Anarşizmin Tarihi

i

ill Pmii

\mWi

Hn is

h

m

ITARSiZMtlT

Imkansizi islemek!

TARIHI EEHBIi:

T 1

If

11/

ll 01 11

**kH««

a II

1

11

—

*

IMGE ibevi

|

Peter Marshall

Anar§izmin Tarihi tmkansizi htemek

C^eviren

Yavuz Alogan

I

IMGE kitabevi

Igindekiler

&

Te§ekkur

11

Giris

13

BOLUM 1

BIR: Teoride Anarjizm

Anar§i lrmagi

2Toplum

ve Devlet

3 0zgurlukve

BOLOM

iKI:

E§iilik

Anar$izmin Onculeri

4 Taoizm ve Buddhizm

....23

25 37 71

93 95

5Grekler 6 Hiristiyanhk

113

7 0rtacag

139

8

153

tngiliz

Devrimi

9 Fransiz Ronesansi ve Aydinlanma 10 tngiliz Aydinlanmasi

123

171

199

K

Anar$iz*nin Tarihi

ISOI

I

I

l-imihiz

A man

I

213

Ikiyuk Liberterler

IK,.:

215

iberterleri

l.iberterleri

229

3 Ingiliz l.iberterleri

243

12 I

DM

14

I

American

BOLUM DORT: 15 William

16

267

Liberterleri

Klasik Anarsist Dusuniirler

Godwin: Diizen Asigi

Max Stirner:

Bilincli Egoist..

...

279 281 319

17 Pierre-Joseph Proudhon: Yoksullugun Filozofu

339

18 Michael Bakunin: Ozgurluk Fanatigi

377 439

19 Peter Kropotkin: Evrimci Bir Devrimci

20 Elisee Rectus: Ozgurliigun Cogralyacisi 21 Errico Malatesta: Devrimin Etektrikcisi

22 Leo Tolstoy: Barisin Kontu

23 Amerikan 24

Emma

Bireycileri ve Komunistleri

Goldman: En Tehlikeli Kadin

479 487 509 537 553

25 Alman Komunistleri

571

26 Mohandas Gandi: Kibar Devrimci

587

BOLUM

597

BE§:EylemdeAnarsizm

34Asya

599 619 629 649 663 685 695 715

BOLUM ALTL Modern Anarsizm

737

35 Yerti Sol ve Kai si-Kiiltur 36 Yeni Sag ve Anarko-Kapitalizm.

739 765

27 Fransa 28

Italya

29 Ispanya 30 Rusya ve Ukrayna. 31

KuzeyAvrapa

32 Birlesik Devktler

..

33 Latin Amerika

tqindehiler

37 Modern Liberterler

775

38 Modern Anarsistler 39 Murray Bookchin ve Ozgurttigiin

803 823

B0LUM

YED1: Anarsizmin Mirasi

Ekolojisi

851

Araclar.....

853

41 Anarsizmin Gecerliligi

871

40 Amaclar ve

Secilmis.

Dizin

Kaynak^a

905 941

Te§ekkur

&

Bu

eserin ge^itli bolumlerine iliskin

yonimlanndan oturu, Hei-

ner Becker, John Clark, John Crump, Caroline Cahm, David Go-

od way, Carl Levy, merhum Geoffrey Ostergaard, Hans Ramaer ve Vernon Richards' a te$ekkur ediyorum. Tom Cahill ve Graham Kelsey, bana malzeme saglama inceligini gosterdiler. Yillar once anarsist fikirler tarihine duydugum ilgiyi John Burrow'a borgluyum. Vurgulanni ya da yorumlanni her zaman paylasmasam da, Paul Avrich, Daniel Guerin, James Joll, Jean Maitron, Max Nettlau ve George Woodcock 'un anarsizm tarihine iliskin oncu eserlerinden cok yararlandim. Kitabin yayima hazirlanisj sirasinda Philip

Gawyn

Jones'un yaptigi editoryal lavsiyeler her

zaman zekice ve

isabetli

olmugtur.

Gerek National Library of Wales'in, gerekse British Library'nin yoneticilerine ve Coleg Harlech, University College of North Wales ve University of London'vn kutuphane gdrevlilerine, arastvrmalanmi kolayla§tirdiklan icin tesekkur ediyorum.

"Anarsizm" denilen imkansiz bir sey uzerinde yaptigim galisma, cocuklarim

Dylan ve Emily'i sasirtmi$, ancak

lemde yapici anarsinin

ikisi

de ey-

esinleyici bir ornegini vermisjerdir.

Ada-

konusunda uyanmami saglayan ilk kisiye, annem Vera'ya minnettanm, Kardesim Michael bana her zaman destek let

ve

esitlik

Anarsizmin Tarihi

12

olmusitir Ozellikle, bu

uzun arastirma boyunca beni

siirekli ce-

saretlei!dirdi£i vc

etmeliyim.

Ona

yardimci oldugu icin jenny Zobel'e tesekkur neler borclu oldugumu sadece o bilir. Nihayet,

dostlarun Uichard Feesey, Jeremy Gane, vid Lea

bana

Graham Hancock, Da-

vcjohn Schlapobersky, bu gorevi tamamlayabilmem

farkli

icin

bicimlerde destek olmusfardir.

Peter Marshall,

Temmuz

1991

Giri§

Anarsi terordur; uygarligi yikmak isteyen ve bunun icin

bomba

umutsuzlann ogretisidir. Anarsi kaostur; kanunun ve diizenin cdkiiigu, insamn yikici tuikulan gemi aziya aldigi zaman ortaya sikar. Anarsi nihilizmdir; butun ahlaki degerlerin terk edilmesi ve akhn alacakaranhgidir, Bu, yargi? kursusuniin ve hukumetlerin kabusu olan anarsi hayaletidir. Halk arasinda ve gunluk dilde anarsi, yikim ve itaatsizlik, ama aym zamanda rahatlafirlatan

ma

ve ozgurliik olarak anlasilir. Anar^ist sozcugii genellikle,

vandal, ikonoklast {put kinci), vahsi, kaba, kabadayi, esekansi,

engerek, insan yiyen dev, gulyabani, yaban

ayisi, zebani, sirret ya

da biiyucU gibi sdzciiklerle anihr. 1 Anarsjst, Joseph Conrad' in

The Secret Agent (Gizli Ajan-1907) bashkh romaninda, gelecek kusaklar icin hukumetleri ve uygar toplumu yikmayi amaclayan bir fanatik olarak olumsuzlestirilmistir.

Anarsizmden kotu soz edilmesi ozgurliik idealinin, en

da

ise tehlikeli bir

bir

ler,

hk

yanda

iyi

sasirtici degildir.

saf

hayal olarak reddedilmesi olagandir. Anarsist-

gostermeyen asinyanda saf hayalciler Baskan Theodore Roose-

yikici cilginlar, hicbir esneklik

yanlilan, tehlikeli terorisUer olarak, die

ve incelikli azizler olarak reddedilirler. velt

l

Onun

durumda utopyacihk, en kotu durum-

ge^en Bkz

yiizyilin

sonunda

.soyle diyordu:

Roget'i Thesaurus, Penguin,

"Anarsizm insan

Ha rmonds worth, 1965,

s.

165.

tu-

Anar$izmin

14

rime

Tarifii

islenen bir suctur ve butiin insanhk anarsistlere karsi

kiir^i

birlesmclidir." 2

Ashnda, anarsistlerin sadece kucuk si rati:

j

i

tain bir

olarak terore basvurmus ve

bir aztnhgi

bunu da

unmtsuztuk doneminde, pek cok

ve siyasal

gerceklestirmistir.

ci traveller

le anilsa da, tarihsel

devrtmci bir

1890'larda ya^anan

bombalama

gosterisli

Cogu kez

siddetle birlik-

olarak anarsizm oteki siyasal ogretilerden

cok daha az siddet kullanmis, daha cok, fasistlerle otoriter komuiiisilerin yuruyus, kolundan cikanlan zayif bir genclik hareketi olarak gorulmustur. $iddet uzerinde hicbir tekeli

yoktur ve

ulusculara, halkcilara ve monarsistlere ktyasla daha bartsci ol-

mustur. Aynca Godwin, Proudhon, Kropotkin ve Tolstoy gibi dusiinceli ve barisci insanlan kapsayan bir gelenek, yapisi geregi terorist ve nihilist olarak

reddedilemez. Klasik anarsist dusunur-

arasinda sadece Bakunin yikmanin siirsetligini kutsamis ve

ler

digcr pek cok dustinur ve sanatci gibi, yeniyi yaratmak icin once eskiyi

yikmanin gerekli oidugunu dusunmustur, toplumun basat dili ve kulturu iktidardakilerin degerle-

Bir rini

ve fikirlerini yansitma egilimi gosterir. Anarsistler sabit du-

suncelerin kurdugu tiranhgin herkesten gok kurbani olmuslar ve

Thomas

Paine'in

sip kalmislardir.

"dunyanm

Bastille'i"

dedigi §eyin icinde siki-

Ancak, yoneiicilerin neden anarsiden korktuk-

lanni ve kendi yonetimlerinin temellerini sorguladiklan icin on-

gormek istediklerini anlamak kadim Grekce'de yer alan avapxta

lan neden yikici fanatikler olarak kolaydir. "Anarsi" sozcugii

(anarcho) sozcugiinden

gelir.

Sozciik anlami "lidersiz"dir,

genellikle "yoneticisiz" olarak cevrilir ve yorumlanir.

Bu

ama

sozciik,

bast ru] an itibaren yoneticilerin kendi uyruklanna, yonetimleri-

nin sotia ermesi halinde buyiik bir kansiklik ve kargasalik dogacagtni anlatmalan icin kullamlmistir. Yeats'in yazdigi gibi, "Her

scy dagihr; merkez tutunamaz; olur."'

Aym

durumun, ni

One

Dunyaya sadece

sekilde, yasalann savunuculari da

kansiklik,

siiriiyorlardi.

asm

anarsi

hakim

"hukuksuz"

bir

serbestlik ve siddet anlamina gelecegi-

Bu durumda yasalan

bilen hukiimetlerin

diizen ve siikunu saglamalari zorunluydu.

Ancak cesur ve bagimsiz 2

Alum, James D. Forman, Anarchism:

Wans, N*w York, 1975, 3

diisunurler, Devletlerin ve hiikii-

s.

Political Innocence or

5ocm! Violence,

4.

William Hutler Yeats, "The Second Coming", Collected Poems Macinillan, 1950,5.211.

of

W.

B. Yeats,

Girij

15

metlerin adaletsizligi teorik olarak korumayi amaclarken, aslinda

sadece baski ve

esitsizligi surdurmus olduklanni giderek anlamaya basladilar. Hukuk, mahkemeler, hapishaneler ve ordu gibi

baski araclan olan Devlet, toplumsal duzensizligin caresi degil

bashca nedeni olarak goruldu. Ortodoks olmayan bu diisunurler, daha da ileri giderek, yoneticileri olmayan bir toplumun kaotik bir kuralsizhk

sunun en

durumuna dusmeyecegi, tarn aksine, insan varoluformunu iiretebilecegi gibi yadirgatici bir

arzulanabilir

go rus olusturdular. "Dogal durum" ya da hukumetsiz toplum, Hobbes'un herkesin herkese karsi savastigi surekli bir savas kabusunu degil,

daha cok

barisci ve iiretici bir

yasam kosulunu

gerektirir.

da bu yaklasimin Locke'un dogal durumuna daha

Aslm-

yakm oldugu

Bu durumda insanlar, doga yasasmm sinirlan ve "yeryuzunde ortak bir gu?, aralarmi bulacak bir otorite olrnaksizin akla uygun" bir yasam icinde, "kendi eylemlerini gerceklestirebilegoriiliir.

cekleri

mukemmel

bir ozgurliik"

durumunda

bir arada yasaya-

caklardi. 4 Anarsistler sadece, Locke'un, boyle bir

ma

ve

edinme zevkinin

ister

durumda

yasa-

istemez belirsiz ya da uygunsuz

olacagi gorusiinu reddederler.

Kendi tarzinda ilk anarsist olan ve on dokuzuncu yuzyilda yazan Pierre-Joseph Proudhon su paradoksu ortaya atti: "Anarsi Duzendir," Bu paradoksun devrimci anlami, yoneticilerde giinun hirinde yonetimden uzaklastinlabilecekleri korkusu uyandirarak, miilksuzlere ve diisiinen insanlara ise gunim birinde kendi-

yonetecek kadar ozgiir olabilecekleri numiize kadar yankilanmistir. lerini

umudunu

vererek gu-

Tarihsel anarsist hareket yirminci yuzyihn iki buyiik devri-

mi, Rus ve tspanyol devrimleri sirasinda en yiiksek noktaya ulasti

Rus devrimi sirasinda anarsistler "Butiin Iktidar Sovyetlere"

slogamna gercek anlamint vermeye calistdar ve pek cok bolgede, ozellikle de Ukrayna'da komunler kurdular. Ancak Bolsevikler kendi iktidarlanni yogunlastirdikca zemtn kaybetmeye basladilar.

Kiztl

Ordu 'nun basmda olan

Trocki, Nestor

Makhno'nun 6n-

derliginde Ukrayna'da suren anarsist hareketi ezdi ve 1921'de denizcilerle iscilerin

4

Kron^tad Isyani olarak bilinen en buyuk

liber-

John Locke, "An Essay Concerning the True Original, Extent and End of Civil Government" (1690), Of Civi? Government, Two Treatises (Dem, 1936), II.

Kitap.bol. 4, 19,5. 118, 126.

Anarsizmin Tarihi

I<>

ayaklanmasmi

iit

bastirdt.

Bilincn en buyrik anarsist

deneyim 1930'larda Ispanya'da

gcKcklesii. Ispanyol lc Savagi'nm baslannda, ozelhkle Endiilus ve Valensiya'daki koyliiler binlerce koyde atesli bir kolektifter se-

bekesi kurdular.

Inciter,

tspanya'mn en sanayilesmis bolgesi olan

Katalonya'da ozyonetim ilkeleri temelinde kurulan

isci kolektif-

Homage To

aracthgiyla sanayi kurulustannt yonetiyorlardt.

leri

Catalonia (Katalonya'ya Selam, 1938) bashkh kitabiyla George

Orwell buradaki devrimci aimosfere [endirme birakmistir. Ancak ve

iligkin olaganiistu bir deger-

fasist Itaiya ve

Almanya'nin Franco

onun jsyancilanrun yamnda mudahale etmesi ve

Sovyetler

Birligi'nin Komiinistler aracihgiyla yapilan silah ikmalini giderek

azaltmasi,

bu deneymnin yenilgiye ugramasina

nistler ve anarsistler

yol acu.

Komu-

1937'de Barselona'da birbirleriyle savastilar

ve kisa sure sonra Franco galip geldi. Milyontarca Ispanyol anarsisti

yer altma cekildi ya da yolunu kaybettt. Ikinci

Dunya

Savasi uluslararasi anarsist hareketin dagilma-

sina yol acti ve en fedakar unsurlar kiicuk dergiler cikaran ve

gecmis zaferlerden sdz eden cevrelere indirgendi. Sadece Gandhi'nin sivil itaatsizlik stratejisi fngilizleri Hindistan'dan basardi.

Onun

lum vizyonu

kovmayi

ozerk koyier temelinde yerinden ydnetimli topliberter bir pirilu

Woodcock

tasiyordu. George

1960'lann basinda anarsizm tarihini yazdigmda, anarsist hareketin

amacint kaybettigi ve bundan boyle anarsist idealin esas ola-

rak "kendi

durumumuzu yargilamamiza

ve hedeflerimizi gorme-

mize" yardimct olabilecegi gibi uzucu bir sonuca vardi. 5 Tarihci

James

Joll

da kisa sure sonra agit niteliginde bir not dustu ve

anarsizmin "ciddi bir siyasal ve toplumsal guc" olarak basaristzhga ugradigim ilan

etti.

Bu arada sosyolog

sizmin "zaten basaristzhga Olaylar kisa

stire

koydu. Bir degerler ve degildi; bir

Irving Horowitz, anar-

mahkum otdugu"nu

icinde fikirler

one

siirdu. 6

bu yargilann yanhshgini ortaya volkani olarak anarsizm, tukenmis

sadece uykudaydt. Ahmislar, benzersiz ve daha daginik

formda olmakla

birlikte dikkat cekici bir

canlanmaya tamk

oldu, Yeni Sol'un pek cok temasi -yerinden yonetim, isci dene5

George Woodcock, Anarchism:

A

History of Libertarian Ideas and Movements

(1%2) Penguin, Ha rmonds worth, 1983, T

6

James

s.

450.

The Anarchists (1964), 2, baski Methuen, 1979, Horowitz, der., Tht Anarchists, s. 588, Dell, New York, 1964. Joll,

s.

ix;

Irving

L

Giri?

17

katihmci demokrasi- merkezi anarsist goru$lerdi.

timi,

E.

P.

Thomson gibi olgun Marksistler oncii partilerin otoriter taktiklerinden kopmak icin kendilerine "liberter" sosyalist demeye baslatopluluk ve haz temelinde bir karsi-kulturiin

dilar. Bireysellik,

"gelismesi, ozbilincli bir bilgiyi degilse de, derin bir anarsist duyarhligi ifade ediyordu. ImkSnsizi istemek bir kez

daha gercekci

hate geldi.

Monolitik kurumlann bireyi onemsememesinden, kariyerisi siyasetcilerin ici

bos hilekarligindan ve calismanm

monoton-

gri

bikan orta simf genclik, Londra, Paris, Amsterdam,

lu gun dan

Berlin, Chicago,

Mexico

Buenos Aires ve Tokyo'da

City,

anarsi-

nin kara bayragini yukseltti. 1968'de gerceklesen ogrenci isyanlan liberter bir esin tasiyordu. Paris'teki sokak afislerinde, "ger-

imkansizi

"yasaklamak yasaklanmistir" ve "hayal

cekci

ol,

gucu

iktidara" gibi paradoksal sloganlar yer aliyordu.

lar

iste,"

Durumcu-

gundelik hayattn butunuyle donugturulmesi icin gagn yapi-

daha sonra Kabouter hareketleri, Bu donemde gerceklesen kendiliginden ayaklanmalar ve catt§malar merkezi modern devyorlardi. Hollanda'da Provo,

yaratici catt§ma gelenegini surdiirduler.

letin

ne kadar kinlgan olabilecegini gosterdi, Tarihciler not dustiiler. Daniel Guerin'in canh L'Anarchisme;

De

la doctrine

a Vaction'u (Anarsizm, Bir Eylem Doktrini, 1965)

1960'larda dogan liberter duyarhligi

hem

yansitti

hem

de

gelis-

mesine yardimci oldu. Kitap, cok satanlar arasinda yer aldi ve pek cok dile cevrildi, Guerin, cagdas diinyanm ihtiyaclarma ayak uyduramayanin anargizm degil, Devlet komunizmi oldugu sonu-

cuna vanyor ve kehanetinin 1968'de Prag ve

Paris'te

gelen olaylarla dogrulandigini hissediyordu. 7

Joll,

meydana

anarsizmin

hala canh bir gelenek oldugunu, sadece psikolojik ya da tarihsel

konu olmadigini kabul etmek zorunda -kaldi. 8 Woodcock da anarsizmin can cekismektc oldugunu ilan etmekie biraz aceleci davrandigtm itiraf etmek zorunda kaldi. Ashnda anargizm, can gekismek soyle dursun, "kendi kullerinden dogan bir Anka ku-

bir

su" haline gelmisti. 9

7

Bki. Daniel Guerin, "Postscript: tice,

8

May

1965, Monthly Review Press,

Joll, age,

s.

1968", Anarchism from Theory to Prac-

New York,

1970,

s.

156.

262; ayrica Bki. "Anarchism a Living Tradition", Anarchism To-

Aper &JamesJoll, Macmillan, 1971, s, 212-25. Woodcock, The Anarchist Reader, Fontana, 1977. s. 55; ayrica Bki. day, der. David E.

9

Jitsm'in ikinci

basimina yazdigi onsoz,

s,

7-8.

Atiarc-

Ana r? \zm in

18

Tarihi

umudu

Yetmisli yillarda gundelik hayati donusttirme

ancak anarsist

yoktu,

Avrupa ve Kuzey Amerika'da yasanan pek 90k komiinal yasam deneyiminde kendini aciga vurdu, Bu dene-

Anonim

yimlerde

Devlet icinde ozgiir mintikalar yaratmaya cah-

denetimi ve ozyonetim hareketi erken anarko-sen-

Isci

Stldi.

etki

dikalizm ilkelerini yansitryordu. Bans ve kadin hareketleri anar-

hakimiyet ve hiyerarsi elestirisinden ctkilenmis, dogrudan eylem ve katihmci demokrasiye yapilan anarsist vurguyu cesilli sist

derecelerde benimsemistir. Yesiller hareketi, ekonomtde yerinden yd neti m uygulama, kisisel vc siyasal iktidan dagitma arzusunda anarsisttir. Anarsistler, egitim, semlikalar, topluluk planla-

masi ve kultur alanlannda

Dana

olmuslardir.

elkili

militarize,

merkezi ve dtsa kapah hukumetlere yonelik yeni egilim, otoriteye tneydan okuyan, kendini dusumnede israrci olan insanlann karsi- hareketi ni yaratmistir.

Mevcut

oloriter sosyalisi rejimlerde,

daha

fazla

ozyonetim

ve temel ozgurliikler konusunda yaygin bir talep vardir. Eski

Sovyeder bir kez

Birligi'nin

bagimsiz cumhuriyetlerinde devletin

daha giindeme giriyor

ve Kropotkin okuyortar.

w gene

radikaller ilk kez

May is JWJ'da Qn'de

rolii

Bakunin

ogrencilerin bas-

latukian gosteriler, tanklar devreye girmeden once, siddet icer-

meyen dogrudan eylemin

imkanlanni gosierdi ve ozerk

yaratici

sendikalarla anarsist cizgide ozyonelim cagnlanna yol Batida, sageta yer alan sist

pek to k

dusiinurlere yonelmistir,

bir harekei

"

ki$i

de esinlenmek

acti.

icin anar-

Anarko-kapitalizm" taraftan yeni

olusmustur Bu harekei ekonominin diizensiz bicim-

de islemesini ve ekonomiye devlei mudahalesinin kaldirdmasini istemektedir.ijam bir basan kazanamasalar da, Basbakan Margaret

Thatcher Britanya 'da "D evletin sinirlanni geri cekmeye " cah-

$trken,

ABD'de Balkan R onald Reagan esas olarak

kastnd an htaku met destegini ceken"

isuyorduj Bu

likirleri

daha da

ileri

kisi

"i

olarak

goturen

nsanlann ar -

haurlanmak

Liberter

Parii

1980'lerde Birlesik Devletler'in en buyiik ucuncii partisi oldu.

Bu kiiabm amaci, cok

nu

fikir

cagdas. sorunlar ve konularla

ilgili

pek

ve deger sunan derin bir anarsist gelenegin var oldugu-

gostermektir, Pek cok anarsizm arastirmasinda yaptldtgi gibi,

anarslzmin tarihsel onemini ve ge^erliligini kanitlamak

icin

Marksist ve liberal elestirmenlere saldtran, kihk degistirmis bir

propaganda formu olmak

gibi bir niyeti yoktur.

Ne de David

Girij

Miller'in

son caltsmasinda yapildigi

19 gibi, bir ideoloji

olarak yani_

toplumsal bir grubun ctkarlanni ifade eden kapsayici bir doktrin 10 olarak anarsizme iliskin bir degerlendirme sunmaktadir.

Anar$izmin

Tarihi,

oncelikle anar^ist fikir ve hareketlerin

kokenlerini ve gel isi mini tarihtir. Belirli

gunumuze kadar

izleyen

el est ire 1

bir

dusunurleri ele ahr, ancak onlarin eserlerini ken-

simrh metinler olarak gormez. Dusunurleri ve eserlerini* daha genis kapsamh gelenegin yam sira, ozgul tarihsel ve kisisel disiyle

baglamlarma veriest irmeye cahsir. Ku§kusuz, boyle bir cahsmaya nereden baslamak ve nelere yer vermek gerektigi tartisitabilir. Bir anarsizm cahsmasinm, kendi tarzinda

ilk anar^ist

olan Pierre-Joseph Proudhon

ile

bas-

lamasi ve kendisine anarsist diyen sonraki dusuniirlerle smirh

tutulmasi gerektigi one surulebilir. Boyle bir cahsma, genellikle ilk biiyiik anar^ist •SITa

yasadigt

dusu ntir olarak kabu l_ed ilen Godwin'i n yam siddeti cagnstirmast yuzunden demekte duraksayan Tolstoy'u muhtemelen

donemde sozcugun

kendisine anarsist

dislayacak ve onemli tekil diisunurlerin, sozgelisi, hayactnin so-

nuna dogru anarsizmden sapan Proudhon'un, ancak olgunbk donemlerinde anarsizm bayragini yiikselten Bakunin'in ve Kropotkin'in yasadiklan belirli donemlerle simrh olacaktir, Genelde, dissal yonetimin ve devletin butun formtanni reddeden, toplumun ve bireylerin bunlar olmadan da dureceklerine inanan

kisiyi anarsist olarak

yuksek bir deger olarak goren ve smirlamak iste-

yanda, bir

liberter, ozgiirlugu

yonetimin

yetkilerini asgari guvenlik ihtiyaciyla

yen

islevlerini sur-

lammhyorum, 6te

kisidir. Anarsist ile liberter arasindaki cizgi

oldukca incedir

ve bu iki terim gecmiste sik sik birbirinin yerine kullanilmi§ur,

Ancak butun ana r s is tier liberter ken, b iitun ltbe rterier anarsist degildir. Gene de, hepsi ayni klana baglidir, atalan aymctir ve birbirlerine benzerler,

Bazen de kendi aralannda

yaratici birlik-

ter olustururlar.

Bu cahsmada, Encyclopaedia

Britanniai'ya yazdigi (1910)

unlu anarsizm makalesinde, anarsist "egilim "i kadim dunyada yasayan Lao Tzu'ya kadar gerilere goturen Kropotkin'in verdigi ornegi izledim. 11 Anarsist gelenegin mesru taleplerini saptamak 10

Bkz. Duvid Miller, Anarchism, Dent, 1984,

11

Peur Kropotkin, "Anarchism" Encyclopaedia Brilannicu C1910>, Anarchism and Anarchisi Communism itinde yeniden basilmistir, der. Nicolas Walter, Frcedon Press, 1987, $. 10.

Anarsizmin Tarihi

20 istiy orum, ciin ku

anarsizm on dokuzuncu yiizyilda ansizin, sa-

dece btrilen kendilerine anarsist demeye karar verdiklerinde ortaya

Murray Bookchin'in

ci kmadi.

'dzgurliik mirasi" dedigi sey i

aciga cikarmak ve gecmisteki bas at otoriter kithur tara hndan ustii

ortulen ya da bagka kilik lara soku lan bir

kurmak

gismi yeni den

bertcr d usimce ciz-

li

istiyorum. 12 Oncelikle diisunurleri ete

atiyorum: Derin bir anarsist duyarlihgi ifade eden Shelley gibi

Franz Kafka,

sairler,

B.

Traven ve Ursula

K.

LeGuin

istemeyerek attanmis; anarsist sanatin zengin

ctlar

gibi

roman-

damanna

sa-

dece deginilmislir. 13 Bu secimi yaparkcu beni guduleyen, esas olarak anarsist

felsefenin genisligini

vt

derinligini gosterme,

anarsist gelenegin birinci smif dii$unurler yaratmadigina dair

yaygm

onyargiyt ortadan kaldirma isiegi oldu.

Demek tarihi

ki,

Anarsizmin Tarihi bir anarsist dusunce ve eylem fikirleri tarihset ve

olmayi amachyor. Kiiap, diisunurleri ve

loplumsal baglamlanna yerlestinneye cahsirken, zengin, derin ve' ozgun bir fikirler ve degerler yapisi olarak anarsizmin kaydettigi gelisim tizerinde duracak.

he in de

Bu yaklasim, konunun hem tarihsel Bu kitap propa-

olarak ele alinmasmi gerektiriyor.

felsefi

ganda amaciyla yazilmad\, am.uk anarsizme duydugum sempati, hi? kuskusuz kendi panltisini kiiaba kaiacaktir. tif

Bir anarsizm calismasi, ozgiirluk durtusiinun sadece kolekdeneyimimizin onemli bir parcasi nlmadigini, derinden hisse-

dilen insani bir ihtiyaca da yanit vcrdigini gosterecektir. Ozgiir

ozgun

luk,

dusunce

ve

yaialicilik

^

Ayni

zorunludur.

igin

za man da dogal bir arzudur, ciinkii lucbir hayvanin kafese gir-

rhekten hoslanmadigmt ve butiin biltncli varhklann kendi arzuLarmi ozgurce tatmin elmekten hoslandiklanni gorebiliriz Anar-

'

.

gi zm,

dogada gdrdiigunu toplumsal hayatin icinde

fumda d2y6netimin gerceklesme si

\end ini duzenie yisini

icin

arar;

top-

yapilan cagn, doganin

ve orgutleyistnt yansuir..

,

Anarsizm, muhalitleri tarahndan cocuksu ve sacma olmakla elestirilmistir. Otoriter Marksistfer

rruinizm"in oteki ardi cderler. 14 12

bir

Lcnm'i lekrarlayarak, "sol ko-

"coatkluk hastahgi" olarak goz

Bu konuda, uygarhgin amak

icgudiisel durtulerin

Bki. Murray Bookchin, The Ecology off reitlmn: the Emergence and Dissolution of Hierarchy,

13

formlanm

Cheshire Books, Palo Altn, I'WI,

Oteki anarsist yazarlar iem Bkz. Mithael tic ",BIacfe

14 Bki. V.

I

hoi. vii.

Si-iivriM-r.

"

Iric

Anarchist Aesthe

Rose, 1,1979, s 7-21.

Lenin, "Left-Wing" Communism. An In'mifilr Disorder (1920),

Girij

21

bigimde baskilanmasi temelinde var olabilecegine inanan ortodoks Freudcularla ayni goriistedirler. Anargisder, tam da one suruldugu gibi, ataerkil otoriteye duyduklan olanca nefreti devagir

Bu yuzden, ciddi bir ahlaki ve toplumsal (elsefe, kdtu bicimde ?6zulmu§ bir baba katli arzusuna indirgenmis ya da bebeklik nevrozunun bir tedavi formu olarak kucumsenmiglete yansitirlar.

lir, Bu yakta^im daha da ileri giderek anarsizmin felsefi ozden yoksun oldugunu ve yaptigi ^agrmin temetde duygusal oldugunu iddia eder. Bu elestiriler dogru olsaydi Bertrand Russell ve Noam Chomsky gibi bu ytizyihn en iyi beyinlerinin, vardigi sonu^lan acik^a onaylamasalar da anarsist felsefeyi neden bu kadar ciddiye aldtklanni a?iklamak zor ohirdu. Aynca, ozgul tarihsel kosullara akilci ve anlamh bir yanit vermese de, anarsizmin bu yiizyil-

da ozellikle Ispanya'da yarattigi biiyuk etkiyi a^iktamak da zor olurdu.(t)topyaci ve atavik otmaktan uzak olan anarsizm, tan-

min hakim oldugu toplumlann yam sira iteri derecede sanayilesmis toplumlarda da dogrudan dogruya bireylerin ve toplulukla-

nn yiiz

yiize geldikleri sorunlarla bogusmaktadir/) Anarsizmin hala suren cazibesini, ruhumuzun derinliklerin-

de yatan

hem

akilci

hem

de duygusal itilimlere kalici bigimde

uygun olusuna atfetmek miimkundur. Anarsizm, felsefe

olmanm yam

sira bir

kurumlara ve pra tiki ere

tutum, bir hayat

iliskin carpici bir

bir

toplumsal

tarzidir.

Mevcm

0zumlemeyi

temsil

eder ve ayni zamanda radikal bicimde doniisturulmus bir top-

lum umudu

butim dissal kisulamalardan ve daolumsuz varolus anlaminda^hem de uyum icinde varolusu kutsayan olumlu ozgur varolus saglar. Ozellikle,

yatilmis otoriteden ozgtir

tam

bir

anlammda

buyuleyici bir kisisel ve toplumsal ozgurliik ideatini

savunur. Tarihsel bir hareket olarak gelecekteki basarisi ne olursa olsun, anarsizm insan deneyiminin temel bir parcasi olarak kaiacaktir, ciinku ozgurluk durtiisu

en derin ihtiyaclannuzdan

ve ozgur bir toplum vizyonu en eski ruyalanmizdan biridir. Bu

ruyalann

ikisi

de asla tam olarak baski altina alinamaz; her

ikisi

de biitun yoneticilerden ve onlann Devletlerinden daha uzun yasayacaktir.

BOLUM

B1R

Teoride Artar§izm

<&

Yonetilmek, ne hakki ne kerameti ne de

iffeti

olan yaratiklar tara-

jindan izlenmek, soru$tuiiilmak, gozetlenmek, yimlcndirilmek, yasalara uydurulmak, diizene sohulmak, kapatdmak, teikinlere ve va-

azlara tnaruz kalmak, denetXenmeh, yorumlanmak,

degerhndirilmeh, sansure ugratilmak ve komuta edilmektir... Yonetilmek, fetjinm her hareketinde, her eyleminde ve yaptigi her ijlemde,

nii/us soyimma tabi tutulmasi, vergidamga lanmasi, fiyatlandirrimasi, degerlendirdmesi,

mimlenmesi, haydedilmesi,

lendirilmesi,

patentinin ahnmast, yetkilendirilmesi, (avs'tye edilmesi, ihtar edilmesi,

ve duzeltilmesi

men

musaadeye

edilmesi,

tabi kihnmasi,

dogruyola sohulmasi

ardamma geXir. Hukumet, haraca baglamak,

etmek,jidye ddemeye mecbur birakdmak, sotnurulntek,

terbiye

tekelle$tiril-

mek, gasp edilmek, baski altma ahnmak, gizenilile^tirilmek, soyul-

mak anlamina if in

gelir; butun bunlar kamu yarari ve halhm fifearlan Daha sonra, ilk direni$ beltrtisi ya da $ikayet sozciibash altma almir, para cezasma carpttnltr, horgoru-

yapdtr.

gitnde, kisi

lur, tedirg'm eddir, lur,

takip eddir, apar topar ahntp gotiirulur, dovu-

bogularak idam eddir, hapse

lammr, yargdamr, hukum

giyer,

atiltr,

vumlur, makineli tujekle

surgune gonderilir, kurban

(i

lay oiilir, ktzdirihr ve

onuru

Jtinlir.

adaleti de ahlaki

PIERRE-JOSEPH

edilir,

hucuk dujurulur,

MiiiNr, ihanete ugratdir ve ttstime ustluk bir de

Huhiimet

da budur}

PROVDHON

i$te

budur; onun

at

insan ancak kcndisi kadar ozgur insanlann arasinda getxehten

ozgur olur.

MICHAEL BAKUNIN

& Her Devlet

ya da birden foh ST1RNER

blr despot izmdir, bir

MAX

despottan olusur.

Anar§i Irmagi

&

Anarsi, genellikle hukumetsiz toplum, anarsizm ise a mac lay an

ceklesmesini

toplumsal

"Anarsi" sozcugu, kadim Grek

(anarkhos) sozcugiinden

felsefe

olarak

ger-

tammlamr.

doneminde kullamtan avctpX^Ot

gelir; C(V

(an) oneki "siz

sonekine denk duser, applet (arkhos) sozcugu "lider",

bunun

11

ise

daha sonra "hwkumdar/yonetici" antamina

ya da

"siz"

once askeri

gelir.

Ortacag

Latincesinde sozcuk anarchia haline geldi. Erken ortacagda ise "oncesiz" varltk olarak Tannyi betimlemek icin kullanildi; ancak

daha sonra, ba^langictaki Grek

siyasal tanimini

Gunumiizde anarsizm sozcugu, kurumsal kumet olmaksizin yasayan

bir insanin

yeniden kazandi.

bir otorite ya da

Basindan itibaren anarsi sozcugu,

icin kullanilir.

hu-

durumunu betimlemek

hem kansikhk

durumuna iliskin olumsuz bir yonetime gerek duymayan bir topluma ilis-

ve kaosa yol a^an yonetimsizlik

anlam,

hem

kin olumlu

de artik

bir

anlam

ta$ir.

Anarsizmin tarn bir tanimini yapmak

yaniltici olur, cunkii

dogasi geregi anarsizm antidogmatiktir. Belirli bir

nu temel alan

sabit bir doktrin yapisi

sunce akimi ve

stratejiyi

yansitan bir felsefedir.

dunya gorusu-

sunmaz. Pek cok

farkli

du-

kapsayan, karmasik ve ince bir zekayi

Ashnda anarsizm,

surekli degisen, yeni

kaynaklarla beslenen, pek cok akmti ve girdaptan olusan,

ama

Anarsizmin Tarihi

26

dahna genis ozgtirluk okyaniasuna dogru akan bir irmak gibidir. Anarsizmde pek cok farkh akim olsa da, anarsistler bazi temei varsayim ve merkezi temalan paytasirlar, Anarsist felsefenin derinliklerine daldigiruzda, genellikle insan dogasina iliskin belirli

mevcut diizene

bir gorits,

iliskin bir elestiri, ozgiir bir top-

lum vizyonu ve bu topluma ulasmak icin bir yontem bulursunuz. Bulun anarsistler di§sal hiikumetin ve Devlet'in mesrulu-

gunu reddederler ve dayatilmis

mahkum

hakimiyeti

siyasal otoriteyi, hiyerarsiyi ve

ederler. Bir anarsi

e5it bireylerin gotiullii birliklerinden

durumu, yani

ozgiir ve

olusan, merkezi olmayan ve

kendi kendisini yoneten bir federasyon kurtnaya cahstrlar, AnaTsizmin nihai hedefi, biitun insanlarm kendi potansiyellerini tam olarak gerceklestirmelerine izin veren ozgiir bir toplum yaratmaktir,

Anarsizm baski ve haksrzitga karsi ahlaki bir protestodan dogdu. Hk insan toplumlan bik yonetmek isteyenlerle yoneul-

meyi reddeden ya da bizzat kendisi yonetmek isteyenler arasinda

tamk oldvt. Ilk anarsist, otekinin baskisibuna baskatdiran iik kisiydi. Bu kisi, nasil bir bi-

surekli bir mucadeleye

ni hisseden ve

cim abrsa

alsin

otorheden bagimsiz dusunme hakkini savun-

makla kalmadi, aym zamanda otoriteye meydan okudu. lnsanlik tarihinde gerek diisiincede gerekse davranista saptanabilir bir egilim olarak

anarsizm binlerce yd oncesinden gu-

numtize kadar

Kropotkin

izlenebilir,

bulundu: "Uygarhk ven

iki

tarihi

boyunca,

bir keresinde su

iki

egilim arasinda catisma olmu§tur:

yal ve federalist; otoriter ve liberter."

1

gozlemde

gelenek, birbirine ters

Roma

dri-

ve Halk; etnper-

Anarsizm bu sonuncu ge-

lenegin parcasidir. Bu, hakimiyete karsi cikan, 6 zy one limit top-

lumu norm

olarak, otoriter ve hiyerarsik

kurumlar yaratma yo-

nelitnini sap ma olarak goren bir gelenektir.

Anarsizm,

ister buyucli, rahip, fatih, ister asker, sef

ya da

hiikumdar olsun, ikddar arayisindaki azinhklar karsismda insanlann kendi kendilerini yonetme talebinde bulundu klan yerlerde

bicimlenmeye kabile,

basladi. Anarsist

koy toplulugu, bagtmsiz

ruhun,

yazili tarih

boyunca, ktan,

sehir, lonca ve sendikalarda olus-

lugu gorulebilir. Anarsist

duyarhhk

iik

Peter Kropotkin, The Slate:

Freedom

Press, 1969,

s.

55.

kez kadim Qn'deki Taoisder arasinda Its

Historic Role (1897),

rjev.

Vernon Richards.

Anar$i Irmagt

27

goriiimus ve o zamandan beri bizlerle birlikte olmustur. Klasik

Grek dii§uncesinde belirgin bicimde temsil edilir. Hiristiyanhk doneminde anarsizmin mesaji, ortacagin biiyiik koylu isyanlarmda dogrudan siyasal bir ifade kazandi. Ingiliz Devrimi sirasmda ortaya cikan asin Sol hizipler, ozellikle Kazicilar ve Bagirganlar (Ranters)*

kiide

derin bir anarsizm ruhuyla doluydular. Aynt se-

New

on yedinci yuzyilda

England'da yapilan canh kasaba

mitinglerinde de anarsizm ruhu vardi.

Gene de bu disavurumlar, deyim yerindeyse anarsizm in rihoncesine

aitti.

Anarsizmin tutarh

derek gelisen bireyci anlanuni Aydmlanma'mn toplumsal

me

inanciyla

bir

birlestiren

ta-

bir ideoloji, Ronesans'in gi-

ideoloji

olarak

ilerle-

gelismesi

icin

Modem

formuyla anarsizm,

k is men merkezi Devletlerin ve ulusculugun

ytikselisine, k ism en

feodalizmin cokmesi gerekiyordu.

de sanayilesme ve kapitalizme bir tepkt olarak on sekizinci

yiiz-

sonunda ortaya cikti. Boylece anarsizm hem sermayeyi hem de Devlet'i yikmak gibi ikili bir meydan okuma ozelligi kazandi. Ancak kisa siire icinde, iki cephede, bir yanda mevcut Devlet duzenine ve kiliseye karst, ote yanda olusum halindeki sol hareket icindeki otoriter egilimlere karsi mticadele etmek zorunda kaldi. On dokuzuncu yuzyilda solun ugrastigi pek cok goriis ve mucadelenin parametrelerini Franstz Devrimi'nin olusturdugu ku§ku goturmez, Anarsist duygular ve orgutlenme Devrim sirasinda cesitlt bdlge ve belediyelerde gorulebilir, Ancak "anarsist" terimi, federalizmi ve hiikumetin onadan kaldinlmasim savunan yilin

asm

sans cwlottes'lara (baldin ciplaklar) ve enrage'lere (kudur-

muslar) said tra n Jakob enler ve jirondenler tarafindan bir sovgu olarak kuflanildi. Anarsizmin gercek babasi, finda bulunmaktadir.

Bu

kisi, siyasal

Kanalm

oteki tara-

hiikumetin "vahsi makine-

si"nin kaldinlmasim sabirsizltkla isteyen, anarsist ilkeleri ilk kez

acikca ifade eden William

On anarsist

Max

Godwin

idi. 1

dokuzuncu yuzyilda buyiik bir anarsist teori akimma ve bir hareketin gelisimine tamk olundu. Alman filozof

Stirner,

hem

hiikumeti

hem

de Devlet'i kati bicimde redde-

den uzlasmasiz bir bireycilik formu olarak anarsist diyen ilk kisi *

Dusmankrmin tafatli

2

ise,

gelistirdi.

Kendisine bilincli

bir Franstz, Pierre-Joseph Pro-

verdigi isim: Ranters (Bagivganlar). Rant,

ve heyecanh bicimde

konusmak anlamina

The Anarchist Writings of William Godwin, Peter Marshall, Freedom Press, 1986, s. 92.

yuksek

sesle, sa-

gelir ((.n,).

der. ve giri; b6](imutnti

ya2an

Anar$izmm

28

Tarihi

udhon oldu ve dogal duzeni ancak yapay hukumeti olmayan toplumun

let arayisi gibi,

hon su

"Insamn

gerceklestirebilecegini savundu.

toplum da anarside diizen

e$itlikte

bir

ada-

arar" diyordu. 3 Proud-

sloganlan olusturdu: "Anarsi Duzendir" ve "Mtilki-

tinlii

yet Hirsizhktir"

Rus devrimci Michael Bakunin, anarsizmi, "kabaca gelistiasm sonuclara vardirilmis. Proudhonizm" olarak beam4 led!. Bakunin, sozcugiin iki anlammi (yaygm ve karmasik dev-

rilmis ve

ayaklanma ve bunu izleyecek istikrarh bir toplumsal

rimci

ozgiirtuk ve

ka mal

etti.

dayam§ma duzeni) kullanarak Eylemde anar§inin karizmatik

"anarsi" terimini halbir ornegini veren Ba-

kunin modern anarsist hareketin kendi kimligini olusturmasma da yardimci oldu. Bakunin'in aristokrat yurttasi Peter Kropotkin, yuzyihn ikinci yarisinda, bilimsel ilkeler temelinde sistemlt bir toplumsal felsefe halinde geli§tirdigi

meye

anarsizmi daha ikna edici hale getir-

cahsti. Bakunin'in, yapilan i§e

gore servet dagilimim ongo-

ren kolektivizmine, daha komunist bir goriinus vererek incelik kazandirdi. Kropoikin'in mekanik yaklasimma tepki gosteren Italyan Errico Malatesta toplumsal

mucadelede iradenin onemini

vurgulayarak anarsizm e buyuk bir degisiklik getirdi. Bu donemde Amerika'da ya^ayan Benjamin R. Tucker de Proudhon'un iktisat teorilerini benimsedi,

ancak asm bireyci bir tutum

aldi.

Tolstoy siddeti cagn§tiran bir terim oldugu icin kendisine acikca anarsist demediyse de, Devtet ve mtilkiyete karsi Isa'nin

temelinde anar§ist bir

ogretileri

elestiri

gelis^irdi,

Boylelikle

anarsjst hareket icinde etkin bir bans.gi gelenegin getisimine yar-

dimci oldu. Yirminci yiizyilda yut katarken, daha

sizm

ile

Emma Goldman

yakm

bir

onemli bir feminist bo-

donemde Murray Bookchin

anar-

toplumsal ekoloji arasinda carpici bir baglanti kurdu.

daha yakin donemlerin anarsist dusunurleri daha cok anarsist fikir ve degerlerin uygulanmasiyla ilgilenmiskrdir. Ikinci Dunya Savasi'ndan once Rus Devrimi ve Ispanyol Cumhuriye-

Ne

ti

var

ki,

anarsizmin sinandigi biiyuk birer sahne oldu. Daha sonra ama tamamen yok olmadi; sadece hareketin

anar§i akimi dindi, 3

Selected Writings of Pierrt-Jostph Proudhon, der. Steward Edwards, Macniil-

4

Michael Bakunin, Oeuvres,

lan, 1970,

s.

252.

s.

89. der. J.

Guillaume,

P, V.

Stock, Paris, 1910, IV.

Anar$i Irmagi

29

demografik bilesimi daha orta sinif hale geldi ve altmislardan baren Veni Sol, karsi

kiiltur,

iti-

bans, feminist ve Yesil hareketleri

bash anarsist temalann cogunu benimsedi. Ancak anarsizm genis bir irmak olsa da, icindeki pek cok farkh akimi ayirt etmek mumkundur. Anarsistler ailesini bolen,

belli

esas olarak, insan dogasi, strateji ve gelecekteki orgutlenmeyle

ancak

sur,

Ana aktm toplumsal

farkh gorti^lerdir.

ilgili

akimm onemli

anarsistlerden olu-

bir parcasini bireyciler olusturur. Esas

olarak iktbadi orgutlenme lektivistler,

konusunda aynlan, karsilikcilar, kokomunistler ve sendikalistler, toplumsal anarsistler

arasinda yer ahrlar. Bazilan, ornegin manevi ve

kendi fikirlerine gore, digerleri, sozgelisi

ler,

felsefi anarsist-

pasifist anarsistler

stratejilerine gore grupla^urilabilirler.

Toplumsal anarsistler ve bireyciler genelhkle birlikte cahsirancak vurgulan farkhdir. Bireyciler zorunlu ortak cahsmayi

lar,

toptumun grup tiranhgtna Ole yanda, toplumsal anarsistler, bireycilerden olusan bir toplumun atomist olacagmi ve rekabet ruhunun karsihkh yardimlasma ve genel dayani^mayi lahrip tehlikeli bulurlar ve kolektivist bir

yol

acacagmdan endise

ederler.

Bu tiirden aynhklar, her iki kanadin, toplulugu tahrip etmeksizin azami olcude ozgurluk saglamaya

edebilecegini diisunurler.

cahsan komunal bireycilik anlayisinda birlesmesini engellemez. Farkh anarsizm aktmlan arastndaki sintrlar belirgin degildir;

ashnda bu akimlar genellikle birbirine kansir. Karsi hkcilik,

kolektivizm, Ierini

komuntzm

ve taleplerini en

dernekler ve bolgeler

ve sendikalizm, tipki kendi ozgul istekiyi

sekilde karsilamayi amaclayan farkh

gibi,

ayni toplum icinde pekala yan yana

var olabilirler, Hicbir anarsist gelecek kusaklar icin karsi cikila-

maz

bir reeete

Manevi

olusturmaya kalkismaz,

anarsistler, insanlan esas olarak di^sal

hiikumet enolmaksizin kendilerini yonetecek yetenekte manevi varhklar olarak gdrurler. C°gu, insan elinden ctkmi§ yasalan, oncelikle geli

doga yasalan ve Tannnin yasalan karsisinda yukumlulOk lehine reddeder; baztlan daha da ileri giderek, insani ya da ilahi hicbir

yasanm

oriamda yasamak ister, Genelhkle oldugunu dusunurler. Manevi anarsizm belirli bir ogreti ya da mezheple baglantih degildir, ancak bu gorusun savunuculan orgutlu dini ve hiyerarsik kiliseyi gecerli olmadigi bir

insani durtiilerin iyi ve yararh

tamamen redded erler. Tolstoy ve Gandhi

gibi

pek cok manevi

anarsist bansci

Anar$izmin Tarihi

30

man^lara baghdtr. Bari§gi anarsistler siddede karsilassalar

bile

fi-

hukumeti 6rgoriir ve olarak Randolph Boifadeleri gutlu siddelin en yuksek saghgidir" goriisunu benimserler. On"savas Devlet'in ume'nin ziksei siddet kullanmayi reddederler: Devlei'i ve

larin sozlugiinde Devlet, yasallastinlmis saldirganhgi; savas, kitlesel katliami; askere

alma, koleligt; ve asker, kirahk

katili ifade

eder. §iddet yoluyla banjci ve ozgur bir toplum kurmanin

imkansiz oldugunu one surerler, cunku araclar amaclann dogasini ister istemez etkileyecektir. gibi,

Bu yiizden, Bart de

Ligt'in dedigi

5 "siddet buyiiduk^e devrim kiiculur." Bansci anarsistlerin

sectikleri taktikler, §iddet

nis ve

icermeyen dogrudan eylem, pasif direboykol, gosteri ve isgal gibi eytem-

sivil itaatsizliktir; grev,

lere girisirler,

Dusiinmeden yapilan her eylem

keyfi gorulse de,

felsefi

anarsizm, militanlar tarafmdan genellikle kiicumsenir. Butiin anarsistler genel

anlamda

felsefidirler;

ancak

felsefi anarsisi

deni-

len kisUer genellikle evrensel ilkelerin arayisi i^inde herhangi bir pratik eyleme girismeksizin anarsist sonuclara varan dusuniirler-

Godwin gibi felsefi ana rustler, dogrudan eylemden uzak durma egiltmindeydiler. Ancak on dokuzuncu yuzyilm buyiik dir.

anarsist

-Proudhon,

dusuniirleri

di

Kropotkin-

Bakunin,

kendi

uygulamaya cahstilar. Anarsizmde, orgutlenme yontemi olarak federalizmi, iktisailke olarak karsilikfihgi ve hedc! olarak anarsiyi savunan sap-

farkh anar§izm cizgilerini

lanabilir bir

fiilen

toplumsal harekei olarak ortaya cikan (Avrupa'da

1840'lardan itibaren)

ilk

akim Proud honizm'dir, Karsi like ill gin

vazgecilmez onculii, toplurmm Devlet mudahalesi olmaksizin birbiriyle serbest sozlesmeler yapabilen bireyler

tarafmdan orgut-

lenmesiydi. Karsilikcilar, mevcut Devlet ve sermayenin yerine,

yasamak

icin gerekli olan ihtiyac maddelerini

linde degis tokus. eden ve bir halk

bankasmdan

emek deger temeserbest kredi sag-

layan bireylerden olusan bir kooperatil toplum onerdiler ve boyle bir

toplumu yaratmaya

calistilar.

Bireyler ve kiicuk gruplar

gene de kendi cahsma araclarma sahip olacaklar ve bu araclarla gercekle§tirdikleri uriinii alabileceklerdi. Mutuality (karsihkh ol-

ma) temelinde kurulan demekler,

bir itrunu

uietmek

icjn gerekli

olan ortalama calisma siiresine gore degerlendirilen bir temiyle, 5

uygun

Bare de Ligt, The <;ev.

Honor

emek

sis-

bir ahsveris tarzinm gerceklestirilmesini saglayaConquest of Violence: An Essay on

Tracey, giris Aldous Huxley, Routledge, 19

War and J7, s. 75.

Revolution,

Anar$i Irmagi

31

caklardi,

Daha

genis, bir oleekte, karsilikcilar yerel

deralist bir sisiem

icinde birbirlerine

topluluklann

baglanmasim

fe-

onerdiler.

Boylece toplum yerel, bolgeset, ulusal ve uluslararasi diizeyde, e§giidumu konseyler tarafmdan saglanan isci dernekleri ve ko-

munlerden olusan genis

Bu kon-

bir federasyon haline gelecekti.

seylerin uyeleri, parlamentolarm aksine,

temsilcilerden degil,

herhangi bir yuriitme gucu olmayan ve aninda geri cagnlabilecek delegelerden olusacakti. Herhangi bir merkezi otoriteye bagli

olmayan konseyler, aralartndaki esgudiimu

lik

asgari bir sekreter-

hizmetiyle saglayan yaptlardan ibaret olacakti.

Karsihkcihk sadece uyeleri tarafmdan

ilk

Uluslararasi

Isci

Birligi'nin

benimsenmekle kalmadi; 1871

Paris

(UtB)

Komiinu

sirasinda pek cok devrimci kendisini karsthkci olarak tanimladi.

dogrudan saldirmadigi

Sinif sistemine

bagimsizhktarma sanayi

is?i

icin karsihkcihk,

smifindan daha

fazla

kendi

deger veren

zanaatkarlar, sanatkarlar, ^arsi esnafi ve kiicuk fiftcileri tezbedi-

yordu

Cok gecmeden UIB'nin federalist kanadmdaki delegeler Proudhon'un karsihkci iktisadi doktrinini kolektivizm ydnunde gelistirdiler. Bu terimi ilk kez Bakunin, Bans ve Ozgiirluk Ligasi'nin 1868'de Bern'de toplanan tkinci Kongresinde kullandi. Kolektivistler, Devlet'in ortadan kaldinlmasi ve ekonominin ortak mulkiyet altinda ve ureiici derneklerinin denetiminde orgutlenmesi gerektigine inaniyorlardi,

Ozel mulkiyeti sadece

ki^isel

emegin iirunuyle simrlamak istiyorlar, ancak topragin ve butiin diger tireum araclarmm ortak mulkiyet altinda olmasi gerektigini one surijyorlardt. Genelde kolektivistler ozgiir bir uretici

tiretimi ve dagitimi orgutlemek i^in ve tuketici dernekleri federasyonu isterler. 5u

sosyalist ilkeyi savunurlar: "herkescen yetenegine gore, herkese

yaptigi

is

kadar." Bu anarsist kolektivizm formu,

emek

hareketi

icindeki, herhangi bir devrimci gecis

olmaksizm ozgur

bir

hukumeti ya da diktaiorluk toplum yaratmak isteyen i§cilerin yam sira

koylulere de hitap ediyordu. Bakunin'den cok sonra neredeyse

butun Ispanyol

anarsistleri kolektivist oldu.

Birinci Enternasyonal'in 1870'lerde

yok olu§undan sonra,

Avrupa'daki anar§ist hareket komunist bir ycine

sapti. Komiianarsizm arasmdaki farkhhk onceleri pek belirgin degilhatta "kolektif sosyalizm" cogu kez "otoriter olmayan komti-

nizm di,

ile

Anctr$izmin Tahiti

32

nizm"

ile

ayni anlamda kullamliyordu. Bununla birlikte anarsist

komunistler, tipki Kropotkin gibi, uretim araclarmin

yam

sira

emegin urunlerinin de oriak olmasi gerektigine inaniyorlardi. Her birinin yaptigi is herkesin yaptigi 15k sannalandigi icin herhangi bir kisinin harcadigi emegin tain degerini hesaplamak fiilen imkansizdi. Bu nedenle anarsist ko munis tier, liyat ve (icret sistemi ortadan kaldirihrken, ekonomiyi butun toplumun yonetmesini

istediler.

Kolektivistlerin isci kolektifini

toplumun temel birimi

ola-

rak gordtikleri yerde, komunistler, biitun nufusun -ureticilerin

yam

sira tuketiciler- olusturdugu komiinu temel ahrlar. §u ilkeyi ekonomide adaletin tanimi olarak benimserler: "Herkesten yetenegine gore, herkese ihtiyaci kadar." Ozgur bir komunist toplumda angaryamn anlamh cahsmaya donustiirulebilecegine ve

herkes icin goreli bir bolluk olabilecegine guvenirler. Iktisadi iiiskiler,

sonunda dayani§ma ve

kar^ihkli yardimla§maya

duyu-

lan dogal insani sempauleri ifade edecek ve ozgecilik kendiligin-

den ortaya cikacaktir. Anarsist komunistler, insanin, butun potansiyelini ancak toplum icinde gerceklestirebilen bir toplumsal varhk oldugunu vurgulayarak, insan dogasi konusunda bireycilerinkinden farkli bir gorusii savunurlar. Bireyctlerin, bireyin ve kisisel ozerkligin

egemenliginden soz

ettikleri yerde,

isbirtigi ihtiyacini vurgularlar.

komunistler,

Insanlar arasi

dayamsma

uygun

iliskinin,

ve

ne

kadar aydmfartmis olursa olsun bir ozcikar

iliskisi degil, bir semoldugunu one surerler. Anarko-sendikalizm onlann karsihkh yardimlasnia konusundaki goriislerini paylasir, Bu yaklasimm kokleri, iscilerin ozgurlesmesinin bizzat iscilerin gorevi olmasi gerektigini savunan Birinci Enternasyonal'e kadar izlenebilir. Ancak saptanabilir bir trend olarak bu hareket, yuzyihn sonunda, ozellikle Fransa'daki 010 rite r sosyalizmin kullandigi yon te ml ere tepki duyan, parlamenter siyasetleri ve Devlet'i atiarsisi tarzda reddeden iscilerin baslattigi devrimci sendika hareketinden cikip gelisti. Genelde sendikalizm "eylem yoluyla propaganda"yi savunanlann dtirtule-

paii iliskisi

rini

yeniden yonlendirdi; hukiimetin ve Devlet'in olmadigi

esit

ve ozgtir bir topluma iliskin en pozitif anarsizm fikirlerinin co-

gunu benimsedi. Anarko-sendtkalizmi savunantar, sendikalann ya da liklerinin, etkinliklerinin

i$?i bir-

onemli bir parcasim olustursa da sade-

33

Anar$i Irtnagi

ce kendi uyelerinin kosullarmin ve ucretlerinin iyilestirilmesiyle

yetinmemelerini li

ve toplumsal

cekteki

isterler.

Bu

orgtitler

olmanm yam

daha pozitif bir

rol

edinme-

sira egitsel bir islev gormeli, "gele-

toplumun en verimli tohumlarmi, genelde sosyalizmin

ilkogretim okulunu" olusturaiahdrrlar, 6 Eski toplumun kabugu icinde geli§en isci birlikleri, bir genel grev araciligiyla devrim gerceklestiginde, iscilerin gerekli toplumsal

meye

doniisumu

tistlen-

hazir olmalanni saglayacak ozyonetim birlikleri gelistirme-

lidirler.

Bu

birlikler, gelecekteki

toplumun

bir

modeli olmanin

yam sira,

devrimin araclan olarak da dusunulmelidir. Sendikalizmin en yapici evresi, ozellikle Fransa ve ttalya'da

1894'ten 1914'e kadar yasandi; anarko-sendikalistler Rus Devri-

mi'nde de onemli

bir rot oynadilar.

Ne

var ki Birinci Dtirtya Sa-

vasi'ndan sonra anarko-sendikalizm, ozellikle Ispanya'da ve kis-

men

Latin Amerika'da yolunu kaybetmeye basladi. Isci hareke-

tinin yeterince orguilu olmadigi ve

siddetli

oldugu

rarasi hareket,

btr

stmf miicadelesinin

sert ve

Ancak

ulusla-

yerlerde gel ism e egilimi gosterdi.

1922'de Almanya'nm

kongrede yeniden bir araya

geldi.

Berlin kentinde toplanan

Kendisine Ulnslararasi

lsci

Birligi adim verdi ve ilkeler bildirgesinde su gorusleri savundu:

Devrimci Sendikalizm her

turlfi iktisadi

ve toplumsal tekelin ka-

tarh dusmamdir. Tantn ve fabrika isciterinin herhangi bir huku-

mete ya da siyasal partiye bagimhhktan tamamen kunutmus ozgur bir konseyler sistemi temelinde olujturduklari iktisadi

komunler

ve yonetim organlart araciligiyla bu tekeli ortadan kaldirmayi amaclar. Devlet ve parti siyasetterine karsi emegin iktisadi orgtit-

lenmesini savunur; insanlann yonetilmesine karsi, nesnelerin yonetilmesini saglar.

Sonug olarak,

siyasal iktidann fethini degil

Devlet'in toplumsal hayattaki het tiirtu islevine son verilmesini he-

def olarak benimser.

Bu

hedefler, anarko-sendikalizm in elde kalan

son kalesinde,

ls-

panyol Devrimi sirasinda Ispanya'da sinanacakti. Burada sendikalistler Katalonya'daki sanayi kuruluslanni devraldilar ve onlan etktn ve uretken bi?tmde yonetecek yetenekte olduklanni kanitladilar,

Pek cok

anarsist, tarihsel

onemine ragmen anarko-sendika-

Rudotf Rocker, Anarcho-Syndkalism, Seeker

& Warburg, 1938,

s.

89.

34

Anar$izmin Tarihi

lizmin, sinif miicadelesini vurgulamakla birlikte cok dar bir oz-

toplum vizyonuna sahip oldugumj one surmuskrdir. Anarko-sendikalizm, bir yanda, if sorunlan iizerinde yogunla^ir ve herhangi bir sendika gibi daha iyi ucretkr ve kosullar icin verigiir

ten gunluk

miicadekkre kotayca hapsolabilir. Ote yanda, toplumsal devrimin baslangici olarak genel greve utopyaci bir guven duyar. Her seyden once, butiin toplumun degil, ilkesel olarak sadece ureticikrin kurtulusuyla ilgiknir. Bireyci anarsizm, anarsizmin en uzla§masiz formudur. Toplumsal bakimdan, bireycikr, toplumu organik bir butun olarak degil, ayri ve egemen bireylerden olusan bir topluluk olarak gortirler. Ahlaki bakimdan, bireyciligi yuksek deger olarak kutsar ve bireyin topiuluk icinde eriyip gideceginden korkarlar. tktisadi bakimdan, her bireyin kendi emeginin urunlerini serbestce tasar-

ruf edebilmesint isterler, Bireyci anarsizm klasik liberalizme cok yakindir; onun ozel mulkiyet ve iktisadi degifim aniayisinm yam sira, kisitlamanin

yoklugu olarak ozgiirluk, faziktin odiilu olarak adakt tanimlanda payla^ir, Asltnda bireyci, hicbir hukumet ya da Devkt for-

m

muyla bagdasmayacak olcude liberal bir birey egemenligi anlayigeliftirir. Her kisinin kendi bedenini ve mulkunu kapsayan ihlal edikmez bir alana sahip oldugu dusuniilur. Bu ozel alana

51

yapilacak herhangi bir mudahale, saldin kabul edilir: Vergikndirme, asker alma ve hukuk gibi baski aygitlanna sahip olan Devlet en buytik saldirgandir. Bireylerin, kendi bolgelerindeki

egemenler olarak karsi karsiya gelecekleri, kendi aralarmdaki iliskileri gonullu sozlesmekrk duzenkyecekkri soyknebilir. Anarko-kapitalizm bireyci anarsizmden cikip gelisen yeni bir akimdir. Ozel mulkiyet varhgini

surdururken hukiimeti ortadan kaldirmak ve ekonomide tam bir laissez-faire uygulamak ister. Bu gorusu savunanlar, bireyin egemenligini vurgular ve giin-

hukumet mudahalesini reddederier. Hukiunet hizmetlerinin ozel girisimcikre devredilmesini oneririer. Belediye binalan, caddekr ve parklar gibi sembolik kamusal delik hayata her turlu

mekanlar bile ozel mulke donusturulecektir. Anarko-kapitalizm, son zamanlarda ABD'de moda olmustur. Bu ulkedeki Liberter Parti

pek cok anarko-kapitalisi gorusu savunmaktadir. Buytik

Britanya'da da Muhafazakar Partinin sag kanadi

aym

dilk konus-

maktadir. Butiin anarsistler baskalan tarafmdan yonetihnek isteme-

Anarsi Irmafci

35

kolektivistler ve kodikkri icm bir olcude bireycidirkr. Ancak piyatoplumsal sorunlann bireysel bir temelde ya da

miinistler

Mevcut goriinmez eliyk coziilemeyecegmi savunurlar. icin, otekurmak toplum bir adil yerine ve toplumu degistirmek birksmenin ve birlikte cah§mamn zorunlu oldugu-

sanin

ki insanlarla

nu one

siirerler.

biraz dachilli anarsizm akimlan birbirine ortak hedek ya da olanlar ban^ci bicimde Kati ha yakmlasmistir olanlar arasinulasmak igin asgari diizeyde siddete tzin verecek felsefi yaklasimlara daha Militanlar vardtr. farkhtiklar da sahici

Son zamanlarda

kan.1

eksUreldirler ve

komunistler bireycilere

dayamsmanm

Ancak farkh akimlar ayri kollara aynlmaonemini "Sifatsiz mislar ya da mezhepkr halinde katilasmarmslardir. okuyusu karsisinda anarsizm" anlayisi ucuncii bin yilin meydan hatirlatirlar.

genis. bir

cephe olusturma baglaminda yeniden tartisdmaktadir.

cesitli Az sayida inatci fanatik disinda anarsistlerin cogu, degil gibi kanyon akimlan, kopruknemeyecek kadar derin birer

Ashnda bazilan, farkh vurgularm birer ifadesi olarak gorurler. ozyonetim istergundelik hayatta kendilerine bireyci, if yerinde bir toplum ken sendikalist ve mallarm ortaklasa payla^ildigi edeceklerdir. Farkh felsefi yi 5 icinde komunist demeyi kabul ragmen, anar^istler, varsayim, strateji ve toplumsal tavsiyelere ara-

i

birksirler. Devktsiz ve hukumetsiz, ozgiir bir toplum arayisinda

ozgurliik denizine Genis anarsi irmagi icinde hep birlikte buytik

dogru akarlar.

2

Toplum

ve Devlet


Anarsistler toplum lar,

ile

Devlet arasinda belirgin bir ay rim yapau-

Bir gonullu birlikler toplami olarak gordukleri topluma de-

ger verirken, baskici bir yasal diizen tasanmini siirdurmeyi amac;layan

yapi olarak Devlet'i reddederler. 1 Anar§ist-

bolirli bir

toplumun uzerinde yer alan ve bir kenara atibir yuk olarak resmetse. de, daha yakin zamanlarda Gustav Landauer gibi bazilan, Devlet 'in insanlar arasinda kurulan belirli bir ihski oldugunu ve toplumla ortustiigunu vurguUmislardir. lerin

cogu

labilecek

Dev'et'i

muazzam

Topium Anarsist ifin toplum,

manlar

Thomas

Paine'in yazdigi gibi, butiin za-

icin "bir nimet" ve insanhgin ta?idigi iyi olan her seyin,

yardimlasma, sempati, dayamsma,

isbirligi, karsilikh

inisiyatif

ve

kendiligindenligin toplandigi bir depodur. 2

Guerin

gibi, anarsist "bir

Bu yuzden, Daniel butun olarak toplumu reddeder" 3 de-

Bki. Ernest Barker, Principles oj Social and Pohlical Theory, Oxford University Press, 1967,

Thomas

Paine,

sworth, 1976,

s.

s,

3,

Common Semt, 65.

Guerin, Anarchism,

s. 13.

der. Isaac

Kramnick, Penguin, Harmond-

Anar$izmin Tarihi

38

mek cok

yanhsnr. Sadece

asm

bireyci Stirner, Devlet'in

yam

sira

topluma da saldinr, hatta insanlann hedeflerine birlikte ulasabilecekleri bir dernek ya da "benciller birtigi" kurulmasini ister.

Godwin, toplumu sadece

bir "bireyler toplami" olarak gorebili-

yordu, ancak "lnsan turiintin en arzulanabiftr durumu, bir top-

Ium

halidir" 4

derken anarsistlerin buyiik

bir

bolumu adina ko-

nusuyordu.

insamn toplumsal ve siyasal orgutlenoldugunu ve tarihin buyiik bir bolumiinde insanlann huktimeti ve yasalan olmayan bir toplumda bansci ve uretken bir tarzda orgutlendiklerini one siirerler. Aslinda pek cok topfumda, toplumsal dlizen Devlet'in geli§mesiyle Anarsistler, Devlet'in

mesinde yeni

bir gelisrne

ters orantili olarak var olur.

Htcbir baski gucti ve hicbir toplumsal denetimin olmadigi bir

toplum anlaminda saf

muhtemelen

anarsi,

hicbir

zaman var

olmamistir, Devletsiz toplumlar ve koylii to pi u ml an bile toplumsal

denetim araglan olarak onaylama ve onaylamama, her seyin

kar§ihkh otmasi ve dislama tehdidi gibi yaptmmlara basvururlar.

Ancak modern

antropoloji, organik ya da "ilkel" toplumlarda si-

nirh bir giic yogunla$masi oldugunu dogrular. Eger otorite varsa,

devredilmis ya da nadiren dayatdmisttr ve pek <;ok toplumda

komuta ve itaat iliskisi olmamistir. homo sapiens olarak ortaya cikistndan bu yana,

zorla kurulan hicbir Insan, bir

kabaca uc gruba aynlan Devletsiz topluluklar halinde yasamisttr: Siyasal

uzmanlasmanm nadiren

gdriildtigu ve hicbir resmi lider-

ligin (prestijli bazi bireyler aracthgiyla) lar;

sefin yogunlasmis

olmadigi bassiz toplum-

gucu denetlemedigi ve kahtsal

prestfjinin

genelbkle comertlige bagli oldugit sefhkler; ve karizmatik buyiik

adamm

kendine dusen paylan toplum yaranna kullanmak

topladigi buyiik a dam sistemleri. Antropologlar yerel

anarsi

tiplerini

betimlemislerdir. Bunlar bahgivanlardan

kirsallara, marginal bolgelerde

kucuk grupbrdan

iizere

pek cok farkh ve

yasayan Pigmeler ve Inuitler gibi

Niierya'daki Tiv ya da

Dogu Hindistan'daki

Santallar gibi buyiik kabiletere kadar degisik ozellikler gosterir. 5 4

Godwin, Anarchic!

5

Bkz. Taylor, Community, Anarchy and Liberty,

Writings,

s.

89, 50

through Complexity", Anarchy

hism and

in Action,

Stateless Societies", Anarchy, 58,

ve Societies and Social Mythes",

Ward, Freedom

Press, 1987,

s.

A

s.

s.

6-10;

Ward, "Harmony

44-52; John Pilgrim, "Anarc-

Arahk 1965,

s.

353-68; "Primiti-

Decaite of Anarchy, 1961-70, der. Colin

59-71; Harold Barclay, People Without Go-

Toplum

v<*

Dt

39

viel

Ancak insanlar bu topluluklarda kirk ya da elli bin ytl yasarms bu toplumlann neredeyse hepsi son iki ytizytl icinde Devletler tarafindan ozumlenmis ya da yikilmistir. Bu organik toplumlann pek cogu kuskusuz modem liber-

olsalar da,

Bunlar genellikle yaslilara gosterilen

terlere kisith gorunecektir.

muamele ve

farkh

cinsiyetc inkle nitelendirilirler. Insanlann uy-

duklan guclu kolektif ahlaki ve dini sistemleri ve toplumsal baskilann

laki

yam

vardir.

Guclu ah-

dogaustu yaptmmlar her

sira

toplum karsiti davranisi baski alttna ahr. Ancak bunlar, biitun simrlamalarma ragmen bir "dogal durum"da kacimlmaz olarak ortaya cikan Hobbescu evrensel savas karabasamnin sadece bit efsane oldugunu ortaya koyarlar. Yonetici ve onderler biciminde hiyerarsisi

olmayan

bir

toplum, utopyaci bir ruya degil insanh-

gin kolektif deneyiminin butunleyici

bir par^asidir. Anarsistler,

bu organik toplumlann kadim isbirligi ve karsihkh yardimlasma druntiilerini modern anlamda bireysellik ve kisisel ozerklikle birlestirmek isterler.

A$in bireyciler disinda iyisini

saglayan dogal

anarsistler,

durum

toplumu insanlar

olarak gortirler

lum, en az duzeyde mudahale edildigi zaman en le^liren ve tin

kendi

kendisini dtizenleyen bir

icin

en

Onlara gore topiyisini gercek-

olusumdur. Htikume-

yerine neyin gecirilecegi soruldugu zaman, anarsistler genel-

likle

su yaniti verirler: "Kanserin yerine neyi gecirirsiniz?" Pro-

udhon daha

kesin bir yamt veriyordu: "Hicbir seyi":

Toplum sonsu2 harekettir;

orsu

kurmak ya da ona

kazandtrmak gerekmez. Kendi sahnimmi

belirli bir

kendisi yaratir ve

kendi kendisini kurar. Orgutlu bir toplum yasa koyuculara

tempo daima tie

ka-

dar az ihtiyag duyarsa yasalara da o kadar ar ihtiyag duyar. Bir an

kovani igin drilmcek agi neyse, yasalar da toplum icin odur; sadece

an tan yakalamaya

yarar. fi

Boylece anarsistler mevcut dinscl ve siyasal le akildisi

engelledigine inamrlar. vemmcrtt:

An Anthropology

& David Tail, der. 6

kurumlann

Kendi aygitlanndan vazge^en toplum

.i/Anrtrchism,Jahn £r Averill, 1982 vejohn Middleton

Tribe Without

Rufm, Routledge

& Kegan Paul,

Proudhon, ahnu. Rocker, Nationalism and Culture, Freedom 231.

genellik-

ve dogadisi olduguna ve duzenli bir toplumsal hayati

1958, Press, 1947,

s.

Anar$izmin Tarihi

40

kendi yararli ve yaratici cizgisini bulacaktir. Toplumsal duzen

melde ancak

kisilerin ve

mulkun

te-

guvenligini saglamak icin hu-

kum siirebilir. Toplum ve Devlet arasindaki by temel aynm anar$ist dusuyam sira liberal diisunurler tarahndan da savunulmustur. Locke, insanlan dogal durumda ozgiir ve esit olarak resmetti. Doga! durumda ya$ayan insanlann hayati, dogal haklann nurlerin

doga yasalannca dUzenleniyordu. Locke'un Devletten bagimsiz olarak var olan dogal duzen nosyonu, klasik liberal laturedigi

issez-faire

savunusuna teorik zemin

lerden sadece, dogal

durumda

saglar.

Bu nosyon,

anarsist-

insanin canim, ozgurlugunii ve

malini koruyacak yasalarm ve sinirh bir hukumeiin olmadigi kosullarda insan hayatmin belirsiz ve zor olabilecegi

konusunda daima toplum halinde yasadtklan ayni gorustedirler, ancak hukumetin po-

ayrdir. Anarsistler insanhgin

konusunda Locke

ile

tansiyel toplumsal catismaya care olacak yerde dirdigini

O

one

bu catismayi

az-

surerler.

halde anarsistler, insanlann bans, ozgurluk ve guven

icinde bir arada yasayabileceklerine inamrlar. Toplumsal anarsistler

gonullu

isbirligini giiclendirecek

dogal dayanismaya

onem

verirlerken, bireyciler akilci ozcikar temelinde gonullu sozlesmeler

yoluyla

Hatta,

isleri

dogal

duzenlemenin.

durumda

bir

mumkun

hayatta

olduguna inamrlar. kalma mticadelesi goren

Sebastien Faure gibi az sayida anarsisc, yasalann, efendilerin ve

baskmin olmadigi kosutlarda, "yasamak icin verilen korkung mucadele"nin yerini "verimli bir anlasma"mn alabilecegine inanir. 7

Bu durumda komunistlerin

ve Easistlerin as Ian gibi kukre-

yen Leviathan'i bir yana, liberal gece bekcisi Devlet'e yoktur. Dogal diizen kendtliginden hukum sUrebilir.

bile ihtiyac

Dogal Diizen Anarsizmin temel varsayimlanndan birine gore, doga en iyi gelisimi kendi haline birakildigi zaman gosterir. Bir Taoist alegorr soyle der:

Atlar kuru yerde yasar, ot yer ve su icerler. Sevindiklerinde boyun-

lanm

birbirine surterler. Otkelendiklerinde arkalarim

Sebasu'en Faure, La rts,

1895,

s.

217.

Doukur

doner ve

bir-

universtlU, la philosop flit- libertaire, Savine, Pa-

Toplum ve Devlet birine gifte atarlar. 5imdiye kadar onlara

mizaclan otmustur. Ancak

gem

41

yon veren sadece kendi

ve dizgin vuruldugunda, ahnlarma

metal plaka konuldugunda, kotu kotu bakmayi, isirmak icin basla-

nni cevirmeyi, geme ve dizgin ere direnmeyi ogrenirler. Ve boyle1

ce atlann dogalan

bozulmu§

olur.

8

hukmeden yoAncak onlar dogaya

Aynisi insanlar icin de gecerlidir. Miidahaleci ve

uyumu

neticiler dogal

ve dengeyi bozarlar.

ters dustukleri, dogal enerji

akismi engellemeye calistiklan za-

man, toplum icinde sorunlar ortaya

ctkar. Artarsistin, ozgurlu-

gun, tek basina olmantn yararlanna olan giiveninin temelinde bir tiir kozmik iyimserlik vardir. Dogal yasalar, insanlann mudahatesine gerek olmaksizin, kendiliginden duzeni saglayacaktir.

Doga anlayi§lan bakimindan

anarsistler,

toplumun dogal

zeminini, tarihsel olarak "simdiki halde ya da oldugu gibi" (natura rtafurata) degil, felsefi olarak "olabilecegi halde" (natura na-

turans)

gorme

egilimindedirler. Tipki

dogayi sabit bir

durum

Hera k kit os

gibi, onlar

da

olarak degil, daha dtnamik bir slirec ola-

rak gdrurler: Ayaklanmzi ayni irmaga asla iki kez sokamazsimz. Tutucu du§unurlerin doganm en iyi "var oldugu haliyle", yani tarihin simdiye kadar ortaya koydugu §eylerle ifade edildigine

inandiklan yerde,

ilerici

dusuniirler dogaya kendi potansiyelini

gerceklestirmesi acisindan bakarlar. Anarsistlerin cogu da,

ilerle-

meyi gercekle^tirmek icin en iyi yolun dogayi kendi yararh gidisattna terk etmek olduguna inanir. Dogamn yaranna duyulan bu giiven ilk olarak kadim Cin'de, Taoistler arastnda ortaya cikar. Erken Grek dusunurleri, ozellikle Stoik'ler de insanlann dogayla uyum icinde yasamalan halinde her seyin miikemmel olacagini dusuniirler, Orta^agda doga, en alt formdan en yuksek forma -Mutlak Varhk ya da Tanrt- kadar uzanan hiyerarsik bir duzen icinde birbirine bagh sonsuz sayida halkadan olusan bir Buyiik Varhk Zinciri olarak kavramyordu. Woodcock, anarsistlerin, insanin dunyadaki yerine ili§kin goru§leri bakimindan Buyuk Varhk Zinciri'nin degisik bir yorumuna inandiklanni one surmustiir. 9 Aslmda, bir Varhk Zinciri

olarak evren anlayigi ve

ler -bolluk, sureklilik, layisti.

bu anlayi§in temelini olusturan

ilke-

derecelenme- derin bicimde tutucu bir an-

Aynca, Varhk Zinciri'nin hiyerarsik kozmogonisi, ortada

S

Omang

9

Anarclust Reader,

Tzu,

<;ev.

Herbert A, Giles (1889), Allen s.

16.

& Unwin,

1980,

s.

98-9.

42

Anar$izmin Tarihi

insanm yer akhgi, canavardan meleklere kadar dereeelenisiyte don em in toplumsal hiyerarsisini yansitryordu. Bu yaklasim on sekizinci yuzyilda,

toplumun orgutlenmesinde

hicbir iyilesme-

nin olamayacagi ve Papa'nm aldtgi kararlann "her

zaman dogru"

oldugu inancina vardi. 10

Aslmda ilerici dusiinurler, ancak on sekizinci yuzyihn sonuna dogru, duragan Varhk Zinciri nosyonu yerini daha evrimci bir doga anlayistna biraktigi zaman, modern uygarhgm eksikliklerini

canlandirmak

basladilar,

icin

dogaya

Ilkelci (prtmitivist)

bir denektasi olarak

basvurmaya

Rousseau, daha dogal bir hayat

tarzi gelistirmemiz gerektigini one surerek, Avrupa uygarhginin yapayhgina tepki gosterdi. Insamn dogal iyiligi hukumet ve siyasal kurumiar taraftndan bozulmustu. O halde dogal insanm gelismesini saglamak icin hukutneti ve siyasal kurumlan yeniden yaratmak gerekiyordu.

Anarsist dusuncede guglu bir ilkelci

damar oldugu kusku

hem tarihin en iyi doneminin Devlet'in kurulusundan onceki donem olduguna duyulan inane bakimindan kronolojik bir form, hem de modern uygarhgm kazanimlangoturmez. Bu yaklasim,

nm

kotu oldugu

ftkri

bakimindan

kiilturel bir

form kazanir. Bu

inanctar, ilkel hayat olarak tahayyul edilen seyin basitlik ve inceliginin kutsanmasmda birlestirilebilir. Ne var ki cogu anarsist ka-

donemt aramaz; bunun yerine yeni bir ozbiBu yiizden anarsistler ge?miste kalan daha muelu bir hayat tarzmdan esinlenerek ve gelecekte yeni ve daha iyi bir hayat tarzi umarak hem ilkelci hem de ilerici bir tutum ahriar. Bu nokta, Godwin'in her seyden once on sekizinci yiizyihn yip aitm cag denilen lincli

ozgurltik gagi araytsi icindedir.

sonundaki anarsist

fikirlere acikhk kazandiran eserinde belirginDogayi natura naturans, olabilecegi halde goriir. Ahlaki ve toplumsal ilerleme imkanma duydugu giiveni asla kaybetmez. dir,

Bir ateist olarak, gercegin hei seye giicu yettigine ve evrensel ol-

duguna inamyordu. Yashhk doneminde, butun evreni ayakta tutan ve ona uyum kazandiran gizemli ve yararh bir giicten soz etmeye basladi. Proudhon da evrensel dogal yasaya inamyor ve derin bir adalet duygusunun insana ickin oldugunu dusunuyordu: "o [insan], bireyi asan ahlaki bLr 10

kodun

ilkelerini

kendi icin-

Bki. Arthur O. Lovejoy, Hie Great Chain of Being (1936;, Harvard University Press,

Cambridge Mass., 1971,

s.

196-7.

Toplum

de

tasir...

43

ve Drvlfi

Bunlar onun ozunu ve bizaiihi toplumun oziinu olus-

ruhunun

turur. Bunlar insan

toplumsal lestirilir..."

iliskiler

karakteristik

kahbmi olusturur ve

sayesinde her gun arindirihr ve

mukemmel-

11

Bakunin dogaya ve topluma daha diyaleklik

bir tarzda baki-

yor ve degisimin zitlann uzlasmasiyla gerceklesecegini dusuniiyordu: "dogal guglerin uyumu, ancak hayatm ve hareketin gercek kosulunu olusturan surekli bir mucadelenin sonucu olarak

Dogada oldugu gibi toplumda da, mucadelenin olmadigi duzen, olumdur." Ancak doga, dogal yasalara uygun biCimde, bilincsiz bit tarzda davramr. Bununla birlikte, evrensel diizen dogada ve toplumda var olur, Akil yurutme gucune sahip olan insan bile "dogal giiclerin birlik ve eyleminin maddi uruortaya cikar,

nu"dtir. lz

Kropotkin, sadece Proudhon gibi ahlak duygusunun i?sel olduguna degil, doganin esas olarak karsihkh yardimlasmayla daha yuksek ve daha karmasik formlara evrilecegine de inamyordu. Malatesta

ise

Kropotkin'in

asm

iyimsertigini sorguladi ve

anarsinin "Doganin uyumsuzluklanna karsi insan toplumu icinde verilen mucadele" oldugunu one surdu. Ancak "dogal insan hemcinsleriyle surekli bir catisma durumundadir" dese de, toplumsal dayanigmanm ve uyumun miimkun olduguna inamyordu. 13 Murray Bookchin ve John Clark gibi modern teorisyenler, ortaya gesitlilik icinde birligin, karmasikhga ragmen uyumun uygulanabilecetopluma ozgur bir ilkelerin koydugu ekolojik gini gostermeye, anarsizm

maya

ile

ekoloji arasinda bir baglanu kur-

gahsarak Kropotkin'i izlediler.

Boylece butun anarsistler, Devlet ve htikumetin yapay kisitlamalan ve dayatilmis otoritenin baskisi olmadigi taktirde insanlar

arasinda bir cikarlar

uyumunun

olusacagina inamrlar.

En

acikca kendi cikarlanni kollamalan halinde en aza indirecek birlikler kurabileceklerine gatismayi insanlann ne olursa olsun anarsistler kendiliginden Kanaatleri giivenirler.

atesli bireyciler bile,

diizene inamrlar. Ortak ihuyaclar konusunda, insanlann kendi-

ve otoritenin herhangi bir dayatma-

lerini orgiitleyebileceklerine

stndan gok daha etkin ve yararh oldugunu kamtlayacak 1

Proudhon, Selected Writings,

12

Bakunin on Anarchy,

13

Errico Malatesta.

1977.

s.

267, 277.

Hb

s.

s.

bir top-

249.

271.

Life

and

Ideas, der.

Vernon Richards, Freedom

Press,

Ana rjtzm in

44

TariJii

lumsal diizen yaratabileceklerine guvenirler. H I'niudhon'un gozlemledigi gibi,'ozguriiik duzenin krzi degil anasidir.

Ancak

butitn anarsistler Devlet'in

kaldtnimasmi

top lumsal duzenin nihai olarak galip geleceginc

i

ister

ve

nam darken, bu

giivenlerini farkh onciillere ve modellere dayandinrlar. 15 Stirner

ve Tucker gibi bireyciler,

Adam

Smith'tn, gizli hir

el,

ozel cikan

genel yarara dontisturecek ve cikarlann birbirine denk dusmesini saglayacaktir seklindeki iktisadi goriisiinu geli$tirdiler, Iktisadi faaliyet sayisiz

karan ve islemi gerektirdigi

icin,

tek bir birey

ya da bireyler grubu tarafmdan basanh bicimde diizenlenemez ya da yonlendirilemez. Bu yuzden ekonomiyi kendi haline birak-

mak

gerekir. Sonuc, kendi kendini duzcnleyen bir iktisadi

uyum

sistemi olacaktir. Saint-Simon'un unlu deyisiyle, "nesnelerin yo-

netimi" eninde sonunda "insanlann yonetimi"nin yerini alacaktir.

Godwin, kendi uyumtu ozgur to plum modelfcni, evrensel uyum icinde olan akhn hakimiyetine dayandirEgitim ve aydinlanma yoluyla insanlar, daha akilci olacaklar,

ahlak yasalanyla di.

evrensel gercekligi ve ortak ctkarlanni taniyacaklar ve buna uygun bicimde davranacaklardi. Herkes gercegin sesini dinleyecekti, Proudhon insanlann ister istemez birbirine bagimh olduklanm, e§giidumlu iradeleriyle ekonomik cikarlanm gerceklestireceklerini dusunuyordu. Bakunin, insanhgi yonetmek icin vicdan ve akhn yeterli olduguna inaniyordu, Bununla birlikte kendisi, insan bilincinin ve toplumun tarihsel olarak diyalektik bir tarzda gelisimini

resmedecek kadar Hegelci

idi.

Giderek farkhlasan

ihti-

yac ve cikarlan ancak kendiliginden halk orgutlenmeleri karsilayabilirdi.

Hem

Kropotkin

hem

de Tolstoy, kendi toplumsal

uyum

modellerini, kabile orgutlenmeleri ve koylere iliskin gozlemleri-

ne dayandirdilar. Bu tiirden topluluklann, gelenek ve gonulluluge gore, yasalar ve

leme tarzlanndan

hukumet olmaksizm kendi hayatlanm diizenetkilendiler. Bu arada Kropotkin, anar§izmi

topluma ve dogal tarihe

iliskin bilimsel arastirmalara

maya ve bunun, dogal ve toplumsal yasalarla 14

Bkz.

uyum

dayandir-

icinde yasa-

benim makalem, "The Natural Order of Anarchy", The New InternatiJubat 1979, s. 20-1; ve Ward, "The Theory ol Spontaneous Order",

onalist,

Anarchy 15

in Action,

s.

28-38.

Bki. April Carter. The Political Theory of Anarchism, Routledge Paul, 1971,

s,

78-9.

&

Kegan

Toplum ve

ma ti.

arayismda akilci bir

felsefe

45

Devh'i

olusturdugunu kamtlamaya gah§-

Insanlar diyordu, otoriter ve kapitalist Devletler tarafmdan

baskilanmis ve carpittlmts dogal bir anlayis ve gelistirmi§lerdir.

Ozgur

bir

isbirligi

icgudusu

toplumun kendiliginden duzeni

icin-

de, bunlar yeniden olusacak ve guclendirilecekti,

Devlet ve

Devlet,

5500

yil

Hukumet

once Mistt'da ortaya

ve

ctkti. Cinlilerin

Romah-

lannki gibi buyiik imparatorluklar, beltrgin dissal sintrlan ol-

maksizm

yiikseldiler ve coktuler,

Dunya niifusunun buyiik

bir

boliimu klanlar ya da kabileler icinde yasamayi surdiirdu. Hayatlan, adetler ve tabularla diizenlendi; duzeni siirduren ve onlan bir arada tutan yasalan, siyasal yonetimleri,

ma h kerne leri

ya da

polisleri yoktu.

Devletle birlikte iktisadi esitsizlik de ortaya cikti. Ozel mul-

toplum az sayida

kiyet ve simf iliskileri, ancak

edinilen bir fazla uretebildigi

zaman

gelisti.

da savascimn destegini kazandigi zaman,

ki§i

Zengin,

belirli

tarafmdan

samamn

ya

bir bolgede yuk-

kurum olarak Devlet de olusmakorumak icin yasalar cikanldi ve si-

sek otorite olma iddiasmda bir

ya ba§ladi. Ozel mulkiyeti

lahh adamlardan olusan ozel bir grupla takviye edildi, Boylece Devlet, Locke'un tahayyul ettigi gibi, hayati

hat kilmak icin bir

sozlesme yapan

daha

gtivenli ve ra-

hukumet olusturma amaciyla toplumsal

iyi niyetli

ve akilci insanlar tarafmdan

bir

degil, top-

lumsal ^atisma temelinde kuruldu,

Kropotkin, Devlet'in kokenleri uzerine yaptigi incelemede,

Roma Imparatorlugu'nun

bir Devlet

hirlerinin ve ortacag sehir

oldugunu, ancak Grek

se-

cumhuriyetlermin Devlet olmadigini

one surer. Kropotkin'e gore, Avrupa uluslartnda Devlet ancak on yuzytldan sonra, ozgur kasabalar ve bu kasabalar arasinda

alttnci

kurulan federasyonlar biciminde ortaya ctkmi§ur, Bu surec, top-

luma hakim olan

lortlar,

avukatlar ve rahiplerden olusan bir

"Uclii Ittifak"la sonuclandi. 16

Daha sonra

bunlara, Devlet'i guc-

lendirmeye ve merkezilestirmeye devam eden ve serbest inisiyatifi

ezen kapitalistler

kattldi.

Bu sure

icinde halk isbirligi

yapma*

ya ikna edildi ve gonullu kolelige giderek ahsttnldi. Anar^istlertn cogu

16

Kropotkin, The

State,

s.

bu 31.

tarih anlayisini genel hatlanyla kabul

Anar$izmin

46

Toplum daima kutsamrken,

eder.

pay

bir iisiyapi

Tarifii

toplumdan ayn,

Devlet'in

oldugunu hepsi kabul

O bir baski

eder.

toplumsal kotiilugun bashca nedenlerinden

biridir.

ya-

araci ve

Bu nedenle

Rousseau'nun one surdugu, Devlet halkin Genel traifade edebilir seklindeki idealist gorusii reddederler. Dev-

anarsistler, desi'ni let'i

ulusun ruhunun i fade si olarak gormeye caiman Hegelct Devlet'in kendi parcalannin

bir

mistisizmin zerresini tasimazlar.

toplammdan daha buyiik

bir ahlaki

Onun

turduguna inanmazlar.

varhk ya da

siyasal yapi olus-

crplak giicunii gozlerden gizleyen

gizemlilestirici seremonileri ve rituelleri incelerler.

timini

hakh cikarmak

icin yurtseverlige ve

Azmlik yone-

demokrasiye hitap

edisini sorgularlar. Devlet'i belirli alanlarda bir sempati ve isbirligi

merkezi olarak gorebilen

liberal iddiayi

Ote yandan, anarsistler

mesru

fiziksel gtic

Max

da kabul etmezler,

Weber'in

belirli bir

bolgede

kullanimi tekeline sahip oltna iddiasinda bu-

lunan bir yapi olarak Devlet tanimini kabul etmekte higbir sakinca gormezler. Devlet dis, isgalciye ve ic muhaliflere karsi kendisini

savunmak

icin,

sahip oldugu zor kullanma tekelini ordu ve

polis aracihgiyla kullanir, Belirli bir bolgenin yiiksek otoritesi

komuta etmek ve onlann itaat tamamen mesru bir hakka sahip oldu-

olarak Devlet, kendi yurttaslanna etmelerini saglamak icin

gunu

iddia eder.

zaman zenginler ve zaman hakim elitin ^lkarlarma uygun du^ecek sekilde yapddigi komisunda sosyalistlerle aym gorustedirler. Godwin, tipki Marx gibi, zenAnar§istler

aym zamanda

Devlet'in her

gucluler tarahndan denetlendigi ve yas alarm her

daima "dolayh ya da dolaysiz olarak Devlet'in yasa koyucusu" olduklannt ve hukumetin toplumdaki iktisadi esitsizliginlerin

gin surmesini sagladigini gormiistur. Kropotkin, Devlet'in

kadim hem de modern tekeller

tarihte,

hem

daima "hakim azinhklar lehine

olusturma araci" oldugunu one

surdii. 17

Anarsistler,

Devlet'in kaldinlmasiyla birlikte daha buyiik bir esitligin nihayet

kazamlacagmi dusuniirler, ancak ozel mulkiyeti temel a Ian laissez-jaire'dtn gonullu komunizme kadar degisen cok farkh iktisadi sistemler onerirler.

Kuskusuz Devlet ile hukumet arasinda bir farkhlik vardir, Belirli bir bolgede, hukumetler gelip giderken, Devlet oldugu gi17

Godwin, Anarchist Communism, s. 9.

Writings,

s.

89; Kropotkin, Anarchism and Anarchist

Toplum ve Devlet kahr.

bi

47

Hukumet, Devlet'in icinde yer alan ve yasalan cikarmak mesru otoriteye sahip oldugunu iddia eden bir oraym zamanda Devlet aygillanni yonetir ve denetler. Hu-

icin gerekli

gandtr;

kumet, Iktidan uygular ve kullamrken, anayasa ya da adetlere belirli prosediirleri izler. Tucker, Devlet'i, belirJi bir bolgede kurulan "yonetim tekeli" ve hukumeti "bireyin ozel ala-

dayanan

nina bir saldin" olarak tan lmt amis tir. 18

Ancak anarsisderin cogu Devlet ve hukumet

terimlerini,

sanki bunlar toplumdaki siyasal otoritenin toplandigi tek bir yeri

anlatvyormus

ler

gevsek bicimde kullanirlar. Butun anarsist-

gibi,

Devlet'e karsi cikarlarken, bir ktsmi, gegis

donemi

form olarak hukiimetin varhgma

yifiaulmis bir

icinde za-

izin

vermeye

Avrupa'daki utus-devletler modern formlannt kazanmaya basladiklan bir sirada, Godwin esas olarak hukumetin kohazirdir.

hakkinda yaziyordu. Insanlann onceleri karsihkh yardimlasma amaciyla bir araya geldiklerini, ama "az sayida kisinin hatalarmin ve sapkinhgt"mn bir hukumet formu icinde kisitlantulukleri

ma

ihtiyacma yol actigini one

siirdii. Ancak hiikumetin adaletortadan kaldirmayi amaclarken yarattigi sonu?, toplulugun baski gucunti yogunlastirarak ve miilkiyette esitsizligi arti-

sizligi

rarak adaleisizligi siirdurmek olmustu. Hukumetler bir kez kurutduklannda halkin dinamik yarattcthgini ve kendiligindenligini engellerler:

Onlar "toplumda var olan canlihga

el atarlar

ve

onun

hareketini

durdururlar." Egilimleri yolsuzlugu surdurmektir. Bir zamanlar

hakh ve

yararli

gorulen her seyi, gelecek kusaklar icin gercekles-

tirmeyi vaat ederier. lnsanin genel egilimlerini tersine gevirirler ve

cektigimiz acilan surdurijrler ve bize

dogru bakmayi

ogretirler. Bizi,

mukemmellik

icin geriye

degisim ve iyiiesmeye degil kamu-

sal refah araytsina yoneltirler,

ancak burnt atalanmizin kararlanna cok az saygi duyarak yaparlar, sanki insan zihninin dogasi daima yozlasmak ve

asla

ilerlememekmis

gibi davramrlar. 19

Oie yanda, bireyci

Stirner, kotulugun nedeni olarak Devlet iizerinde odaktandi. "Her Devlet bir despotizmdir, bir ya da birden

V»>k l« 1 I

'

.'>

despottan olusur," 20 lucker, instead of a Book,

Amaclarmdan s.

dodwin, Anarchist Writings,

Max

Stirner,

The Ego

Keadtr icinde,

s.

240.

biri

de bireyi smirlamak,

21-3, s.

90.

& Us Own, ^ev. Steven T. Byington

(1907), Anarchist

Anar$izmin Tarihi

48

denetlemek ve ona boyun egdirmektir. Biitun anarsistler ler.

Godwin ve

Proudhon insanin

Stirmer kadar tutarlt degildir-

oldugunu "hukumet for-

insani yonetmesinin kolelik

dogruladi, ancak paradoksal bi^imde anarsiyi,

mu"nda

hukiimdann ya da

bir

mmladi. Hatta federalizm

mun

bir

egemenin yoklugu olarak

icindeki "bashca harekete gecirici ve kapsayici

oldugu

ta-

iizerine yazdigi gee bir eserde, toplu-

yonetmen"

De vie tie olumlu bir yon buldu. 21 Bununla birlikte, hukumet" in cehskili bir terim oldugunu kabul etti ve

icin

"anar§ik

hukumet

ile

biirokrasiye ili§kin en lanetleyici betimlemelerden

birini yapti:

Yonetilmek,

tie

hakki ne kerameti ne de

iffeti

olan yaratiklar tara-

findan iztenmek, sorusturulmak, gozetlenmek, yonlendirilmek, yasalara

uydurulmak, dtuene sokulmak, kapanlmak, telkinkre ve

vaazlara

maruz kalmak, denetletimek, yorumlanmak, degerlendikomuta edilmektir.,, Yonetilniek,

rilmek, sansure ugraulmak ve

kisinin her harekeiinde, her eyleminde ve yapugi her i$krnde,

mimlenmesi, kaydedilmesi, nufus sayimina lendirilmesi,

cabi tutulmasi, Vergi-

damgalanmasi, fiyatlandmlmasi, degerlendirilmesi,

patentinin almmasi, yetkilendirilmesi, miisaadeye tabi kilinmasi, tavsiye edilmesi, ikaz edilmesi,

masi ve diizeltilmesi anlarmna terbtye edilmek, fidye

men

gelir.

edilmesi, dogru yola sokul-

Hukumet, haraca baglanmak,

odemeye mecbur birakilmak, somuridmek, akma ahnmak, gizemlilesti-

tekellestirilmek, gasp edilmek, baski

rilmek, soyulmak anlamina gelir; butun bunlar

halkin cikarlan icin yapihr,

Daha

kamu yaran

ve

sonra, ilk direnis betirtisi ya da

sikayet sozctigunde kisi baski altina almir, para cezasina ^arptinlir,

hor goriilur, tedirgin

rulttr,

edilir, takip edilir, a par

dovulur, bogularak idam

neli tQfekle taranir, yargilamr,

kurban

cuk

edilir, satilir,

diisfiriilur,

budur; onun

Bakunin, en

edilir,

hapse

hukum

topar almip gotu-

atihr, vurulur, tnaki-

gtyer,

surgune gonderilir,

ihanete ugratilir ve ustune iistluk bir de ku-

alay edilir, kizdinhr ve orturu ktnlir.

adateti de ahlaki

mukemmel

retoriklerinden birinde,

21

Proudhon, Selected Writings,

22

Proudhon, General Idea of the Revolution alma, Gueriri, Anarchism, s. 15-16.

s.

Hukumet

iste

da budur! 22

toplumun ken-

89 110. ,

in the Nineteenth

Century (1851),

Top lum ve Devlet diliginden hayatim ezdigi icin Devkt'i

zaman

her

49

mahkOm

etti.

Ama

o da

tutarh degildi. Birinci Entemasyonal'de Bakunin ve

taraftarlan

"sosyalist

esanlamhsi olarak, "yeniden

kolektif'in

olusturulan Devlet", "yeni ve devrimci Devlet" hatta "sosyalist

Ancak buradaki

Devlet" terimlerini kullandilar. riter sosyalistler ni fark

belirsizligin oto-

ve Marksistler larafmdan istismar edilebilecegi-

edenler, mevcut Devlet'in yerine gecirmek istedikleri se-

tammi olarak federasyon ya da komiinler dayantfmasim onerdiier. Bakunin, I869'da toplanan Basel Kongyin daha dogru bir

konusmada loplumsal servetin kolektiflestirilmeetti. Bu sozlerle, "mulkiyetin

resi'nde yaptigi

sinden yana oldugunu acikca ifade

onay mercii ve yegane garantoru olan adli ve siyasal Devlet'in orlaclan kaldmlmasiyla, su anda mulk sahibi olan herkesin muik-

Daha sonraki orgutlenme forBakunin komiinler dayani$masmdan yanaydi, ciinku bu tiirden dayant$ma, "toplumun tepeden tirnaga orgtitstizlestirilmesi"ni kastediyordu.

muna

gelince,

lenmesi"ni gerektirecekti. 13 Bazi anarsisclerin

hukumet

ile

Devlet'i birbirine kart^urma-

lan,

en acik bicimde Malatesta'da gorulur. Anarchy (1891) bas-

bld

brosiirunde Devlet'i soyle tanimladi:

i

kurumlann toplami [Bu

Siyasal, yasa koyan, adli, askeri ve mali

kurum

sayesindel icislerinin yonetimini, kisisel davrantsin deneti-

ntini, kisisel

guvenlik sorumlulugunu halktan alarak, gasp ya da

yoikilendirme yoluyb baskalanna ^;l

yapma ve gerektiginde

lura

verir;

herkes ve her sey igin ya-

kolektif zor kullanarak insanlan

uymaya mecbur etme

bu

yasa-

yetkisi edinir.

Ancak Malatesta, bu anlamda Devlet sozcugumin hukumet anlamina geldigini ya da ba§ka sekilde belirtmek gerekirse, "hukuinciiii cisimlestirdigi

durumun

ki?i disi,

da ekledi. Devlet sozctigu genellikle bclirli bir

soyut ifadesi" oldugunu

belirli bir

bolgede toplanan

insan toplulugunu betimlemek ve bir ulkenin yiiksek

yonetimini kastetmek amaciyla kullamldigt icin, "Devlet'in ortad.ui kiiklinlmasi" ifadesini iMi'iiti

Krojioikin .'

l

,'

I

"daha acik ve daha somut olan, huhii-

oriadan kaldtrilmast terimi"yle degistirmeyi tercih

Kiikiinin,

hem

iijir. s.

hiikumetin

hem

Irccdom

I'rc:."*,

24

de Devlet'in ortadan kaldi-

fil

MiiLiTsia, Anitrcltv,

etti.

1474. s

1.1-14.

Anar$izmit\ inula

50

rilmasiyla ilgileniyordu. Anarsizmi "hukimnKi/ Sosyalizm sistemi" olarak, "toplumun hukumetsiz tasawut idildigi btr hayat ve

davranis ilkesiya da teorisi" olarak tamrnlndi leri

''

IVvlet'tn

\Wh

uzerine yaptigi calismada {The State.

koken-

Kropotkin, Dev-

let ile hiikumet arasinda aynm yapti. Onav-ig yliirlerini ve onlann hiikumet kurumlanni meclisleri, scviliui-j y;ugiv1an ve sivil

otoriteye

bagh askeri

metlerin

aym

giicleriyle birlikle

kotu oldugunu

olciide

iwdugu

bittun hukuAruak Devlet

ii,in

dii^uniiu'z.

ortaya cikuginda, sadece hiikumet gibi toplumun uzerinde yer

varhguu degil, "bdlgesct bir yogunla$mit ve toplumun pek $ok ya da butun i}levlerinin birkat; ki$inin elinde yogunla$ma$i"m da gerektiriyordu. Devlet, toplumun uyeleri arasinda a Ian bir iktidarm

Devlet'in

olusumundan once var ohnayan

kurulmasi anlamina

hazi yeni iliskilerin

misyonu, "insanlarm

gelir. Devlet'in tarihsel

dolaysiz bicimde bir araya gelmelerini onlemek, yerel ve bireysel

engellemek, var olan ozgiirlukteri ezmek,

inisiyatifin gelismesini

onlann yeniden yesermesini onlemek ve boylece lann iradesine tabi kilmak"

Bu yuzyilda

kitleleri

azmhk-

idi. 26

anarsist Devlet elestirisi

daha da karmasiklas-

misur, Gustav Landauer, "Devlet, bir durum, insanlar arasinda

davranis kahbidir; onu baska iliskiler kura bicimde davranarak yikanz" demektedir. "Yasal Devdiizeni, ancak insanlar kendi aralarmdaki mevcut baglantiyi

belirli bir iliski, bir

rak, farkli let

organik bir topluluk icinde kurulan bir baglanuya donusturdukleri zaman gecmiste kalabilir," 27

Daha yakm zamanlarda Murray Eookchin, Devlet'in sadece kurumlar takimi degil, aym zamanda zihin durumu, "gercekligi diizenlemek icin telkin edilmis bir

bir burokratik ve baskict bir

zihniyet" oldugunu, ikna edici bicimde one siirmustur.

Bu

yiizyil

icinde liberal demokrasilerde Vahsi guc kullanma kapasitesi

st-

nirtandirtlmissa da, Devlet saygi uyandirarak ve tebaasina gucsuzliik

vam

duygusu vererek

giiclu bir psikolojik etki

zorlasmis ve Devlet

toplum arasindaki

ile

lasrmstir ki, artik "Devlet, siyasal 25

ysratmaya de~

etmekiedir. Aslmda, onurt sinirlanm belirlemek giderek ?izgi oylesine bulanik-

kurumlann toplumsal kurum-

Kropothin's Revolutionary Pamphlets, der. Roger N. Baldwin (1927), yeni bsk.

Benjamin Blom,

New

York, 1968,

s.

46, 284,

26

Kropotkin, The State,

27

Gustav Landauer, alum, Martin Buber, Paths ton, 1958,

s,

46,

s.

10, 52. in

Utopia, Beacon Press, Bos-

51

Toplum ve Devlet larla,

baskici islevlerin

bolusumcu

islevlerle,

vuksek duzeyde ce-

idari ihtizai islemlerin duzenleyici islemlerle ve nihayet smifin 23 gelmistir. haline yaclarla melezlef tirilmesi"nin bir urunu

Liberal

Demokrasi

konusunda aynlirlar. Liberaller, zorlayici bir yasal diizen olarak Devengellenmemis bir let'in, yuntas ve insan haklanm korumak, ekonomisi olan toplumdaki anlasmazhk ve catismalan cozumleAnarsistler, liberal ve sosyalist muttefiklerinden Devlet

mek

ichi gerekli

oldugunu savunurtar. Liberal diisunur

Hobhouse'un yazdigi

L. T.

gibi:

Devlet'in zorlama iskvi bireysel zorlamayi asmaktadir ve kusku-

suz, zorlama Devlet'in icinde yer alan bir bireyler gerceklestirilir. Ifade

grubu tarafindan

ozgurlugu, kisinin ve mulkiyetin guvenli|i,

gercek bir sozlesme ozgiirlugu, toplanma ve drgutlenme haklan ve nihayet Devlet'in tekil iiyelerin inatcihgi ylizunden bozguna ugratilmamasi gereken ortak hedefleri gerceklestirme gucii bu aracla saglamr. 2 ^

Ote yanda, anarsistler, modern liberterlerin savunduklan en askisigari duzeyde "gece bekcisi" Devlet'in bile zengin ve kudretli ayricahklave cikarlarmi ler tarafindan deneilenecegini, onlann rim korumak icin kullamlacagmi savunurlar, Bireysel haklan

korudugu ne kadar iddia edilirse edilsin, hiikumet daima "hakim simflann elinde halk uzerindeki iktidan surdurmenin 30 Devlet, saghkli bir istikrar saglabir araci" haline gelecektir. maktan cok, olumlu degisimi engeller; diizeni saglayacak yerde

catisma yaratir;

ticari girisimi

yatifi lalirip eder.

giiclendirmeye cahstigi yerde

inisi^

Guvenlik sagladigim iddia eder, ama sadece

endiseyi artmr. Anarsistler, temsili demokrasinin, monarsi, aristokrasi ya

da despotizme tercih edilebilir oldugunu hissetseler de, ozunde baskict oldugunu dusumirler. Demokratik Devlet teorisinin ikiz dayanagim -temsil ve cogunluk yonetimi- curuturler. Her sey28 29

30

Bookchin, Ecology of Freedom, s. 94, 124. Norgate, tarihsii, s. 146-7. L. T. Hobhouse, Liberalism, Williams Kropotkin, Paroles d'un revolt;, Marponet Flammarion, Paris, 1885,

&

s.

34.

Anar^izmin Tarihi

52

den once, hie kimse bir baskasini gercekten temsil edemez ve bir baskasimn yetkilerini devralmak hnkansizdir. Ikinci olarak, co-

gunlugun azinhgi -bu azinhk tek kisiden ibaret olsa biie- yonetme hakki, azinhgin ?ogunlugu yonetme hakkindan daha fazla degildir. Godwin'e gore, oy vererek dogru olam bulmak, "akil ve adalete yapilan agir bir hakaret"tir. 31

Hukumeun

bireyi ve

omm

mulkunu, cogunlugun iradesini yansittigi icin koiuyabilecegi dusuncesi bu nedenle agikca adaletsiz bir diisuncedir. Anarsistler Hobbes, Locke ve Rousseau tarafmdan neredeyse kutsal sayilan liberal toplumsal sozlesme teorisini de reddederler.

Onlara gore, hichir hukumet kendisine nza gostermeyen

olamaz ve

bir birey uzerinde yetki sahibi lara bireysel olarak

nza gosterecegini

kah bireyci Lysander Spooner,

ABD

bir kisinin

ummak

butun yasa-

sacmadir. Ameri-

Anayasasi'ni cozUmleyerek

Devlet'in sozlesme teorisinin yanltshgim ortaya cikardi, Herhan-

hukumet kurmak icin bir sozlesme yaptigina dair hicbutamadi ve oy verme ya da vergi odeme uygulamalan-

gi birinin

bir kanit

m sozle ifade edilmemis bir rizanm sacma oldugunu one surdu. $u sonuca akhn genel

ve

me

ilkeleri

dikkate ahndiginda

degildir; hie kimseyi

gormenin

kaniti olarak

vardi: "Ac^ktir ki, ...

hukuk

Anayasa, bir sozles-

baglamaz ve gecmisie de baglamamisur;

ve Anayasa uyannca davraniyormus gibi yapan herkes dir ve onlara hirer gaspci olarak

gaspci-

...

davranmak, herkesin sadece

hakki degil, ayni zamanda ahlaki gorevidir". 31

Butim

anarsistler bireyler arasi sozlesmeler

konusunda ayni

Godwin butun sozlesme

bicimlerini red-

gorUsti paylasmazlar. detti,

ciinku bunlar genellikle gecmisteki budalahgtn gelecekteki

bilge lige

hakim

kitinmasiyla sonuglamyordu. Bir eylem hakhysa,

gerceklestirilmelidir; degilse,

ondan sakinilmahdir. Aynca

sozlesme yukumlulugune ihtiyac yoktur, Ote yanda,

hem

bir

Proud-

hon hem de Kropr^tkin, sozlesmeleri Devletsiz bir anarsist toplumda insanlar arasmdaki sorunlan duzenlemek icin yapilan gonul'u anlasmalar olarak goruyorlardi. Ancak bu turden sozlesmeler yasal olarak zorunlu tutulamayacagi ve yapunmtara

baglanamayacagi

den cok,

icin,

goreneksel anlamda baglayici sozlesmeler-

birer niyet deklarasyonu gibidirler. Insanlar

bu

sozles-

melere sadece pragmatik nedenlerle uyarlar. Bir birey yaptigi 31

Godwin, Anarchist

Writings,

32

Lysande: Spooner,

No

s,

114.

Treason (1870), aimti, Miller, Ana: chism,

5.

37-8.

53

T opium ve Devlet

sozlesmeleri surekli ihlal ederse, kisa sure icinde anlasabilecegi

insan bulamayacaktir. Anarsistler liberal demokrasinin ve temsili hukiimetin do-

gasina iliskin hayatlere kapilmadilar. Proudhon, 1848 Devrimi sirasinda bir sure Ulusal Meclis'te yer aldigmda, uzun suredir

kuskulandigi sey dogrulanrms. oldu: "Parlamenter Sina'ya ayak bastigim anda kitlelerden koptum, Insan korkusu otoriteye mensup olan herkesin hastahgidir; iktidarda olanlar icin halk, dusmandir." 33 Bu yiizden Ptroudhon "Genel Oy Hakki Karsidevrimdir" diyor ve mucadelenin siyasal arenada degil iktisadi arenada verilmesi gerektigini israrla belirtiyordu. Bakunin asla temsilci olarak bir parlamentoya girmedi ve bir siyasal partiye katilmadi.

Basindan beri sunun farkindaydi: "Her kim siyasal iktidardan soz ederse, hukmetmekten soz etmis olur," Ve "Her turlu siyasal orgutlenme,

ozgurlugun

mahkumdur."

34

Ispanyol

inkan I?

oldugu

i<;in

sona

ermeye

Savasi sirasinda anarsistler, Fran-

co'nun isyancilanna karsi savasmak icin bir sure cumhuriyetci htikumete katildilarsa da tarihsel anarsist hareket goreneksel siyasetin ortadan kaldinlmasini lutarh bigimde savunmu§tur. Populer sloganlan suydu: "Kime oy verirseniz verin daima huku-

mete gider" ya da "Degismesi

igin

oy verdiginiz bir seyi yasadisi

halegetirirler."

Modern

liberal Devlet'in,

son

yuzyihn toplumsal muca-

iki

sonucu olarak, kendi yumaslan icin refah ve egikaldigi kusku gotiirmez. Nicolas Walter zorunda saglamak tim gibi bazi anarsistler, bunim Devlet kummlarinin kotii otmadigini cunku o tori ten in baska kurumlar tarafmdan kullanilmasina delelerinin bir

meydan okuduklan ve arzulanabilir gerceklestirdikleri zaman yararh bir

bazi toplumsal etkinlikleri ifleve sahip olabildiklerini

one surmuslerdir, "Boylece kurtanci Devlet'e ve refah Devlet'ine, ozgurluk icin calisan Devlet'e ve esitlik i
Bununla sinirlamak ve

ba§hca gorevi daima ozgurlugu surdurmek olmustur. Yardimsever .bir

birlikte, Devlet'in esitsizligi

yuze sahip olabilmesine ragmen, Refah Devlet'i, kayit, dUzenleme ve gozetim aracihgiyla kendi tebaasinin hayati (izerindeki denetimini sikilastirarak kisitlayici olabilir, Bu Devlet nobran ve Ana rckist Reader icinde,

111.

33

Proudhon,

34

Bakunin, age,

35

Nicolas Walter, About Anarchism, Freedom Press, 1969,

all tin, s,

s.

109. s.

10,

Anar$izmin Tarihi

54

George Woodcock'un one surdugu bu Devlet, "daha acik bicimde totaliter herhangi bir sistem

abartili bir biirokrasi yaratir. gibi,

kadar usta bir baski ve lir.

36

siki bir

diizenleme araci" haline gelebi-

Tek basina insanlan mudu etmeyi basaramaz ve sahte

guvenlik saglayarak karsiiikh yardimtasina pratigini

bir

zayiflatir,

Kaynaklart en fazla ihtiyac duyanlara yonlendirmeyerek israf eder. Anarsistler,

kimin ihtiyac duyduguna karar veren Devlet'

vergi odeyecek yerde, toplutuk orgutlenmelerine gontillu bagista

butunarak ya da katilarak muhtaclara dogrudan yardim etmeyi tercih ederler.

Liberal Devlet'e kar§i iet'e

one surulen argtimanlar

sosyalist

Dev-

de uygulamr, hatta fazlasiyla, Anarsistler, demokratik sosya-

servet boltisumunu ve refahi saglamamn en olduguna dair iddialanm reddederler. Sosyalist Devlet, uygulamada, topluluk hayatini bogan genis bir burokrasi uretme egilimindedir. Hizmel etme iddiasinda olduklan insanlann gikarlistlerin, Devlet'in, iyi araci

lanndan cok kendi cikarlanna gore yoneten yeni bir burokratlar eliti yaratir.

Yaptigt yardimi

kesme

tehdidiyle ya da kendi yan-

daslanni odullendirerek bagimlihgi ve niillu dernekleri ve

da toplumu, toplumsa! surtiye doniisturur.

uyumu

tesvik eder.

Go-

karsthkh yardimlasmayi zayiflatarak, sonun,is?i

Ancak

ve polisle desteklenen yalniz bir

sosyal demokrailann liberter ve mer-

kezi olmayan bir sosyalizm

formunu benimsemeleri halinde

federasyon ve dernek ilkelerini benimset-

anarsistler, gontillu

mek, bu yonde cesaret ve

giic

kazandirmak

icin onlara katilabi-

lirler.

Marksist Devlet Anarsistler dir.

ile

Mevcut

rumakla

Marksistlerin ilk bakista pek cok ortak yanlan var-

Devlet'i ayncalikli ve zengin

olanlarm cikarlarmi ko-

esit bir toplum Marks is t-Leninis tier arasmdaki en buyuk anlasmazhk, Devlet'in toplum icindeki rolune iliskindtr. Konu, on dokuzurtcu yuzydda Marx ile Bakunin arasmda biiyuk bir anlasmazbga ve sonunda Birinci Enternasyo-

Nihai hedef olarak ozgiir ve

elestirirler.

vizyonunu

paylasirlar.

Ancak

anarsistler

ile

nal Isci Birligi'nin dagilmastna yol acti.

Engeis, 36

Ailenin,

Ozel Mulkiyetin

ve

Devlet'in

Woodcock, "Tradition and Revolution", The Raven,

II,

1988,

Kokeni'ndz s.

104,

Toplum

(1884) tipki Kropotkin

ve Devlet

55

gibi, Devlet'in

insanhk tarihinin yakin

zamanlannda ve toplumdan ayn bir yonetim aygiti olarak dogdugunu one siirdu: "o halde devlet, sonsuz bir gecmisten bu yana var olmamisur. Devlet ve devlet iktidan hakkmda hicbir fikri olmayan devletsiz toplumlar olmustur." Devlet ancak toplumun simflara bolunmesiyle gelismi? ve bir siniftn digeri uzerindeki

hakimiyetini muhalaza eden bir baski mekanizmasi haline gel-

ozgurluk

misti. Kapitalist Devlet sadece rntilk sahiplerine

yor,

toplumun

yordu.

Ne

boyun

geri kalanina, iscilere ve koylulere

var ki Engeis kendi

kusagmm

sagli-

egdiri-

uretimin gelisimiyle

kacmilmaz bicimde yok olacagt bir evreye yaklasmakta olduguna guveniyordu. O gun geldiginde, simflarin ve Devlet'in

urettmi ozgur ve ejit uretictler birligi temelinde yeniden orgiitk-

yecek olan toplum, butun Devlet mekanizmastni, amikalar muzesine, ciknk ve bronz baltamn

Marx ve

ait

oldugu yere,

koyacak".-* 7

yanma

Engeis, hasimlanni baski alttna almak ve uretimi yeni-

den orgiitlemek igin proletaryanin Devlet'i ele gecirmesinin zorunlu oldugunu dusunurterken, proletaryanin bir sintf olarak kendi iistunlugunu ortadan kaldiracagt ve toplumun "her bir

ki-

sinin ozgiir gelisiminin herkesin ozgur gelisiminin kosulu haline geldigi bir birlik" olusturacagt bir lardi, 38

donemin

gelecegini

umuyor-

Engels'in Antt-Dufmng'teki iddiasi, Devlet'in cesitli alan-

mudahalesinin gereksiz hale gelecegi ve boylece kisilerin yonetim inin yerini nesnelerin yonetimine birakacagiydt. Surec lara

9 itinde "Devlet 'ortadan kaldtrdmayacak', s.dnumlmecekti."^

toplumun kurulmasindoneminde Devlet'in gerekli oldugunu one siiriiyordu. Bakunin ve anarsistler Paris Komiinu'nun verdigi dogrudan demokrasi orneginin ozgiir bir toplum Engeis, bununla birlikte, komunist

dan once gecisset

bir sosyalizm

modeli sagladigtm iddia ederlerken, Engeis soyle diyordu: Anarsistler

konuyu tepetaklak

yasal devlet

57

ediyorlar. Proletary a devriminin, si-

orgutunun yok olujuyla baslamasi gerektigtni

Engeis, "The Origin of the Family, Private Property and the State",

& Engeis, $ehtte& Works, Lawrence & Wishart, 38

Marx

&t Engeis,

The Communist Manije slo,

sworth. Penguin, 1967,

39

ilan edi-

Alinit, Lenin,

s.

1968,

5.

Marx

589,

Harmond-

der. A. J. P. Taylor,

105.

The State and Revolution (1917), Pekin, 1965,

s.

19.

Anar$izmin

56 yorlar

...

Ancak boyle

bir

anda

Tar'thi

devleti

yok etmek, muzaffer prok-

taryantn hentt2 fethettigi iktidan, sayesinde savunacagi, kapitalist

hasimlannin iistesinden gelecegi ve iktisadi tophi msal devrimi gerceklestirebilecegi

Lenin,

Marx ve

yegane organizmayi yikmak

olacaktir.., 40

Engels'in Devlet konusundaki goruslerini gelistir-

di.

Genel bir

ilke olarak, "biz Marksistler, Devlet'in

ve

tamamen

karsiyiz" diyordn. 41 Agustos 1917'de, Botseviklerin

iktidan ele gecirmelerinden

her turtusune

hemen once yazdigi Devlet ve Devrtm hemen ardindan Devlet'in nasit

baslikh brosurde Lenin, zaferin

sonumlenmeye baslayacagint betimleyerek, proletarya devrimine li§ kin "en stirsel ve yan anarsist degerlendirme"yi yapti. 42 Ashnda Lenin, Devlet sorununun yaklasan devrimin en onemli sorunu oldugunu dustinuyordu. Plekhanov'un Anar$izm ve Sosyalizm i

(1894) baslikh brosurimU yorumlarken, onu "anarsizme karsi acil, en yakici ve siyasal bakimdan en onemli so-

mucadelede en

runu, yani devrimin devletle

nu"nu tamamen goz

iliskisini ve

genelde devlet soru-

ardi etmekle elestirdi.*3

Daha da ileri gidetoplumunun zorlamaya ya da dar anlamda uzmanlasmaya ihtiyac duymaksrzm i^lemesinin komiinizmde rek,

modem

mumkun

sanayi

olacagim iddia ederek, bir fabrikamn orgutlenme

bakimmdan

ister

tar2t

istemez otoriter olduguna inanan Engels'ten ay-

nldi.

Ancak Marksistler ve

anarsistler

bu istenen durumun gerkonusunda derin bir an-

cektestirilmesi icin kullanilacak araclar

lasmazhga dustuler. Marx, geci§ niteligindeki bir sosyalist do"proletarya diktatorlugU"ne ihtiyac oldugunu one surdii

nemde

ve bu yaklasvm, o

onemli

zamandan ben Marksist- Leninist ortodoksinin Ancak anarsistler ile Marksistler

bir parcasi haline geldi.

arasindaki farkhhk basit bir taktik sorun

onemli teorik farkhhklar onemli bir

tarihsel

boyut

olmanm

Marx'in Bakunin

i^erir.

tasiyor,

Engels,

"On

International Publishers,

New

Socialist Tradition,

s.

York, 1972. in

our Revolution, ahntt, Alexander Gray,

469.

42

Robert Conquest, Lenin, Fontana, 1972,

43

Lenin, State and Revolution,

s.

and Anarcha-

by Marx, Engels, Lenin, der. N. Y. Kolpinsky,

Lenin, The Tasks of (he Proletariat

The

tartismasi

Stirner'e, Feise-

the Occasion of Karl Marx's Death", Anarchism

syndicalism.' Selected Writings

41

ile

ancak onemli teorik kaygilarta

da korukleniyordu, Marx, Alman Weolojisi'nde 40

otesindedir ve

124.

s.

85.

57

Topiitm ve Devlet

fenin 5e/aleti'nde Proudhon'a saldirdi. ligi

Onlan

diyalektik maddeci-

anlamamakla sucluyordu. Marx'in, HegeVin

cevirmeye ve kapitalist

vermeye cahstigi

celik

konumunu

ters

ekonomiye burjuva Devlet karsismda onyerde, anarsistler, Devlet'i ekonomi uze-

rinde belirleyici bir gii? olarak gormekte israr

etliler.

Devlet oria-

olgunlasmasmi

kosullarin

dan kakhrilmadan once iktisadi beklemek gerektigini kabul edecek yerde, devrimci iradenin yaratici guciine giiveniyorlardi. Marx ayni zamanda anarsistlerin dayatilmis otoriteyi reddetmelerine de karsi cikti; otorite formunun komunist toplumda degisecegini dusuniiyor, ancak nin tamamen

otorite ilkesi-

ortadan kaldinlmasina karsi cikiyordu. Devlet

gecirmenin sadece devrimi savunmak

iktt-

icin degil, uretici

danni

ele

giicter

uzerinde yeni toplumsal denetim turlerini geliscirmek igin

de gerekli oldugunu dusunuyordu. Marx'in gozunde anarsistler tutarh bir smif cozumlemesi gelistirmeyi basaramadilar; ya Stirner gibi bireyci bir

tutum ah-

yor, koylulugu savunurken Proudhon'un yaptigi gibi "kuctik burjuva" bir yaklasimi benimsiyor ya da Bakunin gibi tanimlan-

mamis sine

bir

"halk"m ya da "lumpen proletarya "nin

"oportunist" ve

yaratici enerji-

"voluntarist" bir inane besliyorlardi,

Bu

elestiride kuskusuz bir dogruluk payt vardi. Marksistlerin aksine

Zengin ile oldugunu farkhhklar bakimindan yoksul arasmda guc ve servet ancak begoruyor, ile ayni safta kabul ediyor, kendilerini "halk" Proudhon, vermiyorlardi. lirli bir sinifa benzersiz bir tarihsel rol anarsistler ozgul bir sinifsal tabana sahip degildiler.

kariyerine esas olarak koylulukle ilgilenerek basladi; isci stmfinin siyasal yetenegine iligkin dtisuncelere son vermek isdyordu.

Bakunin zaman zaman "isci sinifi" ve "proletarya" soylemini kullandi, ancak kimtn devrimci isci oldugunu belirtmek zorunda kaldigi zaman, egitimsiz kent proletaryasmdan ve koyltilerden soz etti. Tipki Marx gibi proleterlerin devrime goturecegini

dusunmesine ragmen, koyluliigiin devrimci potansiyelini vurgulamaya devam etti. Aynca, mulksuzlerin ve varis olmayanlann, zincirlerinden baska kaybedecekleri bir seyteri otmadigi icin

ayakUnacaklanni dusundu.

Marx

anarsisderi ozellikle iktisadi ve kulturel duzeyde mii-

cadeleyle yetindikleri,

i^ci sinifinin siyasal

gerekliligini

kavrayamadiklan icin

formda

Marx

mak

bile

iktidan fethetmesinin

elestirdi. Siyaset,

parlamenter

icin ilerletici olabilirdi; goreneksel siyaseti a?-

icin siyasal araclar

kullanmamn mumkun oldugu gorusunti

Anar$izmin Tarihi

58

goz onunde

bile

tuttu.

Enternasyonal'in Cenevre Kongresi'ne

gonderdigi "Talimadar"da, Proudhoncutara karsi

cikti: isci sinifi

"devlet iktidannin uyguladigt genel yasalar" aracihgtyla reformla ri

kazanabilir ve "i§ci sinifmin bu yasalara uymasi devlet iktida-

nm

giiclendirmez. Tarn aksine, onlar simdilik kendilerine karsi

kullantlan riir.'"

bu

iktidan, kendileri icin bir arac haline donustu-

H Bakunin'den soz ederken

asagilayici bir tutumla soyle di-

yordu: "bu dangalak, ashnda her sinif hareketinin ve her

zaman

bir siyasal hareket

oldugunu

bile

ister

istemez

anlayamiyor." 45

Ozellikle Bakunin'i, "Tophimsal devrimin temeli iktisadi kosullar degil, iradedir,"

Marx, Stirner, alttan almiyor ve

du. 47

yuzunden kmiyordu. 46 Proudhon ve Bakunin ite tliskilerinde

inanci

"asla

en asagilayici ve hiikmedici" tavrini takimyor-

Bunu yaparken, sadece kendi toplumsat ve

siyasal

dusun-

cesindeki otoriter egilimi degil, kendi kisiliginin otoriter yanini

da aciga vuruyordu. Ostelik Birinci Enternasyonal'in olilmune yol acan antianarsist manevralan, Marksistlerin deneiimindeki

gelecek Enternasyonallerin de kati ve monolitik olmasini sagladi

ve bizzat Marksizm'in hicbir muhalife tahammul edemeyen dog-

matik

bir ogreti halinde katilasmasina neden oldu. Bu siirece en cok katkida bulunan Lenin oldu. Anarsistlere en cok devrimde Devlet'in rolu konusunda itiraz etti. Onlartn sa-

dece Devlet'i ortadan kaldirmak istedikleri icin degil, bunu bir

gecede yapabileceklerine inandiktan icin de hatah olduklanni

one surdu. Lenin devralman burokratik askeri Devlet mekanizmasini "ezmek" gerektigini dusumiyordu. Ancak bu, Devlet ikti-

dannin

t

a

mamen

ortadan kalkmasi anlamina gelmiyordu, ctinku

donemi icinde kendi diktatorlugunu uygutarken, proletaryanin bu mekanizmayi kullanmasi zorunluydu. Tipki Marx gibi

gecis

Lenin de, "demokratik merkeziyet£ilik"e inaniyordu; bu yuzden, kar$idevrimci gUcleri onlemek ve "burjuvazinin direnigini ez-

mek" 44

icin Devlet iktidanni

Marx, "Instructions", The

guflendirinek ve merkezile$tirmek

First International

Harmondsworth, Penguin, 1974, 45

After, der.

s.

David Fernbach

&

Lenin, Anarc-

46.

Bkz. Marx, "Conspectus of Bakunin's Sialism and Anarchy", The First ternational

47

and

89.

Marx'tan, Paul Lafargue'a, 19 Nisan 1870, Marx, Engels

hism and Anarcho-syndicalism,

46

s.

and After

Paul Thomas, Karl 1980,

s.

351.

ifinde,

s,

In-

334.

Marx and

the

Anarch ists, Routledge

&

Kegan

Paul,

Toplum ve

59

Devlet

zorunluydu. 48 Lenin, Rusya'da iktidan ele gecirmesinden Devlet'in tir.

sonumlenmesini

49 Bolseviklerin

s on ra

Ekim 1917'de

Lenin, Sovyetlerin

hemen once

istedigi icin ikiyuzlulukle

gucunu

Partisi eliyle hiyerarsik ve

suclamms-

iktidan ele gecirmelerinden

zaytflatmaya, "oncu" Komiinist

merkezi bir komuta yapisi kurmaya

basladi. Sol

Komunizm, Bir Cocukluk Hastahgi (1920) bashklt

hsmasmda,

anar§istleri ve sosyalist devrimcileri,

devrimin

ca-

ertesi

gunii Devlet'i kaldirmak isteyerek sergiledikleri cocukca "opor-

tunizm" yuzunden azarladi. Bolsevizmin, "anargizm kokan ya da ondan odiinc bir seyler alan ku$uk burjuva devrimc iltgi"ne karsi mUcadele icinde nasil "celiklestigi"ni anlatti. Bu kiicwk burjuva devrimciligi devrimci asinhga kolayca sapabiliyor, ancak "sebat,

orgutlenme, disiplin ve kararkhk yetenegi" tasimiyordu. Asltnda Lenin, anarsizmin "isci sinifi hareketinin oportunist gimahlarinin sik rastlanan bir cezasi" oldugunu ilan cileri'nin

etti.

Dunya Sanayi

I?-

ve Rusya'daki anarko-sendikalist egilimlerin, Sovyet

Komunizm hatalan"m

sisleminin yonetimi konusunda "Sol

sur-

durmeleri kargisinda dehgete kapiliyordu. 50

Ancak merkezi lestirilmis ve guclendirilmis Devtet'ine ve ragmen Lenin, gene de Deviet'in sonumlenmesinin komiinizmin nihai hedefi olduguna kesinlikle inaniyordu. 1920'de DevJet konusunda yaptigi bir komismada, Devlet mekanizmastm (ya da "sopa"sini) sermayenin iktidanni yikmakta olan siniftn eline vermenin zorunlu oldugunu israrla belirtirken, "bu mekanizmayi hurdaya cikaracaklan" ]>ii zamanm gelecegini de belirtiyor, "o zaman geldiginde, ne Vvlei ne de somuru olacakur" diyordu. 51 anarsist muhalefeti tasfiye etmesine

1

Lenin'in nihai ideali ne olursa olsun, "Proletaryanm Dikta-

Komunist Partiye duydugu gUsonunda sadece Partinin diktatorlugiine degil, tek bir ada-

inrlugti"nu yonetecek oncii bir vcii,

Sovyetler

ititn,

Birligi'nde

Stalin'in

diktatdrlugiine

yol

a<;ti.

Aynca bu yuzyilda Cin, Kuzey Kore, Vietnam ve Kuba gibi diger lu'lli ba^h Marksist- Leninist devrimlerde uygulanan "demokratik lurrkeziyetciuk"

de pradkte

elitist

bir partinin

denetiminde,

yiikwk duzeyde hiyerarsik ve otoriter Devletlerle sonuclanmigin

I

etiin.

Itkz.

mi

M

I

I

The State and Revolution,

Conquest, Lenin,

I'nin, "Left- Wing"

s.

s.

63, 71,

63, 71.

Communism. An

Infantile Disorder,

cnin. The State (1929), Peking, 1965,

s,

24-5.

s.

16-17, 94.

Anar$izmin Tarihi

60 tvr.

Boylece Bakunin'in bir

"lsci

Devleu"nin yeni

bir "kizil burju-

konusunda yapugi muthi? uyanlar trajik bicimde dogrulanmis oldu. Bu yuzyilda ortaya cikan Komiinist vazi"ye yol agacagi

Devleiler, anarsbtlerin bir "Halk Devleti" ya da bir "Devrimci

Hukumet"in, sadece mevcut tiranhgi siirdurmekle kalmayacagi, ayni zamanda geni$letecegi konusunda duyduklan korkuyu yeterince kanitlamistir.

Yasalar

Liberaller gibi anar§istler de Devlet'i aslinda yasal bir

salan da bu

kurumun eylem

tarzi olarak gorurler. 52

kurum, ya-

Devlet yasal

diizeni zorlayict bir dlciide surdijrmek igin tasarlanmistir. Ba§hca

organlari -yasama, yargi ve yiirutme- yasalan olu$turmak,

rumlamak ve uygulamaktan sorumludur. Kesin

mak

bir

yo

tarum yap-

gerekirse, yasa, hiikurnet tarafmdan yapilan ve Devlet tara-

fmdan uygulanan

bir

yonetim kurahdir.

Tolstoy, yasalan, canli bir bicimde, "yoneten insantarm, 6r-

gutlu siddet araclanyla itaat etrneyenleri carpmak, ozgurluklerini

almak, hatta katletmek icin olusturduklan kurallar" olarak beamier. 53 Yasalar, arzulanmrza bakilmaksizm

ranmamizi ya da saglamak

icin

belirli bir

bicimde dav-

belirli

dav rams, biciminden kacinmamizi

ozgurliigumuzu

dogru yolda

kisitlar; yasalar, bizi

uygulamak icin kullandtgi yontemler baski yontemleridir: Yasamn nihai giicu Devlet'in baski guctidur. Hobbes'un tanimladigi gibi, Leviathan'in otoritesi nihai olarak kibca dayamr; ya da modern e$iti olan, polis copuna ya da askerin silahina. Aslinda Tolstoy'un gozlemledigi gibi, hukumetin karaktertstik ozelligi, "hziksel ceza vermek ve kendi karariyla cinayeti uygun bir eylem haline getirecek bir hak tutan yuksek citler gibidir, Devlet'in yasalan

iddiasmda

onun,

bulunmak"tir. 54

tfadesini

reddeden

Devlet'i

hukuk kuratlannda bulan en

anarsistlerin,

baskici yanini da

reddetmeleri kacinilmazdir, Jean Grave'm s62leriyk, "anarsi ne iyi

yasalann ne de

iyi

hvikumetlerin olabilecegini, ne de yasalann

tarn olarak uygulanabilecegini kanttlar

...

insan yapisi olan yasal

52

Bki. Barker, Principles of Social and Political Theory,

53

Tolstoy, "The Slavery of

54

Tolstoy, "Patriotism

s,

227,

Our Times", Anarchist Reader,

and Government", The Works

mer Maude, Henry Frowde, 1904, XL VI,

I, s.

250,

s.

118.

of Leo Tohtoy,

<;ev.

Ayl-

Toplum ve Devlet kurallar

tamamen

61

keyfidir." 55

Biitun anarsistler icinde yasalan en erken ve en

sen bicim-

de elestiren Godwin oldu. Ilk olarak, insan yapisi yasalann gereksiz oldugunu, ciinku

gu"nu one

surdti.

"degi§mez aklin gercek yargic olduevrensel adalet kurallanni aklin

Insanlar,

algiladigi sekitde bildirmekten ve

yorumlamaktan daha

fazlasini

yapamazlar. Ikincisi, yasalann ba§hca zayifhgi, genet kural olarak ta§idiklan staiudur. Birbirinin ayni olan iki eylem yoktur ve yasalar, anlamsiz bicimde, insan eylemlerinin

bir olciiye indirgemeye causer ve tipki

Grek

pek cogunu ortak

efsanesindeki, uzeri-

ne yatanlann kesilip kisaltilarak ya da cekilip uzatilarak uyduruldugu Procrustes yatagi gibi bir Lslev gortirler. Ocuncusu, yasal kurallar

kacintlmaz bicimde bu kurallari koyanlann cikar-

lanna uyacak §ekilde diizenlenir ve aslmda "ustun tiranlarin

olanlann nzasim ve

ta

ittifakini

vet anla§masi"ni ifade ederler. 56

kumet

gibi insan zihnini

sayesinde satin aldiklan bir

En

alt-

rtis-

onemlisi, yasalar da,tipki hii-

duragan bir durumda sabitler ve onun

dogal egilimi olan sureksiz flerlemeyi engeller,

Godwin, yasalann tehdit olarak kullandigi ya da zorla uycezamn -kotu olana isteyerek kottiluk yapilmasi- insan davramsini diizeltmek icin uygun bir yol olmadigindan emindir,

guladigi

Insan icinde yasadigi ortamvn iininu oldugu icin, yapugi seyden sorumlu oldugu kesin olarak soytenemez. Bir katil isledigi sucl.m otiiru elindeki

han^erden daha

fazla

suclanamaz. Onlar,

icin-

yasad\ktan kosullann tutsagi olduklan icin ozgiir iradeye sa-

ili-

Bu nedenle, ister i§lenen sucun karsiligi olarak, ornek ya da reform niyetine verilsin cezamn hicbir ahlaki HiTrkvt'si olamaz. Her lurlu ceza, "ustii kapali bir budalalik itira1

1

1

tlcgildirler.

>

3

isici"

aslinda, islenen

Ir'ibi, .tktli ii. i

sucun kendisinden daha kotudiir, £unku

iknanin yeterli oldngu yerde zor kullanir, Zor, ktmseyi ik-

i

itkunez ya da kimsede saygt uyandiramaz; sadece zihni bozar

onu kullanana yabancilastinr, Godwin, tipki hiikurnet gibi yasalann da sadece zararh oliii:tkla kalmadigmi ayni zamanda gereksiz oldugunu dusuniir. hiplmn karsui eylemier icin buldugu care, sucun hiikumetteki vi-

ki^jyi

vi-

liuikniis miilkiyetteki nedenlerini

'i'i

Jr. in di.ivi', I

>i

i

AimiJinm. 'rii

i

i

Anarchic, son but.

Liit i^i n it icin

.iiilwin,

ses rtioytns, Stock, Paris, 1899,

Hkz Thorn Holterman

Molllit':ll; Bliitk

Anai ihht

Wri(inj,'j.

Rose, 1984 s.

yok ederek ve egitim

94, 98.

6t

Hcnevan Maarsweeh,

s. I

araci3.

Yeni

aw and

Anar$izmin Tarihi

62

hgiyla insanlann ozel ctkarlanndan cok

tophimun yaranm du-

siinmeye yonelmelerini tesvik ederek suclan azaltmaku. Kotu ahskanliklar ilkesel olarak yanhs oldugu icin, aydinlanma, insan-

lan

faziletli

kitmaya yetecektir.

Godwin,

ozgiir bir

toplumda

bile siddet

kullanan insanlan

gecici olarak kisitlamak gerekebilecegini kabul edecek kadar ger-

ancak bu insanlara daima kibar davranilmali ve itiiimkun oldugu kadar topluluk icinde tumlmalan saglanmahydi. Angek^iydi,

lasmazliklar, mahkemeler ya da profesyonel avukatlarla degil, her vakanin ozgul kosullanni goz onunde tutan halk jurileriyle

cozumlenebilirdi. "§undan daha acik bir dustur yoktur: 'Her da-

Hedef daima sucluyu bulmak cozmek olmahdir. Son olarak Godwin, jurilerin karar almaktan cok tavsiyede bulunmalan gerektigine inanir. Yasalarm yerine kamuoyu gucuniin gecirilmesi toplumdisi eylemleri denedemek icin yeterli olacaktir. Ve toplum bir kez "adalet va kendisi icin bir kural

getirir.'" 57

degil cattsmayi

kurallan"m cam olarak anladiginda, yasalar gereksiz olacaktir. Godwin'den sonra yasalann en ikna edici anarsist elestirisiKropotkin yapti. Devlet'in icindeki buttin yasalar, diyordu, daima ayncalikh smiflarin cikarlan dikkate ahnarak yapilmistir. Yasalann koklerini once ilkel bosinanclara, daha sonra fatihlerin ni

cikardiklan kararnamelere kadar gerilerden izledi. tnsan ri

iliskile-

ozgiin olarak adet ve goreneklerle duzenleniyordu, ancak ba-

sat

azmhk bu

yasalan

adetleri

kullandi.

kendi cikarlanna gore degistirebilmek icin

Boylece yasalar "rahibin yaptinmina gore"

onun hizmeiine verildi." 58 Kropotkin insanhgi duzene sokmak icin var olan milyonlar-

olustu ve "savascmin sopasi

ca yasayi

tic

temel kategoriye ayirdi: mulkiyetin korunmasi, hu-

kumetlerin korunmasi, kisilerin korunmasi.

Birincisi

iscinin

emeginin uruniinu edinmeyi ya da tekelciler arasindaki anlasmazliklan cozmeyi amaghyordu; aslmda bu yasalar insan emeginin haksiz bicimde edinilmesini gtivence altma almaktan baska

amac tasinuyordu. Ikinci kategoriyi olusturan anayasal hukuk, neredeyse tamamen mulk sahibi siniflann cikarlarim korumaya hizmet eden yonetim mekanizmasini surdurmeyi amach-

bir

yordu. Ucuncii kategori, kisilerin korunmasi, en onemlisiydi, ciinku bu tiirden yasalar Avrupa tophamlannda giivenligin sur57

Ag*,

58

Kropotkin, "Law and Authority", Revolutionary Pamphlets,

5.

74, 95, s.

205.

Toplum

ve Devlet

63

durulmesi bakimmdan vazgecilmez gomnuyordu. Bu yasalar, insan topluluklan icin yararh olan adetlerin cekirdeklerinden hareketle gelistirildi, ancak htikumdarlar tarafindan kendi hakimiyetlerini

hukuk

kutsallasttrmak amaciyla benimsendikleri icin, oteki

kategorileri kadar yararsiz ve asagilayici hale geldiler.

Kropotkin, sucun bashca destekcilerinin aylakhk, yasalar ve otorite

oldugunu one

te ikisi

miiikiyete karsi islenen suclar oldugu icin,

Ancak mevcul suclann yaklasik tic"gunumuzde

surdii.

az sayida ayncaliklt kisinin elinde olan mulkiyet, gercek kaynagina yani topluma dondugti zaman bu suclar ortadan kalkacak ya da ciizi miktarlarla sinirlanacak" idi.^ Kropotkin, hala toplum karsiti olan ve siddete basvuran bu insanlan cezalandirma-

nin uygun olmadiginda israr eder, ciinku cezanin agirltgi sucun miktarmi azaltmaz. Rus ve Fransiz hapishanelerinde yasadigi dencyimlerden soz ederken, hapishaneleri fiziksel enerjiyi oldiir-

mckle, bireysel iradeyi tahrip etmekle ve toplumu serbest birakimahkuma "vebah" gibi davranmaya tesvik etmekle sucluyor-

l;m

dli.<">

Hapishaneleri iyilestirmek mumkun degildir. Hapishaneler trlormdan gecirildikce igrenclesir: Modern cezaevleri ortacag /ijidanlarindan cok daha kotiidur. Toplum karsiti egiiimleri ted;»vi eimenin en iyi yolu insana anlayisla yaklasmaktir. Kropotkin si sonuca vanr: i

Siy^tsa)

orgutu olmayan ve bu nedenle bizler gibi kolayca ayartila-

mayan

insanlar gayet

iltic talihsizdir; care

veya

p,.u
bir

iyi

anlamislardir

onu dovmek,

hapishanede

ki,

"suflu" dentten insan sa-

zincire

vurmak ya da

oldurmek

degil,

en

bir dara-

kardesce

yaklasimla, esitlik temelinde davranarak ona yardimci olmak, ha-

y;Uim durust insanlar arasinda gecirmesini saglamaktir. 61

An.irsisiler,

hukiimetin, yasalann ve iniilkiyet esitsizliginin ol-

madij*i bir

toplumda yasayan bireyler arasinda daha buyiik bir

vikar

uyumu

vj

Ancak herkesin derhal sodavranmaya baslayacagim, bir daha hicbir anlas-

olacagiru dusunurler.

ruriilii liiciinde

Kti.j.i)ikiii, In

Russian and French Prisons (1887), Anarchist Reader i^inde,

s.

1M 124.

f.i>

Aj;<.

(I

Kin|>iPtkiii. "| ilw l>k.-

•.

(

i .iilim,

and

Atitliorily", Anarchist Re
"Ktt piiiluii

and

I

iiw".

Anuk Jiiwi and aw, I

s

s.

116.

119-40,

Aynca

Anar$izmin Inula

64

mazhk

ya da

catismamn olmayacagmi du^unmezler. Godwin ve

Kropotkin, yasalann giicu yerine,

hkh kmamayi

kamnoyunun

ctkisini ve kar§i-

tavsiye ederler. Kuskusuz, kiirmwyu tiranhgvnin

yasalardan kaynaklanan baskimn yermi .ilmasi gibi bir olasilik vardir.

mu

Ancak Godwin

ve Kropotkin

olarak kirtamaya izin verirlerken,

Mr topMmsal denetim iiis;ini;irm nasi]

for-

davranma-

lan gerektigine bizzat kendilerinin karar vmnclcri gerektiginde israr ederler.

Gene, toplum

karsiti bireylerin iyilcsiirilmcleri

talar olarak goriildukleri bir

gereken has-

toplumda, psikolojik maniplasyon,

hapsedilmekten daha baskici ve tiraiua

nlabilir,

Psikiyatrinin,

muhalifleri yeniden bicimlendirmek icin kullanilmast otoriter

toplumlarda kotu bir sohret kazanmistir. Slirner sorunu

bicimde koyar:

"lyilestirki aratlar

landirmamn oteki yuziidur,

ozlii bir

ya da iyilestirme sadece ceza-

iyile$tirmc tcorisi cezalandirma teori-

eylemdc dogruya karsi bir giinah goruyorsa, birincisi onu kisinin ketuihine karsi isledigi bir giinah, sine paralel gider; ikincisi bir

kendi saghgindan bir sapma olarak alir."" Kisisel ozerklige ve bireysel ozgurliige onem veren anarsistlopluluk igindeki toplum karsiti uyenin gerek fizikse) olarak cezalandirilmasimn gerekse maniputatif bicimde iy i lectin lmesinin tasidigi insanlikdisi niteligin oteki sosyalistlere kiyasla daha ier,

cok farkindadirlar. Suclulara tigini dusuniir,

akilci ve dostca davranilmasi gerek-

onlarm insanhgina ve

bireyselligine saygi goste-

rilmesini isterler.

Ulus-Devlei Ulus- Devlet,

modern

siyasal

orgudenmenin normu ve yurttas

dakatinin bashca hedefi haline getmistir. Devlet bir ulusun digi kimligin bekcisi olarak gorulur ve

kazarian

somurge

Devletlerini

insanlan

kurmak

icin

degismez

mucadele

sa-

tasi-

kendi bagimsizhklanni

bicimde

ederler.

kendi

UIus-

Ancak kendi Devleti

olmayan pek cok ulus da vardir ve pek cok Devlet birbirinden

Bu nedenle Ulus ve Devlet sozciikleri Bunun arzulanmasi da gerekmez, Basmdan

farkh uluslardan olusur.

esanlamh

degildir.

itibaren anarsistler, Ulus-Devletler'in

62

Stirner,

The Ego and

Its

Own,

s.

91.

mesrulugunu sorgu la miliar

Toplum ve Devlet

65

ve bunlann olusmasina guclu bicimde direnmislerdir. 63

Ne

var

ki ulusculugun ve yurtseverligin guclu duygusal cazibesini goz

ardi etmemisler ve bazilan, ozellikle

Proudhon ve Bakunin bun-

lara kargi koyamamislardir.

Anar§istler, tipki

kadim

Stoikler gibi her

zaman kozmopolit

ve enternasyonalist bir bakis acisina sahip olmusJar ve kendilerini "dtinya yurttasi" olarak gormuslerdir. lu§ miicadelelerini si

daha gen is

Genelde ulusal kurtu-

bir ozgiirluk mucadelesinin parca-

olarak desteklemisler, ancak Devletci ozlemlere ve ulusculara

ozgii sadakat leri

duygularma

karsi cikmislardir. Ozellikle yonetilen-

yonetenlerle ozdesleyen ve onlara

elegtirmislerdir.

itaat asilayan yurtseverligi

Ulus-Devletler arasmdaki du^manligin savasla-

nn bashca nedenlerinden

biri

oldugunu dusunurler.

Godwin, insanlan kendi ulkelerini sevmeye ve "bireylerin kendi

kisisel

varhklanni toplulugun varhgt icinde var etme"ye,

sanki bireysel varolus soyut bir varlikmis gibi tesvik eden Rous-

seau ve benzerlerine karsi cok elestireldi. Kislnin kendi ulkesini sevmesi, "yiginlan, kendi sahtekar tasarimlannin kor araclan haline getirmek amaciyla

den seyi

biridir" diyordu.

sahtekarlann kullandigi o sahte hayaller-

Bu yaklasim,

"sevgili benliklerimiz"

iilke icin

kazamm

icin kazanilmis gibi

olan her

dUsunmemizi

aynca, "cevremizdeki ulkelere yonelik bir

saglar. Yurtseverlik

nefret ve acimasizlik

ruhu"na yol

acar.

Godwin, dar yurtseverliEn cok muhtag olan-

gin yerine evrensel yardimseverligi ogretd:

ve hak edenlere, kendi kisisel baglanulanmiza bakmaksizin yardim etmeliyiz. Tarafsiz gozlemciler gibi davranmah ve aile, kabile, ulke ya da irk baglariyla yonlendirilmemeliyiz. Buyuk lara

imparatorluk ve yasama gucu olan birlik

manhk

Eikirleri "askeri

kahra-

gunlerinin barbarca kahntilan" oldugu icin, Godwin,

Ulus- Devlet 'in yerine federe bolgelerden olusan ve merkezi ol-

mayan bir toplum istiyordu. 64 Godwin gibi Tolstoy da yurtseverligi kararli bicimde kinadi. Yurtseverligi, hukumetle aynlmaz bigimde baglantih goriiyordu. Hukumeti destekleyen ve savasi besleyen yurtseverligin "ham, zararh, utanc verici ve kotu bir duygu ve dahasi ahlakdisi" oldugunu ilan etti. Cimku yurtseverlik, insanin kendisini "vatanin 63

Bkz. Geoffrey Ostergaard, "Resisting the Nation-State:

The

Pacifist

Anarchist Traditions", 71ie Nation -State Tfif Formation of Modern der.

64

Leonard Tivey, Martin Robertson, Oxford, 1981,

Godwin, Anarchist

Writings,

s.

104, 164.

s.

171-95.

and

Politics,

66

Anar$izmin Tarihi

oglu ve kendi hukumetinirt kolesi" olarak gormesini sagliyor ve

onu "kendi aklma ve vicdanina

ters diisen

du.*° Insanlann, ne herhangi bir

sadece

eylemier"e yoneltiyor-

vatanm ne de Hukimietin

degil,

Tanrmm

ogullan olduklanni anlayabilmeleri halinde, birbirinin ne kolesi ne de diismani olacaklanm dusiinuyordu. gibi

Ne var ki butun anarsistler yurtseverligi Godwin ve Tolstoy saktnmadan mahkum etmediler. Proudhon hie kuskusuz bir

Fransiz uluscusuydu. Yaslandikca, sadece Fransiz devrimci gelenegini degil, Fransiz halkim ve Belirgin bicimde antisemitik

bu halkin mirasim da

kutsadi.

Bununla birlikte, federalizmin uluslat arasindaki dusmanhgt sona erdirecek ve imparatorluklan cozecek tek yanit oldugunu one siirdu. Tipki Rousseau gibi o da, bir ulusun topragi ve mifusu ne kadar cok olursa, tiranlik tehliidi.

kesinin o kadar biiyuk olacagmi hissediyordu.

Bu nedenle Birleaynlmasi gibi bir so-

sik Devletler ve Kanada'nin Ingiltere'den

murgesizlestirme

siireci icin cahsti. Cezayir'in kendisini bir "Afrikah Fransa" olarak yapilandiracagi giinun gelecegini umuyordu. 66

Bakunin anarsist olmadan once uluscuydu. Uluscu onyargilar besliyor, ozgiirltik askini

ve icten Slavlan kutsuyor ve militaCermenleri lanetliyordu. Marx'in otoriter olmasini, bir Alman ve bir Yahudi olmasina baghyordu. Ne var ki Bakunin'in Polonya ulusculuguna ve Panslavizm'e verdigi erken destek, Rus rist

imparatorlugunun dagilmasi ve onun somurgelestirdigi halklann ozgur kalmasi icin duydugu arzuyla guduleniyordu. "Her turlu baskiya karst her ulusal ayaklanmayi guclii bir sempati"yle karsthyor ve her halkin "kendisi olma hakki"na sahip oldugunu ilan ediyordu. Bakunin'e gore "hie kimse, kendi kilik kiyafetini, kendi adetlerini, dilini, fikirlerini ya da yasalanni

dayatma hakkina

sahip degildir."* 7

Bakunin, ulusun "dogal bir olgu" olduguna ve her ulusun ozgur gelisme hakkina tartismasiz bicimde sahip olduguna inaniyor, ancak ulusculugu, dislayici bir egilime sahip oldugu ve "evrenselligin

gucu"nden yoksun oldugu

icin

mesru

bir siyasal ilke

olarak kabul edilebilir bulmuyordu. 68 Ince bir zekayi yansitan 65

Tolstoy, "Patriotism

66

Proudhon,

67

Bakunin, age

68

Bakunin, alinti, Socialism and Nationalism, Spokesman, Nottingham, 1978, s. 42.

alinti,

and Government"

Gutrin, Anarchism

op. at,

icinde,

s.

s.

252.

68.

der. E,

Cahm

&

V. C. Fisera,

67

Toplum ve Devlet

uc Lip yurtseverlik arasinda ayrim Bu tipteki yurtseverlik "toplumsal olarak kabul edilmis mirasa ya da hayatin geleneksel oruntusune, icgudusel, mekanik, elestirel olmayan bir baghlik"tir. Ancak

yurtseverlik cozumlemesinde, yapar. Birincisi, "dogal "dir.

bu

tip yurtseverlik

toplumsal

dayamsmamn

bir ifadesi

olmakla

birlikte, insanhgin evrimiyle ters orantthdir. lkincisi "burjuva" yurtseverligidir; amaci, Ulus- Devlet 'in gucunii, yani "ulusun

butun ayncahklarinin dayanagi"ni ko-

icindeki somuruculerin

rumaktir. Ucuncusu "proleter"dir. Bu, yurtseverligin gercekten kabul edilebilir olan yegane bicimini olu§turur; ulusal farkhhklari

ve Devlet simrlarmi onemsemez ve butun dunyayi kucak-

lar."»

Bu nedenle Bakunin,

"genis, kardesce bir insanhk birligi"

istiyor ve federalizm ilkestni bir

butun olarak dunyayi kapsaya-

cak sekilde genisletiyordu. Butun uluslar federasyonuna gecis olarak bir Birlesik Avrupa Devletleri oneriyordu, "Avrupa ailesi" icindeki farkh halklar arasinda bir

yolu buydu,

Ne

ic

savasi

onlemenin yegane

var ki, diisundugu "Birlesik Devletler" merkezi-

lesmis, burokratik ve askeri bir federasyon degil, ayrtlma hakki-

na sahip uye uluslann icinde orgutlendikleri bir federasyondu. Bakunin, gercek enternasyonalizmin kendi kaderini tayin hakkina dayandigini savunuyordu: "her birey, her dernek, konrun ya da eyalet, her bolge ve ulus, sozde tarihsel iddialara ya da kom-

§usunun uygunluguna bakilmaksizin, kendi kaderini

tayin etme,

da birlesrneme, kimi istiyorsa onunla ittifak kurma ya da herhangi bir ittifaktan ayrtlma hakkina mutlak

otekilerle birle§me ya

anlamda sahiptir." 70 Fetihlerin, tarihsel ve cografi bozulmamn urunu olan uluslann varligma ancak bu sekilde son verilebilirdi. Ne var ki Bakunin, uzun vadede, ulusal sorunun toplumsal devrim karsisinda

ikincil

olduguna, toplumsal devrimin bir diinya

devrimi olmasi gerektigine inaniyordu.

Hir,

Rudolf Rocker, Nationalism and Culture (Ulusculuk ve Kul1937) bashkli kapsamh cahsmasinda Ulus-Devlet'i en kes-

kin bicimde

mahkum

etmistir. Rocker'e

gore ulus, Devlet'in ko-

keni degil, iirunudur: "Devlet'i yaratan ulus degil, ulusu yaratan Devlettir." Bu nedenle ulus, Devlet olmadan var olamaz. Ancak 69

The

Political Philosophy of

moff. Fret Pressi,

70

Bakunin,

New

Bakunin: Scientific Anarchism, der. G.

York, 1953,

alinti, GwSriri,

Anarchism,

Bolum s.

6-7.

lki,

kisim x-xi.

P.

Maxi-

68

Anar$izmin Tarihi

Rocker bir kutture ve topraga yerel baghhk duygulanni inkar etbirligin, karsdikh bir iliskinm dogal sonucu" olarak, ortak bir dil ve belirli hayat ko§ullan tarafindan bir araya mez. "Toplumsal

getirilen bir halk ile

"yapay bir siyasal iktidar mil cadet esi"nin

urumi olan ulus arasinda aynm yapar. 71

Bir halk daima dar sinirlan olan bir topluluktan ibaretken, bir ulus genellikle ortak bir Devlet'in cercevesine az ya da cok siddet iceren araclarla si-

kistmlmis butun bir ker, ulusculugu,

gun organik

farkli halklar dizisini kapsar.

Boylece Roc-

yapay engeller yaratmaya cahstigi ve toplulu-

birligini

Proudhon'dan

bozdugu

giiclu

icin

mahkum

eder.

bicimde etkilenen Gustav Landauer

ulusculuk

ile anarsizmi birlestirmek gibi ilginc bir girigimde buIundu. Rocker gibi o da "Tophiruk"u "Devlet "in karsisma koydu; Devletci bir toplumda halk kendisini gercek bir topluluk organizmasi icinde bir arada bulmaz. Topluluk, Devlet'in yam stra ve disinda var olur, ama hemiz tarn olarak gercekles^irilmernistir.

Bu nedenle ozgur "her zaman temsil

bir topluluk yeni bir seyin

edilmis,

kurucusu

degil,

gomulmus

ve tahrip edilmis olsa da Devlet'in yam sira var olan bir seyin gercek lestirilmesi ve yeniden yapilandinlmasrdir. 72 Bu toplulugu, kisiler ve aileler birliginden,

ge§itli

toplufuklar, birlikler icindeki topluluklar haline

gelecek sekilde getistirmek zorunludur. Landauer'e gore, "Devlet" olmasa da halkm "uluslugu" devam eder. Ulus olmak, halkm kendi hayat tarzmda, dilinde, geleneginde, ortak bir ge?mise iliskin anitannda ve gercek bir komunal hayat olusturma cabasinda birlesmesinden ibarettir. Ardin-

dan su gorus gelir: "butun halklann bolgesel topluluk ruhundan yeniden dogu^u disinda hicbir gey kurtutusu saglayamaz." 73 Ancak Landauer, eski komunal gelenekleri canlandirmak ve Devlei'i dagitmak isterken, dar bir anlayisa sahip degildi. Rocker'm "halk"

kavrammin

baslica ozelliklerinin Landauer'in "ulus" kav-

raminda bulundugu gorulur. Landauer'e gore ulus yapay bir butun degil, topluluklardan olusan bir topluluktur. Aynca bireysadece kendi ulusuyla ozdeglenmemeti, onu genisleyen insani cemberin bir halkasi olarak gormelidir.

Boylece anarsistler,

ister

liberal,

sosyal

demokrat,

ister

Marksist formda olsun, en tutarlt ve ozenli Devlet elestirisini ge71

72

Rudolf Roc ke r, Nat \ona\ism and Cultu re, s 200- 1 Gustav Landauer, ahnti. Ward, Anarchy in Action,

73

Landauer, ahtm, Buber, Paths

.

in

Utopia,

s.

49.

s.

11.

Toplum ve Devlet listirmiglerdir.

dan kaldirmak

69

Onlara gore, Devlet adaletsizligi ve zulmii ortaistese bile, yapabilecegi tek sey bunlan daha da

agirlagtirmaktir.

SavasUra ve ulusal du^manhklara yol acar; yara-

ve bagimsizligi ezer. Hukumeiler ve hukumetlerin kendi iradeleri sayesinde dayattiklan yasalar da ayni derecede gereksiz ticiltgi

ve zararhdir. Ayni zamanda dogal duzene duyduklan giiven, anarsistlerin, toplumun dayatilmis otorite ve dissal zorlama olmaksizin gelisecegine inanmalanna yol acar. Insanlar mudahalenin en az oldugu kosullarda en iyi gehgimi gosterirler; Devlet ol-

madan,

inisiyatif gelistirebilecek,

gonullu anlasmalar yapabile-

cek ve karsihkli yardimlasma saglayabileceklerdir. Kadim isbirligi oriVntulerini modern bireysellik duygusuyla birlestirerek tam olarak gerceklesmi$ bireyler haline gelebileceklerdir. Anarsist Devlet elegtirisi, sadece siyasal felsefenin pek cok temel varsayi-

mini sorgulamakla kalmaz, ayni zamanda Ball uygarhginin otoriter oncullerine

de meydan okur.

3 Ozgurluk ve

E§itlik

&

Anar§izm kendi basina rak

asm

bireycilikten

Toplumsal bir hareket

bir felsefedir.

komunizme kadar cok

ola-

genis bir yelpaze

butun anar§istler bazi ortak gorusleri Mevcut duzene ili$kin bir ele§tiri, bir ozgiir toplum bir toplumdan digerine ge?is ydmemi sunarlar. En

iginde gelismis. olsa da, payla§rrlar.

anlayi§i ve

onemlisi, daha genis bir ozgurluk ve

esitligi

gerceklestirmek i?in

butun baskici bicimlerini reddederler. Siirec i?inde temel ahlaki ve siyasal felsefenin pek ?ok temel ilkesini aydinlatirlar. Her zairtan tutarli olmasalar da, Fransiz Devridissal otoritenin

mi'nin baslamgi

buyuk ozgurluk ve

esitlik ideallerine' ill skin naif

ya da basUle§tirilmis. bir gortise sahip olmakla suglanamazlar.

Mutlak ozgurlugu, anarsistlerin yiiksek dukiari merkezi gorus olarak

gormek

ideali

ve bagli

ol-

olagandir. Sebastian Faure

yimiili yillarda s6yle yaziyordu: "Anarsist doktrin tek bir soz-

cukle ozetlenebilir: ozgurluk." 1 Herbert Read'e g&re ozgurluk,

"butun

degerlerirt degeri"dir. 2 Anarsbtler

ozgurtugu insanligin

hayatinda ve ilerleyisinde surekli ve zorunlu bir faktor, insanlaS^baslian Faure, "Anarchie", Encylopldir Anarchhle, Paris, larihsiz. Bkz.

Anthony

Arblaster,

"The Relevance of Anarchism",

Tlit Soda?is( Register,

1971,5.198. Herbert Read, Chains of fireedom". Anarchy '

& Order,

s.

1M.

72

Anar$izmin Tarihi

nn onsuz gercek boyutlanna ulasmalan imkanstz olan esas dogruluk olarak gorurler. Amerikali bireyci Josiah Warren, su sozleri yazarken anarsistlerin cogu adina konusmaktadir: "tnsan miknatisin kutbu ya da t

suyun seviye arayisi gibi ozgurlugu arar ve opium, her uyesi gercekten ozgiir olana kadar sukun bulamaz." 3 Filozoflann da gayet iyi fark ettikleri gibi, ozgurluk nosyo-

nu kavramsal

bir labirent olabilir ve onun farkh anlamlanni dikkate almak gerekir. Anarsistler insan ozgurlugunii, kisitlanma-

dan ozgurluk bicimindeki olumsuz anlamda lerin gogu, ozgurlugu, kisinin diledigini

gorurler. Anarsist-

yapmak ve

butiin potan-

siyelini gerceklestirmek icin

ozgur olmasi bicimindeki olumlu anlamda da gorurler. 4 Ancak ozgurluk daima uclu bir ihskidir ve sadece bir sey yapmak icin bir seyden ozgurlugu degil, ayni zamanda belirli aracilardan ozgurlugu gerektirir. 5 Kendi orneklerinde anarsistler belirli bir siniftn ya da elitin degil, butiin insan-

hgm

ozgurluguyle

kisinin

ilgilenirler. Herkesin ozgiirliigunu her bir ozgurliigunun zorunlu kosulu olarak gorurler. Baku-

nin'in dedigi gibi, "lnsan

ancak

esit

derecede ozgur insanlar ara-

sinda gercekten ozgiirdur." 6

Herbert Read, toplumsal orgutlenmede ifadesini bulan siyaolarak "ozgurluk" ile insanm kendiliginden ve yara-

sal bir ideal tici

nm

bicimde kazandigi "ozgurluk" arasmda aynm yapar. 7 Bu aytarn tamina Ingilizlere ozguyken, anarsistlerin ?ogu, libertas

sozciigune

Romahlann

re bicimlenmis halk

verdikleri cumhuriyetci bir anayasaya go-

hukumeti anlamim reddeder. Onlarm bash-

ca kaygisi, dissal siyasal otoriteden ozgurhiktur. Locke'un yaptigibi, Devlet'in bireysel ozgurlugu korumak icin gerekli

gi

oldugunu kabul etmezler. Rousseau'nun, kisinin kendisi icin yaptigi yasalara mesru olarak itaat edebilecegini one suren insan 3

Alimi, Kenneth Rexroth, Century, Seabury Press,

4

Communal ism: From

New York,

1974,

Olumlu ve olumsuz ozgurluk aynmt

s.

its

Origins to the Twentieth

236,

icin Bkz. Isaiah Berlin,

of Liberty, Clarendon Press, Oxford, 1958. Paul

Thomas,

Two Concepts

anarsistlerin esas

olarak ozgurliigun olumsuz anlatmyia ilgilendiklerini one surer. Bkz, Paul Thomas, Karl Marx and the Anarchists, s. 8. 5

Bkz, Gerald C.

porary

MacCalham, Jr., "Negative and Positive Freedom", ContemAnthony de Crespigny Alan Wertheimer,

&

Political Theory, der.

Nelson, 1971,

s.

107-26.

6

Bakunin, "Revoutionary Catechism" {1866), Bafeunin on Anarchy, der. Sam Dolgoff (Allen Unwin, 1973), s. 76, 261

7

Read, Anarchy

&

& Order, age,

s,

23.

Ozgiirluk vc

73

Jijiilib

haklan nosyonunu da ayni sekilde reddederler. Anar§iselerin, bireyin Devlet hukukuna itaat ederek kendi "yiiksek benligi"ni gerceklestirebilecegini dustmen Hegel'in "zorunlu yucelim" kavramiyla yaptigi idealist ozgurluk tanimiyla da

Tarn aksine

iliskileri

anarsistler, sahici ozgurliigun

yoktur.

ancak Devletsiz

toplumda kazanilabilecegine inanirlar, Bu nedenle geleneksel yokluk ve giivensizlikten ozgurluk, yam sira liberal ifade, diisunce, orgutlenme ve hareket ozgurlugu olarak benimserler. Ikiisadi ozgurlukten soz ettikleri zaman, hem bir

sosyalist ozgurlukleri,

Devlet'in iktisadi denetiminden liberal

anlamda ozgurlugu, hem

de iktisadi zorluklardan sosyalist anlamda ozgurlugu kastederler.

Ote yanda birkac kisinin somiirmek ve komuta etmek

icin

sahip oldugu sozde "ozgurluk" baskiya yol actigi icin arzulanabilir bir ozgurluk formu degildir. Onlar ozgurliigun en tutarh ve

mantikh savunuculandirlar. Bazi anarsistler Rabelais'in dusturunu benimserler: "Ne

yorsan onu yap!" Faure, "istedigini degil ni ve kendisine

uygun

isti-

de sadece hosuna gide-

yapan insan, ozgiir degildir" der. 8 sonuclan ne olursa olsun kisinin ne is-

olani

Ancak az sayida anarsist, tiyorsa onu yapmasi gerektigine

inanir. Elisee Reclus, anarsizm-

de "kisinin kendi anlayisma gore eyleme hakki", "kisinin kendi istedigini" yapma hakkrgdrur, ama hemen ekler: "butun kolektif

9 islerde kendi iradesini baskalannin iradesiyle birlestirerek."

Godwin de benzer bicimde, ozgurluk ile yetki arasinda aynm yapar. Genelin mutluluguna katktda bulunmak gibi surekli bir gorevimiz oldugu icin hosumuza gideni yapma konusunda olumlu bir hak sahibi oldugumuz gorusiinu reddeder. Simrlanmadan ozgurluk

(anlagilabilir

nedenler di$mda) en onemlisidir, ancak

"ahlaki bagimsizlik" daima zarar verir. 10

Bu nedenle ahlaki kisitolmamiz gerekir. Godwin'in konumu, Spinoza'nm ozgur insani sadece aklm emirlerine uyarak yasayan insan olarak tanimlamasmi andirir. Bakulamalardan

nin daha

degil, siyasal kisitlamalardan ozgiir

ileri

giderek, dogal yasadan mutlak bagimsizlik fikrinin

"cilginca bir 5a?mahk," metafizikcilerin kafasindan cikan bir dusiince oldugunu one surer: "mutlak anlamda kendine yeterli 6z-

8

Sebastian Faure, Authority

et

liberie,

Aux Bureaux de

la

Revolte, Paris,

1891, sayfa numarasi yok.

9

Elisee Reclus, Involution, la revolution, el Vidial anrtrchiste. Stock, Paris,

10

Godwin, Anarchist

1896,

s.

143. Writings,

s.

158.

74

Anar$izmin Tarihi

gurluk, kisiyi var icin

oldugu

gibi

ohnamaya mahkum

Bakunin

eder." 11

Marx

ve Engels

de ozgurluk, kendi benliklerimiz dogal yasa bilgisini temel alan dene-

icin

ve dissal doga tizerinde, bir timi gerektirir.

O halde anarsistler sadece kendileri icin mutlak ozgurluk isteyen ahlakdist kisiler degildirler. Onlar, Dostoyevski'nin Yeralti Adann

gibi, bedeli ne olursa olsun ve nereye goiururse gotursun bagimsiz oima hakkina inanmazlar ya da en buyuk iyiligin, "kisinin kendi ozgiir ve dizginsiz iradesi, ne kadar vahsi olursa olsun

kendi kaprisi, zaman zaman cilginhk raddesine varan kendi fantezisi..." 12 oldugunu da savunmazlar, Ozgurlugu bu sekilde ta-

mamen

kisisel olarak

gormek, baskalarmi somurmeye ve ezmeye

yol acan bencillik turunun

hakh cikartlmasi olarak gorulur. Ornegin Malatesta, kisinin akhna eseni yapacak kadar ozgiir olma arzusunun anarsist olmaya yetmedigini one surdu: "Sinirsrz ozgurluk ozlemi, insanhk sevgisi ve herkesin esit ozgurlukten yararlantnasim gerektiren bir arzusuyla dengelenmezse, ne kadar olursa olsun, asla anarsist olmayan, kisa sure icinde ancak

gticlti

tirana doniisen isyancilar yaratabilir." B Malatesta, insanlarm dogustan uyumlu olmadtklarma ve loplum icinde bir arada yasamalarmin ozgurlugun simrlanmasmi gerektirdigine,

somurucu ve

cunku baskalanmnkiyle bagdasmayan arzularimizdan fedakarhk etmek zorunda oldugumuza inamyordu. Kisinin istedigini yap-

ma

gucti olarak ozgurluk istiyordu;

ancak bunun "baskalanmn

ozgurluguyle smirli olan, herkes icin ve her seyde ozgurluk" olmasi sartiyla. 14 esit

En asm

bireyci anarsist olan

men reddetmez ve rekli

olduguna

Max

Stirner bile ahlaki tama-

oteki akilct bencillerle gonullu isbirliginin ge-

inanir. Anarsistler,

disandan dayatilan baglayici

ahlaki kurallan reddederlerken, belirli bir ahlaki

formun

siyasal

otoritenin yerini almasini isterler. Kropotkin icsel ahlak duygu-

muzu ozgur

bir toplumun sinin olarak gordu ve ahlaki ilkelerin insanhga rehber olmasi icin insan yapisi yasalann yerini almasi gerektigini one surdu. Kararh bireyci Benjamin Tucker bile, ahlaki yasayi

"Kendi

isine

bak"a indirgediyse de, ahlaki

1

Bakunin on Anarchy,

12

Fyodor Dostoyevsky, Notes From Underground,

s.

13

Malatesta, Life and Ideas,

14

Age,

53,

kodun

257.

raondsworth. Penguin, 1977,

s.

bir

s.

s.

24.

33-4.

cev. Jessie

Coulson, Har-

75

Ozg&rluk ve E$itUk gerekliligi uzerinde israr etti. 15

Bu durumda kisinin kendisi icin belirledigi ahlaki kurallan benimsemesi anarsizmle tutarsiz degildir. Hukiimet kendi yasalariyla, zor kullanma tehdidiyle ozgurlugumuzu krsitlar, ama kisi kendisine kural dayatirsa, zorlanmis degil, gonullu davranmis olur. Akhn yonetimi anlaminda ozgurluk kabul edilebilir. Tucker'in yazdigi gibi, "Birey kendini yonetme hakkina sahipse, butun dissal hukumetler tiranhktir." 16 Kisinin baskalan tarafindan degil de kendisi tarafindan yonetilmesi fikri anarsistlerin ozyo-

netim savunusunda dolayh olarak anlatilmistir, Anarsist argiimanm toplumsal ozgurlugu one ^lkarmasinin temelinde, yasala-

nn yoklugunun ahlaki bir kaos ya da kartsiklik durumuna yol acmayacagi gorusii yatar, cunku insanlann kendilerini yonetme yetenegi vardir.

Bununla

birlikte, kisinin

kendisine getirdigi kisitlamalarla

kendisini yonetmesi anlaminda akilci ozgurlugun herhangi bir

bicimde dayatilmasmi kabul etmezler. Toplulugun iradeye itaate zorlamasi soz

konusu

kisiyi

genel

degildir; anarsistler, Rousse-

au 'nun "ozgurluge zorlama"mn mumkun oldugunu one suren zararli paradoksuna katilmazlar. 17 Ote yanda Kant'in, kisinin kendisi icin serbestce secmis, oldugu kurallan kendisine dayatmasi olarak ozerklik anlayisini kabul edeceklerdir. Anarsistin kisisel ahlaki vurgulamasi, kuskusuz gecmis degerlere baghlik

anlamma gelmez. Kropotkin, gecmisteki

isbirligi

ve karsihkh yardimlasma oruntulerinin degerini goriir, ancak

bunlan modern anlamda

bireycilikle birtestirmek ister. Anarsist-

cogu, tipkr Nietzsche ve

lerin

topluma yeni

bir ahlak

Emma Goldman

getirmek

icin, iyi

gibi, ozgiir bir

ve kotunun mevcut

ta-

nimlannin otesine gecen askin bir deger isterler. 18 Stirner dismda butun klasik anarsistler, insan yapisi yasalan reddederlerken, dogal yasanin gucunu, hukiimeiin ve insan yapisi

1

5

yasalann yoklugunda toplumsal Benjamin

R.

birligi

Tucker, imtead of a Book By a

saglamamn

Man Too Busy

to

bir yolu

Write One.

A

fragmentary Exposition of Philosophical Anarchism called from the Writings of Benjamin R. Tucker, editor of Liberty, 1. bsk, Benj. R. Tucker, New York, 1897, I(>

1' I

/

s.

15.

rt#\s. 13. 1

hi i

Jacques Rousseau, Social Contract and Discourses, der. G. D. H. Cole,

IViu. 1973,s. 177. in

Hk i ilia.

Hmma

Goidman, Anarchism and Other Essays, 5. 194; R* d Shutman, Wildwood House, 1979, s. 354.

der. Aiix Kates

Emma Spe-

Anar%izm\n Tarihi

76

olarak kabul ederler. Godwin, evrenin evrensel yasalarla yonetildigine ve dogrunun daima yanhsa

iisttin geldigine inamyordu. Ahlakin pozitif kurumlardan bagimsiz oldugu kanisindaydi. Bir mutluluk ve haz dengesi elde etmek icin yaratacagi etki ne olur-

sa olsun, bir "degtstirilemez dogru" arayisi vardir. 19

Proudhon

da butun anarsi davasint, dogadaki varolusa ve kendi ahlaki duygusuyla aciga vurdugu dolaysiz adaletin insani dogasi iizerinde temellendirdi.

Bakunin kendisine "bilimsel" anar$ist dedi ve dogal yasamn ozgurtugumuzun temeli oldugunu one siirdu. Potansiyelimizin tam gelismesinden ibaret olan ozgurlugu, "kendi dogamiztn yasalan tarafmdan bize dayaulaniar dismda hicbir kisulama tammayan ozgurlugu" kutsadi. Ancak Bakunin'e gore, bunlar gercek

kisulamalar degildir, ctinku "bu yasalar, disimizda, yanimizda ya da iistumtizde yer alan bir yasama gucii tarafmdan bize dayatdmaz; bize ickindirler, dogustan edinilmislerdir, varhgimizin temelini olustururlar, entelektuel ve ahlaki didirler; o halde, bir

olmanm yam

sira

mad-

simr getirecek yerde, onlan ozgurlugumu-

ztin gercek kosullan ve gercek nedeni olarak dusunmeliyiz." 20

Kropotkin de anarsizmin modern bilim yontemini temel alistedi. Dogayi ve toplumu ayni yasalarm, ozellikle de hayvanlara hem de insanlara toplumsal bir i<;gudu veren ve

masini

hem

onlann var olma miicadelesini surdurmelerini ve ahlaki bir duygu gelistirmelerini saglayan toplumsallasma yasalannin yonettigine inamyordu. Malatesta, anarsizmi "bilimsel" kilma girisimlerini, ozgur iradeyi inkar ettigi icin elestirse de, "dogaya oldugu kadar topluma da hakim olan biiyiik dayanisma yasasi"ni tammaktaydi. 21 Anarsistlerin leri

mutlak ozgurlugu

ideal olarak

benimsemedik-

anlastlmis olmah. Mutlak ozgurliik fikri yasadigimiz butun

toplumsal ve fiziksel smirlamalar dikkate almdiginda, kesin bir kullanmak gerekirse, sacmadir. Tanimlanabilir simriar ol-

ifade

madan

yapilacak bir ozgiirluk tammi, bo? ve anlamsizdir. Boyle

bir "ozgurluk" var olsa bile, Kafka'nin Jafo'sundaki

Bay K'nin

in-

onu yalniz biraktiklan zaman anlamsiz ve umutsuz "dokunulmazhga" benzeyecek-

sanlar kendisiyle iliskilerini kesip yasadigi 19

Godwin, Anarchist

20

Bakunin, Marxism, Freedom and Press, 1984,

21

s.

Writings,

s.

17.

Malatesta, Life and Ideas,

s.

23.

65. (h< State, der.

K.

J.

Kenafkk, Freedom

77

Ozg&rliik ve Ejidifc tir 22

Ozgurlugun

anarsistler icin yiiksek bir ideal olup olmadigi

da sorgulanrm§tir. Malatesta'nm yazdigi

mak ister istetnez bazt arzulanmizi lamda ozgurluk mutlu ve zemeyebilir." 21

Ek

gibi, bir

toplumda yasa-

frenleyecegi icki, "mutlak an-

gtivenli bir ortak varolus

olarak,

ozgurlugu

ilkesel

sorununu co-

olarak olumsuz

bi^imde, kisitlamadan ozgurluk olarak tammlayanlar

icin,

onun

yiiksek bir deger olabilecegini diisiinmek zordur. Ozgelisimin

zorunlu bir kosulu olarak

bile ozgiirluk, bir amac. olarak degil,

bir arag olarak degerlidir.

Ornegin Godwin, yurttas haklanmn eden bir arac olarak istenebilir ol-

belirli bir kisilik tipini tesvik

dugunu one

siirdu: "Bir

ozgurluk durumunda deger verilen he-

men

her seyi olusturan comertlik, enerji ve sebat otmaksizin insani bir dissal ozgurluk durumunda farz etmemiz halinde, ozgur 24 fazla degeri olmayan bir durumdur," Gene, anarsistlerin yonetimi yeniden bicimlendirmek icm yasa ve cezalandirmanm yerine, kamuoyunu, kinamayi ve toplumsal baskiyi kullanmaya hazir olmalari, ozgurluge her seyin

olmak

iizerinde deger vermediklerini gdsterebilir,

Makul

bir argtiman

toplumda herkese azami diibirilerinin ozgurlugu nu ktsttlar.

biciminde bile kinama, anar§ist bir zeyde ozgurluk saglamak

icin

En yiiksek duzeyde bireysel gelisimi en buyiik komunal birlikle birlesiirmek isteyen Alan Ritter, en yiiksek hedeflerinin "komunal bireysellik" oldugunu ve bu nedenle gercek anlamda "liberi

or lor" den

soz edilemeyecegini one siirmustur; on 1 arm

"dogrudan dogruya amacta

rizin"i

tcrizmdir. 25

Mk

diilia

Hu isiiu't

)\it

O halde ozgurluk

degil,

liber te-

amac olarak

liber-

degil bir arac ola-

degerlidir.

gorii§ anar^ist

etse

ozgurluk anlayisindaki onemli bir unsuru

de yeterince kapsayici degildir. Stirner, Tucker ve

fiziksel

Ancak bu

bize anarsistlerin ozgurlii-

ve toplumsal simrlanni kabul ettiklerini ve kisisel

ozgurlugun kacinilmaz olarak baskalarmm ozgurlugunu bir .'

l'i;inz

Kafka, The Castk (1926), ?ev. Willa

swnrih. Penguin, 1966,

s.

M:iLilcMii, life and Ideas, s. 48. (ndwin, Anarchist Writings, s.

!'•

Alan Kiuer, Anarchism:

l

I9H0.S. 3,24,38.

A

&

bi-

Edwin Muir, Harmond-

105.

'I

1

di-

bireyci anar^istler, ornegin, toplulugu bireyselligin destek-

lrnincsi olarak gormezler. l>tin

bir

"

dolayh etkide"

159.

Theoretical Analysis,

Cambridge University

Press,

Andr$izntin Tarihi

78

cimde engelledigini anlamis olduklanni ci if in

baskasmm,

ister istem'ez

haurlatir. Kati bir birey-

kendi ozgiirlugiine yonelik su-

bir tehdit olusturmasi gerekir,

refeli

Kendi "ozel alan"im istila edecek ve onu bir saaiin dislisine indirgeyecek kisderden korkan Godwin su sonucun zorunlu ol-

dugunu

dusiinur: "l$birtigi teriminin anlatiigi her sey, belirli bir

,26 Proudhon, Bakunin ve Kropotkin gibi daha kolektivist anarsist dusunurler, toplumsal varliklar oldugumuz icin, kendimizi ancak baskalanmn arasmda gerceklestirecek

olcude

'

kotuliikttir.

kadar ozgiir olabilecegimize inaniyorlardi, Onlara gore bireysellik,

Proudhon'un belirttigi gibi, baskalanmn benliginde tanir." 27 Bu ne-

karsihkli farkmdaliga dayanir.

birey "kendi benligini

denle insanlar tehdide degil yardima ihtiyac duyarlar. Anarsistler ozgurltigu potansiyel bicimde keyif olarak ya§arlar,

Malatesia, "isbirligi yapan herkesin ozgurliigu

arasindaki sevgi"yi bagdajtiran bir anarsist oldu.

Onun

t

insanlar

lie

opium oztemi nedeniyle

ozgurluk soyut bir hak degil, eyleme

icin

imkanidir. Tecrit edilmis birey giicsuzdiir; "insanin kendi etkinligini

ve inisiyatif gucunu ifade edecek bir arac bulmasi kendi

benzerleriyle isbirligi" sayesinde gerceklesir. 28 Anarsistler, kisisel ve toplumsal ozgurltigu

yuksek

degilse de merkezi bir ideal olarak kutsarlarken,

bir ideal

bunun kolayca

gerceklesemeyecegini kuwetle fark ederler. Ozgur bir topluma

giden yolu tikayan giiclu toplumsal,

kultiirel

ve psikolojik engel-

Randolph Bourne, sadece savasin Devlet'in gidasi oldugunu kaydetmekle kalmaz, bir suru iggudusuniin bireyi itaat ve uyuma yonelttigini de kaydeder; cunkti "Uyum sagladiginizda giiclti oldugunuzu hissedersiniz, suriinun dismdaylerin farkindadirlar.

saniz kendinizi terk edilmis ve caresiz

hissedersiniz."

Devlet

-"butun suriinun orgutlenmesi"- bu durtulere dayanir ve onlann dikkatle kullamlmasini saglar," 29 Anarsistler, Erich

Fromm'un

pek cok insamn ozgiirlukten korktugunun da farCiinku ozgurluk sorumluluk gerektirir; bu yuzden-

belirttigi gibi,

kindadirlar.

dir ki insanlar

ekonomik guvensizlik ve toplumsal huzursuztuk

zamanlannda, ne dusunmelerint ve ne yapmalanm kendilerine soyleyecek giiclu bir lider ararlar. Modern toplum icinde tecrit 26

Godwin, Anarchist Writings,

27

Alinti, Ritter,

Anarchism,

s.

27.

28

Malatesia, Life and Ideas,

s.

25, 87.

29

Randolph Bourns, "The

s.

77, 171.

Stale" (1919), alma, Anarchist Reader,

s.

101.

Ozgiirluk ve

79

Ej/tlife

edilmis koksuz birey ler o tor iter orgutlere ya da Devlet' e adanirlar ve boyun egerler. Tipki Tannnm otoritesine isyan ettigi icin Cennet Bahcesi'nden kovulan Adem gibi, modern insan da henuz kazandigi ozgurlugii bir beddua gibi anlar; "o artik cennetin

tath koleliginden ozgtirdur, a ma kendini yonetecek, kendi bireyselligini gerceklestirecek

Gene

anarsistler,

kadar ozgiir degildir," 30

boyun egmis

kisinin kendisine

boyun

eg-

direne nasil kolayca katildigim gosteren Wilhelm Reich'in icgo-

de degerlendirirler. Modern yurttasm mutlak gucsuzlu-

rtilerini gti,

icse lies tiril mis itaatkarhk

acar

ki, kisi

mazosizmine cogu kez oylesine yol kendi yasam enerjisini cticelestiren ajanla kendisini

ozdesjestirmeye baslar. Etienne de

gomillu bir kole haline

la

getir, Ustelik,

Boetie'nin isaret ettigi gibi,

modern insanm kadim

ata-

toplum ve kulturumuze ili^kin deneyimi, "kendi benliginde dogaya karsi ve kendi benliginin dtsmda toplumsal sefaerkil ve otoriter

lete karsi

zirhlanmastm" tesvik eder; bu da "caresizlige, siddetli

bir otorite Ozlemine,

sorumluluk korkusuna, mistik tutkulara ve

chisel sefalete" yol acar. 31

Gene de itaat ve bagimhhk psikolojisine, uyumlu yurttaslann bicimlenmesinde Devlet'in ve kultiirun yarattigi guclu etkiye yaptiklan butiin degerlendirmelere karsin anarsistler, buinsanlann nihai olarak Kristal Saray'i yikma, kendilerini fiziksel kelepcelerden ve yanilsamamn zihinsel zincirlerinden iliskin

liin

kurtarma yetenegine sahip olduklanna inamrlar. Herkesi dayatilmis otoritenin butiin formlanndan ozgurlesmeye caginr ve bin'yin kendisini aktif bicimde gerceklestirmesini saglayacak kaihir

o^gur olmasmi

isterler,

ham bir ozgurluk anlayisma sahip Aynca, ozgiir bir toplum yaraima ozlemleritiiit gecmisteki gibi utopyaci bir dus olarak goriilmesi artik geri-kinez. Malatesta, yuzyihn donumUnde soyle diyordu; "Ozgul Anarsistlerin naif ya da

(ilm:id)klari aciktir.

butun insan hayati dis dogaya karsi bir mucadeledir ve adim uyum saglamak, dogal bir yasamn tistesinden gel-

ohirj»k

Iut

ileri

rnckiir."^ Kithk sonrasi goreli bolluk

toplumumuzdaki nesnel

ko^ullar bize, iktisadi zorunlulugun tarihsel alanindan ozgurluk iihininii

gecme imkani (en azmdan -nun m,

Ml

I

II

Williclm Re

rit

I

i

flte tli.

Ftar of freedom. Rout ledge The Funtfi™

l«H2.(iiii> I.'

Muliitrvlj.

I

\\t

Batida) saglamak tadir, Insan-

tmd

Ideas, ^ 47.

of the

& Kegan Paul, i960,

Orgasm, Noonday Press,

s.

New

28.

York,

Anar$ izm in

80 lik tarihinde ilk

artik akilla

Tnrilii

kez ihtiyaclanmizi sececek kadar ozguruz. Arzu

denetlenmesi gereken bir kolelik bicimi olarak goru-

ciinku arzunun serbestt;e kars,ilanmast buyuk olcude mumkundur. Aslinda Bookchin, gunumtizde insanlann kendilelemez,

"ozgiir bir doga"yt yeniden yaratacak,

rini ozgurlestirirlerken,

onun

bilinc

ve 6 zn el lik yonunde evrilme egihminin gerceklesme-

sine yardimct olacak

konumda olduklanni one

siirmektedir. 33

Insanin ozgurluk ihtiyacimn, yarattciligin ve gi

ic

huzurun ozunu olusturdugunu butun

bunun

getirdi-

siyasal doktrinler

icinde en derin bicimde hisseden yalnizca anarsizmdir. Anar-

sizm, kisisel ozgurluk idealini, baskalannin ozgurltigunu smrrla-

mayan giir

bir ozerklik

yapilarim

formu olarak savunur ve insanlann kendi oz-

insa

edecekleri

huktimetsiz bir ozgur top him

insanlann sadece birbirlerinden ozgiir olmakkalmayacaktan, btrbirlerine yardimci olabilecekleri ve butun

onerir, Anarsistler, la

hayat formlart icinde butun potansiyellerini gergeklestirebilecekleri bir

zamanin gelecegine

inanirlar.

Otorite

Anarsizmin ozgtirlugu nihai hedef olarak benimsedigini soyle-

menin

bir diger yolu,

onun

otoriteye karsi

oldugunu savunmak-

George Woodcock, "Butun anarsistler otoriteyi reddederler" demektedir. 34 Pek 90k anarsistin bunu bir dava olarak benimsen digi kesindir. Kendisine ant io tori ter" diyen Bakunin "her otoriur.

tenin mutlak reddi"ni savunurken, teyi

butun yonleriyle yikmak"

Kropotkin anarsizmin "otoriicin

cahstigini

one

stirdu. 35

Malatesta da anarsiyi "otoritesiz orgutlenmis toplum" olarak

mmlar. Oioriteden

kasti, "iradesini kisiye

kin zamanlarda, Colin

Ward

anarsist bir

dayatan

guc/'ttir. 36

toplumun

ta-

Ya-

"otorite ol-

maksizin kendisini orgutleyen bir toplum" oldugunu soylemistir 37

Anarsizmin otorite 33

karsiti olarak

Murray Bookchin. "Thinking Ecologically: Generation, 18, 2,

Man

1987,

5.

tantmlanmasi, Devlet'in

A

Dialectical

Approach", Our

36.

34

Woodcock, Anarchism (1. bsk.), s. 7. Aynca Bkz. Gerald Runkle, Anarchism Old and New, Delta, New York, 1972, s. 3.

35

Bafeunin on Anarchy, al",

s.

77; Kropotkin, "Anarchism: Its Philosophy

Revolutionary Pamphlets,

s.

36

Malatesta, Li/( and Ideas,

s.

24.

37

Ward, Anarchy

s.

1 1

in Action,

137.

and

Ide-

Ozgiirliih

belirli bir

veEfHlik

81

bolgede yiiksek otorite olarak tammlanmasindan kay-

naklanir ve butun anarsistler Devlet'e karsi olduklan icin otori-

Ne

teye de karstdtrlar.

var ki otorite daha temeldir ve varolusu

Devlet'in kurulusundan oncedir. Aynca, anarsiyi bir otorite yok-

lugu olarak tantmlamak yaniltict

mak

gerekirse, belirli bir otorite

olabilir, ciinkxi

formu icermeyen

kesin konusbir

toplumun

neredeyse anlasilamaz oldugu gorulecektir. 38

Bununla

herhangi birinin emir vermek ve itaat istehakka sahip oldugunu reddetmeleri anlamin-

birlikte,

mek gibi mesru

bir

da butiin anarsistlerin siyasal otoriteye karsi olduklanni soyle-

mek

dogrudur. Robert Paul Wolffun dedigi

yonetme hakki oldugu

rite dir,

icin," Devlet' i

gibi,

"Devlet oto-

reddeden anarsizm,

bireyin tek basina kendi ahlaki kisit lama Ian mn yargici oldugu ozerklikle tutarh olan yegane siyasal doktrindir. 39 Anarsistler ay-

m

zamanda,

Max

Weber'in "gecerli kurallarm 'hukuksalhgina

inane ve bu turden kurallar geregince otorite tilenlerin

konumuna

yuksel-

emir verme hakki" 40 olarak tannnladigi yasal otoriteyi

de reddederler. Komunisc anarsistler daha

ileri

giderek, "iktisadi

otorite" dedikleri seyi de reddederler; Faure'nin belirttigi gibi,

"Otorite iki ilkesel forma burunur: siyasal form, yani Devlet; ve iktisadi form, yani ozel mulkiyet." 41

Ne

var ki anarsistler,

kadim geleneklere ve gelenegi savu-

nanlann mesruluguna inanci temel alan geleneksel otorite konusunda bu kadar net degildirler. Ornegin Kropotkin, adetlerin insani sorunlan duzenlemek icin olusturulan insan yapist yasalardan once geldigini tekrar tekrar vurguladi ve bu adetlerin gelecekte soz konusu yasalann yerini alacagiru diisundu. Proudhon bile toplum icinde karsi ciktigi ataerkil otoritenin ailede gerekli oldugunu kabul etti. Anarsistler aym zamanda, karizmatik otoriteden yani olaganustii bir kisinin ornek karakterinden etkilenme egilimindedirter. Godwin, Shelley' e zeki bir yol gosterici olarak gorundti ve bu rolu reddetmedi. Bakunin, kuskusuz

mu-

bunu yoldaslanni etkilemek

i?in

azzam 38

bir karizmaya sahipti ve

Bki, Michael Taylor, Community, Anarchy and sity Press, 1982,

39

s.

Robert Paul Wolf, Jn York, 1976,

s.

De/c-rtcc-

0/ Anarchism,

Max Weber, Economy and Society, Press, New York, 1968, 1, s. 215.

4

Faure, Autoritf"

ciHt mourantc-

Cambridge Univer-

Harper Colophon Books,

New

18.

+0

1

Lifcerty,

24.

et

libera, sayfa

et I'anarchie,

der. G.

Roth

&[ C.

Wiuick, Bedminster

numarasi yok; aynca Bki, Jean Grave, La So-

Stock, Paris, 1893,

s.

8,

Anar$izmin Tarihi

82

kullandi. Kropotkin'in cevresine yaydigi aziz aurasindan etkile-

nen pek cok

ki?i vardi

ve bu ktsder onu izlemeye hazirdi. Baku-

nin bir yana, hepsi bir lidere

dusunmeden

itaat

etme ya da onu

kolece taklit etme tehlikesini goruyordu.

Anarsizmin her anarsistlerin sadece

tip otoritenin

mesrulugunu dislamadigi ve

"dayatilan otoriie ya da otoriieryanizm"e

one surulmiistur. 42 Gene, liberterierin baskici kurumlardaki "komuta-otorite"yi reddettikleri, ancak bir kisinin baskasimn kendisi uzerinde yaratabilecegi etkiyi isteyerek meskarsi ciktiklan

rulastirdigi "inanr;-otorite"yi kabul

etmeye

istekli

olduklan one

surulmustur. 43

Bu gorusQ destekleyen

bazi bulgular vardir. Bazi anarsistler

zayiilatdmis otorite formlarint kabul etmislerdir. Bakunin,

bili-

min yonetimini reddederken, ustun ya da teknik bilginin otoritesini kabul eder. Ne var ki teknik uzmanhgm otoritesini kabul ederken, bir uzmanin tavsiyesinin ancak gonullu nza temelinde kabul edilmesi gerektigini

oldugunda

bir

tavsiyesine gore testa

da

israria belirtir:

ayakkabicmin

Ayakkabi soz konusu

otoritesini kabul ediyorsam,

davranma karanm ona

degil,

bana

aittir.

onun Mala-

getirme konusunda daha buyiik

belirli bir gorevi yerine

bir antayis. ve yetenege sahip olan kisinin kendi gortisunu

daha

kolay kabul ettirmeyi basarmasimn ve kendi uzmanhk alaninda kendisi kadar yetenekli olmayanlara yol gosterme hakkma sahip

olmasinin kacimlmaz olduguna inanir. Pek cok anarsist, pozitif hukukun yoklugunda, baskalanmn davramstm etkileme araci olarak kamuoyu baskisi ya da toplumsal

baskt biciminde bir tur

kinamanm

dir.

Bu turden kinama, insanlan

tigi

icin

son derece otoriter

etkili

olacagi gorusunde-

bir tehditle kar?i karsiya birak-

Ashnda Godwin, kamu

olabilir.

otoritesinin olmadigt bir toplumda, "gene! denetim"in, "kamci

ve zinciiden daha az dayamlabilir olmavan" bir guc saglayabilecegini yazdi. 44 Bakunin de "saygi duvabilecegimiz... yegane buyflk ve kudretli otorite(nin) kolektii ve

kamusal ruh" oldugunu

one surmu§tur. 45 41

William MtK^fcher, Libertarian Though! land Press, 1987,

in :he

Nineteenth Century, Gar-

s. vi-vii.

43

Richard De George "Anarchism and Authority", Anarchism, (Nomas, XIX),

44

Godwin, An Fnquiry Concerning

New York liniveisity

Press, 1978,

565.

45

Bakunin Oeuvres,

III,

69n.

s.

101.

Political Justice,

G, G. Robinson. 1793,

11,

83

Ozgiirluk ve E$ithk

Daha yakin zamanlarda, Giovanni yeti"nin,

nzanm yam

Baldelti "otorite

hakimi-

sira uzmanltgi da temel almasi halinde ka-

46 bul edilebilir oldugunu one siirerek Bakunin'i izlemistir. David uygulamaiktidar Wieck, daha da ileri giderek, kisder uzerinde 47 masi halinde yetkilendirilmis otoriteyi savunmusiur. Alan Rit-

ter de, herkesle payla§ilmasi, "icten, ozel ve icsel [olmasi] ve ya-

verememesi" halinde mesra oldugunu iddia 48 ederek otoriteyi anarsist bir tarzda hakh gikarmaya cahsmistir, baskici olmamasi, ve "zorlayici Ve Miller, anarko-komunistlerin

sal turde emirler

islevsel

bakimdan

ozgiil

olmasi ve

belirli bir

yerelde kolektif ola-

rak gerceklestirilmesi ya da Ozel bir ilgi alanmi paylasmasi" ha49 linde bir otorite formunu kabul edeceklerini One surer.

Ancak butun bunlardan hareketle, sSzde aksini iddia etmelerine ragmen butun anarsistlerin ashnda belirli bir otorite formunu kabul ettikleri sonucunu cikarmak yanlis olacaktir. Ornegin, Bakunin' in yiiksek bilginin otoritesini savunmasim, Godwin, ozel yargi hakkinin

ihlali

olarak aforoz ederdi. Usttin bilgi-

ye sahip olan birine guven duymak, Godwin'e gore otoritenin en zararh bicimidir, cunku bagimsiz diisunceyi engeller ve bir bagimhlik ruhunu tesvik eder. Gene Godwin, kamuoyu etkisinin hukukun tiranligma tercih edilebilir oldugunu kabul ederken,

"baskimn aksine

kisiyi

ikna edemeyecegini, uzlastiramayacagmi, tarn

zihnini kendisini istihdam edenlere kar§i yabanci-

onun

lastiracagini"

hakh olarak ve

israria belirtir. 50 Insanlar bir bireye

tavsiye ve ihtarda bulunabilir,

ancak o bireyin baskalanmn niye-

kendi niyetine gore davranmasi gt-rekir. Genelde anarsistler fiziksel guc. kullanimim ya da bilincsizce degisen inane ve eylemlerle maniple etmeyi reddederler. Herhangi birinin emir verme ve ba§kalarma itaai ettirme hakkint tine gore degil

reddederler. Siyasal ve burokratik otoriteye karsi gyyet ele$tireldirler

ve kiicuk, kuralsiz gmplarda bile hukmedici ^derler hali-

ne gelmek istemezler. Bunun yerine, kendi anarsist inane ve uygulamalan icin akilci argumanlar olusturarak ikna yoluyla baskalarmi etkilemeyi tercih ederler. Baziian

de gecici bir

liderlik

formunu kabul

edebilir,

uzmanhk temelinama cogu lidersiz

48

Baldelli. Si>cial Ana.chism, Penguin, Hatmondsworth, 19~l,s. 93. David Wieck, "The Negativity of Pauxchism", Reinventing Anarchy. $ 140. Ritter, "The Anarchist Justification ot Authority", Nomas, XIX, s. 13ti

49

Miller, Anarchism,

50

Godwin,

46 47

Giovanni

s.

5V

Political Justice

(1793)

II,

70S.

Anar$izmin Tarihi

84

gruplara inamr ve patronlara ya da ustalara ayiracak zamanlan yoktur, Anarsistler pratikte gonullu olarak karizmatik liderleri izlemis olsalar da,

bu turden

bir tiderlik

fonnunun

tastdigi tehli-

ke lertn farkindadirlar.

Michael Taylor, bir kisiye ikna edki nedenlerle seyi yaptiramiyorsak otorite kullaninz, der. 51

belirli bir

Ancak bu sozlerde

ikna ile otoritenin kan§tinldigi goriilur. Otoriteyi iknadan ya da etkilemekten ayiran sey, otoritenin mesruluk iddiasidir. Butun

mesruluk iddiasini reddederler. Otorite daima acikca tanimlanmi? bir hiyerarsi icinde uygulamr. Bu hiyeanarsistler otoritenin

verme ve itaate zorlama hakkina sahip olduklanni du§unurler. Klasik anarsist dusiiniirler arasinda, "gorarside iistte olanlar emir

runmez diktatorluk" ve

topluluklar araciligiyla maniplasyo-

gizli

na basvurmaya haztr olan tek

Butun

ki§i

anarsistler, otoritenin

Bakunin

idi,

butun formlanm reddetmese-

yukandan dayatihyorsa, kuskuyla karonun topliim icindeki etkisini en aza indirmeye cahBunun kar$isrna, herkesin katihrm saglanarak da olsa, bir

ler de, otoriteyi, ozellikle

Silarlar Sirlar.

ve

"anarsist otorite"yle

cikmak

yalistlerden ayiran,

tam olarak

istemezler. 52 Anar^istleri oteki sos"antiotpriter"

gels'in aksine, uretimi ve dagitimi otorite

nin

mumkun

olduguna

inanirlar.

olmalandir,

Anarsistler

olmaksizin, ozgurce anlasma ve gonullu

En-

olmaksizin orgutlemeicin,

zorlama

temelinde ger-

isbirligi

ceklestirilen orgutlenme, otoritenin yegSne ilacidir. anarsistler, otoritenin belirli bir

nunda azami

Bu amacla merkeze bagh olmamasmt ve so-

olcjude dagittlmasini isterler.

Iktidar

Otorite iktidann bir disavurumudur,

Iktidann en dir. Iktidar

ve

itaat

cisi,

iyi tanimi,

ama onunla ozdes

degildir.

kismin kendi iradesini dayatma yetenegi-

otoriteden farkhdir; ctinku ikincisinin

komuta etme

ettirme hakkina sahip oldugunu iddia ettigi yerde, birin-

zor kullanarak ya da zor kullanma tehdidiyle itaate zorlama

yetenegidir. Siyasal otoriteye sahip

olmayan

bir

toplum baskici

iktidar iliskilerine sahip olabilir.

Anarsistler, genelde sadece iktidann yozlastrrdigina ve 51

Taylor, Community, Anarchy, and Liberty,

52

Ritter,

s.

23.

"The Anarchist Justification of Authority",

s.

138.

mut-

Ozgurluk ve

85

Efitlth

lak iktidann mutlak bicimde yozlastirdigina degil, iktidann

uygulayiciyi

hem de

hem

kurbani tahrip ettigine inanirlar. Anarsistler

iktidann curutucu yapismin farkindadirlar. Yogunlasmis iktidaya da yoneticilere iktidar vermekte duraksamalarmin temelinde bu farkindahk yatar. Devlet, toplumun geri kalan kismtndan, iktidara sahip kiicuk bir ra yonelttikleri elestirinin, liderlere

elitten ibarettir.

nemde

Bu yiizden

anarsistler, siyasal iktidann ktsa do-

merkezsizlestirilmesini ve

gu kadar dagitilmasini

Ancak

uzun donemde

mumkun oldu-

isterler.

iktidar sadece siyasal degildir. Bertrand Russel

"istenen sonuclann uretilmesi" olarak tanimlar. 53

lumda, bu anlamdaki hr ve genellikle

iktidar,

aym anda

Mevcut

onu top-

her yerde bulunur, yayi-

gizlenir. Insanlar tizerindeki iktidar, bireyleri et-

kileme anlaminda ya da bu etkilemenin gerektirdigi orgutlenme tipi olarak sintflandinlabilir. Bir birey, kendi bedeni iizerinde

kurulan dogrudan icin

fiziksel iktidarla

(ordu ve polis); ikna edilmek

ku 11 am Ian odullendirme ve cezalandirmayla

lenmeler);

fikir

(iktisadi orgut-

ya da propaganda yoluyla (okutlar,

kiliseler, si-

yasal partiler) etkilenebilir. Aslinda orgutler arasmdaki aynmlar,

bunlann her biri aym anda farkh iktidar formlanni kullandiklan icin, her zaman belirgin degildir, Toplumun icinde, aym zamanda, geleneksel iktidar (adetleri temel alan kadim bir form); yakin zamanda kazanilmis iktidar (Devlet'in baskici iktidanni ya da "ciplak" askeri iktidan

mel alan hukuk

gibi); ve

te-

devrimci iktidar (bir parti ya da gnibun

bunlann her ucunu mahkum etseler Kropotkin gibi bazilan, birincisini en az kotii olarak, Bakunin gibi digerleri ise sonuncusunu bir kitlesel ayaklanma formu olarak benimserler. Ancak butun anarsistler, Alex Comfort'un iktidan) vardir. Anarsistler de,

dedigi gibi, psikopat liderlige yol acan her iktidara karsidirlar.

Comfort soyle

liirlu

merkezilesmis

der: "Iktidann derecesi biiyu-

diikce ve yonetenlerle yonetilenler arasmdaki ucurura genisle.

onu kotuye kullanmak isteyecek kilnezdinde daha da artar ve kisiden beklenebilecek tepki

dikce, yapilan i$in cazibesi ler

azahr." 54

Murray Rothbard gibi "anarko-kapitalistler" bile, piyasa temelli bir toplumda bireylerin esit pazarlik yapmalarmi saglayacak olcude iktidara sahip olacaklanni farz eder.

A N^w5otia!

Analysts, Basic Books, 1940,

53

Bertrind Kusset Power:

54

Alex Comfort, Authority and Delinquency

,

Kegan

Paul, 1950,

s.

75,

in the

Modem

State,

s.

35,

Routledge &r

Anar$iztnin Tarihi

86

Anarsistler baskalan uzerindeki iktidara karsi cikarlarken,

kendilerine uyguladiklan ozdisiplin, ozydnetim ya da qzbelirle-

nim bicimindeki

iktidara her

zaman

karsi cikmazlar, Yonetenler

ve yonetilenler arasinda esitsiz iktidar dagihmini vert alan Bookchin, kurtuhis hareketlerinin dilini 6 dune almis ve toplumun

daha zayif

iiyelerinin

"yetkilendirilmesi ni savunmu§tur. 55 ,,

anarsistler sadece Devlet ve la degil,

da

toplumdaki

hukumet bicimindeki

Ve

siyasal iktidar-

iktisadi iktidar ve ailedeki ataerkil iktidarla

ilgilenirler.

Anarsistler, baskici ve karsiliksiz olan her turlu iktidara, ozellikle zor

kullanmayi ve

iki taraf

arasinda cati$mayi gerekti-

ren hakimiyet anlamindaki iktidara karsi cikarlar.

Ancak baska-

Ianni etkilemeye cahsirken bazen bir iktidar formuna basvurur-

Godwin ve Kropotkin, yanlis yapanlan duzelttnek hukukun yerine kamusal kmamaya basvurulmasim isterler.

Aslinda,

lar,

icin

Tucker,

etigi,

"kendi isine bak" seklinde ifade edilen salt ahlaki

hukuka pekala indirgeyebilir, ancak "akhn gucunu, ikna gucunii; ornegm gucunu; kamuoyunun gucunu; toplumsal dislamanin gucunu; basktlanmamis iktisadi guclerin gucunu; daha

umutlann gucunu..." kutlanmaya gorunur ve

ikincisi, hie

hazirdir. 56

Bu

iyi

iki ilke celiskili

ku?kusuz, baskici bir guc formunu ge-

rektirir,

Kisinin kendisi uzerinde iktidar

kurma arzusu

tumla tarn olarak bagdas/inlabilir, Ancak Paul lirctigi gibi,

anargist tu-

Goodman'm

be-

insanlar disandan yoneltilen ya da zorlanan "iktidar"

olmaksizin gayet mutlu bicimde yasarlar, Aynca insan etkinliklerinin

cogu odullendirme ya da cezalandirma biciminde

dissal gu-

dulemeieri gerektirmez. 57 Anarsisder, otoriter yetistirme tarzi ve egiiimin ya itaatkar

ya da buyurgan tipte insanlar urettiginm farkindadirlar. Alfred Adler'in gozlemledigi gibi, "kolelesmis birey,

lanna gore yasar ve bu bir

konum

tip

ba§kalanmn kural-

neredeyse zorlamah bicimde kolece

arar." 5B Anarsistler,

baskalan uzerinde iktidar kurma

arzusunun insanlann ortak egilimi oldugunu, Hobbes ve Adler 55

Bkz. Bookchin, "The Power to Create, The Power to Destroy", Toward an Ecological Society, Black Rose Books, Montreal

56

57

System,

58

& Buffalo,

1980,

Bl,

1

Tucker, Instead of a Booh, s. 59. Bkz. Paul Goodman, People or Personnel; Decent raiding and (he Mixed

Random House, New York, Human

Alfred Adler, Understand! ng

1965,

s.

175-89.

Nature, alinti, Russell, Power,

s.

17.

Ozgitrluk ve

ile

birltkte

87

£'•.(( til;

kabul ederler. Firsat dustugunde, sadece eski kolele-

rin efendi hatine

gelmeye cahsmakla kalmayacaklarinm, ezilen

insanlann da kendilerinden zayif olanlar uzerinde hakimiyet

kurmaya cali§acaklarmm

Ancak

farkindadirlar,

bu

anarsistler,

egiiimin insan dogasinda dogustan var oldugunu degil, daha cok otoriter ve hiyerarsik nurler.

toplumumuzun

Miimkiim olan yegane insan

bir

urunu oldugunu dusuemir ver-

iliskisinin, birinin

digi otekinin itaat ettigi, birinin baskin ciktigi otekinin yaltak-

landigi

dagilimi ler,

oldugu goriisunu reddederler. Iktidann esusiz

iliski

hem

yoneteni

hem

de yonetileni

kolelestirir, Anarsist-

efendilerin, hizmeikarlarm, liderlerin ve taraftarlann, yone-

tenlerin ve yonetilenlerin olmayacagi bir

gagm

gelecegini umar-

lar.

Bu nedenle, anarsisder

esas olarak, orgutlerin ve bireylerin

halkin hayati uzerinde iktidar

kurma

tarziyla itgilenmislerdir.

Gecmi$te anarsistler birbiri iizerinde iktidar kurmayi reddettiler, ama gene de doga uzerindeki iktidar ve dene ti mi artirmanin gerekli

oldugunu diisunduler. Kropotkin sadece kitaplanndan

ne Ekmegin Fethi ismini vermekle kalmadi, tipki

Marx

dustriyel ilerlemenin "doganin fethi"ni gerekli kildigini da

surdu, 55

Buna

karsi n

Mai a testa, dogal uyum

anlayisi

biri-

en-

gibi,

one

yuzunden

Kropotkin'i elestirmekten geri durmadi ve insanlann "Doganin d its man gucleri"ni dizginlemek icin birlesmeleri gerektigini

Hatta daha da

rarla belimi.

uyumsuzluklanna

karsi insan

ileri

is-

giderek, anarsiyi, "Doganin

toplumu icinde verilen mucadele"

olarak tammladi, 60

Ne (.c

var

daha yakin zamanlarda, anarsistler giderek sade-

ki,

insanlar arasinda iktidann esitsiz dagilimiyla degil, insanin

doga uzerindeki iktidanyla da ilgilenmeye baslamislardir, Aslinda Murray Bookchin, insanin doga uzerindeki ytktci hakimiyctmin kokenini, insanin insan ve erkegin

kadm

uzerindeki

hakimiyetine kadar izler ve hiyerarsinin kaldinlmasini

ister.

61

liookchin, Batidaki tarihsel anar^ist gelenekten koparak, insani

doganin biltunleyici bir parcasi olarak goren organik bir anlayis Benzer bir toplumsal ekoloji cercevesi icinde cah-

^clistirmistir.

vau John Clark da, butun anarsist elestirinin, "evrensel 02gercekKropotkin,

Mmual

Aid:

A

Factor of Evolution, Penguin, Harmondsworth,

1919, s 233. M:tlau'sla,

I ife

and

\deas,

s.

35, 267.

Hkz. Rook^hin. Ihe Eeo]ogy oj Yrcedom.

Anar$izmin Tarihi

88

lestirim" hedefine ulasmayi engelleyen

"butun hakimiyet formla-

oldugunu one sUrmustur. S2 Bir felsefe olarak anarsizm, butUn otorite ve iktidar fbrmlarmi cdzmeyi arzular ve mtimkunse bunlarm tamamen ortadan kaldinlmasma cahsir. Butun anarsistler Devlet ve hukumet bigimindeki siyasal otoriteyi reddederler ve cogu da olaganUstu binnin

bir elestirisi"

reylerin ahlaki otoritesini reddeder. Bazilan

uzmanhgm

otoritesi-

ne izin verirken, bunun sorumluluk ve rizayi temel almasi

butun insantann kenalmalan ve diledikleri gibi davranmalan ve uzmanlara bagh olmamalandir. Iktidarm simdiki esitsiz dagihmi veri alindiginda, anarsist-

gerektigini vurgularlar. Ideal olan gene de di kararlanni bizzat

dagihmmi tercih ederler. Bireyin kendisi olma hakkmi tanirlar, ama nihai olarak hie kimsenin kendi iradesini baskalanna dayatmasmm mumkun olmadigi ya da bumin arzulanmadigi bir durumu tercih Ier,

iktidarm daha

esit

iizerinde bir iktidara sahip

ederler. Anarsistler,

min

daha yakin zamanlarda geleneksel humaniz-

otesine gee miller ve doga iizerindeki iktidara da son veril-

mesini istemislerdir. Bir anarsi durumunda, ne Devlet ne de zor ve siyasal uzmanlasma yogunlugu olacaktir. 63 Insanlar hakimiyetin olmadigi, hiyerar$ik

Ve

olacaklardir.

olmayan

bir

toplumda

e§il ortaklar

pratikte gerceklestirmek imkflnsiz olabilse de,

nihai hedef, dayatilmis otorite ve baskict iktidarm tam yoklugu-

nu kazanmak

olacaktir,

Esitlik

Demokratik e§illigi

ideali oteki siyasal idea lie rden ayiran,

ozgurluk

ile

anlamda demokracesitlilik gibi amaclan

birlestirme cabasidir. Anarsistler genis

tiktirler. Demokrasinin, ozgurluk, e§itlik, oldugu konusunda Etlatun'la ayni goriistedirler ve sogu buna,

tipki Fransiz devrimcileri gibi kardesligi ekleyecektir.

gurliik

ile esitligin

birbiriyle

bagdasmazhgi,

Ancak

nin beylik gorusudur. Anarsistler, cogunlugun tiranligmin ve

radanltgm zaferinin ville

vej.

S.

oz-

liberal siyasal teori-

tasidigi potansiyel tehlikelerin

si-

De Tocque-

Mill kadar farkindadirlar, Bireyi topluluga

gommek

ya da butun toplumu ortak bir gri birorneklik standardinda duz62

John Clark, The Anarchist Moment, Black Rose Books, Montreal, 1984, 15.

63

Bkz. Taylor, Liberty, Anarchy and Community,

s.

80-1.

s.

89

Ozgurliik ve Esitlik

lemek butun

istemezler, Ister tek kisi ya da bir grup, ister "halk"

okun,

Abraham Lincoln'un yonetimi" tammina uygun ol-

yoneticileri reddederler. Huktimet,

"halkm, halk tarafmdan, halk icin

sa bile kabul edilemez. Bununla birlikte, sosyalistlerin ve liberal-

ozgurluk ve

lerin aksine, sahici bir

esitlik

cozUnvune utasmaya

olduguna inamrlar,

cahsirtar ve herkesin egit bir ozgurluk hakki

kanun oniinde esitlik olarak kavraminin otesine gecerler. Kanun onunde

Anarsistler liberallerin

lan egitlik

adaletsizligin

anladikesitligin

sonu anlamina gelmedigini, ciinku haksiz yasalar

butun insanlara esit bir adaletsizlikle muamele edilecegiAynca toplumda eger yapisal esitsizlikler varsa, yasalann uygulanmast da esitsiz olacaktir: Bir yasa zenginler icin, bir digeri yoksullar icin. Irtsan yapimi yasalan kisisel bzgUrluge altinda

ni sbylerler,

mUdahale olarak gordiiklerine gore, her minin yetersiz kalacagi aciktir.

tUrlU yasal esitlik kavra-

Kisinin becerilerini gelistirmesi icin hrsat esuligi doktrinine gelince, anarsistler, herkesin esit ozgelisim hakkina sahip olmasi

gerektigini inkar etmezler. Ancak, hrsat esitligi ilkesinin temelde

tutucu oldugunu, cunku kendi degerler hiyerarsisine sahip olan mevcut toplumun ancak gelistirmeye deger buldugu beceri ve yeieneklerin geli^imine

ftrsat

uygulanmasi meritokrasi esitsizlikleri artiracaktir.

yonetilen bir

Bu

ilkenin

toplum yaratarak da

onemlisi, boyle bir toplum, antago-

rekabetci toplum modelini temel ahr. Boyle bir toplumda

nist,

yansmda kaybedenler kazananlardan daha

zenginlik ve statu

gok

ile

En

verdigini kabul ederler.

olacaktir,

O halde,

genelde anarsistler kanun oniinde

sat esitligi gibi liberal listler gibi, iktisadi

esitlik

ya da

fir-

kavramlarin otesine gecerler. Tipki sosya-

ve toplumsal esitlige baghdirlar, Ancak farkh

anarsist du?imurler, esitligi ozgurlukle

cok

farkli tarzlarda bir-

lestirmeye cahsirlar.

Ornegin Godwin, insanligm ortak bir dogaya sahip olduguna inaniyor, cinsel ve irksal esitligi savunuyor, ancak biitun insanlara esit davranilmasi gerektigini dtisunmuyordu. Adaleti fayda olarak tanimtadigi ve adaletin tarafsizhgi ilkesini benimsedigi insan mutlulugunu artirmasi muhtemel olanlara tercihti davranilmasini savundu: Sadece tek bir kisiyi kurtarabilecegim ivin,

yangmda, binlerce kisinin mutluluguna katkida bulunabileck bir profesoru hizmet?isinden once kurtarmam gerekir ve bu

bir t

hizmetci

annem

bile olsa

durum degismez.

90

Anar$iz>nin Tarihi

Ote yanda Proudhon, erkeklerin ve kadinlann esit hak ve gorevlere sahip olduklanni kabul ediyor, ancak cinsiyet cinsiyetle

kiyaslandigmda, kadmlann daha asagi olduguna inaniyordu. 64 adalet nosyonu, esit saygi fikrtni kapsiyordu, ancak emek

Onun stiresi

temelinde

esit

paylann mubadelesinde

tsrari, iktisadi esit-

hosgoruyle karsiladigtnt gosteriyordu. Otoriter komunizyonelik bashca elestirilerinden bin, bu yaklasimm kolelikte

sizligi

me

esitlige yol acmasiydt. Bireyci

Tucker, kas ve beyin ustunltigun-

den kaynaklanan iktisadi esitsizlikleri onaylamaya daha da istekIiydi. Mutlak esitligin saglandtgi o "giizel diinya"ya gelince, "orada kim yasayacak?" diye soruyor ve su karsihgi veriyordu: "Elbette ozgur insan degil." 65

Bakunin'in yaklasimi fiziksel

tamamen

ve toplumsal bakimdan

farkhydi. Butiin insaniarm

oldugunu dusuniiyor ve insamn ancak e$it derecede ozgur insanlar arasmda ozgiir olabilecegini soyliiyordu: "Her kisinin ozgurlugii ancak herkesin esit olesit

masi halinde gerce k lectin ebilir. ilkesel ve olgusal olarak, esitlik aracdigiyla gerceklestirilen ozgurluk, adalettir." 66 Ancak o da, yapdan ise gore kolektivist bir botusum ststemini savunarak, I

Proudhon

gibi iktisadi esitsizligi

onayhyordu.

Kropotkin, Bakunin'den bir adim daha ileri gitti. Onun insaniann esitligine olan inancmi paylasiyor, ancak komunist bir adalet tammini benimsiyordu: Herkesten yetenegine gore, herke-

Bunun esitsiz bir ilke oldugu komunizm sisteminde zorluklann ve

se ihtiyaci kadar.

gonullu

mu

acikttr, ctinku bir

odullerin bolusu-

farkh yetenek ve ihtiyaclara bagh olacaktir. Ihtiyaca gore adil

bolusumu ongoren komunist

fikir pratikte esit

paylardan cok

adil paylarla ilgilidir,

Malaiesta Kropotkin gibi, bir komiinistti, ancak kendi toplumsal ozgurluk tamminda esitlik ve ozgurlugu bir araya getir-

meye caltsti. Toplumsal ozgurlugu, "herkes icin esit ozgurluk, herkesin diledigini yapmasina izin veren, yegane kisitlamanm kacimlmaz dogal zorunluluktardan ve baskalarinm esit ozgtirlugunden

geldigi bir kosullar esitligi" olarak tanimladi. 67 Yakin zamanlarda Bookchin, herkesin temel ihtiyaglanm karsiladigi orga64

Alinti,

George Woodcock, Pierre-Joseph Proudhon: a Kegan Paul, 1956, s. 34.

A

Biographical Study,

Routledge

65

Tucker, Instead of a Book,

66

Bakunm, "Revolutionary Catechism", Bakunin on Anarchy,

67

Malatesta, Life and Ideas,

347,

s.

s.

49.

s.

76,

91

Ozg&rliik ve Esit hit

nik toplumlann uyguladigi "indirgenemeyen asgari duzey" kav-

rammdan esinlenmis, "eshsizlerin esitligi" icin cagnda bulunmustur. Bu yaklasim tam bir toplumsal esitlik ve iktisadi komunizm cercevesinde

insanlar arasinda olabilecek farkltliklan kabul

eder.

Genelde anarsistler ozgurluk ki

ile esitlik

arasinda hicbir celis-

gormez, bunlarm birbirini gticlendirdigme inamrlar. Son

iki

yuzyildtr, esitlik ilke sin i butiin insanltgi kapsayacak sekilde genisletmislerdir.

Ayni zamanda, bireysellige duyduklan

lak iktisadi esitlik cagrist

ilgi, mutyapmalanna engel olmustur. Herkesin

deger ve ihtiyaclanmn fark gdzetmeksizin dikkate alinmasim

vunurken,

esit

muamele ve

esit

sa-

paylar uzerinde israr etmezler.

John Rawls'in adaleti durustluk olarak tanimlama ilkesini benimserler. Buna gore, her bir kisi "herkesin dzgiirlugtiyle bagdasabilen en kapsamh esit ozgurluk hakki"na sahiptir. Bununla birlikte anarsistler,

ozgur

bir

toplumdaki her turlu

esitsizligin

gonullu anlasmamn sonucu olmasim bir kosul olarak eklerler. 68

Ancak, bir tilkenin yurttaslannin farkh hukiimet gorevlerinin itiraz etmediklerine inanan Rawls'i asarlar. Herkesin

varhgina cjif

bir

azami ozgurluk hakkina sahip olmasim ongoren bir ada-

let ilkesini

benimsedikleri i^m, butiin siyasal otoriteyt ozgurliige

yonelik mesru otmayan bir mudahale olarak reddederler. Tucker' in dedigi gibi,

kapsamda

"

ozgurluk te

esitlikle

bagdasabilen en genis

ozgiirlugii" ararlar, 69

(pH

John Rawls, "Justice as Fairness" Contemporary Pol

M

Tucker, Instead of a Book,

,

s.

132.

i

I

teal

Theory,

s.

193,

BOLUM

IKl

Anar§izmin Onculeri

& Sev ve diUdigini yap. ST.

AUGUSTINE

Butun insanlar ozgurlukten yanadir. Ozgurluh ugruna dunyamn

al-

tmi uitune getirecek olan, insandir.

GERRARD W1NSTANLEY

Yapay hiihumetin ashnda

mar

edilmesiyle

ilgili

iyi

oldugunu, benim kavgamin onun htis-

oldugunu bo$ yert soyleme bana. y'\n

$ey}

O je-

kendisidir htismar!

EDMl/ND BURKE

Toplum, ihtiyailantmzdan, huktimet rinrisi, sevgilerimizi birle$tirerek

lerimizi kistilayarah

ise

hotultigumuzden turer;

olumlu bicimde,

olumsuz bi$ imde mutlulugumuzu

risi ilisfciyi fejvife

geli$tirir. Bi-

eder, dteki jarkliliklan olusturur. Birincisi

komyucudur, Her Devlette toplum

bi-

ikincisi kdtuluk-

ikincisi

bir nimettir,

cezalandina.

ancak en

iyi

Devlette bile hukti-

met, zorunlu bir kotulukten bafka $ey degildir; en hotii halinde ise

katlamlmaz'bir $eydir.

THOMAS PAINE

Taoizm ve Buddhizm

&

bir fenomen oldugu du§iiancak kokleri Dogunun kadim uygarliklannin derinlikle-

Anarsizmin genel olarak yeni ve BatiU nitlur,

rine kadar uzanir, Anarsist duyarlihgin ilk a?ik ifadesi yakla§ik

MO 6. lir.

yiizyilda

kadim Cin'de yasayan Taoistlere kadar

Aslmda, bashca Taoist eser Tao

te

izlenebi-

ching en buyiik anar§ist

klasiklerden biri olarak gorulebilir. 1

O

sirada Taoistler,

hukukun

yasalajtinlmakta oldugu ve

hiikumetin giderek merkezi ve hiyerar^ik bir yapi kazandigi feodat bir

leyen

toplumda yajiyorlardi. Konfucyus bu geli§meleri destek-

hukuk okulunun

bas.

yfrini bildigi hiyerar§ik bir tneti

sozciisuydu ve her yurttasin kendi

toplum istiyordu. Taoistler

ise hiiku-

reddediyor ve herkesin dogal ve kendiliginden bir

uyum

Mudahale etmek isteyenler ile en iyisinin her seyi kendi ha line birakmak olduguna inananlar arasindaki catisma o zamandan beri surmu§tur, Taoistler ve Konfucyusculer kadim C*n kuttOrtiyle yogrulnmslardi Benzer bir doga anlayi§ini savunuyor, ancak ahlaki ve iginde yasayabilecegine inaniyorlardi.

I

Bki.John Clark, 'Mastei Lao and the Anarchist Prince", The Anaidiht Moment,

s.

165.

narak Journal

TaMzm ot

ve anar$iim konusund;> yapdan

sempozyumdan

all-

Chinese Philosophy 10'da (1933) yeniden basildi. Katkida

bulunaniaim tiimO. Taozim'in uygutanabil'r dugu konusu ida niutabiktir.

bii

anarjiim foimu olustur-

Anar$izmm

96

Tarihi

bicimde ayrihyorlardt. Her iki kesim de insan dogasina saygi duyuyor ve guveniyordu; Hiristiyan ilk gunah nosy onu, dusuncelerinde hicbir sekilde yer almiyordu. Insiyasal goruslerinde kesin

sanlann dogustan

iyi olduklarma inaniyorlardi, Bir cocugun kuyuya diistugunu goren herhangi birinin icgudusel tepkisi bu iyi-

acikca ortaya koyuyordu. Her iki kesim de Tao'yu ya da kadim insanlann tarzmi savundugunu iddia ediyor ve gontillu duzeni kurmaya cah§ryordu, Ancak Taoistler ilkesel olarak dogayla ilgilenir ve onunla ligi

ozdeslesirlerken, Konfucyusculer daha dtinyasal bir zihniyete sa-

hip tiler ve toplumda reform yap may 1 diisunuyorlardi. Konfucyusculer, go rev, disiplin ve itaat gibi "erkek" faziletlerini gele-

neksel olarak kutsarlarken, Taoistler yeni dusuncelere aciklik ve banscilik gibi "disil" degerleri benimsiyorlardi.

Cin kulturiinun bicimlenmesine Buddhizm ve Konfucyuskadar yardimci olmasina ragmen Taoizm, dogasi geregi as-

culiik

Cm

dusuncesinin su-

rekli bir ozelligi olarak var olmustur. Kokleri

Cin uygarligimn

la

resmi bir

kiilt

olmadi. Bununla birlikte

safagtnda olusan populer kulturde yatar, ancak felsefe, din, ilk el

MO

6. yiizyilda

bilim ve sihrin dikkat cekici bir bilesimi olarak

ortaya cikmis^tir.

Ismi "Buyuk Filozof" anlamina gelen Lao Tzu, Taoizmin

bashca savunucusu olarak kabul tinde soylu bir ailenin icinde

edindigi kahtsal

nesinin

muduru

konumu

edilir.

MO

dunyaya

604' te

Hunan

geldi. Bir

eyale-

soylu olarak

reddetti ve Loh'taki kraliyet kutupha-

oldu. Hayati

"Anlatilabilen Tao, sonsuz

Tao

boyunca sukunet yolunu

izledi.

degildir" diyordu. 2 Efsaneye go-

olmek icin c6lun iclerine dogru at stirerken, kuzeybati Cin'deki bir bekci tarafindan, gelecek kusaklara aktanlmasi icin re,

ogretisini

Ne Gucu)

kaleme almaya ikna

MO

3.

zel eserdir." 3

te

ching (Yol ve Yolun

yuzyila kadar yazilmadi. Cin bilgini Joseph Need-

ham'in deyisiyle bu

lumden

edilmi§ti.

var ki Lao Tzu'ya atfedilen Tao

Metin

eser, giir

"Qn dilinde yazilmis

en derin ve en

formunda yazilmis seksen

gii-

bir kisa bo-

olusur. Genellikle belirsiz ve paradoksal olmakla birlik-

&

u diing, (ev. Gia-Fu Feng Jane English, Vintage, New York, 1972, bol. 1 (bundan sonra metindeki her ahntidan sonra boliimler

2

Lao Tiu, Tao

3

Joseph Needham, Science and Civilization

parante2 ifinde belirtUecek).

Press, 1956,11,35.

in

China, Cambridge University

97

Taoizm ve Buddhizni te, li

anarsist ilkelerin sadece en erkcn degii, ayni

zamanda en

etki-

ifadesini sunar.

Taoizmin etik ve poliiigini, onun doga felsefesini anlamadan degerlendirmek imkansizdir, Tao te, ching, doganin Taosunu ya da yolunu kutsar ve bilge kisinin bu yolu nasil izlemesi gerektigini anlattr. Taoisi doga anlayisi, yln ve yang olarak ifade edilen kadim Cin ilkelerine dayantr. Bu ilkeler, kozmostaki biitun varhklan ve fenomenleri bicimlendiren ch'i'yi (madde-enerji) olu$turan, zit ancak birbirini lamamlayan iki gucii ifade eder. Yin, karanhk, soguk ve ahcihkla nitelendirilen yUksek disil giictur ve ay la ifade edilir; yang

oiusan

eril

onun parlakhk, sicakhk

ise,

ve etkinlikten

tamamlayicisidir ve gune^le dzdeslenir. Her iki gtig

bulun nesnelerin icinde oldugu

gibi erkeklerin ve

kadmlann da

icinde faaliyet halindedir.

Ne

var ki Tao'nun kendisi tanimlanamaz. O, isimsiz ve

formsuzdur. Lao Tzu, tanimlanamaz olani tammlamaya cahsirken,

onu bos

bir tekneye,

kaynaktan denize dogru akan

bir lrma-

ga, yontulmamis bir tasa benzetir. Tao'nun dogal olani izledigini soyler. O, ev renin isleyis tarzi, her seye kendi varhgini kazandi-

ran ve ontari surduren doga duzenidir.

Buyuk Tao her yere

akar,

On bin sey ona baglidir; Amacina

hem

saga

hem

sola.

hicbir seyi geride birakmaz.

sessizce ulasir ve hicbir sey istemez. (34)

Needham onu

bir

guc olarak

degil,

dogal bukulme" olarak betimler,

Sonraki ananjistlerin cogu

"zaman ve uzay icinde

bir

ttir

4

gibi, Taoistler

de evreni surekli

durumudur; her sey Taoistler, ayni zamanda zit

aki§ halinde gorurler. Gerceklik surecin bir degisir, hicbir sey sUrekli degildir.

guclerin dinamik etkilesimi olarak diyalektik bir degisim kavraituna sahiptirler, Enerji yin ve

olarak akar. Taoistler ayni

yang kutuplan arasmda surekli

zamanda doganin

birligini ve

uyumu-

Doga kendine yeterlidir ve yaraiilmamistir; bilincli bir yaratici varsaymak gerekmez. Bu sadece Grek filozofu Herakleitos'u hatirlatan bir goru? degildir; modern fizikcilerin t-vrcn tammiyla da cakistr. Farkhhk icinde birligi, organik buyuincyj ve dogal duzeni vurgulayan modern toplumsal ekoloji Taotiu vurgularlar.

•t

/\gf. 11,37.

98 ist

Anar$izmin Tarihi

dunya gorusunii yansiur. Lao Tzu ve Taoistlerin tavsiye

kavramayi

mak

ettikleri doga yaklasimi onu Konfucyuscu, dogayi fethetmek ve kulEan-

gerektirir.

onu anlamaya ve tamamlamaya cahsir. Taodogaya gelenekset olarak "digil" yaklasimi, dusunce tarzlailk kez anaerkil bir toplumda gelismis olabtlecegini ortaya

isterken, Taoist

ist'in

rmm

koyar. Ilk bakista dint bir

tutum

gibi goriinse de,

ashnda bu

tarz,

Taoistler arasinda bilimsel ve demokratik bir bakisi tesvik edi-

yordu. Kendi onyargilanni dayatmadan dogayi gozlemleyebiliyor, anlayabiliyor ve boylece

onun

enerjisini yararh

bicimde yon-

lendirebiliyorlardi.

Taoistler esas olarak dogayla ilgilendiler, ancak evren anla-

toplum konusunda onemli sonuclara varmalanna yol acti. Bu sonuclar belirli bir etik ve siyasal sistem oiusturur. Mutlak yislan

Taoist degerler yoktur;

iyi ve kotu, tipki yin ve yang gibi birbiriyOnlann karsihkh iliskileri gelisme icin zorunludur kazanmak icin onun ziddiyla baslamak genellikle en

le iliskilidir.

ve bir seyi iyisidir.

Bununla

birlikte,

ten, dogal davranish,

Taoist ogreti icinde, alcakgonullu,

comert ve yansiz

Taoistler icin yasatna sanati, sadelikte, iddiaci ratici

ic-

bir bilge ki^i ideali olusur.

olmamakta ve

ya-

oyunda bulunmaktadir.

Taoist ogre tin in merkezinde wu-wei kavrami yer ahr. Bu sozcuk genellikle "hareket etmeme" olarak cevrilir. Ashnda

"anarsizm" vardir.

ile

"wu-wei" arasinda carpici

avapxTO

filolojtk benzerlikler

(anarkhos) sozcugiiniin Grekcede bir

dann yoklugu anlamina gelmesi

gibi,

hukum-

wu-wei de wei'den, yani

"dogal ve kendiliginden gelisime mudahale eden, yapay, uydurulmus harekef'ten yoksunluk anlamina gelir, 5 Siyasal bakis aci-

sindan wei otoritenin zorla kabul ettirilmesini

uygun

bir sey

anlatir.

yapmak, bu nedenle dogal kabul

Wu-wei'ye

dogal ve kendiliginden du2etie gottirur. Dayattlmis otoritenin formlanyla hicbir sey

yapmamak

edilir;

gerekir.

Tao te-ching zorun dogasi konusunda gayet actktir. Kendimizi ya da diinyayi iyilestirmek icin, ister fiziksel ister manevi olsun, zor kullanirsak sadece enerjimizi Uiketmis ve kendimizi za-

gue kaybi izler." (30) Savas agan, bunun sonucuna katlanacaktir: "siddet kullanan bir insan, kendisine yiflatmis oluruz; "zoru

Roger T. Ames, sophy,

s,

34.

"Is Political

Taoism Anarchism?", Journal

of Chinese Philo-

Taoism

99

ve liuddhizm

karsi kullanilan siddetle olecektir." (42)

Tam

tersine, teslimiyet

herhangi bir seyin ustesinden gelmenin cogu kez en iyi yoludur: "Gok kubbenin altmda hicbir sey sudan daha yumusak ve kendini teslim etmis degildir. Ama gene de saglam ve giiclu olana saldinda ondan daha

iyisi

onun esiti yoktur. Zayif olan yumusak ve esnek olan sen ve

yoktur;

giiclu olanin ustesinden gelebilir;

kati olanin ustesinden gelebilir." (78) Taoistlerin tavsiye ettikleri

nazik banscihk, savunmaci bir

boyun egme

tarzi degil, enerji-

nin yaratici ve etkin kullanimi icin yapilan bir cagndir.

Lao Tzu, "Eyleme gecmeden uygula. Bir sey yapmadan cabs" (63) der. Taoistler, wu-wei kavramiyla, tam ve stirekli hareketsizlik anlaminda eyleme gecmemeyi zorunlu gormekten cok, dogaya ters dusen etkinligi kinamayi amaclarlar. Ovdukleri sey aylaklik degil, caba, endise, kansiklik olmaksizin cahsma, esyatabiatma ters diismeyen, onunla uyum saglayan calismadir.

mn

Insanlann wu-wei'yi igtenlikle uygulamalan halinde, yapilan is zorlayici ozeltigini kaybedecektir. Bu durumda insanlar sadece

sonuclanm almakla kalmayacaklar, onun ozundeki degeri de edineceklerdir. Is, ondan veba gibi kacilacak yerde, kendiliginden ve anlamli bir oyuna donusturulecektir. "Eylemter gerceklestiritdiginde / Gereksiz konusmalar yapmayapilan isin yararh

dan/ "Yaptik!" diyecektir insanlar," (17) Taoistler, insanlann bu tavsiyelere uymalan halinde, uzun bir hayat yasayacaklanni, Fiziksel ve zihinsel saghk kazanacakla-

En temel inanclarindan biri sudur: "Tao'ya ters diisen her ne olursa olsun, uzun siireli olmayacaktir" (55); ote yanda, faziletle dolan kisi tipki yeni dogmus bir cocuk gibidir. rini

one

surerler.

Taoistler hayatlarmi

uzatmak

icin,

yoga benzeri tekniklere, hatta

simyacihga basyurdular.

Ne

var ki ogretilerinin merkezinde yer alan en onemli ilke,

"Diinya her seyi kendi haline birakarak yonetilir; mudahale ede-

inancma dayanir (48). Taoist wu-wei gortisunun en derin kokleri muhtemelen kadim C in'deki erken anaerkil toplumda yatar. Taoist ideal, insanlann yapay ve hiyerarsik rek yonetilemez"

bir ktiltur getistirirken kaybettikleri dogayla icgudiisel birligi ye-

kazanmaya calistiklart bir tanmsal kolektivizm formuydu. Koyluler pek cok bakimdan dogal bir bilgelik tasirlar. Zorlu cali>inalan, dogaya ters dusen bir etkinlikte bulunmalanm onler ve biikileri yetistirmek icin dogal surecleri anlamalarmi ve bu

nitlen

MiiTclerte

uyum

iginde olmalanni gerektirir. Bitkilerin en.iyi se-

100

Anar^iztnin Tarihi

dogalanm gerceklestirmelerine

kilde kendi

buyumeleri

zaman

izin verildigi

zaman

da kendilerine en az mudahale edildigi Taoistleri dayaulmis otoritenin biitun formtan-

gibi, insanlar

gelis;irler.

6

ni, hiikumet ve Devlet'i reddetmeye goturen iste bu icgudti idi. Bu aym zamanda onlan modern anarsizmin ve toplumsal ekolo-

jinin habercileri haline getirdi.

Taoizm'in, Devlet'i yapay bir yapi olarak reddetmedigi, onu aile tc

benzeri dogal bir

kurum

gibi gordugii

one surulmu§tur. 7 Tao

ching hig kugkusuz otoriter yonetimi reddederken,

man, daha

zaman

za-

yonetmeleri icin hukumdarlara tavsiyelerde bulunuyormus gibi de okunabilir: iyi

Bilge, insanlara yol gosterecekse, tevazuuyla

hizmet ecmeli.

Onlara onderlik edecekse, arkalanndan gitmeli. Boylece, bilge yonettiginde, insanlar

Bookchin, Taoi2tn'in bir

eltt

bunu

hissetme2ler.

tarafmdan koyliilerin

pasifligini bes-

lemek ve on Ian n secmelerini ve umut elmelerini engellemek

icin

kullanildigini iddia edecek kadar ileri gider. 8

Tao Tzu, onderlik sorununa deginir ve ger?ek bilgenin insanlann lizerinde degil onlarla birlikte eylemesini isier. En iyi hukumdar kendi halkini bansci ve uretken etkinliklerde kendi haline birakir. Onlarin rince

iyi

niyetine guvenmelidir,

guvenmeyene guvenilmez." (17)

kendi tarzlanm surdurmelerine izin

cunku

"Yete-

hukumdar insanlann verecek yerde onlara mudaBir

hale ederse, kanjikhklar cikacaktir: "Ulke kansikhklara ve kaosa

gomuldugunde/Yoresel yonetidler cikar ortaya." (18) Duzenli bir toplumda,

lnsan topragi

Toprak

izler,

gogti izler,

Gdk Tao'yu Tao dogal

izler.

olant

izler.

(25)

Ne

var ki, dikkatli bir okuma, Tao tc cfiing'in hukumdarlara Makyavelce tavsiyelerde bulunmakla ya da "yonetme sanati"yla itgilenmedigini gosterir. Tao'yu gercekten anlayan ve onu huku-

7

Needham, Science and Civilization in China, Ames, "Es Political Taoism Anarchism?", s. 35.

8

Bookchin, "Thinking Ecologically",

6

Bkz.

op.

cit, s.

II,

8-9.

70,

Taoizm ve Buddhizm

mete uygulayan

met ka

asla

ki§i

101

su kacmilmaz sonuca vanr

ki,

en

iyi

9

hiiku-

hukumet etmez. Lao Tzu, hukumetien kotulukten

bir seyin

gelmeyecegini diisuniir. Ashnda,

ilk

bas-

anarsist mani-

festo olarak betimlenebilecek goru^ler sunar:

Ne kadar cok yasa ve kisulama

okirsa,

O kadar yoksulla$ir insanlar. Ne kadar keskinse

O kadar sorunlu Ne kadar zeki

O

silahlar,

olur ulke,

ve hunerli olursa insanlar,

kadar yeni seyler cikar ortaya,

Ne kadar coksa hukumdarlar ve

kurallar,

O kadar cok olur hirsizlar ve haydutlar. Bu yuzden

bilge soyle der:

Hie eylemezsem duzeltirler insanlar kendi terini

Bans verirsem onlara,

dUriist olur insanlar.

Ben higbir sey yapmazsam, insanlar Hicbtr arzu beslemezsem

iyi

zenginlesirler.

ve sade bir hayata kavusur insanlar,

(57)

Tao

te

lumsal

ching'de yer alan bu olaganustu siirde, cok gercek bir topiliski vardir.

Bu, feodal duzenin, burokratik, savas halin-

de yasayan ve ticari nileligine yoneltilmis keskin bir elestiridir. Lao Tzu ozgul olarak mulkiyeti bir hirsizhk bicimi olarak gorur: "Avlu gorkemli bir duzen icindeyse, Tarlalan yaban'i otlar /Ve

tahil

lusumde

ambarlan bosahr." (53) Savasm nedenlerini arar: "Servetler

ler gelir." (9)

ve unvanlar

verilir,

biiriir,

esitsiz

bo-

arkasindan felaket-

Smiflan ve ozel mulkiyetiyle saldiran feodalizmin

kar§isina, insanlann dogayla

uyum

icinde sade ve icten hayatlar

yasadiklari, hukumetsi2, patriyarksiz ve smifsiz bir

toplumun

toplumsal idealini cikanr, Bu, mallann uygun teknolojinin yardimiyla uretildigi ve bolusuldugu, merkezi olmayan bir toplum olacaktir. Insanlar guclii olacaklar,

an cak guclerini gosterme

tiyaci hissetmeyeceklerdir; bilge olacaklar,

yacaklar; uretken olacaklar,

ama

ama

ih-

bilgiclik taslama-

kendilerini tuketircesine cahs-

mayacaklardir, Defier tutmaktansa halata dugiim atarak hesap

tutmayi tercih edeceklerdir; 9

Bkz. Clark, "Master Lao and the Anarchist Prince",

op. cit,

s.

186; Brian

Morris, "Lao Tzu and Anarchism", Freedom Anarchist Review, 42, 17, 22

Agustos 1981.

s,

14.

102

Anar$izmin Tarihi

Kucuk

liir

ulkede az insan ya§ar.

lnsandan on ya da yuz kere daha hizh caiman makineler olsa da,

bun Lira

ihtiyag duymazlar.

Insanlar

olumO

ctddiye alirlar ve cok uzaga sevahat ecmezler.

Tekneleri ve arabalan olsa da, kullanmazlar.

Zirhtan ve silahlan olsa da, gostermezler. Insanlar yazacak yerde, halata

dugum

Yiyecekleri bol ve iyidir, giysilert

atarlar.

uygun ama

sadedir, evleri guven-

lidir;

Kendi hallerinde mmludurtar.

Komsulanmn gozu onunde Ve horozlarm otu^u

yasasalar da,

ve kopeklerin havlayi^t her yerde duyulsa da,

Yaslamrken ve olurken, huzur

verirler birbirine. (80)

Taoistlerin anarsist egilimleri, yaklasik olarak

MO

369-286'da yasamts olan filozof Chuang Tzu'nun yazitannda daha da guclii bicimde gorulur. Eserleri, Tao'nun dogasini, insamn bir parcasi-

olusturdugu biiyuk organik

iil

siireci

acimlayan oyku ve mesel-

terden otusur. Belirli bir hukiimdardan soz etmez. Tipki Tao

U

formlanm reddedcr ve kendi kaderini bireyin ozgur varolusunu kutsar. Eserine hakim olan tlgiii kucuk bir oykude bulunur:

ch'mg gibi, butiin hukiimet belirleyen

ton atlarla

Atlar kuru yerde yasar, ot yer ve su icerler, Sevindiklerinde boyun-

larmi birbirine surterler. Oikelendiklerinde arkalarmi doner ve te atarlar.

cif-

§imdiye kadar onlara yon veren sadece kendi mizaclan

olmustur. Aneak

gem

ve dizgin vurulduguuda, alvnlanna metai

komddugunda, kolu kotu bakmayi, isirmak igin baslanni cevirmeyi, geme ve dizginlere direnmeyi ogrenirler, Ve boylece atlann dogalan bozulmu? olur. 10 plaka

Ailar icin gegerli olan insanlar icin de gecerlidir. Kendilerini bi-

raktiklannda, dogal bir

uyum

ve kendiliginden bir diize.n icinde

Ancak zorlandiklannda ve yonetildiklerinde dogalan bozulur. Sonus olarak prensler ve hukumdarlar, kendi halklanni yasarlar.

yapay yasalara

iiaai etmeye zorlamamah, onlan kendi dogal mizaclanna birakmahdirlar, tnsanlan insan yapirm yasa ve kurallarla

yonetmeye cahsmak, "kuyuyu denizle doldurmaya, bir irmayolunu kesmeye ya da bir sinegi dagla birlikte ucurmaya

gm 10

Chuang Tzu,

s.

98-9.

103

Taoizm ve Buddhizm

11 kalkismak kadar" sacma ve imkansizdir. Aslinda, varolusumuzun dogal kosullan, yapay yardimlan gerektirmez. Insanlar ken-

dilerini riyle

bansci ve uretici etkinliklere birakacaklar ve

hem

de dogayla

uyum

hem

birbi-

icinde yasayacaktardir.

Kalma Uzerine" bashkli denemesinde Chuang Tzu, yuz yil once, anarsist diisuncenin o zamandan beri ya-

"Yalniz lsa'dan

u
sanan tarih boyunca yankilanan temel onermesini ortaya koyuyordu: Insanligin kendi hatine birakilmasi gibi bir

sanhgi yonetmek gibi bir

durum

asla

durum olmustur;

in-

olmamisnr.

Dogat mizaci engetlenmedikce ve dogal erdemi terk edilmedikce insan, bir irmak gibi serbestce akar. Ama insanm dogal mizaci engellenmez ve dogal erdemi terk edilmezse, hukumete yer kahr

mi? 12

Bu nedenle Taoistler, bireylerin kendi hallerine birakiJacaklan hukumetsiz bir ozgur toplumu savundular. Ancak kendi cikarlannin geregini yerine getirirlerken, baskalarmin cikarlanni urtuimazlar. Tavsiye ettikleri, sessiz bir bencillik degildir. Kisisel lik

pesinde kosmak,

bir genel refah kaygisini gerektirir;

iyi-

kisi

ne kadar cok sey yaparsa o kadar cok seye sahip olur; baskalanna ne kadar cok ?ey verirse, kendi bollugu o kadar biiyuk olur. Taoist metin Huai Nan Tzu' da belirtildigi gibi, "lmparatorluga sahip olma"nm anlami "6zgerceklestirim"dir. "Ben

bagkalan

icin

kendimi gerceklestirirsem, imparatoriuk da beni gerceklestirir. Eger imparatoriuk ve ben birbirimizi gercekle§tirirsek, bifbirimi-

daima sahip oluruz." u

ze

Insanlar tiihai olarak bireydirler,

ama

ayni

zamanda

top-

lumsal varhklar, butuniin parcalandirlar. Taoistler, modern eki>lojinin bulgularim andinr bicimde, ne kadar bireysellik ve farkh

hk

varsa,

uyumun o kadar

buyiik olacagma inanddar. Kendili-

ginden toplum duzeni catismayi dvslamaz, ancak

namik

etkiksimini gerektirir. Boylece

beiimler:

le

11

rtgf,

s.87.

12

Agf,

s.

I

zit

)

guclerin di-

Chuang Tzu toplumu

106.

Almti, Amei, "Is Political Taoism Anarchism",

c>p

cil,

s

'id.

soy-

Anar$izmin Tarihi

104 Belirli

sayida aile ve bireyin belirli adetleri yerine getirmek icin uy-

Uyumsuz

duklan

bir anlasma.

turmak

i<;in birlesirier.

dag

lige sahiptir... Bir

tekil

tekil

damlalan sayesinde

dan goren

unsurlar

bir

butunu olus-

geni§tir,

Ve butun parcalan butun

a^isin-

14

Boylece Taoizm anarsist diisuncenin

Onun

bir bireysel-

pargalan sayesinde yuksektir. Bir irmak

kisi tarn bir insandir.

rinden birtni sundu.

uyumlu

Bu birligm distnda herkes ayn

ilk

ve en ikna edici ifadete-

ahlaki ve siyasal fikirleri kesinlikle

gorusunu teinel aliyordu. Taoist felsele (Tao misdk ogeler icerse de, dogaya yonelik erken Taocu yaklasim bilimsel bir tutumu ve demokratik duygulan gu?iendirdi. Dogadakt farkhhk i^inde birligi ve dontisumun evrenbilimsel bir diinya chia) ruhsal ve

tanidilar.

selligini

Etik

yakla^imlanyla,

bagtammda kenditiginden da v ran 151 ve

doganin daha genis

ozgelisimi gticlendtrdiler:

Ureterek sahip olma, kendini dayatmadan eyleme ve hukmetmeden gelisme. Siyasederinde, sadece hukumdarlari tebaalarmi kendi haline birakmaya zorlamakla ve Konfu$yuscu biirokratik ve hukuksal ogretiye karsi cikmakla kalmadilar, dogayla

uyum

icinde ozgiir ve isbirligi halinde bir toplum idealini savundular.

Taoizm koyluleri daha uysal ve

itaatkar hale getirecek sec-

kin bir zumre olusturmayi hedeflemedi. Taotstlertn toplumsal kokleri, genetlikle kiiguk orta sin iftan, feodal lortlar

cihci kitlesi arastnda yer alan bir

boyun egerek, dusuk

kesimden

gelir.

ile

koylti

Onlar gucliiye

profil vererek ve sadece kendi isiyle ugrasa-

rak zor zamanlarda nasil hayatta kahnacagina dair tavsiyeler sun-

makla da yetinmediler. Tarn aksine Taoizm, gegici iktidann, servei ve statuniin gercek niteligini biitun bunlan iffetsiz bulaca'k olctide kavramis olanlann felsefesiydi. Bir basartsizhk ya da din-

ginlik felsefesi olmaktan uzak olan Taoizm, kendi varhklanyla

tam

bir

uyum

icinde gelismek isteyenlere derin ve uygulanabilir

bir bilgelik sunar.

Buddhizm Taoistler

anarsizmin

onctileri

olarak

taninirlarken,

Budd-

hizm'deki liberter egilim o kadar belirgin degildir. Ornegin,

14

Ctnmtig Tzu,

s.

255-6.

Taoizm ve Buddhizm

Buddha'mn

ogretilerini Sinhala

105

ulus^ulugunun Buddhist ruhban

modern

tarafindan en ate§li bicimde desteklendigi

Sri

Lanka'ntn

muzaffer Devletiyle bagdasttrmak zordur, Ancak cagdas Taoizm' de (Tao chiao) ve orgutlu Hiristiyanhkta oldugu gibi, ku-

rumsallasmis. dinin carp it ma Ian ozgiin mesajt geezers izlestirmez, Sair

Gary Snyder "Buddhist anarsizm"de "ulusu sarsan" cevrim-

lere sahip

olumlu bir guc bulan tek

Buddhizm

kisi

olmamistir.

5

ozgiin bir Hint dini olarak, Lao Tzu'dan yaklasik

Buddha (aydinlanmis. kisi) olarak biGautama tarafindan MO on besinci yuzyilda kuBuddha bu diinyadaki kotuliiklerin nedenini kisinin ken-

bir yiizyil sonra yasayan ve

linen Sidharta ruldu. di

arzulanni

tatmin

etme cabasini cesaretlendiren cehalette

gordu. Ister sahip olma, ister servet ve guc bigiminde statu edin-

me

biciminde olsun, her

ve actlar

getirir.

Ancak

turlti

tutku kacimlmaz bictmde dertler

bir cikis yolu vardir,

Buddha'mn

ogrettigi

dort "Soylu Dogru" su sekilde ozetlertebilir: "(a) aci her yerde ve

her zatnan vardir; (b) acmin nedeni yanlis bicimde yonlendiril-

mis arzndur;

(c) iyilestirilmesi

mumkundiir;

(c) acilann

nedentn ortadan kaldirilmasiyla

sona ermesini saglayan, Sekiz Asamah

Soylu Yol olarak ifade edilen ozgelisim yoludur." 16

Bu durumda acilardan kaginmak

kendi benligi-

icin kisinin

ne hakim olmasi ve butun arzulan yok etmesi gerekir. Hayal dunyasi ya da maya icinde yeniden dogu^un bu acih gevrimin-

den kaginmak

icin ki^i,

aym zamanda, aydinlanma

cabasi goster-

meli ve aydinlanmah, kendisinin evrensel butiinun bir parcasi, Benligin icindeki benlik oldugunu anlamahdir.

Ancak

sansara'yi,

yani hayatin garkim terk eden ve nirvana'ya, yani hiclige ulasan ki^i

tam

bir kurtulu§u gercekle§tirmi§ olacaktir.

Baslangi^ta

Buddhizm

ilkesel olarak etik

yuz

zersizleriyle smirhydi. lsa'dan bes

yilmaya basladi ve kutsal yazdan,

yil

ve meditasyon eg-

once Hindistan'da ya-

rituelleri

reddederek Hinduizmden aynldi, Nihayet,

ve toplumsal sistemi biri

daha

akilci, for-

mellesmis ve skolastik (Theravada), oteki daha mistik (Mahayana) olan 15

iki

ayn kola boliindu. 1200'de Buddhizm, Hindistan'da

Gar>' Snyder, "Buddhist All Beings, der.

tion"

Lawrence

Anarchism", Ferlitighetti,

ilk bsk.

Journal for the Protection of

"Buddhism and the Coming Revolu-

bashkh makalesinin duzeltilmis versiyonunda. Earth House Hold

de yeniden yayun!anmi;tir'

New Directions, New York,

icin-

1969, Synder anar-

jizme yaptigi gondermeleri cikarmistir. id

Chrisimas Humphreys, Buddhism, Penguin, Har mo nds worth, 1971,

s.

75.

Anar$izmm

106

Tarihi

ortadan kalkmis, ancak Sri Lanka, Tibet ve Tayland'da yer-

fiilen

lesmisti.

Kurumsal Buddhism

esitsizliklerj

ve tiranhklan destekleme-

baglanmama, gonullu yoksufluk ve geleneksel zararsizhk uygu lam atari, giiglu bir liber ter duyarlihgi ifade eder. Snyder, Mahayana'nin geli§lirdigi prank meditasyon ye hazirken, Buddhistlerin

sistemlerinde bireyleri kendi "psikolojik saplantilan ve kultiirel

kosullanmalan"ndan ozgUrlestiren

giiglu bir arac

bulmustur. Ay-

zamanda Buddhist Tantrizm ya da Vajrayana'nm muhtemelen en mUkemmel ve en modem kadim gdrusti simduguna inamr. Bu go ruse gore, "tnsanm hayatt ve kaderi, ozdisiplinli ozgurfuk tginde gelismek ve aydvnlanmakur." 17 Ne var ki Buddhizm li.berteryantni en tarn bicimiyle Zen formu icinde gelistirmistir. 18 Zen Buddhizm, altinci yuzytlda Hindistan'dan gelerek Cin'de geli$u. Bunu izleyen bes yiiz yil boyunca Cinliler bu okula Ch'an dediler. Japonya'ya on ikinci yiizyilda uiasti ve burada Zen oarak bilindi, Burada bashca iki mezhep gelisti: Birincisi, kurucusunun "ani/sok" teknigine dayanan Rinzai ve ikincisi, daha yumusak bir teknigi temel alan Soto, ni

Zen'e dogru olarak "Buddhizm'in ilahlastinlmasi" denilmistir.

19

Kavramlara, kutsal metinlere ve rituele basvurmadan dog-

ru y a ve aydinlanmaya dogru dan ulasmaya cahsan, benzersiz bi-

gimde ikonoklastik (puikmci)

On

mi'nin,

Iki

Neden

sistemle^tirildigi yerde, rurler:

bir inanctir.

Zinciri'yle net bir

"Buddha sadece

Theravada Buddhiz-

bigimde duzenlendigi ve

Zen ustalan Buddha'da

On

Iki

Neden

ilk isyanciyi

go-

Zinciri'nin kasifi degildi"

demektedir Suzuki, "zindri eline akh ve bir daha asla onu kolelige bag la ma mas icin paramparca eiti," M Dini anduan dayanaktar da boylece yikilmis oldu. Zen'tn dort onetnli bildirgesi sunlardir: i

Kutsal metinlerin dijmda ozel bir iletim;

Sozcuklere ya da harfkic bagimlt olmamak;

Dogrudan insamn ruliuna hitap elmek; Kisinin

dogasim ve Buddha hgin kazamlisim gormek. 21

19

Snyder, "Passage to More than India" Earth House John Clark, yazartn yaptigi gorusnie. Humphreys, Buddhism, s. 179.

20

D.

21

Zm

17

18

"['.

Suzuki, Essays

in

Zen Buddhism,

Buddhism- Selected Writings of hor, NewYork, 1986, s. 39.

D

Hold,

First Series. 1949, T.

s.

105.

s.

111.

Suzuki, del. William Barrett, Anc-

Taoizm ve Buddhizm

107

Zen ogrencileri geleneksel olarak bir ogre men den ders almislarOgretmene genellikle usta denir, ancak bu sozcuk efendiden t

dir.

cok okul ogretmeni anlamma gelir. Gorevi, ogrencilerin giinluk algtlartn ve entelektuel ahskanhklarm di§ina cikmalanna yardimct olmaktir. Bu nedenle Buddhist kesi§ler, Hiristiyan rahipleri

gibi kisi ile

lerdir, lar,

Tann

arasinda arabuktcuhik yapmayan ornek

Yanlannda sopa

tasiyabiln-ler ve

ancak darbeler insanlan

al 15 tiki

kisi-

kullanmaktan kacinmaz-

an dusunme tarztndan uzak-

lastirmaya yarar. Terbiyenin ozellikle zorlu oldugu Rinzai oku-

lunda, disiplin oncelikle cocugun kisifigini ruhsal olarak gelistir-

mek

ve ahlaki giicunu artirmak icin kullamhr.

Boylece Zen

atesli bir vaftiz

sunar.

Ne

var ki ister kati ister

yumusak olsun bununla ogrencinin cehalet yuzunden kaybetmis oldugu baslangictaki ozgurluk durumuna dtindurUlmesi amaclanir. Basanh Zen uygulayicisi, ses, renk ve sekli denetler ve sonuna kadar

bildigi gibi yasar. Izledigi yolda

hayatmm

lumsal hayatin ve manastir

Resist erin giydikleri cuppeler ve

ona yardimci olan top-

kurallanni geride birakir.

onlan meditasyona gagiran can-

lar bile so nun da lskartaya gikanlacak merdivenlerdir.

Bir

ogretmen gidiiecek yolu

kendi segimini yapmah melidir.

Aydinlanma

i$aret etse de, birey nihai olarak

ve kendi yolculugunu tek

basma

bir baskasinin guciiyle degil,

siirdUr-

ancak kisinin

kendi cabasiyla kazamlabilir. Buddha soyle der; "Kendi selametiniz icin sebatla calistmz." 22 Boylece

sunu saglayacak herhangi kendisidir.

Bu

Buddhizm, birey in kurtulu-

bir otorite

tanimaz; o to rite birey in

gayet esitlikgi bir yaklasimdir: Herkes dolaysiz de-

neyim yohtyla ogrenerek tek ba^ina aydmlanabilir. Daiju, ^in'de ogretmen Baso'yu ziyaret ettigi ve ona aydinlanmak istedigini soyledigi zaman, Baso goyte dedi: "Sen kendi hazinene sahipsin.

Onu neden disanda

artyorsun?" 23

Cin'deki Ch'an Zen ustalan Buddha'yi izlemediler, ancak

onun arkadagtan olmak ve istediler.

Zen

bir

ne gelmemistir. liiri

evrenle ayni duyarh iliskiyi

deneyimdir ve

Onda

asla bir

bir kurallar ve talimatlar seti yoktur; bu-

zamanlarda amar; araclarm segimini

yuk

taraftarlardan biri

22

Humphreys, Buddhism,

23

Zen Flesh, Zen 39.

Sor.es,

kurmak

mezhebin doktrini ha li-

olan s.

belirler,

Cin'deki en

Wei Lang (Hui-neng

bii-

olarak da

76.

der.

Paul Reps, Penguin,

Harmonds worth, 1986,

s.

Attar $izmin Tarihi

108

"Baskalanna iletecegim bir hukuk sistemine sahip oldugumu sana soylersem, seni aldatmts olurum. Muritbilinir) soyle cliyordu:

lerim icin yaptigim tek sey, la

durumun

gerektirdigi

uygun

aractar-

onlan kendi baglanndan ozgurlestirmektir." 24

Amac, kisinin kendi dogasmi dogrudan gordugii ve onun dogadan ayri degil, organik bir butunun parkas oldugunu anladigi bir aydinlanma durumu yaratmaktir. Zitlar asihr. Kisi acik 1

ve sakin butunii hisseder. Ki§i goreneksel

iyi ve kotii tammlannm, ahlak kurallannm ve yasalartn otesine gecer. Zen'e sahipseniz, ne korku, ne kusku ne de siddetli bir istek duyarsimz. Basil,'

ozerk ve ozbelirlenimli bir hayat yasarsiniz: Ideal insan

sogukkanh ve sakindir,

aynlmaz;

faziletten

Nefsine hakim ve tarafsizdir, gunah islemez;

SukOnet ve sessizhk onun gozunu ve kulagini

agar;

Zihni yatay ve dikey olarak hicbir yere cekilmez. 25

Bu, bireyin nihai egemenligine inanan pek ?ok anarsistin paylastigi bir idealdir.

Do gal

d tiny a da hiyerarsi ve hakimiyete yer yoktur; hepimiz

ozgur ve esit doganz,

Buddhizm

icin

bu

esitlik

de toplumsaldir. Insanlar aydmtanma yetenegine hip olma anlaminda ruhsal olarak

esittirler.

hem esit

Zen

ruhsal

hem

diizeyde sa-

kesisleri top-

lumsal hayat lannda komiinal olarak yasar ve cahsirlar. Ogretmenler ve ogrenciler arasmda bile esit yukumlulukler ve esit

muamele olmahdir;

bazi

Zen mesellerinde denildigi

gibi,

"ne

is

ne de yiyecek vardir" her sey "herkesce" paylasihr. 26 Buddha, daha genis toplumdaki kast sistemini reddeder ve ozellikte Zen

Buddhizm

kisUere ozel saygi gostermez. Kyoto Valisi'nin bir Zen

ustasini ziyaret ettigi ve uzerinde

unvanimn yazih oldugu bir tur Zen ustasi Vali'yi kabul et-

ziyaretci pusulasi gonderdigi anlatihr.

mez.

Onu

ancak unvanimn yazdi olmadigi bir pusula gonderdi-

ginde kabul eder, 27

Zen Buddhist

ozgiirluk kavrami ayni

zamanda ruhsal ve

toplumsaldir. Ruhsal anlamda, ozgur doganz. Bizi kusatan citler

ve engeller varolusumuzun gercek kosullan 24

degil, cehaletimizin

The Sutra of Wei Lang (Hui-neng), almti, Humphreys, Buddhism 183.

25

Age,

26 27

Zen Flesh. Zen Bones,

s.

186.

Bki. age,

s.

40-1.

s.

75, 54.

ic.imie, s.

Taoizm ve Buddhizm eseridir.

109

Tensel tutku ve yanhs kullandan akildan yapilmis ceha-

let zincirleri islak etbiseler gibi

ustiimuze yapisir. Ancak Zen og-

re tmenlerin in hedefi baslangictaki ozgiirluk

memize yardimci olmakur. Zen zihnimizin ya ve sonsuz

meye

cahsir.

server ve statu diinyasindan bizi ozgiirlestir-

giic,

Ancak bunu

maz. Cinli Btiyiik usta vardir;

durumumuza don-

engellerini kaldirma-

sabit bir

Ummon'a

oruntu icinde yapmaya

calis-

gore, "Zen'de mutlak ozgiirluk

bazen inkar eder, bazen onaylar; her

ikisini

de zevkle ya-

par." 28

Zen gelenegindeki aittir.

belki de en antiotoriter ifade I-Hsuan'a

Metaforik bicimde konusurken soyle der:

Rastladigin herhangi bir seyi oldur. Eger rasclarean Buddha'yi da oldur. RastlaTsan eger, bir patriyarki ya

da

bir arhat'i (aziz) oldur.

Egei rasigeltisen ana babani ve akrabalarmt oldur. Ancak o zaman

dzgur

olabilir,

maddi

seylerin bagindan kurtulur,

mutlak ozgiirlu-

ge vehuzura ikavu$ursunj...

I-Hsuan sunu da ekliyordu: "Insanlara gosterebilecegim hicbir

numara

yok. Sadece hastahgi iyilestiriyor ve insanlan ozgurlesti-

riyorum,.," 29

Kendi selametimizi saglamaya cali^irken de ozguriizdur.

Zen

ozgiir irade

celiski

ile

belirlenimcilik (determinizm) arasinda hicbir

gonnez. Evrensel belirlenimctligin varligini ve butun so-

nuclann nedenleri oldugunu kabul eder. Bir insanm karakteri onun onceki dusunce ve eylemlerinin toplamidir. Hayatlanmiz ve butun varolusumuz karma tarafindan yonetilir, yani her eylemin bir karsihgt vardir. Ancak bugun gecmis tarafindan belirlenirken, gelecek ozgur olmaya devam eder. Yaptigimrz her eylem o sirada basimiza gelen seye ve herhangi bir anda basimiza gelen sey irademize baghdir. Boytece herkes kendi yaratisi olan karmamn sinirlan icinde ozgurdiir, Dogru dusunce ve eylem sayesinde kendimi de gist ire bilir ve kaderimi bi^imlendirebilirim.

Buddhizm kisisel aydinlanma ararken, bu diinyaya sirnni donmez, Bull'un unlti oykusunde, kendisini diinyasal benliginden kurtaran arayici sonunda hayat agacim bulmak icin tozlu giysileriyle

28 29

Pazar yerine doner. Gene, Zen'de kisisel ozerklik

Alinu, Suzuki, Zen Buddhism,

A 5our« Booh ton, NJ,

in

Chinese

l%3,s. 447.

s.

118.

Philosophy, Princeton University Press, Prince

Anar$iztnin Tarihi

110

vurgulamrken oteki ozerklikler ihmal edilmez. Mumon, Taoistler gibi su

tipki

yorumda bulunur;

Baskasmm oku

ve yayi

tie

savasma,

Ba^kasinm atina binme. Baskasmin kusurunu Baskasinin

tartisma.

kansma. 30

isitie

Ki§i ancak kendi selametini saglayabilir, ama baskalanni da du§unmesi gerekir. Zen Buddhizm kisinin kendi manevi cikartan igin

benimsedigi oteki dunyasal bir mistisizm degildir, simdi ve

buradaki butun varhklarla leriyle

konusurken dedigi

ilgilenir,

tildurmeye kar§i cikan ve butun

mak

isteyen

korumak

man

kiji,

Ogretmen Gasan'in ogrenci-

gibi:

bilincli

varhklann hayatim koru-

dogru yoldadir. Hayvanlan, hatta boeekleri

gerekir. Peki

zamani katledenlere,

serveti har

savurantara ve siyasal iktisadi tahrip edenlere ne demeli?

lara goz

bile

vurup har-

On-

yum mam ally 12. 31

Zen goreneksel

iyi

ve kotii tanimlannin otesine gegerken ve ce-

zorlanan higbir emir vermezken,

zalandirma tehdidiyle

ko-

an'larda ve oykulerde bazi ahlaki degerler olusur.

kendisi doganin degil insamn eseri olarak goruliir:

tuluk yoktur; kotiilukler insan yapisidir." 32

Kotulugun "Dogada ko-

Buddha'mn

ogrettigi

butun sezgili varhklara sevgiyle yakla§maktir. Hayat tek ve bolunmez oldugu icin, hayaun uyumunu her kim bozarsa, temel

ilke,

karsihginda aci ?ekecek ve kendi gelisimini engellemis. olacaktir, Bir baska varhgi incitirsem,

Zen Buddhizm

kendimi incitmis olurum.

ozel nuilkiyeti reddeder ve sahip

mini ruhsal geli§imi onleyen bir

bas. ka zincir

olma

ozle-

olarak goriir. Verir-

ken ve ahrken, alan minnettarhk duymamah; alan degil veren kendisine bu hrsat saglandigi icin miitesekkir olmalidir. Zen, ahsverisi ya da takasi degil, tisadi

ortamda yasamak

armagan

ister.

Ne

iliskilerini

temel alan bir

ik-

var ki en degerli olan, kimsenin

alamayacagi ya da calamayacagi do gal guzelliktir. Ozellikle

Zen formundaki Buddhizm,

30

Zen

31

Agf,

32

Suzuki, Zen Buddhism.

Flesh, s.

Zen Bones,

s.

128.

63. $..

258.

tipkt

Taoizm

gibi,

Taoizm giiclii bir liberter

Hem

ruh

tasir.

ve

Buddhizm

Hem

111

hiyerarsiyi

hem

de hakimiyeti

hem

de

herkesin kendi aydmlanmasini saglayabilecek yetenege sahip

ol-

reddeder.

ozdisiplinli

dugu nu savunur.

Hem

fahla ilgilidir. Batidaki

mun

degil, ayni

ozgurluk icinde gelisimi arar

kisisel ozerklikle

pek cok anar§ist

hem

de toplumsal re-

gibi, ki§iyi

zamanda organ ik doganin

sadece toplu-

bir pargasi olarak

gorur. Gomillu yoksulluk, merhametli zararsizhk,

Taoizm ve

Buddhizm'in biiyuk uygulayicilarmin hayatim ve guzelligini sevmek, ozgtir bir toplumun saglam ahlaki temelini saglar. En onemlisi, toplumsal ozgurluk anlayisi onlart, tarn olarak anlasil-

masi halinde mevcut Devlet'e ve Kiliseye yonelik derin bir tehdit olu^turan anar^ist duyarhhgm onemli bir kaynagi haline getirir.

5 Grekler

Anarsi sozcugii Greklerden gelmekle kalmadi, ba§indan itibaren,

durumunda hukumya§amanm hem ohimsuz hem de o him hi an la mini da or»lardan aldi, Ne var ki Grek siyasal felsefesinin ana akimi, adalet kcndiliginden ya da bas edilmez bir kaos

darsiz

ve uygar hayat arayisimn ancak Devlet'in sinirlan i^inde kazanilabilecegi fikrinden

kaynaklamyordu. Nitekim Platon'a gore de-

mukrasi daima "anarsik" olan adaletsiz bir hukumet formuydu,

Onun

ogrencisi olan Aristoteles de Devlet'in di^inda kalan her

scyden "kanunsuz

tehlikeli canavarlar" olarak soz ediyordu.

Ona

gore demokrasinin temel sorunu, "anar§i"ye kaymanin nasil on-

Ancak hem Piaton hem de Aristoteles, toplumsal korumak icin guclu yasalan olan hiyerarsik bir Devlet'e oldugunu du§unseler de, butun Grek dusiinurler bu ka-

Icnecegiydi. diizeni ihiiyaf

dar otoriter degildiler.

Pek cok Grek, insan yapisi yasalarla lar

ilahi

ya da dogal yasa-

arasinda ayrim yapti. Sofokles, buyiik isyan dramasi Antigo-

itc'clt:

(MO

441)

ikisi

arasindaki catismayi anlatti. Kreon, Tebai

lahuna

(rikvp

ycftcni

Antigone bu emre uymaz ve erkek kardesini simgesel bir

hain Polinikes'in defnedilmesini yasakladigi zaman,

lon-nle gomer.

$u sozterle Kreon'n asan doga yasasma basvurur:

Anai fizmin Tarihi

114

Bana bu fermam veren Zeus adalet

de insanlara boyle

Tannlann

degildi,

bir yasa yuklememisti.

altinda yer alan

Senin emirlerinde

de insan sozlerini tannlann yazilmami$, degismez yasalanndan us-

tun kilacak bir kudret bulundugunu sanmiyorum. Qvinku bu yasasadece dune ve bugune

lar

dirler ve

MO

tie

ait degiller;

onlar sonsuza kadar geeerli-

beri var olduklanni bilen yoktur. 1

zamandan

500 civannda ya§ayan

Efesli Herakleitos' un goru^leri, belir-

gin bicimde Cin'deki Taoistlerin goriislerini andinyordu. Dusiincesindeki mistik belirsi2lik nedeniyle "bilmececi" olarak tantnan

Doga

Herakleitos, Sokrates oncesi dusuruirlerin en onemlisiydi.

Ozerine adh eserinin giinumuze kalan bdliimierinden anlasildigt

kadanyla, aklin sagduyudan tistun olmasi gerektigini ve duyula-

nmizta algtladigimtz

istikrar

ve

gorunumunun

slireklilik

sahte

oldugunu one surer. Butun nesneler, "degi$meyen" tepeler bile surekh bir akrs halindedir. Herakleitos'un izleyicisi Cratilus

onun

ogretisini yayginlastirdt: "Ayni irmakta iki kez

yikanamaz-

sin."

Tipki Taoistler gibi Herakleitos da degisimi zitlann karsihkti

etkilesiminin yarattigi bir dinamik olarak gordli, "soguk olan

Butun zitlann kutupsal olduklan icin sonucuna vardi: "Cikis? ve inis, bir ve aymdir." 2 Degisim zitlann dinamik birligi sayesinde diyalekttk olarak gercektstmr, sicak olan sogur." birlestikleri

lesir.

Ancak her sey degisirken dogal

siirekli bir ate§" olarak resmetti. 3

de tutan, olaylann duzenli "akil" ya

bir

duzen de

vardir.

Dunya-

olcutere gore tutusan ve belirli olciilere gore sonen

yi, "belirli

Her

§eyi belirli bir diizen icin-

bicimde birbirini izlemesini saglayan

da "kader"dir. Herakleitos insanhk durumuna

iliskin,

unvanmin verilmesine yol acan kosahip olsa da, Ban geleneginde "siirekli

kendisine "aglayan filozof"

tumser

bir bakis acisina

degistm dogal Bir duzen icinde gerceklesir" sozleriyle ifade edi~ len anarsist inanci haber veren ilk filozoftur. degildi ve cagdaslanni 1

Sophocles, Antigone

Oates

&

kucumseyen

(MO

E. O'Neil, Jr.,

biriydi.

Ancak demokrat

Ona

gore, insanlan

441), Seven Famous Greek Plays icinde, der.

Modem

Library,

New York,

1950,

s.

202.

W.

J.

Anarsist

2

kahraman olarak Antigone ic_in Bkz. Henry Nevinson, "An AnarcFreedom, Duckworth, 1911, s. 209-14. Heradilus: The Cosmic Fragments, der. G. S. Kirk, Cambridge University

3

Age,

bir kadin

hist Play', Essays in

Press, 1970, s.

307.

s.

105.

115

Grekler

kendi

iyilikleri icin

hayvan

harekete gecirebilecek tek sey guctiir: "Her

otlaga sopayla suriilur." Qati^mantn dogruluk

olduguna

in amy or ve sava$i kutsuyordu. "Savas, her seyin habast ve her

seyin krahdir; bazilanni tann, baztlarini insan yapar; bazilanni 4 baglar, baztlanni cozer."

Bir liberter olarak Sokrates orneginin temelinde, kisinin otoriteyi sorgulamasi ve kendini

dusunmesi yer

ahr. Sokrates,

bireysel vicdanin yanilmaz bicimde hakh oldugunda, elestiri ve tartismamn toplumsal oneminde tsrar eder ve boylece dustince

ozgiirliigunun en erken savunusunu yapar. Bir birlikte

MO

elitist

yargilandigt sirada Atina Devletine cesaretle karsi

399'da

olmakla

403'te Atina'da zafer kazanan demokrasiye karsiydi-

ateisi

oldugu ve gencligi yoldan cikardigi

MO

cikti,

tcin baski altina

ahndi ve oltim cezasina carptmldi, "Sucu", otoritenin ya da cogunluk goriislerinin dayatmalarina aldirmadan, her §eye acik fiyak la? ma k ve halka mal olmus inane Ian aklin isiginda incelemek gerektigini soylemis olmasiydi. Sokrates, yasalarla ya§ayip yasalarla olmek gerektigini soylerken, yasalann yasa olkirlilikle

duklan

icin gerekli

oldugunu kastetmiyordu. Karakteristik

iro-

nisini surdtirerek, Atina Devletinin kendisine karsi yaptigi sucla-

mayi aciga cikarmak ve gercek niteligini ortaya koymak istedi. Platon'un Sav urt ma 'si nda a^ikliga kavus;turdugu gibi, Sokrates bireysel vicdanin UstUnliigu konusunda israrciydi. Hie kimse herhangi bir insani otorite tarafmdan yanlis oldugunu dusundugu bir §eyi yapmaya mecbur edilemezdi. Dogruya ulasmak icin zit fikirlerin

gatismast gerektiginden, ozgiirce tarti^manm

kamu-

sal degerini vurguladi. Sokrates sadece ozgiirce tartismayi ogre-

tim yontemi olarak secmekle kalmadi. $oyle dedi; "Benden giniz sorunlan her iyi

yoldur.

gun

karsi gortisler

Bu turden tanismalarla

one

test

isitti-

siirerek tarti^maniz

en

edilmeyen hayat yasan-

maya degmez." 5 Sokrates'in en parlak ogrencisi olan Platon, hocasimn tavsi-

yesine

uymayi basaramadi. Cumhuriyet

adli eserinde

mallann ve

kadinlann ortaklasilmasina yapilan ovgu daha sonraki bazi sosyalistleri esinlese de, Platon'un ideal Devlet'i, muhahzlardan ve askerlerden olusan kUcuk bir 4

toplumsal

Ahnti, Bertrand Russell, History of Western Philosophy, George Allen

win, 1962, 5

elitin yonettigi kati bir

s.

Alinti, j, B, Bury,

1920,

s.

34,

& Un-

60.

A

History "/ Freedom of Thought, Williams £x Notgate,

Anar$izmin Tarihi

116 hiyerarsiye sahiptir.

olmadigi la

tamamen

Aynca bu, dusiince ve eylem ozgurlugunun

totaliter bir Devlettir: Din, faydaci bir anlayis-

secilmiseir ve insanlara ceza ya da

olum korkusuyla

itaat etti-

rilmesi gerekir. Sokrates buyiik liberterlerden biri olarak goriiliirken, Platon, buyiik otoriter irmagin,

sine

gomulen kaynagmda Kiyaslamah

sonra pek cok

daha sonra Bati diisunce-

yer ahr,

tartisma

ozgiirlugu,

Sokrates' in

otumimden

okuiunun gelismesine yol acti. Bu oku Harm en onemlileri, hepsi bir kansikhk doneminde kisisel ruh huzurunu saglamayi amaclayan, Epikurciiler, Kinikler ve Stoacdar idi. Hepsi de Devlet'i pek hesaba katmayan asiri bireycilerdi; felsefe

Devlet otoritesinin uzerinde olan dogal bireysel otoriteyi kutsadilar. Sivil

toplumun otesinde,

nitelik

bakimindan evrensel

bir

diinya istiyorlardi. Plato n'un ve Aristoteles'in teorilerinin birkac iyilesme sagladigi yerde, onlar ogretilerini butun insanlara yaydilar ve

onlan kardes olarak kabul

Dorduncti ytizyilda

ettiler.

gosteren Aristippos

faaliyet

(d.

MO

430) hazzi en yuksek deger kabul eden Kyrenik ya da Epikurcu (Hedonist olarak da bihnir) felsefe okuiunun kurucusuydu. Sok-

karsihgmda ders veren ilk ogrencisiydi, ancak Sokyonetime ya da yonetici sinifa girmek istemedigini soyle-

rates'in para rates'e,

misti. Atina ve Aegina'da felsefe dersleri verdi,

Hayatinin biiyuk

bolumunu Sirakuza Tiram Dionisos'un sarayinda gecirdi ve burada sefih bir kisi olarak sohret kazandi. Bu deneyim sayesinbir

de, bilge k is in in Devlet ugruna kendi ozgurlugiinden as la vaz-

gecmemesini ogreimeye yoneldigi kusku goturmez. Kizt Arete onun ogretilerini benimsedi ve onlan kendi oglu Aristippos'a aktardi.

Ugiincu yuzyilin Kinikleri anarsizme daha yakindilar. Epikurciiler ya da Stoacilar gibi bir okul kurmadilar,

ancak iki temel Grek kavrarmm, Physis ve Nomos'u radikal bir tarzda yorumladilar, Bu sozcukler genellikle Doga ve Adet olarak cevritir. Physis, bir nesnenin dogal formunu, bir kisinin dogasint ya da seylerin dogal duzenini anlatir; Nomos

ise

gorenek, sozlesme ya da yasayi

anlatir.

Grek dUsunurlerin cogu bu

cahstt;

Srnegin Aristoteles seylerin dogal olusumunu yasalara

baglamak

istiyordu,

Ancak sadece

iki

kavrami bagdastirmaya

Kinikler,

Nomos'u Physis

lehi-

ne reddettiler; saf anlamda "Dogaya uygun" bicimde yasamak tiyorlardi.

Grek

polisi

gelenek ya da sozlesmeyi temel aldigi

is-

icin,

Kinikler yerlesik otoritenin kendi eylemlerinin sinirlannt dnce-

Grekkr

117

den belirleme hakkini reddettiler, 6 Yasalar insanlar tarafindan yapildtgi ve adetler ulkeden iilkeye degistigi icin, bunlann gegerli olmadigini savundular. Mahkemelerin yargtlama yetkisini reddettiler ve butun toplumsal yasalann, hiyerarsi ve standanlarm ahlaki temelden yoksun oldugunu one surdiiler. Kiniklerin esas kurucusu Antistenes idi

nah

bir

baba

(MO

Trakyah bir annenin ogluydu.

ile

444-370). Ati-

MO

426'da Ta-

nagra'da savasti ve Atina'da oldu. Sokrates'in arkadasiydi, ancak

emekci insanlar "Dogaya donme" arzusuyla

eski aristokrat cevresine strtini donerek,

onun

arasinda basit bir hayati tercih

etti.

duzenledigi a^ik hava loplantilannda, hukumetin, dzel nuilkiyetin, evliligin ve kurumsallasmis dinin kaldirilmasim vaaz etti,

"Keyiflenmektense delirmeyi tercih ederim" diyerek, duyulardan 7 gelen yapay hazlan kucumsedi.

Antistenes'in dgrencisi Sinoplu Diogenes, ogretileri ve

ginc hayat

tarzi

il-

sayesinde hocasmdan daha cok tanmdi. Dioge-

nes, upki Taoistler gibi, uygarligm yapay yiiklerini

mahkum etti,

yasamaya karar verdi ve kendisine "kopeksi" anlamina gelen "kinik" ismi taktldi, Butun adetleri terk ederek Bir "kopek" gibi

ve ihtiyaglarmi en aza indirgeyerek bir ficinin ya da "legen"in

(muhtemelen

gomulmesinde kullanilan buyuk

dlulerin

bir tek-

ne) iginde yasadigi soylenir. Biiyiik Iskender onu ziyarete gelip ne isterse verebilecegini soylediginde, "golge etme baska ihsan

istemem" diye karsdik beklemiyordu. Kolelik lar

verdi.

Bu

basit dilencl

kurumunu reddetmekle

kimseden saygi

kalmadi, hayvan-

dahil butiin canhlan karde? gibi gordiigunU ilan

etti.

Kendisi-

ni bir "diinya yurttasi" sayiyordu.

Diogenes modern anlamda bir "kinik" degildi, cunku arzudan ve korkudan kurtulusta ahlaki bir dzgurluk buluyordu ve erdemin niteligi konusunda derin endiseleri vardi. Kisi ancak tin ve servete kayitsiz kalarak gercek ozgurlugu bulabilirdi. Ancak

onu

basit ve zor bir hayata yonelten ogretisi sadece bireyi hedef-

lemedi; onemli toplumsal icerimleri de vardi.

lanndan fin

biri,

En

iinlu paradoks-

"paranin yuzeyini kaztmak" dedigi seydi. Bir sarra-

oglu olarak babastnm faaliyetini evrensel dl^ege aktarmak Grekce "para" sozcugti (nomisma) Nomos (adet) sozcu-

istedi.

gunden

turemisti.

Diogenes toplum standardmm yanhs oldugu-

6

Bki. D. Ferraro, "Anarch ism in Greek Philosophy", Anarchy, 45, Kasim

7

Ahnli, Russel, age,

1964,

s.

322-3. s.

241.

Anar$izmin Tarihi

118

nu

paranin yuzeyini kazima cagnsi, butun gecerJi

hissetligi icin,

adet, kura) ve yasalara karsi bir

lasim, tarn bir

saldmyi temsil ediyordu. Bu yak-

konusma ve eyleme

ozgurlugti talebiyle birlesiyor-

du. Kendi hayatinda, din, toreler, giysiler, haita yiyeceklerle

butun gorenekleri

reddetti.

buyuk onculerinden

biri

ilgili

Sonuc olarak Diogenes'in anarsizmin

oldugu dusunulebilir.

Stoacilar, Kiniklerin ogretisini benimsediler,

ancak uygarh-

gin yararlanni reddetmediler. Sokrates yasalann haksiz olabilecegini ve

smda

kamuoyunun

hi?bir

yanilabilecegini g6stermi§> ancak

alternatif yol

gosterici

sunmamisti,

ilke

akd

di-

Ancak

doga yasasinda butun insan adetlerinden ve yazili hukuktan once gelen ve ustun olan bir rehber buldular, Sivil tophi-

Stoacilar

mun

otesine, dogadaki

evrensellikler

dunyasma

bakiyorlardi.

Boylece, bireycilik, akdcihk, esitlik, enternasyonalizm ve

kozmo-

politizm ideallerini gelistirerek anarsist sonuclara vardilar. 8 Stoacdik,

Grek diinyasimn uzak bolumlerinde,

ozellikle Greklerin

ve

Oryamallerin kaynastigi Kticuk Asya'da taraftar buldu. Ikinci

yuzyikn egitim gormus Romalilanni cezbetti ve ozellikle evrensel

hukuk ve

yurttaslik fikirleri

bakimmdan Roma hukukunu

et-

kiledi.

Kropotkin, Stoacibgin kurucusu Kitiumlu Zenon'un

336-264) "kadim Yunan'da Anarsist felsefenin en su" oldugunu soyledi. 9 Zenon, Kibns'in Kitium

iyi

(MO

savunucu-

keminde

bir Fe-

dunyaya geldi ve Atina'da egitim gordti. Kiniklere baglanan Zenon esas olarak erdemle ilgilendi ve maddeci bir sagnikeli olarak

duyu felsefesini benimsedi. Doga yasalannin insan yapisi yasalardan ustun oldugunu ilan eiti. Daha sonra kendi hukumetsiz 6zgur toplum ideahni olusturarak, Platon'un Devlet komunizmine karsi cikti,

ym

Zenon'un baslangic ve van? noktasi dogadir. Tannyi, her

se-

en mukemmeli olan dogayla ozdesledi. Erdeme yol acan,

bi-

reyin iradesinin dogayla

uyum

icinde olmasidir. Bilge

kisi, tipki

Taoist gibi, olaylann nasil geli$ecegini goriir ve kendi iradesiyle olaylar

arasmda uyum

yat tavsiye eder.

saglar.

Ama bu

Zenon dogayla uyum

icinde bir ha-

hay at akla da uygun olmahdir. Soyle

der:

8

Bkz. D. Novak, "The Place of Anarchism in the History of Poiitkal Thought", The Review of Politics, 20, 3,

The Socialist 9

Tradition,

Kropotkin, Anarchism,

Temmuz

Longmans, 1963, s,

10.

s.

1958, 308; Alexander Gray,

28-9.

Grekler

Ama?, dogayla uyum

yam

119

tginde ya da baska deyisle, evrentn

kendi insani dogatruzla da

stra

uyum

dogasimn

icinde bir hayat olarak

tammlanabilir; her ?ey icin gecerli olan ortak yasalann, yani her

sarmalayan gercek aklm yasakladigi heT eylemden sakinan,

seyi

her seyin efendisi ve hakimi olan Zeus

ile

6zde§ bir hayat. 10

Dogal insan bireysel ve toplumsal bir varliktir. Stoaci doktrin kendine yeterli olma egilimi tasisa da, onlar insanm "dogal olarak toptum ve eylem icin yaratildigi"na inantyorlardi. 11 Zenon,

ozsavunma icgudtisunun yam sira, bizi bastoplumun yaran icin isbirligi yapmamizi saglayan bir de toplumsal icgudunun var olduguna inaniyordu. Haz ya da acidan ozgurluk bir avantaj olabilse de, bu bir iyilik bencillige yol acan

kalarryla birle§tiren ve

degildi; ctinku

gunu one

Zenon, erdemin arzulanabilir yegane

silren resmi Stoaci ogretiyi

iyilik

oldu-

benimsiyordu.

Insaniar kendi dogal icgtidulerini izlemeleri ve

aklm reh-

berligini benimsemeleri halinde, baskici

maksizin bans ve

kurumlara ihtiyag duyicinde yasayabileceklerdir. Zenon'un

uyum

CtttnJiunyennde, Diogenes Laerttus'tan bize kalan parcalara gore,

mahkeme, polis, ordu, tapinak, okul, para, hatta evlilik bile yoktur. En onemtisi, baskiya ihtiyac duyulmaz. tnsanlar butun yerkureye yayilan Devletsiz bir tarn ozgiirluk ve esitlik toplumunda kendi dogalarma uygun bicimde yasarlar. Devlet'e yoneltk lutumlari Stoacilarm siyasal felsefeye yap-

tiklan en

ozgun katkidir ve onlann

cikmalanni

anarsist onciiler olarak one

saglar. Bilge kisinin, "kendisini

engellememesi kosu-

luyla siyasal hayata katdacagi"m ogretiyorlardi, 12

mek

dogasmda

Devlet'in

vardir. Bir Devlet

Ancak

engelle-

adami kacmilmaz

bi-

cimde ya tannlan ya da halki kizdirmak durumundadir. Bu yiizden butun Devletler esit derecede kotudur. Bundan, insana akil bahsedildigi icin,

her

turlii

kar. Stoacilar

ve insan toplumsal icgudiilere sahip oldugu

Devlet'in gereksiz bir kotuluk oldugu

bu mantigi koleci Grek

sadece "barbarlar"i degil, insanligin

polisi ile

sonucu

ci-

smirh tutmadilar;

tamamim kapsayacak

sekil-

de genislettiler. Platon'un yabanciyi Devletten dislamak istedigi yerde, Stoacilar kendilerini 10

dunya

yurtta^i olarak goruyorlardi.

Diogenes Laertius, Lives oj Eminent Philosophers, cev. Classical Library, 1925,

11

Age.

12

Age

II, s.

225-9,

11,

195.

R,

D. Hicks, Loeb

Anar$izmin Tarihi

120

Godwin

ve Kropotkin gibi daha sonraki anarsistlere esin

kaynagi olan sadece Grek nirt

bugune kadar

den

birini olusturdu.

bildigi

felsefesi degildi.

Grek toplumu, dunya-

en dikkat cekici demokrasi ornekierin-

Makedonyah Philippos'un

fetihlerinden on-

ce Grekler, birbirleriyle baglantih pohslerdt yasayan kent sakin-

Genellikle "sehir-devlet'i" denilse de polls,

leriydi.

lamda

bir Devlet degildi. Polis belki

de en

iyi

modern

an-

sekilde "siyasal top-

ium" olarak tanimlanabilir. Siyasal olarak ozerk ve iktisaden kendine yeterli bir toplumsal varhk olusturuyordu.

Grek demokrasisi be$inci yiizydda Atina 'da zirveye ulasti. Bu demokrasinin biiyuk yasa yapicilanndan olan Solon, en iyi yonetilen kentin, "butiin yurttaslann, haksizhga ugramis olsalar

da olmasalar da, esit olarak izlendikleri ve adaletsizligin cezalandinldigi kent" les'in

oldugunu one surmtistu. Grek demokrasisi Perik-

rehberliginde dikkate deger bir dogrudan demokrasi for-

muna dogru rikles,

Peleponnessos

gelisti.

ihusamimn

erdigirtde, Atirta'nm

Savast'mn

ilk

yd)

sona

zirvesine ulastigi bir sirada, Pe-

Cenaze Toreni Hitabi'nda soyle diyordu:

tktidar bir

azmhgin

degil,

butun halkin elinde oldugu

i<;in

anaya-

samiza demokrasi deniyor, Ozel anlasmazhklan <;oziimletnek soz

konusu oldugunda, herkes yasalann oniinde li

gunda, o kijinin

oldugu

hip

bulundugu

e^iusr; bir kisiyi belir-

sorumluluk makamina getirmek soz konusu oldu-

bir kamtisal

belirii bir

yetenege siitece,

smifin uyesi olup olmadigina degil, sa-

bakilir.

Hie

kimse,

devlet

hizmetinde

yoksulluk nedeniyle siyasal belirsizlik icinde

tutulmaz. Siyasal hayatitmz ne kadar ozgur ve actksa, baskalanyla iiiski ...

icinde yajadigimiz gunluk hay at da o kadar ozgur ve agiktir.

Ilan

ediyorum

ki,

yurtta$lantmzin her

dogruluk yolwnu izlemekte, kendi

nu

biri,

hayatm her alaninda

kisiligine sahip

gikmakta ve bu-

olaganiistu bir incelikle ve olaganustu bir gayretle yapmakta-

dir."

Periktes'in halkm zamanda onu denetim al-

Thukydides zekasi ve durustlugii sayesinde, ozgiirlugune saygi gosterdigini ve ayru

ttnda tutabildigini gozlemledi: "Halk ona degil, o halka yol gosteriyordu." 13

Bununla

Thucydides, History

birlikte meclis (ecdesia) uyelerini of ihe

Ha rmonds worth, 1954,

s.

her za-

PeUponnesian War, cev. Rex Warner, Penguin,

117-19.

Grekler

man

121

hesaba katiyor ve kestnlikle onlartn onayiyla hareket edi-

yordu. Halki, kabul ettirmek istedigi her onleme oy vermesi icin ikna etmek zorundaydi. Besinci yuzyilm son ceyreginde, nufusu yaklasik otuz bin olan bir yurttaslar toplulugunda, tek bir gun

icinde

alti

bin kisinin mecliste hazir bulunabildigi saptanmistir.

Boylece Atina siyaseti "halkin herkesin tavsiyesine kulak verebildigi" kitlesel yurttas mitingleriyle belirleniyordu. 14 lanart meclisleri, le riyle

Duzenli top-

ddnusumlii Bes Yuzler Meclisi ve se cilm is

sistem, surekli bir burokrasinin

jit ri-

olusumunu engelleyecek

ve yurttaslann aktif katilimtnt tesvik edecek sekilde, bilincli olarak orgutlenmisti. Bu dogrudan demokrasi sureci pratikte yuri-

dogrudan eylem formu olarak gdruyordu. Atina demokrasisi Grekce autarkia (otarsi), tekil ozyeterlilik kavrammi temel ahyor, ancak bu kavram topluluk ya da yurttashk gorevj duygusunu gticlendirmeyi saghyordu. Cenaze Tore1:>

tasligt bir

ni Hitabi'nda Periktes soyle diyordu:

lAtinahnin] kimsenin bir digerinin hayatina hasetle bakmadigi

Igunluk hayaunda],

bizler, diledigini

yapan komsumuza ofkelen-

meyiz, saldirgan oimadikga eezalandinlmayanlarm asagdayici bakislarma da akhrmayvz. Ancak dzel ilisktlerimizdeki bu rahathk, biz led yasasiz yurttajlar haline getirmez. 16

Atina demokrasinin kuskusuz sinirlan da vardt. Nufusun gogun-

lugunu olusturan kadmlart, koleleri ve ulke icindeki yabanctlan kapsamtyordu. Ancak bu demokrasinin kolecilige "dayandigi"ni ve bu ytizden ge^ersiz oldugunu soylemek de yamlttcidir. Yurtlaslann

buyuk cogunlugu

elleriyle

cahsarak hayatlanni kazani-

yorlardi ve sadece ucte biri koleye sahipti. 17

Bununla

birlikte,

bu

olcwdeki kolecilik bile Atinahlann demokrasiyi tarn olarak anla-

madsklarmi

gosterir. Bir diger belirti, savasa

girmeye hazir olus-

lanydt. Atina demokrasisinin emperyal litrslan, nihayet

ucuncu

yuzyiltn sonuna dogru yikilmasmi saglayan Peleponnessos Savasj'na yol acti.

Grek

felsefesinin

ve Atina demokrasisinin liberter mirasi.

14

A. H. M.Jones, Athenian Democracy, Blackwell, Oxford, 1957,

15 16

Bkz Bookchin, Ecology of Freedom, s. 132. Thucydides, History of ihe Pehponnesian War;

17

Ekz. Martin Small, "Athenian Democracy", Artarcfiy, 45, 343.

s,

132.

alinn, Bookchin, op.

fit, s.

130.

Kasim 1964,

s.

Anar$iztnin Tarihi

122

butun eksikliklerine .ragmen etkisini siirdurmektedir ve Plalon'un ile Aristoteles'in agir basan varhgiyla golgelenmemelidir, Ki$isel kanaate sahip olma hakki ile dijsiince ve eylem ozgurlugu, ilk kez Grekler tarafindan savunuldu. Sadece doga

nek arasmda temet

bir

aynm yapmakla

ile

gele-

kalmadilar, insanligin er-

demli bir hayat surmesi icin gu?lu bir ortak kader duygusu da Butun bunlar anar^ist dusimceye gumus. bir tplik

gelisiirdiler.

gibi islenmistir. Adaletin evrensel bir ilke ler.

oldugunu kabul

Gulmeyi, dostlugu ve insani otan her seyi

sevdiler.

etti-

En

onemlisi, egitimin, insanhgt tek ba§ina ki§isel ve toplumsal 6z-

gurluge goturebilecek anlayi§i uyandiran bir arac oldugunu anladilar.

Hiristiyanlik

Hiristiyanhkla anar§izm arasmda baglanti

On dokuzuncu

haf gorunebilir.

kurmak

ilk bakista tu-

yuzyilm bilimsel mhuyla dolan

klasik diisunurlerin ?ogu ya ateisi ya da agnostikti. ler, tipki

cagin bos

Aydinlanma

man?

limindeydiler.

filozoflan gibi, orgutlu

ve cehaleiinin bir parcasi olarak Kiliseyi

Devletle

aym

Bu diisunur-

H iris try anhgi

?izgide

orta-

ku^umseme goriiyor,

egi-

rahibi

sava§ci ve kralla bir tutuyorlardi. Genellikle Hiristiyanhgin, teva-

dindarhk ve boyun egmeyi san kosart kolece bir ahlak ogrettigini dusundiiler. Otoriter bir baba figurii olarak geleneksel Tanri imgesinden nefret ediyor ve dunyasal otoriteyi beslemek zu,

i<;m

dogaustu bir otoriteye ihtiya? olmadigim dusunuyorlardi.

Kuskusuz bu

goriislerin Hiristiyanlik teori ve pratiginde bir

icmeli vardir. Tekvin insanin topraktan yaratildigim ve diger yaratiklar karsisinda kendisine bir otorite verildigini clu.

dogruluyor-

"tnsani kendi imgemizde, kendi suretimizden yaratahm; ve

onu, denizdeki bahklar, havadaki kuslar uzerinde ve sigirlar flzerinde ve yeryuziindeki butun canhlar uzerinde hakim kilalim... lk-reketli olsun, ?ogalsin

sim." (Tekvin

1:

ve yeryiizune dagilsm ve ona

hakim

ol-

26-8)

Cennet Bah^esi'nde benim senin yoktu; her sey herkes icin Ancak Tekvin'e gore itaatsizlik ilk gunah okm.

ortaklasaydi.

124

Anarsizmin Tarihi

Tanrinm

otoritesine isyan eden, iyi ve kotu bilgisinin

yiyen insan Bahce'den kovuldu,

mahkum edildi. Butun

aci,

agacmdan

mesakkat ve olumtiituge

doga bozuldu.

Insan dlismiis ve yoksun kalmis bir yaratik haline geldigi icin, ast davramslarim dizginleyecek guctii hukumdarlara ihtiyac

duydu. Boytece

Gunah, muspet hukukun simrlamasma

Ilk

ihti-

yac duyan hilekar ve zayif tnsan icin yasalan zorunlu hale getirdi. "O halde yaratici yasalara neden ihtiyac duydu?" diye sorar St. Paul, tumturakli bir tavirla. "Yasalar, insanoglu haddini astigt icin ilave edildi" (Galatyahlara

Mektup

3: 19).

Hiristtyanhk gelis-

gunahkar insanin hicligini ve Tanrmin her seye gucu yeterligini gittikce daha fazla vurgulamaya basjadilar, Bu trend, en kotu tiranm bile iktidann yoklugundan ya da anarsiden daha iyi oldugunu one siiren Calvin'de zirveye ulasti. Avrupah anarsistlerin cogu, Proudhon, Stirner ve Bakunin'i tikce bazi teologtar

izteyerek

Hiristiyanhgi reddetti.

Dayatilmis otoritenin siyasal

formlanna oldugu kadar dinsel formlarma da karsi

ciktilar ve KiDevlet arasindaki yaktn tarihsel baglantidan derin bir rabatsizlik duydular. Ancak bu, hepsinin ateist oldugu anlamina lise ile

gelmez, Anarsizmin sosyalizmden daha fazla ateist olmasi gerek-

mez. Ashnda, anarsizm ile din arasindaki iliski karmasikur ve anarsizmin cazibesi dinsel coskuyla felsefi ozeni pek cok bakim-

dan birlestirmeye cahsmasinda yatar. Aynca Hiristiyanhgin mirasi sadece baskici degildir. Bir yanda Roma'daki St. Paul Kilisesi'nden kaynaklanan tutucu, dinginci ve otoriter egilim; ote yanda, Kudiis'teki

Yakub

kilisesin-

den dogan, radikal, komunal ve liber ter egilim vardir. Pek cok anarsist bu ikinciye mensuptur. En tanmmisi Tolstoy'dur; ancak 1

Hiristiyanhgin radikal yorumunu temel alan sadece onun anarsizmi degildir. Ashnda, Jacques Ellul yakmlarda su gorusu one siirmustur: "Incildeki dusunce dogrudan anarsizme goturur ve

bu t

Hiristiyan dusjancesiyle

is iy asal

ko nu m 'du r

.

uyum

icinde olan yegane 'siyasal, an-

2

Eski Ahit'in siyasal iktidarla

ilgili

ogretisi, siyasal iktidar

kullamminin her zaman zararh oldugudur. Kutsal Metinler'in 1srail ve Judaea 'dak {Roma Imparatorlugu doneminde guney Filisi

tin -en.) krallarla ilgili degerlendirmeleri,

1

2

Bkz. Bookchin, Ecology of Freedom,

Jacques 24.

Ellul,

s.

yonetimlerinin

siste-

195.

"Anarchism and Christianity", Katallagetc,

7, 3,

19S0,

s.

14-

123

Htristiywihlt

matik bicimde kotti oldugunu gostcrir. Ornegin krala boyun egmeyi reddeden Daniel aslart cukuruua atihr. Eski Ahit'te siyasal iktidann fazla gecerli olmadigi gorutecektir,

Yeni Ahit'te

ise

Paul'un ozdeyisini buluruz:

"Tannmn

disin-

da otorite yoktur." (Romalilara Mektup 13: 1) Constantine'den itibaren Kilise Devlet teolojisini hakh cikarmaya cahsirken, Incil ve vahiy otoriteye tuiarh bicimde karsi cikar. lsa'nin

tutumu

ra-

dikal bicimde olumsuzdur. Muritlerine, ulusun krallanni taklit

etmemelerini tavsiye eder: "krallar ve valuer insanlar uzerinde hakimiyet kurmuslardtr; kendi aramzda boyle bir seye izin vermeyin." Ashnda tsa stirekti okrak siyasal otoriteyle inceden irtceye alay eder. Ornegin, "Sezar'a hizmet edin," dedigi zaman, genellikle anlasildigi gibi tebaanm kendi hukumdanna itaat etmesi gerekligini soylemez.

yaratan

kisi,

Bu

tavsiye vergilerle itgiliydi. Sezar parayi

dolayisiyla paranin efendisi oldugu icin, tsa

melen, bir Hiristiyamn ayni ilahi)

anda hem Mammon'a

hem de Tannya hizmet

muhte-

(servet ve hirs

edemeyecegini soylemek istiyordu.

Hiristiyanhktaki liberter trend

komunal olmustur.

lsa'nin

gonullu yoksullugu, zenginlere saldirmast (zenginin cennete gitmesi, "igne deligi"nden gecmesinden daha zordur) ve mallan paylagmasi (ozellikle ekmek ve bahklan) pek cok erken Hiristi-

yam

bir

komunizm formu uygulamaya

tiyan Kilisest'nin

komunal

esinlemistir. Erke'n Hiris-

hayati Paul'un papazhgi

boyunca var-

hgini surdiirdu. 3

Bu erken

Hiristiyan komunistler,

muhtemelen, mallan

or-

laklasan ve kendi aralannda kardesce bir sevgi yasayan bir Yahuili

mezhebiyle, Essenlerle baglantihydi. Ruhu bedenin hapisha-

nesinden kurtarmak diinyadan

ellerini

isteyert

bu

kisiler, cileci

olmakla

birlikte,

cekmediler. Evlilige ve kadinlarin "sehvet dus-

kunlugu"ne aldirmiyor, baskalarmin cocuklanna bakiyorlardi. Ancak dinsel torenleri kati bicimde uyguladiklan ve kendilerini bir ahlaki elit olarak gordukleri icin inazlar.

anarsizmin onculeri sayila-

4

Ilk Hiristiyan

muminlerin

bir

komunizm formu uyguladik-

larma ya da ortak kullamm hakkim benimsediklerine inanmak

Kin saglam gerekceler

vardir. Result erin Isleri'ndeki degerlendir-

Hlt

Kc iiiicth Rexroih, Communaihm: From

lurv.

s.

25.

(I ray. 'Mir.SixiuIisf

Tradition,

s.

35-8

in

Origin

to tht

Twentieth

Cm-

Anar$izmin Tarihi

126

me cok

aciktir: "ve

mallarmi mulklerini

sattilar ve

onlan butun

insanlara, her birinin ihtiyacina gore pay last irdilar. " (Resullerin

44-5) Gene Resullerin Isleri'nde su kayit yer ahr: "Ve oncogu tek ruh ve tek yurek olduklanna inandilar; iclerinden hichiri sahip olduklannin sadece kendine ait oldugunu soylemezIgleri 2:

larin

her seyde ortaktilar." (Resullerin Isleri 4: 32) Erken Hiristiyan pederler bu konuda cok aciktilar. Dorduncu yiizyilda Ambdi:

rose net bir ifadeyle soyle diyordu: "Doga, her geyi

butun

in-

sanlarm ortak kullanimi icin bahsetmistir... Bu nedente doga, herkes icin ortak bir hak iiretmistir, ancak lamahkarlik bunu pek az kisi icin bir te

hak haline

ve doganin birligiyle

yiz," sozteri

getirmistir."

uyum

Onun, "Tannnin

icinde, birbirimize

iradesiy-

yardim etmeli-

Kropotkin'i hatirlatir. 5

On ucuncu yuzyilda Thomas Aquinas, Hiristiyan ve Grek dusunce geleneklerini yeni bir tarzda birlestirmeye cahsarak Hiristiyan pederterin esas ogretisini ozetledi.

"kullamm" hakkini taniyor, ancak

Miilkiyetin kisisel

ihtiyac fazlasinin muhtaclara

payla§unlmasi gerektigine inaniyordu. Boylece, miilkiyet hakki-

nm

yonetimin ya da gorevlilerin hakki oldugu belirtilmis oluyor-

du. Servetin sahibi, insanhgin re

iyiligi icin

onu kendi

yargisina go-

paylastirmasi gereken bir yoneticidir. Sahip olunan seyler

sadece

kisisel zevk icin kullamlan ozel mulk degildir: "Quantum ad hoc non debet homo habere res exterior es ut propias, sed ut com-

munes." Bu nedenle served elinde tutan kisinin, kendi kisisel vic-

danina gore sadaka vermek gibi surekli bir gorevi vardir. Serve

kamu yaranna kullanihr. Mulkiyet feshedilemeyen bir hak degildir: Olum tehdidinin oldugu ya da ba$ka bir gecim kaynagmin bulunmadigi yerde, gerekli olanin ahnmasma izin verilir. Boyle eylem soygun ya da hirsizlik sayilmaz. Bu, daha sonra anar-

bir

sizmin babasi William Godwin'in benimsedigi bir gorustur.

Erken Hiristiyan Kilisesi'nin tutumu, genetde, komunizmi onaylamak degil, servetin kotuye kultanimini kinamaktir. Ancak erken Hiristiyanliktaki komunist gelenek bir efsane gibiydi ve anarsizmle sosyalizmin sonraki gelisimi uzerinde onemli bir etki yaratti,

Isa'nin ogretisindeki siyaset

ma dunyasinm surdurduler. 5

St.

karsm trend

gelisirken, gee Ro-

Kilise pederleri Hiristiyanligi Devtetten ayirmayt

Ancak Hiristiyanhk giderek toplumsal ve

Ambrose, The Duties of (he Clergy, Kitap

1, bol.

28.

siyasal te-

127

HmsUyanlik

rimlerle yorumlanir hale geldi. Besinci yuzyilda Augustus, City

of

God (Tannnin

Kenti) bashkh eserinde (413-26) tarihin Hiris-

tiyan esinli ilk siyasal utopyasim sundu. likte insan

Insanm diisusuyle

bir-

dogasinin yozlasmasini vurgulasa da, Augustus, kur-

tulusu gecmi§te var olan bir "altm cag"in a nisi olarak degil, gelecekte gerceklesecek tarihsel bir olay olarak tanimladi. Biitun siyasal iktidar bir baski

Connu oldugu

icin, siyaseti bir

kotuluk

olarak lanetledi ve baskmin ancak Tannnin kralliginin. kurulusuyla sona erecegini diisundu. 6

En baskin

ogretisi suydu: "Sevi-

niz ve dilediginizi yapiniz."

Augustus'un etkisi bazilanni siyasetten tamamen cekilerek manastir hayauna kapanmaya yoneltti; bazilanndaysa, bin yillik umuttan atesledi. Kiyamet ve Yeniden Dogus artik ruhsal metaforlar olarak degil, tarihin icinde, lar

yakmda meydana

gelecek olay-

olarak goruluyordu. Ozellikle haksizhga ugramis. ve yoksul-

Tannnin yeryiizundeki bin

la$mis insanlar,

yillik

kralliginin

gerceklesmek iizere olduguna giderek inanmaya basladilar.

Bu geli§im icinde one cikan etkin bir kisi Fioreli Joachim (y. idi. Cistersia'da kesi§lik yapan ve Calabria'da mun-

1145-1202)

zevi olarak yasayan Joachim, yillarca kutsal metinler uzerinde

cahstiktan sonra oldukca etkili bir kehanet sistemi gelistirdi. Ta-

bulduguna inaniyorumdusen uc Ucleme'nm uc koluna denk da, insanhk tarihini, Kutsal korku ve Eski Ahit'in Musevi Yasalan'na, caga ayirdi. Birincisi, Peder cagi; ikincisi duzenlenen yasalara gore koleligi temel alan ise lncil donemindeki Ogul cagi, inane ve evlada yarasir itaat cagiydi, Ucuncu cagin, Kutsal Ruh caginin gelisiyle birlikte, butun yasalar sona erecek, cunku butun insanlar Tannnin iradestne gore hareket edeceklerdi. Hem ruhsal hem de dunyasal butun usta-

rihin gidisatim

anlamasmi saglayan

bir anahtar

yordu. Apokaliptik lncil kitaplan iizerine yaptigi bir dizi

lar

ortadan kalkacak ve Sonsuz lncil -yeni bir anlayis-

vecekti.

Bu, Tannnin cocuklan

cagi, bir nese ve

dar surecekti.

esrime cagi olacakti. Bu

Bu

hukum

su-

icin bir sevgi ve ruhsal kurtulu§

durum Son

Yargi'ya ka-

yaklasan ozgurluk cagi vizyonu Ingiliz devrimi

sirasinda Bagirganlar tarafindan benimsendi. Monarsinin kaldi-

toplumu butunuyle donu§turecek kapsamh degisimin sadece ilk edimiydi. Fransiz devrimi sirasinda Britanya'da William rilmasi

Blake benzer bir mesaji vaaz ediyordu. 6

Eki. Frani

Neumann, The Democratic and

Press of Glencoe,

New York,

1957,

s.

6.

.

Authoritarian Stale,

The Free

Anar$iz*nin Tarihi

128

On

uguncti yuzydin baslarmda, Assisili Francis'in tarihsel

Isa'mn hayatina donus girisimi de devrimci i^erimlere sahipti. Bilindigi gibi, kendisi kusjlara vaaz verdi, giinese ilahi yazdi ve e§e-

giyle kardes

oldugunu

soyledi. Hiristiyan

ban$cihgmin sembolii

haline geldi. Vejetaryen olmasa da, hayvanlara

duydugu

sevgi,

varhgin birligine iliskin ana Musevi-Hiristiyan gelenegine genelde yabartci olan mistik bir farkindahgi yansitir. Cagda§lari onu $6yle tammlamislardir: "He men her yaratikta

sevinc bulur ve onlara baktigi ya da

i
ve drssal bir

dokundugu zaman, ruhu

yeryiizunde degil sanki cennette gibidir." 7 Su, kayalar, cicekler ve agaclardan da

aym

zevki ahrdi ve denildigine gore, esrik ne-

seyle dolu bir hayat yasadi. Francis'e gore

Tann dunyaya

ickindir

ve Testis, Isa aracihgryla insana yoldas olmustur, Francis ku^iik bir grupla birlikte (on birlerin kardesligi) tipki Isa gibi gonullu yoksulluk icinde

yasamaya

^alisti. Kisisel

kul-

lanim icin gerekli olan esyalafi da kapsayacak sekilde mulkiyete her turlu nosyortu reddetti. Sevgi baglanyla olusan ozgun

iliskin

mukemmel

grup

bir paylasim iliskisi i^indeydi,

ancak taraftarlan

Katolik Kilisesi'ne kabul edildiklerinde Fransiskenler de diger

gruplar gibi, yoksullugu, safhgi ve

itaati

temel alan hiyerarsik bir

manastir diizenine gectiler Bununla birlikte, Francis'in mistik

yoksulluk mesaji derin bir yikici etkiye sahipci: Kilise ve Dev-

ve servete boguldugunu a^iga cikardi ve yoksulun ancak topluluk sayesinde kurtulabilecegini gosterdi. Francis'in let'in gosteris

kisisel ornegini

izlemek isteyenlere Spiritualistler (Maneviyatci-

sonunda heretik (sapktn) olarak reddedildiler. vtcuncu yuzyihn sonunda Joachim' in ruhsal kurtulus cagimn lar)

denildi ve

On ge-

lecegine dair kehanederini yayiyorlardi. Spiritueller, ortacagda

Ozgur Ruh

Kardesligi, Taboritler ve

Hussiteler ve Reformasyon'un Anabaptistleri yillik

ile

gelisen bir bin

hareketin sadece bir koluydu. tngiliz Devrimi sirasinda

cumhuriyetci hareketin radikal kanadi icinde, ozellikle Kazicilar.

Bu gruplar Augustine'in "Seruhu neredeyse, kurtulus oradadir" (Korintoslulara Ikinci Mektup 2: 17) gibi melt nlerinden esinlendiler. Kiliseyi, Devlet'i ve butun dunyasal yasalari reddettiler, cunku Tannntn inayetine sahip olduklanni ve bu durumda gunah islemelerinin soz konusu olamayacagini hisve Bagirganlar arastnda ortaya

cikti,

viniz ve dilediginizi yaptmz" ve Paul'un "Rabbin

7

St.

Francis o/Assisst. His Life and Writing! as Recorded by His Contemporari-

es,

cev. L.

She rley- Price, A,

R.

Mowbray, 1959,

s.

145.

129

Hirisiiyaniik

Tannntn

sediyorlardt.

bahsettigi

aklm kendi eylemlerine

ce rehberlik ettigine inandtklart i^in her reddettiler. Isa'nm tkinci Gelisj'ni ve

luk ve tam bir

esitlik icinde

turlii

yeterin-

dunyasal yonetimi

insanlann kusursuz ozgur-

yasayacaklan yeryiizu cennetinin

ger^eklesmesini beklediler. Hiristiyanhk icindekt bu yeraltt kurtulus hareketi, on sekizinci yiizyilin

ye

cikti.

mevcut

sonunda William

Blake' in yazilannda tekrar yiize-

Blake de toplumsal ozlemlerini Incil diliyle ifade

tun insanlann Sonsuz

Incil'e

gore bagislama ve sevgiyle yasaya-

caklan ozgur bir Kudus toplumunu gecirmek

Tzu

etti;

Kilise'nin ve Devlet'in olusturdugu Babil'in yerine, bu-

gibi gercektigi zttlarm

istedi.

Tipkt Lao

karsihkh dinamik etkilegimi olarak

olmadan ilerleme olmaz." Ancak, daha Cennet ve Cehennemin Evlihgi'ni gerceklestirmeyi umut etti. Bu sentez, zihin ve beden, imgelem ve akil, vicdan ve arzu, zengin ve yoksul, insanhk ve doga arasinda bir goriiyordu.

yuksek bir

"

Karsitliklar

sentezi,

uzla^ma saglayacakti. Blake dini siyasetten ayirmadi: Ashnda soyle soruyordu

"Din ve Siyaset

Aym

§ey Degil midir?"; ve

israrla soyle diyordu:

"Kardeslik Dindir." Efsanevi toplumsal cennetten, Cennet Bahcesi'nden esinlendi. Orada erkek ve kadtn, ozel mulkiyet, sinifsal farkltlik

ya da insani otorite olmakstztn bir masumiyet ve butun-

luk icinde ya§iyordu. Kovulma'dan sonra insanhk act ve zorluklara

mahkum

edildi, Kilise ve

Devlet taraftndan ezildi, Lortun ve

zulmune ugradi, Doga ve Insan, Devlet ve T opium, Sermaye ve Emek, Kilise ve Hiristiyanhk arasmdaki celiskilerle parcalanmi? bir dunyaya ahsmak zorunda kaldi. Blake, iyimser bir tuKralin

runda, bu turden celigkilerin artik olmayacagi, yeni bir bin yilin baslayacagi bir dunyanin gelecegine inamyordu.

Sonraki anarsistler gibi Blake de otoriteyi adaletsizligin ba?lica

kaynagi olarak gordu: "Bir Tiran butun

en kotusudur." Insanm igindeki

ilahi

illetlerin

nedeni ve

potansiyeli engelleyen,

Devlet'in basktci yapilandir. Blake sadece "Herkes bir kraldan

demekle kalmiyor, aym zamanda soyle yaziyordu: Lortlar Kamarasi bana aptalca geliyor; bana insan hayatmtn disindaymis. gibi gorunuyorlar." Hicbir yasa her

nefret eder"

"Avam Kamarasi ve

durumu kapsayacak kadar

yeterli

olamayacagina gore, Devlet'in

yasa gikarma hakki olamazdi; "Asian ve oktiz icin tek bir yasa

<;i-

kanlmasi zulumdur." Ustelik, tipki Devlet'in toplum tcmde kan^iklik yaratmasi gibi, yasalar da sucu ve smirlarm agilmasim te$-

Anar$izmin Tarihi

130 \

I;

eder: "hapishaneler yasalann taslanyla, genelevler dinin bri-

Vet'eri

'le

insa edilir,"

Ashnda, bit sucu tek basma tammlayan,

in^anlan sue iskmeye kisktrtan ve onlara korkunc cezajar vaat eaen, yasalardir, der Blake. "Butun ceza yasalan smirlarm

asil-

masim ve boylece

acimasizligi ve cinayeti davet eder." Biiyuk bir

[better olarak, su

sonuca vanr: "Hukumetin saygin olmaktansa,

I

saygmhgini kaybetmesi daha Kiliseye gelince, Blake sergiler.

Modern

Kilise,

iyidir." 8

bu konuda da putkmct

ona gore,

"Isa'yi

bir

yaklagim

bas asagi carmiha ger-

lamamen reddeder,

mektedir." Siyasal ve dinsel otoriteyi

ctinkii

insanlar ttahi Imge'den yaratilmislardir ve kendilerini yonetebilirler.

Isyanci Isa'yi Eski Ahit'leki tiran

na koyar:

"Isa

Yehova Tannsinin

karsisi-

erdemliydi ve kurallara gore degil, kendi diirtule-

rine gore davrandi." Blake'e gore, insan

masum

ve dogal arzulari

yararh oldugu icin, karsisina cikanlan her engel zararli ve gereksizdir.

Ashnda onun anarsizm vizyonunun ozunde, "tncU

giinah-

lann bagislanmasidir ve hicbir ahlaki emir icermez" inanci yatmaktadir. Her bireyin, ozdenetimi tam olan bir toplumda, "kendi evinin krah ve rahibi" olacagi bir zamanin gelecegine inanir.

"Evrensel hosgoru olmadikca, ozgurlugiin ne anlami var?" 9 Hiristiyanhk, Blake'in cagda§i William Godwin'i de dolayli

bicimde etkiledi ve onun anarsizmin babasi olmasina yardimci oldu.

Godwin, gencliginde asm

teokratik bir Devlet'in "siyasal

ve gene de "bir tiran

Muhalif

bir Kalvinist idi ve bir

vaiz olarak egitildi. Gencliginde, Eski Ahit'teki

kanun koyucusu"

Tanrmin,

tipki

gibi davrandigi

olma hakki"na sahip olmadigi sonucuna

vardi. 10 Enquiry Concerning Political Justice'i (Siyasal Adalet

Uze-

rine Genel Bir Arastirma, 1793) yazdigi zaman, Fransiz filozof-

lannin etkisiyle

ateist

olmussa da, ahlaki ve

iktisadi

i

nan flan

genellikle erken Kalvinizm tarafindan bicimlendirilmi§ti, n

Aquhizmetkan olma nosyonunu komunist bir yonelimle gelistirdi: Kisi servet fazlasim en cok ihtiyac duyanlara dagitmahdir. Godwin'in anarsizmi ayrica, muhahfleinas'in yeryuziindeki iyiligin

8

William Blake, Complete Writings, Press, 1974,

s.

tier.

Geoffrey Keynes, Oxford University

689, 402, 400, 600, 158, 151, 393, 401; ayrica Bk2. Peter

Marshall, William Blade: Visionary Anarchist,

Freedom

Press, 1988,

s.

34-

42.

9

Blake, Complete Writings,

10

Godwin,

I I

Bkz. Peter Marshall, William Godwin, Yale University Press,

s.

615, 158, 395, 879, 413.

SfceltJifs of History, Six:

Londra, 1984,

s,

26-8.

Sermons

i<;inde, T.

Cadel, 1784,

s.

5, 20.

New Haven

&

131

Hiristiyanltk

rin

dinden

gel en kisisel kanaat

hakkini siyasal alana kati bicim-

de uygulamalanndan kaynaklandi.

On dokuzuncu

yuzyihn biiyuk anar$ist dusuniirleri, Proud-

hon, Stirner ve Bakunin, Aydmlanma'nin bilimsel ruhuyla doluydular ve Hiristiyanhgi mevcut otoriter kilise

ile

ozdeslediler,

Proudhon, Katolisizmin hiyerar?ik sekuler hiikumet sisteminin bir parcasi oldugunu gostermek istiyordu. Katolik Tanri butun diger otoritelerin temelini olusturan bir otorite olarak goniildugu icin,

hukumetler,

"Tannnm dunyayi duzene sokmak

icin kullan-

digi kirbaclar"dan ba§ka bir sey otmazdi. Ahlaki bakis bile

Proudhon, "Tann

tur" kanaatindeydi. revi

yata

Tann

fikrini

acismdan

tiranlik ve yoksulluktur; Tanri kotuluk-

Bu durumda, ozgur dusunen insamn

ilk

go-

zihninden kovmaktir. Bilgiye ve toplumsal ha-

Tannya ragmen ulastigimiza

gore, "Ileriye dogru attigimiz

her advm, Tannyi biraz daha yok eimemizi saglayan bir zaferdir." 12

Ancak Proudhon, militan bicimde

ragmen

antikatolik olmasina

giinaha iliskin Hiristiyan ogretisini insamn kotiiye

ilk

yonelik vazgecilmez egiliminm bir simgesi olarak yorumtadi ve

insamn

kotti egilimlerini kisulayacak bir toplumsal diizen kur-

maya cah§U. mis. gibi

soz

forrmmda

Ayrica, dogaya ickin adalet fikrinden ilahi bir ilkeyetti.

Bu

fikir,

onun

ahlaki goruslerine dogal

hukuk

noktasi sagladi ve bir tur kihk degis-

nitiai bir referans

tirmis Ilahi Takdir gorevi gordu.

Ote yanda

Stirner, Devlet ve ahlakin

yam

sira

Jannnin da

insanhgi korkutmak igin kullanilan bir hayalet oldugunu diisu-

nuyordu. Devlet'in

tipki Kilise gibi kutsal

lann sanki Tann buyruguymus

gibi

goruldugunii ve yasa-

sunuldugunu

israrla

one

surdu:

Kilisede oluniail gunahlar varsa, Devlette de buyuk suclar vardir;

birinde heretikter varsa, otekinde de kainkr vardir; birinde eklesiastik cezalar varsa, otekinde adli cezalar vard
sutlar;

orada engizisyon burada sorgulama vardir. tJevlet'in kut-

salhgi da Kiliseninki gibi

cokmeyecek midir?" B

Bakunin'e gelince, o da gencliginde ugra^u.

iy

orada gunahlar, burada

Ama

Tannmn

varligi

sorunuyla

sonunda "Ne Tanri ne Patron" sloganini benimse-

12

Proudhon, Selected Writings,

s.

156, 223, 221.

13

Stirner,

Own,

s.

239.

The Ego and

Its

Anarjizmm

132

yerek militan bir

ateist oldu.

Ona

Tarihi

gore, her eylemi yargilayan ve

sonsuz cezalandirmayla tehdit eden Hiristiyan Tann, otoritenin nihai semboluydii. Tipki Stirner gibi o da Tanrimn var olmadigini,

insanlann tapintnak icin lasarladiklan bir soyutlama oldugu-

nu onestirdu. Bakunin Hiristiyan Tann her

ogretisi

$eydir, ger^ek

hakkinda soyle dusimiiyordu:

dunya ve insan

luk, adalet, iyitik, guzellik, guc ve

higbir sey.

hay at, insan

lik,

kotiiluk, girkinlik, giicsilzluk ve olfimdur.

san

k6le,..

Tann, dogru-

ise yalan, adaletsiz-

Tann

efendidir, in-

H

Hiristiyanhk bunu butun diger dinlerden daha iyi anlamisti. Sonuc olarak o mutlak bir dindi ve yegane tutarh ve nianttksal kilise

Roma

Kilisesi idi,

Nietzsche gibi Bakunin de Tanrimn oldiigiinu ilan Hiristiyan degerleri asarak kendi degerlerimizi rektigini

one

cunku

tiydi,

surdii.

teorlde

hem

ve

Dinin yikilmasi ozgtir bir toptumun on§ar-

"Tanrifikri aktl ve adaletin terhi

san hurtulusunun en kararli ink&ndir ve

hem

etti

yaratmamiz ge-

anlamma gelir;

ister

o, in-

istemez insanhgin

de pratikte hdlele$tirilmesiyle sonuctamr.

"

Baku-

nin Hiristiyanhgi biiyuk bir coskuyla reddeder ve Tanrimn olu-

mumi

kiyas yoluyla aciklar:

"Tann

varsa, insan koledir; insan

Tann yoktur. Bu dongiiden kurtulabilecegini soyleyen herkese meydan okuyorum." Insan ozgurlugune tutkuyla bagli olan ve bunu insanhga duydugu saygimn mutlak kogulu olarak goren Bakunin, Voltaire'in Tannnin ozgur

olabilir ve olmahdir; o halde

varhgini onaylayan sozlerini tersine ^evirir: "Tann ger^ekten varsa,

onu yok etmek gerekir." ls Boylece

ilk isyanci

ve "alemlerin

kurtancisi" olarak gordiigu seytana ovguler duzer.

Bakunin'e gore, tipki Devlet'in burjuvazinin cikarlanni temsil

etmesi gibi, Kilise de ruhbanin cikarlanni temsil eder. Abartih

bir uslupla sorar:

"Canhyi cesete donusturmuyor mu, ozgurlugu

bir yana ftrlatip atarak tiranlar

ve somuruculer ad ma

sonsuz koleligini vaaz etmiyor

mu?

kitlelerin

Karanhgin, cehaleiin, yok-

sullugun ve sucun saltanatim surdiirmek isteyen, o amansiz

Kili-

se degil mi?" Boylece, Kilise ve Devlet'in ortadan kaldmlmasini, 14

Bakunin, God and the Slate hall S. Shatz,

15

New

Agt.s. 136, 138.

York,

in

The Essential Works of Ana nh ism, der. Mars1971, s. 135.

Eemam,

133

Hiristiyanhk

"toplumun ger^ek kurtulu§unun rak gordu. 16

Bu duygular,

ilk

ve vazgecilmez kosulu" ola-

ozellikle Katolik Kilisesi'nin tarn bir

hakimiyet kurdugu Latin ulkelerinde buyiik bir etki

panyol Devrimi'nin

ilk

donemlerinde pek cok

yaratti. 1s-

kiliseyi atese ve-

ren tspanyoi anarsistlerinin militan ateizminden kismen Bakunin'in

sorumlu oldugu kusku gouirmez.

On dokuzuncu

yiizyit anarsistlerinin hepsi ateist degildi;

dogrudan kendi Hiristiyan inan^lannAmerikah Adin Ballou, Practical Christian SociaItsm'inde (Pratik Hiristiyan Sosyalizmi, 1854) daha akilci bir yol izleyerek anarsist sonuclara vardi. Insan Tannya ve onun itahi hukumetine itaat etmekle yukumlu olduguna gore, ulkenin ve insanlardan olusan hukumetin yasalanna itaat etmekle yukumlii

bazilan

dan

felsefi

goruslerini

turetti.

degildir. Insanlardan olusan hukiimet, "insanin iizerinde seytani

ve fiziksel bir gii^le mutlak otorite" kuran insan iradesini yansi-

Oysa Tann kendi otoritesini hicbir yaratikla boliismez; o, mutlak egemendir. O halde insanin iradesi yaratilistan hicbir tir.

otoriteye sahip degildir ve "insana sadakat dogru degildir." Ballou, hukiimet "solda sifirdan baska nedir?" diye sorar.

Ballou kendisine anar§ist demediyse de, oy vermeye, bir

gorev yerini

siirekli isgal

belirli

etmeye, yasa cikanlmasma ya da

in-

sanlarin cezalandmlmasina karsi vaaz verdi. "Cogtmluklar ge nellikle budalaca ve tutarsiz kararlar alirlar," diyordu. "tktidar gucsiize yararh olacak yerde, kendisine sahip olani yoztastmr."

Gercek Hiristiyanin savasa direnmesini ve kendi ahlaki guciinti gelistirmesini istiyordu. yiik ligi

Ve "direnmeyenler"in toplulugun bu-

cogunlugunu olusturmalan halinde, savunanlann bogusmaksi2in hukum

meclisler aracihgiyla

kamu

"sevgi yasasim ve bilges\irecekleri"ni, gonullu

islerini yuriitebileceklerini

dusunii-

yordu. 17

En tamnmis onu

Hiristiyan anarsist, kuskusuz, Tolstoy'dur ve

yorumu olmusbutun insanlarla bans icinde ya-

anarsist sonuclara gotiiren, Incil'in radikal

tur. Tolstoy'a

gore

Incil, kisinin

§amasmi ogretiyordu. Buna gore insan ne

bir vaatte

bulunmah

ne de kotuluge direnmelidir. Tolstoy, biitun hukumetterin, yasalann, ordularm, hayati ya da mulkiyeti 16

Bakunin, Oeuvies (1910), IV,

17

Adin

Ballou,

der.

Leonard

New I,

HI, 143,148-9.

alinti,

korumak

Anarchist Reader,

s.

icin gosterilen 88.

Resistance and Government (1839), Pallrrns of Anarchy,

Krimerman

&

Lewis Perry, Anchor,

New

York, 1966,

s.

Anar$izmin Tarihi

134

biUiin cabalartn ahlakdisi oldugu

ve mulklerini siddet yoluyla

lari

kumet

sonucuna vanr: "Amaci insan-

savunmak olan herhangi

etkinligine katilamam; ne yargic olabilirim

Hu-

bir

ne de mahke-

melerde yer alabilirim; ne de insanlara mahkemelere basvurmalari ya da Devlet dairelerine girmeleri icin yardimda bulunabilirim,"

18

Tanrmm

Kralhgt Sizin l$inizdedir ve size ancak akhn

hi tsigi rehberlik edebilir.

hem

ila-

Bu nedenle hukumetler hem gereksiz

de zararhdir. Eger insanlar "Tannnin ogullan" olduklanni anlayabilseler-

diye yaziyordu Tolstoy, "ve boylece birbiri karsistnda ne kole

di,

ne de diisman olabilselerdi, Hukumetler denilen o hastalikh, gereksiz,

yipranmis ve zararh orgutlenmeler ve neden olduklan bu-

tun acdar,

ve isledikleri suclar sona

ihlaller, verdikleri zararlar

ererdi." 19 Tolstoy

uzun bir anarsist barisci gelenege esin kaynagi olurken, en buyuk muridi Gandhi, kendi sivil itaatsizlik ogretisini, siddet icermeyen dogrudan eylemin oldukca etkin bir formu olarak geli§tirdi.

hem

Tolstoy

Kiliseyi

hem de

Devlet'i reddetti ve gorusleri

yiizunden Rus Ortodoks Kilisesi'nden aforoz

Hennacy ve Dorothy Day ise, bu olma imkanini kesfettiler. 1933'te

edildi.

Ammon

yuzyil icinde Katolik anarsist

Katolik

l$$i'yi

kuran Dorothy

Day, Hiristiyan banscihgi ve anarsizminin en kararh savunucula-

nndan

btri oldu.

Tanrinm

otoritesi sayesinde

daha

iyi

bir isyanci

oldugu nu hissediyordu. Bu his onu, otorite kavramint, dogaustu alandan

olmadigi toplumsal alana yanks bicimde tastmaya ca-

ait

hsanlara karsi ctkmaya yoneltti.

Tannnin

otoritesine itaat etmeyi

ve Devlet'in otoritesini reddetmeyi secmenin celiskin ya da etik

oldugunu dusunmuyordu, cunku

disi riz

"bir Devlet'in ifinde dog
ve elimizden bir sey gelmez, oysa Tannyi kendi ozgtir irade-

mizle kabul ederiz." 20 Tolstoy ve Proudhon'dan etkilenen Doroty Day, toplumu merkezsizlestirmek, ozel ve

komunal mulkiyetin

gercekle§tiren ve ailelerden olusan bir topluluk anarsist Peter

Maurin ve Katolik

Pek cok insan Katolik is

Tolstoy,

A

Jjf i'ye

tti

Brief,

Press, 1974,

s.

icin

and What

1

Believe, cev.

Aylmer

531-2.

19

Tolstoy, Patriotism and Government, Works, XLV1,

20

Ammon Books,

kurmak

Grubu'yla birlikte cahsti.

tsci

gonullu yoksullukla ve mallanm or-

Confession. The Gospel

Maude, Oxford University

bir bilesimini

s,

261.

Hennacy, Autobiography of a Catholic Anarchist, Catholic Worker

New York,

1954,

s.

128.

135

Hirisliyanhk

taklasarak katihrken, kendisi sevginin her sey den daha cok ge-

oldugunu vurguladi: "Uzun yalnizhgi hepimiz tanidik ve

rekli

tek

cozumun

sevgi oldugunu, sevginin de toplulukla geldigini

ogrendik." 21

Onun Tann

Hennacy, "gercek isyanci Isa"dan esinlendi. layisi,

"bir

monark

an-

gibi itaat ettigim bir otorite degil, Isa'nm

Dagda Vaaz'inda olusturdugu leriyle celismesi halinde

bir iyilik ilkesi"

idi.

22

Devlet guc-

kendi ideallerini savunmayi surdurecek

ve Devlet'e itaat etmeyecekti. Hennacy, gonullu yoksulluk ve bariscthk temelinde, "kisinin kendi yureginde gercekle§tirecegi tek kisilik

devrim"i ovdu.

"Isa'nin,

Biraktigi

mirasi su

sozlerle

acikladi:

Aziz Francis'in, Tolstoy'un ve Gandhi'nin yolu, bizlere

dujmanimizi sevmeyi, adateti saglamayt, somiiruyu sona erdirmeyi ve siyasetcilerle hukumetlerden cok Tanriya guvenmeyi ogretir." 23

Hennacy, ozyasamoykusime yazdigi onsozde kendi ni ye Hiristiyan hk'ta

ilkeleri-

buldugu kaynagi en acik ve en dokunakh

sozlerle ortaya koydu:

Hiristiyan-anarsizm, tsa'nin Firavtmlara verdigi yaniti, ilk tasi gu-

nahsiz o!an atsin, sozlerini; Dagda Vaaz sirasinda yaptigi kdttiltige

verme ve

iyilikle karsilik

me

bir yanagina

tavsiyesini temel ahr.

gorevlileri igtn

vurana oteki yanagim

Bu nedenle, yasama,

gevir-

yargi ve yuriitme

oy vererek yOnetime kauldigimiz zaman, bu insan-

lan tas atan kendi

kolumuz

tialine getirir

ve Dagda Vaaz'i inkar

et-

mi§ oluruz. Hiristiyan'in sozltik anlami sudur: lsa'yi izleyen, kibar, iyi huylu, Isa benzeri dil

kis,i.

Anarjizm

olma hakkina

sahiptir.

iyilik

yolunda gonullu

ijbirtigidir

ve ar-

O halde bir Hiristiyan-anar^ist, oteki ya-

nagini geviren, tefecilerin masasini deviren ve nasil davranmasi ge-

duymayan

ki^idir.

Bir Hiristiyan -anarsist, kendi idealini gerceklestirmek icin

mermi-

rektigini soyleyecek bir polisin varligina ihtiyag

ye ya da oy pusulasina bagimh degildir; idealini, ^okmus, sa^km ve olflm halindeki dunya tim'le,

gunluk olarak

ile

yuz yuze

gergeklestirir.

geldigi

Dorothy Day, The Long Loneliness, Harper

22 23

Hennacy, Autobiography of a Catholic Anarchist, Age,

24

Age. Onsoi.

365, 368.

Kisilik

& Row, New York,

21

s.

Tek

Dev-

24

s.

130.

1952,

s.

286.

Anar$izmin Tarihi

136

Day ve Hennacy'nin

esas olarak eylemci olduklan yerde,

Rus

fi-

lozof Nicholas Berdyaev, tipki Tolstoy gibi, kurumsal ve kurtanci

olmayan

bir devrimci Hiristiyanhk

formu

gelistirdi.

Her

ikisi

de Tannnin Kralhgi'm toplumsal bir rejimden cok varolussal bir

durum

olarak goriiyor, ancak

yenbir sevgiden cok,

bu yak las ltn Berdyaev'de direnmeformu kazamyordu,

yaratici bir ozerklik

Berdyaev, ozgurlugu, "insanin bir kisilik olma, kisiligin karakter giicunu sergileme gorevi" olarak tanimladi. Ozgiir insan,

hem tir,

Devlet'i

hem

de toplumu asarak kendini yoneten bir varhk-

ciinku "toplumun ve bir halkin ozyonetimi, gene de kolele-

rin yonetimidir."

Ancak

ozgiir kisilik

kavrami Berdyaev

icin yal-

ntzca dinsel baglamda anlasilabilir: tsa sadece sevgiyle bagli olan

en ozgur insandi. "Tann, Sezar'in Kralhgi'nm ve nesnel diinyanin kolelestirici guciinden, kisiligin, doganin ve toplumun 6z-

gurlesmesinin teminatidir." i5 Berdyaev'in anarsizmi Incil'in ve Devlet'in bagdasmazltgint alir. Buradaki bagdasmazhk. The Realm of the Spirit and the Realm of Caesar (1946), yani ruhun alani ile Sezar'm alani arasindadtr. Incil etiginin, Devlet'in dayattigi etige daima karsi oldugu-

temel

nu

israrta belirtir. Devlet'in refahi

ma masumlann

Devlet'in kurtanlmasi icin tek bir insanin

munden daha

toplulugu temsil etmez ve dai-

olmesini gerektirir. Berdyaev, "Devlet'in yasalan,

olumu

masumun

feda edilmesini gerektirir,

bir Devlet'in ya da bir Imparatorlugun olu-

ortemli ve

daha

trajik bir olaydir" diye yazar. Ayri-

ca Kilise Devlet'in oylesine yakin bir ortagi olmustur bir

baska Kiliseye donusturmustur,

Kilise, Devlet'i

ki, Devlet'i

tamyarak bu

gucu benimsemisiir. Bu yuzden, "Egemenlik ve iktidarm Bu durumun caresi Devve siyasal otorite iddiasinda bulunan herhangi birinin ege-

isgalci

ilahi karakteri esitlik icinde var olur!" 2 * let'in

menligini reddetmektir. Direnisci

olmayan anarsisder Tolstoy ve Ballou

gibi,

Berdya-

ev de, Yeniden Dogus ve Isa'mn Tannsalhgi gibi Htristiyan kav-

ramlanni devrimci yonde

gelistirir,

Herhangi bir

araci olarak gormez: Efendi ve kole,

ruhsat hastahgin kurbanlandirlar. dir.

Kendi

fetsefi

cercevesine,

Onun

manevi insan

Nicholas Berdyaev, Slavery and freedom, cev. 1943), Patterns oj Anarchy icinde,

26

Berdyaev, alitm,

EIlul,

s.

degisimin

aym

ilgilendigi essiz birey"kisiligi"

temel ozelligimiz olarak ekler: Insan, izledigi 25

stntfi

yoneten ve yonetilen

E.

kavrammi

cizgi, dissal davra-

M. French, (Geoffrey

155, 159, 153.

"Anarchism and Christianity",

op.

cit, s.

22.

Bles,

137

H\ristiyanlik

nisi

ya da sahip oldugu gucler tarafmdan degil, niyet ve inancla-

nna gore

aciklanabilecek bir kisidir.

O

halde, Berdyaev'e gore

varolussal merkezi, gercek icsel kralhgi olusturan, direnmeyen

sevgiden cok yaratici ozerkliktir: "tnsandaki

grubun

toplumsal

kisilik,

belirlenimciligi vjzerinde kazantlan zafer...

dogaya ba-

gtmhhktan, topluma ve Devlet'e bagimhliktan ozgiirlesmedir." 27 tnsandaki kolelik, onun gunahi, onun kovulusudur. Insan

ozgOrlugun yam

sira koleligi

de

arar.

Ancak

ozgiir insan, "ken-

dinde var olmak", sadece sevgiyle bagh olan en ozgiir insan gibi

olmak

nelir.

icin,

lsa

efendi ve kolenin karsihkh iliskisini asmaya yo-

Gercekten ozgiir olan insan, kendini yonetmek icin psiko-

lojik ve fiziksel siddetten, Devletten ve

mamen

ozgur olan insandir. O, tarn

dismdaki "anin esrimesi" icinde gerceklesurir." 28

man"m

olmak

yaraticidir.

yaratici kisiligi, [ancak] ozgurtiigu,

getirerek

toplumsal baskilardan

bir kisi

"Kisiligi,

02gur ve

dogruyu ve sevgiyi

Nihayet Berdyaev,

ta-

zamamn

icin,

bir araya

"varolussal

za-

zamana karsi kazandigi zaferle belirlenen tarihirt sonunu, insanhgm tarn kurtulusu olarak tasarlar, Ktasik anarsist dusiinurlerin pek cogunun on dokuzuncu ytizyilda Hrristiyanliga karsi olmalanna ve Kilise ile Devlet aratarihsel

sindaki yakin tarihsel baglara ragmen, anarsizmin dine ve Hiristiyanliga yapisal olarak karsi olmadigi acikur.

min

onciiteri, ozellikle

Aslmda

anarsiz-

ortacagda ve Reformasyon doneminde

Hiristiyanhkta goriilen kiiciik liberter ve

komunal trendden

esinlendiler, Tolstoy gecmiste seckin bir Hiristiyan anarsist du-

sunurdu, ancak bu

ytizyil,

farkh geleneklerden gelen Hiristiyan

anarsizmin dikkat cekici bir gel is me kaydettigine tanik olmustur.

Aslmda

Hiristiyan anarsizmin, iki diisunce sistemini sentez-

lestirme girisimi degil, Incil'in

mesajim gerceklestirme

girisimi

oldugu one surulebilir, Ciaron O'Reilly yakin zamanlarda, tipki ortacagin mistik anarsistleri gibi, ozgur toplumun embriyo halinde daima var

rim yeniden

oldugunu one surmiistur: "Hiristiyan igin devbiciminde gerceklesmistir. Bu, gunahkar dun-

dirilis

degil sadece bu vaade uygun bicimde yasama meselesidir. Tannnin Kralhgi toplumsal organizma iginde var olur, bi2im rolumiiz bunu evrenset olarak ifade etmek-

yanin standartlarina

27

Berdyaev, Slavery and Freedom, Patterns of Anarchy itintk,

28

Age.

s.

160

5.

152.

Anar$izmin Tarihi

138 tir."

M Devlet'in ve Kilisenin otoritesini

Tannnm

otoritesini

tipki

lari,

karsi

doga yasalan

cikmak

reddetmek zorunlu olarak

reddetmek anlamtna gelmez. Tartnnm yasa-

yasamak ve insan

gibi,

yapisi yasalara

icin gerekli standardi saglayabilir. Ikincisini

etmek zonmda kalinz, ancak

kabul

birincisini gonullu bir segimle ka-

bul ya da reddedebiliriz. Isa'nin,

Romah

hukiimdarlarla

i$birligi

yapmayi ve Saddukilerden parasal cikar saglamayi reddederek ve insanlan ozgurlesmeye, gonullu birlik ve ortak mulkiyet temelinde topluluklar

olusturmaya tesvik ederek,

ornek verdigi kusku goturmez. ciku, sonra onlari bagisladi.

Isa, yanlis

Kendimize

kalici bir liberter

yapanlara once karsi

nastl

davramlmasini

isti-

yorsak baskalanna da oyle davranmamizi isteyerek, yasalarm

yaptinmini gerektirmeyen evrensel bir ahlaki ilke olusturdu, K6tiiluge

direnmeyerek, dieki yanagini gevirerek, ?iddete katilma-

ogretti. Hukumet en gelismis orgutlii siddet oldugu icin, Dagda Vaaz'in dogru okunusu, her turlii diinyasal huk time tin manuksal reddine yol acar. Oteki buyuk diinya dinleri gibi Hi-

mayi

ristiyanlik

da karma bir miras birakmistir, ancak sosyalizm icin

oldugu kadar anarsizm

icin

de biiyuk bir esin kaynagi olmustur

ve bu ozelligi hie kuskusuz gelecekte de stirecektir.

29

Ciaron O'Reilly, "The Anarchist Implication of Christian Social Alternatives,

II,

3,

1982,

s.

11.

Discipleship",

Ortagag

Mistik ve Binyilci Anarsistler Liberter du§unurler ve egilimler ureten yegane dinsel hareketter,

Taoizm, Buddhizm ve Hiristiyanhk med'in dogumundan hemen once,

degildi. Ortacagda,

MS

Muham-

487 dolaymda Iran'da

peygamber ortaya cikti. Zerdiist'un 151k ve karanhk kavramlarmi alan Mazdak, sosyalist ilkeleri olan dualist bir din vaaz etti, Butun insanlann esit

Mazdak denilen

bir

dogduklanna, ancak servetin ve kadinlann esiisiz dagihmi yiiztinden act cektiklerine inaniyordu. Savaslarm coguna bu e§itsizlikler

neden oldugu

sanlar mallanni ve

icin ozel mulkiyeti

ve

evliligi yasakladi. In-

kadinlan, tipki su, ates ve otlaklar gibi

paylasmahydilar. A>tii zamanda hayvanlara saygi gostermeli ve

onlan bogazlamaktan vazgecmeliydiler. Mazdak'in ideal! stoaci ve basit bir hayatti. Diinya zevklerinden uzak ve insanin kendisinden hosnut olacagi bir hayaii savundu. Mazdak'i izleyenler genetlikle zengin

kisilerdi. Ihtiyac

duy-

madiklanni yoksullara verdiler. Krahn devrilmesi i^in de cagn yaptilar, Kendi aralannda ozel mulkiyet soz konusu degildi ve 1

Bki. gas

Ahmad Amin,

Hatem

The

Dawn

tarafindan yapildi.

of Islam, Beyrut, 1969, Cev.

benim

ifin Bar-

Anarfizmin Tarihi

140

cocuklan babalanm tanimiyordu. 1 Binlerce kisi harekete katildi, ancak MS 523'te Krai Kubat bir katliam gerceklestirdi. Mazdak tutuklandi ve

MS

528 ya da 529'da idam

edildi. Taraftarlan fiilen

ortadan kaldinldi, ancak doku2uncu yuzydda Babik, hareketi

canlandirmak

icin

basanh

bir girisimde

bulundu. Mazdak'in bazi

ogreuleri daha sonra Ismailiye Hareketi'nde ve ozellikle Ihvan elSafa (Safhgtn Kardesleri) olarak bi linen etkin kulturel orgutlen-

mede

ifadesini buldu.

Bu

ogretiler

guney Irak ve Bahreyn'de

ilk

tslami sosyalist toplunru kuran El-Kuramit'i de etkilemis olabilir.

"Mazdak" sozcugu bugunun Ortadogusunda isyanci ve yob kisiferi anlatmak icin hala kullanilmaktadir.

gel-

meyen

Ortacag Avrupasinda, yerlesik tarla

hukiimdar-

Kitise, diinyasat

iktidan paylasmaya ve kendi dogmalanni dayatmaya baslar-

ken, Hiristiyanhk icinde genellikle huzursuztuk ve kithk zaman-

lannda devrimci hareket

hem

bir

form kazanan bir

Devlet'e

hem

yeralti hareketi gelisti.

Bu

de Kiliseye meydan okudu ve havari-

toplulugunu temel alan bir toplum kurmaya

cahsti. En radisapkmhk, Ozgur Ruh Heresisi olarak biliniyordu. Ozgur Ruh Heresisi, Catharist ve Albigensia sapkinhklanndan daha az bilinmesine ragmen, Ban Avrupa toplumsal tarihinde muhtemelen daha onemli bir yere sahipti. 2 Ozgur Ruh Heresisi, ortacagda varhgini surduren pek cok ler

kal

Hiristiyan binydci gruptan biriydi. Yeni Ahit'in Vahiy bolumiin-

den (20:4-6) esinlenen bu gruplar, Isa'nin yeryuziinde mesiyanik bir kralltk kurmak ve Son Yargi'dan once bin yd hukum surmek uzere dirilmesini, yani "ikinci gelisini" bekliyorlardi.

Ozgun og-

Son Yargi sirasmda Hiristiyan sehitlerin diger olulerden once dirileceklerini one siiruyordu. Ancak bu dgreti zamanla, aci ceken muminlerin kendi hayat sureleri icinde yeniden dirilecekleri seklinde yorumlanmaya baslandi. Kutsal dilencilerin yaydigi bu binyilci doktrin, bu dunyada, kolektif ve tarn bir selameiin mumkun olduguna inanmak isteyen koksuz Ban Avrupah yoksullari onemli olcude cezbetmistir. Harekete katilanlar, ozellikle toplumsal rolleri belli olmayan evlenmemis kadinlar ve dullardi. reti,

Saptanabilir bir sapkinhk olarak Ozgiir ikinci

Ruh

Heresisi on

yuzyilm sonuna dogru Islam lspanyasinda, ozellikle

la'daki mistik Sufi kardesligi arasinda onaya.cikti. iiyeleri, bir 2

Bki.

Sevil-

Mezhebin

efendiye koru korune itaatten vazgectikleri bir bas-

Norman Cohn, The

Pursuit of the Millennium: Revolutionary Milknari-

ans and Mystical Anarchists of Middle Ages, Paladin, 1984,

$.

148.

141

Orttfcdf;

langic

doneminin ardindan, her diinunun

ilahi bir

emir olarak

goruldugii tam bir ozgurlukten yararlamrlardi. Bu sapkmhk, on

uctincu yuzyihn sonuna dogru hizla biltun Hiristiyan Avrupaya

on dordvtncu yuzydda olgun

yayildi ve

bir gorus olarak ortaya

cikti.

Surec icinde Yeni-Platoncu metafizik cercevede uc ilkesel

doktrin

gelistirildi.

Bu

goriise

bagh

olanlar, ilk olarak,

"Tann

bir

ve butundur" ve "Yaratilmis her varhk kutsaldir" gibi inanclan

Zamanin sonunda her sey, tipki denize dusmus Tannnin varhginda ozumlenecekti. Ikinci olarak, odiillendirme ya da cezalandirma gibi bir olum sonrasi hayatin olmadigini dusunduler; cennet ve cehennem sadece ruhun bu dunyadaki hallerinden ibaretti. Ucuncu olarak, ki bu ahlaki ve siyasal sonuclan bakunindan en onemlisiydi, Tannyt bir kez taniyan kisinin zaten cennette oldugunu ve artik gunah isle-

benimsediler.

bir sarap damlasi gibi

yemeyecegini savundular: "Her yarattk kendi dogast icinde kutsanmistir."

Tannyla butunlesen

kisi,

biitun yasalarm, kiliselerin

ve ayinlerin tizerinde yer ahr ve her neyi istiyorsa Bazi gruplar,

bu

gOriisle

Adem

onu

yapabilir.

kultu arasinda baglanti kurdular

ve kendi uyelerini (Ademciler olarak bilinir) Ilk

Gunah

oncesi

masumiyet durumunda gorduler. On dorduncu yuzydda Alman mistik Meister Eckhart'in muridi ve eski cileci Heinrich Suso, yaklasik 1330 yilmda Koln'de bir Ozgur

Ruh

hayaletiyle

karsdasmasmi su sozlerle

kaydetti:

Nereden geliyorsun?, dive sordu Suso. "Hiclikten geliyorum." Soyle

bana,

bir

nesm sen?

Ne

istiyorsun? "Istemiyorum."

Bu

nereye gottiruyor? "Stnirsiz ozgtirluge." S6yle bana, simr-

rin seni siz

"Higbir sey."

mucize! Adin ne senin? "Bana lsimsiz Vahsi derler." Icgud0le-

ozgurluk nedir sence? "Bir adamin, kendi kaprislerine gore,

Tann

ile

kendisi arasinda

aynm yapmadan,

oncesiz ve sonrasiz ya-

Samasidir." 3

Onacag

mistisizminin bu

sapkm formu, huzursuz

bir entelijan-

siya olusturan kutsal dilenciler tarafindan yayildi. Taraftarlanna

mistik anarsistler denilmistir. Ashnda, Ozgur Ruh'un ustalan, lopyekun ahlakdisthklanyla butuu diger ortacag mezheplerinAge,

s. 1

77.

Anar$izmin Tarihi

142

den aynhyorlardi: "Ozgur insan ona zevk veren her seyi yapma hakkina gti'ne

sahiptir." Bir

baska

bagltyim ve kendi

goriisleri

dogamm

suydu:

butiin

"Doganm

Ozgurlii-

arzulanm tatmin ede-

Hi^bir vicdani sorun ya da vie dan azabi yagamamak setametin bir kanitiydi. Yerlesik ablak kurallanna kargi cikan bu rim.'"*

insanlar, kendilerini artik dinsel emirlerle, ahlaki kurallarla ya

da ler

sivil yasalarla

bagh hissetmiyorlardi. Ozel miilkiyeti reddetti-

ve servetlerini paylastilar. Rasgele cinsel iligkide bulundular

ve evlilik bagini reddettiler.

Ancak, kiginin kendisini tannlaslirmasina ve bireysel 6zyapuklan vurguya ragmen, onlan modern anlamda

giirluge

saymak zordur, ciinku

anar$ist

bir elit olusturuyorlar ve

mezhe-

bin dismdaki insanlan somiiruyor ve eziyorlardi. Kendilerini

baska Ian pahasma one cikaran ve goreneksel

kmnm disinda yasayan On

ve kotu tanim-

iyi

Nietzsche taraftarlanna daha yakmdirlar.

dorduncii yiizyilda yasamig bir kadin ustamn,

seyi "Tannyla bir" olan kisiye

gunu savundugu one

hizmet etmek

surulmiigtur.

Bu kadma

icin

Tannnm

her

yaratmis oldu-

gore, "Kutsal olan

her sey bir kisiye hizmet eder, biitiin insanlar ve biitun yaratiklar

dm

ashnda ona hizmet ve

yukiimludurler,

itaatle

"5

Bir bagka ka-

murit sunu ogretiyordu: "Tannyi hosnut etmek

yaratilmis. varhklara

icin, biitun

kendi iradene gore sana hizmet etnielerini

emredeceksin. " Simrsiz bir ustunluk tagidiklartni dusunuyor,

her seym ve butiin varliklarm kendi amaclanna hizmet etmek icin yaratildigma inamyorlardi. Pratikte,

hgm ve

siddet kullanarak soy gun

do land trie di gin,

yapmanm

dugunduler; "Goz neyi gorur ve gozune

hirsiz-

haksizhk oimadigini

kestirirse, el

onu almak-

taserbesttir." 6

13U'de

Paris' te

yargilanan ve yaktlan Marguerite Porete, ar-

dinda bir ortacag ustastnin hayatina

iliskin tek butunliiklii eser

olan Mirouer des sipmlcs dmes'i birakti. Porete, aydinlartmantn yedinci evresinde ruhun Tannyla biriestigini ve

gunahlardan arindigint

ogretti.

onun

inayetiyle

Kiliseye, rahiplere ve kutsal is-

lemlere hie gerek yoktu. Tannyla bir olan bu ruhlann, "hoglan-

diklan geylerden baska bir gey yapmamalan" gerek tigini

soylti-

yordu. "Eger yaparlarsa, kendilerini bans, ozgiirluk ve soyluluktan

yoksun

birakirtar.

4

Age.s. 178.

5

Ages.

179.

6

Age,

183.

5.

Ruh, hoglandigt

seyleri

yapana kadar mii-

143

Ortacag

kemmel

ona sitem editmez." Bu kenbaskalannm zaranna davranmayi

degitdir ve zevk aldigi icin

dini ahlakdisi kilma doktrini

da ogretir: "Bu ruhlar, yapilan ve yaratilan ve doganm gerektirdigi her seyi kullamrlar; uzerinde yurudukleri topragi kullandikca

huzura kavugur." 7 Bu, ahlaksizhgt haklt cikarmak ve ortacag koylii isyanlan sirasmda aciga cikan huzursuzluk turunu zihinleri

giiclendirmek icin kolayca kullanilabilen bir ogretidir.

Ozgur Ruh Heresisi, sadece ortacagm buyuk koylii isyanlannda ve tngiliz Devrimi sirasmda asm solda ortaya cikmakla kalmayan, aynt zamanda William Biake'tn yazilannda da goriilen gizli bir gelenek olusturdu. Ozgur ruh kulUinun, bireyin topyekun ozgiirlegmesini vurgulayan, evrensel bang ve sevgiye cagiran modern bir versiyonu 1960'larm karsi-kulturiinde de go rule bilir.

Bu turden Hberter inanclarm ortacag toplumu icerimler tasidigi aciktir.

nan derin

iktisadi ve

On

icin

devrimci

dorduncii yuzyihn ortalannda yaga-

toplumsal degisiklikler ciddi gerilimler ya-

ratiyordu. Koyluler arasindaki huzursuziuk, refah icinde ve go-

rece 5zgur olduklan yerlerde degil, daha cok, kuctik sivil ve eklesiastik lortlann kendi yargilama

haklarmi koylulerin zaran-

na genigletmeye ve resmilestirmeye cahstiklan yerlerde patlak veriyordu. 8 Higbir ^eyi olmayan koksiiz yoksullar arasinda Cen-

net Bahtesi'nin dogal adaletine doniis oziemi de vardi. giliz

Hussite Devrimi, 1525'te

man lesel

Ancak

tn-

koylulerin in 1381 tsyam, 1419-21'de Tabor-Bohemya'daki

Thomas

Koylii Isyam ve 1534'iin

Mitnzer'in otiderlik ettigi Al-

Munster Komunti

gibi

buyuk

kit-

ayaklanmalar genellikle celiskindi. Bu ayaklanmalardaki

anarsist kokleri aciga

cikarmak her zaman kolay

degildir. Binyi!-

umutlan guclendirdikleri kesin olsa da, genellikle gercekci ve smirk toplumsal bede fieri vardi. Yapuklan ozgiirliik cagnsi hie kuskusuz liberterdi, ama genellikle otoriter yonetimle ci

ve liberter

sonuclandi.

1381'de Ingiltere'de ger^eklesen Koylu

lsyani,

Essex ve

Kent'teki yeomanlartn gittikce agirlasan vergilere, ozellikle o

si-

rada yururliige konulan Kelle Vergisi'ne kargi kitleset protestosu olarak basladi. Soylulann, ya ve

onu Age,

$.

bir serfe

yeomanm

feodal statusiinii kaldirma-

donttsturmeye cahstiklarmdan korkuyorlardi.

184, 185.

Bkz. George H, Williams, The Radical Reformation, Wtidenfeld son, 1962,

s.

61.

&

Nicol-

Anar$izmin Tarihi

144

Papaz John Ball eski

esitlik ve

ozgurluk cagina olan inancim su

linlu misralarla dile getirdi:

Adem

ekti

Hawa bigti

O sirada soylu

beyler neredeydi?

Ayaklanmadan oncejohn

Ball,

Fransiz kronikci jean Froissart'm

kaydettigi devrimci bir vaaz verdi;

Her seyde ortakhk kurulana kadar

mez ve da, rte

gitmeyecektir.

O gun

lngiltere'de isler

yolunda gide-

geldiginde ne hainler kalacaktir orta-

de soylu beyler. Hepimiz bir araya gelip birle§eeegiz ve

pemizde

artik lortlar olmayacak. Boylesine kdlece yasamayi

edecek ne yaptik? Hepimiz

aym ana

te-

hak

ve babadan geliyoruz. Bizi

zorluklar icinde sahstmyor ve kazanci kendileri harciyorlar. Biz-

den den

lis tun

olduklanm gosterebtlmeleri

olabilir

Ozel miilkiyete ve olarak

icin

bundan ba$ka

bir ne-

mi? 9

hukumete

esitsizlige

saldirmasina ragmen John Ball ozel

saldirmadi. Insanlann Krala bajvurmalan ve

kendi koleliklerinden sikayetci olmalan gerektigini de soyler.

Ama aym zamanda soyle der: lecegitnizi ya

"ona, baska

tiirlu

de hareket edebi-

da kendi basimtzin caresine bakacagimizi soyle-

yin.

Kentteki isyancilar Maidstone'lu sectiler siyle

n

Wat

Tyler'i

yuzbasihga

ve Jack Straw'u da ustegmen olarak ataddar. Yuz bin

ki-

Londra'ya yuruduler, Essex ve kentteki kasabalan ve satola-

ele gecirdikten

sonra baskente yoneldiler. Oraya vardiklannda

Londra halki kent kapilannin kapattlmasini onledi ve onlarla birlestirdi, Essexliler, Krai inlert serbest

II.

giiclerini

Richard'tn Mile End'de, ha-

birakacagina ve nakit kira karsdiginda kisisel hiz-

met sistemine donulecegine soz vermesi tizerine geri donmeyi kabul ettiler. Ancak kentliler savasa devam ederek Savoy Sarayi'ni (kraliyet

basdanismani Gauntlu John'un evi)

Tapinagi'm atese verdiler, hapishaneleri acttlar

yiktilar,

Qohn

Bar

Ball'unki

dahit) ve Canterbury Piskoposu'nu oldurerek sarayini atese verdiler. Atinu,

A Radical Reader:

The struggle for change

Christopher Hampton, Penguin, 1984,

s.

51.

in

England, 1181-1914, der.

Ortaqag

Asm serbest

Sadece

talepleri yoktu.

ahm

145

emek, vergi indirimi,

Cicreili

satim, feodal hak ve yukumlulukiere son verilmesi-

ni istiyorlardi.

Gene

Krai Richard, Tyler ve Straw

araya geldi ve taleplerin cogurtu kabul

etti.

ile iki

kez bir

Smith fie ld'de yaptik-

lan ikinci toplantida Tyler, Kral'a soyle dedi: "Ingiltere'de artik

ne hainler, ne

serflik

ne de beylik olmahdir; butim insanlar 6z-

gtir olmahdirlar." 10 Richard'in

rin

ardmda, ozgurluk ve

online konulan bu sinirh taleple-

esiiligin altin

cagtmn tek

bir hamleyle

geri getirilmesine iliskin binydci bir anlayis yatiyordu.

rayi'mn

mal

yagmalanmaksmn

edilen,

Savoy Sa-

atese verilmesinde ve Jack Siraw'a

sonunda zengin ve ruhbamn (aman dileyenler dism-

da) kilictan gecirilecegine dair deklarasyonda ortaya cikan hep

bu

anlayistir,

Isyancdarm umutlan asla gerceklesmeyecekti, Smithfietd'de yapdan gorusmeler sirasmda, Londra Belediye Baskani William Walworth, Tyler'i yaraladi. Tyler'in St. Bartholomew Hastanesi'ne goturuldugunu ogrenen Belediye Baskani, onu surukleyerek disan cikardi ve basini kesti. Boylece Kral'in vaatleri gecersiz kaldt.

John

Ball ve

Jack Straw pek cok kisiyle birlikte idam edildi

ve isyan bastinldi.

Ancak bu, isyamn sonu

degildi.

John

Ball'un mesaji unutul-

madi: Ba$langicta butun insanlar ozgur ve e?it yaratildilar, Kotii insanlar yersiz bir

zulumle Tanrinin iradesine

getirdiler, ijimdi

dir tastdiklan

ma

Tannnin

ilk

kez kar$i gelerek

verdigi sure doldu. Insanlar

boyundurugu eger

isterlerse

kaldinp atabilir ve dai-

ozlemini cektikleri ozgurlugfl kazanabilirler.

metinlerdeki, bugdayi zararli otlan

ambannda

toplayan,

koktlnden sdkup yakan bilge

ailelerini cekip cevirmeli ve

vakti geldi. Zararh otlar,

Hepsi ve onlarla

iyi yfirekli

buyuk

serfligi

bunca sure-

O

halde, kutsal

mahsulu mahveden

aile reisleri gibi,

kendi

olmahdirlar; cunku hasat

lortlar, yargiglar

ve avukatlardir.

birlikte gelecegin toplulugu ifin zararh olabilecek

herkes yok edilmelidir.

zaman, buyukler

bir kez kesilip anldi-

ginda, butun insanlar ejit ozgurlukten, e§it mertebe ve iktidardan

yararlanacaklar ve her sey ortak olacaktir. 11

10

Age,

1

Alinti,

s.

62,

Rexroth, Commiitialism,

s.

69.

Anar$izmin Tarihi

146

WilUam Morris

sonra John Ball'un dujiinil

bes. yiiz yil

A Dream

of John Ball (John Ball'un Dusii, 1881) yeniden canlandirdi. lngiliz

Koytulerinin Isyani bir Altin Qag efcanesini temel ahyordu,

ancak 2a mania Isyanm kendisi bir efsane

niteligine

burundu.

Sozgeli^i 1990'da Londra'da Kelle Vergisi'ne kar^i patlak veren isyanlara katilan anarsistlerin bazilan, haksiz vergtlendirmeye karsi gercekle^tirilen II.

bu erken isyanin

bilincindeydiler.

Richard'in artci eylemine ragmen, Avrupa'daki krallar fe-

odalizmin gokusunii onleyemiyorlar, Kilise de yukselen Refor-

masyon

dalgasini durduramiyordu,

Ingiltere'deki Koylii

Isya-

ni'nin ardindan en biiyiik anarsist ayaklanma, bir sonraki yiizyil icinde, I419'da kilise nin

Bohemya'da

gercekle$ti.

Ayaklanmaya yol acan,

yolsuzluklanna karsi saldinya gecen lhmh bir reform-

cunun, Jan Hus'un idam edilmesiydi. Hus, papa ve piskoposlar olmadan Kilisenin daha iyi hizmet edecegini soyleyen Ingiltz Protestan John Wycliffe'i de savunmu§tu. Wycliffe dillere destan olan su sozleri soylemisti: Once, Tanrinin butun ntmetleri ortak olmahdir. Butuin kaniti $6yledir.

Her insanin Tannnin

iiitfuna

mazhar olmasi

san Tannnin Iiitfuna mazhar oiuyor

ise,

gerekir; eger in-

dtinyanin ve dunyadaki

her seyin efendisidir; o halde her insan, butun dunyanin efendisi olmahdir. Ancak insanlar kalabahk olduklan tcin ve her seye sahip

olmadiklan

silrece

bu

gerceklejtneyecektir; o halde her jey ortak

olmahdir.

Bohemya isyamni

izleyen kansikhklar sirasinda isyancilar, Prag

yakinlarmdaki bir tepenin lizerindeki §ehre Incil'de gecen Tabor adini verdiler ve kendilerine Taboritler (Taborlular) ladilar. Bir

anarko-komunist duzen kurmaya

demeye basBu duzen-

cali^tilar.

ne de insandan kaynaklanan bir inanflannm ve eylemterinin yegane kaynagi

de, ne ozel mulkiyet, ne vergiler otorite vardi. Incil'i

olarak gorduler. "Herkes bir arada, kardesce yasayacak, se bir digerine tabi olmayacak," dediler.

hie:

Halk demokrasisi

ken, Tanrimn yuksek otoritesini de kabul

ettiler;

kimister-

"Tann hiikum

surecek ve Kralhk yeryuzundeki insanlara teslim edilecek." 12 Onlar, Isa'nin tkinci Gelisi'nin (e§kiya kihginda) yak in olduguna

inanan 12

a§m

binyilcilardt.

Alum, Cohn, The

Butun yasalar kaldinlacak, secihni$

Pursuit ojthe Millenium,

s.

215.

Orta^ag

147

olan asla ofmeyecek ve kadinlar agnsiz cocuk doguracaklardi. Hatta bazilan binyil gelmis. gibi davranmaya basladi. Ormanlarda ciplak dolasiyor, §arki soyliiyor ve dans ediyorlar, Kovulus'tan

onceki

Adem

ve

Hawa

gibi

tam

bir

masumiyet durumunda

ol-

duklan ni dusunuyorlardi.

komunal sandiklar olu§turdular ve

Taboritler

kendi aralannda

esit

servetlerini

olarak paylastilar. Uyguladiklan ekonomiye

tuketim komiinizmi denilmesine kar§in, iiretimi toplumsallastirdiklarina dair bazt bulgular da vardir. 13

Ancak

iiretimi

buyuk

ol-

cekte orgutlemeyi basaramaditar ya da kent ve koy komunleri

arasinda etkin mal miibadelesini gercekle§tiremediler. Servetleri

komsu halklardan almaya baskdilar. Birkac yil tamamen cokmesine ragmen bu deneyim, ozgiirliigun,

tukendiginde, icinde

kizi degil anasi oldugu ilkesini temel alan bir icin yapilan ilk girisim olarak anilmi§tir. 14

duzenin

kurmak

toplum

Taboritler savasmaya hazirdi. Babil'deki Isa kar§itlanna sa-

vas acan savasci bir Isa'ntn ozlemini cek tiler ve soyle dediler:

"Butun

lortlar, soylular

ve govalyeler kesilecek, tipki haydutfar

ormanlarda yok edileceklerdir." 15 Ne var ki bu liirden $iddete itiraz eden bazilan, bir ban^ilar komiinii kurmak igin Peter Cheliicky'nin rehberliginde kirsal Bohemya'ya fekildtler, gibi

Chebiicky, Tanrimn hizmetkarlan denilen ki§ilerin kihg ta§imalanni ve "her

tiirlu adaleisizlik,

?iddet,

soygun ve cahsanlara

baskt" yapmalanni esefle karsihyordu. §oyle diyordu: "Boylece

butun kardegce sevgi kanla kirlendi ve bu gerilim kolayca melere yol ti

acti

cekis-

ve caniyane sonucjar yaratti." ^eytan onlari ayart-

ve kendilerini, rezaletler dunyasint arttmak ve dunyayi yargila-

mak icm lar:

Isa'nin gorevlendirdigi melekler gibi

gormeye

basladi-

sonuc, "pek c.ok cinayet ve pek gok insanin yoksullasmasi"

oldu. 16 Peter Chekicky, bashca eseri The Net of Faith' it (Inane Agi,

yaklafik 1450) Kilise ve Devi et ten olu§an "iki heyula"ya karsi ciku. Devlet'in ve siyasal iktidann ilk

gunahm sonucu

ve yeni-

surdurmek i^in zorunlu kotulukler olduguna inamyordu. Ancak gercek Hiristiyanlann den kurulmamis.

bir diinyada diizeni

CommMnalUm,

86.

13

Bkz. Rexrolh,

14

Age,

15

Almti, Cohn, The Punuil ojthe Millennium,

16

Peter ChelSicky, The Net 0/

s,

1925),

$.

91.

alinti.

Faifli,

s.

215.

Almanca'ya qtv, Carl Vogl (Munih,

Rudolf Rocker, Nationalism and Cutlure,

s.

109.

Anar$izmin Tarihi

148

kurdugu her toplumda bunlar gereksizdi;

sevgi ve

bans

yeterli

olacaku. ChelSicky'nin kurdugu topluluk dissal bir orgutlenme-

ye sahip degildi ve sadece sevgiyle, lsa ve havarilerinin omegini izleyerek varligim siirdurdti.

adim

de§ler

aldi.

Cok

Sonunda mezhep Moravyah Kar-

sonra Rudolf Rocker, Chelskky'nin Tols-

toy'un bir onciisu, Kropotkin'in ise anarsizmin habercisi olarak

ona tesekkur borclu oidugunu

soyledi. 17

Luther, Zwingli ve Calvin gibi buyiik reformculann ba$lattigi

Reformasyon, Kilise ve Devlet'in denetlemekte zorluk cektigi

gucleri serbest birakti. Reformasyon, hiyerar§ik feodal duzenin

haklar ve yukumlulukler §ebekesiyle birlikte parcalanmasryla cave ekonomiyi rekabete ve tefecilige

ki§ti

die basvurmalan, inane

acti.

Reformculann

In-

cikma konusundaki israrlan mua2zam sonuclar yaratti. Luther'in 1520'de uc biiyvik reformasyon metnini cikarmasmi izleyen uc yd icinde, Hiristiyanligm merkezinde radikat reformasyon denilen muaz-

zam

ve itahi takdirle selamete

Bu hareket, "Hiristiyan Hiristiyanhgini kurmak ve anndirmak igin mevcut kurum ve teolojik ogretilerden, farkh ama birbiriyle ili^lcili yonlerde radikal bir kopus" olarak nitelendirildi. 18 Bu yonler, gevsek bir hareket basladi.

restore etmek, yeniden

bir hareket olan Anabaptistler (yetiskin vaftizine inananlar), Spiritualistler (tanrisal

yakinhgi vurgulayanlar) ve Evangelik Akilci-

lar'dan olusuyordu. Kilisenin Devletten aynlmasini bir ilke ola-

rak benimsediler; Hiristiyan hayatina iliskin kendi versiyonlanni, misyonlar, sahadet ve hayirseverlikle

yasak disinda her

ttirlu

yaymaya

cahstilar ve

baski bicimini reddettiler. Yerlesik ahlak

kuraltanna ters dusen bir ozellik tasiyorlardi. Bu ozellik, en lhm-

h formunda merhametin yasalardan ustiin oidugunu vurguluyor, en belirgin formunda

ise kilise

hayatindaki butun orgiit ve du-

zenlemeleri reddediyordu.

On

altinci yuzyilda Anabaptistler,

pek cok bakimdan

kar-

Ruh

Kar-

des^e sevgiyi ve mallann paylasilmasim isteyen Ozgur desligi'nin ardillan olmuslardir. Devlet'i

onun

kuskuyla

karsiladilar,

kendileri gibi gercek Hiristiyanlan ilgilendirmedigini dii-

sundtiler, Devlette resmi gorev atmayi ya da Devlet

sarilmayi reddettiler. Binyilci olsalar da

lemeye

Tannnin

hazirdilar, Genellikle bansciydilar,

17

Rocker, age; Kropotkin, Anarchism,

s.

11.

18

Williams, The Radical Reformation,

s.

846.

ugruna silaha

Kralhgi'ni bek-

149

Ortaqag

Almanya'daki Koylu Isyam sirasinda Luther'e karsi cikan

Thomas Munzer'in tutumu

farkhydi. Koyliiler bagimsiz kuciik

toplum ve toprakHuzursuzlugun ki$-

ciftcilerden ve ozgur emekcilerden olusan bir

oriakhk haklannm

taki

iadesini istiyorlardi,

kirtilmasina dolayh olarak yardimci olan Luther, yeni serfligi ge-

hukumdarlan savunmaya basladi. "Sokaktaki adama yapmasi gerekeni yapnrmanin tek yolu," diyordu, "tipki haylirmekte olan

vanlarm

zincirler ve kafeslerle zaptedilmesi gibi, onlari yasalarla

ve kihcla dindarhga zorlamaktir." 19 1523'te ci

bir

Thomas Munzer,

orduyu

gizlice

Secilmisler Ligasi denilen devrim-

orgutlemeye basladi. Goruslerini apokalip-

Daniel Kitabi'na dayandirarak, §eytanin gucleri

lik

ler Ligasi

Bu sava?

ile

Secilmis-

arasmdaki savasin baslamak uzere oidugunu ilan binyili baslatacakti. Thuringia'daki

etti.

Mtihlhausen ?ehrini

alarak us haline getirdi ve koylulerden destek gordu. Engels'in,

Almanya'da Kdy\ik Savaslan'nda (1850) ovdugii Munzer Marksist devrimci bir aziz haline gelmrstir,

ama

usen'deki son giinlerinde mallann iein

cagn

gercekte sadece Muhlha-

esit paylasridigi bir

yapti ve 1525'te Frakenhausen'de koylu

nilgiye ugradigi

son savastan

topluluk

ordusunun

ye-

kacti.

Yenilginin ardindan gezgin vaizler siddet yanhsi binyilcila-

Asagi Ulkeler'de ve Giiney Almanya'da yaydilar.

rin metinlerini

Mtihlhausen'deki savastan kurtulan kitapci ve matbaaci Hans Hut,

hem John

Ball'un

hem

de Taboritlerin goruslerini yansitan

toplumsal devrim cagnsi yapti:

bir

"lsa,

butun giinahlan ceza-

landirmalan, butun hukumetleri tepelemeleri, butun mulkiyeti

komunlestirmeleri ve yeniden vaftiz edilmelerine izin vermeyenleri

oldurmeleri idn onlara, Anabaptistlere, kihc ve intikam duy-

j^usu verecek."

w Hut

tutuklandi ve idam edildi, ancak mesaji

Giiney Almanya'da hizla yayildi. Binyilci gruplar cogaldi. Cogu, biiiiin ayinleri

ve kutsamalan reddederek Icsel

[jik'a

gore yasa-

inaya ve mallanni ortaklasa kullanmaya basladi.

Ne

var

ki,

kuzeybati Almanya'da kiicuk bir eklesiastik kent-

dcvleti olan Munster'de yasayan radikal Anabaptistler, Jan Boc-

kclson'dan (Leydenli John) esinlenerek 1534'te bir Yeni

Kudus

Erkek ve kiz kardeslerini gvinahsiz ve

birbiri-

kurmaya iii

cahstilar.

severek, topluluk halinde yasamaya cagirdilar. Besin maddele-

1K

Alitui,

Rexroth,

.'.0

Alinti,

Cohn,

Communal ism,

T1i
s.

846.

Pursuit of the Millennium,

s.

255.

Anar$izmin Tarihi

150

dahil butun mallanni bir havuzda topladilar ve paradan vaz-

ri

gectiler. cil

Ancak ogre til erindeki

dismda butun kitaplan

otoriter egilimler

baskm

cikti: In-

yaktilar. Miinster seciimis bir

konsey

Ancak Bockelson itibar sahibi on iki kihukumet kurdu. Bu hukumet adma yeni

Larafindan yonetiliyordu,

siden olusan yeni bir

Bu

bir yasa cikardi.

yasa ihanetten ana babaya karsi gelmeye ka-

dar her kusur ya da hatayi buyiik bir sue kabul ediyordu. Kadin bollugu on Ian poligamiye yon el tons ti (Tekvin'deki su sozlere

dayanarak; "bereketli olun ve cogahn",

1:

22),

ama Bockelson

nayi olumle cezalandiran kati bir ahlaki zorla kabul

zi-

ettirdi.

Son Gunlerin Mesihi oldugunu iddia eden Bock ebon sonunda kendisini Tann Halkmin Krah ve Yeni Sion'un Hukumdan ilan etti. Insanlan gosteri ve festivallerle manipule etmede ustaydi ve uyguladigi programlar

pek az

direnisie karsila^tt. Hayat

giderek siirekli bir sevinc gosterisini andirmaya bastadi. Taboritlerin aksine Bockelson, sadece tuketimde degil iiretimde de ko-

munizm uygulamayi Bu basanda en

di.

uzun

sureli bir

ba§ardi ve lonca uyelerini ucretsiz cahstir-

belirleyici

olan topluluk duygusuydu, Ancak

ku$atma ve kithgin

zayiflattigi

Munster nihayet

1535'te diisiu.

Bu deneyim Anabaptistleri kararh banscilar haline getirdi. Dogu Avrupa'da topluluklar kurmayi surdiirduler, Ast-

Ozellikle

n

komuncti ve bansci olan Jacob Hutter, Moravsonunda sehuligine yol acan buyuk bir giic kazandi. HuiteChronicles' dn, Hutter grubunun 1528'de Austerlitz yakinla-

bir binyilci,

ya'da rite

nnda

bir

koye

nasil gittigi, "halkin online bir pelerin serdigi ve

herkesin, peygamberlerin ve havarilerin ogretisine (Isaya 23, 18; Resullerin Isleri 2, 4-5) uygun bicimde degerli esyalanni, muh-

taclann yasamasi icin gonullii olarak ve hicbir baski olmaksizin o pelerinin uzerine biraktigi" anlatihr. 21 Yorenin hukumdan on-

lann sigtndiklan yeri Viyana'ya karsi savunacagmi soylediginde, fu karsihgi verdiler: "Bizi korumak icin olsa bile kihca basvurmaktan soz ettigine gore, amk burada kalamayiz." Hutterci koloniler cok basanh oldular ve yoksulluga inanmalanna karsm, komunist ekonomilerinin etkinligi sayesinde zenginle? tiler. ltderler

Koloni uyeleri birbirini dindarca bir yaklasimla denetliyor ve evlilikler yashlann yardimiyla duzenleniyordu. 1622'de Kilise ve Imparatorluk, Moravyah soylulan, onlari mtilklerinden 21

Almti, Rexroth,

Communal ism,

s.

1

25.

kovmaya

151

Orlaqag zorladilar. Dagildilar ve

sonunda

Birlesik Devletler ve

Kana-

da'nm yolu'iu tuttular, Ortacagm koylu isyanlarmm tamamen liberter oldugu soylenemez. Feodal bagtardan kurtulmak istediler ve soylulann agir vergiler biciminde dayauiklan yeni serfligi reddettiler. "Genel

hukuk" uyannca sahip olduklan geleneksel haklan istediler, ama ayni lamanda ozgur emekciler olmayi istediler. Kendiliginden olusan

binyilci mezhepler, hosnutsuzluklartni ve ozlemleri-

insan yapisi yasalann yerine ilahi yasalan gecirme arayisina yonelttiler- Siyasal iktidar sahip lerinin iddialannin yam sira, can ni,

cekisen Kilisenin kurallanni da reddettiler. Ozgiir Ruh Kardeslibirlesildiginde, isgi gibi dalia ajin mezhepler, Tannyla bir kez olmayacagigecerli hicbir yasanin ter kutsat ister dunyasal olsun

Ozgurluna, kisinin ditedigi her seyi yapabilecegine inandilar. Spritualistlerin andirsa da, anarsizmi kutsanmasi gun bu sekilde

cogu pratikte kendileri gibi "inayete mazhar" olmamis kisileri kiicumseyen ve somuren sefihferdi. Yeryuzu cennetini gerceklestirmeye cahsan cesitli binyilci girisimlerde de ayni belirsizlik gorulur. Anarko-komiinist bir duzen kurmaya en cok yaklasanlar Taboritler oldu, ancak onlann

komunizmi de tuketimin Otesine gecmedi ve sonunda komsulanndan almaya basjadilar. Munster'deki Anabaptistler, kendi komunizmlerinde daha ileri gittiler, ancak sonunda bir teror rejimi kurdular.

luklannda

Ve sonraki Anabaptistler ban§ci cesitli

oldularsa da, toplu-

bicimlerde ho$gorusuzliik vardt.

Ortacagin

devrimci binyilcilan ve mistik anarsistlerinin mirasi, upki Hiris-

tiyanhgm kendisi

gibi karmasiktir.

Ingiliz

Buyuk

Devrimi

ortacag isyanlan belirgin bicimde liberter ve e§itlik?i 6z-

lemler ta?irken, bireye fazla icinde ger^eklesti. Herkes,

onem vermeyen

bir

dunya

Tanndan ba^layan biiyuk

goru§ii

Varhk

bir

toplumda kendine ait bir Tannnin yeryuzundeki temsilcisi olarak goriiluyor ve kutsal bir hakla hukmediyordu. Koylu toplulugu, kar^ihkli yardimlajmaya day amy or ve adederle bicirnleniyor, uyumsuzluga ve ozerklige pek az yer kahyordu. Kropotkin'in loncaZinciri halinde var olan hiyerar§ik bir

yere sahipti. Krai,

krini ovdugti ortacag kentlerinin bile kati kurallan ve yonetim

kodlan

vardi. Bireyin ozel

kanaat hakkina sahip ozerk bir

dugu, ancak Avrupa'daki Reformasyon ve Ronesans kabul

ile

kisi ol-

birlikte

edildi.

Bireysel

haklann bu yeni anlami on yedinci yuzydda

tere'de patlak

gurlejmek ve

veren

I?

iktisadi giivenlik icin ortaya

eklendi. Anar$ist

Ingil-

Sava§ ve Devrim srrasmda tiranhktan 6z-

duyarhhk

ilk

atdan eski taleplere

kez bu donemde belirgin bicimde

ayirt edilmi$tir.

Ortacagin toplumsal huzursuzluklar doneminde oldugu

gi-

bi,

Ingiliz Devrimi'nin karrgikliklan sirasinda da binydci mezhep-

ler

one ciku. Cumhuriyet^i hareketin asm

sol kanadini olu§tu-

ran, Kazicilar (Diggers) ve Bagirganlar (Runoffs) olarak bilinen

Anar$izmm

154

gruplar arasinda "Ozgur

canh

bir

donem

canlandigi, kisa sureli

ama

heye-

yasandi. Ozel mulkiyetin kutsalhgini benimseyen

ve parlamemoya

bu

Ruh"un

Tarihi

man?

besleyen anayasalct Duzleyicilerin aksine

gruplar, kendilerinin gercek Duzleyiciler (Levellers) olduklan-

m iddia ettiler ve siyasal esitfigin yam sira iktisadi esitlik talep etDaha

1

tiler.

once, de

komunist

teoriler

olmu§tu, ancak "evrensel

toptuluk kurulana kadar evrensel ozguriuk olamaz" gorii^unii ilk kez acikca ifade eden ki§i Kazicilann sozcusU Gerrard Winstanley oldu. 2 Onlara gore en onemli nokta, Devlet iktidannm mulkiyet sistemiyle olan nihai baglantisiydi. lngitiz

Devrimi, sadece mevcut Devlet ve Kiliseyi

degil, calismayi, cileciligi

ni de

yikmamn

ve disiplini vurgulayan Proiestan etiki-

sona erdirecek sekilde butun dunyayi

kun goruldiigu

bir zamandi.

altiist etmenin miimWinstanley ve Kaztcilar, "eski dtin-

yamn

simdiki durumu atese atilmis. bir kagit gibi yaniyor ve yok olup gidiyor" gortisundeydi. 3 Yeni bir hareketlilik ve ozguriuk

O zamana kadar akla gelmeyen bu kavram, butun efendilerin ortadan kaldinlmasi cagnsi icin gerekli kosullan hazirladi; kocasiz kadinlar bile opecekleri kisiyi vardi: "efendisiz insanlar."

secme hakkini

Gunah'tan once Cermet Bahtoplum efsanesi Norman Boyundurugu'ndan onceki Anglosakson ozguriuk efsanesiyle mudu bir beraberlik icintalep ediyorlardi. Ilk

cesi'ndeki e$it

deydi. Christopher Hill'in belirttigi gibi, Ingiliz Devrimi sirasin-

da dikkat cekici bir ozgiirluk enerjisi vardi: "Insanlar kendiierini ozgur hissediyorlardi: cehennemden, rahiplerden, dunyasal otoritelerin yaydigi

korkudan, doganin kor guglerinden ve bUyucu-

ltikten ozgur," 4

O man

sirada Ingiltere'nin gortinusteki istikrannm ardinda, or-

i§galctlerinden, gezgin emekcilerden ve serserilerden olusan

ofkeli bir yeralti dtinyasi vardi,

Pek cok gezgin kentten kente

diyor ve sonunda Londra'da toplaniyordu.

Bu

gi-

efendisiz erkek ve

kadinlar, gtivenhkten cok bagimsizhga, rahatliktan cok ozgilrlu1

Bkz. Christopher Hill, Hie World Turned Upside Doivn. Radical Ideas During the Revolution, Penguin, 1978, Ranters: Religious Radicalism

in

123; A. L. Morton, The World of the

s.

the English Revolution,

Lawrence

&

Wis-

hart, 1979, s 70-1.

2

The Works of Gerrard Winstanley, der. G. H. Sabine, Cornell University NY, 1941, (bundan sonra Works olarak gececek), s. 199.

Press, Ithaca,

IV

3

Gerrard Winstanley,

4

Cohn, The Pursuit o/(heMillenmiuin, Hill, The World Turned Upside Down,

True Levellers' Standard Advanced (1649), ahnti, s,

288.

s.

154.

Ittgiliz

155

Devrimi

ge deger veriyorlardi. Onlar, Richard Brome'un AJoviall Crew'de

(§en Kalabahk, 1641) romantik bir iislupla anlatttgt dilencileri

Brome'un onlardan soz edi$inde otantik anarsist

andinrlar.

bir

uni vardir: Ulkenin yegane ozgur insanlan;

Cezalandinlmaz yapttklan hi^bir

Ne

sey;

ne yasa

tanirlar,

ttaat ederler valiye, ne de ibadet ederler.

Kendi kadim gorenekleriyle ya^arlar Ya da olustururlar kendiierini yeni bastan. 5 Kazicilann ve Bagirganlartn taraftarlari bu saflardan

cikti.

Gerrard Winstanley'den esinlenen Kazicilar, Nisan 1649'da Surrey'de, Walton-on-Thames yakmlanndaki St. George Tepesi'nin issiz bir bolgesinde bir koloni

kurmaya

caltstilar.

Gerceh

Duzleyicilerin Yuksek Ahlaki ba^ligint tasiyan manifestolannda

soyle diyorlardi: "Dogrulukla cahsabilir ve yeryuzunu herkes

cevirmek

igin ortak bir hazineye riz."

6

icin gerekli temeli olusturabili-

Bastangicta yakla§ik kirk kisiydiler.

ekip bic tiler;

Huzur icinde topragi

bugday, cavdar ve havue

fasulye,

yetistirdiler.

Winstanley kisa sure icinde sayilannin binleri bulacagini dustiniiyordu. Baris^i

tutumlanna ve uretkenliklerine ragmen, sadece ruh-

ban, toprak sahipleri ve hukiimel gorevlilerinin degil,

mUlk

komsu

sahiplerinin de tacizine ugradilar. Fideleri ayaklar alunda

eigne ndi, aletleri ellerinden ahndi, derme catma kulubeleri yikildi.

Gene de

bir yil kadar dayandilar.

icin General Fairfax'in icin uzerlerine bir

huzuruna

Yaptiklanm aciklamalart

cikanldtlar.

Gozdagt vermek

boluk asker gonderildi, Cromwell onlann de-

neyimini derin bicimde yikici gormekte bir bakima hakkydi, ctinku Kazicilardan olusan karmakan^ik grup, kendi totaliter

yonetiminin temellerini tehdit ediyordu. Bununla birhkte Winstanley,

A Watch-Word

to the

City of London 'da (Londra Kentinin

uyanda bulunmustu: "Butun insanlar ozgurlugu savunmaktadirlar... Ozgur insan dtlnyayi altUst edecegi Parolasi, 1649) ?u

5

Age,

6

Bki. D.

s.

48.

W.

Petegorsky, Le/(-Wtng Democracy

jn ihc IJi^lish Civil

War;

A

Study of the Social Philosophy of Gerrard Winmanhy, Victor Gollanez, 1940, s. 161.

Anar$izmin Torihi

13b icin, hit;

kuskusuz dtismanlan da

Kazicilar

sonunda

olacaktu*." 7

surekli tacizden bikarak

St.

George Tepe-

si'nden (ya da radikal Protestan gelenek azizleri reddettigi icin,

kendi deyisleriyle, George Tepesi) indiler. Onlarm Gercek Dtizbuzdaginin sadece gorunen ucu oldugu soylenebitir,

leyicilik

Guneydogu

Ingiltere'nin cesitli yerlerinde benzer deneyler ya-

sandtysa da, hicbiri 1650'den sonra ayakta kalamadi.

8

Winstanley, Kazicilarm ozlemlerine teorik form kazandiran

en onemli

butun dUnyanin

kisiydi. Kazicilar ise "Ingiltere'nin ve

ezilen yoksul insanlan

ic;in

ve onlar adina" konusuyorlardi. 9 Wi-

ganh

bir kumas tuccarmin oglu olan Winstanley, Londra'da yapkumas ticaretinde basansizhga u gram is ve uc recti isci olarak cahsmak zorunda kalmisti. Mistik dinsel brostirler yazmaya basladi, ama hizla mistisizmden ilerici ve demokratik bir akilcilik tigi

Cagmm

sistemine gecti.

diger radikalleri gibi, o da toplumsal 6z-

lemlerini dinsel terimlerle ve guclu bir

konusma

diliyle ifade etti.

Ona

gore Isa bir ozgurhik semboluydU: "Gercek ozgiirliik," diyordu, "toplulugun ruhunda ve yeryuzu hazinesinde yatar ve her seyi kendi icinde yeniden olusturarak cevresine yayan gercek Isa

istebudur." 10

Kendisinden onceki Ozgur Ruh ustalan ve kendisinden sonraki Tolstoy gibi, Winstanley de,

Tannmn

kisisel bir ilah

ya da

Ustun Varhk degil, "biitUn insanlann icindeki ruh" olduguna mandi. Tannyi Akil ile ve Akh evrenin yasasiyla ozdesledi: "Butun yaratiklan yoneten Akil"dir ve "insanhgi anndtracak olan

ruh saf olur.

olan her kisi Tannmn Oglu disandan degil iceriden, kendi vicdanlanyla,

Aklm buyrugunda

11

akildir."

Onlar

artik

sevgi ya da akilla ydnetitirler. Winstanley'in Gercek Diizleyicilerin

AMarti'nda yazdigi

gibi,

"onu yaratan, onu kendi kendisinin

ogretmeni ve htiktimdan kilan akhn buyrugunda olan insanin. 7

Winstanley, The

Law

of Freedom and Other Writings, der. Christopher Hiil,

Cambridge University

Press, 1983,

s,

128 (bundan sonra Writings olarak

gececek).

8

Bki. Hill, "Introduction" nes, The Digger

9

Winstanley,

A

Winstanley,

Winstanley, Writings,

s.

30, Bkx, Leslie tarihsiz,

s.

S.

A. Jo-

7-8.

Declaration from the Poor Oppressed People of England, Haii-

ran 1649, Writings, 10

,

Movement 1649, Hyde Park Pamphlet,

s.

108.

A Watch-Word

to the City of

London, Agustos 1649, Writings,

s.

128. 11

Winstanley, The Saint's Paradke or the Fathers Teaching the only

on

to

Waiting Souls, 1648,

s.

78.

Satisfacti-

Ingtli2

bir ogre tm en in ya

dismdaki

artik kendi

157

Devrimi

hukumdarm

da

pesin-

den gitmeye ihtiyaci yoktur," 12 "Bunun dismdaki yoneten ve ogreten giic, once yuregin icinde, onu baskalarmdan duyulan kolece korkularla doldurarak, daha sonra bir baskasimn dissal gucuyle kisiyi hapsederek, cezalandirarak ve ezerek, bans ve ozgiirluk

ruhunu

budur; Eger insan tirse, dissal

13

Wins tan ley' in anarsizminin anahtan

Tannnm

verdigi akilla kendi kendisini yone-

zayiflatir.

yonetime

artik

gerek yoktur.

Butun insanlann birbirine bagimhhgindan etkilenen Winstoplumun icinde, .insanhgin

tanley su sonuca vanyordu: Akil,

ortak bekasi icin gerekli olan diizenin bir ilkesi olarak

bu nedenledir

ki akilci

ve

isler

varhklann yonetilmesi gerekme2,. Top-

lumsal catismanin bashca kaynagi, ele avuca sigmaz insan dogasi degil, ozel mulkiyettir,

Bu oncullerden hareket eden Winstanley,

erken brosurlerinde toplumsal ve siyasal duzene siz,

saldirdi, Devlet-

ordusuz ve yasasiz anarsist bir komunist toplum formunu

savundu. 14

George Tepesi' ndeki koloniyi kurmadan The

mulkiyet bul

iki

ay once basil an

New Law of Righteousness' ta (Dogrulugun Yeni Yasasi, etti:

bunu

ile

hiikumet arasinda yakin

"Topragin bir elden digerine satilmasi

v,e

1649)

oldugunu ka-

bir baglanti

satin alinmasi,

yonetim yasast haline getirme, oteki yaratiklann kendi analan olan toprakian beslenmelerini kisttlamaktadir." 15 Bir kez bir

giic sahibi olan ni

insanlann somuru ve baskiyi siddetlendirdikleri-

de anladi: otorite sahibi olan herkes baskalari karsisinda tiran kesihr; r;ok koca,

pek

ana baba, efendi ve yargig, kendi kanlari, ^ocuklan, hiz-

metkarlan ve tebaasi karsisinda, onlarin da kendisi gibi yaratiklar

oldugunu ve ozgurlugun hepsine

gunu

Mulk

esit dagitilmis bir

ayncahk oldu-

bilmeden, zalim hirer lort kesilirler. 16

sahipleri bir kez ortaya ciktiklannda, hiikumet ve yasalar

aracihgiyla kendi hakimiyeilerini kurarlar: 1

1

I

)

14

Winstanley, True Levellers' Standard, Writings, Age,

s.

s,

Bki. Hill, "Introduction", Winstanley, Writings,

Upside Down.

s.

15

Winstanley, The

16

Age,

s.

77.

78.

5.

s.

41; The

135.

New

Laiv of Righteousness, 1649,

s.

6.

World Turned

Anarsizmin Tarihi

158

Hiikumdariar topragin kendikrine

mulke

bir

Bertim ya da

att

oldugunu soyledikge,

Onun dedikce, ne siradan

belirli

insanlar ozgur

olacak, ne de Olke sorunlardan, zulumlerden ve sikayetkrden kurtulacak; her seyi Yaratan'in

akhna

siirekli eziyet edilecek. 17

onun yasal kurumlannm alt smiflan yerinde tutmak olduklan Winstanley icin aciku. Bu evrede Winstanley,

Devlet'in ve icin var

yegane cozumun ozel mulkiyeti kaldirmak olacagini, boylece hukiimeie ve kiliseye gerek olmayacagini one siirdii. Satmak ve satin

ahnak otmayinca, yargtglar ve avukatlar da gereksiz olacakHerkesin vaaz vermesine tzin verildigi takdirde, profesyo-

tardi.

nel ruhbana da ihtiyac kalmayacakti. Devlet, yasalardan ve ha-

pishanelerden olu§an baski aygulanyla birlikte kolayca sonumlenecekti: "Insani insana kole etmeye, hapsetmeye, kam^itamaya ya da asmaya neden ihtiyac duvalim?" 18 Hirsizligi gunah haline

oldugunu one surdu. Idam cezasmi Hayan ancak Tann verebilir ve alabilirdi; ciidam edilmesi cinayetti. Gunim birinde, "butun

getiren tek §eyin acgozliiluk kesinlikle reddetti:

nayet isleyenin

yeryiizunun ortak bir hazine haline gelecegi"ne inaniyordu.

gun

geldiginde insanlar birbirine yardim edecek ve zorunlu

O

isleri

zevkle yapacaklardt. "Kimse kimsenin iizerinde lort olmayacak,

herkes kendi kendisinin lordu olacak, kendi icinde var otan ve

onu yoneten, ashnda Tannnin ta kendisi e§idik yasasina uygun yasayacak." 19 Winstanley

kitlesel

olan, dogruluk, akil ve

ayaklanma ya da zenginlerin topraklan-

nin zapi edilmesi icin cagrida bulunmadi. Tarn bir barisci olma-

masma ve dogrudan men daima §iddete

eylemin a§in bir formunu savunmasina ragkar§i cikti.

Dlkenin yansinin ya da ucte

ikisinin yoksullarm bir arada cahsabilecekleri

bos topraklardan olustugunu hesapladi, Kendi ekmegini aim teriyte kazanmaya haztrdi ve George Tepesi'nde bir toplu yerlesim yerinin orgiitlen-

mesine yardimci oldu. Bu deneyimden hareketle, The Law of Fre-

edom

in

a Platform or True Magistracy Restored'da (Bir Platformda

Ozgiirluk Yasasi ya da Yeniden Diizenlenmis Dogru Yargiclik,

1652)

Ingiliz

toptumunun

bir ortak mulkiyet sistemi temelinde

yeniden orgutlenmesini saglayacak bir plan sundu. Christopher 1

Winstanley, Works,

18

Age,

19

Ahntt,

s.

bu cahsmaya "komunist bir toplulugun

Hill, s.

1

59.

283.

Woodcock, Anarchism,

s_

44.

Ingiliz

"

ariayasa taslagi

Devrimi

159

demist ir, ancak bunun daha cok komunist bir

Devlet taslagi oldugu gorulmektedir. 20 Ashnda Winstanley' in duiki evresi vardir, Erken cahsmalannda, anarsbt bir toplumu anlaiti, ancak George Tepesi'ndeki Kaztcilar kolonisi deneyiminden sonra, ozgur bir toplumun hemen mumkurt olabilecegine dair goru$lerini gozden gecirmeye bastad 11 Bir Platformda Ozgiirliik Yasasi'nda komunist toplumun yeni ve otoriter bir formunu ortaya koydu, Temel onculleri ayniydi. Dogada hareket ve karsriikh bagimhhk ilkesi olarak T army a,

suncesinin

i.

akhn ve adaletin guciine olan inanci hukuka uygun davrandiklanna dair icsel aydinlanma doktrinine bagh kalmaya devam etti. tnsanhgin dogal durumunu bir isbirligi hali ve ortak korunumla bir arada tutulan birlesjk bir toplum olarak goriiyordu. En insani meselelerde sevginin,

tamdi. Insanlann akilci ve dogal

onemlisi, ozgiirlugu hala her bireyin ozgur geli§imi olarak kutsu-

yor ve bunu iktisadi guvenligi saglayan yegane imkan olarak goriiyordu: "Gercek ozgiirluk, digt

insamn beslenme ve korunum

yerde olu§ur ve bu da,

topragin kullanilmasiyla

sagla-

mum-

kiindur." 12

Ancak George Tepesi'ndeki

Kaztcilar kolonisinin, ozellikle

dismda ise dusman miilk sahiplerikoyduklan deneyim onu insan dogasina iliskin yeni ortaya nin dusuncelere goturdii, Insan doga sayesinde toplumsal ve akilci kihnabilirdi, ancak mevcut toplumda insanm genellikle ele avuca sigmaz ve kafasi karisik oldugu gorultiyordu. Kazici acgozlulugu Winstanley'e dissal bir toplumsal denetim formuna ihtiyac koloni icinde Bagrrganlar'in,

oldugunu gosterdi. "Ihlaller olur ve bunlar cehaletten ve insandaki kaba hayal gucunden kaynaklanabilir," diyordu. Boylece bir insan toplulugunu duzene sokmak icin yasalara ve hukumete ihtiyac oldugunu hissetti. B George Tepesi'ndeki koloniyi bir arada tutma mucadelesi sirasinda Winstanley, Kazicilann "dogru hiikumefe degil, "yeryuzu hazinelerini yoksuldan" saklayan hukumete kar^i olduklarmi one surmeye ba^lami^ti. 2 ^ Daha da ilert giderek soyle dedi: "Hu20

Hill,

The World Turned Upside Down,

21

Bkz.

Edmund

Del!,

arlt rlv, IV, 138-9 ve Hill,

22

Winstanley, The

23

Age,

24

Winstanley, 5.

s.

170.

s,

134.

"Gerrard Winstanley and the Diggers", The

Law

The

WorU Turned

of Freedom, Writings,

s.

Upside Down.

s.

Modem Qu-

134-5.

295.

302.

A New-year's

Gift for the i'oilinntfiil

and Aimic, 1650, Wrilmgs,

Anar$izmin Tarihi

160

kumet yeryuziinun belirli

bilgece ve ozgtirce duzenlenmesi,

insanhgm

yasa ve kuratlann gozetimi altinda yasamasidir. Boylece o

ulkenin sakinleri dogduklan ve yeustikleri topraklarda bolluk ve

ozgur luk icmde bansci bi^imde yasayabilirler." 25 Da ha sonra ya-

barium korunmasi icin insanlann ve

salara olan ihtiyaci, "ortak

oteki yaratiklarm kendi eylemleriyle yonetildikleri bir kural" ola-

rak savundu. Halk mitisi biciminde bir ordu, yasalan uygula-

mak, "halkin kabahgi"na karsi toplumu korumak ve kralligin yol korumayi ya da geri getirmeyi isteyen herkese di-

actigi koleligi

renmek ve onlan yok etmek icin gerekli olacakti." 26 Winstanley bu kez ulkenin yiiksek yonetici kurulu olarak gosterecek yilhk bir parlamento onerdi ve yapay yasalardan olusan bir kanun metni hazirladi. Ozgurliik Yasasi'mn altbasligi, "Yeniden Diizenlenmis Dogru Yargicltk" idi ve en buyuk faaliyet

CromweU'e adandi. Winstanley,

Devletci olan general Olivier

Cromwetl'e,

nn lara

"

u Ike n n gucu i

si zi n

27

ellerinizde" diy ordu

yilhk olarak secilmesi gerektigini one surdii.

Yargi c la-

Her yurtias yasa-

gore cahsmak zorundaydi ve ancak ortak stoka katkida bulu-

nanlar on dan yararlanabilirlerdi. Yasatar 6c alma ilkesine -"goze goz"- gore duzenleniyor, ancak cezalandinci olmaktan cok duzeltici

bir

ozellik ta^iyordu.

emek ve kamu haklanmn

YapUnmlar, kamcilama, zorunlu

kaybedilmesiydi. Cinayet,

ahm

sat\m,

tecavuz ve daha sonra avukat ya da rahibin ticaret yapmasi gibi

durumlara uygulanmak kondu. Winstanley,

iizere,

olum

cezasi yeniden yururluge

babanin otoritesini gerekli gordu, "denetci"lerin (plancilar) ekonomiyi yonetmelerini ve yasalan aile icinde

uygulamalanni, "amirler"in suclulan dogru yola yoneltmelerini savundu. Dinsel inane ve

fikirlerin

tam ozgurlugune

izin verir-

ken, zorunlu ve genel egitimi savundu. Winstanley, insanlann

ozgurluge hazir olmadiklanna ve kendilerini yonetmeye basla-

madan once uzun rektigine

bir egttim ve hazirhk surecinden gecmeleri ge-

inanmaya

bast amis ti.

G&rii§lerinin en alt noktasmda, ozgurlugu

bu kez kendi

emeginin urunlerinden yararlanan, secme ya da temsilci olma yetenegine sahip,

aile icinde

kendisine hiztnet edecek gene erkek

ve kadin hizmetkarlan olan bir "ozgur insan"m dar anlamda 25 26

Age,

s.

374, 357.

27

Age,

s.

276.

Winstanley, The

Law

of Freedom, Writings,

s.

305.

ikti-

161

Jngilis Dtrvrimi

Ozgur luk

sadi ozgurlugii olarak tanimladi.

artik evrensel degildi.

Aciktir ki Winstanley 'in liberter dehasi o tuketici pratik komii-

nizm deneyiminden sonra onu terk etmisti. Yeni Dogruluk Yasasi ilk buy ilk anarsist metinlerden biriyse, hasin bir dille yazdmis olan Ozgiirluk Yasast da

ilk

Marksist sistem olarak okunabilir.

bunun, onerileri yerine getirecegi umuduyla Cromwell'e adanmis "mumkun olabileni savunan" bir dokiiman oldugunu one surmustur. Ancak CromwelPin gercek Duzleyicilerin davasint benimseyecegine Winstanley'in cidden inanmis oldugu soyleHill,

nemez 28 Komunist

iitopyasi dagildiktan sonra

Winstanley hicbir sey

yazmadi ve karanhklar icinde kayboldu; zengin bir ciftci, belki de bir Quaker olmustur, Bagirganlardan Lawrence Clarkson, daha sonra onu, Akhni baskalarmi yonlendirmek ve kisisel un pesinde kosmak icin kullanmakla sucladt: "yureginde kendine duydugu sevgi ve bos bir gurur vardi." Clarkson da Winstanley'in,

"sozde evrensel bir ruha sahip olan George Tepesi'nden

utanc verici cekili^i ve siradan bir servet avcisi haline gelisi"ni uziintuyle anar. 29

sist si

Winstanley ve Kazicilann liberter komunizmi erken anarfelsefi anarsizm sema-

ve sosyaiist hareketi etkilemedi. Akilci

Winstanley'inkine cok benzeyen William Godwin, History of

the

Common wealth

oj England (Ingiliz

De vie tier Toplulugu'nun onun ve Kazicilann

Tarihi, 1824-1828) bashkli devasa eserinde,

almaya degmez" diyerek goz ardi etti. 30 Sosyalistler onu ancak on dokuzuncu yuzyilm sonuna dogru kesfettiler ve Kazicilar ancak bu yuzyilda "bilinen en erken anarsist ogretilerini "dikkate

hareket" olarak kabul edildi. 31

Winstanley'in kuctimsedigi Bagirganlann

ise,

en

tutarli

li-

Ozgur Ruh Heresisi'nin gercek mirascilan oldugu

berterler ve

kanitlandi. Ingiliz Devrimi icinde ortaya cikan en anarsist bireyler onlardir.

Yerlesik ahlak kurallanna karsi cikarak

lardan ve kurallardan

tam

bir

ozgurlesme

butun yasa-

icin ugrastilar ve ser-

best aski savundular. Ozel mulkiyete saldirdilar ve

dinlmasmi 28 29

istediler, ister eklesiastik ister sivil

onun

kal-

otsun butun hu-

ThfWorld Twrncd Upside Down, s. 134. Lawrence Clarkson, A Single Eye All Light No Darkness One, 1650, Hill,

Morton, Die World

tif

30

Godwin. History

CummonweaUh

31

Woodcot'k, Anarchism,

t>(

the Ranters,

s.

41

s.

alinti,

134.

of fingland. H.

Cnlburn, 1824-8,

111,

82.

Anar$ izmin Tarihi

162

kiimet formlanni reddettiler, tnsanhgm, ozel mulkiyetin, simf

ayrimlannin ve insan i otoritenin olmadigi ozgun haline do nee egini

umdular.

Butim taraflardan zutiim gordukleri ozel bir dil gelistirdi ve gizli

icin,

propaganda

Bagirganlann cogu Ingiliz Devri-

yapti.

mi'nin "delilik simn"nda yer aldilar ve Cromwell doneminin agir

bash karanhgi iginde radikal cdginhklanyla mutlu oldular, Duzugramalarindan, Crom-

leyicilerin 1649'da Burford'da yenilgiye

well yonetimine so Ida n gelen en ciddi tehdidin boylece sona er-

mesinden sonra ortaya ciktilar. Bagirganlann en tamnmisjan, Abiezer Coppe ve Lawrence Clarkson idi. Bununla birlikte, Joseph Salmon ve Jacob Bauthumely ya da Bottomley de geride ba~ zi

yazilar birakmislardir.

Bagirganlar genellikle Quakerlar

gruptan digerine gecmis sal

otabilir.

Her

ile

iki

kanstinhr ve cogu bir

grup da tapinmanin

dts-

formlanna 6nem vermedi ve gercek dinin bireytn icindeki

aydmhk"ta buhmduguna

"derinlere yerlesmi§ ruh"ta ya da "icsel

ve yeni bir bans, ve ozgurluk cagini ba^latmak i?in sevgi gucil-

nun

yeterli olacagina inandi, Bir

9agdas olan

Thomas

Collier, Ba-

girganlann ve Quakerlann ogre tiler in in ozde§ oldugunu one dii:

"ne ruhun dismda

emirler;

siir-

ne bir kural olarak Kutsal Metin; ne

Isa;

ne arzulardan baska yasa; su

anm

disinda ne cennet ne

san, ne de insanin hayal ettigi §eyin dismda bir

OzgUr Ruh'un ustalan

gibi Bagirganlar

gunah

vardir." 31

da bir uir maddeci

panteizmi benimsediler: Tanri oziinde her yaratigin icindedir;

butim

yaratilan seyler birlesir; insan yureginin disinda ne cennet

ne de cehennem vardir. Bu nedenle Tannsi olan

pamaz. Eski

bir

ki§i

kotuluk ya-

bir

vecd done-

subay olan Joseph Salmon kisa

minde sun Ian kaydeder: Oniimde cennet kapiiannin a^ildigim ve yeni Kudus'iin (o parlakliga ve katle

muhte$em

Ruhumu

ilahi

guzellige burunmils olarak) tevazu ve sef-

kucakladigini

gordum

...

Sonsuzluk ucurumuna go-

muldugtimu, varliklann varhgina kavu$tugumu hissettim,

Ruhum

bolundii ve ilahi biitunlugun <;e$mesine ve uniTnanina bosaldi; saf hayattn arzulan, o

A

ummanin

32

Thomas

33

Joseph Salmon, Heights

Collier,

of the Ranters,

s.

icinde yok otup

33

gitti.

Loohing-Glasse for the Quakers, 1657,

94-5.

in

Depths (1651),

s.

15, almti,

s,

73.

Morton, The World

Ingiliz

Devrimi

163

Ne var ki, cogu Quaker ve Kazici onlann cok asm ve kavgaci olduklanni dusundfi. Winstanley'i kendi ideal toplulugundaki tembel ve "bencil nihlar"la basa cikmak icin bazi yasalann ve kurallann gerekli olduguna inanmaya yonelten, muhtemelen

George Tepesi'ndeki kolonide Bagirganlar ile yasadigt deneyimdi. 34 Quaker lideri George Fox, iclerinden bazilanyla hapishanede karstla§tiktan sonra, kendilerini Tanri gibi gordiiklerinden, "bagira cagira ve bo§ konu§iuklanndan, ucucu fikirlere kapildiklanndan ve kii fret tiki erinden" yakindi. Bir keresinde onlann, cok kaba olduklanni, sarki soylediklerini, ishk caldiktanni ve

dans ettiklerini gordu. 35 William Penn, daha da ileri gttli: Quakerlann arasindaki Bagirganlar, "her insanin bagimsiz olmasini ve baskalannin degil bizzat kendisinin belirledigi bir ilkeye gore istiyorlardi. 36

yasamasi"m

En onde giden Quakerlar boylesine

soka ugradiklanna gore, Muhalif papaz Richard Baxter'in, onla-

nn "Kufur

niteligindeki sefahat doktrini"ni lanetlemesi hie de

gore bu doktrin, onlan "Masum olan masumdur" (yasaklanmis olsa bile) g6ru§unu be-

sasirlici degildir, Baxter'a

igin her sey

nimsemeye

yoneltmisti. 37

Cagdasjarmi en fazla $a§irtan, onlann tamamen ahlakdisi

Lawrence Clarkson, Bagtrgan doneminde, butun geldigine gore, Tannnin onunde hicbir gunah

oluslanydi,

edimler

Tanndan

ediminin olamayacagma inandi. §6yle diyordu: "Basjangtcta gu-

nah yoktu. Ancak insan gunahin var oldugunu du§undukr;e, hie

yokmus

kimse, gunah

gibi

davranip armana kadar giinahtan

kurtulamaz; benim icin gunah olmayan, karanhk anlayis ictn gunahtir ve giinahsiz

olmak

icin

butun gunahlan, aynca butun

ya-

salan ortadan kaldtrmak gerekir." 38 $u inancini tekrarladi: "Tanri

her seyi

yaratmisti, oyle ki kotuluk sadece insanin dii-

iyi

^tincesinde vardi; hirsizhk, hitekarhk ve yalancihk gibi seyler

yokiu, bunlar hep daha sonra ortaya ciku; o halde yaratilan, bu

dunyada Benim ve 5enin lik,

gibi bir tore

geiirmemis olsaydi,

hirsiz-

hilekarlik ya da yalancihk gibi bir §ey de otmazdi; o halde

t-voard ve Gerrard Winstanley'in getirdikleri engel, toplumdan

H

Winsianley, Works,

r>

Alinti, (Lohn,

Id

s.

539.

The Pursuit of the Millennium, s. 289. William Perm, Preface to rov's Journal, 1, xix, ahnti, I

.',isidr

Poivn,

s.

(7

Almti, Cohn, The Pursuit i>f(he

(H

(

brkson,

ters, s

t

A

')+.

Hill,

The World Turned

253.

Single lye All

I

Millcriiiiiiin, s

ij^lit.

ugt,

.ilinci.

2^)

Mninin.

f li^-

Woild

of the

Ran-

Anar$izmin Tariki

164 silinip atilmahdir." 39

Clarkson sovgu, sarhosluk, zina ve

hkta hicbir kotuluk olmadigini one surdu: "Gunah

muhayyel

bir kavramdtr." 40 Kisinin

hirsiz-

tamamen

kendi benligini yuceltmesini

savundu; 5u ihu>amh Kralhga bak

Ne Tann kahyor ortahkta ne

Seytan;

Her

tkisi

de yalmz Benim hizmetkarim

lfte

boyledir o Ha^medl'nin hayati ve kurailan... 41

Clarkson "My one flesh" denilen bir Bagirgan grubuna

katildi.

Serbest aski uygulayan, icki ve solen alemlerinde kendini kaybe-

den bu grup en uzlasmaz ahlak

karsiti

mezhepti.

Ozgur Ruh'ta gorulen aym anarko-komunist tutumlar Bagirganlar arasinda da devam eder. Yeryiiziinun herkesin yararlanacagi bir hazine oldugunu ve herkesin tek bir para kesesine sahip olmasi gerekugini dusundtiler. Abiezer Coppe soyle dedi: "Tannnin yaraitigi her sey ortaktir! " 42 Bu sadece mtilkiyeti degil kadmlan da kapsiyordu. Samuel Sheppard'in, The Joviall Crew'or, Kalabahk ya da 5eytan Bagirgana Donusecek, 1651) kendi komiinizmlerini betimlerken sergiledigi Devil! turn'd Ranrer'inda ($en

bilincli hi civ

ozgun

bir ses verir:

...Hep ortaktir kadinlanmiz. Birlikte i^eriz, soveriz

hep

birlikte,

A^ihverse bir adamin pelerini, Par^alarlar ustlerindeki giysileri

Ve kendi komunizmlerinin Ne cehennem

39

isyanci

iceriz

Hem

mat. 43

Clarkson,

um,

5.

A

311.

40

Age,

5.

313.

41

Age,

s.

312.

42

Age,

s.

183.

43

Age,

s.

302.

der:

vardir olunce ne de dehset

Ne Ye cue ne de Me cue Ve yasarken bizler, hem yargica

ruhunu anlattrken soyle

hem juriye

Singh Eye, A]

hem

Light, a] inn,

...

Cohn, The Pursuit oj the Millenni-

Ingiliz

Dcviimi

165

monogam

Bagirganlar aslinda, miilkiyet evliliginin yerine

bir or-

takhgi gecirmeye calisan Puriten dinsel devrimin otesine gectiler.

Coppe, "o pis

ailevi

yukumluluklerinden vazgec" diye

sesle-

zinanm gunah olmadigini one suruyor ve kadinlann ortaklasilmasini savunuyordu. 44 Bagirganlar dogal davranmanin dogal insan icin bir hak oldugunu one surduler. niyor,

Do gum kontrolu olmadigi

bu ozgurluk

icin,

cagrisi

sadece

Ruh

Heresi-

erkekler igin gecerliydi. Bununla birlikte, Ozgur si'nin

onemli

bir parcasini olusturan

aynmi tanimaz

gorusiinii

pek cok kadin, ruh cinsiyet

hemen benimsedi. Quaker George Fox

soruyordu: "Isa'nrn ruhu erkek oldugu kadar

nusamaz mi?" 45 Winstanley

israrla

disi olarak

da ko-

su goriisu savunmustu: "Her

erkek ve her kadin sevdikleri kisiyle evlenecek kadar ozgur caklardir." 46

Ne

ola-

var ki Bagirganlar serbest askt savundular ve uy-

guladilar, kadin erkek iliskilerinde sahip olmayi reddetiiler, Sa-

raph, kadinli ve sarkih eglenceleri dillere

ler

dtistii.

Coppe, cin-

kudret oldugunu diisunuyordu: "sehvetli dpii$-

selligin ilahi bir

opulent kendinden

gecirir;

ve kucuk opucukler, beni tipki

ates arabalan gibi o ilahi asktn gogsune dogru yukselrir [o buyiik ihtisam, cennetin kralhgi]. 47

Bagirganlar, tensel haz

alma hakkina sahip, bagimsiz ve

ira-

di varhklar haline gelmeleri icin kadinlara essiz bir firsat sagladilar.

Hayati ve ozgtirtugu boylesine canh ve neseli bicimde olum-

layan Bagirgan ogretisinin pek gok kadini cezbetmesi sasirtici degildir. Bir

kadin Bagirgani diismanca betimleyen The Routing

oj the Ranters (Bagirgantann Yolu, 1650) onlann Diortizyan can-

bicimde

lihgint harika bir

anlatir:

Kanlarma ozgiirluk veren ve onun bizzat sececegi herhangi

bir er-

kekle birle^mesine serbest<;e nza gosterecek kocalan yuksek sesle over; Charterhouse -Lane'de Org, Viola, ilahi

muzik

Cembalo ve Ma$a calarak

yapar[;l bardaklari firlaup atar ve yerytizllnde tattigi

hazbrdan baska

bir

cennet olmadigini sdyler. Karsilajtigi insanla-

ra teklifstzce yaklajir, klarnet esliginde raks eder. 48

A

44

Abiezer Coppe,

4

46

George Fox, Gospel-Truth, 1656, s, 81, Winsianley, The Law oj Freedom, Writings,

47

Coppe, A Second Fiery Flying Roule,

48

The Routing oj um,

s.

297.

the

Second Fiery Filing Route

Ranlm

(1650),

s.

,

s.

1649,

s.

12.

388,

13.

alinti.

Colrn, The Pursuit of the Millenni-

Anar$izmin Tarihi

166

En unlu Ic

Coppe idi, Warwick bolgesinde

Bagirgan, 1619'da Warwick'te dogan Abiezer

Savas baslayinca iiniversiteden aynldi ve

Anabaptist vaiz olarak olarak cahsti. Biitun insanlarla, ozellikle yoksul ve sefil olanlarla bir oldugunu hissediyordu. Bir keresin-

de yolda yabanci ve perisan kihkh bir adatnla ve

vicdanmm

sesini din 1 eye re k sahip

nasil

karsdasugmi

oldugu her seyi ona nasd

tam yedi kez sapkasim ctkarip o dilencinin Sniinde naanlatir. Coppe elitist degildi ve en buyuk ayncahgin, verebilmek ve paylasabilmek oldugunu dusunuyordu. Ilk onemli eseri Some Sweet Sips of Some Spirituall Wine'da (Ruhsal $araptan Tath Yudumlar, 1649) resmi Hiristiyanhgi agir btcimde elestirdi. Ancak ona kotu bir sohret kazandtran kitap, 1649' da yazilmasina karsin, kralin idam edildigi 1650 ydinda basdan A Fiery Flying Roll (Ucan Ates Topu) idi. Bu kitap A Second Fiery Flying Roule (I kind Ucan Ates, Rulosu) ile birlikte ciltlenmisti. Kitabin ah bashgi soyleydi: "Tanndan Yeryiizunun Biitun Ululanna Bir Soz". Burada Coppe, sadece orgutlii dine saldirmakla kalmiyor, mulkiyetin ortak olacagi annmis bir toplum vizverdigini,

sd egildigini

yonunu da

ortaya koyuyordu. Duzleyicilerin hizmetkarlan ve di-

gerlerini kendi esitlik

onu

nosyonlanndan disladiklan yerde Coppe,

biitun erkekleri ve kadmlari kapsayacak sekilde genisklti.

da Kazicdar

gibi,

O

erken Apostolik Kiliseyi ve John Ball'un anlayi-

smi yansitan gonullu bir konuinizm formunu savundu:

"verin,

verin, verin, evlerinizi, atlarmizi, maltannizi, altimnizi, toprakla-

rmizi verin; kendinize hicbir sey ayirmadan verin

ki,

HER §EY

ortak olsun."^ 9

Bagirganlarm ^ogu gibi, Coppe de bir bansciydi ve "kihcla duzlemeyi ya da kazarak duzlemeyi" reddediyordu. 50 Eline kihc

almamakta ve

bir

damla kan dokmemekte kararhydi:

"bizler bir

sey ugruna savasmayi kuciimseriz; olene kadar haftanin her gu-

nu

icer

ve pazar yerinde fahi§elerle yatanz ve butun bunlari,

ezi-

len yoksuhin, kendisini kolelestirenin paras mi calmasi kadar

olumlu buluruz." 51 Zenginteri ve gucluleri uyarmaktan da

geri

kalmiyordu: "Krallar, Prensler, Lortlar, buyukler, en yoksul Koyliilerin

dnunde

yoksulu dolandirmakpisman olacaklardir." 52 "Igrenc

egilmelidirler; zenginler,

tan vazge^melidirler, aksi halde 49

Coppt, A Second Fiery Flying Roule,

50

A

51

Age,

52

A

Fiery Flying Roll, 1649, s.

s. 2.

5.

Second Fiery Flying

Roll,

s.

15,

s.

3-4.

167

tngihz Devi imi

yagmacmin, katilin, kotunun, tiranin vb. boynunu" bir vurusta ucurmak konusunda kararhdir. Ancak bu yapildigi takdirde, "uyuralu ve

esit

insan toplulugu" yeryiiziane gelebilecek, "evren-

sel sevgi, evrensel

bans ve kusursuz ozgurluk" gerceklesebilecek-

Coppe, biitun insanligin bir olduguna, erkek ve kiz kardeslerimizi tanimamiz gerektigine inanan bir Bagirganlar grubuna katildi. Gunahin oldugunu sevincle ilan ettiler, iyinin ve koititir.

53

nQn

oiesinde bir hayat icin cagn yaptdar: "Artik korkunc, berbat, kotuluk pesinde kosma, neyin gu-

tedbirsiz ve kibirli bir halde

nah oldugunu dusunme, giinahlar ve ihlaller sona erdi artik, mece ^ozuldu," 5 * Coppe vaaz vermekle yetinmedi, kendisini gercekustu

bil-

bir

sanat eserine doniistiirdu. londra'da, dislerini giardatarak ve

hesap gununun geldigini ilan ederek, guclu ve zengin kisilerin arabalanna saldirdi. Kendisini dinleyenlerin kulaklanni "<;inlat-

mak" liler

istiyordu.

Ancak bunun daima

yikici bir

amaci

vardi: "De-

gibi hoplayip, ziplayip dans ederek, Davutlarm kisir Basme-

yavasca ona iskence ediyorum; hizmetcilerinin onunalcaklan, utanmaz o 55 Kendine olan giiveni, verdigi mesajlarm, de rezil ediyorum." "evrensel sevgiyi tasiyan ve kusursuz ozgurliige hizmet eden [icindeki] en Yuce Tann"dan geldigine dair bir kanaate dayamlegi'ni sasirtiyor, rahatsiz ediyor,

asagdik, adi herifleri,

yordu. 56

Hukumet

ve Protestanhk

Kurumu

Coppe'yi zararsrz bir deli saymak

i?in

bu kadari fazlaydi. o ve beraberin-

yeterli degildi;

deki Bagirganlar, Cromwell yonetimi icin gercek bir tehdit olusturuyorlardi. Fiery Flying Roll'un yayimlanmasi ist,

Tannya soven ve melun

hukumetin "Ate-

fikirler"e karsi bir Parlamento Yasasi

Vikarmasina neden oldu. Parlamento tarafindan halkin gozii onunde yakilmaya mahkum edildiler. Coppe tutuklandi ve New-

onune cikardKendi kendine konu^uyor ve "sa-

gate hapishanesine konuldu. Sorgu Komitesi'nin

diginda deli numarasi yapti.

57 londa etrafa hndik kabuklan ve baska nesneler firlatiyor'du. Sozlerini geri almak zorunda birakildiginda, A Remonstrance of

the Sincere

and Zealous Protestation'u (Samimi ve Kararh Bir Pro-

iI

A Fiery Flying

H

Age,

55

A Second Fiery Flying

56

OnsGz,

57

Cohn, The Pursuit of the

s,

Roll,

s,

4.

7,

A

Roll,

Fiery Flying Roll,

s. s,

8. 3,

Mill oin turn,

s.

317.

Anar$izmin Tarihi

168

Copps Return to the Wayes ofTrutku (Coppe'un Dogru Yola Donusu, 1651) yazdi. Bagirganlann uslubumi en iyi sekilde kullanan Coppe, toplumsal mesajina sadik kahrken, ketidisine ydnettilert suclamalan yamtladi. 58 Ucan Ategten Top'un testo $ikayeti) ve

kanatlan tain olarak kinlraadi. inancini inkar ederken,

Gunah

diye bir seyin olmadigi

Tanrmin goziinde

biitun insanlann e$it

derecede giinahkar olduklanni ilan eder. Kendisi icin hicbir sey istemedigini soyler. "Topluluga gelince, Kutsal Metinler'de sozu

Apostolik kutsal Topluluk'tan baska Kigbir sey tani-

edilen,

mam... Tannnin Ogullan'nin muhtesem ozgurlugiinden baska

tanimam, ba$ka bir §eyin ozlemini cekmem. Tann her zamaninda yapar." 59 Coskulanna ve dzgunliiklerine ragmen Bagirganlar asla tu-

hicbir sey seyi

tarh ve orgutlu bir hareket geli$tirmediler. Genellikle bir duzine

ya da yirmi kisiden olusan gevsek birlikler ya da sempati grupla-

n alt

olugturdular. Esas olarak,

John

Ball'un ozlemlerini paylasan

tabakadan kent yoksullanndan destek gorduler. Bagirganlann

sayilan zamanla, ozellikle Londra'da

artti

ve en yiiksek noktada,

buttin tngiltere'de etkilerinin hissedilmedigi tek bir yer bile kal-

madi. Ancak onderleri, 1650'de ve 1651'de teker teker yok editdi;

bes yd sonra ciddi bir cokiis icindeydiler. Ancak etkileri ko-

kalkmadi, Bu etki 1676'da

lay kolay ortadan

Quaker Robert

bile,

saygideger

Anarchy of the Ranters and other Libertines (Bagirganlann ve Diger Sefihlerin Anarsizmi) bashkh bir saldin yayimlamasina yetecek kadar gu^luydii. Fox da Bagirganlann 1668'de

Barclay'in The

New

England'da faaliyet gosterdiklerini

Bagirganlann gercek

niteligi

maktadir. "Bagirgan" terimi, tipki anarsist teriminin

kullamhsi

gibi,

asm

bildirdi.

ve yarattiklan etki ha 13 tartisd-

gunumuzde

ve tehlikeli fikirleri betimlemek icin asagila-

yici bir tarzda kullanihyordu.

Zamanla Bagirganlar

"igten aydin-

lanmanin antitoplumsal her turlu disavurumu"nu temsil etmeye ballad dar. 60 Bir Bagirgan 'in ahlakdrsi bir haylaz olarak imgesi,

buyuk olcude, onu

"delitik

sinin"nda tutmak isteyen yerlesik

Protestanlik adtna faaliyet gosteren duygusal brosiir yazarlan ta-

rafindan 58

gelistirildi.

Marksist tarihci A.

Bki. "Girij", Coppe, Selected Writings, dtr.

1987,

Morton da Bagirganla-

Andrew Hopton, Aporia

Press,

s. 7.

59

Copps Return

60

J.

91.

L.

to the

C. Davis, Fear,

Wayes of Truth, 1651 s. 14. Myth and History, Cambridge University ,

Press, 1986,

s.

iugili^

169

Devrimi

benzer bicimde, Cromwell'in DUzleyicileri ezmesinden sonra "yenilmis ve simf disi" kalmt? gruplardan destek goren, "kafasi 61 kangik mistik anarsistler" dedi. Ancak Coppe ve Clarkson gibi

ra,

adamlar umutsuz degildiler ve kralin idamindan sonra

bir sure

esit biicin tngiltere'de gercek duzleyiciligin sahici bir ozgiir ve

reyler topluluguna yol acabitecegi goruliiyordu.

pek cok devrimde oldugu

Cromwell

gibi,

bu olayda da

iktidara gelmesine yardimct olan

Kullandiklan mistik

dil

askeri diktator

solu ezdi.

nedeniyle Bagirganlar,

ve coskulu bir saygtsizhk ve dunyasal bir

nu

asm

Daha sonraki

muhtesem

uyumsuzluk duygusu-

Joachim ile William Blake'i degil, modern anarko-komunizmi de birlestiren

ifade eitiler. Sadece Fioreli

koylu komunizmi

ile

zincirin bir halkasi oldular. Gecmisleri ortacagin Ozgiir

Kardesjigi'ne kadar uzaniyordu ve

bu

haber veriyorlardi.

61

Morton, The World of the Ranters,

s.

112.

yiizyilin

Ruh

kar§i4aiUurUnu

Fransiz Ronesansi ve

Aydmlanma

W

Antik?aga

ilgi

duyan Ronesansm ve ozel kanaat hakkini vurgula-

yan Reformasyotum sonuc^anndan bin, sekiiler meselelerde antiotoriter egilimlerin canlanmasiydi.

yarisinda, biitun

On

altinci yiizyilin ikinci

Avrupa ulkeleri iginde en

nurleri tireten iilke Fransa oldu.

Bunun

gu^lii liberter dusu-

Fransiz monarsisinin

merkezilestirici egilimlerine ve gu?lu bir Ulus-Devlet karsi bir tepki

olusumuna

oldugu kusku goturmez. Francois Rabelais

Fn

renkli ve kavgaci Fransiz liberteri benzersiz Francois Rabela-

is idi.

Tip ogrenimi ve

pratigi

yapan eski bir Fransisken ve Bene-

dikijn kesjsi olan Rabelais kesislerden ve skolastisizmden nefret t-ni.

Baseseri Garganlua ve Pantagruel'dt (1532-1564)

ytizyil liin

Fransasinin

dirtsel, siyasal,

on

altinci

hukuksal ve toplumsal kurum-

ve uygulamalanyla biiyuk bir keyifle ve inceden inceye dalga

Ki'Vii.

Eser,

mustehcen humor, keskin hiciv ve hayatin verdigi

hazlann harikulade bir kansirmni

igerir.

Rabelais'nin ciddi bir yarn da vardir. Anarsfet sonuclara

varmasmi saglayan

bir tur dogalci iyimserlige sahipti, tnsan do-

gasinin lemelde

olduguna, ancak egitim ve ortamla bozuldu-

iyi

172

Anar$iztnin Tarihi

guna

Yeteneklerimtzin tarn olarak gelismesini istiyordu,

inantli.

"cunkii, dogustan iyi olan, iyi egitim gormus, iyi bir

is tutmus onlan daima erdemli edimlere yonelten ve kotii ahskanhklardan uzak tutan dogal bir icgudii ve durtiiye sahip-

ozgiir insanlar,

tir,"

1

O

halde insanlann kendilerini sahip olduklan "onur" ya da

ahlaki duygulara birakmalan, herhangi bir dissal kural ya da yasaya ihtiyac duymaksizm davramslarim yonlendirmeleri igin yeterlidir.

Rabelais, Gargantua ve Pantagruel'in

kurulusunu

anlattigi

I.

Theleme Manastmnin ilkeleri ete kemige

kitabmda, bu soyut

burundiirdu. Gargantua, manastin, cdgin despot Picrochole'ye (Grekce "terslik eden" anlamina gelir) karsi savasta kendisine

yardim eden Peder John'a (Frere Jean des Entommeures: Istahh Pederjohn) verir. Peder John, kesislerin, hicbiri kendi kotuluklerinden kaynaklanmayan biitun kusurlarmi tasimaktadir. Cahil, ama ayni zamanda cesur, dUriist ve gucliidur. Ma-

pis ve obur,

nastin, bir kadinlar

luks

manastirimn tam karsisina, muhtesem ve

ama surlan olmayan

bir sayfiye evi gibi insa eder.

sozcUgu Grekce "istenc" ve "zevk" anlamina iyi

yetismis tiyeler istedikleri

tlfet,

yoksulluk ve

olabilir ra re ni,

ve

itaat

mukemmel

gelir.

zaman manastirdan

Theleme

Yetenekli ve aynlabilirler.

soz konusu degildir: Evlenebilir, zengin

bir ozgurluk icinde yasayabilirler. Yasala-

ve avukadara, siyasetcilere, krallara ve prenslere, dine, vaizleve kesislere, paraya ve tefecilere ihtiyaclan yoktur. Hayatlan"yasalara, yonetmeliklere ya da kuraltara gore degil, kendi

ozgiir isten? ve zevklerine gore," yasarlar. "Jais

Tek

bir kural vardir:

ceque voudras!" (Ne istiyorsan onu yap!). Rabelais'nin ideal toplulugu, Fourier'nin biitun arzulan

min etmenin olumlu ve

tat-

saghkli goruldiigu falankslarmi andinr.

Esas olarak bu, gtic ve servetten cok zeka ve bilgiyi temel alan bir

toplum isteyen Rabelais

gibi yeni

Ronesans aristokradarmin

iitopyasidir. Rabelais'nin isyani

daima bireysel ve dussel olmustur. Toplumun yapisina karsi bir eyleme doniismez. Tiranhgin butun formlanna karsi cikan Rabelais, gergek dunyada baris^i ve comert bir monarsiden baska bir sey beklemiyordu. $ovalyeligi andiran utopyasinda soylu erkekleri ve kadinlan ozgUrluge caI

Frangois Rabelais, Gargantua and Pantagntel, I (1534). Ceviri bana ait. Bkz. Matie Louise Bemeri, Journey through Utopia, Freedom Press, Londra 1982,5.141.

Franaz Rdnesansi

vr

Aydmlanma

173

girmis olabilir, ancak filozoflar butun' ozgiir erkek ve kadinlann dogustan soylu olduklanni on dokuzuncu yuzyila kadar kabul etmemislerdir. Bununla birlikte Rabelais, ozgurlugu gok canh ve neseli bir bicimde kutsadigi icin, liberier dusunce tarihinde

onurlu bir yeri hak eder. Etienne de

la*

Boetie

O sirada Fransa'da, ozgiir dogan insanlar koleligi neden bu kadar kolay kabul ediyorlar, diye soran ve Rabelais ile tanismayan bir yazar daha vardi. tsmi Etienne de ta Boetie idi ve 1530'da Kilise ve Devlet gelmisti.

ile

guglii

baglan olan bir yargicin oglu olarak dunyaya parlamentosunda {avukatlar

Hukuk okudu; Bordeaux

danisman oldu ve burada, zulme maruz kalan Protestan icin dinsel hosgoru cagnsinda bulundu. Bir sair ve klasikler uzmani, ayni zamanda btiyiik humanist Montaigne'in

meclisi)

Huguenotlar

arkadasiydi, Kisa hayatinda

la

Boetie, Katolik Kilisesi'nin sadik

kralm sadik bir tebaasi olarak goruldu, ancak gencliginde, 1571 ile 1573 arasinda buyuk liberter klasiklerden bin olan Discowrs de la Servitude Volontaire'i (Gonullii Kulluk Uzeri-

bir Uyesi ve

ne Soylev) kaleme

vunan

aldi.

Antik Yunan ve Roma'da ozgurlugu sa-

klasik yazarlara hayati

boyunca hayranhk duydugu kusku

goturmez, 1563'te olumiinden sonra, hayattayken yaymcihgini yapan Montaigne, "tiranlara karsi ozgurluk serefine" yazildigini kabul

ettigi

elyazmalannm yaytmlanmasi konusunda cok

ve iirkek davrandi.

Onu

olarak goz ardi

ancak

etti,

bir genglik cilginhgi, edebi bir la

tedbirli

deneme

Boetie'nln her sozcUgu inancla yaz-

etmekten de geri kalmadi. Ona gore la Boetie, Fransa'da dogacak yerde Venedik'in ozgur ortammda dogmayi tercih digini kabul

ederdi.

kez 1576'da Hollanda'da ortaya cikti ve Huguenotlar tarafindan Katolik rejime karsi propaganda malzemesi olarak kullanitdi. On sekizinci yuzyila, Rousse-

Denemenin tam versiyonu,

ilk

au tarafindan okunup Fransiz Devrimi'nin baslannda yeniden basilana kadar fazla dikkati cekmedi. O zamandan beri siyasal temel soruyu sordugu igin siyaset teorisinin kuciik bir klasigi olarak kabul edilmistir. Soru sudur: Insanlar si-

yukumluluge

iliskin

yasal otoriteye ya da

hukumete neden boyun egmelidirler?

La Boeue'nin yaniti sadece guclu bir ozgurluk savunusu icermekle kalmaz, ayni zamanda cesur manligi onu, hukumete

Anarfizmin Tarihi

174

hicbir sekilde ihtiyac olmadigi

sonucuna

gottirur.

Insanhk

icin

isienmesi gereken, butun insanlann btr kez daha ozgiir ve mutlu

olmalan icin hukiimetin ortadan kalkmasiydi. Ne var ki insanlar gonullu koleligi secmektedirler: "Insanlann ozgurlugu istememelerinin, istemeleri halinde ona sahip olmalan disinda baska

Bu mukemmel kazanimi, elde edilmesi 90k kolay oldugu igin reddediyor gibiler." 2 bir nedeninin olmadigi gorutur.

Uslup abartih ve tekrarlamah olsa da,

nmdaki

evreyi ayirt

tic

argumabolumde, huku-

la Boetie'nin

etmek mumkundur.

Ilk

metin var oldugunu, cunkii insanlann kendilerini yoriettirdiklerini ve itaat sona erdigi zaman dagildiklanni one surer. Sonraki bolumde, ozgurlugun dogal btr icgudu ve hedef oldugunu, kole-

doganm bir yasasi degil sadece bir aliskanhk oldugunu one surer. Nihayet, hukiimetin yonetimde cikan olanlar tarafindan muhafaza edildigt gosterilir. ligin ise

La Boetie goriislerini dogal hak teorisine dayandinr. "Eger doganin bize verdigi haklarla ve bize ogrettigi derslerle yasasaydik, dogal olarak ana babami2a itaat eder, akla bagh kahr ve kimsenin serfi olmazdik." 3 Ozgurlugun dogal olup olmadigim tartismaya gerek yoktur, curiku bu apacik ortadadir: Kisi ba$kalanni, onlara zarar

venneden kendi hizmetinde tutamaz. Bu,

ter at olsun,

hayvanlar icin de gecerlidir.

ister

fil is-

Hukumetle toplumsal sozlesme teorisini kabul etmemekle kendi hukumdarlanna itaat etmelerini gerektiren bir "sozlesme" varmis gibi davranmakta olduklanm one surer. Ancak bu itaat gonullu oldugu icin, boyle bir sozlesme yokmus gibi davranmalan ve kendi hukumdarlanna itaat etmemebirlikte, insanlann,

de esit derecede mumkiindur. Onemli nokia, insanlann butun siyasal iktidann kaynagini olusturmalandir. Bu durumda inleri

sanlann ikiidan hukumdarlara verebilmeleri ya da dilerlerse geri alabilmeleri gerekir.

Ashnda

la

Boetie siyasal

yukumlulugun donosyonunu ge-

gasini acikhga kavusturmakta ve halk egemenligi listirmektedir.

Denemesinde, tuluklerin

sokun

"bir

ettigi,

dan kalkmastyla butun 2

Etienne de Librairie

3

Age,

s.

la

daima hos ve buyuk bir iyiliklertn

yok olup

iyilik olan, orta-

giuigi,

butun tadmi

Boetie, Distours de la servitude volontaire, der.

Armand

55.

kez kaybedildiginde ardindan butun ko-

Colin, Paris, 1963,

s.

55. Ceviri

bana

ait.

Maurice Rat,

Framiz Rdnesansi

ve

Avdmlanma

175

ve cesnisini kolelik yuzunden k ay be dip yozlasan 6zgurluk"u kutsar.

4

Daha soma

tiranlan ve kotu prensleri, klasik anistirma-

larla dolu bos soylemleri

vardir:

Halkm

yuzunden

kinar.

kazananlar; ve kahtsal olarak edinenler. birinci tip tiran

ayni sonucu

rumunda di

Ona

secimiyle kralliga sahip olanlar;

oldugunu dusunmekle

En

gore uc

onu

katlamlabilir olanvn

Ve

her uc tipin de

birlikte,

verdigine inarur; Halki aldatirlar ve

tutarlar.

tip tiran

silah zoruyla

onu

kolelik du-

insanlar bir kez kolelestirildiklerinde, ken-

ozgurluklerini o kadar cabuk ve derinden unuturlar ki,

"uyanmalannin ve onu yeniden elde etmelerinin imkansiz oldugoruliir; oylesine serbestce ve hosnutlukta hizmel ederler ki,

gu

onlarin bu halini goren bin, ozgurluklerini kaybetmediklerini kat koleliklerini kazandiktanni rahathkla soyteyebitir.

1'

fa-

5

La Boetie'ye gore bu gonullu koletigin bashca nedeni ahskanhklardir: "Insanlann gonullu kultuk etmelerinin birinci nedeni, serf olarak

dunyaya gelmeleri ve

serf olarak yeti^tirilmele-

ridir." 6

Aynca, tiranligin destegi ve temeli silahlann gticii degil, hakimiyelin karh oldugunu goren bir grup insanin oz cikandir: "mal sahibi olmak icin hizmet etmek

isterler." 7

Sonuc sudur:

"Bu zavalhlar ttranin panldayan hazineterini gorurler ve onun ihtisamiyla gozleri kamasir; ve bu isigin cazibesine kapilarak ona her defasinda biraz daha yaklasirlar ve sonunda onlan yakacak 8 olan atesin icine atildiklanm gormezler." Ancak bir cikis yolu vardir,

gore,

Insanlar kendi

onu

geri almalari

la Boetie'nin

hukumdarlanna

iktidar verebildiklerine

da mumkundur. Fazla

dile

denemesinin butun yonelimi siyasal

getirmese de,

itaatsizligin ge-

rekliligini gostermektedir. 9

Makyavelli'nin acimasiz Devlet yonetme sanatini anlattigi Prens'inin (1532) uzerinden

di.

cok gecmeden,

iktisadi ve psikolojik

kullugun

Insanlar ozgiir dogarlar,

la Boetie,

gonullu

zeminini parlak btcimde kanitla-

ama hem

kendilerini

hem

de cocuk-

bu zincirlerden kurtulabilirler, gonullu koleler dunyadaki tiranla-

lanni zincire vururlar, tsteseler

ama

istemezler,

4

Age,

s.

57.

5

Age,

s,

63.

6

Ag
7

Age,

s.

87.

8

Age,

s.

92.

9

Bkz,

Nicolas

Sonuc

Walter,

olarak,

"Introduction", Discourse of Voluntary Servitude,

Anarchy 63, Mayis 1966,

s.

135.

Anar$izmin Tanhi

176 n,

koleleri

tiranlarin

cogaltmalarmdan daha gok

cogalttrlar,

Montaigne, la Boetie nin denemesindeki yikici mesaji dogru an1

onu gizlemeye cahsarak hata yapmistir. Bu ozgun eser herhangi bir siyasal dusiince gelenegine kolayca uydurulamaz. Yapttgi siyasal iktidar cozumlemesi sivil itaatsizlik kavraminm zeminini olusturur ve barisci gelenek icindeki onurlu yerini hak eder. Emerson bu eseri biliyordu ve yazan i^in bir sjir yazdi. Tolstoy denemenin onemini kavrayan ilk onemli anar§ist oldu ve onu Rus^a'ya <;evirdi. Max Nettlau yasalann ve hukiimetin olmadigi bir toplum tasawur eden erken duSiinurler listesine la Boetie'yi katmakta hakhdir. 10 O zamandan lamis, ancak

beri,

Gustav Landauer, Rudolf Rocker, Bart de Light ve Nicholas

Walter gibi anarsistler bu esere anar§ist dusjiince tarihi icinde onurlu bir yer vermislerdir. Deneme, daha yakm zamanlarda, ondaki

kisisel

inisiyatif

ve ilerleme vurgusunu degerlendiren

Murray N. Rothbard gibi Hak Discottrs de

\a

liberterlerini

de cezbetmistir. 11

Servitude'un derin bir anarslst duyarhlik ve yoneli-

mi a?tga vurdugu kusku goturmez, Gabriel de Foigny

On

yedinci yiizyilda Fransa'da

cesitli

bolgesel topluluklardan bir

ulus yaratma siireci hiz kazandi. Ozellikle XIV. Louis iilkeyi

monarkin

ktsiliginde

simgelenen guclti bir merkezi Devlel yone-

timinde birles.iirmek icm mucadele "L'etat, c'est

etti.

Gururla soyle diyordu:

moi" (Devlet benim). Ancak onun tarimin ihmaline,

koylulerin sefaletine ve cehatetine yol ac;an luks ve sava§ tutku-

su herkesi etkilemedi.

Radikal gorusleri dogrudan ifade etmek cok tehlikeli oldu-

gu

i^in liberter diisunurler, dussel bir

utopya yolculugundan ya-

rarlanarak mevcui toplumu elestirdiler, alternatif kurumlar ve

uygulamalar onerdiler. Gabriel de Foigny radikal

manin ve bagimsiz davranmamn ne kadar yet

iyi

bilen biriydi, 1630'da Ardennes'de

fikirlerle

tehlikeli

ugras-

oldugunu

ga-

dogdu ve Cordelie Ta-

rikaimin (Fransisken) manastirlanndan birine girerek Katolik vaiz oldu. 10

Max

Ne

var ki

uyumsuz davranislan papazhk rutbesinden

Nettiau, Bibliogmphie de I'anarchie, Stock, Paris, 1897,

Bkz. E. V. Zenker, Anarchism, Merhueri, 1898, 11

s.

$.

2; ayrica

15-16.

Bkz. Murray N. Rothbard, "Introduction". The Politics of Obedience. The Discourse of Voluntary Servitude. Free Life,

New

York, 1975.

Fran$}z Ronesorisi vr Avdtnltinma

yoksun kalmasina yol

acti.

tasmdi. Kiztara ve saraba

derde

lilerle basi

Din degislirerek Kalvinist Cenevre'ye

duskun oldugu

girdi. Bir

177

icin bir

kez daha yetki-

keresinde taptnakta hizmet verirken

kusmgu soylenir. Itibarli bir Fransiz ya da lsvicolma sansi azahrusken, L676'da Les Adventures dc Jacques Sadeur dans la dfcouverte de la Terrc Australe bashkh imzasiz bir metin yayimladi. Metnin kisaltilmis bir versiyonu, 1693'te sunagin uzerine re yurttas;i

A New

Discovery of Terra Incognita Australia (Bilinmeyen Avust-

ralya Kitasimn Kesfi) adiyta cevrildi. Eser hapse girmesine yol actiysa da, kefaletle serbest birakildi.

Cenevre'deki yetkililerin neden bu kadar bozulduklanni an-

lamak zor nin

te

degildir. Avustralya'da

me lie line

gecen utopyasinda Foigny

saldinr. Kitanin sakinleri

Tannya inamyor

di-

olsa-

onun adim anmazlar ve zamanlanni ibadetten cok memakul ve iyi insanlar olarak dunyaya gelirler. Hukumete olan ihtiyaclan dine olan ihtiyaclan kadar lar da,

ditasyonla gecirirler. Ozgiir,

azdir.

Ne

yazih yasalan vardir ne de kurallan. Ozel mulkiyet

yoktur. "Hermafrodit" Avustralyahlar arasmda cinsiyet bile artik gerekli degildir ve ailenin hicbir rolu yoktur. Kendisi de bir her-

mafrodit olan dussel gezgin Jacques Sadeur lerini bilmez.

onann

nasil uredik-

Soyle der:

Sadece onlarin birbirini igten duygularla sevdiklerini ve asla herhangi birini bir digerinden daha cok sevmediklerini gozlemtedim. Aralarmda ne bir kavga ne de bir dii^manlik gdrdugumu soy ley ebilirim,

Benim senin ayrimt yapmayt bilmezler ve

rupa'daki erkek ve kadtnlara ktyasla c;ok daha

iliskilerinde

mukemmel

bir

Avic;-

tenlik ve tarafsizlik vardir. 12

Egitim

ya^tndan otuz bes ya§ina kadar manastir benzeri ko-

iki

munal evlerde

yapihr.

Gunun

sel arastirmalarla, ikinci

munii kamusal ir;in

bahcecilik

ilk bolumunu okulda ya da bilimbolumunu bahcecilikle ve ucuncu bolu-

faaliyetlerle gecirirler.

dismda tanma

Sadece meyve yedikleri

ihtiyac duymazlar; giysileri olma-

digi ve

pek az esya kullandiklan

yoktur,

Toplum butunuyle

i^in endustriye

esitlik^idir. Bir Yasli

Sadeur' a soyle der: "Bizim icin her varhk ayni tarzda 12

yasamak ve

Gabriel de Foigny,

esitlik

A New

Age,

s.

196.

ayni kaygilan

bizim onurumuzdur." 13

Discovery of Terra (tKogniiu /tuslralis (1693),

ahrHi, Bemeri, Journey through Utopia,

i(

esittir;

de ihtiyaclan

Adam, Jacques

s.

I9"V

Anar$iztnin Tarihi

178

Ancak Foigny'nin en

ilginc ozelligi hukiimetsiz bir

tasarlayan ilk utopyaci olmasidir, Yash

Adam, anarsizm

toplum felsefesi

denebilecek bir yaklasimi su sozlerle aciklar:

Insamn Dogasi dogmak ve ozgur ya§amakti. Bu nedenle insana,

onun dogasim bozmadan boyun egdirilemezdi rine

...

Bir

insamn

dige-

boyun egmesi, insan Dogasmin boyun egmesi, insarun kendi

gozunde

bir tur kole haline gelmesiydi.

ve siddete yol acardi

ki,

bunu du$unmek

Bu kolelik oyle bir bile imkansizdi.

geli^ki

Ozgurlu-

gun insamn ozunu otu$turdugunu, insani tahrip etmeksizin 6zgurlugiin

ondan ahnamayacagini

ekledi... Bu,

insamn ba$kasinin arzu-

lanni yerine getirmedigi antamina gelmez, sadece baskalan zorladigi ya da emir verdigi icin gini gosterir.

Komuta onun

rettigini yapar;

akh onun

onun arzularim

icin igrenc bir sozcuktur;

yasasi, kurali

onu

yerine ge tinned i-

o aklmin em-

yegane rehberidir. 14

Ozgiirluk a^igi bu insanlann merkezi bir hukumeti yoktur ve

butun kararlar her bolgenin ya da mahallenin yerel meclisinde ahmr. Her sabah, o bolgenin uyeleri tarakendi hayatlanyla

ilgili

insanlann sabah konferanst igin toplandiklan oriak

findan,

mekana yiyecek

getirilir.

leriyle cati§mazlar,

vunmaya da

Onlar bansci insanlardir ve asla birbir-

ancak yabanci

hazirdirlar.

Ancak

isgalcilere karji ulkelerini sa-

savasta bile onderleri ya da ko-

muianlart yoktur ve kendi aralannda tartisma

Onlann toplumunda hukum

lenirler.

yapmadan mevzi-

siiren diizen ve

olarak akillannin "Dogal I§igi"ndan kaynaklanir. adil kilan, akla olan baghhklandtr.

Onlan

uyum

Onlan

birlestiren

esas

iyi

ve

bag bu-

dur." 15

Foigny'nin Avustralyalilan, akla olan bagliliklan, evrensel iyilikleri

ri'nin

ve kusursuz ictenlikleriyle Swift'in Gullivcr'm Seyahatle-

dorduncii bolumundeki Hoyunimleri andinr. Ashnda ara-

da oylesine btiyuk bir benzerlik vardir

ki,

Tory Dean'in Jacques

Sadeur'un dussel yolcutugundan esinlenip esinlenmedigi merak

konusudur. Foigny, kitabinm sonunda, Avustralyahlann erdem ve akh

ile

"sayesinde ancak hayvanlar gibi yasadigimiz"

Azman

bilgimiz arasinda bir de ktyaslama yapar. 16 Eger eseri kesfetmis-

14

Age,

s.

198-200.

15

Age,

s.

201.

16

Age.

Fransiz Rdnesansi ve Ayclmlanma

se,

Godwin de

yasal adalet

179

Avustralyaltlann hukumetsiz toplumlanndaki

uygulamasindan

si-

etkilenmis. olmahdir.

Fenelon Fransa'da kendi ahlaki ve siyasal goruslerini ifade etmek icin dussel yolculuk yontemini kullanan daha da unlii bir rahip vardi.

Bu

kisi,

Baspiskopos Francois de Salignac de La Motbe

Fenelon (1651-1715)

idi.

Didaktik romani Telemaque'i (1699)

XIV. Louis'nin torunu, gelecegin krali ve kendi ogrencisi olan

Burgonya Dukii

icin yazdi. Goruniisie Ulysses'in oglu Telemechus'un maceralanni anlatan roman, klasik mitotojinin dussel an-

latismi kutlanarak, siyaseti, ahlak, egitim ve dini tartisir.

Eserde, birincisi La Betique iitkesinde, ikincisi ise Salente

kentinde gecen

iki

iitopya vardir.

Hos ve sakin

bir yer olan La

Betique iilkesinde gunes daima parlar ve dogal bir bolluk vardir. Yurttaslar mallanni ortaklasa kullamrlar ve basit bir hay at yasarlar. Rabelais'nin Theleme Manastin'na kiyasla puriten bir yaktasim soz konusudur; yerliler bos zenginlige ve aldatici hazlara kargidirlar, Ayni zamanda, liberter ve bansci bir komunizm ortamtnda yasarlar ve hakimiyet alanlanni genisletmek istemezler.

En ufak

bir gurur, kibir ya da kottiluk belirtisi tasimazlar.

Salente kentinde, Telemachus'un arkadasi Mentor'dan yo-

netimi duzeltmesi istenir. Mentor sett onlemler ahr: Altin, yabanci mallar, hatta kadinsi muzik yasaklamr. Bu puriten egilim,

Fenelon'da da one cikar ve refahtn ancak arzularm tatmini

kisit-

lanarak gerceklesecegini one surer: "Insanlan aldatan zenginler

onlan yoksulla§tirdilar ve onlar olmadan yapmaya cesaret edemeyecekleri

i?ler

sayesinde buyuk bir servet edindiler.

!7

XIV. Louis'nin butun bunlan fazla eglenceli bulmadigi kusku goturmez; Fenelon sarayda gozden duser ve kendi piskoposluk bolgesine surUliir. Ancak Tilcmaque sonraki yuzyilda, filozollann roman kiligina buriinmus pek cok dinset ve siyasal tezlerine model olmu§iur. Aynca Gen? Godwin'i derinden etkilemistir. Godwin, An Enquiry Concerning Political Jwstice'inde (Siyasal Adalet Uzerine Bir Arastirma, 1793) ;oyle der: Insan

yangindan kendi dz anasim degil de Fenelon 17

gibi iyi yurekli bir

FrancoisdeSalignacdeLaMotheF£ne]on,TeU maqut'(16<>y),3timi.Gray, 1

The

Socialist Tradition,

s.

72,

Anar$izmin Tarihi

180 filozofu

kurtarmayi tercih edebitir, ciinku

o,

insan mutluluguna

katkida bulunan iistun bir yetenege sahiptir.

Aydinlanma Foigny ve Fenelon'un ortaya koyduklan eserde on sekizinci yuzyilm Fransiz Aydwlanmasina esin kaynagi olan curedi bir du-

sunce

kusku ve

turii bulabiliriz. Descartes'in sistematik

akilci

arastirma yontemini otusturmasindan sonra filozoflar, yerlesik kirlere

fi-

ve onyargilara meydan okumaya ve toplumu akhn isigm-

da coziiimlemeye basladiiar. Dogayi olcu, akh

ise

rehber olarak

benimsediler.

Insanin mukemmelligine duyulan inane,

Aydmlanmamn

bentmsedigi diinya gorusuniin merkezinde yer ahyordu. Filozoflar,

insan dogustan gtinahkar degildir, o icinde bulundugu ko-

sullann bir urunudur diyordu. Eger bu kosullan degistirirseniz,

onun tutumunu da en

iyi

degistirebilirsiniz.

O

yolu aydinlanma ve egitimdir.

Bunu gerceklestirmenin halde insan

mukemmel

ya da en azindan surekli iyilesmeye duyarh kthnabilir. Ayrica rih

ta-

gecmi§te de iierleme oldugumi ve gelecekte olmamasi icin

neden bulunmadigini gosterir. Ancak butun filozoflar insanin ilerici dogasina

higbir

hepsi anarsist sonuclara varmadi.

Locke'un

On

inanirlarken,

sekizinci yiizyilda Voltaire,

liberal fikirlerini Fransa'ya tasidi

ve tipki

onun

gibi,

hukumetin insan hayatmi ve mulkiyeti korumak icin zorunlu oldugunu dusundu. Kisisel yolsu2luklan ve monarsik despotizmi elestirmenin otesine gecmedi. Diderot, kamuoyu onunde Voltaire ile birlikte, kralm halkla loplumsal sozlesme yaptigi anayasal monarsiyi savundu. Hukumetin ve Devlei'in olmadigi bir toplu-

ma

iliskin goruslerini

kendine sakladi.

Aydmlanmamn

bir urunii

olmasina ragmen Rousseau, toplumsal ve ahlaki ilerlemenin gerceklesmesi icin akla ve bitime duyulan giiveni sorguladi. gore halk dogal olarak

iyi

Ona

olmasina karsm, mevcut kurumlar yu-

zunden bozulmustu. Ancak Rousseau, daha sonraki anarsistler gibi, buttm bu kurumlann ortadan kaldirilmasini degil, yeni bir toplumsal sozlesmenin yapilmasmi istiyordu. Jean Meslier ve

Morelly gibi pek taninmayan dusuniirler, filozoflar in mevcut

re-

jime yonelttikleri

Ne

elestiriyi

anarsizmin sinirlarma

tasiditar.

var ki ortaya koyduklan eserler az sayida kisiye ulasti ve yasa-

diklan

donemde

fazla etki yaratmadi.

Jean Meslier

Champagne' da ki £trepigny'nin

tasra

papazi olmasinin disinda

Jean Meslier hakkinda pek az sey bilinir. Yasadigi donemde ateist ve devrimci inanclarini yayimlamaya cesaret edemediyse de, goruslerini 1720'lerde bir Testament (vasiyetname) olarak yazdi.

Olumunden sonra (1729) dmlatmak

isiedi.

cevresindeki dindarlan bu sekilde ayYuzyilm ortalannda elyazmalannin cesitli ver-

siyonlan Paris'te elden ele dolasti. Ancak papazlik

kurumuna

duygulannin yer aldigi kisaltilmis bir versiyonu ilk kez Voltaire ve Holbach yayimladi. Metnin tamami 1864'e kadar kar§i olan

ortaya cikmadi. Meslier'nin, ofkeli, cilasiz ve

lafi

dolandirmayan

yazdigi Testament'i bir dizi "kanit"tan otusuyordu.

bir uslupla

Ancak bashk

mesajin dziinii vermektedir: "Jean Meslier'nin, insanligin hatalan, yanhs

yonde

gidi§ati

ve yonetimiyle

ilgili,

kutsal olan her se-

yin ve butun dinlerin beyhudeliginin ve sahteliginin acik ve bariz

kanitlanyla

gorulebilecegi

diisunce

ve

duygulanna dair

yazilar..."

Metinde, butun dinlerin sadece sahte olmakla kalmadiklan, uygulama ve kurumlannin da insanligin refahi icin bariz bicimde zararh oldugu gibi sarsici bir sonuca vanliyordu. Meslier, akil ve doga adina Hiristiyanhgm ve teizmin iddialarim reddetti. Tann yoktw ve olumden sonra ruhun yasamasi soz konusu degildi, Meslier'ye gore, elma yemek gibi basit bir itaatsizlik yuzunden hayatin butun olumsuzluklanna yol acan Ilk Gunah dusuncesini an lama k mumkun degildi, Meslier'nin "ateist olmaktan cok anarsist" oldugu soylenmistir. 18 Insanm dogal olarak, "bans, nezaket, esitlik, dogruluk ve adalet"e yoneldigini, "sorunlar ve anlasmazhklardan, diizen-

bazhk, adaletsizlik, sahtekarhk ve tiranliktan" nefret

ettigini

du-

Suniiyordn. 19 Peki neden, diye soruyordu, her insanin yuregin-

deki mutluluk arzusu husranla sonu?laniyor? Sadece bazi in-

komuta etme hirsi, bazilan da kutsallik iddiasi lasidiklan Sonuc olarak, biri siyasal, oteki dinsel olmak uzere iki guc

sanlar igin,

ortaya cikiyordu. Bunlar kendi aralannda bir anlasma yapukla\H

Claude Harmel, Histoire dt Vanarchie, Editions

Champ

Libre, Paris, 1984,

s .26.

14

Le Testament de Jean MesHer, der. Rudolf Charles,

1864,

1, s,

4,

R

('..

Mtijer.

Amsterdam,

Anar$iztnin Tarihi

182

nnda, siradan insanin kaderi belirlenmis oluyordu.

O halde mev-

cut hastahklann kaynagt Ilk Giinah'ta degil, Kilise ve Devlet'in "igrenc siyasal dokirini"nde yatiyordu.

Bazdari kendi adamlanna haksiz bicimde

hukmecmek

ister

ister;

layea

her

iki taraf

utasmak

tfirlu hile

da insanlan bastan cikararak kendi amacina ko-

igin sadece

zor ve siddet degil, ayni zamanda her

ve oyuna basvurur

...

ve bu araclarla bir taraf kendisini

onurlu ve saygideger ya da tanrisal hayranhk uyandiran line [getirmis] retli

...

kisiler ha-

ve oceki tarafin uyeleri kendilerini, zengin, kud-

ve ulasilmaz kisiler kilmislardir ve her

korkulacak ya da

ve bazi-

kazanmak

lan bos bir kutsallikla, hatta bazen tannsallikla sohret

itaat

iki taraf da,

kendilerini

edilecek kadar zengin, guclu, saygin ve ula-

jilmaz hale getirdikten sonra, kendi adainlarmi kendi yasalanna

alenen ve zorbaca bagimh kilmislardir. 20

Bu durumun sona ermesi icin Meslier, yoksullan ve ezilenleri, yeniden bans icinde ve erdemli bir hayat surebilmeleri igin, hem eklesiastik hem de siyasal pariileri toplumdan dislamaya cagirdi. Siradan insanlann kurtulusunun kendi ellerinde otdugunu soylemektedir. Yeryiiziindeki kotiilukleri ancak siddetli bir toplumsal

devrim kokunden sokijp rini

atabilirdi:

"yeryuzitnun butun buyukle-

ve butun soylulan rahiplerin bagtrsaklanna dolayip asarak

bogalim; o buyiikler ve soy hilar

ona eziyet etmekte ve onu

ki,

yoksul halki dolandirmakta,

sefalete suruklemektedirler." 21

Morelly Meslier bu turden ongortilu dusiinceler gelistiren tek kisi degildi.

Khnligi hala tam olarak bilinmeyen Morelly, 1753'te yazdigi

aile kurmadan once herhangi yapmayacak kadar basiretli davranan Adem ve Havva'nin orgutledigi ideal bir toplum tasarladi. Morelly'nin 1755'te isimsiz olarak ortaya cikan Code de la nature'ix (Doga Yasasi) ilk eserinde ustii kapah bicimde ortaya konulan toplumsal teoriyi karmasik ve tumturakh bir uslupla *isler. Ilk uc boltim, esitsiz mulkiyei iliskileri ve simfsal farkhliklar tasiyan mevcut ahlaki ve

BasiUade adli alegorik §iirde, bir bir hata

20

Age,

21

Alinti.Joll,

s.

6-7.

The Anarchists,

s.

14.

Fransiz Rdnesanst ve

siyasal sisteme saldinr ve

Avdwlanma

183

dorduncu bolum, Morelly'nin yasalara

kendi ideal modelini ortaya koyar.

ili§kin

Morelly'nin

noktasi sonsuz yasalarla yonetilen,

bas. Ian gig

siirekli bir ahlaki

duzen olusturan dogadir, Ne yazik

ki insanlar

doganin buyruklanni yerine getirmeye

razi olmamistardir; oyle

mukemmel

derslerinin gtindelik ah-

"doganin en basil ve en

ki,

lak ve siyasetle surekli olarak gelistigini gayet acik bir bicimde gorebilirsiniz." 22 Ozellikle, ozel miilkiyet sisiemi,

hiklerin temeli ve araci olan, dogadisi "sahip

butim kotuolma arzusu"nu ar-

tirrmstir.

Ancak bunun sonsuza kadar surmesi gerekmez. lnsan dogustan kotu ve kusurlu degildir, Dogal olarak sosyal ve reklidir,

Tann idi)

iyi yii-

ancak kendisini kusatan kurumlar tarafindan bozulur.

ya da Yuce Bilgelik (Morelly, Meslier gibi atesit degil, deist

insanda kendi varligini korumasi ifin bir 6z fikar duygusu

(amour propre) yaratmis, ancak mevcut kurumlar bu duyguyu

Ne var ki insan, ahlaki zaman sadece kendi ihtiyaclanni

ahlakdisi bir bencillige dontisiurmustur.

cazibeye sahiptir, ctinku her

tatmin edemez, kendtsine yardim edenlere karsi besler,

iyi

duygular

Mutlu olma arzusu temeldir ve eger "mutlu olmak

isti-

yorsaniz" iyilik yaparsimz. 23

Morelly, insanlann sadece doganin yasalanna itaat etmeleri,

kendi ozgiin biitunluk ve degerterine donmeleri halinde, hicbir

yapay yasanin zorunlu olmayacagi sonucuna vanr. Ve eger

in-

mevcut ozel miilkiyet sisieminin yerine komunal mulkigecirecek olurlarsa, kotuliik yapmak if in pek az neden kala-

sanlar yeti

caktir, cunkii

"Mulkiyetin olmadigi yerde, onun yol actigi zararh

hicbiri olmaz." 2*

sonuclann

Onerdigi yasalarda, ki§inin kendi kullanimi icin olanlar sinda, ister ihtiyac, ister zevk ya da gtinluk i?le bir §eyin ki^isel tigi

ve

sonucuna

kamu

ilgili

di-

olsun, hic-

mulk olarak herhangi birine ait olmamasi gerekHer yurttajin kendi yetenekleriyle edindigi

vardi.

pahasina muhafaza

ettigi

payi lopluma katmasini bekli-

yordu. Sonraki anarsistler gibi Morelly de insanlann dogustan

tembel olmadiklari, toplumsal kurumlar tarafindan tembellesti22

Morelly, Code de la nature, ou

uard Dolldans, 23

Agf,

24

Cade de

s.

Paris, 1910,

71. la nature, s. 30.

le

vtritabk esprit de ses

Onsoz,

lois

(1755), der. Edo-

Anar$izmin

184 rildikleri

sonucuna

TVirifii

vardi.

Kotulugtin ba§hca nedeninin

hukumet

degil ozel mulkiyet

oldugunu dusiinen Morelly komunizmin onciilerinden biriydi. Code de la nature'unun dorduncti boliimunde, "doganin amaclanna uygun bir Yasama Modeli" yani doganin yasalarma denk dii§ecek toplum yasalan olusturmaya cali^n, Onerdigi komiinist toplum, egitim, zorunlu emek ve

evlilikle ilgili kati

kurallan

olan, sert ve otoriter bir toplumdu. Aile, kentlerde ve eyaletlerde

orgutlenmis. kabilelerden olusan toplumsal bir hiyerar§inin

te-

meli olacakti. Ekonominin yonetimi sadece bir

muhasebe meselesi olacak, uyeleri periyodik olarak degisen asgari bir hukumet bulunacakti. Kapsamh bir planlama yapilacak ve yasalar felsefi ogretiyle desteklenecekti. Sonuc,

"mukemmel

bir

duzen" olacak-

Bu diizene kar§i cikanlar cezalandtnlacak ve en kotii suclan i?leyenler, sonunda kendilerine mezar olacak magaralara kapattlacaklardi. Komunizme ulasmak icin "ha$in" bir gecis. toplumu ti.

dusuntiyordu. Morelly, Franstz Devrirm'nin esitlikci ve komiinist kanadinin esin kaynagi oldu. "Esitlerin Komplosu"na onderlik eden

Grachius Babeuf, Code de la nature'un yazannin komplonun gercek lideri oldugunu iddia etti; her ikisi de, otoriteyi guvenlikle kanstirtyordu. Morelly'nin, kurumlar doganin amaclarma uydurulmabdir, gorusu bu konuda otantik liberter bir ozeltik ta§ir. Iyiligi te$vik edecek ve insanlan mutlu kilacak kojullarm yaratilmasina duydugu ilgi, Charles Fourier'yi andinr. Proudhon'un ondaki "hukumetin inkan" yaklajtmini ovmesi de nedensiz degildi. 25

Kropotkin gibi sonraki ana rko-ko munis tier, doganin yorumladiklan icin daha liberter so-

derslerini farkh bir tarzda

nuclara vardilar.

Denis Diderot Denis Diderot'nun oykusu de oldukca

itginctir.

diclionnaire raisonne des sciences, des arts ler,

et

Encyclopedic ou

des metiers'de (Bilim-

Sanatlar ve Zanaatlar Ansiklopedisi ve Aciklamah Sozlugu)

filozoflann pratik ve teorik bilginin yayilmasiyla

meye duyduklan guveni

asamah

ilerle-

payla$ti. Bilgiyi tutarli bir butiin olarak

yansitan Encyclopedic bir radikal ve yikici dusunce pinan oldu.

25

Almtijoll, The Anarchism,

s.

13.

Fmnsiz Rdneianw

ve Avtlinltmma

185

Diderot siyasal hayatinda monarsjyi, ancak daha aydmlan-

mis

bir

form i^inde benimsedi, Autonte

politique (Siyasal Otorite,

1751} ba§hkh eserinde kralin halkla sozlegme yapmasini, ona siirekli danigmasini ve onun cikanna uygun bicimde yonetmesini

savundu. Rus lmpara to rices t

fide, kilise

II.

Katerina icin yazdigi biyogra-

mallannin ulusallastmlmasini, ozgiir genel egitimi ve

dinsel konularda tam bir ho$g6riiyu tavsiye

rak mutlulugun biitun

iyi

etli.

Bir faydaci ola-

yasalann yegane temeli oldugunu one

surdu. Rousseau'rum genel irade nosyonunu benimseyerek, bireyin bir butiin olarak insanltgin cikanna

uygun davranmasini

sa-

vundu. Diderot ayni zamanda degisken bir diistinurdu ve zihnini her zatnan en onemli

Bu

felsefi

yiizden, kendisini en cok

sorunlar uzerinde toplayamiyordu.

dogma tik dusunceyi yikmasini

acik tartismayi tesvik etmesini saglayan diyalektik diyalog

zinda rahat

hissetti. Kati bir

deci olarak konusuyor,

belirlenimci (determinist) ve

ama Jacques

le

ve

tar-

mad-

fataliste (Kaderci Jacques,

1796) basjikh diyalogunda ahlaki belirtenimcilikle sorumlulu-

gun reddini bagdastirmakta zorlaniyordu. Jacques kadere inantr ancak ozgurmiis gibi davramr. Gene Diderot zaman zatnan insandaki hayvan icgudulerinin zapt edilmesi gerektigini hissediyor,

bazen de tutkularm

"bizi

her zaman dogru bicimde esinledi-

gi"ne ve bizi yoldan cikaranin zihin olduguna inanmaktan geri

kalmiyordu. 26

Cagdas toplum ve goreneksel ahlak uzerine diyalektik bir Nevcu de Rameau'da (Rameau'nun Yegeni, 1762'de

hiciv olan Le yazildi,

ancak 1823'e kadar yaytmlanmadi) ayni temayi

isjer.

Ra-

meau'nun yegeni bir muzisyen ve mutlulugun kijinin kendi dogasina uygun ya$amakla saglanacagina inanan ahlakdisi bir bireycidir. Esas olarak tensel hazlarla ilgilenir ve "erdemin buyusu"ne kayitsizdir. "Yasasin Suleyman'in bilgeligi" der. "En iyi §araplari ic,

en

lezzetli

yemekleri ye, guzel kadmlarla du§tip kalk,

yumu$ak yataklarda yat. Gerisine bo§ ver." 27 Bu hedonizme ragmen, Diderot erdemin kendi oduliinu de beraberinde getirdigine inanmaya devam eder. Tipki Morelly gibi, insan yapisi yasalann doga yasalanni yansitacagini umuyor2ft

Denis Diderot, "Passions", EncydoprAiti.

ulinri,

Charles Vereker,

fitch-Ccnfury Optimism, [.iverpiwl UiiivciMiv IVe^, 1
27

Didertu, "l.fgiilalioii",cp.


I'M

s.

I6H

EigJitf-

Anar$izmin Tarihi

186 du.

En

iyi

yasalar dogaya en

uygun

kamusal hem de ozel

bu onu hem

otanlardir, diyordu, ve

"insanin tutkularma karsi cikdarak degil, tam aksine

cikarlara uygulayarak ve tesvik ederek" ka-

zantlacaktir. 23

Diderot'nun kamusal tutumu buydu. Ozel hayat icin cok

daha radikal

fikirler gelistirdi. "Doga insana ba§kalarma hukmethakki vermedi" diyordu. Bir saka da olsa, kendisine bir monark ve yasa koyucu olma firsati verildiginde bunu reddetti. Ge-

me

leneksel On Ikinci Gece pastasindaki fasulye tanesi tic yd boyunca tesadufen ona rasdadi. Franstz adetlerine gore bu sans ona bir yasa sunma imkant veriyordu. Ilk tepkisi, insanlan bolme degil birlestirme istegini bir siirle dile getirmek oldu, Ozgurluk askini ifade ediyor ve insanlan kendilerini baskalanyla esit hisset-

meye cagmyordu:

Kadim dusturdur, bol ve yonet, Benim degil, bir tiranin i§i. Ben ozgurlugu severim, birlestirmek isterim

Ve

sizleri

arzum varsa eger Herkesin olmah o arzu. M bir

kazanmasi iizerine Diderot oyuvazgecmeye karar verdi. Boylece odiil ilk

Birbirini izleyen tic yil fasulyeyi

nun

gerektirdigi rolden

ve son kez reddedilmis oldu. Hatta Rabelais'nin dik bash kesisi gibi,

"herkes ne istiyorsa onu yapmahdir" gibi bir yasa cikarma

hakkindan

bile

feragat

etti.

Kusursuz anarsist duygularla, ne

kendisi ne de baskalan icin herhangi bir yasaya itaat isiedigini ilan etti.

Kamuoyu ugruna

insan

Asia kendi haklarmdan vazgecmek istemez!

Dogada ne efendi

Ne "Bir

yasalara

vardir ne de hizmetkar;

uymak

isterim ne de

uyulmasmi! 30

Babanm Cocuklanyla Konusmast" bashkh

ktsa bir

dykude

Diderot, aile reisine, "hie kimsenin yasalan ihlaline izin verile28

Diderot, Rameau's Ntphftv, D'Ldmfcfrt's Dream, cev. Leonard Tamcock,

Harmonds worth. Penguin, 1966, 29

Harmondswonh, Penguin, 1966, 30

s.

65.

Diderot, Rameau's Nephew, D'Alembert's Dream, cev. Leonard Tancock, s.

65.

Diderot, "Les Eleuth£romanes ou abdication d'un roi de

la feve," s.

202.

187

Franstz Rdnesanst ve AyilutUinma

mez"

suza kadar surecek

de

Ne

sozlerini soyletir. iyi

var ki anlatici olan ogul, "doga son-

yasalar yapmistir" diyerek kendi gorusun-

israr eder ve kisinin insan yapisi yasalara degil

lanna uymasi gerektigini one surer.

doganm

yasa-

Zor ahlaki sorunlarda

"dogal esitlik" anlayisinm rehberligine basvurur.

Daha sonra

ogul, baba otoritesine isyan eder ve baba toplantiya son verdi31 Diderot, ortaya ginde, "bilge kisi icin hicbir yasa yoktur" der.

iki goriisu de kabul ederken, ogula belirgin bir semAynca, ahlaki ve toplumsal ozgurlugu kendi cevre-

konulan her pati duyar,

sindeki entelektuel elitin disma yaymaya hazirdir.

Uzerinde daha rot, tipki

dusunulmiis bir baska metinde Dide-

fazla

Foigny ve Swift

gibi,

mevcut Avrupa uygarbgini, tropik

bolgede olusmus dussel bir toplumla kiyaslayarak eles^irdi. Louis- Antoine de Bouganville'in 1771'de diinyanin cevresinde yaptigi

seyahate iliskin anlatisinin

yayimlanmasmdan sonra Diderot,

Bougainville'in Tabiti'ye yaptigt ziyareti anlattigi. Supplement au

voyage de Bougainville (Bougainville'in Seyahatine Ek) bashkh

kurgusal bir deneme yazdi. Cesur mantigi onu anarsist fikirler gelistirmeye yoneltti, ancak ihtiyath davranarak metni yayimla-

maktan

mn

vazgecti. Tipki Voltaire'in hizmetcilerin

varligini tartismak

istememesi

gibi,

onunde Tann-

Diderot da kizinin kendi

yasamasmt istemedi. Supplement^, ancak Fransiz Devrimi'nden sonra, 1796'da gun isiahlaksal spekulasyonlannin etkisi altinda

gma cikabildi, Diderot, Pasifik'teki "ilkel" cenneti, sadece baskici dini ve savasci Devletleri olan Bati uygarhgina saldirmak icin degil, hu-

kumetin ve yasalann olmadigi

mak

icin

de kullandi.

Onun

bir anarsist

toplumu canlandir-

Tahitilileri vah?i degildirler; Hiristi-

yan uygarhgin ikiyuzliitugunu ve anlamsizltgini, kiyas yoluyla ve etkin bicimde mahkum ederler. Onlar "doganin saf icguduleri"ni izlerler, "benim" ile "senin" arasmda hicbir ayrim yapmazlar ler.

ve ne toprak ne de kadmlar uzerinde ozel miilkiyete sahiptirSerbest ask yasarlar ve terk etmek, ensest ve zina gibi

gunah ya da kiskanchk hakkinda hicYoksul sayisi cok azdir ve topraklar verimli-

sozciikleri bilmezler. Sue,

bir fikirteri yoktur.

Buna ragmen toplam emeklerini en aza indirgemi§lerdir, ciinku huzur icinde yasamaktan baska bir tercihleri yoktur. Budir.

31

Diderot, "Entretiens d'un pare avec ses enfants", les id^lles, Paris,

1773.

Conus morales

el

Nouvel-

IH8

Anarsizmin Tarihi

tun ada tek bir

aile,

her bir kulube buyuk bir binanin katlan

gi-

bidir.

Tahitililerin istekleri basiitir,

ancak bu basidik zorunlulu-

gun dayatmasindan degil, akilci bir tutumdan kaynaktamr. Tahitili Orou adayi ztyaret eden papazla yaptigt konusma sirasinda, doga ve akitdan soz eder ve tek ahlaki kurahn "genel iyilik" ve "ozel fayda" oldugunu one surer. 32 Ozgurluk aski onlann en derin duygusudur. Ancak bu, cinsel serbesti anlamina gehnez; is-

tenmeyen bebeklerden kacinmak icin, olgunla?madan once bulunma konusunda kati bir tabu vardir.

cin-

sel iliskide

Bougainville

ile Tahitili bir yash arasinda gecen diyalogda, yeni gelen Avrupahlarm onlann mutlulugunu bozduklarmi, kadinlar arasinda anlasmazlik ve utanc duygusu yarat-

Yash

Adam

tiklanni, beraberlerinde hastahk, sue, "yapay ihtiyaclar" ve "hayali

erdemler" getirdiklerini esefle kaydeder. 33 Batihlarm hirslan

ve savascihklan,

ama en cok baskici cinsel kuralfan onda ofke uyandinr. Ada tophimuyla bir tartisma strasinda Diderot araya girerek soyle der; "insanlar arasinda ahlak temelinde kurulacak sonsuz bir iliski sayesinde, din yasalan belki de gereksizlesir ve medeni hukuk belki de sadece doga yasalarmin ben im sen me sinden ibaret olur." §unu ekler: "Doganin yasalartna titizlikle uyan Tahitili, ideal

yasamaya herhangi

dir," 34 Butiin diyalog, si

yasalara ve

sar.

dogal

uygarhgm

Diderot'nun

bir

duzeni, insan yapi-

bozulmaya

tercih ederek kut-

getirdigi

sozciisti,

uygar hatktan daha yakin-

hukuku ve dogal

insani uygarlastirmak

mi yoksa onu kendi icgudulerine terk etmek mi gerektigi sorusunu soyle yanitlar:

Butiin siyasal, kamusal ve dinsel

kurumlan ele aim ve onfon bastan sona inceleyin. Eger yanilmiyorsam, insan turunutt bir yuzyildan digerine

bir

avue hitekarm ona

kilicla dayattigi

altinda ezildigini goreceksiniz. Isleri duiene

kan kisiden sakinin.

Isleri

rini sasirtarak kendisini

32

boyundurugun

sokmak

icin ortaya gi-

duzene sokmak, daima kisinin baskala-

onlann

efendisi haline getirmesidir ve Ca-

Diderot, "Supplement au voyage de Bougainville", Diderot: Selected Philosophical Writings, der. John Lough, Cambridge University Press, 1953 s

190.

33

Age,

s.

168, 169.

34

Age.

s.

197.

Fran&z Rjonesann labria halki dayatilmis

tek halkur.

ve

189

Ay(\m\anma

kanun koyuculara dalkavukluk etmeyen

35

Ve, "Calabria anarsisi"nin kabul edilebilir olup olmadigt soruldugunda, "onlann barbarltginin bizim kentliligimiz kadar kotu"

olmadigi konusunda bahse girmeye hazirdir.

Jean-Jacques Rousseau Diderot'nun en radikal goruslerini halka yayma konusunda

ihti-

oldugu yerde, Rousseau boyle bir kaygt tasimaz. Ustelik kendisi on yedinci ytizyilm en paradoksal yazarlarmdan biriydi.

yatli

Aydinlanmanin

bir urunii

ve onun

filozoflar

gntbunun

bir uyesi

otan Rousseau yalniz bir ki?i olarak yasadt ve Aydinlanmanin en temel bazi oncullerine saldtrdi. Kendi mantigini buyuk bir etki yaratacak §ekilde kullamrken, §6yle dedi: "dusiineh insan ahlaki bozulmus. bir hayvandir." Ve Romantizm ile birlikte anilan du-

yarhk kuttiinu tesvik

etti.

Bireyselligi kutsadi ve

kendi

kisisel ba-

gimsizhgim dogruladi, ancak otorite ozlemi de gekti. Erken yazilarmda buyuk bir liberter olarak gorulur, ancak son yazilarmda demokrasi temelinde anonim bir Devlet icin cagn yapar. degil. Vicdanin "ilahi bir icgiidu" olduguna inanan durust bir ahlakci olmasina karsm, cocuklanni yetimhaneye gonderdi, Dogal dinin siirsel bir savunucusu olmasma karsin, sitotaliter

Bu kadar

yasal kanaatleri

ugruna

tarn iki

kez dini inanclanni degistirdi.

Hayal giicu genis. bir yazar ve guclu bir

sm, Voltaire'in canatUe'sinin ya da Rousseau

ilk

dusunur olmasma kar-

ayaktakimimn

sesi oldu.

kez 1750'de, Bilim ve Sanatin Ahlaki Ethileri

Ozerine Sdykv'\z Dijon akademisinin oduliinu alarak onem kazandi. Bu eser cagdas ktilturun kapsamh ve sarsici bir elestirisi olarak kabul edildi.

Ancak butun sanat ve bilim datlanna

lik bir saldin degildir;

daha cok

yr3ne-

faydasiz bilgiye karsi bir erdein

savunusudur, Rousseau, iktidardakilerin ahlaki ve begeniyi yozlastirmak, ikiyuzlulugu tesvik etmek ve insanlan aldatmak icin sanat ve bilim dallannt kotiiye kullanma tarzlarmi elegtirir: Iktidar tek ba$ina bir yanda, bilgi ve anlayis tek ba$ina ote kisi her ikisine de yeterince itiraz etmeyecek, htikumdarlar nadiren buyuk eylemlerde bulunacaklar

yanda oldugu surece, bilge

35

Agf,

s,

203.

190

Anar$iztnin Tarihi

ve halk, simdiki kadar siradan, yozlasmis ve edecektir. M

Luks icinde yasayan, avare ve tutkulu

sefil

olmaya devam

entelektiieller ister is-

temez halki yozlastiracaklardir. Dijon akademisi icin hazirladigi, Esitsi^tgin Kokeni Ozerine Bir Soylev ni

( 1 754) baslikh. cali$mada Rousseau, goruslerinin esasiolusturan temayi, insanin kendi dogasmin ozunden trajik ko-

pusu temasmi

gelistirdi. "Insanin gercek dogasinda ozgun olan yapay olan arasinda tarn bir ayrim yapma"yt amachyordu; ancak tarihsel olgular sunmadigini, sadece "hipoteuk bir akil yurutile

me" ve "varsayimlar"

gelistirdigini acikca belimi. 37 Meslier ve

Morelly

gibi, insanin dogustan iyi oldugunu, ancak mevcut kurumlar tarafindan bozuldugunu one surer. Rousseau'ya gore, dogal durumda insan, dayani§ma icinde, bagimsiz ve kendine yeterIt

bir hayat surer.

Dogustan nazik ve

ahlaki ozelliklerden yoksun,

tamamen

sefkatli, entelektuel

ve

icgiidusel bir yaratikltr.

Ancak insanm akildan once iki ilkesi vardir: Biri, kendisini korumastnt, digeri ise bir baska duyarh varhgin cektigi acilar karsisinda tepki gostermesini saglar. Dogustan gelen bu sefkat duygusu, dogal durumda "yasalar, ahlaki kurallar ve erdem"in yerini tutar, 38

lir,

En onemlisi, insan serbest bir varhktir ve mukemmellesebiyani kendini geli§tirme yetenegine sahiptir. Daha sonra insa-

durumun disina nasil ciktigini anlatir. Bu durum onda hem de faziletler iiretir ve sonunda onu "hem hem de doga iizerinde bir tiran" haline getirir. Insan

nin dogal

hem

kotulukler

kendisi

kendi isteklerini karsilamak icin baskatanyla birlesmeye basladikca dogasi da degisir, cunkii "kolelik baglari ancak insanlarm karsihkli bagimhhgiyla olusur." 39 Isbirligi insanin cokiis

tohumkoruma arzusu 6z cikar duygusuna donusur. Bu sahte duygu her bireyi baskalanm degil sadece kendini du§unmeye yoneltir; gurur, hirs ve rekabet istegini guclendirir. Dulanni eker. Kendini

siinmek sorunlan daha da zorlastmr, cunkii "6z cikar duygusu36

Jean-Jacques Rousseau, "A Discourse on the Arts and Sciences" (1750), Th< Social Contract and Discourses, cev, ve giri| G. D. H. Cole, der. J. H. Brumfitt Hall, J. M. Dent, 1973, s. 26. John

37

Rousseau, "A Discourse on the Origin of Inequality" (1754), The Social

&

C

Contract and Discourse,

38

Age,

s.

68.

39

Age.

s.

55, 74.

s.

39, 45. 74,

Fransiz Ronesansi ve

na ve bu duyguyu dogrulayan

Aydmianma

fikirlerin

191

olusmasma neden

otur." 40

Rousseau'ya gore, insanhk tarihinde yasanan en onemli olay ve toplumsal esitsizligin baslica nedeni, ozel mulkiyeiin olusmasidir. Soykv'inin ikinci

bdlumu her zaman yankilanan su

sozlerle bas.lar: Bir parca topragi citle ceviren, "Burasi benimdir" diyen ve insanlarm buna inanacak kadar saf olduklanni dustmen ilk insan, sivil toplumun gercek kurucusuydu. Birinin cikip o kazikla-

sokecegi ve hendekleri doldurarak, insanlara, "bu sahtekaYi dinlemeyin; yeryuzu nimetlerinin hepimizin oldugunu ve topra-

n

gin hie kimseye ait olmadigini bir kez unutacak olursaniz

mah-

volursunuz" diyecegi ana kadar, nice suclar, savaslar ve cinayetler olacak, nice vahsetler

ve fetaketler yasanacak."* 1

Insanlar endiistriyi gelistirdikce, basit istekleri yeni ihtiyaclarla cogatdi.

Tanm

lastiran ve insan hgi

ve endustri insanlan ezdi: "insanlan uygarmahveden demtr ve tahildi," Mulkiyet, bir

kez kabul edildiginde, esitsizligin artis^na ve

ilk adalet kuralla-

bakimindan da feci psikolojik etkiler yaratti: "kendisini oldugundan farkli gostermek artik insanin cikarmaydi" Sonunda zengin kendi mulkiinden huzur rina yol acti. Gercegin gizlenmesi

icinde yararlanmak icin, yasalara gore yonetecek ustun bir guce, ihtiyac oldugunu one surdu. Boylece insanlar al"Herkes ozgurliigunun guvence altinda olacagi umuduyla kendi zincirlerine ko§tu; siyasal kurumlann sadece avantajlarmi algilamaya yetecek kadar akillan yardi, ancak tehlikeleri

bir

hukumete

datildilar:

M2

onceden gorebilmelerini saglayacak kadar deneyimleri yoktu. Yoksula yeni prangalar vuran ve zengine yeni bir guc kazandiran hukumetin ve yasalarm kokeni buydu, Bu kez uluslar kendi aralarinda bir dogal

durum

olus^urdular.

Rousseau, ozgurlugu "insanin en soylu ozelligi" olarak gor43 Insanlarm dogal bir du; o, "doganin insana bir armagani" idi.

one surerek koleligi mazur gosterenlere Rousseau tamamen icten bir ofkeyle §6yle

kolelik egilimi ta$idigmi kesinlikle karji gikti.

diyordu:

40

Age,

41

Age, s.76.

+2

Age,

s.

83, 86, 89.

43

Age,

s.

94-95.

s.

68,

Anar$izmin Tarihi

1**2

tutsakhgin yol

ac,ttgi

o iggudusel sabirsizltkla kafalartni icine kapa-

nUliklan kafesin parmakliklanna vuran ozgiir dogmus, hayvanlan

gordugum zaman; sadece kendi bagimsizliklarmi korumak i^in, a<;liga, atese, kitica ve olume gogiis gererek Avrupalinm zevklerini kiigiimseyen o ciplak vahsilere

bakugim zaman, ozgurluk

tarns ma-

sinin koleler icin olmadigini hissediyorum. 44

Boylece Rousseau, hukumetin, ozgtir insan tarafindan hayati da-

ha kolay kilma umuduyla olusturulmus yapay bir kurum oldugunu savunuyordu. Ancak hukiimet baslangicta keyfi bir giic ol-

madiysa da, sonunda, "en gucluniin, baslangicta sartanan yasasi" haline geldi. 45

olarak ta-


Daha sonra Rousseau, farkh hu-

kiimet formlannin, kendi kokenlerint, kurulduklan sirada bireyler

arasinda var olan farkh esitsizlik derecelerine borclu oldukla-

nni one surdu. Yasalann ve mulkiyet hakiannin olusturulmasi ilk evre, yargiclik kurumu ikinci evre, mesru iktidann keyfi iktidara dontisturulmesi iicuncu ve son evre

Rousseau 'nun toplumsal ne ile

i

esitsizlik

idi.

ve hukumetin kokenleri-

cozumlemesi parlaktir ve pek cok

lis kin

mulkiyet

anarsist,

hukiimet arasindaki yakin baglantt konusunda onu

izlemistir.

Ashnda Rousseau, le

fit rafla r'inda, "her sey radikal bicimde siyasebaghdir ve higbir halk kendi hukumetinin dogasimn gerektir-

diginden baska bir sey olamaz" diyordu. 46 Ancak insanm do gal

durumunu

yuceltmesine, "vahsi"

ile

"uygar" arasinda, ozellikle

birincisinin tek bastna nasil ya§ayacagini bilmesi, ikincisinin ise

"baskalarmm fikrine gore" nasil yasayacagini bilmesi bakmundan yaptigi olumlu karsilastirmaya ragmen, Rousseau genelde santldigi gibi, ilkel bir

doga durumuna donulmesini istemiyor-

du. 47 tkinci Soylev'inde, butun caglarin en mutlu ve en istikrarhsi

olan ideal insanlik

minde yasanmasi

durumunun ancak toplumun

gerektigini

one

siirdii,

insan yeteneklerinin kaydettigi gelisim, gi ile

6z ^lkar duygumuzun hircin

genclik done-

cunku bu donemde

"ilkel

faaliyeti

durumun

tembelli-

arasinda tam bir ara

dortem" olusturuyordu, 48 44

Age,

s.

93.

45

Age,

s.

96.

46

Rousseau, Confessions (1781-8). Oetwes completes, der, B. Gagnebin

Raymond,

Paris,

1959-70,

1,

404.

47

"A Discourse on the Origin oflnequality",

48

Age,

s,

82.

op. at,

s.

104.

& M.

Fransiz Ronesatisi vr A\iUnlanma

193

Godwin, Rousseau'nun icgoriilcriiun onemini anladi ve su onu ovdii; "nasil oiusmus. olursa olsun huktimetin insanliga tam bir yarar saglama yetenegi pek azdir." Ne yazik ki Rousseau, "cok kiicuk bir hata"yla, "hukumetin feshedilmesini muhtemelen izleyebilecek donem yerine, hiikumeii ve yasalan onceleyen done mi ovgu konusu" yapmisti. 49 Hukumetin ortadan katdinlmasini istemekten uzak olan Rousseau, halkm gercegi gordugii igin

iradesini ifade edecek ve halk egemenligini giivence altina alacak bir htikiimetin kurulmasi icin yeni bir toplumsal sozlesmeye ih-

oldugunu savundu. Mesru Devlet'm

tiyac

ye ve yurtta§m ona neden

olusturmaya

ler

cahsti.

itaat

ozelliklerini belirleme-

etmesi gerektigine dair gerekce-

Yeni bir ahlaki toplum icin yeni bir

ahlaki insan yaratmak istedi.

Rousseau

hie.

kuskusuz ozgurluge toplumsal hayatm temeli

olarak oncelik verdi ve pek cok eserde bireyselligi ovdii. 50 Egi-

tim konusundaki tezinin, Emiie'in (1762) daha basinda su unlii sozler yer ahr: "Doganin yaraticisinin elinden cikan her sey

insanin elinden cikan her sey yozdur." 51 rak,

cocugu yozlasmis toplum dan

tecrit

Bu duruma

iyi,

bir
ederek yetistirmek

if in

"diizenlenmisj ozgurluk" sistemi istiyordu. Rousseau 'ya gore egi-

timin amaci, merak uyandirmak ve akil yurutmek olmahdir ve

ogrenimi tesvik etmenin en

iyi

yolu yaparak ogrenmeyi sagla-

Godwin Ancak egitimdeki liberter hedeflerine ve ozerk birey yaratma arzusuna ragmen Rousseau otoriter araclara geri doner, Onun ideal ogretmeni tam yetkili bir kukla ustasidir; bilmesine imkan vermeden cocugu yonlendirir ve ona belirli bir diisiince tarzini dayatmaya cahsir. Sonunda Emile, ustasina psikolojik olarak baglanir ve ondan kurtulamaz. Ogretmen sonunda otoritesinden vazgecer ve sorumlulugu onun yeni e§ine -"^imdiden sonraki gozetmenin"- devreder, ama uysal gene cift ondan "tavsiyede bulunmasim" ve onlan "ydnetme"ye devam etmesini isve Kropotkin'i etkileyen mesaj buydu.

maktir.

ter.

49

52

Godwin,

Political Justice

sworth, 1976,

50

s.

(1798), der. Isaac Kramnick, Penguin,

Bk2. Ronald Grimsley, The Philosophy of Rousseau,

1973,

s.

Harmond-

496-7.

91, 115; Peter Gay,

Oxford University

Th« Enlightenment: An

Interpretation,

Press,

Wildwo-

od House, 1973,11,534, 51

Rousseau, Emile on de Vidutation (1762), Gamier- Flam marion, s.

52

35.

Age,

s.

628, 629,

Paris,

1966,

Anarsizmin Tarihi

194

Rousseau ahlak

siyaset arasinda

ile

yakm

bir baglanti goru-

yor ve toplumu bireyler araciligiyla, bireyleri de toplum aracihgiyla

incelemek gerektigine inaniyordu. Emile

ile

aynt

yil

yayim-

lanan Toplumsal Soz les tne 'sin de, insanlann birbirinin iradesine tabi

o I mad an ortak bir lopluluk icinde yasama nin avantajmdan

yararlanabilecekleri ve "her bir kisinin, kendisini herkesle birlestirirken, sadece kendisine itaat edebilecegi ve

kalabilecegt" bir yol

calisti, 53

bulmaya

onceki kadar ozgur

Bu paradoksa,

siyasal

mes-

ruhigu saglayacak bir anayasa temelinde hazirlanacak yeni bir toplumsal sozlesmeyle cozum buldu.

Rousseau'nun dusiincesindeki demokratik yon, halk egemenligini

savunmasmdan

yasama gucii onunla var

kaynaklanir. Halk

olur.

ilk

ve son mercidir;

Bu yon, Rousseau'nun halkin ken-

di siyasetlerini formullendirmesi ve kararlastirmasi

konusundaki

isrannda da goruliir. Egementik, devredilemez oldugu igin temsil edilemez; ozunde halkin iradesinde yatar ve bu irade temsile baglanamaz. Ya vardir ya

da yoktur; i kisinin arasi le,

bir

durum soz konusu

degildir.

Bu neden-

halkin vekilleri onun temsilcileri degildirler ve olamazlar: onlar

sadece gorevlidirler ve hicbir kesin edtmde bulunamazlar. Halkin

onaylamadigi her yasa gecersiz ve hukumsuzdtir -ashnda yasa degildir. Ingiltere halki

kendisini ozgur kabul eder; ancak

bir hatadir; onlar sadece

ozgur tir.

olurlar.

Secim

bu buyUk

parlamento uyelerinin segimi sirasinda

bittigi

anda kolelik

baslat,

Halk

artik bir hic-

Yararlandiktan ozgurluk aninin bu kadar kisa olmasi, ashnda o

ozgurltigu kaybetmeye mustahak olduklarmi goscerir, 54

Toplumsal sozlesme yapihnca birey butiin haklanni toplulugun butunune devretmekle yukumlu olur ve toplumun ortak ctkarlanni ifade edecek ve genel faydayi gercekle^tirecek "genel irade" nin yiiksek yonetimi altinda ortakhga katdir. Genel iradenin

kesin niteligi belirsizligini korur; bu herkesin iradesinden ya da ozel cikarlann

toplammdan daha fazla bir seydir ve insanlar orzaman olusur. Bu nosyondan ha-

tak ctkarlanni dikkate aldtklan

reketle Rousseau, halk egemenliginin Ii

53 54

hukum

surmesi icin gerek-

olan yolu kesfettigine inandi. Ancak Rousseau'ya gore, ortakltk Rousseau, The Social Contract, Age,

s.

240.

s.

174.

F rati

\z

Rones ansr ve Ay thnlanma

195

yasasi

anonim ve

musal

bir kisi" yaratiyordu. Pratikte bu, bireyin topluluga butti-

kolektif bir yapi, "ahlaki bir kisi"den cok "ka-

nuyle katilmasi anlamina geliyordu: her yurttas, butun dogal

haklanni (yasama ve mulkiyet hakki da dahil) "toplum"a devret-

mekle yukumlu

olacakti.

Rousseau, huktimeti, yurutmeyi saglayan ve geri cagrilabilir

komisyon

"bir

...

yurtta$lar

Egemen

ile

teliginde bir yapi" olarak tammlar.

sinden sorumludur.

Belirli bir

Bu

yapi,

hukumet

nusu nda do kt riner bir tutumu yoktu, formlann uygun oldugunu one surdu.

arasinda olusan araci ni-

yasalann yurutulme-

tipinin

uygufanmasi ko-

farkli ulkeler icin

Pratikte,

kucuk

farkh

Devletleri

tercih etti ve Polonya icin federal bir Devlet ve secilmis bir

mo-

nar§i onerdi.

Ne yi

var

ki,

Rousseau'nun Devletinin kisa sure icinde her

se-

kapsayacagi ortaya cikar. Bu Devlet, genel iradeyi yorumlayan

ve upki Emile 'in ogretmeni gibi, halkt kendisi icin

iyi

olana dog-

ru yonlendiren olaganiistu bir insan ya da bir grup insandan

olusan bir "kanun koyucu" taraftndan kurulacaktir. Aynca Rousseau, "Devlet buyiidukce ozgurluk kuculur" gorusunu one su-

cunkti bu

rer,

durumda hukiimetin daha

kati olmasi gerekir.

Ahlaki korumak icin sansiir uygulanacak ve Devlet'in uygarlik dininin maddelerine inanmadiklartni eylemleriyle ortaya koyanlara olum cezasi.verilecektir. "Despotluk sicak iklimlere, barbarhk soguk ulkeiere ve iyi yonetim lhmh bolgelere uygun duser" 55 dediginde Rousseau, Avrupa merkezli yaklasimini da ortaya koy-

mus

oiur. Esitlik

ve halk egemenligine iliskin butun kaygilarma rag-

men Rousseau'nun sanlar

onerdigi toplumsal sozlesme bir "ozgur in-

toplumu"na varmaktan

uzakttr, 56

Tarn aksine, acikca

kurma

tarifidir. Anonim Devlet iginde hicbir kismi topluma izin vermez ve azinhklar i^in hicbir guvence yoktur. Cogunluktan farkh olan bireyi uyum

mutlak ve her seye

giicii

yeten bir Devlet

saglamadigi icin utanc ve sucduluk duyacagi lam bir li'c

ittifak

bek-

Aynca, "Insan ozgur dogmustur; ve her yerde zincire vurul-

niiijuir"

ve "Ozgurlukten vazgecmek, insan olmaktan vazgec-

nickiir" gibi goriisleri cesaretle

savunan adam,

itaatsiz yurttasin

kendi cikanni anlamasim ve genel iradeye tabi kthnmasini saglaAp,

s.

20H-4, 210, 228

<.uy. Mir

; l

.n\ijihtitieni. II, s

Hi).

1

Anar$izmin Tarihi

06

ituk icin "ozgurluge zorlanacagi"ni one siirerek, balar kusagina gerekce saglar. 37

her $eyi tuketen ahlaki bir zoruntuluk, "herkesin kesin soz hakki" haline elegit,

bit tun bir zor-

Genet irade Rousseau'nun elinde her-

iyiligi icin

Bu, ozgur erkeklere ve kadinlara

gelir.

sadece Emile'e uygun bir loplum olacaktir.

Godwin'in gozlemledigi al'inde

gibi, "iistun dehast" Contrat soci-

(Toplumsal Sozlesme, 1762) ve Consideration sur

h

go-

vernment de Pologne'sinde (Polonya Hukumeti Uzerine Dusunceler,

1771) Rousseau'yu lerk etmigtir, 58 Buyuk liberter bireyci,

sonunda

demokrasinin bir savunucusu; Ba-

otoriter ve totaliter

kunin'in sozleriyle, "modern gericiligin gergek yaraticisi" haline geldi. 59

Rousseau'nun genel irade nosyonu, gercek lesmesi im-

kansiz btr soyutlamadir ve goriilmemis bir

gerektirir.

ittifaki

Devlet yonetiminin siirmesi icin siyasal sahtekarligi savunmakla

kalmaz, yazilan da hukuk kurallanna dair ovgulerle doludur. 60

Rousseau ozgurlugun kendisi icin her seyden daha degerli oldugunu tekrar tekrar belirtir. Ancak ozgurlukten ne anladigi pek belli degildir. En azindan tic, tur ozgurlukten soz eder -dogal, bireysel ve ahlaki ozgiirluk. 61

Dogal durumda insantar dogal

ozgurluge sahiptirler, yani birbirlerine bagimh degildirler.

Ama

heniiz ahlaki varhklar da degildirler ve gercek bir ozgurluk anlayisina sahip olamazlar. Rousseau sivil loplumda, ki§inin ozgiir

kalarak baskalanyla birlikte olabilecegi bir topfuluk formu kesfe-

umdu

debilecegini

ve

cozumun insamn

bizzat yaptigi yasalara

eimesinde olduguna inandi. Bu durumda bireysel ozgurluk

itaat

yapma hakki

yasalarca yasaklanmayan §eyi

haline gelir. Ahlaki

toplumda var olan ahlaki ozgiirluk de kendiliginden dayatdan yasalara itaattir- "kendimiz icin olusturdugumuz bir yasaya itaat

"62

Rousseau'nun ozgurliigu

ele

alts,

tarzi hie

57

Rousseau, The Social Contract,

58

Godwin,

59

Bakunin, alimi. Rocker, Nationalism and Culture, Bkz.

J.

Political Justice, op.

L.

s.

165, 170,

tit, s.

1

kuskusuz ince

bir

77.

497n. op.

til,

s.

162-3.

Aynca

Talmon, The Origins of Totalitarian Democracy (1952), Sphere,

1970,s. 3&-9.

60

Bkz. Judith N. Shklar, "Rousseau's Images of Authority" seau:

A Col Ice

Anchor,

I

ion of Critical Essays, der.

New York,

1972,

s.

341.

61

Bkz. John Plamenatz, "On

62

Rousseau, The Social Contract,

le

,

forvera d'etre libre' s.

178.

Hobbes and Rous-

Maurice Cranston 1 ,

s.

323-4.

&

R. S. Peters,

197

Franstz Ronesansi ve AvtiinUttima

zekayi yansmr, ancak otoriter

sofisi Itrin

ozgurluk

olarak kvhk degi§tirmelerine yol agar. Rousseau,

de bagimh

olmamn

asigt liberaller

hem

ozgur

hem

mantiksal bakimdan sacma, pratikte ise

imkanstz oldugunu anlayamadi. Nihai olarak anarsistlerden kopar,

cunku ona gore yasa

kolele^ttrici degil, ozgurle$tiricidir. Ba-

zi anar§istler ozgurlugii, kisinin

tutkulardan ve icgiidulerden oz-

gur olmasi ya da kendi kendisinin efendisi olmasi anlaminda bir 6z disiplin formu olarak tanimlayabilirler, ancak hicbiri onu, Devlet'in zorla kabul ettirdigi

yuksek

bir yasaya itaat olarak ka-

bul etmeyecektir.

Rousseau'nun ozgurluk aski

ile

kendi toplumuna ki^isel

is-

yani baglaminda gelistirdigi o to rite arzusunun olusturdugu para-

doksu anlamak mumkundur.

Isvicreli bir saatcinin

oglu olan Ro-

usseau, usak, sekreter ve yazar olarak gecirdigi ilginc hayati

boyunca,

ci grin dan

cikmis, gibi

gorunen

bir diinyada yalniz bir

modern anksiyeteyi ya$adi. Daima kisjsel bagimsizhgmi savunma egiliminde oldu, ama de net ley id bir baba figurune de ozlem duydu, Kendi toplumunun disma surulbirey olmantn yol actigi

mus, ve ona yabancda^mis.

toptum aradi, Rousseau miz cagdan. soz eder,

biri

gticlu

olarak gercek ten butunliiklu bir

ve zayif yanlanyla icinde yasadigi-

Ancak bu, kisjliginde ve dusuncesinde yer alan otoriter yonu mazur gostermez. Goriislerinde ve sozgeli§i kadinlan ele alis tarzinda guclu bir patriyarkal ve sovenist egilim ta§idigi aciktir.

Metres-hamilerinin hakimiyetine icerlemekle kalmamis, kendi hizmetci-metresine de cok kotu davranmis, kendi cocuklanyla birlikte

onun cocuklanni da yetimhaneye

n daima nusunu

"itaat

ele aldtgi

ken, sadece

biri,

bes kitabin dordii Emile'in egitimine aynlir-

daha sonra kendi uysal

yeti^tirilmesiyle ilgilidir. icin yaratildi"

"Kadin

hos,a

kizm kihnmak

hizmetcis'i olan

gitmek ve

tabi

ve "kendisini erkek idn kabul edilebilir hale getir-

melidir" diyor,

Ona

gondermi^tir. Kadinla-

etmesi gereken cins" olarak gordu. 63 Egitim ko-

bunun

bir

doga yasasi oldugunu dtisunuyordu. 64

gore, erkegin faal ve guclu oldugu yerde, kadin zayif ve

giicsuzdur.

Godwin sonraki Rousseau'dan riini'nin

6

)

M

yiiz cevirirken, Fransiz

Dev-

en kanli doneminde diktator Robespierre'in onu azizlik

Rousseau, "Discourse on the Origin Rousseau,

f'rnilf, s.

466.

i>l

[nn|iiiiliiy", s

70

I

OH

Anar$izmin Tarihi

mertebesine yukseltmesi sasiruci degildir. Bununla birlikte Rousseau, mulkiyet ile hukumet arasindaki yakm baglantiyi vurgu-

toplumsal esitsizlige saldirdigi, elitist kulturu elestirdigi, halk demokrasisi ve egemenlikle ilgilendigi, insankrin doguscan ladigi,

olduguna inandigi ve dogaya yakin basit bir hayaii ovdugu icmde onemli bir yeri hak eder. Bati uygarhginin yol actigi psikolojik bozukluklann, Ozellikle insanlan endiseli, huzursuz ve ikiyuzlu kilma tarzlannin tamamen farkmiyi

icin anarsist gelenek

daydi.

Insanhgin butun

potansiyelini

modern insanin hem kendi ksmasina dair

benligine

gerceklestirememesine,

hem

tarihin kaydettigi tizucti

de topluma yabancisonuclan ortaya koydu.

doganm

insanlan ozgur kildigini,

Rousseau, yazilan ve hayaiiyla,

fakat insantann birbirlerini kolelestirmeye hazir ladi.

Demokrasiye

oldugunu

kanit-

liberter ve otoriter yaklasimlar arasindaki, ni-

hayet on dokuzuncu ytizyilda sosyalist hareketin anarsist ve Devletci kanattara bolunmesine yol acan gerilimleri, Aydmlan-

manin

oteki yazarlanndan cok

daha

fazla aciga

vurdu.

Ingiliz

Ingiliz Devrimi'nin

nundan

Aydinlanmasi

1660'ta cokusu ve monarsinin restorasyo-

sonra, Britanya'da liberter teorinin geltsimi icin gerekli

iktidaolan toplumsal ve enielektuel zemin iyice daraldi. Krahn parlamenter nni sorgulayan 1688'in "§anh Devrimi"nden sonra

demokrasi kuruldu ve o zamandan beri varhgmi siirdurdu. Sagduyu ve ilimlihgm [ilozofu John Locke bu olayi temize gikardi ve liberal hukumet savunusunun temehni atti. Locke'a gore "dogal

bu yuzden,

bir

"mukemmel ozgurluk" du-

arasindaki kaba rekabet hayati bemulkiyet iliskilerini ise istikrarsizlastinr. Insanlar

rumudur, ancak lirsizlestirir,

durum"

esit insanlar

hayati, ozgurlugu ve mulkiyeti

rtiikumete ve yasalara ihtiyac

koruyabilmek

icin

duymuslardir. Bunlann icinde en

onemlisi mulkiyetti, ciinku Locke'a gore, hayat ve ozgurluk kisiBu yuzden mulsel mulkiyetin bir formu olarak da gorulebiiirdi. yapacak yasalan kiyetten guvenlik icinde yararlanmayi saglayan

kendi aralarmda bir toplumsal sozlesme yapmalarmi tavsiye etti. "Siyasal iktidan, mulhafif cekiyeti duzenlemek ve korumak icm 6lum cezasi ve daha icin uygulanmasi zalar ongoren yasalar crkarma ve bu yasalann 1 Locke, anbyorum." toplulugun gucunu kullanma hakki olarak

bir

1

hukumet kurmalan

Locke,

Two

icin insanlara

Treatises of Civil Government, 5

1

18

Anar$izmin Tarihi

200 scrvclin sadece

emekle

ancak mulk

yaratildigini kabul ediyor,

sa-

hiplerinin kendi hizmetkar ve kolelerinin emegiyle yaratilan ser-

koymalanni da mesru goruyordu. kutsal hakkmi savunan teoride bir ilerlemeyi temsil ediyordu. Ancak Locke, one surdugu goruslerle, ikvete

el

Bu gorus krallann

tidan toprak sahibi aristokrasiden almak isteyen olusum halindeki orta sinifin ideolojisini ozetlemis oluyordu.

mulk

sahipligini kutsal goren bir "sahip

olma

Ashnda bu,

ozel

bireyciligi" teori-

siydi. 2 Ideoloji, nihai ifadesini,

Avrupalilann) ozgiir ve

insanlann (daha dogrusu erkek dogduklanni, "hayati, ozguriiigu ve

esit

mutlulugu gozetme" hakkma sahip olduklarmi kabul eden 1776

Amerikan Anayasasi'nda

bulacakti.

Jonathan Swifi Locke, akil yurutme yoluyla klasik gelistirirken,

on

yazilannda anarsist

Tory ve

liberal

hukiimet savunusunu

sekizinci yuzyihn basin da Jonathan Swift, diissel fikirlerle

ugrasiyordu.

Anglo-lrlandah bir

bir Katedral Basrahibi olan Swift'i libercer bir diisuniir

olarak ele almak

bakrsta tuhaf kacabilir. Swift "ozgurIuk"le

ilk

esas olarak pariamenter bir monarside yasayan yurttaslarm duru-

munu

3

kastediyordu. Bu goriisu Locke ile payla§iyor, ancak oy hakkini sadece buyuk toprak sahipleriyle simrlamak istiyordu. Aynca Swift yazilannda cogu kez kinik bir merdumgiriz olarak gdriinur. Sozgeltsi, Ingiliz halkmin buyiik bir bolumunun "Doganin yerytizunde kaynasip durmalan yiizunden daima aci cektigi en zararli kucuk igrenc hasarat Irki" oldugunu soyluyordu. 4

Ancak

n

Swift insanliga yeterince deger vermemis, zaaf ve kusurlayuziinden onlari azarlamak icin vahsi bir alaycthga basvurmus

olsa da, hie kuskusuz, yazdi. Tiranhktan nefret

onlann aydmianmalan ve etti

peryalizmine her zaman karsi

cikti.

Avrapah gezginlerin yabanci lendirmelerinden 2

iyilikleri igin

ve ozellikle Irlanda'daki Ingiliz em-

esinlenen

diyarlara iligkin yeni deger,-

Swift,

8kz. C. B. Maepherson, The Theory of

Gulliver'm

Passive

Seyahatkri'nde

Indiviiiualism,

Oxford Uni-

Swift, der. A,

Norman Jef-

versity Press, 1962.

3

Bkz. Irvin Ehrenpreis, "Swift fares,

4

on Liberty (1952)",

Aurora, Nashville/Londra, 1970,

Jonathan

Swift, Gulliver's Travels

The Modern

Library,

New York,

s.

59-60.

and Other 1958,

s.

Writings, der.

101.

Rkardo Quintana,

AydinUinmiiH

Ingiliz

201

(1726), populer drjssel seyahat larzini kullanarak fantezi bir eser

cagmin degerlerine giddetle saldirdi. Middleton Murry, CuUivcr'm Seyahatkri'ni "bugime dek insanliga karsi gerceklestiyaratti ve

rilen

niteledi. 5 Gulliver

en vahsi saldin" olarak

basansiz gecmis

seyahatlerden sonra caginm hakim degerlerine sovtip sayarak giliere'ye donmiis, dus kinkhgi icinde bir aristokraiu.

In-

Swift kendi ulkesinin kotuluk ve budalahklanni elestirmek icin bir dizi iitopya ve karsi-titopya kullanir,

toplum

Soz

gelisi Lilliput'ta

ile siyasal gosteris sergileyenler arasinda kati bir

ayrim

vardir. Brobdingnag'ta Ulke sakinleri cok agir cabsirlar, istekle-

rin

cok

erdemlerin basit oldugu bir hayat surerler, Yasalan

az,

alfabedeki harflerin sayisim asmaz.

Ucan Laputa

adasiyla, dogru-

Ingiltere ve lrlanda hicvedilir.

dan

Ancak en reti

Hoyunimle-

ilginc seyahat IV. kitapta Gulliver'in

rin Ulkesine yaptigi seyahattir. Burada, yasalan,

ve sava^iyla

Avrupa Devletlerine

hukumeti,

karsi bir saldin basjatir,

tica-

Ge-

sona utopyaci oldugu, Swift'in ise olabildigince ironik ve belirsiz otdugu dusuniilmustur. Ancak Godwin bu anarsist arkadyadan derm bicimde etkilendi ve Swift'in, nellikle eserin bastan

"dogru siyasal adalet ilkeleri konusunda, gecmis ya da cagdas herhangi bir yazardan cok daha derin bir icgoru"ye sahip oldu-

gunu onesurdu. 6 Swift,

mus

Yahoo'lan anlatirken kuskusuz bazi insanlann bozul-

ve vahsi dogasini hicveder. Insan gorUnUmundeki bu

killt

yaratiklar paragoz, huysuz, inatci, kurnaz ve tutkuludurlar. Yiye-

cek ve parlak lar.

taslar icin

kavga eder, birbirleriyle

siirekli dalasir-

Sjddet iceren olumsuz diizensizlik ve kargasa anlaminda bir

"artar§i"

"dogal

Locke'un

icinde ya§arlar.

durum"una uygun

degil,

daha cok Hobbes'un

bir hayat surerler.

Swift, ktyaslama yoluyla

Hoyunimleri, akilci yaratiklan yo-

netmek icin akhn yeterli olduguna inanan onurlu atlar gibi sunar: "Doga ve Akil, akillt bir hayvan igin yeterli rehberlerdir; bi7 ze ne yapmamiz ve neden kacinmamiz gerektigini gosterirler." Ancak onlann akli, bir coziimleme araci ya da gozlemlenen olgulardan mantiksal sonuclar cikarma gucii degil, daha cok soguk bir sagduyu organi gibidir. Evrensel iyiligin ve miikemmel bir ictenligin sergilendigi bir toplumda yasarlar. Ayni zamanda 5

J.

Middleton Murray,

5wi|t,

6

Godwin,

7

Swift, Gulliver's Travels,

Political Justice G. ,

s.

Longman, Green

D

&r

<",<>..

I9(iti,

&r j, Robinson, 17H9 bhk..

202.

II,

s.

5.

209n.

Anar$izmin Tarihi

202

komimizmin akin caginda

ilkel

kumas kullandoganm her seyi

yasarlar; metal ve

mazlar, ihtiyaclan pek azdir, Temel diisturlan

kolayca tatmin edebildigidir. Halk, ahlaki kisitlama ve feragade denetlenir. Erkekler ve kadinlar, lhmhhgi, endustri, egzersiz ve

eden bir egitimden gecerler. Hoyunimler kendilerini yonetebildikleri

temizligi tesvik

ye, yasalara ve baskiya thtiyac

icin, siyasal otorite-

duymazlar. Hiikumet, boliisume

esgudum saglamak ve nuius artisim duzenlemek icin gun toplanan temsili ve periyodik

dort yilda

bir bes. ya da alti

bir

butun

ulus konseyine indirgenmi§lir. Butun kararlarda oybirligi sagla-

maya

calisirlar.

Konsey yasa cikarmaz, sadece

tesvik edici karar-

cunkii "tavsiye ve tesvik di§inda, akdci bir yaratigin nasd zorlanabilecegine dair herhangi bir anlayi§"a sahip degildirler; tar ahr,

zira hie

kimse akdci bir yarattk olma iddiasindan vazgecmedikce edemez." 8 Boylece loplum, yasalarla degil, herkesin

itaatsizlik

gonullu olarak kabul

bu

anar$ist

Herhangi

mak

ettigi

toplumu su bir

"akhn" emirleriyle yonetilir. Guliver

sozlerle yuceltir:

buyuk adam ya da onun yardakcisindan

icin rusvet verildigine,

cikar sagla-

yag gekildigine ya da pezevenklik

digine hie rastlamadim, Dolandineilik ya da zulme kar?i

edil-

korunma-

ya ihtiyacim olmadi. Burada ne bedenimi tahrip eden hekimler ne de

bahumi karartan

avukatlar; ne sozlerimi ve eylemlerimi izleyen

muhbirler ne de yalanci sahitter

var.

Burada ne ukalalar,

elestir-

menler, arkadan konusanbr, yankesiciler, haydutlar, ev husizlan, savcilar,

genelev patronlan, soytanlar, kumarbazlar, siyaseiciter,

ntiktedanlar, huysuzlar, gevezeler, tartismaeilar, tecavuzculer, katiller,

da

soyguncular, virtuozler var; ne de parti ve hizip liderleri ya

taraftarlan, ba^tan cikararak ya

da ornek olarak insanlan kotu

ahjkanhklara tesvik edenler var. Burada zindan, batta, daragaci, kirbaclama yeri ve teshir

aleti

de yok. 9

Bu anarsisl utopyamn oldukca olumsuz Toplum birimi guclu bi^imde patriyarkal

bazi yonleri de vardir.

ailedir ve ekonomi Yahoo larm emegine dayanir, Akilci Hoyunimler insan stcakhgi tasimazlar, tuikulan yoktur ve kesinlikle cilecidirler. Cinsel anlamda asik olmazlar ve cocuklanna karsi kayitsizdirlar. Ekonomi tas

devrinden kalmadir. Bilim ve teknolojinin gelismesinde kimseAgc,

s.

229.

Age,

s.

226,

Ingiliz

203

Ayditiitmmau

nin cikari yoktur: ulkelerinde ne tekerlek vardir ne de metal. Butun bunlara ragmen, Swift'in Hoyunimleri ideal varhklar olarak

sunmasinda muhtemelen sinsi bir alaycdik vardir. Ancak Gulliver ulkesi lngiltere'ye dondugunde, atinin kokusunu ve dostlugunu ailesine tercih eder ve Hoyunimler arasinda ogrendigi "mukemmel erdem dersleri"ni uygulamaya calisir. George Orwell, Swift'in zaman zaman "bir tur anar§isi" oldugunu ve Gulliverm Seyaha fieri 'nin IV. kitabmin bir anarsist toplumu anlattigini one surer. Ancak ona gore kitap, anarsist ya da barisci toplumda

iistu

kapah olarak var oldugunu iddia

ettigi

de canlandirmaktadir. Davramsin yegane hakemi, bazi durumlarda herhangi bir hukuk sisteminden daha az totaliter egilimi

kamuoyudur: "Insanlar 'yapmayacaksin' ile Sozde yonetildigi zaman ise herkes gibi dusunme ve

hosgorulii olabilen

yonetildikleri zaman, birey biraz dismerkezli davranabilir: 'sevgi'

ve 'akil"la

davranma cabasi gosterdigi icin stirekli bir baski altmda yasar." Hoyunimler hemen her konuda oybirligi aradiklan icin, dillerinde "fikir" sozcugu yoktur ve konusurken Earkh duygulan Orwell bunun "totaliter orgutlenmenin en yukone surecek kadar ileri gider. 10 Genel olaoldugunu sek evresi" saldirmak icin Hoyunim toplumu ve banscihga rak anarsizme ifade etmezler.

ornegini kullanir. Ancak Hoyunimler muhalifleri idam etmezler ve insanlan belirli bir dusunce ya da eyleme zorlamazlar.

akhn potansiyel tiranhgiyla ilgili goriisleri daha da anlamlidir. Hoyunimlerin akilci toplumunda ki^i^el huylara ya da tuhaf zevklere yer olmayacaktir. Kimse dilinin ucuna geleni soyleyemeyecek ya da kom§usuna, cehenneme kadar yolun var, diyemeyecektir. Ancak Orwell, Yahoo insanhgmin aksine, Orwell'in

Hoyunimlerin gercekten akil tarafmdan yonetildikleri noktasmi gozden kacirmaktadir. Onlara gore, akil ve duygu, vicdan ve arzu arasinda herhangi bir catisma yoktur, Dogruluk, evrensel ve apacik oldugu icin, saf anlamda akilci varhklar kacmilmaz olarak onu kabul eder ve ona

uygun bicimde davramrlar. Godwin

sonunda ayni noktayi isaret edecekti, konumu hie kuskusuz belirsiz ve paradoksaldir, Kendisi zaman zaman akilci bir anarsist gibi gorunen bir Tory ve

yiizyilin

Swift'in

bir Katedral Ba^rahibi'dir. Irlanda'ya yerle^en bir Ingiliz ailenin

10

George Orwell,

An Norman jeffares,

"Politics vs. Literature:

vels" (1950), Swift, der., A.

F.xaini nation of Gulliver's Trau\i. tit. s.

2

204

Anar$izmin Tatihi

oglu olan Swift, Irlanda'nin

ekonomik bagimsrzhgini istedi. Inonun gelismesi icin buyuk acilar "ozgurluge inanmazken otoriteyi kticum-

san lurunu kuciimsediyse de, Orwett, Swift'in

cekti.

seyen, aristokrasinin yozlasrrus ve rezil oldugunu apacik gorur-

ken aristokrat bakis acismi muhafaza eden bir Tory anarsisti"

dugunu

ol-

onun konumundaki belirsizligi gayet iyi Bununla birlikte, Swift'in Hoyunimkrin lilkesine ilis-

sdylerken,

yakalar. 11

kin anlattiklan, ne kadar kusurlu olursa olsun, gercekten liberterdir. Kendiligirtden isleyen hukumetsiz bir duzende "dogal du-

rum"

anlayisi, pekala

tinden cok daha dogru

Hobbes'un romantik evrensel savas mi-

Bu nedenledir ki, ilk buyuk anardusunur William Godwin, Hoyunimler'in Olkedne Seyahat'i "insan dehasinin en erdemli, liberal ve aydmlanmis orneklerinden bin" olarak betimlemistir. 12 olabilir.

sist

Edmund Burke En

edebi larihciler

diklan

bite,

anarsizmin uygutanabilirligini anlayama-

buytik yazarlann ozgur bir toplumu savunan eserlerinin olsa olsa ironik olmasi gerektigini degisik bicimlerde one icin,

Bu durum

siirerler.

Swift ve

Edmund Burke

Burke, Reflections on the Revolution

in

icin

de gecerlidir.

France (Fransa'daki Dev-

rim Uzerine Dusunceler, 1790) adh eserinde her turlu yenilige saldinstyla amlmisiir, ancak gen^liginde nt destekleyen ve iktisadi

Amerikan bagimstzhgireformu savunan liberal bir Whig of-

dugu

Aynca

genelltkle unutulur.

kendisi,

on sekizinci

yiizyilda

en guclu anarsist toplum tezlerinden birini ortaya koyan cation of Natural Society'yi (Bir

A

Vindi-

Dogal Toplum Savunusu, 1756)

yazmistir. Taoistler ve Fransiz filozojlanyla paylastigi baslangic

noktasi, "kendi haline birakildigi takdirde en

iyi

ve en

emin Reh-

ber" olan dogaya duyulan guvendir. 13

Dogal durumdaki insanlar, ozgun olarak, "oteki turlerden olan kardesleriyle tarn bir esitlik i^inde" ve tamamen vejetaryen olarak yasiyorlardi. Bu "dogal" toplum i^inde "dogal istah ve ic11

Age,

s.

12

Orwell,

202.

yansitan

aym

hem

Tolstoy'un

Al inn, William Godwin, age, Eki.

James

hem

anarsist bakis agisi"na sahip

A. Preu, The

s.

de Swift'in "otoriter

oldugunu da

49. Swift'in

Dean and

Godwin

ekler,

bir zihniyeti

age,

5,

203.

uzerindeki etkisi icin

the Anarchist, Florida State University

Press, Tallahassee, 1959.

13

Edmund

Burke,

A

Vindication of Natural Society, M, Cooper, 1756,

s.

3-4.

205

Ingiliz Aydinlarmutsi

guduleri"nin geregini yaptilar; "herhatigi bir olumlu kurum icinde" degildiler. Akilla yonetilen bu Lnsanlann dissal hukumete uV tiyaclan yoktu:

ve eylemeye sadece Akil ve

"Dusunmeye

Doga

Ne yazik ki insanlar dogaya rehberlik etmek icin ile baslarrz." yapay kurallar icat etmisler, dogaya ters dusen ve akh kisitlayan yasalarla bir arada tutulan bir siyasal toplum yaratmislardir. Din 14

ve hukumet yakindan baglanuh oldugu icin, hukumet bir kez gerekli goruldugunde, yapay bir dini ve "Kilise Yonetimi Adi Al15 tmda Eklesiastik Tiranhgi" da beraberinde getirmistir. yarattigim catisma toplumsal Burke, siyasal duzenlemelerin

duramda ordu kurmak imkansiz oldugu icin siyasal topfumun savaslardan da sorumlu oldugunu one surer, Nitekim, ve dogal

"Butun tmparatorluklar kanla birlestirilmistir. " lnsanligin yapay bicimde ayn gruplara bolunmesi kin ve anlasmazlik uretir. Ve dogal durumdaki insan kendi emegiyle orantili bir servet edinirken, hukumeti olan yapay toplum durumunda, degismez yasa sudur: "En cok emek harcayanlar en azindan yararlanirlar ve hie 16 emek harcamayanlar Zevklerin En Cogu'na sahip olurlar." Burke, farkli hukumet bicimlerint -despotluk, aristokrasi ve

demokrasi- inceler, ancak hepsini eksik bulur. Demokrasi tercih

butun hukumet lerin kendilerine destek saglaetmek zorunda kaldiklanni one sumak vanr: "Yapay Hukiimet'in ashnda sonuca anarsist Boylece su rer. onun Istismar edilmesiyle ilgili kavgamin benim oldugunu, iyi oldugunu bos yere soyleme bana. O sey! O sey'in kendisidir Istismar!" Butun yapay yasalan ve kilise ile Devlet'in ittifakini reddeden Burke, dokunakh ve guclu eserinin sonunda soyle der: edilebilir olsa da,

igin siklikla adaleti ihlat

"Onlarin 'Toplum Dusleri'ni, Din anlayislanyla birlikte terk et17 meli ve kendimiz icin mukemmel ozgurlugu savunmaliyiz." Burke, Fransiz Devrimi'nden sonra Tory olup her turlu ilerlemeye karsi gurlediginde, Dogal Toplum Savunusu'nu bir genclik cilginligi olarak reddetti.

Yorumcular bu kitapta Burke'un Bo-

lingbroke tarzi parodi yapmaya cahsugini one surerek ayni tutumu benimsemislerdir, Ancak Burke'un ironik maksattni kesfeden

Godwin onu

Justice'de.

ciddiye aldi.

An

Enquiry Concerning Political

(Siyasal Adalete tliskin Bir Arastirma,

14

Age,

s.

15

Age,

s.

13.

16

Age,

s.

90,

17

Age,

s,

67, 104.

5,8.

1793) siyasal

206

Anar$izinin Tarihi

topluma karsi cikan kendi goruslerinden pek cogunun rahatlikla Burke'un eserinde de -"mevcut siyasal kurumlann tasidigi kotuluklerin benzersiz bir

mantik gucu ve parlak bir belagatte

lendigi bir tez" I8 - yer alabilecegini kabul

etti.

sergi-

Sonraki ytizyil icin-

George Holyoake, Burke'un eserini The

de, radikal sekularist

Inherent Evils of all State Governments Demonstrated (Biilun Devlet

Yonetimlerinin Kanitlanmis Asli Kotulukleri, 1858} basligi

al-

tinda yeniden yayimladi. Editor, kitabm "bu gune kadar yazilmis en ciddi eserlerden biri" oldugunu coskuyla ilan etti ve bir ek ya2arak, Burke'un "Devlet yonetimleri kendi tebaasina gercek oz-

gurlugu asla vermeyecektir" sozleriyle ifade ettigi buyuk dogru"yu biraz daha acikhga kavusturmak icin, Pierre-Joseph

Proudhon ve Josiah Warren'e gonderme

Thomas

yapti. 19

Paine

1789'da Fransiz Devrimi'nin patlak vermesi Ingiliz tarthinin en

buyuk tamsmalarmdan rine Dusunceler, 1790)

am Godwin, Mary lerirt

geldi:

arastna bir

A

Thomas

Paine,

Thomas

Holcfort, Willi-

Wollstonecraft ve William Blake gibi radikal-

bomba

gibi dustU. Ilk yanitlar

Wo

1

1

stonecraft' tan

Vindication of the Rights of Men (Insan Haklart Savunusu,

1790) ve yazarm

A

kivilam oldu. Burke'un on ¥rance\ (Fransa'daki Devrim Oze-

birini tutusturan

Reflections on the Revolution

ilk

buyuk feminist olarak imlenmesint saglayan

Vindication of the Rights of

Women

(Kadin Haklan Savunusu,

1792). Wollstonecraft, insan zihninin toplumsai cinsiyeti olmadigmi, kadinlarm bagimsiz olmalan ve egitim gormeleri gerektigini siddetle savundu.

Ancak, mirasm yol

iktisadi esitsizliklere saldirmakla birlikte,

actigi farkhhklara ve

hukumetin dogai hak-

lan koruyacak sektlde reformdan gecirilmesini istedi. Paine de unlu Rights of Man'inde (tnsan Haklan,

1792) dogat haklar

dilini kullandi,

1791ancak Uberter duyarhhgi onu

anarsizmin sinirlanna

getirdi. Norfolk-Thetfordlu bir Quakenn oglu olan Paine, Sussex- Lewes' te vergi memuru olmadan once

Londra'da kticuk caph ticaretle ugra§ti. Quaker gecmisi hie kuskusuz sade uslubunu ve esitlikci duygulanni guclendirmenin yarn sira,

akd ve vicdamn insam dogruya ve erdeme goturen

18

Godwin,

19

Burke, The Inherent Evils of Co., 1858, Onsoz, s. iii, Ek,

Political Justice

(1789 bs), alt State s.

op. cit,

I.

"icsel

3n.

Governments Demonstrated, Holyoake £i

59-60.

isigi"na

guvenmesini de

207

Aydmlanmtiii

Ingiliz

sagladi.

"Ne kitap okudum ne de ba§ka-

lannm fikirlerin inceledim, Sadece kendim icin diisundum" diye ovunmekten hosUmirdi. 20 Insan in temelde iyi olduguna inaniyor ve diinyayi bir gozyasi vadisi degil, bir zevk bahcesi olarak goruyordu. Ki§isel ozgurluk her seyin uzerindeydi: "Bagimsizhk, be-

nim mutlulugumdur" diye yazar olgunluk doneminde, "ve insan ya da mevki aynmi yapmadan her seyi oldugu gibi gorurum; benim ulkem diinyadir ve dinim iyitik yapmaktir." 21 Paine ya§adigi sanayi caginin insamydi. Newton'un evrensel yasalarla yonetilen bir makine olarak dunya anlayismi benimse-

Aym

cozumsel yontemi topluma ve dogaya uygulayarak her ikisinin de akla gore yeniden duzenlenebilecegini dusundii. Yillarca nasil demir bir kopru insa etmeyi tasarladiysa, toplumu da di.

basil ve akilci ilkelerle yeniden tasarlamaya cah§ti. O bir mekanikci ve toplum muhendisiydi: "Arsimet'in mekanik gucler hakkinda soyledikleri" diye yaziyordu, "akla ve ozgiirlage uygu-

aym

lanabilir: Bir tabiliriz.

dayanak noktasi

bulabilirsek, diinyayi yerinden oyna-

nu

Lewes'teki i^inden ayrilan Paine, sansim

lumsai ve siyasal

Amerikan koloni-

Oraya vanr varmaz gunun topmucadelelerine atildi. Dogrudan ve saglam bir

denemeye karar

lerinde

verdi.

uslupla kadin ozgurle§mesini savunan ve Afrika koleligini ve hayvanlara kotu davranisi kmayan makaleler yazdi. 1775'te, ka-

dmlara uygulanan yasal ve toplumsai ayrimcihgin sona ermesi icin etkileyici cagnlar yapti:

En mutlu olduklan kisitlannus;

mutlak

ulkelerde bile kadinlarm mal bir

ufak bir disavurumu bile

ozgurluk ve

larla

sue;

isten(leri

say an fikir kolderi tarafindan yasa-

gasp

ediltni§;

hem

lan cikancilan olan yargiflat tarafindan her dir

edinme arzulan

hukUmranhkla onlara hukmeden ve en tiranlari

hem

de bas-

yandan kusaulmiflar-

tutumlarda ve yasalarda degisiklikler olsa da, derinlere

...

yerlesmis baskici toplumsai onyargilar her dakika ve her

gun

ka-

dinlarm yolunu kesmektedir. 23 20

Thomas

Paine, Rights of Man,

tier.

Henry

Collins,

Penguin, Harmond-

sworth, 1971,5.241.

21

Age,

s,

250,

22

Age,

s.

181.

23

Thomas

Paine,

tings oj

Thomas

II.

60,

"An Occasional Letter to the Female Sex" (1775), The WriPaine, der. M. D. Conway 6r C Putnam New York, 1906, .

208

Anarsizmin Tarihi

Ne

var ki Paine ancak bir sonraki yd, on. uc koloninin lngilte-

re'den tarn bagimsizhgim istedigi ilk eseri

(Sagduyu, 1776)

onem

kazandi. Ingiltere'nin

Common

Sense

ile

boyundurugundan

halk sava§iyla kunulmayi savundu ve boylece Amerika'nin bir ozgurlukler ulkesi ve Avrupah liranlann baskisi alunda yasayan halklara bir esin kaynagi olacagini

umdu, 5u cagn onun

nasyonatizmini ve ozgiirluk ask in 1 cok

enter-

iyi yansitir:

Insanlan seveceksin! Sadece zorbaya degil, zorbahgin her turlusu-

ne kar?) gikacaksin! Eski dunyamn her noktasinda zulum

var. Bii-

tun dunya ozgiirluk pesinde. Asya ve Afrika uzun suredir dzgurliikten

Avrupa ona bir yabanciymi? gibi bakiyor ve onu kendisinden uzak mtmaya calisiyor. O firariyi arani-

yoksun.

lngiltere

za alin ve vakit

gee;

olmadan insanhga

bir

sigmak hazirlayin. 24

Amerikan Devrimi deneyimi Paine'i 90k etkilemisti. Koloni hiikumetinin dagmlmasindan sonra ve yeni bir anayasanin hazirlanmasindan once Amerikan toplumunun duzenli yapisi ve adabi onu derinden etkiledi. Sagdwyu'nun iinlii girisinde toplum ile htikiimet arasinda aynm yapan gelecegin anar§istlerini andmr. Bu ikisinin sadece farkU olmakla kalmadigtni, kokenlerinin de farkh oldugunu dusiiniiyordu: Toplumu si

ihtiyaclanmiz, hukumeti ise kotuluklerimiz uretir. Birinci-

sevecenligtmizi birlestirerek

ikincisi ise rir.

kotulugumuzu

mutlulugumuzu olumlu bigimde,

kisitlayarak

onu olumsuz bicimde

gelisti-

Biri iliskiyi tesvik eder, digeri farkhhklar yarattr. Birincisi

koru-

yucu, ikincisi cezalandmcidir.

Her Devlette toplum

bir nimettir,

ama hukumet en

iyi

durumda

bile

zorunlu bir kotuluk; daha kotu durumdaysa katlantlmaz bir seydir; bir

hukumet yuzunden

aci cektigimiz

ya da MkUmetsiz bir iilkede ya-

sayabilecegimiz sefalete maruz kaldigimiz zaman, act

cekmemize ne-

den olan araci kendi ellerimizle yarattigimiz dustlncesi, basimiza gelen felakederi daha da agirlastmr.

kaybolan tnasumiyetin

Hukumet,

tipki bir elbise gibi,

bir nisanidir; krallarm saraylari cennet bah-

celerinin harabeleri uzerinde yukselir. Vic damn durtuleri acik ve bi-

ro tne ktir;

ona

karsi

konulmaz bicimde

itaat

edilmesi halinde, insa-

ntn baska bir kanun koyucuya thtiyaci kalmaz.-25 24

Paine,

Common

25

Age,

65.

s.

Sense,

s.

100.

209

tngiliz Aydiiiiiiuinuni

Ancak Amerikan

kolonistlerinin kendi islerini

hukumet olmak-

sizin bari§£i

bicimde orgutleme orncgine ragmen, Paine, yasama,

ozgiirluk ve

mutlu olma haklanni garanti

altina alacak bir ana-

halkm

yasa temelinde asgari bir hukiimetin kurulmasi i?in

bir

sozlesme yapmasi gerektigine inamyordu, Paine,

Amerikan Bagimsizlik Savasi'mn basanya ulasmasm-

dan sonra demir koprusiinu insa etme umuduyla dondii.

tngiltere'ye

1789'da Fransiz Devrimi'nin patlak vermes!, icindeki

devrimci co$kuyu yeniden canlandirdi ve Burke'iin kendi inanc;-

lanndan vazgecmesi, onu Rights of Man' (Insan Haklan) yazmaya yonelui. "Her seyin umulabilecegi bir Devrimler Cagi"nm i

26

b as. la digini diisu n u yo rdu

Fransa'daki Devrim Ozerine Diisunceler'inde Burke, hukumet ve toplumun, atalann bilgeligini temel atan, karmasik, kirdgan ve organik varhklar oldugunu ve ancak btiyuk bir tehlike kar§isinda engeltenebitecegini savunmustu, A priori siyasal teorile§tirmenin (Savunma'smda cesaretle gerfeklestirmi^ti) "sakar inceligi"ni kucumsedi ve bilginlerin soylunun ve ruhbamn himayesinden yararlanmamalan halinde, bilimin "hayvansi kalaba-

hklann toynaktan alunda cignenecegini" one surdu. 27 Paine "hayvanst kalabahklar" adina ve onlara hitap ederek

konustu ve Burke'un, "olunun, yasayamn hak ve ozgurlugu uzerindeki otoriiesi" icin bir dusuniir degildi ve

one surdugii mazereti reddetti. 28 Ozgun on sekizinci yuzyil siyasal dusiincesinin

Locke' tan kaynaklanan liberal kliselerini benimsedi.

n daha

liberter ve

demokratik y6nde

seyler soylemediyse de,

soyleme

Ancak

gelistirdi. Ozellikle

onla-

yeni

kusku gotiirmez bicimde

tarzi

Benimsenen siyasal soylem dilinin zarif ve antilmis oldugu yerde, Paine, fali$an insanlarm anlayabilecekleri, dogruyeniydi.

dan, acik ve sade bir iislupla yazmayi se?ti. "Bir sozcuk Bastib le'ine

nkilma"yi reddetti, uslubuyta basat kulturu, arguman-

hakim giicleri tehdit etti. 29 Insan Haklan'nm Birinci Bolumu esas olarak

lanyla da

Devrimi tarihinden ve Fransiz anayasasimn oJMan,

168.

26

Paine, Righfs

27

Burke, Reflections on the Revolution in France (1790), der. O'Brien, Penguin,

s.

Harmonds worth, 1969,

28

Paine, Rights of Man,

29

Bkz. Olivia Smith, The Politics of Language ford, 1984,

s.

139.

s.

bir Fransiz

Ingiliz anayasasiyla

s.

Conor Cruise

173.

64. 1

791- («['>.

Chmidon

Press,

Ox-

Anar$i;min Tarihi

210

kiyaslanmasindan

Paine burada temel olarak keyfi ve

ibarettir.

insan haklanni savunmaya cahsir. Kendi

kalitsal iktidara karsi

dogal haklar doktrinine, ozgtin e§itlik ve insanhgin seyi temel alir ve

bunlann

birligi

hakW'i ve

"entelektiiel

dedigi

ki§inin "bir

birey olarak kendi rahathgi ve mutlulugu icin gerekli olan her

yapma hakki"ni kapsadigim one surer. 30 Ancak Paine, Locdogal durumdaki bireyin bu haklardan gUvenli bicimde yararlanma guciine sahip olmadigini one surer. Bu nedenle bi-

seyi

ke

gibi,

haklarma sivil toplumun "ortak birikimi" cikmalanm ve bunlan koruyacak bir hukumet kur-

reylerin kendi dogal

icinde sahip

malanni tavsiye eder. Aslinda hukiimetin kendi basina hie bir hakki yoktur ve hukumet, yurttaslann daima ortadan kakhrabiIecekleri ya

da

geri alabilecekleri bir devredilmis

olarak gorulmelidir. Bir

halkm

otorite

hukumete

otoritesidir.

"sorumluluk"

olma hakki veren yegane HukOmetirt amaci "herkesin iyiligini" var

ya da "genel mutluluk"u saglamaktir. 31 Burke'tin

lantiyi

yorumundaki dogusuna gelince, Paine boyle bir bag"sadece tahrip etme yetenegi olan ve terbiye edilemeyen

bir

inatci

Kilisenin Devletle birlikte

ttir

hayvan" benzetmesiyle reddeder. 32

Bu gorusler on sekizinci yuzyila ait liberal hukumet savunusunun bir parcasini olusturdu. Ancak Paine, insan Haklan'mn II, Bolumu'nde bu yeni teorik zemini kendisini anarsizmin esigine goturecek sekilde parcaladi. I. Boltim'un sonunda su gercegi kabul etti; "Insan insanin dii§mamdir, ama ancak sahte bir hiikumet sistemi aracihgryla." 33 Sagduyu'nun baslannda toplum ile hukumet arasmda yaptigi ayrima geri doner ve $6yle der; lnsanlar arasmda

kumetin

hukum

suren bu duzenin buyuk bir boiumu

rinde ve insanm dogal yapisindadir, Bu,

hti-

Kdkeni toplumun ilkde-

etkisiyle gen;eklesmi§ degildir.

hukumetten once de vardi

ve htikumet i'ormalitesi kaldinlsa biie var olacakttr. Insanin insana ve uygar toplulugun butiin kesimlerinin birbirine bagimhhgi ve

onu

karjihkli gikarlan, yaratir

...

Ortak

bir

arada tutan buyuk baglantilar ztneirini

cikarlar, onlarin

kaygilanm denetim

altina sokar

ve yasalarmi olusturur; ortak kullanunin gerektirdigi yasalar hukii-

met yasalanndan daha biiyuk bir oneme 30

Paine, Rights 0/ Man,

31

Ages. 211,220, 232.

32

Agt,

s.

33

Age,

s.

109; 168'

s.

90.

sahiptir.

En

iyi

durumda

211

Ingiliz AydiiiJfiiwwsi

toplum, hukumete atledilen herncn her seyi bizatihi gercekle$ti-

Paine, Rousseau cu bir kanalda insanin dogustan

iyi

oldugunu,

ancak hukumetler tarahndan yoksun btrakildigim savunur: "Insan huktimetlerce yozlastmlmasaydi, dogal olarak insanin dostu olurdu."

O halde insan

Hukumet

dogasi tek ba§ma kdtii degildir.

denilen seyin biiyuk bir

boiumu "sadece

zorla ka-

bul ettirilen bir sey" olmakla kalmamts, hukiimetin yararh bularak yapabildigi her sey htikiimetsiz toplumun ortak nzasiyla

"Resmi hukumet ortadan kaldinldianda toplum harekete gecer. Genel bir birlik gerceklesir ve ortak cikar ortak guvenlik iiretir." 35 Gecmise donerek Ingiliz tagerceklestirilmistir. Aslinda, gi

rihindeki isyanlara ve kan^ikltklara bakan Paine, tipki

modern

bunlarm "hiikumei ihtiyaci"ndan kaynakhukiimetin, toplumu guclendirecek yerde

anar$istler gibi, butiin

lanmadigmi, "bizzat

onun boltinmesine sebep oldugu[rtu]

...

aksi halde var olmaya-

cak hosnutsuzluklara yol actigi"ni one surdti. 36 Ancak Paine,

uyumun

toplumsal

hiikurn stirdugu efsanevi altin cagin degil,

gelecekteki daha uygar

olarak sunu one

hukumet

siirer:

ihtiyaci o

toplumun ozlenvini ceker. Genel bir ilke "Uygarhk ne kadar mUkemmellesirse,

kadar azahr; ciinku toplum kendi

duzenledikce kendisini yonetir." 37 salan

dogamn

islerini

Toplumun butun buyuk

ya-

yasalan oldugu icin, Pain'e g6re uygar hayat pek

az yasayi gerektirecektir.

Ancak cagda$i William Godwin 'in

aksine, Paine, cesurca

surdurdugit akil yiirutmeyi, hukiimetin daima gereksiz bit kotiiluk oldugu seklindeki anarsist

sonuca kadar goturmedi. Insanm

dogal ihtiyaglan bireysel guclerinden daha biiyuk oldugu surece, (izgurliigun ve guvenligin saglanmasi icin hukiimetin gerekli

olacagini hissediyordu.

Bu yuzden, insanm dogal haklanni koru-

yatak pek az yasasi olan asgari bir hiikumet -bir "ulusal

birligi"

a^mayan- onerdi. Bu hukiimetin amaci, "bireysel olmanm yam sua kotektif olarak da herkesin kadar sinirh ve

basitiir.

iyiligf'ni

guvence

cmtihiiriyeigi ve temsili hukiimeti tercih etmi^ ve ll )'">

«> t/

V", A&.

s

IM^

s 2)0.

186

v IR7-IHH. Ay. ^ 87 Aj>i'.

1

altina alacak

Paine cogunlugun yonetimi temelinde

onu saglam

bi-

Anar$izmin Tarihi

Ill hir

(,'itnclc "

anayasaya baglamisti. Hatta Amerikan Anayasasi'm

DevSet'in siyasal inciH" olarak ovdii. 38

Ingiliz halkmi yeni bir toplumsal sozlesme olusturmak icin Amerikan ve Fransiz ornegini izlemeye ve anayasa temelinde sinirh bir htikutnet kurmaya cagiran Paine, boylece anarsist gele-

nekten nihai olarak kopmus oldu. Hatta lnsan Hak lan'nin so-

nunda, hiikumetin genclerin dgrenimine yardimci olmasmi ve artinmb veraset vergisi araciligiyla yashlara destek olmasini onerdi. Boylece hukiimete bolusurmi saglama roliinii vermis otu-

yordu.

Pa i ne'e tngiliz sosyalizminin babasi denilse de, ashnda kenkararh bir savunucusu oldu: Evrensel ve ozyok edecekti. Iktisadi e^itligi asla savunmadi ve Ozel mulkiyetin da una esitsiz kalacagini dusundti, Kapitalist dusiince tarzi, temsili hukumeii, yumaslann ortak oldugu sinirli bir sirket gibi savunmasma yol acti: "Her insan hukumetin bir ortagidir ve onu kendi isinin zorunlu bir pargasi olarak gorur, Onun cikanni kollar, cunkii bu kendi mulkunu etkiler." 39 Agrarian Justice (Tanmsal Adalet, 1797) bashkh son buyiik eserinde, disi ticari girisimin

gur

ticaret, savant

cagdasi

Thomas Spencer

gibi, topragin ulusallastinlmasini

tak mulkiyeti degil, kazancin yiizde

odeyecek di.

onunu toprak

kiiciik toprak sahiplerinden

ve or-

vergisi olarak

olusan bir toplumu oner-

Pain'in nihai gorusu, her yurttasin kendi becerilerini geli§tir-

mek

icjn esit ftrsata sahip

gimsiz

mulk

oldugu temsili ve cumhuriyetci bir ba-

sahipleri demokrasisiydi.

Paine, liberal teoriyi anarsizmin esigine kadar gelistirdi, an-

cak smin gecmedi. Aslinda, burjuva radikalizminin en buyiik sozciisu oldu. Yiikselen orta smifi Devlet'i monarsi ve aristokra-

siden devralmaya te§vik

rimlerinden esinlendigi

etti.

icin,

Ancak Amerikan ve Fransiz Devinsanlann kendilerini yonetme ye-

tenegine sahip olduklarint da kabul

sosyalizmin iginden cikip gelrstigi katkida bulundu.

18

Aj|C,

;

209, 210.

19

Age,

>

206.

etti

ve boylece anarsizmin ve

fikirler

ve degerler havuzuna

BOLUM UC Biiyiik Liberterler

Hitkumet salduganhgin saldirganlik dogurmasidir.

SPENCER

W hter

iyi ister kdtti

olsun, herkesin zchir ictigi yere Devlet denir;

Devlet, evrensel yava$ intihara hayat denilen yerdir.

FRJEDRICH NIETZCHE

W En

\yi

htikumet hie ydnetmeyen htikumettir.

HENRY THOREAU

Tar ill okumus herhangi

birinin

gdzunde

itaat sizl'th,

insana 6zgu

bir erdemdir, llerleme itaatsizlik sayesinde, itaatsizlik ve isyan

sayesinde gerceklestirilir.

OSCAR WILDE

Fransiz Liberterleri


Fransa'da liberter

ile

anar^ist arasindaki farkblik belirgin bicim-

de lammlanmadi ve bu terimler sik sik birbirinin yerine kullanildi. ri

De Sade

ve Fourier insan ozgiirlugunu genisletmek istedikle-

icin liber terdiler;

ancak Devlet'i lamamen ortadan kaldirmak

istemedikleri icin anarsisi degildiler.

De

Sade,

sonunda

asgari bir

Devlet istemesine karsin, Fransiz Devrimi sirasinda bir sure icin fikriyle ilgilendi. Fourier on dokuzuncu yuzyilm en ozgun utopyaci du§unurlerinden biriydt ve ozgiir toplum vizyonu daha sonraki pek gok anarsiste esin kay-

yasalann olmadig] bir toplum

nagi olurken toplumsal ekoJojinin de habercisi oldu.

Marquis de Sade Aydinlanmanin

atesledigi serbest arastirma

ruhu on

sekizinci

yuzyilm ikinci yarisinda mevcut toplumsal ve ahlaki yasalann giderek daha cesurca sorgulanmasma yol

dusuniir Marquis de Sade

idi.

bilinir.

mesi, genellikle

Iclerinde en cesur

Donatien Alphonse Francois de

Sade, sapikhgiyla hatirlamr ve sadizm

haz olarak

acti.

aomasiz ve anormal

bir

Aslinda Sade'm bir canavar olarak resmedil-

onun kitaplanni

asla

okumamis

cede erdemlilik taslayan puriten ahlakcilann

olan,

isidir.

asm

dere-

De

Sade'i

Anar$izmin Tarihi

216

hizh bir kazanova olarak gosteren imgesel portreler, edindigi sohret kadar kusurludur, Aslmda kendtsi, sansin, mavi gozlu, kuciik agizh, ufak tefek ve tombul bir adamdi.

De Sade'm

yazilan, 1957 gibi geg bir tarihte Fransiz

meleri tarafindan yasaklandi, Bunlara ulasmak

kolay degildir.

Bu durum bash basma

Sade sadece seytani bir isyanci bir

dusunurdii,

katki gayet

onem pek

Cinsel

iyi bilinir,

bilinmez.

mahke-

gunumuzde

bile

bir talihsizliktir, ciinku

degil, ayni

de

zamanda cok ozgiin

psikopatolojinin anlasdmasina yaptigi

ancak bir toplumsal filozof olarak

Onun

tasidigi

en cok sairter degerlendirmistir. Swinburne, ona "insanhgin sanh ve karsihk bekle-

meyen velinimeu" derken,

mus en

ozgiir ruh"

liberter dehasini

Apollinaire

oldugunu

onun "bugune dek

var ol-

ilan etu. 1

De Sade insanlann zorbahgini her seyden once hem kendin-

hem

de baskalarmda tamdi. Omni boyunca dinden nefret etmesine yol acan Cizvit egiiimini tamamladiktan sonra, cesitli asde

keri rutbeler aldi ve Yedi Yil Savaslan'na katildi,

Bu deneyim onu

saldin savasimn kararh bir muhalifi haline getirdi. Yirmi u? yasinda, Krai, Kralice ve yuksek Saray

mensuplannin huzurunda

evlendikten sonra, cinsel maceralan 1778'de hapse aulmasina

neden oldu,

De Sade

cinsel hazzin dustinulebilecek

butun bicimlerini

tarn bir vicdan rahathgiyla ke§fetmis olsa da, bilinen davranisi

(sadece bir hizmetgi kadinin dovulmesini ve

gesitli fahiselerle ya-

pilan sefahat alemlerini kapsar) aktif sadizmin klinik gostergele-

rinden onemli olcude aynhr. 2 1778'den itibaren, kendisine karsi hicbir yasal suclama

olmamasina karsin, omrunun geri kalan onunu kapatilmis olarak gecirdi. Hapishanede, kismen kendini hakh cikarmak icin, kismen de icinden dyle geldigi icin var gucuyle yazmaya basladi. Bu siire boyunca kansi onu cesaret ve sadakatle destekledi. otuz yedi yilimn

Fransiz Devrimi patlak verdiginde, de Sade, Bastille'in kotu sohretli

"Tour de

la

Liberte"sinde (Ozgurluk Kulesi) be? ytldir

tutulmaktaydi. Paris halkmin gerceklestirdigi baskindan on bir

gun once yedi mahkumla Meclis 1790'da, Hayirh

1

Alint], Geoffrey Gorer, der.,

her, 1965,5. 15-16.

2

Age,

s.

32.

birlikte

Cuma The

oradan

c-ikanldi.

Anayasal

(paskalya yortusundan onceki Cu-

Life

and

Ideas oj the Marquis de Sade, Pant-

217

Fransiz Liberloini

ma, en.) miinasebetiyle onu serbesi

birakti.

sin ozgtirlugu, 1788'de yazdigi Justine, ou tu'yii (Justine,

ya da

Erdemin Acilan)

Donemin

les

goreli ba-

malheurs de

bir sonraki yil

la ver-

yayimlama-

sini sagladi.

De Sade fiilen cumhuriyetcileri destekledi, devrimci "Section des Piques" (Mizraklt Alay) icinde cahsti ve bu grubun baskanhgina segildi. 1792'de Idee sur la mode de la sanction des loix bash kh bir brosur yazdi. Burada temsilcilerin gundeme getirdikleri butun yasalarm dogrudan dogruya halkm oyuna sunulmasi-

m onerdi. Onerisi, iktidann yozlastirma yeteneginin

farkinda ol-

masindan kaynaklaniyordu: "Insanlan inceledim ve onlan tamyorum. Kendilerine bahsedilen herhangi bir gugten vazgecmelerinin ne kadar zor oldugunu ve hicbir seyin verilen bir yetkiyi sinirlamaktan daha zor olmadigini biliyorum." 3 De Sade, 1791'de Parish Bit Yurttasm Fransa Krahna HitaXVI, Louis'yi "doga yasalanna gore ozgiir ve

bt'ni yazdi.

esit"

olan insanlann ona verdikleri yetkilere saygth olmaya gagmyordu. Cumhuriyetgi de Sade ironik bigimde kralcilara sempati duy-

dugu

daha tutuklandi. 1797'de Robespierre' in

iddiasiyla bir kez

devrilmesinden sonra serbest birakildi. Bunu izleyen yedi yilhk

ozgurluk doneminde, bir velle Justine,

ou

les

bomba

malheurs de

la

etkisi

yapan on

ciltlik

La Nou-

vertu suivie de I'histoire de Juli-

sa soeur'u (Justine'in Romani ya da erdemin acilan ve onun devami olarak Julliet'in tarihi) yazdi. 1801'de yeniden tutuklandi ve Napoleon'un bakanlan kitabin bulunabilen butun baskilanmn yok edilmesini emrettiler. Hicbir otoriter hiikumet despoette

tizm mekanizmalannin bu sekilde agiga gikanlmasma izin veremezdi. De Sade hayatinin geri kalan ktsmini gegirmek tizere bir akil hastanesine kapatildt.

yazdigi her seyin dortie

Daha gok

biri

Oyunlarmdan kisa oykulerine kadar Napoleon doneminde yakildi.

cinsellikten gok dinle ugrasugi gorulur.

mayan de

Sade'm yazilannda Ashnda ahlakdisi biri ol-

erotikasiyla hatirlansa da, de

Sade, sadece ahlaki sorunlan saplanti haline getirmek-

le

kalmamisti;

ci

dizgmi"ne

giiglii bir

saygi

vicdana da sahipti. "tnsanin yol gosteri-

gosterilmesini

istiyordu.

Iyi

ile

kotu

arasindaki farkm derin ve surekli bicimde farkindaydi; "kotuluk gulleri ve

co^kulan" hakkinda higbir yamlsama icinde

Age, s 51 Age,

s.

182.

degildi."1

218

Anar$izmin Tarihi

Blake ve Nietzsche

gibi, de Sade da iyi ve kouitiun mevcut nimlannin otesine gecmek ve kendi edk kodunu olusturmak

tais-

Ve haz deneyiminirt kendi dogamiza ve bir butun olarak dogaya uygun davrandigtmizi gosteren bir belirti oldugunu one tedi.

surerek, filozojlar gibi dogayi izlemeye cahsti: "Haz veren butun

eylemlerin

...

men dogaya de Sade

dogal ve dogru olmasi gerekir." 5 Kendisini tamaeden kisi en mutlu kisi olacaktir. Bu anlamda

terk

tutarli bir

hedonist

idi.

De Sade, kendi metafiziginde, Kilisenin tiranhgina ve

Hiristiyan doktrininin baskici dogastna butunuyle karsi cikan militan bir ateist ve felsefi bir maddeciydi. llahi ceza tehdidinde bulunan

Hiristiyan Tann, de Sade icin kabul edilemeyecek kadar ahlakdive alcaktir. Dogayi evrenin varhgini saglayan guc olarak Tann-

si

nm

yerine koyar,

Doganin

yazdannda butunuyle acik degilbir guc olarak gorunur: Doganin yasasi "baskalarmt kendiniz icin isiediginiz kadar mutlu etmek" olarak yorumlanir. Ancak doga, de Sade'm eserlerinde ozellikleri Sade'in

Doga, her seyden once comert

dir.

evreler halinde kotu niyetli bir

ne"-

donusmeye

baslar.

Oyie

ttir

ilaheye -"acimasiz iivey an-

doga yasasi "ne pahasma olursa biciminde yozlasir. 6 De Sade, sonunda ki,

olsun kendini hosnut et" doganin temelde yikici olduguna (yaratmanin amaci yok etme zevkini yasamaktir) ve ciirumeye yol acugina inanmaya basladi. Bu durumda kendi yikici icgudiilerini tatmin eden insan dogayi izlemis olur. Sadizmin metafizik ve ahlaki temeli budur: Baskala-

nna

aci vererek haz duymak, dogal ve dogrudur. Goreneksel anlamda ahlakli olmak, dogaya karsi cikmaktir; mevcut erdem bu durumda dogadisi ve yanhs egitimin sonucudur. Siyasal bakimdan, de Sade, Avrupa uygarhgmin temel onciil-

meydan okudu. Siyaset konusunda fazla fikri yoktu; siya"yalandan ve htrstan dogan bir bilim"dir, "insanlara kendile-

lerine set,

rini

aldatmadan

esitlerini

aldatmayi"

kitabinda toplumun mulkiyet temelinde

ogretir, iki

diyordu. 7

Her

antagonist simfa bo-

lundugunu vurgular. Proudhon'u andirarak,

miilkiyeti, "zenginin sue" olarak tantmlar. Mulkiyet hakkinin kokeni gaspa dayanir: "Bu hak kokeni bakimindan bir hirsizhk-

yoksula karsi

tir;

isledigi bir

o halde yasa, bu hak[mulkiyet hakki] hirsizhgi cazip kildtgi Age,

s.

177.

Age,

s.

97.

Age,

s.

105.

Franstz Libertcr\c "8 Dolaysiz icin hirsizhgi cezakvndinr.

r

219

i

deneyimden soz eden de

Sade, mahkemelerin zenginler lehine adalet dagitttgini bitiyordu:

halkm yasalan yasa koyuculann cikarlanndan ya da cikarlannm urununden baska bir sey degildir." 9 Uluslar arasmdaki sa"bir

vaslara gelince, bu, insanlarm tiranlartn cikarlan icin birbirlerini

bogazladiklan, izin verilmis bir cinayettir: "Kriic, kabahati olanin

cogu kez cehaletin ve aptalhgm kaynagidrr." 10 De Sade hayatmin farkli donemlerinde, siniflara bolunmus

silahidir,

ve adaletsiz mevcut toplumun yerine cesitli alternatifler onerdi, Fransiz Devrimi'nin patlak vermesinden once, 1788'de yazilan ve 1795'te yayimtanan Aline

Taome

et

Valcour'dt

kentinde yasanan bir utopyayi

pa'yi ziyaret

eden gene

bir

adam

Guney

anlatti,

Denizleri'ndeki

Krai Zame, Avru-

olarak sefaletin en buyiik nede-

ninin ozel mulkiyet, simfsal bolunmeler, din ve aile hayati oldugunu kesfeder. Boylece Devlet'in imalati denetlemesini ve butun halki istihdam etmesini saglayarak

mallan ve konforu

secer. Herkesin

bu hastahklardan kacinmayi esitlenir,

boylece ne hapisha-

ne ne de oliim cezasi kahr. Robespierre'in iktidara gelisine, Fransiz Devletinin gticlen-

mesine ve ardindan gelen terore tamk olan de Sade, Devlet'in

toplum icindeki rolune iliskin yeni gorusler edinir. 1794'te yazilan ve 1797'de yayimlanan Jul ieffe'de hukumet ve yasalar sorununu ele aldi ve en iyisinin anarsi oldugu sonucuna vardi. Iki Ualyan arasmda gecen bir konusmada, araya giren biri, Rousseau tarzi

toplumsal sozlesmeyi ozel cikarlara degil sadece genel

deye hizmet karsi £ikarak

ettigi icin

devam

$u konuda

ilk

tehlikelidir;

eder:

ve son kez ikna olalim

ki,

yasalar sadece yararsiz ve

yegane amactan, suclan cogaltmak ya da

halinde suclann cezadan lar

ira-

reddeder. Yasalann getirdigi kisitlamalara

muaf tutulmalanna

izin

gizli

kalmasi

vermekur. Yasa-

ve dinler olmasaydi insan bilgisinin uiasacagi ihtisamin derece-

sini hayal ettnek imkansizdir;

bu

aleak kisittamalar ikrlemeyi ina-

nilmaz bicimde kisitlamaktadir; bunlarm insana verdikteri tek

hizmet budur. 11

8

Age

s.

101.

9

Ages.

109.

10

Age.

105.

11

Ages.

s.

123-4.

Anar^izmin Tarihi

220

Tutkulann insanhk

icin yasalardan

daha

iyi

oldugunu savunur.

Aslinda guclu tutkulann hayatiyet kazandirmadigt bireyler sadece ortalama varhklardir: "Anar$i yuzyillanni diledighiiz herhangi bir iilkede

yasanan en guclu yasalhk yuzydlariyla karsilastinn. ki, en buyuk eylemler ancak yasalar sustugu zaman

Goreceksiniz

Bu durumda yasalan ortadan kaldirmamiz gerekir; duruma geri donerse, yasalann "guliinc boyundurugu" altinda olabileceginden cok daha mudu olacaktir, Adaleti saglamak icin kesinlikle yasalara ihtiyac yoktur, cunku doga ortaya cikar."

eger insan dogal

insan a kendisi icin adalet saglayacak kadar icgudiiyu ve gerekli giicu vermistir.

Doganm

yasa, "baskatan icin neye

her insamn yiiregine isledigi evrensel mal olursa olsun, tutkulanmizi reddet-

meden kendimizi tatmin etmemiz"dir. Eger bu baskasmt ezmek anlamina geliyorsa, ezilen baskaldirma hakkma sahip olacak ve

"komsumun tutkusundan korkmam gerekir," O halde anar-

ezeni durdurabilecektir. Sonuc olarak, degil

yasanm

adaletsizliginden

sizmin despotlukla

ilgisi

yoktur ve en

iyisidir:

Tiranlar asla anar$i iginde dogmazlar; onlarm yasalann golgesinde yukseldiklerint ya da otoritelerini yasalardan aldiklanni gorursu-

Bu yuzden yasalann hukum surmesi kotudur ya da

nuz.

yasalar

anarsiden daha degersizdir. Onerimin en gu^lii kaniti, bir luiku-

metin kendi anayasasini yeniden yapmak

istedigi

zaman, kendisini

anarsi icinde bulmasidir. 11

JulietWin son cildinde bu lema kapsamli bicimde yeniden ele nir ve bir

ali-

baska Italyan soyle der; "tnsani dogaya iade ediniz, ona

yasalarmizdan 50k daha

iyi

yol gosterecektir.

13

Bu Aydinlanma-

nm en cesur dusuniirlerinin birlestikleri sonuctur. Ancak de Sade bu noktada durmadi. Fransiz toplumunu niden bicimlendirmek gibi

acil bir siyasal

rak ve Fransiz Devrimi'nin otoriter bir yone dogru gitmekte

dugunu

dusiinerek, Philosophic dans

k

ye-

gorevin bilincinde olaol-

Boutioir'ma (Gelin Oda-

sinda Felsefe, 1795), "Fransiz, cumhuriyetci olmak istiyorsan

daha

fazla gayrei goster!" bashkli

siyasal bir "ozgur Devlet"

tutmak

uzun

istedigi bir Devlettir. Aslinda

12

Age.

s.

124-5.

13

Age,

s.

126.

bir soylev ekledi.

Burada

programi onerir. Bu, asgari duzeyde

daha erken

bir tarihte be-

Fransiz Libaiakii

nimsedigi

konumun

iki

Soylev, dini

221

bir sentezidir.

tamamen reddederek devam

eder. Hemsehrile-

rini "rezil Robespierre" in getirdigi "tannsal sacmahklar"in yen-

egkim sisteminin ogretecegi toplumsal kurallan gecirmeye caginr. Bu gorevi Devlet'e vermesine ragmen, yasal bir diizen olarak Devlet'in pek az gucu olacakti. Yeni bir toplum ne, bir ulusal

yeni ahlaki kurallar geltstirecek,

esitlik

bir Devlette cezayt gerektirecek hicbir

ve ozgiirlugu temel alan

sue olmayacakti. Geri ka-

lan yasalar "kisilikleri nasil olursa olsun buttin insanlann uyabilecekleri kadar

merhametli ve az sayida" olmahydi. 14

O

sirada

Fransiz hukumeiinin ozet mulkiyete saygi gosterdigini ilan et-

mesi

iizerine,

de Sade, yasalann sadece haydutu degil kendisini

soyduracak kadar dikkatsiz olan

kisiyi

de cezalandirmasini sa-

vundu,

De Sade daima suclann ihtiyaglar ve tutkular yuzunden isve bunlardan kacinmanm yasalann ihlalindeki cikarlann ortadan kaldinlmasiyla miimkun olabilecegini savundu. Sue i§lemek icin sue isleyenlere gelince, bu kisilere incelikle ve onurla yaklasmak ve onlari kazanmak gerekiyordu. En onemlisi, alum cezasi tamamen kaldinlmaliydt. Cinayet dehset verici olsa da, de Sade, bazi oldurme olaylannin bir ulkeyi savunmak icin le ndigini

gerekli olabilecegini ve bir cumhuriyette hosgoriiyle karsilanmasi

gerektigini kabul

bir etna ye tie

etti.

Ne

var

ki,

bir tutku cinayetinin dcii adli

ahnmamaliydi.

$ehvetin gudiiledigi suclara (tecavtiz, sapikltk ve ensest) ge-

de Sade "sorun, icimizde var olan o tutkulan bastirmaktan cok onlari bans icinde tatmin etme araclannt saglama sorunulince,

dur" der, 15 Bu nedenle, insanlann

min

edebilecekleri

komuta ve

itaai arzularint tat-

kamusat genelevlerin kurulmasini tavstye

Kamusal kargasahktan kactnmak icin dizginsiz cinsel ilissavunur: "Ona [insana] durmaksizin eziyet cektiren o tiran-

eder. kiyi

ea arzulan serbest birakin." 16 Fiziksel a^kin dogal bir tutku ola-

rak tatmini, evlilik baglanyla, sahte

iffeililikle,

hatta bencil ve

sadece tek kisiye yonelen askla -buna "ruhun cilginhgi" der-

baglanmamahdir. 17 Ve kendi tam

14

Agc,s. 131.

l?

Age,

16

Age,s. 135.

17

Agc,s. 136.

5.

134.

esitlik

doktrinine uygun ola-

222

Anar$izmin Tarihi

rak,

kadinlann

esit firsata

sahip olmalanni ve kendi arzulanni

tipki erkekler gibi tatmin etmelerini ister:

Ozgiir ki§i uzerinde hicbir sahip olma edimi uygulanamaz; bir kadina sahip

otmak

tipki kolelere sahip

letsizdir; biitun insanlar ozgiir

dogarlar,

ve

esit

olmak

gibi ada-

haklara sahip olarak

Bunu asla unutmayahm. Sonuc olarak bir cinsin tamamen sahip olmak gibi mesru bir hakki ola-

bir digerine

maz; ve hicbir cins ya da smtf

bir digerine ozel olarak sahip

olamaz, 18

De Sade'in silmi^ttr,

konusundaki tutumu genellikle yanhs anlaonemi anlayan ilk akiskanhk hayat icin neyse, $ehvet de oteki tut-

cinsellik

Kendisi, cinselligin ta§idigt buyiik

kistydi: "Sinirsel

kular karsisinda odur; buttin diger tutkulan destekler, hepsini guclendirir." 19

Ancak sadizm sadece

cinselligin bir kolu degildir.

Cok daha

genis olarak, "dismal dunyada gozlemcinin iradesiyle yaratdan degisikliklerden alman haz" olarak tanimlanmistir. 20

Buradaki onemli nokta, eylemin iradeyle gerceklesmesi ve baskasmda gorulebilir ve isititebilir degi^ikliklere yol ac.au her eylemin bir cinsel

haz bilesenine sahip otmasidir. De Sade, azattilmis

aci-

haz olarak anlama egihrnindedir, ancak esas olan acidir. tnsanlan hazla degil aciyla, yaratmayla degil yikmayla etkilemek daha yi

bu yapici sadist hazzin miimkun olmadigi anlamina gelmez. Ve de Sade'in iktidann amacimn haz otdugunu (ktkolaydtr, ancak

sinin kendi denetimindeki kisilere yaptinmlar

uygu lamas in dan onun, bu turden iktidan arayan ya da edinen herkesi kotu gormesini sagladt. Fransiz Devrimi'nden ve devrimcilerin "terdriinden" once soylulann asinhklarma tanik olan de Sade, insanlardaki hukmetibaret) gosterirken

benimsedigi

e^itlikci ahlak,

me arzusunun farkina vardi ve bu arzuyu toptumsal hasara neden olmayacak sekilde cinsel etkinlige yonlendirmek isiedi. lskence, cinayet ve kundakcihk fantezilerinde Sade'i izlemek son derece zor olsa da, en azindan bu turden arzularm varhgini kabul edecek kadar cesaret ve diirustluge sahipti ve onlan yucelt-

meye

calisti.

Gerek feminist Simone de Beauvoir, gerekse roman-

18

Age,

s.

135-6.

19

Age,

s.

146.

20

Age,

s.

156.

223

Fransiz Libertetloi

ci

Alain Robbe-Grillet, de Sade'in betimledigi cinsel vahsetin

olumlu kataruk

i§levini

kabul etmisterdir. 21

2amanda mulkiyet hakkma saldiran devrimci bir dtisunurdu. Asil mucadelenin halk ile hakim sinif -saray, aristokrasi ve ruhbanm yam sira, burjuvaziden olusuyordu- arasinda oldugunu gordu. Bu nedenle kendisine "ilk bilincli sosya22 Tutkulann serbest oyununu temel alan uyumlist" denilmi§tir. lu bir loplum projesi bakimindan Fourier'yi haber verdigi kusku

De Sade

ayni

gdturmez. 23 Wilhelm Reich

gibi, o da, baskilanmis cinselligin buyiik olciide zorbaca davranislara yol acabilecegini ve gercek bir demokrasinin cinsel kurtulusu saglamasi gerektigini anlamisti.

ter

Baskalan uzerinde simrsiz iktidara sahip olan insaniann, isister hapishaneler biciminde olsun hukmedece-

hukumetler

eden de Sade, onlara bu iktidann ve arzularm en iyi sekilde oyunla tatmin

gini ve i§kence yapacagini fark

veritmemesini

istedi

one surdu. Bu anlayis de Sade'in liberter fetsefesinin temelini olusturuyordu. Onun en buyiik tutkusu baskidan ozgiir edildigini

olmaktt.

Ashnda on dokuzuncu

yuzyil

donumunde

hicbir yazar,

geleneksel dinin ve goreneksel ahlakin ozgurliik fikriyle bagdas-

mazhgim daha

24 acik bicimde ifade etmemi?tir.

Charles Fourier Charles Fourier ayni zamanda Fransa'nin en liberter dusuniirlerinden biriydi. Sadece gene Proudhon'u etkilemekle kalmadi

de Besanconluydu) daha sonra -Kropotkin de Fourier'nin 25 Murray "Anarsi'nin onculerinden biri" oldugunu kabul etti.

(ikisi

,

Bookchin,

yakm zamanlarda onu, "butun

yasadigi cagin en liberter, en

ozgun ve

yaci dusOntirii" olarak betimlemistir. 21

26

gelenegin degilse de,

kesinlikle en yararh utop-

Fourier sadece gercekiis-

13 Marc 1988, s. 15. Michel Contat'la yaptigi gorusmede Robbe-Grillet onun "her bakmidan bir analyst" oidugunu Bkz. Guardian Weekly,

dogrular.

23

Gorer, The Life and Ideas of the Marquis de Sade, s. 142. Pierre Kolosowski, Sade man prodiain, Editions du Seuil, Paris, 1947,

24

Bki. Berne ri, Journey through Utopia,

25

Kropotkin, Anarchist Communism, s, 31. Bookchin, The Ecology of Freedom, s. 328, Ayrtca bkz. Edward Mason, "Fourier and Anarchism", The Quarterly Journal of Economics, XL, 11, 2, Subat

22

26

1928, 228-62.

s,

s,

34.

178,

Anar$izmin Tarihi

224

tucCileri etkilemedi, ogretileri,

altmislann ve yetmislerin karsi-

kiilturUnde de dolaysizca yankilandi.

Fourier 1772'de Besancon'da dogdu ve yerel akademide 6grenim gordu. Ogrenimini yanda birakarak, Hollanda, Fransa ve

Almanya'yi kapsayan sinda hapse

atildi

kurtuldu ve

vam

iki

yd askerlik

ve gayet

etti

ticari

seyahatlere cikti. Devrimci Teror sira-

ve az kalstn giyotine cikanlacakti. Son an da

iyi

Daha sonra ticari kariyerine dehakim olari yozlasmts

yapti,

tanidigi kendi cagina

uygarhgin yerini alacak gorkemli bir

tasari gelistirdi.

Bookchin, Fourier'nin pek cok bakimdan, radikal dusiince icinde yuzeye cikan en erken toplumsal ekolojist lemler. Fourier'nin evreni engin bir

Newcon'un

digi kesindir. lu cekicilik

eserini

oldugunu goz-

canh organizma olarak anla-

tamamlamak

icin

kendi "tutku-

yasasi"m onerdi. Bu yasaya gore yildizlar bile cinsel

egilimlere sahipti. Kendi "evrensel analoji teorisi"nde insani evreni n bir

mikrokozmosu olarak

sunar: Evren birlesik bir sistem,

onun merkezinde yer ahr. Bu nedenle insan dogadan ayn olmayip, onun butunieyici bir parcasidir. Aynca, dunyamn goruntir kaosunun ardinda, evrensel yasabir gizli ilisktler agidir ve insan

lann yonettigi

temel

bir

uyum

ve dogal

bir

diizen

vardir.

Evrensel yasalann kavranmasi, "insan turitnu bolluga, tensel hazlara ve kuresel birlige" goturecektir. 27 Fourier, Fransiz Devrimi'ni savunanlarm one surdukleri 6z-

gurluk, esitlik ve kardesligin cok otesine

gitti.

Iktisadi esiilik ol-

madikca toplumsal 62gurlugun anlamsiz oldugunu anlamisti. On sekizinci yuzyU filozoflan, ozgurliigu -"biitun yaraiiklann en onemli arzusudur"- ovmekte hakhyddar, ancak uygarlasmis toplumlarda ozgurlugun, eger siradan insanlar servetten yoksunsalar, bir

yandsamadan

ibaret olacagini unutmuslardi: "Ucretli si-

milar yoksul oldugunda, bagimsizhklan temelsiz bir ev kadar kinlgandir," 28 Fourier'nin utopyasimn, yeieneklerin ve yapdan 15 e

gore ahnan kargiligin esitsizligini kabul ederken, zenginlerin

ayncahklannin dereceti olarak esitlenmesini ve simf antagonizmine son verilmesini onerdigi kusku gortirmez.

De Sade

gibi,

sira kadinlara

27

Fourier de, haklar nosyonunu erkeklerin

Tht Utopian Vision 0/ Charles Fourier, der. Jonathan Beecher

envenu, Beacon Press, Boston, 1971,

28

Age,

s.

161.

yam

da uygutadi. "Toplumsal ilerleme ve degisim ka-

s.

1.

& Richard Bi-

225

Fransiz Libcticrh'i

dinlann ozgurluge yonelmeleri sayesinde gercekle§ir" ve kadinlann ayncaliklarmin artinlmasi biitun toplumsal ilerlemenin

mel nedenidir yan

Marx

ilk kisi

te-

onerme olarak ortaya koKadinlarm asagdanmasim ve

gibi gortisLeri, bir genel degil, Fourier'dir.

modern uygarhkta ev kolesi haline getirilmereddeden Fourier su gozlemde bulunur: "Bir kole asla, korii korune itaat ederek efendisini kurbamnin bir kole olarak dogdu-

engellenmesini ve sini

guna ikna

ettigi

zamanki kadar alcalamaz." Fourier'nin

esitlikci

ve liberter vizyonu hayvanlan da kapsar. Vejetaryenizmi tavsiye

etmez, ancak tahayyul

ettigi ideal

loplumda, "hayvanlara koui

davranan bir insan, hayvan olarak anilmayi, zulmettigi savunmasiz yaratiklardan

daha

fazla

hak eder." 29

Fourier'nin toplumsal cozUmlemesinde benimsedigi yon-

tem "mutlak kusku" ve "mutlak sapma"yi kapsiyordu. 30 Bu yontemin uzlasmaz bicimde uygulanmasi, onu, Bati uygavhgini ve kapitalizmi tahripkar bicimde sorgulamaya yoneltti. Yalancdtk ve sahtekarhkla garpitdan insansizlastinlmis piyasa iliskilerine,

onun cezalandinci ve

itici isleyisine, yarattigi

dus kinkligtna yonelltigi kabeti ve

is

etikini

elestiri

ruhsal ve cinsel

gercekten gucliidur. Serbest re-

temel alan butun bir iktisadi sistemi reddetti.

Fourier icin ozgurliik sadece serbestce secme degil, cah^maya psikolojik zorlanmadan da ozgiirluk anlamina geliyordu.

cut duzenin yerine

Bu Utopyada

"Uyum"

insanlar,

Mev-

dedigi hedonist bir iitopya onerdi.

emegi onaylayarak ve gonultii olarak be-

nimseyecekler, baskici cinsellik olmayacak, egitim ve hayat ko-

munal olarak duzenlenecekti. Tutku,

haz, bolluk ve ask,

bu ha-

yatin yeni ahlak dunyasinda kendi yerini bulacakti.

Her da

bir

Uyum

toplulugu, bir saraya yerlesmis bir Falanks ya

"falanster" olacakti.

Her Falanks kendisini yoneten ve kendi

ihtiyaclarim karsdayan i^birligi halinde bir isciler birliginden ibaret olacakti. Uyeler, dostlardan olusan guvenli gruplar ya da

kendiliginden bir araya gelen ve aktif rekabetle uy aril an bir gruplar dizisi icinde faaliyet gosterecekterdi. zip kilinacak ve farkli bireylere icin

Is,

olabildigince ca-

uygun gorevler

tahsis edilmesi

yuksek derecede isbolUmu uygulanacakti. Her

is

ortaklasa

yapilir ve mulkiyetten ortaklasa yararlandirken, uyeler, sermaye,

cahsma ve beceri bakimmdan yaptiklan 29

Age,

5.

196, 177,321.

30

Age,

s,

23.

kalkiyla orantih bir kar

Anar^izmin Tarihi

226

payi elde edeceklerdi. (^ahsmak herkes

if in

bir

hak

olacakti. Fo-

urier, bir temel ilke olarak bir "toplumsal asgari"yi, garanti edil-

mis

bir yillik geliri

mak

savunuyordu. Kisiyi toplumsal ozgurluge kat-

ve birlik iginde

gegitliligi

gelistirmek icin her

turlii

?aba

gosterilecekti. Esitsizlerin esitligi saglanacaku.

Fourier gerektiginde daha da devrimci oluyordu. Bir akilci olmasina ragmen, tutkulan baskdayan gagdas toplumun mekanik bicimde akla uydurulmastm reddetti. Tutkular dogaldi ve ifade edilmeleri gerekiyordu. Baskilama dinamiklerini kavradtgi i?in

onu psikanalizin onculerinden

biri

saymak

gerekir: "Bogu-

lan her tutku karst tutku uretir ve dogal tutku ne kadar yararhysa

bu

karst tutku da o kadar habtstir. Bu, biiturt cinnet

durumlan

icin gecerlidir." 31

Bireysel arzu ve

tutkunun tatmini, toplum icinde bozucu

ol-

mayip, genel yarara hizmet eder: "kendisini buyuk bir coskuyla hazza adayan kisi herkesin mutlulugu icin yuksek duzeyde yararh hale gelir." 32 Topluca The

New Amorous World (Yeni $ehvetDiinya) adiyla anilan not defterterinde Fourier, maddi ve psikolojik ihtiyaclann karsilanmast i^in bir "toplumsal asgari"nin li

yam

sira, bir

toplumsal

de "cinsel asgari" onerdi. Tarn bir chisel tatminin

uyumu

ve iktisadi refaht besleyecegini dusuniiyordu.

Kotu bularak ktnadigi yegane cinsel etkinlik turii, kismin istismar edildigi, incitildigi ya da kendi iradesine kar$i bir nesne gibi kullamldigi

iliski

turuydu. "$ehvetli anarsi" ancak

Uyum

icinde

hukum surebilirdi. 33 Fourier'nin imgesel dunyasi hie kuskusuz pek cok bakim-

dan

ancak Le Nouveau monde industriel el socieOrtakhk Dunyasi, 1829) en ozlu formullendirmesinde goruldugu gibi, pek cok celiski icerir. Kadinliberterdir,

taire'deki (Yeni Sanayi ve

lar patriarkal

kisitlamalardan ozgiirlesmektedirler,

ama

hala, er-

keklere ev icinde ve cinsel olarak hizmet etmeleri beklenir.

Gene, Fourier'nin

zarif cinsel ve

aristokrat zevkini yansitir. gorevliler hiyerarsisince

gastronomik hazlar tablosu

Oman "Ask

uygulanan "sehvet yasast" herkes

gecerli degildir, Cinsellige getirdigi tanim bir olciide 31

Ag*,

s.

bir

Bahcesi"ndeki aynntih icin

mekanik ve

353. Ayrica Bkz. Frank Manuel, "Charles Fourier: The Burgeoning

of Instinct", The Prophets of Paris, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1962.

32

Tlie

Utopian Vis ton ofCharks Fourier,

33

Age,

s.

169.

s.

43.

227

Franstz LibertciU'ti

faydactdtr.

psikolojisi naif ve dogmauktir.

Cocuk

gini inkar etmekle kalmaz, pis"

oldugu

i$in,

Cocuk

cinselli-

"Butun erkek cocuklarm ucte

onlann igrenc ve

pis isleri

yapmak

ciik gruplar" halinde orgutlenmeleri gerektigini,

ikisi

iizere "ku-

dogmatik

bir

bicimde one surer. 34 Kucuk kizlar kuskusuz boyle degildirler. Nihayet, "UyunV'da giindelik hayata iliskin duzenlemeler oylesine aynntih bicimde belirlenir

ki,

toplumun uyelerine

ser-

bestge hareket edebitecekleri ya da yenilik yapabilecekleri yer kalmaz, Mahremiyetten hoslananlar kendilerini rahat hissetmeyeceklerdir. Fourier $esidi zevklere cekici gelen isler ayarlayarak

guclendirmeye cahgirken, onerdigi hayat hie kuskusuz siki bir duzene sokulmustur. Horn iinal hayat oylesine orgiitlenir ki, baztlanna cennetten cok habireysel ozerklik ve 6z gercekle^tirimi

pishane gibi gorunebilir. Herkes ustanin elindeki kuklalar gibidir.

Fourier eserlerini zengin ve

gitclii kisilere

dagitttysa da fazla

ilgi gormedi. Gene de 1830'da Besancon yaktnlanndaki bir bolgede taraftarlarint kiicuk bir grup halinde bir araya getirmeyi baDaha sonra, gene Victor Considerant'm yardtmiyta sardt.

1832'de Saint- Simon'dan aynlan bazi kisileri de kazanarak bu kuguk Fourierist grubu bir harekete doniisturmeyi basardi. Son-

yd kucuk bir topiuluk kurulduysa da, ortaya gtkan yapi ktsa sure icinde coktti. Fourierist hareket, ancak onun 1837'de oluraki

munden sonra Avrupa

ulkelerinin cogunda ve Birlesik Devlet-

ler'de gelisim kaydetti. Fransa'da Considerant, Fourierizm'in bir "bansct demokrasi" hareketine donusmesine yardtmct oldu; ve

Monarsisi'nin son gunlerinde ve 1848 Fransiz gercek bir siyasal giic haline geldi. evresinde Devriminin ilk dahil otuz civarmda ktsa omurlu topQii\\g\ Amerika'da Brook hareket

Temmuz

iuluk kuruldu. Fourier'nin

[ikirleri

Carlik

Rusyasmda AleksanAncak topiu-

der Herzen ve Petrasevskiy Cevresi'ni de etkiledi.

luk lar basartstzliga ugradt ve devrimci mesajlan sulandinldi. Clene de Fourier, Britanya'da gelismekte olan kooperatif hareketi ozcllikle etkiledi.

Ne

var ki otoriter sosyalistlerin cogu, Fouri-

er'nin iitopyaci goriislerini, tipki

Marx ve

Engels'in yapttgi gibi,

"gercek bir §iirsellik kanah" acmasina ve burjuva toplumunu hk vetmesine karsin "fantastik bir proje" olarak goz ardi etmeyi surdurduler.-15

H

Age.s. 317.

}>

Age,

s

69.

228

Anat pizmin Tarihi

Otopyasimn siki bicimde diizenlenmis ve duragan ozellikleragmen, Fourier on dokuzuncu ytizyil Fransiz utopyacilanrun en liberteriydi. tgrene. cahsmayi anlamh oyuna donusturme rine

arzusu, cinselligi ozgurce tatmin etme cagnsi, toptumsal ve tinsel asgari sistler

uzerinde durmast ve organik kozmolojisi, hem anarde ekolojistler icin esin kaynagi olmaya devam et-

hem

mektedir.

12 Alman

Liberterleri

&

Almanya'da, Alman karakterinin dogal olarak otoriter oldugu ve Devlet'e taptigi efsanesini gecersiz vardir. Hegel,

t opium

ile

kdan

iki

dikkat cekici liberter

Devlet arasmda ay rim yap may 1 redde-

der ve yurttaslarin kendilerini ancak Devlei aracthgiyla gerceklestirebileceklerini

one siirerken, neredeyse cagda$i olan Wil-

helm von Humboldt, mesru Devlet eyleminin simrlarim iyice daraltti. On dokuzuncu yuzytlin son yansmda Friedrich Nietzsche de, gelisen Alman ulusculuguna ve Bismarck 'in git flu bir merkezi Devlet yaratma giri^imine tepki gostererek o gune kadar yaprinus, en etkileyici ve liberter dusunce tarihinde onemli bir yeri hak eden bireycilik savunulanndan birini gelistirdi,

Wilhelm von Humboldt Humboldt' un dayarur.

liberter

Ancak The

du^unur olarak edindigi $6hret

bir kitaba

Limits of State Act ion 'in (Devlet Eyleminin

Smirlan, 1792) anarsizme yakin olsa da, Humboldt sonuna kadar liberal kampta kaldi. 1 Eser, ancak 1854'te, The Sphere and

Dudes of Government (Hukumetin Alani ve Gorevleri) 1

bastigt al-

Bkz.John W. Burrow, "Introduction", Wilheim von Humboldt, The of State Action, Cambridge University Press, 1969, s xvii.

Limits

230

Anar$izmin Jarihi

ttnda Ingilizce yayimlandi.

Bu

On

kitap John Stuart Mill'i,

Liberty

(Ozgiirluk Ozerine, 1859) bashkh makalesinde goruldiigu gibi

onemli otciide

etkiledi.

Ne

Max

var ki anarsist tarihgi

Nettlau,

Humboldt'un eserinin "esas olarak anarsist fikirler ile otoriter onyarginm garip bir kansrmi" oldugunu soyledi. 2 Daha yakin zamanlarda Noam Chomsky, Humboldt'tan esinlenmis ve onun fikirleri aracihgiyla

yeni bir liberterler ve anarsistler kusagina ulas-

mistir. 3

Humboldt, Aydinlanmamn radikal mesajini,

ozellikle

de

Leibniz'in insanin kusursuzlugu teorisini, Rousseau'nun ahlaki

ozunu olusturdugu inancmi amac olarak davranma geregine yaptigi vurguyu ozumledi. Bunlara kadim Grek mo del in in tarn ve uyumlu insan kisiliginin ideallesozbelirlenimin insan saygmliginin

ve Kant'in her bireye asla bask bir ara? olarak degil bir

tirilmis bir

versiyonunu ekledi.

Humboldt'un baslangic noktasi yaratici bireydir ve nihai hedefi, cesitli durumlarda mumkun olan en genis ozgurltikle en buyuk bireyselligi gercekle§tirmektir. Bir toplumun yasama gucunts sadece bireyin kendiliguiden ve yaratici enerjilerinin olusturdu-

guna

inanir. Boylece ozegitim,

onun

siyasal teorisinin anahtar

kavramini olu§turur. 4

Humboldt

soyle yazryordu:

Insanin gergek amaei ya da belirsiz ve gegici arzulardan kaynaklan-

mayan, akhn sonsuz ve degismez emirlerinin ongordugu amag, sanin sahip oldugu gfiflerin tam ve tutarli bir butune ulasmak re

en yuksek ve en uyumlu bigimde

bir gelijim

imkamnin fingordugu

in-

iize-

gelisimidir. Ozgtirluk boyle

birinci ve vazgecilmez kojul-

dur. 5

BOylece en istenen durum, her bireyin "kendi selligi

icinde, kendi

enerjisiyle

mukemmel

birey-

kendisini gelistirmesi icin en

mutlak ozgurlukten yararlandtgi" durumdur. 6 Bu

ilke

her siyasal

sistemin temeli olmahdir. 2

Max

Nettlau, Bibliographic Ac [anarchic, Paris, 1897;

Franklin, 1968,

3

New

York, Built

31.

Noam Chomsky, Problem of Knowledge and Freedom, Fontana, 1972, 48-9; ve Guerin'in Anarchism'ine yazdigi Girls.

Bkz. s,

4

s.

5

Bkz. Burrow, "Introduction", The Limits of SlMe Action, Age, s. 16.

6

Age,

s.

20.

s. xviii.

A man I

Humboldt -<;i?ek

acan

bireyi ve

231

Liberie fieri

toplumu oiganik ve

estetik

bakimdan

bitkiler ve sanat eserleri gibi- ele ahrken, Devlet'in bir

makinenin parcasmdan baska bir sey olmadigini dusunuyordu. Daha sonraki anarsistler gibi, o da, Devlet ile to plum arasinda ya

aynm

da Devlet yapisi ve ulusal topluluk dedigi $eyler arasinda

yapar: "Ve kesin olarak ifade ettnek gerekirse, ikincisi -ulus uyelerinin ozgiir isbirligi- insanlarin

toplum icinde kendilerini olus-

turduklan zaman ozlemini cektikleri biitun bu faydalan giivence alt in a alir."

Daha sonra kucuk

cunku bu-

birlikler tavsiye eder,

yiik birliklerde kisi kolayca basit bir arac haline gelir: "Bir insan

kendi basma ne kadareylerse, kendisini o kadar

Humboldt'un bukumet

elestirisinin temeli,

gelistirir." 7

hukumetin

kisi-

sel cizerkligi ve inisiyatifi kisillamasidir:

Bir insanin serbest segiminden

kaynaklanmayan ya da sadece emir

ve rehberligin iirunu olan her sey, insanin varligina ulasmaz,

gergek dogasma yabanci kalmaya devam eder; insani enerjilerte degil, sadece rir.

mekanik

kisi

onun

o seyi gercek

bir kesinlikle yerine geti-

e

Ozgiirlugun

"cesitli

ve sinirsiz bir etkinlik imkani"

one siiren Humboldt, "insani enerjiler luk, kosullar ve

durumlar

i?in

ic.in

daba

daha zengin bir

oldugunu

biiyiik ozgur-

?esitlilik"Ie i(gi-

lendi.*

Yurttaslann refahim saglamaya cahgan ataerkil Devlet bu

nedenle zararhdtr. Tebaasma ^ocukmus gibi davranarak onlan

kendi deneyimleriyle ogrenmekten alikoyar, kendi birornek karakterini dayatarak ligini

onlann bizzat yasadiklan deneyimlerin

diisurur, inisiyatif ve bagimsizhklanni zayiflatir.

yapmaya yiflatir.

c^li^tikfa enerji tuketir, sempati ve

yardimlasmayi za-

Yurttaslarmin ahlakmi asla iyilestiremez, gunku

ahlaki kultur tek basina ve dolaysiz olarak

ruhun

dan kaynaklamr" ve "Insanin ozgurlugu

arttikca,

karsi

bir

nite-

Iyisini

i?sel

"

but tin

hayatm-

baskalanna

daha ozguvenli olur ve takdir yetenegi attar." 10 Gereksiz siyasal duzenlemeleri reddeden Humboldt anarsist

toplum imkani

7

Age,

s.

131,40.

8 °

Age,

s.

28.

Age,

s.

10, 11.

10

Age.

s.

63.

iizerine du^unceler gelistirir:

Anar$izmin Tarihi

232

Aydinlanmis insanlardan oilman bir topluluk hayal edersek -en

dogru drnekierle olusturulmus, en baglarla bir araya getirilmisliklerini

iyi

jekilde duzenlenmis ve siki

bu insanlarm kendi aralannda

giiven-

saglayacak gonullu soztesmeleri nasil olusturacaklarim da

kolayca hayal edebiliriz...

diizenlemesine

<;

ok da ha

Bu turden

aniastnaiar her turlii Devlet

fazla tercih edilir. 11

Humboldt'un, arkadashgt temel alan, her bireyin bagimsiz ama gene de toplumun bir parcasi oldugu ideal toplumu, liberter sosyalizmle benzerlik

ta$ir.

Onun

amaci, "en farkli bireysellik ve en

dzgun bagimsizhk"a izin verecek siyasal orgutlenme tiirunii tasarlamakti. Bu orgutlenme, "en derin farkhhklan tasiyan insanlardan olusan birilikler"in

esit

olarak bir arada var olmalanni

Bu ancak, "en mutlak ozgurlugun cozumiine yardimci olabilecegi bir sorun" idi, 12 Bununla birlikte Humboldt, yurttaslann korunmasi icin gece bekcisi Devlet'e ihtiyac oldugunu unutmaz, Bu rol esas olarak olumsuzdur: hem yabanci diissaglayacakti,

manlara

hem

Thomas

Paine gibi, o da Devlet'i zorunlu bir arag, "her

de

ic

muhaliflere kar$i guvenligi saglamak, Tipki

zaman

ozgurlugun kisitlanmasim saglamaya cahstigi icin, zorunlu bir kotuluk" olarak gdrur. B Devlet mtidahalesinin yegane gerek^esi, baskalannin zarar gormesini engellemektir. Bdylece Humboldt anarsizmin smirina kadar geldiyse de, sonunda liberal kampta kaldi. tasi

Tamamen

bagimsiz bicimde anarsist sonuclara varan yurt-

Friedrich Nietzsche igin ayni sey soylenemez.

Fried rich Nietzsche

Fasizmin mucidi olarak kazandigi hatah sdhrete karsin Nietzsche, Devlet'e saldirdigi, sistemleri reddettigi,

ne

gectigi, kisisel

buyuk

mevcui degerlerin

otesi-

ozgurluk ve bireyselligi co§kuyla ovdiigii

liberterler arasinda saydabilir, Liberter goriisleri,

icin

Avrupa

dusunce ve duyarhgint butunuyJe yeniden yonlendirmek yaptigi devrimci girishnin sadece bir parcasmi olu§turuyordu.

icin

Yiizyilm ddniimunde Nietzsche'nin bireycilik formu butiin

Avrupa'nin bo hem ve sanatci cevrelerinde pek cok taraftar kazandi.

Bu

goru$ler,

11

Age.

s.

91.

12

Age.

s.

130.

B

Age.

s.

131.

onun

bireyciligini fazla

epikurcu ve egoist

Alman bulan Kropotkin'in

den

bile

233

Liln:rhilti<

goziinu korkuttu. 14 Anarsist du§iinurler-

Emma Goldman onu

aileye kabul eui ve "devasa 13

akhna" ve

Rudolf Rocker de onun

siozgur birey anlayisina hayran oldu. 16 Heryasal iktidar ve kulttir cozumlemesine hayranlik duydu. bert Read, onu insanlarm evrinide bireyin oneminin bilincine

varmalarmi saglayan

ilk kisi

olarak kabul

etti,

17

Ancak

Nietzs-

che'nin yaratttgi etki anarsist entelekiuellerle sinirh kalmadi, h-

panyol Confederation National del Trabajo'nun (Ulusal

Isci

Kon-

Cederasyonu) kuruculanndan Katalan sendikact Salvador Segui

de onun mesajindan derin bicimde etkilendi.

C a g inin anarsistinin, dekadan, "toplumun cokmekte olan ta-

Nietzsche kendisine anarsist demedi. tipki Hiristiyan gibi bir

bakasimn sozcusu" oldugunu iddia etti, cunkii anarsistin baskalarma ve topluma karsi §ikayetteri zayifliktan ve dar bir 6c alma duygusundan kaynaklamyordu. 18 Bunun bazi anarsistlerin yam sira bazi sosyalistler icin de gecerli oldugu aciktir. Kirgin anar-

hakh bir ofkeyle haklanna saygi duyulmasini lalep ettigi zaman, gercek acilannm kendisi icin yeni bir hayat yaratmayi basaramamasinda yattigim goremez. Nietzsche, kendi haklanni savunan bu anarsistlere hayranlik da duymaktaydi: cogu anarsist, tamamen hak ettigi haklan savunmayi basaramaz, ciinku "bir hak bir tur iktidardir, ama onlar bu iktidan uygulayamayasist

cak kadar tembel ya da korkaktirlar." 19 Nietzsche keskin bir psikolojik zekayla, caginin anarsistinin

koydu:

ozelliklerini ortaya

Yihma, degistirme ve geli§me arzusu, olgunlasmis ve gelecege gebe (bilindigi gibi bu "Diyonizyan" bir terimdir) bir gu-

cun 14

i

fades i olabilir;

MIT 15

Press,

Emma New

Max

ayni

Nettlau'ya, 5

Mart 1902, i<;inde, der.

Cambridge, Mass., 1970,

Goldman, Anarchism and

York, 1969,

zaman da, mevcudiyet,

Anarchism and Revolution

Bki. Peter Kropotkin'den lected Witting! on

ama

s.

s.

A

hatta

Kropotkin, Se-

Martin A. Miller,

305.

Oilier Essay, der. Richard

Drinnon, Dover,

44.

16

Rudoll Rocker, Nationalism
17

Herbert Read, "The Philosophy of Anarchism" (1940), Anarchy

& Order,

s,

39-40.

18

Nietzche, Twilignt of the Idols and the anti-Christ, cev. R.

19

Harmonds worth, 1969, s. 86. Nietiche, "Maxims and Reflections", A Nie(?che dale, Penguin, Harmondswotth, 1977, s. 279.

J.

Hollingdale,

Penguin,

Reader, der. R.

j.

Holling-

234

Anar$izmin Tarihi butiin mevcudiyet ve

butun varhklar onu ofkelendirdigi ve ki$kirmgi icin ytkan, yikmasi gereken, yeterince gelismemis, yoksul ve ayricahksiz olanm duydugu nefret de olabi-

Burada Nietzsche muhtemelen, arkadast Richard Wagner'in tamdusunuyordu. Bakunin'in taraftarlan ile ozgurluk

digi Bakunin'i

ve adalei adina yikan ve sakatlayan teroristlerin nefmle gudulendikteri aciktir. Ne var ki anarsist dustinurlerin cogu, ozellikle

Godwin, Proudhon, Kropotkin ve Tolstoy, mevcut degerleri ve kurumlart yikma arzusu duyarken, kabina stgmayan bir cosku ve yasama giicuyle gudiilenmislerdi. Nietzsche edebi dekadansin, "bir atomlar anarsisi" butunsanat eserinin yerini akhgi zaman basladigim dusimdu. 21

Itiklu

Daha cocuk ya$tayken kendisi de bir dekadan oldugunu anlamis, ancak buna direnmisti. Eseri tutarh bir butiin olusturmaz, ashnda gercegi

carpittigt icin sistem

otusturmayi bilincli olarak

reddetmistir. Sistem olusturma istenci butiinluk gosterir,

degismez kanaatler

ise

yoksunlugunu

birer hapishanedir.

Nietzsche'nin yontemi bu nedenle deneyseldir; konulanna

Oslubu veciz sozlerden olusur; heyecanh ve iroPutkmcdara ozgu bir hararet icinde bilincli bicimde para-

teget yaklasir. niktir.

doksaldir. Dusuncelerini kana bulamak, bitginin anlasilmasi icin

yasatdmasi gerektigini gostermek ister. Nietzsche'nin sik sik yanhs yorumlanmasi bu yuzden sasirtici degildir. Ona yon el til en en ciddi sue la ma, Nazizmin oncitsu oldugudur. Bu suclama, muhtemelen, hayatimn sonuna dogru delirmeye basladigtnda eserlerini secerek derleyen kiz kardesinin ve

onun

bazi sozlerini ahp baglammdan tamamen kopararak yorumlayan Nazi ideologlannin eseridir. Nietzsche, ancak mesajt

buyuk olcude carpmldiginda

man

bir antisemtt, bir irkci ya

da bir Al-

ulusalcisi olarak goriilebilir. 22

Alman kulturuyle alay ediyor, ondan tiksiniyordu; dolayisiyla Alman ulusculuguna karsiydt ve Devlet'in halkm zehiri oldugunu dusunuyordu. Wagner ile bozusmasinm bashca nedenlerinden biri, kompozitorun antise20

Nietzche, The

Gay

Science (1882), almti, Walter Kaufinann, Nietzchc: Phi-

losopher, Psychologist, Antichrist, Princeton University Press, Princeton, N. J.,

1974,s. 375.

21

Nietzche, The Case ofWagnet (18S8), almti, Kaufmann,

22

Bkz. R.J. Hollmgdale.Nictsffic, Routledge

s.

731.

& Kegan Paul, 1973,

s.

194.

Alman mitizmi

idi.

235

Lihcitcrlfii

Nietzsche'nin "saristn hayvan" metaforu, Aryen Ger-

kullamlan bir model haline geldi, ancak kendisi trkci degildi, hatta irklann kartsmasim tavsiye ediyordu. Savasi ovdugii kesindir, ancak upki Blake gibi, fiziksel degil entelekttiel bir bogusma dusunuyordu. "Kamn gercegin en kotu ta-

men'in yuceltilmesi

ntgi"

icin

oldugunun farkmdaydi, 23 Ne var ki Nietzsche'nin kadmlara

rusleri fazla

yorum

iliskin

deh§et verici go-

gerektirmez. Bdyle Buyurdu Zerdiijt'te, "6te-

den beri kadinlann icinde," diye yaziyordu, "ayni anda hem bir kole hem de bir zorba gizlenmistir. Bu nedenle kadindan dost olmaz; o sadece aski

bilir." Bir

kadin, "savascmin eglenmesi icin"

egitilmelidir. "Baska turlusu delilik olur."

Aym

eserde Nietzsche,

yash bir kadina su ironik sozleri soyletir. "Kadina

mi

gidiyor-

" sun? Kirbacini yanindan eksik etme! 24

Proudhon ve Tolstoy gibi Nietzsche'nin de kadmlara yonetutumu esef vericidir, Ancak hep tekrarladigi geteneksel kadin diismanhgi, annesi, kiz kardesi, buyuk annesi ve iki teyzesinin hakimiyeti alunda gecen cocuklugunu haurladigimiz zaman lik

daha

iyi anla§ilir.

Avrupa kaphcalanni gezen gene

bir

bekar

ola-

rak hayatt hoppa kadtnlarla doluydu; ve hayatimn tek aski olan

Lou Salome

ile

yasadigt

iliski

basansizhkla sonuctanmisu. Gene-

liginde fahiselerden bile bile frengi kapmasi kadinlarla olan kar-

masik

iliskisini ortaya koyar.

Bu

hastalik

hayatimn son on yilm-

da detirmesine ve sonunda olumiine neden oldu. Buyuk fekefi

kadin dusmanintn, elinde kamgi tutan Lou Salome cektirmesi de ironiktir! Biitun

onun dir.

bu

antikahklar,

liberter icgortilerine hayranlik

Emma

tie

fotograf

Goldman'i

duymaktan ahkoyrnamistir.

Nietzsche felsefesinin en onemli onciilu, uzlasmaz ateizmKropotkin, Fourier'den sonra gelen Nietzsche'nin Hiristiyan-

25 "Tanhgin zayiflatilmasmda essiz bir rol oynadigim kabul etti. n 6ldu" sloganmi yaygmlastirmakla kalmadi, tek bir Hiristiyanm var oldugunu, onun da carmihta oldugunu soyleyerek dalgasmi

Bakunin gibi Nietzsche de, tevazu, merhamei ve dindarhk vurgusu nedeniyle geleneksel Hiristiyanhgtn, kole ahlakinin bir gecti.

formu olduguna inantyordu. En onemlisi, 23

Nietzche, Thus Spoke Zarathrusu, cev, R.

mondswonh,

1964,

24

Age,s,83,91,93.

25

Bki. Kropotkin'dsn tings,

s.

297.

s.

J.

Hiristiyanlik, tutkulaHollingdale, Penguin, Har-

116.

Max

Nettlau'ya, 5 Mart 1902, Kropotkin, Selected Wri-

Anar$izmin

236

n kokunden sokup atmaya Ne

calls tigi

Tarilii

icm dekadandi.

var ki Bakunin'in aksine Nietzsche, dogada hicbir dogal

yasa ve doga dan tiiretilebilecek hicbir deger olmadigini diisunuyordu. Doga tamamen keyfi ve rasdantisaldir; hiikmeden Sans Tannsidir.

Ashnda Doga oylesine

gore dunyadaki simrsiz

z a mart,

carpitilmistir ki, Nietzsche'ye

simrsiz

enerji dikkate ahndtginda, her seyin

mekan ve tukenmez

sonsuza kadar tekrarlanma-

mumkundur. Bu semada insan, ucuruma sarkmlmis bir halata tutunan "dusimcesiz bir rastlarm" olarak gorunur. Zihni ve bedeni bir varhgin ilk yoniidur. Ustun olan akil degil, insamn hem si

diisimcesini

hem

de eylemini belirleyen iradedir. Nietzsche nin 1

tarih anlayisinda kesfedilecek hicbir akilci oruntii ya

da ahlaki

a mac yoktur.

Nietzsche'nin sorunu, sansi ve sonsuz tekran temel alan tannsiz ve rastlanusal bir dunyada antam bulmakti. Ancak nihilist umutsuzluga sapmadi. Kendi hayatimtzda, hastalanmak mi yoksa seyahatlerle zindele$mek mi istedigimize, sitruyii izlemek

ve kahtsal inanctara gore davranmak mi, yoksa kendi hayatimizi ve degerlerimizi yaratmak mi istedigimize bizzat karar vermekte ozgiiir

oldugumuzu dusundu. Hiclikten gehp

hiclige gitmekte

olan bizler, gene de kendimizi yaratabilir ve cevremizdeki diinyayi bicimlendirebiliriz.

Dogada oldugu

gibi sanatta da insanlar kaostan duzen yaraNietzsche once hayat ve sanattaki duygusal unsura "Diyonizos" ve onun antitezine "Apollo" dedi. Grek trajedisini,

tabilirler.

Apollo'nun Diyonizos hasatimn, yani bireydeki "hayvan"in tistesinden gelen yarauci guciin sonucu olarak gordii. Diyonizos, irade gucunu temsil eder ve Nietzsche sozlugiindeki ubermensch'ie, irade gticiinu yucelterek yaraticiliga ulasan insanla esanlamli-

dir.^

Nietzsche'nin eserinde en karakteristik olan, bireyin kahtsal

deger ve inanclan atarak kendi deger ve inanclanni yaratmasi

konusunda rin

Tann

gosterdigt liberter isrardir. Stirner gibi o da, degerle-

ya da doga tarahndan vertlmedigini, insanlar tarafindan

yarattldigint kabul ediyordu:

Her insan kendi

diline sahiptir, Butiirt ahlak kurallan goreli

iyilik

ve kotiiluk

olduguna gore, ortak

oge irade giicudur: her loplum kendince kazanilmasi en zor degerleri olusturur.

26

Bkz. Hollingdale'in yorumu, Nietzche, Twilight of the

Idols, s, 108.

Alman

237

Libert e tic ri

Nietzsche sezgisel olarak, cogu ahlaki kurahn oziinde

kam

inti-

ya da icerlemenin yer aldigini dusundu. Bu kurallann ceza-

landirma vurgulan bu gercegi ortaya koyuyordu. Pek gok anaryasalann yerine gegirmeye cahstigi kamuoyunun,

§istin

ister

istemez bireyt kendisini gerceklestirmekten ahkoydugunu gor-

Bu kosullarda, komsusunu sevmesi genelhkle bencilligin tehlikeli formu, kendini yeterince sevmemenin sonucudur. Modern

du; "Kalabahktaki 'Sen' 'Ben' den daha eskidir." kisinin kendi bir

toplumunda,

kitle

"bir insan kendisini aradigi icin, bir digeri

kendisini kaybetmek istedigi icin

komsusuna

kosar." 27

Nietzsche, daha yuksek ve karma kultiirlerde, efendi ve kole

ahlaklannm

gelistigini ve

bunlarin genelhkle tek bir kiside

yan yana var oldugu nu savunur. Hiikmedenler, buyukluk ve guc

olma durumlanni yucelterek efendi

gibi riitbeleri belirleyen var

ahUakini belirlerler. Hukmedilenler, var

olmanm

yiikune katlan-

malanna yardimci olacak merhamet, tevazu ve sabn vurgulayan bir kole ahlaki yaratirlar. Efendi ve kote birbirine ters lak

tanimlanna

sahiptirler:

Efendiye g6re

"iyi"

dusen ah-

insan korku

kin eder; koleye gore "kotu"insan korku telkin ederken,

tel-

iyi in-

san zararsizdir. 28 Ancak Nietzsche bu ahlak tiplerini asabilecegimizi soyler; 6zgurlesmi§

kisi,

mevcut

nin otesine geger ve kendi tammlanni

iyi

ve kotii tanunlari-

yaratir. Nietzsche,

durust-

luk, cesaret, ozdisiplin, giic ve comertligi kendi ahlaki degerleri

olarak sap tar.

durtumuzun irade gucu oldugunu one yapmak bile cogu kez kihk degistirmis bir

Nietzsche, temel

surdu.

Dogru

olani

gucu kavrami en yanks anlaO, doga uzerinde ya da baskalan

irade giicudlir. Nietzsche'nin irade Silmis ogretilerinden biridir.

uzerinde guc kullanmayi degil, kisinin kendisi uzerinde

giic kul-

lanmasini ovdu. Irade guciinun baskalarma karsi kullanilmasiran zayiflik olacagim dusunuyordu: Ger^ekten gu^lu olan

kisi,

kendi kaderini belirlemek icin sadece kendisi uzerinde guc kulKisinin iiaat etmesi gereken tek kisi kendisidir ve buyuk guc kisinin kendi kendisinin efendisi olmasinda aciga ?ikar ve neseyle olculur. Bu nedenle irade gucu, bir "ozgurliik ifgudiilanir.

su," kisinin kendisini as mas l ve

mukemmellestirmesidir.

Nietzsche gelismis kisiye ubermensch demektedir. 27

Thus Spoke Zarathitslra,

28

Nietzche, Beyond 145-6.

s.

Bu lerim

86.

Good and

Evil

(1886), ahull. Hollingdale, Nietzche,

s.

Anarjizmm

238

Tarihi

genellikle "iistun insan" olarak cevrilir,

ancak daha dogru

ceviri

"ustinsan"dir. "Ustinsan" kendisiyle basa cikabilen ve kendi tra-

Onun en buyuk yaratisi Merhamet, bulanti ve korku olmaksizin dunyanin rastlantisal dogasiyla yiiz yiize gelebilmekte ve hayati butun acilanyla birlikte olumlayabilmektedir. Hobbes icin guc oziinde bir guvenlik araciyken, Nitzsche icm "insanm kendi iyiligini nihai amac olarak arzuladigi var olma durumu"dur. 29 Nietzsche'nin donu$turulmus insanlik ideali, merhamet ve teror duygularimn ustesinden gelen ve kendisinden bir sanat eseri yapan bireyin idealidir. "Neysen o olmahsin" sozu her bireyin kendi smirlanna ula§masi, butun potansiyelini bir yaratici de guciinii yaraticihga yiicelten insandir. kendisidir.

irade eylemi olarak gerceklestirmesi icin yapilan bir cagndir:

"neyseh o olmak" -yeni essiz, ben2ersiz, kendi

yasalanm kendisi

yapan, kendi kendisini yaratan kinder." 30 Ozgtirlesmis insan,

kendi gelisimiyle ilgilenen bir

egoisttir; talihsizlere

merhamet

nedeniyle degil, comertlik ve gucle dolu oldugu icin yardim eder. Ozgurluge, yaraticihga, neseye ve

kahkahaya deger

verir.

Tehlikeli bicimde yasar ve hayati Dionizyan bir tarzda onaylar.

Nihai

"sonsuz var olma sevinci"ni kendinde gerceklestir-

ideali,

mektir. 31

Nietzsche icin ozgiirluk "ozsaygi istenci"dir. Ozgurltik icin

ona ula§maktan daha onemli oldugunu,

verilen miicadelenin

ciinku insanin en

iyi

yanini ortaya cikardigini dusuniiyordu. Bu,

bireylerde ve uluslarda, "ustesinden gelinmesi gereken direnisle, iistte

di. 32

kalmanm

maliyetlerinin ustesinden gelmekle" Olculebilir-

Ozgiirluk kisinin sahip oldugu ve olmadigi, kisinin istedigi

ve kazandigt bir §eydir. Insan ozgurlugunii genisletmek asla so-

nu olmayan refah icinde

mucadele surecidir. Bu siirecte kisi, mutlu ya da olma arzusuna hakim olmaya cahsir. Siyasette ve sabir

natia Nietzsche, bagimsiz olma, ozgiir gelisme ve laisscz alter

(her turiu serbestlik, en.) isteginin tarn da kendileri icin "hicbir engelin c_ok gH^lu olamayacagi" kisiler tarafmdan en hararetli bi-

cimde

gelistirildigini gozlemledi.

Boylece Nietzsche ilerlemeyi

dogaya donus. olarak anladi, Ancak bu donus, gidis degil, "biiyuk gorevlerle 29

Kaufmann,

30

Nietzche,

Nietzche,

Twilight of the Idah,

32

Age.

92,

dogru

360.

TV Gay Science (1882), alinci, Hollingdale, Metzche, s. 96.

31

s.

s.

bir geriye

ugrasmak, onlarla oynamaya/irsat

s,

110.

Alman

239

LiherUrlrii

tamnmasi, yiiksek, ozgur, hatta korkunc dogaya ve dogalhga dogru, yukanya dogru bir

gtciis"tir.

ozyaratim ve ozbelirlenim, sansi

3i

Nietzsche icin ideal, tarn

bilincli

amaca donusturen,

"kendi kendisini ileriye dogru sevk eden bir tekerlek" olmaktir.

34 Zerdiist'un

sembolleri, en yiikseklerde ucan ve en alcaklar-

da surunen, giicun ve bilge ligin yaratiklan olan kartal ve

yilan;

dag basmda, kokleri yeryuzunun derinliklerine, dallanysa

issiz

gokyuzune uzanan

bir agac; ve guc,

denetim ve nesenin bir

bile-

simi olarak gtilen bir arslandir.

Butun bunlar dikkate ahndiginda Nietzsche'nin cagdasdanni sasirtici degildir. Avrupa kiiltur ve siyasasina yonelik elestirisi garazh hiddeti bakimindan emsalsizdir: kugiimsemesi

$u liizumsuzlara bakin he lei Mucitlerin eserlerini ve bilgenin ha2inelerini caiarlar: Kultur derier caldiklarma, her $eyi hastalik ve fe-

lakete ddnusLOrurler.

$u liizumsuzlara bakin

Hep

hele!

hastadir onlar, kendi safralanm

kusarlar ve gazete derier ona. Birbirlenni parcalayip yularlar ve

kendikrint bile sindiremezler.

5u liizumsuzlara hakin

hele! Servet edinir ve edtndikleri servetle

kendilerini daha da yoksullastinrlar. Gucii, Szellikle racini, bol parayi isterler,

bu

gucun

kaldi-

giicsilz insanlar!

$u urmamslarma, su gevik maymunlara bir bakin! Birbirlerinin flstiine

tirmaniyor, nasil da

camurlann ve ucurumlann

icinde de-

be lenip duniyorlar.

Hepst de tahta ulasmak igtn cirpiniyoilar: Sanki mutluluk o tahtm iizerinde

oturuyocmu^

liktir tahtin

gibi,

^ilgma donmu^ler! Oysa ?ogu kez pis-

uzerinde oturan ve pisligin iizerinde oturati da

taht,

35

Nietzsche, cagdaslannin benimsedigi yeni idoliin Devlet oldugu-

nu acik^a ortaya koyar, Dunyada hala halklar ve insan suruleri vardi, ama Avrupa 'da sadece Devletler vardi, Devlet'i hicbir anarsistin

reddedemeyecegi terimlerle tammladi:

Devlet? Nedir bu? Olur ?ey degil! §imdi kulaklannizi acm, size

halklann olumunden soz edecegim.

33

Age,

S,

34

Thus Spoke Zaralhruila,

35

Age.

s.

96, 101.

77,

s.

88.

gunku

Anar$izmin Tarihi

240

Devlet butun soguk canavarlann en sogugudur, Soguk bir bigimde yalan da soyler; agzindan su yalan dokulun "Ben, yani Devlet, halkin

Bu

kendisiyim."

ta

bir yalandir! lnsanlan yaratan, orilara inane; ve sevgi veren ya-

raticilardi:

Boylece onlar hayata hizmet

ettiler.

Insanlara tuzak kuran yikicilar vardir ki onlara Devtet denir: Elle-

rinde

Tek

kiEic,

ustlerinde ylizlerce arzu.

bir insanin hala var

oldugu yerde, insanlar

ve kotil bir g&z, adetlere ve yasaiara karsi bir

ondan

Devlet'i anlamazlar

gunah olarak gorup

nefret ederler. 3S

Nietzsche, devamla, Devlet'in gereksiz bir teat oldugunu soyler. "lyi

ve kotii, herkesin zehir igttgi yere Devlet

diyomm:

Iyi

ve ko-

tu herkesin kendini kaybettigi yerdir Devlet: Devlet evrensel ya-

vas intihara hayat denilen yerdir." O, "dlumiin vaizleri"ni cagi-

Yeryuzunde kendisinden buyiigunun olmadigini, "Tannnin otdugunu iddia eder. "Kurnaz bir Cehennem aygiti... ilahi onuru tuzaga diisururken sarki soyleyen bir nr.

diizenleyici parmagi"

oliim ati"ndan baska bir sey degildir. Kilise de bir Devlettir ve

Devlet "ikiyuzlii bir kopek "tir, ciinkii yeryvjzunun mutlak an-

lamda en ^nemli hayvani olmak Nietzsche

ele§tirisini

17

ister.-

Prusya Devleti

ile

simrh tutmadi,

ctin-

ku siyaset kavramtna ve siyasal partilere saldmyordu. Liberal kurumlann, bir kez olustuklannda liberal olmaktan ctktiklarim ve boylece ozgurltige daha cok zarar vermekten baska bir ise yaramadiklanni one siirdii. Ona gore liberalizm, "stiru hayvamna indirgenmek " anlamina getiyordu. 38

Kultur

Devlet arastndaki iliskiye gelince, Nietzsche bu

ile

ikisinin birbirine antagonist

oldugunu

israrta belirtti. Siyasal ik-

tidan kazananlar agir bir bedel oderler, ciinkii "iktidar aptalla}tinr." Kultur ve Devlet birbirinden gecinir; biri digeri pahasina semirir:

"Butun

biiyiik

anlamda

ktiliurel

kiiltiirel

biiyiik

cagtar siyasal cokus caglandir:

olan,

siyaset

djsi,

hatta

anti-siya-

saldtr."™

Nietzsche'nin e^itlikci olmadigi kesindir. "Kalabahgi" hor

gorur ve cagdaskrmi servet ve statu pesinde ko^tuklan 36

Age,

s.

75-6.

37

Age,

s.

75-6, 154.

38

Twilight of the Idols,

39

Age,

s.

60, 63.

s.

92.

icin lu-

Alman LibaUthii

zumsuz

bulur. Onlar,

241

maddi rahat ve haset

etiki

yuzunden

ki,

kapil-

Ne

var

gecmiste gercekten geli§mis pek az insanin var oldugunu

dii-

diklan cdkiis ve ofke tarafindan sonunda yozlastinhrlardi.

siirten

Nietzsche, bir aristokrat olmaktan cok bir

nek kanla

Kole

iliskili degildir.

gosterebilir.

bile isyan

elitist idi.

Yete-

ederek soylulugunu

Insanhk sonsuza kadar suclanamaz: Yeryuzunde 6z-

gur hay a tiara yonelebilen biiyiik ruhlara hala yer vardir. Nietzsche'nin (elsefesi, son cdzumtemede, bireyin kendisini yenileme-

saglayan bir oigurliik ve yaraticihk sarkisidir. Birey ve

sini

zaman

sinirsiz degerdedir:

"Oyle

ki,

hayati tekrar

yasamak

ister-

sin,"

Nietzsche'nin tigi

asm

mesiydi. Yasadigi

donemde

halinde ya da ciftler icin ki,

pek az yer btrak-

bireyciliginin topluluga

inkar edilemez. Kendi topluluk deneyimi bireyselligin ezil-

ancak dayanisma

ozgtir bir hayatin

mumkun

olabilecegini hissetti,

Ne

var

Nietzsche'nin doniisturulmus insanltk idealinin, Stirner'in

kendi ozel arzulannt yerine getirmek

icin bir araya

gelmis birey-

lerden olusan bir gonullu birlikten ibaret olan egoistler birligi gi-

sonucuna varmak uygun olmaz. Nietzsche'ye esil olamazlar, ancak bu, irklanna ve cinsiyetlerine bakilmaksizm insanlann, kendtlerini yaratmak ve toptumu yenilemek bakimindan e§it yetenekte ol-

bi var olabilecegi

gore insanlar birdmeklik anlaminda

madiklari

anlamma gelmez. Erkegi

entelektuel savasa, kadini ise

cocuk bakimina uygun bulabiliyordu, "ama her ikisi de birlikte dans etmeye uygun" idi. 40 Nietzsche icin dans, yaratici enerjinin formla birlesmesini, can cekisen kural ve duzenlemeler altinda kasvetli so yut la malar icinde var olarak

yasamayt reddeden her-

kese karst neseli bir olumlamayi ifade ediyordu.

Nietzsche 'den guclu bi?imde etkilenen Emma Goldman, hakh olarak, onun itbermensch'c (ust insan) inandigt icin yerilmemesi gerektigini one surdu: "O devasa akhn ytizeysel yorumculan, onun ubermensch anlayi§inm, ayni zamanda bir zayiflar ve koleler irki dogurmayacak bir toplum durumuna cagn i^erdigini anlayamazlar." 41 Goldman, onun "aristokrasi"sinin soy dan ya da servetten degil, ruhtan kaynaklandigini

belirtti;

"Bu ba-

kimdan Nietzsche bir anar^ist, butun gercek anar§istler de aris" tokrat idi. u Bu nedenle Nietzsche, kendi bireyselligini lam ola40

Thus Spohe Zarathmlra,

41

Emma Goldman, Anarchism and Other Essays,

42

Goldman, Living My

s.

Life,

227.

Alfred Knopf,

New

s.

44

York.

1

0(1,

I.

144.

242

Anar$izmin Tarihi

rak gercekle§tirmek, yerle?ik degerleri ve kabul edilmi?

fikirleri

yikmak ve giindelik hayati donusturmek isieyen herkese hala dogrudan ve etkileyici bicimde hitap etmektedir.

13 Ingiliz Liber terleri

<&

GiicUi bir liberal gelenegi olan Britanya pek cok biiyuk liber ter

dusunur

cikarmistir, Protestan gecmi^leri olan

otoriteden ku§ku Ian miliar ve ozel yargi hakkini

bu dusunurler savunmak iste-

mislerdir. Bireyselligi overler ve bireyin topluluk icinde kaybola-

cagmdan ya da tar.

baskici Devlet tarafindan bogulacagindan korkar-

Yasama, ozgurluk ve mulkiyet haklannm giivence altina

alinmasmda hukumetin olumsuz rolunii goren John Locke'u iz[erler. Adam Smith ile biriikte, butun insanlann kendi cikarlanni kollamalanna izin verilmesinin uzun donemde genel faydayla sonuclanacagina inamrlar, Biiyuk on dokuzuncu yuzyil liberterleri arasmda sadece

William Godwin liberalizmi anarsizme kadar genisjetmistir, Bununla

biriikte, iki filozof,

John Stuart

bireyi Devlet' e karsi ikna edici

Mill ve Herbert Spencer,

bicimde savunurken, sinirh bir

hukumete olan inanclanni da surdurmiiskrdir. Yuzyihn sonuna dogru William Morris, Edward Carpenter ve Oscar Wilde yazarlar ozel mulkiyeti kmadilar ve hukumetsiz bir ladilar.

dunya

gibi

tasar-

Orgutlu anargist hareketin kiyilannda kalmi$ olsalar da,

kissel ozgurluk kaygisim guzellik a$kiyla birlestiren liberter anliiyijlan, esinleyici

ve uzun erimli olmu$tur.

John Stuart John Stuart

Mill,

On

Mill

Liberty (Ozgurluk Uzerine, 1859)

bashkh

denemesinde, bireyselligin insan refahinin onemli unsurlartndan

oldugunu belirtti. Bunu gostermek icin, Alman liberteri Wilhelm von Humboldt'tan su ahntiyi yapti: "tnsanin amaci ... kendi guglerinin tarn ve tutarh bir butune, en yiiksek ve en uyumlu gebiri

tisimini saglamaktir" ve bireyselligin iki geregi "ozgurluk ve du-

rum

daha ileride, "bireyin egemenligi" sozti Amerikah" bireyci anarsist Josiah Warren'e tesekktir borglu oldugunu ifade ediyordu. 2 Mill buyiik bir liberter olmasma karsin demokrat degildi. gesitliligidir."

1

Mill,

igin "dikkate deger

Kitlelerin cehaleti karsisinda dehsete dustii ve sosyalizmin yol

cogunluk tiranhgindan korktu. Birinci Enternasyokonusunda Bakunin'i yanhs degerlendirdigi ve Emernasyonal sosyalizmin genet devrimci yikimla birles-

acabilecegi

nal'in butunliigu

Birinci

i

tirdigi gorulur. Sosyalistter icinde,

bir olcude

kendi sistemlerinde

esitsizligi

muhafaza eden Saint-Simon ve Charles Fourier'den en

fazla etkilenen sosyalist oldu. 3

Bununla

birlikte Milt, faissez-jWe'e tarn olarak

de degildi ve daha

bolusumu

adil bir servet

inanan

istiyordu.

En

biri

tanin-

mis formulunde, komunal bireyciligin anarsist hedefine cok yaklasti:

Gelecegin, uzerinde dusunmemizi gerektiren toplumsal sorunu, en

buyuk

bireysel

eylem 6zgUrlugtiri«n yeryuzundeki hatnmaddeler-

de ortak mulktyetle nasi! faydalanna

esit

birlescirilecegi ve herkesin ortak

emegin

katilumntn nasil saglanacagidtr.'1

Mill bireycilik ve toplumsal ozgurliagiin felsefi ve pratik savunu-

sunda onemli

bir rol oynamistir. Ozgiirliigu, fay da,

dogruluk ve

zemininde savundu. Hukumetin, cogunlugun ve du-

bireysellik

suncenin tiranhgina karsi ciku. Liberter diisuncenin buyiik klasiklerinden biri olan Ozguriitfe Uzerine adh denemesinde, dizgin-

1

John Swan Mill, On Liberty (1859), Utilitarianism, On Liberty, Essay on Bentham icinde, der. Mary Warnock, Fontana, 1970, s, 186.

2

Mill,

3

Bkz. Alan Ryan J.

4

Mill, Autobiography,

Autobiography (1873), Signet,

cum ley

i

S. Mill, s.

New York, 1964, s. 182-3, a Kegan Paul, 1974, s. 183.

Rout ledge

168.

Max

onaylayarak almtilar; op.

Nettlau, Bibliographic de Vanarchitfde bu c it, s.

225.

245

Ingiliz Libertcrkri

konusma ve diisunce ozgurlugiinu isnarla savundu. Godwin dusunmedi, angibi, dogrunun daima yanhsa ustiin gelecegini

siz

cak dogra arayismda en iyi yolun serbest arastirma oldugunu one surdu. Hie kimse yanilmaz degildir ve insanlar yasakladiklan bir fikrin dogru olup olmadigindan emin olamazlar, Ger^ek en cok farkh fikirlerin caiismasindan dogar. Ve ancak goruslerimizi savunarak ve aciklayarak "bir dogruya iliskin canh bir degerlenve dirme" yapabiliriz. 5 Mill, insanlarm otoriteyi sorgulamalan kendi baslanna dusunmeleri gerektigine inanan butiin anarsistlerin

yaninda yer

ahr.

hak eden yegane ozgurluk, baskalanyoksun birakmadikca ya da onlann ozgurluk cabalanni engellemedikce, kisinin kendi iyiligi icin kendi yolunu 6 izlemekte ozgur olmasidir." Vicdan, diisunce ve duyguyu, cesitH tatlarm pesinde kosmayi, ifade ve orgutlenme ozgurlugtinu bu Mill soyle der; "tsmini

ni ozgurliikten

zeminde savundu. KLsisel olarak ozgurlugu kisinin arzuladigi $e"her turlu kisitlayi yapmasi olarak, olumsuz tarzda tanimladi: ma, kisitlamamn

7 kendisi, bir kotuluktur."

Cogu

anarsistten da-

uyumunu saglama

ileri giderek, kamuoyunun ve insanlarm cabasinda ortaya cikan toplumsal baskinin, siyasal otoriteden

ha

daha baskici olabilen bir tiranhgin tehlikelerine isaret etti. Bireyovdti ve dismerselligi ve cesitliligi kendi basma bir yarar olarak 8 ve farkh "yasama deneyimleri"ni tesvik etti. arasinda bir eylemkri Kisinin kendi eylemleriyle otekinin "6z koruolsun, koleklif aynm yapan Mill, ister bireysel ister

kezliligi

ma"nm

kisiyi

yapmak

istemedigi bir seyi

yapmaya zorlamanin

ancak basyegane mesru nedeni oldugunu one niyetlendikcektirmeye act onlara kalanna zarar vermeye ya da olmak hepimizin leri zaman mudahale edilmelidir. Tek basma surer. Insanlara

hakkidir: "Kisi, kendi uzerinde, kendi bedeni ve zihni uzerinde

egemendir, "'* Mill insanlarm ozgiivenli ve akdci goruslere tepki

teneginde oldugunu one

surer,

verme ye-

Bu zeminde, "yararh amaglar

icin

getirebilmek olsa bile kendi insanlanni daha uysal araglar haline yapitabiinsanlarla kuguk ancak igin cucelestiren, buyiik islerin

5

On

6

Age.

s.

138.

7

Age,

s.

227.

8

Age,

s,

185.

9

Ages.

135,

Liberty,

s,

171. bk.

s,

180.

246

Anar$izmin

TariJii

dustmen bir Devlef'e karsi cdm. 10 ButUn hk uyandiran liberter goruslerdir. lecegtni

Mill goriiniiste neredeyse te, tipki

Humboldt

gibi liberal

tamamen

b.unlar hayran-

anarsist olmakla birlik-

kampta kahr. Kadinlarm oy hak-

kim savundu ve azinhklann oransal temsilini istedi. Asm duzenleme ve merkezilesttrmeye karsi cikti. Hukumeti sozlesmelerin duzenlenmesi ve kamusal islerin gercekiestirilmesiyle simrladi.

Ancak

temsili hukumetle ilgili goriislermi savunurken, cogul oylamayi savundu. Buna gore, egitimli olanlar cahil olanlardan daha fazla oya sahip olacaklardi. En onemlisi, "despotizm barbarhk

karstsmda mesru bir hiikumet tarzidir" diyerek ve boylece so-

murge yonetimtni hakh cikararak Rousseau 'yu MiH'in inane,

entelektuel

onun

elitin

bir anarsist olarak

yol

gosterici

ancak sik

riteye ihtiyac

rolune

duydugu

gorulmesini order. Dtisunce,

de ve bireysellik ozgiirlugunu savunurken bilir,

izledi. 11

buyuk

ifa-

bir liberter ola-

sik "entelektuel anarsi"den cok, entelektuel oto-

oidugunu vurgular. 12 Qogu kez insanlarm gonullu

olarak bilge gardiyanlardan olusan bir ebt taradndan ydnetildigi

mutlu

bir

elitist,

ondaki demokrati ve

toplumu resmetmistir. Uzun vadede,

Mill'in icindeki

iiberteri alt eder.

Herbert Spencer

Modern ketle

sosyolojinin babasi olan Herbert Spencer, MilI'den hare-

cok farkb

bir organik ve evrimci felsefe gelistirdi,

ama aym

bireysel ozgurluk kaygisini ve

asm hukumet korkusunu

Viktoryan siyasal dUsuncenin

iki klasigini olusturan, Social Sta-

paylasti.

(Sosyal Statik, 1851) ve The Man versus The State'ie (Insan Devlete Karsi, 1884) bireysetligi savundu ve Devlet'in mesru sinirlarmi onemli oleude simrladi. Onun Proudhon ve Bakunin ile tics

aym

sonuclara vardigini one suren Kropotkin'i; ve ozgurluk tani-

minin konuya

itiskin en onemli tanim oidugunu dusunen Goldman'i etkileyecek kadar liberterdi. 13

10

Age,

11

Agt.s. 136.

12

RyanJ.

13

Bki. Krgpotkin, Anarchism and Anarchist

s.

Emma

250.

5. Mill, s.

Goldman, "What

127. Kr.

I

Believe

Wildwood House. 1979, Vanarchie,

s.

225.

130.

S.

s.

11 ,

Red

Emma

Communism,

5,

286-322;

Emma

Speaks, der. Alix Kates Shulman,

35. Ayrica Bk2.

Max

Nettlau, Bibliographic de

Ingili^

247

Libcttnien

Spencer, ahlaki ve siyasal inaiiclarini, cagdasi olan Toplumfelsefesi zemininde gelistirmeye ca-

Darwinciler gibi bir doga

sal

listi.

Darwin'in dogal evrim teorisinin ve bu teoriden turettigi hayatta kalmasi" yaklasiminin top-

"uyum yetenegi en cok olanm

lumsal hayata uygulanmasinda basi cekii. Spencer'a gore, tipki dogada verilen var olma miicadelesinde "uyum yetenegi en cok olan" in hayatta kalmasi gibi, toplumda yasanan rekabet de en

olanm

"uyum

oriaya

cikmasini

yetenegi" kendi ortamlarma en

nimlarken, Spencer en yuksek

uyum

iyi

iyi

Ancak Darwin'in

saglayabiliyordu.

uyum

saglayanlan

ta-

yetenegine sahip olanlann

en basanh bireyler oidugunu diisunuyordu. Uyum yetenegi en yuksek olan tophimlar ise en iyi uyum saglayabilen bireylerden olusan topfumlardi. Spencer, toplumlarm tipkt canli organizmalar gibi isledigini de one stirdu. Toplumlar ne kadar karmasiklasirsa parcalann karsilrkli bagimhligi da o oleude artiyordu. Dogal bir ozeliik olarak kendi dengelerini sagladiktan icin, kendi uyelerinin daha ileri

dUzeyde evrim

icin miicadele etmelerine ihtiyac duyarlar.

cak miicadele ieodal toplumda askeri

bir

Spencer sanayilesmis toplumda rekabet ve

bu iormun

yerini almasini gerekli gortir.

An-

form kazamrken,

isbirligi

bilesiminin

Ayrica, evrimin ozel

ci-

karlan genel faydaya donusturerek bir tur "goriinmez el" gibi isledigini dusunur. 14 Evrimin uzun vadeli yonelimi egoizmden 6z-

dogrudur. Surec icinde toplumsal hayat, loplumsalla?en yuksek duzeye ulagmasiyla bireysellikte en buyuk geli-

gecitige

manm

simi saglayacaklir.

Cagdas antropolojiden hareket eden Spencer, tipki Kropotkin gibi, toplumlarm kendi islerini geleneklere gore ve ozgun olarak duzenlediklerini one surdu. 6te yanda, "Hukiimet saldirganhgin saldirganlik dogurmasidir." 15 Bir savas Devleti, sonunda

donusen bir sefin otoritesini sagladi. Bundan sonraki Devletler arasmda saldin savaslanmn ve Devletter icinde

bir krala tarih,

de simf savaslanmn

kaydmdan

ibaretti. Biitun ilerleme bireyle-

rin ozel amaclarma ulasmak icin gosterdikleri cabaya bagliyken, hukumetler daima toplumun gelisimini budamislar ve onun asla yukselmemesini saglamislardir. Hukumetler, Bentham'tn one sUrdiigii gibi, farkli haklan yerlestirecek yerde sadece mevcut

)

4

Bkz. Donald Macrae, Herbert Spencer'in The Giris, Pelican,

15

Ha rmonds worth, 1969,

Spencer, "The Sins of Legislators",

s.

s.

35.

112.

Man

versus the Swte'ine (1884)

248

Anarsizmin Tarihi

haklan, ozellikle de mulkiyet hakkmi tammislardir. Biitun bu goruslerden hareket eden Spencer, gercek liberalizmin gelecekteki islevinin "Parlamentolartn guciinu siniriamak" olacagi sonu-

cuna vanr. 16 Spencer, ancak kendi evrimci perspekufinden hareket ederek, tipki Mill gibi, "kendisine dogru ilerlemekte oldugumuz bu toplum fcrmu"nun, "hukumetin olabildigince kuciHttilecegi, ozgurlitgun ise olabildigince arunlacagi bir

form" oldugunu

onesurdti. 17

Spencer caginin sosyalizm ve liberalizmine karsi da esit derecede elestireldi. Cogunlugun tiranhgina, vasat olamn zaferine ve yonetimlerin etkisizligine yol actigi icin monarsik hiikumetten daha asagi gordiigu temsili

hukumete diismandi. Bu sadece

saglamak bakimmdan en iyi, biitun diger amaclar bakimindan en kotti hukumetti." 18 Bu nedenle parlamentolann gucu kisitlanmahydi: "Parlamentolann kutsal hakki, guntimuzun en adaleti

btiyiik siyasal

bos inanodir.

"

19

Marksist formunu H. M. Hyndman aracdigiyla tamdigi sosyalizme gelince, Spencer "her turlu sosyalizmin koleligi gerektirdtgi"ni ilan dir;

etti.

sosyalizmde

Koleligin ozu her §eyin

mulk

haline getirilmesi-

Devlet mulkiyetine girerler:

ise yurttaslar

Bu kosullar

altinda karar verme yetkisi, toplulugun kaynaklartm kendi elinde tutan, aldigi kararlan uygulamak ve diizen dedigi seyi

surdiirmek icin bir miktar gucii arkasma alan, derecelenmts ve

merkezilesmis bir resmi merciin despotizmi haline

marck, Devlet -sosyalizm

i

gelir.

Prens Bis-

egilimini gayet rahat bir bicimde actga

vurabilmektedir. 20

Spencer mevcut toplumlann "yan militan yan endustriyet" olduklanm, gercek ozgurlugun ise ancak gonullu isbirligi ve rekabeti temel alan bir endustri

nuyordu. Ne var 16

age,

17

"The Great ve,

s.

183

Londra

nism, op.

18

Political Superstition", Essays, Scientific, Political

& New York,

tit, s.

1892,

Man

III,

and Speculati-

42, ahnti, Kropotkin, Anarchist

Commu-

30.

Bkz. Spencer, "Representative

The

toplumunda var olabilecegini du§utoplumu zorunlu vsbirligi

ki sosyalistler askeri

versus the State,

19

"The Great

20

"The Coming Slavery",

s.

Government

Political Superstition", op. op.

-

What

271.

cit, s.

tit, s.

100, 107.

151.

is

ii

Good

for?" (1857),

249

Jngiitj Liln-Mr

temelinde yeniden yaratmak istiyorlardi. Bu yolu izlemeleri halinde, nihai sonuc, kadim Peru'daki kati ve zorba toplumun bir benzeri olacakti. 21

tiri,

Spencer'm mevcut liberalizme ve sosyalizme yonelttigi elestipki Mill'inki gibi, bireysel ozgurliik bakis acisindan yapd-

"Yasama Ostu" (1853) dedigi seye stirekli olarak kar§i cikti, Bu yiizden T, H. Huxley onu "Yo22 Yamt olarak Spencer, bu terimin netsel Nihihzm"le sucladr. kendisine degil, hit; okumadigi Humboldt'a uygulanabilecegini Siyasal teorisini olugtururken,

di.

iddia

etti.

kabetirt,

23

Bununla

gonullu

birlikte Spencer, laissez-faire'in. iktisadi re-

isbirligi

hi saglayacagi bir

toplum

Ancak Spencer

ve isbolumunun ozerkligi ve genel refaistedi.

bireyi Devlet'in karsisina koysa da, Devlet'in

ortadan kaldirdmasmi istemez. Kropotkin'in gozlemledigi gibi, hukumet konusunda kendi felsefi sisteminden cikanlabilecek

butun sonuglan onaylamaz. 24 Spencer'in bireyciligi The Proper Sphere of Government'ta (Hiikumetin Gercek Alam, 1842) for-

mal Lend irildi. Burada

tipki

Humboldt

ve Mill gibi, Devlet'in go-

revinin sadece kendi yurttaslartnin birbirine karsi

korunmasmda

yattigim one surdu, Devlet kendi yurttaslarmi, onlann guvenligini saglamak -hem dis dusmanhga hem de ic saldirganhga karsive sozlesmenin uygulanmastni saglamak icin yonetebilir. Ancak

bunun

otesine gecerek tarn ozgurluge hrsat vermemelidir. Islevi,

"insanlann dogal haklanni savunmak, kisiyi ve mulkiyeti korumak, gucluniin zayifa saldirmasini onlemek; tek sozcukle, adaleti

saglamak

,l

tir.

Z5

Spencer Devlet'i saldirganligin onlenmesinde ve adaletin

saglanmasmda "olumsuz bicimde

diizenleyici" bir yapt olarak (ki

on-

hukumet eylemi sadece mesru olmakla

kal-

daha etkin hale getirmek istiyordu. Proudhon'un aksine dan da soz eder) Spencer §u gorusu savunur:

Uygun 21

stnirlar icinde

Bk:, "Postscript", The

Bondage" U891), op 22

versus the Stale,

s.

184; ve

"From Fteedom

to

334.

Bkz. T. H. Huxley'in "Administrative Nihilism"!, Fortnightly Review, 1871, s.

23

Man

cit, s.

525-43.

Bki, Spencer, "Specialized Administration", 1871, The icinde,

s.

Man

versus The State

306.

24

Kropotkin, Anarchist Communism,

25

Spencer, "The Proper Sphere of Government",

s.

30. 11,

Huziran 1842.

Anarfizmin Tarihi

250 maz, biiyuk

bir

onem de

den olujan kurumlar ve rekli

\a$u

...

Sadece Devlet'in bireyier, bireyler-

sinitlar tizerindeki kisitlayici

guciinun ge-

oldugunu iddia eimekle kalmiyorum, onun ?imdikinden gok

daha etkin bicimde

isletilmesi,

daha da

ilerletilmesi gerektigini id-

dia ediyorum. 26

Hayaunm daha

sonraki donemlerinde Spencer, ahlaki yasanin,

yani "her insan bir baskasinin e§it haklanni ihlal

yapma ozgurlugune

diledigini

tiyla

sahiptir"

etmemek

anlayisini

sar-

temel

alan

"esit ozgiirluk yasasi"nin gelistirilmesinde Devlet'e daha olumlu bir rol verdi. 27 Spencer sosyalizmden uzaklastikca gercek anarsizmden de

uzaklasti. Devlet'in

asm

gucUnii cesurca elestjrmis. olabilir, an-

cak kendi gecmisine, orta

sinif tasra radikalizmine sadik kaldi. 28

"Yozlasma"ya, daha da kotiisu "komunizm ve anarsizm "e recegini hissettigi lir

sagfamak

i$;ci

icin yapilan

bunun da "anarsizme

gotti-

Emege esit gekomunizme gotUrdugunu,

suufi taleplerinden korktu.

her girisimin

ve vahsiler arasinda rasdanan kisitsiz hayat

mucadelesine d6nulmesi"ne yol acacagmi one surdu. 29 Spencer, hie kuskusuz kendi bireyciligi, iktisadi laissez/tiire'i,

Devlet gucitne

olan giivensizligi

bakmundan modern onun

anarko-kapitalistlerin habercisidir. Paylasmayan bireycilik siyasal dusiincesinin

son onculudur. 30 Butun o

ter ifadeierinden ottini

mukemmel

liber-

Spencer, nihai olarak modern anarsizm-

den cok erken sanayi kapitalizminin sozciisu olarak kahr. Londra'daki Highgate Mezarhginda Karl Marx 'in gorkemli bus til nun tarn karsismdaki miis.

mezanmn

ihmal edilmis ve yabani

otlarla ortul-

olmasi, tarihin kticiik bir ironisini yansitiyor olsa da, Spen-

cer' in liberter

vizyonu yasamaya devam etmektedir.

Edward Carpenter

On dokuzuncu

yuzyihn sonuna dogru Britanya'da anarsizm radi-

kal edebiyat cevreleri arasinda onemli bir etki yaratu. Ingiliz en26

"Specialized Administration", op.

27

Spencer, Socid ! 5l flties ,

28

Bkz.

29

Spencer, Principles of Ethics (1893 bsk.), para. 391, Spencer anarsizmi "Ra-

30

Bkz. David Wiltshire, The Social and Political Thought of Herbert Spencer, Oxford University Press, 1978, s. 13.

J.

Wi iam 11

&

nit, s.

288.

Norgate 1868, ,

s.

306

D. Y. Peel, Herbert Spencer: The Evolution of a Sociologist, 1971.

vacho! doktrini"yle

birlestirii.

Bkz. Kropotkin, Ethics,

s.

320

251

Ingilij LilwriiTkii

telektueller ve sanatcilar,

John Stuart

Mill ve Spencer'in eserle-

rinde bulunan liberal bireyci geleneluen kuskusuz etkilendiler,

ancak sermaye ve imparatorlugun zaferine gosterdikleri tepki onlan daha derin bir somiiru gozumtemesine ve daha radikal bir fare arayisina yoneltti. Kitada gittikce gelisen anarsist hareketin

koparttigi yaygara Ingiliz Kanah'nin oteki tarafma da ulasti ve

Prens Kropotkin gibi oldukca seckin anarsizm savunuculart Britanya'nin gorece hosgonilu siyasal atmosferine sigindilar.

Edward Carpenter kendisine

Sair

dukca

kisisel

yakindi.

anarsist

demediyse de,

ol-

formdaki liberter sosyalizm anlayisi anarsizme cok

O sirada Britanya'da bulunan

Kropotkin anarsizmin 6n-

de giden sozcusu durumundaydi ve Carpenter onun Freedom (Ozgurluk) adh gazetesine katkida bulunuyordu. Ancak sair onda "butun kdtulukleri tek bir sozctikte, 'hukumet' sozcugiinde toplayan cekici bir naiflik" buluyordu. Bununla birlikte, bu sozlerin sahibi olan

Henry W. Nevinson, Carpenter hakktnda soyle

"Miza? bakimindan ikna edici olmasa da, butun emirlerden, otoriteden ve hukijmet bicimlerinden tiksinen tarn bir anarsistti." Aynca "dissal yasa"nm daima sahte olmasi gerekyaziyordu:

tigine

inamyor ve sadece kendi kendini

sini taniyordu,

ifade

etmenin

icsel yasa-

31

Carpenter'in liberter sosyalizmimn anahtan kisisel duygulara

yonelik tutumunda bulunmaktadir: Erkeklerin ve

sevgili ve dost olabilecekleri bir

toplum

istiyordu.

Her

kadmlann kistde bu-

lunan ve "cinsellik okyanusu" dedigi seyin serbest birakilmasim istiyordu.

Bu

Love's

Bu amack, "Ara Cinsiyetin" yaratilmasi icin ugrasti. Coming of Age (Sevginin Olgunlasmasi, 1897) adh ese-

rinde ortaya cikan ve Bernard

Shaw

taratindan "sa?ma cinsiyet"

oiarak pesinen ku^umsenen, erkegi kadinla birlestiren yeni bir tipti.

Zamanin pek cok

anar^isti gibi

Carpenter de yeni

tipte in-

sanltk cagnsmi desteklemek i^in antropolojiye basvurdu ve lermtdiate Types

among

Primitive Folk (Ukel Irtsanlar

Trt-

Arasmda

Ara Tipler, 1914) baslikh bir toplumsal evrim incelemesi yazdt. Spencer' dan cok daha radikal olmakla birlikte, onun evrimci bakisini ve

toplumsal ilerfemeye duydugu inanci paylasti.

Modern il

uygariigin nedenlerine iliskin gozumlemesinde Car-

W

Nevinson, "Edward Carpenler", Great Democrats, der, A. Barratt Henry Brown (Nicholson & Watson, 1934), s. ill. Netilau da Bibliographic de i'anarcliif'sinde

eder.

{age,

220) r.nrpcnlri'in "snriiilKrnr lihcrtaire"inde soz

Ana r$ izm in

252 penter,

uygarhgm dogal insam

cesinde Rousseau ve Shelley'i

rumu insan dogasinin den kopararak her

Tarihi

yozlastirdigi ve parcaladigt dusiinizledi. Ozellikle

ozel miilkiyet kuparcahyor ve onu kendi benhginhastakga acik hale getiriyordu. Mtilki-

birligini

turlii

temel alan uygarhk, "kolelik, serflik ve iicretli emegi" beraberinde getiriyor ve bunlar, "bir smmn digerine hakimiyetinin ceyeti

formlan"ni olusturuyordu, Bu uygarhk, "yetkileri percinle-

sitli

mek

icin Devlet'i ve polisi yaratiyordu." 32 Mulkiyet kurumu, daha erken toplumun organik yapilanni tahrip ederek guclu bir merkezi hukumetin ortaya cikmasim saglamisti. Bu hukumet,

"insanin toplumsal hayatta kendi icsel ve merkezi denetimini kaybettigini ve bu

durumun

bir dissal denetimle sonuclandigmt

ortaya koyan kamt"i olusturuyordu. 33 hastahgin, yoksullugun, esitsizligin ve

Aynca sue da, toplumsal kisulamanm bir belirtisini

olusturmaktadtr. 34

Ama

her sey kaybedilmis degildir ve uygarhgi iyilestirmek

mumktindur. Her

kisinin kendisi gibi olanlann olusturdugu ge-

nel bir yaptyla organik bir baglanti icinde olmasi halinde, ciddi

uyumsuzluk olmayacaku. Carpenter, ozgur ve komunist bir toplumun, sadece "kihk degistirerek ve gecici olarak Icsel Hukumet ve Duzenin yerini almis olan" dissal hukumet ve yasalar olbir

maksizin da var olabilecegini dusunityordu. 35 Carpenter, Gandhi ve Herbert Read'den derin bicimde etki-

N on- Governmental Society (Hukumetsiz Toplum, 1911) bashkh eserinde tekrar bu temaya dondu, Kropotkin gibi, Carpenter da insan toplumlannin, yazih hukuk ve kurumlar olmadan diizen icinde ve yasama gucuyle varhklanni surdurebileceklermi dusunuyordw. Ashnda Carpenter geleneklerin yasalardan cok daha ustun oldugunu hissediyordu, Gelenek bireyler uzerinde baski uyguladigi zaman, bunu daha yumusak bir bicimde yapiyor ve toplumun genel hareketine uyum saglayabiliyordu. Eenen

"Yerli irklar" incelendiginde,

modern toplumdaki

rekabet ve en-

diselerin kendi haline birakilan insanlar icin

kacimlmaz olmadi-

"Hukumetsiz ozgur toplum"

canli ve organik ol-

gi goriiluyordu.

dugu 32

icin,

insana sadece elverisli olani saglayabilirdi:

Edward Carpenter,

Civilization: Jn

nenschein, 1897 bsk .),

33

age,

s.

31. Bkz.

Causes and Cure (1889) (Swarm Son-

s. 5.

Edward Carpenter, Edward Carpenter 1844-1929 (Dr

ams's Trust, 1970),

s.

20.

34

Age,

35

Carpenter, New-Governmental Society (A. C. Filfield, 1911),

s.

42. s.

214.

Willi-

Ingiliz

253

Lilii't'd'f'lt'M

mallann kendiliginden ve serbestcc uretilmesi gerceklesecek ve bunu, kuskusuz, kendiliginden bireysel

korku ve endi$eyi

degisim izteyecek

bir serbest

degil, hayat ve eneijinln ortak

-

butunlu-

36 gunit temel alan, kendine yeterli bir toplum.

1$,

zevk ve beceriye gore gonullu secimi temel alacak ve mulkiHukumetsiz bir toplum boylece ozgiir ve ko-

yet ortak olacakti.

miinal bir toplum olacakti.

Ancak Carpenter brosurlerinde bulgulara dayanan makul argumanlarla tezini savunurken de bir

sairdi, Shelley'in liberter

dunyasi gencliginde onun ideal! olmustu. Yirmi besinde Walt

Whitman

ile

karsilastiginda

cok mutlu oldu. Butun bu

etkilere,

derin bir Bhagavadgita okumasi eklendi. Carpenter, cinsel devri-

mi, dogrudan demokrasiyi, vejetaryanizmi ve banscthgi anlattigi,

olaganustu parlak bir

dille

yazilmis

Towards Democracy' si yle

(Demokrasiye Dogru, 1883) kendi ozgur diinya anlayigini ifade etmeyi surdurdu. Cagdaslan onun hakkinda ne diisunurlerse dtisunsunler, sjarkistm kesmeyi kabul etmedi: Ey ozgurluk, emsalsiz Ayaklarm topraga

guzel, senin kralligin kuruldu aruk!

bastt,

yuziin evlatlarimn, yildizlann arasinda

Ve senin evladin olan ben Gece giinduz senin o nese dolu sarkim soyluyorum. 37

Carpenter insanlan ezen ve onlan caresiz birakan mevcut uygarhgin yerine, herkesin bir kuliibeye ve yetecek kadar topraga sahip oldugu merkezsiz bir tarlalar ve atolyeler toplumunda basit bir hayat

surmek

istiyordu.

Ozgurluk geldiginde insanlar ulkele-

rini seveceklerdi:

O

zaman, hukumet ve yasalar ve polis yerlerini kaybederler

toprak kendi yasalarim resine

bakmaya

baslar.

verir;

Demoktasi

gozlerini

-

acmaya ve cev-

Ve vefastz piskoposlar, rahipler, generaller,

toprak sahipleri, kapitalistler, avukatlar, krallar, kraliceler, pa Iron lar

38 ve butun o nazik bos gezerler cabucak unutulup giderler,

An

Inquiry into (he Causes of

36

Bkz. Carpemer, Prison, Police and Punishment

37

Crime and Criminals (A. C. Filfield, 1905). Carpenter, Towards Democracy (1883), Allen &r tlnwin. 19)1,

38

Age,

s,

62.

s.

111.

Anar$izmin Tatihi

254

Boylece birey, kendisiyle, cevresiyle ve kendi dogal ortamiyla

uvum

icinde yasayacaktir. Carpenter aynca daha yiiksek bir bi-

formu

linc

umuyordu. Bu bilinc formu icinde, kiZaman"da evrensel Benligin olarak yasayacakti. Ancak bu Benlik, ifadesini ancak Degelistirecegini

sinin kendi benligi "Sonsuz Simdiki

parcasi

mokrasi'de, ikisi de

aym

kapiya cikan

esitlik

ya da ozgurliikte

bulacakti.

Carpenter

ve mistik degildi. Ogretmen olduk-

issiz bir sair

tan sonra tek basina yasayabilecegi kiiciik bir geliri oldu,

ama

o

evini insa ederek, toprakla ugrasarak ve sandalet imal ederek

kendi idealini gerceklestirmeye gah^ti. Kendisine takilan "Ingiliz Tolstoyu" ismini hak etmek ictn elinden geleni yapti, 39 Ve anarhareketin kiyilannda kalmasina, ozel mulkiyetin insanhgm cokusune hukumetten daha 50k yol actigini hissetmesine ragmen, yasalann olmadtgi merkezsiz toplum anlayisi tamamen sist

anarsisttir,

William Morris Sair ve sanatct olan

William Morris, Carpenter'in arkada?iydi.

Arkadasimn surdiirdugu hayat

onun

yarken, Carpenter de

15

tarzinin basitligine

hayranhk du-

ve insanlik askma saygi duyuyor-

du. 1880'lerde ve 1890'larda Demokratik Federasyon ve Sosyalist

Ancak Morris, Carpenter ite aym sonucvarmi§ olmasina ragmen, sosyalist harekete ve siyasal miica-

Liga'da birlikte oldular. lara

deleye daha dogrudan katildi,

Aym

zamanda,

fiziksel olarak cir-

kin ve duygusal olarak kisitlanmis modern uygarhga duydugu nefretten kaynaklanan

ozgun bir liberter sosyalizm formu geli§Amaci sadece guzel seyler degil, aym zamanda guzel bir toplum yaratmakti. Erken epik $iiri The Earthly Paradise'da
aylak sarkicisi" olarak ortacagi ideallestirmekten, Kelt ve

Nord

mitolojisi uzerinde calismaktan vazgecti ve anar$ist bir ozgur

toplum vizyonuna yoneldi. Morris, orta sinifa

dan once 39

Bkz.

mensup

bir "ates irmagi"ndan

Thomas

H. Bell,

bir Ingiliz olarak, sosyalist

gecmek zorunda

Edward Carpenter: The English

an Group, Los Angeles, 1932.

olma-

kaldigini soylu-

Tolstoi,

The

Libertari-

255

Ingiliz Libert rrlru

yordu. 40

Ancak onun sosyalizmi "ko^ullarda tarn esitlik" icin duydugu yogun bir arzuyla ba^ladi ve Morris sosyalizmin tarihi hakkmda pek bir sey bilmeden komunisi oldu. 41 Ruskin ona sa~ natin aslmda ki§inin cahsma zevkinin ifadesi oldugunu ogretmisti; adaletin ancak buttin insanhgin boyle bir cahsma zevki edinmesi halinde gerceklesecegine inandi. Kapitalizmde bu imkansiz oldugu sosyalist

yetkin bir dinsiz olan Morris, pratik bir

icin,

oldu ve yukanda

adi gecen Demokratik Federasyon'a

ve sonra da daha solcu olan Sosyalist Liga'ya katildi. Morris'in yazilannda guc^u bir liberter yan vardir. Kendisi hukumet ve siyasal otoriteye karst olan anar§ist davanm gayet

farkmdaydi. G. K, Chesterton onun bir tiir "Dickensci anarsist" oldugunu yazdi. Merkezilesmis. Devletten nefret ettigi ku§iyi

ku gotiirmez. 1887'de

mus

hazi

belirttigi gibi,

arkadaslanmizin

"Alman modeline gore oluskorkmadiklan Devlet

yeterince

mudahalesi ve merkeziligi karsistnda bir

Ingiliz'in duyabilecegi

butiin dehset"i ya§ryordu. 42

Bu nedenle,

siyasal

denemelerinden pek cogunun anarsist"Faydah Is. Faydastz

lere esin kaynagi olmasi saswtict degildir.

Ugrasa Karsi"da kafa emegi ile kol emegini ayiran ve isciyi basit bir makineye indirgeyen kapitalist isbolumune iliskin klasik bir suclama geli$tirdi. Kapitalizmi, "sozlegme toplumu", siniflari, kaba faydacihgi, kitlesel uretimi, makine hakimiyeti ve zorunlu

emegi yuzunden acik ve etkileyici sozlerle reddeder. Onun yerine, cazip olmayan islerde uygun teknolojinin cahsma suresini en aza indirdigi, kabul edilebilir ve gonullu cahsmayi savunur. "Gelecegin Toplumu" ba§hkh bir baska denemesinde Morris,

liberter idealini

daha biiyuk bir cesaretle

tasarladi.

43 defi "bireysel iradenin ozgiirlugu ve gelismiiMir.

Nihai he-

Mevcut

siya-

toplumun yerine, tipki Kropotkin gibi, kendi kendini yoneten bir komunler federasyonu ister. O zaman hayat, ktsttlamalardan annmis, basit ve dogal olacaktir. Bu toplum, sal

zengin ve yoksul ya da mulkiyet haklan ya da yasa ve yasallik ya

40

Alinti, E. P.

Thompson, William

Merlin Press, 1977,

s,

Morris; Romantic to Revolutionary, 2. bsk..

244.

41

Age,

s.

822.

42

Age,

s.

772.

43

William Morris, "The Society of the Future" (1887)-, William Morris, der. A.

Political Writings 0/

L Morton, Lawrence & Wishart,

1973,

5.

192.

Artar%izmm Tarihi

21t>

da ulusaihk sdzcukkrinin

me

anlammi bilmeyen

bir topium; yottetil-

bilincine sahip olmayan; esit kosullarm dogal

kimsenin topluluga hizmet

ettigi icin

oldugu ve hie

onu zedeieyecek

bir ikticiara

sahip kihnarak 6du!lendiri!medigi bir topium [olacaku] Basit bir hayat surme ve iktidan dogaya terk etme bilinci, gecmis caglarda, daha insani ve daha az mekanik olmak icin ve bu amac ugruna ozveride bulunma istegiyle kazamldi. 44

I

I

hopyaci romani News from Noiv/ttre'de (Hicbir Yerden Haberler, H89) Morris ozgur bir toplumun nasil olabilecegine dair en ikna degerlendirmelerinden birini sundu. Ingiltere'de devrim

eclici

siddetli bir ic savasa

ragmen

iki

evreden gegmis ve sonunda oz-

ve smifstz bir topium kurulmustur. Bir sure icin "Devlet sosyalizmi" proletaryaya ekmek dagitirsa da, nihayet bu "batakhk" giir

da sona karsi

erer."* 5

kurulan

Aynca, mucadelenin basinda mevcut hukumete

Kamu Guvenlik Komitesi de sonunda dagmhr.

Asm bicimde orgutlenmis bir hayat ve otoriter utopyalarm vazgecilmez unsuru olan merkezi kurumlann higbiri yoklur. Morris icin hukumetin gereksizhgi gun istgi kadar apacik bir donanmasi ve polisi olan, kendi cogunlugun tradesine teslim olmasi icin onu

gercektir: "Artik insan, ordusu,

esitkrinden olusan

zortayan aynntih bir hukiimet sistemine, kendi kafasi

ile tas

bir

dwvann aym anda ayni yen isgal edemeyecegini anlamasint saglayan benzer bir makineden daha fazla ihtiyac duymaz." 46 Parlamento binasimn oldugu yer gubre pazan haline getirilmistir, cunku artik parlamento binasina (Ust Simflann cikarlannm zarar

gormemesini saglamak

ihtiyac yoktur, zira

icin oturan bir tur gozetim komitesi) "butun halk parlamentomuzdur" E^it bir top-

lumda, hukumetin, yani zengini yoksuldan koruyan o "tiranhk mekanizmasi"nin modasi gecmistir. 47 Morris'in "iitopyaci romans"inda, hukiimet, ozel mulktyet, yasa, sue, evlilik, para ya da ahsveris yoktur. ler

lcisleri

bir

komunibarettir.

gen el nzayla belirlenen genel adetlere gore yurutulur.

Goriis aynhklarinin ortaya cikmasi halinde, 44

Age,

45

Morris,

News/rom Nowhere,

& Co.,

1907,s. 121.

46 47

Topium

federasyonundati (eski semt ve bdlgeler temelinde)

s.

Mote ya da komsu-

201.

Age,

s,

83.

Age.

s.

84, 83, 87.

or

An Epoch

of Rest (1890),

Longmans, Green

Jngilij;

lar

Libit tn in

meclisi toplamr ve el kaldirarak belli

ya vanlincaya kadar so run

257

i

knen genel

bir anlasma-

Cogutiluk kendi iradesini ne

tarttsilir.

kadar kucuk olursa oisun azinhga zorla kabul ettirmeye

calts-

maz. Nadiren de olsa anlasmaya vanlamamasi halinde, cogunluk stattikoyu kabul etmek zorundadir. Bu, Morris'in ideal toplulugunun gerceklik kazandigi bir Bu dunyada insanlar e$k kosullarda yasarlar ve bir ki-

dunyadir.

smin zarara ugramasinin

herkesirt zaranna otacagini bilirler. Bol-

luktan herkes yararlanir. Insanlar genis ve ferah mekanlarda yasarlar.

Fabrikalann yerini atolyeler almi§tir ve insanlar calisirken Kullanilmayan hicbir sey uretilmez ve elle yapdmasi

eglenirler.

olan

sikici

isler geli§tirilmis

makinelerle yapihr. Emegin yegane

odulu yasamak ve yaratmaktir. Boylece insanlann mutlulugu, "yapay baskimn yoklugu, herkesin en iyi yapabildigi seyi yapma ozgiirlugu, gercekten istedigi seyi kendi emegiyle iiretme bilgi-

sinden yararlanmasi"yla saglamr. 48 Dogayla

ama

nehrinde

somon babklan

win'in ozgur

uyum

icinde basit

hayatlan vardir. Tas koprulerle donatilan

giizel bir

sicrar.

toplumunu andirsa

Thames GodBu top-

Morris'in cizdigi tablo da, bir istisnasi vardir;

lumda, "mahkelemelerhi yerini alan, onlar kadar tiranca ve olabilecek

disi

diklari hicbir

hicbir

kamuoyu

yasasi

...insanlann

degismez goreneksel kurallar

seti;

akil-

yargilan-

insanlann zihin-

lerini ve hayatlanni cekip uzatan ya da kesip budayan hicbir

Procrustes yatagi" yoktur. 49 Anarsist fikirlerine karsin Morris'in Marksist bir hayalci ol-

dugu

soylenmistir. 50 Engels'i tamyor, Marx'i

okuyor ve

sinif

mu-

cadelesinin gerekliligini kesinlikle kabul ediyordu. Komiinizmi, doga kaynaklannin "butun topium tarafindan butunun yaran51 na" sahiplenilecegi tamamlayici sosyalizm olarak goriiyordu.

Ne

var ki

komunizme duydugu sempati

Kapital'i

okumaktan

bolumiinden hosknmis. olsa

kaynaklanmiyordu -kitabin

tarihsel

da, iktisat teorilerine iliskin

bolumler "kafa kan^ikhginin yol ac-

cekmesine neden oluyordu. 52 Bu sempati, tarih incelemesinden geliyordu ve onun kapitalist uygarhktan nefret etmetigi acilar"

48

Age, s 102.

49

Agf, s 64.

50

Bki. Paul Meier, William Morris. The Marxist Dreamer,

<;ev.

c, Harvester, Hassocks, 1978, 51

52

"Communism" (1893), Political Writings, "How I Became a Socialist? (1894). age, s. 242.

Morris,

11

s.

234.

Frank Gubb, 2

Anar}izmin Tarihi

2SS sini

saglayan ondaki sanat askt ve pratigi

kendisini bir sure Belfort Bax, H. M. gibi

idi,

Marx'a basvurdu ve

Hyndman

otoriter sosyalistlerle ayni cizgide

ve Andreas Scheu

gordu, cunku onceki

iitopyaci hayallerinzn tarn tersine "pratik" bir sosyalizm

formu Marksizm tarafindan "butimdeyim yerindeyse, ozgun bir sosyalist

istiyordu. O, kapitalizm elestirisi

lenmese" de guclendirilen,

du^unUrdu. 53 Morris, Kropotkin'i seviyordu ve merkezi olmayan toplum dustincesi Kropotkin'in Tarlalar, Fabrikalar ve Atdlyeler'dc tasarladigi basit,

topluma cok benziyordu. Carpenter'in kirsal bolgelerde komunal ve kendine yeterli bir hayat siirme girisiminden

de etkilendi. Morris, "benim anarsist dostlanm" dedigi kisilere daima sevecenlikle yaklasti. Ancak, Mill'den -onun niyetine ters duserek- nasd sosyalizmin gerekli oldugunu ogrenmisse, anarsistlerden de, gene onlarin niyetine tamamen ters duserek, anarsizmin imkansiz oldugunu ogrendigini soyleyecek kadar nuktedandi. 54 Anarsist grup (J ose ph Lane, Frank Kitz ve Charles

Mowbray'in onderliginde) 1888'de Chicago'da yasanan Haymarket Katliami'ndan sonra Sosyalist Liga'da cogunlugu ele gecirip siddet eylemlerini savunmaya basjadrginda, anarsistlerle anlas-

mazhga

diistu.

1890'lann basmda terorist ofke

kapladigmda Morris, o sirada

Liberty'i

biitiin

Avrupa'yi

cikarmakta olan anarsist

dostu James Tochattt'den, bu yeni anarsist katilleri lanimamasim istedi ve sunu ekledi: "Baskiyi yok etmeyi amaclayan bu turden (anarsist) itkelerin, domisturme araci olarak insanlartn rasgele bogazlanmasmi da kapsayabilmesini asla kabul edemem." 55

Morris'in anarsizme yonelttigi bashca teorik

sorunuyla ai'c

ilgiliydi. Sosyalist

gonderdigi 5 Mayts 1889

itiraz, otorite

Liga'mn yayin organt Commonwetarihli

mektupta, komunizme olan

inancini tekrarladi, ancak komunist toplumda bile bir tur otoritenin zorunlu olacagini one surdu, Otoriteden ozgurluk, insanin her kosulda diledigini yapma imkanina kavusmasi anlamina geliyorsa,

bu "toplumun mutlak inkandir" diyordu. Eger bu hak

yapma haklartna mtidahale etmedigiyapma hakki ise, bir tur otoritenin uygu-

"baska insanlann ayni seyi niz surece" dilediginizi

lanmasi zorunlu hale

gelir.

§u sonuca vanyordu: "Bireyler

53

Bkz. Thompson, William Morris,

54

Morris,

55

Morrh'tcn James TochaUi'ye. 21 Arahk 1893, Morris,

"How I Became S.

596.

s,

birbi-

770,

a Socialist?", Political Writings, alioti,

s.

242.

Thompson, William

259

Ingiliz Lil>crU'tlfti

rini

icin

zorlamtyor olsa da, bir yerde, onlan birbirini zorlama malar i zorlamaya hazir olan bir otoritenin olmasi gerekir; ve bu

otorite acikca kolektif olmahdir."

arzular, "kolektif" zi

topluma

ters

Aynca,

esit bir

toplumda bazi

kars liana ma zdi ve ba-

du^meden

durumlarda da "kolektif otorite bireysel muhalefeti baski alu-

na alacak"

idi,

56 tstedigi sey,

lam olarak insanlann her

istedikle-

yapmalan degildi; onlarin, toplulugun yaranni gozetmelerini ve buna uygun bicimde davranmalartnt istiyordu. Bu gorus, kuskusuz, ozgurlugun siyasal otorite formu icinbir olcude ktsitlanmasmin onu korumak icin zorunlu oldugude savunan Mill ve Spencer'a ailtir. Ancak Mill ve Spencer'in aknu

rini

sine Morris, karsihkb anlasma yoluyla insanlann kendi hayat-

lanm duzenleme yetenegine sahip olduklanna inamyordu. Aslinda Morris ile anar^istler arasmda cok az fark vardi. Anarsizme saldirdigi zaman belirgin bicimde Stirnerci ya da Nietzscheci tipAutonomie Club'inm te anarsist bireyciligi dusiinmektedir, Greenwich 'teki Kiralibakihrsa soylentilere uyesinin, Fransiz bir yikmaya cah§irken kendisini havaya ucurmasi tizerine, 27 Ocak 1894'te Justice ile yapugi bir gorusmede Morris, anarsistlere sadece amaca uygun olmayan ayaklanma yontemleri ylizunden degil, anarsizm "toplumu inkar etttgi ve insam yet Gozlemevi'ni

toplumun

disina

koydugu"

icin de kargt

oldugunu acikca

ifade

etti.

Ancak Kropotkin'in de aralarmda bulundugu pek cok anarsist

komunist boyle bir gorusii reddedecektir. Onlar, Morris'in

antisosyal bireycilik

sorunuyla

ilgili

kaygisini

paylasirlarken,

basa §ikma yolunun

uzun donemde bu turden insanlarla en baski degil ikna olduguna inanirlar. Aynca pek cok anarsist, Morris'in herhangi bir grupta "genel bir yonetim kurali"ntn ya iyi

da "ortak bir bag"m olmasi gerektigi, bunun "toplulugun ilk anda gonullu olarak benimsedigi vicdan" oldugu gorusiine de karsi degildir,

Ancak buna Morris

otorite derken, keyfi ya

olarak

hamu vicdamm"

57 Morris, gibi "otorite" demezler,

da akildisi bir seyi

degil,

"eylem kurah

kastettigini belirtmis ve "elbette olabildi-

gince az otorite uygulamahyiz" demistir. 58 Morris,

komunizme gecmeden once

57

Morr is, " Socialism a nd Ana re hism" (1889), A s«,s.213.

58

Age,

56

s.

214.

gecissel bir "kolektif

PotilUat Wii(in&.

s.

212-13.

Anavs izmin

260

formunun

otorite"

gerektiligini

Xaririi

duraksayarak da olsa kabul eder-

ken, 1888'de Georgie Burne-Jones'a yazdigi bir mektupta, tek ba§ina "oldukca kor bir hedef" oldugunu

Morris onun icin "Kapital izmin

belirtci.

bunun

Kizi

tiranligi gibi, bireyselligi

May

ezecek

olan bir Kolektivizmin tiranhgini da kabul etmezdi," demistir.

Devrim sonrasi toplumda, "toptulugun burokrasiye, kurul ve buro cokluguna ve donanimli bir resmi o tori leye diisme tehlikesi"nin

lamamen farkmdaydi. 59 Morris, Marx'in

tarih anlayisini

degerlendirerek kendi utopyaci hayallerine pratik bir ifade ka-

zandinnak istemis

olabilir,

ancak son cozumlemede,

oioriter sos-

yalizm ailesinden 50k, genis anar§ist ailesine mensuptur.

Oscar Wilde

Wilde

bir sair ve kitap tasarimcisi olarak Morris'e hayrandi.

devrimcisi Stepniak ikisinin ortak dostuydu. Sanaila lan ve guzel bir hayat yaratma arzulan ozgurltikle

ilgili

ilgili

Rus

kaygi-

goru§le-

rinin bashca esin kaynagini olu^turuyordu. tkisi de sanat icin sa-

nat anlayisimn yetersiz bir standart oldugunu anlami^u. Hayatin guzellestirilmesini istemek yeterli degildi, ciinku es let izmin siyasal

ve toplumsal bir baglamda olmasi gerekiyordu. Wilde, bir sa-

natcmm

kendisini ancak hiikumetsiz bir ozgur toplumda tarn

olarak ifade edebilecegi

sonucuna

vardi.

Wilde, cocuklugundan beri imgesel adalar tasarlamasma yol acan gucl« bir utopyaci duyarhhga sahipti. $6yle dusuntiyordu: Utopya'yi kapsamayan bir dunya haritasi, insanhgin her

zaman

uzertnde yasadigi bir ulkeye yer vermedigi icin bakmaya degmez.

Ve daha

iyi

bir ulke arayan insanhk orayi

gorunce

bir

an once

ulas.mak icin yelkenleri agar, Ilerleme Otopyalarin gerceklejmesidir.

60

Wilde'in ozgurliik aski, kendisini "ozgurliik sunaginda bir rahibe" olarak goren annesi tarafindan tesvik edtldi. 61 de, annesinin aksine, 59

May

insanm

Ne

var ki Wil-

cektigi acilarda soyluhik gormii-

Morris, William Morris: Artist, Writer, Socialist, 1 c, Blackwell, 1936,

altnti,

Edmund

Penning-Rowsell, TLS, 11 Agustos 1978.

60

Oscar Wilde, "The Soul of Man under Socialism", De Pro/unifo and Other Writings, der. Hesketh Pearson, Penguin, Harmonds worth, 1973, s. 34.

61

Richard Elltnan,

dear

Wilde,

Hamish Hamilton, 1987,

s.

9.

261

irigili^ Libirtirliti

yor, cirkinlik, aci ve

zorlamanm olmadigi

giizel bir

ya cahsiyordu, Oxford'da ogrenciyken "La beaute

hayat kurmaest parfaite"

(guzel olan kusursuzdur) ve "dujuncede ilerlemek otoriteye karsi

bireyciligin savunutmasidir

"

sonucuna

vardi. 62

Wilde, Oxford'dan ayrildiktan sonra Vera; or The Nihilist (1880) adh bir oyun yazdi. Kendisine sosyalist diyordu, ancak

oyundan

anlasildigi kadanyla, sosyalizmi esitlik olarak degil, ki-

Prens Paul soyle der:

siligin gelismesi olarak antvyordu.

"lyi de-

mokraside herkes aristokrat olmalidir. ,,f;3 Nihilistler iskenceden ve sikryonetimden nefret ediyor, evliligin kaldirdmasini ve emege

hakkmin

verilmesini talep ediyorlardi, Wilde onlari olabitdi-

gince otantik hale getirmek icin, Necayev'in nin'in yardimiyla yazdigi Bir bir

andi odunc

Devrimamn

muhtemelen Baku-

Kates izmt'nde gecen

aldi.

Daha sonra

ajitatorleri

§u sozlerle betimledi:

Toplulugun kendi halinde yajayan

stniftna ula$an ve

hosnutsuzluk tohumlan eken, mudahaleei, her

i§e

onun

kan$an

igine

bir ta-

kim. Ajitatorlerin boylesine mutlak bir bigimde gerekli olmalan-

nm nedeni budur. 64 $iddetten nefret ederken, igten devrimcilere hayranhk duyuyordn: "barikatlarda can veren o Isalar". Aynca, butiin isyanlarda

yararh bir egilim goruyordu. Tarih okuyan birinin gozunde itaatsizlik insanin ezgun erdemidir. Ilerleme itaatsizlik sayesinde, itaatsizlik ve isyan sayesinde ger^ekle$mi$tir. 65

Ancak Wilde'in

anarsist

duygulan

belirsiz bir ozgurliik ve itaat-

sizlik cagnsiyla sinirh degildir. Sozlerinin etkisini

artirmak icin

Chuang Tzu'dan bir cok ahnti yapar: "Insanhk kendi haline bvrakdmis, omi yonetmek gibi bir §ey asla soz konusu olmamisiir." Bu kadim Qnli bilgeye kendi yorumunu katan Wilde, soyle yazar:

62

Ages.

63

Agc,s. 116.

41.

64

"The Soul of Man under Socialism",

65

Age

s.

22.

op.

ci(, s.

23.

Anar$izmin Tarihi

262

Butun hukumet modelled yanhstir. Hepsi nin dogal ortammi degistirmeye bireye mudahale ederek

yaymaya

gunku

insa-

ahlakdistdirlar, cttnkii

saldirgan egoizm

en.

cahildirler, c,unku cgitimi

yetersizdir,

<;alisirlar;

formlanm

(iretirler;

cahsirlar; 6z yikimctlardir,

cud-

ku anar§i dogururlar. 66 Servet birikiminin kotulugun kokenini ohisturdugnnu, gucliiyu Siddete, zayifi sahtekarhga yonelttigini dusiinuyordu:

duzeni

rahattir,

"Doganin

kendini tekrarlar ve banscidir. Bikkmlik ve savas

sermayeyi temel alan yapay bir toplumun sonuclandir; toplum

cokusunu de beraberinde geiirir." 67 Wilde kendi dehasmi ilan etmekle kalmadi; 1894 bahahnda Fransa'da yaptigi bir goriisme sirasinda soyle dedi: "Saninm benimki Sosyalist olmantn otesinde bir sey. Bir tur anarsist olduguma inaniyorum. Ama elbette dinamit siyaseti cok sacma." 68 BunIan soylerken neden soz ettigini biliyordu. Kropotkin'le tanisti zenginlestikce kendi

ve

onun

hayatinin o giine kadar bildigi en

mukemmel

tan biri oldugunu dusiindu. Kropotkin,

Jsa'nm ruhuyla Rusya'dan ctkip gelen adam"

Man

Wilde, The Soul of

iki hayat-

"o guzel ve lekesiz idi, 69

under Socialism (Sosyalizmde tnsan

Ruhu, 1889) baslikh parlak denemesinde kendi anarsizm anlayisini ortaya koydu. Bu cahsma pek cok dile cevrildi ve ozellikle Carlik Rusyasi'nda etkili oldu.

Wilde c°k onceleri sosyalizmi benimsemis ve 1889'da Carpenter'm derledigi Chants of Labour

(Emek

Ilahileri:

Halkm

A Song-Booh

oj the People

§arki Kitabi) bashkli bir kitaba iliskin

degerlendirmesinde sosyalizme olan sempatisini acik^a ifade misti.

et-

Sosyalizmde yeni bir sanat motifi buluyor ve sanatm "son-

suz ken t" in in§asina yardimci olabilecegini umuyordu. Ancak sosyalizmi insani ve liberter kilmakla da ilgileniyor, "insanlan sosyalist

yapmak

hicbir seydir, fakat sosyalizmi insani kilmak

biiyuk bir seydir" diyordu. Iki

temayi tekrar ele

aldi. Ilk

yil

once

sonra buyiik denemesinde bu

Westm Luster' de yap ilan,

ba§ ko-

nusmacinm Bernard Shaw oldugu, sosyalizm konulu bir toplantidan esinlendi. Ancak Wilde 'in sosyalizmi Shaw'unkinden daha 66

Ahnu, George Woodcock, The Paradox 1949,

s.

of Oscar Wilde, T. V.

Bondman,

147.

67

Age

68 69

Ahim, Ellmann, Oscar Wilde, 'DeProlundis

11

VVj|d>,

s.

(1905),

273.

Dc Pro/undis and Other Writings,

s.

180.

263

Ingiii; Libertrilai

cunku bu sosyalizm olahildigince saf bir artar"Hukiimdan ayaktakimindan aytrmak gerekmez; her

farkh olamazdi, sizmdir:

70 turlu otorite esit derecede kotudur" diyordu,

Wilde paradoks havasiyla sosyalizmin sadece bireycilige goicin degerli oldugunu one surer. Bu da ancak sosyalizmin liberter olmasi halinde gerceklestirilebilir. Gelecegi goren keskin zekasiyla uyarir: "Sosyalizm otoriter olursa; Hukumetler turdugu

simdiki siyasal gucleri kadar iktisadi gugle de silahlanirlarsa; tek sozcukle, endustriyel Tiranlanmiz olursa, insanm son ilk

durumundan daha kotu

olacaktir." 71

Bu

yalizm, toplulugun sadece bir bolumii yerine

Wilde'a gore butun

hukumet modelleri

kole-

basansizdir ve sos-

demokrasi "halkin halk tarafmdan ve halk

anlamina

butununun

anlamina gelecektir.

lestirilmesi

yat

durumu

tiirden otoriter sos-

gelir.

Butun

icin zorlanmasi"

otorite ler esit derecede alcalticidir;

kullanani da ona maruz kalani da

alcaltir."

"onu

Otorite insanlan kul-

lanarak "asm beslenmis cok kaba bir barbarhk tuni" uretir. 72 Bu

nedenle Chuang Tzu'yla

mak gibi

bir sey"in var

birlikte, "insanligi kendi haline birakoldugu gortisunu tekrarlar ve Thoreau ile

en uygun hukumet bi^imi tarn bir htikumetsonucuna vanr. 73 Devlet, yonetecek yerde, emegi orgiitleyecek, gerekli mallann imalatmdan ve dagitirmndan sorumlu olacak bir "gonullu birlik" olmatiydi. Wilde biitun birliklerin tamamen goniillu olmalanni savunur. Insan itaat etmeyecek kadar ozgiir olmahydi. Wilde butun bu konularda Godwin'le ayni fikirdedir, ancak kabirlikte, " Sanat?] y a

sizliktir"

muoyunun

-"canavar ve cahil sey"- insan davranisini duzeltebi-

lecek herhangi bir degere sahip olmadigini kesin bir dille ilan ettiginde

onun

cizgisinden aynlmts olur. 7+ Insanlar ancak kendi

baslarma birakildiklan zaman

iyidirler.

Wilde, Nietzsche gibi zenginin yoksula acimasmin ve haytr isleri

yapmasmm

yoksulun da minnet duyma"Almak yalvarmaktan daha iyi-

yanlis oldugunu,

sma gerek olmadigini one surer: dir," 75 Ancak cogu bireycinin aksine, 70

"The Sou! of Man under Socialism

71

Age, 21.

72

Age,

s.

30-1,

73 74

Age,

s.

30,46.

Age,

s.

40.

75

Age,

s.

22.

,

ozel mulkiyetin kisiset ba-

age, s 46.

Anar$izmin Tarihi

264

gimsizhgin garantisi oldugunu dusunmez; Wilde'a gore dzel mulkiyet aslinda bireyciligi ezmektedir. Bu nedenle ozel miilki"Sosyalizm,

yet,

kamu sinin 76

komunizm

ya da her ne denirse o" tarafindan

serve tine domisturulmeli ve

maddi refarnm saglamak

isbirligi,

toplulugun her

iiye-

icin rekabetin yerine gecirilmeli-

Ozel mulkiyetin kaldirdmasiyla

birlikte artik evlilik

olma-

yacak, boylece ask daha gtizel ve harikulade olacaktir.

Uzun

dir.

donemde, maddi

seyler

onem

tasimayacak, igten olan ger^ek de-

gerini bulacaktir.

Siyasal otoritenin ortadan kaldinlmasinin saglayacagi bir

buyuk yarar daha vardir. Cezatandirma ortadan kalkacaktir. Zaman zaman sue islense de toplulugun surekli cezatandirma aliskanhgiyla dehsete dusuriilmesi dikkate almdtginda, bu buyiik kazammdir. Bashca sebebini olusturan mulkiyet ozen ve inortadan kaldinldiktan sonra sue diye bir sey olmayacaktir. Kendi i§ini serbestce secebilecek herhangi bir kisiyi zorlamak igin bir neden de olmayacaktir. bir

celikJe

Wilde'a g6re, kol emeginin itibanndan soz etmek sacmadir: "lnsan pis ve zor islerden daha

iyi seyler icin

yaratdmt§tir." 77 Zor

ve gelecegin koleleri olan makinelerle yapilmahdir. Boylece herkes bos zamamm verimH bicimde degerislerin <;ogu alcaltiadir

lendirebilecektir. Boylece yararlt seyler makineler, giizel seyler ise birey tarafindan yapdabilir.

Sanat

muazzam

bir deger tasi-

maktadir, cimku:

Sanat Bireyciliktir ve Bireyciiik altust edici ve parcalayici bir gftgtur.

Onun muazzam

degeri burada yatar. Altust etmege cahsttgi

sey, liirun tekduzetigi, adetlerin koteligi, aliskanligin tiranhgi ve

insamn makine duzeyine indirgenmesidir. 78 Wilde'a gore sosyalizm bir amaca ulasmak icin kullanilan bir aractir; hedef, kisiligin tarn geli§imidir.

Sanatctnin ancak huku-

metsiz bir toplumda gelisebilecegini savunur, ancak buradaki so-

run sadece siyasal otorite degildir. Wilde'a gore uc turlu despotluk vardir: "Beden iizerinde zorbahk uygulayan despotluk vardir.

Ruh

den

hem

iizerinde zorbahk uygulayan despotluk vardir.

Hem

be-

de ruh iizerinde zorbahk uygulayan despotluk vardir.

76

Age,

s.

20.

77

Age,

s.

32.

78

Age,

s..36.

265

Ingitiz Liht'Mi'i'lci'i

Hukihndar denir. lkincisine Papa denir, Ocunaisune Halk denir." 79 Bunlann iicu de yok edilmeliydi. Wilde, insam "kendisi olmaya" zorladigi icin Isa'ya hayranAncak toplumu yeniden kurma girisiminde bulunmadi ve in-

Birincisine ise

di.

act ve yalnizhk icinde birey olabilecegini vaaz etti. Wilde, insanm dogustan toplumsal oldugunu, hayattn ve sanatin

samn ancak

neseyi amacladigint savunur. Bu nedenle, savundugu yeni bireyciligin

Grek ve

Hiristiyan kultiirlerinin

en

iyi

yanlanm

birlesti-

ren bir "yeni Helenizm" oldugunu one surer. Sosyalizmi ve bilimi bunun yontemleri olarak goriir; yogun, biitunluklu ve

mukemmel nu

bir hayati hedefler. Basari, beraberinde

getiriyorsa basandir, ciinku

kendisiyle ve ?evresiy[e

uyum

haz duygusu-

"lnsan mutlu oldugu zaman,

icinde olur." 80

Wilde, anarsi idealinin uygulanamaz olduguna ve insan dogasina ters dustugune dair pek cok itiraza karsi koyar. Birincisi, insan dogasina iliskin gergekten bilinen tek fey,

onun

degistigi-

mevcut ko§ullar degistikce insan dogasi da degisecektir. Evrim hayaun yasasidir ve evrimin yonu bireycilige dogrudur. Ikinci olarak Wilde, kendi bireyciiik formunun bencil ya da yapdir ve

macik olmayacagini

behrtir.

lnsan dogal olarak toplumsaldir.

Bencillik kisinin diledigi gibi yasamasi degil, baskalannin da

kendisi gibi yasamalanni istemektir. Bencillik mutlak bir birorneklik yaratmayi amacjar, Bencil olmamak ise, "oteki insanlan 81 tnsan kendi haline birakmak, onlara mudahale etmemek"tir. gercek bireyciligi gerceklestirdigi zaman, duygudashk kuracak

ve bunu ozgurce, kendiliginden yapacaktir. Yoksullugun ve hastaligin olmadigi bir toplumda insan, baskalarimn keyifli hayatini seyre daldiginda sevin? duyacaknr.

Goreneksel ahlaka karsi cikmaya cesaret eden Wilde, escinsellik yuzunden hapse atddi. Hapishane yazarm saghgini boz-

duysa da, ruhuna dokunamadi. Bu deneyim sadece adli sistem ve hukumete iliskin gozumlemesini dogruladi. Daha sonra bir arkadasma, "pek cok hayat hapishanesinden, tas hapishaneler, tutku hapishaneleri, zeka hapishane leri, ahlak ve baska hapishanelerden" soz etmek istedigini yazdi. "Icsel ya da dissal butun nirlamalar hapishanedir" 79

Age,

s.

47.

80

Age,

s.

53.

81

Agf.s.^.

82

Wilde'daii

diyordu. 82

Cunningham Graham'a,

alinti,

Ellniaim. <>« ur W\\dt

,

s.

526.

si-

266

Anar$izmin Tarihi

Bu deneyim ayrica, Ingiliz dilinde yazilmis en dokunakh §iThe Ballad of Reading GaoV'u (Zindan Baladi, 1896) esinledi, $iirin bash formu duygu derinligini ifade eder. §air asik oldugu kadmi otdurdugu icin idam edilmek uzere olan bir askeri anlatir. Tema, bu acimasizligin yaygm oldugunu ortaya koyar ("her adam kendi a$kmi oldurur"), ancak Wilde katilin suclu bir toplum tarafindan cezalandinlmasini daha biiyuk bir acimasizlik olarak goriir. Kacimlmaz sonu anlattrken, mahkuma duydugu sempatiyi ifade eder: irlerden birini,

Bilirim ki her yasa

Insanin tnsan i?in yaptigi,

Karde^inin

Ve ju

eanma kasteden

kederli

ilk

insandan,

dtmyanin ba$langicindan

beri

Taneyi atip samatii kunarir

En kotu heveslerle. En rezil isler zehirli yaban

otlari gibi

Oceklenir hapishanede; Insanda

iyi

olan ne varsa

Tiikenir, solup gider lstiraptir

o yerde:

tutan parmaklikh agtr kapiyi,

Ve Utnutsuzluktur oranin Gardiyani 83

Wilde butiin liberterlerin en buyiigudur. Sanatin, yapisi geregi yikici oldugunu ve sanatcinin mevcut ahlaki normlara ve siyasal kurumlara karsi isyan etmesi gerektigini kabul etti, artcak sadece

komunal mulkiyetin

bireyselligin gelismesine izin verebilecegini

de gordu. Her kisinin kendi icgudulerini izleyerek kendisini miikemmellestirmeye cahsmasi gerektigini one surdu. Bu ancak ahskanliklar ve onyargdardan koparak, gundelik hayattn donustii-

mumktin

rulmesiyle

merkezine

olabilirdi.

San at i ve diisunceyi hayatin ba$kalarma icten bir

yerlestirdi ve gercek bireyciligin

sempatiyi beraberinde getirdigini anladi. Harikulade bir oyun ve

nukte duygusuna sahipti ve coskun bir du.

Sonuc

olarak,

sosyalizm turleri

yaratiti enerjiyle doluy-

Wilde'm liberter sosyalizmi butiin anarsizm ve icinde en cazip olanidtr. Bernard Shaw, cagdas

Fabian ve Marksci sosyalistlerin onun ahlaki ve toplumsal inanc-

ama son gulen daima Wilde olmustur. Hepsi unutulduktan cok sonra bile o hep hatirtanacaktir. larina guldiiklerini gozlemledi,

83

"The Ballad of Reading Gao!" (1896), The Works of Oscar Wilde, Collins, 1993,

s.

197.

Amerikan

Liberterleri

&

savunu-

Kuzey Amerika'da Devlei dusmanligi ve kisisel ozerklik Devletler sunun uzun bir gelenegi vardir; en onemlisi, Birlesik kanaat ozel Protestanin dunyanin en eski liberal demokrasisidir. parbir onemli kultiirunun ya da vicdan hakki Amerikan siyasal

konusma ozgiirlugu savunusutoplunun temelini otusturmustur. Bu aynt zamanda Amerikan aciklar. mundaki derin bireycilik duygusunu

casi haline gelmis, diisunce ve

Amerikan Bagimsizhk Savasi'ndan sonra, yeni cumhuriyetin otma gikurucu babalan, ozel mulkiyet, yasama, ozgur ve mutlu dusunduvermeyi hukiimete kisisel haklan komma gorevini bi

Ancak hukumet mudahalesini en az duzeyde lutma egiliminicin fededeydiler ve siyasal oioriteyi butiin bolgelere yaymak

ler.

sonra Konfederasyon ilkesini benimsediler. Devrimden hemen duzeyde bir asgari ve rasyon Esaslan, merkezi olmayan, liberter on yillarsonraki yetkileri ongorduyse de, hukumetin

hukumet

da amansiz bicimde guclendirildi. Common Kendilerine giivenen ulke sakinleri Tom Paine'in ki, "Her farkindaydilar Sense'im (Sagduyu, 1776) okumadan da devlette

ancak hukumet, en iyi durumda zoseydir." kotuluk, en kotu durumda ise katlamlmaz bir

toplum

runlu bir

kutsaldir,

Thomas Jefferson'a atfedilen su 6zdeyisj payla§iyorzaman"En iyi hukumet en kuciik hukiimettir." Bu ilke o

Genellikle lardi:

dan beri

Anarsistler ise, liberterler icin bir savas cighgi olmustur.

Anarsizmin Tarihi

268 en

iyi

bukumet

hie var

olmayan hiikumettir seklinde

bir degisik-

lik yapmislardir.

On dokuzuncu

Amerikan anarsizmi,

yiizyilda

esas olarak,

Josiah Warren, Stephen Pearl Andrews, Lysander Spooner ve

Benjamin Tucker sayesinde bireyd bir yonde gelisti. Onlar anarsizme yaklastrlarken, Emerson, Whitman ve Thoreau gibi yazarlar liberter ideali

en keskin bicimde ifade

Onlarm bagim-

et tiler.

siz

tutumu sonraki

ile

dogaya yakm yaratia hay at arayisindan olusan bifesim, gee

anarsistlere esin verdi ve "Askin Bireycilik"

yirminci yiizyihn karst-kulturunde ve Yesil hareketlerinde ifadesini

buldu.

Ralph Waldo Emerson Ralph Waldo Emerson,

New

England Transartdantatizm' inin

ki-

demli gurusuydu. Harvard Oniversitesi'ni bitirdikten sonra bir sure Devlet dairesinde cahstiysa da sonunda isten ayrihp Avrupa'ya

Orada

gitti.

Carlyl'in

yakm dostu

oldu.

Daha sonra Mas-

sachusetts^ dondii ve kisa sure icinde edebi-telseh bir ziimreyi

cezbeden "Concord Bilgesi" olarak kendisini kabul

ettirdi.

Con-

cord'da olaganiistu lirik bir duzyaztyla kendi lelsefesini -gercege sezgi yoluyla ulasmayt amaclayan- gelistirdi. Bireyin "ilaht yeterliligi"ne

inanarak koitilugun kacinilmaz ya da nesnel varhgmi

reddetti.

Emerson'un

liberal vizyonu, her

insanda "akil potansi-

yel olarak

mukemmeldir ve

rekli olan

her seye sahiptir" inancim temel

,,

"insan kendisini yonetmek icin gealir.

1

Aynca vicdan

kutsaldir ve bizi ahlaki gerceklige goturebilecek yeterliliktedir.

Emerson, "kendi kendini yargila

...

kendine saygi goster" diyor-

sonucu her insanin kendi icinde baskict ve gereksiz Devlet kurum-

du. Ogretisinin kacinilmaz bir bir Devlet olmasi gerekiigiydi;

Ian olusturacak yerde, akilci ve ahlaki varhklar olarak kendi bireysel karakterimizi geli§tirmeliydik. Ashnda, "Politics" (1845)

basltkh denemesinde radikal bir jeffersoncu olarak soyle diyordu: htikumet ne kadar kucukse, yasalar ve iktidar ne kadar azsa, o kadar

iyi

oluruz. Resmi

hukumetin yapacagi istismann

panzehiri.

Ralph Waldo Emerson, "Politics" (1844), The Complete Essays and Other

Writinp of Ralph Waldo Emerson,

New

son &r

W

der.

Brooks Atkinson, Modern Library,

430; Journals of Ralph Waldo Emerson, der, E. W. EmerM.Forbes, Houghton, Miftlin, Boston, 1909-14, III, 200.

York, 1940,

s.

269

Amerihan Libntirlai ozel

karakterm

etkisi,

bireyin gdismesidir

...

Devlet bilge insani

egitmek icin var olur ve bilge insanm ortaya cikisiyla birlikte Devlet sorta erer.

san Devlettir,

Karakterin olusmasi Devlet'i gereksiz

kilar, Bilge in-

2

Amerikaltlara, "htikumet gucu sona erdigi zaman, yollann nastl yaptlacagi,

mektuplann

nasil iletilecegi ve tapu senetlerinin nasil

guvence altina almacagi konusunda endrseye kapilmadan hukumetten vazgecme" tavsiyesinde bulundu. 3 1850'de kacak kolelerle ilgili bir yasa tasanst Kongre'den gectigi ve Baskan tarafindan da desteklendigi zaman soyle dedi: "Tanri adma, buna itaat etmeyecegim!" Anarsist Benjamin Tucker'in ahntilamaktan hoslandigi su saurian yazdi:

Kiiise

toplumsal deger oldugnnda

Aile ocagi Devletin yerini aldtgmda,

Miikemmel Devlet gkar

ortaya,

Kendi eyinde cumhuriyetci olan,

Emerson, zor kullanan hukumetin yerine her sehrin karar almak icin forum olarak toplayacagi halk meclisini onerdi. On yedinci yuzyil Ingilteresinde bu meclisler gayet iyi hizmet vermisti ve yine verebilirdi, Ancak Emerson'un liberterizminin sinirlan da

toplumun kurallarla baglt olmasi serbestce kabul edilbu kurallara itaat etmekle ya da bunlan ancak icerden degistirmeye ya da geri cekmeye cahsmakla yukumlii olduguna inantyordu. Emerson'un loplumsal gorusleri, her §eyin birligini vurgulayan Transandantal felsefesinin sadece kuciik bir bolumfinu olusturuyordu. Bu dunyada her sey evrenin bir mikrokozmosu ve

vardi. Bir

diginde, kisinin

"yeryiizuniin kendisi bir cig damlasi halinde"dir. Evren ayni za-

manda

bir Yiiksek Akil ya

fnsamn ruhu Ustun-Ruh icin, dissal bir otoriteye

bir yasa

yac duymaz.

O

3

ya da gelenege ihtiyac yoktur. Evrende

olduguna gore, insan insani yasalara ihtihalde birey kendi dogrudan deneyiminin rehber-

daha yiiksek

2

da Ostun-Ruh tarafindan duzenlenir, ozdes ve insan dogasi kutsal oldugu

ile

Journals, V, 302-303.

The Letters of Ralph Waldo Emerson, der. Ralph New York, 1939, 1, s. 412-3.

sity Press,

L.

Rusk, Columbia Univer-

Attarjttmiti Tarihi

270

ligine guvenebilir; dolayisiyla

Emerson'un 6zdeyi?i "kendine gu-

ven"dir,

Walt Whitman Watt Whitman, Emerson'un Concord'daki edebiyat cevresinin bir uyesi degildi, ancak Bilge, onun bir tur ruhsal akrabahk tasidigmi kabul etti. Leaves of Grass (Qmen Yapraklan, 1855) ba§-

hkh coskulu

siir

kitabinm

ilk baskisi yapildiginda,

onun

"btiyuk

oldugunu soyledi ve ona "ozgur ve cesur dtis;unce hazzi" diledi. 4 Tams/tiktan sonra da Emerson, Whitman'm yasastz dogastni ovmeye devam etti. Whitman'in gecmi^i Emerson'unkinden tamamen farkliydi. bir kariyerin baslangicmda"

On

bir yasinda

okulu terk

etti

ve cesitli islerde cahsti.

Zamanla

gecimini matbaacihk ve gazetecilikle kazanmaya basladi. Brooklyn'de cikan Demokrat gazete EagJe'in editoru oldu, ancak Ozgurluk hareketini destekledigi icin isten

atildi.

kendi gazetesi Freemarii ctkardi, ancak bir

yil

yazilan,

sonunda Leaves o/Grass'ta

liksiz siirinin ilk cildindeki

Bunun uzerine

icinde

iflas etti. Ilk

bir araya getirilen

on

iki ba§-

dikkat cekici ozgunlugu pek yansit-

maz, Whitman'in Amerikah erkek ve kadinlar tarafindan okunan dunyasal ve mistik olanin dikkat cekici bir kansimini amac-

s/iiri,

hyordu. Ancak bu

pek

iyi

Emerson'un onayi

s;iir,

bir

yana birakihrsa,

karsilanmadi.

Whitman'in butun eserlerinde likci duriii

giiclu bir

demokratik ve

esit-

ve duyarhlik vardir, Yeni Dunya'nin "demokratik or-

talama ve temel e$iilik" siirlerine ihtiyac

duydugunu

hissediyor-

du. 5 "A Thought by the Roadside" da (Yol Kiyisinda Bir Diisunce) soyle yaziyordu:

Kendi haklanm

icin

vazgecilmez oldugu kadar, ayni haklara sahtp

olan baskatan i^in de -baskalanna ayrn $ans ve haktan saglarken

bana zarar verse de- vazgecilmez olan

Whitman upki Emerson

gibi

buyuk

esitlik,

6

bir liberterdi.

Kendi sarkismi

soyledi ve ozgiirluk sitrlerinde kendi ki§iligini sergiledi. 4

Emerson'dan Walt Whitman's, 21 "Introduction", Walt

York, 1983,

Temmuz

Whitman, Leaves

all mi.

1855,

of Grass

Justin Kaplan,

(1862), Bantam,

s. xix.

5

Whitman, "A Backward Glance

6

"Thought", op

cil, 5.

223.

o'er

Ancak

Traveld Roads",

op.

cit, s.

451.

New

Amerikan

I

271

ibcttfilcri

duydugu

benligin kutsalhgini overken, yotdaslarma ifade

etti.

Boylece yoldashk

sevgiyi de

sevgisitii giiclu bir bireysellik

duygu-

suyla birlestirdi; $iirlerinin Amerikan bireyciligini vurgulamasim

ve ona yardimci olmasim -"sadece dogada,

buyuk

salan arasmda

bir ders

dtizleyici egilimlerine bir karst

oldugu

onun

genellesmis; ya-

icin degil,

denge oldugu

demokrasinin

icin de"- istedi. $ar-

"tarn gelismeyi saglayacak ve bireyleri

kismdaki buyuk dusunce,

kapsayacak cokluklar" olusturmakti, 7 Bir gazeteci olarak Whitman, gundelik siyasetin yozlastinci niteligini ilk elden biliyordu.

Kendisi de Devlet'in elinde act cek-

Savas sirasinda Washington'daki askeri hastanede hastabakici olarak hizmet etti ve Dmm-Taps'te (Trampet Sesleri, 1865) ti.

Ic

siradan askere duydugu sempatiyi ve savasa

ga vurdu. Daha sonra basladi.

Bu

is

Bakan'in

Icisleri

duydugu

nefreii aci-

memur

olarak ise

Bakanhgi'nda

onun varhgim

kesfetmesi ve "vulgar" bir

kitabin yazan olarak asagilamasina kadar surdu.

Boylece kirli

Whitman

sulannda yuzen

styasetcileri ve yargiclan

pislik", "kapitolu

"toplumun

bekleyen yarasalar ve ge-

gormek icin uygun bir neden elde etmis olAmerikah cahsan kadin ve erkeklere de bir tavsiyesi vardi:

ce kopekleri" olarak du, s

Devietlere ya da onlardan birine ya da eyaletlerden birine,

Cok

diren, az itaat

et,

kolelik demektir, Tarn kolelikte, ne ulus, ne Devlet ne de eyalet kahr,

Sorgusuz

itaat, tarn

Ozgiirluk ebediyen kaybolup gider. 9 Serbestce yiirumek ve kimseye itaat etmemek dismda ruhu tatmin edecek olan sizce nedir?" diye sordugunda, anarsistler adma konusuyordu? Ancak siirlerinden radikal bicimde demokratik "

toplum anlayisi yonu sunmadi.

bir

ciksa da, acik ve belirli bir ozgur

toplum

viz-

Henry David Thoreau Withman'in derinden hay rani lk duydugu Henry David Thoreau icin ayni §ey soylenemez. "Thoreau'da onu bana cok yakin kilan 7

"A Backward Glance", op. at,

8

"To the States", op

9

Age,

s. 7.

ctt, s.

224.

s.

452-3.

Anar$izmin Tarihi

272

Whitman, "onun yasasizhgindan -karsi cikiragmen segtigi yolda kararhhkla alevkrine cehennem §mdanbir sey var" diyordu

10 ilerleyisunden soz ediyorum."

Throeau, Emerson'un etkisinde kalmasma ragmen Whitmanvari bir dunyasallikla mistisizmi birlestirdi ve Transandantalizm'i

daha dogalci bir yonde

ele aldi.

Kendi inanchrmi sadece

aktarmakla kalmadi, onlara uygun bicimde eylemek icln mucadele de

etti,

Throeau, Concord'da dogdu ve gencliginin buyiik bolumiigecirdi. Daha sonra Emerson'u izleyerek Harward burada nu Universitesi'ne girdi, Ogrenimini bitirdikten sonra ogretmen ot-

Bu deneyim onun domodern uygarhktan cabucak bikli ve yeni

du, ancak bir sure sonra Concord'a dondii. gasina pek uymamisti, bir hayat tarzi

aramaya basUdi. Bir sure Emerson'un evinde

ve ogrenci olarak yasadi. Bu da

onu tatmin etmedi.

i§ci

1845'te basit

hayat konusunda unlii deneyimini gerceklestirerek, Emerson'un Walden Pond kiyilarmdaki topraginda kendisine bir kulube yapyasadi ve meditasyon yapti. Tarn iki yil, iki ay ve iki gun orada 1845 yihnda bir gece ti. Ama Devlet onu rahat birakmayacaktt. Bu kelle vergisi odemeyi reddettigi icin tutuklandi ve hapsedildi.

deneyim onu, "Hukumetle lliskilerde Bireyin Haklan ve Gorevgecirilleri" basbkli bir soylev yazmaya yoneltti. Metin, gozden halideneme dikten sonra, "Sivil Hukumete Direnis" bashkh bir Duty of Civil Disobedience (Sivil kitap ttaaisizlik Gorevi Uzerine, 1849) adiyla yayimlandi. Bu olacakti. Thoreau'nun liberter dusunceye en buyiik katkisi Thoreau'nun kelle vergisi odemeyi reddetmesi Amerika'nm Meksika'daki emperyalisi savasina karsi sembolik bir protesto ni

aldi

nibayet

ve

harekeiiydi.

On

the

Hukumeti kendi hukumeti olarak

degil, kolelerin

olarak gortiyordu. "Kisiyi haksiz yere hapseden bir

hukumeti hukumetin yonetiminde, hakh olanin gercek ahlaki ilkesine dayanarak hapisligi kabul

etti.

yeri hapishanedir"

11

Emerson hakh olarak Thoreau'ya "dogusun Protestan" diyordu. Muhalifler'in (Dissenters) ozel kanaat hakkina duyduklan inanci Locke'un tiranliga direnme hakkiyla birlestirdi. Bunlara, oldukca ki§isel ve etkin bir bireycilik formu ekledi ve aralarmda 10

All mi,

1959, 11

W. 5.

Harding,

A

Tliorctm Handbook,

New York

University Press,

201.

Henry David Thoreau, Carl Bode, Penguin,

"Civil

Disobedience", The Portable Thoreau, der.

Hannonds worth.

1979,

s.

122.

Amerikan iWrtet \er\

273

I

de hukindugu pek cok anarsist bu lormu gelistirdi. Throeau'nun anahtar ilkesi, kisinin kendi kanaatini ya da ahlaki duygusunu yasama hakkina kesinlikle sahip oldugudur: "Bana dusen yegane yukumluliik herhangi bir zamanda dogru oldugunu dusundu-

Gandhi

Martin Luther

ile

King'iti

ve liberteri etkileyecek olan

giim seyi yapmakur." 12

Godwin

Tipki

gibi o da,

bu

bireysel hakki insan yapisi yasa-

lann karsisina koydu. Kisi bir yasanin yanlis oldugunu diisunuyorsa, ona itaat etmekle yukumlu degildir; hatta ki§inin gorevi boyle bir yasaya itaat etmemektir. arasinda pek az

pisi yasalar

Bu nedenle ahlak ve

iliski vardir:

kadar adil kilmadi; ve yasalar ne kadar

insan ya-

"Yasalar insanlan zerre

iyi

hazirlanmis otursa ot-

sun, insan la nn onlara duyduklan saygi yiizunden her

gun

ada-

letsizlige yol acarlar." 13

Insanin sadece kendi vicdaniyla ayirt

ettigi

daha yuksek bir

yasaya uymasi gerektigine inaniyordu. Bu inane. Thoreau'yu dt$-

hukumeti reddetmeye goturdii. Boylece, Jefierhukiimet en kuctik hukumettir" formulunun otesine gecerek "en iyi hukurnet hie olmayan hukumettir" seksal otoriteyi ve

son'un "en

iyi

lindeki anarsist

sonuca

utasti. 14

Thoreau hukumetlere

yonelttigi

ilirazm diizenli ordulara kar§i da yapilabilecegini hissediyordu:

her ikisi de insanlan dusunce yetenegi olmayan makineler gibi

kendi bedenleriyle Devlet'e hizmet etmeye mecbur buakir. Ahlaki ve siyasal yukumluliik konusunda one surdugu go-

rusun otesinde, Thoreau'nun

sivil itaatsizlige iliskin

denemesin-

den cikan en onemli sonuc, ozgiirluk tutkusudur: "Zorlanmak icin diinyaya gelmedim" der. "Kendi tarzimda soluk alacagim." Hapisten cikar cikmaz yapttgi ilk

i§

"Devlet'in hicbir yerden go-

rutmedigi" yuksek bir tepedeki yaban mersinleri arasmda ytiru-

mek oldu. 15 Issizhgi

lugunda

bir

"mutlak

ozgiirliik",

modern kent uygarhginin yok-

vaha olarak kutsamasina yol acan da

du. 16 Thoreau

dunyanm ancak

issizlik i?inde

aym

durtuy-

korunabilecegine

onu siyasetin otesine "Toplumda yasanan devrimlerin ?ogu

inaniyordu. Savundugu toplumsal ekoloji, tasiyacak kadar radikaldi: bizi fazla ilgilendirmez

ve endiselendirmez;

12

Age,

13

Age.

It 15

16

"Walking" (1861), The PortabU Thoreau,

s.

ill.

Age,

s.

109.

Age,

s.

127, 130. s.

592.

ama bana lrmaklan-

Anar$izmin Tarihi

274

mizin yok olmakta ya da melez famin olmekte oldugunu soylerseniz, dikkat kesilirim." 17

Thoreau yurttaslanna soyte diyordu; Buna ozgur ulke mi diyorsunuz? Ozgurluk, Krai George'dan ozgur

olmak ve Krai Onyargi'nin

koleleri

olmak midir?

Siyasal ozgurlu-

giln, bir ahlaki

ozgurluk araci olmak dismda degeri nedir? Kole

ma

mu

ozgurlugu

Ovunuruz?

Bizler, ozgfirlttgun nihai

setciler ulusuyuz.

ol-

yoksa ozgtlr olma ozgurlugu mil, hangisiyle

Cocuklanmizm

savunusuyla ilgilenen bir siya-

<;ocuklan belki gergektert ozgur

olabilecekler. 18

Walden;

Woods 'da (Walden ya da Ormanda Hayat,

or, Life in the

1854), sanayilesmis kentte yasayan insanin "sessiz umutsuzlu-

gu"nu ya da yabancilasmasini, bir liretici ve tuketici olarak dogadan kopusunu betimledi. Kar ve giic. arayan modern insan yolunu kaybetmistir, Kolelik sadece Zend esirler biciminde olmadi, pek cok zeki efendi bir but-tin olarak toplumu kolele§tirdi. En kottisii insanlar

mun

listesinden

yrjnelttiler. Bu durugelmek idn Thoreau, Walden'deki got kiyisinda

kendi kendilerini kolelige

olabildigince kendine yeterli bir hayat tarzmi secti. Hayatin sa-

dece en temel gercekleriyle yuz yiize olmak icin ormanlara, basil,

bagimsiz, yuce gonullu ve gtivenli bir hayat surmeye

Thoreau

gitti.

issizhgi seviyordu. tlkel olana tutkundu. Bedeni-

nin tense 1 canhhgi ona haz veriyor (kadintan degertendirmekten

uzak otsa da) dogadaki canhhk onu buyuliiyordu. Tarn bir miin-

Thoreau

zevi olan

ilk

donmek

imgesel Kizilderililerden biriydi. Ukel ha-

butun kaAmerikan Kmlderililerinin kulturu onu buyulemis olsa da, zaman zaman, "dogaya kaba ve kusurlu davranmalan" onu ofkelendiriyordu. Maine'de yasadtgi mutsuz yat tarzma

zanimlanna

sirt

istemiyor, ancak Bati uygarhginin

ceviriyordu.

bir geyik avtni soyle hatirhyordu:

"O

sirada ve haftalar sonra,

kendi tabiatimtn, orman deneyiminin bu bolumu icin yeterince

islenmemis oldugunu hissettim ve hayatimizi tipki bir cicek ko-

panr

gibi

sefkat

ve incelikle yasamarmz gerektigini hatirla-

dim." ig Harold Beaver "The Transcendental Savage", TLS (6 Ekim 1978).

17

Alinti,

18

"Life

19

Ahnti, Alhert Keiser, The Indian in American Literature, Oxford University

Without Principle"

Press,

New

York, 1933

:

s.

(

1861), The Portable Thoreau,

227.

s,

650.

AmerihitH l.iWitcrleri

275

Boylece Thoreau sozde uygarh^m buriin kazanimlanni reddetmedi. Walden'de sadece "llkesiz Hayat"i kinamakla kalmadi,

"Yuksek Yasalar"a (bu, kitabinda

ma

cagnsi yapti. "Okuma"yla

bir

ilgili

taplann incetenmesini tavsiye

etti.

boliimun adiydi) gore yasa-

bolumde en eski ve en

iyi ki-

Bu kitaplann yazarlan, "her

toplumda gorulen, dogal ve karsi konulamaz, insanhgi krallardan ya da imparaiorlardan daha fazla eikilemis bir aristokrasi"dir. 20 Thoreau, ogrenmenin olmadigi, belirli bir tarzdan yoksun bir hayattan degil, basit bir hayattan yanaydt. Gokyiizu ve yeryiizu, uygarlik ve yaban, demiryolu ve gol arasinda bir yerde durdu; kayip Amerikan Kizilderililerinin ilkelliginde yucelen ve dogu mistisizminin "Yuksek Yasalan"na ulasmaya calisan Trans and an tal bir vahsi olarak kaldi. Kisiligindeki ikiligin gayet digi gibi

iyi

farkindaydt ve "daha yuksek, ya da denil-

manevi hayata yonelen

yanda

bir icgudu, ote

ilkel ve

vahsi olana yonelik bir baska icgudti" gelistirdi. "Ikisme de bu-

yuk

bir saygi

duyuyorum" diyordu. "Vahsi

olani da digeri kadar

seviyorum." 21 Ancak "uygarlik" ve "barbarlik" alternatiflerinin otesine gecerek, ikisinin yaratict bir sentezini olusturdu.

ve kulturde

hem

hem

kendisi

Thoreau biiyuk

de yu mas Ian icin en

bir isyanci

olmakla

birlikte,

Dogada

iyisini istedi.

isyam genellik-

Ancak onun bireyciligi kapitalizmin kabalasmis ve dar bireyciligi degil, modern uygarligin zorlayici kurumlan ve konformist davranisi karsisinda bireyselligi korumak isteyen bir bireycilikti. Ne toplumu reddetti ne de basle kisisel

terimlerle ifade

etti.

kalanyla birlikte olmayi. Civil Disobedience 'ta (Sivil ttaatsizlik)

"kotu bir tebaa olmayt ne kadar istiyorsam

iyi bir

komsu olmayi

da o kadar istiyorum" der. 22 Amerikan toplumuna, o toplumun gercek nitetigini kendi yurttaslanna a^iklamaya ^alisarak hizmet etti.

Thoreau, ticaretin ve mudahaleci Devlet gucuniin telash ve endiseli hayati yerine, koylerden olu^an merkeziyetsiz bir top-

lum

tavsiye

etti.

Insanlar

komsuluk

iyi

hayat surerlerse, gonullu oriintuler gelistireceklerdi.

isbirligi

O

iliskileri

iginde basit bir

yapabilecekleri gayri resmi

zaman

polise ve

orduya ihtiyac

kalmayacakti, ciinku hirsiztik diye bir sey olmayacakti. Boyle bir 20

Bkz Thoreau, Walden; 1960,

s.

or. Life in tht

74.

21

Age.s. 143.

22

"Civil Disobedience", op.

tit, s,

130,

Woods (1854),

Signet,

New

York,

Anar$iz>nin Tarihi

276

toplumun dar

da gerekmezdi. Tipki kendisinden Thoreau da, olanca entelektuel ve toptumsal potansiyelimizi gelistirmek igin bo? zamana ihtiyacimiz oldugunu soyledi: "Bu ... koylerin birer universite oldugu zamandir. Kolektif davrants, kurumlanmizin ruhutia uygundur goruslii olmasi

sonra gelen Kropotkin

...

gibi,

Soylulanmiz olacak yerde, soylu kdylerimiz olsun." 23 Thoreau, kolelik

kar§iti bir

kampanyaya

kisa sure katitmast-

ntn di§inda, herhangi bir orgutlii siyasal harekette yer alma

giri-

siminde buluntnadi. Ki^isel ozgurlugunu olaganttstii bir ktskanc-

korudu ve toplumla olan baglannin ve ona kar$i yiikumlulugimun "<;ok az ve ge^ici" oldugunu hissetti. Siyaset denilen seyin cok ytizeysel ve insanhkdisi oldugunu diisunuyordu. Oyle ki, "pratikte beni herhangi bir bicimde dikkate aldigini asla kabul edemem." 2 Ahlaki onemsizlestirdikleri, oy vermeyi sadece likla

' t

"ahlaki tonu cok zayif olan, ki

dama

ya da tavla gibi bir oyun, ahla-

soranlara ragmen bir dogru yanhs oyunu"olarak gordukleri

i^in siyaset ve siyasetcilerle alay etti. 2S

Thoreau bu "tek

ki§ilik

devrim"i uygularken, insanhkla

olan daha geni§ baglanni inkar etmedi. Isyan ve direnis eylemleri

yapmama konusunda soyle diyordu: "hayatiniz, makihukumet, savas ve sanayilesme makinesini durduracak bir kars>giic olsun." 26 Gandhi ve Martin Luther King'i etkilemesine ragmen Thoreau lam bir ban§ci degildi. Unlit isyanci kaptan John Brown'in zenci koleligine kar§i bir protesto olarak 1859'da ve isbirligi neyi,

Harpers Ferry'i ele gecirmesinden sonra yazdtgi

John Brown'da (Kaptanjohn Brown Icin Bir rudan eylemi savundu. in

Thoreau

A

Plea for Capta-

Itiraz,

1860) dog-

Devlet'in zorlayici niteliginin farkmdaydi. Vergi

tahsildannin kijiliginde

De vie tie

tanistigtni soyledi ve kendisine

dayatilan vergi faturasini reddettigi

zaman

Devlet'in kendisini

nedensiz yere taciz ettigini du$undu. Ancak zor kullanarak Dev-

yikmaya calt$madi. Sadece Devlet'e sadakat gostermeyi redonaylamadigi eylemlerde bulundugu icin geri cekildi, ondan uzak durdu. Asbnda Thoreau asamati gecisi savunuyordu. "Kendisine let'i

detti;

23

Walden, right

24

op.

cit, s.

78. Bki.

Man", Anarchy,

Walden,

op.

cit, s.

3,

Richard Drinnon, "Thoreau's Politics of the Up-

26, 1963,

25

"Civil Disobedience", op. d(,s.

26

Age,

s.

120.

s.

636, 653.

115

122-3.

Amerikan

hukumet

I

277

ibrmiliii

dist diyenlerin aksine, luikiinK-tin

liemen ortadan kalk-

hemen daha iyi bir hukumciin kurulmasini istiyorum," diyordu. Hukumet ten ve Devletien hoslanmiyor olabilirmasini degil,

di,

ancak

bu,

onunla

hicbir

ili§kisi

olmayacagi

anlarrtina

gelmiyordu: "Kendi tarzimda Devlet'e sessizce savas actyorum.

Gene de onu

bir

bicimde kullanacak ve ondan olabildigince ya-

rarlanmaya cahsacagim." 27 Savas finansmam saglamak icin vergi

odemeyi reddederken, yollar ve oku liar icin vergi ode me ye istekliydi. Hayranlik duydugu Grek Stoacilan gibt, kendisini siyasetin otesinde gordti. Devlet

onun bedeniyle

zihni daima ozgur olacakti; "Eger bir gucti ve hayalleri ozgurse

onu tama m e n

e ngelley e

dusiinceleri, hayal

akilsiz yoneticiler ve

...

m e zle

nasil ugra§irsa ugrassin,

adamin

.

r

reformcular

2S

Thoreau, bir anar§ist degil daha cok bir liberter olarak gorulmelidir, ciinku anarsistlerin nihai hedefi olan Devletsiz top-

lum gorusunii paylasirken, Devlet'in §imdiki haliyle kultanilmasini ister ve onun nihai olarak ortadan kalkmasindan once uzun doneminin gerekli olacagina inanir, Bununla birlikdunya ve merkezi olmayan bir toplumda kendi vicdanimn sesini dinleyen ve kendi kendini yoneten bireyler tasarlayarak modern anar$izmin dogusunu haber verir. Dogayi korudukca kendimizi de korumus olacagimizt kabul ettigi icin, bir haztrlik te,

ozgiir bir

toplumsal ekolojinin de onculerinden

27

Ages. Ill,

28

Age.

s.

133.

131.

biridir.

BOLUM DORT Klasik Anar^ist Du§unurler

&

Yazgtmtz, uluslann bir hukumetin

ya da ba$ka

bir ulusun

vesayetinde olmasmi artik gerektirmeyecek bir ideal kusursuzluk

durumuna

ula$maktir. Bu, huktimetin yoklugudur; diizenin en

yuksek

ifadesi olan anat$idir.

ELISEE RECLVS

Hukumet }arlatanhgi

bir kez ortadan kaldinldiginda, havrayi$i en

zctyifolan insanlar bile, hendilerini kotuye kidlanan dewlet

iwkkabazmtn

hilelerini sezecek

kadar

giXclu olabilitier,

WILLIAM GODWIN

Sosyalizm'tn olmadigi dzgHrluk, ayricalik ve adatetsizliktir

...

Ozgiirlugun olmadigt sosyalizm, kolelih ve vah$ettir.

MICHAEL BAKUN1N

Batun hakumetler

e$it 6[c tide. iy\ ve kotiidur.

LEO TOLSTOY 10

Kendi i$inize bahin,

BENJAMIN TUCKER

En

ideali anar$idir.

15 William Godwin: Duzen A§igi

&

WiHiam Godwin

anarsist ilkeleri a^ikfa ifade

Temel

An Enquiry Concerning

eseri olan

Adalet Ozerine Bir Inceleme, 1793) yasadigi

William

bir etki yaratti. Radikal dostu

eden

ilk ki$i oldu.

Political justice (Siyasal

donemde muazzam

Hazlitt, "Parliyordu" diye

yazdi,

Sohretin gok kubbesinde bir gtine? gibi; hig kimseden

soz edilmiyor, kimse

ozgiirlugun, dogrulugun ve adaklin S62

onun

ad(

kenin

cok uzakta degildi

felsefi

onun kadar

onun kadar aranmiyor ve izlenmiyordu ve

...

konusu oldugu yerde,

Bizim zamanimizda

rti?bir eser ul-

du§uncesine Siyasal Adalet Uterine inceleme kadar

buytik bir darbe indirmemisti, 1

Basbakan William n

uc. Ingili2

yan

Pitt

yazara kargi dava a?mayi dusiindu, ancak

altim eden bir kitap, barcayacak

kisiler arastnda fazla bir hasara

uc; silini bile

olma-

neden olamaz" gerekgesiyle

fikrinden vazge^ti. Aslmda, Political Justice (Siyasal Adalet) yari fiyatina satihyor ve isciler bi

kendi aralannda para toplayarak

kita-

satm ahyorlardi. trlanda ve Scotland'da kitabin korsan baskiWilliam

Hazlitt, TTte Spirit oj the

ford University Press, 1954,

s.

Age;

19-20,

or,

Contemporary

Portraits (1825),

Ox-

282

Anar$iztnin Tarihi

Ian elden ele dolasryordu, 1796 ve 1798'de Godwin genel istek uzerine kitabm daha ucuz baskilanni cikarmak zorunda katdi. Kitap sadece olusum halindeki i^gi hareketinin John Thelwall ve Francis Place gibi onderlerini degil, Wordsworth, Sou they ve Coleridge gibi anlasilmasi guc gene sairleri de etkiledi. 2

Godwin'in eserinin, felsefi agirltgina ve incelikli uslubuna ragmen kazandigi buyuk basari, 1 790'larda Britanya'nin devrime ne kadar yakin oldugunu gostertr. Ne var ki Pitt'in devrimci Fransa'ya ilan

ettigi savas, Ingiliz

yurtseverliginin kisa sure icin-

de bir hayalet gibi yiiksetmesine neden oldu. Pitt'in radikal onderleri sistematik bicimde cezalandirmasi ve 1794'te Susturma Yasalan'ni cikarmasi, reform hareketini sonunda bir kusak bo-

yunca susturdu ve parcaladi, Godwin, insan haklarmi ve radikal dosdarim bir dizi etkileyici brosiir yazarak cesaretle savundu, ancak yiizyilm donumuyle birlikte o da ozgiirluk davasiyla ayni mezara gomuldu. Fransiz Devrimi'nin girdabiyla yukseldi ve onunla birlikte yatisarak asagilara indi. De Quincey'in yazdiklankibar cevrelerde yer alan pek cok insan, Godwin'i "ayni yabancilasma ve dehsetle, bir gulyabani ya da kansiz bir

ria bakilirsa,

vampir

gibi" algiladi. 3

Ama

her sey kaybedilmedi. Gene Percy Bysshe Shelley 1812'de "anlatilmaz heyecanlar'la Godwin'in hala hayatta oldugunu kesfetti ve onun kiziyla kacip evlenmekle kalmadi, ayni za-

manda Godwin'in felsefesini misralara doken en buyuk anarsist Zaman zaman Ingiliz sosyalizminin babasi denilen Robert Owen, Godwin ile tamsir tanismaz dost oldu ve onu ken-

sair oldu. 4

di felsefe ustasi olarak kabul

etti.

1830'larda ve 1840'larda, ajitas-

yonlannin en yuksek noktasinda Owenciler ve Chartistler, Godwin'in eserlerinden ahnmis pek cok parcayi kendi yayin organlannda bastilar ve 1842'de Siyasal Adatet'm yeni baskisini yapti-

Godwin'in Devlet'in nihai olarak sonumlenecegi ozgur ve anlayi§i, erken Ingiliz sosyalist dusimurter, ozellikle William Thompson ve Thomas Hodgskin aracihgiyla Marksist lar.

esit

toplum

imgelemi rahatsiz etmeye basladi. 2

Godwin'in

yaratttgi etki

Yale University Press,

konusunda, Bki. Peter Marshall, William Godwin, Londra, 1984, bol. viii.

New Haven

&

3

Thomas de Quincey, Collided

4

Percy Bysshe Shelley'den William Godwin'e, 3 Ocak 1812, The Liters of Percy Bysshe SMley, der. Frederick L. Jones, Oxford University Press, 1964, I,

220.

Writings, der. David Masson, 1897,

111, s.

25,

William Godwin Duzrn

283

Assfci

Ilk bakista Godwin anarsizmin ilk ve en biiyuk filozofu oluygun bir aday gibi goruitmez. 1756'da Wisbech'te unvanina ma 'in baskenti) on uc cocugun yedincisi Cambridgeshire (Kuzey

olarak dunyaya geldi. Babasi bagimstz bir papazdi (minister/ Anglikan kilisesine bagh olmayan Protestan ya da Presbiteryen kilisesi papazi, en.).

William'in

dogumundan hemen sonra ku-

zey Norfolk'taki kuciik Guestwick koyiine tasindi. Ancak bu bolgede giiclu bir isyan gelenegi vardi. 1549'daki toprak kapatmalara karsi bir koylu isyani yasanmis, Ingiliz Devrimi sirasmda Dogu Anglikanlar, Bagimsizhk hareketinin omurgasim burada olusturmuglardi. Godwin'in babasi dinsel toplantilarda "Cromwell'in sandalyesi"nde oturacakti. liz

Soz konusu sandalyenin Ingi-

Devrimi'nin onderinden gelen bir armagan oldugu soyleni-

yordu. Ayrica Godwin, Ingiltere Kitisesi'ni ve onun iman kurallanMuhalifler'e (Dissenters) mensup bir ailede dunyaya reddeden ni

Ne pahasina olursa olsun ozel kanaat hakkim savundular. Muhalifler 1689'dan beri resmen hosgoriiyle karsdaniyor olsalar geldi.

da, kendi re

dogum

kayitlanna sahip olamiyor, ulusal universitele-

giremiyor ya da

kamu

gorevinde cahsamiyorlardi. Sonucta,

grup olusturdular ve tngiltere Devleti'ne siirekli muhalefet ettiler. Godwin ilk adimlanni bu gelenegin i^inde am. Biiyiikbabasi onde giden bir Muhalif papazdi. Babasi da bir papazdi ve Godwin hep onlar gibi olmak istedi. ayri ve farkh bir kultiirel

Cocuklugunda Godwin koyu bir dtndardt ve entelektUel bakimdan erken gelismisti. On bir ya^inda Norwich kentindeki bir din adamintn, Samuel Newton'un yanma ogrenci olarak gonderilmesine karar verildi. Bu donem Godwin'in hayatmi bi^imlendirecekti. Newton'un sen egitimi Godwin'in cezalandirma ve zorbahktan nefrei etmesini sagladi. Ancak Newton ayni zamanda

asm

bir Kalvinist,

siydi ve dindar

Robert Sandeman ogrerilerinin bir

Godwin

izleyici-

kisa sure icinde yeni ogretmeninin inan-

cim benimsedi.

Sandeman akla onem veriyordu: tnayet sadece cah§mak ya iman etmekle degil, gercekligi akilci bicimde algilamakla, da ile yanli§i ayirt etmekle kazanilabihrdi. Sandemancilar dogru Yeni Ahit'in ogretilerini kitabi olarak yorumladilar; kardes^e birbirlerini sevmeye ve servetlerini paylasmaya cahstilar. Ayni

zamanda demokratik ve cogunluk hakimiyetini

esitl ike iyd iter.

reddettiler,

hem

Hem

mutabakat adina

de mezhep

ici

kamu

ha-

Anarsizmin Tarihi

284

yatinin farkliliklarmi ortadan kaldirdilar.

Butun kadm ve erkekkurtanlma ve lanetlenme bakimindan esit olduklanm du-

lerin

siinuyorlardi.

Godwin, zamanla di ve insanin

masum

Kalvinist

ve

Tannyi gokyuzunden yere

mukemmel oldugu sonucuna

indir-

vardi, an-

cak Sandemancilann toplumsal ve iktisadi ogretilerinin biiyuk

bolumiinu benimsemeye devam etti, Erken Kalvinist doneminde asm Stoizmi ve ozel duygularm reddini benimsemekle bir

kalmadi, akilci dusuncenin insan eylemlerinin kaynagi oldugunu savunan Sandemancdigi da ozgul olarak savundu. Newton'un entelektuel ve duygusal serasim terk eden Godwin, on yedi yasinda, on sekizinci yiizyil Ingilteresinin en iyi yuksekogretim merkezlerinden biri olan, Hoxton'daki Muhalif Akademi'ye girdi. Burada, insan zihnini bos bir kagida benzeten

Locke'un psikolojisini ve dunyayi dogal yasalann ydnettigi bir

makine olarak resmeden Newtoncu bilimi ve erdemin kose taslan olarak yardimseverlik ve faydayi savunan, Hutcheson etikini temel alan bir egitimden gecti. Godwin aym zamanda, butun eylemlerin Onceden var olan nedenlerle belirlendigine dair bir "zorunluluk" inanci ve dissal dunyamn zihin larafindan yaratildigina dair "maddeci olmayan" bir inane olusturdu, Onun dii-

suncesindeki bu

iki

dayanak sonraki hayatinda pek az

degisikli-

ge ugradi.

Godwin, ogretmenlerin din ve siyaset konularmda asm libeolmalanna ve serbest arastirmayi tesvik etmelerine ragmen Hoxton'dan girdigi gibi cikti: Bir Sandemanci ve Tory olarak. Papaz olmaya cahsti, ancak guney Ingiltere'deki kirsal cemaatler tarafindan uc kez reddedildi. Bir yeniden degerlendirme ve kendini sinama doneminden gegti. Entelektuel gelisimi hizliydt, O ral

sirada

Amerikan Bagimsizhk savasi uzerine yapilan

siyasal tartis-

malar onu savasa karsi Whig muhalefetini desteklemeye yoneltti; Latin tarihcileri ve Jonathan Swift okuyarak birden cumhuriyetci oldu.

En cok Fransiz filozoflanndan nin dogustan

oldugunu

etkilendi. Rousseau'da, insa-

kurumlar tarafindan yozlastvnldigim, ozel miilkiyetin insanhgin cokiisii oldugunu, insanin 6ziyi

takat

gur dogdugunu fakat her yerde zincire vuruldugunu okudu, Helvettus ve d'Holbach'tan, butun insanlarm

esit oldugunu ve toplumun insan mutlulugu ifin bicimlendirilmesi gerekiigini ogrendi. Kitaplannm kapagim kapatliginda biitun diinya goriisu

William Godwin. Dtrzrn

285

.Asigi

Butun bunlar ondaki Kalvinisi insan anlayisini zayiflatti. Bir sure ateist degil, daha cok bir Socinus (Isa'nin kutsalligtni ve ilk giinahi reddeden) tarafian oldu. Papazhga pek uygun degismisci.

olmadigini anlayan Godwin, Londra'ya giderek ogretmenlik ve yazarhkla hayatini kazanmaya karar verdi.

Godwin kisa arahklarla, William Pitt'in hayatini anlatan bir eser, Whig davasmt destekleyen iki brosur, bir edebi oykiinmeler derlemesi ve uc kisa roman yazdi. Vaazlarmdan bir an once kurtulmak hevesiyle. Sketches of History (Tarih adi altinda bir secki yayimladi. Incil'deki

Eskizleri,

Tannnm

1784)

bir "teorik

devlef'te bir "siyasal yasa koyucu" gibi davrandigi, ancak "bir

ran olma hakki"na sahip olmadigi gozleminde bulundu, Lost'taki (Kayip

bu konuda Milton'un Paradise

anlatisindan derin bicimde etkilenmisti.

ti-

Godwin

Cennet) $eytan Seytan, daha

Buna gore

sonra yazdigina gore, kendi yaraticisina, yaratrrns oldugu asm esitsizligin yeterli bir nedeni olmadigi icin isyan eden "oldukca erdemli bir varhk"

idi.

Kovutduktan sonra da isyan etmeyi sur-

durmiistu, ciinku "zihnindeki akil ve adalet duygusu, kaba giic

duygusundan daha giicluydu." 5 Bu donemin en onemli siyasal eseri hie kuskusuz An Account oj the Seminary (Bir Uahiyat Okulu Degerlendirmesi, 1783) idi. Godwin, Grek, Latin, Fransi2 ve lngiliz dillerinde on iki 6grencinin egitilmesi icin Epson'da boyle bir okul acmaya niyeclendi. Okula hicbir ogrenci girmediyse de, bu tanitrm brosuru liberter ve ilerici egitimin

den

biri

en keskin ve

etkileyici degerlendirmelerin-

olarak etkisini surdurdii. Brosur, Godwin'in, cocuklann

sadece dogustan

masum

ogretmenlerin de on farm

ve

iyi yiirekli

belirli

olmakla katmadiklanna,

yeteneklerini gelistirmeieri, oa-

davranmalan gerektigine inandigini gosterir. Bu Tory ogrencisi ve Kalvinist papaz su sonuca varmisti:

lara iyi ve nazik

eski

Toplumun durumu, tarusma nin

bir digeri

kaynaklanmahdir; doga bizi ki,

goiiirmez bicimde yapaydir; bir insa-

tuerindeki gucu daima anlasmadan ya da fetihten esit kilmistir.

riukiimet daima yonetilenin ftkrine

kubbenin altindaki en ezilmis insanlarm

Kacmilmaz sonuc sudur

bagimh olmahdir. Gok bile

kendi dusunce

tarz-

lanni degi$tirmelerine ve ozgur olmalanna izin verelim. William Godwin, Sketches of History, In Six Sermons (T. Cadelt, 1784), s. 5, 20; Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice, 3. b$k., G. G. J, Ro-

&

binson, 1798,

1,

323.

Anar$iztnin Tarihi

286

Hukumetin insanlan erdemli ya da mudu kilma gucu cok toplumun olgunluk doneminde

lir;

sinirh-

o ancak toplutmin bebeklik doneminde onemli seyler yapabi-

dir;

donuk eylemlerimizin

ise disa

sadece birkacim yonlendirebilir. Ancak ahlaki yaratihsimiz ve karakterimiz en cok ve belki de butunuyle egitime baghdir. 6

Fransiz Devrimi'nden bes

liadanm

yil

belirlemisti. Radikal

dosdugu onu daha sonra

ateist

ttilugunu kabul etmeye ikna

Erken eserlerinden

once Godwin, Siyasal Adalet'm ana oyun yazan Thomass Hokroft ile olmaya,

ve hukumetin ko-

evlilik

etti.

higbiri

ona

fazla

para kazandirmadigi

Godwin gecimini kazanmak amaciyla Grub Caddesi'ndeki

icin,

Whig

dergi burolannda calismak zorunda kaldi. Pitt hukumeti-

nin Irlanda ve Hindistan'da yaptigi baskiya dair yazilar yazdi.

Hollanda devrimine

iliskin bir tarih yazisinda,

Amerikan Devri-

mi'ni atesleyen "ozgurliik kivilcimi"nin yayilacagim 1787'de gor-

du ve

soyle dedi: "sal bir yeni cumhuriyet butun Avrupa'ya yayi-

lacakur." 7

1789'da Fransiz Devrimi'nin patlak vermesi beklenmedik

Godwin otuz uc yasmdaydi ve tipki William Wordsworth gibi "kalbi yuce ozgurliik duygu-

bir gelisme degildi.

Blake ve William

lanyla carpiyor"du. 8 Hareketsiz kalamazdi. cisi tereddiit

1791) birinci

Whig

Tom

Paine 'in yayin-

Godwin, Rights of Man'in (Insan Haklan, bolumunun basilmasina yardimci oldu. Bu arada

edince,

giirliik

mektup yazarak, soyle dedi: "Ozyetenek ve erdemden ba$ka hayran olunacak sey birak-

maz

Bir devlete yeterince ozgurliik verirseniz, o devlette kotu-

siyasetcisi Sheridan'a bir

...

lugun barmmasi imkansiz

olur." 9

Kizi Mary'nin daha sonra

aktardigi bir gozleme gore, Godwin'in

"mukemmel

ozgurliigun

oldugu yerde hicbir kotuluk var olamaz" inanci, "sisieminin temeli, butun insanhk ailesini birbirine baglamak istedigi adalet kcmerininkilidi"

idi,

10

Burke'un Reflections on the Revolution tj

in France'\

Ihr Anwchisl Writings of William Godwin, der. Peter Marshall,

1986,

I'ii-v;,

mundr

s.

140.

Bu brjlumun buyuk kismi

ilk

kez bu eserin

bolu-

yer aldi.

(niilivm. History of the Internal Affairs #f the United Provinces, 1787,

8

Al

9

Godwin'ilra Sheridan'a, age,

Mary

Freedom

giris

7

10

(Fran-

William Godwin,

\ln My, C.

Kegaiil-....!.

Kegan

5,

s.

332.

81.

Paul, William Godwin. His Friends

1876,1,76.

s.

77,

and Contempories,

William Godwin; Du^en Ajigt

Devrim Uzerine Dusunceler, 1790)

sa'daki

tetiklemi§ti,

ancak Godwin

almaya ve siyaset gil,

ilkelerini

yazmaya karar

eser

bir brosurler savasini

giiniin catismalannin uzerinde yer

saglam

bir temele yerlestirecek bir

verdi. Bir fitozof olarak, pratik aynntilari de-

Bu nedenle, yogunlas-

evrensel ilkeleri ele almak istiyordu.

maya, siyasal teoride en ti.

287

iyi

ve en liberal olani gelistirmeye

calis-

Goruglerini dikkatle siraladi, acik ve kesin bir uslupla yazdi,

Sonuc,

An

Enquiry concerning Political Justice, and

its

Influence on

General Virtue and Happiness (Siyasal Adalet Ve Genel

Erdem

ile

Mutluluk Uzerindeki Etkisi Uzerine Bir Inceleme, 1793) oldu. Godwin'in onsozde gozlemledigi gibi, eser kendi yolunu cizdi ve arastirmalan ilerledikce, fikirleri

daha "keskin ve olgun"

En buyiik mutluluk toplaminin uretilmesini hedef

hale geldi.

igi duygulan, minnettarhgi, vaatleri, yurtseverligi, haklan ve birikmis mulkiyeti reddeden bir adalet teorisi.

alan ve aile pozitif

gelistirdi.

man

Hukumete

iliskin goruslerinin

degismesi

zaman

za-

neden oldu. "Dogasi geregi hukumetin bireysel zihnin gelisimine ters dustugu (ark edilmedikce" eserin ana bolumune girmemeye karar verdi; "ancak... ilerledikce ortaya koydugu onermenin cok daha genis kapsamh oldugunu anladi ve carenin nitetigini daha farkh bicimde gormeye basladi," 11 Fransiz Devrimi'nin deneyimi en basit yapida bir hukiimeiin gerekli oldugu konusunda onu ikna etmis bulunuyordu, ancak cedil

hatalarina

sur manttgi onu insanhgin ancak hukumetin nihai olarak orta-

dan kaldinlmasiyla aydinlanabilecegini ve ozgur olabilecegini du§tinmeye yoneltti. Boylece Godwin, Paine gibi tngiliz Jakobenlerine gok yaklasti, ancak sonunda inanch ve acik sozlu bir anarsist, hukumetsiz toplumun ilk buyuk savunucusu oldu. Siyasal Adalet, Godwin'in bir anda sohreie kavu§masma neden olan tek eser degildi. L794'te Things as They are; or, The Adventures of Caleb Williams (Kendi Halinde §eyler ya da Caleb

Williams'in Seruvenleri) adh romanini yayimtadi. Burada, "hii-

kiimetin ruh ve karakterinin toplumun her bir gozenegine nasil

kacma kovalaBu kitap da btiyuk bir bageser olarak taninacakti. Sadece parlak bir sosyal gozlem urunii degil, modern varolusculugun kaygilarim haber veren ilk korku romani ve ilk zorla girdigini" gostermeyi amaclayan carpici bir

ma oykusu

anlatihr. 12

11

Godwin,

12

Godwin, Things der.

Political Justice,

t,

x.

as They Are' or

The Adventures of Caleb Williams (1794),

Maurice Hindle, Penguin, Harmondsworih, 1987.

s, 3,

Anar$izmin Tarihi

288

roman olarak da gorulebilir. Godwin'in Siyasal Adalet'i, Britanya'nin devrimci Fransa'ya savas ilan etmesinden on bes gun sonra yaymilandi. O sirada psikolojik

halk "insan zihninin

...

kendisine karsi silahlanmis butun onyar-

gilan"yla "tarn bir pantk" yasryordu. 13 Pitt'in

biiyuyen reform hareketini Holcroft,

Home

ezmek

icin,

hukumeti

hareketin

Tooke, Thelwall ve digerlerini Yuksek Iha-

Godwin, cok

net'ten tutukladi.

iyi

hazirlanmts Cursory Strictu-

(Gelisiguzel Yergiler, 1794) onlan savundu, Juri,

res'te

Godwin'in brosiirunun siz saydi.

gittikce

onderleri

yarattigi etkiden oturu,

kismen

suclamayi gecer-

Hukiimet bir kez daha, konusma, toplanti ve basin 6z-

gurluklerini kisitlamak icin, kotu sohretli Susturma Yasalan'na

basvurdugunda Godwin, gi,

keskin

1795)

ile

uslupla

bir

"Bir Dxizen Asigi" imzasiyla yayimladi-

yazilmis

Considerations

karsihk verdi. Brosiir ozunde

Pitt'in

{Dusunceler,

baski siyasetini ki-

ama ayni zamanda, yeni siyasal derneklerin, ozellikle de Londra Haberlesme Cemiyeti'nin konferanslar ve kitle gosterileriyle "sivil cekisme kazani"ni kaynatma yontemlerint elestiriyordu. H Godwin, zorluklarla kazamlan ozgurluklerin savunulmaniyor,

sinda her

zaman

reformun, en

iyi

gayretli ve

uzlasmaz olmustu, ancak gercek

sekilde kuciik ve bagimsiz cevrelerde egitim ve

aydinlanma yoluyla gerceklestigine inaniyordu. Bu cevreler, daha sonraki anarsistlerin "sempati gruplan"ni haber veriyordu.

Ne

var

ki,

cagdaslartnin kiskmici yontemlerine yonelitigi eles ti-

nier, Thelwall gibi

Jakoben ajitatorlerin siddetli saldirtlanna neden oldu. Bu arada Godwin, ilk buyuk feminist yazar Mary Wollstonecraft'la yakmlasmisti. Wollstonecraft unhi Vindication o/ the Rights of Womtm'da (Kadin Haklan Savunusu, 1792), akhn cinselligi olmadigmi ve kadinlann pasif ve pis ink metrester olacak yerde akilci ve bagimsiz varltklar olmalarmi savunmustu. Godwin cekingen ve zaman zaman bilgiclik taslayan biri olmasma

ragmen, Wollstonecraft onda yuksek dusunce gucuniin yam sira derin duygulan da olan bagimsiz bir ruh kesfetti. Kisa sure icinde sevgili oldular, ancak ayni mekam paylasmanin tehlikelerini gayet

iyi bildikleri icin

ayri

yasamaya karar

verdiler,

Wollstonecraft' in onceki iliskisinden gayri mesru bir kizi 13

Political Justice,

14

Godwin, Considerations on Lord Grenvilk's and 1795,

s.

21.

I,

xii.

Mr

Pitt's Bills, J.

Johnson,

vardi ve geg

on

Wtliinm Godwin; DtKCH Asip

289

sekizinci yuzyil Ingiliercsinin

kau toplumsal 6n-

yargilanmn ne kadar mustu.

Iki

kez intihar

oldugimu kendi deneyimiyle gorgirisiminde bulunmustu. Godwin'in cocugiiclu

guna gebe kaldiginda, bir kez daha topluindisi kalamayacagint hissetti ve Godwin'den kendisiyle evlenmesini istedi, Ve Godwin, Avrupali evlilik kurumunu "butun tekellerin en igrenci" olarak lanetlemis olmasina karstn

bu

istegi

kabul

etti.

Bu

ani do-

nus Godwin'in dusmanlarmi sevindirdi, tez canli ve kararsiz olduguna dair suclamalann guniimuze kadar yankilanmasina neden oldu. Ne var ki, iyi bir anarsist olarak Godwin, belirli kosullarm zorlamasiyla terk edilmeyecek hicbir ahlaki kural olmadigina inaniyordu. Bu durumda, bireyin mutlulugu acisindan hala ortadan kaldinlmasim istedigi bir

kuruma boyun

egdi. Evli-

lik tore n in den sonra, kendisini eskisinden daha fazla bagh his-

setmedigini soyledi,

Godwin, Hukiimet Teroru'nun surmesine ragmen dogrunun eninde sonunda yanhsin ve onyarginin karsisinda zafer kazanacagina inaniyordu. Siyasal Adalet'i dikkatle gozden gecirdi

onun insan eyleminin bir kaynagi olarak duygulann tasidigi onemi ve hazzm etikteki onemli yerini anlamasina yardimci oldu. Godwin de eserin basindan itibaren hukumetin kotiiluklerini gostererek ve mulkiyet konusunu ele alan bolumu acikhga kavusturarak goriislerini daha tutarh hale getirdi, Bu yiizden Kropotkin, Godve kitabin yeni baskisi 1796'da ciku. Wollstonecraft

win'in Ikinci Baskida

inanctannm cogundan vazgectigini dusu-

nen De Quincey'e katilarak hata yapti. 15 Yeni baski, birincisinin genel hatlanni muhafaza etmekle kalmiyor, Godwin'in anarsizmini daha kahci ve ikna edici bicimde acimhyordu. 1798'de yapilan Uciincu Baskida birkag

"ham ve cocuksu

ifade"yi cikardi

vebir "llkeler Ozeti" ekledi.

Godwin, Siyasal

Adalet'in ikinci baskisini

gozden

gecirir-

ken, egitim, gorgu ve edebiyat uzerine, The Enquirer (Arasnnci,

1797) adinda bir denemeler derlemesi olarak yayimlanan bazi

konusunda o zamana Godwin, egitim in amacimn sadece mutlulugu yaymak, eles tire ve bagimsiz bir zthniyet gelistirmek oldugunu one surmekle kalmaz, ayni zamanda, butun otoriter ogretim semasinin, cocukla-

ozgun dusunceler de

yazdi. Eser, egitim

kadar yazilmi? en dikkat cekici ve

ileri

bazi fikirleri icerir.

1

15

Bkz.

De Quincey,

Collected Writings, XI, 328; Kropotkin, Anarchism,

s.

12.

Anar%izmm

290

Tarihi

rin kendi hizlarmda ve kendi tarzlannda, isteyerek ogrenmelerine izin vermek iizere terk edilebilecegini de ortaya koyar. Arasttna'da Godwin'in iktisat uzerine goriisleri de me,vcut sisteme meydan okumaktadir. Ashnda, "Para Hirsi ve Bolluk"

emek deger teorisi temelinde ikna edici bir degerlendirme sundu, Bu degerlendirme, her turlu ilerlemeye karsi Essay on the Principle of Population (Nufus Ilkesi Uzerine Denebaslikh deneme,

me, 1798) baslikh tiradmi yazmasi oldu. Godwin'in kapitalist

icin

Malthus'a esin kaynagi

toplumda "Tkaret ve Meslekler" bas-

likh etkileyici ara?tirmasi da Chartistleri ajitasyonlannin en yuksek noktasina ulastiklan 1842'de onu yeniden basmaya yoneltti.

Wollstonecraft'la gecirdigi donetn Godwin'in hayatmin en

mutlu donemi oldu. Bu,

iki

buyiik radikal zihniyetin beraberii-

giydi. Erkeklerin ozgiirlugu ve

mucadete ayni kaynakta

kadinlann ozgiirlugu icin verdik-

Ancak bu donem trajik denebitecek kadar kisa omurlu oldu: Woltstonecraft kizlan Mary'i leri

birlesti.

dunyaya getirirken oldu. Godwin karisimn yazilartm derleyerek ve onun canh ve diiriist bir biyografisini yazarak teselli bulmaya calisu.

Ancak bu

biyografi,

tahmin edilecegi

tarafmdan "spekulatif sefahatin di. 16

Godwin

ilk ve

el

gibi,

antijakobenler

goz ardi

kitabi" olarak

en buyiik askini

asla

edil-

unutmadi. Yalniz bir

hayatin tehlikelerini gosterdigi ve aile

sonraki

romam

St Leon'da (1799)

ici duygulan ovdugu bir onu yeniden canlandirmak

icin elinden geleni yapti.

Godwin, gericitik dalgasmi durdurmak icin en iyisini, dingin ve etkileyici bir kitapta yapti. Thoughts. Occasioned by the Pe-

Dr Parr's Spital Sermon (Dufunceler. Dr. Parr'm Diismanca Vaazinin Incelenmesi Mtinasebetiyle, 1801) bashgini ta$iyan bu kitap, inanclanndan vazgecen yakin bir dosttan soz ediyordu. Bu kitapta, kendi adalet nosyonunu, aile i£i duygular iddiasim hakh bularak acikhga kavu$turma firsati buldu. Nufus artisini durdurmak icin getirilen ahlaki kisitlamanin gereksiz kotuluk ve sefalete neden oldugunu one siirerek bas muhalifi Malthus'un goriislerini curuttu. Ama bu bir fayda saglamadi, Godwin rusal of

alaya ahndi ve sonra sessizce unuiuldu. Yasadigi sure icinde bir

daha

asla o

kamusal imgelemi yakalayamadi.

Godwin'in hayatinm geri kalan bolumu uzucu bir yoksulluk ve karanhk oykusudur. tki gayri me§ru cocugu olan, kom^usu 16

T. j. Mathias, almti, Peter Marshall,

William Godwin,

s.

215.

291

William Godwin: Pujrri Asigi

Mary Jane Clairmon

ile

evlendi. Bir

yediye

le ferilerinin sayist

uyum

cdtti,

cocuklan oldu ve boylece

ai-

buyiik bir tutku ya da

Aralannda

Mary Jane, Godwin'in Coleridge ve Charles Lamb gibi yakin arkadaslanni ondan uzakla^tirdi. Gectmlerini saglamak icin bir Cocuk Kiituphanesi kurarak bir dizi mukemmel cocuk kitabi iireitiler, ama Godwin'in sorunlan ve

entelektuel bir

yoktu;

borclan asla tukenmedi. Bir hukiimet casusu, Godwin'in, kutuphanenin "demokrasi ve yardimlasma ilkelerinin evrensel duzeyde gerceklesebilmesi" icin bir hazirhk okulu olmasmi istedigini

dogru bicimde kaydetti. 17 Godwin beslemek zorunda oldugu agizlan doyurmak icin yazmaya devam etti, Chaucer'in hayatma iliskin mukemmel bir

oyunun yam sira felaket oyunlar da yazdi, "Yeni Duygu tnsam"nin eksiktiklerini gosteren ve yeni fabrika sistemine iliskin elestirilerini aciga vuran Fleetwood (1805) ve on yedinci yuzyilda gecen, delilige

iliskin carpici bir

degerlendirme iceren Mande-

ville (1817) gibiguclu romanlar da yazdi. Bas. muhalifi Malthus'a saldirmak icin bir kez daha nufus sorununu ele aldi (Of Populati-

on, 1820) ve

onun

felsefi ilkelerini,

arzi oranlannt giiclu

Godwin

bicimde

sessiz bir

nufus

artist

ve besin maddesi

ele§tirdi.

emekli hayati ya§iyordu. Ancak daha

gene ruhlar mesaji almakta gecikmediler. Ateizm uzerine bir brosur yazdtgi icin Oxford'dan atilan ve zengin bir baron olan babasi tarahndan reddedilen Percy Bysshe Shelley

admda

bir §a-

cebinde Siyasal Adalet ve imgelemindc atesli ozgurluk ve adalet vizyonlan ile 1812 yihnda Godwin'in hayatina girdi. Godwin ir,

ilk bakista yeni

ogrencisinden hoslandi ve

onun

Irlanda'da gelis-

mekte olan isyanla ilgili coskusunu anlamaya cahsti. Ne var ki Shelley, Godwin'in serbest aska iliskin teorilerini en iyi §ekilde uygulama cabasiyla on alti yasindaki kizi Mary'i ("gercek bir Wollstonecraft") kacirmaya kalkisinca, sempaii yerini ofkeye birakti, Ovey kizi Mary Jane de (Claire olarak da bilinir) onlara

kauldi ve Byron'dan Allegra adinda bir cocuk dogurdu. Mary da-

ha sonra,

biri

Frankenstein (1818) adim tasiyan etkileyici ro-

manlar yazdi. Shelley,

hem

kendisinin

hem

de Godwin'in savundugu,

miilk en cok ihtiyac duyanlar arasinda bo!u§turulmelidir, gorii-

sune uygun bicimde ve gelecekte kendisine buyuk bir miras ka17

Hukumet casusu

raporu, age,

s.

290.

Anar$izmin Tarihi

292 lacagi beklemisiyle,

Godwin'e surekli borclandi. Ote yanda, God-

muazzam bir entelektuel borcu vardi. Incil Milton icin ne idiyse, Godwin de Shelley icin oydu. Siyasal Adalet'm ogretisi, Ingiliz dilinde yazilmis. en buyiik devrimci siirlerin muhtesem ve dillere destan olan dizelerine donustu. Ashnda, Queen Mab win'e

(1812), The Revolt of Islam (1818), Prometheus Unbound (1819) ve Hellas'u (1822) Shelley anarsist ogretiyi acikca savundu ve

Godwinci ozgurluk,

esitlik

ve evrensel iyilik ilkelerini sistematik

bicimde ovdu. Philosophical Review oj Reform'da (Reform'un Felsefi Ele§li-

1820), daha da

risi,

ileri

karsi uyanlarda bulundu,

giderek "buyuk

onun

hukumet

surlari arasinda adil bir bilesim" onerdi ve tipki irlerin

felaketi"ne

yerine, "toplumsal hayatin un-

Godwin

gibi, sa-

ve filozoflann "diinyamn bilinmeyen yasa koyuculan" ol-

dugunu

ilan etti. 18 Shelley asla ele§Uriden

kacan

bir ogrenci

olmamasina ve giderek Platonizme kaymasina ragmen, Siyasal Adalet'm parlak vizyonuna sonuna dek sadik kaldi. Godwin anarsizmin buyuk filozofuysa, Shelley de onun sairiydi.

Godwin'in yashhk caginin en

Commonwealth idi.

Dort

ciltlik

etkileyici eseri. The History oj Toplulugu Tarihi, 1824-1828) bu kitapta imparatorlugun en g62de donemini

(Ingiliz Uluslar

ele aldi. Gorusderi kendisine

cok yakm olan Whitstanley ve Kazi-

pek az yer vermesine karsm, monarsinin kaldirdmasindan Cromwell'in hukumet darbesine kadar gecen bes yih, Ingiliz taricilara

hinin en sanh ni da, bazi

donemi olarak

yticeltti.

Aynca

durumlarda dogal adaletin

"belirli

masindan once topluluga butun

eski

I.

Charles'in idami-

yasalann olusturul-

haklannin iadesi" anlamina

geldigi gerekcesiyle savundu. "Direnis. bir

erdem oldugu" zaman,

boyle bir noktaya vanlabilirdi. 1 ^

Godwin,

felsefi

denemelerini Thoughts on Man'de (Insan

Uzerine Dusunceler, 1831) topladi. Bu denemeler,

hayaumn

so-

nunda hala Siyasal Adalet'm temel ilkelerini kararh bir tutumla savundugunu gosterir. Kendi metafiziginde Godwin, duygu ve heyecanlanmizm bizi serbest iradeye ve maddenin varhgina 18

SheWey'i Prose: or, The Trampel of Prophecy, der. D, L. Clark, Albuquerque,

1954,

s.

237, 252, 240. Godwin'in She! ley 'in siyasal felsefesi uzerinde yarat-

Bkz. Michael H. Scrivener, Radical Shelley. The Philosophical Anarchism and Utopian Though! of Percy Bysshe Shelley, Princeton Univertigt etki i<;in

sity Press, Princeton, NJ, 1982,

19

Godwin, History

of the

s.

8,

Commonwealth of England (1824-8),

I,

90;

II,

333.

William Godwin

l)u:<-n

Mip

293

inanmaya yonektigini kabul eder, am ak kati bicimde belirlenimseyi kapsadiciligi savunan bir "gerekirci", zihniti dunyadaki her da devam konusmaya olarak gim iddia eden bir "soyutlamaci" semkoleligin cok ozgurlukten eder. Siyasetinde, reformculann oy pusulasint savunduklartnt soyler. "Insanlar, kumeler ve yasalann baskistni ta§imayan birlesik yapilar halinde gecimlerini gayet iyi saglayabilirler" goriisundedir ve bunun ger-

bolii

olan

gizli

20 ceklesecegini hayal etmeye hazirdir,

Ashnda, Insan Uzerine Dusuncelei", tunimuzu olusturan tanbenzeri varhgin kazantm ve imkanlarma iliskin guclii bir 6vgudur. Uzun ve zor bir hayatm ardmdan Godwin'in, insanm mu-

n

kemmelligine olan inanci sarsilmadan kahr ve kitabim "insan anlayrsi ve insan erdemi,

kavramaya

bile cesaret

bundan

sonra, insan yiireginin simdilik

edemeyecegi seyler yapacaktir" inancini

21 guvenle ifade ederekbilirir. saglamasi gitlikce zorlasti ve gecimini yaztlanyla Godwin'in yedi yasinda kendisine bir yetmis. Grey Basbakan yeni Whig

emekli maa§i bagladigi zaman, duraksayarak da olsa bunu kabul Tesnfatci idi ve kendisine etti. Resmi unvani Buro Bekcisi ya da Yeni Saray Avlusu'nda gecici kanjisindaki Parlamento Binasi'mn bir

konut

Hayaumn son gunlerinde, ortadan kaldirmak kurumun bekciligini yapmasi Godwin'in karma-

verildi,

istedigi eski bir

hayaumn en buyiik ironisi oldu. Ancak oykusunde son bir donemec daha vardi. Ekim 1834'te buyuk bir yangin eski Westminster Sarayi'm yok etti. Godwin itfaiye ekipmanindan sorumluydu, ama yangindan once tiyatroya sivismisti. Kimse onu Guy

sik

Fawkes'in* yapamadigini yapmakla suclamayi dusunmedi! Godwin hayatmm son gunlerini kuciik bir emekli maa$iyla,

zengin anilari ve kizimn ziyaretNisan 1836 giinu yatagmda huzur oldu, Seksen yasma henuz basmi§u. Cenazesine az sayida

yasli kansi, garip kutiiphanesi, leriyle i<;inde

mutlu olarak

gecirdi. 7

dostu katildi ve arkasinda orgutlu bir hareket birakmadi. Son isgomiilmekti. Ilk tegi, buyiik aski Mary Wollstonecraft'm yanina

buyuk

anarsist ile ilk biiyuk feminist, hayaita

Guy Fawkes,

5

Kasim 1605

oldugu

gibi

gecesi Parlamento binasint havaya

olum-

ugurma

giri-

Siminde bulunmujtu (en.).

20

Godwin, Thoughts on Man, Wilson, 1831,5. 112-13.

21

Age,

5.

471.

his Nature, Production

and Discoveries, Effingham

294

Anar$iztnin Tarihi

de de

birlestiler

ve erkeklerle kadinlann tarn ozgiirlesmesi i?in

verilen ortak mucadelenin simgesi oldular.

Felsefe

Godwin'in bashca amaci siyasetin bagimh oldugu felsefi ilkeleri incelemek ve konuyu sabit bir temele yerlestirmekti. Yaklasimi tezler ve kamtlarla gelisen kati bir tumdengelim yontemini ternel ahyor ve kendisini olabildigince acik ve kesin bicimde ifade etmeye cah§ryordu. Dogrunun sakin dostuna hitap ederken, zaman zaman atesh bir soylem kullanmaktan geri kalmadi.

Temel eserinin uzun isminin (Siyasal Adatet ve Cenel Erdem He Mutluluk Uzerindeki Etkisi Uterine Bir Inceleme) gosterdig*i gi-

Godwin

bi,

esas olarak siyaset

ite

etik arasindaki iliskiyle ilgileni-

yordu. Daha sonra etik ilkelerini evren ve insan dogasma iliskin belirli bir anlayis iizerinde

temellendirdi.

Butun

anarsist diisii-

nurter icinde vardigi liberter sonuclann temelini olusturan felsefi

varsayimlan gosterme cabasinda en tutarh olan Godwin

idi.

Godwin'in baslangic noktasi, kendi deyisiyle evrenset belirlenimcilige ya da "zorunluluga" inanctir: Doga, zorunlu yasalarla yonetilir, Bireylerin hayatlannda oldugu gibi tarihte de hicbir sey baska

turlii

olamazdi. Nedenlerin ve sonuclann diizenli ardilhgi

bize gelecegi ortceden gorme, yargdarimizi ve eylemlerimizi bu-

na gore bicimlendirme avantaji saglar. Godwin ayni zamanda nedensetligin dogasini tarn olarak bilemeyecegimizi ve tier kestiri-

min sadece yuksek

olasdiga dayandigmi teslim eder. Godwin'in "zorunluluk" doktrini uzerine gelistirdigi bu

siinceler, ti.

lir

onu

"Din, insanligin onyargi ve zayifliklanna bir

sonucuna

dii-

olmaya yoneltkatkiMan ibarei-

Siyasal Adalet'i yazdigi sirada ateist

vardi. 22

Bununla

birlikte,

Godwin'in erken dinsel

inane Ian, ahlaki ve siyasal inanclanm belirgin bicimde etkiledi.

Onun

anargizmi, genel olarak, dinden ahlaki ve siyasal alana ka-

dar uzanan Protestan ozel kanaat hakkinui uygulanmasiydi. Baslangicta Kalvinizmin

Sandemanci versiyonunun

kalmasi, demokratik ve e§itlikci anlayi§inin

ve stoacihgim da tesvik

gibi

22

etkilerine

yam

maruz

sira akilcihgini

etti.

Godwin sadece birkac yil kadar ateist kaldi ve cogu anarsist bir tur kozmik iyimserlige inandi, Nasil ki doga kendi haline Pol idea justice, I

1.

bsk., 1793,

1,

11.

295

William Godwin: Diccn A$igi

birakildigmda en edildigi

iyi

zaman en

gelisimi saglarsa, top urn da en az I

mudahale

iyi gelisimi saglar. Coleridge'in etkisi

belirsiz bir teizm ttirunu

Godwin, iterlemis yasmda ve butun evrenin uyumunu saglayan ve surdiiren 23 guc"ten soz etmeye basladi.

altmda

benimsedi

bir "gizemli

Insan Dogasi

dogadan pek farkli olmayan insan dogasi zorunluluk yasalanyla yonetilir. Godwin, dogustan gelen fikirler ve icgiiduler te"Insanlann orisini reddeder ve bir bolum bashginda dedigi gibi, Dtssal

Karakteri, Icinde Yasadiklan Dissal Kosullardan Kaynaklanir" gortisunu benimser. Ne erdemli ne de kotii kisiler olarak doga-

nz, yetisme tarzimiza ve aldignniz egitime gore bicimlendiriliriz. Neredeyse tamamen icinde yasadigimiz ortamin urunleri oldu-

gu muz

icin, smifsal

zemini yoktur.

farkbhklar ya da koleligin hicbir biyolojik ki Godwin'e gore ortak bir dogaya ve tarn

Demek

Bu fiziksel esitlikten hareket eden Godwin, sonucuna vanr: Birbirimize esitligi gozeterek davranmab ve bizim icin istenir olanm herkes icin istenir oldugunu

bir esklige sahibiz.

ahlaki esitlik

kabul etmeliyiz,

Ancak Godwin insan dogasinm uysal oldugunu one surerken, belirli ozellikler tasidigim da kabul eder. Her seyden once sosyal varhklanz ve toplum bizim en iyi yetenek ve anlayislannuzi ortaya gikanr. Ayni zamanda, benzersiz bireyleriz ve kalababgin icinde kendimizi kaybetmemiz halinde gercekten mutlu olamayiz. Ikincisi, dogruyu anlama ve ona uygun davranma yetenegine sahip akilci varhklanz. O biiyuk neden sonu? zinciri icinde, bilincimiz gercek bir dir.

Ucuncusu,

hedef ve vazgecilmez bir baglanti-

bilincli zihinlere

sahip oldugumuz icin iradi var-

hklanz, yani eylemlerimizi sonuclanni ongorerek secebiliriz. Godwin'in bir baska bolum bashgmda belirttigi gibi, "Insanlann

Kendi Fikirlerinden Kaynaklanir." Godwin'e goen arzulanabilir durum iradi eylem alanini mumkun oldugu

lradi Eylemleri re

kadar genisktmektir.

Godwin zorunluluk

ve insani secim felsefesini akd yoluyla

bagdastinr. Her eylem bir guduyle belirlenirken, akil hangi gu23

Godwin, Essavj Nfvtr Before Published, 1873,

s.

87,

der. C.

Kegan Paul, H.

S.

King,

Anar$izmin Tarihi

296

duyle eyleyecegimizi secmemizi saglar.

Godwin, zorunluluk

doktrininin, ahlaki secimleri imkansiz hale getirmekten cok,

gercek nedenlerin gergek sonuclar urettigine ve yeni fikirkrin insanlann davrani§lanni degislirebildigine guvenmemizi saglayabilecegine inaniyordu.

Turumuziin dordiincu karakteristigi ilerici varhklar olmaGodwin, "insanin mukemmelligi"ne duydugu inanci,

mizdir.

iradi eylemlerimizin

fikirlerimizden kaynaklandigi ve yanhsm ustesinden gelmenin dogrunun dogasinda oldugu varsayimina

dayandtnyordu. Goriisunu Saglam

kiyaslama yaparak a^ikhyordu:

yurutme ve dogrulugun,

akil

zaman yanh$ akit

bir

yeterli

okude

birlestirildigi

karsisinda daima muzaffer olmasi gerekir. Saglam

yurutme ve dogruluk bu sekilde bir araya gelme yetenegine Dogrulugun her seye gucu yeter: Insamn kottllugu ve ah-

sahiptir:

iaki zayifligi

yenilmez degildir: Insan

baska sozlerle,

stirekli

mukemmel

olabilir ya

da

iierlemeye duyarh kilinabilir. 24

Kotuluk cehaktten ba§ka

bir sey olmadigi icin, egitim ve aydinlanma, bizi akilh, erdemli ve ozgur kilacaktir. Boylece icinde yasadigimiz ortamin uriinu olabilir, ama ayni zamanda ortamt degistirebiliriz.

Kendi kaderimizi, onemli olctide kendimiz

belir-

leriz.

Godwin'in insanm mukemmelligi gdrusiine ce§itli kirazlar ancak bunlar onun aciklamalanni genellikle gozden kaciran itirazlardi. Ilk olarak, Godwin'in mukemmellikle kastettigi, insanlann mukemmelhge ula$abtlecekleri degil, daha cok, yoneltildi,

kendilerini smirsiz bicimde geli§tirebilecekleridir.

win, kotulugun kudretinin, tutkunun cut

kurumlann agirhginm gayet halinde,

reler

gogu kez

iyi

kesintili

altiist edici

Ashnda God-

gucunun, raev-

farkmdaydi, Ilerlemenin evolacagini

ve bazi

zorunlu

evrelerden gecmesi gerekebilecegini vurguluyordu. Bir sonraki itiraz, ni ve

degismez ve evrensel bir dogru olmadigi-

dogrunun daima yanh§a

galip gelmedigini savunur, Godwin, Platonik bir tarzda degismez dogrulardan soz etmesine rag-

men mutlak dogruyu

degil,

"daha buyuk ya da daha az olasihk"i

kastettigini acikhga kavusturdu. Ayrica,

dogrunun kinlganhgini, onyargi ve ah?kanhgin gucunu yeterince biliyordu. Bununla bir24

Anarchist Writings,

s.

61.

297

William Godwin: Duza\ A$igt

likte

Godwin, tipkijohn Stuart

Mill gihi,

dogrunun kendi

m verebilecegini ve yanlisi bozguna ugratabilecegini

sava§i-

dusianuyor-

Du$unce ve ifade ozgurlugune iliskin etkileyici savunusunun temelini bu makul varsayim olusturuyordu, du.

Nihayet Godwin fazla akiki olmakla suclanmi§ur. Siyasal Adaht'in ilk baskisinda, bir eylemin dogrunun akilci algilanmasindan kaynaklanabilecegini one siirdugu ve iradeyi bu anlayisin son eylemi olarak betimledigi dogrudur. Ama ayni zamanda, tut-

kunun akildan aynlamaz oldugunu

ve

erdemi, ona yonelik

"ate^li bir a?k" duyulmadikca "buyuk bir gayretle destekleme"nin mumkiin olamayacagmi vurguladi, Sonraki baskitarda, duygulara daha cok yer verdi ve akhn bagimsiz bir ilke degil, pratik baki? acisindan sadece "bir kiyaslama ve farkli duygularm 25 Akd bizi eyleme yonlendidengelenmesi" oldugunu gosterdi. remese de izledigimiz cizgiyi duzenter ve sosyal durumumuzu iyilestirme cabatmzin nedenidir. Bu kolayca goz ardi edilemeye-

cek incelikli bir argtimandir. Etik insan dogasina iliskin bu saglam goruslerden hareketle kendi etik sistemini gelistirdi. Bunu en onemli konu olarak goruyordu. Ashnda hayatin icinde bir olcude ahlaki olmayan hic-

Godwin

bir secenek yoktu.

Bu

kural ales/in solunda ya da saginda oturma

secenekleri icin bile gecerliydi. Ayrica etik, siyasetin temehydi. Godwin, ahlaki "en biiyuk genel faydanm gozetilmesiyle be-

davrams sistemi" olarak tammlayan lam ve tutarh bir Kuralda degil daha cok eylemde faydacidir. Genel

lirlenen

faydacidir. 26

zaman zaman

ahlaki kurallann

psikolojik olarak ve pratik ba-

kimdan zorunlu oldugunu kabul ederken, uygulamada cok kati olunmamasi icin uyanda bulunur. Eylemler birbirinin aynisi olmadigi

icin,

"Her durum kendi kurahni getirir"den daha acik bir

25

Political Justice,

26

A nd K h

I

s

f

Wri

t

1

798 bsk.

in^s, s

,

1,

81

;

1,

xivi,

64 Mark Ph Up {Godw n 's i

.

.

Pol iliea [ Justice,

D uck worth,

83) yakin zamanlarda Godwin'in ahlaki felsefesinin bir melliyetgilik formu" oldugunu one surdu; ancak John P. Clark ve 1986,

s,

ke benim

yorumumu

desteklerler. Bki.

John

P.

"mukemDon Loc-

Clark, The Philosophical

Anarchism of William Godwin, Princeton University Press, Princeton, NJ, Kegan Paul, 1977, s, 110; ve Don Locke, A Fantasy of Reason, Routledge

&

1980,5. 172-3.

Anar$izmin Tarihi

298

dustur otamaz. 27 Bu nedenle adil insanin gorevi, sadece fayda kriterinin i$iginda bireysel

durumun

buiiin kosullarim dusiin-

Bu akit yiiriitme Godwin'i anarsist olmaya yoneltti, ctinku kavrama gucunun gerektirdiginin disinda kalan biiliin kural mektir.

ve yasalan reddediyordu.

Godwin

tammlarken hedonisuir: "Haz ve aci, arastirmamn temel konusunu olusturur." 28 Ozgiirliik, bilgi ve erdem bile Godwin icin kendi basina amaclar degil, mutlulugu kazanmak icin gerekli araclardir, Ancak mutlulugu hazla esitlerken, bazi hazlan digerlerine tercih mutluluk ve

iyi

olani

sefalet, ahlaki

eder. Entelektuel ve ahlaki hazlar fiziksel hazlardan tistundur;

ashnda Godwin

cinsel hazzi cok onemsiz bularak kiiciimser. Hazzin en yiiksek bicimi butOnun iyiliginden haz duyan yardimsever insanin hazzidir, Ancak Godwin daha yiiksek hazzin

daha aleak hazzi disladigini dusunmez ve en arzulanabilir durumun, butun haz kaynaklanna ulastiguniz ve "en ge$itli ve kesintisiz

mutiuluga" eristigimiz zaman gercekle§tigini dtisunur. 29

Godwin,

Bir faydaci olarak

adaleti "faydayla

bulusmus"

ola-

rak tanimlar ve "genel faydanin en buytik nicefikte iiretilmesi icin yeteneklerimi, kavrayisimi,

nm" sonucuna

guciimu ve

zamammt

kuilani-

vanr. M Godwin'in insanlann temel esitliginden

kaynaklanan ve erdemin diizenleyicisi olan birlestirdigi fayda anlayisi

Butun insanlann

onu

tarafsizlik ilkesiyle

bazi yeni sonuclara goturdti.

hak etmelerinden, onlara aym sonucu cikmaz. Adalet dagmhrken, kendimi tarafsiz bir gozlemci yerine koymah ve en degerli olan, yani genel fay day a en yiiksek katkida bulunma kapasitesine sahip olan lehine ayrimcilik yapmahyim. Bir yanginda, bir filozofu ya da bir hizmetciyi kurtarmak gibi kacinilmaz bir seceesit ilgiyi

sekilde davramlmasi gerekttgi

nekle yiiz

yuze gelirsem, filozofu secmeliyim. Hizmctcinin,

erkek kardesim, babam, kiz kardesim, ci

olan biri olmasi

rulukla

durumu

annem ya da bana yardim-

degistirmeyecektir. "Tarafsiz bir dog-

ahnan kararlann bozulmasinda

bizi

hakh cikaran 'benim'

zamirindeki sihir nedir?" diye sorar, 31

Godwin, yapugimiz goreve mudahale edebilecek minnettar27

Anarchist Writings,

28

Age,

s.

65.

29

Age,

s,

49.

30

Political Justice,

31

Anarchist Writings,

s.

1793 s.

95.

bsk.,

69.

1,

121, 88.

William Godwin;

Ilk,

dostluk, aile

sonucuna

ici

lismesi

299

ya da ozel duygukinn adalette yeri olmadigi

Dost ve akrabalan tercih etinek benim icin daha

vardi.

pratik olabilir, ancak tirmez.

thw» Ayp

bu onlara daha

fazla ilgi

gostermemi gerek-

Godwin ozel ve aile ici sevginin sempati duygulannm gebakimmdan onemini kabul ediyor ve bunlann "insan do-

gasindan ve

aile

kulturune bir tarz kazandirabilecek seylerden

oldugunu anhyordu. 32 Merhamet evde baslasa da, Godwin bunun orada sona ermemesi ve bize daima genel iyiligin ayrilmaz"

rehberlik etmesi gerektigini savundu.

Godwin'in fayda

ilkesini kati

bicimde uygulamasi, onu go-

rev ve haklar konusunu ozgtil bicimde ele almaya yoneltti. "Gorev"i "baskalarma yapmak zorunda oldugum muamele" olarak

lammliyordu;

o, bireyin

eylem

tarzidir ve bireyin "kendi kapast-

tesinin baskalan yaranna muinkiin olabilecek en iyi uygulanimi"ni olusturur. 53 Ne var ki bir eylemin gercekten erdemli olma-

uzun donemde yararh sonuclar yaratmasi gerekiyordu. Erdemin yol gosterdigi gorev, haklar si icin, iyi

niyetle yapilmasi ve

uzerinde ciddi icerimlere sahiptir. Amerikan ve Fransrz Devrimleri haklar

listesi

olustururken,

Paine (man Hafelan'ni, Mary Willstonecraft Kadin Haklan'ni ortaya koyarken, Godwin faydaci gerekcelerle devredilemeyecek hicbir hakka sahip olmadigimizi one surdu, Mulkumuz,

Tom

hayatimiz ve ozgurlugiimuz insanlik adina etde tuttugumuz emanetlerdir ve bazi kosullarda adalet, daha biiyiik fayda icin

onlan feda etmemizi gerektirebilir. Ancak Godwin, elkin ya da pozitif bir hak olarak istedigimizi yapma hakkinin savunulamaz oldugunu one siirerken, olumsuz ve pasif anlamda iki hakka izin veriyordu.

sumun

ihlal

En onemlisi

etmeyecegini

34 bir "ozel alan"drr.

ozel kanaat hakkidir.

umma

Bu hak, kom-

hakkina sahip oldugum

belirli

Godwin aym zamanda herkesin komsusun-

dan yardim gorme hakkini da tanidi. Boylece ozel kanaat hakki temelinde emegimin urunune sahip olmak benim icin nasil bir haksa, komsum da, eger ihtiyaci varsa benden yardim alma hakkina sahiptir ve ona yardimci olmak da benim gorevimdir. Ne

bu haklar daima edilgindir ve gucu, herhangi bir dogal hak nosyonundan degil, fayda ilkesinden tiirer: Bu haklann ihlavar ki

32

AhntL, Peter Marshall, William Godwin,

33

Anarchist Writings,

34

Age,

s.

70.

s.

75.

s.

204.

Anar$izmin Tarihi

300

daha

iyi sonuclar verecekse, baska haklarla degi§ ti rile b i lir Godwin'in ozel kanaat hakki savunusu akilci ilerleme tasanmimn merkezinde yer alir ve onu baskinin butun formlanni redli

der me ye goturiir. Insanlar daha akilci ve aydinlanmi§ hale geldikce, kendilerini yonetme,

boylece dissal kurumlan giderek

gecersizlestirme yetenegine sahip olacaklardir.

Ancak bu,

insan-

dogru olani ozgurce kabul ederler ve buna gore davranirlarsa gerceklesebilir. Bu nedenle baski daima yanhstir: Zihni ikna edelar

mez, ancak yabanctlastirabilir, Ashnda bu, daima "zimni bir budalahk itirah"dir. 35 Zor kullanan kisi, kendi gorusii giiclu oldu-

gu

icin muhalifini cezalandirdigini sanir,

gorusia zayif ve yeiersiz

oldugu

igin

ama

gercekte, kendi

zor kulianmakiadir. Dogru

daima kendi ikna edici gucunti de beraberinde getirir. Bu inane Godwin'in hukumet ve yasa ele§tirisinin temelini olusturur.

Godwin, benzer gerekcelerle ahlakin temelini vaatlerin itiraz eder. Vaader tek basina herhangi bir

olusturdugu gorusiine

ahlaki agirhk tasimazlar, cunkii bunlar adaleti saglama konusun-

da bir on yukumluhigu temel ahrlar. Herhangi bir

gim

icin degil, bir

hak oldugu

icin

yapmam

seyi, vaat etti-

gerekir.

Her durum-

da ban a yol gostermesi gereken, herhangi bir dissal kaygt degil, yasanan durumun icsel erdemidir. Niyet ilani antaminda bir vaat gdrece zararsizdir; bir vaat

de

olabilir;

belirli

kosullarda zorunlu bir kotiiluk

mumkun

ancak bunlann

mrz gerekir. Godwin soyle

oldugu kadar azmi yapma-

der: "gelecegtn bilge ligini

gecmi§in

budalahgtyla silahsizlandirmayi bana ogretecek olandan daha

dusunmek imkansizdir." 36 Bu sozlerden, butun yemin ve sozle$melerin ahlakdigi oldugu sonucu cikar. Godwin'in insan zihninin bagimsiz gelismesiyle ilgili kaygt-

kusurlu bir ilke baglayici

si

ve vaatleri reddetmesi dikkate ahndigmda, Avrupa'daki evlilik

kurumunu mahkum

mun

etmesi sasiruct degildir. Ilk olarak, bu kuru-

gerektirdigi ortak hayat, insanlan

geller,

anla§mazhga ve mutsuzluga

lesmesi

tamamen

kacmdmaz bicimde

en-

suriikler. Ikincisi, evlilik soz-

yandtici kosullarda bir araya gelinmesinden

sonra sonsuz bir baghlik andina yol acar. Bir yasa olarak evlilik

yasalarm en kotusudur; bir mulkiyet sorunu olarak

ele

ahndigin-

butun mulklerin en kotiisudur. En onemlisi, "bir kadmi tamamen kendime bagtamaya cahgttgim ve komsumun kendini kada,

35

Age,

36

Political ]ustke,

s.

79.

1793 bsk,,

1,

163,

William Godwin.

nttlamasini ve

butun

rece,

bunun

lhi;<>\

301

A$ip

meyvelerini toplamasim yasakladigim su-

37 Aydintekellerin en igrencini uygulamis olurum."

lanmis bir toplumda

iliskilerin rasgelc degil bir

Godwin

olcude surekli

olabilecegini

one

dinlmasmda

hicbtr kotuluk olmadigiria inamyordu.

siirmus. olsa da,

evliligin

onadan

kal-

Siyaset

Godwin lere

icin siyaset etikin bir uzanusidir ve kesinlikle etik ilke-

dayanmasi

gerekir.

Bu

itkeler evrensel

oldugu

icin,

"en

iyi

toplumsal varolus tarzi"m bu ilkelerden cikarsamantn mumkun oldugunu dusundu. 38 Dolayisiyla so rgu la nmasi gereken, "siyasal adalet"

Ne

idi.

var ki terim bir olcude yanhs anlasilmi^tir,

cunku

anlamda siyasal degil, toplumsal olduguna inanir; onun adil loplum dusuncesi hukumeti kapsamaz. En dnemli hedefi ozgiir ve gene de diizen i^inde bir toplum

Godwin

adaletin geleneksel

yaratmaku. Cesur mantigi onu, nihai olarak duzenin ancak anar-

sonucuna goturdu. Godwin de toplum ile hukumet arasmda aynm yapma konusunda dikkatlidir. Kropotkin ile birlikte §i

icinde saglanabilecegi

Butun

anarsistler gibi

insanlann her seyden once "karsihklt yardimlasma" amaciyla bir araya geldiklerini one surer. Paine ile birlikte, toplumun her du-

rumda

bir

inanir. Dogasi geregi insan toplumsal

nimet olduguna

bir varhkur;

toplum olmadan varhgmi surdiiremez. Ancak top-

lum anonim

bir kimlik ya

da genel bir irade yaratmaz, sadece bir

"bireyler toplami" olarak kahr.

Insanlann hukiimetin mudahalesini goriinuste zorunlu hate getiren bansci ve uretici etkinliklerine mudahale eden, "birkac kisinin hata ve dalaleti"

idi.

Ancak hukumet

adaletsizligi ortadan

kaldirmayi amaclasa da, yarattigi etki adaletsizligi bicimlendir-

mekte ve surdurmektedir. Toplulugun

giiciinu yogunla§urarak,

"biiyuk afetlere, baskiya, despotluga, savasa ve fethe" neden olur.

Toplumun zengin ve yoksula bolunmesiyle

birlikte,

zengin

"devletin yasa koyucusu" haline gelmis ve basktyi surekli bir

teme

sis-

ddnusturmustur. 39

Hukumet

ise

dogasi geregi zihnin gelisimini durdurur ve

hatalanmizi surekli 37

Age,

38

Age, 1,237.

39

Anarchist Writings,

II, S.

kilar.

850.

s.

50, 89.

Ashnda hukumet ve toplum

karsihkli

A nar$izm in

302

Tarihi

olarak birbirine ters diisen ilkelerdir; biri hep duragan iken, digeri surekli bir akis icindedir.

En

iyi

Devlet'te bile

huktimet bir

onu genel toplum barismm izin verdigi olcude kticultmek gerekir. Ancak Godwin uzun donem icin soyle kotiiluk otdugu icin,

der:

O hayirh donemi, siyasal luklerin bin yilhk liigu tastyan

ve ozii geregi her ttirlu kotu-

ve btittintiyle yok edilmedikge kendisinden kurtulma-

mumkun

nin

gorecek o

hukiimetin, insanhgin basina gelen kdtu-

nedenmi olusturan

olmadigi o vahset makinesinin ortadan kalktigim

bilgiti

insanhk dostlanna ne muilu!

^

Godwtn'in Hukiimetin ozgiin bir toplumsal sozle$meyle kurulabtlmesi halinde degildir. Bir

mazur gorulebilecegi

sozlesme olsa

biJe,

fikrini

reddetmesi

sa§irtici

geJecek kusaklar icin ve degisik

kosullarda baglaytci olamazdi. Ayni sekilde, acikca belirtilmemis

nza

her

fikri

zandiracakti,

tiirlii mevcut hiikumete tiranca bir mesruluk kaDogrudan rizaya gelince, hukiimet onay vermeyen

birey ij2erinde hicbir otorite kullanamayacagi icin, ayni olgude

sacmadir. Anayasalar da benzer itirazlara aciktir: Anayasalar sa-

dece insanlarm "en uzak atalannin diktasi"yla yonetildiklerini degil, siyasal bilginin geli^mesinin

de Onlendigini

gOsterir. 41

Aslmda Godwin, hukiimetin sadece fikren kuruldugunu O sadece zayif ve cahil olanin, onun degerine duydugu

dogrular.

giivenle desteklenir. Insanlar akillandikca hukiimetin temeli de zayiflayacaktir. §imdiki halde, dili"

insanhk

kitlesini "hilekflrlann saf-

haline getiren, toplumsal sistemin gizemli ve karmasik do-

gasidir,

ancak "hukiimet sarlatanhgi bir kez ortadan kaldinldi-

ginda, kavrayisi en zayif olan insanlar bile, kendilerini kotuye

kullanan devlet hokkabazmin hilelerini sezecek kadar g tic hi olaDemek ki Godwin, hukumetin "tamamen ortadan

biiecekler"dir.

kalkacagY'ni ve

bunun ardindan "zorlama olmaksizin

gerceklese-

cek genel refah"in gelecegini dusuntiyordu. 42 Yasalar da en az

dogrunun

hukumet kadar

insan zihninin dogasi ve

gelismesiyle tutarsizdir. Insanlar, sonsuz adaleti zaten

gerceklestirmis olan dogal yasayi

yapamaztar.

Toplum

40

Age,

s.

41

Age,

s.

93.

42

Age,

s.

91-2.

92.

iUn etmenin otesinde

bir sey

icinde insan yapisi yasalar olusturma anla-

303

William Godwin. Diizen A$igi

mindaki yasama, bu durumda ne gereklidir ne de

istenebilir:

Toplumun

islevleri ya-

"Degismez

akil

gercek yasa koyucudur

sanin yapilmasini degil, let

...

yorumlanmasmi

kapsar.""13 Ayrica, ada-

kurallannin tam olarak anlasilmasi halinde, toplumda yapay

yasalara ihtiyac olmayacaktir,

Godwin'in hukuk

elestirisi bir anar^ist

tarahndan one suru-

en keskin ele§tiridir. Liberallerin ve sosyalistlerin ozgurlugun korunmasi icin hukukun gerekli oldugunu savunduklart yerde, Godwin, bunlan kar§ihkh olarak bagdasmaz ilkeler lebilecek

olarak gorur. Insan yapisi butun yasalar dogalan geregi keyfi ve

kusaklann bilgeligini degil, daha cok "yuksek tiranlar"m iktisadi esitsizligi ve adil olmayan siyasal iktidan savunmalan icin yapilan bir "riisvet anlasmasi"m temsil eder. 44 "Her durum kendi kurahni getirir"den daha acik baskicidir, tddia edildigi gibi ge<;mis

bir dtistur

olamaz ve

yasalar, tipki

Proscmstes yatagi

gibi, insan-

larm coklu eylemlerini evrensel s tan dart lara indirgemeye cabs it. Yasalar kacimlmaz bigimde cogakhginda, giderek karisik ve betirsiz

hale gelirler ve uygulayicilan, surekli olarak durustlukten

uzak ve tiranca davranmaya te§vik ederler. Godwin'in Caleb Williams romaninin kahramam "Beni coldeki vahsi hayvanlara av et ki, bir daha otoritenin kanli ciippesine biirunmu? bir adamm kurbani olmayayim!" diye haykinr. 45

Yasamn uygulanmasi zalandirma

hem

ahlakdisi

luluk sistemi geregince,

icin

hem

daha

bir

yap ti rim olan

etkisizdir. tlk

ce-

planda, zorun-

varsaydigi eylemlerde hicbir ki-

"Katil,

bulunmaz."

fazla katkida

de

yasamn

sorumlutuk olamaz:

sisei

kacimlmaz

isledigi

cinayete hancerden

lkincisi, bir gorii?

eger dogruysa,

onu kabul ettirmek igin yapilan bask] zihni yabancila^tinr ve gereksizdir.

Ceza ya da

"iradi kotiituk"

cezalandirma amaciyla kuk

lamldiginda, barbarca; lslah etme ya da ornek olusturma amaciyla

kullanildigmda

ise

faydasizdir, 46

Godwin, hata yapanlarm

sadece gecici bir onlem olarak kisitlanmalan ve kendilerine olabildigince kibar ve incelikli bigimde davranilmasi gerektigi so-

nucuna vanr. Godwin, hukumeti ve yasalan reddederken, "anlama gucunun dikte ettirdigi" disinda her tiirlii otorite formunu mahkum 43

Agt.

*.

94.

44

Agt

s.

98.

43

Caleb Williams,

46

Anarchist Writings,

.

s.

218-9. s.

99-100.

Anar$izmin Tarihi

304 eder. 47

Godwin'e gore

zaman

at ettigimiz

itaatin

en kotti formu, ceza kaygisiyla

ita-

hayvan tarafmdan tehdit baskalarimn ustun bilgisine (bir ev in-

(orne-gin, vahsi bir

zaman) degil, cok fazla giiven duydugumuz zaman ortaya cikar, Bakunin ikincisini otoriienin en mesru formu olarak goriir, ancak Godwin'e gore itaatin en kotusu budur, cunkii bizi kolayca bagimh hale getirir, anlayi§imizi zayiflatir ve bizi uzmanlara edildigimiz

5a

ederken

bile)

saygi gostermeye tesvik eder.

Godwin 'in

diisunce ve ifade ozgurlugti savunusu, tngiliz di-

linde yaztlmis en ikna edici savunudur. Bir fikrin

butun

fikirler-

den ustun gorulmesi zararhdir, cunkii entelektuel ilerlemeyi engeller ve dogru ile erdem kendi savaslanm verme konusunda uzman otduklan icin gereksizdir. Bir gergegi otoritenin baskisiyla

kabul ediyorsam, o gercek biitun canlihgini, anlamini ve

gii-

cunu kaybeder ve kararsiz bicimde benimsenir. 6te yanda bir ilke saldmya aciksa ve buna ragmen butun itirazlarm listlinde oldugu gdruliiyorsa, guvenli bicimde benimsenebilir. Hicbir otorite yanilmaz degildir ve farkh goriislerin catismasindan cikan

dogru daha gucludur. Ne var

ki

Godwin, gercek hosgorunun,

sa-

dece hicbir yasanin dustinceyi kisitlamamasim degil, birbirimize

hosgoru ve comertce davranmamizi da gerektirdigini ekler. Godwin, kendi siyasal ilkelerini olustururken mevcut siyasal

uygulamalara unutulmaz bir

elestiri getirdi. tlk

planda, Rous-

seau'nun, bir biitun olarak toplumun kendi cikarimn bir geregi olarak

belirli siyasetleri

izleyecek ah la ki bir "birey" yaratmasi ge-

rektigi fikrini reddeder. Bir biitun olarak

toplumun san ve

refa-

hinin "anlasilmaz bicimde gercekdi§i" oldugunu ilan eder. Aslin-

da yurtseverlik ya da ulkemize

duydugumuz

sevgi, sahtekarlar

tarafindan "kendi hilekar tasarimlarmin kor araclan"ni cogalt-

mak icm

kullanilmi§tir. 48

Butun

siyasal sisiemler icinde en kotusu monarsidir. Yetisti-

rilme tarzi ve sahip oldugu ikttdar nedeniyle, "her kral icten ice bir despot" ve insan irkinin bir

dusmamdir, 49 Monarsi, served,

insan onurunun standardi ha line getirir ve insan Ian erdemlerine gore degil, unvanlanna gore degerlendirir. Ashnda o, insanin dogal esitligini

nu olan

bozan muclak

bir duzenbazliktir.

Feodalizmin

aristokrasi de, sahte kahtsal payeleri ve adil

47

Agt, 5.101.

48

Age,:;. 107.

49

AgC,

.

».

!

108.

urti-

olmayan

William Godwin: Duzcn Afigj

305

dagihmmi temel ahr. Halkin buyuk cogunlugunu yuk hayvamna ddnustiirtir. Ote yanda demokrasi en az kotu olan hu-

servet

kiimet sistemidir, clinkli herkese

esit

davramr, akil yiiruimeyi ve

bulunmayi tesvik eder. Ne var ki Godwin'tn cumhuriyetci ve temsili demokrasi savunusu oziinde olumsuzdur. Hukiimetin ve mulkiyetin dokunulmadan kalmasi halinde, tek basma cumhuriyet^iligin kotulugun kokune vuran bir care olmadigim one surer. Temsil ise ulusun en aydinlanmis bolumune hitap edebilir, ancak bu kesinlikle cogunlugun karar alma surecine katilamamast anlamina gelir. Temsilin bir geregi olan oy verme uygulamasi, tariismalan sinirlayarak ve karmasik anlagmazhk konulanm onay ya da onaylamamayi gerektiren basil formullere indirgeyerek dogal oltercihte

mayan

bir fikir birligi yaratir. Dikkatle

dusunme ve sogukkanh-

hkla gercegi izleme yerine, retorik ve demagojiyi tesvik eder. Ay-

nca butun

tart is. malar

"akil ve adalete pervasiz bir hakaret"le

yaralanir, ciinku kaldinlan ellerin sayilmasi

dogruya ulasilmasi-

ni saglamaz, 5()

Godwin'in yasadigi donemde, icin siyasal ozgurliigun

anarsist olarak

gizli

oy pek cok reformcu

bashca araclanndan biriydi. Ancak bir

Godwin, "kottilugun daha dogrudan ve acik

hi-

mayesi" olarak gordugu bu uygulamayi tarn olarak kavrayabilmis degildi. Ona gore oylamadaki gizlilik, niyetlerimizdeki iki-

yuzlulugu ve hilekarhgi arttinyordu. Oysa eylemlerimizin sebeplerini aciklayabilmeli ve baskalarimn elestirilerini gogusleyebitmeliydik.

Bu nedenle

gizli

oy ozgurlugun

degil, koleligin bir

semboliidur. Iletisim ozgurlugun oztidur; oy pusulasi sizlik

ise "belir-

ve kacamakh davranislartn ve sayisiz yalanin dogurgan

anasidir." 51

Temsili mectislerin bir diger

zayifligi,

kurgusal bir

ittifak

yaratmalandir. Godwin, insan anlayismm ve kisiliginin bozul-

masma, azinhgin cogunlugun kararlanni uygutamasindan daha dogrudan katkida bulunabilecek bir baska §ey olmadigim one siirer. Godwin'e gore, cogunlugun azinhgi, bu azinhk tek kisi bile olsa,

zorlama hakki, bir despotun azinhgi zorlama hakkindan

farkh degildir. Ulusal meclis her insani bir

baglanmaya tesvik ederken,

iki

sun kendi icinde boliinmesine yol 50

Age,

51

Age.s. 115.

s.

114.

mezhep ya da

partiye

meclisten olusan kurum, bir uluacar.

Gercek

oybirligi

ancak

Anar$izmin Tarihi

306

hukiimetsiz bir ozgiir toplumda gerceklesebilir.

Godwin siyasal birliklerin ve partilerin topluma ulasmak uygun araclar olmadiklanni acikca belirtir. Zanaatctlar reform icin parlamentoya baski yapmak uzere birlikler halinde orgtitlenirlerken, Godwin tehliketerden soz ediyordu. Oyeler parti

icin

hemen

ogrenir ve bagimsiz dusunceden vazgegerler. anlamda topluluktan yetki almis gibi davranmaya bile gerek gormeden iktidari kendileri i^in ele ge^irirler. Hukumete karsi one siiriilen goriisler bu ttirden birlikler icin de esit ilkelerini

Birlikler, genis

derecede gecerlidir ve dusmancadtr. Dogruya, gurultulu

tartly-

malar in yapitdigi kalabahk salonlarda ulasilamaz; dogru, sessiz dfisunceler iginde aciga

<;ikar.

Iktisat

Godwin, mulkiyet

iliskilerinden

vazgecmenin tek basina

yeterli

olmadigtni one surdu. Bu noktada liberal gelenekten kopar ve sosyalizmle

aym

siyasal adaletin

cizgide bulusur. Ashnda, mulkiyet

dokusunu tamamlayan

"kilittasi"

konusunun

oldugunu du-

sunur.

Godwin'in siyasal

goriisleri gibi iktisadi goriisleri de,

onun

etikinin bir uzantisidir. Rousseau'yia birfikte, servet tekeli kur-

mak

komsusunun zayifhgindan yararlanan ki§inin ilk sucu one surer. O zamandan beri mulkiyet ile hiikiimet ara-

icin

isledigini

sinda cok yakin bir baglanti olmustur, ciinku zengin, "devletin

dogmdan

ya da dolaylt yasa koyucusu"dur. Esilsiz bolusumun

ahlaki ve psikolojik sonu^lan

hem zengin hem

laket olmustur. Servet birikimi "kolece ratir,

ne

de yoksul icin

fe-

yaUaklanan bir ruh" ya-

servetin edinilmesi ve sergilenmesi evrensel bir tutku hali-

gelir, entelektiiel gelisimi

ve hazzi engeller. 52 Rekabeti tesvik

ederek toptumun butiin yapisini cok dar bir benciltik sistemine indirger. icin

Mulkiyet

amk

kendisi icin degil, sagladigi paye ve statu

arzulanmaktadir.

Godwin'e gore, yoksul dogmak kole dogmak demektir; yokbigimde kendi cabasma hapsedilmis ve baglan-

sul insan "garip

mis," "binlerce kotii ahskanhgin kolesi" haline gelmistir. Fabri-

mo no ton ugrastlar nedeniyle, iscileri birer makineye donustiirur ve her eehrede, ozellikle gocuklarda bir ka sistemi, endiseli ve

52

Ag€.

s.

89, 125.

William Godwin. Diijen A$igi

307

55 tiir "aptalca ve umutsuz bosluk" tirenr. Sanayi Devriminin act sonuclarmin farkinda olan Godwin, yeni imalat sehirlerinde, kirkina kadar yasamayi basaran iscilerin "Tuza banacak ekmek bu-

lamadiklan"m uzuntuyle soyler. Avrupa ulkelerindeki buyiik esitsizlikler ancak smif savaslanna yol acabilir ve yoksulu her seyi

"evrensel kaos"a indirgemeye kiskirur. 54

Godwin, mevcut mulkiyet

komunizm

iliskilerinin yerine bir gonullti

forrmi onerir, Baslangic noktast sudur: insanlar ortak

bir dogayi paylastiklan ifin tarafsiz bir adalet ilkesi oiusur.

keye gore, "dunyamn icin bir diger insan

iyi seyleri,

Bu

il-

bir insanin istedigini almasi

kadar gegerli bir hakka sahip oldugu ortak

bir stok olusturmaktadir." 35 Adalet,

her insani kendi mulkunu

emanet olarak gormeye ve ozgurlugun, bilginin ve erdemin artmasi icin en iyisini yapma yontemini dusunmeye zorlar. Godwin, paranm kendi ba$ina bir meta olmadigvm, sadece gercek metalann degisiminde bir arac oldugunu kabul eder. Hatah bicimde servet denilen sey, sadece, "toplumun kurumtan tarahndan belirli bireylere baskalanni kendi cikarlari ugruna ^ahfmaya zorlamalan icin saglanan bir guc"tUr. 56 Bu nedenle bir

Godwin bir insanin cahstigi ve bir baska insanm cahsmayarak onun emeginin meyveleri sayesinde gecindigi bir durumda hicbir adalet

goremez. Bedensel bakimdan uygun olan butun insan-

emek gecim bu kafinilmaz bicimde bos zamani artiracak ve herkesin kendi kavrama guciinii geligtirmesini ve yeni zevk kaynaklanndan yararlanmasini saglalann calismalan daha adil olacaktir. Az miktarda

araclannin saglanmasi i^in yeterli oldugu

icin,

yacaktir.

Godwin

nesneleri dort sinifa ayirarak cozumlemesini deringecim araclan, entelektuel ve ahlaki ilerleme araclan, pahah olmayan haz araclan ve luks araclan. Sonuncu smif, ilk iiculestirir:

nun

adil

hareketle rincisi,

bolusumiinun bashca engelidir. Bu siniflandirmadan Godwin, mulkiyet haklanm iic dereceye indirger. Bi-

"kullanimi bana

ail olan,

baska

turlia

edinilen yarar ve

hazza ktyasla daha buyuk bir toplam yarar ve haz saglayan, be-

nim

surekli hakkim"dir. Bu, ilk

uc nesne sin ifmi kapsar. Ikinci

dereceden miilkiyet, herkesin kendi endiistrisinin urunu uzerin53

Age,

s.

127.

54

Age,

s.

127, 126.

55

Age.s. 129.

56

Age,

s.

130.

Anar$izmin Jarihi

308

de sahip oldugu tasarruf hakkidir. Bu sadece olumsuz bir hak ve

bakima

bir

bir tur gasptir,

cunku

adalet beni, birinci dereceden

mulkiyete gore her uruniin ban a du send en fazlasini bolusturme-

Dorduncu simftan nesnelere denk

ye zorlar.

diisen iicuncii dereci karma yeti-

ce "bir baska insanin endustrisinin uruniinu elden si"dir. 57

emek

Bu, biitun degerler

tarafindan yarauldigi icin

haktan tamamen yoksundur ve dogrudan ikinci dereceyle

Godwin boylece

kapitalist birikimi

mabktim

eder.

celisir.

Olumlu

yanda, toplumun biittin iiyelerinin temel ihtiyaflarmin kar^ilan-

masi gerektigini one surer.

Komsumun

yardimi konusunda nasil

hakka sahipsem, o da ozel kanaat hakkina sahiptir. Ihtiyaclanmi karsilamak icin bana yardim etmek onun gorevidir, ancak bir

onun takdir yetkisini ihlal etmemek de benim gorevimdir. Bu anlamda mulkiyet "kutsal ve vazgecilmez ozel kanaat hakki"ni temel ahr. Faydaci gerekcelerle Godwin, istisna niteligindeki kosullarda, kendimi ve baska larini afetten kurtarmak icin komsumun mahni zorla almak zorunda kalabilecegimi de kabul eder. 58 Godwin'in mulkiyet konusunu ozgun ve derin bicimde ele ahsi,

erken sosyalist diisunurler iizerinde biiyuk bir etki

yaratti,

Insani ihtiyaclar, uretim ve sermayeye iliskin farkh goriisler ko-

nusunda sistematik olarak ya2an

onun somiiru ettiler,

hatta Siyasal Adalet'i cevirmeyi dusunduler. 59 Anarsist ge-

lenek icinde Godwin, mulk

ile

Proudhon'u onceler, Ne var

en

c;ok

aynm

yaparak

komunizm tasanminda

niifus artismda, tasarladigi komiinisi

toplumu

al-

edecek bir tehdit gormedi. C°g u anarsist gibi o da, dogal du-

zen ya da

uyuma umut

bir diizenleme gi

mulkiyet arasinda

ki goniillu

Kropotkin'e yakmdir.

Godwin tust

Marx ve En gels bulundugunu kabul

kisiydi.

ilk

teorisinin gelisimine kaikida

bagladi: "Insan

toplumunun dogasmda,

modeline gore yapilan miidahale en aza

indirildi-

zaman, her seyin kendi duzeyine ulasma, en uygun tarzda ge-

lisme egiliminde oldugunu gosteren bir ilke vardir." 60 gal kit hk

konusunda

hicbir

57

Age,s.l32, 134.

58

Age,

59

Bkz. Marx'ian Engels'e mektup, 17

s.

Aynca do-

bulgu yoktur; topraklann buyuk

135.

Man

1845,

VW/rii filing de Anarchic, Fritz Kater, Berlin, 1925,

alinti, s,

73.

Max

Netclau, Dcr

Rudolf Rocker, hak-

h olarak, Godwin'i "sonraki korniinist Anarjizm'in gercek kunicusu" olarak gordii.

60

Anarchist Writings,

s.

136,

William Godwin;

309

Diizcit A$\gi

kismi hala tarima acilmamt§tir ve mevcui lanm alanlanni tirmek de

dogum

mumkundur. Nufusun kontrolden cikmasi

iyiles-

halinde,

kontrol yontemleri kullamlabitir. Malthus, ku§kusuz bu

goruse kaulmiyordu ve Essay on tht Principle of Population (Niifus Ilkesi Uzerine Deneme, 1798) baslikh c^hsmasinda, nufusun besin maddelerinden daha hizh art ma k La oldugunu ve bu nedenle kotii

ahskanhklar ve sefaletin zorunlu engelleyiciler olarak var

olmaya devam etmesi gerektigini one laki kisitlama ya

siirdii.

Ancak Godwin, ah-

da tutumluluk doktriniyle karsi saldinya

gecti,

Malthus'un bulgulannin gecerliligini sorguladi ve hakli olarak insanlarm ne kadar az cocuga sahip olurlarsa hayat standardinin

o kadar

iyi

olacagint one siirdii.

Egitim

Godwin'e gore baslica reform

gun

diisunceleri

onu

liberter

araci egitimdir.

ve

ilerici

Konuya

iliskin oz-

dusiincenin buyuk oncu-

lerinden biri haline getirdi. Godwin, ozgurlugun egitimin,

min de ozgurlugun temeli oldugunu

belki

egiti-

de biitun diger

dusuniirlerden daha cok kabul eder, Egitimin nihai amacinin, bireysel anlaytsi gelistirmek ve

cocuklan ozgiir bir toplum yarat-

maya ve zevk almaya hazirlamak oldugunu savunur. Insan dogasma iliskin goruslerini muhafaza ederken,

kisi-

bakimindan egitimin hukiimetten dasahip olduguna inaniyordu. Cocuklar, "elimi-

liklerimizin bicimlenmesi

ha buyiik bir giice

ze verilmis bir tur

hammadde, kolayca

bir cevher" gibidirler. 61 bi,

Doganm

asla bir

sekil verilebilen,

esnek

ahmak uretmemesi

deha da dogustan gelmez, daha sonra kazanihr.

O

gi-

halde,

gencligin kotu ahskanhklari denilen sey, dogadan degil, egitimin

bozuklugundan kaynaklanir. Cocuklar diinyaya masum olarak gelirler; Guven, nezaket ve iyilik onlann mizacini olusturur. Yetiskinterin "rendeleyici mudahalesi"nden asla ozgur olmadiklan bir sirada, derin ve dogal bir

luk,

ozgurluk askma sahiptirler. Ozgur-

"anlama gucuniin okulu" ve "guciin anast"dir; ashnda

i;o-

cuklar okutdan cok, bos zamanlannda ogrenir ve gelisirler. 62

Godwin'e gore biitun egitim

Modem 61

Agc,s. 161.

62

Age,

s.

bir

despotizm formunu kapsar.

egitim sadece cocuklann yureklerini curutmekle kal-

144.

Anar$izmin

310

Tari/ii

maz, anlasilmaz jargonuyla akillanni da zayiflatir. Onlarin gercek kapasitelerini aciga cikarmak igin pek az caba harcar. Ulusal egitim ya da Devlet egitimi, pek cok ilerici reformcunun o buyiik

umudu, sadece sorunlarm daha da kstulesmesine yol

kamu kurumlari

gibi egitim

kurumu

acar.

ve "yanh$hgi kamtlanmis hatalar"i insan zihninde

nir

Sonuc

Butun

da, siireklitik fikrine dayasabitler:

olarak, Use ve universkelerde ogretilen bilgi, toplulugun

engellenmemis uyelerinin sahip olduklan bilginin gerisindedir. 63 Aynca, bir ulusal egitim sistemi hukumetin ay nasi ve araci

olmaktan kurtutamaz; bunlar, Kilise ve Devlet'inkinden daha tin bir ittifaki otusiurur,

ogretirler.

ce-

dogruluktan 90k mevcut yapiya saygiyi

Bu kosullarda ogretmenin,

olarak yeniden olusturmakla

bilginin temellerini stirekli

yukumlu

bir kole ve

kendi iradesi-

dayatan gencligin hazlanni ve feveranlanni sonsuza dek dene t ley en bir tiran haline gelmesi $a§irtici degildir. ni

Godwin, grup sisel

ici

egiiimin, yeteneklerin gelistirilmesi ve ki-

khnligin tesvik edilmesi bakimindan tek kisilik ogretime

kabut eder, Bu nedenle, mevcut topEumda en iyisinin kucuk ve bagimsiz bir okul oldugunu one surer. Ancak bu noktada durmayarak geleneksel egitimin temelleritercih edilmesi gerektigini

ni

sorgulamaya devam eder.

Ona gore egitimin amaci mutluluk uretimi olmahdir, Erdem muttulugun ozudur ve erdemli kisinin bilge kisi olmasi gerekir. Egitim, uygun bicimde denetlenen, aktif ve ogrenmeye hazir bir zihin gelistirmelidir.

Bunu saglamamn en

cocuklann kafasina sokmak

giyi

aciga cikarmak, zihinlerini

iyi

yolu, belirli bir bil-

degil, onlarin gizil yetenekferini

uyandirmak ve onlara dusunme

alis-

kanhgi kazandirmaktir.

O riist

halde, cocuklan egitirken, esitlikci, anlayisli, icten, du-

ve acik olmaliyiz. Sert gozetimciler ve oyunbozanlar olma-

mahyiz; genclerin asinhklan genellikle deha ve enerjinin erken gostergeleridir,

Oku ma

hevesini tesvik etmeli, ancak ne okuya-

caklanm belirlemeye cahsmamahyiz. En onemlisi, bilme

arzula-

nni, bilginin ustunlugunii gostererek canlandirmahyiz.

Ne

var ki

Godwin,

renmesi halinde, o

bir ogrencinin sadece arzuladigi i^in 6g-

muazzam

egitim aygitinin

tamamen ortadan

kalkabilecegini one surer. Boylece ogretmen ya da ogrenci gibi

fi-

gurler ortadan katkar; her bir kisi zorlukla karsilagtiginda daha 63

Age,

5.

146.

William Godwin.

Diwn

311

Afigi

bilgilenmek icin isteyerek birine danisacak, ancak kendisin-

iyi

den istemedigi bir seyi ogrenmesi beklenmeyecektir. Herkes rehberlik sunmaya ve bir digerini tesvik etmeye hazir olacaktir. Boylece zihin, kendi dogal egilimlerine gore gelisecek ve cocukkendi potansiyellerini tarn olarak gelistireceklerdir.

Iar

Ozgiir

Toplum

Godwin kendi ozgur toplum tasansmi sunmazken -bunu saydi kendi ilerleme tasansina ve dogruluk

nosyonuna

yap-

ters dii-

ozgur toplumun izleyebilecegi genel yonelimlerden bazdanni taslak halinde ortaya koyar. Ilk planda, ozgiirlugun kisiye bir yetki olarak verilmedigi, yani kisinin aklin ilkelerini hesaba

serdi-

katmadan

diledigi gibi

davranmasi olmadigi konusunda dikkatli-

bagimsizhk arasinda ayrim yapar: Dogal bagimsizhk, ve mantigin gerekleri dismda her tiirlu kisitlamadan ozgtir-

dir. Iki tur

"akil

luk" ki

bunu cok onemli

gorur; ve

daima zararh olan ahlaki ba-

gimsizhk. 64 Bireyselltgimizi geli§urmekte ve kendi mantigimizin gerekterini yerine getirmekte ozgiir olmamiz,

ama aym zaman-

baskalannm eylemlerini yargilamaya ve etkilemeye de hazir olmamiz onemlidir, Ahlaki geligme olmadan dissal ozgurluk fazda,

la

deger tasimaz. Ashnda, kisinin fiziksel olarak kolelestirilmesi

ve gene de bagimsizhk duygusunu korumasi, ancak kisitlanmamis. bir kisinin pasif

bicimde

itaat

ederek kendisini gonullu ola-

mumkundur, Godwin'e gore insan haklan, amac degil, insan kisiligini bilgehk ve erdemle

rak kolelestirmesi

kendi basina bir

gelistirmenin bir aracidir.

Godwin

kendisine anarsist demedi ve "anarsi" sozcugiimi,

kendi cagdaslan gibi olumsuz anlamda, siyasal adalet ilkelerini

benimsemeksizin hukumetin hemen dagmlmasina yol acabilecek siddet ve asin karisikhgm bir ifadesi olarak kullandi. Boyle bir giir

durumda,

bazi

kudurmus unsurlarm

kisisel guvenligi ve oz-

arastirmayi tehdit edebileceginden korkuyordu. Fransiz dev-

rimcilerinin

verdigi

ornek ona sunu gostermisti: Insanlann

"yonlendirilmemis tutkulan genellikle esulik noktasinda durmayacak, onlan iktidan

kapmaya

kiskirtacaktir." 65

Gene de God-

win, anar?izmin bu anlamdaki kotuluklerini de spot lu gun kotu64

Ap,

s.

1^8.

65

Age,

s.

161.

Anar$izmin Tarihi

312

despotizmi siirekhdir, oysa anarsi

liiklerine tercih eder. Devlet

gecicidir. Anarsi topluluk aracihgiyla enerji ve girisim gucti yayar,

insanlan onyargi ve kesin inanclardan kurtarir.

En onemlisi

"dogrulugun ve ozgurltigun carptttlmis ve muhtesem bir sureti"nt tasir ve en iyi insan toplumu formuna goturebilir.^ anarsi,

Godwin daima, toplumun buyuk

bir

bolumunun kendi ban$ci

ve iiretken orgutunii siirdurdugunu one surmustiir.

Godwin, karmagik yonetim aygitlan olan modern Ulusyuz yiize lopluluklardan olusan basitlegiirilmis ve merkezi olmayan bir toplum onerir. "Buyiik imparatorluk ve yasama birtigi" fikirleri "askeri kahramanhk gunlerinin barbarca Devlet'in yerine,

kalinulan"dir. 67

Komsular

birbirinin kaygilanni

en

iyi

bilen kisi-

ler

olduklan, ciddiyet ve adalet sinirh bir cevrenin ozelligi oldu-

gu

icin,

merkezi olmayan iktidar tercih edilmelidir.

O

halde in-

esgudiim saglamak ve toplumsal faydayi gtivence altina almak icin gonulhj bir bolgeler federasyonu (bir "kiiciik sanlar, tiretime

cumhuriyetler kon federasyonu") olu$turmalidirlar. Boyle bir cogulcu topluluk icinde Godwin, geleneksel Ingiliz

"semti" -sonraki anar§istlerin ozyonetim

komunu-

gibi kuciik

bir bolgenin (parish: Ingihere'de en kiiciik idari bolge, c.n.) te-

mel toplumsal birimi olu§turabilecegini one surer. Demokrasi dogrudan ve katihmci olacaktir, oyle ki, akhn sesi isitilebtlecek ve butiin yuritaslann soz hakki olacaktir. Merkezi olmayan boyte bir toplum pejoratif anlamda dar goruslu olma ihtiyaci duymaz, cunku Ulus-Devletler'in ve rakiplerinin ortadan kalkmasiyla birlikte

biitun insan turleri

"buyuk

bir

cumhuriyet" olustura-

caklardir.*3

Godwin,

bir gee is

donemi icinde esgiidurn sag lay an ge^ici cozmek ya da ya-

bir organin, bolgeler arasindaki anlasmazhklari

banci

istilaciyi

Bu nedenle lise

puskiirtmek icin gerekli o labile cegini kabul eder,

bolgelerin, ancak

cok

acil

durumlarda bir genel mec-

ya da federasyon kongresine delege gonderebileceklerini one

surer. Meclis surekli ya da ortak bir otorite

merkezi olusturmaz

ve burada cahsan gorevliler ucret almazlar, goniillu olarak desteklenirler.

Topluluk icindeki bireyler arasinda cikabilecek anla§mazlik66

Age,

s.

162.

67

Age,

s.

164.

68

Age.

s.

163-4,

William Godwin

Dficcii

313

A$\p

Ian ve haksiz durumlan ele almak icin ycrel duzeyde halk jurilecikarlarm i§igmda ozel ri kurulabilir. Bu durumda davalar genel kosullar dikkate alinarak gdrulur.

Ne

var ki

uzun donemde,

ge-

rek meclisler gerekse juriler butiin yetkilerini kaybederler ve bolgeleri ortak yarar icin isbirligi

yapmaya

tesvik

suclulardan hatalarmi terk etmelerini istemek

etmek ya da

yeterli olur.

Godwin, toplumsal sistemin basitlestirilmesi halinde, akhn sesinin i$itilecegine, mutabakatin saglanacagina ve dogal bir cisurecegine guvenir. Insanlar kendilerini yonetmeye ahstikca, biitiin zorlayici kurumlar gereksizlesecek ve gecmiste kalacakti. Hukiimet kendiliginden duzeni saglayan karlar

uyumunun hukum

anar§i

toplumuna

gayla

uyum

gececekti. Insanlar, acik aileler halinde ve do-

icinde, basit

ama

geliskin bir hayat sureceklerdi. Ev-

kaldinlacak ve yerini ozgur birle$melere birakacakti; her cocuk topluluk tarafmdan bakilacak ve egitilecekti. Bu ozgur ve esit toplumda, herkesin kendi entelektiiel ve lilik

ahlaki potansiyelini gelisdrme hrsati olacakti. Karmasik hukumet mekanizmasinm ortadan kaldtnlmasi, agin luksun sona er-

mesi ve

isin

herkesce paylasilmastyla birlikte, hayati siirdurmek

icin gerekli olan

emek miktan onemli olcude

win'in hesaplamalanna gore

cahsma

bir

azaltilacak,

muhtemelen gunde yanm

God-

saatlik

yeterli olacakti.

Sanayi Devrimi'ni asla kiicumsemeyen Godwin, agir isleri azaltmak ve hahfletmek icin teknolojiden -"cesitli fabrikalar, domakineleri, buharh makineler," hatta gtinun birinde oto69 matik saban- yararlanilmasim ister. Tolstoy'un aksine, gereksiz

kuma el

emegine saygi duymaz. Uygun teknoloji, sadece simdiki isbo-

lumunun

dayattigi zorunlu i§birligini azaltmakla kalmayacak,

bakimmdan cok degerbog zamam da artiracakti. Aynca bilim gtinun birinde madde karsisinda her bakimdan tistun olmasini ve haya-

insanlann kendi zihinlerini gelistirmeleri li

olan

zihnin ttn sel

uzamasini da saglayabilirdi. Godwin, nadir gorulen bir fiktrucus aninda, olumsuzlugun sirnnm cozulecegini de one su-

rer!

Godwin'in merkezi olmayan toplumu, sanayi oncesi Ingiltetopluluklanndan hie ku^kusuz esinlenmis olsa

re'nin organik da, saf

anlamda tanmsal

bir anlayisi ifade etmez.

Modern

tekno-

loji

ve btlimin potansiyel olarak ozgiirlestirici etkilerine olan gu-

69

Age,s. 172.

314

Anar$izmin Tarihi

veni, gecmise degil gelecege baktigmi gosterir.

Ashnda, on dokuzuncu ve yirminci yuzytllarda uretimin giderek merkezile?tigine tanik olunsa da, yeni teknoloji Godwin'in umdugu gibi monolitik endtistrilerin

yol acabiltr.

dagilmasina ve btiyuk kentlerin parcatanmasma

Bu konuda Godwin, Kropotkin'in

lar ve Atolyeler'ini

haber

Tarlalar, Fabrika-

verir.

Godwin, aynnulara girmemekle birlikte iscilerin kendi ?ikarlarmm ya da yeteneklerinin geregini yerine getirmeleriyle uretimin gonullu olarak orgijtlenecegini ima eder. Belirli bir issiirdurebilir, gunkii belirli becerileri olan insanlar uzmanlastiklan islerde zaman harcamayi tercih edebilirler.

bolumu varhgmi

Maddi mallann gonullu paylasimi saglanacakur.

Ureticiler uret-

en cok ihtiyaci olanlara verecekler ve komsulannin faztalanyla kendi zorunlu ihtiyaclanm karsilayacaklardir. Boylece mallar onlara ihtiya? duyanlara kendiliginden ge^ecektikleri fazlalan

dr. Ne var ki iktisadi iliskiler bolusumu temel alacakti.

Godwin ozgur

ve esit toplumda birey

ce baglanuyi dikkatle

mu

vahim

bir

gin"

yam

sira,

takas ya da degi?imi degil, serbest

ile

tammlama konusunda

grup arasmdaki kaygihydi.

Bu

in-

tutu-

bictmde yanlis anlasitmistir,

ciinkti "asm bireycili"komunal dayamsma" icinde yok etmek istemeklesuclanmisw. 70 Ashnda ikisini de yapmadi.

birey i,

Godwin'in, "her §eyi

isbirligi terimiyle

kotudur," diye yazdigi dogrudur. 71 i?btrligi,

anlatmak

bir olctide

Ancak onun mahkum

isbolumunun, kisitlanmts bir

birligin ya

ettigi

da iktidardaki-

lerin dayattigi birornek faatiyettir. Neden daima bajkalanna gore hareket eimemiz ve "dakik bir birorneklige" indirgenmemiz gerektigini anlayamiyordu. Bu nedenle, esit bir toplumda ortak ca-

hsma, ortak yemek ya da ortak stoklara gerek gormuyordu. Godwin'e gore bunlar, "du§tincenm fethi saglanmaksizin davramsi kisitlayan hatah araglar"

idi.

72

Godwin'e gore toplumun organik bir butun olusturdugu ve kendi bireylerinin topiarmndan bagka bir sey otmadigi dogrudur. Aydinlanrms kisiyi, haz ve acinin bireysel hesaplamasim yapan ve kendi eyleminin sonuclarmi dikkatle tartan bir kisi olarak res70

Bki. Clark. The Philosophical Anarchism of William Godwin, s. 312; Isaac Krammick, Introduction, Political Justice, Penguin, HarmondsworLh 1976

71

Anarchist Writings,

72

Age,s. 171, 172,

s.

52. s.

171.

William Godwin: Oiircir

315

A$i$,i

vurgumetti. Entelektfiel ve ahlaki gelisimde ozcrkligin degerini ladi; yaratici

dusiince icin hepimiz, serbesige diisunebilecegimiz

ihtiyac duyanz. Godwin kisinin kaybetmesinde hicbir devarligmda kendi benligini baskalarmin ger gormuyordu:

bir alana, zihinsel bir

uzama

Her insan kendi merkezine dayanmah ve kendi anlayis gucune basvurmahdvr. Her insan kendi bagimsizhgmi hissedebilmelidir ki, adalet ve dogruluk ilkelerini,

onlan kendi durumunun

ozellikleri-

ne ve baskalarmin hatalanna tehlikeli bir bicimde uydurmak zo73 runda kalmadan benimseyebilsin.

bu sekilde kabul edilmesi, Godonun anarsist toplumun-

Bireysel ozerklik ihtiyacimn

win'in bashca elestirilerinden bin, yani

kamuoyu tiranhgmm yasalarm tiranhgtndan daha tehlikeli olabilecegi dtisiincesi dikkate almdigmda daha iyi anlasdacakur. da,

Godwin kesinlikle, hatalan duzeltmenin ve komsulanmizin refahim gelistirmenin bir gorev oldugunu, her zaman tam bir ictendavranmamiz

likle

Ashnda, kamusal otoridavramsi duzeltmek igin

gerektigini savunur.

tenin yerini alacak "genel gozetim"in,

"kamci ve zincirden daha az kailamlabilir olmayan" bir gtic sag74 layacagmi one siirecek kadar ileri gider. Bu sozler oldukca hosgoriisuz bir hava tasisa da Godwin, dayatabireye zorbahk edecek ya da ona belirli fikir ve degerleri cak her

ttirlu

kolektif onletne toptan karsi

oldugunu acik^a

ifade

pknda, onun tavsiye ettigi ictenlik turu, komsulanm kui^guzarlara donusturmeyi degil, "birbirleriyle gercekten

etti. Ilk

ralci

dost" olmalanni saglayacak sekilde onlari her

kidan kurtarmayi amaclar.

miz her

turlti

Ikincisi,

ttirlu

gereksiz bas-

komsulanmiza yapabilecegi-

kmama onlann aklma bir basvuru olmah,

ilimli bir

tutumla ve §efkatle yapilmahdir. Uciincusti, Godwin insanlann olabirbirlerinin ozerkligini taniyacak akdci ve bagimsiz bireyler

caklanm

dtisunur:

"Benim

kom^um

beni serbestce ve kayitsizca degil, kendi gorusiime

ancak onun goriisune gore 75 gore davrandiguni da unutmamahdir." kinayabilir,

sal

Godwin kisisel ozerklige kesinlikle deger verirken, toplumvarlikbr oldugumuzu, toplumu olusturdugumuzu ve toplu-

73

Age, s 60-1.

74

Poiilical Justice,

75

Agf,

I,

333, 168.

1793 bsk., U,

s.

565.

Anar$izmin Tarihi

316

mun

en

ortaya gikardrgim tekrar tekrar vurgu-

iyi niteliklerimizi

Ashnda, ozerklik iie kolektiflik arasinda hi^bir gerilim gormez, cunkti "ozgurluk aski hie kuskusuz birlik duygusuna ve lar.

baskalan igin kaygilanmayi gerekliren bir afar." 76

Godwin 'in romanlan, asm

jik ve ahlaki tehlikelerini

kisilik

ozelhgine yol

yalnizhk ve tecritin psikolo-

gok canh bir bidmde

gosierir,

Onun

evrensel yardimseverlik anlayisimn temelini olusturan etik siste-

min

esin kaynagt insan sevgisidir.

Ashnda Godwin ozgur ve e§it bir toplumda insan lann da ha loplumsal ve daha bireysel olacaklanna inanir: "Her insan komsusuyla simdikinden bin kat daha fazla sevgi ve karsdikh nezaketle birlesecektir;

keme

ama

her insan tek basina dtisunecek ve

muha-

edecektir." Nihai olarak, birey ve

degildir,

cunku her

kisi

toplum birbirinin karsiti bireysel olarak <;ok daha gelismis ve lop-

lumsal olarak daha bilincli olacaktir; "dar bencillik ilkesi" ortadan kalkacak ve "herkes kendi bireysel varhgtm genel iyilik dusuncesi idnde kaybedecektir." 77 Godwin'in en biri, kisisel

ozerklik talebi

ile

gticjii

yanlanndan

toplumsal hayatin gereklerini bag-

da§nrma tarzidir. Ashnda Godwin'in anarsizmi, Stirner'in egoizmi ya da Proudhon'un rekabetciliginden 90k Kropotkin'in komunizmine yakindir.

Reform Arabian Fransiz Devriminin Terore donustugune tamk olan Godwin, toplumun ani ve siddetli donusumu anlaminda devrimi butun kalbiyle desteklemedi.

zunden

Devrim

bir tiranhgin sactigi dehset yu-

baslayabilir; ancak, ozellikle iktidan ele gerirenler baska-

lanni ceza tehdidiyle zorlamaya cahsirlarsa, devrimin kendisi bir tiranhga donusebilir.

Godwin jisi

kararli bir bansci degildi,

ancak ozgurlesme

strate-

siddei igermiyordu. Insan akhnin, bir saldirgam kihcmi bi-

rakmaya ikna edecek kadar gelismis oldugunu dusunniedi. Silahh miicadele bir "ic saldirgan"a karsi direnmek ya da isgalci bir despotu te,

puskunmek

butun ikna

icin

de gerekli

olabilirdi. 78

Bununla

c^abalan ve goruslerin bosa ciktigi bir

asgari diizeyde fiziksel 76

Anarchist Writings,

77

Agc,s. 173.

78

Ag
s.

birlik-

durumda, guc kullanimmi kabul ediyordu. Sonug

172-3,

317

William Godwin; Duztn /Wj£j

olarak

meye

aydmlanmis

kisinin gorevi siddei yoluyla devrimi ertele-

gahsntakti,

Boylece

Godwin

barikatlarda degil fikirlerde devrim istedi.

Degi§imi saglayacak uygun ara?, bilginin yayilmasiydi: "Insan zihnini etkileyecek

mesru

arac, zor degil, iknadir."

Toplumun

esitlenmesi herk~si zorla "ciplak ve vahsi bir esitlige" indirgemek digil, her k s A bilgelige yuksettmekti. Ne var ki Godwin'in 1

tavsiye ettigi re j

asamahdn fikir

ki,

b

1

m 1a

("guler yuztii ve selim iktidar!") oylesine

eytem demek biraz zor

olabilir.

79

uruldugu icin, insanlar akillandikca ve

temeiinde

Hukiimet

onun

ge-

reksiz bir kottil «k oldugunu anladikga, desteklerini asamalar halinde cekecekle ve hukumet zamanla sonumlenecekti. Bu suredn siyasal pa-tiler ya da birliklerce gerceklesurilemeyecegi -

a?ikti,

iogrulan soyleyecek,

Godwin,

ictenlikle

davranacak ve

boylece degisirnin katalizorii olabilecek anlayisli ve iyi niyetli inttiru,

kucuk ve bagimsiz

grubu"nun

prototipidir. Anar-

sanlar arar. Tavsiye ettigi yegane orgut gevre,

modern

anarsist "sempati

ilk ki§ist gelenek idnde Godwin "sozlu propaganda" yi savunan geregini yenilenme ahlaki once reformdan Siyasal si olmustur. vurgulayarak, "ozel olan siyasaldir" fikrini de cok onceden haber

vermis lir.

Godwin'in asamacthgi naif

bir diisunur olmadigini gosterir-

ken, pratikie izledigi siyasete tuiucu bir

yon kazandinr, Shel-

yalmlmis protesto eylemleri turunu ele$tirdi. ley'in Dogru yonde oldugu gorulen her hareketi belirti bir mesafeden desteklemenin dogru oldugunu dusiinuyordu. Kendi tarihsel kokatildigi

sullan icinde soyle diyordu: "Kendimi ilkesel olarak Cumhuriyetd, pratikte ise bir Whig olarak goruyorum. Ben bir filozofum, kisi; ve bu amaca okuyarak, ya80 1790'larda zarak ve biraz da konusarak ulasmak istiyorum." vazgecti. bir ara Parlamento'ya girmeyi dusunduyse de hemen

yani akilh olmayi arzulayan bir

Parlamento

iiyeligi

onun bagimsiz ligmi

kisitlayacak,

90k derin dusuncelere dalmaya uygun olan

eylemden

kisiligine ters duse-

cekti.

Godwin

yeterli bir praksis geli^tirmeyi

asamacthgi, kusaklan, etkileyici bir otorite v; ikt sadi esitsizligin feci 79 80

Agf, s 123,121. Alinti.

wniain Godwin,

s.

343.

basaramadi.

bidmde

Ihtiyatli

betimledigi siyasal

sonuclanna terk etmek zorun-

318

Anar%izmm

Tarihi

da kaldigmi gosteriyordu. Fikirlerin kosullar tarafmdan nasil bicimlendirildigirii

canh

tirmekten cok sadece

oldukca insanlarm akildigi

bir

bicimde kamtlarken, kosullan degisdegistirmeye cahsti.

fikirleri

Hukumet

var

tarn olarak akilci

otamayacaklan ve insanlar olarak kaldikca hukumetin de var olmaya devam edecegi

ikilemirtden kurtulmadi. Godwin'in sorunu reform meselesini

kurumlar duzeyinde,

fikirler

diizeyindeki kadar kavrayamamis

olmasiydi.

Toplumsal bes, Locke,

bir filozof olarak

Rousseau ve

Godwin, hig kuskusuz, Hob-

aym

ayardaydi. Felsefi anarsiztutarh ve derin savunucusu oldu. Kendi liberter sonuclainsan dogasina tliskin makul bir anlayistan hareketlc Mill'le

min en nni

dikkatli bir bicimde ortaya

koydu.

.Siyasetin etikten

ayrdamaya-

cagina inandi ve ikna edici bir adalet aniayisi olusturdu. Yasa, hukumet ve demokrasiye iliskin temel varsayimlara yonelttigi elestiriler icgoruyle

doludur. Saglam bir dogruluk anlayismdan

hareketle, en giiclu dusiince ve ifade ozgiiriugu

savunulanndan

birini gelistirdi.

Godwin mevcut tiranhklann yerine, ozgur ve esit bireylerin goniillu birlikterinden otusan basi ties tiril mis ve merkezi olmayan

bir

toplum onerdi. Egitim teorisinde, isteyerek ogrenmenin

yararlanni gosterdi. tktisatta, esitsizligin feci sonuclarmi kanitladi ve bir ozgur komunizm sistemi tasarladi. Godwin'in siyasal pratigi yetersiz olduysa,

bicimde uygulanmasiyla filozof olmasiydi.

bunun

rtedeni, evrensel ilkeleriii belirli

degil, ilkelerin kendisiyle ilgilenen bir

Bu ilkelerden

yaptigi cesur cikarsamalarla, ya-

sadigi cagin radikalizmini asan ilk btiytik anarsist

dusunur oldu.

Max

Stirner: Bilingli Egoist

<&

asm formunu savunur. SadeToplum, Insanhk ve Tann gibi butun soyut varhklan da reddeder. Ban felsefesinin butun akrici

Max

Stirner bireyci anarsizmin en

ce yardimseverligi degil, Devlet,

gelenegine isyan eder ve

deneyim tutkusunu

2aferine sarsilmaz bir rine

felsefi

soyutlama yerine dolaysiz

onerir. Eseri, Ahi], tlerleme ve

kisisel

Diizenm nihai

guven duyan Aydinlanmamn temel

ilkele-

cepheden bir saldindir. Stirner'in felsefe tarihindeki yeri, lasidigi anarsist staitisu

kadar tarusmalidir. Egoistin "her seye baskin olan, tek basma

zevk alma ve oynama amaci"ndaki saf estetik

islevi

yerine geti-

butun onermeleri tahrip ettigi icin, anarsist degil, daha cok nihilist oldugu one surulmustur. Camus, Stirner'in Tannya metafizik isyamm, bireyin mutlak olumlanmasi ve "cirenler disinda

1

oncusu olarak gordu. 2 Bazilan da bireyin ontolojik onceligine duydugu ilgiyi vurgulayarak, Stirner'i varolu§cu gelenege yerle§tirirler. Herbert Read kisstz

durumda gulen"

bir tur nihilizm

ona "en varolu§cu filozoflardan 1

R.

W.

3

diyordu.^

K. Paterson, Tkt Nihilistic Egoisc

Press, 1971,

2

biri"

s.

292-3.

Aynca Bkz.

s.

Mux

Slirrnr, Osfe-id

102, 127

Alben Camus, L'Hommir r&vo\l(, Gallimard, Herbert Read, Anarchy and Order, s. 165.

Pari:.,

1451

.

s.

8

I

University

Anar$izmin Tarihi

320 Stirner'in digi

mevcut degerlere ve kurumlara bastan sona

kesindir.

saldir-

bireyin benzersiz gercekligini

gibi,

onu Hegelci metafizigin buyuk laternasindan kurtarHiristiyan ahlaka yaptigi saldinda ve tam bireyin

kutsadi ve

maya

Kierkegaard

caltsti,

ozyuceltimi cagrisinda, Nietzsche'yi ve estetik varolusculugu andinyordu. Ancak eserinde nihilist ve varoluscu ogeler olsa da,

butun ahlaki ve toplumsal degerleri yikmaya cahsmadigi S timer sadece bir nihilist degildi. Kesin

konusmak

icin

gerekirse, bir

on varoluscu da

degildir, cunku daha yuksek ve daha iyi bir biyaratma girisimlerini reddeder. Stirner anarsist gelenege mensuptur ve bu gelenegin en ozgun ve yaratici dusunurlerin-

rey

den

Pek cok

biridir.

onun goriisterini sok edici ve uygvmsuz onun cesur mantigiyla uyusmakla yukum-

kisi

bulsa da, her [iberter ludiir.

Marx ve

man

Engels, Stirner'i yeterince ciddiye almislar ve AlSdeohjisi'nm biiyuk bir bdlumiinde, "Aziz Max", "Sancho"

bu dusuniirun insani cileden cikaran gdrtiscurutmeye cahsmislardir. 4 Aslmda Stirner, Marx ile pek cok noktayi, Marx 'in diyalektik yontemini, soyutlamatarim ve ve "Esstz" dedikleri lerini

"insani 6z"e iliskin

elestirisirti,

emek cozumlemesini,

statik

mad-

decilik reddiyesini ve toplumsal degisimde insan iradesine yaptigi

vurguyu

paylasir, Engels,

Marx'm

Stirner'in kitabim

okuduk-

tan sonra, egoizmi benhnsedigini ve gecici de olsa, "biz

aym

nisder de

komu-

sekilde egoizmden geliyoruz" dedigini teshm

eder. 5

Genellikle Benhk ve Mulkiyeti olarak cevrilen temel eseri Der Einzige und sein Eigenthum'da (1845) otorite karsismdaki bireyin en tutarh savunusunu yapar. Devlei ve toplumsal kurumlara iliskin arastmci bir elestiri sunar ve

ye

dayali

itiskiler

kuracak

yansacak bir "egoistler

ve

onlann yerine, sozlesme-

birbirleriyle

barisci

bicimde

birligi" dnerir. Stirner'in kisisel ozerklik

savunusu, sadece Benjamin Tucker ve Amerikah bireycileri degil, yasadigimiz yuzytl icinde Emma Goldman ve Herbert Read toplumsal anarsistleri de eikiledi. Kropotkin'in

gibi

onun

anti-

onda gordiigu ve "ahlakin yuzeysel inkan" deseye ayiracak fazla zamani yoktu, ancak sosyalist donemin-

sosyal saldinsma, digi

deki 4

Mussolini,

Bki. C.

J.

Lawrence 5

Stirner'in

"bireyin

Arthur, "Introduction",

& Wishart, 1970,

Alinti, Paterson,

Hi*

s.

Marx

dogal

&

23.

Nihilistic Egoist,

s.

117.

gucleri"ne

Engels, The

German

iliskin Ideology,

Max Stinia" ovgiisunii yeniden

Solun gerekse Sagm ya

devam

Max

moda

liilincti

haline gctirmtk

liberie rlerini

321

(:"j;iiist

istedi. 6 Stirner

gerek

esinlemeye ve cileden cikarma-

etmektedir. 7

ne kadar cesur

Stirner'in dusunceleri

o kadar lirkek

idiyse, hayati

da

1806'da Bavyera bolgesindeki Bayreuth'ta

gecti,

dogdu; gercek adijohann Kaspar Schmidt'tir. Ana babasi yoksuldu. Babasinin olumunden sonra annesi yeniden evlendi ve kocakuzey Almanya'ya

siyla birlikte

Sonunda

uth'a yerlesti.

delirdi,

stnda Berlin Oniversitesi'ne

gitti,

daha sonra tekrar Bayreile 1828 yillan ara-

Oglu, 1826

devam

Burada

etti,

gordii ve Hegel'in konferanslanm dinledi. yeri

ra,

dgrenimi

felsefe

Ancak akademik

kari-

pek parlak olmadi. Stirner, iki ayn iiniversitede kisa sure vakit gecirdikten son-

1832 yihnda

olarak

dondu

Berlin'e

Daha sonra on

basardi.

ve ogretmenlik sertifikasi almayi

sekiz ay kadar ucretsiz stajyer dgretmen

ancak Prusya hiikiimeti onu

calisti,

tain

gun ogretmen

olarak atamayt reddeui. 1837'de pansiyoncusunun kiziyla evlendi,

ancak

birkac.

ay sonra gene, kadin

dogum yaparken

ner'in munzeviligini ve egoizmini yalniz

kariyerine ve kotu talihine

oldii. Stir-

cocukluguna, basansiz

baglamamak zordur. Madam Gropiis buldugu boyunca Johann

us'un gene kizlar icin Berlin'de kurdugu akademide

zaman

donmeye

tali hi

Kaspar'tn duzenli bir

basladi. Sonraki bes yil

isi

lektuellerinin bazilanyla

oldu ve doneminin en

kayna§maya

basladi.

atesli

gene ente-

Kendilerine Die

Frelen -Ozgiir Olanlar- diyorlardi ve 1840'lann basinda Fried-

uzerindeki Hippef's Weinstube'de toplamyorlardi. Bruno Bauer ve Edgar Bauer grubun onde giden simalarrydi, ancak Marx ve Engels de zaman zaman onlara katihyorlardi, Engels, Arnold Rouge ile yaptigi bir ziyaret sirasinda gene Hegelcirichstrasse

ler

hakkinda edindigi izlenimleri bir eskiz olarak birakmistir. Bu

eskizde Johann Kaspar gurultulu bir tartismayi izleyen yalniz bir kisi

olarak betimlenmektedir.

Marx'in gazetesi Rhtin'tsche ZeitHtig'da, 1842'de yayimlanan "Egitimimizin Sahte Ilkesi"ni bu Stirner'in izlemekte

san"

donemde

yazdi.

Bu deneme

liberter cizgiyi gosterir. "Egitimli in-

"ozgiir insan" arasinda ay rim yaparak, birinci

ile

6

Kropotkin,

7

Bkz. John

James hism

oldugu

j.

in

Etflif s, s.

P.

338, Mussolini, abntijoll. The Antmhists,

Clark, Max's Stirner's Egoism,

Martin,

Men

Freedom

1'ress,

s.

durumda 155.

1976,

s,

87-90;

against the State: The Expusifors of individualist Anarc-

America, 1827-1 908, Ralph Myles, Colorado Springs, 1970.

s.

250.

322

Anar$izmin Tarihi

Insanhgm sahiplendigi

biiginin, Kilise, Devlet ve

lendirmek

icin kullanildtgmi, ikinci

lastirdigini

one

durumda

ise

kisiligi

bicim-

secmeyi kolay-

sitrdu:

Insanlarda ozgiirluk

fikrj

uyandinhrsa, ozgtir insan durmaksizin

kendisini ozgurlestirecektir; tarn tersine, eger insanlar sadece egitilirlerse,

kendilerini en yflksek duzeyde yetismts, zarif insanlar ola-

rak daima kosullara uyduracaklar ve ujakga yaltaklanan ruhlar halitide yozlasaeaklardtr. 8

buyuk Alman metafizikcinin felsefesini tartisuklan ve sonunda ona karsi ctktiklan icin Sol Hegelciler olarak tanmdilar. Johann Kaspar yegane tanmmis eseri Bmlik ve MulkiyeOzgtir Olanlar,

ti,

Ozgur Olanlar'in gortiskrine duydugu

Hegel'e ve

tepkiyle

yazdi, Eser felsefe tarihinde benzersiz bir yere sahiptir. Inisli ci-

kish ushtbu, tutkulu, dolambagli ve tekrarlarla doludur; anlami donuk ve celiskindir. Tipki bir muzik partisyonu gibi

genellikle

temalar sunar ve aym temalan baska bir bdliimde gelistirmek uzere terk eder; metnin butunu, tamamen kendisi olmaktan ve kendi hayatini kontrol altinda tutmaktan duyulan hazzm muzafyuceltilmestnden ibarettir. Aslinda bu Stirner'in asyasayamadigt bir duygudur. Stimer ditin gercekligi algilayisimizi etkileme ve dunyamizi sinirlama tarzina iliskin, neredeyse Wittgensteinci bir farkindahga sahipti. "Dil," diye yazar, "ya da 'soz' bize en siddetli zulmu fer bir edayla. la

yapar, cunkii,

butun

"Dil koleli^Vnin

bir sabit fikirler

tamamen

seyi kapsadigmi vurgular.

dusmez: "Dogrular,

ordusunu karsimiza diker."

insani bir yapi oldugunu, ancak her

Dogruluk

sozler,

dil

konusma

sunceleri sozcuklerle kaydedilir ve

dismda gerceklige denk

tarzlandir

...

insanin

dii-

bu nedenle sozcukler diger

nesneler kadar mevcuttur." 9 Dogrular dille ifade edilen tamamen insani yaratdar olduklan icin, tuketilebilirler: "Dogru oludur,

kullanabilecegim bir harf, bir sozctik ve bir malzemedir." 10 Andil ve onun sabit anlamlan tarafindan kolelestirilme

cak Stirner 8

Max

Stirner,

The False Principle of Our Education, Ralph Myles, Colorado

Springs, 1967,

s.

23.

Ego & His Own, cev. Steven Byington, Rebel Press, 1982, s. 346-7. Kitap, Byington tarafindan The Ego and His Own basligiyla cevrildi ve 1963'tc

9

Stirner, The

10

Age,

Libertarian s.

354.

Book Club

tarafindan yayimlandi.

Max Stirner.

imkanim kabul

323

Bilincli Egoist

eder, Bu, yeni bir seyi ifade

etmenin son derece

zor oldugunu ortaya koyar, Nihayet Stirner, anlatilmaz olanm, soylenemez ya da betimlenemez olanin karsisinda sozel guc-

suzluge indirgenir. "Ben"e "dusunulemez" ve "soylenemez" der:

"Benim, adlandmlamaz olanin, diisunceler alamnin karsisinda, 11 dtisiince ve zihin paramparca olur." verdigi sort derece saygiders Benlik ve Mtilfeiyeti'nin yazari, deger gene kizlar akademisinin sahibi

lendirmemek

icin

Max

Madam

Gropius'u endise-

Stirner takma adini benimsedi. Almanca

"Stime" "aim" anlamina gelir ve miistakbel filozof bu ismin, sadece cikik bir aim oldugu icin degii, kendisini "kafah" biri ola-

uygun oldugunu diisunuyordu.

rak gordugu icin de

yin yoluna cikacak her

turlii dini

ve

felsefi

Essiz bire-

inanca karsi cikmasi

ona hemen kdtu bir sohret kazandirdi ve aralannda Ludwig Feuerbach, Moses Hess, Marx ve Engels'in de bulundugu pek cok kisiyi

onun

goruslerini curiitmek uzere harekete gecirdi.

Stirner,

(baseser) yazarken

magnum opas'unu

Ozgur Olan-

guzel bir uyesiyle, Marie Dahnrtardt

lar'in zeki ve

Hayatinin en mutlu donemiydi.

Madam

ile

evlendi.

Gropius'un, o kibar ku-

rumda yuvalanmis dusiinurun yikici ve kiskirtici yazilannin farkmda olmadigi goriiluyordu. Gene de bu durum, urkek bir izlenim veren kazanmak

icin

satcilan,

B.

meye

sepetlemesini engeltemedi. Stirner, hayatim

Stirner'i

ismarlama yazilar yazmaya, bu arada

Ingiliz ikti-

Adam

Smith'in cilder tutan eserlerini cevir-

basladi. Basarisizliga

ugrayan bir mandira projesinin arYillar sonra Stirner'i ?ok egoist ve

dindan

J.

Say ve

karisi

onu

terk

etti.

sinsi biri olarak hatirlayacakti. Stirner hayatinin geri

mini yoksulluk icinde gecirdi ve iki kez borclan se di.

atildi.

Zaman zaman Barones von

Radikal

birlesince

felsefi

buyuk

fikirleri,

der Goltz'un salonuna katil-

ozellikle

bir saskinhga

kalan kis-

yuzunden hap-

neden

soguk

oldu,

dis

gortinusuyle

Bu donemde

yazdigi

yazatek eser, Geschichte der Reaction (Geridligin Tarihi, 1852) Stirner siradandi. 1856'da sona eren hayati kadar donuk ve

rmm

buyuk eserin yazari oldu; bu da hayatinin ve yasadigi cagin bogucu kosullartndan kacmak icin gerceklestirdigi umutsuz ama aym zamanda basansiz bir girisim olarak gorulmustur. tek bir

11

Age,

s.

143.

Felsefe

ancak Almanya'da 1840'larda

Stirner'in felsefesi

Hegelci din

baglammda

elestirisi

anlasdabilir.

Ruh'un gerceklesmesi ve acihmi olarak goren

gelistirilen Sol

Hegel'in,

felsefi

tarihi

idealizmine

kar§i cikan Sol Hegelciler, dinin bir yabancilasma

formu oldugunu ve bu yiizden muminin kendi arzulanabihr niteliklerini askin bir tannsalltga yansittigim one surdiiler. lnsan Tannnin imgesinde yarattlmamis, ancak Tann insanin ideal imgesinde yaratthmsSol Hegelciler bu yabancilasma nin ustesinden

getmek icin, edinmek" ve Tannya atfedtlen niteliklerin ashnda insani nitelikler oldugunu anlamak gerektigini one surduler. Aslmda bu nitelikler simdi de kismen anlasilmaktaydi, ancak tarn olarak anlasilmalan ancak donustiirulmus. bir toplumda tir,

insani ozti "yeniden

mumkun

olabilecekti. Boylece din elestirisi radikal bir

reform

cagnsi haline geldi. S timer, diyalektik Hegelci

tarzi gelistirdi

tez, antitez

ve

ve sentez dizisini kapsayan

onun yabancilasma ve uzlasma

temast-

benimsedi. Kendi egoizm felsefesini diinya tarihinin zirvesi olarak gortiyordu. Ashnda Stirner'e Hegekilerin sonuncusu ve ni

en mantikiisi denilmistir. Hegel'in "somut evrensel"inin yerine, "insanlik" ya da "sinifsiz to plum" gibi gen el nosyonlar

caltsmiyor, sadece

somut bireyin

koymaya

gercekligin e inamyordu. 12

Ancak Stirner, elestirilerinde Sol Hegelciler' den de ileri gitti, Feuerbach'm Tannya tapacak yerde insani "oz"u denemeli ve gerceklestirmeliyiz dedigi yerde, Stirner,

bu humanizm turiinun

kihk degistirmis. dinden ibaret oldugunu

ilan etti: "oteki

dunyayi

isteyen ve ozleyen Hiristiyan." 13 tnsani oz kavrami sadece soyut

dusiince oldugu icin, eylemlerimizi olcebilecegimiz bagimsiz bir standart olamaz. Insani oz, upki Tann, Devlet ve Adalet'e iliskin sabit fikirler gibi, "kafanin icindeki carklar"dan gild ir ve bir "hayalef'ten

daha

fazla gerceklige

baska bir sey de-

sahip olamaz. 14

Benzersiz bireyin onceligini ovmesine ragmen Stirner, metafizik

anlamda

bir tekbenci (solipsist) degildir. Dissal

ve oteki insanlarm bagimsiz varhgmi sey yapabilirim; ancak 12

"Kendim

icin

David McLellan, The Young Hegelians and Karl Marx, Praeger, 1969,

s.

119.

Egv& Its Own, s.

13

Stirner,

14

Age.s. 43,39.

Tin

dunyanin

pek az bu pek az sey her seydir ve baskalarinm tanir:

32.

New

York,

Mux Stirner. gucuyle

yapmama

325

iiil\i\i;U Jij;(>isi

izin verilen seydtri

daha

iyidir."

15

O halde ego

her seyi yaratmaz, her seyi kendi amaclanna yonelik araglar olarak gorur: "her sey olan ego degildir, her seyi yikan egodur. 16

Gene

Stirner,

zaman zaman baskalan

konusur, ancak sunulmesi gerekligidir: "Benim ratistymis. gibi

egonun mulkii ve yaonlann bu sekilde du-

sanki

kastelligi

icin sen, beslendighu ve karsih-

ginda senin tarafindan kullanildigim besinden baska hicbir geysin, Bir baskasiyla sadece tek bir iliskimiz vardir ve bu, kullandafayda ve kullanma ili$kisidir." 17 Ego, sadece gerceklik ya

bilirlik,

da gercekligin lamami olmadigina gore, gercekligin en yuksek duzeyidir. Butun varhklan ve geyleri kendi

Egonun gildir.

once

amaclan

tarn niteligi Stirner'in eserinde butuntiyle acik de-

Ego, form ya da oz tasimaksizin her

gelir;

tici hic"tir;

anlaminda

icin kulla-

ne bir nesne ne de bir

fikirdir.

tiirlu

Ashnda

varsayimdan

ego, bir "yara-

tek bir benlik degil, bir benlikler dizisidir: "Bosluk hiclik degilim, yarauci hiclik, yaratici olarak her seyi

yaratan higligim." 18

O

halde ego, var olan bir dizi benlik aracili-

Ne yazik ki Stirner yeterince acik ya egonun nasil bir dizi benlik haline Ne de kendi kendini yaratan ego kavra-

giyla var olan bir surectir.

da tutarh

degildir,

Kahci

gelebilecegini aciklamaz.

bir

mini, yine kendine ait olan, insanlarm dogustan zeki ya da aptal, sair ya

da mankafa olarak dogduklan iddiasiyla bagdastinr.

Ego, yaratici oldugu surece einzig -benzersizdir. Her birey tekil ve kryaslanamazdir: "Benim etim onlann eti debenim akhm onlann akli degildir," 19 Boylece Stirner tamamen atomcu bir benlik an lay 151 gel is in r. Ancak Rousseau gibi, insanin ozgun olarak bagimsiz oldugunu one surmez; "Ne yahtilmishk ne de yalnizlik; insanin ozgun durumu, toplumdur 10 Ancak toplum, bire... Toplum, bizim dogal durumumuzdur."

tamamen gildir,

t

yin kendisini gercekten kendisi olmaktan ozguriestirmesini gerektiren bir seydir.

Bu nedenledir

ki,

Marx ve Engels

ironik bi-

gimde ona "benzersiz" olma anlaminda "Aziz Max" demislerdir, Bir ate is 1 ve maddeci olarak Stirner, egonun sonlu ve gecici 182

15

Age,

s.

16

Age,

s.

182

17

Age,

s.

296-7.

18

Age,

s.

5,

19

Age, 5 138.

20

Age,

s.

305-6

Anarfizmin Tarihi

326

oldugunu dusuniir ve onu sik sik bedenle 6zdesledigi "Ben neyim?" sorusuna Stirner'in verdigi yanit sudur: nunsuzluk ve

mu, sel

"Bir ka-

ba§ibos. durtuler, arzular, istekler, tutkular

kaos ya da yol gosterici

isiksiz

goriilur,

olduguna gore, zeka ya da

yildiz." 21 Ayrica,

fikir

ucuru-

ego beden-

urunleri hicbir bagimsiz

varliga sahip olamazlar.

Bu yakla$im

Stirner'i

nominalist bir

konuma

goturiir; ger-

geklik sadece ozel seylerden ibaret oldugii icin, evrensel olani ya

da ler,

turleri reddeder, "Insan" gibi

soyutlamalar ya da genet fikirFeuerbach ya da Marx ne derse desin, sadece zihinde olan

kavramlardir.

Zaman zaman

madigtni kabul

Stirner'in, nesnel gercekligin var ol-

ancak bu, ego

ettigi goruliir,

icjn

kullanimlan

di-

sinda higbir degere sahip degildir. Stirner ilkesel olarak, sadece

bilinmekle kalmayan, canli olan varolu^sal gerceklik tipiyle de

il-

Kierkegaard gibi, gercekligin oznel oldugunu

gilenmektedir.

soyiemez, oznelligin ger^ekhkten daha onemli oldugunu iddia

n

eder.

Stirner,

Godwin'in aksine mukemrnelle§tirme yanlisi degil-

Ashnda ego §imdiki durutnun her aninda tamamen mukemmeldir: "Bizler tamamen mukemmeliz ve butiin yeryiiztinde giidir.

nahkar olan tek dir.

bir insan yoktur!" 23

Mumkun

olan sadece olan-

Gelismeyi vurgulamasi dikkate ahndiginda, bu yaklasim pa-

radoksal gorunebilir; ancak burada,

mukemmel egonun

nin ve baska seylerin kendi mulku olarak daha fazla

masi

halinde

gelisebilecegini

kastettigi

kendisi-

far kin da ol-

dusunuliirse

pek de

paradoksal degildir. Boylece ego kendi "kendiligi"ni (e'tgenherO,

kendinde olma duygusunu

muza

gore,

daha

gelistirebilir.

fazla bilgiye ve

"Mukemmel" oldugu-

farkmdahga neden ihtiyac duya-

nz, problemi gene de cozuhnemis. olur. Marx'in one surdugii gibi Stirner butiin

bunlardan yeni bir Tann olusturmus olmasa da

olumsuz ego tanimiyla neredeyse mistik bir hale burunur. Bu sadece soylenemez degil, ayni zamanda dusiinulemez, sadece akilci olmayan deneyim aracihgiyla kavranabilecek bir seydir. Kendi psikolojisinde Stirner, benligi, arzular, irade ve idrak olarak ayinr. Ancak egoyu parcalayacak olan, idrak ya da arzuta-

n yoneten bir yeti 21

Age,

22

Bkz. Clark,

23

Stirner,

s.

olarak iradedir. Benlik, bencil bir iradeden ha-

161.

Max Slim* r's

The Ego

&

f(s

Egoism,

Own,

s.

s.

359.

30.

Max Stirner:

Hilrmli

327

I:j;ois(

kendim icin her seyim ve yapanm. 24 Ancak irade, arzu ve idrak

reketle eyieyen bir butunliiktur: "Ben,

kendi cikanm

igin her seyi

arasinda bir denge olusturmaktan cok, nesneler, kisiler ve benlik

uzerinde iktidar kurmaya cahsir. Boylece Stirner, arzulann idrak uzerindeki giiclu etkisini vurgularken Freud'u, iradeyi egonun

en yuksek

yetisi olarak

Stirner

on

nun dogasmda

verir.

sekizinci yuzyil ahlakcilarimn psikolojik egoiz-

asm formda

mini en

betimlerken Adler'i haber

Kendi cikanni izlemek her egoOzgecitik tarn bir yamlsamadir. Ozgeci

gelisiirir.

vardir.

gortinen, aslinda bilincsiz, goniilsiiz bir egoisitir.

Agk

Asik olurum, cunkii ask beni mutlu

egoLzm tipidir: olurum, giinku ask benim verir.

icin dogaldir,

bile bir

kilar; asik

cunku ask bana zevk

Aymsi, yaraticihk, din ve dostluk icin de gecerlidir. Ne bu arguman bir patoloji olarak kahr ve ashnda hicbir ka-

25

var ki

mti yoktur, Stirner, insan davrani§mm evrensel oz gikarla tanimlanabilecegi inancina dair, iddia

dismda

hicbir kanit

sunmaz.

Stirner'e gore psikolojik egoizmin neticesi etik egoizmdir.

ozgur insan olma

Kisiye,

serefi

kazandiran irade gelisimine izin

verdigi icin bilincli egoizmin, ozgecilik

izmden daha

iyi

oldugunu gostermeye

kihgma buriinmus ego-

cahsir.

Etik

Kendi etiginde Stirner, egonun ahlaki duzenin yegane yaraticisi oldugunu one surer. Dogada kesfedilecek ne sonsuz ahlaki dogrular

ne de degerler

olarak ben

vardir: "kendi

kendimden baska

ahlakimin sahib i ve yaraticist

hicbir

kaynak tammam; ne Tann,

ne doga, hatta ne de insantn kendisi." 26 Kisinin kendisine karsi bile hicbir gorevi yoktur, cunkii

bu, egonun daha ust ve daha

Bu nedenle, ho§una gideni secmelidir; hayatzevk almak nihai amactir. Bu nedenle sorun, kisinin hayati

benliklere bolunmesi anlamina gelecektir. egoist tan

alt

yegane

iyi

nasil uzatacagi ya

olarak kendi

da kendi icinde dogru benligi nasil yaratacagi

degil, kendisini "nasil cozecegi, hayati

yacagi"dir. 27 tur. Bir

Onun

bir gicekten

sey yapiyorsa,

24

Age,

s.

162.

25

Age,

s.

291.

26

Age,

s.

205,

27

Age,

5.

320.

bilincli

daha

bunun nedeni

sonuna kadar fazla

o §eyi

nasil yasa-

ahlaka ihtiyaci yok-

yapmak

istemesidir,

Anar^izmin Tarihi

328

Eger konusuyorsa, baskalan degil,

bundan zevk

icin, hatta

dogruyu

ifade

etmek

icin

konusur:

aldigi if in

Kuslar gibi sarki soylerim

Kondugum

dalda;

l^imden gelen sarki Bedetini Oder her seyin, 28

Insan kafasindaki hayalet benzeri bir diger cark, kamusal alandaki ahlaki

dogruluktur. Hicbir dogal hak, hi^bir toplumsal hak,

hicbir tarihsel hak yoktur.

Hak sadece guctiir: "Ne kadar gutfuyhakh olursun." Bu tamamen ozneldir: "Neyin hakh olduguna kendi icimde karar veririm; benim di$imda hakh olan sen o kadar

hicbir gey yoktur." 29 Basat ahlak

bu nedenle en giiclu olanin deda ahlak karsrsinda hic-

gerleriyle donatilacaktir. Bireyin yasa ya

yukumlulugii yoktur; onun cikan kendi arzulannin serbestce tatmin edilmesindedir. Bilincli egoist boylece goreneksel olarak bir

tanimlanan

O

iyi

ve kottinun otesine gecer:

halde beni dogrudan ilgilendirmeyen her turlu kaygtdan uiak

dururum! Sen, en azindan

"iyi bir

gerektigini dujunursun. Peki

iyi

neden"in beni kaygdandirmasi

nedir, kotu nedir? Sadece

icim kaygilanan ben, ne iyjyim ne de kotu.

kendim

lkisi

de benim icin an-

ilgilendirir.

Benim kaygtm ne

lam tasimaz. Ilahi

olan Tannyt, insani olan insani

ilahi

ne de insanidir; ne dogru, ne

bir seydir; sadece

bana

aittir,

iyi,

ne

adil

ne ozgur ne de baska

genel degil dir; ben ne kadar essizsem

o da o kadar e^sizdir.

Benim

Ashnda

igin

kendimden daha onemli

Stirrter,

bir $ey yoktur! 30

kisinin "kendiligi"ni ozgurluk degerinin uzerine

yerlestirecek kadar ileri gider.

Kendi ozgiirlugunun toplum, devve daha giiclu olan herkes tarafindan kacinilmaz b icimde ktsitlandigmt bilir, ama gene de "kendiligi"nin kendisinden ahntet

masma

izin

vermez:

Kisi her

28

Age,

s.

296.

29

Age,

s.

189.

30

Age,

s. 5,

seyden degil, cok seyden ozgur olur

...

"ozgurluk sadece

Max Stirner

duller alanmda yasar!" Kendilik Itgim ve varolusitm,

giicumun

gur,

rum, Kendime

329

Ki/i;i()i JijjiMsi

ise,

lam aksine, benim butun var-

benim kcrrdimdir. Kurtuidugum seyden oz-

yettigine ya da nasil sahip

demlim

altina aldigima sahip olu-

olacagimi bilirsem ve kendimi baska-

lanna terk etmezsem, butun zantanlarda ve her kosulda, ben, ken-

dim olurum. 31

Egonun ustunliigunu vurgulayan ozgur ve

bilingli

Stirner, kisitlanmamis bireyin

secimini gerektiren bir ozgurluk anlayisi

gelisti-

devam eder; "Ancak kendimin efendisi oldugum zaman kendim olurum." 32 Stirner'in ozgurluk cozumlemesi etkiteyici rerek

ve derindir. Ozgurlugun kendtsini hedef haline getirmek, ilk planda, lir.

onu kutsallastirmak

Ikincisi, fiziksel

ve idealizme

cekmek anlamma

ge-

ktsitlamadan olumsuz ozgurluk, kisinin on-

yargi, adet ve gelenekten zihinsel ozgiirhjgunu

guvence

alltna

alamaz. Ucuncusu, Hegel'in savundugu olumlu ozgurluk formu -daha yuksek bir davaya hizmet eden- kisinin kendi gorevini kolece yerine getirmesinden farkh olmayacaktir. Stirner'in belirttigi gibi, butiin

bu

teorilerin

sorunu,

"belirli bir

ozgurluk arzu-

su"nu temel almalandir; oysa yegane ozgur olma imkani, kisinin ozfarkindahk, ozbelirlenim ve ozgur iradeye sahip olmasidir. 35 Ancak Stirner, bireysel ozgurlugti vurgulasa da, bu ozgurluk daima egoya, kisinin bencil arzulanni gerceklestirme aracina dir.

Bu nedenle

tabi-

kendiligi (eigenheit) ozgurlukten listun goriir.

Stirner su sonuca vanr: "her tiirlu ozgurluk, oziinde -kendini

ozgnrlestirme- kendiligimle

kendim

icin saglayabitdigim

kadar

ozgurluge sahip olabilmemdir." 34

Egonun sahip oldugu sey

mulkiyettir, Stirner'in dusuncesi-

nin merkezinde yer alan kavram

ancak ego her seye tin

bir

mulk

fiilen

sahip olmayla esitlenir,

sahibi adayi olarak bakar. Mtilkiye-

yegane simn sahip olanin guciidtir: "Mutkiyetin, onun nasil onun kendisinden alinmasina izin

elde edilecegini bilene ya da

vermeyene ait oldugunu diisuriUrum," 35 Ne var ki egoist, en onemli olan seyi, egoyu asla kaybedemez. Miilkiyet edinmek icin girdigi savasta ister basanh ister basansiz olsun, baska her 31

Age,

s.

157.

32

Age,

s.

169

33

Age.s. 159,

34

Age,

s.

167.

35

Age,

s.

191.

330

Aitar$izmin Tarihi

seye "giilumseyerek" ve "humorla" yaktasabiiir. JS Boylece ner,

Stir-

baskalarmm ve dunyanm azami derecede s6murulu§unu

vurgularken,

zaman zaman insan gucuniin

sinirlanni neredeyse

Stoaci bir tarzda kabul ettigini gosterir.

Siyaset

Cogu

anarsist, Devlet ile

toplum arasinda kesin

bir

aynm

yapar

ve ikincisinin barisci ve uretken geligimini saglamak icin birinci-

reddederken, Stirner, mevcut bicimiyle hem Devlet'i hem de toplumu reddeder, Devlet'in, benden sadakat ve tapinma talep eden bir "sabit fikir" oldugunu one surer. Pratikte, benim bireysini

selligime ve cikartanma

tamamen

karsidir.

Yegane amaci, daima

"bireyi sinirlamak, ehlilesiirmek, tabi kilmak;

onun su ya da bu boyun egmesini saglamaktir." 37 Ashnda o, "sinsi bir diken yiyen"dir ve "kendiligin dusmani ve katili" olarak varhgmi

genellige

surdurur. 3*

1

Stirner, Rousseau icin cok degerli olan egemenlik teorisi ve Toplumsal Sozlesme'de Devlet'i hakli cikaran hicbir sey bulmaz.

Devlet'in

egemen olanin

ve yasa cikarma

iradesini ifade ettigi icin

hakkma

mesru yonetim

sahip oldugunu iddia etmek, bireyin

egementik hakkina sahip oldugu gercegini, bu indirgenemez gercegi, gozden kacinr. Her bireyin aym iradeyi ifade ettigi gosterilebilse bile, Devlet'in dayattigt her yasa, iradeyi donduracak ve gecmisin gelecegi yonetmesine yol acacaktir. Cogunluk hakimiyetini temel alan demokrasiye gelince, muhalif azinhgm mutlak

konumunda olmasmi saglayacaktir. Egemenlik kacimlmaz bicimde hakimiyeti ve itaati gerektirdigi icin, Siirner, monarsideki

"ozgiir Devlet" gibi bir seyin olamayacagi

lumsal sozlesme teorisine iliskin bu

sonucuna

elestiri,

vartr.

hie kuskusuz,

TopGod-

wtn'in ele§cirisi kadar gucludur.

Ashnda Devlet, ayricahkh

mucadele icinde Bu nedenle emekci sinifi "bu Devlet'e, bu sahipler Devlet'ine, bu 'yurttas kralhgi'na dusman bir guc" otmaya devam eder. Devlet, aynt zamanda mesru bir guc olma iddiasindadir: "Devlet, bireyin uygulamamasi geresiniflara karsi

gelisen burjuvazi tarafindan denetlenir.

36

Age,

s,

356.

37 Age, $.277.

38

Age,

s.

224, 308,

Max Stirner.

331

tiiU)ii,li i'.gt>ii>t

uygular. Devlet'in davranisi siddettir, kendi §iddetiw Devlet sadece, yasalar siddetine ise 'sue' cter." bireyin ne 'yasa', biciminde emirler veren, topluma dayatilmis hukuksal bir tistya-

ken

'^iddet'i

pi degildir; tebaastnin te bir

bag

en mahrem

yaratir; o, "bir

iliskilerine

bagimhhk

nufuz eder ve sah-

dokusu ve

ve baglihk

sinir

sebekesidir; bir mensubtyet, insanlan bir arada tutan bir bagdir..."*

Stirner acikca, "Hicbir Devlet olmadtgi

zaman

ozgiir olu-

rum" der, "benim eylemlerime komuta etmek, nasd davranmam gerektigini soylemek ve bunu yonlendirecek bir yasa olusturmak 1 Devlet'e hie kimsenin us tune vazife degildir.'"* Ancak Stirner, yerde, donecek topluma olarak altematif yararh bir saglikh ve

mevcut toplumu, herkesten butuniin refahinin gozetilmesini

ta-

oncelilep eden basktci bir birlik olarak gorur. Bireyin ontolojik hicbir koruyabilecek ozgurliigu bireysel ahndiginda, gi dikkate

organik toplum yoktur. Bu nedenle tek yol, dogalan geregi bireye ters dti§en ve onu ezen mevcut toplumu ve Devlet'i donustiirmektir.

Insan dogasina ili§kin degerlendirmeleri dikkate ahndiginda Stirner, Hobbes gibi, toplumu herkesin herkese kargi savasi olarak gorur. Her birey kendi arzulanni tatmin etmeye cahstikca, al

kacindmaz bicimde baskalanyla causu. "Neye ihtiyacin varsa ve birakma! Boylece herkes herkese savas ilan eder. Neye sa42

Ancak Slirner'in inhip olacagima tek basima karar veririm." olarak anlamasi arayisi iktidar ve tutku bencillik, dogasini san Hobbes'un anlayisma yakin olsa da, onun vardigi sonuclara ters duser.

Hobbes

kudretli Devlet'in,

yasalanm uygulatmak ve

ele

avuca sigmaz insanhgi zapt etmek icin ancak kihc uzerinde durabilecegini soylerken, Stirner yeni bir

egemen

bireyler birligi

olusturmamn mumkun ve uygun olduguna inanir: Ikimiz, ben ve Devlet birbirimize diismaniz.

mu"nun

refahi, bir egoist

Bu "insan

toplu-

olarak beni ilgilendirmez; ona feda ede-

cegim hicbir sey yok; ondan sadece yararlanabilirim. Ancak ondan tam olarak yararlanabilmek icin onu kendi mulkume, kendi yaratima ddnustururum; yani Age,

s.

115-6,197.

40 Ag€,

s.

223.

41

Age,

s.

195,226.

42

Age,

s,

257.

39

onu imha ederim

ve

onun yerine

bir

Anarsizmin Tarihi

332

Egoistler Birligi olujtururum. 43

Kaynasmis, billurlasmis, sab it ve olu bir grup olarak eyleyen top-

lumun

aksine, egoistler birligi, karsilikh cikarlan belirleyen ken-

diliginden ve gonullu bir birliktir. Birey ancak boyle bir birlik icinde, sdz

konusu

birlik

ona sahip olmayacagi

k:in,

kendisini

benzersiz bicimde ortaya koyabilecektir; "siz ona sahip olursu-

nuz ya da onu kullamrsiniz. " 44 Kisisel ozgurlugii genisletecek olsa da, onun bashca hedefi ozgurluk degil kendiliktir, kigisel mulk sahipligini artirmaktir. Gonullu anlasma sayesinde, bireyin kendi gucunu artirmasinL saglayacak, birlesik gucle kisinin tek basina yapabileceginden da ha fazlasmi gercekle§tirecektir. birey ci bir

konumdan

toplumu yeni

bir

formda yeniden olusturmak

egoistler bir birlik icinde bir araya gelirler,

birle$menin kendi refahlan icin en

Adam

Asm

hareket eden S timer, boyle likte mevcut

iyisi

icin yikar. Bitirnfli

cunku "baskalanyla

olacagim" anlarkr. 45

Smith'in piyasa modeli toplumundaki gibi, bireyler, sade-

ce kendi arzutarim karsilayabildigi siirece isbirligi yaparlar. Stirner kendi 6z gikanni kollayan hesapgi birey anlayisinda

pek <;ok varsayimim paylassa da, onun siyasal benimsemez, Siyasal liberalizmin toplumsal esilsizlikle-

klasik liberalizmin teorisini ri

ortadan kaldirdigmi; toplumsal liberalizmin (sosyalizm) in-

sanlart mulksUzlestirdigini ve

humanist liberalizmin insanlan

tannsrz kildigim ilan eder, Bu hedefler bir olcude ilericiyken,

her uc ogreti de efendinin Devlet formunda yeniden yukselmesi-

ne izin vermi§tir. Stirner

kapitalizmi ve

onun arkasindaki

onaylamaz. Cileci ve mticadeleci dir:

Protestan

kapitalist, Stirner'e

etiki

gore degil-

"Durtnaksizin edinmek bize soluk aldirmaz, sakin bir ortam-

da zevk almamizi saglamaz: Sahip olduklanmiz bize rahat vermez."

Iscileri

kendilerine ve emeklerine yabancilastiran fabrika

sistemini siddetle

elestirir:

ti$tirdiginde, insanin

"Herkes kenditii

makinc

bir insan olarak ye-

gibi cahsjmasi tipki koletik gibi ki-

nanacakur." Emegin deger yarattigini kabul eder. Ancak rutin bir gorevi

mekanik bicimde yerine

getiren kisinin emegi "tek ba-

sina hicbir sey degildir, kendi ba$ina hicbir

amac

tasimaz, kendi

basina hicbir seyi tamamlamaz, sadece baskasi icin cahsir ve bas43

A&,

5.

179

44

^^(.

s

312.

45

Agn,

v

109,

Max Stirner.

333

Biltncli Egoist

kasi tarahndan kullanihr (somurulur)." 46

ger yabanctla§ma ve

yapdan

is

Ve Stirner dikkate desomurU fozumlemesini tamamlamak icin,

nasil ki kisinin

yaranna olmahysa, kismin kendi eme-

ginin meyvelerinden de ayni sekilde yararlanmasi gerektigini

one

surer.

Stirner "kutsal" ozel mulkiyet hakkini da reddeder. Proudhon'un miitkiyete "hirsizhk" demesinin mantikdisi oldugunu

hakli olarak belirtir. "Hirsizhk" kavrami, her seyden once "mul-

miimkundur. Bu yuzden Stirner, Proudhon gibi, sahip olmanin mulkiyete ters dustugunu soylemez, bu ikisinin cakistigina, cunku mulkiyetin kiyet" kavramvnin gecerlt gorulmesi halinde

"harcayabilecegim herhangi bir seye (nesne, hayvan, insan) nirsiz hakim'tyet" in bir ifadesi

sadece mulkiyeti me§rulastiran bir

si-

Bu bir hak degil, guctur ve bu yuzden ben "gu-

otduguna

inanir.

her mutku" edinme hakkina sahip olurum, 47 Ancak herkes kendisi iqin arzuladigi herhangi bir

ciira varsa

etmeye cah$irsa, bu caba Hayir, der Stirner.

esitsiz bir

Onun

seyi elde

toplumla sonuglanmaz mi?

onerdigi egoistler birliginde herkes

kendisi icin yeterli mulkiyeti saglayabilecek, boylece yoksulluk

ortadan kalkacaktir. Stirner

iscileri

kosullar saglamak icin grev

birlesmeye, daha

yapmaya

zor kullanmaya hazir olmalanni

ister.

iyi

ucret ve

te$vik eder; gerektiginde

Bu onu komunist yapmi-

yordu, cunku kendisi Weitling'in "baldin ciplak komuni2mi"ni,

kendi birey sel uyelerini bir butun olarak denetim bir

topluma yol acabilecegi

icin

alt in da

tutan

kucumsuyordu. 48

Liberal teorinin toplumsal sozlesmesini reddeden Stirner de egoistler arasindaki toplumsal iliskilerin temeli olarak sozlesme

nosyonuna ba^vurur. Ne var ki Stirner'in "sozlesme"si, baglayici olmayan gonullu bir anlasmadir. Egoistler kendi aralannda anlasmalar yaparak, kendi cikarlanni akdci bicimde hesaplamak icin bir araya gelirler. Stirner

bunun

ki^isel

ozgurlukten herhan-

gi bir ozveriyi

gerektirmeyecegini iddia ederken, sozlesmeye ka-

tdan taraftann

esit

pazarhk giicune sahip olacaklarmi, aksi halde

pazarhga girmeyeceklerini one

siirer.

Yetenegi temel alan bir

ilis-

ki fikri Stirner'in kavrayisint agar.

Bir

dugu

sucu

tarn ml ay an yasa ve

icin, egoist birliklerinden

46

A^f,

s.

119-20.

47

Age,

s.

256.

48

A^c,

s.

118.

sucluyu cezalandtran Devlet

ol-

olusan Devletsiz bir toplumda

Anarfiztnin Tarihi

334

suclular cezalandinlmayacaklardir. Stirner her turlu cezalandir-

ma

dusuncesini reddeder, Cezalandirma bir seyin kutsalligini

bozmanin

kar§ihgi olabihr, oysa Siriner'in

tasanmmda

olan herhangi bir sey yoktur. Stirner sucdular icin

kuisal

iyilestirici

araclarm kullanilmasi du$uncesini de reddeder, ciinkti bu ancak

cezalandirma run oteki yiizudiir. Ikincisinin bir eylemde do gru Riga karsi islenmis bir sue gordugu yerde, birincisi

bunu suciunun

kendisine karsi i^ledigi bir gun ah olarak goriir. Bu,

"iyilestir-

me"yi cezalandirmaya tercih eden pek cok anarsist tarafindan

gozden kacinlan bir

icgoriidur, "Sue"

ve

"

has tab k" nosyonunu

redd eden Stirner, hicbir eylemin gun ah olmadigim israrla tir.

belir-

Sadece bana uygun diisen ve diismeyen eylemler vardir. Stirner,

cezalandirma yerine, bireylerin yasalan kendi

el feri-

ne almalanni ve ugradiklan zarar kar$ihginda "tatmin" talep

et-

melerini onerir. 49 Bu dneri Stirner' in dusuncesindeki o to rite r egilimi ortaya koyar. Ote te

yanda

Stirner, bilingti egoistlerin sidde-

ba^vurmaktansa sozlesmeler yoluyla ban§ca an la§ malar yap-

malannin faydasmi sonunda goreceklerini savunur. Amac her seyden once hayattan zevk almakttr, Devlet'in hatta topiumdaki resmi

kurumlann ortadan

kalka-

cak ve yerlerini bir egoistler birligine birakacak olmasinin nedeni,

rm

guc ve yetenek bakimindan az cok esit olmamizdir, tnsanlatarn ve bilingli egoistler olmalan, hizmetkarlari ve efendi-

leriyle birlikte hiyerarsik bir

toplum

tireten esitsiz

guc dagihmi-

Bu nedenle Godwin'in one surdugii gibi, ozgur bir toplum kurmadan once uzun bir hazirhk ve aydinlanma doneminden gecmek gerekmez. tnsanlar her seyden na son vermek icin

yeterlidir.

once ne olduklarmi anlamak zorundadtrlar: "Sizin doganiz, her §eyden once bir insan dogasidir; larstniz.

siz

insan dogasindasiniz, insan

Dogal olarak boyle oldugunuza gore, aynca boyle olma-

niza ihtiyac yoktur." 50

"Herkesin herkese kar§i sava§i"nda, toplumu degi§tirmek ve serveti di,

yeniden bolusttirmek icin zor kullanmak gerekli

olabilir-

Zor, Devlet'ten ozgurlesmek icin de kuttanilabilirdi, Devlei

bireyin siddetine "sue" der ve "Devlet'in kendisinin uzerinde degil,

kendisinin Devlet'in uzerinde oldugunu dusunen birey, an-

cak sue isleyerek Devlet' in ustesinden 49

Age.

50

Age,s. 332.

s.

241.

gelir."

Ancak

tek yol

bu

Max Stirner. degildir;

335

Uilin
emegimizi gektigimiz zaman Devlet kendiliginden du-

secektir: "Devlet

cmegm

kdleligine

duyamr. Eger emek ozgur olur-

sa Devlet kaybolur." 51

Son cozumlemede yana

Stirner, bireyse! kendini kanttlama ve is-

unlu ovgusunde, siddel iceren ve yeni kurumlar

iliskin

olusturmaya calisan devrim anlayisimn otesine gecer. Bireyleri baskalan tarafindan yonlendirilmeyi ve yonetilmeyi reddetmeye

cagmr: Hedefim, kurulu duzeni yikmak degil onu asmak olduguna gore,

amacladigtm ve yaptigim

siyasal ve toplumsal degil, (kendimi

is,

ve sadece kendiligimi ydnlendirdigim surece) egoist bir amac ve eylemdir,

Devrim

kijiye an\a$ma\ar

yapmasim emreder; ayaklanma,

kisinin

hendisini yuksehmesini ve yucekmesini gerektirir, 52

Stirner baskalan n a karsi gu
kullanma iradesini

degil, kisinin

kendi uzerinde guc kullanmasim over. Herkesin kendi benzersizligine ^ekilmesi halinde, toplumsal catisma azalacak ve

s;id-

detlenmeyecektir. Insanlar temelde bencil olabilirler, ancak

s;id-

detten ve catismadan kacinmak ve kendi bencil ctkarlan ugruna sozlesjneye dayanan anlasmalar

yapmak

icin

de kendi bencillik-

lenne basvurmalart mumkiindur. Insanlan cikarci egoistler olarak goren Stirner'in sorunu, ozgiir bir

toplumda insanlann iktidan gasp etmeyeceklerini ve

anlasmazhklan cozmek

icin §iddete

ba$vurmayacaklarini hayal

etmenin zorlugudur. Ahlaki yukiimlulugun yaptmmi olmadan anla^malann isleyebilecegini dusunmek icin hicbir neden yoktur.

Hicbir

kista

onlem almadan bu turden anlasmalar yapmak

anlamsiz gorulecektir. Insanlar kalici bir

duklan

i<;in

e^itlige

ilk

ba-

sahip ol-

iktidar miicadelesinde bir ateskes yapilacagini soy-

lemek de pek makul gorunmemektedir. Nihayet, ozgur bireylerin gonullu

birligini

asm

bir egoist,

olusturmaktansa, Devlet

ikti-

darini ele gecirmeyi ya da ozgecileri kendi ama<;larina hizmet

edecek ^ekilde yonlendirmeyi kendi cikarina uygun Stirner'in

tnsan

bes'unki gibi, kendi 51

Bid., s.

116, 197,

52

Ag*,

J16

s.

dogasina

disk in

modelinin,

toplumunun yabancilasmis

bulabilir. tipki

Hob-

oznelligini yan-

Anar^izmin Tarihi

336 sittigi

gorulecektir, Stirner, kapitalist

ekonominin varsayimlarmi

insan varolu§unun her y online uyguladi ve kapitalist kurumlar-

da en kotu olam gundelik hayatin i^inde yeniden

Adam

cevirdigi

uretti.

Asltnda

Uluslann Zenginligi adh kitabini Almanca'ya

Stirner'in goriisu,

Smith'inkinden pek

farkli degildir

ve paylasmaz

bireycilik gelenegi icinde yer ahr. 5J

Son cozumlemede Stirner ahlakdisi egoizm doktrininde tumuhtemelen sessiz kaltr ve ba§kalartna karsi tarn bir umursamazlik icinde kendi cikarlannt kollardi. Stirner herkese egoist olma tavsiyesinde bulunarak bir ahlaki zemin arayistnda oldugunu da ortaya koyar. Tarn bir egoist baskatarh degildir. Tutarh egoist

larini kendisine karsi ozgeci bicimde eylemeye tegvik edebilir, ancak Stirner ba$kalarma sunu sorar: "Neden kendinizi merkez ve kendiniz i<:in temel so run h aline getirecek kadar cesur degilsi-

niz?" 54

Gene

Stirner,

butun nesnel degerleri reddedebilir, ancak

bazi degerleri, egoist olmalan halinde over.

oldugu soylenemez, ctinku bazi

nihilist

Bu nedenle onun

seyleri, ozellikle

bir

egoyu

ciddiye ahr.

"ben den tamamen farkb ve bana Ben oiarak" karsi kar§iya gelse de, bu yaklasun "bohicu ya da dusmanca" bir anlam tastmaz, 55 Gene, ask bencilce bir ali§veristir ve merhamet, acima ya da iyiligi degil "fcarsdifeti olma geregini (senden bana ne kadarsa benden Stirner' in egoisti, otekiyle,

kar$i olan bir Sen'e karsi bir

sana o kadar) temel almalidir. Hicbir sey 'bedava' degildir, kazanilabilir

ve

sattlabilir."

maktan ve Benlik

i(>

Ancak bu

kirtik goriis Stirner'i astk ol-

ve Miilhiyeti'm "Sevgilim Marie Dahnhardt'a"

etmekten alikoymadt. Sonraki yazdannda Stirner onerdigi

tthaf

egoistler birliginin yapay ve hesapci niteligini biraz hafife alir gibi

gorundu.

Onu cocuklarm

birlikte

oynayi$ma, dostlar ya da

bashca gudiileri haz olan asiklar arasmdaki

iliskiye benzetti, 57

Stirner'in cfirutucu bencilligi organik bir

lumu redde tines in i ligini

sagtar,

inkara goturmez. Sartre,

Mo*

varhk oiarak top-

ancak bireyi ovmesi baskalannin var-

"Cehennem

baskalandir" gortisu-

53

Bkz. Clark,

54

Stirner,

55

Age,

s.

179,209.

56

Age.

s.

310.

57

Bkz. Stimer, KU'mere Sehrijten und seine Entegnungen auj die Kritik seines

The Ego

Stirner'i Egoism,

&

Its

Own,

s.

1

Werltcs: 5.

164.

Der Ein^ige und

jcin

s.

57-8.

57-8.

Eigenthum, Schuster und Loetfler, Berlin, 1898,

Max Stirner. nu benimsemis

olabilir,

ancak Slimcr

icin

gibi, Stirner

baskalan, birlegerek

Emma

kendini gerceklestirebilecegi bireylerdir. lirttigi

337

Bilmiji J:^o^(

sadece "herkes kendisi

Goldman'in be-

icin,

arkada kalani

seytan alsin" teorisinin havarisi degildir,^

Marx

ve Engels "kavramlar hayati duzenlemelidir" soziine

inanan ve tarihe

idealist bir

yakla§um olan

Stirner'i Hegelciltkle

suclamakia hakhdtrlar. 59 Her yerde ustesinden gelinecek "kutsal"i ararken, loplumun maddi temelini gozden kactrdi. Bu du-

rum onu

Devlet'in

sonumlenmesi

icin bireyin Devlet ile olan ili§-

dair fikirleri degistirmenin yeterli olacagina

kisine

inanmaya

Aym

zamanda, insanbgi ozgurlestirmenirt sadece zihinyanilsamalan yok etmekle ilgili bir mesele oldugunu ima ede-

yoneltti. sel

"kmsal" olana saidinrken, Feuerbach'ta karsi cikngi seyi kendisi yapiyordu. Gene, soyutlamalan reddederken, kendi rek

"ego" kavrami bizatihi bir soyutlamadsr ve bireyin bir iligkiler

oldugunu anlayamaz, Nihayet Stirner, iscileri grev yapmaya ve emeklerinin iirununu talep etmeye zorlamada da yeterince ileri gitmez. Ancak, ne kadar dogru olursa olsun butun bunlar, seti

Marksistlerin yaptigi gibi, Stirner'i "bir kticiik burjuva utopyaci-

oiarak

si"

kucumsemeye ya da onu

fa^izmin habercisi gibi gor-

meye yetmez, Stirner uyumsuz ve rahatsiz bir varhkttr. Goriislerini en asiortaya koyarak ve tezlerini nihai sonuclarma kadar bicimde n gelistirerek

okurlannin psikolojik sukunetlerini ve ahlaki hos-

nutluklanni sarsar. Degeri, Devlet'in ve otoriter toplumun

gi-

zemlilestirilmesine ve seytestirilmesine nufuz etme yeteneginde

Komiinizmin

yatar, igci

bireyi ezebilecegt elestirisi isabetlidir ve bir

Devletinin liberal Devlet'ten daha ozgiir olamayacagmi hakii

belirtir. Bunun otesinde, "kafanm icindeki <;arklar"m bize hakim oldugunu parlak bicimde kamtlar: Soyutlamalann ve sa-

oiarak

bit fikirlerin zi

dusunce tarzimizi ve kendimize

iliskin goriislerimi-

nasd etkiledigini, hiyerars,inin koklerinin nasd "du^iincelcrin

hakim>yeli[Tie], z'thnin hdkimiyeti"ne kadar uzandigini gosterir. 60

Toplumsal peceyi kaldinr, soyutlamalara tapinci zayiflatir ve dunyamn bizzat olus/turdugumuz "hayaletler"le nasd dolu oldu-

gunu

gosterir.

Yabancdagmis bir dtinyada guclu bir birey savu-

59

Goldman, Anarchism and Other Essays, 5. 44. Marx & Engels, The German Ideology, s. 26. Own, 5. 96.

60

Ag«,

58

s.

74.

Karsi Jasiiriniz, The

Ego

& Its

338

Anar$iznrin Tarihi

nusu yapar ve

oznelligi her devrimci tasanmin merkezine yerle?Kendini kamtlama cagrisi §iddete ve zayifin ezilmesine yol acabilse de ve bitincli egoizmi insan deneyiminin butununu kaptirir.

sayamayacak kadar

sinirli olsa da, bize ozgur bir toplumun btitun bireylerin cikari igin var oldugunu ve ki$inin kendisini tarn olarak gercekle§tirmeyi ve zevk almayi amaclamasi gerektigini

harika bir bicimde hatirlatir. Kizlar akademisinin iirkek ve anla-

Silmaz ogretmeni, Bati geleneginin en kahci bicimde tedirgin edict dusiinurlerinden birine donusmu§tur.

Pierre-Joseph Proudhon: Yoksullugun Filozofu

Kendi tarzmda

ilk anarsist

olan Pierre Joseph Proudhon, anarsi-

nin kargasayta e^anlamh oldugunu dusiinen muhaliflerini ki$kirtmak icin "anar?ist" etiketini bilincli olarak benimsedi. Ona §6hret kazandiran Mulkiyet Nedir? (1840) bashkli ilk eserinde, Sainte-Beuve ve Flauben'te hayranhk uyandiran o etkiteyici ve klasik Fransizcasiyla paradoksal

konumunu

ortaya koydu:

mek

ki,

kamunun

ama bu sozcuk kamunun iyiiigi. De-

Cumhuriyetci,

"S12 bir cumhuriyetcisiniz." Evet,

kesin bir anlam ta^imiyor. Res Publica, yani

hukumel

her kimse,

iyiligint isteyen

bigimi ne

olursa otsun kendisine cumhuriyetci diyebilir. Krallar da cumhuriyetcidir.

Teki,

siz bir

demokrat misiniz?" Hayir, "Yoksa bir moTann korusun! 'O halde

nar$isimisinu;!" Hayir. "Bir Anayasalci?"

bir aristokrasi yanlisi olmalisiniz." Asia. "Bir

istiyorsunuz?" Pek degil.

"O halde

karma hukumet mi

nesiniz siz?"

Ben

bir anarsistim.

"Anhyorum. Hukumeti hicvediyorsunuz." Hie de degil. Uzerinde dusflnutmus ve ciddi inancimi itiraf ettim size. Guclu bir duzen taraftan

ben."

olmama ragmen, sozcugun

tarn anlamiyla bir anarsistim

1

Selected Writings 0/ Pierre-Joseph Proudhon, der.

beth Fraser, MacmiHan, 1969,

y 88 (bundan

Stewan Edwards,

sonra

cev. Eliza-

SW tilarak ge(ecek).

Anar$izmin Tariki

340

"Miilkiyet Hirsizhktir," "Anarsi Duzendir" ve tur" gibi unlii dusturlannin

"Tann

dokslan seviyordu, Siyasal diisunce tarihinin en nurlerinden biridir ve eseri cok

rumlara neden olmustur. biridir:

bir

gegiili

Aym zamanda

en dagimk yazarlardan

yigini,

on

bir cilt tutan defterler ve

lanmamis elyazmasi btrakmistir. Proudhon'u tarn olarak anlamak kolay ogretisini sindirmemis,

sunma

celiskili diisu-

ve birbiriyle celisen yo-

Kirktan fazla kitap yayimlamts, ardinda on

mektup

don

cilt

tutan

cok sayida yayim-

degildir.

argumanlarim sistemli ve

cabasi gostermemistir. Bir

sorunun her

iendirebiliyor,

ama hangi yam benimsedigi pek

dogruyu sanki

iki zit

boyunca defalarca

Kotultik-

da gosterdigi gibi Proudhon para-

Cogu kez

tutarli

bicimde

yanim deger-

iki

anlasilamiyordu;

arasindaki hareket gibi anhyordu. Kariyeri

fikir

degistirmesi eserinin anlamini daha da

beli rsi zles t i rm u? tir

Uslubu da bn sorunlara yardimci olmadi. En

iyi

durumda,

ama cogu kez dagihyor ve duzensizPolemikte saldirgandi ve ne zaman duracagmi btlemi-

actk ve etkileyici olabiliyor, lesiyordu.

yordu. Muhali fieri nin kafasim kartstiran ve elestirmenlerini saskina ceviren bilincli bir ironist idi.

On dokuzuncu

yuzyil ortalannda yasayan pek cok sosyalist

dusuntir gibi Proudhon da toplumsal teoriyi la birlestirdi.

Insan bilgisinin

felsefe, iktisat, siyaset, etik

ogiituldu.

n

Hukumet,

gorusler savundu.

hemen

spekulasyon-

felsefi

her alanina cesaretle daldi:

ve sanat, hepsi

onun degirmeninde

miilkiyet, cinsellik, irk ve savas uzerine asi-

Gene de bu hacimli ve

cesitli

cahsmalarin

ardinda, bask in bir adalet ve ozgtirtuk durtusu vardi.

Kendi yiizyihmii,

akil

ve bilimin toplumsal ilerlemeyi sagla-

yacagi ve insan ozgurlugunu artiracagi inancini paylasti. Dogayi

ve toplumu gelisim yasalannin yonettigini gordu ve birbiriyle

uyum

icinde yasamalan halinde insanlann ozgur o labile cekleri-

ne inandi. Bu durumda ozgtirtuk, zorunlulugun kabulu haline gelir; ancak kendi dogal ve toplumsal sinirlannin farkmda olan insan butun potansiyelini gerceklestirebilecek kadar ozgur olabilir.

Bu

bakis acismdan

Proudhon kendisini

"bilimsel" bir dusu-

nur olarak gordu ve siyaseti bilime ddnusturmek "butiin felsefe (sinin) stirekli bir uzlasma"

istedi.

Ancak

oldugunu dusunmesine ragmen, benimsedigi diyalektik yontem, ele aldigi celiskin fi-

341

Pierre-Joseph Proudhon: Yoksuihtgun Fihzofu

tatmin edici bir sonuca ulastirmayi basarama-

kirleri genellikle di.

2

Proudhon kendisini

genellikle yalniz ve

benmerkezci

bir

putktnci olarak sunar. 1848'de soyle yazdi: "Bedenim fiziksel

ama zihnim ba§ka yerde. Dusuncelerim beni oyle bir yere goiiirdu ki, cagdasjanmla neredeyse hicbir ortak nokta bulamryorum. " Kendisini, "cagindan aforoz edilolarak insanlann arasmda,

mis

biri" gibi

ya da partiye

dusunmekten hoslaniyor ve herhangi bir mezhep mensup olmadtgi icin gurur duyuyordu, 3 Ashnda

bu yaklasim dogru

bir

degerlendirmeden cok bir tavn yanstti-

yordu. Miilkiyet Ncdir?

1840'ta yayimlandiktan sonra

Proudhon

biiyuk bir itibar kazanmaya basladt. Marx, kitabt "etkileyici bir eser" olarak selamladi ve "ilk kesin, etkin ve bilimsel mulkiyei

incelemesi" oldugunu soyiedi. 4 Proudhon, Fransiz burjuvazisine proletarya devriminin butiin tehlikelerini kendinde cisimlestirmis. bir

de la terror (terov adami) olarak gorundu.

Vhomme

Fransiz

hareketi gelistikce, Proudhon'un yarattigi etki

isci

de one ml olcude i

artti. Fikirleri,

Fransiz

isci sinifinin Birinci

En-

ternasyonai'in kurulmasina yardimci olan kesimlerine hakim oldu ve 1871 Paris Komunu'niin en buyuk grubu Proudhoncular-

dan olustu. Bakunin'in Marx'tan kopmasiyla

birlikte, liberter

ve

Bu olayin ardmdan, merkezi Isvicre'de bulunan ilk militan anarsist grubun yayin organinda soyle denildi: "Anarsi, Bakunin'in icadi degildir... Proudhon anarsinin gercek babasidir." 5 Ve Bakunin, "Proudhon hepimizin 6 ustasidir" diyerek bu gercegi teslim eden ilk kisi oldu, Iktisadi mucadelenin siyasal mucadeleye onceligini vurgulayan ve isci stniftna kurtulusunun kendi elinde oldugunu soyledevletci sosyalistlerin yollan aynldi.

yen Proudhon, anarko-sendikahzmin de babast oldu. Proud2

Proudhon, 5ystirm o/ Etoiiomk Contradictions (I846J,

3

SW,

s.

oi

the Pliclosophy oj Poverty

1

55; Cmrcs-pondcntc, Paris,

231.

Pvoudhcn'dan Maurice 'e, 25 $ubat 1848,

SW,

s.

1874-5, VI, 313. 4

Marx,

T\te

Holy Family,

alitit],

Edward Hyains. 1'itrrt .fusfjiti John Murray, 1979. s. 40.

Pioudtion; His

Revolutionary Ufa. Mind and Works,

5

Bulletin de la Federation jurasif line,

19 (24

Histoire dw ftiOHvenienl anarchiste en France re, Paris,

6

1955,

s.

liyliil

1884). alum, Jean Maitron,

(1SS0-IOM),

Sm-ii'le Universitai-

32.

Alum, George Woodcock, "On Proudhon's 'Wlwl 106, Aralik 1969,s. 353.

is

f'to|ier(y'",

Anarehy

342

Anar$izmin Tarihi

hon'un

muritleri, Fransiz sendika hareketi Confederation Generale du Travail'i (Genel Isci Konfederasyonu) kurdular ve kendi Federation des Bourses du Travail'ini (Emek Borsaian Federasyonu) kuran Femand Pelloutier, isci simfini Proudhon'un

olusturdugu karsriikci cizgide egitmeye

Proudhon'un

etkisi

Fransa'yla

calrsti.

sintrh

kalmadi.

Fikirleri

1870'lerde Pi y Margall ve Ispanya'daki federalistlere ve Rusya'daki Narodnikler'e esin kaynagi oldu. Biiyuk Rus sosyahsti

Alexander Herzen yakin arkadasiydi. Tolstoy onun mulkiyet ve

hukumete dair goriisderinden etkilendi, onun la goriismek is ted i ve Proudhon'un Sava$ ve Bans'inin (1861) ismini odiinc, alarak kendi romaninda kullandi. Proudhon, Almanya'daki erken sosyalist hareket lizerinde muazzam bir etki yaratn; 1840'Iarda I_abu ulkede Proudhonizm'in en buyuk umudu olarak goruluyordu. Proudhon'un gorusderi Atnerika'da da, ozellikle Fourierci salle

Brook Farm'dan Charles Dana ve William B. Greene tarafindan tanitddi. Benjamin R. Tucker -Maima ama bilmeden Proudhoncu"- Proudhon'un "Ozgurliik Diizen'in Kizi Degil Anasidir" ozdeyisini kendi gazetesi Ubert_y'nin logosunda kullandi. Proud-

hon'un

fikirleri,

Birinci Dijnya Savasi'rtdan

sendikalist harekete

once Britanya'daki

hakim oldu. G. D. H, Cole'un tonca

sosyaliz-

mi yorumu onun onerileriyle biiyuk bir benzerlik tasiyordu. 7 Bu yuzyil icinde de Proudhon her zamanki kadar tartismali olmaya devam etmistir. Toplumu yoneten yasalan kesfetme girisimi ona sosyalizmin babasi olarak

un

kazandirdi. Fikirleri sos-

yalist yazarlar tarafindan

Ucuncii Dtinya'nm kalkinmakta olan ulkelerine uygun bulunarak beiiimsenmistir. 8 Kuciik mulk sahiplerini ve Fransiz cikarlanni lar

savundugu

icin Sag'daki uiuscu-

tarafindan da benimsenmistir. Sadece "on

dokuzuncu

yuzyil

karsi-devriirnnin ustalan"ndan bin olarak degil, "fasizmin habercisi"

olarak da selamlanmigtir. 9

Ne

var ki en cok, anarsist hare-

keti n babasi olarak hatirlanmaktadir. 7

Bk. Alan Ritter, The Political Thought of Phrre-Joscph Proudhon, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1969, s. 198-9; Paul Avrich, "Proudhon and

America", Anarchist Portraits, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1988, $.14-17.

8

Orn. Bk*, Rene Dumont, False Start

in

9

Bkz. Louis Diinier, Les Maifres de la

com re- revolution an XlXtme

Africa (1966). sitde, Paris,

Salwyn Schapiro, "Pierre-Joseph Proudhon, Harbinger of Fascism", American Historical Review, L. (1945), 714-37; Henri Bachelhn, P. J, Proud1907;

J.

hon, Socialist Notional, Paris, 1941 ve Ritter, Proudhon. ;

s.

7-8.

343

Pierre-Joseph Proudhon: Yoltvutluiyin Filozofu

Proudhon, Franche-Comte'un

Isvicrc

sinm yakinlanndaki

boliimunde, Besancon'da, bir meyhancci ve lu

imalatcisinm og-

lici

olarak dunyaya geldi. Ailesi kusaklar boyunca bu daghk bol-

gede yasayan dayanikli ve bagimsiz koylulerden olusuyordu.

Proudhon, "Jura'nin saf kirectasryla bicimlendigini" soyleyerek oviinurdu.. 10

Cocuklugunu kayip

bir attin cag olarak hatirliyor-

du. Bes yasindan on yasina kadar ailesinin ciftliginde yasadi.

hayat

tarzi,

Bu

dusiincesindeki gercekciligin temelini olusturdu ve

muhtemelen daha sonra su sozleri soylemesine yol acan atesli bireyciligini tesvik etti; "Yonetmek icin bana el atan her kim olursa olsun, bir gasp ve bir tirandir ve ben ona diisman derim." 11 Butiin bunlar, iffete

onem

yapan bagimh

gormesine yol acan

kisiler olarak

vermesine ve kadinlan ev

isi

piiriten ve ataer-

tutumlanni guclendirmis olabilir. Kesin olan sudur ki, kirsal kesimde yetismesi hayati boyunca topraga bagh kalmasina ve guclii bir toprak mistigi olmasma yol acmis; insana ancak kirsal kil

hayatin verebilecegi "o derin doga duygusu"nu kaybettigi icin

matem tutmasma

yol acan bir ekolojik

duyarhk gelistirmesini

saglamistir:

lnsanlar artik topragi sevmiyorlar. Toprak sahipleri

onu

satiyor, ki-

raya veriyor, parcalara aytnyor, kotii amaglarta kullamyor,

onun

uzerinden pazarlik yapiyor ve ona bir spekulasyon nesnesi gibi davrantyorlar. Ciftciler ona i^kence ediyor, ona ^iddet uyguluyor,

onu tuketiyor

ve sabirsiz kar arzularma

kurban ediyorlar. Onunla

asla btrlesmiyorlar.^^

on iki yasindayken babasinin Besancon'daki sarap mahzeninde cahsmaya basladi. Bu arada iyi bir akademik sohreti olan, sehrin en iyi okulu College de Besancon'dan burs kazandi. Ne yazik ki gahfmaktan cok biraya diiskun olan babasi, Proudhon on sekiz yasindayken iflas etti. Proudhon okutdan aynlmak Pierre-Joseph

ve hayatint kazanmak zorunda kaldi. 1827'de matbaaci ^iragi ol-

maya karar

verdi.

Proudhon'un bun dan sonra

bir

zanaatkar ola-

rak yasadigi hayat ona bagimsiz bir toplum anlayisi kazandinr-

ken,

kisisel

olarak

dene t ley ebildigi

bir

isje

ugrasmasi

yeni

fabrika sisteminin yaratugi yabancilasmayla tarn bir zithk olus10

Proudhon'dan Pierre Lerox'ya, 7 Aralik 1849, SW,

1

Concessions oja Revolutionary (1849), 1331 hsk

12

Justice in the Revohrfion

and

the

,

197

s

s.

Church (18W), SW,

H s

.>(>l

Anar$izmin Tarihi

344

turdu. Isi ona gahsacak zaman ve mekan da saghyordu. 1838'de sadece yeni bir topografi islemi geli$tirmekle kalmadi, gene graI

mer uzerine

bir

deneme de

yayimladi,

Proudhon'un cahstigi atolye yerel piskoposlugun yayinlanBu yayinlar kendi dins el spekulasyonlarim yap mas icin Proudhon'a esin kaynagi oldu. Baskalarinm yazdiklanni dizip basmakla kalmadi, kendi yazilanni da olusturmaya ba$ladi. Incil yorumlannin Ibranice baskisma kaikida bulundu ve ardindan bir Katolik ansiklopedisi icin yazilar yazdt. Incil, sosyalist h-

m basiyordu,

1

kirlerinin baslica kaynagi haline geldi. ttsine

iliskin

Bu arada

Hiristiyan ogre-

genis bilgisi inancini derinlestirecek yerde tarn

onu kararli bir anti-ruhban haline getirhiikmunu reddetti ve "Tann tiranlik ve yoksufluktur; Tann kotuluktur" sonucuna vardi. IJ Yerel sosyalisilerie iliski kurmasi bundan sonraki gelisimine katkida bulundu. Bu sosyalistler arastnda, mevcut uygarhgi bastersine bir etki yaraiti ve

dt.

Tannnin

ilahi

yuztinden reddeden hemsehrisi Charles Foude vardi. Fourier'nin buyiik eseri Le Nouveau monde industri-

kici ahlaki yasalari rier

el et societal re'in

(Yeni Sanayi ve Ortakhk DUnyasi, 1829) basi-

mina nezaret

ve bu eser

etti

onun

iktisadi goru^lerini

acikhga ka-

vusiurdu, Eser "insan irkini bolluga, duyusal hazlara ve kuresel birlige

yoneltme" amaci tasiyan

ideal topluluklardan ya

da

"fa-

toplumu savunuyordu. 14 Fourier, insanlann "Evrensel Uyum"a kavusmalan halinde, tutkulanni tatmin etmekte ozgiir olacaklanni, zihinsel sagliklanni yeniden kazanacaklarmi ve sucun olmadigi bir hayat sureceklerini savunuyordu. Proudhon tarn alu hafta boyunca bu "garip dahi"yi inceledi ve onun dogrudan adalet inancindan etkilendi. Ancak Fourier'nin falansterlerini ce>k utopik, serbest ask ovgusunu ise lansterler"den olusan bir

utanc vericibuldu.

Kendi yolunda gitmeye

karar veren Proudhon, Besanbutun Fransa'yi dola^arak cesitli islerYolu, kooperatif atolyeleri savunan i§gilerle iliski kur-

<;on'dan aynldi ve ydlarca

de

cah^ti.

dugu Lyon'a ve

nefret ettigi Paris' e dustii,

de Tocqueville'in bir gozlemini gayet re,

iyi

Bu Fransa

turu, Alexis

dogruluyordu. Buna go-

Fransa'da o sirada hiikum suren otorite, her turlu idari ayrin-

tiyi

kapsayan

13

Economic Con tradicr ions, SW,

14

nit*

kati kurallarla s.

"butun

iilke

yonetimini denetim.

223.

Utopian Vision 0/ Charles Fourier, der. Jonathan Beecher

envenu. Beacon, Boston, 1972,

al-

s.

1.

&

Richard Bi-

345

Pierre -Joseph Proudhim: Vo(-m /)•)* it filozofu 5

tmda tutan tek bir merkezi iktid;sr"dan lUuvili.Proudhon sonunda Besancou'a doiulu vc kiicuk bir matbaacihk firmasina ortak oldu. Ancak bir lasra matbaacisi olarak siradan bir hayat surmeye hie niyeti yokm; ya bir bilgin olacak ya da sinihna hizmet edecekti. 1838'de ogrenimini siirdurmek icin Besancon Akademisi'nden burs istedi, Kendisini "isci sinifi icmisci

de dunyaya gelen ve yetisen, akh ve kalbiyle bu sinifa mensup, onun gikar ve ozlemlerinin olusturdugu gelenek ve ortakhk" 16 Henri de Sainticinde yer alan biri olarak tammliyordu.

buyuk ve durumu"nu iyi-

Simon'un

vasiyetini tekrarlayarak, "sayisal olarak en

en yoksul

sinifin, fiziksel,

ahlaki ve entelektuet

17 Hem bursu hem de Sunday lestirmek istedigini soyliiyordu. Observer'm deneme yansmasi odiilunu kazandi. Denemenin

kahramani, Sabbath'in kurucusu Musa'dir. Musa, toplumu "dokuralmi icat degil gal yasa"yi temel alarak kuran ve bir hukuk

Proudhon kesieden buyuk bir toplumsal bilimci olarak anlatihr. saglayasamalanni icinde adalet ve esitlik insanlann bu basanyi, istedi. siirdurmek gelistirerek kurallar yan ahlaki Proudhon Mulkiyet Nedir? Birinci Incektne (1840) bashkh bir sonraki eseriui

Besancon Akademisi'nin saygtdeger

bilginleri-

Saygideger bilgin ve burgerler okuiki temel kaidesini, mulkiayncaliklanmn kendi kitabin duklan derin bir 50k gorduklerinde sorguladigmi hukumeti yet ve

ne ve burgerlerine ithaf

yasadilar. lthafin geri dir.

Bu

etti.

alinmasim

israria istemeleri jasirtici degil-

anlasilmasi guc yazar gok sonralart da aynntih ve en

onemlisi tarafsiz cdzu ml ernes iyle hatirlanacaku. Bu cozumlemehangi acidan de su hayret verici sonuca ulasiyordu; "Mulkiyet,

bakarsaniz bakin ve hangi ilkeyi temel alirsaniz aim,

geliskili bir

anlamina dtisuncedir! Mulkiyeti reddetmek otoriteyi reddetmek olmayan paradoksal az daha bareketle tammdan bu icin, geldigi bir sonuca, dogru hiikumet biciminin cmarsi

variyorum"

1

oldugu sonucuna

''

Proudhon kendi sordugu "Mulkiyet nedir?" sorusuna cesur Bu onun en bir paradoksla yamt verdi: "Mulkiyet Hirsizhkur". yayildi. kulaga kulaktan sonra gunden ve o unlu slogani oldu 15

Alexis de Tocquevilk,

New

York. 1Q55,

s.

Tlitr

57.

16

Alinu, Hyams, Proudhon,

17

Proudhon, What

18

Con/cssinos (1849),

is

Old Regime and the French Revolution, Anchor,

s.

29,

Property? (1840), 1841 bsk

SW,

s.

241.

,

s.

V

346

Anar$izmin Tarihi

Ancak Proudhon bu

ilkenin kendisine bir vahiy gibi geldigini ve en degerli diasuncesi oldugunu iddia euiyse de, Morelly gecen yuzyilda benzer bir goruju ifade etmis. ve Brissot, Fransiz Devri-

mi sirasinda bu goriisu

ilan

eden

ilk kisi

olmustu.

Ashnda Proudhon cok ozgtil bir mulkiyet anlayistna sahipti ve slogam da gorundtigu kadar devrimci degildi. Stirner hemen "hirsizlik" kavramimn ancak kisinin "mulkiyet" kavramim gegormesi halinde mumkun olabilecegine isaret etti. 19 Proudhon'un saldirdigi ozel mulkiyet degildi; aslmda aym eserde mulkiyeti kolektiflestirmek isteyen komunistlere ozgurluk dtismancerii

lan diyordu. Ilkesel oiarak karsi ciktigi, baskalanmn emegine irat biciminde el koyan, droit d'aubaine (firsat hakki) talep eden buyiik surece,

mulk sahtpleriydi. Bu evrede, "sahiplik" anlamini tasidigi mulk sahipliginin sagladigi ayncaliklann mulkten edini-

len getiri ya da yararlarla stnirli olmasi sartiyla, mulkiyetten ya-

naydi.

Mulkiyet

Proudhon sadece kapitalisdere degil, meydan okudu. Baski ve kolelik oia-

Nedir?'de

cagdasi olan sosyalistlere de

rak gordugu komunizme siddetle saldirdi. lnsanin kendi isini secmek istedigine inamyor ve komunist sistem "bireyin kolektife tamamen boyun egmesi ilkesinden hareket eder" diyordu. 20 Boy-

komunizm hem esitlik hem de Proudhon'un kendisine cok yakin buldugu vicdan ozerkligi ilkelerini ihlal ediyordu. Mulkiyet birikimi ile komunizmin olusturdugu iki ates aralece

smda

bir orta yol var midir?

Sermaye ve hukiimet ya da komuolmadan toplum var olabilir mi? Proudhon bu sorulara yanit buldugunu dusiindu. lnsanin insan uzerinde kurdugu otoritenin onun entelektuel gelisimiyle ters orantih oldugu kanaatindeydi. Kendi toptumundaki zor ve kurnazhgin adaletin nist bir devlet

etkisiyle sinirlandigina ve gelecekte esithgin zaferiyle nihayet or-

tadan kalkacagina inamyordu. §u sonuca vanyordu: Mulkiyet ve kralhk diinyanm baslangicindan bu yana cokus halindedir. Insan nasil esitlikte adalet anyorsa,

toplum da anarside du-

zen any or. Anar$i, hiikumdarin ya da

egemenin yoklugudur. Her gun biraz daha yakiasmakta oldugumuz hukumet bicimi budur, 21

&

19

Bkz. Stirner, The Ego

20

Alimi, Giicrin, Aitarchum,

21

Proudhon, What h Properly?, SW,

Its

Own, s.

s.

21,

21. s.

89.

Pierre-Joseph Prou dh on

Proudhon, bir dipnotta kabul

347

YtiltuiUu^un Filozofu

etligi gibi, "anarsi"

sozciigune ve-

olagan anlamin "ilkelerin ve yusalarm yoklugu" oldugunu ve bu sozcugun "duzensizlik"le esanlatnh kullamldigini gayet iyi rilen

biliyordu. n "Anarsi diizendir" paradoksunu, otoriter

ve e§itsiz servet basttca nedeni

hukumetin bolusumunun toplumdaki kansiklik ve kaosun

oldugunu gostermek

iein, bilerek

ortaya am. Boy-

lece tarihsel anarsist hareketin babasi oldu.

Mulkiyet Nedir? sorusturma tehdidi altindaydi, fakat Adalet Bakanltgi sonunda kitabin tehlikeli olamayacak kadar bilimsel

olduguna karar verdi. Ydmayan Proudlion, Mulk Sahibine Uyan, (1842) bashkh yeni bir incelemeyte gtirultulu saldinsim surdurdu, Ekonomik esitlik istiyor, yetenek ve dehaya sahip insanin onurlu bir tutumla bunu kabul etmesi gerektigini soyluyordu, Bu kez Proudhon'a karsi dava acildi, ancak juri tarafmdan kitabin siradan insanin anlayamayacagi kadar karmasik oldugu gerekcesiyle beraat ettirildi,

Toplumu bu kez

belirleyen yasalan kesfetmek isteyen

felsefe alanina gecti. Bir

Proudhon

sonraki buyiik eserinin basligt,

tnsanhkta Duzenin Yaraitlmasi Uzerine,

(1843)

idi.

Baslangic

Tzu ve Hegel'tnkini andinyordu. Evrenin ozune ntifuz edemeyiz, onu ancak akis halinde gozlemleyebiliriz. Doga ve toplumdaki surekli hareket bir "diyalektik diziler" formu kaza-

noktasi Lao

Bununla birlikte Proudhon, yaratiklarm sadece fikirlerden ibaret oldugu idealist bir dunya yorumu yapmadigt icin kendisini baski altinda hissedinir;

yatn

ztt giiclerin

uzlasmasiyla

isler.

yordu. "Ideorealist teori" dedigi seye gore, "varhgin gercekligi" mineral dunyasindan baslayip, bitki ve hayvan kralbklarindan

dogru giderek artis. gostermektedir. Bu gerceklik insan toplumunda en yiiksek noktaya vanr. Insan toplumu, "en ozgtir orgutlenme ve onu yonetenlerin keyfiligine en az hosgorii gosteren" toplumdur. "Insan din olmadan yasamaya yazgihdir" diyen Proudhon, disindaki din kabugu bir kez kaldmldigmda ahlaki yasanin sonsuza kadar ve mutlak oiarak yasamaya devam

ge<;erek insana

edecegini one surer. 23

Proudhon kendi

tarih

anlayisim da gelistirmeye basladi.

emegin toplum uzerindeki etkisini temel almahdir. Ancak butun olaylann dogada ve insanda ickin gen el yasalara tabi oldugunu kabul ederken, bazi

Ona

gore, bilimsel bir tarih arasurmasi

22

Age,

23

On

s.

89,

the Creation of Order in

Humanity (1843), SW,

s.

226. 227n, 224.

Anarsizmin Tarihi

348

olaylann kacimlmaz olmadigint, "gerceklesmelerme neden olan bireysel iradeye gore

cegini kabul eder.

sonsuz degis;ebilen" olaylann da var olabile-

Bu nedenle temel olgular

bir

neden sonuc

ar-

diihgina gore duzenlenirler, ancak tarihin gidisatmi bnceden go-

rebilmek pek mumkun degildir. Uzun donemde ilerleme ne kadar kacimlmaz olursa olsun, insanin bilincine, iradesine ve yaraticihgina da yer vardir;

"Dunyanin kaderini etkilemek

istiyor-

sak, kendi iizerimizde gali^mahyiz," 24

Proudhon 1844-1845 kisinda hukumet ve mulkiyete karsi muazzam saldinsmi yazmak icin Paris'e gitti. Latin Quarter'da, aralarinda Marx, Herzen ve Bakunin'in de bulundugu pek gok siyasal multeciyle tanisti, Hepsi Miilkiyet Nedir?'in adi cikmts yazanyla tanismak istiyordu. Tavan aralarmdaki odabir sonraki

lannda ve cale'ierde Hegel felsefesini ve devrimci kuyla tartistilar. Bakunin ve Herzen, Proudhon

onun

dostluk kurdular. Bakunin

taktikleri co§-

surekli bir

ile

ve gelisim

fikirlerini geligtirir

halindeki uluslararasi anar$ist hareket icinde yayarken, Herzen

de onlan Rus populizminin topragina

Marx

iliskileri

ile

ekti.

biraz sorunlu oldu. Marx, Miilkiyet Ne-

begenmis ve Proudhon ile Paris'te bir sure dostluk Daha sonra, bu donemde Hegel'i Proudhon'a tamtanin kendisi oldugunu iddia etti, Engels de Proudhon'un yazdarina "buyuk saygi" duydugunu yazdi. 25 Marx, Prodhon'u kendi ulus-

dir?'i onceleri

etmisti.

komunist gruplanna katmaya

lararasi

hukmedici

kisiligi

ve otoriter

icinde Proudhon'un

gozunden

du§tii.

toplum yasalannin ara$tinlrrtasinda hon'un su

sozteri yazmasiyla

Tann a§kma, butim lara

sona

apriori

ancak doktriner ve

iyi

kisa sure

Gelisiguzel yazismalan,

isbirligini

kabul eden Proud-

erdi:

dogmalan

yiktigimtz bir sirada, insan-

kendi gizgimizi telkin etmeye kalki$mayahm

butun golgelerini aydinlatma da

cahsti,

komunizmi yitzunden

fikrini

...

Dustincenin

gonulden alkisliyorum. Btrak

ve ditrust bir polemik yapahm. Bilge ve uzak goriislu bir

hosgoril ornegi vereiim, bir hareketin onderleri olmamiz, yeni bir

hosgorusuzlugu kifkirtmamiza yol acmasin. Soz konusu olan akil ve mantik dini de olsa, kendimizi yeni bir dinin havarileri gibi gorrrteyelim. 26

24

Confessions,

25

Marx, The Holy Family,

26

Proudhon'dan Marx'a, 17 Mayis 1846, Confessions, SW,

SW,

s.

237, 71. alinti,

Hyanis, Proudhon,

s.

40. s.

150-1.

Pierre-Joseph Proudhon

Marx

hie kuskusuz Proudhon'un

karsisinda ofkelendigi icin

Proudhon'un

yerine,

Viil,-Milli(£iin

irnali

349

Filozoju

husgorusuzluk suclamasi

mektubu yannlamamayi

secti.

Bunun

bir sonraki eseri, Ikiisacli Celiskiler Sistemi

ya da Sefaletin Felsefesi 1846 'da ortaya cikinca,

firsati

degerlen-

direrek, yazara kapsamli bir saldinyla tepki gosterdi. Kitabi oku-

duktan he men sonra, onun "bicimsiz ve

oldugunu yazdi ve

ozellikle

gosterisli bir

cahsmamn

cahsma"

"zayif Hegelciligi" ve

sahte "evrensel aktl" hipotezi uzerinde durdu. 27 Fransizca yazdigi

daha

olciilu bir yamtta,

Fehefenin Se/a efi'nde, Marx, ProudI

hon 'u insan dogasinm degismez bir 6z tasimadigmi, tarihin bir urunii oldugunu kavrayamayan bir ku^uk burjuva idealisti olarak resmetmeye devam etti. Marx'a gore, benimsedigi bireyci iktisadi model Proudhon'u tnsanligi ya da toplumu statik bir "nihai ozne" olarak gormeye yoneltmisti. 2B Bundan sonra Marx yazilannda Proudhon'a degismez bicimde "burjuva sosyalisti" ya

da "kiicuk koylii ve usta zanaatkarlann" di. 29

sosyalisti

demeye

basda-

Gortinuse bakdirsa Marx, Proudhon'un kitabmi ya anlaya-

mamis ya da kasten yanhs tanumi§tir. Proudhon ktiplere binmi§ci. Bir

sure kadar cevap yazmayi

diigunduyse de, sonunda guntugune bir not dusmekle (23 Eylul 1847) yetindi: "Marx sosyalizmin bagirsak kurdudur!" Yollann aynlmasi, Birinci Enternasyonal icinde Marx

ile

Bakunin arasin-

daki anlasmazhgm karar noktasinda, liberter ve otoriter sosya-

boliinmeye basladtktan bir snrada gerceklesti, Marx, Pro-

listlerin

udhon'a

savundugu, sendikalan ve parlamenter saldirmaya devam etti. Proudhon'u asla

sinif isbirligini

laaliyeti yasakladigi icin

bagislamadi,

onun

cunku Fransiz

Proudhon'un si'nin iki

gore,

buyiik

"diyalektikle sarhos"

Marx'tan Paris'teki ted

P. V.

Works, Lawrence

Bki.

Sholomo

Marx

oldugunu teslim

etti.

30

s.

Avineri, Karl Marx: Stxia\ and Political Thought, s.

Selec-

669.

Cambridge

71.

ve Engels, Selected Works,

s.

59, 260. lliskiye dair tek yonlu bir deger-

lendirme iq'm aynca Bkz. Taul Thomas, Karl Marx and the Anarchists.

30

tnsan-

Annenkov'a, 23 Araiik 1846, Marx ve Engels,

& Wishart, 1968,

University Press, 1971,

29

Marx'm gozlemine Daha komplekse kapilmadan hayatinm bu

1846'da yaytmlandi.

kitap alt-Hegelci diyalektik onermelerle doluydu.

doneminde

28

simfi kendi goruslerini degil

tktisadi Celijfeiler Sistemi ve Sefaletin Fehefecildi

sonra Proudhon, hicbir

27

isci

goruslerini benimsemisti.

Proudhon, Confess ions, 1851 bsk,

s.

147.

Anarsizmin Tarihi

350

Ukta Diizenin Yaratilmast Ozcr'me'dt (1843) Fourier'nin

ga

hem

gorusunu benimsemis ve buna

"seri diyalektik" demisti.

ktisadi Celiskiier'de Hegel'in diyalektigini ifade

i

hem

"seri halinde bir yasa"si

de toplumdaki gelisimin

etmek

do-

oldugu

Bu

icin

kez,

Kant-

"antinomiler" terimini benimsedi: "antinomiler teorisi" diye

yaziyordu, "adet ve kurumlardaki butiin hareketin

hem de hem de

hem

temsili

yasalanmn hem maddi dunyaya insan toplumuna uygulandigint varsayan Proudhon, bu temelidir." 31 Getisim

asalar kesfedildiginde, siyasetin ve iktisadin bilime doniisecegi-

i

umuyordu. Ne var

ki diyalektigi pratikte

nik bicimde kullandi ve

Marx hakh

hep cansiz ve mekaProudhon'un antino-

olarak dislayan

karjilikh

milerinin birbirini

olarak,

varhklar olarak

"Benim butiin felsefem surekli uzla§Proudhon'u cok iyi anlatiyordu, ancak

osterildigini gozlemledi.

ma

felsefesidir" sozleri

ktisadi Cekish'der'de

tatmin edici bir senteze ulasamadi, ornegin

mulkiyetin "htrsizhk" oldugu kadar "ozgurluk" de oldugunu

nesurdti. 32

Proudhon,

Tannnm

kottiluk

e "insanlar sunaklann onunde

oldugunu bu eserinde

boyun

ilan etti

egdikleri surece, insanhk

anetlenmis. olarak, krallann ve rahiplerin kolesi otarak kalacak-

ur" dedi. 33

Bu arada hiikumet ve mulkiyete yonelttigi ikdi saldinya tekrar dondu. Siyasal demokrasinin butiin formlarim elestiri. Anayasal hukumet, otokrasiden daha iyi olsa da, istikrarsizhk gilimi tasir ve burjuva hakimiyetinin araci haline gelebilir ya da ikiatorliige doniiserek yozlasabilir. Dogrudan demokrasi bile

kabul edilemez, cunkii Sik sik oznelerin kendi kararlanni uygu-

lamalanni engeller; zaman zaman arisiokrasiden de kotu

olabilir,

cunku kendi yurttaslanm ezmenin mejru oldugunu iddia Komunizme gelince, Proudhon onu ozellikle kucumser:

31

eder.

Genelde komunizm garip bir yanilsama t^indedir: bu Devtel

dan

fanatikleri,

lektil serve ti

ikti-

tazminat 6nlemleri sayesinde Devlet otoritesini ko-

yaratan i^ilerin refahini saglamak igin kullanabile-

ceklerini iddia ederler. Sanki

toplumdan sonra var olmuj Economic Contradictions,

Yanarchhme, Maspero,

toplum bireyden sonra degil de, birey

gibi.

alinti,

34

Guerin, Ni Dieti ni Maitre: anthologic de

Parts, 1972,

1,

57,

32 33

Economic Contradictions, SW,

s.

231; GuSrin, Ni Dieu

Economic Contradictions, SW,

s.

223.

34

Almti, Hyams, Proudhon,

s.

85-6.

ni

Mai (re,

I,

55.

Pierre-Joseph Proudhon: Yolisullujifin Fifozofit

351

Proudhon'a htm Sag'da hem de Sol' da kotu dusmanhk kazandirmasina sasmamah. Olumlu yanda, Proudhon eserinde kendi iktisadi kar§ihkci-

Iktisadi Celi^kilet'm

§6hret ve

hk

sistemini isledi. Bunun, "ozel mulkiyet ve kolektif sahiplik

nosyotilannin bir sentezi" olmasi ve her ikisinin de kotiiye kul-

lanimmi onlemesi amaclamyordu. 35 liminin yerine,

is

ve

esitligi

Laissez-faire ve Devlet dene-

temel alan bir "dogal" ekonomi,

badele ve kredi temelinde bir tur sosyalizm onerdi. teorisi ni

emek

kabul ederek,

iscilerin, degerleri

suresiyle hesaplanacak urunleri

Emek

mu-

deger

uretim icin zorunlu

mubadele edecek

birlikler

kurmalarmi istedi. Kendi karsihkcdik sistemini daba sonra, "goze goz, dise dis, cana can Iseklinde ifade edilenj kadim misilleme yasasi"mn emek ve kardeslik gorevlerirte uygulanmasi olarak betimledi. Inciter kendi uretim araclanm bizzat denetleyeceklerdi. Ozellikle imalat ve madencilik endustrilerinde

buyuk

birliklerin

yam

sira

kiicuk birlikler olusturacaklardi. Karsihkcihk gelistikce, iktisadi orgiitlenme siyasal orgtitfenmenin yerini alacak ve Devlet za-

mania sonumlenecekti. Bu sistemde emekci, "Devlet'in topluluk okyanusunda bogulmus bir serfi degildir artik. O, gercekten kendisinin efendisi olan ozgiir bir insandir; kendi inisiyatifiyle eyler ve ki§isel olarak sorumludur." 36 Insanlar ortak bir duzeye ulastikca, toplumsal

Gene de bu

uyum gerceklesecektir.

tarn bir esitlik

durumu

olmayacakti, ?unku ca-

h^kanhgin odulu tembelliginkinden daha buyuk olacakti. Proudhon' da guglu bir Piiriten yon vardi. Bu yon, tembelligi kotiicah§mayi ise erdem olarak gormesine yol acti: "Zahmetsiz yasamak iyi degildir" diyordu. Hatta temiz ve saglikh oldugu i0n yoksullugu ovdu: "lncil'de yoksullugun yuceltilmesi tsa'mn insanlara vaaz ettigi en buyuk dogrudur." 37 Proudhon'un tutumlulugunun olumlu yonu, insanm ihtiyactarmi simrtamasi ve basit bir hayat yasamasi halinde doganin herkese yetecegi iddiasidir. Luks hayati aynca mahkum etmedi, Tuketilenden daha fazla mal ve hizmet anlaminda bir bolluk durumunun yasanacagmi dusunmedi, ancak tarn olarak uygulanmasi halinde, kendi karsiluk,

likci

jemasinin refah getirecegini diisundu.

35

Economic Contradictions, SW,

36

Political Contradictions;

Theory oj the Constitutional Movement

Century (1863-4), SW,

s.

60,

War and

SW,

37

Peace (1861),

s.

s.

58,

260.

in the

19ih

Anar$izniin Tarihi

352

Cok gecmeden Proudhon

fikirlerini pratikte

verdi ve Louis Philippe monan?isi devrildi.

dan yapilan"

uygulama san-

1847'de Paris'e tasindi. Bir yd sonra devrim patlak

sini yakaladi.

bir

Bunun

olma-

"fikirler

devrim oldugunu diisimen Proudhon, derhal

rriucadeleye atildi.

Pek 90k halk kulubunde konu§ma yapti ve

Jubat 1848'de Le Representant du Peupk'u (Halkin Temsilcisi) kardi.

Do la? una

giren

baskdann

sansurU tarahndan kapatildiginda,

lie

gi-

Devlet

sayisi kirk bine gikti,

kez farkh isimle cikmi^ti

.

Journal du Peuple'un {Halkin Gazetesi) Kasim 1848 tarihli sayisinda

Proudhon "6zyonetim"in

ge§ith ozelliklerini ele aldigi

bir karsihkci manifesto yayimladi. Miilkiyeti ve aileyi

ken, "emegin meyvelerinin, faizle

savunur-

kazamlmamis mulkiin

serbest-

En onemlisi, su sozlerdi; "Baskaolmak sartryla, sinirsiz insan ve

ce dagitdmasi" icin cagri yaptt.

larimn ozgurlugune saygih

yurttas ozgurlugu istiyoruz: orglitlenme dzgurliigu, toplanma oz-

konusma yapma ozgurlugu, egitim ozgur-

gurlugu, din ozgurlugu, basin ozgurlugu, dtisunce ve

ozgurlugu, cahsma, ttcaret ve

is

lugu, tek sozclikle mutlak ozgurluk istiyoruz." 38

O sirada

Proudhon parlamenter

siyasete kisa bir

dah§

yapti.

Haziran 1848'de Seine bolgesinden Ulusal Meclis'e segildi ve son-

baharda yapilan baskanhk secimlerinde solcu aday Raspail'i des-

Kendi

tekledi.

ilkelerine bagli

kalarak, ilerlemeyi

on ley en

bir

anayasa oldugu gerekcesiyle lkinci Cumhuriyet'in yeni anayasa-

konusunda kismi bir moratoryum cagnsi yaparak toplumsal sorunu siyasat sorunlann onune gegirmeye calistt. Bu yaklasim, mulktyeti tratsiz sahiplige indirgeme tasansinin bir boliimuydu. Ne var ki bu oneri mecliste buyuk bir samataya neden oldu. Milletvekillerine, "reddedilmesi halinde bizler, siz olmadan tasfiyeyi gergeklestirecegiz" demekle kalmadi, kendisine "bizler" derken neyi kasteitigi sosina karsi oy kullandi. Borglar ve kiralar

ruldugunda, su karsi hgi verdi: "Bizler derken, proletary a

kendimi kastediyorum,

derken de,

ile bir-

burjuva

sini-

hyla ozdesliyorum," 39 Dehsete kapilmis milletvekillerine

"Bu

likte

sizler

sizi

toplumsal savasttr!" diye haykirdi ve onerisi 2'ye karsi 691 oyla reddedildi.

Proudhon'un parlamento deneyimi mutlu bir deneyim olmadi ve iktisadi reformun siyasal degisimden daha onemli oldu38

Journal du PeupU (8-15 Kasim 1848), Gutirin, Ni Dieu

39

Age,

5.

62.

ni Maitre, s.

84, 83,

353

Pierre-Joseph Proudhon: Ydftsullugun pilozoju

gu inanemi bir kez daha dogruladi, "Gcnel oy hakki"nin "Karsidevrim" oldugunu dusiinmeye bastadi, Haziran ayaklanmasindan sadece on bes gun once secilmis ve ayaklanmayi onceden gormeyi ba§aramauu$ti. Bu doneme

iliskin

daha sonra sunlan

yazdi:

Parlamenter Sina'ya ayak bastigim anda,

kitlelerle

temasim

kesildi;

yasama (ahsmalanna boguldum ve olaylann gidisatim tamamen gozden kagirdun. Ulkenin durumu hakkinda en

hemen

her

zaman

iilkeyi temsil

cah.il

insanlann

edenler oldugunu anlamak ign

Ulusal Meclis denilen o tecritte ya§amak gerekir

...

halk korkusu

oeorueye mensup olan herkesin hastalsgidir; halk, iktidarda olanlar igin bir

du§mandir, 40

Parlamento aracihgiyla koklii bir degi§im saglamanin imkansizhgini

an lay an Proudhon, ekonominin kar^ihkgi donu^um taricin faizsiz kredi saglayan bir Halk Bankasi kur-

gostermek

zini

maya

gahsti.

Bankamn

isi

mal mubadelesini

esit

miktarda paray-

Mallann degeri emek miktan ve uretim maliyetine gore hesaplanacakti. Bu, mutabala

sinirlayacak ve faizsiz bore verecekti.

eunku cikarlan Aynca kapitalizmin itici gucunu de etkilemiyordu, giinku Proudhon rekabetin "cahsmamn ve ahsverisin tuzu biberi" olduguna inanmaya devam ediyordu. Ona gore, "rekabeti onlemek ozgiirlugu onle" mektir, tl Sonne olarak Halk Bankasi'nm etkinligini sinamak mumkiin olmadi ve banka, yirmi yedi bin iiye kaydi yapmis olmasina ragmen bir yd icinde iflas etti. Cesur deneyler igin pek uygun bir donem degildi, Louis katla gerceklesiirilen bir degi^im stratejisiydi,

aym

olan kuciik

is

sahipleri ve iscileri gozetiyordu.

l

Napoleon'un Arahk 1848'de gerceklestirdigi basanh hukiimet

Proudhon iktidan gasp edenlere Ocak ayinda tuiuklandi ve ug yd hapse mahkum

darbesini agir bir baski iziedi. saldirdigi igin edildi.

Once

Belcika'ya kagti, ancak Haziran 1849'da Paris'e do-

nerek teslim oldu. Bereket hapishane kosullan

fazla agir degildi;

kitap okumasina, ziyaretgilere ve diledigini yemesine izin verili-

yor ve haftada bir gun disari cikabiliyordu. Yeni kansim ve cocugunu da gorebiliyordu. Ug kizinin henuz dogmus ve hayatmin nesesi olmustu, Proudhon tek 40

Alimi, Anurdirsf Reader,

41

General Idea of the Revolution

s.

ilki

bir

111. in the 19"' (.Viirw v

1

(

IK )!). 1^21 bsk

,

s.

1

}2.

Anar$izmin Tarihi

354

tekJifle evkndi. Sokakta gordiigu basit bir gen? kadm, bankasi basansizhga ugramts ve devrimci umutlan cokmiis, kirk bir ya-

sindaki bu uzgiin

bekann

dikkatini cekmisti.

Hakkinda

kisa bir

arasttrma yaprms, sonra evlenme teklif etmisti. "Basit, incelikli, naif, isine

ve gorevlerine bagh bir kiz" istedigini soylemisti.

Tam

mantik evliligi oldu. Erkek kardesine soyle yazdi: "sen! varhgimt surdurebilmek icin kendime bir es ahyorum..." 42 bir

Proudhon hapishanede bo? durmadi. 1848 devrimi ve siz kredi

dertedi.

hakkmda

faiz-

yazdi ve Bir Devrimcinin ttirajlart'm (1849)

Sonuncusu, kendi hayatina ve goruslerine

iliskin renkli

ve canli bir degerlendirme yd i. "tnsanin insan tarafindan

somu-

ruimesini nasil kabul etmiyorsak, insanin insan tarafindan yonetilmesini de kabul edemeyiz" mancint bir kez daha tekrartama firsati buldu. Bagimsizhga verdigi o caprasik anlami da bir kez daha dogruladi: "Yonetmek icin bana el atari her kim olursa ol-

sun, bir gasp ve bir tirandir," 43 Ski Arahk Hiikumet Darbesin'm Hakh Ctkardtgi Toplumsal Devrim (1852) baslikh Makyavelyan bir brosur yazdi, Bu brosiirde iktisadi reform yapacagim umdugu Napoleon iie isbirligini savundu. Miilkiyet, hukumet ve hiyerarsinin yol agtigi buyiik fela-

ketleri anlatarak soyie diyordu; ileriye

dogna yiiruyusun bir

"Arahgin

belirtisidir ve

tkisi ...

devrimci yolda

Louis Napolyon bu

yiiruyusun generalidir." 44 Bu sozler Napolyon'un

him bigimde yanhs okudugunu

kisiligini va-

Daha sonra Prouddusen bu gecici sapma-

gOsteriyordu.

hon, onceki dusiince ve eylemlerine

ters

dan pismanhk duydu. Proudhon, en onemli eserlerinden biri olan Onctokuzuncu YuzytUa Genel Devrim Filiri'nde (1851) 1848 Devrimi'nin derslerini

gikardi.

Burada, toplumun "dogal yasalan" tarafindan

zenlenen surekli ve surmekte olan bir kuyla savundu.

"Biitiin

stirec olarak

dii-

devrimi cos-

manclanm," diye yaziyordu Proudhon,

"su tanimda igerilmistir: 'devrim, ahlaki olgular dizisinde, zorun-

luluklardan kaynaklanars bir

egemen

adalet edimidir.

rak

o,

42

Hyams, Proudhon,

43

Proudhon, Vie Social Revolution Vilified by cond (1852), 1936 bsk., 5. 177.

kendi kendisini hakh cikarir ve bir devlet karsi cikmasi suctur.'" 45 s.

Sonuc

ola-

adamimn ona

93, 173,

44

Confessions, 1861 bsk,,s. 12,31.

4.5

General Idea of the Revolution,

alinti,

the

Coup

Hyams, Proudhon,

d'Elat of

s.

182

Decembei Se-

355

Pierre-Joseph Proudlimi: \nli\ulUtfcitn Filozofu

Proudhon

bir kez

daha Do vie

I

ikiidan, yonetimsel onyargi

ve insan yapisi yasalara karsi saidinya

sunur boylesine carpici sekilde ahlaki

bir

gecli.

Pek az anarsist du-

cozumleuu- sunmustur. Devlet hicbir

olmayan tamamen kurgusal

bir varhktir.

Borclan

ve sungulerinden baska bir seyi olmayan bir canavar olarak seylesmistir.

Devlet' in kokenierini izleyen

Proudhon onu

icinde embriyo halinde bulur. Devlet,

rak anladiklan hiyerarsik (ormdan

tiirer.

ataerkil aile

insanlartn

ilk

Bu form,

duzen

ola-

"ilkede otori-

eylemde hiikumeti" ifade eder. 46 Rousseau'yu izleyerek, kendi ijikanni gozeten azinhgm, genet faydaya katkida bulunduteyi,

gu

dusiiricesiyle

cogunlugu

aldattigini

one

surer.

Bu

san bilincinin derinliklerine oylesine niifuz etmistir

yanilgi in-

ki,

en cesur

onu zorunlu bir kotuluk olarak gorurler, Onun kusurlanm azaltmamn hicbir yolu yoktur. Asia

dusunurler

biie

in-

sanlara gercekten damsilamayacagi ve insanlar asla temsil edile-

meyecekleri icin demokratik

hukumet

bir celiskidir.

oy veren se^menlerin iradesini ifade edemez ve

iki

Kendisine

secim arasin-

da onlan yetkisiz birakir. Proudhon'un bir not defterine yazdigi gibi, temsili

cikan

hukumet, "huktim

siiren kasttn kfin ve temsilcilerin

icin iktidann, temsil edilenlerin

cikanna ters diisecek seBu nedenle genel oy

kilde surekli kotiiye kullamlmasrdir, 47

hakki tam bir lotaryadir, siradanhgin zaferini ve cogunlugun

ranhgim

saglar.

ti-

Proudhon en unlu tiratlanndan birinde su sonu-

Yonetilmek, ne hakki ne kerameti ne de

tffeti

olan yarauklar

tara-

findan izlenmek, sorujturulmak, gozetlenmek, yonlendiriltnek, telkinlere ve

yasalara

uydurulmak, dtizene sokulmak, kapatilmak,

vaazlara

maruz kalmak, denetlenmek, yorumlanmak, degerlendi-

komuta

rilmek, sansiire ugrattlmak ve

edilmektir... YOnetilmek,

kisinin her hareketinde, her eyleminde ve yapngi her islemde,

mimlenmesi, kaydedilrnesi, nufus sayimina lendirilmesi,

tabi tutulmasi, vergi-

damgalanmasi, fiyatlandinlmasi, degerlendirilmesi,

patentinin ahnmasi, yetktlendirilmesi, musaadeye tabi kihnmasi, tavsiye ediltnesi, ihtar edilmesi,

masi ve duzeltilmesi anlamina 46 General 47

men

gelir.

edilmesi, dogru yola sokul-

Hukumet, haraca bagiamak,

Idea oj (he Revolution, ahnti, Guerin, Ni Dieu n\ Maitre.

Cornets. (1843-1864), X,

s.

52.

s.

86.

Anar$izmin Tarihi

356 terbiye etmek, fidye

odemeye mecbur birakilmak, somurulmek,

kellestirilmek, gasp edilmek, baski aitma

mek, soyutmak anlamina

km

<;ikarlan icin yapihr.

gelir;

bUtun bunlar kamu yaran ve

Da ha sonra,

te-

almmak, gizem hies t nil

ilk direnis belinisi

hal-

ya da

Sikayet sozctigunde, kisi baski altina alimr, para cezasina carptmlir,

hor gorulur, tedirgin

riikir,

edilir, takip edilir,

dovtiiur, bogularak

idam

hukum

neli tufekle taranir, yargilanir,

k urban

edilir,

apar topar alimp gotu-

hapse

edilir,

atihr, vurulur,

giyer,

maki-

surgune gonderilir,

sauhr, ihanete ugratilir ve us tune ustluk bir de

cuk dusurulur, alay

edilir,

kizdmlir ve onuru

kirtiir.

Hukumet

kiii$te

budur; onun adaleti de ahlaki da budur! Ey insanoglut Altmts yuzyildir boyle bir zillete nasil katlamrsvn? 48

Proudhon

Yasalara gelince,

Rousseau

tipki

gibi, bizzat

nza gos-

termedikce insanlarm herhangi bir yasaya itaat etmemeleri gerektigini one surerek baslar. Bu durumda, parlamenter demokrasidekt yasalar hicbir mesruluga sahip olamazlar, ciinku bireyler

bu yasalann yapimina dogrudan katilmamislardir: "Yasa benim katihmim olmaksizin, onay vermememe ragmen, yoL accigi zarar yiiziinden aci cekmeme ragmen yapilmistir."^ Ne var ki Rousseau'nun aksine Proudhon, ozgurliigiin kisinin kendisine dayattigi yasalara itaat etme yetenegi olarak tammlanmasini reddeder. Bir

yasama gucu gerekiyorsa, der Proudhon ikna edici bir tavirla, kendi kendimin yasa koyucusu olmahyim; ve eger boyleysem, kendim icjn yasa yapmama gerek yoktur. Proudhon'a gore butun yasalar kaginilmaz bicamde zorlayicidir ve bireyin secimini ve eylemint kisitlar; yasalar "yurttasta-

nn, ickin, devredilemez, aktanlamaz otoritesinin yerine otorite"yi ge^irir. 50

soyleyecek kadar

gunda, her turlu lamhdir." 51

Ashnda Proudhon ozel

ileri gider:

...

dissal

iliskilerinde su sozleri

"Ozgiir insanlar soz konusu oldu-

ozgurlugun baski aluna ahnmasiyla esanAynca yasa ve erdemin birbiriyle baglantili oldugu orgiit,

ve adil kisinin yasalara uyan kisi oldugu seklindeki genel gorusu de reddeder. lnsan yapisi yasalar ile genel ahlaki kurallar arasmda a^ik bir ayrun yapar ve ikincisinin goniillu olarak benimsen48

General Idea of the Revolution,

49

Age, Guerin, Ni

50

General Idea of the Revolution, 1923 bsk., Correspondence, Paris, 18 75, [V, s. 149.

51

Dku

ni

alinti,

Guerin, Anarchism,

Maitre ignde

,

5.

96-7. s.

374, 378.

s.

1

5-16.

Pierre-foseph Pnnulhoir

VijJ;miIIui>iiii

nwlikiim eder. Itimflav'm da

digini kabui ederken, birinasini

yazdigi gibi, "her

insamn

astl

357

IHlozoju

yargm kendi

vicdanidir. Bu,

mah-

kemeler ve yasalardan olusan sislcmin yerine bir kisisel yukiimlulukler ve

sozlesmekr sisteminin

hukuk kurumtannin

ge<;irilmesini,

baska deyisle

kapatilmasini gerektiren bir olgudur." 52

Proudhon, "yasa ve diizen" genellikle birbirine esitlense de, icin hiikumete gerek olmadigi sonucuna vanr. Her seyden once, bu Lkisi arasinda hicbir baglanti yoktur, cunku duzeni saglamak

"Duzen

bir

cms, hukumet

53 Ikincisi, siyasal (ise) bir turdur."

yo-

netim toplumsal catismayi denetim altina alamadigi icin bu ikisi arasinda nedensel bir baglanti yoktur. Butun bunlardan, huku-

met ve yasanin gereksiz oldugu ve ortadan kaldinlmasi gerektigi

sonucu

cikar. Boylece

Proudhon

anarsist inanclannin bir ozeti

olarak goriilebilecek bir pasajda $oyle der:

Aklin egemenliginin vahyin egemenliginin yerine ge^irilmesi; sozlesme nosyonunun zorlama nosyonunu izlemesi, iktisadi nin, siyasa!

kurumlann

artik endustriyel

elestiri-

organizma tginde ozum-

lenmeii gerektigini ortaya koymasi: Hie gekinmeden su sonuca varabiliriz ki,

devrimci formul artik dogrudan hukumet ya da her-

hangi bir turde

hukumet olamaz;

artik hicbir

hukumet olmamab-

dir.5+

Proudhon yasalann yerine

ozgiir sozlesmeyi ve goniillu onayi ge-

cirmek gerektigini agikca ifade eder. Bunlan otoritenin inkan olarak gormektedir. Bu sOzlesme, boltisumde adaleti ya da ihtiyaca gore bolusiimu degil, komutatif (belirli bir sira ya da duzene

bagh olmayan, ?n.) cakti.

de

adaleti, yani karsilikh miibadeleyi

Taraflarm kar^ihkh yukumlilluk

ma Harm

temel ala-

list ten ecekleri, esit

deger-

karsilikh mubadelesini garanti edecekleri sozlesme-

ler yapilacakti, Dissal bir otoriteye tabi

olunmayacak, sozlesmeye

katilan taraflara, "kisisel olarak karsilikh

naklananlar disinda hi?bir

hizmet vaadi"nden kay-

yukumhiluk dayatilmayacakti. 55 Bu

gorus Proudhon'un olgun anarsizminin temeli haline gelecekti,

Proudhon 1852'de hapishaneden 1929

236.

52

Confessions,

53

General Ideaofthe Revolution, 1923 bsk.,

54

Age, almti, Gufiriti, Ni

55

General Idea of the Revolution, $W,

bsk.,

s.

gikti,

Dku

ni

Maitre, s.

s,

97.

s.

91.

116.

ancak

III.

Napolyon

358

Anar$izmin Tarihi

yonetirnimn yaratttgi baski ortami sosyalistlerin kendi fikirlerini yayimiamalarim neredeyse imkansiz hale getirmisti. Bu uretken ve zapt edilemeyen yazar, yakin bir dostuna biraz duraksayarak da olsa su itirafta bulundu: "Bir yazar olarak kariyerim sona er-

mis gorunuyor.

maya

Paris'te

bana

ait bir seyi

yayimlamaya ya da ne de bir kitapci

cesaret edebilecek ne bir matbaaci

sat-

var,

Oyle gorunuyor ten inanan

ki, benim en btiyuk domain olduguma gercektoplum tarafindan aforoz edildim. Terra et qua inter-

dictus sum!" 56

Ama henuz

tukenmis olmaktan cok uzakti. Dort

yil

sonra

Katolik bir brosiir yazanndan esirtlenerek, etik

buyuk

eseri olan

Devrimde ve Kilisede

kitapta, buttin erken eserlerinde ustu etik ilkeleri sergiledi ve insan

Adalet'i

konusunda en (1858) yazdi. Bu

kapah bicimde

dogasina

ifade edilen

iliskin gdriislerini acikli-

ga kavusturdu.

tnsan Dogasi

Godwin

gibi,

insanlann pocanstyel olarak akila,

olduklanna inansa da Proudhon farkb

bir

ilerici

konumdan

ve adil hareket

dogasimn surekli ve degistirilemez olduguna inamyordu. Dogamizin ilk ozelligi, birey olmamizdir; toplum bireyden sonra gelir, Yahtilmis birey sadece bir soyutlaeder. Baslangicta, insan

madir;

o, "kolektif

varolusun butunleyici bir pareasi"dir. 57 Top-

lum onu olusturan

bireyler kadar gercektir. Bu nedenle kolektif ya da grup biitun varolusun temel kosuludur ve toplum, tipki

birey gibi, "kendine ait bir giic, irade ve bilince" sahiptir, 58 Boylece Proudhon, Godwin ve Stirner'in atomcu yaklasimlarim asti

ve bir grup icindeki bireylerin, o grubu olusturan bireysel giic ve zeka toplamimn uzerinde ve otestnde "kolektif bir giic" ve "kolektif bir akil" olu§turduklanni one surdti. Aileyi,

en onemli

t

toplumun op lumsa lias unci ogesi, ahlaki duygulanmizm ve

toplumsaf yeteneklerimizin kaynagi olarak gordu.

Ne var ki toplumsal varhgimiz saldirgan olmamizi engellemez, Cati^malara ve savasa yol acan, kavgacthgimizdir. Proudhon'a gore insan dogustan ozgiir ve bencildir. Ask ve dostluk ug56

Proudbon'dan Bergmann'a,

57

Justice, op at,

58

Age,

s.

233.

SW,

s,

249.

Man

1854, ahmi, Hyams, Proudhon.

s.

210.

359

Pierre-Joseph Proudhtm: Yokwllugun Fihzofu

runa kendisini feda edebilir, ama kural olarak, bencilce kendi haz ve cikannin pesinden gider,^ Bu nedenle, kendi haline birakihrsa, ister istemez baskalan uzerinde iktidar

kurmaya cahsa-

caktir.

Proudhon

insanlann catrsmadan

ilkel

kacmmak

icin kendi-

ve bir toplumsal hiyerarsi yarattikla-

aradiklanm one surer. Bu da, zayifin giiclu tarafindan somurulmesine yol acti. Toplumsal catismayi kisitlamak icin once din kullanildi, ancak tek basin a yetersiz kaldigi gorulen din, hiikumetrn baskici gticuyle desteklendt. Ancak catismaya bulunan zorlayici hukulerine bir lider

nm

met

caresi,

sonunda

bizatihi bir catisma nedeni haline geldi:

"Huktimet, vahsilere karsi toplumu savundugu zaman

ilericiydi.

Artik vahsiler yok: Sadece huktimetin vahsi muamelesi yaptigi 60 isciler var."

Ne siz

var ki potansiyel akikihgimiz sayesinde ilk bakista cikis-

gorulen bu durumdan kurtulmak

mumkundur. Proudhon'un

/tiro/lar'inda yazdigi gibi, "bireyde oldugu kadar toplumda da

dusunce daima icgudti ve kendiligindenlige galip gelir, karakteristik ozelligidir ve neden ilerleyebildigitururmizun Bu,

akil ve

mizi ac^klar. Boylece icimizdeki Doga gerilerken, tigi

gorulur."

61

Insan mantik

gucunu

Aklm one

cik-

gelistirdikce ve ahlaken ol-

gunlastikca, dine ve siyasal otoriteye karsi isyan etme yetenegi

kazanir ve huktimet

ile

yasalann getirdigi yapay kisitlamalann

ortadan kalkabilecegi bir evreye ulasir, Ozgurluge ulasmak artik

mumkundur. Etik

hem de Devlet'in yaptinmini Katolisizmini terk etmis. ve cocukluk reddediyordn. Kuskusuz Bu ifade Tannnin varhgivarmisti. "Tann kotuluktur" sonucuna da, Proudhon aslmda olsa ni ve onun ahlaki niteligini varsaytyor

Proudhon'un

inanch bir

etiki

hem

ateist idi.

Kilisenin

Insanm ilerlemek

icin ilahi bir seye yaslan-

mast gerekmez."lleriye dogru attigimiz her adtm Tannyi yok ettigimiz bir baska zaferi ifade eder."" Ancak Proudhon, Stirner gibi,

ahlaki degerlerin sadece insanlar tarafindan yaratildigi so1930-5 bsk.,l,s, 306.

59

/uslice,

60

Camels, Vll,s.219.

61

Con/cssioiu,

62

Economic Contradictions. SW,

SW,

s.

243. s.

221

Anar$izmin Tarihi

3M)

nucuna varmadi. Adaletin dtlnyada gasinda var oldugu

durumda

ickin ve insan bilincinin do-

kararhhkla savunmaya

fikrini

devam

etti.

Bu

yeni bir diinya yaratma girisimlerimizde kesin bir reh-

bere ve nihai bir standarda giivenebiliriz.

Ahlakh olmamizi saglayan, toplumsal varhgimizdir. Insan kolektif varolusun biUiinleyici bir parcasrdrr ve aslmda bizler

hem

hem

kendi sayginhgimizin

de baskalarrntn sayginhginm

farkindayiz, Nitekim insan kendi icinde bireyi asan bir ahlaki yasa-

nin ilkeferini

ozimu

tasir

...

Bunlar insamn ozunu ve bizatihi toplumun

oluscururlar. 6 *

Tipki Kant gibi, Proudhon'da da diinya ve insana ozgu

vunusunun ki,

haklannda acik

olarak

iyilik sa-

temeli a priori sezgiye dayanir: "Oyle sseyler vardir bir fikre sahip

olmasam

bile,

onlan a

priori

ve ovgilye deger bulurum."^ Evrenin adalet yasalan

iyt

uzerine kuruldugu ve adaletin evrenin yasalanyla orgtitlendigi onermeleri, "insan ratniar olarak degil,

Aynca Proudhon amacni aracian

ruhunda sadece

uyum

icinde

fikirler

ve kav-

duygular ve sezgiler olarak da" ifade

edilir. 65

cunku esas degerlerin bir basma amaclar olduguna inantyor-

bir deontolojist idi,

degil, kendi

du.

Tipki

Godwin

gibi,

o da her bireyin dogru ve yanhsi an lama

gticune sahip oldugunu ve bir otorite olarak

yordu.

Ancak her

"hem

kendisi

hem

de baskalan

eyleme yetkisine sahip kihndigi"ni one kisi ozel yargilarda

ken, sadece tek bir temel

icin

surti-

bulunma hakkina sahipProudhon buyuk

iyilik vardi: Adalet.

harfle yazdigi

bu ilkeye uzun ve coskulu bolumler

da, Hiristiyan

Tannyi cesurca yikarken, onu Adalet kihginda ye-

niden olusturur: "Adalet en yuce Tanndir" der

ayirdi; aslin-

biztere, "o yasa-

yanTanndir." 66

Proudhon'un

sozleriyle bir idee princesse (ana fikir) olan

adalet asla agtk bicimde

tammlanmaz, Genellikle

te andir, ancak saygiya da yaktn

oldugu

goruliir.

esitlikle

birhk-

Proudhon onu

su sozlerle tanimlamaya cahsir: "hangi kosullarda olursa olsun 63

Justice, S\V,

5.

249.

6+ ]unkc, 1858 bsk.. 65 Age. IV, s. 433.

Ill, s.

66

I,

Justice,

1868 bsk.,

340.

326, 43.

Pierre-Joseph Proudhon: Yoii^ilhigiin FHozofu

tammm

ve yapacagimiz

361

bize getircccgi risk her ne olursa olsun,

insan onuruna duyulan saygi,

bu sayginin kendiliginden hisseGene de yapugt

,,(i7 dilmesi ve karsihkh olarak garanti edilmesi.

tanim yeterince acik

degildir. Pratikte

Proudhon'un, baskalann-

dan saygi gormek istiyorsak onlara saygt gostermemiz gerektigini soylemek istedigi goruliir. Bu da Hiristiyanhgm akin kurahndan pek farkh olmayan bir ilkedir. Toplumsal ve iktisadi alanda bu ilke, bvttun insanlarm, olusturduklan deger kadar almalan gerekttgini gosterir.

Proudhon

icin

adalet,

saygi gosterme, onlann vini gerektirir.

baskalanna ahlaki varhklar olarak

onurunu ve ozgurliigunu savunma gore-

Bu yakla^im, kendiliginden

bir iyilik anlayisindan

bicimde hesaplantnastndan kaynaklanir: Ozgecilik, "yararh ve gelisdrmeye deger, ancak saygi ve onur degil,

hak olanin

akilci

saglamakian uzak, onlarla kesinlikle bagdasmaz bir icgudusel duygu"dur. 68 Ancak bu konum Proudhon'u temel bir etik sorunla yiiz yiize birakir.

Oyle gorunur ki, bir yanda ben kendi eylemlerimin yegane yargiciyim ve baskalan benim segme ve uygun gordugum sekilde eyleme hakknna saygi gostermek durumundadirlar. 6te yanda, baskalan ahlaki bicimde davranmami saglamakla gorevlidirkendi islevler. Toplum, "benim bireyselligime yabanci olan kendi

lerine, bize bildirdigi

fikirlerine, hicbir sekilde

bizimkine

benzemeyen kendi yargilanna, bizim icgudulerimize taban taba69 Bundan, kendi kisisel ahna zit olan kendi iradesine" sahiptir. toplumun ahlaki kanaatleri arasmda kagimlmaz bir cansma olacagi sonucu cikar. Proudhon kendi etikinde bu temel belirsizligi cozmeyi basaramaz. Zaman zaman hosgoruyu over, ama gene de sunlari yazmaktan geri kalmaz: "Uyum adildir ve lakimizla

Bu ahlaki ve kulturel gorelilik onu, bir tophalinde kolelik gibi uygulamalan sagormesi lumda, gene! kabul sapkinlik ayiptir." 70

vunmaya

goturiir.

Proudhon'un teorik kafa kari^ikhgi Devrim ve Kilisedc Adaletin sonunda one cikar. Burada toplumsal baski ya da kamuo67

Age,

1, s.

(The ledge

68

225

SodaMn

Ritter,

Proudhon,

Tra&Uion,

& Kegan Paul, 1956,

Justice,

1858 bsk.,

l,s,

s.

68, adaleti saygi olarak tammlar; Gray ise Pic rrc -Joseph Proudhon, Rout-

235 ve Woodcock,

s.

5.

208) onu

esitlikle bir goriir.

416.

69

Philosophy oj Progress (1853), 1946 bsk.,

70

Alintr, Ritter,

Proudhon,

s.

63-4.

s.

66-7.

362

Anar$izniin Tarihi

yundan, erdemin

zaferini saglayan arac olarak soz eder: "Toplum ahlak duygusunu gelistirecek guclu bir kolektif vicdani uyararT kultanmahdir. Dtsandan baski yapan Tannnin, buttirt uyelerinin

hukiimdarlann ya da bi lime iter in aksine, loplumsal baskimn ancak bireyin icinde, "kendi kendisine verdigi bir tur gizli emir" gibi icsellesmesi halinde islevli olabilecegini

azaitmaya

calisir. 71

one surerek, hatayi

Ancak bu yaklasim Proudhon'un

teorisinin

geri kalan kisiniyla mantiksal bir baglanti tasimaz. Gstelik tir,

yanhs-

ciinku dogasi geregi her turlu toplumsal baski bireye saygisiz

olmak durumundadir. Proudhon yayimlanmarms

bir

metin olan Siyasal

lktisat

Uzerine Tej'de (1849-55)

kamuoyunu zorlayacak gizli bir 6nlemler grubu uzerinde diisiinerek durumu daha da linden cikilamaz hale getirir. Bu puriten elit, toplumun bekasi icin insanlann bireysel vicdani toplumsal vicdanla ozdeslemeyi ogrenmelerini saglayacakur.

Onlemler, kotu ruhlu olanlann idaminin

yam

ihanet ve zinanin cezalandinimasini kapsayacakti. Proudburada en diisuk noktaya ula§ti. Nihayet adalet kormsunda

sira,

hon

yayimlanan eserinde, bu adalet turunden, ahlaki degii daha cok pratik nedenlerle de olsa vazgecti.

Bu gorevi yerine getirecek ka-

dar temiz insanlar bulmak cok zor olacak ve bulunacak insanlann yonetimi kolayca teror ve ahlakstzhgin hakimiyetine doniise-

Sonuc olarak Proudhon, kendi etik anlayisinda ozel kamuoyu ve ahlaki ozerkltk ile gorenek arasindaki gerilimi basanh bicimde cozmeyi asla basaramadi. Devrim ve Kilisede Adatet'te Kilise ve Devlet'e yonelik acik saldm yazara karsi bir kez daha dava acilmasma neden oldu. Proudhon uc yil hapis cezasma mahkOm edildi, ancak bu kez bilecekti.

kanaat

ile

takdir yetkisi samgin lehine isledi.

Proudhon

Belcika'ya suriildu

ve 1860 affinda cezast kaldinldi. Ancak iki yil sonra, ulusculuk uzerine yazdigi elestirel bir makalenin yorede kendisine karsi diismanca duygular uyandirmasi uzerine Fransa'ya dondu.

bulundugu sirada Proudhon, Tolstoy'u derinden Bu eser Proudhon'un zihninin paradoksal dogasma taniklik eder. tlk bakista, zor kullanma hakBelcika'da

etkileyen Sava$ ve Bans'i yazdi.

kimn

bir gerekcesi olarak gordugu oleude savasi yuceltir. Bu kismen, mucadeleyi dvmesine yol acan kavgaci mizaandan oturuy71

Justice,

1858

bsk,, IV, 368;

Blu. Ritter, Proudhon,

s.

83.

1, s.

325. Bu ^diskiye dair ilginc bir tartijma icin

Pierre-Joseph Proudhon; VnltMillufiun nlozofu

363

72 "Eylemek sava$maktir" diyordu. Ancak Proudhon savasin "Savas varligimizin derinliklerine kok saldigina da inamyordu:

du.

insanlartn ve tannsaldir, yani bastangictan beri var olmustur, hayati ve tiretim faaliyeti icin esastir. lnsan bilincinin

toplumun

insan iliskiderinliklerine yerle§mistir ve savas diisiincesi butiin hayatimizin ve butun varhSavaskr olmasaydi degildir. bir sey baska gimizin temeli"nden 7 Prodhon saAslinda olurlardi. halinde siesta" insanlar "siirekli 73 Savas, "tarihimizin, lerini kapsar."

* 1

ideal biiyuk bir duzleyici oldugu ve zayifi tasfiye ettigi icin olduvar Insanlik gider. ileri kadar sunacak adalet vahyi gibi

vasi,

bir

gu siirece savaskr da olacaktir.

Proudhon zaman zaman insanlar arasmdaki catismalara psibizi savakolojik aciklama getirir ve "hemen uyanan arzulanmiz 75 Bazen de iktisadi bir aciklama yapar ve savasm sa iter" der.

aym zabashca nedemnin yoksulluk oldugunu one surer. Ama formudiyalektik bir "soyut bakimdan manda savasi, mantiksal tammlar. 76 Son cozumlemede Proudhon, Marx gibi yoksullugun aslinda psibir iktisadi belirlenimci degildir, cunku saldirganhgi insan dogave surer bir olgu oldugunu one lu" olarak

kolojik

sinin degismez bir ozelligi olarak goriir.

Ne var ki buradan, Hobbescu herkesin herkese karsi savasi cikkabusunu sonsuza dek mahkum eimemiz gerektigi sonucu geli§iinsani zaman ulastigi ban^a maz. Proudhon'a gore sava^ min zamani gelmis demektir. Akil

bir

kez daha cikisjsizhgi orta-

evreler dan aldinr. Tarihin gidisati icinde baskici kurumlar oyle ki, getirirler, yerine gorevini halinde vicdani ve akh egitme doon Proudhon, donusebilir. kavgaci durtuler barisci durtulere yuzyilm ortalarmda bu evreye vanldigim ve "yersiz

kuzuncu

baslatakuskular"a kapilmadikca hi? kimsenin bir saldm savasi

dogasma mayacagini hissediyordu. Ancak bunun leslimi bile isin zevklerive erdemlerini aykinydi: "Insanlara barium o yumu^ak 77 etmemi Tann men eder" diye haykinyordu Proudhon. bansa Milton'un Seytani gibi, Proudhon'un da en iyi retorigini

ni vaaz

degil savasa ayirdigi gorulur. 72

WarandP«i«(1861),SW,s.204-

73

Age,

s.

23.

74

Age,

$.

207.

75

WarandPeace, 1927bsk.,$. 121.

76

Age,

77

War and Peace, SW,

s.

347. s 210.

364

Anar$izmin Tahhi

Son yillarmda Proudhon her zamanki kadar faal bicimde yazmaktadir. Dostu Gustave Courbet'ten esinlenerek Sanat Ukesi Uzerine (1861) adh bir kitap yazdi. Burada, sanatin toplumsal gorevirtin "gelisttrmek, yardimci

olmak ve korumak" oldugunu dogru gozlemlerden hareketle eser vermeye cagirarak gercekcj bir sanat teorisi gelistirdi. Godwin'in dogruluk tammini ve Caleb Williams adh romanrnrn ozgun bashgini one

surdii. Sanatciyi

hatirlatan sozlerle, "seyleri gercekte olduklan gibi"

gormemiz

ge-

rektigini, sanatcinin gorevinin

de bizi "gercekte oldugumuz gibi" resmetmek oldugunu ilan eder. 78 Yirminci yuzyihn baslannda, anarsizmin Dadaist ve Gercekiistucii hareketkrin avangard sanatcilarim cok daha guclu bicimde etkiledigi bir sirada, rinin Sovyet sosyalist gercekcilik

mesi

bu doktnosyonunun temeli haline gel-

ironiktir.

Siyaset

Toplumsal orgtitlenme konusundaki goruslerini acikhga kavusturmak isteyen Proudhon Federal Hke'yi (1863) yazdi. Burada, "ozgurliigu temel alan hukumet, her insanin kendi hukumeti, yani anarsi ya da ozyonetimdir" gdriisunii tekrarlar. Buna federalizm ve merkeziyetsizlik ilkeleriyte ulasdacakur. Federalizm ko-

nusundaki

goriisleri anarsist teoriye

ridir ve ozellikle guniimtizde,

en onemli katkilanndan bi-

imparatorluklar parcalandikca ve

kurmak zorunda kaldikca dogrulanmistir. Proudhon, iktidann daha fazla guc biriktirme egilimine karsi direntnek icin toplumun ozerk bolgelerden olusan bir federasyon uluslar yeni htifaklar

halinde bolunmesini onerdi. Bu bolgeler arasinda ozel bir anlasma olarak yapdacak bir sozlesme daha sonra tartisilabilir, kabul edilebilirve taraflann iradelerine

Ashnda

uygun bicimde duzeltilebilirdi. benimseyen Proudhon, fede-

sozctigtin Latince kokiinu

rasyona "siyasal sozlesme" demektedir. 79

Komun toplumun

temel birimini olusturacaku. Bu birimde,

midk sahibi ve bagimstz iscilerden olusan di emek urunlerini mubadele edecek ve

karsihkci birlikler ken-

iliskilerini ikili ve esit miibadeleye dayanan serbest sozlesmeier aracdigiyla orgutleyeceklerdi. Proudhon kticuk endtistriyel birliklerin yam sira buyiik

78

On

79

71ic Federal Principle

SW, s. 215-6. SW, s. 103, 106.

the Principle of Art (1861),

(1863),

Pierre-Joseph

Pro udh

endustriyel birliklerin de

cak

aile

Ne

her

<

m

:

V

( >

mumkun

durumda tanmsal

h\

i

<

H

1

j;i

: 1 1

1

I

iI

365

ozo/u

ulabilccegini kabul eder, an-

ureliniin icmclini olusturacaktir.

var ki toplumun gene de lepeden urnaga duzenlenmesi

gerekiyordu. Federasyon icindeki en buyiik birimlere pek az, en kucuk birimlere ise yetkilerin cogu verilecekti. Ust kademeler

kademelere bagh olacakti. Toplumun her birimi egemen olacak ve federasyondan aynlma hakkina sahip bulunacakti. Delealt

geler, federal gorevhlerin geri cagrdabildigi ve bizzat federal oto-

ritenin de belirli gorevleri yerine getirdikce geri cekilebilecegi

mechse gonderileceklerdi. Proudhon, boyle bir federal sistemin hiyerarsinin ya da merkezi yonetim ve huktimetm tarn tersi oldugunu one surdii. Bununla birlikte, anlasmazhklan cozumlemek icin taraflann bafederal

gimsiz bir hakemin otoritesine tabi olmasi gerektigi aciktir. Siyasal sozlesme baglayici oldugu icin yurttas soztesmeye konu olan ozel hedefe ulasmak, yani sozlesmeye uyulmasint saglamak icin ozgiirlukten bir olciide vazgecmelidir, Proudhon bu turden bir

otoritenin bir

hukumet anlamini

tasidigini reddederek,

bu

otori-

tenin sadece sozlesmeye katdan taraflara arabulucuk edecegini one siirse de, bu yapinin bir hiikumete doniismeyecegine inanmak zordur, Aynca Proudhon, federal sozlesme sartlarmm yo-

rumianmasi ve uygulanmasi konusunu tartisirken, ^ogunlugun azinhgi itaate zorlama hakkina sahip oldugunu one surer ve boylece federasyondan aynlma hakkini Onemli olciide kisitlar. Proudhon'un tasarssinda otorite bir kez daha o cirkin basini kaldinr ve her bir tiyenin ozerkligini ciddi bicimde ihlal eder. Otorite ve ozgurlugiin birbirini gerektirdigini one suren Proudhon, sozlesmelere uyulmasim saglayacak asgari bir Devlet'i savundugu igin anarsizmin simrlanndan Hberalizme geger. Federal otoritenin yaptmm tehdidi yurttaslar arasindaki o gtivenli yukumluluk baglanni da muhtemelen zayiflatacaktir.

Proudhon yaslandikca, ozellikle miilkiyet ve hukumet konu larmda giderek artan tutuculuk belirtileri gostermeye basladi. Hala iscinin emeginin karsihgini aldigi adil bir mulkiyet dagihmi istiyordu. 1863 tie 1864 arasinda yazdigi Mulkiyet Teorisi bashkkaynaklanali bir eserde Ozel miilkiyetin kendisine degil, ondan bilecek biitun kotuliiklere karsi oldugunu soyleyerek daha erken 80 Bu kez bir donemde savundugu tutumu acikhga kavusiurdu. 80

Bki. Tlifory of Property (1863-4),

s.

17.

366

Anar$iztnin Taiihi

kurumlann en kutsah olan aileyle ozdesledi ve miras hakkmi savundu. Hatta "sahip olma" anlaminda mulkiyetten cok, mutlak ve devredilemez anlamda ozel mulkiyeti tercih etti, cunkii onun Devlet'i dengeleyebilecek yegane gug oldugunu dusunuyordu. Hayatinin buyuk bir bolumunde mulkiyetin kotiimulkiyeti

luklerine karsi sa vast lk tan sonra mulkiyetin kendi degerli nitelikleri banndirdigi "liberal, lederalist,

ve

sonucuna

vardi.

dogasmda en En onemlisi, o,

merkeziyetsiz, cumhuriyetci, esitlikci,

ilerici

adil" idi. 81 Bir

zamanlar cesarette "Mulkiyet Hirsizliktir" diyen adam, karmasik hayatinin en buyiik ironisini yaratarak, ozel mulkiyeti Devlet tiranhgmin karsisindaki en

buyuk

kale burcu

olarak gormeye basladi.

Proudhon

hukumet hakkinda daha sonra bazi bu ikisinin insan onuru ve ozgur-

otorite ve

gorusler gelistirdi.

Uzun

sure

luguyle bagdasmaz oldugunu dusunmustU. 1853'

te,

1840'taki

siyasal inancini tekrarladi:

bu

sozciikle

otorite ilkesinin

inkanm

"Ben

bir anarsistim ve

-ya da daha dogrusu- yetersizligini ilan

ediyorum." 82 Ancak on yd sonra, toplumun en yuksek formu olarak, "duzen ve anarsi birligi"nden cok "anarsi hukumeti"nden soz etmeye basladi:

ANAR$l'den ya da

liberal rejimin bir ornegi olarak her

y6netmesinden

zat

-ya

da Ingilizce denildigi

gibi,

ettim. "Anarsist huktimet" ifadesi teritn olarak celiskili

bu siscemin imkansiz, elestiriye

muhtag otan sadece

Burada sadece linguistik run vardi. Proudhon liigun,

fikrin ise

degil,

biz-

oldugu

goruliir.

Ne

icin

var ki

dildir. 83

aym zamanda

kavramsal bir so-

bagdasmaz olmayan ozgur"onunla pazarhk eden, onu simrlayan ve ona goz yuman artik, otoriteyle

bir Otorite'yi gerektirdigi"ni

luk

sacma oldugu

insamn

dzy^netim- soz

gibi,

savunmaktadir. 84 Otorite ve ozgiir-

orguilu toplumun butun formtarim belirJeyen iki karsit

ilke,

cozulemeyecegi ya da ortadan kaldinlamayacagi

tkisi

arasinda bir uzlasma saglamaktir. Yeni formal, "otoriteyi

icin,

sorun

ozgurluklerte, ozgiirliigu de otoriteyle dengelemeh"tir. Artik ikinci-

81

Age,

82

Philosophy of Progress (1853),

83

Federation,

SW,

s.

91.

84

Age. 1959 bsk,

s.

271-2.

s.

208.

SW,

s.

90.

Pierre-Joseph Proudhwt: Y<>hsriIh(£itM filozo/u

stni

367

gerceklestirmek icin birincisini ynk ennek soz konusu de-

gildir. 85

Ashnda Proudhon sonunda bir asgari hukumet formuna iholdugunu kabul eder. Onun federal ve karsihkci toplumunda merkezi hukumet sadece bir tarafsiz hakem ve uygulaytci degil, aym zamanda bir harekete geciricidir. Siyasetin icrasmi yerel yetkililere birakirken, "OzgUr bir toplumda Devlet'in ya da Huliyac

kumet'in rolu, esas olarak yasama, harekete gecirme, yaratma, baslatma ve kurma gorevidir," der. Devletin islevleri, sonUmlenmek bir yana, "bashca harekete gecirici ve yonlendirici olarak

aslasona ermez." 86

Ancak Proudhon yayinlantrns eserinde gecis dortemi icinde hukumet ve otorite ihtiyacini artik kabul etse de, ozel olarak, merkezilesmis siyasal otoritenin ortadan kalkacagini, federal kurumlarla ve komiinu temel alar> bir hayat oruntusuyle yer degistirecegini dusuntiyordu. Bireysel ve kolektif cikarlar ozdeslendi-

ginde ve

biittin kisitlamalar

ozgurliik ya da anarsi"

lumun yasalan

ortadan kalkuginda nihayet "tarn bir

durumuna

Bu durumda "Topuygun bicimde isleye-

ulasacagiz.

evrensel kendiligindenlige

cek ve bunlann duzenlenmesi ya da denetlenmesi gerekmeyecek." 8

'

Proudhon, federalism ilkesinde ulusal sinirlan asacak bir

sonunda bir federasyonlar konfederasumdu. Ancak kendi ulusculugu gittikce dar ve zenofobik hale geldi. Kendi yurtseverliginin dislayici olmadigmi iddia etmekten hoslamrdi: Kendi ulkesine olan baghhgini asla insan haklarimn onune gecirmeyecekti. Se?mek zorunda kahrsa, ulkesini adalete feda etmeye hazir olacakti. Bununla birlikie, federal bir cumhuriyetin biittin islemlerde daima kendi yurttaslanyol gordii ve Avrupa'nin

yonu

olacagini

na yabancilar karsismda onceltk vermesi gerektigini savundu. Aynca Proudhon, "kutsal Gaul topragi"na dtisman ya da yabanci olan her seye sistematik bicimde kar^i cikarak, kendi ulkesinin kaderine neredeyse dindarca bir inanci ifade etmeye basladi.

Fransa'nin kendi "ozgun dogasi"na donusunii, biitun yabanci

inane ve kurumlardan anndigini gormek istiyordu: "Irkimiz cok uzun sure Greklerin, Romahlann, Barbarlann, Yahudilerin ve

85

Age.

$W,

86

Age,

s.

87

Meklup, 20

s.

102. karsilastinniz,

5.

104.

108, 110,

Agusws

1864,

SW,

s.

92.

Anar$izmin Tarihi

368 Ingilizierin etkisine

maruz

kalmistir." a8

Proudhon

icin Fransa,

Devrimci Dustince'nin nihai ifadesi haline geldi ve di$ olaylan esas olarak Fransa'nin cikarlan acismdan degerlendirdi.

Sonuc olarak, Polonya ve Macaristan'daki uluscu hareketleFcderasyon ve Birlik (1862) bashkh cahsmasinda "Jakoben Mazzini"nin merkezilesmis. bir ulus yaratma re karsi gikti. Italya'da

giri^imini de elestirdi, ctinku birles;mi§ ve giiclenmis bir Ital-

ya'nin Fransa'nin biiyiik bir Katolik guc olarak oynadigi rolti lehdit

etmesinden korkuyordu. Bu yaklasim onu Napolyon'un GariSardunya Krah'na karsi Papa'ya verdigi destegi savun-

baldi ve

maya yonelui, Bu tutum, uluscu Fransiz yazarlannin yiizyihn baslarmda Proudhon'dan esinlenmelermi agiklar. Bu gorusder Proudhon

sap ma olarak gortile-

tcin gecici bir

mez. Dusuncesinde basindan beri gerici yonler vardir. Bu en acik bicimde esittik doktrirtinde gorulur.

Proudhon'un adalet tannm esitlik ilkesiyle dylesine yakmki, onun sozlugunde bunlar neredeyse birbiri-

dan baglantihydi

nin yerine kullandabilen terimler haline geldi. Esitligin bir doga yasasi

oldugunu

israria belirtti: Insanlar esit dogarlar

ve toplum

O halde mevcut esitsizlikler sadece toplumsal adetlerin ve egitimin sonucudur. Hiyerarsinin en

beceri ve bilgide esitlige yonelir,

guclii baski

araclanndan

olduguna inandi ve Rousseau'nun

biri

zengin, giiclu ve prestijli olanlara itaat edilmesine karsi verdigi s a vast kaldigi

nuclanmiyor,

yerden surd Urdu. Hiyerarsi sadece somuruyle sode "ozel imkanlan, ayncahklari, muafiyetleri,

ttaat

iltimaslan, istisnalan ve her turlil adalet ihlahni" doguruyordu.*"'

Proudhon bu noktadan hareketle oldugu sonucuna vardi.

esitligin

ozgurluk

icin

zorunlu

bir kosul

Proudhon, 1789 Devrimi'nin giirliik ilkelerini ilan ettigine

nnda bu

ilkeleri iktisadi alana

sine guclii baghhgi,

hizmetlerin ti

ligi

vakti gelmisti. EsitHk ilke-

onu kargihkcihk tasansinda esdeger mal

ve

mubadelesini, boliisiimcu degil komutatif adale-

savunduklan

sosyalist

bolusumcu

adalet ilkesine, egitsiz-

bir olcjude surdiirdtigu icin karsi gikti.

Ancak

89

yayma

temel almaya yoneltti. Ashnda, Louis Blanc ve Etienne Ca-

bet'nin

88

esit

arenada Esulik ve Oz-

siyasal

inaniyordu; sonraki yiizydin ortala-

butiin

bu soylu duygulara ragmen Proudhon'un

Proudhon'dan Pierre Leroux'ya, 7 Arahk 1849, 1930-5 bsk., II], s. 174.

Justice,

op.

cit, s.

196.

esit-

Pierre-Joseph Proudhon:

lik

Vi>i.'siilini;uii

369

Vihzofu

doktrininde basindan itibaren goze vnrjwn bir bosluk vardi.

Fransiz Devrimi'nin avukatlan gibi, Proudhon da,

bu

ilkeyi sa-

dece Avrupah erkeklere uyguladi. Kendi kansina yonelik tutumunda da tanik olunabilecegi gibi, Proudhon hem zeka hem de

erdem bakimindan kadinlann erkeklerden a§agi olduklanni dii§uniiyordu. Erkegin ustunlugu konusunda bu kadar kararh tu-

tum

alan pek az erkek vardir: "Eksiksiz varhk erkektir. Kadin er-

kegin kuciiltulmus. halidir." 90 Devamla, kadinin erkek

ile

hay-

vanlar aleminin geri kalani arasinda bir ara evre oldugunu ilan etti.

Erkegi yapici, kadim

ise kullanici

olarak ideallesiirdi; birin-

dusunen bir beyni varken, ikincisi sadece duygulu bir kalbe sahipti. Proudhon sonunda kadinlann erkeklerden toplam 27'ye 8 oramnda daha asagi oldugunu hesapladi. Kadma yakisan yer evi, ona yakisan rol ise bir yeniden tiretim araci olmaku. Dogum kontrol yontemleri uygulamaya hakki

cisinin

yoktu, Eviilikte

dogum

kontrolu icin "sadece kendini

mahrum

etme yontemi uygulanabilir"di. 5 Evlilik, cozulmesi mumkun olmayan bir bag olmahydt; erkegin "gucu" ile kadimn "zarafeti"nin birtesmesiydi. Bu birlesmede erkek, "emek, bilgi ve hak*

1

bakimindan iistundu. 92 Otoritenin aile icinde dogdugunu ve ailenin Devlet'in embriyosu oldugunu kabul eden Proudhon, aile tcindeki "dogal" patriyarsi kurumunu koromanin gerekli oldugu konusunda son derece kararhydi. Onun gemasinda otorite, erkegin tartismasiz efendi, kansinin ise bagimh bir ev kadmi olmaya devam ettigi ev hayati di§mda, toplumun butiin kesimlerinde yasaklanmakiadir. Proudhon olumiinden hemen once Pornokrasi ya da Modem Zamanlann KadinXari (1875) bashkh iicuncii bir lar"

kiiap yazdi. Burada, entelektuel ve cinsel ozgurluk isteyen Saint-

Simoncu

feministlere §iddetle saldinr. Kendisini gururla, "bir ka-

din gomleklerimizi onarabiliyor ve yemegimizi pisirebiliyorsa, yeterince bilgili demeklir" dusiincesindeki erkekler arasinda sa-

yarak en kaba gerici lerle

aym

safta yer

almak, anarsizmin babasi

denilen kisi ifin sonsuza dek surecek bir utanctir, 93 Proudhon'un kamu hayatinda kadinlara yer olmadigini

dii-

"Toplum yasa onunde

^unmesi bu durumda esitliklerini reddetmekle kadmlara haksizlik yapmis olmaz" desagirtici degildir.

91

1868 bsk., IV, 5. 134. Proudhon'dan Joseph Garnierye, Jubat 1844, alimi Hyams, Proudhon,

92

Justice,

90

93

Justice,

SW, s, 254. Alimi, Hyams, Proudhon,

s.

274.

$.

64.

Anarsizmin Tarihi

370

mektedir. Toplum, "ona yetenek ve ayncahklanna gore davranir.

Siyaset ve iktisat

kamu ha ya tin da

dunyasmda kadina yer yoktur." Kadmin

erkekle e§U bir yere sahip olmasi, "a§ktn olmesi

ve insan irkmin mahvolmasi" an lamina gelecektir. 9

Proudhon

'

1

konusunda daha az onyargih ve dogmatik debutun o ovgii dolu etkileyici sozlerine ragmen, "dogustan kotti ve aleak irklar" oldugunu one surdu. Bu irklari egitmek icin yapiiacak her girisim, onlann ne kadar a§agi oldugunu ortaya koyacakti. lleriye dogru yuruyus sirasmda bu irktar sitinip gideceklerdi: devrim yasasmm, buyuk harflerle "L'EGALITE OU LA MORT!" 95 (ya esitlik ya da olum) oldugunu ilan eder. Proudhon derin bicimde antisemitik idi ve Fransiz erkeklerle evlenenler di§mda butun Yahudilerin Fransa'dan surulmelerini istiyordu: "Yahudi insan irkinin du§manidir. Bu irk Asya'ya geri gonderilmeli ya da imha edilmelidir. g6 gildi.

Erkek

irk

esitligine iligkin

"

Kan ve toprak zilerini

arasindaki baglantiyi vurgulayisi

Alman Na-

andinr. "Toprak onun iizerinde dogan insan irkina

aittir"

"cunku baska hie kimse onu kendi ihtiyaclanna gore gelistiremez. Kafkasyah, Misir'da asla kok salamamistir. " Irklari n kader,

rifmasina gelince, bu yerli irka gtic kazandirabilirdi; ancak "kan kansabihr, ama asla kaynasmaz- [Irklann kan§masi] daima iki irktan birinin kendi tipine geri

donmesi ve

digerini

ozumleme-

sonuclamr." 97 Proudhon'un Franche-Comte'un puriten, dar kafah ve gerici koylulerine uzanan koklerini, en belirgin bicimde

siyle

aciga cikaran, irk ve kadinlar

konusundaki tutumudur.

Dusuncesindeki, kadinlar ve irk konusundaki goruslerinde

cok belirgin bicimde aciga cikan tutucu egilim, yashhginda baska konularda da one cikmaya basladi. Ornegin, gengtik doneminin o cesur Hegelci diyalektiginden vazgecti ve zitlann bir denge

durumu dismda daha cagim one siirerek

yiiksek bir sentez ya da birlige ulasamaya-

liberal

John Stuart

Mill'e yakla§u.

Bu

bakis

acisindan hareketle miilkiyeti Devlet iktidartni dengeleyen bir giig olarak tavsiye

dengelemesini

etme noktasina vardi ve otoritenin ozgurlugu

istedi.

Gittikce artan ihtiyatlt

tutumu ilerleme anlayi§inda da

gorti-

lur. ihtisadi Celisfeiler'inde,

kendi gehshni iginde insanligin

"egil-

94

Justice.

SW,

s.

255, 256.

95 >sii«, 1868 bsk.,t,s. 304-5.

% 97

Caniets, op. Justice, op.

cit,

cit,

SW.

SW,

s.

s.

228.

260.

Pierre-Jos eph Proudhon;

mez

bir zoruntuluga"

boyun

371

YokuiUupAn Ftlozo/u

egdigiui yazmisti. 98

UerUmenin

Fel-

(1853) bastikh bir cahsmasitula, ilerlemeyi "evrensel hare-

se/esi

ketin olumlanmasi" olarak tanimlamaya

devam

etti

ve eserlerine

hakim olan, bir dusuniir olarak ozgUnlugunu olusturan seyi §u sozlerte ifade

"Her §eyde ve her yerde Ilerleme

etti:

ni kararhhkla, her §eyde ve her yerde

rum."

Ne

var

ki,

Devrim ve Kilisede

istiyor ve ay-

Mutlak

sayilani lanetliyo-

Adalet'i

(1858) yazarken

mukemmellige ya da nihai bir duruma dogru hareket Aynca insanhk tipki evren gibi durmaksizm degismekte ve gelismekte oldugu icin, "bagh oldugumuz "" adalet ve guzellik ideali siirekli degisim ge^irmektedir, "Ideal bir

halinde degiliz," dedi.

Proudhon, saghgimn bozulmasma ve sina ragmen,

isci

gittikce tutuculasma-

sinihnin 6zgurle§mesine hala

buyuk

bir ilgi du-

yuyordu. 1863 ba§kanhk secimlerinde, oy sandigi aracihgiyla yasal giic

kazanmanm zorunlu oldugunu

si-

iddia edenlere kar§i oy

kullanmamayi ya da "bos. oy" vermeyi onerdi. 1864'te Paris' te yap an bir ara secimde bir isci komitesinin kendi ad ay an olan Henri Tolain'i desteklemek icin cikardiklan "Altmi$lann Mani1

1

1

mektup yazarak simf etti. Bu mucademulk sahipleri, kapita-

festosu"ndati etkilenen Proudhon, bir acik

mucadelesinin keskinle$mekte oldugunu kabul le

"toplumu,

listter

biri

cahsan i$cilerden, digeri

100 Olii* ve girijimcilerden olu^an iki sinifa" boluyordu.

miinden hemen once, Emek^i Smiflarin Siyasal Kapasitesi Vzerinc (1865) ba§hkh bir kitap yaziyordu. Bu kitapta proletaryayi devrimin megalesini ta§iyanlar olarak adlandirdi ve onlara ozgurliik ve adaletin gerc;ekle^mesi icin yeni taktikler tavsiye

etti.

Proudhon hicbir zaman usta bir taktisyen olmamis ve hayati boyunca cok farkh stratejileri benimsemisti. Ilk basta Godwin'in akitci egitim yontemine bel bagladi: "Uyanci ol, uyanda bulun, bilgilendir, alternatiflerine

egit,

ama

asilama." 101 Sosyalist cagdaslannin

ayiracak zamani olmadi. Endustri fizerinde

i$£i

denetiminin sadece girigimi ve iiretkenligi azaltacagini, artinmli gelir vergisinin e$itlik

saglamaktan cok ayricahklan me§rula5ti-

racagim one surdu. Fransa'da 1848 Devrimi patlak verdiginde, Louis Blanc'in onerilerine kar^i gikti, cUnku Blanc'in Refah Dev-

98 99

Economic Contradictions, 1923 bsk,,

1, $.

385.

100

Philosophy °f Progress, SW, 5. 246;juslicf, Alinti, Guerin, Ni Dien ni Mailre, s. 122.

101

Carnetts, op.

cit.

VI,

s.

269,

SW,

s.

245.

372

Anar$iztnin Tarihi

leii,

diktatorluk otoritesini gerektirecek ve endustriyi ulusallas-

tirma plani sadece yoneticilerin ve hissedarlann degismesini saglayacakti, Auguste Blanqui'nin devrimci diktatorliigune gelince, zorun yuceltilmesinden baska bir sey degildi: "O, yonetici smtflara karsi

tutum alan butun hukumetlerin

teorisidir;

gunumuzde burjuvazinin oldugu

ranhgi sorunu,

cogunluk

ti-

kadar, i$gilerin

de lehine coztildu." 102

Proudhon, o

feci

"par l amenter Sina" deneyiminden sonra

kurma girisiminin bir parcasi olarak iktisadi careler iizermde durdu. Ancak Halk Bankasi deneyimi ba$anya utasmis olsaydi bile, sadece biiyiik burjuvazinin gucunu zakar$ihkci bir toplum

ve esas olarak Ucaretle ugrasan orta sinifm isine

yiflatabilir

yarayabilirdi.

Proudhon,

Olaylarm

gidisati karsisinda

Napolyon

III.

ile

umutsuzluga kapilan

kisa ve utanc verici flortunden son-

halkinin diktatorlugu"nu amaclayan bir plan hazirladusundu. 10} Ne var ki bunun hem yersiz hem de giicsuz olacagim anlayarak asamaci goruse geri dondu. Siyasal iktisattan once ahlaki yenilenmeyi vurgulamak, bir "attente ra, "Paris

mayi

bile

ri v o lut iannai re"

(devrimci beklenti) sorunuydu.

Son eseri plan Etnekci Simjlarm Siyasal Kapasiiesi Uzer'me'de (1865) Proudhon ansizm yeni ve keskin bir strateji sundu. Toplumsal degigimi oncelikle smif mucadelesi acisindan degerlendir-

meye

baslamisti. Ticaretle ugrasan orta smif gittikce bogulurken, buyiik burjuvazi ve proletarya arasmda artan bir kutuplasma vardi. Proletarya ustunluk kazanmakta, siyasal yetenegi artmakta ve smif bilinci yukselmekteydi. O halde devrimci gorev ona diisii-

yordu. Koylulere ve

ona sinifm

geri

kalanma da proletarya 6n-

dertik etmeliydi,

Bu Marksci cozumlemenin yam

sira isci sinifuiin egitimi

vurgulaniyordu. Proudhon, cali^mayi en buylik insan etkinliklerinden biri olarak daima ovmus ve "Emegin kutsal olacagi, din halini alacagi" bir

donemin

gelecegini dusiinmustu. 104 Fabrika

sisteminde emegin bolunmesinden nefret ediyordu. Bu sistem

asm uzmanlasmayi

gerektiriyor ve iscileri bask araclara indirgi-

Bu nedenle Proudhon gene iscinin pek cok yetenek gelistirmesini istiyordu. Bu arada eszamanh zihin ve beden egitimi yordu.

102

Age, IX,

103

Alum,

104

Justice,

s.

2.

Ritter,

SW,

s.

Proudhon, 83,

s.

172.

373

Pierre-Joseph Proudhon; Yuk\ullui,un tilozofu

tavsiye

etti.

Fabrikalarda ve tarlalard.i

isle birlestirilmeliydi. isci

s.uuii

vc bilim cahsmalan

Boylelikle pek ci>k yetenek

kazanmis

bir

olusturmayi umuyordu. siyasal solu ve sag] elesiirmeye

Proudhon

lais^zjaiie'inm

best piyasa ekonomistlerimn

devam etti. Serhukumet kadar

baskici oldugunu, cunkti "guglunun zayif karsisinda, mtilk sahiplerinin ise hicbir §eyi olmayanlar karsismda zafer"ini sagladt-

savundu. 105 Ayni zamanda, "Devlet sosyalizmi"ne, ozellikle Louis Blanc'in komunist uyarlamasina karsi saldinya gecti. Hayatinin sonunda Proudhon su kehanette bulundu:

gini

Doktriner, otoriter, diktatoryal ve yonetimsel komunist sistem, bi-

boyun

reyin esas olarak kolektife

gun

egdirilmesi; ancak kolektifin

hak sahibi olmasi ve yasayabilmesi; yurttasin upki bir cocu-

icinde

ailesine

oldugu

gibi Devlete ait olmasi,

icinde ve sahipligi alunda olmasi; her itaat

onun

yetki sinirlan ;

konuda ona

teslimiyet ve

los borclu olmasi ilkesini temel ahr.

Marx'in savundugu proletaryamn diktatorliigune gelince, Proudhon tarn bir kehanette bulunarak, bunun evrensel kullugu, her

kapsayan merkeziyetciligi, bireysel dusuncenin sistematik bicimde yiktma ugratilmasini, engizisyon polisini, "bu anonim tiranhga surekli on ay saglamak icin orgutlenmis genel oy hakseyi

ki"yla birlikte ortaya cikaracagini

one

surdii. 107

Proudhon

lais-

sez-faire kapitali2mi ve Devlet sosyalizminin yerine, ozgur bir toplum yaratmanin yegane yolu olarak, bir kez daha kendi karsiltkcihk sistemini onerdi: "Bu sistemde emekci artiC Devlet'in

topluluk okyanusunda bogulmus bir

serfi degildir.

Ozgur

sandir, kendi kendisinin gercekten efendisidir; kendi le

bir in-

inisiyaufiy-

108 eyler ve yaptiklanndan kisisel olarak sorumludur."

Pratik taktiklere gelince, Proudhon, sendikalann

nu ve parlamenter yoldan ne Fransa'nm

mek

tamamim

iktidara gelmeyi reddetti.

cozumu-

Bunun

yeri-

karsihkcihga ve federalizme donustur-

icin orgiitlu siyasetten

tamamen gekilme

taktigini tavsiye

dunya bizi reddettigi icin, ileriye dogru giden yot, kendimizi ondan radikal bicimde ayirmak"ur. Halk hareketlerinetti:

"Eski

105

On

106

Alma, Gu^rin, Ni Dieu

107

Age,

108

Polilica! Capacity,

ihe Political Capacity of the

5.

13S.

SW,

Working Classes (1865), 1924

ni Maitrt,

s.

60.

s.

135.

bsk,,

s.

141.

374

Anar$iztftin Tarihi

deki en onemli etkenin kendiligindenlik olduguna ve bir devri-

min

tamaimm ken diligi ride n

toplumun

donusturebilecegine

emindi.

Proudhon 1865'te oldu. Fransiz isci sinifina mensup pek cok kisinin tavstyelerine uymakta oldugunu ve Birinci Enternasyonal'iri genellikle kendi taraftarlan tarafindan kuruldugunu gorecek kadar uzun ya$ami§ti. Hayatimn en buyiik ironisi, cagdaslan tarafmdan aforoz edilen bir adama, Passy'deki mezanna kadar binlerce kigiden olusan yash bir kalabahgin eslik etmesiy-

Proudhoncular aLn yd sonraki Paris Komiinu'nde en buyuk grubu olusturacaklardi. Proudhon'un sohreti oylesine buyiik Hi di.

komuncu devrime

ki, bir

olan baghiiginin gucunii gostermek Simjlann Siyasal Kapasitesi Vzerinc'nin eksiksiz bir baskisini herkese dagitti. icin Emefefi

Proudhon

hi?

kuskusuz on dokuzuncu

yiizyilin

en para-

doksal ve tutarsiz toplumsal dusiinurlerinden biriydi. Insan dogasina iliskin kavgaci anlayisr kuskusuz tek yanh, tarih uyarla-

mast

ise

oldukca spekulatifti. lnsani kendi kendisini yoneten bir

birey olarak sunar ve toplumsal gruplann "kolektif

bul eder, ancak

bu

gucu"nU ka-

icgoruleri tutarh bir butiin halinde duzenle-

meyi basaramaz, lnsani yikici tutkularla parcalamnis olsa da akiki deneiim yetenegine sahip bulur. Bencil ve iyilikci durtuler arasindaki iliskiyi tain olarak tanimlamaz.

da

belirttigi gibi,

bir

En

onemlisi, Marx'in

insan dogasmin degismez bir 6z degil, tarihin

urunu oldugunu ve gelisim

cizgisini surekli degistirdigini

gormeyi basaramaz,

Proudhon, kendi etiginde adaletin anlamini tam olarak tanimlamaz. Saygi anlayisi baskasimn isine hem mudahale etmeyi

hem

de kansmamayi bir gorev olarak gerektirirken,

ozerklik

saramaz,

ile

kisisel

toplumsal mudahale arasindaki simrlart cizmeyi ba-

Ancak

bireysel vicdan

ile

toplumun ahlaki kanaatleri

arasindaki ikilemi taimin edici bicimde cozer. Ozerklik, toplu-

mun

emrettigini degil kendi vicdammizi izlememizi gerektirir, ancak Proudhon, toplumun normlarma bireysel uyumu saglamak icin toplumsal baski uygulamaya da hazirdir. Etik sezgileri dogasi geregi

onaylanamaz ya da reddedilemez

hem dogade topluma ickin oldugunu kamtlamak icin hicbir bulgu

ve aslmda tartigmanin otesindedir. Adalet yasalannin ya

hem

sunmaz. Toplumsal

bilitnle ilgili iddialan da test edilemez ve sozde "olgular"a dair ahlaki yargilar olusturarak klasik bir hata

375

Pierre-Joseph Proudhon: YhUmiUu^uh iihzoju

yapar, Iktisadi goriislerinde iliskiler

Proudhon pazarhgi bashca toplumsal

oruntusu olarak sunar.

Devlet'i

planlama formunu reddettikten sonra, icin piyasaya basvurur.

m

Onun

esii

ve her turlu merkezi

miibadeleyi saglamasi

karsihkci loplumu kendi cikarlan-

hesaplayan akilci bireylerden olusacaktir, ancak bu yaklasi-

min toplumsal gruplann ve orgutlerin

"kolektif

gucu"nu gozden

kacirdigi gortilur. Bu, piyasa sosyalizminin biitiin

Bu

ortak zaaftdir.

formlannin

tiirden pazarligm yozlastinci niteliginin far-

kinda olan Proudhon, bunu a$kin hesaptamanin yerini aldigi ve sayginin "kisinin kendisini butunUyle feda etmesi"ni gerektirdigi aiaerkil aileyi

kapsayacak sekilde genisletmez. 109 Kamusal ozci-

kan ozel ozgecilikle dengelemek icin aileye basvurma zorunlulugu duymasi, konumunun zayifligini onaya koyan acik bir belirtidir. Kendi sozlesme tasanminin temelini ailenin olusturmasi; aile olmazsa hicbir ahlaki duygunun olamayacagini one surmest ironiktir.

Kendi karsilikci toplumu konusunda Proudhon sozlesmeleyasalann ve hukumetin yerini almasim ister. Ancak karsihkh olarak kabul edilebilir anlasmalar olarak tammladig? kendi sozrin

lesmeler uyarlamasi, sozlesmeye taraf olanlara kendi kisisel vaatlerinden kaynaklananlar dLsinda hicbir yiikumluluk getirmez.

Onun

insan dogasina iliskin kavgaci gorusleri dikkate ahndigin-

bunlann neden sonsuz bogusmatar ve dayatilmis cozumlerle yozlasmayacagini anlamak zordur. One surdugu gibi, sozlegmeler resmi ve acik kamuyu olustursa ve kamuoyu saf anlamda ah-

da,

yiikumlulugu giiclendirse de, insanlann yaptiklan anlasmauyacaktanna dair nihai bir kesinlik yoktur, Anlasmazliklann lara cozulmesi icin federal bir otoriteye basvurmasi ve sozlesme kulaki

uyma

andi icin cagn yapmasi, zorlugun farkinda oldu-

gosterir,

ancak bunlann yuriirluge konulmasi, kuskusuz

rallanna

gunu

Devtet'in yeniden

dici

kurulmasma

yol acacakur.

Proudhon insanlann dogu§tan saldirgan, bencil ve hiikmeolduklanna inandigi icin, bu insanlann hukumetsiz bir top-

hi tnda iktidan

gasp etmelerinin kacimlmaz oldugu goriilur. Pro-

udhon orgutlerin guciinii esitleyerek ve farkhliklanni tesvik ederek bu tehlikeyi azaltmaya cahsir: "Bireylerin ve gruplann en biiyuk bagimsizhgi, en biiyiik bilesim ce?itliligi"yle beraber 109

Political Capacity,

1924 bsk.

T

s.

236.

git-

Anar$izmin Tarihi

376 melidir. 110

Ancak toplumsal farkhhk

ilkesi tarn olarak gelistiril-

memistir. Gene Proudhon butim pazarhklarda esithgi saglayacak bir kural olarak komutatif adalet uyarlamasim benimsemesine

ragmen, kendi karsihkci tasanmma gore, agir islerde calisan iscidaha cok alacaklan igin uzun donemde ister istemez yeni bir

ler

emek

hiyerarsisi olusacakti. Kropotkin'in

gibi, bir

boliisum

ilkesi

daha sonra

isaret ettigi

olarak ihtiya^ kriteri uretkenlikten daha

adildir.

Ancak

bakimdan Proudhon, kafasi ne kadar kansik azmdan hukumet ve mulkiyet gibi onemli sorunlara dikkati ceker. Ozucu irkcdigma, sovenizmine ve yurtseverligine ragmen, onu fasizmin oncusu olarak gormek, proleter leorik

olursa olsun, en

oldugunu soylemek kadar mantiksizYaslandtkca hiikiimet ve mulkiyet konusundaki goriislerinde giderek tutuculasu. Herleme konusunda da eskisi kadar kendinden emin degildi. Act deneyimler ona hkirlerinin gercekgiysileri icinde bir liberal

dir.

le§mesinin ne kadar zor oldugunu ogretmisti. sal kapasitesini

Isct sinifinin siya-

kabul etmesi erken taktik goruslerinde onemli

bir ilerlemeydi.

Eserlerindeki otoriter boyuta ragmen, ozgiirluk, Proudhon'un nihai hedeft ve dusuncelerinin anahtanydi. Ona gore ozgiirluk

mumkiin

lamina

gelir:

olabilecek her turlii engelden tam kurtulus anOzgiir insan, "icsel ve dissal butun kisttlamalardan kurtulmus"tur. Bu mutlak anlamdaki ozgiirluk, sadece butun

toplumsal baskiyi, degil,

vicdamn

kamuoyunu

sesini ve

der, Bireyin ditedigi gibi

ozerk olmasina izin

ve disandan gel en fiziksel zoru

tutkunun

verir.

icten gelen itilimini de redde-

dusiinmesine ve eylemesine, tamamen "Kendisi disinda hicbir yasa, gudu,

ke, neden, sinir ve sonuc" tanimaz,

111

il-

Boylesine smirsi2 bir 6z-

giirlugu gerceklestirmek icin yapilacak her giri§imin bliyuk en-

karsdasmasi sasirtici degildir. Ancak Proudhon'un imkansiz da olsa amaca ulasmak icin gerceklestirdigi kusurlu girisim, onu en biiyiik liber terlerden biri yapmtsur. Bakunin'in onu gellerle

tarihsel anarsist hareketin babasi olarak dir.

110

Justice,

111

Age, 111,409,424.

1930-5 bsk.,

Ill, s.

429.

tammasi nedensiz

degil-

18 Michael Bakunin: Ozgurluk Fanatigi

Bakunin cevresindeki dunyamn celi^kin dogast yuzunden yenik dusmiis paradoksal bir diisunurdcir. Hayati da celi§kilerle doluydu. O bir "bilimsel" anarsist. Marx'tn iktisadi maddeciligini ve Feuerbach'm ateizmini, sadece briimin hakimiyetine saldirmak ve icgudulerin bilgeligini kutsamak icin benimsedi, Akh, insanin ilerlemesinin anahtan olarak gordii ve gene de bir kendiligindenlik kultii gelistirdi ve iradeyi yucekti. Ozgurlestirmenin yam

sua hukmetme arzusuna da sahipti ve "yikma tutkusunun aym zamanda yaratici bir tutku" oldugunu kabul etti. Kendi gizli onkurarak cii derneklerini yaratarak ve "gorunmez" bir diktatorluk kurumsalla$mis otorite ve hiyerarsinin butun formlanna di.

saldir-

Sonsuz ozgurluk istiyordu.

Bakunin'in kendi hayat suresi icinde, bu gunlere kadar gelen biiyiik tartismalan esinlemis olmasi sasirtici degildir. Kendisine bir yanda, "ozgurluk ruhunun tarihteki en butunluklu ifadenilmis. 1 Ote yanda, "despotizmin entelektuel savunu2 cusu" olarak betimlenmis ve "kati otoritercilik"le suglanmistir. desi"

Macmillan, 1937,

1

E. H. Carr, Michael Bakunin,

2

Aileen Kelly, Michael Bakunin:

A Study

anism. Clarendon Press, Oxford, 1982,

Bakunin; Roofs of Apocalypse, Praeger,

s.

440

in (he Psychology s.

New

and

293; Arthur

York, 198,

s.

P. 1.

Politics

o/ Utopi-

Mendel, Michael Ayrica Bkz.

Max

378

Anar$iztnin Tarihi

Camus, onun "topyekun ozgtirluk" istedigini, fakat "burnt topyekun yikicilikla gerceklestirmeyi" umdugunu one surdu. 3 Onu, "aceleci ve coskulu bir eylem tutkunu" ya da anarsist "eylem $evki"nin bir ornegi olarak gostermek olagandir. 4 Ashnda bir eylem felsefesi yaratan soyut bir dusuntir oldugu da one surulmustur. 5 Marx tarahndan "her turlu teorik bilgiden yoksun bir adam" tuysiklet bir entelektuel olarak kuctimsenen Bakunin, ashnda oyle degildir ve gittikce derin ve ozgUn bir dusiinur olarak

ortaya cikmaktadir. 6

Tartismastz olan, Bakunin'in btiyuk bir karizma ve kisisel cekicilige sahip oldugudur. Richard yazdi: tasir...

tirir

lu,

"Bakunin

Wagner onun

suntan

icin

her sey muazzamdir ve ilkel bir olumsuz guc Soyiedigi her soz en icsel kanaatlerinin derinligini hissetile

Bu topyekun yikicimn tasavvur edilebilecek en sevgi do-

...

adam olduguna bizzat tanik oldum." 7 Bakuyuce gdnullillugU ve coskusu, ayncahk ve adaletsizlige

en yulka yiirekli

nin'in

tutkulu reddiyesiyle birlesince,

recede cazip hale getirdi.

Marx

onu

asm deistemez kiyaslanan Baku-

antiocoriterier icin

ile ister

daha comert ve kendiliginden gorunur. Ancak ki§iligi ne kadar buyuleyiciyse, teorisi de o kadar belirsizdir. Otoriteye salnin,

dirdi ve

etmek

sonsuz ozgUrluk istedi, ancak demir bir iradeyle komuta dunyaya gelmis. olanlara hayranlik duydu. Keyfi $id-

icin

deti reddeai,

ancak "yikmanin

rin yaptiklanni

duygusuna

mahkum

siirselligi"ni kutsadi

edemeyecegini

ancak devrimin her

sahipti,

ve teroristle-

hisseiti. GUcltt bir

seyi kutsadigina

ahlak

inanan

fanatiklerin us tune titredi.

Nomad'tn

The Aposdes of Pan- Destruction" basliklt b6lumu, The & Warburg, 1961; Eugene Pyziur'un Baku-

''Bakunin:

Apostles of Revolution, Seeker nin'in

"laniamen hak

ettigi "ni

dtisundiigu bir sovgusii icin Bki. The Doctrine

of Anarchism of Michael A. Bakunin,

3

4

Albert

Henry Regnery, Chicago, 1965, s. 33. Camus, L'Homme rtwllt (1951), Gallimard, Paris, 1974, s. 194.

Rudolf Rocker, "Introduction", The Anurdiism, der, G.

P.

Political Philosophy of Bakunin:

Maximolf, The Free Press,

(bundan sonra Max olarak gececek); Joll, 5

Bkz. Kelly, Bakunin,

6

Marx'tan

F. Bolte'ye,

s.

New

TV Anarchists,

Sdcntifk

York, 1953, s.

17

97 (bundan sonra Kelty olarak gececek).

23 Kasim 1871, Marx

& Engels, Selected Works,

s. 682; Thought of Michael Bakunin, Greenwood Press, Westport, Connecticut, 1983, s. 170; Arhur Le lining, "introduction", Michael Bakunin: Selected Writings, New York Grove Press, 1973,

Richard B. Saltman,

s.

10. Paul

The- Social

and

Thomas, Marx and the oldugunu one surer.

Political

Aiitfrdtists'de

Marx'i iileyerek, Bakunin'in

teoriye karsi

7

s,

7.

Alum, Guy A. Aldred,

Baliutiin,

Bakunin

Press,

Glaskow, 1940,

s.

31.

Michael Bakunin: Otolith i'anatigi

Hayatimn ve dusuncesinin

<;cli$kiii

379

dogasi isyan arzusunun

hukmetme tutkusu"na yorulmustur. 8 Bazilan daha karamsar bir yorum yaparak, Bakunin'in benmerkezciliginin

yam sua

"icsel

onu deliligrn kiyisina gotiirdugunu, kendisinin "biraz catlak" dugunu ve "delilik belirtileri" gosterdigini ima etmislerdir. 9

ol-

Bakunin'in siddet ve otoriterliginin oedipal ve narsist bozukluklardan kaynaklandtgi ve ozgurluge olan ilgisinin, "zaytf-

one surulrnu§tur. 10 Bu acidan baktldiginda onu urkutiilmus bir gene olarak tanimlamak

lik,

korku ve kacts"tan dogdugu

bile

en dogrusudur. yeii^tigi, ana babasi ve karbicimlenmesinde onemli bir rol Nikola'ntn despot yonetimi altmda hicbir

Bakunin'in cok ozel kosullarda desleriyle iliskilerinin kisiliginin

oynadigi kesindir.

II.

oynamamis luzumsuz

olumlu

rol

maktan

oturti act cekmi§tir.

bir aristokrat ve entelektuel ol-

Herzen, Bakunin'in "talebi olmayan

eylem gucti" tasidigtm gozlemledi. 11 Alman idealizmine olan tutkulu baghhginin atesledigi o erken ozlem, kendisini butunun bir parcasi hissetme oztemi de, Bakunin'i,

muazzam

bir gizil

Uzerinde silinmez bir

iz

btrakarak kurtulusu

muazzam

bir alttist

olusta aramaya yoneltti. Yaktn zamanlarda kendisiyle utopyact ya da apokaliptik koloji

alanmda

psi-

bir vaka ara^ttrmasi olarak ilgilenilmis olsa da,

Bakunin, anarsist dusunce ve stratejiye onemli bir katkida bulundu. Yeni bir zemin olusturdugu kusku goturmez. Bilim elestirisi

derin ve ikna edicidir.

Modern

Devletlerin baskici ntteligini,

devrimci huktimetin tehlikelerini ve kendi tizUcti ornegiyle de,

amaclar icin otoriter araclar, ozgur bir toplum kurmak gizli dernekler ve gorunmez diktatorler kullanmanin ahlaki

liberter icin

karma^asint, elkileyici bicimde aciga vurur. Kolektivist yonde bir anarsist iktisat anlayt?i geli§tirdi, Koyliilugun ve

lumpen pro-

letaryamn devrimci potansiyelini kabul ederek Marx'in sinif eo-

zumlemesini

genisletti.

Marx ve onun

Birinci Uluslararasi l§ci Birligi'ndeki taraftar-

New

York, 1975,

229.

8

Carr, BoJiimiri.

9

Paul Avrich, The Russian Anarchists, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1967, s. 20-21; Edmund Wilson, To the Finland Station: A Study in the

ibid., 2.

bsk.,

Writing and Acting of History (1940),

Wilson olarak gececek). 10

Mendel, Bakunin,

11

Wilson,

s,

269.

s.

419,

s.

Fomana, 1970,

s.

283 (Bundan sonra

380

Anar^iztnin Tarihi

lanndan sistkr

tarihsel

kopusu sirasinda Bakunin, Marksistler

arasmda yasartan daha sonraki

ile

anar-

anlasmazhklann

§iddetli

temellerini

atti, Siyasal mucadeleyi reddederek ve iscilerin ozgurle§mesintn bizzat iscikr tarafindan gerceklestirikcegini savunarak devrimci sendikalizmrn yolunu hazirladi. Kendi hayatinda

eykm teorisine donusturdii ve anarsist hareketin ozellikk Fransa, Fransizca konusulan tsvicre ve Belcika, anarsizmi bir siyasa)

halya, Ispanya ve Latin Amerika'da gelismesme yardimci oldu.

Kendisine sadece "Dunya Anarsizminin Eylemci Kurucusu" de"modern anarsizmin gercek babasi" olarak da selamlan-

nilmedi,

di. u Ashnda Bakunin, anarsizmin alimisiarda ve yetmislerde yeniden dogusu sirasinda en etkili dusunur haline geldi. 13

Bakunirt'i bir diisunur olarak degerlendirmek

son derece

zordur. Sistemli ya da tutarh bir dusuniirden cok bir halk hatibi idi.

Bunu

kez kendisi

ilk

itiraf etti:

"Ben bir bilgin ya da

hatta profesyonel bir yazar bile degilim,

yazmakla

fazla

filozof,

Hayatim boyunca yazi

ugrasmadim ve deyim yerindeyse 6z savunma

di-

yazmadim ve bunu da sadece tutkulu bir diisjunkamuoyunda kendimi sergikmekten duydugum ho$nut-

sinda hicbir sey ce beni,

suzlugun ustesinden gelecek kadar zorladigi zaman yaptsm." 14 12

Bakunin on Anarchy: Selected Works of the Activist-Founder of World Anarchism, der. Sam Dolgoff, Allen Unwin, 1973; Sahman, The Soda! and PoUtical Though! of Michael Bakunin, s. 170.

&

13

Bk2.

Anthony Masters, Bakun in:

son, 1974, 14

$.

Tlic

Father of Anarchism, Sidgwick Sr Jack-

xix-xx.

Bakunin on Anarchy,

s. 261. Bakuninin olumanden sonra, arkadasi James Guillaume onun butun yazilanmn a!ti cildinden besjni derledi: Oeuvrcs, P V, Stock, Paris, 1895-1913. Max Nettlau birinci cildi derledi. Rus tarihei M.

Steklov,

Bakun in' in

eserlerini on dort cilt halinde yayimlamaya niyetlendi, (M. A. Bakunin, Sobrank sock'menii pisem 1828-76, der. Yu. M. Steklov, 4 c, Moskova, 1934-5 Ibundan sonra Bakunin olarak gece-

ancak dort

cilt ten

cekj) sonra proje

dagmmdan si

i

yanm

cekildi.

kaldt. Bu dort cilt daha sonra Sovyetler Birligi'nde Arthur Lehning, Bakunin 'in Amsterdam'daki Uluslarara-

Toplumsal Tarih Enstitusu'nde tutulan Bakunin Arsivinin on bes cildini basladi. Simdiye kadar Archives Bakounine'in yedi cildi

yaytma hazirlamaya yayvmlandi, E.

(Leiden, 1961 -). Lehning, Michael Bakunin: Selected (Grove Press, New York, 1974) (bundan sonra Lehning

J. Brill,

Writings'! de derledi,

olarak gececek). Oteki derlemeler sunlardir: The Political Philosophy of Baku-

G. P, Maximoff (boliimleri lemalanna gore duzenlenmistir), Giris/i Rudolf Rocker yazmistir. (The Free Press, New York, 1953) (bundan soma Max. olarak gececekj; ve bolumlerin tarih sirasina gore dflzenlendigi Bakunin, der.

nin on Anarchy,

(bundan sonra

Dol. olarak gececek).

Michael Bakunin

hemen

Bir devrimci olarak yazilan casiydi,

381

liimilip

her zunian eyteminin bir par-

geride farkli izleyitik-r iein kaleme alinmis.

Bu yuzden

karmakansik goruskr da

(X-iyitliii.*

birakti.

sastrtici bir telas. vardir; bir

bir baskasina bas>r.

Adakt

Hayatimla oldugu gibi yazilarmda

gorusu gelisiirirken, onu birakip

ve ozgurluk gibi kavramlan tarn bir

tanimlama yapmaksizin kullanmakla kalmaz, sik sik kliselere basvurur: burjuvazi kacmilmaz bicimde " cu ramus "tur; Devkt

daima "hukmeder" ve ozgurluk "sonsuz" olmahdir. Zihinsel evreni, iyi ve kotii, hayat ve bilim, Devkt ve to plum, burjuvazi ve iscikr gibi

ikili

zithklardan olusur.

Telasta oradan oraya kosusturma ve ajttasyonla gecen bir

hayatin elverdigi olciide yazdi, ancak yazdigi her sey her yonde dagildi. Bir yaziyi

tamamlamayi nadiren

basardi.

Onemli

eserle-

rinden sadece Statism and Anarchy (Devlet ve Anar§i) hayattayken, God and the State (Tann ve Devlet) oliimunden sonra yayunlandi.

Bu yuzden yazilannm biiyuk

mis taslaklardan ibarettir.

Sonuc olarak

bir

bolumu

diizeltilme-

yazilar tekrarlarla dolu-

dur, tutarsiz ve celiskin gorunur. Ornegin, "siyasetin topyekun ilgasi"ndan soz eder, ancak Uluslararasi l$ci Birligi'nin "iscikr

dogru

icin

siyasetler" izkdigirti

one

siirer. 15

"Anarsi" terimini,

siddetli kaos olarak olumsuz ve popiiler anlamda,

hem

hem

de

toplumu betimlemek icin kullanir. 16 Bu durum kismen, siyasal du^uncenin geleneksel kategorilerini asmaya caltsan birinin mevcut siyasal dili yetersiz bulmasiyla aciklanabilir, ama kisinin taslaklanni duzeltmeyi ya da siyasal dusuncekrini duzene sokmayi becerememesinden de kaynaklaniyor Devktsiz bir ozgijr

olabilir.

men

Ancak butiin bu parcahliga,

tekrarlara ve geli^kilere rag-

anlasdabilir bir ana motif de olusmaktadir.

Bakunin 30 Mayis 1814'te, Moskova'nm kuzeybatismdaki Tver vilayetinde dogdu. Yerle§ik ve soylu bir Rus ailesinin uyesi, ayni

zamanda toprak

sahibi olan emekli bir diplomatirt ogluydu.

Muraviev olan annesi, soyagaci Buyuk Katerina'ya kadar uzanan bir aileden geliyordu. Bakunin, on cocugun ucunciisu ve ailenin en biiyuk erkek cocuguydu. Iki ablasi ve iki ktz kardesi vardi. Onlan bes erkek kardes. izledi. Bu durumda BakuKtzlik soyadi

nin cinsiyeti ve ya^iyla aile icinde

hakim

bir

konumdaydt ve

ge-

kneklere gore aik mulkunun mirascisi olacaktt. Bu durum en 314,313.

15

Max.,

16

Dol,,s. 139.

s.

382

Anar$iztnin Tarihi

icten duygu ve ozlemlerini paylastigi kiz kardeslerine buyiik bir baghhk duymasini engellemedi. Daha sonra onlann taliplerini

a§in bicimde kiskandi. Babasi liberal dusiincelere sempati duyan biriydi. findan bir kuzeni, 1825'te Car

I.

Ana

tara-

Nikola'ya karsi Batih fikirlerin

etkisinde kalan bir grup aristokrat ve sair tarafindan diizenlenen

Dekambrist ayaklanmasina yasindaydi ve

I.

katilmtsti,

O

sirada Bakunin

on

bir

Nikola'nin despotlugu altinda yetisen talihsiz bir

kusaga mensup Herzen ve Turgenyev'den hoslaniyordu.

Bakunin genig ve yavas akan

bir irmaga yukandan bakan kurulmus muhtesem bir on sekizinci yiizyil evinde buyudu, Bes yiiz serhn bulundugu atle mtilkunde kiz kardesleriyle oynayarak rahat bir cocukluk gecirdi. Nettlau, Ba-

bir tepenin uzerine

kunin'in

aile cevresinin, icinde

yer aldtgi en ideal grup, "butiin

orgutleri ve genelde insanltk tgin dusitndugu ozgur ve

yatin bir modeli"

mutlu haoldugunu one surdu. 17 Ashnda bu ortam ideal

olmaktan uzaku. Babasi, evlendigi sirada kirk yasindaydi ve Bakuntn'in annesi sonuna kadar yash adamin yaninda kaldi. Sonraki

ydlarda Bakunin, "yikma tutkusunu, despot kisiligtyle onu

ozgtirluge yonelik her turlu kisitlamadan icgudusel olarak nefret

etmeye esinleyen annesinin etkisi"ne atfedecekti. 18 Bakunin'in urkek, nazik ve ice kapanik bir cocuk oldugu

Ancak olgun anarsizminin, "toplum karsisinda duydugu dogal ve surekli korku"yu yansittigtni ve icine gomtilup kaybolmak icin gizli orgiitler kurdugunu one surmek asmya kacmak olur. 19 Daha sonra evlenmesine ragmen, yakm bir dostunun cocuklarin babasi olmasina izin verdi, Kiz kardesleriyle, antasdtyor.

ozellikle

Tatyana

ile

olan yakin

iliskisi,

cinsel gucsuzliigunun

ensest tabusuyla aciklanmasini saglayabtlir.

kan

Daha sonraki

fantezileri kesinlikle cinsel yecersizligine bir cikis

ates.

ve

saglama

araci ya da en azindan baskilanmis libidosunun kismen yuceltilmesi olarak gorulur. Apokaliptik imgelemleri hie kuskusuz derin bir psikolojik ihtiyaci kar§iltyordu.

Bakunin ozel ogretmenler sayesinde iyi bir egitim gordu, ancak on bes yasma geldiginde St. Petersburg' dak i Topcu Okulu'na gonderilmesine karar verildi, Burada yuksek sosyeteyle tamsti ve her ne kadar platonik goriilse de 17

Max.,

18

Wilson,

s.

270.

19

Mendel,

s.

419.

s.

30

ilk askini yasadi. "Saf

383

Michael Bakunin; O^mlitJf Vanatip

ve bakir" ozlemlerine ters dusL-n kisla liuyaiinin "karanhk, pis ve

ortamindan nefret

rezil"

etti.

20

Okulti bilirdi ve 1833 tarihli res-

mi kayitlara gore Polonya'daki topcu tugaytna atandi. Duyarli ve dusunceli gene aristokrat, garnizon hayatmi bogucu ve anlamsiz buluyor, hareketli bir hayat istiyordu. Ancak bu donemde anne ve babasina yazdtgi bir mektupta soyle diyordu: "fiziksel dunyanm soguk ve basa cikilmaz engelleriyle bos yere savasan guclii ruhsal durtulerim

zaman zaman beni

tuketi-

21 yor ve melankoliye surukluyor ,.." Kendi gelecegini bizzat beordudan istifa etti ve MoskoBakunin, 1836'da lirtemek isteyen

yapmaya karar verdi. Idealizmi'nde, cevresini kusaAlman Daha oldugu bir anlam ve amac dunyasinm yoksun kaos cansiz

va'ya giderek felsefe ogrenimi

fazlasim yapti.

tan

buldu. Yeni felsefe, diye yaziyordu bir arkadasina, "daha iyi, daha dolu ve daha uyumlu bir hayat vaat eden bir Kutsal Teblig gibi." 22

Agustos 1836'da kiz kardeslerine coskuyla, onlann sevgidunya korkusunun ustesinden geldigini

siyle guclendigini, dis

bu dunyanin temellerini kaba beklentiler ya da diinyasal umutlar benim ic dunyam artik insanin sonsuz

yazdi: "Icsel hayatim giiclii, cunkii artik iyi

bir gelecege iliskin

olusturmuyor; hayir,

amacini ve kutsal dogasim temel

aliyor. Icsel

hayatimda korku

da yok artik, ciinku o siztn hayatiniza icerilmis ve sevgimiz amacimiz kadar sonsuz." "Kutsal akil ve kutsal sevgi"yi hayatin temelt olarak kiz kardeslerine tavsiye ediyordu. Hayatim butun varliklann daha fazla ozgur olmasina adamaya karar vermisti:

Yeryiizunde yasayan, var olan ve geligen her sey ozgur olmah ve kendisini butun varliklara esin veren kutsal merkeze yukselterek oz bilinc edinmeli. Sonsuz ozgurluk ve son-

suz sevgi,

iste

hedefimiz; insanhgi ve biitun dunyayi ozgtir-

lestirmek, iste amacimiz. 23

Bakunin Moskova'da ozgiirlugun ahlaki yasanm en yuksek ifadesi olduguna inanan ve sinirsiz Ego'yu kisinin kendi ozgurluk bilincine yonelme cabast olarak goren Fichte'nin buyusune kapildi.

Fichte'nin Lectures on the Vacation of the Scholafitu (Bilgini

20

agf,

21

Bakutiin'den anne ve babasina, 19 Aralik 1834, Bafcunin,

22

Bakunin'den A. O. Efremov'a, 29

23

Bakunin'den kiz kardeslerine, 10 Agustos 1S36, Lehning,

s,

29.

Temmuz

1835, op.

1,

tit, I,

154.

174-5.

s 31-2, 34-5,

Anar$izmin Tarihi

384

Belirleyen Nitelikler Ozerine Dersler) 1836'da Rusca'ya cevirdi.

Bu onun yen ve

ilk

yayimydi. Bu arada gercegin aktlci oldugunu soyle-

tarihi,

zulann diyalektik uzlastminda Tin'in acimlanmasi

ve gerceklesmesi olarak goren Hegel

cevirdi.

Bu

kendinden gecti ve

ile

1838'de Hegel'in Gymnasia! Lectures'ini bir

giris

kitap Hegel'in Rusca yayimlanan

bolumii yazarak

ilk eseriydi.

Bu

filo-

zoflann butunliik anlayisina kapilan Bakunin, kendini kanidama

cabalanndan ve umutsuzluktan kurtulmaya basladi: "Ki§i yasamah ve sadece Sonsuzluk icin ve Sonsuzluk aracihgiyla soluk almali..." diye

yazdi kiz kardesi Varvara'ya. 24

Kendi kusagimn

bireyleri gibi Bakunin de aydinlanmayi AvMoskova'da ge^irdigi bes yikn ardindan 1840'ca her seyden once Hegelciligi incelemek icin Berlin'e git-

rupa'da

arayacakti.

raeye karar verdi. Orada radikal 5a ir Georg

Arnold Ruge

Herwegh ve

yayinci

dostluk kurdu. Feuerbach, Bauer ve Stirner gibi

ile

gene entelektueller de Hegel'in ideatizmini ve dini maddecilik ve ateizm lehine redderek sol bir Hegel ele§tirisi gelistirmekle mesgulduler. Bakunin ozellikle Feuerbach'in antropolojik dogalcih-

gindan elkilendi ve onun, insan turimun bilinc ve ozgurluk baki-

mindan

evreler halinde gelistigini

tarih anlayi$im benimsedi.

one suren tnaddeci ve

ilerici

Gorunuse bakihrsa Bakunin, ydlarca

"Hegel'in ogrencisi ve yikicisi" dedigi Feuerbach uzerine bir kitap yazmayi planladi. 25 Sol Hegelciter, Devlefi, daha yuksek bir ozgtir

ken

toplum sentezi gerceklestirmek

bir ilke olarak goruyorlardi.

icin inkar edilmesi gere-

Bakunin, tipki Marx

gibi, din-

dar Fransiz sosyalist Lamennais'den cok elkilendi ve Politics for

Use of the People' 1 (Halk Icin Siva se tier) okuduktan sonra, budurumunu iyilestirmek icin kullanmaya bir kez daha karar verdi. the

tun enerjisini insanhk

Rus mtHteci Gene Bakunin Turgenyev'in Rudin (1856) romaninda yarattigi kahramani ornek almisti. Belinskiy ise onu sasirtici biri, komik bir pozcuyla vampir karisimi olarak goriiyordu.. Bakunin kendi fikirlerini formullendirmeye basladi. 1842'de Sakso ny a- Dresden' e gitti ve Nisan ayinda Arnold Ruge'un Deutsche JahrMcher'mde "Almanya'da Gericilik" baslikh bir makale Berlin'de sadece arastirmalar yoktu. Bakunin

cevrelerine girdi,

Turgenyev ve Belinskiy

ile tanrsti.

24

Bakunin'den Varvara'ya, 22 Araiik 1836, Bahunin,

25

Bakunin, Cod and the 1970,

s.

72.

State, der.

I,

376.

Benjamin Tucker (1693), Dover,

New York,

Michael Bakunin; O^yutlttk

I

385

tutaligi

yayimladi. Soyut diyalektigin inkaiiiu vivundu ve

zit gticlerin

Ayni zamatula dcvrinici pratik bulundu.Yazi su unlii satirlarla son huluyordu:

icin cagrida

uzlasimmi

O

reddetti.

butun hay a tin sinusiz ve sunsuz kaynagi oldugu

halde,

igin yi-

kan ve yok eden sonsuz Ruh'a guvendim. Yikma tutkusu yaratia bir tinkudur!

26

Bu makale Bakunin'in devrimci kariyerinin baslangici oldu. O andan itibaren kiz karde^lerine evrenset sevgiden cok, halka devrim vaaz etmeye basladi. 1841-1882 donemini hayatimn bir. donum noktasi olarak yasadi. "Askin bilgiyi sonunda reddet27 Bunun tim," diye yazdi, "ve kendimi hayatm igine atiyorum." soyut teoriden pratige geri cevrilemez bir gecis oldugunu dusunuyordu.

O

sirada ailesine, "gercegi bilmek," diye yaziyordu,

"sadece dusiinmekle degil, yasamakla olur; ve hayat, bir dusunce surecinden

daha

fazladir:

Hayat diisuncenin mucizevi gercek-

lesimidir." 28

felsefeden vazgecmis degil,

Ashnda Bakunin eylem ugruna

yeni bir eylem felsefesi gelistirmeye basiamisti.

Alman

metafizigi

hastahgindan tamamen kurtulamasa da, onun etkilerini, ozellikle diyalektik hareket ve butunliik arayisini korudu. Sonsuzluk ile

Tam

bir

siddetli arzu,

bu

birlesme ozlemi halkla kaynasma arzusuna donustu.

insan olmak ve kendini ayirmak icin

duydugu o

kez baskalarma yardim etme durtusiiyle

birlesti.

1842'nin so-

nunda, "baskalanni ozgiirlesttrmek ve onlan yeni bir hayata ka-

vusturmak

igin

kendimizi nasil ozgurlestirmeli ve yeni bir haya-

baslamahyiz" konusunda Ruge

ta nasil

karakteristiktir. 29

ce arnac degigmisti.

Yaratilisimda

ile

yapttgi bir tartisma

Hareket ve heyecan ihtiyaci ayni kalmi§, sade-

Daha sonra

daima temel

bir

Itiraflar'da soyle yazdi:

kusur olmustur: Fantastik olana,

aii-

Silmamis, isittlmemis maceralara, smirsiz bir ufuk acan ve sonu as-

one eden gdrulemeyen

la

larda bir

26

Dol,

s.

57,

bogulma

Son cumlenin

durtudur." Bkz. Uhning,

islere du^kunltik. Sirada n

ve bulanti hissederim alisilmi^ (evirisi ^udur: 5.

Skoriewski,

ve sakin ortam-

hareket ve eylem

"Yikma durtiisu

58.

Ocak 1849,

Bakunin, HI, 370.

27

Bakunin'den

28

Bakunin'den ailesine, Mayis 1843; age,

29

Bakunin'den Pavel ve Turgenyev'e, 20 Kasim 1842,

1.

...

ill,

216. age,

111,

164.

yaratici bir

Anar$izmin

386 ihtiyaam tatminsiz

bu

le$en

ihtiyag,

Tan hi

Daha sonra demokratik

kalir,

neredeyse benim yegane

LtLci

bir coskuyla bir-

gflcumu o!u$tur-

du. 30

Bakunin 1843'te Saksonya'dan aynlarak Isvicre'nin Zurih kentine gitti. Burada derinden etkilendigi Wilhelm Weitlirtg ile tamsti.

Kendi kendini egitmis

bir

Alman

komiinisti olan Weitling,

Tanrt Kralligi'mn yeryuzune inecegi kehanetinde bulunan bir tur ilkel

Hiristiyanhgi savunuyordu. "Adalet Ligasi" denilen gizli bir

Alman

orgutii icin 1838'de ilk komunist programi yazmisu. Bakunin Ruge'a yazdigi mektupta, "gercekten dikkate deger bir ki-

tap" dedigi Guarantees of

Ozgurliigun Guvenceleri)

Harmony and Freedom'dan (Uyum ve

yapiyordu: "Mukemmel toplumda hukiimet degil sadece yoneum, yasalar degil sadece yukumluliikler,

alinti

ceza degil sadece duzeltme araclan vardir." 31 "Olumsuz

Rousseau" okumalannin

yam

sira

Weitling

ile

olan

iliskisi

de Ba-

kunin'in anarsizme yonelmesine yardimci oldu. 1843'te Communism''de yer alan tamamlanmamis bir makalede Bakunin, gelecekteki siyasal felsefesinin temeline halka duy-

dugu inanci yerlestirmekteydi: "Komiinizm teoriden degil, tik icgiidiiden, halkin i^gudusunden turer ve bu iggiidii

praasla

yanilmaz." Hal k tan, "yoksul ve ezilmis cogunlugu, en genis kitleleri"

anhyordu. 32 Ancak tamamen Weitling'in egemenligi alun-

da degildi, cunku onun ideal toplumunu "ozgur bir toplum, 6zgiir halkin yasayan birligi degil, dayaniEmaz bir baski altmda ve zorla, dolayisiyla

maddi amardarla birlestirilmis, hayaun ruhsal cahtl bir hayvan suriisu" olmakla eles-

yam hakkinda tamamen tirdi"

Atesli aristokrat ile terzi (Weitling) arasindaki iliski Weitling'in

hapse girmesi uzerine

hukumeti Bakunin'i Rusya'ya

kesildi,

cagirdi.

Bu iliskiyi haber alan Carhk Bakunin itaat etmedi ve ki-

sa bir sure Bruksel'de kaldtktan sonra 1844'un

baslannda yolu

Paris'e dustii.

30

Materia ly dlya biografi rad, 1923,

i,

M

Bakunin, der. V. Polonsky,

3c, Moskova,

Petrog-

175 (bundan sonra Mauriaiy olarak gececek). Ayrica Bki. The

Confessions o) Mikhail Bakunin, cev. Robert C, Howes, der. Lawrence D. Orton, Cornell University Press, Ithaca, 1977,

31

Bakunin' den Arnold Ruge'a, 19

32

Age,

33

Lebning,

III,

222-31; Kelly, s.

123-4.

s.

115.

s.

92.

Ocak 1843, Bakunin,

ill,

176-7.

387

Michael Bakunin; O^iriluk KiiKKigt

dommmi

Gelisiminin en onemli

oiada yasayacaktt. Unlfi

Mulkiyet Nedir?'in (1840) sagSadigi ^ohrctin tadini ctkaran ve Ikthadi Celiskiler ya da Sefahtin FWsi;/fsi ni (1844) tamamlamak p

uzere olan Proudhon

Proud hon'u okurken bir Italyan

ile tanisti.

34 arkadasma soyle seslendi: "Dogru olan isie bu!" Hegel'in diyagirdilektigi hakktnda butun gece suren coskulu bir tartismaya

Bakunin muhatabimn hukumet ve mulkiyet elestirisinden eikilenmisii ve Proudhon hie kuskusuz komunizmin otoriter tehlikelerini ve anarsi ihtiyactni da vurguladt. Ancak Bakunin'in ler.

hayal gucunii ate§leyen esas olarak Proudhon'un ozgurlugti kutsamasiydt. Mayis 1845'te Bakunin eve sunlan yaziyordu: "Be-

insanm gururlu yuceligine, onun kutsal amacma, hayatimn yegane kaynagi ve amaci olarak insan ozgurliigune olan inanctm sarsilmamis, kugiilmemekle kalmamis, daha da buyiinim...

mus, guclenmistir,.," 35 Bakunin Mart 1844'te Marx ile tanisti. Bu da sosyalizmin sonraki tarihi actsindan ayni olcude onemli bir olaydi. Bakunin kendisinden dort ya$ kucuk olan Marx'in zekasindan, siyasal ekonomi bilgisinden ve devrimci enerjisinden etkilendi. Kendi sosyalizminin, onunkine kiyasla "saf anlamda icgudusel" oldugunu teslim etti. Ancak basindan beri mizac baktmmdan bagdas-

maz olduklannt da kabul

etti.

Marx onu "duygusal idealist" olonu kibirli, suratsiz ve sinsi

makla suclarken, Bakunin de bulmustu. 36

Proudhon ter Fransiz'dan

iie

Marx arasmda kalan Bakunin,

yana yaptt.

tercihini liber-

Proudhon'un, ozgvirlugu, Marx'tan

cok daha iyi anladigmi ve hissettigini du^tinuyordu: "Marx'in Proudhon'unkinden daha akilci bir ozgurluk sistemi gelisiirmesi mumkiindiir, ancak o Proudhon'daki icgudiiden yoksun. Bir Al-

man

57 Bakunin'in ve bir Yahudi olarak tepeden tirnaga otoriter."

Alman duygulan en ittci ozellikleri Yahudilerin ve Almanlarm ozgiirluge dogustan kar-

kararh antisemitizmi ve ami arasindaydi; si

olduklan gibi yanhs

rinda Bakunin

bir

kanaat tasiyordu. Hayatintn son

34

Max.,

35

Bakunin'den erkek ve kiz kardejlerine mektup,

s.

yilla-

kendi dii^uncelerini Ispanyol taraftarlanna, Pro-

37, 1

Mayis 1845,

Biifcuntti, 111,

249-50. 301.

36

Material?,

37

H. E. Kaminski, Bakounme: ris,

1971,

Ill,

s.

la vie

d'un rtvolutionnaire (1938), Belibaste, Pa-

77 (bundan sonra Kaminski olarak gececek).

Anar$izmin Tarihi

388

udhon'un anarsizminin gelismis

bir bicimi olarak betimledi.

cak onun idealizmini payla$miyordu, ciinkii bu idealizmin

ne

madded

bir tarih ve iktisadi siirec anlayisini gecirmisti. 38 As-

linda Bakunin'in felsefesi gen el olarak

Marxci

Anyeri-

Proudhoncu

siyaset ve

iktisattan ibarettir.

Bakunin'in halka hizmet etmek idn duydugu

denk diisen tarihsel bir

atesli

arzuya

Slavlann kurtulusu oldu. Hegel her halkin

ilk dava,

misyonu olduguna inamyordu: Bakunin de Slavlann yikma zamanmin geldigini diisundu, Ostelik zinde

eski dunyayi

ve kendiliginden bir halk olan Slavlar, Bakunin'e bilgic ve soguk

Almanlann tam

ziddi gibi geliyordu. Avrupa'da biiyuk bir tufan

bekliyordu. Eylul 1847'de sair Georg li

Herwegh ve kansina gizem-

ve cinsel terimlerle soyle yazdi: "Nisanhmi... devrimi bekliyo

rum. Gercekten mutlu olacagiz, yani butun diinya alevler idnde kaldigmda, gercekte neysek o olacagiz." 39 Bakunin'in ozgurluk,

uyum, ban? ve kardeslik konusunda guzel sozlerle yaptigi o asina savununun temelini, biiyuk bir kiyamet beklentisi olusturur. 1847'nin sonuna dogru Polonya'nm Rusya'dan bagimsizhgtni istedigi bir konusmamn ardmdan, Rusya'nin Fransiz hukumetine yaptigi diplomauk baski sonucunda Paris'ten suriildu. Ancak bu olay coskusunu yatistirmadi: Slav-Polonya davasi ydlarca baskm bir tutku olarak idnde yasamaya devam etti. Bakunin once Bruksel'e

gitti,

ancak birkac ay sonra, $ubat

1848'de Fransa'da Devrim patlak verince,

Bu gelismeyi yeni

bir

dernek kurma

hemen

firsati

Paris'e

dondu.

olarak degertendirdi

ve devrim in ancak Rusya'yi da kapsayacak bir federal Avrupa

cumhuriyeti kuruldugu zaman sona erecegi Isci simfiyla ilk

kez temasa

gecti.

umuduna

kapildi.

Onlarm dogustan soylu olduk-

lanni dusunuyor ve bu dusiinceyle kendinden geciyordu. Bari-

kadarda, komunizmi, surekli devrimi ve son

ugrayana kadar savasmayi vaaz

mustu. Devrim jisini

diisii

etti.

dusman

yenilgiye

Bakunin kendi ortamim bul-

nihayet gerceklesiyordu.

O muazzam

ener-

burjuva Devletinin dusiisiinun orkestra sefligine yonlendi-

rebilecekti artik. tartisilan bir

Bu mucadele

dava

degil,

artik tavan aralanndaki odalarda

sokaklarda gerceklestirilen kanh bir ey-

lemdi. Ulusal Isci Muhafizlan'yla birlikte kislalarda cahsirken. III, 367. Kr$. Bakunin'in La Democratie'ye mektubu, age, HI, 145. Bu nicktup Bakunin anarsizminin Proudhon'dan nasil etkilendigini gdsierir. 39 Bakunin'den Georg ve Emma HerweglVe, 6 Eylul 1847, Bahurim, III, 265.

38

Materialy,

389

Michael Bakunin: Ozguiiuh Fanali^i

oradaki Polis Sefi'nin su unlii sozlerinden esinlendi: "tnsan dedigtn nedir ki! Devrimin birinci giinii buyiik bir hazine, Fakat er-

gun onu vurmak gerekebilir." 40 Polis Sefi'nin, toplumsal devrimin Bakunin tarzinda bir zafer kazanmasi halinde kendi konumunun da tehlikeye girecegini bildigi kusku goturmez! Devrim birkac hafta idnde Almanya'ya yayildi. Fakat Bakunin orta Avrupa'yi kolluyor, Rus Devrimi'nin Polonya'da baslatesi

yacagini umuyordu. Avrupa'daki devrimci kangikhkla kendin-

den gegmisti. Bunun eski dunyamn cokusunii miijdeledigini dusunuyor ve biiyuk bir sevinc duyuyordu. Herweg'e su sozleri yazdi: "Seytani tutkular bir

koylu savasina yol agacak; bu beni

sevindiriyor, ciinkii anarsiden

korkmuyor, onu butun kalbimle

41

Bu asamada Bakunin hala anarsist degildi ve "anarsi" terimini olumsuz anlamda, kansikhk ve kargasa olarak kullaniyordu. Yikma durtusu henuz yaratici durtusiinden daha

arzuluyorum."

giicluydu. Parlamento ve anayasa gUnleri gectikten sonra, Her-

weg'e sunlan yazdi: "Bize

farkli bir sey gerekiyor:

yat ve yeni bir diinya; yasasiz

ve bu yiizden ozgur

Tutku ve ha"^

bir diinya.

Bakunin, Haziran 1848'de Prag'da toplanan Slav Kongresi'ne bir Panslav

devrimini kiskirtma umuduyla katildi. Sonba-

harda yazdigi Slavlara Cagn bashkh

atesli bir

metinde, kitlelerin

"hayranhk uyandiran" icgudusunii ovmekle kalmiyor, ic anlasmazhklan cozumleyecek ve dis. siyaseite karar alacak bir konsey nezaretinde biitun Slav halklannin federasyonu idn cagri yapiyordu. Bakunin hala ulusgu bagimsizlik hareketterine cesaret

vermeye cahsiyordu. Ama daha once hep halkin kendiligindenligi kiiltunu savunmustu, Aynca Slavlara Qagrt'si ilk kez Avusturya Imparatorlugu'nun yikilmasmi istedigi igin Avrupa tarihinde bir

donum noktasini olu^turur. Bu arada Bakunin, Prag Kongresi

ytl

boyunca

gizli

ilki,

kurmaya

cahstigi

bu

tiirden 6r-

o gune kadar acikca dile getirdigi devrimci inancla-

nna pek uymayan ve devrimci hiikumet bir hareketti.

onu izleyen

bir dernegi temel alan btr devrimci diktatorluk

projesi gehjtirdi. Bu, Bakunin'in

gutlerin

sirasinda ve

anlayisina ters dusen

Dernegin amaci devrimi ydnetmek, onu butun Av-

rupa'ya

yaymak ve Avusturya Imparatorlugu'nu yikmakti. Daha

sonra

Nikola'ya Itira/Winda yazdigi gibi, orgiit birbirini tani-

I.

40

WQson.s. 271.

41

Bakunin'den Georg Herweg'e, 8 Arabk 1848, Bakunin, Bakunin'den Herweg'e, Agustos 1848, age, 111, 318

42

III,

)68.

Ana r$izm in

390

Tarihi

mayan uc ayn gruptan, gencler, koyluler ve sehirlilerden olusacakti, Bu gruplar, "kati bir hiyerarsi icinde ve mutlak bir disiplin altinda" drgtidenecekler, uc ya da be§ yuz kisiden olusan bir la-

burdan gerektiginde destek saglayabilecek

tic

ya da dort uyeli bir

merkez komitesi tarafindan yonetileceklerdi. 4J Gizli dernek, bir butun olarak, kitklerin arasinda "goriinmez bir guc" olarak hareket edecek ve bayard olmasi halinde devrimden sonra sinirsiz yetkilerle dortatilmis bir hukumet kuracak ve "butun kulup ve gazeteleri, lafazan anarsinin butiin disavurumlan"m yok edecekti. Bakunin, orgutun "gizli yoneticisi" olmak istiyordu ve plamnin gerceklesmesi halinde "hareketin butiin ipleri benim elimde toplanacak" diyordu. Bohemya'da tasarlanan devrim Bakunin'in 44 ilerisi icin du$undugu cizgide sapmaya yol a^mayacaku. Butun bunlann tarn olarak boyle olmadigi one surulmustur. 45 Gene de siyasal dusunce tarihinde mutlak diktatorluk konusunda bu kadar uzumu verici pek az ornek bulunabilir, Yazilannda sonsuz ozgiirlugu ovup diktatorliigu mahkflm eden, ote yanda bizzat kendisinin onderlik edecegi gorunmez bir diktatorlukle ilgili fanteziler kuran Bakunin'in neredeyse sizoit oldugu 1

durum kisiliginin hos. olmayan otoriter yanini Marx elestirisini zayiflaur ve taktiklerindeki derin kusuru gosterir. Ancak ku^kuya yer birakmayan bu bo§luk, ne onun ozguriiik konusunda kamuya acik bildirgelerinin ge^erlili-

gbrulmektedir, Bu aciga vurur,

gini degistirir ne de anarsizm tarihindeki yeierli bir praksis

onemini

kazanmayi basaramadigini

Bakunin bu evrede

gizli

azaltir.

Sadece

gosterir.

dernegini ger^eklestirmeyi basara-

madi, ancak 1848'deki kisa sureli Prag ayaklanmasi siraswda bir

kez daha barikatlarda yer aldi. Ayaklanmanin basanstzhga ugramasindan sonra, Mayis 1849'da Dresden'de padak veren bir baska ayaklanmaya kaulmak icin Almanya'ya gitti. Engels'e gore isciler Bakunin'in kisiliginde "yetenekli ve sogukkanh bir lider" buldular. Bazdan da onu basan ihumali bulunmayan durum larda iscileri ayaklanmaya ikna ederek gereksiz kayiplara yol ac-

makla suclamistvr. 46 Bakunin Saksonya Krah'na karsi Alman 43

birligini

saglamaya

Dol.,s. 70.

44

Conjessions,

45

Bkz. Franco Vetuuri, Roots of Revolution, Grossel &r Dunlap,

s.

112, 119.

1966,s. 58; Dol.,s. 62.

46

Alinti, Lehning,

$.

144.

New

Vork,

Michael Bakunin: Ozgiirluk T-anatig\

cahsan anayasalci gucleri

fazla

destek lemedi,

391

Ayaktanmanm

ba-

$anh olacagmi dusunmedigi icin gelismeleri biraz uzaktan iziiyordu. Dresden sokaklannda, Dresden Operasi'nin muduru Richard Wagner'e rastladi. Neler olup bittigini gormek icin birlikie Belediye Binasi'na

gittiter.

Gecici

Hukumet

hentiz ilan edilmisti.

Bakunin onderlere kenti tahkim etmelerini birlikleri

tavsiye

etti.

Prusya

yoldaydi ve o gece kente varacaklardi. Gecici triumvi-

radan sadece bir

kisi

kararh bir tutum aldi ve Bakunin onu des-

lekledi. Barikatlan dolasarak moralleri

yukseltmeye cah§u. Ne

var ki askerler yolu acarak kente girdiler. Bakunin isyancilann Belediye Binasi'yla birltkte kendilerint havaya ucurmalarim diyse de,

hep

birlikte

iste-

once Freiburg'a, daha sonra Chemnitz'e ce-

Yorgun devrimciler yataklannda tutuklandilar, ki kacma girisiminde bile bulunmadi. Enerjisi sonunda tukenmisti. Bu kez olum cezasina carptinldi. Bir gece uyandvnldi ve disan cikanldi. Basinm kesilmesini beklerken cezasimn omiir boyu hapse cevrildigini ogrenkildiler.

Bakunin oylesine yorgundu

Avusturyahlara teslim edildi. Bir kez daha ollim cezasina

di.

carptinldiysa da

sonunda Rusya'ya suruldu. Bakunin sekiz

kadar, kotu sohretli Peter ve Paul kalesi

sinde tarn bir te

tecrit

durumunda

ile

yil

Schlusselburg kale-

yasadi. Saghgi bozuldu; iskorbii-

yakalandi ve di^leri dokuldu,

Bu arada dikkate deger

Stiraj-

tar'ini yazdi.

Gar

I.

Nikola'ya hitaben yazdan

kendini suclamanin

dramauk

yam

bir kan^imdi.

sira kisisel

ltirajlar, siyasal

kehanet ve

icgoruden olusan tuhaf ve

Kendisinden "pisman olmus gunahkar"

diye soz eder ve soyle der: "Ben buyiik bir sucluyum ve bagiglan-

mayi hak etmiyorum." Ayni zamanda Alman metafiziginin

"fel-

oldugunu ve deliliginin genellikle sahte kavramlardan, "ama daha cok, guclti ve asla tatmin olmayan bir bilme, yasama ve eylem ihtiyacindan" kaynaklandigini one surer, 47 Bu oldukca karmasik dokumanin kurnazca bir hile sefi

hastaligi"ndan mustarip

olmanm yam

sira,

kendi tnanclanna dupediiz bir ihanet oldugu

aciktir,

Bohemya'daki

ayaklanmanin

sonra devrimin gerekli oldugu icin

ne kapildigini taya ?ikar. 47

s.

ugramasindan

oldugu dusuncesi-

anlattigi yerlerde Bakunin'in iradeciligi a?ikca or-

Bu evrede devrimci

Confessions,

basansizhga

mumkun

149-50, 34.

irade Bakunin icin nesnel kosul-

Anar$izmin Tarihi

392

lardan daha onemtiydi, "Tek ba$ina man?," der, "basarintn yansi,

Guciu

zaferirt yansidir.

bir iradeyle birlestiginde, ko^ullart

ajar, insanlan ajar, kitleleri tek bir

toplar, birle$tirir ve kaynastinr." 48 sini olusturduktan,

ruh ve tek bir

Gorunmez

gtic

halinde

diktatorliik tasan-

reform yapmasi icin despot Car' a basvurduk-

tan sonra, bir diktator

olma yetenegine sahip olmadigiru

iddia

eder:

Ba^kalannin mutluluguyla tnutlu olmak, gevremde bulunan insanlann onutuyla onurlanmak, bajkalartnin ozgurliiguyle ozgurlej-

mek; benim amentum, butun h ay an mi n ozlemi, budur. Bunu, her

kim yaparsa ya da kurbani her etmek

karsi isyan

ic:in

kirn olursa olsun, her turlu baskiya

ustlenilecek gdrevterin en kutsah olarak

gordum. 49

/tirfl/Iar'indaki niyeti

ne olursa olsun, Bakunin'deki eylem adami

diinyadan tamamen kopanlarak hapse

atildigi

icin

umutsuzluk icindeydi. Ziyarete gelip gorusjuesine

derin bir

izin verilme-

yen ktz karde§ine su notu ula§urdi: Kendini din

diri

gdmulmu$

gibi hissetmenin, gece

gunduz kendi

kendine, ben bir koleyim, yok edilmis, hayat karsismda gugsuz

dti-

Sttrulmu$ biriyim demenin, hucrenin iginde insanhgtn en onemli

sorunlanni cozecek o buyuk sava^in gittikce yaklasan yankilanm isitinenin,

bo? bo$ ve sessizce oturmak

mek oldugunu cek zengin

asla bilemezsin. Hie;

fikirlere

zonmda kalmanin

olmazsa bazilan

ne de-

yararli olabile-

sahip olmak... bin kez kutsal olan bir dava ug-

runa her turlu fedakarhgi, hatta kahramanhgi yapabilecek yetenekte olmak ve butun bu durtulerin, tek tamgim, tek strdasim olan dort giplak duvara carpi p dagildigini gormek!

tste

benim

ha-

yatim '50

Yeni eylem

felsefesini

olustururken metafizigm "Cin golgele-

duyuyor ve erkek kardeslerinin

ri"yle oyalandigi icin uzuntfi

kendi mulklerini daba muketnmel hale getirme cabasmda yo-

gunlasmalanni istiyordu. 51 48

Age,

49

Altnti,

50

Bakunin'den Tatyana'ya, Jubat 1854, Bakunin, IV, 244-5.

51

Bakunin'deii ailesine, Maierialy,

s.

79.

Kaminski,

s.

167.

I,

269,

Michael Bakuni>\-

Bakunin'in

attest,

ancak

O^mltik

11.

393

l-anatigi

Alex.mder'in I855'te tahta ctk-

mastndan sonra hapis cezasim suigunc cevirtmeyi basardi. Bakunin Sibirya'ya suruldii ve orada Antonia Kiriatkowska adinda on

Daha sonra, Kiriatdostu olan Carlo Gambuzzi'den iki cocugu

sekiz yasinda Polonyah bir kizla evlendi.

kowska'nin, bir

aile

oldu, ancak gezgin bir devrimci olan kocasini yeryuzunde izlemekten mutlu goriiniiyordu. Dogu Sibirya Valisi General Niko-

Murayev, kuzenlerinden

lay

icin

merkezden

biri

Dekambristler'den yana oldugu

uzaklastirilmt^ti.

Bakunin onun yonetim yete-

neklerinden derin bicimde etkilendi. Herzen'e

onun "Rusya'ntn

adami" oldugunu soyledi, Vali adeta "komuta etmek icin yarattlmis" idi. "Gevezelige tahammul etmeyen, hayati boyunca en

iyi

ne dediyse onu yapan, demirden bir iradeye sahip" gercek bir 52 Bakunin, Murayev'i adeta kendi gizli dernekdevlet adamiydi. lerinden birinin potansiyel ondert gibi gormekteydi. Vali aynca, uzerinde cahsuklan topragi gunun birinde kendilerine vererek koyliileri ozgurlestirme, "anayasa ya da parlamento olmaksizin

ozyonetim,

burokrasinin

mumkiin oldugu kadar

tasfiyesi

Rus imparatorlugunun

ve

merkezsizle§tirilmesi"

umudunu

tagiyor-

du. Siirec icinde, butun Slavlan kurtaracak, Avusturya ve Turkigerekeye'ye savas ilan edecek "demir bir diktatorluk" kurmak cekti. 53

Kropotkin daha sonra

eden Murayev gerlendirmedi.

ile

Amur

Sibirya'da tanisti,

Murayev

hakkinda soyle yazdi:

lundan yetismi? butun eylem adamlan rinde bir despot

di.

idi."

bolgesini Rusya'ya ilhak

ancak onu Bakunin

gibi de-

"Hukumet oku-

gibi, yiireginin derinlikle-

54

Bakunin, 1857'den 1861'e kadar dort yihm Sibirya'da gecirardthBir ticaret kumpanyast hesabina cahsirken Murayev'in

na verdigi sozden caydt. Amur trmagt uzerinde kesfe ?iktigi siraSan da bir Amerikan gemisine binerek Japonya'ya, oradan Boskat etti, basa bastan Devletler'i Francisco'ya gitti. Birlegik ton'daki ilerici ve ilgaci gevrelerin

oncu

tstgiyla tant^ti.

Bu ulkeyi

sevdi ve oradaki federalist sistemden etkilendi, ancak embriyo halindeki isci hareketi uzerinde belirgin bir iz birakamadt. Ben55 Bajamin Tucker'tn onun goruskrini yaymast daha sonradir.

52

Bakunin'den Hensn'e, 7 Kasrai 1860; 8 Aralik 1860, Kelly,

53

Alinu, Kaminski,

54

Peter Kropotkin, Memoiis oj a Revo! u( ion isr, der. s.

55

s.

s.

142.

179. J.

A. Rogers, Cresset, 1988,

133.

Bki. Avrich, "Bakunin and United States", Anarchist Portraits,

s.

16-31.

394

Attar? ism in

Tan

ft

t

kunin, Amerika'da bir aydan fazla kaldi ve nihayet 1861'in so-

nunda

tngiltere'ye vardi. Londra'da eski sosyalist dostu Aleksander Her2en ve kuzeni Nikolay Ogarev'k karsilasti. "Benim Ruslanma, Polonyahlanma ve butiin Slav dostlanma" diye baslayan ilk bildirisi,

on uc

sonra, Herzen ve Ogarev'in gazetesi The

yil

Bdl'de, §ubat 1862'de gorundu. Gazetenin slogani olan "toprak ve ozgijrlugu" aynen ahntilayarak, halkirt icgudulerine olan

inancim

mununu

kez daha belirtti ve tabandan orgiitlenen, koylu kotemel alan kardesce bir birlik icinde Slavlann ozyoneti-

bir

mini gerceklestirecek bir devrim icin cagn yapti. Bu bildiri acikca Proudhort'un federalizmini yansitiyor, ancak Bakunin onun iktisadi karsilikcthgini asarak

komunal toprak

sahiptigini savu-

nuyordu.

Herzen bu donemin Bakunin'ine

iliskin

canh bir betimteme

birakti. "Butiin diger ozellikleri, etkinligi, tembelligi, istahi, de-

vasa cussesi ve surekli basi ve

karmakansik

terleyisi, tipki

kendisi gibi -aslant andtran

yelesiyle gercek bir dev- insan iisiu boyut-

lardaydi." Onda bir eylem adamindan cok "soyut goruyor ve ona ictenlikle soyle diyordu:

Daha [biri

ilk

gencliginde

olarak)

igtenligiyle,

da tamamen

...

eilili

Alman idealizmine

bir teorisyen"

atilmts, hayatlan

kopuk

yaslannda bir hayal dunyasinda, bir ogrenct

buyuk ozlemler ve kticuk ilkesiz, tedbirli

ama

zaafiarla

tnatct bir

...

parasal konular-

epikurcQ cizgi izleyerek

ve devrimden yoksun bir devrimci etkinlik areusuyla yasamakta-

sm, 56

Bu

keskin bir elestiriydi, ancak Bakunin'in bunu goz aretmekten baska sansi yoktu. Ocak 1863 ayaklanmasmdan sonra Polonya'ya gitmeye cahsti, ancak seferi basansizhga ugradi carpici,

di

ve Isvicre'ye kadar gidebildi. Italya'nm yolunu tuttu ve orada Panslavist umutlarint geride birakmaya ve olusum halindeki anarsizme gittikce yakinlasmaya basladi. Devrim arayisi her za-

manki kadar gucluydu. Ancak 1864'te bir Rus tamdigma yazdigi gibi, bir gecis doneminde, mutsuz insanlann mutsuz caginda yasamakta oldugunu hissediyordu.

56

1. Herzen, Sobrank sodi'menii v tridsati tomakh, Moskova, 1954-65, XI, 360; Herzen'den Bakunin'e, 20 Agustos 1863.

A.

Michael BaKunin:

Uygarhk

curiiyor, barbarlik

<

395

\-j;<" I"'' lutwligi

lunn; Im

olacak kadar gelisme-

j;lio

durumunda mis ve kendimizi bir entn~ iku\ su asagtgunune, Intikam -buyuk buluyoruz. C°k zor bir durum <

haisca (belirsizlik)

hayatta hk Avrupa toplumurmn kacamayacajy o son yargtya kadar yikSadeee arkadaslanm! vazgecin kalabilsek keske. Yapmaktan curumu$ malzemeyle, curuk ki, maya susadim, zira kartaatim odur

yeni ve canh olantn iizerine insa etmek kaybedilmis bir davadtr; ancak muazorgantzmalar, yeni malzemeler ve onlarla olusturuSan

zam

bir yikictltktan kaynaklanabilir

...

Onumuzdeki uzun

bir sure

tantmiyorum. boyunca ytkmaniti amanstz siirinden baska bir siir sansh sayacakendimizi olursak Ve o ytkimi gorme [irsatma sahip 57

sonra, Ekim Bakunin, ttalya'da once Floransa'da yasadi, daha basansizhga ayaklanmasinin 1865'te Napoli'ye tasindi. Polonya bir devrimci hareketlerinin sonra ulusal kurtulus

ugramastndan

inanmiyordu. Uluslararasi capta bir toplumMazdevrimi savunmaya basladi. Londra'da Italyan devrimci ragmen, duymasina saygi olarak tan^masina ve ona kisi

giic tasidigina arttk sal

zini ile

buluyordu. dinsel idealizmini ve ulusculugunu artik sikici ederek terk idealizmini felseft Bakunin ayni zamanda erken

onun

dunya gorusii gelistirdi. Bu yonde poziiiMarx'tan yardim gordii. vist Comte'tan, ancak daha ozel olarak ve siyasal gelismeleri, entelektuel Marx'i, "toplumun biitun ifadesinden baska ideal nin gelismeleri onun maddi ve iktisadi maddeci ve

ateist bir

bir sey degildir" gercegini

kavrayan

ilk kisi

olarak ovdu. 58

Londra'dan Marx'in ricasi uzerine Bakunin, Kasim 1864'te Neue Rhegazetesi Marx'in Bakunin, gecerken onunla bulustu. oldugunu casusu Rus bir kendisinin Zeitwng'da yer alan ve nische

one

Ancak Mar>: ne bu

stiren haber yiizunden hala tepkiliydi.

cikan karalayici yaziya ne de Ingiliz basininda Bakunin hakkinda temin ttti. Bu onu konusunda makalelere katktda bulundugu son on alii Bakunin'in Engels'e karsiHma Marx'i buyuledi ve oldugunu biri kisiden birkac gerileyecek yerde ilerleyen yilda

olBakunin ayni zamanda, Marx'in kurulusuna yardimci bakig6runuse ve etkilendi de dugu Uluslararasi Isci Birligi'nden

yazdi. 59

57 58

11, 273-4. "Reflexions philosophiques sur le fantome divin,

Bakunin,

me",Ofuvrcj. 59

Ill,

h monde

397.

Ekz. Marx'tan Engels'e, 4

Kasim 1864, Wilson,

s.

283.

reel, et

Ihom-

396

Anar$izmin Tarihi

lirsa Italya'da

orgut adina cahsmayi kabul

etti,

Orgutun son top-

lantisina katildi. Italya'da kaldigi sirada Bakunin'in anarsist gorusleri nihai aldi. Proudhon tie yaptigi konusmalar ve onun eserleriokumasi bu gelismeyi hazirlami§u. Gene o sirada anarsist 6n-

bicimini ni

der Carlo Pisacane'nin arkadasi olan Giuseppe Fanelli ile tanrsti. Pisacane mulkiyet ve hukumeti, kolelik, yoksulluk ve yolsuzlu-

gun bashca kaynagi olarak tanimltyor ve tepeden

tirnaga ozgur temelinde orgiitlenen yeni bir halya icin cagnda bulunuyordu. Bu yaklasnn Bakunin'in programmin temel ogelerin-

birlik ilkesi

den bin haline gelecekti. Bu degisime ragmen Bakunin komplo duskunlugunii etmedi ve

gizli

derneklere olan

bir isci hareketinin

ilgisini surdurdii. lyi

cerk

orgiitlenmis

olmadigi kosullarda hala toplumsal devrimin

zaferini saglayacak bir onctiye guveniyordu. 1864'te Floransa'da

sadece birkac erkek ve kadindan ibaret olsa da gizli bir dernek kurdu. Napoli'ye ta^indiginda, gizli bir devrimci Kardeslik orgiitu kurdu ve 1866'da Uluslararasi Kardeslik Orgutu ve Ilkeleri'ni yazdi.

Bu

sirada Herzert ve Ogarev'e son ug yilini nasi! "uluslara-

rasi gizli bir

devrimci dernegin kurulus ve 6rgutlenmesi"yle ge-

cirdigini anlatan bir

mektup yazdi ve onlara orgutun

ilkelerini

anlatan bir de bildirge gonderdi.^

Bu dokuman sadece Bakunin'in ozgur top turn anlayisina en aynntih degerlendirmeyi sunmakla kalmaz, aynt zamanda daha sonra kurdugu butun gizli derneklerin prototipini iliskin

olusturur. Kardeslik, iki "aile" halinde, ulusal ve uluslararasi olarak orgutlenecek ve ikincisi birincisini denetleyecekti. Amaci,

mevcut

Devletleri

yikmak

ve Avrupa'yi ve daha sonra butun

dunyayi, 6zgurluk, adalet ve

emek

ilkeleri

temelinde yeniden

kurmakti. Kardeslik orgutu hiyerarsik ve merkezi olacakti. Bakunin

"devrimci Ketesizm" bashkli bir

dokumanda temel anarsist ilkeaynntih bicimde ortaya koydu. Ilk planda, "bireysel ve kolektif ozgurlugun" toplumda ve ahlakta diizenin yegane kaynagi oldugunu savunur. Daha sonra, tipki Proudhon gibi adaleti esitlerini

likle ozdesler

ve ozgurlugun

oldugunu one

esitlikle

ayrilmaz bicimde baglantih

surer: "o halde her bir kisinin ozgurlugu

ancak

herkesin e^idigiyle gerceklestirilebilir. Ozgurlugun esitlik araci60

Bakunin'den Herzen ve Ogarev'e, 19 Tcramui 1S66, Lehning,

$.

59.

Michael Bakunin:

hgiyla gerceklestirilmesi lettir."

61

Ancak

hem

patriyarkal

i

h:^mUiU

ilktst

I

397

I'Vmatigi

hem de

olgusal olarak ada-

Proud hmi'un aksine Bakunin, kadin-

larm ve erkek lerin esit haklara ve yukiiinluluklere sahip olduklarini savunur. "Ozgur evlilik"te dilcdikleri zaman birlesebilecek ve aynlabilecekierdir ve cocuklannin bakimina toplum yardim edecektir. Cocuklar ana babalanna ya da

topluma

degil, "kendi-

62 Nihayet, gercek 6zlerine, kendi ozgur geleceklerine" aittirler. "ozgurlugun Devlet'in yikdmasiyla, Devlet'in tamamen gurluk

bekasi ugruna feda edilmesini gerektiren her otoritenin mutlak reddi"yle gerceklesebilecektir. Boylece kardeslik orgutu, "Kilise-

nin ikinci kimligini olusturan ve ashnda yoksullugun, vahsilesmenin ve cok yonlu kolelestirmenin surekli nedenini olusturan,

her seyi kapsayan, siki bir diizen saglayan, merkezilesmis Dev-

ytkmaya

let"i

£alr§acaktir. 63

Bakunin'in

gizli

dernekleri asla etkin orgutler olarak tsleme-

Bunlann "kesif halk gorunmez kaptanlar" olarak eyleyeceklerini umar, Gorevleri, once "kitlelerin icgudulerine denk dusen tohumlar ekerek devrimin dogusuna yardimci olmak, daha sonra halkin devrimci enerjisini yontendirmek"tir. Ancak Bakunin'in liberter anlayislan ile gizli dernekler araohgiyla ba^kalanni mase de,

onun

esas dusuncelerini acrga vurur.

firtinasimn icindeki

nipiile

etmeyi ongoren otoriter

stratejisi

arasindaki gerilim cok

belirgindir. Onderlerin "bashca islevleri"nden biri, kendi taraf-

tarlarma "her turlu yerlesik otorite"yi ozgur birliklerin kurulmaengelleme ihtiyacim "asilamak"ur. 64 Bakunin'in aiesli hayal

siyla

dunyasmda

hala onderler ve kendisine onderlik edilenler, bilge

kaptanlar ve cahil murettebat vardir.

Bu evrede Bakunin

ozel endustrinin

mulastirilmasi cagnsinda bulunmaz.

dognidan ve acilen ka-

Bunun

yerine, ozel mulki-

yetin ve iktisadi e§itsizligin dereceli olarak kaldinlmasi igin mi-

hakkinin kaldinlmasini ve kooperatif isgi birliklerinin kurulmasim savunur. Devlete ve gericilere ait olan buiiin miilk ras

61

s. 76. Guerin Ni Dieii ni Maitre'de konuyla ilgili iki metne yer verir: "The Programme of the Brotherhood" ve "Revolutionary Catechism", Bu metinler Nettlau'nun Fransizca elyaimast Bakunin biyografisinden alintni^tir, Guerin bu metinlerin "Bakunin'in anar$ist yanlatinm en az bilinen ve belki

Dol.,

de en bnemlileri" oldugunu one surer (Guerin, Ni Dien ni Maillre, yazmalarintn kisaltilnnj bit versiyonu icin Bkz, Lehning, s. 64-93. 62

Age,

63 64

Dot,

s. s.

93, 94,

76, 78.

Lehning,

s.

20.

s.

169). El

Anar$izmin Tarihi

398 miisadere edilecekti. farkliliklann ayni

Ne

var ki iktisadi ve siyasal esitlik bireysel

duzeyde esitlenmesine yol acmayacakti, cunku

yetenek farkhligi "insanhgtn bereketi"ni olu§turuyordu. a

Toplum, mevcut ulus-devletlerin

yerine, "tabandan tepeye,

$evreden merkeze, ozgur birlik ve federasyon ilkelerine gore" 6r-

Federasyondan ayriima hakkina sahip ozerk kotemel birimi olacakti. Kararlar cogunluk oyuyla, cinsiyetin de genel oy hakki temelinde ahnacakti. Ko-

giitlenmeiiydi.

mun toplumun her

iki

mun,

biitun gorevlileri, yasa yapicilan ve yargiflan sececek ve

kendi anayasasini olusturacakti.

"Bireylerin sonsuz ozgudiigu" saglamrken, temel ihtiyaclar toplum tarafindan karsilanacakti. 66

"Anarsist hareketin ruhsal temeli" denilen bu dokiimanin, gene de derin bigimde celiskin ve zarnan zaman otoriter oldugu goruliir. 67 Bakunin, "kamuoyunun dogal iyilestirici gucu"nun yegane mesru sinirlamayi olusturacagim yazar. Gene Bakunin toplumun butun "antisosyal" yetiskinleri siyasal haklardan yok-

sun birakabilecegini, anlasmalara uymayan ve bireylerin ozgurlugunu ihlal eden kisilerin "toplumun yasalarma gore" cezalandinlacaklanni ilan eder. 68 Yolsuzluk ve sdmuriiye izin

bunlan azinhklann yapmasina

verilir,

ancak

izin verilmez. Cocuklar, "insani

degerler"in kendi lerine asdanmasi ve uz man las mis emekciler ola-

rak yetistirilmeleri icin, ana babalan tarafindan degil komiin tara-

findan egitileceklerdir. Bedensel bakimdan yeterli olan her kisinin cahsmasi beklenir. Bunun d is in da katanlar "parazit" ya da "hirsiz" olarak goruliir, zira calismak, servetin

yegane kaynagi,

insan onur ve ahlakinm temeJidir. Her yetiskinin su uc yukumlii-

lugu yerine getirmesi beklenir: "ozgur ya$amak, kendi tmegiyh

ya$amak ve ba$kalanmn sal

dzgiirliigiine saygt gdstermek."^ Toplumdevrimi gerceklestirme araclarina gelince, Bakunin bunun sa-

Bu savasin "kanli ve intikamci" olmasi muhtemeldir. Bununla birlikte Bakunin, bunun cok uzun vasi gerektirecegini kabul eder.

surmeyecegini, "soguk, sistematik terorizm" halinde yozlasmayacagini dusiiniiyordu.

"toplum

karsiti

65 66

Age,

67

Kaminski,

68

Dol.,s. 79,80-81.

69 70

Age,

s.

89, 99, 95.

Age,

s.

100.

Pol.,

s, s.

88. 77, 78. 5.

Belirli

tnsanlara karsi degil, esas olarak

kurumlar"a karsi veriten

214.

bir savas olacakti. 70

Michael Bakunin:

Ozgitiltilt

399

I'anaiip

Ancak dokuman bazi otoriter egiliinler tasisa da Bakunin sihukumetin en hafif bicimde nuihalaza edilmesini ister. Komunlerin hak ve yukumluluklerini tammlayan bolge duzeyinde-

yasal

ki secilmis

parlamentoyy ve konruinler arasindaki anlasmazhkmahkemeyi bctimlemek icin "hukiimet"

larla ilgilenen secilmi^

sozciigunu kullamr. Ancak parlamentoyla, bir "esgudum sagla-

Gene, Bakunin'in dokusonunda "Devlet" sozciigunu kullanmasi, henuz tarn bir anarsist olmadigim gosteriyor olabilir. Ancak devrimin, "koyan

birlik "ten

daha

fazlasini kast eder. 71

manm

munlerin eyaletler icinde ve fethedilen iilkelerin Devlet icinde toplanmasi"ni saglamaya cahsacagim yazarken kast ettigi, mevcui devletlerin baskici yasal duzeni degildir. terimi, "ulkenin

Bunun

yerine,

bu

merkezi birligi"ni olusturan federal organi bc-

timlemek icin kullanmakudir. 72 Uretimde esgudiimu saglayan ve anlasmazhklan cozen ulusal bir parlamento var olurken, ulus, ozerk birimlerden olusan gonullu bir federasyon olacakti.

Bu federasyonda "Bolgelerin, eyaletlerin, komunlerin, birliklerin ve bireylerin mutlak ozgilrluk ve ozerkligi" olacakti. Daimi ordu olmayacak ve savunma halk milisleri tarafindan orgutlenecekti. Uzun donemde Bakunin mevcut ulus-devletlerin, ticaret, mubadele ve iletisimin serbest oldugu bir "Evrensel Halklar Federas-

yonu"na donusecegini umuyordu. 73 Bakunin 1867'de, destekleyenler arasmda Garibaldi, Victor Hugo, Herzen ve John Stuart Mill'in de bulundugu liberal bir yapimn, Bans ve Ozgurltik Ligasi'nin kongresine katilmak icin Italya'dan aynlarak Cenevre'ye gitti. Bu kongrenin goruslerini ifade edebilecegi bir forum olacagini dusuniiyordu, Gercekten de buyiik bir

heyecan uyandirdi. Baron Wrangel daha sonra sunlan

yazdt:

Bakunin'in neler soyledigini simdi hatiriamiyorum. Hatirlasaydim

da soylenenleri aktarmak

mumkun

mantiksal bir duzeni vardi ne de

muazzam

bir

hey e can ve cazibe

olmazdi. Bu

fikir

konusmanm

ne

bakimindan zengindt. Ancak

yaratti.

Sozlerinde c°k temel ve

yakici bir seyler vardi, Bir Firtina gibiydi. Adeta

gok gurluyor, sim-

^ekler cakiyordu. Kilkreyen bir aslan gibiydi.

Bu adam devrimin

hatibi

olmak

icin

dunyaya

gelmisti,

71

A$e.$. 83,82.

72

Agt, 5 96; Guerin, Ni Dieu ni Maine, age,

73

Dol„

s.

98, 95.

Devrim onun yapisinda

1, 1

70.

vardi.

Anar$izmin

400 Konusmasi muazzam

Tarifii

bir etki yaratti. Dinleyicilere birbirinin

zim kesmelerini soyleseydi, neseyle

itaat ederlerdi.

boga-

74

Aslinda Bakunin ilk konusmasinda acik bir ulusculuk

elestirisi

"Her ulusallik, tarusmasiz bicimde kendisi olma ve kendi

yapti.

dogasma gore ya§ama hakkma sahiptir," dedi, ancak saldirgan ulusculugun daima merkezilesmis Devletlerden cikugini one sUrdu. 75 Daha sonra, insan dogasi, toplum ve Devlet'e dair anar-

Ancak sosyalizmin tam an lam ly la gerkuskusuz yUzyillann isi olacagi"m da ka-

gdruslerini acikladi.

sist

ceklestirilmesinin, "hie

bul eui. 76

Daha sonra Federalizm, ninan

ta

ma m la nm a mis

Sosyal'tzm, Anti-Teolojizm olarak ta-

hitabmda, Rousseau'nun bir elestirisinde

gecen, insan sadece yeryuzundeki en bireyei varlik degil ayni za-

manda en

sosyal varhktir, gorUsunU vurguladi: "Toplum insanin

olusunun her

kolektif var

Toplum

modelidir.

tiirlu

sozlesmeden bagimsiz, dogal

yasalarla degil, adetler ya da geleneksel ahs-

kanhklarla kendini yonetir," 77 Her insan

vicdanmm

derinlikle-

rinde kendisini "basit e$itlige" tercUme eden derin bir adalet duy-

gusu

Insanlar cinsiyetlerine ve renklerine bakilmaksizin

tasir.

bakundan esit olarak dogarlar; sue ve aptalhk omekleri "onlarm dogasmdan oturix degil(dir), icinde dogduklan ya da yeti$tikleri toplumsal ortamm scmucu "dur. 78 Demek ki Bakunin de Godwin gibi, insanlann ayni zeka ve ahiak duygusuyla dunyaya geldiklerine, ancak tamamen kendi toplumsal ortamlarinin urunu olduklarma inanir. Dogal olarak toplumsaldirlar ve ahlaki ve entelektUel

insan yapisi yasalar olmaksizin kendilerini yonetme yetenegine sahiptirler.

Ote yanda, toplumsal kotuluklerin balica nedeni "o,

insanhgin en <;arpia, en

kinifc ve

Devlet'tir;

en tam inkandir." Bakunin,

Proudhon'u andiran sozlerle soyle den Devletin temsilcileri carafindan hep tekrarlanmi$ ya da tekrarian-

makta olan deh$etin, vahsetin, saygistzhgm ya da islerin,

74

Wilson,

75

Kelly,

5,

yalanciltgin, rezil

kinik soygunun, gozu pek yagmacdigin ya da adi ihanetin'

s.

277.

179.

76

Dol.,s. 103.

77

Age,

s,

129.

78

Age.

s.

125, 147.

Michael Bahuniii.

(

401

^yaiUtlt Iiuiatigi

su ku Hamuli ve dehset verici sozk-ului ba^ka bir bahanesi yoktur: "Devletin <;ikarlan gerektirdigi kin."'"

Bakunin kendi anarsizmini

ilk

kez

llyluil

1868'de,

Bans ve Oz-

gurluk Ligasi'nin Bern'de toplanan Ikinci Kongresi'nde acikca ortaya koydu, Biitun Devletlerin, "bir sislem haline getirilen ve var olan biitun toplumlann kose lasim olusturan, zor, baski, so-

muru

ve adaletsizligi" temel aldigmi acik terimlerle ifade

etti. 1c-

sel olarak zor yoluyla duzeni koruyan ve halki somuren, dissal olarak ise saldirgan savaslan surduren Devletler insanhgin ikili inkanm olustururlar. Yapilan geregi Devletler, "insan adaleti, 80 ozgurlugu ve ahlakimn taban tabana ziddi"ni temsil ederler. dagitilmaDevletlerin Bakunin, ozgUriuk ve barisin ancak butiin

ve toplumun bastan sona yeniden orgUtlenmesiyle, evrensel bir ozgur birlikler federasyonunun yaratilmasiyla kazamlabilecesi

gi

sonucuna

Bu yakla§im anarsist felsefenin merkezi tema-

vardi.

sini olusturacakti.

1868 yazinda Bakunin Enternasyonal'in Cenevre $ubesi'ne katildi ve sonraki yil Basel'de

gi'nin di.

toplanan Uluslararasi

Isci Birli-

Dorduncu Kongresi'nde bu subenin delegesi olarak yer aliscileriyle ilk kez dogrudan temas kurdugu

Orgutlu sanayi

bu

toplanti kariyerinde ve anarsist hareketin tarihinde bir

donum

noktasi oldu. Fransizca konusulan Jura'nin kendisine bir

icin

Us saglayan saai imalatcilanndan destek gordu ve 02ellikle Fransa ve Italya'daki iscileri etkilemeye ba^ladi. halyan yoldasi Giu-

seppe Fanelli Ispanya'ya

gitti

ve Enternasyonal'in en buyuk 6r-

gUtu olan Ispanyol federasyonunu kisa sure icinde Bakunin'in kolektivist ve federalist programma kazandi. Sendikalizm ya da "anarko-sendikalizm" nihayet Enternasyonal'in libener seksi-

yonlarmdan cikip

Ne

ma

geli§ti.

var ki, Bakunin'in Bans ve Ozgurluk Ligasi'yla

onerisi Enternasyonal'in

ili§ki

kur-

Genel Konseyi ve ona hakim olan

Marx tarafindan reddedildi. Ardindan Liga Kongresi'nin "smiflann ve bireylerin iktisadi ve toplumsal esitligi" onerisini de reddetmesi uzerine Bakunin, Jurah gene bir ogretmen olan James

Guillaume'un da aralannda bulundugu on dort ki?iyle

birlikte

aynldi ve Cenevre'de bir merkez acarak Uluslararasi Sosyal De79

Age,

80

Kelly,

s.

133, 134. 5.

179.

402

Anar$izmin Tarihi

mokrasi

tttifaki'm

Ertesi yd,

kurdu.

Entemasyonal

ile iliski

kurma

girisiminin bir kez

daha reddedilmesi uzerine Bakunin, 1869'un basmda Ittifak'i resmen daguti, ancak iiyelerle ozel baglantilanni surdurdti ve Isvicre, Belcika, Italya

ve Ispanya'da gruplar olusturdu. htifakin statu

su ve Entemasyonal

belirsizdi ve hep tarusmali oldu. dagitmadigim ve onu "Entemasyoikinci bir entemasyonal" t donusiurmeye cahstigini idGuillaume, Ocak 1869'da orgututi dagitildtgim, ancak

Marx, Bakunin'in nal icinde dia

etti. 8]

ile iliskisi

Ittifak'i asla

"gayri resmi devrimci kardeslik icinde kolektif eylem icin birlesmis insanlann ozgur iliskisi"nin devam ettigini soyledi. 82 Bakunin de Ittifak'i Enternasyonal'i tamamlayan bir yapi olarak gordu ve nihai amaclan ayni olmakla birlikte islevlerinin farkh oldugunu one surdii. Entemasyonal isgileri birlestirmeye calisirken, Ba-

kunin htifakin iscilere devrimci bir yon vermesini istiyordu. Ashnda Bakunin, Hegelci tarzda, Ittifak programinm "Entemasyonal'in tamamen acimlanmasini temsil ettigi"ni dogruladi, 83 Bakunin, Entemasyonal adina propagandaya atildi, Enternasyonal'in Isvicre Federasyonu'nun Fransizca cikan L'EgaliU adh gazetesinde yazdigi bir dizi makalede, her yeni uyenin, "siyasal ve dinsel inanclarimn

yam

sira

kendi

kisisel ve ailesel ci-

karlanm da birligimizin ytiksek cikarlanna; emegin sermayeye karsi mucadelesine,

yam

iscilerin

burjuvaziye karsi mucadelesi-

ne tabi kilacagina" dair ant icmesini otoriter bir

tutumdu ve

ozel kanaat

istedi. Bu belirgin bicimde hakkimn her seyden onemli

oldugunu diisunen Godwin'i dehsete diisururdu. Godwin'e gore, kisinin kendi vicdanina ters diisecek bir sadakat ve itaat uzerinde israr eden siyasal bir birlige katdmak dogru degildi.

Bakunin Entemasyonal 'in bashca gorevini, "(arkinda olmakstzin sosyalist" olan buyiik isci kitlesini sosyalist dusiinceyle

do-

natmak seklinde tanimladi. Boylece her isci "kendi isteklerinin lam olarak bilincine" varabilecek ve "ondaki, kendi icsel ozlemlerine denk dusen zeka" bu yolla can land inlmis olacakti. Ancak bu sadece propaganda ve egitimle gerceklesemezdi, cunku iscilerin teoriyi

na 81

ogrenmelerinin yolu pratikten geciyordu. Bakunin buozgurlesme" diyordu. Bu nedenle En-

"siyasal eylem yoluyla Marx'lan

F. Bolte'ye,

23 Kasim 1871, Marx ve Engels, Selected Works

682.

82

James Guillaume, "Michael Bakunin; A Biographical Sketch" Dol

85

Dol.,

s.

157.

s

38

s

Michael Bakunin:

(>;j;iii (nl<

403

loimtigi

ternasyonal'in temel tlkesi dogruydu: "Iscilerin kurtulusu bizzat S4 iscilerin gorevidir."

Pek anlami olmasa da Bakunin, "Entemasyonal Kardeslik" icin programlar haztrlamaya devam etii. 1869'da hazirladigi bir taslakta, ozel mulkun, Kilise ve Devlet miilkunun musaderesini ve bir ozgur tanmsal ve endustriyel btrlikler federasyonu altinda kolektif mulkiyete donusturulmesini amaclayan devrimci stratejiye iliskin fikirlerini berraklastirdi.

Bu kez

anarsiye olumlu bir

anlam kazandirdi: "Anarsiden korkmaytz" diyordu, istiyoruz. Qiinkii bizler, halkin ozgurlesmis

onu

cunkii sinirsiz

hayatmin

disavurumu anlami n a gelen anarsinin, digurluk,

esitlik,

yeni toplumsal duzen ve devrimin gericilik kar$isindaki guciinden kaynaklanmasi gerektigi katiaatindeyiz. Bu yeni hayatin -halk devrimi-

uygun zamanda kendisini orgutleyecegi, ancak kendi dev-

rimci orgtitunu tabandan, cevreden merkeze dogru, ozgurluk i!ke85 sine uygun bicimde yaratacagi ku$ku goturmez.

Bu arada, diktatorluk ve merkeziyetciligi reddeden Bakunin hala "yeni bir devrimci Devlet" ve devrime hayatiyet ve enerji kazandiracak organ olarak da "gizli ve evrensel Uluslararasi Kardesler

hakkinda yazmaktadir. Bu oncu anarsist hareket, "kendini adamis, enerjik, zeki bireylerden, en onemlisi halkm samimi dostlanndan, kibirli ve hirsli olmayan, ancak devBitl(gi"nin gerekliligi

halkin icguduleri arasinda araci olarak hizmet edebilecek yetenekte adamlardan olusan bir tur devrimci genel kurrimci

fikir ile

may" olusturacakti. 86 Marx ve onu izleyenler ile Bakunin ve taraftarlan arasindaki gurultulu anlasmazhk En ternasyonal'in Eylul 1869'da toplanan Basel Kongresi'nde patlak verdi, Bakunin yetmis bes delegenin on ikisi destektiyordu, ancak hitabet giicu ve karizmasi, emegin 'i

ozgurlesmesinin vazgecilmez kosullarmdan

hakkimn

sini sagladi.

Marx

taraftarlan,

minin bir urunu oldugu

manin daha

iyi

olarak miras

Age.s. 162,166, 167.

85 86

Age,

152.

Age.s. 154-5.

miras hakki sadece mulkiyet

siste-

icin bizatihi sistemin kendisine saldir-

olacagini

84

s.

biri

kaldirtlmasi onerisinin Kongre taraftndan onaylanma-

one surduler. Sonuc olarak, hem

404

Anar$iz>nm Tarihi

hem

Marx'in

de Bakunin'in onergeteri reddedildi, ancak sorun

kolektif mulkiyet taraftarlarmm iki zit hizbe

bolunmesine yol ac-

Guillaume'a gore, kolektif mUlkiyete Devlet'in sahip olmasmi savunarak Marx'i izleyenlere "devleUji" ya da "ocoriter komunistu.

ler",

dogrudan

isci birliklerinin

mulk

sahipligini savunarak Ba-

kunin'i izleyenlere ise "anciotoriter komunistler", "komunist

fe-

da "komunist anarsistler" denildi. 87 "Kolektivist" ve "komunist" terimleri hala gevsek bicimde kullamliyordu. Bakunin kendisine "kolektivist" demeyi tercih etti. Bu terimle, serderalistler" ya

veti

yaratan kolektif

emek otduguna

gore, kolektif servetin ko-

lektif olarak sahiplenilmesi gerektigini

kastediyordu.

Bolusumun

ihtiyaca degil, yapilan ise gore gerceklestirilmesi gerektigine ina-

myordu. Ortodoks Marksist go ruse gore, Bakunin Emernasyonal'in denetimini ele gecirmeye cahsiyor ve kisisel hirslanyla hareket ediyordu. 88 Isvicre'de yasayan Utin adinda bir Rus gocmen dedikodu cikararak anlasmazltgi daha da alevlendirdi. Marx'in kampmdan, Bakunin'in bir Rus casusu ve parasal konularda guvenil-

mez ofduguna

dair soylentiler yayilmaya basladi.

Ancak Bakunin

bir dusuniir olarak Marx'a hala hayrandi, hatta Kapital'in birinci cildini Rusca'ya

tarusma,

cevirmek

hirsli bir

arasinda ya da

icin bir

yayincidan avans almisti, Asil

birey (Bakunin)

komplo

ile

ile

otoriter bir birey

orgutlenme arasinda

(Marx)

degildi. Iki farkh

strateji vardi.

Artik Bakunin butun enerjisiyle bir Avrupa devrimini kiskirtmaya cah$iyordu. Bu devrtmin, sonunda butun diinyaya yayilacagini

ve

umuyordu.

ciltler

ruslerini

Alelacele yazilmis bir dizi

konusma, brosur

tutan ancak hicbiri tamamlanmamis. elyazmalanyta go-

olusturmaya

bir harekete

cahsti.

Surec icinde, anarsizmi devrimci

donu§turmeye baf ladi,

Diinya devriminin Rusya'da baslayacagim dustindu, 1870'in baslannda eski dostu Herzen'in reform yapmalan icin Car'a V e

Rus

aristokrasisine

basvurma

girisimini elestirdi, Ozellikle Her-

zen'in Devlet'i reddetmesini istedi, cUnkii o bir sosyalist

idi:

"Devlet sosyalizmini savunuyorsun ve kendini yuzyihmizin ortaya cikardigi en tehlikeli ve igreng yalanla, resmi demokrasi ve ki87

Age,

s.

158.

88 Bkz, Marx'tan ibid., s

F. Bohe'ye.

23 Kasim 1871, Marx ve Engels, Selected Works,

682-3; Nikolai lvsnov, Karl Marx:

Moskova, 1982.

s.

176,

A

Short Biography, Novosti Press,

Michael Bakunin O^uilufc

405

intuiiigi

89 Bakuyalamyla bagdastinu:iy;i kalkisiyorsun." ayaklanmasiyyolii balk nin'e gore Rusya'yi donusturmesiin u-k zil

biirokrasi

di.

Uygun gene

bir devrimciyle tamsti.

harekete

buyuk

ler'deki Peter

zarar verdi,

Bu iliski bir (elaket oldu ve anarsist Daha sonra, Dostoyevski'yi Ecinni-

Verkovenskiy karakierini yarattrken esinleyen Ne-

cayev olaganUstu bir ist,

Necayev adinda

bir katalizor ararken, hu kcz Sergey

kisilikti:

despot, iktidar hirsiyla dolu, ego-

kaba ve tuhaf bicimde bastan cikanci. Amacina ulasmak

icin

her seyi yapabilecek vicdansiz teroristin tipik bir ornegi idi. Necayev, hem Bakunin'i hem de Herzen'in arkadasi Ogarev'i

Rusya'da kitlesel bir

gizli

orgUtU olduguna ikna etmeyi ba-

Bakunin'e yeni Rus devrimcileri kusaginin ideal zihinsel yapisi gelismis, diable au corps (kabina Sigma-

sardi. Onceleri

bir

tipi,

mUkemmel bir konspirator (fesatci) olarak gorundit. "Bu gene fanatikler insani buyuluyor," diye yazdi Guillaume'a. "Tannsiz muminler ve suslii konusmalara iltifat etmeyen kahramanw Kendi asm enerji ve baghhk duygusuna sahip oldugu golar,"

yan)

nilen birisinin kendisini bastan cikarmasini onleyemezdi. Necayev ona, Stenka Razin ve Pugacev gibi efsanevi Rus haydutlan-

mn suretinde Bakunin

gorundii. ile birlikte

Cenevre'de oldugu sirada Necayev, Ni-

san ve Agustos 1869 arasmda, terorizm tarihinin en itici dokumanlanndan biri olan ve yakin zamanlarda Elridge Cleaver ve

Kara Panterler'in

"incil"i haline

gelen Devrimcinin Kate§izmi'ni

"Devrimin zaferine katkida bulunan her sey ahlakidir." Devrimci olacak kisiyi eski toplumla olan biitiin baglanni koparmaya, devrimci davayi "hayStinin yazdi. Yol gosterici ilkesi suydu:

yegane tutkusu" haline getirmeye ve

Devlet'i,

onun kurumtanni

ve siniflan yok etmek icin "acimasiz bicimde yikma"yi yegane amac olarak benimsemeye cagirir, Brosurun ikinci bolumu §u sozlerle baslar:

Devrimci

mahkum olmus

duygulan, baglan, mall tur.

Onun

her

bir adamdir. Kisisel

miilkii, hatta

kendine

ail

seyi, tek bir ilgi, lek bir dusiince

222.

Kaminski,

90

Bakimin'den Guillaume'a, 13 Nisan 1869, Kelly,

s.

s.

alanlan,

271).

isi,

yok-

ve tek bir tutku

rafindan ozumlenmistir: devrim.

89

ilgi

bir ismi bile

ta-

Anar$izmin Tarihi

406 Brosiir sadece

yok edilecek

ye etmekle kalmaz,

kisilerin listesinin

gizli bir

cikanlmasini

tavsi-

dernegin merke2 komitesinin orgii-

tun biitun uyelerini harcanabilir "devrimci sermaye" olarak gormesi gerektigini ilati eder. 91 Gene o sirada yazilan ve Necayev'in damgasint tasiyan ancak imzasiz yaytmlanan Devrimin tlkeleri bashkli bir brostirde de benzer gorusler yer ahyordu:

Yok etmekten ba$ka

tammryoruz, ancak bu

bir faaliyet

faaliyetin

kendisini, zehir, bicak, halat vb. gibi son derece farkli formlar ka-

zanarak gosterebilecegini kabul ediyoruz. Bu mucadelede devrim her ?eyi hakli sikarir.^ 2

Her

iki

brosur de ortak olarak Bakunin ve Necayev'e atfedilmis

ve gok sert tarti$malara yol acmistir.

Rus haydutlanmn kendiliginden enerjisinin Bakunin'i

etki-

Necayev'e soyle yazmistir: "Bu ilkel ve vahset noktasindaki acimasiz adamlar, zinde, guciu ve bozulmamis bir dogaya sahipler." Bakunin, "Nerede bir sava$ varsa orada siyaset ledigi

kesindir.

vardir ve bir baskasinin iradesine karsi cikan kisi, zora, kurnaz-

hk ve

hileye basvurmakla

yukumludur" dedigi zaman da NecaDevrbnan'm Kate$izmi iki adam arasinda yakin bir isbirligi dogdugu sirada yazddi, ancak Bakunin yazilmasina yardim etmis olsa bile, bu brosur buyiik olasdikla Necayev'in elinden cikmistir. Son cozumlemede yev'in ahlaki goreldigine yaklasmaktadir. Bir

Bakunin, Necayev'in "Entrikaci sistem"ini, ilkesiz siddet ve hile kullammini kesin bir bicimde reddeder. Necayev'e acikca "Katesizminizde," diye yazar, "kendini feda etmeyi gerektiren acimasizhginizi, rali

kendi

asm

fanatizminizi

...

topluluk

hayaunm

bir

ku-

haline getirmek istiyorsunuz. " Ondaki "insanin bireysel ve

toplumsal dogasinin topyekun inkan"m kesin bir

dille

mahkum

eder. 93

91

Kelly,

s.

266. Fransizca cevirisi ictn Bk2.

ce Le debat Bakounine

-

M. Confine,

Necaev, Paris, 1973,

s.

92

Carr,

93

Bakunin'den Necayev'e, 2 Haziran 1870, Archives,

s.

Violence dans la Violen-

100-5.

379. iV, 114, 125, 106-7. Cart

386) gerek Devrimin Hkeltri'mn, gerekse Bir Drvrimcinin Katejizmi'nin Bakunin tarafmdan yazildigim gosteren bulgular olduggnu one surer. 6te (s,

yanda Kelly, Steklov'u (Bakunin, 111, 463-5) izleyerek, Slhder'i Bakunin'in yazdigim, eiinkti iislup ve icerik bakimindan benzerlikler oldugunu, Necayev'in KaCfjizm'inin yazilmasina da muhtemelen yardim ettigini one surer.

Michael Bakunin:

407

(">?£i"li(k limtiiigi

Bir Devrimcinin Kfltcsi^mi'ne liaynin tilan Lenin'in aksine, Bakunin'in Necayev'in nibilizmiyie hicbir alisveri§i olmadi. Ne-

cayev'in Rusya'daki gizli

basladi ve

orgutunun varhgmdan kuskulanmaya

onun Ivanov adinda

katletmesini

itici

bir ogrenciyi siyasal nedenlerle

buldu (ancak kinamayi

reddetli).

Sonunda Ba-

bu kisinin, Kapital'in cevirisi icin kendisine avans veren yayinciyi korkunc bicimde tehdit ettigini ogrenince onunla biitun iliskisini kesti, Ancak biitun bunlar yeterince zarara mal olmustu. Ortakhklan Bakunin'e yersiz bir terorizm sohkunin, himaye

ettigi

kazandirdi ve brosurler anarsist teroristlerin daha sonraki

reti

eylemlerini hakli cikarmak ve anarsist idealtere

etmek

iftira

icin

kullamldi. Bakunin toplumsal devrimin baslangic evresinde bekisilerin secilerek oldtirulmesini tavsiye

lirli

etmeye devam eui

Rus haydutlugmui halk devriminin nuzrak basi olarak gordu. Bununla birlikte Necayev'in topyekun ahlakdisibgim reddettigi kusku goturmez. 94 ve

Fransa-Prusya savasi

Temmuz

1870'te patlak verdiginde,

Bakunin'in 1863 Polonya ayaklanmasmdan beri yati^nus olan devrimci urmiLlan yeniden alevlendi. Marx once, i$ci smifinin oniinde bir engel olarak gordiigu Bonapartist Fransa'yi yenilgiye

ugratma girisiminde Prusya'yi destekledi. Soyle yazdi: Prusya'mn muzaffer olmasi halinde, Devlet iktidannin merkezilesmesi Al-

man

smifinin merkezilesmesi icin kullamtacakur...

isci

Alman

proletaryasimn dunya capinda Fransiz proletaryasina ustiinlugu,

bizim teorimizin Proudhon'un teorisine ustiinlugunu de saglaya15 caktir."*Ote yanda Bakunin, Prusya militarizminin Bonapartizm'den dalta tehlikeli oldugunu dusiinuyordu.

111.

Napoleon

rejiminin yenilgiye ugramasimn, koylulerin ve iscilerin Prusyah isgatcilere ve Fransiz

hiikumetine kar^i ayaklanmasina yol acaca-

gim, boylece Devlet'in yikilacagini ve bir ozgtir komunler federasyonunun kuruiacagini umuyordu. Boyle bir devrimci hareketi

esinlemek

icin,

devrim

teori

ve pratigine essiz bir katki olustu-

ran Mevcut Kriz Uzerine Frami^ Hiikumetine Bir Mektup'u yazdi.

Bakunin Eu arada tei'i

P.

iki

Pomper,

devlet arasmdaki (Sergei Ntchaev,

s.

Bk2. Letter lo a frenchman, Kellv. 111,

95

Brunswick, NJ, 1979,

s.

79-83)

tlkc-

Necayev'in yazdigini one surer. Paul Arvich de ayni gorustedir; "Bakunin ve

Nechaev", Andre hi si Portraits icinde, 94

New

savasm toplumsal devnme

174.

Marx,

alinti,

Lehning,

s.

284.

40. s.

212; ve Statism and Anarchy. Archives,

408

Anar$iztnin Tarihi

goturen bir

ic

savasa donusturulmesini savunur. Bu savas silahh

halkm yabanci orduyu ve

ic

muhalifleri puskurtmek icin surdU-

recegi bir gerilla savjtsi, "bir yikim savasi, olumtine

savas" olacaktt.

Onun

%

Bakunin

bir

anarsisi, sadece bansci

amansiz bir kez daha yikma askmt ifade eder.

ve tiretken bir topluluk hayati, ko-

munlere donusecek "halk hayatimn kendiliginden 62 orgutlenmesi" degildir. Aytii zamanda siddet i?eren buyuk bir kansiklik, en azindan bir "ie savas "ttr. 97 Tek alternatifin Frartstz halkmin "yirtici

enerji"sini

ilkel

kesimde de bu

ktrsal

uyandirmak, "kentlerde oldugu kadar birakmak, yoluna

kitlesel anarsiyi serbest

mahveden siddetli bir heyeian gibi kabarana dek onu siddetlendirmek"oldugunu one surer. 98 cikan her seyi yikan ve

Daha olumlu yanda Bakunin, soylu

vahsiler olarak betim-

ledigi koylulugitn devrimci kapasitesini vurgular:

tembellikle bozulmamis, ancak burjuva

"Hosgoru ve

tophtmunun zararh

ozel-

liklerinden biraz etkilenmis"lerdir. lsci koylti ittifakmin gerekli-

vurgular, ancak devrimci inisiyatifin kent proletaryasma

ligini

birakilmasmi

ister, Bakunin toplumsal degisimde iktisadi kosullann behrleyici etkisini kabul ederken, icindeki iradeci, surec icinde halkin bilinc ve iradesinin onem kazanacagmi vurgular:

"Emekci kitlelerin devrimci mizaci, sadece onlann yoksulluk ve hosnutsuzluklannin derecesine degtl, ayni zamanda adalete ve kendi davalarmin zaferine olan inanclanna baghdir. "" Ikinci Imparatorlugun devrilmesi ve UcUncU Cumhuriyefin kurulmasindan sonra Bakunin, devrimci komunler federasyonunun kurulusuna yol acacagini umdugu bir ayaklanmayi tetikle-

mek

U2ere, Eyltil 1870'te gizh Ittifakmin birkac iiyesiyle birlikte

Lyon'a

Bu

gitti.

gidis, gelecek

ulasacak devrimci

Cluseret'nin yardimiyla

men

baharda Paris Komunu'yle zirveye

hareketin baslangiciydi.

Devlet'in feshedildigini ilan

hir afislerle

Bakunin, General

Lyon Belediye Binasi'm

ele gecirdi

ve he-

25 Eylul 1870'te butun sedonatddi. §6yte deniyordu:

MADDE

1;

etti.

Devlet'in gucstiz kalan idari ve

hukumet mekanizmasi

feshedilmistir.

MADDE

2:

Butim ceza ve hukuk mahkemeleri bu

96

Dol.,s. 184.

97

Agf,

5.

207, 206.

98 99

Age,

s.

200.

Age,

5,

189, 209.

vesileyle askiya

Michael Bakunin: O^iirliifc

Halkm

alinmis ve yerlerine

MADDE

:

l

409

anatigi

adaleii <;ccirilmistir.

VergiSer ve ipotekler kaldinhmsur. Vergilerin yerine

3:

federe komunlerin, Fransa'nui selatnetinin gereklerine

uygun

ola-

rak servei sahibi simflardan musadere yoiuyla alacagi katkilar gecirilmistir.

MADDE 4: sini

Devlet feshedilmis oldugu icin, ozel borglarm

guvence

MADDE

5:

altina

icin

Her komunde FTansa'mn selameti

bu organlarm

odenme-

herhangi bir miidahale yapilamaz.

Butun mevcut belediye yonetimi organlan bu

feshedilmistir.

komiteler

almak

yerini alacakur.

igin

vesileyle

kurulacak

Butun hukumet

yetkileri

Halk'm dogrudan gozeiimi altinda bu komiteler taiafindan kullamlacakur.

MADDE

6:

Ulusun

idari bdlgelerinin

her birinin en biiyuk sehrine

kurulacak komiteler, Fransa'nm selameti

konvansiyona

MADDE

1:

iki

igin

kurulacak devrimci

delege gdndereceklerdir.

Bu konvansiyon derhal Lyon sehir meclisi binasinda

toplanacaktir,

cunku Lyon Fransa'nm

savunmasini en

iyi

ikinci kentidir ve ulkenin

$ekilde saglayacak imkaniara sahiptir. Bu kon-

vansiyon halkm destegini saglayarak Fransa'yi kurtaracakur.

S1LAHBA5INAH! Lyon ayaklanmasi hemen bastirildt. Ayaklanma, Marx tarahndan kucumsendiyse de, Bakunin'in stratejisine uygundu. Ayaklanmact arkadaslanndan Albert Richard'a yazdtgi bir mektupta actkladigt gibi, Bakunin, Devlet'i yeniden kurmak ve Paris'e devrimde ba?rolu vermek isteyen siyasal devrimcileri reddetmisti. Tarn aksine:

Anarji olmahdtr; devrim gercekle?ecek, eanli, sahici ve guchi bii;imde varligim surdurecekse, btitun yerel tutku ve ozlemterin

mtimkun olan en buyuk uyamsi, her yerde hayatin muazzam ve kendiliginden uyamsi olmabdir... Anarsiyi one gikarmahytz ve agik iktidar bigiminde degil, butun muttefiklerimizin kolektif diktatorluguyle, hilesiz, resmi

unvanlan olmayan, resmi haklan olma-

yan ve bu nedenle, iktidar tuzagma dusmedigi surece daha da guclenen bir diktatorlukle, halk firtinasinin orta yerinde Devrim'e yol gosteren gorunmez kaptanlar olmahyiz. 100 100

Alinti,

Eugene Sehulkind

the Le/t (Cape, 1972),

s.

(der.) rfie Paris

39;

Commune

of 1871' The View /rum s. 180-1

BakuniiTden Alben Richard'a. 1871,

410

Bu

Anar$izmin Tarihi sirada yazdigi "tuifakin Programi" bashkli bir metinde Baku-

nin, bilincli bir devrimci

oncu olarak kendi

Utifaki ile Enternas-

yonal'in icindeki ve disindaki isci hareketi arasinda

dogru

ili§ki-

nin kurulmasi icin one surdiigu gorusleri biraz daha gelistirdi. Ilk planda, stnif isbirligini ve parlamenter siyaseti reddeder, Da-

ha sonra, secilmis liderlerin siradan insanlann "mullak efendilehaline geldikleri ve halk meclislerinin yerine komiteteri ge-

rt"

sendika burokrasisine saldinr. Nihayet, kendi tavsiyesi olan liberter orgiHlenmenin Devlet yapilanndan tamamen farkli cirdikleri

oldugunu, cunku iktidartn dagilmasint gerektirdigini lirtir.

nn

"Devlet, orgutlli otorite, hakimiyet ve

kttleler

onlann

uzerindeki iktidandir..."

Bu

mulk

israria be-

sahibi simfla-

nedenfe, "Emernasyonal,

ozgiirlugunu ister ve ayaklanmalan icin cagn yapar." Bakunin'e gore Enternasyonal'i belirleyen temel Tiki r,

[kitleler|

tarn

"ozgurlesmis emege dayanan yeni bir toplumsal duzenin,

Eski Diinya'nin yikimilan arasindan kendiliginden eikip yukselecek bir duzenin, ozgur i$ci birlikleri federasyonunun kurulmasi"dir. 101

Parlamenter siyasetin bu s^kilde reddedilmesi ve

orgutierinin gelecekteki

toplumun

isci

yapisini yansitma gereginin

israria belirdlmesi, devrimci sendikalist hareketin temellerinin atilmasma yardimci oldu, Bakimin'in gortinmez diktatorlugimun Blankist ya da Marksisi

diktatorlukten daha tiranca olacagi sonucuna varmak zor-

eunku bu diktatortugun siyasetleri acikca ortaya konulamamts ve tamsilamamistir. Gizli bir parti olacakti; konspiratorler ya da gece karanhginda is goren hirsizlar gibi faaliyet gosterecekdur,

Peki, kullandtgi iktidar

denedenmeyecegine gore, g6riinmez mutlak iktidan gasp etmeleri nasil onlenecekti? Bakunin'in acik ve demokratik toplum hedefinin gerc;egin carpmlmasi ve halkm onun onerdigi yonde maniple edilmesiyie kazaniti.

diktatorlerin

labilecegini

dusiinmek imkansizdir,

Bakunin'in

siki

bicimde orgutiu, otoriter ve hiyerarsik

orguiteri yeglemesini,

Devletlerin baskisiyla

gorunmez diktatorlugu

siyasal teori ve pratiginin

casidir ve ozgurlukle acikhga ilan

gizli

onun "romantik mizaci" ya da mevcut mazur gostermek yeterli olmaz. 102 Onun onemli bir par-

buyuk bir askla bagh oldugunu etmesine ragmen, hayatmda ve faaliyetlerinde derm bir oto-

101

Age,

s.

245,256,249.

102

Age,

s.

182.

Michael Bakunin: riter

0;,i;ni Utli

411

I'matigi

yon ve gercegi gizlemc egiliminin var oldugunu

gosterir.

Marksistlerle yaptigi polemiklerdc nniilak ozgurlugu overken,

eszamanli ozel yaztsmalarmda mutlak

gizli Ittifakirnn uyeleriyle

formunu savunmasi, Bakunin'in "akut sizofreni" acik bicimde gosterir. 103 Yikma ve mucaoldugunu noktasinda

bir diktatorluk

dele aski da, liberter ve barrel hedeflere siddet ve zor kullanarak

ulasmamn imkansiz oldugunu an a mas mi I

onledi.

Lyon ayaklanmastnm cokvisunden sonra Bakunin derin bir uziintu icinde Locarno'ya gekildi. 1871 bahannda on dokuzuncu yuzyilin en buyuk kent ayaklanmast olan Paris Komunu ona gecici bir

umut

Bu gelisme, savasm toplumsal devrimi

verdi.

te-

tikleyebilecegi inancini dogruluyor gibiydi. 1793 ve 1848 dev-

Komunu

rimlerine bakihrsa, Paris

yor ve

kadm

haklanyla

merkezi otoriteyi de reddedi-

denetimini savunuyordu. Bakunin

isgi

federalist egilimlerini

kabul

Ya§anan olaylar Marx'in proletarya diktatorlugiinu

degil,

hemen Komun'un merkezi olmayan etti.

"devletin cesur ve acikca reddini" gosteriyor, "yeni bir nihai oz-

gurlesme cagmi ve insanlann dayanismalanm" ortaya koyuyordu. Parts Komunii ve Devlet Fikri bashkh denemesinde, Bakunin §oyle yaziyordu:

yukanya

gelecekte toplum, asagidan

clo^ru, isgilerin

ozgur

birlik

ve federasyonuyb, once birlikler, daha sonra komunSer, bolgeler,

buyuk

uluslar ve nihayet

bir uluslararasi ve evrensel federasyon

icinde orguttenmelidir. Gercek ve ne!

muduluk ancak o zaman

Lyon ayaklanmasi ve

Paris

canh

bir ozgurltik

gergekle^tirilecektir.

Komunu

duzeni ve ge-

104

Bakimin'in en buyiik eserle-

rinden birine esin kaynagi oldu. 1870'in sonundan 1872'ye ka-

son kitabi olan, ?ok okunan The Knou to- Germanic Empire and the Social Revoiution'i (Kirbach Alman lmparatorlugu ve Toplumsal Devrim) yazdi. Kitabin garip bashgi, Rus Can ile dar, ilk ve

yeni

Alman lmparatorlugu' nun

1.

Wilhelm'i ve Bismarck'i arasin-

da yeni toplumsal devrimi Rus kam^isiyla onlemek icin kurulan ittifaki

a^ti

icin

kast ediyordu.

Ancak

eserin kapsami uluslararasi siyaseti

ve Bakunin, kendi anarsizmine

pek

c.ok

Kelly,

104

The Paris 1971.

felsefi

temeller kazandirmak

goruslerini gelistirdi. Kitabin bir bolumii

193.

10^

s.

konuda

Commune and

the Idea of (he State, der. Nicolas Walter, Cira,

Anar$iz*nin Tarihi

412 1882'de

Tann

ve Devlet

bashkh

bir brosiir olarak

yayimlandi ve

Bakunin'in en taninmi§ eseri oldu. Eserinin bu kapsamh bolumu Ingilizce'ye cevrildi. Diger

bolumler uzun sure cevrilmedi. Felsefe

Gencliginde Bakunin butumin parcasi olma yonunde manevi bir egilim tasiyan felsefi bir idealistken, 1840'lann basindan itibaren

maddeci (materyalist) ve belirlenimci (determinist) oldu. Anateist olmasina ragmen, bu konuda fazla kati de-

bir

cak militan bir

Cahil koyliileri yabancilagurma korkusu yuzunden ateiz-

gildi.

min Enternasyonal'in temel

ilkelerinden biri haline gelmesini

istemedi. Ozellikie kirsal kesimdeki halkin

dan ve onu dunyanin

Tannya inanmasin-

yaraticisi, dtizenleyicisi, yargici, efendisi

ve

bagislayam olarak gormesinden daha dogal bir sey olmadigini hissediyordu. Halk, toplumsal devrim

onun yeryuzundeki

Oz-

lemlerini gerceklestirecek ve oevresindeki dunyaya iltskin icgu-

korkulannin ustesinden gelecek araclar saglayana kadar Yuce Varhk'a inanmaya devam edecekti. Bu nedenle dinsel

diiset

bir

inanciar sadece "yiirekteki derin hosnutsuzlugun zihinde yarattigi

bir

sapma"dan

ibaret

degildir.

"Onlar,

darhga,

yavanliga,

uziintulere ve ezilmis bir varolusun yarattigi utanca kar§i insanin iggudiisel ve tutkulu protestolaridir." 105

Ancak Baku n in, dinsel inane in yeryuzundeki

ezici ve sefil

hayatin kacimlmaz bir sonucu oldugunu kabul ederken, diriin metafizik dogrulugunu reddetmenin bir yolunu bulur. Tipki Fe-

uerbach

gibi, dinsel

cennetin insanin kendi kutsallastinlmis im-

gesini kesfettigi bir seraptan baska bir §ey olmadigini

mek

icin Sol Hegelci bir din elesurisi gelistirir,

one sur-

Bakunin'e gore

Hiristiyanhk her dinsel sistemin ozunii sergileyen par excellence (belli basli/fevkalade) bir dindir.

Bu

oz, "insanhgin tanrtsal ugru-

na yok$ulla$tirdmasi, kolele$tirilmesi veyofcediimesiMir. 106

Tann

fikri,

"insan

akd

ve actaletinden feragat"

anlamina

"insan ozgurlugunun en kesin inhandir ve ister istemez

hem

teoride

gelir;

insanhgm

hem de pratikte kdUle$tirilmesiyle sonuclantr." Ancak dogduguna gore, kolelik dogal degildir. Bakunin'e kolelestirmek istedikleri icin Tannlann da dogal ol-

insan ozgiir

gore insani ios

The Essential Works of Anarchism, der. Marshall S. Shatz, Bantam, s. 134 (bundan sonra Shan olarak gelecek.)

York, 1971,

106

Shatz,

s.

135.

New

Michael Baku n n

();t;i(j)iifc

413

ianatigi

mamalan gerekir. Dolayisiyla Tannlar var olamaz. Bakunin ontolojik Tann reddiyesini bir kiyasla anlalir; "Eger tann varsa, insan koledir; o halde insan ozgiir olabilir ve olmahdir; bu durum-

da da tann var olamaz.

Kim

olursa olsun, bu dongiiden ^ikanm,

diyene meydan okuyorum." Bakunin'in duygulari hayranhk veri-

ancak manugi hatahdir: Tannnin varligi fikrini curiitbir fikir olarak var oldugunu paradoksal bicimde teslim eimekle kalmaz, yaptigi kiyas da, ancak Tannnm ozu daima insani kolelestirmektir seklindeki ba$langic onctilunu kabul

ci olabilir,

mek

icin,

onun

etmemiz halinde

gecerli olur,

Ancak Bakunin Tannnm insan

oz-

giirlugune ve erdetnine yonelik bir tehdit olusturdugunu, oyle ki, Voltaire'in,

hak

"Tann eger

varsa,

onu yoh etmek gerehir" sozunii

ettigini du§uniir. L07

Tannnin varhgim dogmauk bicimde reddetse de Bakunin kendi epistemolojtsi icinde kuskuludur. Insanin dunyayi kavra-

yismin kacimlmaz sinirlan vardir ve "kendi gunes sistemimiz hakkinda cok kucuk bir bilgiyte" yetinmemiz gerekir. 108 Bununla birlikte

Bakunin dogal yasalarla yonetilen Newtoncu bir evre-

nin gercekligini kabul eder. Yasalar doga taraftndan fark

edil-

mezler, goreli bir nitelikiedirler, ancak insan akh tarahndan siirekli

ve yinelenen druntiiler olarak kesfedilirler.

Ancak Bakunin Feuerbach

gibi

mekanik

bir materyalist de

Evrimci bir perspektifi benimser ve maddi dunyanin- evreler halinde, basitten karmasiga, alttan uste, degersizden ustun olana, inorganikten organige dogru gelismesinin "butunuyle dodegildir,

oldugunu one surer. 109 Ancak Marx gibi, o da, gerek dogada gerekse toplumda degi§imin zit guclerin cati^masiyla gerceklestigini gorur: "Doga guglerinin uyumu, ancak hayatm ve hareketin gercek ko^ulu olan surekli bir mticadelenin sonucu olarak ortaya cikar, Dogada oldugu gibi, toplumda da mucadelesiz diizen, otumdiir." 110 O halde dogada karsihkh bir etkilesim vardir ve bu etkile§im butun hayata hakim olan bir gal bir hareket"

"dogal oiorite" uretir.

107

Agt.s. 136, 138.

108

Max,

109

Shalz, 130-1.

110

Dol.,s. 271,

s.

58.

Insan Dogasi

Insanhgm dogadaki yerine cahsan her

turlii

gelince,

Bakunin bu

ikisini

aytrmaya

dualizmi reddeder. Ashnda, ayn olmak bir ya-

Doga ile tek bir varhk olusturur ve simrsiz sayida maddi nedenin maddi urunudur." 111 Insan turu, digerleri arasin-

na, "Insan,

da cinsellik ve achk gibi

Bununla

birlikte

iki

temel durtiiye sahip yegane turdur.

Bakunin, insan diinyasinm hayvan dunyasinin

en yiiksek ifadesi oldugunu one surer.

Ilk

"her seyi yiyen, zeki ve yirtici ayilar"

gil,

atalanmiz, goritler deidi,

112

Ancak

insanlar

hayvanlardan daha yiiksek bir duzeyde olmalanni sahip olduklayetenege borcludurlar: Dusunme gucu ve isyan etme arzuEk olarak Bakunin, mutlak bir karst-nedensel ozerk guc anlaminda ozgiir iradeyi reddederken, yeryuzundeki biitim hayvanlar arasinda sadece insamn "bilincli 6z belirlenim" anlaminda 113 Zekasi sayegorece ozgiir iradeye sahip oldugunu one surer.

n

iki

su.

sinde insan, icgudiisel diirtulerini degistirmek ve kendi ihtiyacla-

nm

denetim altina almak icin kendi iradesini gelistirebilir. Bundan da ahlaki sorumlulugun var oldugu, ancak goreli oldugu

sonucu

cikar.

Dusunme

ve bilincli olarak eyieme yetenegi insamn kendin-

deki hayvan ogesini inkar etmesini, kendi bilincini ve ozgurlugunu geli§tirmesini saglar. Insamn akdci iradesi kendisini dissal

diinyamn dusmanhgmdan evreler halinde ozgurlestirmesini saglayacaknr. Yehova, insamn "sonsuz bir canavar", cahil ve itaatkar olarak kalmasini isterken, §eytan

onu

itaatsizlige, bilgi aga-

meyvesinden yemeye zorlar. Ashnda Jeytan, "sonsuz islH Asyanci, ilk ozgiir dusunur ve alemlerin 6zgurlestiricisi"dir. hnda Bakunin, genelde bir hayvanm yasama gucuntin ve onurucinin

isyan etme icgudusunun siddetiyle olciilebilecegine inamyordu. "Isyan tanncasi," diyordu unlu sozlerinin birinde,

nun onun

115 "butiin ozgurluklerin anasi"dir.

Insan turu isyan ettikce ve oteki hayvan tiirlerinden aynhp daha tam ve ozgiir hale gelmekle katmaz, ay-

yiikseldikce, sadece ni

zamanda birey haline

111

Max.,

112

Shatz, s.126.

113

Max.,

s.

114 115

Shatz,

s.

Dol.,

83.

s.

s.

95.

127.

308,

gelir:

"yeryuzundeki en son ve en mu-

Micfiad Bakunin

kemmel hayvan olan

insan, en ifade eder." 116 Tipki Hegel gibi

t">-;^uiliih

415

Funatigi

tam ve dikkate deger

bireyselligi

Uakunin de, bireyin tam ozgur-

lesmesini tarihin yuksek amaci olarak goruyor, bu

amaca ancak

bilinc yukseltmeyle ulasilabilecegini diisiinuyordu.

Ancak Bakunin dusunmek ve isyan etmek gibi icsel bir yedunyaya gelmis olsalar da, insanlann tamamen kendi ortamlan tarafindan bicimlendirildiklerine, tarihin ve toplumun urumi olduklanna inamyordu. Her birey farkh derecelerde sezme, dusunme, konusma ve iradesini kullanma yetenegine sahip olarak dunyaya gelir, ancak bu temel ve hentiz gelismemis. yetenekler, iceriksizdir. Bir insamn ortak bilincini olusturan fikir ve izlenimleri saglayan toplumdur. Ayn is ahlaki mizac icin de gecerlidir. Egoist ya da sosyallesme yelenegiyle dunyaya geltriz. Ancak dogdugumuz sirada icsel ahlaki ozellikler lasimayiz. Ahtenekle

t

laki

davramsimiz toplumsal gelenegimizden ve gorecegimiz

timden cikip

egi-

gelisecektir.

Demek ki insan genellikle kendi o nam in in bir urunudur, ancak bundan sonsuza kadar kendi ortaminm kurbani olacagi sonucu c^kmaz. Gelisiminin son evresinde insan, oteki hayvan buyuk bir bolumianu donustiirmeyi ve onu insan uygarhgma uygun bicimde ehlilestirmeyi basardi. Doganin aynlmaz bir pargasi olmasina ragmen, insan gecturlerinin aksine, yeryuzuniin

miste

dogayi

fethederek,

"bu dusmani,

ilk

buyuk despotu,

yararh bir hizmetkar"a donusturdti. Butiin evrimci perspektifine

ve insamn hayvansal kokenini vurgulamasina ragmen Bakunin, ile surekli mucadele etmek zorunda oldugumuza inamr: "Insan ... bu dtssal diinyayi fethedebilir ve ona hakim olabilir ve bunu yapmahdtr. O, kendi adina, ona boyun egdirmeli, kendi ozgiirltigunu ve insanligim ondan

ekolojist degildir ve dissal dtinya

zorla cekip almalidir." 117

Bakunin donemin ahskanligina uyarak insan tiirtinu soyut insamn sadece atomlasmis. bir yaratik olduguna inanmiyordu. "tnsan yeryuzuniin en bireysellesjnis "Insan"la ifade eitiyse de,

varhgi olmakla kalmaz, ayni

Bakunin,

ilkel

insam

bir birey olarak

lum

tecrit

zamanda en toplumsal varhktir." durumunda yasayan kendine yeterli

resmeden Rousseau'yu topyekun reddeder, Top-

insan varhginin temelidir; "tnsan, tipki kanncanin kannca

116

Sha«,s. 127.

117

Max.,

s.

88, 90.

Anar;i;tnin Tar ik

416

i

an kovanina dogmast gibi, toplumun icine Topium, dusunme, konusma ve iradi davranma yeteneginin onkosuludur. Insan olmak ve ozgtirlesmek ancak topium icinde mumkundur. Insan toplumun disinda sadece ozgur yuvasina ve artnin dogar." 118

olmamakla kalmaz, sahici bir insan, kendi bilincinde olan, nen ve konusan bir varhk" da olamaz, 119

dtisu-

tgtn de elzemdir. Ilk plartda, ahlakin teve adaleti yerine gedrme yasabulunabilir toplumda meli ancak bir olgu, toplumun bir yaratisidir. yasa, toplumsal si, bu ahlaki

Topium gelismemiz

doganin boyundurugundan

Ikincisi, insanlar kendilerini dissat

ancak kolektif kisi

emek

aracihgiyla kurtarabilirler. Ucunctisu, bir

kendi bireysel ozgiirlligunu ve

kisiligini

bireyler araciligiyla gergeklestirebilir.

insan

dogasmm

ancak cevresindeki

Dordunciisu, dayanisnia

temel bir yasasidir: "Biitun toplumsal hayat

reylerin ve kitlelerin kesintisiz ve karsihkh

bagimhhgmdan

bi-

bas-

ka bir sey degildir. Butiin bireyler, en giiclii ve 2eki olanlar bile, hayatlannin her aninda kitlelerin irade ve eytemlerinin hem ureticileri

hem

de urunleridir." 120

Ozgurluk ve Otorite Bakunin kendisine "fanatik bir Ozgurluk gti "insanin zeka\ onur ve mutlulugunu 121 arac" olarak goruyordu,

Bu anlamda

ve ozgurlu-

a§tgi" diyor

geli§tirebilecek

Daima "sonsuz

yegane

ozgiirluk" aramistir.

ozgurlukle, ne Devlet'in sagladigi "ozgurlugu" ne de

bireylerin haklannin Devlet'in haklanyla

korundugunu du§unen Gene de Bakunin

Hberallerin "bireysel 6zgurliigu"nu kasteder.

ozgurlugiin dogal ve toplumsal bir baglami ve ister istemez bazi smirlan oldugunu kabul eder. Bu sinirlan lammayan ozgurluk bos ve soyut bir kavram olarak kalir. Nitekim Bakunin'e gore is-

mini hak eden yegane ozgurluk. herkeste

gizil

yetenekler olarak bulunan butiin maddi, entelekttiel

ve ahlaki guclerin tarn gelisiminden ibaret olan ozgurluk, kendi

dogarmzin yasalanmn gerektirdikleri disinda hicbir kisitlama

Or.

118

Agc.s. 136,

119

Dol.,s. 271.

120

Ages. 257.

121

Michael Bakunin: Marxism, freedom

dom

tarn-

Press, 1984,

s.

am

the State, der., K.J.

Kena tick. Free-

16 (bundan sonra Ken. olarak gececek).

Michae\ Bakunin: Ozgiirluk Fanatigi

mayan bu

417

ozgurltik(tur). Dolayisiyla, hicbir kisitlama yoktur,

yasalar,

$unku

yanimizda ya da uzerimizde duran bir yasa koyucu

ta-

rafindan bize dayaulmamisnr; varhgimizin temelini olusturan bu yasalar bize ickin ve bize ozgudurler; entelektuel ve ahlaki olduk-

lan kadar maddidirler; o halde, onlan bir

sir

olarak gorecek yerde,

ozgurltigumuzun gercek ko$ullan ve nedeni olarak gormemiz gerekir.

132

Bu nedenle Bakunin

icin

ozgurluk, insana insan tarafindan daya-

tilan biitun dissal kistllamalardan ozgur,

uyum

icinde

olmamn

bir

O

kosuludur.

ancak dogal yasalarla nesnelerin Tao'sundan

kacamaz. Boylece ozgurluk dogal ve toplumsal zorunlulugun ka-

cmihnaz

bir

sonucu haline

gelir.

Ayni zamanda ozgurluk, Stirner'dekt

bireyin kendi

gibi,

atom oldugu yerde, bireyle baslabireyle sona ermez. Bakunin sunu acikca ifade eder ki, "muianlamda kendine yeterli ozgurluk, kisiyi var olmamaya mah-

kendisini harekete geciren bir yip lak

kum

eder"; ashnda boylesine

mutlak

bir

bagimstzhk, "vahsi bir

sacmalik", "idealisderin ve metafizikcilerin kafasirtdan cikan bir

dusiinceMir. 123

Bunun

yerine Bakunin ozgurlugiin toplumsal baglamini ta-

mr; topium "ozgiirluk agacimn kokii, ozgurluk meyvesidir.

124

ise

Bakunin birintn ozgurlugunun herkesin

giinu icermest gerektigini de kabul eder:

erkekler ve kadinlar

esit

Ancak

o agacin ozgiirlu-

biitiin insanlar,

derecede ozgiir olduklan zaman gercek-

ten ozgur olurum. Bu esitlik "ancak topium icinde ve en kati esitlikle"

gurliik, let'in

mtimkun

olabilir. 125

cogunlugun

koleligi;

Bakunin'e gore

esitlik

ozgurluk olmadan

olmadan

esitlik ise

6z-

Dev-

despotlugu ve ayricahkh bir sinifin add olmayan yonetimi

an lam ma

gelir.

Bu nedenle

esitlik

ve ozgurluk ayrilmaz bicimde

Bundan da su sonuc ci"baskalanmn ozgurlugunun olusturdugu simrda duraksa-

birbirine baghdir ve birbirini dogrular. kar:

yan" birey ozgurlugu, "burada kendi gercek esimini ve sonsuzluI

ga uzantmim; herkesin ozgurlugu aracihgiyla her bir kismin

ozgurlugunu, dayanismayla ozgurlugu,

L22

Ken.,

123

Do].,

124

Max., 165.

125

Dol.,5, 237-8.

s.

s.

17.

157.

esitlikte

ozgurlugu bu-

418

Anarji^min Tarihi

lur,.." 126

Bakunin hakh olarak insanlar birbirine

esit

davranma-

diklan ve kendi potansiyellerini gerceklestirdikleri benzer iktisadi kosullara sahip olmadiklan siirece ozgurlugun anlamsiz oldu-

gunu gorur. Otorite Bakunin'in ozgurliik nosyonuyla cok yakindan bag-

Ashnda Bakunin,

lantihdit.

ozgiirlugu, "her turlu otorite ilhesinin

mutlak reddi" olarak tantmlar. 127 Otorite diinyadaki en buyiik kotuluktur: "Insanhk tarihinde bir seytan varsa, o da komuta tlkesidir.

Kitlelerin cehaleti ve budalaligiyta ayakta duran, aksi halde var olamayan otorite, tek basma, butiin felaketlerin, butiin

suclann ve tarihte gorulen butiin alcakhklann kaynagidir." 128 Otorite "ozgiirliigun inkari" oldugu icin, Bakunin, bireyi her ttirlu kutsal, kolektif ve bireysel otoriteye isyan

hem Tannyi

ve Patronu

hem

de

Kilise'yi

etmeye cagirdi ve

ve Devleti reddetti.

Ancak Bakunin her turlu iktidar ve otoriteyi bir kalemde reddedecek kadar naif degildi. Btitun insanlar, hayatta kalma mucadelesinde "dogal bir iktidar icgudiisu"ne sahiptir ve bu hayatin cemel yasasidir. len en iyileri

olumsuz

Ne

var ki

iktidar tutkusu tarihte gorii-

arasindan cikar. Bakunin iktidar ve otoriteye, ozelltkle on-

lan uygulayanlan, onlara

boyun egmek zorunda birakdanlar

dar yozlastirdigt icin karsiydt. net

bu

guctiir ve despotlar ister istemez ezilenlerin en

edilmemeliydi,

ciinkii

O

"otoriteye

tirilmez bir toplumsal yasa olarak,

murmek zorunda

ka-

halde iktidar hie kimseye emasahip

olan

kisi,

degis-

toplumu ezmek ve onu so-

kalir." 129

Gene Bakunin her turlu dayatilmis otoriteyi, Devlet ve onun yasalan bicimindeki gasp edilmis iktidan reddederken, "topht-

mun otoritesi" denebilecek bir $eyin var oldugunu kabul etti. Ashnda, toplumun otoritesi "Devlet 'in otorite si nden ktyaslanamayacak kadar daha guchV'dur. Devlet ve Kilise'nin gegici ve yapay kurumlar oldugu yerde, rak,

to plum

daima var

olacaktir.

Sonuc

ola-

toplumsal tiranhgin eylemi "Devlet'in otoritesinden daha

nazik, daha sinsi, daha hissed ilmez"dir; ancak "daha az guclii ve

kapsayici" degildir.

Ancak

etmek cevremizdeki Bakunin, "akmilerlemenin ve toplumdaki butun kutsal, kolektif ve Devlet'e isyan

topluma isyan etmekten daha kolay oldugu tiya kar§i

n

126

Ken.,

127

Lehning,

128

Dol.,s. 245, 238.

129

Ma,\,,s. 249.

s.

17. s. S.

65.

icin,

Michael

BtiJiuiirn:

419

h^uiiuk Fanatigi

<

bireysel otoriteye isyan etmenin inumkiin

oldugunu dUsimmus-

tur 130

Bu yaklasim toplum

icin gecerliyken,

doga icin

degildir. Ba-

kunin'in siyasal fetsefesi pekala "otoritenin toplumsal kurumsalotolasmasi"na karsi bir gorus olabilirdi, ancak kendisi "dogal" ritenin

mesru ve

olarak Bakunin

etkili

fiziksel

oldugunu kabul

etti.

Bir belirlenimci

ve toplumsal dunyalardaki dogal yasalan

yonetici fenomenler olarak gorur.

Bu yasalann

otoritesine isyan

etmek imkansizdir, cunkti "onlar olmazsa, bizler birer hie oluruz, var olamayiz."

131

Ashnda Bakunin her

turlu otoriteye degil,

insadece dissal olarak dayatdan otoriteye karsidir. Bu anlamda ya ilahi ister etmesi, kabul onlan blzzat santn, "dogal yasalara,

da insani,

ister kolektif

ya da bireysel olsun, kendi disindaki bir

icin itaal irade tarafindan kendisine dissal olarak dayatdmadigi

edilebietmesi" halinde gercekten ozgiir olabileceginden soz lir.»"

Bilginin otoritesine getince,

Bakunin daha

dikkatlidir. Belir-

damsacaktir: "Cizme soz konusu

konularda uygun bir uzmana kanalbir cizmecinin otoritesine basvururum; evler, muya da mimar oldugunda, lar ya da demiryollan soz konusu 1 *3 onlarm damsacak, kisilere Ancak cesitli hendise damsmm." li

oldugunda

goruslerini karsilastiracak ve kendi amactna en uygun olani sebirinin gecektir. Bakunin yanilmaz otorite tanimaz ve herhangi

kendi iradesini ona zorla kabul etlirmesine izin vermez. Godwin ustiin oldugugibi, Bakunin de ozel kanaat hakkinin her seyden na inandi: "Benim insani hakkim bir baska insana itaal etmeyi

reddetmekten ve kendi eylemlertmi kendi kanaatlerime uygun 1 *4 Bakunin "bilimin mutlak bicimde belirlemekten ibareuir." yaklasim otoritesi"ni genelde kabul etmeye haztrdi, cunkii bu

hem

akilciydi

hem

de insan ozgurlugune uygundu. Ancak bu

mesru otoritenin disinda, buttin diger 135 ve oldurvjcii" oldugunu ilan eder,

otoritelerin "sahte, keyfi

Ancak Bakunin'in bilim konusunda da bazi kayitlan vardi. sosyalizmi Ister Comte'un pozitivizmi ister Marx'm bilimsel

BO

Dol.,s. 240, 239,241.

131

Max.,

132

Shaiz.s. 141.

133

Age,

134

Dol.,s 238.

135

Shau,

s.

s,

239.

143.

s.

144-5.

Anarji^min Tarihi

420

formunda olsun, dunyayi yorumladigi ve ilerlemeyi sagladigi guvense de, onun evrenselliginden ku§ku duydu. Bilimin soyutlama alanimn disina cikamayacagini, bireyselligi ya da somut olani kavrayamayacagtni one surdu. Bu nedertk biicin bilime

lim,

"soyutlama rim hayata donusu" olan sanat karsismda ikinci kalir. Tarn aksine, bilim "hayatin, ebedi soyutlama la nn

planda

ama gercek bicimde surekli kurban edilmesi"dir. Bu yuzden Bakunin, "hayatin bilime ya da bilim hiiktimetine kar$i isyam"m vaaz eder. Bakunin bilimi yok etmeye gahsmaz, sadece onu yeniden bicimlendirmeye, mesru sinirlar icinde tutmaya cahsir. Insanlann bilimle birlikte dhtnler sunaginda, ele gecirilemez, gecici

tarafindan yonetilmekten de vazgecmeleri

iyi olacaktir,

ctinku

"hayati yaratan, bilim degil hayatur; halkin kendiliginden eyle-

mi

tek basina ozgurlugu yaratabilir." 136

Bakunin

bicimde akd ya da bilim

basil

cak itkesel olarak bilimsel bir

el i tin

karsitt degildir,

an-

otoriterliginden kaynaklanan

tehlikelerle ilgilenir. Bilimin, ayncahkli bir azuihgtn yetkisi dahi-

linde katacak yerde, kitleler arasinda yayildigmi

gormek

ister,

boyiece bilim, topfumun "kolektif bilinci"ni temsil edeceklir. 137

Ancak herkesin bilime ulasmasi saglandiginda lerin kendilerini bilimin gelismesine

bile,

adamalanna

sadece dahi-

izin verilmeli-

dir.

hem olumsuz,

Boyiece Bakunin

dayatilmis otoriteden 6z-

anlammdaki ozgurluk, hem de olumlu, kisinin dogasim gerceklestirme anlammdaki ozgurluk icin cagnda buhmdu. gurliik

Onun

felsefesinde en onemli olan ikincisidir ve

lugu esas olarak, birey

butun

ile

toplum, insanltk

ikiligin diyalektik olarak

ile

Bakunin ozgurdoga arasindaki

ustesinden gelen bir butunliik

durumu olarak degerlendfrdigi icin bir Hegelci olarak kaldi, Ancak onun "evrensel, her seye kadir bir giic" ile ozdeslenme arzusu duydugunu ya da bireyciligin "Bakunin'in toplumsal ve siyasal sisteminin ve Marx 'a olan muhalefetinin 6zu"nu olusturdugunu iddia etmek yanh$ olacaktir. 138 Son cozumlemede Bakunin, insani bir birey olmamn yam sira toplumsal bir varhk olarak da kabul ediyor ve ki^inin ozgiirlugunun ancak herkesin ozgurlugiiyle gerceklesebilecegini" savunuyordu, Kolektif ozgurluk ve refah, der, ancak "bireysel ozgiirluklerin ve refahm toplamtni" 136

Age,

s.

137

Age,

s.

138

Kelly,

147,149, 153. 152. s.

255; Carr,

s.

435.

421

Michael Bakunin {):gitrhtk Fanatigi

temsil ettigi siirece var olur.

dayamsmaya ve Bakunin,

di.

i;w

Aym

zamanda, insanlar arasinda

uluslararasi birliklere ihtiyac

kisisel ve

oldugunu vurgula-

toplumsal ozgurlugun

bunlann ancak komunal

bireysellik

ic ic,e

formunda yer

oteki klasik anarsist dusunurlerden da ha

iyi

gectigini ve

alabilecegini,

kavradi.

Bakunin as la tutarh ya da sistematik bir dusimur olmadi. Gene de guclu bir dusunurdu. Alman idealizminden tarihsel maddecilige gecmesinden sonra, soyut ozgurluk tanimina toplumsal ve dogal bir boyut kazandirmaya cahsii. Ozgurluk

ile

gordu ve ozgurlugun dogal ve toplumsal sinirlan oldugunu kabul etti. Bakunin'in ozgurluk

otorite arasinda yakin bir baglanti

nosyonu doga ve toplumun a§ilmaz sinirlan icinde kolektif

bir

oz disiplin formudur. Bu, kisinin icinde yasadigi kosullara "aza-

mi otorite"nin uygulandigi bir durum degil, daha cok ozgurlugun baglamtnin tamnmasidir. 140 Bakunin'in "bir bos retorik turdizisi" temelinde bir liisu" ya da "Hegelci bir yapmacik soz ozgurluk teorisi sunmaktan uzak olan Konumu, hem gercekci

hem

de makuldur. 141 Devlet

Bakunin

icin

mesru olmayan ve dayatilmis otoritenin yuksek

or-

negi Devlet'tir. O, bireysel ozgurliikleri inkar eden yapay bir tu-

mordur, Butun Devletler kendi dogalari geregi baskicidir, ciinku insanlann kendiliginden hayatini ezer: "Devlet, bir ulkenin butun gercek ozlemlerinin, btitun canh gticlerinin comertce ve mutlu bir bicimde girdigi, o soyutlamanin golgesi altinda bogaz-

lanmaya ya da gomulmeye terk da

muazzam

mezbaha ya ekonomik merkezi-

edildigi buyiik bir

142 Devlet, bir mezarlik gibidir."

lesme ve siyasal iktidann yogunlasmasiyla

gelisir

ve halkin ken-

diliginden eylemini kacinilmaz bicimde tahrip eder.

Bakunin'in olgunluk donemine

ait

butun

yazilar Devlet'in

ozgur bir varolusa nasil dusman oldugunu gostermeye hasredilmistir. Devlet'in hakimiyet anlamina geldigini soylemekien asla

usanmaz: "Eger bir Devlet varsa, 139

Shan,

140

Saltman, Bakunin,

141

Kelly, s.

142

s.

5.

bir sinifm diger bir stnif uzerin-

147. op.

tit, s.

196; haiah Berlin,

150.

A Remarhabk

Decade: Russian Thinhers (1978),

107 Kars. Chomsky'nin Guerin'in Anarchivriine yaidigi Girij,

Dol .,s. 269.

s.

x-xi.

Anarsizmin

422

Trtrihi

de hakimiyeti ve sonuc olarak kolelik de vardir; koleligin oJmadigi devlet

dusunulemez ve

Devlet'e ditsman

olmamiztn nedeni

budur." 143

Bakunin,

ele§tirisini

daha da gelistirerek modern Devlet'in

dogasi geregi askeri bir Devtet oldugunu ve "her askeri Devlet'in

istemez fethedici,

ister

yatta

kalmak

denle

ki,

oldugu"nu one

istilaci

igin fethetmeli ya

surer. Devlet, "ha-

da fethedilmelidir, su basit ne-

birikmts askeri guc bir gikis yolu bulamazsa onu boga-

caktir." 144

Bakunin su sonuca vanr;

Devlet, sistem, baski, somiiru ve adaletsizligi bir sisteme dbmisturur ve

bunu her tophimun varotus

temeti lialine getirir. Devlet asla

Onun

bir ahlaka sahip degildir ve olamaz.

6z

savunma ve her seye

ahlaki ve yegane adaleti,

gticu yeten bir ikudara sahip olmadaki

ytiksek cikandir. Bu, butun insattligin tapinmak <;bktfigu bir ctkardir. Devlet

ic"in

onunde

insanhgin topyekun inkart, bir

diz

c^fte

inkardir: lnsan ozgurlugilnun ve adaletinin ziddi ve insan irkinin

evrensel dayanismasinin siddet iceren kolu. 145

Bakunin Devlet'in kokenini, "devlet denilen sistematik kitle orgiulenmesi"nde yardimci olarak dini kullanan somurucuier arasinda vanlan kar§ihkli bir anlasmaya kadar "Devlet, Kilise'nin kticuk kardestdir," Ttpki

lum

icinde ayncalikh similar

smif mticadelesini kacimlmaz

kommak

nni

izler.

Marx

Bu anlamda

o da topemekci similar arasinda siiren

tie

goriir. Birincisi,

gibi,

kendi ayncahkla-

ve surdurmek icin "Devlet iktidan"ni daima kont-

rol edecektir. 146

ayrilamaz. ler

Bu nedenle siyasal iktidar ve servet birbirinden Ancak Marx'm aksine Bakunin, siyasal ikiidann isci-

tarafmdan fethedilmesinin sadece

gmi

zararlt

sonuclar doguraca-

siyasal

haklarm garantoru

dusiinur. Liberal Devtet savunusu, ki

onu

ve koruyucusu olarak resmeder, Bakunin icin bir olcude gecerlidir, ctinkii Devlet'in

somurucu ve

basktci bir

ma dene tie nee egini dusunmektedir.

elit

tarafmdan dai-

Siyaset dilinde "hak" kavra-

minin zor yoluyla yaratilan olgunun kutsanmasindan baska bir sey" olmadigini acikhga kavusturur, 143

Agt,

s.

330.

144

Age,

s.

337,

145

Max,,s, 224.

146

Agc.s. 354,346,196.

Bu durumda, "haklarm

esit-

423

Michael Bakunin: Oz&ialiik Fanaiigi

ligi"ni

istemek bariz bir

insan haklarmdan

esit

celiski olicjiunnaktadir, ctinku

herkesin

olarak yararlandigi yerde, butun siyasal

haklar otomatik olarak ortadan kalkar. Aymsi, sozde "demokratik Devlet" icin

yar.

de

gecerlidir. Devlet ve siyasal yasa, "iktidar, oto-

ve hakimiyei"i

rite

147

nemdeki

betirtir

ve "bunlar ashnda

esitsizligi" varsa-

radikal siyasal demokraside, Bakunin'in yasadigi do-

En

tsvicre'de bile, burjuvazi yoneimektedir,

O donemde

pek cok

isci

genel oy

hakkimn tanmmasi

halin-

de siyasal ozgurliigun saglanmis olacagini dusunse de, Bakunin'e gore bu, kacimlmaz bicimde radikal tarafm cokusune ya da mo-

bozukluguna yol acar. Butun temsili hukumet sistemi muazzam bir sahtekarlikur; genel oy hakkiyla secilen yiirutme ve yasama kurumlannm halkin iradesini temsil ettigi kurgusuna ral

dayamr, Demokratik duygulan ne olursa olsun butun yoneticiler hukiimet yonetimine katildiklannda yozlasirlar ve tebaasint dene dey en egemenler olarak topluma tepeden bakmaya baslarlar: "Siyasal iktidar hakimiyet

anlamina

gelir.

Ve hakimiyetin oldugu

bolumunun kendi hukumdanmn hakimiyetine tabi otmasi gerekir. Buyuk bir bolumunu iscilerin olusturdugu bir hukumet, eger genel oyla secilmisse, ertesi gun yerde,

bu

ntifusim biiyuk

bir

"en kararli aristokratlar, otorite ilkesinin agik ya da

isciler,

gizli tapinicilan,

somuruculer ve zalimler" haline

rimci iradelerini hizla kaybederler. tin "bir ikiyiizluluk

cu

Bundan

gelirler.

da, temsili

Dev-

hukiime-

ve siirekli sahtekarhk sistemi" oldugu sonu-

"Basansi halkin budalaligina ve kamusal zihniyetin

cikar.

yozlasmasina dayamr." 148

Bakunin genel oy hakkina karstydi, ?unkii bu hakkin giic dagihmim temelde degistirmeyec egini dusunuyordu.

ve servet

Marx genel oy hakkimn

nihai olarak

komunizme goturecegine

inamrken, Bakunin, Proudhori'un "Genel oy hakhi karfidevr'tm149 Bununla birtikte Badir" sozlerini onaylayarak ahntihyordu.

kunin genel

ilkeler

konusunda

dogmatik degildi ve siyasetsavunduysa da, Paris Komunu

asla

ten cekilmeyi teoride kararhhkla

sirasmda Italya ve tspanya'nin ozel kosullannda Ittifakinin tiyelerine milletvekili

melerini tavsiye

ma

olmalanm ya da sosyalist partilere yardim etEn kotti cumhuriyetin en iyi monarsiye dai-

etti.

tercih edilecegini savundu.

147

Age,

148

Do!.,

149

Max.,

241,240.

s. s.

221,224.

s.

214.

Anar$izmin Tahhi

424

Bakunin sadece farkh Devlet

hukumet arasinda da ayntn

ile

azmhgm cogunluga

turleri arasinda degil,

yapti.

Devlet

Her devrimci hukiimet

hakimiyeti iLkesini, ikincisinin sozde "aptal-

hgi" adina temsil eder.

Ancak boyle bir azinlik diktatorlugiinun halkin ozgurliigunu saglamasi, kendini tekrarladigi ve halki kolelestirdigi icin imkansizdir,

Ses getiren ai'orizmalarinin birinde

Bakunin soyle der: "Ozgiirluk ancak dzgiirliikle, halkin topyekun isyaniyla ve halkin tabandan gonullu orgutlenmesiyle yaratilabilir." 150

Bu nedenle Halk Devleti terimi gecis doneminde sacma bir celi^ki olusturur: "Devlet gercekten bir halk Devleti ise, neden dagitiimryor? Ote yandan, bu devletin yok ediimesi halkin gercekten ozgiirtesmesi icin zorunluysa, neden ona bile

halk Devlet'i deniyor?" 151

Proletaryamn diktatorlugti bicimindeki devrimci hukumet sorunu "devrimci sosyalistler" ya da Bakunin'in Ittifakindaki anarsistler

ile

Marx'i tzleyen "otoriter komiinistler" arastndaki

catismanin bashca kaynagini olusturuyordu. Bakunin'in de kabul nihai hedelleri aynrydi: Emegin kolektif orgutlenmesive uretim araclan uzerinde kolektif mulkiyeti temel alan yeni

ettigi gibi,

ni

bir

toplumsal diizen yaratmak. Ancak komunistlerin, emekci

si-

niflann, ozellikle de burjuva radikalleriyle ittifak halinde olan

kent proletaryasmm siyasal bakimdar* giiclenmesini istedikleri yerde, anarsistler, emekcilerin ancak "kent ve kirdaki emekci

mflann

si-

olmayan ya da amisiyasal toplumsal iktidannin, list simflara mensup butun iyi niyetli insanlan da kapsayarak geiismesi ve orgutlenmesi" halinde basanh olabileceklerine inanisiyasal

yorlardi, 152

Bu durum

taktiklerde temel bir farkhitga yol acti. Komii-

nisder siyasal Devlet iktidartm ele gecirmek icin

igcileri orgiitle-

mek

istiyorlardi. Bi-

rinci

isterlerken, anarsistler Devlet'i tasfiye

grup

jzgurliige

etmek

otorite ilke ve pratigini savunuyor, ikinci

duydugu

grup

ise

inanci ortaya koyuyordu. Her iki grup da bi-

limden yanaydi, ancak komiinistler onu zorla dayatmak istiyoranarsistler ise gruplann kendiliginden ve kendi cikartanna uygun bitimde orgutlenmelerini saglayacak sekilde onu yayginlar,

lastirmava calisryorlardi. yortard:: "irtsanlik

150

Dol.,

I5J

Archives,

l^i

Uol.,', 262-3.

s.

329, 332. III,

149.

En onemlisi

cok uzun

bir sure

anarsistler su goruse

yonetilmeye

razi

inam-

olmustur;

Michael Buinmiif

(

>:

-yjiiluk

I

425

tituHip

hukumet biciminde

yasadigi sorunlarm nedeni helirli lm

degil,

temel ilkelerde, bicimi ne olur.su dImin Imkiimetin varliginda ya153 Boylece Bakunin, insanlann basit bir secenekle yiiz yiize tar."

olduklan sonucuna vanr: "bir yanda Devlet, ote yanda toplumsal devrim, bu iki zil kutup, butun Avrupa kitasimn gercek toplumsal hayatinin oziinti olusturan antagontzmadir." Ve unlti 6zdeyislerinin birinde soyle der: "Sosyalizrnin olmadigt i>£gurluk,

ayncahk

ve adaktsizlik; dzgiirliigun olmadigt Sosyalizm ise koldik

ve vahjettir." 154

Ozgiir

Toplum

Bakunin ozgiir toplumun aynnttli tanimini yapmadi, sadece gonullu birligin ve ozgur federasyonun en genel iikelerini ortaya koydu. Ashnda, "su ya da bu tarzda ideal bir toplumsal orgutlenme, gelecek kusaklan zorla uyduracaklan dar bir kahp yaratmis olan butun o

tamamen

modern

Ne var ki, hukumet arasinda her-

Prokrustesleri" tek tek elestirdi.

tutarh federalizm

ile

hangi bir orta yol olmadigini

biirokratik

israrla belirtti.

Toplumsal orgutlen-

menin gelecegi "asagidan yukanya dogru, ozgur birlikler tarafindan, zamanla komimleri, bolgeleri, uluslan kapsayacak ve nihayet biiyuk bir uluslararasi ve evrensel federasyonla zirveye ulasa155 Toprak tanmsal birlikler, cak sekilde" gerceklestirilmeliydi. birlikleri tarafmdan kamusanayi araclan ise sermaye ve uretim

lastinlacakti,

Bu komunterin mevcut kirsai komunlerle fazla iltskisi olmayacaktt, Bakunin Rus mir'ini ya da koylu komununu ozellikle elestirdi. Rus koyliileri topragin topluluga ait olduguriu dusunseler ve Devlet 'e karsi

dusmanca

bir

tutum

alsalar da, aile patri-

yarsisinde kole ve despot yaratan ataerkillik, patriarkal gelenegin bir sonucu olarak Car'a duyulan guven ve bireyin topluluga

ozumlenmesi yuzunden zayif dusmuslerdi. Ozgurlesmis bir toplum dak yeni komun, i

iki cinsiyetten

ozgur ve

esit bireylerin

tarn aksine, her

gonullu birliginden olusa-

turunun sadece yansini kapsayan Proudhon'un aksine Bakunin, kadinlann tarn ozgurlesmesini ve onlarm erkeklerle toplumsal esitligini savunur. Mukemmel 6z-

cakti. Anarsist ilkeleri insan

153

Dol.,5. 263,

154

Max.,

155

Dol.,s. 325,270.

s.

373, 269.

426

Anarfiztnin Tarihi

gtirlOk

ancak

tarn iktisadi ve

toplumsal

esitlikle

var olabilir; "An-

cak cevremdeki butun insanlar, erkekler ve kadmlar,

e§it

derece-

de ozgiir olduklan zaman ozgiir olurum. Baskalanmn, benim ozgurlugumii kisitlamayan ya da inkar etmeyen ozgiirlugu, benim

ozgurlugumiin zorunlu kosulu ve dogrulanmasidir." Herkes kisolarak ozgiirdiir; kendi diisimcesini ya da iradesini akd disinda herhangi bir otoriteye testim etmez, Onlar "ozgiir kolektif"

sel

icinde, yani ozgiir insanlar arasinda yasayacaklardir.

da

ozgiirltik

dayanismanm

toplum ahlaki

bir

toplum

Bu durum-

gelistirilmesini gerektirir. Boyle bir

olacaktir, ciinkii sosyalizm adalettir ve

sosyalizmin temel itkesi sudur: "Her insan kendi insanhgim tirmek dtr."

icin gerehli

gelis-

olan maddi ve ahlaki aracJara sahip olmali-

*

]

tnsan

iltskileri

donusttirulecektir. Patriyarkal ailenin, evlilik

hakkmin ortadan kaldinlmastyla birlikte insanlar, eskisinden daha yakm iliskiter kurmalanm saglayan ozgiir birlikler iginde yasayacaklardt. Cocuklarm yetistirilmesi ve egitimi anneye emanet edilecek, ama oziinde toplumun ilgi alam yasasi ve miras

icinde kalacakti. Ashnda, "herkes icin esit egitim" insanhgin 02-

gurlesmesinin aynlmaz bir kosuludur. Bu egitim sistemi sadece mevcut farkhhklan ortadan kaldirmakla kalmayacak, her iki cinsiyetten her "sosyalist

cocugu dusiince ve cahsma hayatina hazirlayacak,

ahlak"i ozumlemesini ve

baskalanmn ozgiirlugime

saygiyt "en yiiksek gorev" olarak benimsemesini saglayacakti.

var ki

cocuklann egitim gormeme ya da bos gezme

Ne

gibi bir sece-

nekleri otmayacakti.

Bakunin bu yasayi su sekilde

aciklar; Istese de istemese de,

"herkes cah$acah ve herkes egitim gorecektir.' Hie kimse bir bas1

kasinin emegini somurmeyecektir, Herkes yasamak icin cahs-

mak zorunda

olacaktir, cunkii "toplumsal ve siyasal

haklarm

sa-

dece tek bir temeli vardir: Herkesin kaiktda bulundugu emek." Hukuk kurallanna basvurulmaksrzin, kamuoyunun basktsi "pan

razitler in

varhgmi imkansiz hale getirmeli, ancak

istisna niteli-

gindeki aylakhk durumlan "klinik tedavi gerektiren ozel bir hastaltk"

olarak gorulmeliydi. 157

Bu turden

otoriter ifadeler, Baku-

oldugu soylenen toplumunu potansiyel ve baskt dunyasi haline getirir. nin'in ozgiir

156

Max.,s. 267,341,295.

157

Age.

s,

328, 341, 328, 345.

bir tiranhk

Devrimci Mraliji

Bakunin sadece goriinmez bir dikuiorkik kurmaya degil, yaygin bir devrimci siddet uygulamaya da hazirdir. Bu konuda gayet "Devrim, Devlet'in yikilmasi, savas demektir; insanlave nesnelerin tahribhii gereklirir." Uzulerek de olsa su goru-

dtirusttur:

nn

savunur: "Filozofiar, siyasal guclere karsi tarn bir yikim disinda hicbir giivence olamayacagim anlamamislardvr." Ayzamanda, terorizmin gercek bir toplumsal devrime yabanci ol-

sti israrla

m

dugunu one

surer:

terorizm toplumun ve tarihin kacmilmaz

uriinlerinden baska bir sey

olmayan

bireyleri

hedef almamahdir.

"Kasirga" gecip gittikten sonra, gercek sosyalistler "sogukkanh 158 katliam"a karsi cikmalidirlar.

Bakunin, daha sonra, grev gibi bazi iktisadi mucadele bicimlerini tavsiye etti. Bunlar iscilerin nihai mucadele icin egitilmelerini saglayacakti. lsci kooperatiflerine karsi cikmasa da,

bunlann toplumu teineiden degistiremeyeceklerini ve buyuk sermaye ile rekabet edemeyeceklerini isaret etti. Basanh olmalan halinde bu kooperatifler fiyatlann yam sura ucretlerin de dtismesine yol acacakti. Degisimi saglayacak ajanlara gelince, Bakunin siirekli olarak koyliiler ile sanayi iscileri ittifaki

savundu. Kent

alabilirlerdi,

mamah

iscileri

arasinda kurulacak bir

devrimci harekette

inisiyatifi ele

ancak koyluliigiin devrimci potansiyelini azimsa-

ve onlann destegini

kazanmaya cahsmaliydilar,

Bakunin, olgun siyasal felsefesini olustururken bile sadece azmdan deteoriyi temel almadi. Fikirlerini pratige gecirmek, en yoluyta dogrulamak icin hep firsat aradi. Bizzat katildigi L870 Lyon ayaklanmasinm basansizliga ugramasi toplumsal devrimin zaferine olan guvenini biraz sarsti, ancak kisa sure son-

neme

ra baslayan ve 1871

Martindan Mayisina kadar

siiren Paris

Ko-

munii'min yaratngi buyiik toplumsal akust olus, umutlanm bir kez daha yukseltti. Buyuk bir bolumu devrimci bir hiikumet ve merkezilesmis Devlet isteyen jakobenlerden olussa da, komunarlarm cogu Proudhoncu idi ve yirminci arrondisse merit (Fr., ilce, idari bolge, c.n.)

komitesi

ile

Ulusal Muhaftz Teskilati mer-

kez komitesinin en faal uyeleri Bakunin taraftarlanydi. Bakupratik bir nin'in Paris Komunu'nii kendi inanclannin carpici ve ve acikcesur kamti olarak sevincle karsilamasi ve ona "Devletin 158

Agf.s. 372,376, 413.

Anar$izmin Tarihi

428

Va formullendirilmis inkan" demesi dogaldir.

Komim'un

yentlgi-

uzerine soyle yazdi: "Paris, en soyLu evlatlarmin kamyla lslan-

si

di. Birlesik gi,

uluslararasi

Avrupa gericiHginin orada carmiha gerdi-

insarthgin ta kendisidir." 159

Mazztni, ulusculuk karsiti oldugu icin Enternasyonal'e saldirdigi,

Komun'ii

ateist

buyrugu oldugunu

oldugu

ilan ettigi

icin asagiladigi ve Devlet'in

Tann

zaman, Bakunin hemen kaleme

sa-

nldi ve Mazzini'ye karsi yiizlerce sayfa yazdi. Bir Enternasyonaltstin

Yamti ba?hkh bir brosurde kendi ateizm ve maddecilik anlasavundu. Hemen ardindan Mazzitti'nin Siyasal Teolojisi

yisini

bashkh bir brosiir daha yazdi. Bakunin,

ytizyilin

"tamsmasiz en

soylu ve katiksiz kisilerinden biri" olarak gordiigu Mazzini'ye

duyuyor ve onu Marx'a tercih ediyordu, ancak onu "modagecmis dinin, metafizik ve siyasal idealizmin son yriksek rahi-

sayg] si

bi" olarak elestirmekten

de geri durmadi." 160 Bu brosurler Enter-

nasyonal'in Italya'da gu^lenmesine yardimci oldu ve anarsizm Italyan isci simfi arasinda

Marx, komunarlann

kok

saldi.

federalist

programinda

"iireticilerin oz-

yonetimi"ni gordii ve bunu "emegin iktisadi 6zgurle§mesinin gerceklestirilebilecegi

Engels kaniti

ise Paris

nihai siyasal

Komunu'nun

form" olarak betimtedi. 161

"proletarya diktatorlugu"nun ilk

oldugunu soyledi. Gerek Marx ve Engels' in gerekse Le-

Komunu'nu proletarya devriminin bir modeli olarak selamlamalan, oysa Komun'Un Devlet mekanizmasini bir vurusta nin'in Paris

yok etme girisiminin Proudhon ve Bakunin'in anarsist ve federalist fikirlerine daha uygun olmasi tarihin bir ironisidir. nal

Komun'ii birlikie ovmeleri Marx ve Bakunin'in Enternasyoyeniden saflasmalanni engellemedi. Paris Komu-

icinde

nu'nun yenilgiye ugramasi, kongrenin 1871'de Paris'te toplanmasim onledi ve Londra'da toplanan konferansa Bakunin'in Jura Federasyonu'na mensup taraftarlan davet edilmedi. Onceki iki kongre her turlii felsefi ve siyasal ilkeden kacinmis ve sadece "her siyasal hareketin tabi kilinmasi gereken buyiik hedef olarak

6zgurlesmest"ni savunmustu. Baku nine i muhaolmadigi kosullarda Marx, siyasal iktidarm fethini Enter-

iscilerin iktisadi

lefetin

159

Dol.,$. 264.

160

Uhning.s. 214.

161

Marx, "Civil 292, 294.

War

in France",

Marx

ve Engels, Selected Worhs, op. dr.

s.

Michael Bakunin

nasyonal'in zoranlu

(

J;c.ni liik

programinm

429

Fanatigi

pa rcasi olarak

biin'inlcyici bir

kabul etmekten ka^inmadi. Bakunin'e gore Marx, "genel Knnscy diktatorliigu" kurmayi sonuc olarak En-

basarmisti. By, "Marx'in kisisei tliktalorlugu ve

ternasyonal'in

onun baskanliginda muazzam ve korkunc

Devlet'e donUsmesi"

idi.

bir

Marx'in bitimsel sosyalizmle onerdigi,

diye yaziyordu Bakunin, "biitun despot hukumetlerin en kotusii

olan

...

yeni bir sosyalist Alimhr

toplumunun orgutlenmesi ve

y6neulmesi"dir. 162

Marx, Kasim 1871'de Bakunin'in "her turlu teorik bilgiden yoksun bir adam" oldugunu ve program dedigi o "cocuk ki tabi" y la kendi "Enternasyonal i^indehi En ternasyo nal "in in propagandastni yapmaya cahstigini yazdi. Bakunin'in ogretisi iizerinde

durmaya degmezdi, gunku "kisisei bir kendini kanitlama $abasmdan ibaret" idi. 163 Engels de Bakunin'in "tuhaf teorisi"nin Proudhonculuk ile komunizmin bir kansimi oldugunu yazdi, Devlet'i ortadan katdirilmast

gereken bashca kotuluk olarak go-

ruyor ve sermayeyi yaratanin Devlet oldugunu one suruyor, sonuc olarak siyasetten tamamen cekilme stratejisi izliyor ve Enternasyonal'in

orgutiinU

Devlet'in

yerine gecirmek

istiyordu.

yanlis yola girmisti. Bir toplum-

ve Engels'e gore Bakunin devrim olmadan Devlet'i ortadan kaldirmak sacmahkti, gunku "toplumsal devrim tarn da sermayenin ortadan kaldmlmasi"

Marx sal

idi.

164

Son savas Eylul 1872'de Lahey'de loplanan Enternasyonal Kongresi'nde gerceklesti. Marx nin'in gizli htifaki

ilk

kez Kongre'ye

konusunda Engels

ile

birlikte

katildt.

Baku-

Genel Konsey'e

bulundu: "acikhk ve aleniyetin bu uzlasmaz savunuculan, yiiksek rahip Bakunin'in buyrugu alunda tuzugumuzu hice sayarak, Enternasyonal' in bagnnda, seksiyon-

bir not yazarak su iddiada

olmaksizin onlarm yerini almayi amaclayan ger^ek dernek orgutlemislerdir," 165 Onu Necayev ile birlikte Rusya'da gizli bir dernek kurmakla, Ne<;ayev'i ise Kapital gevirisi icin komisyon veren bir yayinciya tehdit mektubu yazmakla suclann

bilgisi

bir gizli

162

Dol.,s. 292, 295.

163

Marx'tan

F. Bolte'ye,

23 Kasim 1871, Marx ve Engels, Selected Works, age,

s 682-3.

164

Erigels'ten Tlieodor

Cuno'ya, 24 Ocak 1872, Basic WHlings on

Philosophy, der. Lewis S. Feuer, Fontana. 1969,

165

Archives,

II,

276.

s.

481

Politics

and

Anat$izmin Tarihi

430 ladilar.

kendi

Aynt zamanda Bakunin'in, Fransa, Ispanya ve halya'daki gruplarim denetlemeye cahstigint iddia ettiler.

tttifak

Marx'in damadi Paul Lafarque bashca bilgi kaynaklanydi,

Kongre'de Bakunin ve

yakm

arkadasi James Guiliaume En-

ternasyonal 'den ihrac edildi. Marksist olmayan cogunlugun de-

netiminden kurtulmak

ancak kisa sure icinde

icin

orgutun merkezi

coklii.

New

York'a tasindi,

Engels "Otorite Uzerine" bashkh

denemede, modern teknoloji insana "toplumsal orgutlenmeden tamamen bagimsiz gercek bir despotizm" dayattigi icin otoriteden yoksun bir orgutlenmenin imkansiz oldugunu yazdi, Devlet formundaki siyasal otoriteyi bir darbede yok etme dusun-

bir

cesi sagmaydi,

seydir;

nufusun

Cunkit "devrim, kesinlikle, var olan en otoriter bir bolumunun kendi iradesini, diger bir botiime

dayatma eylemidir,

I66

Anarsistler 1872'de Isvicre'deki St Imier'de, sadece ekono-

mik mucadeleyle ugrasan tamamen ozerk ulcsal gruplardan olusan gevsek bir birlik halinde yeni bir Enternasyonal kurdular (jura, Italya ve tspanya'dan gelen delegelede). Orgutun Bakunin tarafindan tasarlanan programi devrimci sendikalizmin temelini

olusturdu: "Kapitalizme kar$i emegin iktisadi mucadelesinde daya-

msmaiun

orgiitlenmesi." 1 ^ 7

Marksist kampin, Bakunin'in bir Rus casusu oldugu ve paraya

duskun oldugu

iddia larmi yeniden canlandirarak ki§iligi kat-

yontemdi. Ancak bu suclamalann esasicurutmek zordur. Marx'in merkezciligine ve otoriterligine karsi yuruttugu kampanyanin en haramli noktasinda Bakunin, letme taktikleri

rezil bir

ni

hie kuskusuz, Entemasyonal'i yonetmeyi amaclayan, gizli, mer-

kezi ve hiyerar§ik bir orgut

na yazdigi bir mektupta

kurmaya

tttifaki

cahsti, Ispanyol taraftarlan-

"Enternasyonatin bagnnda, onu

devrimci bir orgut haline getirmek, siyasal-dinsel- burjuva gericiligini

tamamen yok elmek ve butun iktisadi, yasal, dinsel ve siyakurumlanm tahrip etmek icin yeterince orgutlenmis

sal devlet

bir

guce

...

donusturmek

icin

kurulrnus

gizli bir

dernek" olarak

betimledi. 168 Guillaume'un da dogruladigi gibi, Ittifak, ilkesel

otarak "informel bir devrimci kardeslik" orgutii olacak, kisiler kitabi kurallardan

ama

cok sempati bagiyla birbirine bagh olacak,

hie kuskusuz, Enternasyonal icinde gizli bir hucreler sebe-

166

Marx

167

Dol.,5. 303.

168

Mmerialy,

ve Engels, Basic Writings,

(II,

263-4.

s.

521, 522,

Michael Bakunin

<

>~t>tttttik {

kesi de olusturulacaktt," lt>y Anarsi^i Urihci

km

"deyim yerindeyse

gizli bir

431

anatigi

Max

Nettlau,

Ittifa-

dernuk" oldugunu teslim etmis-

170

Ote yanda Bakunin Arsivi'nin eski editoru Arthur LehIttifakm, 1869'dan sonra "su ya da bu bicimde yeniden insa edilmis" olabilecegini kabul etse de, Enternasyonal lir.

ning,

gizli

icinde var olmadigmi israrla behrtmistir. gizli

171

Ancak Bakunin'in

dernekleri ne kadar belirsiz ve gercekdist (tutarh bicimde

olmamalan antaminda) olursa olsun, onun anarsist strateji nosyonuriun merkezinde yer almaya devam etti, Bakunin, Bruksel'de yayimlanan La Liberie gazetesine yazdivar

gi

ama gondermedigi

bir mektupta konumunu hakh cikarmaya Marx'a ve taraftarlanna duydugu ofkeyi di$a vurdu, Devyok edilmesinin proletaryanin devrimci siyasetinin acii ve

cahsti, let'in

yegane hedefi olmasi gerektigi inanemi bir kez daha dile getirdi. Ote yanda Marksist ler adanmis Devletciler olmaya devam edi"Onlar, iyi Almanlar olarak Devlet iktidarma taparlar ve ister istemez siyasa! ve toplumsal disiplinin peygamberleri, yorlardi.

yukandan asagiya nuculandtrlar.

"

insa edilen toplumsal duzenin en buyiik savu-

U1

Bakunin, Marx'in iktisadi belirlenimciHgmi de degerlendirOlgulann fikirlerden once geldigini uzun sure savunmustu. Ideal olanm varolusun maddi kosudanna kok salmis, bir cicek oldugunu soyleyerek Proudhon'u; "enteiektuel ve ahlaki, siyasal ve toplumsal butun insanhk tarihinin, insanhgin ikusadi tarihinin bir yansimasindan baska bir sey olmadigi"ni one surerek di.

Marx'i izledi. 173

Bu kez, iktisadi temel siyasal ustyapiyi belirlerustyapmm da temeli etkileyebilecegini one stirdu. Bakunin'e gore, Marx soyle der: "Yoksulluk, siyasal koleligt, Devlet'i uretir. Ancak bu ifadenin su sekilde tersine cevrilmesine izin ken,

varhgmm zorunlu bir kosulu olarak yoksullugu yeniden uretir ve surmesini saglar; o vermez: 'Siyasal iktidar, Devlel de, kendi

halde, yoksullugu ortadan kaldirmak icin Devlet'i kir!'

"

174

Ve

tarihte iktisadi ve siyasal

yikmak

gere-

olgulann kacimlmaz

bi-

169

Dol.,i. 38.

170

Max.,

171

Lehning, "Bakunin's Conceptions of Revolutionary Organizations and their

44.

s.

RoU: A Study of his Secret C.

Abramsky, 1974,

172

Dol.,s. 277.

173

Shan,

174

Do!.,

s.

s.

126.

282.

s.

74.

Societies", Essays in

Honour o/E.

H. Carr, der.,

Anav$izmin Tarihi

432

cimde baglantih olduklanni kabul ederken, Marx'in gecmisteki butun o lay arm ilerici oldugn goru^unu redded er. Bu reddiye 1

ozellikle, tarihin

"msanhgin

mamn

k is it la n

kes, infi kle

zaferi, ihtisadi ve

mam is

toplumsal dayani}-

ve kendiliginden orgutlenmesiyle

ki$isd ozgurlitk ve bagirmizligm -maddi, entelektud ve ahlaki- en tarn

bicimde jethi ve gercehle$tirilmesi"nden baska bir $ey oltna-

yan "yiiksek amaci"yta gecmisteki olaylann cehsiigi aciga

zaman

ciktigi

gecerlidir. 175

Bakunin, Marx'in tarihsel maddecilik anlayismi, her

irkin,

halkin ve ulusun ozet karakterinin tarihteki onemini vurgulayarak degerlendirdi. Ornegin, isyan

ruhunun Alman halkina kiyasyogun bicimde bulunan bir

Latin ve Slav halkinda cok daha

la

icgudii

oldugunu iddia

etti.

Yurtsevertik ve vatan sevgisinin de

dogal bir tutku, bir dayanrsma tutkusu oldugunu dusuniiyordu

Bu tutku geleneksel hayat oruntiisiine icgudusel bir baglihgi ve bir baska hayat tunine karsi du§manligi kapsar.

O

halde, o "bir

yanda kolektif egoizm, dte yanda savas"tir. Kokleri insanin "hayvans ihgi"n dadir ve uygarhgin geli§imiyle ters orantihdir. Ulusal-

hk

da, tipki bireysellik gibi, dogal ve toplumsal bir olgudur, an-

cak evrensel degerlerle a$ilanmahdir. Bu nedenle Bakunin, bir "proleter yurtseverligi" formunu tavsiye eder. Bu yurtseverlik kapsam bakimindan Enternasyonalist olsa da, yerel baghhklari

hesaba katar. 176 Nihayet Bakunin, Marx'in kent protetaryasimn en

ilerici

ve

devrimci sinif oldugu gorusunu reddeder, cunkii bu yaklasim fabrika i§eilerinin "kirsal proletarya" iizerinde hakimiyet si

anlamina gelmektedir. Kent proletaryasmi oncii

kurma-

sinif olarak

bakimindan en az toplumsal ve en bireyci olan formudur, Tam aksine Bakunin "proletarya cicegi"nin, Marx'in "Itimpen proletarya" diyerek kucumsedigi, en ezilmis, en yoksul ve yabancilasmis kesimden olustugunu dusunur. $6yle der: "Burjuva uygarhginin neredeyse hig kirletemedigi bu 'ayaktakimi'mn, o 'giiruh'un, kendi icsel varhginda ve ozlemlerinde, kolektif hayatinm olanca yokluk ve sefagormek,

nitelik

"isci aristokrasisi"nin bir

letinde, gelecektekt sosyalizmirt biitvin

sunuyorum...

"

177

tohumlanni

Rakunin de lumpen proletaryayi romantiklestirdi.

176

Ages. 310-11. Max.,s. 227,325,235,

177

Dol.,

175

s.

tasidtgini dti-

Tipki Marx'in proletaryayi ideal lestirmesi

280, 294.

gibi,

Michael Bakunin

Hayatinm son yillannda

konusunda

giderek

artan

O^m/ni;

433

I-'uiidtigi

LiukiiuiN loplumsal

bir

kotiimscrlige

devrimin

zaferi

Fransa-

kapildi.

Prusya savasi Avrupa'da devrime ynl avmatnis ve Rusya'da isyan

cikarma girisimleri pek ba^anh olamamisti. I872'de yasal bilinci ve isyan

Ne

ruhu

icin besledigi

kitlelerin si-

umutlar dibe vurdu:

yazik! Kidelerin, curumii?, merkezilesmis devtet<;i uygarhgin

oldflrucu etkisiyle,

tamamen gucten diijtugunu soyleyemesek

kendilerini derin bir moral bozukluguna, tiklerini

duyumsuzluga

de,

terk et-

kabul etmek gerekir. §askin ve yozlasmts bir vaziyette, bl-

durucii bir itaate ve tipki koyunlar gibi tam bir teslimiyete cekilmislerdtr, £esitli scimtiruciiler icin dafia elverisli ve tecrit edilmis,

bolunmiis,

muazzam

yapay bicimde

bir surflye dbnujturtitmujler-

Bakunin erken yaslanmis, Rus hapishanelerinde ge^irdigi yillar ve siirekli hareket halinde ge?en zor bir hayat saghgim bozmus26

tu.

Eyltil

1873

biraktigini ilan

tarihi i bir

mektupta, profesyonel devrime iligi

etti:

Sisyphus kayasini her yerde zafer kazanmakta olan gerici gii^lere karji

yuvarlamaya devam etmek

itianca bile artik sahip

icin gerekli giice, hatta gerekli

olmadigimi htssediyorum, Bu nedenle mii-

cadeleden cekiliyor ve degerli cagdaslanmdan tek bir $ey

istiyo-

rum: beni unutmalanni. 1TO

Italyan yolda§i Carlo Cafiero'nun yardimiyla kendisi ve ailesi icin

Locarno yakinlarinda bir ev satin

alindi, a

ma

huzura kavu-

§amadi. Ev cok pahah geldi. Bakunin, Lugano'ya tasinmak zo-

runda kaldi ve hayatinm son eski devrimcinin

iki

yihni orada gecirdi.

Ne

var ki

ozsuyu h&\& yiikselebiliyordu: Mayis L874'te

Bologna vilayetinde patlak veren son bir ba^arrsiz ayaklanmaya katilmak uzere emeklilige ara verdi. Ancak bu olay dus kinkligini

daha da

artirdi ve

§ubat 1875'te anarsist cografya uzmani

Elisee Reclus'e "bOyiik bir

umutsuzluk" icinde oldugunu yazdi.

"Kitleler arasinda kesinlikle hicbir devrimci

dusunce,

umnt

ya

da tuiku" yoktu. Tek umut dunya sava^iydi. "Bu devasa askeri 178

Age.s, 309.

179

BaliunitUV, 316.

434

Anarfizmin Tarihi

da gee, birbirini yok edecekler. Kim bilir ne zaman!" 180 Kendisini bir dunya devrimini esinlemek gibi muazzam bir gorev ugruna tiiketen koca ^inar, nihayet altmis ikinci yasgununden hemen once, 1 Temmui 1876' da Berne' de oldu ve ayni kentte gomuldu. Ancak Bakunin'in hayati ve miicadelesi bo§a gitmedi. Emdevletler er ya

temasyonal icindeki lar

ilk tartismayi Marx kazanmis. oka da, olayBakunin'in merkeziyetcilik, Devlet, sosyalizm ve proletarya

diktatorliiguyle si cesitli

ilgili

uyanlarinm

Hep-

gegerliligini kamtlamistir.

derecelerde merkezi, burokratik ve militarist hale gelen,

genellikle kendi kendisini atayan ve yeniden ureten bir efiun yonettigi

Komunisi Devletlerin dogasina

icgoruleri

iliskin

kehanet niteliginde

Dogu Avrupa'dakt Marksist

vardi.

rejimler

dizisi

1980'lerde Halk Iradesi'ni yansitan bir kitle taranndan yikildi. Eski Sovyetler Birligi'ndeki ilerici giicler ise bagimsiz cumhuri-

yetlerden

olusan gevsek bir federasyon

istemekteler.

Tarih,

Marx'in degil Bakunin'in hiikmunu dogruladi. Sovyet bilimcileri, Bakunin'in gorunmez diktatorler nosyo-

nunu

Lenin'in disiplinli devrimciler

tan hoslarurlar ve

bunu

teorik

elili

kavramiyla kiyaslamak-

bakimdan "biiyuk

bir ileri

adim"

olarak goriirterdi. 181 Bakunin $iddet yoluyla devrim konusunda Lenin'in goruslerinden kesinlikle hostanir ve onun kendi deneti-

mi ahmda gizli oncuye olan inancini paytastrdi. Ancak Baiida en cok hatirlanan, Bakunin'in Marksizm elestirisidir, Anar§istler ile Marksistler arasindaki tarihsel anlasmazhk, Bakunin

ile

Marx

arasindaki farkhhklann abartilmasina yol acnusur. Asltnda her ikisi

de tarihsel maddeciligin bir formunu benimsemis,

cadelesinin toplumsal degisimin

sinif

motoru oldugunu kabul

m«-

etmis,

ozgiir ve esit bir ikisi

toplumu tarihin hedefi olarak gormusiur. Her de uretim araclan uzerinde kolektif mulkiyet istemi§ii. Aralanndaki ba§hca farkhhk siratejidedir. Bakunin parla-

menter

siyaseti reddetti, Devlet'in derhal

rin ve koylulerin

yikilmasim

istedi, iscile-

kendi kendilerini ozgurlestirmelerini savundu.

Ote yanda Marx, onun

"isci sinifinin asagidan yukanya ozgurce drguilenmesi"ne otan inancini "sacmalik" olarak kucumsedi. 182 Marx'in kdylulugu kirsal aptallar, lumpen proletaryayi ayak taki-

180

Bakumn'den

181

Bafeuiin, HI, 119.

182

Bki. Bakunin'in Slatism and Anarchy'si uzerrne Marx'in yaptigi yorum,

Marx, Engels

Elisee Redus'e, 15 Subat 1875, Dol.,

s.

354-5.

& Lenin. Anarchism and Anarcho-syndicalism,

s.

152.

435

Michael Bakunilt O^nrliifc Frtnatigi

mi olarak kiicumsedigi

yerde, Bakunin her ikisinin de devrimci

dusunuyordu. Marx'in siyasal ikudann fetyaptigi cagnya Bakunin once iktisadi ozgurlesme

potansiyel tasidigini

hedilmesi icin

halkin isteyerek karsi ?ikti. Bakunin devrimin gerceklegmesinde

kendiliginden iradesinin rolunu vurgulayarak Marx'in belirlenimciligini yumusatn.

Aralanndaki teorik farkhhklann otesinde Bakunin ve Marx farkh dunya goruslerinin sembolleri haline geldiler. Bakunin geatak, nellikle daha cezbedici bir kisilik olarak sunulur: c6mert, 183 Bakunin aceleciydi ve Marx "ozgur ruhun" cisimlesmis hali. ve etkileme yetenegini cezbetme hie kuskusuz onun insanlan

kiskandi. Bakunin insanlann buyiik hayranhk

duyduklan

bir

ozellige sahipti: "sallanan eski dunyayi yikmak ve yenisinin temellerini atmak icin daima gerekli ve en buyiik dahilerin ozelligi 184 Ancak kavgacihgina ve butun olan belah ve vahsi bir enerji." celiskilerine ragmen arkadaslanna karsi her zaman merhametli,

dusiinceli ve nazik oldu, Bir insan ve yazar olarak Bakunin'i niteleyen en sasirtici ce-

liskilerden biri, insanligin esitligi i?in

cagnda bulunurken, ulus-

gu ve irkci olabitmesi, Almanlan ve Yahudileri otoriter, Slavlan Sonsuz ise kendiliginden ve ozgiirliik asigi olarak gormesiydi. ozgurluk cagrisirun karsisinda, kendi gizli derneklerindeki insanlara onderlik etme ve onlan denetleme arzusu yer ahr. Toplumsal uyumu ve bansi giizel sozlerle savunurken, "seytani lutkular", "kan ve ate?", "topyekun imha", "yikim fminasi" "her 185 ?eyi mahveden, tahrip eden, siddeili heyelan" vb. soz eder.

Wagner'e

cesitli

melodiler icinde hep aynt parcayi, "Miicadele ve

Ytfam"\ tekrarlamasini

maz.

185

tavsiye

ettigini

ogrenmek

sasirtici

ol-

Bakunin'in kiyameti andiran fantezilerinin cinsel guc-

suzlugunden kaynaklanmis olabilecegi sonucuna varmamak zordur.

basma bir erdem olduguna inanmasa ve "terorizm teknigine guven" duymasa da, Bakunin'in "yok etmenin si187 Bakunin siirselligi"ni kutsayismda netameli bir §eyler vardir. §iddetin tek

lahi akla, baskiyi iknaya tercih 439-40.

183

Carr,

184

Shati,

185

Mendel,

1S6

Aldred, Bafeunm,

187

Jo!l,

s.

$.

142. s.

425, s.

The Anarchists,

31. s.

67.

eden kucuk bir

yikici gelenegin

Anar$izmin Tarihi

436 ve siddet anarsizmirtin

kaynagmda yer

siddet iceren kaotik stirecini

hem

ahr.

Hem

ayaklanmanin

de hukiimetsiz bir duzenti

toplum hedefini betimtemek icin "anarsi" terimini aynmsiz bigimde kullanir ve boylece kansikhk ve siddetten ibaret olan popiiler anarsi

anlayisim dogrular. Aslinda, anarsiyi

ic

savas ve

yi-

kimla ozdesleyen Bakunin on dokuzuncu yuzyilin sonuna dogru burjuva toplumunu sarsan bombacilann ve suikastcilann arka-

smdaki

golgedir.

Bakunin'in goriinmez diktatorluk cagrtsi, militanlardan olusan

gizli

dernekler ve

kucuk oncu gruplara duydugu

inane, ister

istemez otoriter ve baskici tehlikelerle doludur. "Ozgurliik ancak ozgurlukle yaratilabilir" gorusii ile "sorisuz ozgurlugu" gerceklestirmek igin diktatorluk

kurmaya hazir olusu arasmda temel

bir celiski vardir. 188 Liberter hedeflere

ancak

liberter araclarla

ulasdabilecegini anlamayi ne yazik ki basaramaz, "Gercegin tut-

kulu arayicisi" ve "fanatik ozgurliik 2sigi"mn actk birliklerde ozgur tercihten cok gercegi gizlemeye ve hileye

akilci goriis ve

basvurmasi,

omegi

ister

istemez kisisel gtivenilirligini ve verdigi ahlaki

189

Iktidar aski onu oyle yozlastirdi ki, Marx'in devrimci diktatorliigu icin betimledigi tehlikelerin kendi gorusleri icin de ayni sekilde gecerli olabilecegini gormeyi tuhaf bir bizayiflatir.

cimde basaramadi, 190 Halkin icgudtilerini bilincli taleplere donusturmeyi amac lamas ma ragmen, onun oncusunun, Marx'inkinden daha fazla sonumlenecegini dusiinmek icin hicbir neden yoktur,

Bakunin, biiyuk bir siyasal filozof olmamasma ragmen anarsist

ve sosyalist teoriye buyuk bir katkida bulundu. Bakunin'in

bakimdan

"entelektuel

sig"

olmayan ve "kliseteri temel almak" zemin olusturdu ve insanla-

tan cok uzak olan anarsizmi yeni bir

ra izleyebilecekleri bir yol gosterdi. 191 Uluslararast

lumsal devrim isteyen

alanda top-

Rus oydu. Devlet cozumlemesinde, burokrasiyi modern isbolumiinun kacimlmaz sonucu olarak goren Max Weber' ve "demir oligarsi yasasi"yla her siyasal orgutlenmenin bir teknik uzmanlar eliti ohisturacagim one siiren Robert Michels'i onceledi. Smif kavraminda koylulugun devrimci potanilk

i

188

5hatz,

189 190

Ken.,

164, 17.

Bk;, Clark, "Marx, Bakunin and Social Revolution", The Anarchist Moment,

19!

s.

s.

Kelly,

s. s.

73-4.

186.

Michael Bakunin:

I

437

hr^mliilt Farwtigi

bu yuzyikla, Rusya, Ispanya, Cin ve Kuba'da gerceklestirilen butun biiyuk devrimlerle dogru Ian m is tir. siyeline yaptigi vurgu,

"Lumpen

proletary a "nin devrimci potansiyeline

Yeni Sol'un ideolojik dagarciginin onemli

duydugu inane

bir parcasi olmustur,

Bilimin ve bilimle ugrasan elitin o to rite r tehlikelerine yonelttigi

daha sonra Frankfurt Okulu, ozellikle de Herbert Marcuse tarafindan gelistirildi. 1968 Paris ayaktanmasi sirasinda Bakuninci sloganlar kentin duvarlannda yeniden belirdi: "Yikma diirtiisu yaratici bir diirtudur." Modern devrimin gercek peygamberi elestiri

Marx degil Bakunin'dir. Uzun donemde Bakunin'in en

iyi

imgesi, Kiiise ve Devlet'in

kanli bicimde yikilmasini savunan barikatlardaki devrimcinin

ozerk komtinlerin gonullu federasyonu temelinde ozgiir

degil,

bir topluma

iliskin

makul gorusler

gelistiren derin bir dusiinu-

rtin imgesidir. Verdigi mesaj, Birinci Enternasyonal'in mesaji,

cilerin

ozgurlesmesinin bizzat

isgiier

cek bir gorev olmasi gerektigidir,

dokuzuncu yuzydin

ikinci

tarahndan yerine

Onun

tarihsel

yansinda anarstzm

is-

getirile-

onemi, on

fikirlerinin isci si-

mft hareketi icinde yayilmasina yardimci olmasindan kaynaklamr. Ozellikle Fransa, hareketleri arasinda, la

Italya,

lam

aktardan onemli bir etki

jik kokleri

lerinde

Ispanya ve Latin Amerika'daki

yaratti.

Ispanyol Devrimi'nin ideolo-

hem

Bakuninci toprakta,

hem

isci

bir hakimiyet degilse de, sonrakt yuzyi-

anarsistlerin liberter ozlem-

de bazilannin saldirgan oncu orgutler kurma hazir-

liginda derinlere ulasti, Ikinci Diinya Savasi'ndan

nn

bu yana Bakunin sadece

ogrenci harekederinin degil

ellerin

de

ilgisini cekti,

Onun

Noam Chomsky

kendiligindenlik kultu, devrimci

iradeyi ve icgudusel isyani yuceltmesi, isci denetimini si,

altmisla-

gibi entelektu-

halkin yaratici enerjisine olan inanci ve bilim

savunmabutun

elestirisi;

modern teknolojik Devletlerdeki gene isyancdan cezbetChe Guevara bile "yeni Bakunin" olarak selamlandi. Bakunin'in bdlunmus bir toplumda butunltik arayisr, hastahkh bir bunlar, mistir.

romantizmin ya da dengesiz

bir

ruhun uriinu

degil,

yabancdas-

mis bir dtinyada kisinin kendi insanhgmi geri almak icin gerceklestirdigi

cesur ve esinleyici bir girisimin uriinudur.

Peter Kropotkin:

Evrimci Bir Devrimci

&

Kropotkin en cok, cografya uzmam, Kar$ihkh Yardimla$ma'nm yazari ve

onde giden Rus devrimcilerinden

biri olarak taninir.

On dokuzuncu rudtir.

yuzyihn en sistemaiik ve derin anarsist dusiinuAnar§izmi bilimsel bir temele yerlestirmeye cah?ti ve

onun doga ve toplumdaki mevcut egilimlerle bir oldugunu one surdu. En onemlisi, anar$ist teoriyi komunist yonde geli$tirdi ve basinin anar$izmi $uursuz terorizmle giderek daha cok ozdejledigi bir sirada

ona

felsefi

sayginhk kazandirdi.

Peter Kropotkin, 1842'de,

I.

Nikola'mn otokradk ?arhk do-

neininde yiiksek Rus aristokrasisine

mensup

bir ailenin icinde

diinyaya geldi. Babasi imparatorluk ordusunda subay, Moskova'da buyiik bir evin sahibi ve ytiz altnus mil otedeki Kaluga vilayetinde bin

iki

yuz serfin cah^tigi bir malikanenin sahibiydi.

Peter, ser fieri ni kirbaclatan, istekteri disinda evlendiren ve ceza-

landirmak

i?in askere

gonderen babasiyla pek az

Kiiciik yasta serflerin gercekte "insan"

yakm

ili§ki

kurabildi.

olup olmadiklanm sor-

kardesi Alexander's gore, babalan

"ig-

renc, kindar, inatgi ve cinvri," ustiine usiluk hilekarbiriydi.*

Co-

du. 1 Kendisine en

1

Bkz. Martin A. Miller, Kropotkin, Chicago University Press, 1976,

2

Alimi, George

Woodscock

&

s.

12-

Ivan Avakumovic, The Anarchist Prince:

ographical Study oj Peter Kropotkin, T. V.

Boardman, 1950,

s.

15.

A

Bi-

Anarjijmin Tarihi

440

cuklar kendilerine romantik hazlar asilayan annelerini tercih ettiler. Peter iyimserligini annesinden almis olabilir. Bu iyimserlik

yuzunden ilerlemeye duydugu giiven zaman zaman kadercilige varabiliyordu. Daha sonraki hayatinda kadinlara gosterdigi abartilmis saygidan da annesi sorumlu olabilir. Ne yazik ki, erken oldu ve oglu "lanetli uvey anne"ye asla alisamadi. 5 Peter, iginde bir cografya uzmani olma istegini atesleyen kirlarda teselli buldu. Onda merak arzusu uyandiran bir ogretmeni oldugu icin sanshydi, Moskova'da yapilan bir balo sirasinda gene Kropotkin

L.

Nikola'nm dikkatini cekti ve Rusya'nm en

segkin askeri akademisi olan Hi2tnet Mufrezesi'ne kabul ediidi.

Bos zamanlannda edebiyat ve

felsefe, Voltaire

ve Kant'm eserleri-

okudu ve biiinie, ozellikle de astronomiye duydugu Tanndan degil dogadart esinlenmeye yoneltti: ni

ilgi,

onu

Hayat ve evrim olarak anladigim evrenin sonsuz varhgi benim icin ytiksek siirsel dusuncenin

hem gi-

canli

hem

tukenmez

de cansiz dogayla

bir kaynagi oldu ve

insamn

duygusu -doganin

siirselli-

birligi

zamanla benim hayat felsefemi olusturdu. 4

Gene bu donemde Kropotkin, Moskova'daki

gesitli

fabrikalan zi-

ve "makinenin stirselligi"ni ve kisinin onlan kullamrken duyabilecegi hazzi degerlendirdi. yaret

etti

Kropotkin askeri akademide dylesine basanh oldu ki, Hizmet Mufrezesi'nin basina getirildi ve yeni Car 11. Alexander'm kisisel

maiyetine alindi. Onceleri Kropotkin Imparatordan derin

bicimde etkilendi ve 1861'de

kahraman olarak likle

serfleri ozgurlestirdigi igin

onu

bir

ancak rejimin giderek sertlesmesi, ozelImparatorun 1863'te Polonya ayaklanmasmi ezmesi, sonungordii,

da saray siyasetinden ve genelde hukumetlerden sogumasina neden oldu. O siralarda Alexander Herzen'in gikardigi Kutup Ytldtzi adh dergiden etkilendi. Derginin kapagina 1. Nikola'nm 14 Aralik

n

1825 ayaklanmasindan sonra

asttgi bes

"Dekambrisrin basla-

resmedilmisti, Derginin icerigi ise Kropotkin'in Rusya'daki

guclti radikal gelenekle iliski

simf arkadaslan igin

ilk

kurmasmi

sagladi. Kisa sure sonra

devrimci gazetesini gikardi. Gazete Rus-

ya icin liberal bir anayasayi savunuyordu. 3

Age,

4

Peter Kropotkin, Memoirs of a Revolutionist., ier., Allen Rogers, Cressec, 1988, s. 91.

s.

23.

Peter Kropotkin:

f

vi inn

1

Hit

441

Devrimci

Askeri akademiden sonra Kmpoikin dogu Sibirya'daki bir Kazak alayinda askeri yonetki olarak bes yil gegirdi. Yaptigt is bolgeyi biiyiik bir coskuyla kesf'ctmcsini sagladi. Bu hayat ona

goreneksel uygarhgin disinda yasamak igin ne kadar az seye

oldugu nu

yac,

ogretti. Yaptigi arastirmalar

ihti-

daha sonra bir cograf-

uzmani olarak edindigi sohretin temelini olusturdu ve bu alana onemli katkilarda bulunmasim sagladi; Asya'nin yuzey sektllerini cizdi. Hayvanlann davramslanni yakindan gozlemlemesi onu Darwin'in teorisini farkh bigimde yorumlamaya ve isbirliginin evrimde en onemli faktor oldugunu savunmaya yoneltti. En onemlisi, koylulerle ve onlann komunleriyle kurdugu iliskiler, ha kin dayamsmasina ve yaratici kendiligindenligine kahci bir inang beslemesine yot agti, Koylulerin kendiaralannda dogal bicimde kurduklan basit ve esit iliskilerden, onlann "ictenliya

1

gi"nden hostandi.' Sibirya'da gecirdigi yillar baska bakimlardan igin

onemli oldu.

icin

gergekten yararh bir

"Idari

da Kropotkin

mekanizma" aracihgiyla halk kitleleri sey yapmanin imkansiz oldugunu 6g-

rendi. Tolstoy'un onderler ve kitlelere iliskin goriislerini paylasti,

komuta

ve disiplin ilkesi

ile

ortak an lay 15 ilkesi arasindaki

farkhhgi degerlendirmeye basladi. Koylulerle birlikte yasamak,

onlarm toplumsal

orgiitlerinin

karmasik formunu gormek kafa-

sinin icinde 'isik selleri" biriktirmesini sagladi. Gordiiklerini da-

ha sonra yapugi okumalar sayesinde daha

iyj

anlayacakti,

Cok

sonra, hatiralannda sunlari yazacakti: "gegmiste iizerine titredi-

nana mi

gim Devlet

disiplinine olan

bir anarsist

" olmaya hazirdrm. 6

i

Kropotkin 1867'de baskent

St.

Sibirya'da kaybettim. Artik

Petersburg'a dondu, Cograf-

ya Dernegi'nde sekreter olarak
nu'yle

negi

ilgili

haberler geldi. Biitiin

onda Avrupa Devrimi'ne

1871'de Paris

Komu-

kusurlanna ragmen Komun

iliskin

or-

umutlar uyandirdi. Daha

sonra Komiin'e "biiyUk bir toplumsal devrimin habercisi; gele-

cek devrimlerin baslangtg noktasi" diyecekti. 7 Ancak Paris alevler igindeyken, Kropotkin Isveg ve Finlandiya'daki buzutlan kes-

fetmek igin yola

cikti.

Dogra

bir

sonuca vararak, buz ortusuniin

84.

5

Age,

6

Agt,s. 147-8.

7

The Commune oj Paris, der. Bicolas Walter, Freedom Press, 1971.

S.

Anax$izmin Tarihi

442 bir

zamanlar butiin Kuzey Avrupayi kapladigini ve Avrasya'mn bir collesme donemi yasadigmi saptadi. Ertesi yd ilk kez Ban Avrupa'ya gitti. Isvicre'de Birinci En-

uzun

ternasyonal'in liberter

kanadindan (o sirada

federalistler deni-

yordu) Jurab saat yapimcdanyta tamsti. Ozellikle Jura Federasyonu Buhen'Cmn cetin editoru ve Bakunin'in dostu James Guil-

laume

lie yakin iliski kurdu. Guillaume, Paris Komimu'nde, "sozcugun tam anlamiyla gercek bir anarsi durumu"na yol acan

bir "federalist devrirrT goruyordu, 8

Jura federasyonu, entelekttiel bir otorite degil, daha cok manevi bir kisilik olarak hissedilen Bakunirt'den esinleniyordu. Daha sonra Kropotkin, Bakunin'in, Devlet'in feshedilmesini isteye-

modern anarsizmin oncu ilkelerini olusturdugunu ve koragmen "ashnda bir komiinist" oldugunu

rek

lektivist ifadelerine

dusundii. 9

Bakunin ve liberter delegeler Marx'in denetimindeki genel konseyle ctkan anlasmazltklarla ugrasiyorlardi. Konsey sadece bir haberlesme burosu olmakta yetinmiyor, hareketi ydnetmek ve parlamento secimlerine katilmak istiyordu. Daha sonra Kropotkin, bu tartismamn "anarsizmin ilk kivilcimr'm atesledigini iddia

eiti,

cunkij tarnsma, insanlann, kokeni ne kadar demokra-

hukumetin kotulukleri tizerinde diisunmelerini saglamisu. 10 Daha sonra soyle dedi: "daglardan inip geldigimde, tik

olursa olsun

saat yapimcdanyla bir hafta gecirdikten sonra, sosyalizm konusuadaki goruslerim berraklasti. Arttk bir anarsisttim." 11

Petersburg'a

donen Kropotkin

egitim

nihilistlerin ve

narodnikkrin

duymaya basladi. Nihilistler Rusya'nin gormus simflarimn butun hayaum etkilemislerdi. Uygar-

radikal siyasetlerine

ilgi

hgm goreneklerine saldirmislar ve gunltik hayattn adetlerini donustiirmeye cahsnnslardi, Herhangi bir otoriteye boyun egmeyi reddettiler ve

butun kurumlan sadece kendi akillarmm istgmda

cozumlediter. Kropotkin onlardan etkilenmis ve "bireyin haklanni benimsedigi ve her turlu ikiyiiztulugu reddettigi icirt" nihilizmin daha yiiksek bir erkek ve

$ 9

Kropotkin,

10

Memoirs,

11

Age.

alinti,

Avrich, "The Paris

"Modern Science and Anarchism' der. Roger Baldwin, Vanguard Press, 1

,

s.

s.

188.

185,

kadm

tipine

dogru atilmis

Commune", Anarchist

ilk

Portraits, s. 23.

Kiopothin's Revolutionary Pamphlets,

New York,

1927,

s.

166,

443

Peter Kropotkin: F.vrimci Bit Devrimci

adim oldugunu dusunmustu. 12 Altmislann basinda narodmhler

nihilist

hareketten ayrdarak

geli§tiler ve halkla (narod) birlikte yasamaya ve

onu egitmeye

gittiler. Devrimci populizm ile felsefi maddeciligin bir kansimim benimseyerek, geleneksel Rus mir'i ya da koy komunu cizgisinde gonullu ureticiler birligint temel alan yeni bir loplum istediler.

Kropotkin hemen donemin en populist devrimci orguUi olan Caykovski Cevresi'yle birlikte hareket etmeye basladi. Onlarla iki yd gecirdi. Daha sonra, "ortak he deft e sikica birlesmis, karsilikh ihskilert engin ve incelikli erkek ve kadmlardan oJusan bir aile" icinde yasadigini sbyleyecekti.

Aralannda gecici de olsa

olmamisti. 13

Gercekten de siki baglan olan bir sempati grubu olusiuruyorlardi, Ancak Kropotkin bu birligi biraz abartmts olabilir. Ornegin, yakin dostu Sergey Kravcinski o sirada Kropotkin'in "teorik kanaatterinde cok distayici ve kati" tek bir anlasmazlik

oldugunu diisunuyor ve onun "asm anarsik prograrm"ndan koptugunu itiraf ediyordu. 14 Cevrenin cogunlugu militan olmayan ajitasyondan yanaydi, ancak Kropotkin koylti ayaklanmalanni, topraga ve mulke el konulmasini savundu. Kasim 1873'ie Bir Gekcch Sistem Sdealim Gercekletfirmeye Qili$maU nuyiz? bashkh uzun bir manifesto yazdi.

Bu onun

ilk siyasal bildirgesiydi

ve temel fikirlerinin bu-

yuk capta olustugunu gosteriyordu. Proudhon ve Bakunin gibi, toprak ve fabrikalan bizzat ureticilerin koy toplutuklan icinde sahiplenmelerini

ister.

Kafa ve kol becerileri birlestirilmeli, her-

kes gabs mail ve egitim gormelidir. Kropotkin, butun bu argUmanlann "her tiirlu merkezi otoritenin zararh oldugu fikrine ve

sonuc olarak anarsiye" goturecegini one surer. 15 Boylece hukiimetsiz orgutlenecek bir toplumu savunur. Bu, ancak iscilerin ve

tam Bu arada populist

toplumsal devrtmle ger-

koyliilerin bizzat yonetecekleri

bir

cekle^tirilebilirdi.

ajitatorler fikirlerini

h,

yayma-

konumundan yerine emek cek-

orgutten halka ileimeliydiler. Sonraki komunist

Proudhon gibi hala para savunmaya devam etmesidir.

tek fark, Kropotkin'in leri

tasansini

Kropotkin'in yikici eytemleri Mart 1874'te tutuklanmasiyla 12

Age,

S.

195.

13

Age,

s.

210.

14

Sergei Kravchinsky, Underground Russia,

15

Kropotkin, Selected Writings on Anarchism and Revolution, der. Martin A. Miller,

M.

I

T. Press,

New

York, 1885,

Cambridge, Mass., 1970.

s

61

s.

89.

Anar$izmin Tarihi

444

ansizm kesintiye ugradi, Yargilama hazirhklan siirerken korkunc Peter ve Paul kalesinde tek kisilik bir hucreye kapatildi. HUcresine gun

yapmasina

girmiyor ve gunde sadece

isigi

izin veriliyordu.

Gene de

yanm

saat egzersiz

kitaplara izin vardi ve Kro-

potkin bilimsel arastirmalanni surdurebildi. Dogu$tan neseli ve duzenli biri olmasina ragmen, sonunda iskorbiite yakalandi ve

mo rati

bozulmaya

Yasadigi deneyim hapishanelerden

basladi.

nefret etmesine yol acti ve insanlan tici

cesalandirmamn

asla duzel-

birarac olmadigi inanctm dogruladi.

Kropotkin

itc

yd hapisie kaldiktan sonra, 1876'da, arkada§-

lanmn yardimiyla hapishane hastanesinden cesurca ve dramatik bir kacis gerceklestirdi. Once Ukocya'ya, oradan Ingiltere'ye gecIscilerle siki baglar

ti.

kurmaya ve yaklasan devrimi belirleyecek

ideallerin ve ilkelerin, "onderlerden getecek bir gil,

iscilerin

inisiyatif

emir olarak de-

kendi akdlarinin bir urunu olarak; boylece onlara

kazandirarak" gelistirilmesine yardimci olmaya karar-

hydi. 16 Ertesi yiljura Federasyonu'ndan anarsist saat yapimcila-

nna katilmak uzere

dondu. Onlann arasinda kendisini

Isvicre'ye

evindeymis gibi hissediyordu. Kropotkin sonraki bes yd boyunca var gUcuyle anarsist dava 1879'da en keskin makalelerinden bircogunun ilk

icin called;

kez yer atdigi Le Revoke (Isyan) gazetesinin kurulmasina yardimcl

oldu ve bir devrimi tetikleyebilecek

degerli

oldugunu da

mek mtimkundu.

gordti.

hem

koleklif

hem de

bi-

Bu evrede, grevlerin ne kadar Grevleri bir ayaklanmaya donustur-

reysel isyan eylemlerini tesvik

etti.

Antimiliter propaganda yaptigi gerekcesiyle

hukiimet tarafindan yasaktanan Le Revoke, kisa sure icinde La Revoke adiyla yeniden cikmaya basladi. Kropotkin ve yoldaskn Paris

KomunU'nun

sunu izleyen zor

cokuboyunca anar$ist dusiincenin, Fransiz ha-

yenilgisini ve Birinci Enternasyonal'in

yillar

reketinin yeniden gelismeye basladigi

1880'lerin basina kadar

canlt tututmasina yardimci oldular. 17 Yirmi bes. bin

katledilmesi,

on dort binden

komunann

fazla kistnin hapsedilmesi, bes bin

kisinin smtr dist edilmesi ve binlerce kisinin stirgune gttmesiyle

sonuclanan Paris Konuinu 16

Kropotkin, Memoirs,

17

Krojxukirt'in

s.

icin

ugrayan

260.

o donemde

degerlendirme

yenilgisi, agir bir tahribata

anarsist harekete yaptigi katktya iliskin ^yrintilt bir

Bkz. Caroline

Cahm,

Kropothin and the Rise of Rcvolutioa-

nary Violence, 1872-1886, Cambridge University Press, 1988.

Peter Kropothin i.vimh

445

Bir Devrimci

1

anarsist hareketin yeniden gitc loplayahilmesini

on

yil geciktirdi.

Buyiik Fransiz cografya uzmani ve anarsist Elisee Reclus,

Kropotkin'in bu les

donemde

yazdigi makalelerin pek c;ogunu Paro-

d'un revolte (Bir Asinin Sozleri) basligi altmda derledi. Kitap

1885'te Paris'te yayimlandi (ve sosyalist Mussolini tarafindan 1905'te ttalyanca'ya cevrildi). Ayni

yil

icinde, Marksist H.

M.

Hyndman, Kropotkin'in Gen^lige HitabCm Ingilizceye cevirdi. Kitap, "hem icerigi hem de uslubu" bakimindan bir baseserdi. "Biltmsel

olam populer

ne butunlegtiren

olanla, devrimci olani etik olanla boylesi-

bir eser asla yazilmamisti" 18 Kropotkin'in na-

rodnik durtulerinin esinledigi kitap, profesyonel siniflardan ve

emekci smillardan kadin ve erkekleri devrimci harekete katilmaya ve da ha anlamh, yoldasga bir hayata davet ediyordu. Butun brosurleri iginde en buytik etkiyi yaratti.

Ekmegin Fethi de

ilk

kez 1892'de Fransa'da yayimlandi. Bu-

rada Kropotkin anarsizmin komunist bir formunu savundu ve

gelecegin anarsist toplumuna iliskin en yapici degerlendirmeyi

sundu. Kitap butun Fransa'da komuntin mutlak ozerkligini ilan etmis olan 1871 Paris Komiinu deneyiminin guclu etkilerini

ta-

Komun'u, halkin merkezsiz ve federal bir toplum idealini uygulamaya cahstigi ilk deneyim olarak

siyordu. Kropotkin, anarsist

goruyordu. Kropotkin,

faaliyetleri

de Lyon'a dontince Fransiz

kez bes yil sullar Rusya'dakinden daha

yuzunden

Isvigre'den sUriildu. 1882'

makamlan

tarafindan tutuklandi. Bu Ancak Clairvaux'daki ko-

hapis cezasina c;arptinldi.

ile

iyiydi.

Kropotkin yeni

kartsi

duzenli olarak goru^ebihyordu. Aralarmda Victor

Swinburne'Un de bulundugu

liberal

Sophie

Hugo

ve

dusunurlerin uluslararasi

tepkisi sayesinde 1886'da serbest birakildi.

Sonraki aylarda Rus ve Fransiz Hapishanelerinde'yi (1887) yazdi.

Bu

kitapta deneyimlerini nesnel bir yaklasimla

^iriyor ve hapishanelerin insani islah Itgini

gozden ge-

etme araci olarak faydasiz-

kanitlamaya cahsiyordu. Hapishaneler ashnda sucun uni-

versiteleriydi.

Anlamh bicimde

iyilegtirilemeyecekleri icin, tek

coziim onlan tamamen ortadan kaldtrmak ve sue isleyenlere insanca yaklasmakti. Kropotkin daha sonra Bir Devrimcinin Amla-

n'nda (1899) soyle yazdt:

18

Woodcock

& Arakumovic, Kropothin,

s.

218.

Anar^izmin Tarihi

446

Hapishaneye konulmak bir insamn enerjisim tamamen tuketir ve

Hapishane hayatinda insamn kendi iradesine

iradesini tahrip eder.

yer yoktur; hapisteki kisinin kendi iradesine sahip olmasi basimn

Mahkumun

iradesi oldGrulmelidir

ve olduruliir. Kisinin dogal bir duygudashk

kurmasma da yer yok-

derde girmesi anlamina

tur; si

mahkdmun

gelir.

ister icerde ister disarda olsun,

kurabildigi kisjlerle serbestce

her sey

Hapishane

duygudaslik

goru?ememesi

icin

iliski-

elden gekn

yapilvr. 19

hayati,

mahkumun

kisiligini

yeniden bicimlendirecek

yerde duzenli cahgma karsisinda duyulan hosnutsuztugu guclendirir, gecerli

kotusii

ahlak kurallannin kucumsenmesine yol acar ve en

mahkumun

marazi bir cinsellik gelistirmestne neden

olur.

Kropotkin, Yasa ve Otorite baslikh makatesinde ceza sistemine ili§kin elestiriterini

gelistirir,

rak yazih olmayan adetlere gore ya§tyortardi.

kurmak somurmeye basladiginda

Ancak y as alar ken-

isteyen az sayida kisi ilkel bo? inane

di hakimiyetlerini lari

hukuk ve

Insanlar dogal ola-

ortaya cikti ve daha sonra fauhlerin

kararlanyla guclendirildi: "Yasa

ilk

kez rahibin yaptmmi olarak

ortaya ciku ve savascinin sopasim kendi hizmetine aldi." Son za-

manlarda yasalar esas olarak ozel miilkiyeti ve hukumet mekanizmasini korumayi a ma clam 15, siyasal otorite yasa Ian hazirlamis.

ve uygulamistir. Ancak Kropotkin yasalann sadece gereksiz

degil, ayni

zamanda zararh oldugunu

Yasalann ozunu olusturan

iddia eder:

ttaat fikrinin;

vicdanimiza ve dosdan-

miza duydugumuz saygiya kayitsiz kalarak yargilama ve cezalan-

dirma hakkina sahip olan otorite

nn

fikrinin; cellatlann, gardiyanla-

ve muhbirlerin zorurilu oldugu dusfincesinin, tek sozciikle,

yasalann ve otoritenin butun niteliklerinin insanlar arasinda yarattigi

yozlasmayi, akil yoksuntugunu

dusunun,^

Suclar, der Kropotkin, esas olarak issizlikten, yasalardan ve oto-

riteden destek bulur.

Hukumetin ve

miilkiyetin olmadigi bir

eden pek az sey olacak ve varhgim hala surdurebilen tutkulardan kaynaklanan suclar, cezasi olma-

toplumda insani suca

19

20

Kropotkin, Memoirs,

5.

"Law and Authority",

tesvik

293. op.

tit, s.

205, 217,

Peter Kroyotkin; Iviitm

digi icin

muhtemelen

i

l!ir

Devnmct

447

bozuktugu olanlar ya

azalatuktir. Zihinsel

da surekli antisosyal olanlar kardcscc bir yaklasimla tedavi edilecekler ve topluluk onlan moral

yonden destekleyecektir. B6y-

Kropotkin, yasalann yerine, insani

lece

iliskileri

yuzyillardir

olusturan ve duzenleyen adetlerden ve ozgur anlasmalardan olu-

san geleneksel

iliskiler

Hapishaneden

agtna donulmesini onerir.

saliverilen

Kropotkin bu kez Ingiltere'ye yer-

lesmeye karar verdi ve 1886'da Londra'ya

ugrasmaya devam

etti

geldi. Siyasetle fiilen

ve 1886'da o zamandan beri liberter yazin

(Ozgur Basin Grubu) kurulmasina yardimci oldu. Ingiltere'de mutlu bir surgun hayati yasadigi soylenemez: "Fransa ve lsvicre'den sonra burada nasil yasadigimi ben de bilmiyorum," diye yazdi 1904'te.

yayincihgiyla ugrasan Freedom Press Group'un

Ingiliz

anarsizmini "anarchie de salon" (salon anarsizmi) olarak

Bu anarsizm, "epiktircu, biraz Nietzscheci ve oldukca Gene de bir kac yil icinde duzinelerce makale yazdi

betimledi.

Ziippe" idi. 23

ve Ingiliz anarsizmini gelistirmek icin her verdi.

Dunyanm

konferanslar

Edward Carpenter, William Morris, H, M. Shaw gibi onemli isimleriyle

Britanya'daki Sol'un,

Hyndman,

yil cesitli

yasayan en tinlu an arsis ti olarak kabul gordu ve

Keir Hardie ve Bernard

iyi iliskiler

kurdu. Yasamini gazetecilikle, ozellikle bilimsel ba-

smdan kazandt

ve bir bilimci olarak unlendi.

EntelekUieller arasinda, ozellikle anarsi ve

kmda asm

komunizm

hak-

gorusleri olan bir bilimci olarak tamndt. Ornegin

Kraliyet Cografya Dernegi'nin verdigi bir ziyafette krahn serefine kadeh kaldirmayi reddetmesi tuhaf bir davranis olarak goruldu. 1896'da kendisine verilen Cambridge Universitesi Cografya ProfesSrlugu unvamni reddetti. Bunun siyasal eyleminden taviz vermek anlamina gelecegini dusunuyordu. Onceleri Londra'nin dis semtlerinde, daha sonra Brighton'da, sevgili esi ve kizi, baktmli

bahcesi ve ilginc kutuphanesiyle sakin bir hay a 11 lercih

man zaman

tuhaf ziyaretcileri olsa da, Fransiz

gizli

etti.

Za-

polisinin

uluslararasi anarsist hareketin yonetimine Londra'dan yardimci

olduguna dair raporlanna en azindan komsulannm inanmasi

mumkiin

degildi.

1890' dan itibaren Kropotkin anarsist hareketten uzaklas-

maya

basladi.

Ozgur

bir

toplumun en

iyi

sekilde

evreler halinde olgunlasmasiyla gergeklesecegini

21

Miller, Kropotkin,

s,

169.

kamuoyunun dusunuyordu.

Anar$izmin Tarihi

448 1890'larda artan terorist

eylemkr anarsizmin

yikici bir hareket

olarak taninmasina yol agti ve Kropotkin anarsizmin bilincsiz ve

umutsuz eylemkrden ibaret olmadigini, belirgin bir bilimsel ve felsefi Lemele sahip oldugunu kamtlamaya cahstt. Aynca 1893' ten itibaren Ingiliz anarsizmi i^^i hareketine giderek hakim olmaya baslayan bir Devlet sosyalizmi mezhebine doniiserek zayifktmaya yuz

tuttu.

Kropotkin anarsist ilkekrin gundelik hayata

nasil uygulanabilecegini gostererek karsilik verdi.

danni deneileyen, dayamsma ve

Hukumet

isbirligini gelistiren

ikti-

her egtlimi

guclendirmek gerektigini dusumiyordu. Kropotkin'in Tolstoy gibi bansci bir tutum takinmasi soz konusu degiidi Yurttasma bwyiik bir hayranhk duymasina ragmen, soyle yazdi: "Tolstoy'un ne cikciugirte, ne kotuluge karsi direnmeme ogretisine, ne de Yeni Ahit yazinina sempatim var." 22 Kropotkin saldirganhgin bir erdem oldugunu dusuniiyordu; sa-

dece

felsefi

bir anarsist degiidi.

Ashnda, Bakunin'in

etkisiyle

1870'lerde Le Revoke ve La Revolt^'nin sayfalannda devrimi sa-

vunmustu. Isyan ruhunun yaygmla$tigini gordti ve mevcut haliyIe toplumda temel reformlar yapdamayacagi igin, devrimin buyiik bir olasihkla gerceklesecegini diisundti.

kapikhgi iyimserlik oylesine gticluydu

min yakin

Ashnda, bu sirada sik anarsist devri-

ki, sik

oldugunu soylfiyordu. 1880'de soyle yazdi: "Cesaretle gercektesurilen tek bir eylem birkac gun icinde butun hukumet mekanizmasim alt-iist etmeye, muazzam birsilkinmeye yeterlidir, Ancak hem en ardindan eylem lerin hizla yave kacinilmaz

yilmasi, genetlesmesi ve gelismesi gerekir." 23 1883'te anarsistler

Lyon'da yargilanirken, Kropotkin, anarsist devrimin on

de pattak verecegini ve ayaklanma doneminin bes

tahmin

etti.

yil

yil icin-

surecegini

Enternasyonal'in lialyan federasyonu "eylem yoluyla

propaganda"yi savunurken, Kropotkin Rus narodnik gelenegine

bagh kalarak, halk arastnda calismayi ve halki egitmeyi savundu. Kucuk devrimci gruplann isci orgutleri icinde kendilerini gizJemelerini istiyor ve bu gruplann kitlesel ayaklanma niteligini ka-

zanacak toplumsal bir devrimin gerceklesmesinde katalizSr rolu oynayacaklanni dusuniiyordu. Militan sendikalarda calismayi da tavsiye etti ve devrimci sendikalizme sempati duydu.

"Eylem yoluyla propaganda" doktriniyle 22 23

Kropotkin, Memoirs, s, 303. "The Spring Revolt", Revolutionary Pamphlets,

s.

birlikte anilmasina

40-1.

Peter Kropotkin:

I

vimu

i

I Sir

449

Devrimci

karsm Kropotkin aynm gozeimeyi-n siddete karsiydi ve kendisini bu doktrinden uzak tutmayii talisu. Bireysel siddet eylemleri ancak, anarsist hedefleri olan bir devrimci mucadeknin

belirli

birbaski bicimfne maruz kalmasi halinde mesru olabilirdi, Tercirist lerin

icinde bulunduklan baglama ve tasidiklan gudulere bu-

yuk on em verdi: "Bireyler suqiu gorulemezler," diye yazdi dostu George Brandes'e, "cunkii dehset verici kosullar onlan cilgina cevirdi." 24 Kisisel olarak siddeti igrenc buluyor,

ancak bazi du-

rumlarda siddetten kacimlamayacagini kabul ediyordu. Siddet, toplumsal siniflan ve Devlet icindeki

konumlan ne

olursa olsun

bireylere degil, oncelikle iktisadi hedeflere ydneltilmeliydi, Sana-

anlaminda iktisadi "terorizm" bu durumda ancak burjuva cafe'lerine dinamit ve bomba tamamen hakhydi, yi teslslerine sabotaj

atmak dogru

degiidi.

Kropotkin "devrim" ve "evrim"i, toplumsal degisimin kacinilmaz surecteri olarak goriiyordu. Devrimin, yani "hizh evrim ve htzh degisim donemleri"nin uygar toplumlarda durmakstzin

devam eden yavas evrim kadar insan toplumunun dogasina uygun oldugunu kabul etti. Sorun, devrimden nasil kacinilabilecegi degil,

"en sinirh

kurban vererek sil

ic

savasla en buyiik sonuclara, en az sayida

nasil ulasilabiiecegi,"

karsihkh kirginhklann na-

en aza indirilecegi sorunuydu. 25 Yaslanmasi devrime olan inancmi azaltmadi. Ozgurliih'un

1886'da yapdan

ilk

basktsmda, toplumsal devrimin yakin ve ka-

cinilmaz oldugunu, bu devrimin prole t er ve enternasyonal olacagini yazdi: "firtinanin gelisini ne onleyebihriz ne de hizlandirabiliriz." 26

On

iki

yil

sonra, Bir Devrimc'min Amlan'nin (1899)

sonunda, iyimser bir tutumla,

elli

yasina varmis bin otarak Av-

rupa'da devrimin gergekksecegine her zamankinden daha derin bir inane besledtgini yazdi. Bu, gecmisteki

devrim ler kadar

sid-

det icermeyecek olsa da, "derin ve htzh bir toplumsal yeniden

anlammda" bir devrim olacakti. 27 Ekmegin Fetfii'nin ilk baskismda Proudhon'un "yikarak kuracagiz" sozunti ahnti olarak insa

kullamrken, kitabin Rusca son baskisina diistugu bir dipnotta, "once olaganustti bir dikkatle diisunmeden" insa etmenin ne ka24

Kropotkin'den George Erands'e, Freedom, Ekim 1898,

25

Memoirs,

26

"The Coming Revolution", Act for Yourselves: Articles from Freedom 1886-

27

Memoirs,

s.

1907, der., Nicolas Walter s,

s.

68-9.

191.

301.

& Hdner Becker, Freedom Press,

1988,

s.

22.

Attar? izmin Tarihi

450

dar zor oldugunu vurguladi ve Proudhon'un soziinu ters cevirerek, "kurarak yikacagiz"

demeyi tercih

gegmisteki kazatumlarin "bir

etti.

elitin yarattigt

28

Bununla

birlikte,

evrim"le degil, dai-

raa "halk devriminin gucu"yle gereekle§tigi kanaatini surdtir-

dfi.»

Felsefe

Kropotkin du§tincelerini oldogaya ve insan dogasina ili§kin

Ingiltere'de yasadigi otuz yil iginde

Godwin

gunla§tirdi. Tipki

belirli bir goriis anarsist

gibi,

umutlannin temetini olusturuyordu. As-

hnda, zorunluluk yasalanmn belirledigi doga anlayisi, insanin toplumsal bir varhk oldugunu vurgulamasi ve degisimin genellikle evreler

halinde gerceklesecegini kabul eimesi, Godwin'in

ogreiisini andinr. Yeni olan, basit toplumlarda ya$ayan insanla-

nn

yaraucihgina ve erdemine duydugu guven, vardtgi anarsist

sonuclan bilimsel bir lemele yerlestirmek istemesi ve butuniiyle evrimci bir bakis agisini benimsemesiydi. Kropotkin'in dogaya ve insana (donemin aliskanligma uygun olarak insan turu diyordu) yaklasimi kesinlikle bilimseldir. lngiltere'ye yerle^tikten kisa sure sonra su kanaate vardi:

Anarsizm bir eylem modelinden ve bir ozgiir toplum anlayt^tndan daha fazlasmi

ifade eder; insanlan

konu

metafizik ya da diyalektik yontetnlerden geli§tirilmesi

Onun

atan bilimlerin kollandigi

tamamen

farkli bir carzda

gereken doga! ve toplumsal bir felsefenin parcasidtr.

dogal bilimlerdekt yontemle

nan saglam tumevanm

temelitide

...

...

insan kurumlarina uygula-

ele

ahnmasi gerektigini disu-

nity orum 30

Ilk

kez 190I'de Rusca yayimlanan

Modem

Bilim ve Anar$izm'de,

sosyalizm gibi anarsi2min de genetde hatk arasinda dogdugunu

savunarak soyle diyordu: Anarsizm,

onlann

doganm

butuniinu, yatii insan toplumlannin hayatini,

iktisadi, siyasal

ve toplumsal sorunlarint kapsayan butiin

28 29

The Conquest of Bread (1906), Elephant Editions, 1985, s. 173. Kropotkin'den Max Nettlau'ya (5 Man 1902), Selected Writings,

30

Almti,

Woodcock

& Avakumovic, Krofwiliin,

s.

165.

s.

305.

Peter Kropotkin i.vttnu

fenomenlerin mekanik diir.

Onun

bilimsel

acikLtiiuisini

Hit

Devrimd

451

lemel alan bir dunya goruju-

arastirma yoniemi, dogal hilimlerinkinden farksizdtr ve

olma

ntlanmast

i

iddiasi ta$tyan her sitnuc, her bilimsel

icin

sonucun dog-

ku Hani Ian yontemle dogrulanmalidir. Onun amaci,

dogayi ve aynt zamanda topluinlann hayatini tek bir genelleme icinde kapsayan sentetik bir felsefe tn^a etmekttr. 31

Hem

dogal

hem

de toplumsal bilimin surdurdugii harekeiin

anarsist ideal dogrultusunda

Caginm

oldugunu one surerek devam eder. Spencer ve Comte'un

bir insani olarak Kropotkin,

ilerlemenin gercekle§mesi icin bitime olan pozitivist inane larmi payla§ti,

ama aym zamanda

bilimsel dii§iince yontemlerini, egi-

yaymak

tim, ahlak ve siyasei alanlanna

1899' da bir arka-

istedi.

dasina yazdigi mektupta soyle diyordu:

Bu ulkede egitimin dome

uctt bilimsel

(tumevanm ve tumdenge-

lim) dtisilnce olarak gordukleri seye dair hicbir

kusku duymayan

insanlann elinde oldugu sureee ve bizacihi bilimin kendisi en sac-

ma

ve etikdisi sonuglan ovmek igin ehnden geleni yapugi sureee,

zayij olana yazik olacah ve her sey oldugu gibi kaiacak. 32

Burada Kropotkin mevcut esitsizlikleri hakh gikarmak icin Darwin'in evrim teorisini kullanmaya galtsan dusunurleri kastetmektedir. Toplumsal Darvinciler olarak bilinen

bu

kisiler, kapi-

lalizme, irkcthga ve emperyalizme sdzde bilimsel

saglamaya

ma

cali§tilar:

Hem

mucadelesi surdtikce,

bir

destek

dogada hem de toplumda hayatta ister

bir irk ya da bir ulus olsun,

kal-

bireylerden olusan bir grup, ister

en

iyi

olanlarin hayatta kalmasi ve

yonetmesi bir hakti ve kacinilmazdi. Darwin'in buldugu T. H. Huxley, hayvanlar ale mini sure kli bir "gladyator gosterisi",

insamn hayatini

ise "surekli bir serbest savas"

du. J3 Kropotkin

bu yaklasima

natif bir

yorum

ilkel

olarak gosteriyor-

kar§i gikti ve evrim siirecine alter-

getirdi.

Kropoikin'in gorti^lert once 1880'de Rus zoolog ve

St.

Pe-

tersburg Universitesi Dekani Karl Kessler'in "Karsthkli Yardimlas

ma

Yasasi Uzerine" ba$ligim ta^iyan bir konteransindan esin-

32

Modern Science and and Anarchism (1901), Simian, tarihsii, Almti, Woodcock & Avakumovic, Kropotkin, 5. 256.

33

Kropotkin, Muliui! Aid (1902), Pelican,

31

s. 5.

Harmondswonh, 1939,

s.

23.

Anar$iztnin Tarihi

452 lendi, Kessler karsilikh

gibi bir

yardimiasmamn upki

karsilikh miicadele

doga yasasi oldugunu, ancak birincisinin

tiirlerin evri-

minde cok daha onemli oldugunu one suruyordu. Kropotkin dogada turler arasinda teren bulgulardan gelistirdi,

isbirligini

gosteren bulgularm rekabeti gos-

daha cok oldugunu one siirerek bu

gortisii

Kar$iUkh Yardimla$ma (1902) bashkh en unlii eserin-

de, hayat miicadelesinde

yardimla^manm en basanli

turler ara-

sinda bir kural oldugunu gosteren pek cok veri sunar ve

bunun

evrimde en onemli faktor oldugunu one surer: Her kosul altinda toplumsalligin hayat mucadelesinde en

btlytik

oldugunu savunuyoruz. Bundan isteyerek ya da istemeye-

avantaj

rek vazgecen turler yok olmaya mahkumdurlar; nasil bir araya geleceklerini

en

iyi

bilen hayvanlar, hayatta

kalma ve evrilme konu-

sunda en sansh olanlardir. 34

Kropotkin var olma mucadelesinin ayni

tiirun bireyteri arasinda

bir miicadele degit, ters kosullara kar§i bir miicadele

oldugunu

Toplumsal Darvincilerin, bireyler arasindaki mucadelenin en cok uyum sagtayanm hayatta kalmasma yol actigmi one stirdukleri yerde, Kropotkin, rekabet biriminin acikliga kavusturur, Oteki

tiirun butiinii liyeleri

oldugunu ve gelisme olasihginin en cok kendi

arasinda en yiiksek de recede isbirligi ve destek saglayan

turler arasinda

Bireysel

goruldugunu one

mucadelenin en dat

surdii.

sinirlara indirgendigi,

nin en <;ok gelistigt hayvan turleri her

yuksek refaha

ileri

yardtmia$ma-

zaman en buyuk

ulajirlar ve gelismeye a^ik olurlar.

ya gikan karsilikh koruma, daha biriktirme,

$u sonuca vanyordu:

yaslara

sayilara,

Bu drnekte

en

orta-

ulasma ve deneyim

daha yuksek entelektuel gelisme ve toplumsalla$ma

aliskanhklanni artirma imkani, turun bekasini, yayilmasim ve da-

ha

ileri

Boylece

duzeyde evrim gegirmesini guvence

tiirlerin karsilikh

altina ahr. 35

yardimlasmasi, esas faktorii, evrimin

baslica faal ajanmi temsil eder. Biyolojik ve toplumsal ilerleme

en

iyi

sekilde zor yoluyla ya da kumazlikla degil, karsilikh des-

tek ve isbirligi pratigiyle guclendirilir. 34

Age,

s.

60-61.

35

Age,

s.

230.

Peter Kropotkin:

vnnu

I

Kropotkin hayvanlar alemiiu-

i

Hii

453

Devrimci

iliskin

bu gozlemleri insan

rune uygulamakta duraksamadi. Toplumun insanin ortaya §iyla birlikte var olan dogal bir

tti-

ctkt-

lenomen oldugunu ve insanin

ya-

pay duzenlemeler olmaksizin toplum hayatina dogal bicimde

uyum

sagladigmi savunur. Insan toplumsal bir turdur ve daima

oyle olmustur. Kropotkin aniropolojik bulgulardan hareketle,

geleneksel toplumlarda insanlann daima klanlar ve kabileler halinde yasadiklan

tabulan

sonucuna

varir.

isbirligini ve karsilikh

Bu klan ve

kabilelerin adet ve

yardimlasmayi

O

saglar,

halde,

dizginlenmemis bireycilik modern bir olusumdur. Kropotkin

ta-

rihsel incelemelerinden hareketle, yardimlasjmanin ortacag kent-

lerinin komtinal hayatinda zirveye ulasugini savunur.

kurumlann ve modern isbirligini yok etmemistir:

yiizyildan itibaren baskici

ya cikisi bile goniillu

On

altinci

Devlet'in orta-

Bireylerin gevsek bi9in1.de bir araya geimeierini temel alan

ve bu birligin yegane bagi olma gorevini iistlenen Devlet yanit vermedi.

tiyaca

ih-

Karsilikh yardim egilimi sonunda

onun demir kurallarmi kirdi; aruk hayatin butun yonlerini kapsama ve insanin yasamak icin gerekli olan her seye sahip olmasini saglama egilimi gosteren birliklerin sonsuzlu-

gu iginde kendini yeniden ortaya koydu. 3fi Tarn olarak anlasilmasi halinde evrim tin

teorisi, kapitalist

rekabe-

ya da guclii Devlet thtiyacmin kacinilmazligini dogrulamaya-

cak, anar§inin las lm,

mumkiin oldugunu

gosterecektir.

Ashnda bu yak-

Kropotkin' in felsefesinin esasim olu§turmakiadir. 37

Buradan anarsizmin evrilen insan dogasma karst onunla

uyum

icinde oldugu

anarsist diisunurun

toplumu

sonucu

inceledigini,

fetmeye cahstigini ve kendt ideali icinde isaret ettigini israria belirtir:

bir sonraki

degil,

Ashnda Kropotkin, onun egilimlerini kessadece evrim yonunu

cikar.

"Boylece Anarsist'in ideali evrimin

asamasi olarak gordugu seyin ozetidir. Bu artik bir

inane meselesi degil, bir bilimsel tartisma meselesidir. 38

36

Age,s. 231.

37

Krs. Avrich, "Kropotkin's Ethical Anarchism", Anarchist Portraits,

38

Anarchism and Anarchht Communism, der. Nicolas Walter, Freedom Press, 1987,

s.

25.

s.

59.

Etik

Kropotkin bunun sadece dogamn ve insan turunun tarn ve dogru bir beiimi oldugunu one surmekle kalmaz, aynt zamanda

onun

ahlaki bir zemin sagtadigini dusiinur. Insan

toplumunu

bi-

yolojik bakis acismdan incelerken, "ahlaki bilim yasalanni insan-

toplumsal ihtiyac ve aliskanhk la rmdan cikarma"nm

ligin

uygun oldugu na nan it. 39 Tamamtanmamis

kirn ve

i

mum-

Ethics 'in de

"Doga," diye yazar,

insamn sal

ilk elik

ogretmeni otarak kabul edilmelidir. Butun toplum-

hayvanlarda oldugu gibi itisanda da var olan toplumsal iggudu,

butun

etik

kavramlann ve ahlakm sonraki geli^iminin kokenini

olusturur.''

Bu nedenle

insanlar dogal olarak ahlakidirler. Aynca, toplum

icinde yasayarak, bir aliskanhk halinde gelisen kendi dogat kolektif adalet ilericidirler

duygulanm

ve

ilkel

ha armlmis ve kapsayici hale insan tarihi arastirmalannda, saptar: "bir yanda,

gelir.

getisiikce da-

Ashnda Kropotkin doga ve

"ci/te bir egilimin surekli

toplumsalhgm da ha

artistyla, fiziksel, entelektiiel

lanan bir

ahlaki otarak

varhgi"ni

fa2la gelismesine

yonelik

ve die yanda, hayatin yogunlugunda, bireysel mutlu-

[bir egilim]

lugun

Bu nedenle

gelisuririer.

dayanisma icguduleri, uygarlik

ve ahlaki ilerlemeyle sonuc-

artis [egilimi]." 41

Kropotkin etik cahsmalanni tamamlamadi. Elde kalan, dece ahlaki duygunun evrimci kokenlerine

sa-

iliskin bir degerten-

dirme ve Greklerden on dokuzuncu yuzyihn sonuna kadar gecen

donemi kapsayan daha erken

bir

bir etik tarihidir. Anar$ist Ahlak

(

1890) baslikh

cahsmasinda, metafizik ve dogaustu olmayan bir

etik sistem tasarlarnaya gali^ti.

Burada

icsel ahlaki

duygumuz

ile

otoritenin dayaitigi kati ahlaki kodlar arasinda ayrim yapar. Birincisinin sempati ve

dayanismaya yol

actigi yerde, ikincisi

koke-

nini rahiplerin ve fatihlerin kendi hukumdarliklanni destekle-

mek icin

devraldiklan ilkel bos inancta bulur.

39

Age,

40

Ethics: Origin

s.

30.

and Development (1922),

hester, tarihsiz.s. 45.

41

Age,

s.

19-20.

der. N.

Lebedev, Prism Press, Dorc-

Peter Kropotkin:

livi inn

i

455

Devrimci

Hit

Ahlaki duygu, ifadesini yardmilasinada bulur. Bu duygu

madan toplum da ni

ol-

var olamaz. Kropoikin nesnel bir etik sistemicah§ir. lyiyi turun

doga gozlemlerinden tiiretmeye

icin yararh, kotiiyu ise

bu korunuma zararh olarak

nedenle ahlak, hayvan turunun

korunumu Bu Ve hay-

lanimlar.

"dogal" bir ihtiyactdir.

vaniar ateminin buttinune itiskin gozlemlerden kaynaklanan ahlak su sekilde ozetlenebilir: "Benzer kosullarda baskalannin sana nasil

davranmalanni

istiyorsan, sen

Ancak dogadaki toplumu

esitlikten

tutmak

bir arada

de onlara oyle davran."* 1

kaynaklanan bu adalet tan i mi

i?in yeterli degildir. Ozgecilik de ol-

mahdir. Bu, istenenden ya da gerekenden daha fazlasim vermeye hazir olmaktir ve

insanhgm ilerlemesine en fazla katkida buluniteliktir. Yukumluluk ve yaptinmdan

nanlan esinleyen ahlaki

J. M. Guyau gibi, Kropotkin duygusundan kaynaklandigim

bagnnsiz bir ahlak tasansi gelistiren de,

one

bu

ozgeciligin

asm

bir bolluk

surer. Bu, bireyin duygusal ve entelektiiel enerjiyle dolmasi-

na yol

acar,

Kropotkin ahlaki ogretinin ozeti olarak soyle

der:

"zekanizi, sevginizi, eylem enerjinizi baskalarma yayrmz!" 43 Hedef, bir varolug

bollugu ve her bireyin sahip oldugu yeteneklerin

ozgurce gelismesidir, Kropotkin, Stirner ve Nietzsche'nin savunduklan egoist reycilik

den

tit

rune oldukca

elestirel

yaklasiyordu.

bireyciltk yiktci ve bencil bir

Ona

bi-

gore bu tur-

hedonizme yol aciyordu. Bu-

nun yerine, "en yuksek komunist toplumsalhk aracihgiyla en buyuk bireysel gelisme imkam" saglayan bireyselligi aradi. 44 Ancak Kant gibi, kisinin gorevini yapmasmin isier istemez hosa gitmeyen bir durum yarattigtni one surmedi. Godwin gibi, en buyuk hazzin iyilikten geldigine inaniyordu: "kisiset zevk baskalannm aldigi zevkten kaynaklanacaktir. " Son cozumlemede Kropotkin,

hem

dinsel

lehine reddeiti.

hem

de faydaci

Bu ahlak

etiki

iicuncu bir ahlak sistemi

sisteminde, ahlaki eylemi, "kisinin ken-

mutlu olmasi, onun cektigi acdarcekme zorunlulugu; toplum hayatinin yavas yavas isledigi

di kardeslerinin mutluluguyla la act

ve mukemmellestirdigi bir aliskanhk ve bir ikinci doga" olarak

gorur

45

42

"Anarchist Morality", Revolutionary Pamphlets,

43

Age,

44

Kropotkin'fcn Nettltm'ya (5 Mart 1902), Selected Writings,

45

.Anarchist

109. Kropotkin in 1

s.

Communism,

s.

s.

Guyau degerlendirmesi 31, 58.

92. icin

Bkz. Ethics, s.

297.

s.

322-31.

tnsan Dogasi Kropotkin, ilk once, insanin "son derece karmasik bir hayvan" oldugunu kabul etti. 46 Bilincsiz hayatimizin bilingli hayatimizdan cok daha genis olduguna ve bu hayatm baskalanyla iliskile-

dome

rimizin

ucunii olusturduguna inantyordu. Koklerimiz do-

Ancak toplum toplumun bir par^asidir:

gadadtr,

nasil

doganin

bir parcastysa, insan

da

toplumu yaratmadi; toplum, insandan once var oidu," 47 Toplum halinde ya§ayan butun hayvanlann en onemli ozelligi dayam§ma duygusudur. Insanin gelisimindeki en onemli faktor kar§ilikh yardimla§ma ve bize ozge"Insan,

yetenegi kazandiran icsel ahlaki

cilik

duygumuz olmustur.

Proudhon'un aksine Kropotkin dogustan saldirgan oldugumuzu dusunmuyordu: "Insan daima bans ve huzuru tercih etmisur. Vahsi degil mucadeled olan insan, siginni, topragini ve kultibesini askerlige tercih eder." 48 Ilerleme, Marx'iti goru$Undeki gibi, zil guclerin diyalektik ri

sentezinden degil, isbirliginm zafe-

sayesinde catismanm cozumlenmesinden kaynaklanmistir. An-

cak bunu gerceklestirmek her zaman kolay olmami§ur. Kropotkin, tarihin "yonetenler

ile

yonetilenler arasindaki mucadeieden

baska bir sey" olmadigmi ve teyle

her

stirec icinde

iki

grubun da

otori-

yozlastmldigmi kabul eder. 49 Insanlar kolece icgudulerin-

den ancak daha yuksek egittm ve

e$it

ko§ullar sayesinde ozgurle-

sebileceklerdir.

Ancak Kropotkin' in insan turu

oteki

ile

tiirler

arasindaki

uygarhk ve kulturun kazanimlanni reddettigi anlamma gelmez, Aslmda Kropotkin entelektue) yetebenzerlikleri vurgulamasi,

negi toplumsal bir yetenek olarak yuceltir. Insanlar tipki oteki

hayvanlar gibi kendi temel ihtiyaclannin karsdanmasim

ama

ayni

zamanda

megin Fetfii'nde (1892) mevcut nelttigi

bashca

rai icin

gerekti

Insan, hayauaki yeg&ne amaci

46

Ah nil. Woodcock

47

The State:

48 49

Age,

s.

Aa for

egitsiz

mulkiyet dagdimina yo-

& Avakumovic, Kropotkin,

Historic Role, cev.

21.

Yourselves,

s.

84.

tarn gelisi-

yemek, icmek ve kendine

bir varlik degildir,

isterler,

sahiptirler. Eh-

bu durumun insan kisiliginin olan bos zamana izin vermesidir: elestiri,

nak saglamak olan

Its

gucune

yaraticidirlar ve hayal

bir

ban-

Insanin maddi iluiya^lan s.

199.

Vernon Richards, F redo m

Press, 1969,

s.

12.

Peter Kropotkin:

I

\i iim

i

Hit

457

Devrimci

karsilamr karjilanmaz, nildik halomindan sanatsat olarak betimleyebileeegitniz oteki ihtiyaclan

onv

^itHdir; kijiden kisiye degisir, ve

1

cikacaktir.

opium

Bu ihtiyadar cok

ce-

uygarla$tikga, bireysdlik

geli$ecek ve arzular daha da (.e^iileiiccekiir. 50

Uygarligin gelisiminde toplumsal insanlar sadece kendi sanatsal

ve entelektuel yeteneklerini tam olarak gelistirmekle kalmayacaklar,

daha da bireysellesmis hale geleceklerdir. Bu nedenle

in-

hem

de

san, fiziksel ve zihinsel ihtiyaclan olan,

hem

toplumsal

bireysel bir varhktir. Kropotkin'e gore, "Anarsinin gucu,

tam da

insanlann butun yeteneklerini ve biitun tutkularmi anlamasinda ve hicbirini inkar etmemesinde yatar." 51 Kropotkin,

Emma Gold-

yaym organlannda dusunduyse de, otuz yasindaki feminist elli yedi yasindaki dusiinure bunun gender igin ne kadar onemli oldugunu hatirlamginda, go z term kirpistirarak su yaniti

man

"cinsiyet soru-

ve arkadaslannin kendi

nu"na

fazla yer ayirdiklanni

i

verdi: "Belki

de

siz

hakhsimz." 51

Boylece Kropotkin'in anarsizmi, tipki Godwin'inki lirli

bir insan dogasi anlayi^ini temel ahr.

gibi,

be-

Yardimlasma dogal ve

insani evrimde bashca faktordur. Dogada, insanlann adalet duy-

gusuna sahip olmalarini saglayan bir ahlaki ilke vardir. Dogustan toplumsal, isbirligine yatkm ve ahlaki varhklanz, Ancak top-

lum dogal

bir

fenomenken, Devlet ve onun baskici kurumlan

yapay ve habis bir olusumdur. Devlet Kropotkin, kuskusuz, insanlar dogal olarak isbirligine yatkmsalar,

toplumsal esitsizliklerin ve baskici kurumlann nasil var ola-

bildikleri sorusuyla yiiz yijze gelir. Devlet ve

Onun

Tarihsel Rolu

(1897) bashkh denemesinde, Devlet'in kokenini ve dogasim inceledi.

yuk

toplumun dogusuna en

bii-

du^unuyordu. Butun anarjistler

gibi

Bu varhgin ozgur ve

engeli olusturdugunu

esit bir

toplum arasinda aynm yapar ve Devlet'i tarihin gidisatoplumun benimsedigi bir siyasal orgutlenme bicimi olarak gorur. Ayni zamanda, bazt anarsistlerin ikisini kanstirma Devlet ti

ile

icinde

50

Conquest oj Bread,

51

Ages.

52

Goldman, Living

s.

108.

110.

My

Life, I,

253.

458

Attar fizrain Tarihi

egilimine ragmen, Devlet fikrinin

farkh oldugunu one surer.

Ona

hukumet hkrinden tamamen

gore, Devlet

fikri,

toplumun uzerine yerlesmis bir iktidann varhgmi degil, ayni zamanda toplumlarin hayatindaki pek <;ok islevin birka$ kisinin elinde

yogunlasmasinin

manm

da varhgini

devlet

kurumundan once

raberinde tabi

getirir.

kdmak

gerektirir.

yam

sira bolgesel bir yogunlas-

O, toplumun uyeleri arasinda

var olmayan bazi yeni

ili§kileri

be-

Bazi siniflan oteki siniflann hakimiyetine

icin butiin bir

yasama ve yonetim mekanizmasi-

nm gelistirilmesi gerekmistir. 53 Kropotkin Devlet'in kokenlerini arastinrken, insan tophi mlarimn ozgiin olarak karsthkli yardimlasmayi temel aldiklanni 6ne surer. Insan, patriyarkal ailenin

kurulmasindan once klanlar ve

kabileler halinde yasadi ve ozel mulkiyet biriktirmedi. Kabilesel ahlak, otoriteyle degil, sadece gorenek, adet ve gelenekle canh

tutuldu. Erken kabileler gocler sirasinda yerlesik hale gecti ve kil ailelerden

olan federe koy topluluklan olustu.

dan

te-

olusan, ancak toprak uzerinde

komunal miilkiyeti Avrupa'da, on ikinci ytizyil-

itibaren karsiltkh destek amaciyla lonca denilen birlikler ku-

ruldu.

K6y toplulugu ve

loncalardan, federattf ilkeler ve tekil

yurtta§in dzgurlugu icin miicadele eden ortacag

komiinu ya da

ozgiir kent ciku. Kropotkin'in ideallestirdigi tarih versiyonuna

gore,

bu o zamana kadar yasanan Avrupa

tarihinin

en yiiksek

noktasiydi.

Koy topluluklan ve kent komunleri gee ortacag ve Ronesandevam etti. Daha sonra, Devlet bicimindeki o curutiicu otorite ilkesi gelismeye basladi. Kropotkin, on altinct

sa kadar gelismeye

yuzytldan sonra merkezilesen Avrupa Devleti'nin gelisimini, Batih toplumsal orgutlenmenin ana cizgisinden bir sapma olarak goriir. Dogal insani egilimin karsdikh yardimla?ma ve topluluk ydniinde olduguna inanan Kropotkin, Devlet'in nasd ustun get-

sorununu aciklamaz. Geleneksel koy topluluklarmdaki basat azinhklar, Kropotkin'e gore, savunma amaciyla kiralanmis profesyonel savasctlarm askeri gucunu, uzmanhk gerektiren goreneksel hukuk bilgisine digi

sahip kisilerin adli guciiyle birlestirmeyi basardi. 53

IheStale,

s,

10.

Tek

bir

adam

Peter Kropotkin: Lvriint

bu

iki iglevi

i

Oil

459

Devrimci

ustlendi ve rahibin dcslcgini kazandi. Butiin bunlar

serflikten ve kapitalizmden biraz lincc gerceklesti ve Devlet orta-

ya ciku. Boylece insan "otoriteye a§ik oldu" ve anlasmazhklan

cozmesi

i?in bir "kent

Sezan"

istedi.

Ve dogasi geregi Devlet,

kendi icinde ozgur bicimde olusmu§ bir birligi kabul edemez; o sadece kendi tebaasmi tanir: "Devlet ve onun kiz kardesi Kilise, insanlar arasinda baglanu olarak hizmet etme hakkini sadece

kendilerine tanirlar." 54

Insan toplumlarimn tarihinde Devlet, "insanlann dogrudan

onlemek, yerel ve bireysel

bir araya gelmelerini

i

nisi yati fin geli-

simini durdurmak, mevcut ozgurlukleri ezmek, yeninin gicek-

lenmesini onlemek ve biitun bunlan

ne

tabi

kilmak

kitleleri

azinhklann

iradesi-

kurumdur. 55 kosullann siyasal kurumlar uzerindeki

icin" gelistirilen bir

Kropotkin iktisadi

kadar kabul ediyordu: "Insan toplumlarimn boyun egdikleri siyasal rejim daima o toplum icinde 5 Ayni zamanda, tarih bovar olan iktisadi rejimin ifadesidir"

etkisini Marx'in kabul ettigi

*"

yunca

yeni bir siyasal orgiitlenme

formunun,

"iktisadi orgutlen-

57 Ancak menin her yeni formuna denk dustugu"nu savundu. ikisi

arasindaki

iliski

Marx'taki gibi iktisadi bir temelin siyasal

iistyapiyi belirledigi bir iliski degildir; aralannda,

ortakya^ama

iliskisi

daha cok bir

vardir. Kosullara bagh olarak farkh derece-

lerde birbirlerini etkilerler.

Bununla

birlikte

Kropotkin, Devlet'in kokenini aciklarken,

siyasal iktidann baslangicta iktisadi iktidardan

daha onemli

ol-

dugunu one surer. Insan dogasinda, insanm insana hukmetmesine ve onu somurmesine yol acan bir iktidar kurma arzusunun var oldugunu dusiinuyor gibidir. Ancak ozgecilik istenci daha gucliidur. Malatesta'nin Kropotkin'i

"mekanik kaderciligin" kur-

bani olmakla suclamasma ragmen, bu yaklastm insan iradesinin 58 Denemesinin olaylann gidisatmi degistirebilecegini gosterir. sonunda olum ya da yenilenme gibi bir secenekle yuz yuze oldu-

gumuzu one

surer:

54

Age,

s.

55

Age,

s,

56

Ahnti,

57

Act Jor Yourselves,

58

Malatesta, "Peter Kropotkin

35, 39. 52.

Woodcock

Malatesta: His

li/e

& Avakumovic, Kropotkin, s.

s.

307.

38,

& Ideas,

s.

-

Recollections and Criticism of an Old Friend"

263.

Anat$izmin Tarihi

460

Ya Devlet bireyi ve toplumsal hayati daitna ezerek, insanin etkin

oldugu butun alanlan

ele gecirerek savaslara

ve iktidar mucadele-

lerine, bir tiranin yerini digerintn aldigi saray darbelerine yol aca-

caktir, ki

bu gelismenin sonunda kactmlmaz bicimde

...

olum

var-

dir.

Ya da Devletler yikilacak ve ozgiir anlasmayla bireylerin ve grupla-

nn canh

inistyatifini bir ilke olarak

benimseyen binlerce nterkez

yeniden hayat bulacaktir.

Secim

size kalmi$! 59

Kropotkin yoksun birakilmis cogunlugun direnecegine, Devyeni ve baskici kurumlarim yikacagma, yardimlasmayi yeniden kuracagina guveniyordu. Siyasal otorke dogal olmayan let'in

butun diger

kisitlamalarla birtikte ortadan kaldinlirsa, insanlar toplumsal olarak, yani kendi dogalanna uygun bicimde eyteyebi-

leceklerdir.

Kropotkin Devlet ile hukumeti ayinrken, her ikisinin de derecede baskici oldugunu ve feshedilmeleri gerektigini diisundu. Temsili hukumet cozumlemesinde, siyasal sistem ekonoesit

miyi denetleyenlerce daima manipule edilecegi icin iscilerin genel oy hakki isteginin hicbir

sorunu cozmeyecegini one

siirer.

hukumet "Sermaye hakimiyeti"ne denk duser. Ancak dogrudan eylem kanun koyucuian tavizler vermeye ikna edebiTemsili

lir.

Temsili hukumetin dogal egilimi, yerine getirdigi islevleri daima merkezilesiirmek ve birlesiirmektir. Toplumun saytsiz sorunuyla ayni anda tlgilenemez. Secimlere gelince, ulusu gercekten temsil edebilecek, yasama gorevini tarafsiz btr ruhla yapabilecek kisjileri sihirli bicimde bulup cikaramaz. Yasa koyucunun gercek bir Proteus (Yunan mitolojisinde deniz siirulerinin coba-

olmasi beklenir ve hakkinda higbir sey bilmedigi otuz ya da kirk milyon kisi icin yasalar cikarmak zorundadir. Parlani, c.n.)

menter yonetim, "her seye gucu yeten bir orta smtf y6netimi"dir ve cogunluk kuralt daima bir "vasatltk kurahMir. 60

Kropotkin Devlet sosyalistlerinin ozgiir evresinde savunduklan devrimci

Devrim

hukumet

bir

topluma geci§

turunii de reddeder.

geli§en ve kendiliginden bir hareket oldugu icin, her

59

Tlie State,

60

Conquest of Bread,

s,

56. $.

159; Anarchist Communi/sm.

s.

28.

Peter Kropotkin:

J-.vi

inn

i

Hit

461

Devrimci

merkezi siyasal otorite devrim in ilcrlcyisini denetleyecek ve berraklastiracak ve kendi disinda her lurli't gelismeye direnen karsidevrimci bir guc haline gelecekur. Toplumu yeniden orgutlemenin ve yeni toplumsal formlar ^elisiirmenin muazzam ve derin karmasikhginm ustesinden gelmek, hiikiimetteki secilmis ya da diktator bir azinhk tarahndan degil, ancak biituri halkin kolekiif akhyla gerceklestirilebilir. Bazi sosyalistlerin savundugu Volkstaat ya da "Halk Devleti"ne gelince, bu, "ozgiirluk icin herhangi bir otokrasi

formu kadar biiyuk bir

tehlikedir." 61

Bu nedenle devrimci gruplar iktidan

ele

lerini halkin bilincini geli?tirmek ve onlara

almamah,

etkinlik-

temet hedefleri hatir-

latmakla simrlamahdirlar. Ne var ki, devrimm ertesi gunu, sikayetleri ve ihtiyaglan derhal degerlendirmek ve karsilamak gerekecektir. Boylece halk, kos;ullarin kendi lehine degis;tirildigini ve degisikligin sadece kisilerde ve formullerde olmadigini anla-

Bu ancak, halkin temel ihtiyaclannin toplumsal

yabilecektir.

mallann ve uretim araclannin

komunizme

tarn olarak kamulastinlmasiyla ve

gegilmesiyle tatmin edilmesi halinde gerceklestirile-

bilir.

Ozgur Toplum Butun

anarsistler gibi

Kropotkin de ozgiir bir toplumun

nasil

olacagina dair bir taslak vermez, ancak boyle bir toplumun izleyecegi yonii gosterir. Boyle bir toplum, tiiketici ve uretki olan es;it

bireylerin gonullu birlikler sebekesinden olusacaktir. Bun-

buyukluk ve derecelerde, yerel, ulusal ve uluslararasi -gecici ya da az cok sureklt-

lar "her turlu

bolgesel,

amac

icin cesitli

grup ve federasyonlann

dokunmus

sinirsiz cesitliliginden olusan birlikte

62 Yerel cikarlar ve sempati bir sebeke"yi temsil eder.

bagh olan "komun" §ehir ve kir hayaunin temel toplumsal birimi ve merkezi haline gelecektir. Kropotkin icin

iliskileriyle

komiin sadece bolgesel bir yigm

degildir.

[Komiin] ne sinir ne de duvar taniyan esitler grubunun ismi, esanToplumsal komun kisa sure icinde acik bir bigimde

lamlisi[dir],

tanimlanmis bir butun olmaktan cikacaktir. Komiinun her grubu

61

Revolutionary Pamphlets,

62

Anarchism,

s. 7.

s.

249; Anarchist

Communism,

s.

27.

Anar$izmin Tarihi

462 ister

istemez oteki komunlerdeki benzer gruplara dogru cekilecek-

onlarla kendi grubundaki kadar saglam baglaria grupla$acak,

tir;

federe olacak ve uyeleri bin kadar sehir ve koye dagilmi? bir gikarlar

komunu

Insanlar kendi

olusturacakur. 63

araknndaki

iliskileri

yasalar yerine adetler ve ser-

best antasmalardan olusan bir bilesimle duzenleyeceklerdir. tiirden gonullu sozlesmeler,

dahalesi

olmaksizin

Bu

onlan zorlayacak bir otoritenin mu-

korunacaktir.

Insanlar

"kendi nzalanyla, anlasmanin her bir

tarafi

bu sozle§melere, igin esit

derecede

acik olan farkb cizgiler arasinda ozgiirce secim yaparak katihrlar" 64

Onlan bir arada olmaya tesvik eden yegane durtii ortak ctkarlan olacaktir, Ozel mulkiyetin ve yoksullugun yok edilmesiyinsam suca yonelten durtuler

le birlikte,

dome

lann

ucii insan

azatacaktir, Zira suc-

dogasmin bozuklugundan

degil, miilkiye-

dagilimindan kaynaklamr. Ortaya cikabilecek birkac anlasmazhk hakemler tarahndan kolayca halledilecektir. Ve toptin esitsiz

lum karsili eylemlerde bulunanlar cezalandinlmayacak ya da hapishaneye atdarak daha da kotu hale getirilmeyecek, kendilerine nezaket ve anlayisla davranilacaktir.

Ekonominin orgutlenmesi konusunda Kropotkin, Proudhon'un karsihkcihgmrn ve Bakunin'in kolektivizminin otesine gecerek, anarsist komunizmin bir [ormunu savundu, Bu, siyasal olarak hukumetsiz bir toplum, yani anarsi, iktisadi bakimdan ise ucret sisteminin

tamamen reddedilmesi

ve uretim araclarmm or-

tak rmilkiyeti anlamina geliyordu: "Ortak refah icin kendi yete-

neklerini

sonuna kadar kullanan herkes, kendi ihtiyaclanni

mumkun

olan en yuksek duzeyde karsitamak icin toplumun or-

tak stokundan yararlanacaktir." 65 Kropotkin aynca, "Anar$inin

Komunizm'e, Komunt2tnin

ise

Anarsiye" yol acacagina inamyor-

du. 66 Anarsist

min

birligi

komunizmin kendi toplumundaki iki temet egilioldugunu diisunuyordu. Bu egilimlerden biri, iktisadi

esitlik, digeri siyasal ozgurliiktu. 67

Woodcock

£r Avakumovic, Kropotkin, Communism, s. 52.

63

Alinti,

64 65

Anarchist

Age.

66

Conquest of Bread.

67

Bkz. Anarchism in Socialist Evolution, s.

$.

s.

312.

43. $.

45.

13; Act Jor Yourselves,

s.

102.

Freedom

Press, brojur no. 7, tarihsiz,

463

Peter Kropotkin: t\\rimti Bit Devtimci

Ekmegin Feihi'nde

belirttigi gibi,

Kropotkin servetin kotek-

cabadan kaynaklandigi ve uretim araclan insanbgin kolektif eseri oldugu icin, iktisadi komunizmin yegane adil cc.zum oldutif

gunu dusunuyordu. Bireysel aittir.

mulk edinme ne

adil

Her sey butun insanlar

ihttyac duyarlar, giicleri

ne de

elverislidir.

icindir, cunkii

cunku butun

Her ?ey herkese

butun insanlar onlara

insanlar onlan ttretmek igtn kendi

oraninda calismislardir ve cunku dunya servetintn

minde herkesin payini degerlendirmek

iireti-

mumkun degildir, 68

Uretim araclarimn sahibi Devlet degil, iiretici birlikleri ya da komunleri olacaktir. Bunlar gonulluluk temelinde orgutlenecekler ve federal olarak birbirtne baglaria caklardir. Her bir kisi yapabilecegi herhangi bir isi yapacak ve para, mubadele ya da harcadigi

emegi gosteren

lamak

bir beige

olmaksizm kendi ihtiyaclanni

icin ortak stoktan yararlanacaktir.

karsi-

Kropotkin, Marx gibi,

ya da prolesyonel emek ile basit emek arasmda aynm yapmaz. Insanlar zorunlu isbolumii olmaksizin kendi i^lerini secebilecekler ve hem kafa hem de kol becerilerini kullanacaklarnitelikli

dir.

Kropotkin, daha sonra endustriyel orgiitlenmenin merkezi olmavnasmi, her bolgenin kendine yeterli olmasim, sehir ve kmn butiinlesmesmi ve besin maddesi uretiminde daha etkin yontemlerin

kullanilmasmi savunur. Marksisi ve

liberal iktisatcilann ak-

ekonominin yasadigi sorunlarm a^iri uretimden degil, yetersiz tiiketimden kaynaklandigini one surer. Herkes icin refahin mumkun oldugunu da savunur. Yilda 150 gun ve

sine, kapitalist

giinde bes saat ?ah§manin, beslenme,

barmma

ve giyinme gibi

temel ihtiyaclarin kargilanmasi i^in yeterli olacagini, 150 giin icinde de ikincil ihtiyaclarin karsilanabitecegini dusiinur. Hedef, "herkesin refahi icin zorunlu olan mallan,

mumkun

olan en az

69 insan enerjisiyle tiretmek olacaktir."

Kropotkin Stoaci degildir ve luksun bir ihtiyac oldugunu, tensel hazlann ve sanatsal

duygularm tatmin edilmesi

gerektigi-

ni dusiinur. "Ekmegin giivence aluna ahnmasindan sonra en bu-

yuk hedef bo? zamandir." Bo? zaman insanlann kendi 68 69

Conquest of Bread, Age. s. 103

s.

33.

kisilikleri-

Anar$izmin Tarihi

464

bakimdan

ni her

ve

farkh

gelistirmelerini, sanat ve bilimle u gramma larmi

zevklerini

maktan gikacak,

Boylece

tatmin etmelerini saglayacakttr.

"luks, burjuva sinifimn aptalca ve gosterise yonelik

oyunu

ol-

sanatsal bir hazhaline gelecektir." 70

Butiin yetiskinlerin bir olcude kol emegi kullanmalan gere-

kecek, yazarlar ve sanatctlar hie kuskusuz yaptiklan i§ten kaza-

tutumunu paylasmayan

nacaklardir. Tolstoy'un emegi yucelten

Kropotkin, gonullu olmasi ve kisitlamadan kullanilmasi halinde kol emeginin cazip olmamasi igin hicbir neden gormez. Tipki

William Morris gibi soyle der: "En onemli ekonomi, yegane makul ekonomi, hayati herkes icin zevk haline getirmektir, ciinku

tatminkar bir hayat yasayan insan, cevresindekilere sovup sayan

insandan simrsiz derecede daha

c;ok uretir." 71

makineierden ho$lanmadigt igin Morris'i bi,

Ancak Kropotkin

elestirir ve

Godwin

angarya ve mesakkati azaltan ve daha tatmin edici

gi-

isler icin

zaman birakan teknolojik gelismelerden hosnuttur. Kafa ve kol emekcileri arasinda boliinmeye yol acan isbolunui ve dar alanlarda

rinden

uzmanlasma kapitalizmin en

yiktci ozellikle-

biridir:

l^bolumu hayatlanni surdurmekri

damgalamak anlamina

gelir.

insanlan eiiketlemek ve

icin

Bazilan, fabrikalarda halat orer, bazi-

maden ocaginm

lan bir isyerinde ustabasidir, bazilan bir

boltimunde dev komur sepetlerini

ancak

iter;

belirli bir

higbiri ne icinde yer

aldiklan mekanizma, ne cali$tiklan yerde yapilmakta olan <;ahstiklan

maden

bu durum galisma a$kim tahrip eder, tir.

is

ne de

ocagi hakkinda butunluklu bir fikre sahiptir, Ve icat

etme yetenegini korel-

72

Kropotkin insanlarm kendi

islerini serbestce

diledikleri gibi degistirmelerini ister, Yeni

komun

ici

hizmetlerin, kadinlan ev

isi

secmelerini ve

onu

mekanik araclann ve

angaryasindan kurtaraca-

bagimh olan insanhgin

gini dusuniir; aksi halde, "ev ici kolelige

yansi, oteki yartsina isyan edecektir." Ornegin camasir makinesi-

nin icadmi is?itmek onu

mem nun

etmi§tir,

Bununla

birlikte

Kro-

potkin, cinsiyete dayah belirli bir isbolumiinu savunur; kadmla-

70

Age,

71

A lint

72

Conquest of Bread,

s. i.

108, 120.

Woodcock

& Avakumovic, Kropotkin, s.

183.

5.

321.

:

Peter Kropotkin

nn ev re

esas olarak

t

.vi inti

i

Hn

465

\)evrimci

cocuk egitimi vc lukmuyla ugrasmalanni

ister

ve

yapmalan ya da cocuk bakimiyh ugrasmalan icin erkekle?agn yapmaz. Aym §ekilde bazi irksal onyargilar ta^idigt da isi

gorulmektedir. Ornegin, bir Fransiz liostaninda cahsan icin "siyahlar gibi cahsiyorlar" demislir. 7

isciler

*

Hayatm duzenlenmesine gelince, Kropotkin, Fourier'nin fasavunmaz ve insanlarm icinde yasayacaklari komunleri serbestce secebilmelerini ister. Cogu komunistin aksine, la nsterlerini

mahremiyetin pek cok "yalniz kalmak,

kisi icin

onemh oldugunu kabul

zaman zaman toplumun

dogasindan gelen bir arzudur" der. 74

gun

belirli

belirli bir

eder ve

gikmak insamn Her saghkh yetiskin her di§ina

oleude kafa ve kol emegi harcamaktan haz yastan sonra -soz gelisi kirk ya da daha

alabilir,

iistii-

ahlaki

kol emegi yukumlulugiinden kurtulabilir ve bizzat sececegi her-

hangi bir

faaliyett siirdurebilir.

Kropotkin kendi ozgiir toplum anlayisina yoneltilen rilerin farkindadir

ve Ekmegin Fetrit'nde bu

elestirileri

ya cahsir, Kropotkin'in savundugu serbest

elesti-

yanitlama-

komunizm formu,

boyun egmeyen ve insanlan cahsmaya zorlamayan sonsuz ozgurlugu"nu tanir. 75 Bu, maddi odti Hen dinned en gok ahlak temelinde gonullu emege dayah bir toplumdur. Peki gegim garantisi varsa ve ucretli olmak gerekmiyorsa, insanlar neden cahsstnlar? Kropotkin, baskmtn -ister ko"bireyin, herhangi bir otoriteye

lelik, ister serflik

ya da ucretlilik biciminde olsun- insanlarm da-

cah^matarmt as la saglamadigina isaret eder; tam aksine, "refah icinde olmak, fiziksel, sanatsal ve ahlaki ihtiyaclann kar-

ha

iyi

silanmasi, calisjna tur.

konusunda daima en gucEu uyaran olmus-

"76

Gonullu emek her zaman ucretli isten daha tireiken olmu^istegi yokluk ya da sopa tehdidiyle degil, bizatihi

C^usma

tur.

cahsmanin sagladigi bilincli tatminle ve halkin mutluluguna katkida bulunma duygusuyla yaratihr, Yapilan i§in onaylanabilir ve anlamh, insan dogasina uygun olmasi ve asagilayici olmamasi halinde,

ondan veba

gibi

den kalmaz. Kol emegi i

Ti

Age, 5 128, 2
74

Age,

s.

75

Age,

s.

143.

76

Age.

s.

146-7.

124.

kacmanin ve kadere

artik

lanet

etmenin ne-

kotu kosullar ve diisuk statu nede-

Anar$iz**>in Tarthi

466

ku^umsenmektedir. Ancak kol emeginin

niyle

keyifli

olmamasi

neden yoktur; spor etkinlikleri kot emeginin kihk debir formu olarak gorulebilir. Boylece Kropotkin cahs-

icin higbir

gistirmis

mayi insanite§tirmeye ve onu "insanm butun yeteneklerinin bestce kullamlmasi" olarak anlatmaya

Ekonomik ve

fiziksel

ser-

gali^ti. 77

baskinin butun bicimlerini reddeden

kmama

ve dislamamn aylakhgi ve miskinonlemek igin kullamlabilecegini onerir. O insan "burjuva tdplumunun bir hayaleti" gibi gorulebilir ve federasyonu terk etmesi, dunyada kendisine baska bir yer aramasi istenebilir. InsanKropotkin, toplumsal

ligi

sozlerini

lar

Godwin

gibi

tutmazlarsa,

topluluk tarahndan o nay Ian ma z la r.

Kropotkin de, "toplumdifi" bireylerin dogru yola

Cekilmeleri i^in

kamuoyunun kullanilmasim

bu yakta§imda potansiyet olarak baskici

mek

tavsiye eder,

bir ahlaki

ancak

form gorme-

zordur, Kropotkin, herkesin "topluma karsi gorev" olarak

"kendi

cahsmak" zorunda olacagim, insanlann bunu isalmadan israria savunur. 78 Devrigunu her seyi kendi tekellerine alanlar, boykot ya da

elleriyle

teyip istemediklerini dikkate

min

ertesi

baska toplumsal baskt bicimleriyle denetlenemezlerse, Kropotkin onlara karsi siddete basvurulmasint onaylar.

Ne

var ki Kropotkin aylakltgin genellikle yetersiz egitimden

ya da zihinsel veya fiziksel bir hastaliktan kaynaklandigini ve 6zgiir bir

toplumda buna pek rastlanmadigtm soylerken, oldukga

kati bir

zeminde yer

ahr. Bir

baska yerde dedigi gibi t cahsmak

bir ahskanlik ve psikolojik bir ihtiyactir,

olusum"dur. 7!) Ancak

asm cahsma da

ama aylakbk "yapay bir uygun de-

insan dogasma

gildit.

Kropotkin, cahsmayi daha cazip kilmak ve herkesiR ihtiyacini karsilamak icin uretimin bastan

ni

sona yeniden orgullenmesi-

savundu. Iktisadi emperyalizmi sona erdirmek

nin

mumkun

8u durumda hicbir ulke bir durumda acltk yuzunden teslim

gordii.

bir

icin,

her ulke-

olmasim gerekli digerine bagimh ve devrimci

oldugu kadar kendine

yeterli

olmayacakti. Fabrikalann

buyiik kentlerde toplanmasi yerine, tipki siyasette oldugu gibi

ekonomide de merkezsizligi onerdi.

"Cesitlilik, karsibkli isbirligi

yoluyla uretimi tarn olarak gelistirmenin en emin yoludur," di-

77

Age,

78

%,s,

79

Anarchist

s.

148. 154, 111, 117,

Communism,

s.

53.

Peter Kropothin: I-.vihm

yordu. 80 Endiistrinin butun

nmin

yerel

ulki-yt-

i

lin

467

Devrimci

yayilmasindan, sanayi ve

ve kucuk sanayiler kurulmasiiulan yanaydi. Elektrik enerjisi

imkam

ta-

duzeyde butunlc$iirilmcsindcn, sanayilesmis koyler

bu

giderek amnyordu. Kropoikin'in ideali sudur;

Her bireyin

hem

hem

kol emegi

dugu; saghkli her insamn

isgi

dc emelektuel etnek ureticisi ol-

oldugu; her ijcinin

hem

larlada

hem

sanayi atolyesinde caii$ugi; belirli bir dogal kaynak gesitliligini

saglayacak buyuklukteki -bir ulus ya da bir bolge olabilir- her bireyler toplulugunun kendi tanmsal ve iirettigi

mamul mallannin gogunu

ve bizzat tukettigi bir toplum, 81

Aynca tanm, bilimin ve teknik icatlarm yardimiyla daha ve uretken olabilirdi. Oyle

ki,

verimli

bes kisilik bir ailenin yilhk besin

on be?

maddesi stokunu olusturmak

icin bir yil icinde sadece

gun gahsmak

Ornegin, Britanya'nm besin mad-

yeterli olabilirdi.

desi uretiminde kendine yeterli olmasi

tamamen mumkundu ve

her bolge taze tirun saglayacak olciide kendine cekti.

yeterli olabite-

San ay in in merkezsizlestirilmesi ve tanmin endtisiriyle

lestirilmesi sadece insanlara

kendi

islerini

sec me

imkam

bir-

sagla-

makla kalmayacak, ayni zamanda onlara uretim ve bolusumde daha fazla deneiim olanagi kazandiracaktt. Hep birlikte toprakta

cahsmak ral

bir birlik ve

dayanisma duygusu da yaratacakti. Fede-

kurumlar, gerektiginde iktisadi hayata esgiidum saglayacak-

lardi.

icin

Butun bunlartn

nastl

mumkun

olabilecegini g6stermek

zengin veriler topladt ve Tarlalar, Fabrikalar ve Atdlyder'de

(1899) su sonuca vardi:

Tarlalannizin ve bahgelerinizin

yam basmda

fabrika ve aidlye ol-

sun. Bunlar elbette, dev mecal kiitlelerle ugrasmayi gerektiren buyiik kurulu§lar

olmamah. Doganin

halinde serpi?tiritmeleri daha jitlilikteki zevkterini

rikalar olmalt

...

Conquest of Bread,

81

Fields, Factories

Erkekler, kadinlar ve goeuktar

bu

atolye ve fabri-

kendi zevklerine uygun faaliyet

s.

189.

and Workshops Tomorrow, '

s,

sayisiz ce-

bulma arzusuyla yonelecekler, motorlann ve makinele-

80

win, 1974,

Uygar insanlann

kar^ilayacak sayisiz cejitlilikte atolye ve fab-

kalara aehk duTtusuyle degil, bicimlerini

iztn verdigi yerlere benekler

iyi olur.

26,

der.,

Colin Ward, Allen

&

Un-

Anarjizmiit Tarifii

468 rin yardircuyla

kendi egilimlerine en uygun diisen

faaliyet

dahm

sececekler. 82

En

onemlisi,

bu diizenleme kafa ve kol emegini

tunluklu egitimi tesvik edecektir.

hem

A ma?,

birlestiren, bti-

ozellikle

hem

de teknikte uygulayici ve kasif olarak "beynini ve

kullanmak

tizere egitilmis

(am insan"i yaratmak

bilim

ellerini

olacaktir. like

su olmahydi: "gozlerden ve ellerden beyne." 83 Cocuklar gercek isi

soyut teoriye tercih etuklerine gore, ogrenmenin en

iyi

yolu

yapmakti. Egitimin esas amaci kisiyi uzmanlastirmak degil, bilgininin ogelerini ve en

iyi

galisma yontemlerini ogretmek ve en

6nemlisi, ona daha sonra her ne

luk

ozletrti

guzeli

kazandiracak,

hem

is

yaparsa yapsm, igten bir dogru-

hem

bigim

de iferik bakimindan

anlamasim saglayacak, oteki insan birimleri arasinda yararh

bir birim

olma ve insanhgin

geri kalaniyla

uyum

ieinde

otma duy-

gusu verecek bir genel esin asilamaktir, 84

Ruskin ve Morris

gibi,

o da gelismek icin sanatm binlerce ara du-

zeyde endustriyle baglantih olmasi gerektigini one surer,

Kropotkin dit

asm nufusun

olustunnadigmi

kendi ozgtir toplumu

diisiinur. Malthus'a

tansiyel enerji stokunun, yerkurenin

icin bir teh-

yanitmda, dogadaki po-

mevcut nufusuna kiyasla

"neredeyse sinirsiz" oldugunu one surmektedir. Evrim yasalann-

dan hareketle, mevcut ge<;im araclanmn "nufus arttsina kiyasla artan" bir oranda buyiidugii sonucuna vanr. Bu surec,, "toplumsal orgutlenmenin bazi kusurlan yuziinden yapay (ve gee ici) olarak durdurutmadikca" surec ektir. 85 Gelismis besin maddesi arzini o de recede artirabilir

ki,

tanm yontemleri gelecekte fazla nu-

fustan

korkmamiz

kin'in

cozumlemesini dogruladigi gorulur. Tarn da nufusun en

yogun oldugu

icin hicbir

neden kalmaz. Bu yuzyilm Kropot-

alanlarda, tarimsal tiretkenlik

hayai standartlarinin

hukum surdugu bu

annus ve yuksek

ulkelerde nufus baskisi

azalmistir.

82

Age,

83

Ages. 194,175.

84

Age,

85

Anarchist

s.

s.

197.

178.

Communism,

s.

33. Krs. Fields, Factories

and Workshops,

s.

77-9.

Savas ve Devrim Kropotkin, kendi anarsist felsefesini

komunizme

anarsi ya da

Ne

medi.

gelistirirken

Ingiliere'de

dair temel fikirlerinin hicbirini degistir-

var ki, iki geleneksel anarsist iike, enternasyonalizm ve

antimilitarizm konusundaki goruslerinde bazi degisiklikler oldu.

Gene

bir

namis

adam ve Avrupa'daki

biri olarak

her

iki

anarsist harekette onemli rol oy-

ilkeyi

Ne

de desteklemisti.

var ki

1890'larda ulusal karakterin onemini vurgulamaya basladi ve

Marksist Sosyal

bu ulkenin dti.

Demo k radar 'in

ve Almanya'daki siyasal rejimin

one sur-

militarist ve otoriter dogasini ifade ettigini

Bu arada

Fransa'dan,

onun devrimci geleneginden yana

dik-

kat c^ekici bir tercih yapti. Britanya'yi da siyasat multecilere gos-

hosgoru nedeniyle tercih ediyordu. Fransa ve Britanya'yi daima toplumsal devrime en yakm iki ulus olarak gOrdu. terdigi

1871'de Almanya'mn Fransa'yi yenmesi, Avrupa'da devrimin basansizliga di:

ugramasmin

baslica nedeniydi. Bir dostuna soyle yaz-

"1871'den beri Almanya, Avrupa'nm ilerlemesine yonelik su-

rekli bir tehdit

...

gericiligin

bas destekcisi ve koruyucusu

...

haline gelmistir."**6 1905'ten sonra Kropotkin Almanya'ya karsi savas hazirhgi

yapmaya basladi. zaman, duraksamadan muttehkleri destekledi. Les temps Nouveaux'nun editoru Jean Grave'e soyle olarak asker sayisimn artinlmasi igin cagn 1914'te savas pailak verdigi

yazdi:

"Silahlamniz! Insanustu bir caba gosteriniz; Fransa'nin

dogrulugu yeniden fethetmesinin ve Avrupa halkimn onun uygarligindan, ozgiirluk,

komunizm

ve kardeslik fikirlerinden aldi" 87

Boy lece Kropotbu "hakim smif" ^atismasina kan$mak istemeyen ana akimindan kendisini ayirmis oldu. Londra'da cikan Freedom'un cevresindeki eski dostlan anarsistlere antimilita-

gi esini

guclendirmesinhi yegane yolu budur.

kin, anarsist hareketin,

rizm lerini

ilkelerini hatirlatmaya cah§arak, savasta

desteklemenin

desteklemekle

aym anlama

bir tarihte Malatesta,

Almanya'mn

Devletcilik,

tarn

multefik hiikumet-

yurtseverlik

geldigini savundular.

Grave ve digerleriyle

ulusculugu

ve

1916

gibi gee.

birlikte Kropotkin'i,

"hukumet yanhsi

yenilgisini istedikleri icin

Anarsistler" olmakla sucladi. 88 Trocki inceden inceye alay ede-

86

Kropolkin'den Gustav Steflens'e, Selected Wriiings,

87

Kropotkin'detijean Grave'e CKasim 1914), "Epilogue", Mfitioirs,

88

Bkz. Malatesta, "Anarchists have Forgotten

theii" Princi pies'

sim 1914) ve "Pro -government Anarchists",

op. at,

s.

310-1

1.

1

,

s.

304.

Freedom CKa-

(Nisan 1916).

Anar$izmin Tarihi

470

rek soyle dedi: "Gencliginden beri poputisilere zaafi olan, yas

haddinden emekliye ayrihnis anarsist Kropotkin, neredeyse yanni yuzyildir ogrettigi her seyi sava§

Go rubier in den vazgecmeyen mek

ifin yuziinii giderek

vesilesiyle reddetti." 89

hasta cografya

uzmani

esinlen-

kendi vatamna cevirmeye ba^ladi. Ha-

pishaneden kacugi 1876'dan sonra Rusya'ya donmemis, ancak iligkilerini

stirdurmustu, Eserleri, ozellikle Ekmegin Fethi Rus-

ya'da genis bir okur kitlesine ulasmi$ti.

Cagda$lannin cogu icin Kropotkin esas olarak bir Avrupahydt, ancak

Kuzey Amerika'ya

yaptigi iki ziyaret sirasinda daha

cok Rus kultiirunun bir temsilcisi olarak goruldii. 1897'de tngiliz

Bdim Dernegi

delegesi olarak Toronto' da yapilacak bir top-

zulme ugratiDukhoborlann Kanada'ya yerle§melerine yardimci oldu. 1901'de yaptigi ikinci ziyaret sirasinda, daha sonra Ideah and Realities in Russian Literature (Rus Edebiyatmda Ideal ler ve Ger^ekler, 1905) adiyla yayimlanan bir dizi konferans verdi. Kuzey lantiya katilmak icin ciktigi ilk seyahatin ardindan, lan

Amerika'da coskuyla karsilandi ve heniiz olusan anarsist harekete biiyiik bir hiz

yordu. Her

iki

kazandirdi; GencMge Hitap'i ozellikle etkili olu-

gezi sirasinda, goriislerinin felsefesinden

cok

aris-

tokrat gegmisiyle ilgilenen Basin'da yer almak i?in her firsati

1897'de Jersey City'deki gazetecilere su sozleri

degerlendirdi. soyledi:

Ben

bir anar$istim ve iktisadi

bakimdan komunist oiacagina

ve bi-

reyin tarn ve ozgiirce geli$mesine firsat verecegine inandigim ideal

toplumun kunilmasi

i^in gali^iyorum.

Bu toplumun orgutlenmesi-

ne gelince, uretim ve bolujumu federe gruplann sagfamasi gerektigine inaniyorum. Sosyal demokratlar da hstyorlar,

ama

layip gevreye

aym sonuca ulajmaya

ca-

arada bir fark var. Onlar merkezden -De vie t- bas-

dogru giderlerken,

basit unsurlardan ba$layip

bizler ideal

toplumu kurmak

icin

karma§ik unsurlara dogru gidiyoruz. 90

1905'te Devrim'in patlak verdigini i§iten Kropotkin devrimci da-

vayi desteklemek i^in Rusya'ya

uc yastnda aticihk talimi 89

Leon Trotskiy, History of York, 1932,

90

1,

donmeye

hazirlandi, hatta altmis.

yapti, Prestijli Nineteenth

the Russian Revolution, $ev.

Max

75.

Avrich, "Kropotkin in America", Anarchist Portraits,

s.

Century gaze-

85.

Eastman,

New

Peter Kropolhin: Jivimii

tesine vatanindaki

uzun

likh

durumu

makale

bir

t

(fit

471

Devrimci

beiiinleyen, "Rusya'da

Devrim" bas-

yazdi. Rusya'daki ge)ismelerin,"anarsizme

umu-

yol acacak bir toplumsal devrimin kivilcimini cakacagmi

yordu. Ayaklanmasinm ezilmesinden sonra, gericiligin kurbanla-

nna yardimci olmak

icin

Parlamenter Rus Komitesi'yle birlikte

cahsti ve Tfte Terror in Russia (Rusya'da Teror, 1909)

bashkh

bir

kitapcik yazdi.

Bu evrede, esas olarak Sosyal Devrimci Parti ile birlikte cabu partinin bir iiyesiyle evliydi. Olaylar onu yirmi yil-

h§ti. Kizt

uzerinde cahstigi ve dusjjndugu The Great French Revolution

dir

1789-1793

(Biiyiik Fransiz

Devrimi 1789-1793, 1909) bashkh

kitabmi tamamlamaya esinledi, Kitabm son bicimi donemin halk eylemi uzerinde odaklamyor ve Jakoben diktatorlugiin tehlikelerinden soz ediyordu.

Devrim I917'de bir kez daha patlak verdiginde hicbir sey onu tutamadi. Kirk yd suren siirgun hayatindan sonra vatanina dondu. Gecici Hiikumetteki ta

ihmh

liberallerle birlikte hareket etti, hat-

sosyal is i Alexander Kerens kiy tarafindan kendisine ka-

binede Egitim bakanhgi onerildi. Ancak Kropotkin hala bu one-

reddedecek kadar

riyi

anarsistti,

Moskova'da Agustos 1917'de

yapilan ve biitun tarallann katiidigi Devlei Konferansi'nda, Rusya'da federal bir cumhuriyet ve Almanya'ya yeni bir saldin icin

?agn

yapti.

iizerine,

Ancak Kasim'da Bolseviklerin iktidan

ele gecirmeleri

kehanet niteltginde bir yorumda bulundu: "Bu, devrimi

gomer." Yeni rejimin giderek bir diktatorluk haline gelmesi Kropotkin'i

Rus anarsist hareketiyle

iliskisini

yenitemeye

yoneltti. Ni-

san 1919'da Danimarkah elestirmen Georg Brandes'e, topragi, sanayii ve ticareti diktatorce yontemlerle toplumsallastiran Bolseviklerin lii

Jakoben ler

gibi

davranmakta olduklanni yazdi: "Giic-

bicimde merkezilesmis bir devlette Babeufunkii gibi bir ko-

mlinizm kurmaya cah^irlarken

izledikleri

yontem, ne yazik

ki,

basanyi kesinlikle imkansiz hale getiriyor ve halkin yapici cahs-

masim

felce ugratiyor." 91

Kropotkin asirdiklan durdurmak icin 1919 bahannda Lenin'le gdru^tu.

Konu^ma

sirasinda,

ahnmasindan ve biirokratla^mis

ko ope rati fie rin baski

altina

yerel yetkiliterden sikayet

etti.

"Nereye baksaniz otoriteye karsi buyuk bir ofke goriiyorsunuz" 91

Kropolkin'den Georg Brandes'e, Nisan 1919, Sc titled

Wriiinijj,

s.

320.

Anar$izmin Tarihi

472

dedi. Lenin de ona, anarko-sendikalist hareketin zararh oldugu-

nu

soyledi ve basanyla tacdanabilecek yegane miicadele curuniin

oldugu nu; basannin, "ancak

kitlelerde lesel

kizd terore, gerekirse

ic

yeralti faatiyetinden, kil-

savasa, butiin cephelerde savasa,

herkesin herkese karst savanna kadar, kitleler aracihgiyla, kitlelerle birlikte

..."

sagtanabilecegini anlatti 92 ,

Lenin yash anarsistin tanik oldugu haksizhklan kendisine mektupla iletme onerisini kabul etti. Kropotkin firsati Marl 1920'de degerlendirerek, Komunist Parti diktatorlijgtinun yen!

kurulmasi davasma zarar verdigini yazdi. kauhim olmaksizin, bizzat koylulerm ve iscilerin

bir sosyalist sistemin

Yeni guclerin "asagidan"

edilmesi

orgiitlenmest saglanmadikca yeni bir hayatin insa

imkansiz gorunuyordu,

Rusya sadece ismen Sovyet Cumhuriyeti ohnusiu. Kropotkin kahtnce bir uyarida bulundu: "simdiki halde Rusya'yi yoneten Sovyetler degil, parti komiteleri-

bu durumun devami halinde, "tipki Fransa'dajakobenlehakimiyetinden sonra kirk yd boyunca e^itlik fikrinin bir

dir"; ve

rin

sovgii sayilmasi gibi, 'sosyalizm' sdzcugii de bir

sovgu haline ge-

lecektir." 93

Gene ayni yilin Aralik ayt icinde Kropotkin ig savas sirasinda Kiztl Ordu'nun rehin alma uygulamasini sikayet etti. Bu uygulama ortacagin en kotti donemine ddnusii temsil ediyor ve iskence uygulamasinin yeni den basladigini gosteriyordu. 94

Ancak butiin bu ricalar sagir kulaklara gidiyordu. Lenin bir sure sonra mektuplardan biku ve yardimcilanndan birine soyle dedi: "Bu orumcek kafah ihtiyar beni baydi. Siyasetten zerre kadar anlamiyor ve sac ma sapan tavsiyelerde bulunuyor." 95 Ertesi

yd Kropotkin, Bad It \%iUre Mektup'u yazarak, RusBu mudahale Bolsevik

ya'ya yapilan dis miidahaleye karst cikti.

yoneticilerin "diktatorce egilimler"ini guclendirmektert baska bir ise

yaramayacakti. 96

Emma Goldman seti

Ne Yapmah? bashkh

ve Alexander Berkman

"deh-

siirdurmekte" ve butun ulkeyi tahrtp etmekte olduklannt

92

"Conversation with Lenin",

93

Avrich, der., The Press, Ithaca,

94

bir brosiirde de, tipkt

gibi, Bolseviklerin

op. at, $. 330.

An arc fiists

NY, 1973,

s.

in

the Russian Revolution, Cornell University

147-8.

Kropotkin'den Lenin'e, 4 Mart 1920, age. s. 336-7; 21 Aralik 1920, age, s. 338. Ayrtca Bki, David Shub, "Kropotkin and Lenin", Russian Review XII (1953), 227-34.

95

Ahnti, "Epiloque", Memoirs,

96

"Letter to the

s.

313.

Workers of the West", Revolutionary Pamphlets,

s.

253.

Peter Kwpotltiu:

one

slirdii.

miistu.

liiumi

H\i

473

Devrimci

Olgunhik caginm aiuirsizminc

tarn olarak geri

don-

97

1920'de Kropotkin, Moskova'dan aynlarak, meiropole kirk mil mesafedeki kiicuk Dimitrov koytinc tasmdi. Bu tasinma Dev-

rim'den kopusunu simgeler. Umulsuzluk icinde etik cahsmalari-

na dondii. Giderek kaderci bir rub haline burundii ve Rusya'da yasanan devrimin "ayn bireylerin gosterdikleri cabalann toplami" degil, "insan iradesinden bagimsiz, dogal bir fenomen" ol-

dugunu savundu. 98

Yapilabilecek tek sey, yaklasan gericiligin

guclinli azaltmaya cidismaktt.

Kropotkin $ubat 1921'de 6idu. Bolsevik hukumetin resmi Devlet toreni onerisi

ailesi

tarafindan reddedildi. Cenaze toreni

Rusya'da yapilan son buyuk anarsist gosteri oldu. Bir sonraki hareket

ezildi.

Dogdugu ev Kropotkin Muzesi olduysa

yil

da, 1938'e

kadar kapah kaldi. Anarsist yazdan Rusya'da bulunamiyordu, ancak ismi Kalkasya'daki bir sehrin metro istasyonuna ve 1866'da

ilk

kez kendisinin gegtigi Sibirya siradaglartna verildi ve

boylece anisi yasatiidt. Ancak son zamanlarda, Sovyetler gi'nde yasanan glasnost sonrasi

donemde, icgoru ve

Birli-

tavsiyeleri

giderek degerlendiritmektedir. Belki de, gelecegin bagimsiz cumhuriyetter federasyonunda son sozu soyleyen, Lenin degil Kro-

potkin olacaktir.

Elkisi

Kropotkin' in en cekici anarsist dlisunurEerden biri oldugu ku§-

kusuzdur, Yarattigi

etki,

Japonya'da Kotoku,

C in 'de

Hindisian'da Gandhi ve Birle§ik Devletler'de Lewis

Paul

Goodman

gibi

Pa Chin,

Mumford

ve

cok farkh kisilerce kabul edilmistir. Rusya

ve Britanya'daki anarsist hareketlerin basltca esinleyicisi oldu; Fransa, Belcika ve Isvicre'deki anarsist hareketlerin

olusumuna

katkida bulundu. Tanmla sanayi arasinda uyumlu denge temelinde merkezi olmayan loplumun en bliyuk savunucusudur. Kafa

ve kol becerilerint birlestiren "butunlestirilmif egitim" cagnsi

hala

ilgi

gormektedir. Pragmatik ve yeniltkci yaklasimi, mevcut

Devlet 'in kabugu icinde alternatif kurumlar gelistirmek ve (op-

ium

icinde ki hberter egilimleri guclendirmek isteyen kisiler tara-

97

"Whal

98

"Lpiloque",

to

do?"

op.

cil, s.

Mejiioii.s.

iifi

258. CM.

s.

)H

474

Anarsizmin Tarihi

fmdan degerlendirilmektedir. Ona gore, nasd ki toptum doganm de loplumun bir parcasrydi, Bu gercegin farkmda olusu onu modern toplumsal ekolojinin onciisii haline gebir parcasrysa, birey

tirir.

Kropotkin zaman zaman biktmci tekrarlar yapsa da, acik ve okunup anlasihnasmi saglar. Karmasik felsefi

basil iislubu kolay goriisler ya

da zor bilimsel verilerle ugrasirken her zaman

dan insana hitap

sira-

eder. Goriislerini canli orneklerle aktanr: go-

nullu orgutlerin ne kadar basanli olabilecegini gostermek icin Lifeboat Dernegi'nden; cok karmasik anlasmalan gerektirse bile

merkezi otorile ohnadan hizmet vermenin mumkun oldugunu gostermek icin demiryollanndan; komunist bir toplumda bolugumun ihtiyaca gore nasil orgiitlenebilecegini gostermek icin British

la

Museum

Kittuphanesi'nden soz eder. Oscar Wilde, Kropotkin'i, "o guzel ve lekesiz Isa'nin rahuyRusya'dan cikip gelen adam" diye betimledi ve onun, tanik ol-

dugu en mukemmel

iki

hayattan birini (oteki Veriaine'in haya-

dusundti." Boylesine romantik ve asm bir gonisun temelsiz otdugu aciktir. Ancak butiin degerlendirmelertiydi)

ya^adigini

de Kropotkin, comert, dusunceli, buyiik bir zeka, ictenlik ve sicakhga sahip biri olarak anlatilmistir. Istcr dostlan ister yabancilar soz konusu olsun, her zaman herkese yardim etmeye hazirdi.

En yijksek Rus aristokrasisi icinde dunyaya gelmis olmasina ragmen, kendi sinifinm ayncahk ve servetinden vazgecerek kaderini yoksullarla ve ezilenlerle birlestirdi. Hapislere atildi ve hayatinin

cogunu stirgunde gecirdi. Butiin kisisel zorluklara karsin, hayaunm son anina kadar, benimsedigi ozgurliik davasi icin cahsmaya ve yazmaya devam etti. Kropotkin pek cok kisiye kendi olumlu ozelliklerinin farkinda bile olmayan biri otarak gorundti ve cogu kez bir tur melek ya da Paul Avrich'in dedigi gibi "Tanrisiz bir aziz" olarak res-

medildi. 100

Ancak bu gorunum yamlticidir. Kropotkin asla kati Her zaman baski ve adaletsizlige son verecek

bir bansci olmaih.

bir devrimin oziemini

duydu, ancak bu devrimin kacmilmaz bicimde siddet icerecegini de kabul etti. Idealizmin eyleme donusturulmesi gerektigine her

zaman

inandi, bir ayaklanmayi tetikte-

yebilecek ciddi isyan eylemlerini sevincle karsiladi ve kuskusuz 99

Wilde, De Piofundii. and other Writings,

100

Avrkh, "Kropotkin's Ethkal Anarchism", Anarchist

s.

78. Portraits, s. 78,

Peter Kropotkin: l-vtmu

sendikalizmin ve etti,

101

isci

duymus

Itu

475

Ihvrimci

harekciinin ilcvrinici potansiyelini kabul

Terorizmden ve

rahatsizhk

i

bay alma kastedilmesinden

tekil ki^ikrin

olabilir,

ancak

tcroristleri

lanetlemeyi red-

onlarm davramsim icinde bulunduklari insanhkdisi koumutsuz bir tepki olarak avikladi. Giderek gelisen uluscu

detti ve

sullara

duygulari Birinci Diinya Savasi sirasmda saf tutmasina yol

Bu tutum, militarizm, uluscu luk ve

acti.

Dcvleiciligin kabuluyle esan-

lamhydi.

Kropotkin, Bakunin'tn uyguladigi yamltici ve maniple edki cizgiyi de reddederek, acik ve icten sisel

propagandayi tercih

etti.

Ki-

ve devrimci ahlakinda, amacin araclari hakli cikardigi du-

siincesine yer yoktu; tarn aksine, araclann

daima amaci

belirledi-

gine inamyordu. Bu farkindahk, Rus Devrimi'nin izledigi cizgi

konusunda Lenin'le anlasmazbga diismesine neden oldu. Bir dusunur olarak Kropotkin'in tasidigi biiyuk deger, anarsizmin toplumdaki siyasal ozgurluk ve iktisadi ni temsil ettigini

kamtlama cabas in da

yatar.

esitlik egilimleri-

Anarsizmin vardigi

butiin sonuclarm bilimsel gecerliligini gostermek icin kesin bilimsel yontemleri

uygulamaya

calisa.

Sonuc olarak anarsizmin,

evrimci teori, sosyoloji, antropoloji ve tarih icinde dogrulanan bir felsefe

oldugunu kamtlama cabasi gosterdt,

Cografi kesifieri dismda bilime yaptigi en buyiik kaiki, top-

lumsal turler arasinda bir evrim faktoru olarak yardimlasmayi vurgulamasiydi. Bu tez pek cok yeni bulgu tarafindan dogrulanmisttr. 102

soz eden

"Bolgesel zorunluluklar" ve "bencillik genleri"nden

modern sosyo-biyologlann kopardiklan

sin, Kropotkin'in gorusleri, kapitalizm ve

gurultiiye kar-

emperyalizmin dogru-

lugunu insan davramsmin biyolojik koklerinde butmaya calisa kendi caginm Sosyal Darvincileri karsisinda sahip oldugu gucii aynen korumaktadir. Kropotkin, insanlann kooperatif sosyal hayvanlar otduklarmi ve baskici otorite ne kadar az mudahale ederse

dayamsma

gelisecegini

ve karsilikh yardimlasma pratiginin o kadar

dogru bigimde gordu. Adetleri baskici ve halklan

ranhga yatkin olsa bile butiin toplumlar,

uyum ve

ti-

isbirligi ilkele-

rine dayanirlar.

101

Bkz.

op

102

Bkz. lul

Cahm, Kropotkin and

cit, s.

the Rise of Revolutionary Violence, 1872-1886,

279-80.

John Hewetson, "Mutual Aid and

1965, 257-70.

Social Evoluiion", Anarchy, 55, Ey-

Anar$iz*nin Tarihi

476

Ancak Kropotkin'in deger tasimakla

bilimsel yontemi tek

basma kesin

tumevanmh olmaktan

birlikte,


bir

tumdenge-

olma egilimindeydi ve her seyt tek bir ilkeye gore aciklamaBilimsel olma ozlemi duyarken, cogu kez bill mi kendi toplumsal ozlemlerini dogrulamak icin kullandi ve kendi semalimli

ya

calisti.

sma uymayan bulgulan simlarmda

dikkate almadi; ashna bakihrsa, yakla-

kati ve esneklige yer

birakmayan bir yan

Ma-

vardir.

latesta'mn belirttigi gibi, Kropotkin, anarsiyi dogal yasalara uyan

toplumsal orgOtlenme olarak anlayan maddeci felsefeyi be-

bir

nimsedigi icin "mekanik kaderciligin" kurbani oldu. 103 Anarsinin dogal duzen oldugunu ve uyumun bir doga yasasi oldugunu diisiinurken hakhydi, ancak dogadan sanki bir ilahi taktir gibi

soz ederek hata yapu. Anarsinin, mekanik evrende zaferi kacmil-

maz

bir egilim

oldugunu

israrla

one surerek,

yaratici iradenin

rolunu oldugundan az degerlendirdi. Kropotkin'in tarih anlayisi, yaklasan devrimin kacmilmazh-

gim vurguladigi

icin

fazla

belirlenimcidir.

Rus Devrimi'nden

sonra, giderek kaderci oldu ve bireyin tarihsel silregte pek az rolu

oldugunu diisundu. A ma her zaman tutarh degildi. Marx gibi, orgutlenmenin siyasal rejim uzerindeki etkisinin onemi-

iktisadi ni

kabul

ettt,

ama

bilincin tarihin

bigimlenmesinde oynadigi

ro-

lun ve "isyan ruhu" dedigi seyin onemini de vurguladi. Aslmda

zaman zaman gereginden gibi, gecici

Devlet'e,

fazla

onem

toplumim icinde seylesmis verdi.

bir guc, olarak

Ancak, yirminci yuzyihn gosterdigt

Devlet kotuliigunuri guc ve yogumluk bakimindan

hizla kuculecegi ongorusii yanli? cikti.

Kropotkin'in doga felsefesinden nesnel bir etik tiiretme

giri-

simi de sorunsaldir. Dogal fenomenlerin gozlemlenmesinden ahlaki

sonuclar cikararak "dogalci bir hata" yapti; yani, "olan"i

"ol-

masi gereken" gibi gordii; seylerin nasil olduguna dair bir ifadeyi, seylerin nasd olmast gerektigine dair bir betirti olarak degerlendirdi. Insan degerleri, insan yaraulandir ve doga belirli

bnndan, bizim de kacmilmaz bicimde onu izlememiz gerektigi sonucu cikmaz. Aslinda bilimsel gorunumune ragmen Kropotkin'in gercekte bir ahlakci oldugu gorubir tarzda i§liyor olsa da,

lecektir.

Kropotkin'in anarsizmi nihai olarak, bilimsel, tarihsel

ve iktisadi teorilerinin iizerine insa edildigi bir ahlaki temele dayanir. 103

Malatesta, Life and Ideas,

s.

263.

477

Peter Kropotkin: livritmi Uri Pcvrimci

Kendi sosyolojisinde Kropoikin, doga ve toptum incelemesinde yaklasim farklihklarmin kacmilmaz oldugunu goremez: "cicekten insana ya da bir

kunduz yuvasmdan

bir insan sehrine

gecerken arastirma yontemimizi degisiirmemiz icin hicbir sebep yoktur," diye yazar. 1(M Ne var ki dogayi yoneten yasalarla toplu-

yoneten yasalar arasinda yapdmasi gereken onemlt bir aynm vardir. Tekrarlanabilir kosullarda yapilan deneylerde dogal yasa-

mu

lann gecersizligi kamtlanabitirken, toplum belirli bir tarihe sahip oldugu ve kosullan siirekli degi§tigi icin, herhangi bir deneyimi tekrarlayarak belirli yasalan dogrulamak imkansizdir. Olsa olsa toplumsal egilimlerden soz edebiliriz,

dan

toplumun yasalann-

degil.

Ote yanda, Kropotkin'in insan yapisi yasalann adetlerden kaynaklandigina iliskin degerlendirmesi mukemmeldir ve hapishanelerin suclulann duzeltilmesi konusunda ne kadar etkisiz ol-

dugunu ve cezalandirmanin ahlak disihgini gayet Lyi aciklar. Yasalann yerine kamuoyunu gecirme girisimi Kropotkin'i Godwin yol acabileceile ayni elestiriye, bu yaklasimin ahlaki zorlamaya gi elestirisine acik

hale getirir. Aslinda Kropotkin, biitun insan-

lan kol emegine zorlamanin suniir ve

muzmin

kamuoyu

icin bir

tekellesuriciiere karsi zor

hak oldugunu dukullanmanin hakh

goriilebilecegine inanir.

Evrimci perspektifi ve doga ile toplum arasindaki yakin baglantiya yaptigi vurguda Kropotkin, modern toplumsal ekolojinin oncusu olarak gorultir. Uygun teknoloji kullammi ve kayidaresi sayesinde iktisadi bollugun sag105 Ancak eridustriyel ilerlemede yareder. kabul lanabilecegini daha avantajh oldugunu dusunen mucadeleden dimlasmanm gerektigini one silrmekten de fethedilmesi" "doganin Kropotkin,

naklarm dikkadi bicimde

durmaz. 1Wi Bu cagdas yaklasim, onun evrimci goruslerinin mantigma ve doganin uyumuna duydugu derin minnettarhk duygusuna ters diiser. Anarsizm on dokuzuncu yuzyildaki en geliskin formuna geri

Kropotkin Kropotkin'i

ile

ulasti.

Anarsizme genelde dusman olanlar

okunmaya deger

§ist felsefesini

bilimsel bulgulara dayandirmaya calismakla kal-

104

"Modern Science and Anarchism", Revolutionary Pamphlets,

105

Bkz.

Ward

baskisi, Fields, Factories

Mutual Aid,

s.

233,

$.

152.

and Workshops Tomorrow, Burada

Kropotkirtin gorujleri y«ni verileik desteklenir.

106

bile

bulurlar. Kropotkin, sadece anar-

478

Anar$izmin Tarihi

madi, bu felsefenin gecerliligini toplumdaki egilimiere basvurarak da kanitlamaya cahsti. Belirli ko^ullarda siddeti savunmasina ve savasi desteklemesine ragmen,

bunlann artik var olmayacagi toplum yaratmayi amacladi, Evrimde yardimlasmamn, toplumda dayanismamn onemini ortaya cikardi, ancak bireyselltgi bir

asla feda etmedi.

ancak sahici

Ashna bakihrsa, ozgur bireyin

tarn gelisimine

toplulugun izin verebilecegi goriisu, belkt de onun en onemli i^gorusiinu olusturuyordu. bir

Elisee Reclus:

Ozgurlugiin Cografyacisi

&

Elisee Reclus on dokuzuncu yiizyihn sonunda Franstz anarsizminin en yetkin savunucusuydu. Kropotkin'in yakin arkadasiydi. Sadece cografyaya duyduklan mesleki ilgiyi paylasmakla kalmadilar, anarsist inanclarma biLimsel bir temel kazandirmaya da

cahsular. Fransa'da anarsist

komunizmin

bir versiyonunu tanit-

tdar. Anarsist cevrelerde Reclus'un prestiji Kropotkin'inden sonra geliyordu,

Caginin en onemli cografya uzmanlartndan

ragmen

biri

olmasina

Reclus, gontunde yatani asla saklamadi; HoIIandalt anar-

sist Ferdinand

Domela Nieuwenhuis'e soyle

uzmaniyim, ama en onemlisi,

.cografya

ben

dedi: "Evet,

bir anarsistim."

1

Reclus,

A mon

Le Revolti ya da La Revoltt'yi parasal olarak destekledi ve paysan (Kardesim Koylu, 1893) ve Evolution

/rare, le lution

et

revo-

(Evrim ve Devrim, 1880) gibi saf anlamda anarsist brosur-

genis bir okur kitlesine ulasti. Anarsist tarihci

leri

bir

Max

Nett-

lau'ya gore, Reclus "dogfu bir anarsi anlayisi"ni temsil ediyor-

du. 2 1

Alinti,

Maria Fleming, The Anarcku

I

Way to Socialism. Elistfe Reclus and Croom Helm, 1979, s. 9.

Ni-

neteenth-Century European Anarchism,

2

Max

Nettlau, Elisd Rectus: La vida' de un sahio Juslo y rebelde, Barselona,

1929,

alinti,

Fleming, The Anarchist

Way

to Socialism,

s,

10-U.

Anar$izmin Tarihi

480

Calvinist bir anlayrsla yetistirilmesine ve egitim gormesine

ragmen Rectus, Godwin

gocukluk dinini reddettikten sonra

gibi,

guciu bir iyimser ve idealist bakis acisi bir li

Henuz yirmi

gelistirdi.

yasindayken, "Dunyada Ozgurlugun Gelisimi" (1851) ba§hk-

bir

denemede oigun donem

dusiincelerinin temelini

da, "Ozgurliik her insan igin bir amactir,

atti.

Bura-

ancak sevgiye ulasmak,

evrensel kardeslige ulasmanin sadece bir aracidir," diyordu. §u sozler ise

Proudhon'un bu evrede

yarattigi etkiyi yansitiyordu:

"Kaderimiz, uluslarm, bir htikumetin ya da herhangi bir baska

ulusun vesayeiine mellik

artik ihtiyac

duymadiklan

ideal bir

durumuna ulasmakur. Hukumetin yoklugu ve

mukem-

anarsi, dii-

zenin en yuksek ifadesidir." 5 Reel us gencliginde Birlesik Devletler'e

gitti.

Bu

gezi koleli-

ge duydugu nefreti bir kez daha dogruladi. Fransa'ya donunce Fransiz bir kaptanla Senegalli bir

kadimn

kizi olan Clarisse

de

evlendi. Reclus'iin erkek kardesi Elie ve arkadasiyla birlikte yasa-

ddar. Elisee ve kardesi, bir sure

masonluk ve serbest

diistince hareketiyle

ettikten sonra, altmislann ortasinda, Bakunin'in

flort

Uluslararast Sosyal Demokrasi Ittifaki He iliski kurdular ve muhtemelen bu orgute katilddar. Bans ve Ozgurliik Ligasinda Bakunin ile birlikte oldular ve orgutti radikal yonde itmeye cahsgizli

tdar.

Nihayet Paris Komunii deneyimi Elisee'yi milkan anarsist

olmaya

yoneltti. Cumhuriyetcilerin adayi oldu,

ancak Komun'un

yenilgiye ugramasindan sonra tutuklandt ve hapse atildi. 1872'de

on yd kalmak Belcika'da

Vizere Isvicre'ye stiriildu ve 1894'ten 1904'e kadar

yasadi.

Hayatinm son gunlerinde goyle

"Tannsiz ve efendisiz, kardesce bir hayai siirmek ne

Ancak

Elisee'nin anarsist

Giderek mitter ve

dinlerle

Elisee Reclus yasadigi

lerde bir cografya rel tarihi gibi

olurdu."

inancdan asla sarsilmazken, kardesi

Elie antropolojiye sapti ve Les Primitifs'i (likelier, di.

diyecekti;

iyi

ugrasmaya

donemde

uzmani olarak

populer eserlerin

1903) yayimla-

basladi. 4

esas olarak

tanindi.

akademik

yam stra, on dokuz

ciltlik

uvelle geographic universale 'in (Yeni Evrensel Cografya,

94) yazanydi. 3

Age,

4

Bkz. Joseph

s.

<;evre-

Akarsu ve daglann ye-

Olumunden sonra yayimlanan

alti ciltlik

La No1878-

L'Homme

37, 39.

ights, 1927.

Ishill, Efisee

Redus and

Elie Redus: In

Memoriam, Berkeley He-

Elisee Redus. (I^uiIiijikh

et

la terre'de

(

481

nfrtafyacisi

(Dtinya ve InsanUr, IMD^-K) cografi ve toplumsal

goruslerini bir sentez halinck biili/stndi,

Bu

eserler

ona beseri

cografyamn oncusti olarak dunyn capmda sohret kazandirdi. Reclus'ye gore cografya insarilarm birbirleriyle ve ortamla-

nyla degisen

iliskilerini inceler. Jnsaii

hayatmm uzamsal boyutu-

nu inceleyerek insanlann dogal ortaitilarinm var oldugu, ancak yapay Devlet sinirlanmn bu oriamlan goz ardi etligi sonucuna vardi.

Benzer bayat kosullanni paylasan insanlann dogal olarak

isbirligi

lerini

nn

yaptiklanni dusundu. Avrupa Devletlerinin ulusal statu-

tanimayan Reclus,

farkli

ortamlarda yasayan

farkli halkla-

baski altinda ve carpitilmis yasal birligini temsil ettigi icin

onlara "imparatorluklar" demeyi tercih

Herleme

etti.

Reclus'niin toplumsal felsefesinin merkezinde

fikri

yer ahr. Tarih icinde

hem evrim hem

de devrim oiduguna ve

Darwin'in gelistirdigi teorinin devrim davasinin nihai basansmi dogruladtgtna inantyordu. Insanlar biyolojik ve toplumsal olarak basitten kannasiga

yardimlasma bu

dogru ilerleme egilimindedirler ve karsdikb onemli bir

siirecte

faktordtir: "insan

kuciik ister biiyuk gruplar halinde yasasin, her

turlii

tiirii

ister

ilerlemeyi

daima dayanismayla, kendiliginden ve esgiidiimlu guclerin

birli-

giyle gerceklestirir."^ Reclus ayrica insanbgin ilerlemesini sagla-

yan uc temel yasa oldugunu savundu: Simf miicadelesi; denge 6 arayisi; ve "bireyin egemen karari". llerlemenin en onemli fakbireyin inisiyatifidir. Ote yatida, toplumda mucadele ile denge arasinda surekli bir sahnim vardir. Reclus'niin hayati dogal anarsi duzeninin dengesini saglamak icin bilimsel arastirmatorii

[ar

ve miluan ajitasyonla

ge<;ti.

Reclus tarihsel gelisimde irkin rolunti de reddetti. Btitun irklarin

temelde

esit

i^inde bulunduklan

oldugunu ve

dissal farkhhklarin irklann

farkh ortamlarca belirlendigini savundu.

Daha sonra irklann kayna^masim savundu ve yaratmak

icin diger ulkelerin

"Avrupahlasma"sim benimsedi. Bu, kihk yalizm

degil,

birlesik bir

dunya

toplumsal ve kulturel bakimdan degi§th-mis. bir

emper-

Avrupa'mn o donemdeki teknolojik ustunlugunun

kabul edilmesiydi. 5

Reclus, Leon Metchnikoffun fi'ine Onsbj; (Paris, suit of a 11,

6

1889),

s.

L
Civilisdlton

xxvii. Bkz.

u

les

Fleming,

grands fleuves histatiqu-

"Life,

Liberty and the Pur-

Natural Order: The Anarchism of Elisee Reclui", Social Anarchism,

1,1981,19-35.

Reclus, Onsoi,

L'Homme a

\a

tern, Paris, 1905,

1, iv.

482

Anar$izmin Tarihi

Reclus sadece irkgihga karsi cikmakla kalmadi, kadinlarm ozgurlesmesini ve cinslerin

esitligini de savundu. Diinya ve lnerkegin kaba cinsel gticune dayanan patriyarsmin erkegin kadim kendi ozel mulkii olarak gordiigii zaman onaya giksanlar'da.,

one siirdu. Ote yanda, gocugun anneye dogal baghhgiru temet alan matriyarsi, toreleriti armlmasina ve toplumsal devrimin daha yuksek bir evresine yol agmi$ti. Avrupa uygarhgi hala tigini

patriyarkal idi ve ancak ozel mulkiyet ortadan kaldinldigi kadinlar gercekten ozgur olacaklardi. Bu arada Reclus

zaman

tarn bir or-

tak egitim istiyordu. Erkeklerin ve kadinlarm ozgur birlikler olu$turmalan ve sadece duyguyu temel alan bir aile yaratmalan gerektigine inamyordu. Ilk evlitigini geleneksel kurallara uygun bicimde yapmis olsa da, ikincisinde resmi ve dini onay olmaksizin "evlendi". Akilct ve ozgiir insanlar olarak yetistirdigi iki kizi, eviilik cagina geldiklerinde

Kropotkin

babalanni

izlediler.

gibi o da,

insanlann toplumsal hayvanlar oldugunu savundu. Ancak insaniar yahttlmis hayvanlar degit, canh bir biitunim pargalandir. Birey ile toplum arasindaki iliski, hiicrenin

bedenle ili^kisine benzer; her ikisi de bagimsiz varhklardir; ancak birbirine sikica baghdir. Reclus daha sonra sosyoloji ara$tir-

malarmin

yasayi temel aldigini one siirdu: Kisi diger kisilere karsihkh olarak bagimltdir ve toplumsal ilerleme bireysel inisiyaiki

title gelisdrilir.

InsanlaT kendi dogalanna sadik katmak igin her

yasaya da uymahdir ve ancak

bunu yapmalan halinde kendiBoylece Recius'iin anarsi anlayisi dogal yasayi temel ahr; ashnda, insan yapisi yasalardan cok doga yasaiki

lertni ozgtirlestirebilirler.

lanna ni

itaat etmek bir ozgurluk formudur. Anar$inin dogal diizebu nedenle evrensel yasalan izleyen organik birbutunltiktur.

Paris

Komunu'nun

yenilgisinden sonra Reclus parlamenter

sonuna kadar Devlet'in yikilmasi icin savastt. 10 Ekim I885'te La Revoke'de "Voter, c'est abdiquer!" ("Oy vermek, feragat etmektir") dedi ve bu fikrini asla degistirmedi. Feb siyaseti reddetti ve

sefe alaninda, Descartes gibi

krallan ve

"Insan toplumlarmda agir basan

kurumlan" toplum icinde

bir tabula rasa (bos bir tugetirmeye cahsti. Bireyin kendisini dogrudan ilgilendiren butun konularda karar almasina izin verilmesi halinde, o val) haline

insamn upki

bir gocugun buyumesi gibi, dogal olarak anarsizme yonelecegini dǤunuyordu. "Ortak cikarlann ve bir kez ozgur ve komiinal olan hayatm saglayacagi smirsiz avantajlar(in) toplum-

Elisee Reclus.

sal

organizmanm devami

(

)zy,w !«£"»

icin yclcrli"

<

483

ofyafyaasi

olacagma emindi. 7 3 Mart

Imier'de toplanan Jur;i Kulcrasyonu Kongresi'nde yaptigi "Anarsi ve Devlet" baslikh bir konusmada, "anarsi" leriminin ozgiir bir toplumu betimiemek igin gerekli etimolojik ve

1877'de

St.

mantiksal zemini sagladigmi savundu. Reclus, Enternasyonal'in Italyan seksiyonumin (Malatesta, Cafiero, Costa vd.) 1876'da propagandasini yaptigi anarsist ko-

munizm

teorisini

benimseyen

ilk kisilerden biri

oldu.

Ancak Ca-

fiero'nun "herkesten yetenegine gore, herkese ihtiyaci kadar" sloganmda israr ettigi yerde, Reclus bolusumun dayamsmaya go8 diizenlenmesi gerektigini soylemeyi tercih etti. Ihtiyac kavraminin hala bir bencillik ilkesi oldugunu, oysa dayanismamn ya

re

da ki§inin ihtiyaclanm ba§kalannin ihtiyaglan baglammda dikkate almanin daha yuksek bir insanhk duzeyini temsil ettigini

one

surdti.

Reclus'ye gore Devlet, "insanhk guclerinin ozgiir birligi"yle y asilmah ve yasalarm yeri "62gur sozlesme"yle doldurulmaliydi.

Ancak Reclus anarsiyi uzak gelecegin bir ideali olarak gordugii Suicin ozgiir toplumu aynntih bigimde betimlemeyi reddetli. olmayacaklan ve degi^en isteklere uyum saglayacaklan igin bu kurumlan betimlemek imkansiz olacakti. Bununla birlikte, anarsist ideali "ayncahklarin ve yonetim kaprislerinin kaldinlrekli

masryla, mulkiyet tekelinm yikilmasiyla, karsriikh saygi ve dogal yasalarm gozetilmesiyle bireyin tarn olarak ozgiirtesmesi ve lop10 La i§lemesi" olarak tasarlamaya hazirdi. 1880' Kongresi, Federasyonu Chaux-de-Fonds'ta toplanan Jura

lumun kendiliginden

de Reclus'un kiskirtmasiyla, mevcut idari konriinun kar§iti olan "dogal komun"u ozgiir toplumun temel birimi olarak kabul etti.

Kardefim Koylii'de (1893) Reclus, koyluleri topraklarmi ve emeklerini ortaklasmaya gagirdi. Reclus uretimi artirmak ve herkese gegim araci saglamak igin ileri teknolojinin

kullandmasim

istedi.

Yiizyihn

sonunda

Fransa'daki anarsist gevrelerde yeni Malthuscu bir canlanma olsa da, cografi ara^tirmalan Reclus'u yeryiizuniin butiin insanla7

Reclus, L'EvoIuton

H. RtwiU. 17 Ekim

Paris, 1898,

Ugah

et

Vanarchie, Bibliothaque des

1880,

8

Lf

9

Bulletin de la Federation Jurassietme,

10

Reclus, L'Uial s.

J.

Temps Nouveaux,

s,

et

U jeuimesse,

1 1

Man

Editions de

la

1877. Socieie Noiivelk, Paris, 1894,

484 tin etti.

Anars,izmin Tarihi

kolayca yasamalanni saglayacak kadar zengin olduguna ikna Ustelik bu, doganin yikici bicimde fethi olmaksizin gercek-

Toplumsal ekolojinin onculerinden biri olan Rec"miihendisler surusu"Tiun guzel bir vadiyi altust ederek yikmasini nefretle karsdardi. 11 Hayvanlarm etleri if in katledillestirilebilirdi. lus, bir

mesine muhalefeti pek 50k gagdas toplumsal ekolojistten (Murray dahil) daha ileriydi. Oteki turierden gok sey ogrenebilecegimizi dusundii: "hayvanlann adetleri hayat bilimine daha derin-

den nufuz etmemize yardimci olacak, hem dunya bilgimizi hem de dunya sevgimizi artiracaktir." 12 Reclus'e gore insanlik daha yuksek bir uygarhk evresini tetnsil ediyordu, ancak daha erken insan topluluklan ve hayvan davranislan uzerinde yapdan arastirmalar, kendi potansiyelimizi anlamamiza yardimci olabilirdi.

Ekolojik duyarhligi ve vejetaryanizmine ragmen Reclus insanlar aleminde siddet kullamlmasina karsi degildi, Devlet'e tutkulu muhalefeti oylesine gucluydu ki, 1880'terde sadece sozle degil eylemle propagandayi da

savundu. Akilci bicimde olustukabul ederdi, ancak Devlet'i etkin bicimde hedel almasi halinde bireysel terorizm eylemlerini onaylamaya da ha-

rulmus

zirdi.

bir tezi

1882'de toplumu etkileyen sadece

iki ilke oldugunu ilan yanda hukumet, ote yanda anarsi ilkesi; bir yanda otorite, ote yanda ozgiirluk... Butun devrimci eylemler, onlardan yararlanmaya cahsan gUc her ne olursa olsun, dogalan geregi, etti:

"bir

oztinde anarsiktir." 13 Bu nedenle zulme karsi her isyan add ve iyi bir eylemdir. Araglar cesitlt olmahdir; Reclus dinamit kultammipatlayici niteliginden otiiru degil, etkisiz oldugu icin onayla-

m

miyordu. Ouvrier, prends la machine! Prends la terre, paysfln/'da (Isci makineye; koylu topraga el koy!, 1880) gercek diismanlarm

mulk

sahipleri ve ozel mulkiyet savunuculan oldugunu acikhga kavusturdu. Ozel mulkiyet birkac kiginin kolekiif mulkiyeti haksiz bicimde edinmesi oldugu icin, la reprise individuelle, yani emegin urunlertnin bireysel olarak geri almmasi, hakh bir hirsiz-

olusturuyordu. Ancak buntm lek kosulu, hirsrzhgin insan irkinin mutlulugu adina yapihnis olmasidir. Bir eylemde onemli olan, eylemin kendisi ya da sonuclan degil, ardmdaki nilik tiiru

"On Vegetarianism", The Humane Review, Oca k 1901. Grande Famille", Magazine International, Ocak 1897, Edward

11

Reclus,

12

Reclus, "La

Carpenter 15

cevirisi olarak

Le Rfvol/e, 21

Ocak

The Greal Kinship, 1900.

1882.

Elisee Reclus.: OzgfiHiigmi

yettir.

(

485

ografyaasi

Reclus intikamin sadece adalcisizlige kagimlmaz bir lepki zamanda ilkel bir adalel formu oldugunu diisundu.

degil, ayni

Bombaci Ravachol Bir

ilkel de olsa bir isyanciydi. zamanlar kendisine "dovus horozu" diyen Reclus bir ve-

jetaryen olarak yasadi. Tolstoycu degildi. Baski karsisinda daima

zayih savunacagim soyledi: "Iskence edilen bir kedi, dovulen bir

gocuk, kotii muameteye maruz kalan bir kadin gordtigum za-

man, bunu onleyecek gticum varsa, onlerim." 14 Bu durumda guc kullanmak bir sevgi ifadesidir. Son cozumlemede, siddet fazla arzulanmaz, ancak kacindmazdir: "bir Doga yasasi, fiziksel sokun ve karsi-sokun bir sonucu." 15 Reclus'nun §iddetin gerekliligine dair neredeyse fanatik tutumu, Kropotkin'in su anarsist ahlak il-

kesinden cok uzaktir: "Benzer kosutlarda baskalannin sana nasil

davranm atari m

istiyorsan, sen

de onlara oyle davran." 16

Reclus 1860'larda kooperatif harekete katilmisti.

Ancak

Pa-

ris Komunii'nden sonra koope rati fieri ve topluluktan, sadece birkac kisinin yaranna olduklan ve mevcut diizene dokunmadiklan icin karsidevrimci hareketler olarak gormeye basladi.

Toplumun topyekun

bunun

doniisturulmesini istiyor ve

iscile-

rin ve koylulerin ortak eylemiyle gerceklestirilecegini du^uniiyordu. Hayatimn daha sonraki donemlerinde anarko-sendi-

kalizm'den iyice uzaklasti ve tkinci Enternasyonal'e karsi ciinkii

gikti,

hiikumete ve yasatara inanmaya devam eden sosyalistler-

le isbirligi

yapmayi reddediyordu.

1890'lann basinda anarsist teror kampanyasimn basansizhga ugramasi ve devrimci hareketin

hukumet

tarafindan ezilmesi

uzerine Reclus, tipki Kropotkin gibi, toplumsal degisimin asa-

mah

ve evrimci yanini vurgulamaya basladi. Ytizyihn

donumun-

de soyle dedi: "evrim ve devrim ayni fenomenin birbirini izleyen iki edimidir; evrim devrimi ve devrim gelecekteki devrimlerin 17 anasi olan yeni bir evrimi onceler."

ahsdmis

ma

gidisatidir

Evrim olaylann dogal ve

ve devrim eski yapdar engelleyici ve organiz-

icin yetersiz hale geldigi

zaman

gerceklesir.

O

zaman hayat

ansizin yeni bir formu gerceklestirmek iizere harekete geger. Reclus, Marx ve Bakunin'in tarihsel maddecilik formunu 14

Almti, Fleming, The Anarchist

15

Reclus,

16 17

Way

An Anarchist on Anarchy,

to Socialism,

1894,

s.

s.

180, 210.

14.

Kropotkin, "Anarchist Morality", Revolutionary Pamphlets, Reclus, L'EvoIution, la resolution, et ('ideal an a re hi que,

1898,

s.

15.

P.

s.

92.

V

Stock, Paris,

Anar$izmin Tarihi

486

reddederek bilincin esas olarak iktisadi faktorler tarafmdan

bi-

cimlendirilmedigini, toplumun bilinc tarafmdan donusturiildugunti one dir." 18

toplumu yapan

"lnsani yapan kandir,

siirdii;

fikirler-

Kropotkin'in La Conquete du pain'inin (Ekmegin Fethi,

1892) Fransizca

baskisina onsozde Rectus soyle diyordu; "ta-

ilk

topEumun kendi tdealini model almasiHayatmin sonuna dogru Reclus, insanlann onyargilanm

rih yasaiannin birincisi dir." 19

ve birbirine hakimiyetini ortadan kaldirmak icin sadece biling

duzeyi uzerinde cahsmayi tercih

etti.

konusunda Reclus kendi vicdarurun icsel sesini dinlemenin birey icin yeterli oldugunu dusundu. Yoldaslanna "buyiik atanuz" dedigi Rabelais' nin iinlu diisturunu tavsiye etti: "Hosuna gideni yap!" Bu yaklasun baskalannin arzulanna kuiak asmayan bencilce bir kendini dayatma antamina gelmiyordu. Bireyci anarsistler ile anarsist konuinistler arasinda Reclus'nun buldugu tek benzerlik isimleriydi: her birey in daima herkesin refahtm gozeteEtik

Bu nedenle

rek eylemest gerektigini dusuntiyordu.

ozgiirlugu,

bireyin "kendi istegine gore eyleme, 'hosuna gideni yapma', ayni

zamanda butun

kolektif gorevlerde kendi iradesini baska insan-

lann iradesiyle dogal bicimde birlestirme hakki" olarak tanimladi. 20

Baskalan

icin

memelidir, ciinkii

duyulan bu kaygi

Godwin

gibi

ktsidama olarak gorul-

bir

o da genel fayda

icin

cahsmanm

kisiye en buyiik hazzi verdigine inandi.

Reclus'nun anarsizmi ikna edicidir. Reclus bireye saygi du-

yarken dayantsmayi temel alan bir goniillu

komunizm formunun

uzmam

gerceklesmesini istiyordu. Bir cografya

olarak derin bir

ekolojik duyarhhgi vardi; bir ahlakci olarak, insanlann

hayvanlarm deti

cektikleri acilarla

ilgilendi.

yam

sira

Onceleri devrimci sid-

savunduysa da, daha sonra bilginin yayilmasiyla asamah de-

gisimi vurguladi. Sadece bilimsel bir al

da

ilgi

maddi refaha

degil ruhsal gelismeye de

duydu, Anarsi2tnin gerceklestirecegi uclu bir ide-

oldugunu soyluyordu: bedenin ekmegi (yiyecek), zihnin ek-

megi (egitim) ve ruhun ekmegi (kardeslik). Reclus, sadece on

dokuzuncu yiizyilin en cekki anarsist dusunurlerinden bin gil, modern toplumsal ekolojinin de oncusiidur.

18

Ag<\

5.

Revoltc

186. Ayrica Bkz. Rectus, Evolution Paris, 1891,

s.

el

rtvotution, Publications

10.

Pain'ine Onsbz.

19

Reclus, Kropotkin'in La (ont\u£tt

20

Reclus, L'Evolution, \a revolution. El I'idial

d\>

aiwrMquc,

s.

143.

de-

de

ia

21 Errico Malatesta:

Devrimin

Elektrikgisi

&

yiizyilin sonunda Italya'da ortaya cikan en onemdusunur hi? kuskusuz Errico Malatesta idi. Malatesia

On dokuzuncu li

anarsist

ashnda bir propagandist ve

ajitator

oldugu

icin, diisuncesi tutarh

bir butun olusturmadi. Yaklastk altmis yil uluslararasi anarsist hareketin merkezinde yer aldi ve fikirkri daima toplumsal mucadele icinde gelisti. Asia tamamlanmis bir eser yazmadi ve ricalara ragmen, hatiralanni kagida dokmeyi basaramadi. Ancak pek cok yayin organmda yazdi. Toplu makaleleri keskin zekasini ve sicak duyarlihgmi ortaya koyar. Filozof degildi, ancak karmasik fikirleri kolayca anlasilabilecek sekilde aktanyor, canh ve keskin bir uslupla

yaziyordu. Anarsist dtlsunceyi genis bir kitle icin yo-

rumlamakla kalmadi, degerli katkilarda da bulundu. Zayif bunyeli olmasina ragmen Malatesta' nin hayati hep ha-

Zamamni, devrimci durum arayisiyla ya da yetkililerin gazabindan kacmak icin bir ulkeden digerine tasmarak gecirdi, Hayatmin neredeyse yansi stirgunde, genellikle Londra'da reketli oldu.

gecti ve Italya'ya olan sevgisini asla kaybetmediyse de kendi ul-

onun on yil-

kesinin butun dunya oldugunu dusimdu. Devletler sadece sinirlardan gecmesini degil, ozgiirlugunu de engellediler;

dan

fazla bir sureyi

hapishanelerde, cogu kez durusma bekleye-

rek gecirdi. Oralarda da

zamanmt bosa

gecirmedi; polisleri "za-

Anar$izmin Tarihi

488

olarak gordu ve onlan ozgurlugun bayragi aLtina

valli iblisler"

sokmak

durusmada

igin elinden geleni yapti. Bir

bir tavirla, kendisini "bir dava

kararLi ve cesur

adami" (un uomu

di

fedc) olarak

betimledi. Gereksiz risklerden kaginmastna ragmen, anarsist da-

onun

va

igin

kendi ozgurlugunden ve rahathgmdan daha onemli

oldu.

Malatesta 1853'te ral bir

Guney Uaiya'mn

Caserta bolgesinde libe-

kticuk toprak sabibinin oglu olarak dunyaya geldi. Cizvit

okuluna gonderildi, ancak on dort yasindayken Mazzini ve Gariduydugu cumhuriyetci sempati, Krai II. Victor Emmanu-

baldi'ye el'e

yoredeki adaletsizlikleri sikayet eden bir mektisp yazmasina

ve tutuklanmasina neden oldu. Babasi, bu yolda giderse sonunda daragacini boylayacagim soyleyerek

onu uyanyordu. Yilmayan tip okumaya ba§ladt, an-

Malatesta Napoli Oniversitesi'ne girerek

cak bir cumhuriyetgi gosteriye katildigi igin okuldan

gegmeden Bakunin'in yazdarim nal'in Italyan

kesfetti ve

Cok

atildi.

1871'de Emernasyo-

seksiyonuna katddi,

tdealizmle dolup tasan Malatesta ve gen? arkadaslan o sira-

da halki ayaklandirmak igin burjuvaziyi elestirmenin

yeterli ol-

duguna inaniyorlardi. Asin acjigin devrimi tesvik edecek yerde onu engeiledigini anlamakta gecikmediler. Yapuklan propagandanm daha iyi durumdaki bolgelerde ve hali vakti yerinde ijciler arasinda daha

etkiti

oldugu goniluyordu. Malatesta idealizmini

kaybetmedi, ancak orgiitlenmenin, gergekgi ve pratik hedefler belirleyerek propaganda

yapmanin onemini

Kendisine miras kalan

mulku

anladi.

kiracilanna devrederek, gegi-

mini bagimsiz bicimde saglamak ve emekci halk arasinda yasa-

mak

igin elektrikgilik ve

mekanik ogrendi. Universiteden aynl-

diktan sonra, 1870'li yillarda Akdeniz bolgesinde, Ispanya'dan

Osmanb

Imparatorlugu'na kadar

genis. bir alani

hatlere cikti. I872'de Isvigre'de ilk kez

Bakunin

kapsayan seya-

ile karsilasti,

ha sonra ona, ozellikle o to rite ve Devlet ilkesine yonelttigi nier nedeniyle "manevi babamiz" diyecekti. siyasal iktisat ve tarih

konusundaki

Da-

ele^ ti-

Ancak Bakunin'in

gortislerini fazla Marksist

buluyordu. 1 Italyan anarsistler, riyla

1

basanh Garibaldi ve Mazzini

taraftarla-

rekabet etmek igin grevler ve gosteriler orgutlediler, ancak Malaysia His 1977,

s.

Li/e and Ideas, der. Vernon Richards (1965), Freedom 208 (bundan sonra Malatesta olarak gececek).

Press,

Errico Malatfsin.

IVvnmiH

489

UlcUtrik<;isi

Italyan devrimci geleneginin en tk-neyiinli

oldugu

taktige, ayak-

Toplumsal lanmaya ve Enternasyonal Devrim Komitesi diyen, Malestn, Andrea Costa icindeki bir grup iiye, benzer eylemleri ve butUn ttalya'da "toplumsal tasfiye"yi tetiklemek icin Bologna' da bir ayaklanma planda basvurdular. 1874'U- kcndilerine Italyan

Bakunin onlara katilmak

la di la r.

igin hazir bekliyordu,

ancak

ih-

bar alan cambinieri ayaklanmacilan Bologna yolunda yakaladi.

Dogrudan eylem mesaji ks

uluslararasi anarsist harekette yan-

buldu. Enternasyonal' in 1876 Berne Konferanst'nda Malatesta,

Bologna ayaklanmasimn arka plamni acikladi ve soyle dedi: "devrim

lafla degil isle yapilir

halk hareketi patlak verirse

dugunu

ilan

...

her ne zaman kendiliginden bir

...

bu hareketle dayamsma iginde

etmek her devrimci

ol-

sosyalistin gorevidir," Hareket,

mevcut kurumlan zor kullanarak, "onlan gelecekten koparan kan irmagi"yla yikmaya cahsmahdir. 2 Og ay sonra Malatesta

bir

ve Carlo Cafiero, Bulletin of the Jura Federat ion 'da stratejilerini agikga ortaya koydular; "Italyan Federasyonu, sosyalist ilkelerin

eylem yoluyla dogrulanmasim amaglayan ayaklanma olgusunun en

etkili

propaganda aract olduguna

inanir." J Italyanlann

bu go-

1880'lerde Avrupa'daki, ozellikle Fransa ve Ispanya'daki

rusii,

anarsist eylemlere

hakim olmaya

basladt.

Baskilara ragmen, 1876'da, Floransa yakinlanndaki bir or-

manda

ulusal kongre toplandi,

Burada Malatesta ve Cafiero, de-

Bakuninci bir kolektivizm formundan komunizme gegmeye ikna etti. Hazir bulunanlar su oneriyi kabul ettiler: "Herkes toplum icin kendi yeteneklerinin izin verdigi her §eyi yaplegeleri,

malidir ve toplumdan bulOn ihtiyagiannm, uretim

durumuna ve hakkma sa-

toplumsal imkanlara gore kar§itanmasini talep etme hiptir." 4

munu

Kongre Italyan anarsist hareketinin ayaklanmaci tutu-

da onayladi.

Malatesta, Cafiero ve Costa, ni pratige gegirdiler. Ertesi

yil,

zaman kaybetmeden

nia bolgesindeki Benevento yakinlannda

kayitlanni atese vererek, Krai Victor

na erdigini

ilan ettiler.

gorusleri-

silahh bir grup kurarak iki

koye

Emmanuel

Aralarmda rahiplerin

Campa-

girdiler, vergi

saltanatmin so-

de bulundugu koy-

2

Comple rendu du Vlll&me Congras

3

Alitm, R Hostetter, The ItaUan Socialist Movement,

4

Van Nostrand, Princeton, NJ, 1958, s. 368. Ahnti, Woodcock, AnarcFiism, s. 320.

gintvalc, Berne, 1976, i.

s.

10, 97.

Origins (1860-I8S2J,

490

Anar$izmin Tarihi ilk

liiler

anda onlan hosnutlukla kars;iladilarsa da katdmaktan Sonuc olarak Italyan birlikleri kisa surede botgeye ge-

korktular. lip

isyancilan yakaladi,

Bu

ikinci basansiz ayaklanma yeni bir baski dalgasina yol Yasadisi Emernasyonal'in Italyan seksiyonu ulusal capta ge-

actt.

nel

ayaklanma

cagrisi yapti,

ancak ayaklanma gerceklesmeyince

tek tek kisjler teror eylemterine ba§vurdular. 1878'de yeni Krai Umberto, Napolili bir cumhuriyetci a§ci tarafindan bicaklandt. Ertesi

leri

gun monar$ist

bomba

atildi.

Baskilar daha da gitti.

Malatesta, Isvicre'deki Enternasyonal Jura Federasyonu tiyearasinda, zamanin onde giden anarsist komunistleri, Elisee

Reclus ve Kropotkin du.

gecit alayina

Enternasyonal dagildi ve Matatesta surgtine

artti.

ile

tam$ti.

1879'da Romanya'ya

gitti.

Yolculugunu stirdurmek

istiyor-

Enternasyonal'in 1881 'de Lond-

ra'da toplanan kongresine kanldi ve ertesi yil Arabi Pa$a donemind e bir ayaklanma basdatma umuduyla Mistr'a gitti.

1883'te Italya'ya dondu. Italyan seksiyonlannin yeniden 6r-

gudenmesine yardimci oldu ve La Questione

Sociale gazetesinin

ediiorlugunu yapti.

En cok okunan brosuru Fra contadini'yi (Koyluler Arasinda, 1884) bu sirada yazdi. Brosur, toplumsal sorunlan pek az bilen kisilere anarsist

komunist

fikirleri

aciklamayi amachyordu. Ma-

latesta anarsjyi "hukiimetsizlik" olarak

tanimhyor, "hiikumet sadece burjuvazinin savunulmasina hizmet eder, cikarlanmrz soz konusu oldugunda en iyisi onlan bizzat gercekSestirmektir" di-

Dayamsma temebnde bir komunizm formunn savundu. Bu komunizm mulkiyette ortakhgi ve uretimin ioplumsalla§tinlmasini kapsiyordu. Bu nedenle, "butun dunya insanlan arasinda yordu.

mukemmel

bir

dayamsma kurmak"

gerekliydi.

Dayamsmamn

te-

melini, "herkesten yetenegine gore, herkese ihtiyaci kadar" itkesi olu§turacakti. Devrimden sonra toplumun komunlere bolunmesini tavsiye etti.

Bu komunlerde, farkb zanaat kollanna gore

tikler olu^turulacakti. Insaniigi

bir-

ancak anarsist komunizm kurta-

ve "siyasaf iktidann, yani hukumetin yikimint, topragm ve mevcut butun zertginlikterin fethini" ancak o saglayabilirdi. 5 rabilir

Malatesta bu brosurii yazdiktan 1884'te uc yd hapse

5

mahkum

hemen sonra

tutuklandi ve

edildi. Napoli'de patlak veren kole-

Malatesta, Ernie Paysans, Paris, 1887,5.61,58,67.

491

Errico MalatesUi: Dcviiiimi Ilkktrik<;i$i ra salgini sayesinde kefaletle tahliyc edildi ve bir

gemiye

rak 1885'te Buenos Aires'e ulasti- Somaki dort yih

i$ci

atlaya-

hareketi

uzerinde silinmez izler biraktigi Arjantin'de gecirdi. Avrupa'ya dondiigunde, Fransa, Ingiltere, Isvicre ve Ispanya'yi ziyaret etti ve nihayei 1897'de tekrar Italya'ya yerle$ti.

1889'da Londra'ya ikinci gidisinde, biyografisini yazan Max Nettlau ile omur boyu surecek bir dostluk kurdu. Sosyalist Liga'da William Morris'le tamsti.

Bu arada Joseph Lane ve Frank

Kitz de iliski kurdu. 1889-1890'da Londra'da gercekles;en Dok Grevi'nden derin bicimde etkilendi, ancak bu hareketin bir genel

ayaklanmaya donu$meyecegini dusundu. 1890'da toplanan Sosyalist Liga Konferansi'nda mulkiyete el konulmasim savundu. Liga'nin cikardigi

The Common wcalin 6 Agustos 1890

tarihli sa-

yisinda Malatesta' dan yapilan su almti yer aliyordu; "Hatki mulkiyete el koymaya, zenginlerin malikanelerine girip oturmaya tesvik edelim; gelecege ili^kin tarti$malarin faaliyetlerimizi felce ugratmasina izin vermeyelim." lngiltere'de genel grev cagrisi ya-

pan

iscilere gelince, soyle

diyordu: "Genel Grev, onu barikatlar

kurarak ya da baska yontemlerle askeri eylem icin kullanmaya hazirsak,

mahkum

bu almtilar Malatesta'nin terorizmi etmesiyle ve gelecek on yd icinde yeni bir sendikalizm iyi

olur,"

Ne

var ki

olusiurma cagrisiyla tutarh degildi,

189 l'de Malatesta en

etkili brofurii

Freedom Press tarafindan 1892'de bunun o zamana kadar yazdigi en iyi sur

Anarji^m'i cikardi. Bro-

Ingilizce basddi. Malatesta brosiir

oldugunu dii§unu-

yordu. Gercekten de bro^ur, Malatesta'nin fikirlerini canh bir polemik tarzinda ve en iyt bicimde ifade ediyordu. Bakunin'in etkisi belirgindi; Malatesta ondan "insan dayanismasinin dogal ve toplumsal yasasi" konusunda alintilar yapti ve "Benim ozgurlugiim herkesin ozgurltigudur" goriisunu sa-

vundu. 6 Ancak Malatesta'nin avukat ve toplumsal tarihei olan okul arkadasi F. S. Merlino'nun etkisi de hissediliyordu. tkisi de Marx'in iktisadi belirlenimciligini elesdriyor, devrimin kaciml-

maz

otmadigini ve Devlet'in toplumun iktisadi yapisi uzerinde

bir etki yaratabilecegini

one

siirtiyordu.

Maiatesta'nin bro^urdeki baslangic noktasi, temel bir daya-

msma 6

yasasidn.

Bu yasa insan refahimn yardimla$ma ve

Malatesta, Anarchy, qev., V. Richards,

Freedom

Press. 1974,

s,

i§birligi

50, 27.

Ana >$iz>n ii

492

Tatiki

aracihgiyla gerceklestirilmesini saglar.

Ancak buradaki

uyumu, Kropotkin'in anlayisindan cok

farkhdir, ciinkti Malates-

ta

yardimlasmayi, "birliklerin

gelisitni

<;ikarlar

ve refahryla, antagonist ve

varolusa karsi olan btitun dogai faktorlere karsi mucadele

i$in bir-

muhukmetme

olarak betimler. Insanhgin ilerleyisinin dogaya kar$i bir

lih"

cadele icinde kazanildigi gorusii, Malatesta'yi insanin secenegini,

onun "hayvan atalanndan

devraldigi

korku ve

anti-

sosyal iggudtiler"e kadar izlemeye yoneltir. 7 Malatesta'ya gore in-

san icgudtisel olarak kendi evlatlannin

varolusunu da savunmaya "hayvansal" arzulartmizi,

yam

sira

kendi bireysel

Bu nedenle dogal arzulanmizi, isbirligine yonehmek icin topfuma ihtiitilir.

yac duyanz, ctinku isbirligi iierleme ve guvenligi saglayan ye-

gane

aractir,

Aym

gortis

Bakunin'de de vardtr ve Kropotkin'de de

yanki bulur. Malatesta igin anarsi hukumetsiz toplumdur. "Devlet" sozctigune verilen

cesttli

anlamlan kabul etmekle

birlikte,

kendi

iti-

hukumet aynmi yapmaksizin her tiirlu siyasal otoriienin yikilmasi ve hukumetin ortadan kaldirilmasi icin cagn yapmayi tercih eder. Kamu hizmetlerinin cogunu saghyor olsa da, hukumet, dogasi geregi yagmaci ve baskicidir. Hukumet aym zamanda "mulk sahipleri"nin jandarmasi oldugu icin, onun ortalimini, Devlet ve

dan kaldirilmasi ozel mulkiyetin de ortadan kaldirilmasi anlamigelecektir. Insanlan, hukumetin hem zararli hem de faydasiz olduguna ve anarsiyle (hukumetin yoklugu anlammda) birlikte "dogal duzen"in gelecegine, "insan ihtiyaclanmn ve herkesin ci-

na

dayamsma icinde tarn ozgurltigu" saglayaDayamsmayi ve kosullarda esitvurgulayan Malatesta'mn anarsizm tammi liberalizmden cok

kar birliginin, tarn bir

cagina ikna etmek zorunhidur. 8 ligi

sosyalizme yakindir.

Hukumet

yerine, sempati ve cikar birligi olan kendiliginden

gruplannm gonullu

birey

ozgur

inisiyatif, ozgtir

birlikler icinde

olusmasim

sozlesme ve gonullu

ister,

Hayat,

isbirligi temelirtde

kurulacaktir, Malatesta, gercek varhgin birey oldugunu, toplu-

mun tir.

na

ya da kolektifin sadece bireylerden olustugunu israria belir-

Kisisel ozgtirluk gonullu iliskin bir farkindaltgi

Age,

s.

24,28.

Age, 19, 13.

dayamsmayi ve

cikarlar toplulugu-

temel aldigi siirece, ozgtir ve

e§it bir

Errico Mdlair.siri: Prvuiiiiii

toplumda pek az catisma

ol;isihj;i

:

\

:

gmur. "DlLEDtGlNI YAP"

diisturumi benimser, giinku "uyuiulu

bir

lopiumda, hukumetin

YAPMASl GERE-

ve mulkiyetin olmadigi bir loplunnl.i, hcrkes isteyecektir." 9

KENI

493

\rki\\k( \si

Hayatimn bu doneininde Malatesta'mn,

anarsist

hicbir catisma olmaya-

cagini

goruliir,

toplumda arzu ile go rev arasirula dusunecek kadar iyimser oldugu

gerceklestirilmesi

ic-in

Bu toplumun

kullamlacak araclara gelince, tek yol "top-

lumsal servet sahiplerini devrimci eylemle ezmek"tir, 10 1890'larm

basinda

Malatesta

buttin

Avrupa'yi

dolasti,

1891'de, Jerez ayaklanmasi sirasinda Ispanya'daydi ve "sifatsiz

anarsizm" cagnsinda bulunarak kolektivistler arasindaki anlasmazhgi

Charles Malato

ile

cozmeye

birlikte genel

cahsti.

oy hakki

Italya'da

bulundu,

kacilik anlayisini

iliskilerini

komunistler

icin yapilan genel gre-

ve tanik oldu ve genel grevin sintrlanm anladi.

zaman

ile

1892-1 893' te Bel^ika'da,

Bu arada zaman

surdurdu ve yeni bir sendi-

savtmdu. 1896'da Malatesta, anarsistlerin ulus-

lararasi sosyalist hareketten tasfiye edildikleri Ikinci

Enternasyo-

nal Kongresi'nin Londra'da drgutlenmesine yardimci oldu.

Dusunceleri bir kez daha ltalya'ya yoneldi. Kotii hasatm ve fiyai

ne

amslarmm pek cok koylu ayaklatimasim devrim

tilke

1897'de gizlice

icin

olgunlasmis

Ancona limanma

tetiklemesi tizeri-

gorunuyordu.

Malatesta

odadan

L'Agttazio-

cikti ve bir

ne'yi yonetmeye bastadi; anarsistler, sendikalistler ve sosyalistlerden olusan bir genis cephenin kurulmasi i?in c^g" yapti. Bu, Malatesta'mn o zamana kadar cikardigi yaym organlanmn en

onemhsiydi ve makaleleri deneyimle donatiimis olgun yi^i

bir anla-

ortaya koyuyordu.

Anarsinin "oloriUsiz orgutlenen topfam" oldugunu tekrarlar,

ragmen k\siye iayatilan iktiBu toplum, hukumetin varhgini mazur gostermeye cahsanlann iddia ettikleri gibi orgutsuz ya da kaotik bir toplum olmayacakti. Engels otoritesiz orgutlenmenin imkansiz oldugunu "Otoriieyle kastedilen, iradesine

dar"dir. u

one surerken, Malatesta kendi icinde otorite yaratmayan orgutlenmenin tek care oldugunu savunur, Yalniz kisi giicsuzdur; "benzerteriyle isbirligi yapan insan kendi faaliyetini ve inisiyatif

gucunii ifade edecek araglar bulur," Engels'in, simflar ortadan

9

Age,

s.

41

10

Age,

s.

53.

11

Malatesta, op.

cil, s.

20.

Anar$izmin Tarihi

494

kalkttginda Devlet varhk nedenini kaybeder ve insanlann degil

nesnelerin yonetimini saglayan bir yapiya donusiir, gorusiine de

Mala testa bu konuda soyle diyordu: "Her kim nesne-

karsi gikti. ler

uzerinde iktidar kurarsa, insanlar tizerinde de kurar; her kim

uretimi yonetirse ureticiteri de yonetir; her 12 se, tuketicinin efendisi olur."

Onemli

kim tuketimi

belirler-

olan, nesnelerin yonetici-

lerin yaptigi yasalara gore degil, ilgiti taraflar arasinda yapilacak

dzgur anlasmalar temelinde ydnetilmesidir. Bu amaca ulasmak parlamento distnda

icin,

gosteren bir anarsist "parti "n in

faaliyet

kurulmasini onerdi. Bu partinin gorevi halki ozgiirlestirmek degil,

halkin kendisini ozgiirlestirmesine yardim Malatesta'nin faaliyetleri

etmek olacaku. 1898'in basinda Ancona'da yapdan

sirasmda tekrar tutuklanmasi ve "sue orgutii kur-

bir gosteri

mak"tan yargilanmasi uzerine kesintiye ugradi. Gecmiste anargistler orgutlenmeye karsi olduklan icin bu suclamayi reddetmisancak Malatesta ve yoldaslan orgutlendiklerini ilan ettiler savunmak icin bir "parti" orgutleme hakki talep ettiler, Malatesta ve yoldaslan mahkemeyi bir insan haklan kamlerdi,

ve ortak amaci

panyasina cevirmeyi basarddar. So nun da Malatesta bes yilhgma

Lampedusa ceza adasina

gonderildi.

Birlesik Devletler'e

Bir sure

gitti.

Oradan kacmayi basardi ve

New Jersey'de

kaldt ve burada

yapilan bir anarsistler toplantismda cikan hararetli tartismalar

kalmasina

lanmadan

izin verilen cesitli

Kuba'ya

ve "anarsi"

gitti

si-

on gun sozcugunu kul-

Jersey'den, sadece

mitinglerde konustu.

Malatesta 1900'de, on

Daha cok di;

New

bacagmdan vuruldu. 13

rasinda

tic

yil

yasayacagi Londra'ya dondu.

Italyan anarsist basini icin makaleler ve brosurler yaz-

Kropotkin ve Freedom merkezli

Ingiliz anarsist hareketine

dogrudan kansmadi. Bunun nedeni, kismen bir Ingiliz yayin organinda Ingiliz yoldaslarmin yazmalan gerektigini diisunmesiydi, ama ayni zamanda Kropotkin ile kamuoyu onunde polemige girmek ve onun

prestijini zayiflatmak istemiyordu. Bir

makinist

ve elektrikci olarak gecimini saglayip sakin bir hayat surmesine

ragmen, polis 1910'da meydana gelen Sidney Caddesi olaylarma onu da bulasttrmaya cahsti (bir elektrikci olarak, gete mensupta-

nndan

birine bir sise benzin vermisti),

ancak basanh olamadi.

1909'da, Italyan polisinin casusu oldugu soylenen halyan Belle87,145.

12

Age,

13

Bu olaya

s.

ili^kin bir

dtgerlendirme

if in

Bkz., Richards, age,

Ek

111, s.

252-6.

Errico Malatesta: LVvriuiiii fkfelrikeisi

li'nin

uzerine Rudolf Rocker

iftirasi

mahkum

ile

birlikte

495

uc ay hapse

Malatesta sinirdisi edilecekti, ancak

edildi.

basmm

i§ci orgiitle-

kampanyasi sayesinde cezasr kaldinldi. Kampanya sirasmda Trafalgar Meydani'nda Guy Aldred'in orgutledigi ve cesitli parlamento uyelerinin de katildigi kitlesel bir gosteri yapildi. Davaya genis yer veren Daily HeraWda "enterri

ve radikal

nasyonal

giiclii

Tom Mann"

yayimladi.

Bu

adiyla, Malatesta'ya atfedilen bir

mektup

sirada hareketin gittikce artan etkisi, endiseye ka-

pdan Daily Tekgraph'm 12 Mart 1912' de su habere yer vermestne yol acu: Anladigimiz kadanyla

yetkililer,

Komunist, Anarsist ve Sendikalist

seksiyonlarm ortak amaclan oldugunu ve ortak bir hedefe ulas-

mak

icin

Buna gore

birlikte i$gi

suzlugunu ve bir

cah$uklanm gosteren

olaylannm, bu rahatsizligini

ajitatorlerin

arnrmak

komplodan kaynaklandigi

bazi bulgulara ulastilar.

emekci smiflarm hu2iir-

icin gerceklestirdikleri buylik

soylenebilir.

Malatesta Britanya'da oldukca dusiik profil vermeye calissa da, uluslararasi anarsist hareketin gelisimiyle ilgilenmeye ti.

Ingiliz

devam

et-

Sanayi Ligasi'na iiye oldu ve anarko-sendikaiizmin

ozellikle Italya ve Fransa'da gelismesi uzerine, 1907'de

Amsterdam'da toplanan Uluslararasi Anarsist Kongresi'nde devrimci sendikalizm ile anarsist komiinizm arasindaki baglantiyi vurguladi. Ayaklanmaci anarsizmin son temsilcilerinden biri olarak gorulmesine ragmen Malatesta, daima dayamsma i^inde bir araya gelcn kuciik gruplar halinde orgutlemnek gerektigini dusunmiistu. 1890'Sar

da bulundu.

boyunca

Ne

bir genis cephe sendikacihgt icin cagri-

var ki yent sendikalist hareketin

birlestirecegi yerde

isci sinifini

boteceginden endise ediyordu. Aynca sendi-

kalizmin, en fazla ezilen sinif da olsa tek bir smifla sinirh olma-

masi gerektigini dusiindu ve anarsist devrimin biitun insanhgin tarn knrtulusunu hedefledigini one surdu. Sendikalist yoniemlere gelince, Malatesta "genel grev tarn bir utopyadir" diyordu. Siddet

icermeyen devrimin biiyuk silahi olmaktan cok uzak olan genel grev, zorluklarla doludur. Herkesin isi durdurmasi halinde, depolardaki besin maddeleri ve te-

mel mallar halkin zorunlu ihtiyaclarim karjilamaya yetmeyecektir, Genel grev sirasmda isciler burjuvaziyi degil once kendilerini ac birakacaklardir. Yanit,

isi

birakmak

degil, fabrikalan

ve topra-

Anar$iz>nin Tarihi

496

etmek, kamulastirmak ve uretimi olabildigince hizh

gi isgal

cimde artirmakur. En onemlisi, genel grev rini tutamaz. toiler "zor

meye cali§uklan anda

ayaklanmanm

asla

bi-

ye-

kullanarak uretimin meyveleri"ni edin-

"askerleri, polisi, belki

de bizzat burju-

mermiler ve

vaziyi" karsilannda bulurlar ve "so run ister istemez

bombalarla £6zulur." "Bir ayaklanma olacak ve en guclii oian zaferi

kazanacak" diyordu Malatesta. $u sozler, onun basit polemik

bakimmdan tipiktir: "Ne top ne de ekmek siyasetini benimsemek, butun devrimcileri halkin dusmani haline getirmektir. tarn

Ekmek

istiyorsak, toplarla

tkinci

Dtmya

yuz yuze gelmeliyiz." 14

Savasi'ndan once halyan anarsist hareketi do-

nemsel canianmalanndan

ya§iyordu.

birini

Malatesta

1913'te

Londra'dan aynlarak bir kez daha ulkesine donmeye karar verdj.

Gene Ancona limanina onu su

cikti

ve derhal mucadeleye

attldt.

Mala-

cekingen bir hayranhk duyan bir carabinieri yuzbastsi

testa'ya

sozlerle anlatti;

Sakin ve asla sertlestneyen bir

dille

insanlan ikna etmeyc calisan

zeki ve mucadeleci bir hatip olarak tasidigi nitdikler, lei'i

alasagi

etmek

icsn

uygun

firsatlar

mevcut Dev-

olu$ana kadar Devlet'in

faali-

yetkrini engelleyerek, hizmetlerini felce ugratarak ve antimiliter

propaganda yaparak partinin iet'in

giiclerini bir araya

iemellerini zayiflatma hedefini bir

getinmek ve Dev-

an bik gozden kacirmaya-

rak partinin yorgun guclerini eanlandirmak, on dan uzaklasanlan ve sempatizanlan

kazanmak

icin knllanilmaktadir. 15

Gizli dernekierle btiyulenen Bakunin'in aksine Malatesta anarsistlerin olabildigince cok sayida insana ulasmak icin eyletnlerini azami olctide aciktan surdurmeleri gerektigini du$unuyordu, Luigi

Fabbri

netti

ile

birlikte cikardiklan

La Volontd'yi Ancona'dan yo-

ve Etaiya'nin bashca kentferinde konusmatar yapti. 1914'te

silahsiz antimilitarist gostericilerin polis taraftndan

Ancona'da

kailedilmeleri iizerine hizla yaydan genel greve kattldi:

Bunu

iz-

leyen "Kizil hafta" strasinda monarsinin yikilmak iizere oldugu

gorutdu. Devrimci Unione Sindacate

ileri

bir

adim

atti

ve

inciter

toplumsal hayati yeni bir temelde orgiitlemeye basladilar. Daha

it

Compie rendu anafytique

n

dam 24-11 aout 1907, Paris, 1908, s. 83. Rectus, An Anarchist on Anarchy, 1894, s.

ties

stances du Congriis anarchisu lenu a Amster-

14.

Errico Malatesta; lAwmiiij

497

l:lcktrihc;isi

cogunlugumi dencileyen ihmh Genel Isci isc do nine emri verdi. Grev once durakladi, sonra coktu, Malatesta bir kez daha siirgune gitmek zorunda kaldi. sonra, sendikalann

Konfederasyonu kendi uyelerine

Malatesta, Birinci di.

Dunya

Savasi bitene kadar Londra'da kal-

Anarsist hareketi bolebilecek acik bir polemige girmekten ce-

kinmesine karsin, Muttefikleri destekleyen Kropotkin'e aciktan saldirdi -eski

dostunun

"tarn bir patolojik vaka"

oldugunu

dusii-

nuyordu- ve duraksayan anarsist azinltga antimilitarist ilkeleri haurlatmaya cah$ti. Bansci degildi; ashnda "biitun insanlar arasinda bans ve kardesligin zaferi" icin sava^maya hazirdi ve saldi-

nmn cogu kez en iyi savunma araci oldugunu dusuniiyordu. Ancak kurtulus ve devrim sava^lannin zorunlu olduguna inanirken, Birinci Dtinya SavasYnda d2gurle5Urict tek bir oge biie gore-

miyordu. 16 Aralik 19H'te Freedom'^ yazdigi bir mektupta, Kropotkin'e

sunu

hatirlatti: "antimilitarizm, askerlik hizmetinirt ig-

renc ve caniyane bir

if

oldugunu ve

bir irtsanin efendilerin

komutasiyta silaha santmaya asla razi olmamasi ve Toplumsal

Devrim disinda

asla

savasmamasi gerektigini kabul eden

retidir." Savasia Muitefikleri

ve, Elisee Reclus ve Charles sistlere saldiran Malatesta,

Malato gibi "hukumet yanhsi" anar-

sadece tek bir care oldugunu itan

Uzla$madan her zamankinden cok sakmmaliyiz; iicretli koleler,

bir og-

destekleyen, Kropotkin, Jean Gra-

ydnetenler

ile

lestirmeliyiz; oze! mulkiyetin

etti:

kapitalistler ile

yonetilenler arasmdaki catlagi derin-

kamulaftinlmasini ve devletlerin

kilmasim savunmaliyiz. Halklann kardesligini, herkes ve ozgiirlugu sagbyacak tek arac budur;

yi-

igin adalet

bunu gerceklestirmeye

hazirolmahyiz. 17

1919'da Italya'ya dondiigti zaman, Milano'da

ilk anarsist

gazete olan Umanita Nova'yi cikardi. Gazetenin dii

ve

tiraji elli

bine

ulasti.

gunltik

iki yil siir-

Malatesta ulkenin her yerinde diizen-

lenen mitinglerde konuftu. Bazi olarak selamladdar,

omru

i^ciler

Bunu hemen

onu

"Italya'nin Lenin'i"

reddetti. Italyan anarsistlerin

cogu Rus Devrimini co§kuyla kar^Uamifti ve Haziran 1919

gibi

gee bir tarihte CamiHo Berneri, Bol§evik rejimi, "butunluklii de16

Malatesta, "Anarchists have forgotten their Principles", Freedom,

1914,5.243. 17

Freedom, Nisan 1916,

s.

251

Kasim

498

Anar$izmin Tarihi

mokraside en pratik deneyim, bugune kadar [bu yonde] gerceken btiyuk girisim... merkezi devlet sosyalizminin antite-

lestirilen

olarak selamladi. 18

Ne var ki Malatesta onemli bir uyanda bulunuyordu: Rusya'da kurulan hukumet, "Devrim'i engellemek ictn Devrtm'in uzerinde [yer almis] ve Devrim'i betirli bir partizi"

nin amaclanna

mis"

idi.

lg

...

daha dogrusu

bir

partmin liderlerine

Lenin'tn oltimunden sonra,

onun hakkinda,

tabi kil-

"iyi niyet-

li olsa da, o bir tirandi," diye yazdi; "Rus Devrimi'ni bogdu. Yasarken ona hayranbk duymayan bizler, olumune matem tutamayiz. Lenin olmustur. Yasasin ozgurliik!" 20

Anar§ist inanclarma sadtk kalan Malatesta, her

turlii

parla-

menter eylemt reddetti ve daimi gorevlilerin yer aldigt bir merkez komitesi kuran her sendika hareketini derin bicimde elestirGortislerini bir Anarsist

Program taslak metninde sentezUnione Anarchica hahana'mn (halyan Anarsist Birligt) 1920'de toplanan Bologna Kongresi'nde kabul edildi. Program'm maddeleri ozel mulkiyetin ve hukumetin kaldmlmasini, toplumsai hayatin ozgiir iiretici ve tiiketici birlikleri fededi.

lestirdi.

Bu

taslak,

rasyonlan tarafindan orgutlenmesini ongortiyordu. Gucu yetmeyen herkese gerekli gecim araclan tedarik edilecekti. Program, ayni zamanda, "yurtseverlik 6nyargdan"na, "dinlere ve bilim orttisu altmda gizlense de buttm yalanlar"a savas ilan ediyordu. Aile yeniden yapilandinlacak ve "her turlii yasal bagdan ozgtirles-

misasktan" kaynaklanacaku. 21 Araclara gelince, Malatesta, herkesin

esit ozgiirltigunu

te-

mel alan anarsist idealin dogruluguna ve guzelligine ezilenlerin ikna edilmelerini

istedi. tscilerin

kosullanrn tyilestirmek icin ik-

mucadelenin onemini kabul ederken, kisinin siyasal miicadeleye, yani hukumete karsi mucadeleye gecmesi gerektigini istisadi

rarla

belirtti. Kismi ozgurliik icin verilen butun miicadeleler desteklenmeye degerdi, ama son coziimlemede mucadele fiziksel

icermeliydi, ciinku

gticti

ne

giic,

hukumetin baskisini smirlayacak yegahalkin ona karsi cikarken olusturdugu guctur. Basanh bir

ayaklanma halkm ozgiirlesmesinde en denledir

meye

ki, anarsistlerin

giiclii faktordur; bu negorevi halki patronlan miilksuzlesiir-

"itmek", butun mallann ortak

kullammim ve insanlann

18

Camillo Berrien, Auto-Demoaacy (1 Haiiran 1919),

19

Alitm, Guertn, Anarchism,

20

Malatesta, Schtti scehi, der. C. Zaccaria

21

Malatesta, age,

s,

184.

s. 1

12.

& G. Berneri, Napoli, 1947,

s.

326.

Errico Malatesta: Dcvriitrin HrJifi

499

ilttisi

kendi hayatlarim bizzat drgutlemelcrini saglamakti. Ancak insanin insana hukmetmesi ve somurmesi uunamen ortadan kaldinldigi

zaman herkesin

refahi saglanmis olacakn.

Malatesta ayni

zamanda

Sol'daki

butun

liberter giicleri fa-

sizme karsi bir birlesik cephe icinde bir araya getirmeye calisti. Ancak bu partilerden birinin iktidan ele gecirmesi ve hukumet olmasi halinde, bir dtisman olarak goriilecek ve ona kar§i cikilacakti. Malatesta

daima esnek ve yeni

ittifaklara acik oldu.

Ne

es-

ki ayaklanma gunlerinin ozlemini cekti, ne de kendi dusuncelerini bir

dogma halinde

etmeye

ifade

"Mutlak dogruya

calisti.

ula§tigmiizi soyleyerek bobiirlenmeyiz," diye yazdi Vmaniia No-

toplumsai dogrunun, sabit bir nitelik, butun zamanlann en iyisi, ileride evrensel olarak uygulanabilir ve saptanabilir olmadigina inamyoruz... Cozumlerimiz daima, farkh ve va'da; "tarn aksine,

daha

iyi

oldugu umulan cozumlere kapiyi acik

mtimkun ve gorece

anarsinin labilir

oldugunu gostermek

kisa bir

istedi.

zaman

birakir." 22

Aynca

dilimi icinde ulas>

Bu nedenle

anarsist idealleri

gerceklestirebilecek pratik araclarla ilgilendi. Anarsistlerin siddete karsi olduklan,

olmayan

bir

toplum

larmi siddetten

istedikleri,

korumak

ancak kisinin kendisini ve ba$ka-

igin siddetin gerekebilecegi gorusiinii

tekrarladi. Jiddet tek basina ele

min

ister

jandarma mudahalesi

ahndigmda kotu

olsa da, devri-

istemez siddet icermesi gerektigini, cunkii ayricahkh

simflann statulerini goniillu olarak terk etmeye yanasmayacaklanm savundu. Hukumete kar^i da siddet kullanmaya hazirdi,

hukumet halka zor yoluyla boyun egdiriyordu. Bu dunimda siddet hos olmayan bir zorunluluktur. Kurtulus am geldiginde bu zorunluluk ortadan kaldinlmahdir. Krai Umberto'nun ciinku

ve Baskan McKinley'in katledilmelerini lanetlemeyi reddetmis, suikastcilan "aziz" ya da "kahraman" olarak gormenin mtimkun

oldugunu savunmaktan da

geri

durmami§ti. Gencliginde Baku-

nin'den esinlenerek yasadigi o aiesli ayaklanma coskusunun otesine ge^misti- Hayatmm bu doneminde, devrimcilerin "eylem yoluyla propaganda" si orta yol

bulmaya

ile

Tolstoy cu "pasif anarsi" arasinda bir

ydneldi. 23

Malatesta, Umanita Nova'ya yazdigi makalelerde ozgurliik

anlayisim da ortaya koydu. Azami ozgiirluk icin mucadele 22

Age.

s.

21.

23

Age,

s.

66, 60.

et-

Anar$izmin Tarihi

500

mek

ancak kisinin kendine duydugu sevgi bajkalarma

iyidir,

duydugu

sevgiyle dengelenmelidir. "Sinirstz ozgiirluk ozlemi, in-

sanhk sevgisiyle ve herkesin

esit

suyla dengelenmezse, yeterince

ozgurlukten yararlanmasi arzu-

giiclii olsalar

da kisa sure icinde

ama asla anaruyumlu olmadik-

somiirucii ve tiran haline gelen isyancilar yaratir, Sistler

yaratmaz." Bu kez, insanlann dogustan

lanni ve toplumsal hayat baskalarmmkiyle bagdasmayan arzulan feda etmeyi gerektirdigi icin, mutlak ozgiirliigun imkansiz oldu-

gunu one surdu, Ozgurliigu kisinin istedigini yapma ozgiirlugti olarak savunurken, bunun toplumsal ozgurliigu gerektirdigine Toplumsal ozgiirluk, "herkes

isaret etti.

icin esit ozgiirluk, kaci-

ntlmaz dogal zorunluluklann ve herkesin yattigi tek bir sinirlama

izin veren bir kosullar esitligi"

Malatesta cogunlugun

cikar,

ozgurliigunun da-

istedigini

yapmasina

anlamina geliyordu. 24 Bu nedenle

azmhga kendi yasalanm dayatma hakkim

tanimaz, azinhgin cogunluga hakimiyetine

tumla karsi

esit

dismda herkesin

ise

daha kesin bir

tu-

Farkhhklar karsiltkh anlasma ve uzlasmayla

cozumlenmeliydi. Insanlan ozgiirluk igin "egitmek" gereksizdir; ozgiirluk ancak ozgiirliikle ogrenilir.

Malatesta'nin

komimizmin yegane mumkun sistem oldugu

iddiasinin temelini, "biittin insanlar arasinda baglanti saglayan

dogal dayanisma" olusturur. "Herkesin cikarlarmi ancak insanlar arasinda kardeslik bagi kuran gontillu dayanisma bagdastirabilir ve herkese bir

mumkun

olan en biiyiik refah ve ozgiirluk saglayan

toplumun temeli olarak hizmet

nn acilanm suclann,

edebilir." Malatesta, insanla-

arttiran ve esit ozgurliik

hukumet ve

hakkim

ihial

eden btitun

ozel miilkiyet kaldinhr kaldinlmaz kesile-

cegine inanacak kadar saf degildi, sadece toplumsal nedenleri or-

tadan kalkinca suclann azalacagini du§unuyordu. Ozgur bir top-

lumda insanlar suclulara

kar§i

kendi lerini dogrudan savuna-

caklar, onlari "yolimu sasirmis kardesler, sevgiyle tedavi edilmesi

gereken hasta insanlar olarak" goreceklerdir. 25 Insanlann geci-

ci siddeti bile

mahkeme

ve polisin yasalfastinlmis Devlet siddeti-

ne her zaman tercih edilebilir. Italya'da, 1919-1922 doneminde anarsist harekette buyuk bir canlanma goriildu. Malatesta'nin uzun hayatmin en faal ve verimli donemiydi bu. 24

Age,

s.

24,49.

25

Ag€,

s.

98, 107,

Uye

sayisi

400

000'i bulan devrimci Unio-

Errico Malatesta: Devrimin E[efe
m

501

ne Sindacale yeni bir guc kazandi. Malatesta, anai>islleri kendi kimlikleriyle sendikalarda gatismaya, iscilerin devrimci bilincini

guclendirmeye yoneltti. Mart 1920'de Vmumta Nova, iscileri grevle yetinmemeye, fabrikalan iggal etmeye cagirdi. Y ay gin ajitasyonlarm ardindan metal no'daki

iscileri,

1920'de

Kendilerini

Lsyerlerini isgal ettiler,

Milano ve Tori-

savunmak

icin silah-

landdar ve iiretimi bizzat orgutlemeye basladilar. Oteki isciler ve koyluler fabrikalan ve topraklan isgal ettiler. Devrimtn yakin ol-

dugu goruluyordu. Ancak 1914'te yasanan

"Kizil Hafta" oruntu-

su bir kez daha yasanti,

Co n fed era z ion e Generate del Lovoro (Gedevrimci eylemi onlemeye kararhydi. Konlederasyonu) nel Isgi Italya'da hammadde kitligi oldugunu one siiruyordu. IsSendika sahte bir anlasma yapti ve kirmak igin hukumetle denetimini ci Sosyalist Parti ve

ederek isbasi yaptilar. Bu deneyim Malatesta'nin do-

isciler iiaat

gal servetin uluslararasilastinlmasmin, Rudolf Rocker'in

one

siir-

sonucu oldugu kanaatine varmastna yol agti; ayaklanmaya yot acmayan bir genel grevin yenilgiye mahkum oldugu gorusunti de dogruladi. diigu gibi sosyalizmin

Malatesta,

onkosulu

degil,

Armando Borghi (sendikalist birligin sekreteri) Ekim ayi icinde tutuklandilar ve bir jtiri tara-

ve seksen anarsist,

findan serbest birakildiklan dular.

Temmuz

Daha sonra Malatesta butun

"Isci lttifaki" icinde

O

ayina kadar hapiste tutul-

enerjisini liberter gucleri bir

fasizme karsi birlestinneye yoneltti.

sirada isci smifi hareketinin toplumsal

yabilecek en buyiik

dontisumu

kuwet oldugunu dusunuyordu.

sagla-

Kapitalist

toplumdaki kooperadfler ve sendikalar, cesitli iskolu cikarlanna hizmet ederek ve bu yonde bir birlik ruhu gelistirerek reformiz-

me

egilim gosterseler de, de\Timci bir

lerdi.

Malatesta'ya gore,

isci

durumda

ise yarayabilir-

orgutlerini gelecekteki

toplumun

yegane gercevesi olarak goren sendika list ler yamhyorlardi. Savunduklan genel grev isctnin bilincini yukselten giiclu bir silah olabitirdi,

ancak buna

verebihrdi. Bir

fazla bel

devrimde en

baglamak devrimci davaya zarar

iyisi, isci

orgtitlerinin ortadan kalk-

masi ve yeni populer gruplasmalar icinde ozumlenmesiydi. Bu yiizden Malatesta anarsistlere sendikalarda kendi kimlikleriyle

cahsmalarim; dogrudan eylemi, merkezsizlesmeyi ve bireysel misiyatifi

tavsiye

olabildigince

savunmalanni ve gerceklestimielerini

etti.

Bu yaklasim, onak hedefe ulasmak

icin isbirligi

yapan

bi-

502

Anar$izmin Tarihi

tamamen ozerk ve bagimsiz olmalanna izin veren anarorgutlerden vazgecilmesi antamina gelmiyordu. Aynca kongre kararlan baglayici degil, ozgtir anlasma lemelinde gelistirilen reylerin

sist

onerilerdi.

Kabul edilmis bir program olsaydi, Malatesta vaatle-

rin yerine getirilmesini anarsistlerin ahlaki gorevi olarak gorur-

Ayni zamanda, liberter bir orgut, ancak kendi uyeleri arasmda "ruhsal sempati"yi korudugu ve tuzugtinu surekli degi§en dii.

uyumlu hale getirdigi surece bir arada tutulabilirdi. 26 Fabrika isgalleri ve genel grevin kmlmasindan sonra durum

ko§uIlarla

daha da ri

kotulesti. 1921'de bazi anarsistter Milano'da cesitli yerlebombaladdar. Bu eylemler tscileri davaya yabancila§tirmakla

kalmadi, Fasistlerin Sol'a karsi siddet kullanmalanna bahane oldu. Felce ugrayan Sosyalist Parti iki fraksiyona boiundu. Mussolini'rtin

1922'de Roma'ya "yuruvus"u, Italya'daki

kecinin yenilgisini haber veriyordu.

Gene de

isci sinifi

hare-

Maletesfa, siirekli

polis tacizine ve hukiimet

sansurune ragmen 1924'ten 1926'ya kadar, en derin ve etkileyici makalelerinden baztlanrtin yer aldigi Pensiero e Volonta'yi buyuk zorluklarla cikarmayt basardi. Hayat boyu suren arastrrma ve ajitasyonun ardindan Malaanarsizmin herhangi bir felsefi sistemle baglantih olmadigi,

testa,

"toptumsal adatetsizlige karsi ahlaki bir isyan"dan dogdugu so-

nucuna

vardi,

Farkh okullara aynlan anarsistter arasmdaki ortak

faktor, "daha guvenli bir ozgUrltik arayisi"dir. Malatesta'ya gore,

ozgurce benimsenmis.

komunizm

rantisidir, ctirtku insanlar

ancak

bireysel

ozgurlugun en

birlik halinde

iyi

ga-

"Dogamn diisman

gucleri"nin ustesinden gelebilirler.

Daha onceleri, Bakunin gibi, topluma oldugu kadar dogaya da hakim olan dogal bir dayantsma yasasi oldugunu savunan Malatesta, bu kez dogada sadece kaba guctin hakim oldugunu ve butun insan hayatinm "dissat dogaya karsi bir mucadele"den ibaoldugunu vurguladi. Buna gore, "ileriye dogru atilan her adim bir uyum saglama, dogal bir yasanin ustesinden gelinmesidir." 27 Dogal uyumu temel almaktan cok uzak olan anarsi, "gerret

cek ya da hayali bir dogal zorunlulugu temel almayan, insani iradenin deneyimiyle kazanilabilen insani bir 6zlem"dir. "Dogaya karsi verdigi

mucadelede ve birbirine

ters

dusen iradeler arasin-

da, bilimin insana sagladigi araclardan yararlamr. " 28 Malatesta 26

Age,

27

Age.s. 19,31,35,47.

28

Age,

s.

s.

88.

42.

Errico MalateUa: Devi

iiuin

503

MeklrikQisi

dogal diizenin onceligi nosyonumi reddeden ilk buyuk anarsist diisunurdur. Bu nosyon, onceki anarsist Tebefenin yatagini olus-

turmus ve geleneksel olarak liukiimelin

yarattigi

yapay duzen-

konulmusiur. Malatesta'nm bu yaklasimi anardiisuncede buyuk bir degisikligi belirler ve temel ilkeyi

sizligin kar§isina sist

metafizik bir kaos inancina uyarlar,

Malatesta hukumeti yikan bir ayaklanmayi toplumsal bir devrimin izlemesi gerektigini her zaman israria savundu. Ancak siddet iceren devrimin toplumsal sorunu cozebilecegine ve bu-

nun

kacimlmaz sonucu degil, iraeylem olduguna inandi, Malatesta'ya gore devrim sadece

iktisadi ve toplumsal giiclerin

di bir

toplumsal degi^imin hrzlandinhnasi degil, ayni zamanda toplu-

mun

gecirdigi temel bir

donusumdu:

Devrim, yeni kurumlann, yeni gruplann, yeni toplumsal

iliskile-

rin yaratisidir; ayncaliklann ve tekellerin yikilmasichr; toplumsal

hayatin li

tamamim

yenilemesi gereken, kitlderi dogrudan ve bilin^-

eylem le kendi gekceklerini yaratmaya cagirarak onlarin ahlaki

duzeyini ve maddi ko?ullannt yukseUen yeni bir adalet, kardeslik ve 6zgurluk ruhudur. 29

Malatesta, anarsist devrimin butun

kurumlan

degil, sadece, or-

du, polis, adliye ve cezaevi gibi otoriteye dayanan kurumlan yikmasi gerektigini de vurguladi. Oteki kurumlar devrahnmah ve halk tarabndan kendi sorunlarmi

Bu nedenle devrimin yikmak, tarint ve

hipleri,

iscilerin

cozmek

ertesi giinu ilk gorev,

icin kullandmaltdir,

butun

siyasal iktidan

ve koyliilerin fabrtkalara ve topraga

el

koyma-

onlan ortaklasa kullanmalanni saglamaktir, Toprak sasanayiciler ve yattnmcdar mulksuzlestirilmeli, bankalar

kapatilmah, tapu senetleri imha edilmeli ve halk silahlandinlmahdir. Entelektueller ve burjuvalar, herkesin yararlandigi

imkan-

lardan yararlanmak istiyorlarsa, herkes gibi cah§acaklardir. Kolektiflere katilmak istemeyen isci ve koylulere kendi gecimlerini

saglayacak ara^lar verilecektir. Malatesta, anarsistlerin, baskalarmin esit ozgtirlugunu tehdit etmedigi surece her turlu toptumsal anlayisi

ho§goruyle karsilamatan gerektigini de ekler.

Her zaman gercekci olan Malatesta anarsistlerin her devrimmuhtemelen bir azinhk rolii oynayacaklarmi kabul eder. Dode 29

Ages.

153.

504

Anar^izntin Tarihi

"devrimin uyanik bekcileri" olarak gorev yapacaklar-

layisiyla 30

Herhangi

bir grubun Devlei'i yeniden kurmaya cahsmasi bu talebe isyan etmeli ve hangj tarz ya da formda olursa olsun bu talebi desteklemeyi reddetmeliydiler. Malatesta, ayaklanmamn ilk donemi tamamlandiktan sonra, anarsinin tarn zaferinin, siddet i^eren bir devrimden cok asamah bir evrimle, uzun dir.

halinde,

donemde

gerceklestirilecegine inanmaktaydi.

1926'da anarsistlerin Mussolini'ye karsi suikast girisimi, sa-

dece liberter basmin degil, bagimsiz basinin da yasak Ian mast na yol

Butiin muhalefet susturuldu. Malatesta

agti.

hayaumn

geri

kalan be? yihm bayat arkadasi ve kiziyla birlikte ev hapsinde gecirdi. Mussolini'nin polisi gece giindiiz kapida bekliyordu, Ziyarete gelen

herkes tutuklamyor ve sorgulaniyordu.

Bu ko^ullar Malatesta'nin yazmasim engellemedi.

Bilimsel

befirlenimcilik teorisinde yanildigtna inandigi "eski dostu" Kro-

onun asm

potkin'i ve

iyimserligini etestiren yazilar yazdi. Kro-

potkin, insani sorunlarda iradenin onemini aztmsayan bir "me-

kanik kadercilik kurbam" yasasi gibi

idi. Komunist anar^izmin bir doga kacimlmaz bicimde zafere ulasacagina inannus\ boyk-

ce gelecegin getirecegi zorluklan gOrememisti.

Kropotkin dogayi, en temekk, insan opium Ian da hi her $eyin t

yesinde

uyum

icinde olaeagi bir

Ve bu, pek cok

anarsistin,

tiir

I

llahi

mukemmel

bir Kropotkinci cesni tasi-

> an "Anar$i Duzendir" sozimu tekrarlamasina yol r

sa-

Takdtr gibi anladi.

aeti.

Doga yasasinin uyum oldugu dogruysa, Doganm, insanhgin daima aci cektigi korkunc derecede yikici causmalardan bizi kurtarmak icin

neden

anarsistlerin

dogmasini bektedigini ve onlann zaferini

beklemekte oldugunu sormak gerekir. Anarsinin, insan toplumu icinde verilen bir

Dogamn uyumsuzluklanna

karsi

mueadele oldugunu soylemek gercege daha yakin

ol-

maz mi? 31

Hayaumn sonunda bir

formundan gok

uyum

da dogal

dusUndU. 30

Agf.s. 161.

31

Age.

s.

267.

Malatesta icin anarsi bu kez dogal duzenin bir insan yarattsi haline geldi. Yajlihk

fikrinin insan tembelliginin bir icadt

cagmoldugunu

Errico Malatesta: Drvnmiii

Malatesta bunca gal bir yasa

oldugu

zaman anarsizmi,

505

l':ieittrih<;isi

bilimsel bir dogru ve do-

icin degil, "Iut seyin iyiligi icin

duydugum

arzuya, herkesin ozgiirlu gun li insaiilar arasinda isbirligi ve sev-

toplum ozlemime, bir baska toplnmsal hadenk dustUgu igin benimsemi§ti. Bu yaklasimin bilinen herhangi bir doga yasasina ters dUsmemesi Malatesta icin yeterliydi. §6yle diyordu: "Caresizligin sona erdigi yer-

giyle bagdastiran bir

yat tarzindan daha"

de bilim durur ve ozguriiik baslar... Kisi ahlakin kaynaklanni ve davrams kurallanm, irade guciinu kullanma yeteneginde aramalidir." 72

Bilim, kadercilige, ozgiir iradenin ve ozgurliigun inka-

rma, fenomenierin ahlaki sorumluluga yer birakmayan mekanik ve belirlenimci yorumuna (Kropoikin'in yaptigi gibi) yol acar.

Ote yanda anarsi, yeni sonuclar yaratabilen insan iradesinin deneyimi sayesinde kazandan insani bir ozlemdir. Ne var ki Malatesta'nin bilime karsi cikan asm bir iradeci oldugunu one sur-

mek yanhs

olacaktir.

Kendisi

"bilimsel

bir

zihniyet"e sahip

oldugu i$in pohpohlandi ve Kropotkin'i, ozellikle "titiz bir gozlemci olamayacak kadar tutkulu" bir "bilim sairi" olarak gordugu

icin ele§tirdi. 33

Matatesta'nin bolluk saglamak icin dogaya kar^i mucadeleoldugu gorusu, on dokuzuncu yuzyila hakim olan zorunlu nin iktisadi kithk anlayisjm

min

yansmr. Marx'tn,

asiri

uretimi kapitaliz-

yapisal ozelligi olarak goren yaklasimini reddetti. Tarn aksi-

ne kapttalizmin yararh metalann iiretilmesine enget oldugunu one surer. Varhk nedeni kar oldugu icin kapiializm yapay mal

Ancak Malatesta, modern teknolojinin, bollugu gercek bir imkan haline getirdigini dusundii. Herkesin refahim saglamak icin dogaya mueadele vurgusu ne yazik ki cok kithgina ihtiya? duyar,

kabadir.

Modern toplumsal

rekli olan,

doga giiclermin

ekolojistlerin de belirttigi gibi, ge-

fethi degil, onlarla birlesmektir.

Malatesta anar§izmin belirli bir felsefi sistemle baglantih oimadigi gonisunde hakhydi. Bu konuda tutarh bigimde ku^kucu

ve antimetafizik bir tutum aldL, ancak bu tutum onu mekanik bir ateiste donu$tunnedi. Kendi yaratici irade gucu doktrinini Kropotkin'in belirlenimci ve mekanik sisteminin karsisina koy-

makla kalmadi, daha ^arpici bigimde, insani arm htedihlerini yaetti. Dine savas acmasina karsin, ahlaki

pabileceklehni de teslim 32

Age,

33

Age.i. 261.

5.

25,40.

506

Anar$\zmin Tarihi

ve ruhsal degerlerin onemini daima vurguladi: Anarsizmin ahlaki temeli biitun insanhga duyulart sevgidir. Malatesta kendini icinde buldugu karanhk hapishanede o parlak ozgurluk ve sevgi idealini asla terk etmedi.

Malatesta devrimci §iddetirt gerekliligini duraksayarak kabul etmis. olsa da, amaclann araclan

hakh kdmadigmi

israria be-

Ashnda, "her amac kendi araclanni gerektirir"; ahlaki amaclarda aramak gerekttgine gore, araclar belirlenmistir. 34 Bulirtti.

radan, baskalannin emegine el koyan kapitalistin bir hirst; oldugu, ancak baskasinin

mayacagi sonucu individuelle

mulkunu

cikar.

calan bir anarsjstin hirsiz sayila-

Reclus'nun aksine Malatesta

bireysei "asirma"yi,

"i,

mazur gostermeye

"la reprise

calismaz.

Malatesta devrimin amaca ters dtisen araclarla savunulamayacagim one surdu. Devrimci terore toptan karsi cikti; "onu [devrimi] kazanmak igin meydanlara daragaclan dikmek gerektyorsa, kaybetmeyi tercih ederim," diye yazdt. 35 Ayaklanma ve devrimin buyuk savunucusu, olumiinden bir gun once aynmsiz siddetin dehsetine isaret

etti. Not defierine soyle yazdi: "Bomba atarak yoldan gecen birini otdiiren kisi, kurbani oldugu toptuma isyan ettigini ilan eder. Ancak bombamn kurbani olan zavalli ki-

si

'Ben topium

cak, kinle

det tuni

muyum?'demez mi?" 36

Malatesta'nin gozunde angudulenmemis, herkesin kurtulusunu hedetleyen sid-

hakh

liflerine karsi

gorulebilirdi. Anarsiyi, siddete

kendi kazanimlanni savunmak

basvuran muha-

icin zor yoiuyla da-

yatmak istemedi. Malatesta anarsist propagandistin gorevinin, halki her tiirlu ozgurlugu elde etmeye "itmek" ve devrimi de gidebilecegi yere kadar "itmek" oldugunu soylerken daha otoriter bir tavrr sergiler. 37

gunu

Bu "itme"nin, "ozgurluk egitimi"yle iigili bir sorun oldubelirtir. Bu egitimde insanlar tek baslarma dusunmeye ve

eylemeye te,

yoneltilirler.

grup ve

Nihayet Malatesta, 1920

gibi gee bir tarih-

partiterin yaygin bir halk hareketini

kiskmrna

ihti-

mali olan biitun olaytan birbirine bildirmelerini saglayacak hizh bir iletisim agi

kurmak

icin "serbestce anlasarak ve gizlilik andi

icerek birle§meleri"nin zorunlu

oldugunu dusundti. Bakunin'in komplocu yaklasimlanni haurlatan bu yeminlerin ve gtzliligin 34

Age,

35

Age.s. 173

36

Alinti, Richards, "Introduction",

37

Malatesta, age,

s.

68.

s.

178, 170.

Malat«ta, ^narthv,

5 8, .

507

Errico Malatesta: Devrimin Elektrikcisi

bireysei kanaat ozgurlugitne digi goruliir.

Ancak genelde

makul olmayan

bir kisitlama getir-

Malatesta, anar§istlerin

mumkun

ol-

dugu kadar aciktan, "gun lsigmda" cahsmalan gerektigini kararhhkla savundu. 38 Malatesta'nin acikhgi, ictenligi ve durustlugu, butun yazilannda

lsildar.

Malatesta 1932'de yetmis dokuz ya$inda oldu. "patronsuz 39 ve jandarmastz" bir topium anlayisma sonuna dek bagh kaldi.

sicakhgina,

Johretini,

ydmaz

borclu olan

insanhgma ve yorulmaz iyimserligine

uluslararasi devrimci, surgune git me k zorun-

da kalan ve ancak Ikinci Diinya Savast'ndan sonra yeniden bir araya gelen parcalanmis Italyan anarsist hareketinin sembolu oldu.

O

manda

sadece

buyuk anarsist diisiinurlerden biri degil, aym zaon dokuzuncu yuzyilm sonunu yirminci yiiz-

hareketin,

ydin basiyla birlestiren ana halkast oldu. Teori ve eylemini nadir gorulen bir tutarhhkla birlestiren Malatesta, idealizmi sagduyu ile, felsefi ozeni pratik deneyim He birlestirdi. Peygamber ya da lider

rolunu reddederek, anarsist harekette cok sik gorulen mii-

tevazi ve bagimsiz bireyin carpici ornegini olusturdu.

38

Age,

s.

164, 180.

39

Age,

s.

177.

22 Leo Tolstoy: Barism Kontu

&

Tolstoy, halk arasinda siddetle birlikte anildigi k;in kendisine

demekten hoslanmazdi.. Bununla birlikte, ozgurlugii etmakul bicimde savundugu icin en biiyiik anarsist dusunurlerden biri olarak kabul edilir. Bakunin gibi o da Rus aristokrasisinc mensuptu, ancak onun siddet yoluyla

anarsisi

kileyici sozlerle ve

devrim ^agnsini kesinlikle

reddetti. Tolstoy'un siyasal gorusleri,

Hiristiyanhgin Ortodoks olmayan bir versiyonunu temel alan

ayrdmaz bicimde baghydi. Hukiimet sah-

ahlaki goriisderiyle

tekarhginin, yurtsever ahlakdisihgmin ve militarizm tehlikesinin

en guclu elestirmenlerinden biri oldu, Pek basanh olamadiysa da, kendi ilkelerine gore

anarsizm pek

<;ok

yasamaya

calisti

ve benimsedigi dinsel

Tolstoycu toptulugun kurulmasma yol

a?ti.

Gandhi'nin siddete basvurmama felsefesinin bi^imlenmesinde

gunumuzde de pek ?ok devam etmektedir.

buyiik bir rol oynadi. Tolstoy,

bans^iyi esinlemeye

Leo Tolstoy'u en uzlasmaz anarsistlerden

mek

ilk bakista zordur,

liber ter

biri olarak gor-

1828'de Tula bolgesindeki Yasnaya Pot-

mulkiinde, bes ^ocugun u^uncusu olarak dunyaya Kont Nikolay, Napolyon'a karsi 1812 seferine katdmisti. Tolstoy kucuk yagta oksuz kaldi; daha iki yasina gelmeden annesini, dokuz ya§indayken babasini kaybetti. Yoksullarm

yana'daki

aile

geldi. Babasi

Anat$izrnin Tarihi

510 ruhsal zenginligine

ilgi

duyan dindar ve yash

teyzesi tarafmdan

biiyutuldu, Butun bunlar mutlu bir cocukluk gecirmesine engel ottnadt. Babasi hizmetkarlan asla lara kibar

davranmayi

dovmezdi ve kuciik Leo'ya on-

ogretti.

Evin aydinlanmis atmosferi cocuklarm utopyaci diislerini caniandirdt. Tolstoy'un en sevdigi ti.

oyunu agabeyi Nikolay

Nikolay, yakinlardaki ormanda ttzerinde

nan

yegil bir dal kesfettigini

butun insanlar mutlu

kesfet-

gizli bir yazi

bulu-

soyluyordu. Bu yazi okundugunda

olacaklar;

bundan boyle ne hastahk, ne

yoksulluk ne de ofke olacak ve butun insanlar btrbirini sevecekti. Hep birlikte "kanncalann kardesligi"ni andiran bir hayat sii-

Bu benzeimenin, hiyerarsik bir bocekler kolonisine Rusca kanncalar sozcuguyle ses benzesimi olan gizli Moravyahlar mezhebtne bir gonderme oldugu goriilur. 1 Gizli bir receklerdi. degil,

dogrunun

varligi dtisiincesi Tolstoy'un

daha sonraki ruhsal

yot-

culuklanni sik sik etkitedi. Tolstoy evde ogrenim gordti, Evde yasayan ogretmenlerin

on bire cikti. 1844'te Dogu dillerini ogrenmek igin Kazan Universitesi'ne gitti, ancak ilgisini kaybetti ve mezun olmadi. Universitedeyken hayati boyunca surdurecegi bir ah§kanhk olarak gunliik tutmaya, dusuncekrini ve planlanni diizenli bicimde yazmaya basladi. Bir "hayat ku rail an" kkabi yazmaya cahsttysa da surduremedi: Guclu ahlaki vicdani ile giicju tensel arzulan arasindaki siirekli mucadele baslamisti, Daha sonra ilk sayisi bir ara

genclik ve genclik donemini, "hirs, kibir ve en onemlisi sehvet

dolu kaba bir sefahat" olarak betimledi. Ancak bu bakimdan do-

neminin oteki gene Rus aristokratlanndan pek farkh

degildi, 2

Sonraki anarsist ahlaki, guclu ve zapt edilmez tensel arzulannin serb est kalmasina degil, bastirdtnasina yol

Bu donemde Tolstoy

mek

istediyse de, bir sure igin kendi

mayi

tercih

etti.

agti.

kendisini yetistirme cabalarmi siirdur-

Daha sonra birkac

yil

mulkunde

ciftgi gibi

yasa-

Moskova'nin tadint qkar-

Ancak I851'de kibar ve havai sosyeteye yuz gevirerek, o sirada Kuzey Kafkasya'da bulunan agabeyi Nikolay'in yanina gitti. Burada bir topcu alayina katikh. Bir Kazak koyunde kahyor dt.

ve daglarda yasayan kabileleri sindirmek igin kesif gezilerine kiyordu. Az kalsin bir

de de

esir

el

ci-

bombasiyla olduruluyordu. Bir keresin-

dusmekten son anda kurtuldu, Kumardan ve kadinlar-

Henry Troyat, Tolstoy, tev. Nancy Amphoux, W. H. Allen, 1969, s. 16, J. Simmons, Tolstoy, Routledge & Kegan Paul, 1973, s. 24.

1

Bkz.

2

Alimi, Ernest

Ban fin Kontu

Leo Tolstoy:

511

dan kendini alamryor, gevredeki vahsi dogaya biiyuk hkduyuyordu.

bir hayran-

Kendi islerini, adeilere gore ve gonullu anlasmayla diizenleyen koylu topluluklanndan da derin bigimde etkilendi. Daha sonra, toprakta ozel mulkiyetin bilinmedigi Kazak komunlerinde, "toprak miilkiyetinin orgutlu

hukiimet siddetiyle savunuldutoplumda var olmayan bir refah ve duzen"e tanik oldugunu yazdi. 3 Ancak henuz anarsist sonu^lara varmts degildi, Platon

gu

bir

ve Rousseau'yu okuduktan sonra, 3 Agustos 1852'de gunlugune

sunlan yazdi: "Hayatimin bundan sonraki bolumunu, segim temelinde monar^ik bir yonetimi olan, aristokratik ve secici bir birligin planlanmasina adayacagim. Artik erdemli bir hayat siirecegim. Sana sukrediyorum, Tannm, Bana guc ver." Tolstoy edebi kariyerine Kafkasya'da basladi. Cesitli otobi-

romamni

yografik dykiiler ve Qocukluh isimli ilk

sonra soyle diyecekti: "Orduda general olamadim

yazdi.

ama

Daha

edebiyatta

oldum." 1854'te

Kinm

Savasi'nin patlak vermesi lizerine Tolstoy'a

Sivastopol savunmasinda batarya komutanligi gorevi verildi. Sa-

vas onda travmatik bir etki yaratti. SaVasm dehsetini, Ordu Ha-

M

yatindan Qykuler ve Sivastopol

an zara Ian 'nda (1856) anlatti. Tolstoy 1856'da ordudan aynldi. Orduda hukiimet siddetinin en kotii ifadelerini

gormustu. Daha sonra gengleri askere gitmeme-

ye tesvik edecekti.

Kmm'da bulundugu

sirada Tolstoy, askeri

toplulugun ayartisiyla uzun stiredir unutmus oldugu hayatinvn ilk

hedefini yeniden kesfetti:

Erdem

Artik yirmi yedi ya-

ideali.

§indaydi ve hayat in in amaci insanhgin gelisimine denk dirsen yeni bir din kurmakti.

Bu

din, "Isa'nm dini,

ancak inane ve mis-

tisizmden annmis, gelecekte degil yeryuzunde mutluluk vaat edert pratik bir din" olacakti. 4

Tolstoy baskente dondiikten sonra yozlasmi? edebiyat cevrelerinde dolasti.

St.

Petersburg

1857'de Ban Avrupa'ya giderek,

Fransa, tsvicre ve Almanya'da ahi ay gecirdi. Paris'te bir katilin

onunde giyotinle idamina tanik oldu. Bu, hayatinin onemli olaylarmdan bin ve anarsizmi benimseme surecinin ba§halkin gozu

langiciydi. Devlet'in "adaleti ve 3

Tolstoy, len

4

Tannnm

"The Slavery of our Times", Social

Chroustholf Matheson, Methuen, 1915,

Tolstoy's Diary,

101.

4 Mart 1855,

Evils s.

yasasmi gergeklestirand Their Remedy,

der.

He-

102.

der. E. F. Christian,

Athlon* Press, 1985,

s.

Anar$izmin Tariki

512

mek

icin gbsterdigi kiistah ve kibirli arzu" karsisinda dehsete ka-

pilmi§U. Bir arkadasma yazdigi mektupta, insanm

abuk sabuk yasalar hakkinda sunlari

uydurdugu

yazdi:

De vie tin kendi ynrttaslanm sadece somurmek

icin

degil,

daha

onemlisi yozlastirmak igin tasarlanmis bir fesat oldugu dogrudur... Baglayict olmayan,

ancak insanlan uyumtu

bir gelecege yonelten

ve vaatte bulunan ahlaki yasalan, ahlak ve din yasalanni anliyo-

rum

ve daitna mutluluk yaratan sanat yasalanni anlamli buluyo-

nira; fakat siyasetin yasalan

onlarda

bana oyiesine dehset

ya da kdlu hkbir $ty goremiyorum

iyi

...

verici geliyor ki,

bugunden

itiba-

ren bir daha asla boyle seyleri seyretmeye gitmeyecegim ve asla

herhangi bir yerde herhangi bir hukiimete hizmet etmeyecegim. 5

Daha sonra, Bir /tira/ta (1882) yazdigi gibi, idam goruntusu ilerlemenin kacimlmaz oldugu inancini sarsmtsti, 6 Tolstoy sosyalizmin mevcut Devletleri donusturebilecegine

ama

hada inanmiyordu,

sunmeye

artik onlarin ortadan kaldirdmasini dii-

Proudhon'un Mulhiyet Nedtr?'dt (1844) ifade ettigi diisiincelerden derin bicimde etkilendi: Insanm insani yonetmest zulumdur ve bir duzen ve anarsi birltgi topkimun en yuksek formudur. Defierinde, Proudhon'un tek yanh maddeci hazirdi.

felsefesini elestirdi, ancak sunu da ekledi: "Bu tek yam, eski diisunurlerde ve emekcilerde, ozellikle birbirini tamamladiklan za-

man gormek daha

iyi. Butun gorusleri tek bir goruste birlestiren bundan kaynaklanir ve bu insanhgin basit ama degismez

sevgi

yasasidir." 7

Tolstoy

el

yordamiyla olgun evrensel sevgi anlayisina dogru

ilerlemekle kalmadi, Defterteri gelecege iliskin pek cok dusiin-

bogusiugunu da ortaya koyar, "Ulusalhgin ozgurlugun onundeki yegarte engel" oldugunu du^ijndu, "Yasalarm yoklugunun mumkun" oldugunu kabul etmeye hazirdi, "ancak siddete ceyle

karsi guvenlik olmahdir" diyordu. 8 $iddeti

Kinm

yakmdan

tanimisn.

Savasi sirasinda buyitk olcekli siddete bizzat tanik

olmus

5

Tolsioy'dan V. P. Botkin'e, 24-5 Mart/5-6 Nisan 1857, Tolstoy's Leltm, der. R. F. Christian,

Anthlone Press, 1978,

6

A. Confession,

The Gospel

Oxford University

in Brief,

1,

95-6.

and What

1

Believe, <;ev.

Press, 1974,5. 12.

7

Notebooks, 25 Mayis 1857, ahnti, Simmons, Tolstoy,

8

Age, 13 Nisan 1957.

s.

54.

Ay line r Maude,

Leo Tolstoy;

IJiii

513

K<>ntu

ve bu deneyim onu devrimci sosyalizm davasim desteklemekten ahkoymustu. Ne kadar yararli olursa otsun herhangi bir siyasal hicbir haklihk gormuyordu.

kazamm ugruna kan dokmekte

An-

cak Proudhon'un su onerisini kabul etmeye de istekliydi (ve hayati boyunca da oyle kaldi): "Butun hukumetler esit derecede iyi 9 ve kotiidur. En iyi ideal anarsidir," sonra Tolstoy, Yasnaya seyahatlerden yaptigi Yuridisina Polyana'ya yerlesti, mulkunurt ve serflerinin kosullarmi

meye caltsu. 1859'da koyKi cocuklan onu uc dorl yil mesgul etti. Onlara ne

icin bir

iyilestir-

okul acu. Bu

is

ogretecegini tain olarak

bilemiyordu. Ahlaki ve dinsel gorusleri benuz olgunla^mamisti.

Cocuklan

dilediklerini ogrenmeleri icin serbest biraktt.

Kendi

kendine soyle diytirdu: "llerleme bazen yanhs yonde geli?iyor. llkel koylu cocuklanyla ilgilenirken, tam bir ozgurlitk rubuyla davranmak ve onlarin hangi yonde geliseceklerini serbestce segmelerine izin vermek gerekir." 10 Bireysei ozgurlugu yontem olarak benimsedi ve egitimde okullann degil hayatin belirleyici ol-

dugu sonucuna

vardt.

Tolstoy bir serbest ogrenme yuntemi yici rini

geli§tirdi. Biittin zorla-

yontemleri kaldirmak istedi ve ogrencilerin kendi yontemlegelistirtnelerine izin verdi. Okula kaydolmak ve okulu terk

etmek tamamen serbest olmaliydi. Okulda cocuklara mudahale edilmemeli, neyi ogrenmek istiyorlarsa onu ogrenmelerine izin verilmeliydi. "Kendi iclerinden geldigi gibi, sadece dogal yasalara tabi olduklan

zaman

kendilerini baski altinda hissetmezler ve

soylenmezler, ancak onceden belirlenmi§ bir mudahaleye maruz kaldiklannda, zillerinizin, programlannizin ve yonetmeliklerinizin tnesruluguna inanmazlar."

11

Tolstoy bu deneyim sayesinde biraz kan^ikhgin yararli ol-

durumda duzen ihtiyact bizzat ogrencilerile ogrenciler arasmdaki dogal iliskileOgretmen den gelmeliydi. yoklugunda saglanabilecegini zorlamanm rin ancak baski ve ve insan dogasina yeacelecilikten diisundu. Ona gore zor daima Ogrenciler kaynaktaniyordu, terince saygi duyulmamasindan

dugunu

ogrendi. Bu

kendi aralannda cikan sorunlan olabildigince kendi ba§lanna cozmeliydiler. Sinavlar, belirli bir odiillendirme ve cezalandirma 9

Ag^ 24Mayis 1857.

10

A

11

"The School

Confusion. Hie Gospel at

in Brief,

and What

Yaasnaya Polyana", Patterns

I

Brlii'iv. s

I

i.

oj Atntuliy. s.

476.

514

Anar^izmin Tarihi

sistemi yoktu. Egitim in bashca gorevi, cocuklara "olabildigince az" sey

dugunu

ogretmek ve onlann "butun insanlann kardes ve esk"

Tolstoy kultiir tiir

ol-

fark etmelerini saglamakti. 12 ile

egitim arasinda kesin bir

aynm yapu.

Kiil-

ozgiirdur, ancak egitim "ki§iye kendisine nasil davrantlmasi-

ni istiyorsa baskalarma da oyle

durumda egitim

davranma

"kisitlanmis kultur"

Bu bu gerekge-

egilimi" kazandinr.

idi. 13

Tolstoy,

gengleri kendi ihtiyaclanna gore bicimlendirme egilimi

lerle,

gosteren Devlet egitimine kar^i cehaletine dayamr;

ctktt:

hukumet bunu

"Hukumetin gucii halkin ve bu yuzden daima egi-

bilir

time karst savasacakur." 14 Tolstoy icin en onemli gorev ogrencilerin ahlaki duyarhhgini ve kendi baslarina dusiinme yetenegini getistirmekti.

Tolstoy, goriislerini

yana adinda ayhk

Uk

yaymak

Ocak 1862'de Yasnaya Po!on iki sayi cikabitdi. ortaya koydu: "Ogrenim gd-

icin

bir dergi cikardi. Dergi

sayida Tolstoy su ilkeyi cesaretle

ren

kisi, neyin iyi olup neyin olmadigim bizzat belirlemesi icin, kendi hosnutsuzlugunu ifade edecek, en azindan kendisini tat-

min etmeyen derslerden kaginacak kadar retimde tek bir

olcitt

guclii

oldugunu kabul edelim:

kihnmahdir. Og-

" ozgiirluk! 15

Tolstoy okulun ogrencilerin ozel ihtiyaclanna uyarlanmasi ilkesine kotii

uygun

olarak, kendi

okulunun baskalan icin belkt de en hazirdi. Cagdas pedagog-

ornek olabilecegini kabul etmeye

lann buyiik kismi onu "pedagojik nihilist" olmakla sucladilar, ancak Tolstoy'un cocuklann ihtiyaclarim temel alan liberter yaklasimi, sadece Godwin'in icgorulerini gelistirmekle kalmadi, yirminci ytizyilda "ozgur okullar"m gelisimini de biiyuk olgude etkiledi.

Egitim teorisine duydugu

ilgi 1860'ta Tolstoy'u bir kez daha Avrupa seyahatine yoneltti. Ingiltere'de Dkkens'in egitim konulu bir konferansina katildi ve o sirada The Pole Stav'i cikarmakta olan Rus multeci Alexander Herzen ile cesitli gdriismeler

Bati

yapti. Bruksel'de uluslararasi silahii cati§malar uzerine yazdigi

eseri -Sawis ve

Ban$- henuz tamamlamis olan Proudhon

12

Tolstoy'dan

13

"Education and Culture", Tolstoy on Education icinde,

S.

N. Tolstaya'ya, 15 Mayis 1902, Letters.

University of Chicago Press, Chicago,

1

[I,

ile

tams-

618-19. cev.

l.eo

Wiener,

967. Ayrica Bkz. Joel Spring,

A

Pri-

14

mer of Libertarian Education, Free Life Editions, New York, 1977, s. 47-8. Tolstoy'dan A. M. Kalmykova'ya, 31 Agustos 1896, Letters, 11, 539.

15

Ahnti, Troyat, Tohtoy,

s.

220.

515

Leo Tohtov: Diinsm Kontu

Tolstoy "kanaatkrinde cesur" olan anar^ist dusumirden etkilendi. Proudhon da gene Rus'u "yuksek diizeyde egitimli bir ti,

adam" olarak gordti ve serflerin 1861'de ozgurlestirilmesi konu16 sunda anlattiklan karsismda heyecanlandi, Yasnaya Polyana'ya donen Tolstoy, ozgurlesmis serfler ile eski efendileri arasindaki anlasmazhklan cozmek uzere Bans Hakemligi'ne atandt. Bu deneyim resmi davalardan nefret etmesine yol acti ve daha soma insanlara hicbir sekilde mahkemeye sika-

bulunmamalanm tavsiye etti. Devrimcileri banndirdigi ve yikici yayin buhmdurdugu gerekcesiyle okuluna yapilan bir poacti. II, Alexander'a lis baskim hukumetten iyice sogumasma yol yette

ofkeli bir

mektup yazarak

bir fesatci

olmadigim

ve kendi-

belirtti

17 sini gururla "halk icin okullar kuran" biri olarak tamtti. Tolstoy zaman zaman fahi$elerle iliski kurdu ve muikunde

cahsan

evli bir serften bir

kadmlarla da

iliskisi

erkek cocugu oldu. Kendi simfindan

oldu. 1862'de ktsa bir flort

doneminin

ar-

dindan Sophie Andreyevna Behrs ile evlendi. On ug cocugu oldu. Cocuklann dordu oldu. Sophie Andreyevna kocasimn cahs-

kan ve

titiz

sekreteri

olmasma ragmen, onun kadinlara Proudhon'un da

goruslerini (ne yazik ki

ili^kin

paylastigi) dogruladi.

Tolstoy kadinlann hayattaki baslica rollerinin annelik oldugunu dwsunuyordu. "Her kadin," diyordu, "ne giyerse giystn, kendine

ne derse desin, ne kadar incelikli olursa olsun, cinsel iliskiden kacmmaksizin cocuk dogurmaktan kacimyorsa eger, bir orospu-

Ve bir kadin ne kadar dusnuis olursa olsun, bilincli olarak kendisini cocuk bakimina adiyorsa, hayatta en iyi ve en yuksek luzmeti vermis, Tannnin emrini yerine getirmis olur ve onun

dur.

18 Daha sonra kadinlan, eruzerinde yer alacak kimse yoktur."

kekleri

imandan cikaran

tehlikeli ayarticilar olarak gordit.

Guclii cinsel itilimlerine ragmen, belki de

toy sonunda

tek basina

yasamanin en

iyisi

bu nedenle Tols-

olduguna karar

verdi.

Krotzer Sonatt (1890) adh oykusunde, arzulan yuzunden evlenmesi halinde ki^inin olabildigince iffetli kalmasi gerektigini one sitrdu.

Hie kuskusuz

evlilikle ilgili

zorluklanni ortaya koyarak

soyle dedigi one siirulur: "Erkek depremler, salginlar, korkunc

hastahklar ve her turlu fiziksel aciyi yasar, ancak en act trajedi 16

A^,

17

Tolstoy'dan Imparator

18

"What then Must

&

s.

205.

We

II.

Alexander'a, 22 Agustos 1862, Letters,

Do?" (1886), The Worts Aylraei Maude (1929-1937), XIV, 384.

oj

I,

164.

Leo Tolstoy cev., Louise .

516

Attarfizmin Tarihi

yatak odasindaki trajedidir ve her

nunda

zaman da

oyle olacakcir." 19 So-

oldugu sonucuna vardi em, Ne var ki bu tavsiye, gosterdigi ustun cabalara ragmen yashhgmda bile gerceklestiremedigi bir idecinsel iliskinin en buyiik kotuluk

ve tam bir

al

iffeti

tavsiye

oldu.

Bununla birlikte, kadinlann dogasinin en cok annelige uygun oldugu ve ureme amaci olmayan cinselligin uygun olmadigi dtisiincesine ragmen, Proudhon gibi, kadinlan erkeklerden asagi gormedi. Erkeklerm ve kadinlann ayni egitimi gormeterini savundu. Kizlanni ogullarryla ayni tar2da yetistirdi ve kizlan onun

en coskulu destekcileri oldu, Serbest a§ki reddediyor, monogaminin insanligin dogal yasasi oldugunu diistiniiyor ve evliligi cinselligin yegane ahlaki cikis yolu olarak gortiyor, ancak gunliigune sunlari yaziyordu: "Elbette her turlii yasal kisitlamaya karsiyim ve tam ozgurliikten yanaytm: tek ideal, haz degil iffettir." 20 Bu kortuda Tolstoy, evlenmenin yakilmaktan daha iyi oldugunu,

ama en

iyisinin cinsel

nu soyleyen sal

St.

tutkudan tamamen uzak durmak oldugu-

Paul'un ogreitsini izlemekteydi, Tolstoy Kin ruh-

hayat kisinin kendisini tensel arzulardan kurtarmak icin dur-

maksizin caba gostermesini gerektirir. Gene de bu, Tolstoy'un,

sonunda merdumgirizlige varan a§in kadm du^manhgim mazur gostermez.

Tolstoy evlendikten sonra Volga malikanesine yerlesti ve bir

yandan

yonetim yontemleri uygularken bir yandan da romam oldugu one surulen Savas ve Bartf'i

ilerici

dunyanm en

buyiik

basladi. Onceleri romanm has kahramani Dekambrist ayaklanmasina katilan ve 1825'te Sibirya'ya surulen

(1863-1869) yazmaya

Daha sonra Napofyon'un 1812 isgalinden hemen Ondonemi ele aim ay a karar verdi. Karakterler yavas yavas si yasal kaygilann onune gecti. Romanm giris taslaginda soyle yazdi: "Devlet adamlanndan daha ozgiir bigimde halkin tarihini yazacabir kisiydi.

ceki

gim," Kitapta

iki ailenin,

Rostovlar ve Bolkonskilerin oyktisunu

anlaur. Geriplanda Rusya'nin Napolyon'a karsi verdigi mucadete

yer almaktadir. Gururlu Prens

maci

Pierre, Tolstoy'un

Andrew ve hedonist ancak

kendi ki^iliginin

iki

ayn yoniinu

arastir-

yansitir.

Ancak eser psikolojik coziimlemenin otesine gecer, Basjhk Proudhon'un $ava$ ve Bans'indan ahnmisti, Tolstoy, tarihin ola19

Alimi, Simmon?, Tolstoy,

20

Social Evils,

s.

235-6.

s.

154.

Hmiwi Konlu

Leo Tolstoy.

ganustii kisiler tarafmdan yapilnwdigini,

517

pek cok ko$ulun bir

araya gelmesiyle gerceklestigini kamtlamaya cahsir. Ornegin askeri zaferler bir satranc

oyunundaki

kazanilmaz, savasin

gibi

gi-

disatmi tayin eden beklenmedik ve rasilantisal olaylann sonucu

Tutumu Marx'mkine

olarak gerceklesir.

yakindir, ancak

onun

kacinilmazhga olan guvenini paylasmaz, "5avas ve Bans Uzerine Birkac 56z" (1868) basdikh bir makalede Tolstoy kendi tarih felsefesini anlatir. Psikolojik olarak insan kendi ozgiir iradesine gore eylemek istemesine ve bazi eyletnleri

gercekten de iradi olmasma ragmen, baskatarinm eylemozgurlugu kisitlamr. Bu nedenle, insanlarm

leriyle karsilastikca,

onceden kestirebilmeleri ya da denetlemeleri zor olsa da,

tarihe

yol gosteren bir onbelirlenim yasasi vardir. Bu yaklasim Isaiah Berlin'i Tolstoy'u pek cok sey bilen bir tilki olarak betimlemeye

ohnasina rag-

yoneltti. Berlin'e gore Tolstoy, gercekte bir tilki

olduguna inamen, kendisinin tek bir buyuk ayn varhklakendi cesidiligi icinde, niyordu: "Tolstoy gercekligi tam esitsizligini varliklann algiladi ve bu rin bir toplami olarak sey bilen bir kirpi

bir aciklik ve vukufla gordu, ter biitiin

olduguna inandi."

ancak sadece tek

bir

buyuk ve

uni-

21

Bu donemde esas olarak edebiyaila ugrasan Tolstoy, bir subayi vunnakla suclanan bir eri askeri mahkeme onunde savundu. Ancak asker suclu bulundu ve idam edildi. Bu olay hie kuskusuz Tolstoy'un Devlet'in halefetini artirdi.

brosiirde,

Daha

idam cezasina

Egitime olan igin bir na'da.

Okuma

muKalamam (1908) bashkh bir dokunakh bir suclama yazdi.

adli

ve askeri kurumlanna olan

sonra, Sessiz kar§i

ilgisini surdurdii, oykiiler

ve koylu cocuklari

Kitabt yazdi. Sonraki biiyuk eseri

(1874-82) bizzat yasadigi, yaratici sanatgi

ile

Anna

Kareni-

ahlakcr ikile-

mini betimledi. Asinda Tolstoy kendisini anlatiyordu, Anna Karenina gibi o da iki celiskin giic arasinda aci cekiyordu: hayati

kucaklayan bir yasama gucti (Anna "hayata karsi cok sabirsiz" idi) ve hayatin sac ma bir trajedi oldugu duygusu. Tolstoy bu do-

nemde, mulkundeki camurlu

ciftliklerde dolasirken

kendi ken-

disine soylendigini kaydeder: "Gogol'den ya da Puskin'den ya da

Shakespeare 'den ya da Moliere'den daha meshur olacaksin da ne olacak?" 22 21

[saiah Berlin, The

wry.

12

A

New

Hf Jgehug and

York, 1953,

s

on Tolstoy's view of

(he fox: an essay

39

Confession, The Gospel in Brief and

What

I

Believe,

s.

17.

his-

Anar$izmin Tarihi

518

Tolstoy kisa sure icinde kendisini intiharm esjgine getiren

Ancak insan hayatimn

derin bir ruhsal krize girdi.

hiclige

dogru

akip giden acimasiz bir irmak oldugunu hissederken, Tannnin

bu

akisa bir set cektigini diisunmeye basladi. Dinle giuikce daha

fazla ilgilenmeye basladi ve oesitli

manastirlan ziyaret eld. Bir

(1882) dokunakh bicimde betimledigi gibi, kendi gecmisini diisundukce dehsete kaptbyordu: "Yalancihk, hirsizbk, zinaltirafia

mn

her

tiirltisu,

sarhosluk, siddet, cinayet; islemedigim tek bir

sue bile yok,.." 2J Tolstoy, felsefede, dinde ve lnsanlann arasinda kendi haya-

tma umutsuzca bir anlam bulmaya cabstiktan sonra, Incil'in, ozeltikle Dagda Vaaz'in kitabi yorumunu temel alan bir sevgi dinini benimsedi. Bu yeni Hiristiyanhk, genctiginin liberter ogretilerini

dogruladi ve yeni bir bansct anarsjzm felsefesi gelistirmesi-

ne yardimci oldu. ulasmadi ve

Ne

var ki

bu yaklasim gecirmek

felsefesini hayata

onu

girisimler, ciddi ve icten olsa da,

asla

tam

bir tutarhhga

icin yaptigi gelisiguzel

ikiyuzlliluk

suclamalan

kar§isinda savunmasrz birakti.

Felsefe

Tolstoy, 1880'krde ve 1890'larda cikardigi bir dizi kkap, brosjur ve yorumda, Ortodoks olmayan bir Hiristiyanhk anlayisi gelistir-

Ua'nm, Tannnin kutsal oglu degil, biiyiik bir ahlak ogreimeni olduguna inanmaya basladi, Sonsuzlugun parcalan oisak da, di.

oliimden sonra hayat yoktur. Insan aklinda, disimizdaki bir kaynaktan gelen ve olumumuzden sonra da devam edecek olan tcset

Bu

bir 151k vardir.

Tanndan akhn faaliyeii bizi

isik, fitozoflarin

cozumsel mantigmin aksine,

uzaktastirmaz, tam aksine ona yaklastirtr, cunkii gercektir ve

Tann

Tann, bizi yargi"Tann kendimizi bir parcasi olarak gordugumtiz bir butiindur: Bir maddeci icin, madde; bir bireyci icin, abamhru§, dogal olmayan bir insan; bir ideailahi gercektir.

layan kisisel bir varhk olmaktan uzaktir;

list icin,

tik

kendi

ideali, A$ki."

ayrim ya da

"sevgi akla

Sevgi

ile

akit arasinda hicbir

celi§ki yoklur, ciinkii "akil

Roman-

sevecen oimatidir" ve

uygun oimahdir." 24 Tolstoy'un

felsefesinin

merkezi

budur. 23

Age,

24

Social Evils,

s.

What

J

3. s.

Believe,

206; "Introduction", s.

xv.

A

Confession, The Gospel in Brief an

Leo Tolstoy

titirifin

519

Kontu

Tolstoy, Incil'deki tsa ogre lis in in yeryuzunde

surmenin anahcarim sagladigina ikna oldu.

du ve su bes emri

Incil'i

iyi

bir hayat

dikkatle oku-

cikardi:

CD Ofkelenme, butun cinsel hazlara kapip

insanlarla

koyuveime.

ban? icinde

(3)

yasa. (2) Kendini

Kimseye yemin ederek vaatte

bulunma. (4) Kotuluge dtrenme, yargilaw ve mahkemeye basvurma. (5) Ulus aynmi yapma, yabancilan kendi halkin kadar sev.

Bu emirler tek malarmi

bir etnirde toplanir:

istiyorsan, sen

lnsanlann sana nastl davran-

de onlara oyle davran. 25

Tolsioy bu ilkelerin Hiristiyanhgin esas mesajini ve kendi ahlaki ogretisinin temelini olusturdugunu dusundii. Birinci emir Tolstoy'un anarsizmini dogruladi, ciinkii butun gutlii

siddeti temel ahrlar.

Dorduncu emir

hukumeder

Or-

-"Kottiluge diren-

me"- onu kendi dtrenme ogretisini, yani koiiiluge siddet kullanarak direnmeyi reddetme doktrinini gelistirmeye yoneltti. Bu, kisinin koiiiluge hicbir sekilde direnmeyecegi anlamtna gelmez;

tam aksine, koiiiluge ikna yoluyla direnmek ve kotultik sacan kurumlann dayandigi kamuoyunu etkilemek dogrudur. Besinci emir, Tolstoy'un "dusmanmi seveceksin" dusiuruna iliskin yorumunu temel aldi. Buradaki "dusman"i kisinin ulusal dormant olarak anladi; yurtseverligin her tiirlusunu, ezilenlerin yurtseverligini bile

Bu

reddetmek gerekiyordu. butun hukumetlerin, yasalann,

inanclarla Tolstoy'un,

polis guclerinin, li^tirilen

ordulann, hay au ve mulkiyeti korumak icin geoldugunu one surmesi icin

butiin onlemlerin ahlakdisi

adim atmasi yeterliydi. Tannnin yasasi hisayasasmdan her zaman ustundli. Jvj sonuca vardi: "Insanlan ve onlann mulklerini Riddel yoluyla savunmayi amaclayan hicbir hukumet eikinligine katilamam; mahkemelere katilamam ve yar-

basit bir mantiksal

mn

olamam; ne de insanlara mahkemeye ya da Hiikumet'e ba?vurmalan icin yardimci olabilirim." 26 Bu goruslerden, hie kimsenin bir ba^kasinm almak istedigi herhangi bir §eyi elde tuima hakki olmadigi sonucu da cikar. gic

Tolstoy, htrs, ofke ve sehvet tutkulanni kati bir Puriten gibi

mahkum

etmekle

25

Ag(\

s.

167.

26

Age,

s.

531-2.

birlikte, yeni bir

dunyevi ahlakgi

degildi.

Mui-

520

Anar$izmin Tahhi

lulugun doga, goniitlu cahsma,

aranmasini tavsiye

etti.

aile,

Aynca

dostluk ve acisiz bir olumde

hayatin,

Isa'yla

ozdeslenen ve

Tanrmin Kralhgi'm yerytizunde gercekleslirmeye gallon btrey icin bir nimet oidugunu dusiindii. Tolstoy'a gore Isa, baskalanna siddet yoluyla direnmemeleri ve

halinde insaniann

ic

mulk sahibi olmadan yasamalan huzuruna ufasacaklarini kendi hayatryla ka-

mtlamisn. Tolstoy'un yeni ahlaki ve dinsel inanclan onu adaietsizlige kar$i

daha etkin mucadeleye

yazarak

11.

yoneltti. 1881'de Car'a bir mektup Alexander'in katillerini bagislamasvni istedi: "Kotfilu-

ge kotiilukle degit, iydikle karsiiik veriniz, herkesi bagtslayin>z." 27 Car'in Tannnin yasalannin biitun diger yasalardan ustun-

iugunun

kendisine

hatiriatiimastndan

hoslanmamasi

sayihnaz, Bagislama cagnsi sagir kulaklara carpti.

111.

siirpriz

Alexander

dik bash Kont'u hapse atamazdi. En

iyisi onun eserlerini yasaklamakti. "Bu aleak L. Tolstoy," diye yazdi daha sonra, "durdurul-

malidir. Kendisi bir nihilist ve imansizdan baska bir sey degildir."

1882'de Tolstoy, Moskova'da yapilan niifus sayimina katilkez halkin ya^adigt kulubeleri ziyaret etti. Bu dehset

di ve ilk

verici deneyini yoksullarla

Inanclanna

ters dustiigu

ilgili

kaygilanni daha da gitclendirdi.

icin juri uyesi olarak

hizmet etmeyi

Kanh sporlara karsi cikli ve vejetaryenhgi benimsedi. yemeden de saghkh yasamak mumkun olduguna gore, egten-

reddetti.

Et

ce ya da istah icin hayvanlann canina kastetmek ahlakdisiydi.

188

6

'da

Yasnaya Polyana'dan Moskova'ya kadar 130 mi] yiiruye-

rek Rus halkiyla yeni bir

iliski kurdu. 1891-1892'de Avrupa Rusyasinin buyiak bolumtinu etkileyen buyiik kithk sirasinda,

ailesinin yardtnuyla kithk

kurbanlarmin acilanni azaltmaya

ga-

hstt.

Tatm'mn fyinizdeki Kralhgt'nda (1894) okumak ve dusunmekle gecen yillanni ozetledt. Hiristiyanhkla bagdasmayart, ama cogu kez onun adina gergeklestirifen somurii ve baskiyi anlatti. Kendisi de dahil olmak uzere zengin ve saygtn kisilerin ikiyuzliiliigunu buyiik bir enerjiyle sergiledi:

Hepimiz kardesiz, ama her sabah

bir

erkek ya da kiz kardesim ban-

yo ktivetimi hazirliyor. Hepimiz kardesiz, ama her sabah, 11

Tolstoy'dan

lit.

Alexander's, 8-1 5 Mart 18S1, Utters,

[]; .'J4.3.

esitle-

521

Leo Tolstoy: Barium Koiidi

rim,

kiz kardeslerim laraliiidaii kciuli sagtiklan

benim erkek ve

pahasina uretilen bir sigaraya, biraz sekcre, hn ay nay a ve baska nesnelere ihtiyac duyuyorum; bu nesnelcri kullaiiiyor,

ediyorum

...

liatta taiep

Hepimiz kardesiz, ancak cgiiim, up vc edcbi

eserleri-

JH mi yo ksul la ra ancak para karsihgmda venyoiuiii.

Tolstoy gene bir soylunun ahlaki yenilenisini anlatugi son romant Dnilis'ten

(1899) kazandigt parayi, zuliim goren Dukhobor

mezhebinin Kanada'ya goc ettnesi Sanat Ncdir?'de (1897-1898) layisi

icin kullandi.

ifade etmis

Roman, onun

oldugu yeni

estetik an-

yansitiyordu. Buna gore sanat ahlakin bir uzannsidir; Hi-

ristiyanhk caginda, insanin yeryuzundeki yerine

dinsel bir

ait

anlayisi yansitmahdir. Ayni zamanda herkesin anlayabilecegi ka-

dar sade olmalidir.

Pek cok edebiyat

tarihcisi

ve biyograli yazan, Tolstoy'un

hayatinm daha sonraki donemlerinde ahlakcimn sanatciya agtr bastigmi one surmustur. Ornegin, A. N. Wilson, "Tolstoy'daki iradi sagduyu yoklugu, ondaki sanatsat inigelemi sonunda yok demistir. :y

Ancak bu cok basit bir yorumdur. Tolstoy'un erken donemde yazdigi buyiik romanlannda daima giiclCi bir ahlaki tenia vardi, Daha sonraki kurgularmda, ornegin tvan tlyi<;'in OUimu (1886), Usta ve Adam (1895) gibi kisa oykiilerinde ve Ua-

etti"

ci

Mural (191

1) gibi kisa

romanlannda, imgesel guctinu korudu-

Egitim gormemis koylumin anlayabilecegi kadar ba-

gu

goruliir.

sit

ve acik yazma karan oykiilerine guclu bir uslup sadeligi

kazandinr. Aynca kendisi ni sade

ama canh bicimde

ifade

etme

yetenegi, sonraki ahlaki ve siyasal eserlerine kendine ozgu bir gtic katar.

Ahiaki bir diisuniir ve dinsel reformcu olarak Tolstoy, Dagda Vaaz temelinde, yeryuziindeki her tiirlu otoriceyi reddeden ve kotiiluge siddet kullanmadan karsi durmayi tesvik eden bir Hi-

devam etti. Hiristiyanhgi mistisizminden anndirmaya ve onu akilci bir kisiye hitap edebilecek ahlaki bir kurala donusturmeye cahsti, Bu konuda o kadar ileri gitti ki, 1901'de Rus Ortodoks Kilisesi Kutsal Sinodu tarahndan ristiyanhk formu gelistirmeye

aforoz edildi, Basit bir inane deklarasyonuyla tepki gosterdt: 28

"The Kingdom ot

God

is

Within You", The lion and

Religious Writings of Toistoy, der.

29

A. N. Wilson, Tolstoy,

A

(lie

Honeycomb- The

N. Wilson. Collins, 1987,

Hamish Hamilton, 1988

s.

89-90.

522

Anar$iztnin Tarihi

Tannya inamyor, onu Ruh, ask

ve her jeyin Kaynagi olarak anliyo-

rum. O'nun benim icimde olduguna, benim de O'nun icinde oldu-

guma inaniyorum. Tannntn

iradesinin en agik ve anlasilabilir bi-

gimde, insan Isa'nin ogretisinde ifade ediidigine inamyor ve onu

Tann

gibi

gdrup ona dua etmenin en bttyuk kufur olduguna inani-

yorum. lnsamn gergek selametinin yatttgina ve

O'nun

Tannnm

iradesine

uymakta

iradesinin, Incil'de bir yasa olarak belirtiidigi gi-

bi insanlarm birbirini

sevmekrini ve sonuc olarak baskalarinm

kertdilerine nastl davranmalanrti istiyorlarsa

baskalarma da o

sekil-

de davranmalanni gerektirdigine inaniyorum. Bu nedenle, her in-

san hayatmin o insanm igindekt sevgiyle anlam kazandigina inani-

yorum

...

bu

sevgi tnsani

yani su anda

hukum

...

Tannmn

yeryuzit kralhgini kurmaya;

suren kavga, hile ve siddetin yerini serbest

anfasmaya, dogruluga ve kardeste sevgiye birakacagi bir hayat duzenini

kurmaya yonekir,

30

Tolstoy'un aforoz edilmesi sohretine zarar verecek yerde, Rus

halkimn gozimde daha da populer olmasim

Direnmemek Tolstoy'un yeni ve Thoreau'nun

sagladi.

siyasal ogretisinin temeli oldu

denemesini okudugunda Tann'mn tc.inizdeki Kralltgi'nda, direnhukumete, kiliseye, yurtseverlige ve sava-

sivil itaatsizlik iizerine

biiyuk bir sevince kapildi.

meden sevme

ilkesim,

ama heniiz gergeklesmeyen bir kotulugu zor yoluyla dnleme hakkim kendinde gtirenlerin neden olduklan kotulugu ozellikle elestirdi. Bu elestiri,

sa uyguladi. Gergeklesme olasihgi olan

mahkumlann zindana atilmasi, hiikumetin infaztan ve devrimcilerin bombalan icin de gecerliydi, Gercek Hiristiyanhk devrimcidir, ancak siddet iceren bir toplumkutsal engizisyon, siyasal

devrim degil bireyde ahlaki bir reform yapmak ister, Bu ancak bireyin hayatinda temel bir degisimi kapsiyorsa kabul edilesal

bilir.

Tolstoy'u Hiristiyan anarsist yapan sey, insanlarm karanlik-

tan aydinhga yaptiklan ruhsal seyahatlerinde ve larih icinde hu-

kumet evresinden vazgececekleri

iddiasidir. Gergek bir Hiristiyan insani otoritenin her turlusunden ozgurdur, cunku her

bireyin icine yerlesmis olan ilahi sevgi yasast -Isa'nin bizde yarattigi bilirtc- yeterlidir

30

ve hayaun yegane rehberidir,

Tolstoy, "A Reply to the Synod's Edict of Excommunication" (1901), Life

and Essays on Religion, Works, XII, 223.

On

523

Leo Tolstoy: Ban$in Kontu

Godwin kadar inamr ve kamuoyunun

Tolstoy Devlet'in sonumlenecegine tipki

onun

gtbi Devlet'in

yok olmasim

isteyen bir

giderek gelisecegine guvenir. "$iddeti temel alan

lann ortadan kalkacagi, gtinku bunlann

du gurtu herkesin anlayacagi"

bir

bi'iuin

kurum-

faydasiz, haiia zararb ol-

zaman

gelecektir.*

lesine akilh olacaklardir ki, artik birbirini

1

Insanlaroy-

soymayacak ve

kat-

Hiristiyanligin

letmeyeceklerdir. Tolstoy su kehanette bulunur: esitlik ilkelerinin (insan kardesligi, mulkiyette ortaklik ve kotu"

gunumuzun,

luge siddet yoluyla direnmeme),

da ulusal hayat

nem

ilkeleri

aile,

toplumsal ya

kadar dogal ve basit gorukhigu bir doBu nedenle hayatin yegane an-

2 gelecektir ve gelmektedir."*

dogruyu kabul etmesinde ve Tann Kralhgi'm dunyaya hizmet etmesinde yatar. Burada hukumete

lami, her bireyin gelistirerek

ve Devlet'e yer yoktur.

Hukumet Tolstoy hukumete manevi gerekcelerle karsi cikmi$, ancak pek az anarsist hukumet ile siddet iliskisini boylesine keskin biginv

de resmetmistir. Tolstoy hukitmetin dogasi geregi siddete dayandigini one surer. Hiikiimetler, vergi toplayarak ya da insanlan askere alarak kendi yurttaslanm arzulannin ve vicdanlanmn aksine davranmaya zorlar. Devlet iktidan ozel siddetin caresi de

olamaz, cunku bizzat kendisi yeni siddet bicimleri uygular. Devlet guclendikce siddeti de artar. Tolstoy, fiziksel zorun insanlarm mevcut yasalara itaatini sagladigmi acikca ortaya koydugu zaman, sorunun oztine temas

etmis olur.

Amlmaya deger

lanun

bir

getirir:

Siddet araclanyla yoneten insanlarm, itaat

"Yasalar orgutlii

etmeyeni darbelere,

ozgurluk kaybma maruz birakmak, hatta katletmek icin getirdikleri kurallardir."" Bunlar herkesin iradesiyle degil, iktidarda bulunanlann iradesiyle yapilir, her zaman ve her yerde iktidarda

bulunanlann cikanna uygundur. Tolstoy, hukitmetin gerekli oldugu, ya da kendi sozleriyle,

hukumeti destekleme "kotulugu "nun diisman komsulann orgutlu gucune karsi savunmasiz kalmaktan daha iyi oldugu bir bir

31

The Kingdom of Cod and Peace Essays, XX,

32

Age,

33

"The Slavery of our Time", Social

s.

1

35.

330. Eviis,

s.

97.

524

Anar$izmin Tarihi

donemin

etmeye hazirdi. Ancak insanhgin duymadtgina inaniyordu. Hiikumet kendi te-

olabilecegini kabul

buna

artik

ihtiyac

koruma bahanesiyle zararh bir etki yaratir. Cezalandirmanin ahlaki bir hak oldugunu iddia ederek, ahlakdisi araclarla baasini

kotu bir eytemi

iyi

calisrr. 34

gostermeye

Tolstoy'un hiikumete yonehtigi esas

ele^tiri

savasla ayril-

maz bicimde

baghdir. Butiin hukumetler, polis, ordu, mahkemeler ve hapishaneler formundaki siddeti temel alir. Askeri orgiit-

lenmeler dis

gibi, onlanri

diismanlann

da bashca amaclari savas acmaktir. Sadece

degil, baski alcinda tuttuklan

sinda yeralan ordulannt surekli

gelistirirler.

dayanan hukumetin olabilecek en sonucu cikar.

tehlikeli

tebaanm da karsiBundan, askeri giice orgutlenme oldugu

Tolsioy savas sorumlulugunu sadece hukumetin bakanlanna yuklemiyordu: "Ashnda savas ordularm varligimn kacinilmaz

sonucudur ve ordulara ancak kendi isci siniflanna hiikmetisteyen hukumetler ihtiyac duyar." 35 Aynca, savasa esitsiz mulkiyet dagihminm ve yurtseverlik duygulanni esinleyen sahte ogretimin neden oldugunu kabul ediyordu. bir

mek

Tolstoy hukumetleri destekleyen yurtseverligi asla kabul etmez. Yurtseverlik, yani kisinin kendi ulusunu diger butun uluslann uzerinde gorerek kendiligtnden bir duyguyla sevmesi, dairna kaba, zararh ve ahlakdisidir. Hirhtiycmhk ve Yurtseverlik it

(1894) hukumetlertn savasa destek saglamak icin ufusal yurtseduygulanni nasi! kamciladiklarmt anlaiti. Yurtseverligin

verlik

bir kolelik

En

formundan baska

basit,

bir sey olmadigini

one surdu:

en acik ve en kesin anlamtyla yurtseverlik yoneticiler

icin

kendi hirslanm ve ozlemterini gerceklestiren bir arac, yonetilenler icin insan haysiyeti,

akh ve vicdamndan

Feragat ve iktidarda bulu-

nanlara kolece bagUliktan baska bir sey degildir.

3ti

Tolstoy kendi bagimsizhklan icin savasan kolelesmis uluslann yurtseverligi ni bile reddeui. Kisinin kendi ulusunu tercih etmesi asla iyi ve yararh oiamaz, zira

34

"Patriotism

35

"Letter to a s.

36

bu duygu

and Government", Works,

N on- Commissioned

Xt.Vl,

[,

insan

esitligi

ve insan

250.

Officer ", Tolstoy on Civil Disobedience

79.

"On

Patriotism",

1967,s. 121.

On

Ctvii

Obedience and non Violence, Mentor.

New

York,

525

Leo Tolstoy: Barium Kontu

onuruna

saygt

duygusunu

Bu nedenle amae

asar.

hiȣimsizlik

uluscu mucadeleleri desteklemek degil, leihcdilmis uluslann, hukiimetlerin siddet onlemlerine kattlmayi reddedeicin verilen

rek kendilerini kurtarmalan olmaltdtr. Tolstoy, Yurtseverlik ve HuktimeVte (1900) savasa hazirlamr-

ken bans cagnsi yapan buyiik giiclerin ikiyuzlulugunu aciga cikardi. Mil this yiktm araclan kesfetmenin caydtnci olacagi (nukleer silahlan mazur gosterenlerin populer goriisu) ve savasa son verecegi gorusunii reddeden Tolstoy, tek carentn nihai siddet

araclan olan hukumetleri ortadan kaldirmak oldugunu one surdu: "Insanlan korkunc ve gittikce artan silahlanma ve savas kotuluklerinden kurtarmak

en buyuk

icin,

kotiiliiklere yol

Hiikumet denilen ve insanhk

icin

acan siddet araclanmn ortadan kaldi-

nlmasiTii... istiyoruz." 37 Tolstoy, evrensel silahstzlanma gercek-

lesmedikce, cok daha dehset verici savaslann gelecegini

diisii-

anavatanm cocuklan ya da bir hukumetin koTannntn cocuklan olduklanm kabul etmeleri halin-

nur. Insanlann leieri degii,

"Hiikumet denilen o cdgin, gereksiz, kohne, olduructi orgiitlenme ve onun yol acttgt biitiin actlar, siddet, ihlaller ve suglar sona erecektir." 38 Savas, asker alma ve butiin diger baskici hiikude,

met eylemleri, ancak Devlet'in asamalar halinde coziilmesiyle sona erecektir. Tolstoy bir anarsist, hem de kararii bir anarsisttir, ciinkii ozgul olarak hukumetsiz ve Devletsiz bir toplum istemektedir. Soyle der: "Kolelik yasalardart kaynaklamr, yasalar Hukumetler

tarahndan yapihr.

O

halde insanlar ancak Hukumetler ortadan

kaldinldiklannda kolelikten ozgurle^ebilirler." Devlet bir za-

manlar gerekli olrnu? olsa

bile,

der Tolstoy, "artik kesinlikle ge-

olmazsa

reksiz ve bu nedenle zararh ve

tehlikelidir." Htikiimet

kaos ya da yabanci

gdrusunii reddeder. Urallar'daki

isgali olacagi

Kazak korminlerinde yasadigi deneyim, ona diizenin ve refahin ancak

orgutlii

hiikiimet

mumkiin oldugunu sal

siddetinin ortadan kalkmasi halinde

gostermistir. Akilci varhklar kendi toplum-

hayatlanni anlagmalar araciligiyla dtizenleycbilirler.

O

halde,

uygun bicimde hazulanan akilci anlasjnatoplum yaratmak lamatncn mumkiindiir. 39

gonullii ve "adetlere lar"

temelinde bir

Yt

Tolstoy, "Patriotism and Government", Wovk-i. XI. VI,

38

age. s

59

"Slaveiy of our Titties", Social Evils,

261. s

105

I.

I'M.

Ana rs izmin

526

Burada zorunlu olan yegane ahlaki

Taririi

ilke, kisinin

kendisine nasil

davranilmasim istiyorsa ba^kalanna da o sekilde davranmasidir. Tolstoy soyle yazdi: "Anarsistler her konuda; mevcut diizenin inkannda, mevcut kosullarda otoritenin yarattigindan daha

kotu bir siddetin olamayacagi konusunda hakhdirlar. Tek hatalan, anar§inin bir devrimle gerceklesebilecegini sanmalandir." 40

Tolstoy, onceki anarsist diisunurlerin goriisierini, onlarin iktida-

n

zor yoluyla degil halkm bilincinde bir degisimle ortadan kal-

dirmak bir

istediklerini biliyordu.

Hukumetin

ve yasalann olmadigi

toplum orgiitleme imkam uzerine Godwin'den ahntilar

yapti.

onun kitabinin ba$ligini kullandi ve duzen olarak anar§i savunusundan etkilendi. Onceleri Bakunin'e hayranlik duydu; daha sonra onun siddeti ovdiigunii ogrendi. Herkesi beslemenin mumkun oldugunu kanulamak icin KropotProudhon

ile

tamsti,

kin'in Ekmegin ve Tarlalann, Fabrikalann ve Atolyeletin Fethi'nt gondermede bulundu. 41 Bununla birlikte, Godwin') n ve Proudhon'un felsefesini ge-

net refah ve adalete faydaci vurgulan yiizunden eksik buldu ve

Bakunin

ile

Kropotkin'in savunduklan §iddet iceren devrimci

araclan reddetti. Stirner ve Tucker'in insanlann kisisel cikarlanni gozetmeleri icin si, ateist

tidari

yapuklan cagnyt dikkate almadi. En onemli-

anarsist dusiinurlerin,

maddeci hayat anlayi^lannda,

daima tahrip etmi$ olan manevi

ik-

silahtan, "insantn yer-

yiizurtdeki varhgini sadece hayatin bir parcasinm

disavurumu

olarak goren mutedeyyin hayat anlayisi"ndan yoksun olduklanni

dusiindu. Onceki anarsistler, en yuksek refahin insan mutluiugu ve gene! iyilikte degil, insan yapisi olan her turlu yasadan daha baglayici olan "sonsuz hayat" yasalanna

an lay a mam island

1

uyulmasmda

yattigint

42

Biiyuk on dokuzuncu yuzyil teorisyenlerinin coguyla du^tiigii

metafizik anla^mazhga

toplum hedeflerini

ragmen Tolstoy, onlarin hiikumetsiz

paylasti.

Hiikumetin yerine neyi koyacagini

soran elestirmenlerine basit bir yanu verdi; Hukumetin yerine

herhangi bir §ey

veren bir

orgiit

koymak gerekmez. Gereksiz oldugu

icin zarar

kolayca ortadan kaldinlacak ve toplum kendi do-

gal gidi^ati icinde eskisi gibi varhgini surdurecekti.

"On Anarchy", age, s. 185. Working People", age,

40

Tolstoy,

41

Bkz. "To the

42

"Government",

age,

s.

135.

s.

24.

Aslmda, "Hii-

Leo Tolstoy: Barism Kontu

527

sozcugun olumsuz anlaminda Anarjiyi, yam da -ki aslmda boyle degildir- bu anarsik diizensizlik, Hukiimetlerin kendi halklanni gotitrdukleri ve gotiirmekte olduklari konumdan daha kotu olainazdi." 45 Tolskiimet'in yoklugu,

diizensizligi anlatiyor olsa

toy, riski

hukumetin ve Devlei'in ortadan kaldinlmasinda hicbir kaos gormez, cunku suna inanir: "Tann zihinlerimize ve yurek-

terimize kendi yasastni yerle§tirmi$tir; burada duzensizlik degil

ancak duzen

acikca bildirilen tartismasiz

olabilir, bize

sasindan ancak

iyilik gelebilir.

Tann

ya-

44

Tolstoy'un anarsizminin temelinde dzgiirkik aski ve baskiya karsi

duydugu

nefrei yatmaktadir. Ornegin, Zenci koleligini sa-

dece vahsi bir uygulama oldugu icin degil, evrensel baskinin

mahkum etti. Onun konumu, tipki Amerikah kolecilik karsm William Lloyd Garrison'unki gibi, "hicbir bahane herhangi bir insana kendi insanlanna hiikmetme ve onlara baski yapma hakki vermez" ilkestni temel alryordu. 45 ozel bir ornegi oldugu icin

Totstoy'a gore, gercek ozgurluk her insan in kendi kanaatlerine

gore yasamasi ve eylemesi"nden

ibarettir.

Bu yaklasim

bazi in-

sanlann digerleri uzerinde iktidar kurmasiyla bagdasmaz. 46

rnahkum etmeye ve topraga doyapmaya yonelten, ozgurluk askiydi. Fabrika irgati-

Tolstoy'u fabrika sistemini liiis

t;agnst

nin ve sehir iscisinin sefaleti, sadece caltsma suresinin uzunlu-

gundan ve dusuk

iicretlerden degil, Ozgurlukten ve

"hayatm

dogal kosulu olan dogayla temas"tan yoksun olusundan ve bas-

ka insanlann iradesine uyarak zorunlu ve tekdiize bir

is

yapma-

ibarettir. 47 Tolstoy,

hukumeti toplumsal kotiiliigun baslica nedeni olarak gormesine karstn miilkiyet sorununu gozden kacirmaz. Emek<;\ Halka basltkh hitabmda, hukiimet ile miilkiyet arasindaki baglantiyi vurguladi; hukumetin yasalan mulkiyeti korumayi amacliyordu. Bu nedenle, somuni butiin kotuliiklerin koktidiir; sadece miilkiyete sahip olanlann ve ondan yoksun olaniann act cekmelerine yol acmakla kalmaz, ikisi arastnda casindan

tismaya da yol acar. Savas, idamlar, hapislik, cinayet ve ahlaksiz-

hk

ozel

mulkiyedn dogrudan bir sonucudur. Tolsioy, Rus Devribir yd once su kehanette bulundu: Ozel miilkiyet

mi'nden otuz

and Government", Works, XLV1,

43

"Patriotism

44

The Daily Chronide'a mektup (1S95), Tolstoy on

45

"On

46 47

"HukUmet", Sotial Evils, s. 132. "The Slavery of Out Times", age,

the

Negro Question"

(

1904),

s.

s.

283,

68.

1,

259. C'ivil

IVKabtdietice,

s.

138.

AntJisijrmrc Tdrilii

528

kaldinlmadigi

icin,

yikimin ve cinayetin dehsetini tasiyan bir

devrimi bizi tehdit ediyor... Ezilen kitlelerin nelreti ve

zilleti

isqi

aru-

yor; servet sahibi siniflarm fiziksel ve ahlaki giicleii ise zayifliyor

bagimh oldugu o sahtekarhk giderek

ve herkesin yor.

a<;iga

cikt-

" 4i>

Tolstoy sadece toprakta komunal mulkiyet cagrtsiyla yetinmedi, isbolitmunun, ozdlikle kafa ve kol emegi arasindaki bo-

lunmenin ustesinden gelinmesini de istedi, Buyuk bir coskuyla herkesi kol emegine katdmaya cagirdt. Proudhon gibi, emegin erdemini ve onurunu yuceltti ve dogaya yakni dogal bir hayat isAdilce paylastinlmasi haltnde topragin herkese yetecegini

tedi.

diisunuyordu.

Insanlann topraksizhk ve agir vergiler yuztmden sehirlere geldiklerini one suren Tolstoy,

Henry George'un, topragi simdiki

sahiplerinden kurtaran ve koylulerin kendi ihtiyaclanmn gerektirdigi

otcude ekim yapmalanna izin veren Tek Vergi Sistemi'ni

tavsiye

etti,

Uzun vadede

men kaldmlmasint gibi efsanevi bir

ka iscilerinin

Arkadya

yam

vergilerin ve toprak mulkiyetinin tama-

istedi.

Ne var degildi.

ki en buyuk ideali gecmisteki Mevcul kosullar altmda, fabri-

sira biitun tarim emekcilerinin

de kole olduk-

lanni biliyordu. Teknolojiye karsi degildi ve Kropotkin gibi, teknolojik ilerlemenin, insan hayatini ytktma ugratmaksizin "doga

uzerinde denetim" kurmamizi saglayacagim dusundti.^

Reform Arabian Tolstoy ozgur ve adil bir toplum nimtn]

tamamen

kurmak

iqin fiziksel

amaciara ulasmak

reddetti. Barrsct

guc kulla-

igin siddete

basvurmantn ve iktidan iktidarla ortadan kaldtrmanin imkansiz oldugunu anlamisti: "Her uirfu devrimci girisim sadece Hitkiimetlerin siddetine yeni bir gerekce saglar ve onlarin gucunit arttirir."

ni

50

Mevcut dijzenin siddet yoluyla

degistirilmesi halinde, ye-

duzenin kendi dusmanlan taraftndan siddet yoluyla

yikil-

mayacagi garanti edilemez. Bu durumda yeni duzen kendisini siddet yoluyla savunmak zorunda kalacak ve ktsa surede tipki 51 eski diizen gibi yozlasacaknr.

We

48 49

"What Then Must

50

"Government",

51

Bkz. Tohwy'dan A. M. Kalmyltova'ya.

Do?", Work*, XIV, 557-8.

"Slavery of our Times", Svtial Eviis, op.

ril, s.

s.

79.

138. 3]

A£ustos 1896, LeHfrs,

11,

540.

Leo Tolstoy: Bangui Kuntu

529

Tolstoy hakb olarak siyasal cinayellerin sadece Devlet'in

gucienmesine yarayacagina ve halkin

bahane saglayacagina

isaret etti,

tlaha iazla ezilmesi icin bir

Halkin hayat kosullanni

iyiies-

tirmek i^in insanlan katletmek uygun bir yonteni degildir. Krallari

ve Devlet baskanlanni katletmek Hydra'ntn (50k ba§h cana-

var,c.n.)

baslanndan sadece birinin kesilmesi kadar yararhdir. 52

Bir not defterinde Tolstoy bir cinayet

ile

sorar: "Bir devrimcinin isledigi

$u a?ik yakopek pisligi arasindaki fark kadar. de kokusundan hoslanmam." 53 Aydinlaiiuu$ bir

"Kedi pisligi

niti verir:

sunu

bir polisinki arastnda fark var midir?" ile

Ancak ikisinin toplum ancak zorun ve zordan kaynaklanan

koleligin sona er-

mesiyle yaratdabilir.

Bu konuda Tolstoy en tutarh ve uzak gbruslu anarsistlerden Hukumeti ortadan kaldiracak en degerli ve etkin aracin siddet degil kamuoyu oldugunu gordii. Bu arada hukUmetin halka tiranca boyun egdirme potansiyelini goz ardt etti. Yaztlannda hep kisinin akdci ve ahlakh olmasi gerektigini savundu. Ona gobiriydi.

ve sevgi birbirinden aynlmazdi. Bunlar ayni ahlaki etkin-

re akil

"Dogruluk akla uygun sevgiyle uretilecek ve

ligin iki yonitydu:

gerceklikle onaylanacak; gerceklik de akil sevgisiyle, dogrulugu haline getirerek onaylanacakur." 54

amac

kamuoyuna dayandigini israrla belirtti, "kamuoyu iktidan uretir ve iktidar kamuoyunu urehalde cozum kamuoyunu tarttsma ve ikna yoluyla, bit-

Tolstoy hukumetin

Oyle tir."

ki,

55

O

tun hukumetlerin zararb ve eskimis oldugunu ortaya koyarak degistirmektir. Halkin

gucun zorda

degil gercekte yattiguii gor-

mesi gerekir. Aslinda, "gercegin gucunii bilen insanin ruhunu kaplayan ve sayisiz insam aydinlatan bir kandil gibi ikinci ve ucuncii kisilere gecen gerceklik bilinci" karsisinda, kaba guce

dayanan en dehset ki

Godwin

$eye gucii

verici orgut bile bir hictir.

Kendisinden once-

Gandhi gibi, Tolstoy yeten gerceklige sarsilmaz bir guven duydu. ve kendisinden sonraki

Tolstoy icin sadece "tek bir siirekli devrim"

da, her

olabilir: "ahlaki

devrim: Kisinin kendi icinde yenilenmesi." 56 Ancak kendi vicda5i

Bki. '"Thou Shalt vil

Disobedience,

No

s.

Kill'

Simmons, Tohtov,

53

Aiinu,

54

5(>ci(jl E'vili, s.

55

Age,

s.

93.

56

Age.

s.

190.

206.

-On

the Death of King

155. s.

212.

Humbert" (1900), On

Ci-

Anar$izmin Tarihi

530

myla

uyum

ic inde

yasayan

gostermesini

baskalarim olumlu yonde etkilemukemmellige ulasmak icin gaba

ki§i

yebilecegi igin, kisinin icsel

Caiman insanlara, karsihkhhk yasasi dedigi ulasmak icin, Tanrmin yasa-

ister.

seyi tavsiye eder: "gergek mutluluga

uygun bicimde, kardesce bir hayat surmeli, size ramlmasmi istiyorsamz siz de oyte davranmahsmiz." 57 Ancak Tolstoy kotiiluge fiziksel giicle direnmeye larina

Thoreau'nun kolelige

da, dinginci degildi.

nasil dav-

karsi olsa

karsi bir protesto ola-

rak vergi odemeyi redder me orneginden etkilendi ve kotu ve uygulamalann agiga cikmasina yardimci olmak igin sizlik tavsiye

etti,

mamaya, onlar lerini

Hukumetleri feshetmek

igin

cahsmamaya,

ve insanlanni

gagirmamaya te§vik

korumak

masini

igin

igin,

halki onlara katil-

odememeye, kendi mulk-

hukiimet siddetint goreve

Segimlere katilmak, hukuk mahkemele-

etti,

rine ya da Devlet dairelerine

makla ayni anlama

vergi

kurum

sivil itaat-

basvurmak hiikumet skldetine katilbutun bunlardan daima sakiml-

geldigi icin,

istedi.

Tolstoy, toprak mulkiyetinden kurtulmak icin i$cilere lop-

rak mulkiyetine destek vermekten

sakinmalanm

onerdi: "Toprak

mulkiyeti gunahini, ne askerlerin uyguladigi siddetle ne toprak sahiplerinin irmlkunde gahsarak ne de onlardan toprak kiralaya-

rak desteklemelisiniz." 5S Ost siniftara gelince, onlar insanlan kendileri igin gah§tirmayarak, sikici ve hos

olmayan butun

olabildigince bizzat yaparak ve istenmeyen

teknolojiden

yararlanarak

iscilerin

isleri

acilarmi

hafifletebilirlerdi.

Tolstoy koope rati fieri ve deneysel yaklasimlan da te§vik operatifler

kurmak ve

isleri

azaltmak icin

etti;

"ko-

onlara katilimi saglamak," diye yazdi, "sid-

olmak istemeyen, ahlakh ve kendine saygi duyan kisinin gunumiizde katilabilecegi yegane sosyal etkinlikdetin bir pargasi

tir." 59

Gercegin guciine inanan Tolstoy otokrasinin kotuliikleri ve baskilar hakkinda Car'a

uzun

mulkiyettn kaldirmasini

bir

Henry George'un toprakta

mektup yazdi ve toprakta

ozel

Basbakan'a yazdigi mektupta da

istedi.

tek vergi sistemini ve ozel mulkiyettn

kaldinlmasini savundu, 1 kisinin de bu tavsiyelere kulak asma masi

sasimct degildir. Hukiimet iktidarmin bidder ve yozlasmishgi-

57

"To the Working People

58

Agt.s. 45.

59

Tolstoy'dan V. ¥. Toloimants'a, 23

11 ,

age,

s.

47.

Ocak

1910, Letters,

11,

6%,

Leo Tolstoy; Banjin Kontu

na

iliskin parlak

531

cozumlemesi dikkate ahndigmda, Tolstoy 'un da

onlardan pek bir §ey beklemedigi gorulur.

O sirada

Car ve saray Tolstoy'un butun Rusya'da neden olrahatsizdt. Kutsal Sinod

dugu huzursuzluktan derin bicimde Prokuratoru, sansiircu basi K.

P.

hakkinda Car'a yazdigi rapora su Son birkag

yildir

Pobedonostsev bir Tolstoycu

gortisii ekliyordu:

Kont Tolstoy'un eserlerinin

tetektuel hareketin biiyuk bir

etkisiyle olusan en-

guc kazandigini, tman,

huku-

Kilise,

met ve loplum hakkinda tuhaf ve carpiulmi? nosyonlan yayma tehdidinde bulundugunu gormezden gelmek artik imkansizdir. Gidisat, sadece Kilise icin degil, ulusal ruh igin de

suz ve yabancidir. Bir tiu deliiik halkin zihnini

III.

tamamen olum-

ele gegirmistir.

60

Alexander 1894'te olmeden once, hukiimetinin son eyleme-

lerinden

biri,

hakkinda

dis

Rus gazetecilerinin Tolstoy'un hayati ve eserleri basmdan almti yapmalanni yasaklamak oldu.

lyice yaslanan

Tolstoy ahlaki ve siyasal kanaatlerinin dinsel

temelini gittikce daha gok vurgulamaya basladt.

Ne hiikumetten

ne de devrimcilerden yana oldugunu, sadece halkin yanmda

dugunu soylemekten ho^lamyordu.

ol-

5iddeti ve baskilan ortadan

kaldiracak yegane radikal yontemin halkin dinsel bilincini can-

landtrmak oldugunu tekrarlamaktan usanmadi. Eylul 1905'te bir deftere sunlan yazdi: "Sosyalizm bilincsiz Hiristiyanhktir."

Daha

sonra gunlugune soyle yazdi: "Sosyalistler yoksullugu ve

firsat

esitsizliginin yarattigi adaletsizlikleri asla

caklar.

ma

En

guglii

ortadan kaldirmaya-

ve daha zeki oian, zayift ve daha aptal olani dai-

kullanacakur. Adalet ve hayaun

iyi

yanlannda

esitlik, Hiristi-

yanhk disinda, yani kisinin kendini inkar etmesi ve kendi hayati nin anlamini baskalanna hizmette bulmasi d ism da

,

asla

yolunun

ice-

kazanilamayacaktir."

Kehanete varan rimlerini fark

etti:

bir sezgiyle Marksist iktidar

"Marx'm ongorulerinin gergeklesmesi

halin-

de, sadece despotluk el degistirmis olacaktir. $imdi kapitalistler

hiikmetmektedir, o zaman cektir." Tolstoy, her seyin lerin la

60

i^g:i

simfimn

direktorleri htikmede-

temelinde ekonomiyi goren Marksist-

yamldiklanni one surdu. Insanhk ancak bilinclenme yoluy-

gelisebilirdi.

bu nedenle Marx'tn, "sermaye

Tolstoy,

Almti, Simmons, Tolstoy,

s.

204.

ozel

Anar$izmin Tarihi

532 kisilerin elinden

hukiimetin eline, halki temsil eden hukumetten

gegecek varsayiminda" yanikhgim one siirdu, 61 Rusya'da 1905 Devrimi'nin basansizhgi Tolstoy'un gorijsle-

i§cilerin eline

rini dogruladj. Bir gazeteciye soyle yazdi:

"Devrim'e seviniyo-

rum, ama onu gerceklesiirdiklerini hayal edenlerin onu yikmakta

olduklannt gordiikce uzuluyorvam. Eski rejimin siddeti, su

anda yapilmakta oldugu gibi yeni ve aptalca slddet eylemleriyle degil, ancak siddete katilmayarak yok edilecektir," "Giilunc. partiterin ve

komiteler"in yaptiklannin ne onemli ne de

iyi

oldugu-

nu dusiinuyordu: "ha!k, gercek halk, toprak uzerinde caiman yuz milyonlarca koylii, slddete katilmayarak butiin bu ucuz, giirultulii, rahatsiz edici ve

kinlgan kalabahklan zararsiz ve gerekhale getirmezse, kesinlikle bir askeri diktatorliige varaca-

siz

giz." 62

Rusya'da Toplumsal Hareket Uterine (1905) bashkh maka-

iyi bir toplumun otokrasinin yerine anayasal bir hukumetin gecirilmesiyle gerceklestirilebilecegini savunan libe-

lesinde Tolstoy,

ral

gorusu reddetti ve Batidaki parlamenter rejimlerde ozgurlii-

gun olmadigini kanidama cabasini surdurdu. Rus Devrim'min Anlami bashkh daha iyi dusunulmus bir tepkide Tolstoy, goruslerini tekrarlayarak, Rus halkinirt toprakta kaimasi ve Batinin sanayi uygarhgindan kacinmast gerekttgini one surdu. Baskici hukumete son vermenin yegSne etkin yolu, direnise

basvurmayan sevgi

gtitiu siddetle degil,

pratigidir. Bu ideal, herhangi bir 6rancak her bireyin kendisini ahlaki bakimdan

gelistirmesiyle gerceklestirilebilir. Tolstoy'un kapitalist

somuru

ve hukiimei siddetine yonelik elestirilerini oven Lenin'in, onun din savunusunda "diinyada var olan en yozlasmis. seylerden biri"ni

gormesi

sa§irtici degildir.

Lenin, Tolstoycu gorusun kouitu-

direnmeme yaklasiminin "birinci devrimci hareketin ugramasimn en ciddi nedeni" oldugunu da ilan etti. 6J ge

Bir diger hayrani, Bernard

ahlakt

felsefesinin

bazi

yenilgiye

Shaw da, Tolstoy'un toplumsal ve hakkmda kuskulara sahipti.

yonleri

Shaw, onu "insanhgm entelektuel bilinci"ni insa eden bes kisilik listesine aldi, ancak Tolstoycu yaklasimi benimsesek bile, sonsuza kadar birbirimize merhamet gostererek yasayamayiz, diyerek 61

age.s. 212.

62

Tolstay'dan A. Y. Alipcv'a, 20 Eylul 1906, Utters, II, 659. Lenirt o Tohtom (Moskova- Leningrad, 1928), s. 24. Lenin'in Tolstoy uzerine chilli makalelerinin en onemlisi: Leo Tolstoy as a Mirror of the Russian

63

Revotution.

533

Leo Tolstoy. Bans,in Kontu

soyle yazdi: "hayatimizi basittestirebilir ve vejetaryen olabihriz;

ancak asgari bir maddi hayat

bile

dustriyel sorunlara yol acacak ve

uretim ve bolusum gibi en-

Anarsizme

ters dusecektir...

Endustride anarsizm, uygvtlanabildigi kadanyla, tam olarak bugun yasamakta oldugumuz uygarhgi uretir ve... Tolstoycu bir toplulugun yapmasi gereken

ondan kurtulmak

ilk is

oiacak-

Fabian sosyalisti olarak, gencliginde sempati duydugu anarsizmden vazgecen Shaw, "endustride anarsizm "i, Kropotttr."

64 Bir

kaldirmayi amaclayan komunizminden cok Benjamin Tucker'in (onun Liberty gazetesine katkida bulunuyordu) savundugu laissez-faire ekonomisiyle esitledi. kin'in itcret sistemini

Yashhk doneminde Tolstoy'un karisi ve ailesiyle olan soAile, onun asm dogrulugundan rahatsiz oluyor ve

runlan arm. siirekli

vaaz vermesine dayanamiyordu. Tolstoy

kamuoyu

oniin-

de her zamanki kadar kararh bir tutumla adalet ve bansi savunmaya devam etti. 1908'de bir toprak sahibinin evirte saldirdiklan icin yirmi koyluniin

idam

okudu

edildigini

ve

idam cezasina

karsi cikan unlti makalesi Sessiz Kalamam'i yazdi. Devrimcilerin isledigi suclann dehset verici oldugunu kabul ediyor, ancak

bunlann hukumetin yasalara uydurulmus caniyane ve aptalca siddetiyle kiyaslanamayacagini dusiinuyordu. Hiikumet idamla-

rm Rus

halkinin huzuru icin yapildigini iddia

halktan

ettigi icin,

biri olarak kendisinin i^lenen suca btlincsizce katkida

bulundu-

gunu hissediyordu, Kendisini bu katlamlmaz durumdan

mak

icin

sunlan yazdi:

Ya bu insanhk lerle

kurtar-

baglanum

disi

uygulamalara bir son

kesilir ve

verilir

ya da benim bu

aditna yapilmadigmi dusunebilirim; ya da daha

tin

benim

yal

edemeyecegim kadar

is-

hapse atilinm ve ancak orada bu dehse-

iyi)

o on

iki

ya da yirmi koylu

iyisi

(ha-

gibi beni

de kefenkyip basima bir kep giydtrerek daragacina cikanrlar da

boynuma

gecirilen

yagh ilmegi kendi agirhgimla sikabilirim. 65

Hayatinin sonuna dogru Tolstoy'un Hiristiyan ve ban§ci anar-

sizm anlayisi pek cok ret

taraftar

kazandi ve Yasnaya Polyana ziya-

edilen kutsal bir yer haline geldi.

Tannya

itaat

Onun,

ki§i

insana degil

etmelidir inancmi paylasan, zulme ugramis

64

Shaw'dati R.

n5

"1

Cannot Be

Ellis Roberts'^,

Silent",

$ubat 1900,

[..etten. 11,

Words. XXI, 404-11.

677.

Dukho-

534

Anar$izmin Tarihi

borlann Kanada'ya gdcmeteri dahil pek cok davaya destek verdi. Toplumsal reformculara tavsiyelerde bulunmaya her zaman hazirdt, Olumiinden hemen once, Tanri'mn Icinizdeki Kralltgi'ni

okuyup etkilenen Gandhi'ye yazdigi mektupta soyle diyordu: "sevgi, yani insan ruhunun birlige ulasma cabasi ve bu cabadan kaynaklanan etkinlik, en yiiksek yasa ve insan hayatinin yegSne Bu yakla§im siddede bagdasmadigi igin su sonuca vanyordu: "Zorla toplanan vergilerimiz, adliye ve polis kurumlanyasasidir."

miz ve en onemlisi ordulanmiz ortadan kaldinlmahdir." 66 Tolstoy basansiz olsa da vaazlannt hayata gecirmek icin buyiik bir caba harcadi. O buyiik saflik ideaii kendi yataginda tekrar tekrar yenilgiye ugradi; vahsi tutkulan

akhnin siikunetine

her defasinda hakim oldu. Ancak tipki dindar bir mujik gibi tarlalara giderek kendi kol emegini insanlarla payla^H. Basit giyini-

kendine hizmet edilmesini istemiyor, kendi cizmelerini onanyor, kendi mulkiinde upki bir koylu gibi yasiyor ve et yemiyordu. Servetini ve son kitaplannin telif hakkmi kansina btrakti. yor,

Ancak butun bunlar uluslararasi alanda sohretini artinrken, ailesorunianm siddetlendirdi. Aile fertleri onu anlayami-

siyle olan

yorlardi. Sadece

Durum

en kuctik

kizi

ona sempati duyuyordu.

kotulesince Tolstoy bir manastirda yasamaya karar

1910 kisinda, seksen iki yasinda, yaninda sadece doktoru ve kiicuk kizi oldugu halde Yasnaya Polyana'yi terk etti. Uzun verdi.

bir tren

kucuk

yolculugundan sonra ansizin hastalandi ve Astapovo'da, Son arzusuna uyularak, eski

bir tren istasyonunda oidu.

mulkti uzerindeki ormana, kucukken agabeyiyle btrlikte dunyadaki butun kotulukleri yok edecek yesil bir dahn var olduguna inandigi yere gomuldu.

Olumunden sonra butun Avrupa'da Tolstoycu topluluklar kuruldu. Son eserleri gittikce daha otoriter ve maddeci olan bir dunyada bireyin yasamim surdurmesiyle

ilgilenen insantara hi-

Day ve Amnion Hennacy'nin Hiristiyan anarsizminde ve The Catholic Worker cevresinde yanki buldu. tap eder. Tolstoy'un inanclan, Amerika' da Dorothy

Bolseviklerin iktidara gelmesinden sonra, kendi ulkesinde bir edebiyatci olarak ovuldu. Yetkililer ni

gormezden

geldiler ya

yiik anarsistin terk ettigi

66

Tolstoy'dan

onun toplumsal

da baska turlu aciklamaya

felsefesi-

BuYasnaya Polyana'nin bir Devlet muzesi

Muhandas Gandiye,

7 Eylul 1910, Letters,

II,

cahstilar.

706.

535

Leo Tolstoy: Bans in Konlu haline getirilmesi ve her

gun bes yuzden

fazla insan

laralmdan

ziyaret edilmesi oldukca ironiktir. Sovyetler Birligi'nde I958'de cilt halinde yayimtanan ve yazilarmin ncrcdeyse lamamikapsayan toplu eserlerinde, militarizm, yurisewriik ve hukti-

doksan

m

meie

iliskin yikici goriisUri secilebilir.

Ahlaki ve toplumsal bir diisunur olarak Tolstoy'un en bu-

yuk dolayh

elkisi Hindisian'da

gorulmusiur. Gandhi, Ingiliz em-

kovma kampanyasinda Tolstoy'un silahlara renmeme doktrinini gelistirdi. Ancak Gandhi kolektif eylem peryal varhgmi

di-

ge-

kampanyalan orgiitleyerek Tolsbasvurmayan ideal devlet anarsiyle yoneiile-

listirerek ve kitlesel itaatsizlik

toy'u a§u. "Jiddete

savunurken, sinirh bir hukumet ve bir dolayh demokrasi Formu ihtiyacini ideal olana dogru bir adim olarak kabul etti. 67 Bagimsizhktan sonra Hindistan'da Vinoba Bhave'nin cektir" goriisunu

rehberliginde gelistirilen Gandhici Sarvodaya hareketi, Tolstoy-

cu ilkelere daha yakindi. Bhave olumtu satyagraiia'nm, yani siddete basvurmadan baskalarma yaidim etmenin onemini vurguladi.

68

Tolstoy'un mesaji, Batida, tkinci Dunya Savasi'ndan sonra

super guclerin kendi halklan tizerinde kurduklan hakimiyet ve denetimi siirdurmenin gerekcesi olarak nukleer silahlanma teh-

bans hareketinde, ozellikle ona pratikte uygulanma imkam kazandiran Gandhi aracihgiyla verimli bir zemin buldu. Tolstoy'un ozellikle bansci ve anarsist didini kullandiklan bir sirada gelisen

gelenekler arasindaki yakinlasma sirasinda etkinlik kazandigi goriildu.

Onun

siddet icermeyen dogrudan eylem ve sivil itaat-

sizlik taktiklerinin, altmish yillarda bit sure icin

rim yapacak yetenekte oldugu goruldu. sayida

mez gibi

liberter, Tolstoy'un,

O

bansci bir dev-

zamandan

beri artan

huktimet siddeti siddetle yok

edile-

ve tktidan dagitmak icin iktidan ele gecirmek imkansrzdir

onemli icgorulerini benimsemeye basladi. A. N. Wilson gibi bir biyograh' yazan, Tolstoy'un dinsel

anarsizmine "pek az Rus" ve "onun ogretilerinin en sacmasi" diyebilmistir. 69 Hicbir ^ey gerceklikten bu kadar uzak olamaz. Rus aristokrasisinin 67 68

on dokuzuncu yiizydda Bakunin, Kropotkin

Gandhi, Democracy, Real and Deceptive (Ahmedabad, 1961), s. 28, M. CurrelL. The Gentle Sarvodaya hareketi iijin Bki. Geoffrey Ostergaard

&

Anorctii5ts,

Clarendon Press, Oxford, 1971; ve Ostergiiard, Nonviolent Revo-

lution in India,

69

ve

Gandhi Peate FoundaLion, Yeni

Wilson, "Introduction", Religious Writings,

s.

Delhi, 198°).

16.

536

Anar^izmin Tarihi

Tolstoy gibi en buyuk uc anarsist diisunur cikarmasi rastlanti Ugu de carlik rejiminin tiranhgma bizzat tanik oldu ve koylti komunlerinin hukumete ihtiyac duymadan olarak gorulemez.

duiert ve bans icinde

yasama orneginden

esinlendi.

Tolstoy'un dinsel anarsizmi hayat boyu suren isiikrarsiz ve

umutsuz

bir mana arayisini temsil eder. Aklin rstgim ve insanin Tann kralhgini vurgulayan Tolstoy, ortacagin mistik anarsistlerini yansumaz, modern radikal teolojinin gelecegini ha-

icindeki

ber

verir. Tolstoy, Incil'in ogretilerini bansci ve anarsist bir tarzda yorumladigi ve kendi vaazim bizzat uygulamaya (her zaman basanh olmadiysa da) cahstigi icin, rahat kiliselerinde biirokrasi

ve sinizmle beslenerek yasayanlan daima rahatsiz edecek; basks ve somuniye karsi banscL bir tutumla sonuc almak isteyenleri ve bir yaratta ortakhk dtinyasi kurmaya gahsanlan daima esinleyecektir.

23 Amerikan

Bireycileri ve Komunistleri

Geleneksel merkezi hukumet dusmanhgiyla Birlesik Devletler

pek cok ozgun anarsist cikarmistir. Aralanndaki rupa'daki benzerleri gibi,

Adam

bireyciler,

Av-

Smith'in piyasanin iktisadi ve

toplumsal diizeni saglama yetenegine oian guveninden esinlendiler ve kapitalizmin tadiiata

ugramis bir formunun anarsiye yol

acacagim diisunduler. Ancak daha sonra, ayni yiizyilda

bir yan-

da Proudhon'dan etkilendiler, ote yanda benimsedikleri anar1

Gorusleri, on ye-

ve on sekizinci yuzyillarm ozgiivenli

yerlesimeilerinin

$izm genellikle ulke sorunlannda yoguntasti, dinci

olusiurdugu Amerikan bagimsizhk ve bireysellik duygusundan Cikip gclisti.

Josiah

Ilk idi

Warren

gercek Amerikan anarsisti miizisyen ve mucit Josiah Warren 2

Onceleri Robert Owen'tn iitopyaa

New Harmony

kolonisi-

ne katildi, ancak 1827'de, konvunal mulkiyet dtJ2enlemelerinin ve kolektif otorite sisteminin inisiyatif ve Bkz Martin, Men Against

m

the Slate:

sorumlulugu engelledi-

The Exploiters of Individualist Anarchism

America, 1827-1908

Bki

William

Maynard

Bailie, yi«ia/i

Warren: The

to Co.. Boston, 1906.

First

American Anarchist, Small,

Anar$izmin Tarihi

538

gini ve bireyselligi ezdigini hissederek kisisel ozerklik ihtiyaci ile

gini diisjundu; uyelerin "ortak

ne ve kosullarma

Ne

koloniden

komunal uyum

ayrildi.

Warren

talebinin bagdasmadi-

pkarlan" onlann

tekil kigilikleri-

ters dusiiyordu.

bu deneyim Warren'in kooperatif hayat ilkesini daha cok toplumun bireyin ihtiyaclanna, bireyin de toplumun ihtiyaclanna uyarlanmasi gerektigini fark etmesine yol acti. Warren su Hkeyi benimsedi: var ki

reddetmesine

degil,

TOPLUM HER BIREYIN 1HLAL EDlLEMEZ EGEMENLtKORUYACAK $EKILDE YAPILANDIRILMALIDIR.

G1N1

Kisilerin ve cikarlarm her turlu bilesim ve baglantilarmdan ve her bireye kendi kisiligini geiisttrebilecegi, kendi duygulanm ve yargilarmi kabul ettirebilecegi kadar OZGURLUK,

zaman ve mulkiyet birakmayan, Kl$tLERl YA DA EA$KALAR1N1N CIKARLAR1N1 KAPSAMAYAN biitiin dtizenlemelerden sakinilmahdir

3

Warren, Equitable Commerce'inde (Adil Ticarei, 1846) her kisiniu dogru ve yanhs konusunda nihai yargic olmasini savundu. Her ogesinin hemcinslerjnden bagimsiz oldugu ve bizzat gercekle§tirmedigi eylemlerin sonuctan yiizunden act eekmedigi bir

toplumu savundu. Anlasmazhktan kacmmanin yegane yolu her turlu yapay orgutlenmeden kacinmaktir. Warren israrla "Birey," diyordu, "doganin yasasina tabidir" ve hedeflerimize ulasmak isliyorsak, bu nokta gozden kacinlmamah ya da onemsiz gorulmemelidir." 4

§unu da belinmek gerekir ki, Warren "birey" derken, cagdaslanmn biiyuk bir bolUmunun aksine kadinlan da kasietmekte, erkeklerin bireyselligi kadar kadinlanrtkiyle de ilgilenmektedir. Aynca Warren'in radikal bireyciligi, onu insanlann kendi isteklerini bizzat belirledikleri ve yaptiklan is kadar kazandiklan liberter komunler kurma cabasindan abkoymadi.

Kendi ilkelertni bagimsiz bicimde olusturmasina ragmen Warren'a "Amerikan Proudhon'u" denilmistir. 5 O da Proudhon gibi,

3

insan ozgurlugimun anahtari olarak gordiigu nuilkjyet iize-

josiah Warren, Practical Details

1852,

1.

in

Equitable Commerce,

New Harmony,

Ind.,

12.

New Harmony,

4

Warren, Equitable Commerce,

5

Bkz. Eunice M. Schuster, Native American Anarchism: Anarchist Individualism (1932),

Da Capo

Ind.

Press,

,

1846, s 96.

New

A

Study of Left-Wing s. 92-] Of),

York, 1970,

Amerikan

539

Bireycileri ve Kotntiniailiti

rinde odaklandi. Her birey kendi emeginin

iiriuiii

hak

iizerinde

ancak hie kimse tamamen kenditie ycierli olamaz. Mevcut uretim formlan is bolumunu kacmilmaz kihyordu, Bu celiskinin ustesinden gelmek icin Warren, Ruben Owen gibi, sahibidir,

emek

surest temelinde bir senet degisim sistemini onerdi.

eklenen bir kosul,

bireyin

yaptigi

emek yogunlugunun dikkate ahnmasiydi. maliyetlerine gore

el

Buna

degerlendiritmesinde

isin

Buttin mallann uretim

degistirdigi bir "adil tiearet" istiyordu.

Bu

nedenle, paranin yerine "emek senetleri" onerdi; her saticinin

kendi emek suresini tarn oiarak hesaplayacagtni dii§unuyordu, Boylece kar ve

faiz

ortadan kaldinlacak ve yuksek duzeyde

e$it-

bir

duzen olusacakti. New Harmony'i terk eden Warren, Cincinatti'de kurdugu atolyede kendi sistemini uygulamaya cah§ti. Bu deneyim uc

ytl

surdu ve Warren'in gonislerinin ne kadar uygulanabilir oldu-

likci bir

gunu ortaya koydu. Mallar maliyet fiyatma

satildi

ve mti^teriler

emek senetleri verditer. Bu senetler mu§teriemek surelerini temsil ediyordu. Goruslerini

atolyedeki gorevliye lerin

kendi

yaymaya

esit

caiisan

Warren patent hakki satismdan (bunlann

ara-

sinda ilk rotatif tasanmi da vardi) yeterince para kazandi ve 1833'te The Peaceful Revolutionist adtnda

Amerika'mn

sist

periyodigi olarak kabu! edilen bir gazete gtkardi.

e§it

emek

ilk

anar-

Bu arada

miibadelesi temelinde bir model koy kurdu ve

bunun

pek gok benzer toplulugun ilkt olacagmi umdu, Gunde iki saatlik emegin uzun donemde butUn ihtiyaclann kar$iianmasi icin olacagmi dusundii. Warren'in bir sonraki deneyimi Ohio'da kurdugu E§itlik KoyXi idi. Yarim diizine aile bir loprak pargastna tasinarak kendi

yeterli

evlerini yaptdar ve bir bicki kooperatifi kurdular.

Gonullu anlas-

Devrimi sirasinda Kazicdar'in George Tepesi'nde kurduklan komunden sonra, kendi ulkelerinin ilk anarsist koiniinunu kurdular. Ne yazik ki komiiri malar temelinde kurulan

iliskilerle, Ingiliz

hastahk yUzunden coktu. Warren yilmadi ve 1846'da, esas olarak Fourierci komiinlerin eski iiyeleriyle Utopya adinda bir bas-

ka komiin kurdu. Tas ocaklanni ve bickihaneleri temel a Ian Komun'tin yiizlerce uyesi oldu ve bu deneyim de I860 la ra kadar 1

surdu. Komiin onceleri di.

tamamen

liberter ve

gonullu niteliktey-

Warren 1848'de su gozlemde bulundu: Yaptigimiz butun islerde her ?ey bireyci bir temelde yurutulmu^

Anar$izmin Tarihi

540

ve hie kimse yasalarla kar$t karsiya birakilmamistir. belirsiz bir sure igin devredilrrci$ iktidar, lar"

Ne Orgut, ne

ne "Anayasa", ne "yasa-

ne "talimatlar", "kurallar" ne de "Tuzukler" vardir. Her birey

kendisi kin gahsir ve kendi i$ini yapar.

Ne subaya, ne

rahibe ne de

peygamberlere ba^vurulmustur. Buntann higbiri talep edilmemistir.

e

Warren 1850'de Long

Isiand'da

Modem

Zamanlarm Kenti deni-

yildan fazla

komun kurmak tgin harekete gegti. Bu seferki on yasadt. Komunun bireyci ilkelerine gore, aylak bir

uye

gtkmamn

len iiciincu bir

ile

sunu

basa

tek yolu boykottu. Warren'in bir arkadasi

hatirliyordu: "lstenmeyen insanlardan

kurtulmak istedigimiz zaman, onu yalmz birakinz. Ondan higbir sey satin almaz, ona higbir sey satmayiz; onunla konusmayiz. Ozetle, ona karsi tam bir kansmazhk sistemi kurarak, orada istenmedigini, kendi yoluna gitmesi gerektigini kesin bir bigimde ona gosteririz," 7 Komun sakinleri dikkate deger bir karsihkh hosgorii gelistirdiler ve "onemsiz

mesekkrde

bite biiyitk

ve kutsal Ozgurluk hakkma

saygigosterdiler," 8

Warren'in bireycilik formu karsi hkh yarar saglamak igin i$Ornegin, Warren komiinal bir mutfagin hem

birligini dislamadi,

ucuz hem de etkin olacagini, "ark kadinlarmi, aksi mlmaz bigimde mahkum olacaklan tam gun dolap

halde kagibeygiri gibi

cahsmak"tan kurtaracagim tine surdu. 9 Bireycilerin birlikte yasamayi tercih edeceklerini, "gocuk otel]eri"nin kurulabikcegini ve

bunlarm gocuklann kendi cegini soyledi.

karsilikgi egilimler tasiyan

Warren

istek ve egilimkrine gore

orgutkne-

Modern Zamanlar gokmedi, ancak Utopya daha geleneksel

gelistirdigi teoride

amaciyla

bir

koye

tutarli

gibi,

evrildi.

oldu ve tam bir

dinsel ozgurluk isteyerek -"her insan bir kilisedir"- bireyin mutlak egemenligini -"her insan bir ulustur"- savundu. 10 Ftrsai esit6

Alimi, Woodcock, Anarchism,

7

Alinti,

8

Warren, Practical Applications of [he Elementary Principles of "True

op. cit, s. 433 David De Leon, The American as Anarchist: Reflections on lndigenious Radicalism, John Hopkins University Press, Baltimore ve. Londra, 1978, s.

79.

zation", Cooperative Publishing

9 10

Company,

&

Princeton, NJ, 1872,

s.

Civili-

73.

Warren, Equitable Commerce, Fowler Wells, New York, 1852, s. 69. Warren, Practical Details in Equitable Commerce, Cooperative Publishing

Company,

Princeton, NJ, 1872,

s,

73.

Amerikan

Bircycifi

H

541

iv KnHN'inistleri

olan sinifsiz bir toplum istcdi Kuiun haskict kurumlar kaldinlacak ve yerlerini bir goniillu suzloniukr rejimi alacaktt. Tucker, sozksmekri uygulamak ve "esil ozgurluk yasasi"na karsi ih-

ligi

onlemek

lalleri

igin rotasyonu, itkil davalardan hare ke tie genel

kurallan b ig im lend ire cek gonullii jurikri savundu. Hatta, kamusal

ktnama, hapis ve olum cezasini da uygulanabikcek miieyyiAncak sunu da kabul etti: "tek basina ele

deler olarak onayladi.

ahndiginda cezalandirma munasebetsiz bir seydir; bir kotulugu onlerken daha buyuk bir kotuluge yol agar. Bu yuzden onemsiz " hatalarda cezalandirmaya basvurulmamahdir.

'

Warren'i ozetlikle cazip kilan teorilerinin pratikteki basan-

Lysander Spooner ve Stephen Pearl Andrews gibi bireyse] B, Greene, Proudhon'un

siydi.

anarsistkre esin kaynagi oldu. William karstlikcihgini Amerika'ya getirdigi

zaman, Warren uygun zemi-

bulunuyordu. John Stuart Mill bile Warren'i "dikkate deger bir Amerikah" diyerek ovdii. Aynntida pek gok farkldik olmasina karsin, onun genel liberal anar§izm anlayt^tni onayladi ve Warrenctlardan "bini haztrlamis

War-

reyin egemenligi" sozunti odting aldt. Mill, ayni zamanda, ren'in sosyalizmle bazi yiizeysel benzerlikkr ta^iyan

Koy

Kiimii-

nit'nun ilkesel olarak sosyalizme karsi oldugunu, gunkii "butiin bireylerin esii geli^me ozgurliigunu

mun

savunmasina karstn, toplu-

iginde bireyi a^an higbir otorite tanimadigi"ni dogru bigim-

degozlemledi. 12

Avukat ve dilbilimci Stephen Pearl Andrews, Warren'in

bi-

reyin egemenligi anlayismi ve fiyatm adil sinin olarak maliyet ilkesini benimsedi. Andrews, butiin evrende "Bireysellik diizenin 13 Ayni zamanda, maliyet ilkesinin bireyesas yasasidir" diyordu.

selligin ya

da "gikarlar baglanttsizhgi"nin temelini olusturdugu-

nu, gtinkii senin emeginden yararlandigim kadar senin de

benim

emegimden yararlanmani sagladigmi cine surdu. Ancak Andrews bu ilkeleri sadece teoride benimsemekle

ye-

tinmedi. Kolelige surekli karsi gikti, buttin kolekri satin alacak

kadar para toplayarak Teksas eyaktinin bagimsizUgini saglamaya gahsti, ancak Meksika'yla savas baslaytnca giri^im sona erdi. Xi,8$u.bat 1896,5.

11

Liberty,

12

Auiobiograpli.y o/Joft" Staart

13

M '"

(1873), Signet,

New

York, 1964,

s.

182-3.

Stephen Pearl Andrews, The Science of Society. Fowler & Wells, New York, 1852 Andrews'in gomsleri i<;in Bkz. Schuster, Native American Anarchism, s.

106-12.

Anar$izmin Tarihi

542

Bu

arada, cinsel davrantjin ve aik hayaumn Kilise ve Devlet denetiminin otesinde bir kisisel soramluluk meselesi oldugunu one surdu. En onemlisi, her iki cinsiyet icin "bireyin egemenligi" ilkesini benimsedi ve erkeklerin yam sira kadinlann da "tain

dzgiirlesmesini ve

mulk edinme hakki"m savundu. Lysander Spooner

Amerikan bireycisi Lysander Spooner, Lockecu goruslerden anarsist sonuclara vardi. Natural Law; or the Science of Justke'de (Dogal Yasa; ya da Adalet Bilimi, 1882), adaletin her bireyin ki§ilik ve mulkiyetin ihlal edileme2ligine saygi gostermeBir baska

gerektirdigini savundu, tnsanlar dogal durumda adaleti unuttuklan zaman savastiklan icin, sivil toplumda, "insanlann simdiye kadar ozgiirce ve gonullu olarak yapageldikleri gibi, sini

kendi aralannda adaleti muhafaza etmek ve yanhs yapanlara karkorunmak icin bir araya gelmeleri uygundur." 14 Adaleti sagla-

si

mak cok,

icin gerceklestirilen

yangm ya da

ticari

bu gonuHu

kayba karsi

birlik asgari bir devletten

bir sigorta policesine benzer.

Tarn bir sozlesme sorunudur.

Spooner, bir avukat olarak once Amerikan Anayasasi'm kabul

etti.

Erken yazilannda,

ozellikle kolelik uzerine yazdigi bir

tezde, koleligin ozel kanaat hakkiyla bagdasmadtgini vurguladi.

Ayni zamanda

jurili yargilamanm adaletin saglanmasi bakimindan daha uygun olduguna inandi. Ic Savas, onu, insanlann iste-

medikleri bir hukumete boyun

egmek ve onu desteklemek zorunda birakdmalanmn yanhs olduguna ikna etti. No Treason (thanet Yok) bashkh brosurler dizisinde soyle dedi: "hukumeti desteklemeye nza gostermeyen ya da bunu kabul etmeyen kisi, bu nedenle inancstz saydamaz. Bu insan, hukumete savas acmasi halinde diisman sayikabilir, ancak hain olarak grirulemez." 15 Riza oybirligiyle saglanmahdir. Burada, vergi vererek ya da kisisel

hizmetle hukumete katkida bulunmasi gereken her bireyin nzasi gerektidir.

Spooner en azindan tutarhydi. Curutulemez

bir mantikla,

genelde sozle$meye day ana n Devlet teoristne, ozelde

ABD

Ana-

14

Lysander Spooner, Natural Law: or the Science of Justice (1882), Collected Works of Lysander Spooner iijinde, der. Charles Shively, M &S. Press,

15

Spooner,

Weston, Mass., 1971,

No

Treason,

1,9.

The Author, Boston, 1867.

Amerikan

hukumetle

yasasi'na, her yurttasin

mentn imkansiz otdugu leri

rin,

543

Bireycileri ve Komitnisilr

bir sozlesine yaptiguu soyle-

gerekcesiyle karsi cikii. Insanlar kendi-

dismda hie kimseyle sozlesme yapamazlar; gclecek kusaklababalarmin yapmaya cahstigi gibi baglayici siyasal sozles-

meler yapabileceklerini soylemek sagmadir, Gecersiz bir toplumsozlesme temelinde otorite iddiasinda bulunan her hukume-

sal

tin gayri

mesru oldugu

aciktir.

Ashnda Spooner'a

gore, diinya-

mn biiiun biiyuk hukiimetleri, yagmaci ve fad bin amaclanni benimsemis; soyguncu cetderinden [ibaret

olmu$] ve kendi insanlanm kolelestirmisltir]

.

Ve onlann

yasalan, sadece kendi te?kilatlanni muhafaza etmek, yagmalarken ve

baskalanm

koleiestirirken birlikte hareket

kendilerine dusen payt guvence altina almak

etmek ve yagmadan

i<;in,

kendi sozleriyie,

uygulamayi gerekli gordukleri anlasmalardan olujmirstur, 16

Ne

yazik

hiikumetin bu "ttran-hirsiz" mteligi, iclerinden ba-

ki,

secmek Lizere oy veren inolduklarmalkna ederek aldatir. Oy vermek kisinin baskalan kolelesmisken kendisinin ozgur kalacagi gibi bos bir umuda kapilmasini saglayan bir 6z savunma eyleminden baska ztlan birkac yilda bir yeni bir efendi

sanlan ozgiir

bir sey degildir.

Poverty:

Its

Illegal

Causes and Legal Cure (Yoksulluk: Yasa-

di§t Nedenleri ve Yasal Tedavisi, 1846) bashkh brosurunde Spo-

oner, sucun yoksulluktan kaynaklandigmi one siirdu.

yoksulluk korkusu lek ba§ina

Ona

gore,

bir esttsizligin ve adil ol-

bolugiimunun bir belirtisidir, Bu nedenle sucun camevcut "talih carki"nt, "bir olcude esitsizlik tasisa da genel

mayan resi,

olumcul

servet

bir duzeyi

koruyan, herkese guvenli bir

konum

saglayan, her-

hangi birinin zor kullanarak ya da hileye basvurarak kendi ko-

numunu guvence

almasim gerekdrmeyen guvenilir bir ortam"a donusturmektir." 17 Bu amaca ulasmak icin her insanin kendi isvereni olmasmi tavsiye eder ve kolayca kredi temin edebilecek bagimsiz ciftci ve girisimcilerden olu§an ideal bir toplum tasarlar.

Her

altina

bir kisinin kendi

emeginin meyvelerini toplamasi

halinde, adil ve esit servet dagihmt gerceklesmis olacaktir.

Spooner, kendisine anarsist demese de Amerikan toplumu16

Natural Law,

17

Poverty:

Its

I,

18.

Illegal

Causes and Legal Cure (1846), Collietcd Works, V, 59.

344

Anarfiztnin Tatihi

nun hastahklarim daima hiikumette

aradi ve sivii

niillu bir bir)ik olarak orgiitlenmesi gerektigini

Devletler'deki,

saga

toplumun go-

savundu. Brrlesik

Murray Rothbard ve Robert Nozick

gibi cagdas

liberierler Spooner'in goruslerinden etkilenmislerdir, an-

yam

cak dzgurlugiin

stra esitlige

reyci anarsist haline getirir.

Spooner kabaca

sa da

duydugu

ifgi

onu solcu

bir bi-

Ashnda, baslangic noktasi bireyci

bir esitlik

ol-

formu ve bir cikarlar toplulugu

araytsinda klasik liberahzmin otesine geger.

Benjamin

R.

Tucker

Benjamin Tucker gururla anarsist oldugunu soyleyen ilk Amerikah dusuniirdu. "Eski dost ve usta" dedigi Warren'dan etkilendi, ancak, Proudhon, Bakunin ve Stirner'i inceleyerek Amerikan bireyci anarsizmini daha da gelistirdi. Bir dostunun dedigi gibi,

Tucker, "pek cok reformcu

olmayan, cok yonlti

gerici

savunucusu- bir

gibi, bir

yonde radikal dteki yonde

-Ateist, Anarsist, Egoist, serbest ask

sahsiyetti." 18

Tucker ozgiin

bir dusuniir

olma-

diysa da, bir felsefe sistemi olarak degil, "siyasal ve loplumsal

hayat biliminde temel ilke" olarak gdrdiigu anarsizmin Amerika'da yaydmasinda etkili oldu.

19

1878'de Radical Review'i,

tig yil

sonra Liberty'! kurdu. Liberty'nm uzerinde Proudhon'dan uyarlanmis su sozler yer ahyordu: "Ozgurlugun Kizi Degil Anasi," Bu dergi, saldirgan ve tartismaa iislubuyla Ingilizce iyi

anarsist dergi oldu. Tucker,

yayimlanan en

Proudhon ve Bakunin'in

tngiliz-

onculuk etmekle kalmadi, anarsizm ve son onemli konulan uzerine bir dizi kitap yayimladi. Ber-

ce'ye cevrilmesine

otuz yilin

nard Shaw bir tartismaa olarak ona bayranlik dnydu ve kendisi de Liberty'^ katkida bulundu.

man, derginin

editorti

Liberty's, abone olan Walt Whithakkinda sunlan soyledi: "Onu seviyo-

adam." 20 Tucker'in bireyciligine dusman olmasina karsin Kropotkin de onun devlet elestirisini, "cok arasttrict", bi-

rum: rey 18

10

yigii

savunusunu

"cok guclu" bularak alkisladi, 21

George Schitmm, "Benjamin R Tucker -A Brief Sketch on his Life and Work", Freethinker's Magazine, 2 (Teinmuz 1893), 439. Benjamin R. Tucker, Instead of a Book. Benj. R. Tucker, New York, 1897, s.

20

ise

80.

Alinti,

Horace Ttaubd, With Wait Whitman

in

Camden. Boston, 1906,

350. 21

Kropotkin, Anarchism and Anarchist Communism,

s.

18.

1,

Amerikan

Tucker,

New

Bireycileri ve Komunisilri

Bedfordlu zengin bir

545

i

liberal ve radikal Protes-

ve gorgu formatan aileden geliyordu. Painci bireyciligini, giyim sahip niieliklerine iyi litelerini ailesinden aldi. Quakerizm'in en

kendilenni yoneolmasi, insanlann secilmis liderler olmaksizin akhnin lsigim kendi icinde tebileceklerine, her birinin topluluk liberalizmim en izleyecegine guvenmesini sagladi. Laissez-jaire ozlemlerini girtsimcinin uc noktalara kadar gelistirdi ve kucuk ifade

sosyalizm" diyordu, "ancak en mii22 Tucker, Proudbireycilik durumunda mumkundur.'' kitabi, yayimladiginda, cevirip Tanrt ve Devlet' ini bizzat

etti.

kemmel hon un 1

"En

mukemmel

Guclendirilmesi ve Ge"Paine'in 'Aktl Cagi' ve 'Insan Haklari'mn insan haklan gebireyci Amerikan listirilmesi," Sol Hegelcilik'in lenegine uyarlanmasi, olarak tanim. diisunce adamt olan Kisisel olarak tirkek ve eylemden cok geri kalmadi. En Bakunin'den putkincihk konusunda

Tucker, bir buz buyuk korkusu tutarsizlikti. Bir arkadasi onu "lsildayan tekellede ozellikle tekellerin, Butun sacagi" olarak betimledi." isteyikilmasim Devlet'in olan dayanagi rin en kotusti ve bashca ise beDevlet'i mudahale, bir alanma ozel di. Hukrimeti bireyin lirli

bir

alanda

bir

yonetim

tekeli

olarak

Butun

reddetti.

tiranliktirhukumetler saldirganligi temel altrlar ve bu yuzden bisorunlannin butun "insanlann aksine, tarn lar. Anarsizm ise, Devlefin ve cozulmesini tarafindan birlikler reyler ve gonullu

Anarsistler, en iyi ortadan kaldinlmasini isteyen bir doktrin"dir. en az yoneten huolduguna, hukumet yoneten az hiikumetin en Jeffersoncu "korkusuz inanan olmadigtna hukumet kiimetin de islevi biDemokratlar"dir. I+ Polisin kisileri ve mulkiyeti koruma lie ri taralmdan yerirati koope savunma 6z ve birlikler le gonullu

Tucker, her bireyin sahip oldugu yetkilerin basozgurlugun kalarinm esit haklanyla simrlanacagina ve e^it temel topAnar^izmin gtiveniyordu. gerceklesecegine sonunda

ne

getirilebilir.

ozgiirlukte lumsal care yasasimn, "en buyuk ozgurlugun le

esitlik-

25 bagdasabilmesi" oldugunu one surdu.

Tucker'a goBireylere hicbir ahlaki kural dayatilmamahdir. re,

yegane ahlaki yasa, "Kendi

Temmui

22

Liberty, Vlll (16

23

Alinti, Avrich,

24 25

Tucker, Instead of a Btwk,

1892),

s.

131.

bakmak", yegane sue

,

s.

9,

14

ise

2.

"Benjamin Tucker and Hls Daughter" Anarchist

146.

Age,

isine

Portraits,

S.

Anm $izmin

546

Tarihi

"baskalarmin isine karismak nr. M Tucker'm, anarsistlerin kendi 6z cikarlarmi kollayan faydaatar olmakla kalmadiklanm, ayni ,,

zamanda sozciigun cam anlamtyla egoist olduklarim one siirmesi Ancak bireylerin, mantik gucii, ikna, ornek olma, kamuoyu, toplumsal dislama ve engelleyici olmayan iktisadi guclerle, kendi komsulanni etkilemeleri gerektigini inkar etmesasirtict degildir.

di.

Tucker, mulkiyetin toplumsal bir gorenek ve emegin miilkiyegane temeli oldugunu kabul etmesine ragmen, re-

yet hakkinin

kabete inamyor ve anarsizme "tutarh Manchesterizm" diyordu. 27 Fiyatlann uretim mahyetiyle sinirlanmasi ve emek siiresine gore olculmesi konusunda Warren'i

izledi.

konusunda bireyin "add" olmasini

Ancak Warren'm maljyei

istedigi

rin serbest piyasada (yani, para, emlak,

yerde Tucker, bireyle-

gumriik

tarifeleri ve

pa-

tentlerin kaldinldtgi bir piyasa) kendi 6z

gikarlanm kollayacak-

lanna guvendi. Ayni zamanda, mutlak

esitligin

istenir

olma-

digina inandi: Insanlar kas ya da beyin usturtluklerinin sonuclanndan yararlanmabdirlar. Ancak Tucker, ozel mulkiyeun deva-

mmi

ister ve laissez-faire

kapitalizminin bazi yonlerine hayranlik

duyarken, "plutokratlann 'yasa ve duzen' dedikleri siddet, soygun ve sahtekarlik sistemi"ni de elestirdi. 28 Emma Goldman, Tucker'in komunist anar$istlere yonelik tavnnin "garaz yiiklu" oldugunu soylediyse de, o saga degil solcu bir liberter olarak

Godwin gibi Tucker da degisimi saglayacak aydmlanmanin asamali bir gelisim gosterecegini dusiindu, Direnmemeyi evrensel bir kural olarak gordii.

da

aynm

Ancak hukmetme

bul edilebilir oldugunu dusiindu. ihlali

savunma

arasin-

O

direnmenin kada Warren gibi, sozlesmenin

halinde siddete basvurulabilecegi gorusiindeydi. Bireylerin

ve gruplarm kendilerini

mak

ile

yapti ve baskastndan gelen bir tecaviize

savunmak

icin

idam cezasi da dahil

iizere her uirlu siddete basvurabileceklerirti

ol-

savundu. Kro-

potkin'in gozlemledigi gibi, bu tutum, Devlei'in btitun geleneksel islevlerinin

"savunma" adinda

bir

kez daha savunulmasma

yol acti. J0 26

Age,

s.

15.

27

Age,

s.

404.

28

Liberty,

29 30

Goldman,

X (28 Agustos Living

Mv

1894),

Life,

I,

i.

232

Bki. Kropotkin, Anarchism and Anarchist

Communism,

5.

18

Amcrikan

Proudhon

gibi

Bireycileri

547

veKomtinktlcn

Tucker da, okullar, kooperaiit hankalar ve

sendikalar gibi alternatif

kurumlan

gerekli gordii; kklesel sivil

De vk fin cokusime yol oruruulerinin olusacaorgiitlenme dogal Ancak umdu. acacagini tarn olarak tadogasim toplumun ozgur dismda, soylemenin gint itaatsizligin ve genel grevlerin sonunda

sarlamayi reddetti. "Sonsuzlugun Dengesinde Tarn Bir Evrensel Ilerleme Durumu"nu dnceden kestirmenin sacma oldugunu one siirdu. 51

Tucker'm, Devlet ele^tirisinde alternatif onerilerinden daha neden bir baska

etkin oldugu kusku goturmez. Bir keresinde,

sey olmadigini kanttlamamn, neden anarsist oldugunu soylemekten daha kolay oldugunu itiraf etti: "Hukumet etme (archy) bir kez reddedildiginde, ancak Anarsi (anarchy) benimsenebilir.

mantsk sorunudur, ,,J2 Anarko-komunizmin ve anarkosendikalizmin guclendigi bir ortamda bireyci anarsizmi savunan Tucker, zamanla dus kinkligma ugradi. Hayatinin son otuz yih-

Bu

bir

m, ailesiyle birlikte anarsist bir hayat surdiigu Fransa'da gecirdi. Tek kizi, onu daima kendini hakh goren "dogustan ogretmen33 Kropotkin ile birlikte Birinci Dimya siz" biri olarak betimledi. SavasYnda Muttefikleri savundu. Her zaman Alman karsiti oldu. Insanhgin anarsizme giden yolu bulup bulmadigi konusunda emin degildi. 1939'da seksen be? yasinda oldii.

Adin Ballou ve John Humphrey Noyes Yerli

Amerikan anarsizmine

men, genellikle Hiristiyan

bireyciligin

esinli

komuncu

hakim olmasina bir

rag-

gelenek de vardi,

Ornegin, Adin Ballou 1830'larda topluluga ragmen ozgurlugu savundu. Tolstoy'un hayranlik duydugu Ballou, Tannnin mutlak otoritesinin insanhgin hayatina rehberlik etmesi gerektigini soyledi:

"Jnsan iradesi (hukumet), ister bir, ister bin ya da milyonkonusu olsun, asli bir otoriteye -ahlaki bir iistunlu-

Larca kisi soz

ge- saliip degildir

ve.

baskalanndan sadakat beklemeye hakki

Vicdanm uzerinde herhangi bir ozgiin, icsel otorite yokM llahi hukumet ikna ve sevgiyle beslenirken, insan hukutur..,"

yoktur.

iT

Liberty, 111 (3

32

Tucker,

yis 1890,

33 >1

Hanran

"Why s.

1

1885),

am an

4.

Anarchist", Twentieth Century Magazine. 4, 29 Ma-

5-6.

"Benjamin Tucker and His Daughter", op. cit, s. 151, Adin Ballou, Direnis Karsm Dcmck'in Birinci Yilhk Toplamisi icin ReAlniti, Avrich,

marks, Massachusetts, 25 on

to

Human Government,

Eyliil

18)9. Ayrica Bkz. Non-Resistance

Noil- Resistance- Society, Boston, 1839.

in Relati-

Anar$izmin Tdrihi

548

meti, ifadesini kendi yozlasmasmda, hapishanelerinde ve savasla-

nnda bulan kurnazliga ve

guce baghdir. Bu yuzden Hirisdavranmak, sekuler otoriteyi, oy vererek, yasa cikararak ya da savasarak desteklememek gerekir. Ballou, insari hukumetinin yerine, sehir meclislerini andiran "gofiziksel

tiyan Binyil baslarms. gibi

nullu birlikle saglanan bir

komsuluk loplumu"

Kamuoyu

onerdi.

karisikhk ctkaran bireyin kazamlmasi icin yeterli olacakti, Bu ideallerim, bir

mode! olarak gordugu Hopedale (Umut

toplulugunda gerceklestirmeye

Vadisi)

calisti.

Bunu izleyen on yd icinde, bir ba$ka Hiristiyan radikal, John Humphrey Noyes, New York Oneida'da bir topluluk kurdu.

O da Bagirganlar gibi

gercek Hiristiyanlann $eytan'in zincirlerin-

den kurtulmus. ve Adem ile Hawa kadar masum olduklarma inaniyordu. Tannnin inayetine mazhar olanlar, gunah isleyemezlerdi.

Noyes'in "Miikemmeliyetci" sisteminde, kiliseler ve huku-

metler zararh dayatmalar olarak gonilur.

yeryuzune

Incil'in ilahi

krathgin

one surdu. Yerytizu cennetinde "Tanri, insan hukumetinin mudahalesi olmaksizin, beden, ruh ve mulk uzerinde hukum surer" diyordu. 35 geli§ini

anlaitigini

Noyes'in Oneida'daki muritleri, Shakerlar gibi daha baskici mezheplerin aksine, kendi mulklerirti bir havuzda topla-

binytlci

dilar ve serbest aski benimsediler. birlige inaniyorlardi.

Dayamsma,

Her seyde

fiziksel

ve ruhsal

rotasyonia gorev yapan komite-

lerin "kar^ilikh ele§tiri" lar boylelikle

zanildi.

uygulamasiyla saglandt ve anlasmazhkcozumlendi. Oneida'da dikkate deger bir basan ka-

Oneida komunizminin kazandigi basannin,

refahi artir-

ma

ugruna harcanmasi, benimsedigi radikal hedefleri sonunda zayiflatan maddeci ve luketimcL degerleri giiclendirmesi, ironiktir.

li

Yuzyilin sonuna dogru Avrupah gocmenler, kisa siirede yerversiyonun online gecen yeni bir militan anarsist komunizmi

de beraberlerinde

Bununla

getirdiler.

orta simf

toplum hala

Bunlardan

biri Voltairine

atesji

birlikte

New

England'daki

ve isyanci gencler uretebiliyordu.

de Cleyre

idi.

Voltairine de Cleyre

Cleyre kuciik ya§ta rahibe olmak istedi ve bir manastira

Haymarket Katliami, Paine 35

tizerine bir konferans ve

John Humphrey Noyes, History p/ Socialism, Trubner, 1870,

s.

girdi.

Benjamin 624.

549

Bireycileri ve Komiinisiln

Amerikan

Tucker'in gazetesi Libert/i okumak, onun "Ozgurtuk Duzenin Kizi Degil Anasidir" gorusunu benimsemesi ru- yul ;n,n. Dinsel

inanclanni terk

etti,

ye basladi ve isci

meni olarak

ozgiir

dusunce

iizerine knnlcranslar

simfmdan Yahudi gocmenler arasnula

calisti.

Ne

ogret-

var ki aldigi din egiliini, anarsizmi "bir

tur Protestanlik" olarak gormesine yol tiarii

verme-

dil

acti,

De

Cleyre'e gore,

bu

"benimseyenler, dissal otoritenin butun formlarmin ancak

ozdenetimle yer degi§tirerek kaldinlmasi gerektigi gibi temel bir 36 inanca sahip bir birim" olu^lurmaktayddar.

De Cleyre

onceleri

hem

ban§gi

hem

de direnme

karsrti idi;

Tolstoy gibi, zorla degil barilla fethetmenin daha kolay olduguna inantyordu. Bir protesto bicimi olarak dogrudan eylemi be-

nimsemesine karsin, ba$kalanmn da kendisi gibi risk almasim istemedi. Esitsizlik ve baskiya gercek coziimun ancak banket bir siyasetten kaynaklanacagini diisiindu.

De

Cleyre, o sirada Birle§ik Devletler'deki anarsistlerin, gelecek toplum anlayislanna gore bireyciler ve komunistler olarak

bolunmiis olduklanm biliyordu. Onceleri toplumsal sorunlara bireysel cozumlerden yanaydi, ancak giderek toplulugun onemi-

vurgulamaya basladi, Olgunluk doneminde, Amerika'daki biiyuk fabrikalarm dagitilacagi ve toplumun, "her biri kendi ihiini

yaclanni karsilayan, kendine yeterli, dolayisiyla bagimsiz olabilen,

ula$im yollan boyunca siralanmis binlerce kucuk toplu-

luk" tan olusacagi bir

donemin

gelecegini diisundu. J7

kendisine "Anar§ist" dedi ve Malatesta gibi "sifatsiz

Sonunda

anarsizm"

is-

tedi, cunkii hukiimetin yoklugunda en uygun formu belirlemek icin cesitli yerlesim yerlerinde muhtemelen pek cok farkh dene-

yim yasanacakti. Alexander Berkman 1886'da Chicago'da yasanan Haymarket Katliami'ndan ve

bunu

izleyen baskilardan sonra, anarsizm esas olarak buyiik kentlerde

yasayan Italyan ve Yahudi nufus ve Rus miilteciler arasinda gelisen bir gocmen hareketi olarak kaldi. Amerika'nin en etkin anar36

Voltairine de Cleyre, "The Vollairine de Cleyre, der.

sociation,

37

Ag£,

s.

New York,

134.

Making

of an Anarchist", Selected Writings oj

Alexander Berkman, Mother Earth Publishing As-

1914.

AyncaBkz. Avrich, An American

Anarchist: The Life of Voltairi-

ne de Cleyre, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1978, bol,

vi.

Anar%izmin Tarihi

550

ko-komunisderinden arastndan

gikti:

ikisi,

bu yuzyihn baslannda Rus muheciler

Alexander Berkman ve

Emma

Goldman. Onlar

sadece usanmadan kampanya diizenlemekle kalmadilar,

manda en

dar cikan Mother

Berkman bir

Yahudi

aym

za-

yayin organlarim, ozellikle, 1906'dan 1917'ye ka-

iyi

Eanh\

urettiler.

1870'te Litvanya'nin Vilnius kentinde saygideger

aile icinde

dogdu.

St.

Petersburg'a

ve devrimci

gitti

hareketten, ozellikle devrimci bir onder ve Caykovski cevresinin

kuruculanndan olan amcasi Mark Natanson'un kisiliginden lendi.

Anne ve babasinin olumunden

sonra, 1882'de,

sinda Rusya'yi terk ederek Amerika'ya

gitti.

Emma

on

etki-

alti

ya-

Goldman'in

yardimcisi oldu ve Haymarket Katliami sirasmda anarsistkrin ol-

durulmesinden

mek

etkilendi,

icin, 1892'de,

silahli

Devrimci inanclanm eyleme donustiir-

Homestead

celik grevcilerini oldurmelert icin

adamlanna emir veren Andrew Carnegie'in adami, banker

Henry Clay

Frick'i

man 'a

iki yii

yirmi

vurma

girisiminde bulundu,

Bu eylem Berk-

hapis cezasma mal oldu, ancak inancini azalt-

madi. Prison Memoirs of an Anarchistic (Bir Anarsistin Hapishane Amlan) "Insan hayati ashnda kutsal ve dokunulmazdir" diye yazdi, "ancak bir tiranin, bir halk bir

zaman cana kastetme

nnin

sinirlerini

dusmanimn oldurulmesi,

hic-

olarak gorulemez." Hapishane kosulia-

etkilemestne ragmen, on

yil

icerde kaldiktan

sonra Goldman'a soyle yazdi: "Gencligimin, belirsiz bir gelecekteki ozgiir insanhk ideali varhgimi siirdurmemi saglayan o canh

anarsizm gercegi icinde acikhga kavusmus ve berraklasmistir." 38

Berkman on dort di ve

ytl

hapiste kaidtktan sonra serbest birakil-

hemen devrimci mucadeleye

atildi.

New York'ta

ozgiir Fer-

okulunun kurulmasma yardimci oldu ve Goldman ile birlikte Mother Earth'i ctkardi. Bu ikili, Amerikan anarsist bareketinin onde giden simalan haline geldi ve ami militarist kampanyayi buyuk bir azimle siirdurdu. Berkman, 1915'ten 1917'ye kadar kendi gazetesi Blast'i cikardi ve dogrudan eylem cagnsi yapti. ABD'nin savasa girmesi uzerine asker ahnmasma karsi ciktirer

gi icin

tutuklanan ve

ma Goldman

ile

iki yit

hapiste kalan Berkman, 1919'da

lerle birlikte cahsti, hatia

kendisinden Lenin'in Sol Komunizm-

Bir Cocuhluk Hastaltgt'm (1920) cevirmesi istendi, 38

Em-

birlikte Rusya'ya iade edildi. Onceleri Bolsevik-

Ancak Berk-

Alexander Berkman, Prison Memoirs of an Anarchist, Moiher Earth Publishing Association, New York, 1912, s. 7, 41

American Bireyiiia

i

551

ve Komiinistleri

kisa sure iginde dus kiriklifima ugradi ve Bolseviklerin dev-

man

rime ihanetlerine ve anarsistlere yapnklan zulme ilk elden tamk oldu. Kronscad ayaklanmasinm ezi lines son darbe oldu. Temi

muz 1921'de gunlugiine sunlan yazdi: "Gri giinler Umut korlan birer birer sonduroluyor. Teror ve Ekim'de dogan hayati

min

idealleri

ezdi.

Devrim sloganlan

yasaniyor.

despotluk

terk edildi; devri-

Diktatorluk, kitleleri

halkin kaninda boguldu...

Devrim olmustur; ruhundan yiikselen cighklan duyan yok." 39 Dus kmkligina ugrayan Berkman bir an once Rusya'dan aynlmaya karar verdi. Bir iki yil Almanayaklannin altinda

cigniyor...

ya'da kaldiktan sonra Paris'e yerle§ti ve hayati giiney Fransa'da

sona

erdi.

Berkman, hayatinin son yillannda da anarsist davaya baghhgim surdurdu. Hala "ogrenilmesi gereken ilk sey insanhktir" gorusundeydi. 40 Ancak siddelin etkiniiginden pek emin degildi

ve Kasim 1928'de Goldman'a sunlan yazdi: "C°k ozel durumtar disinda, genelde terorist taktiklerden yana degilim." Bir sonraki

What

yil

is

Communism? (Komunizm Nedir?)

basltkh brosuru

uzerinde cahsirken, eski dostuna sunlan yazdi: "Bazen devrimin anarsist ilkelerle gerceklestirilemeyecegini hissediyorum. Ancak eski yontemler bir kez kullanilmaya baslandigmda, asla anarsiz-

me

ulasilamaz." 41 1936'da gecirdigi bir ameliyatin

vas yavas olmektense kendini vurmayi tercih

sonra Ispanyol anarsistleri Franco'ya karsi

n

etti,

silahli

ardmdan

ya-

Birkac hafta

mucadele kara-

aldilar,

NedWi

Berkman'in Komunizm

Now and sizm'in

After: the

ABC

of

kez 1929'da

klasikler

arasmda yer

aldi.

biri

New

York'ta

(S.imdi ve Sonra: Anar-

ABCsi) bashgiyla yayimlandi.

nizmin temel kitaplarmdan gil

ilk

Anarchism

Brostir,

anarko-komu-

olarak kabul edildi ve anarsist

Degeri, fikirlerinin ozgunlugunde de-

(esas olarak Kropotkin'den abnmisti), acik ve net

uslubunda

ve anarsizme yoneltilen geleneksel itirazlara verdigt yamtlarda yatar,

Berkman, anarsizmi, "baskmin ve zorlamanin olmadigi, bu39

Berkman, The

Bolsticvifc

Mylh: Diary 1920-1922. Boni

& Liveright,

New

York, 1925,s. 319.

40

Berkman'dan Ben Capes'e, 25 Nisan 1927, man:

41

A

Sketch", Anarchist Portrait*,

Berkman, xii, xiii.

ABC

s.

alinti,

Avrich, "Alexander Berk-

200.

of Anarchism, der. Peter E. Newell,

lievdom Press 19 73, :

s.

Anar$izmin Taiihi

552 tun insanlarm

esit olacagi;

ozgurluk, bans ve

uyum

iginde yasa-

yacagi bir toplum" ideali olarak tammlar. Anarsizm, diismanlan-

nin iddia

ettigi gibi,

man, "Ozgur

bombalar ve kaos anlamina gelmez. Berk-

otmalisiniz," diyordu, "hi<;

memeli, size patronluk etmemeli,

sizi

kimse

soymamah

sizi kolelestir-

ya da size da-

yatmada buhmmamah." Berkman'a gore anar§ist komunizm, "gonullu komunizm, ozgur tercihten kaynaklanan komunizm" anlamina gelir. 42

En

ilginc gorusleri,

"Komunist Anarsizm Ya^ayacak mi?"

bolumde yer ahr. Burada, tembel kisinin "yanlis yerdeki dogra adam" oldugunu soyler ve ozgiirlugun pratikte cesitlilik baslikh

anlamina geldigini one surer. Aracdara gelince, Berkman, anartoplumsal eylemcilerden daha fazla siddet tekeline

§istlerin oteki

sahip olmadiklanna i$aret eder. Bireysel siddet eylemleri teori-

den £ok

ki^isel

silahrdir.'* 3

mizacin bir ifadesidir; "cahilin ydntemi", "zayifm

Ashnda "Devrim Savunusu" baslikh bolumde, Berk-

man, karsidevrimcilerin ezilmesine ve likle kar§i cikar;

olan en

iyi

ozgurluk ve

esitligi

savunma oldugunu one

42

Age,

s.

8, 2, 11.

43

Age,

s,

20, 8.

terorize edilmesine ozel-

hayata gecirmenin

surer.

mumkun

24

Emma

Goldman: En Tehlikeli

Kadm

Goldman, dusuniir olmaktan cok eylemciydi. Bununla birlikte, sadece Godwin'in ve Bakunin'in eserlerinde tistii kapah

Emma

bicimde gecen bir feminist boyut katarak anarsist teoriye kalici bir katkida bulundu. Kadimn tabi olmasinin psikolojik boyutu-

nu vurgulamakla kalmayarak, kisbel bireycilik ile iktisadi komunizmin yaratici bir sentezini yapti, Anar$izmin sozcusu, ajitakontroliinun oncusii, Bolsevizmin elestirmeni ve Ispanyol devriminin sozcusu olarak, zamanimn en tehlikeli kadmlanndan biri olarak goruldu. Yildizt ohimunden sonra da partor,

dogum

lamaya devam

etti.

Goldman 1869'da Rusya'da

bir

Yahudi gettosunda dunyaya

ikinci evhliginden olan istenmeyen bir ?ocuktu.

geldi.

Babasimn

Anne

ve babasimn ku?iik bir han islettigi uzak Popelan

koyunde

Daha sonra hep bir isyan duygusu yasadigint hissetti. Kuciik bir kizken bir hizmetkann kamcilanmasi karsisinda icgudusel bir lepki duydu ve bir Yahudinin Yahudi olmayan biriyle ask yasamasmin bir gunah olarak gorulmesi karsisinda sok ge-

buyudii.

cirdi.

1882'de,

Emma

on

tie

Yahudi mahallesine tasmdi.

yasmdayken II.

aile St.

Petersburg'un

Alexander'in oldurulmesinden

hemen sonra yogun bir siyasal baski hudi toplulugu bir pogrom dalgasiyta

yasandi ve Rusya'daki Yakarsilasti.

Bu arada agir bir

Ana>$iz>nin Tarihi

554

iktisadi kriz yasaniyordu. Ailenin

sadece aid ay

devam

di ve bir fabrikada

is

edebildigi

yoksullugu yirzunden

Emma

Petersburg'daki okuldan ayril-

St.

buldu.

Emma,

Radikal ogrencilerk tampan

Turgenyev'in Babalar

okudu, "herhangi bir otorkenin onunde bas egmeyen, ne kadar saygin olursa olsun higbir inane ilkesini ve Ogullar'mi (1862)

benimsemeyen

biri"

sim

tammindan etkilendi. NikoYapmah? (1863) romanimn bir ntisha-

olarak nihilist

lay Cemisevski'rtin Nasil

baktmindan daha da onemli nihilizmi benimser ve rahatca kuruldugu bir dunyada

ele gecirmesi, sonraki gelisimi

Romanin kadin kahramani Vera

oldu,

cinsiyetler arasindaki iliskilerin

yasar, her seyi arastinr ve kooperatif bir tste cahsir. Kitap, sade-

Goldman'm sonraki anarsizmini bir embriyo halinde sunmakla kaimadi, kendi hayaiim kurma kararhhgmi da giiclendirce

di.i

Ne

yazik ki babasi buttin bunlan anlayacak

biri degildi. Ti-

pik bir patriyark olan baba, cocukiuk doneminde Emma'nin

"kabusu" oldu. 2

Onu ezmek

sinda evlendirmeye kalkisti,

icin

kamciyla dovdu ve on bes yaevlenmeyi reddedip okumak

Emma

istedigini soylediginde, su karsihgi verdi: "Kizlann

mesi gerekmez! Bir Yahudi k)2inm bilmesi gereken,

cok sey

bil-

gefiilte usulii

bahk pisirmek, eriste kesmek ve erkegine bir suru cocuk dogurmaktan ibarettir." 3 Sonunda aile bu zor cocugun Amerika'ya gkmesine razi oldu. Emma, uvey kiz kardesiyk birlikte, Rochester'da yasayan oteki uvey kiz kardesinin yanma gitti. Emma, hicbir baglantisi olmayan bir Rus Yahudisi olarak Amerika cennetinin yoksullar icin bir yerytizu cehennemi oldu-

gunu

kisa surede anladi,

kotii semtlerde edindi.

luklar adakt

Gercek egkiminj,

Hie kuskusuz bu

terzifikle gecindigi

ilk yittarda

yasadigi zor-

duygusunu guclendirdi ve ona tutkulu

bir ozgurliik

aski astladi.

Goldman'i Amerika'da anarsizme yoneken, 1886'da Chicago'da yasanan Haymarket

Meydam

keydi. Isciler sekiz saatlik

is

bunun

Hemen

1

icine

bomba

atildi.

Bkx. Richard Drinnon, Rebel

trajedisini izleyen biiyuk of-

giinu icin yuriirkrken bir polis gru-

in

ardindan

Paradise

don

anarsist asilarak

A Biography

tij

Emma

Goldman,

University of Chicago Press, Chicago, 1982, s 910.

2

Ahnti, Alix Kales Shulman, "Introduction", Red

House, 1979, 3

Age,

s. 10.

s.

6.

Emma

Spcaki. Wild wood

Emma idam

edildi.

Uydurma kannlam day;man

sinda soyle dedi: icin degil, anarsist lar di,

555

Goltimim. in Irhliltdi Kadin

yargic

mahkeme

sira-

"Haymarket boinbasmin saniklan oldugunuz

oldugunuz

icin

yargilamyorsunuz," 4 Bu clay-

sadece bir kusagin radikal vkdanini bieimlendirmekle kaimaGoldman'm derm bir don visum gecirmesi ne de yol acti. Idam

gtinu devrimci olmaya ve martirkrin ideallerini esinleyen her se-

ogrenmeye karar verdi. Emma Goldman, yirmi yasindayken yalntzhktan kurtulmak Rus gocmenden bosandt ve New York'a gitti, Oraevlendigi icin anarsist dergi Fvdhdt'm atesli edkoru Johann cikan Almanca da onun siddet iceren komunizm anlayisini beve ile tanisti Most nimsedi. Bir sure sonra anarsizm konusunda konferanslar vermeye basladi. Mosfun yikici olkesini giderek itici buhnaya basyi

ladi ve rakip

Alman

anarsist gazetesi Die Autonomie'yle ilgilendi.

Orada hemen anar^izmin en berrak dtisunuru olarak benimsedigi

Kropotkin'in yazilanyla karsdastt.

Goldman teoriyle fazla ugrasmadi. Serbest askla ilgili gorusuygun olarak, anarsist Alexander Berkman'in, ozyasam 6y-

lerine

kiisunde gecen ismiyle "Sa^a mn sevgilisi oldu. Bu, hayat boyu suren bir iliskinin baslangiciydi. Kiskanchgi, modasi gecmis bir onur ve sahiplik formu olarak reddettikr ve Fedya dedikleri sanatci yoldaslan

Modest

Stein

ile

birlikte uclii bir ili^ki

yasamaya

basladilar.

mucadelesini ikrletmck tcin bviyiik bir eykm yapmak Goldman, Berkman ile birlikte, 1892 Homestead celik grevi sirasinda Henry Clay Frtck'i oldurmeyi planladi. Silah satin almak icin gerekli paTayi kazanmak amaciyla On dordtincu Cadde'de fahiselik yapmaya karar verdiyse de bagaramadi ve sot^ci

isteyen

nunda

kiz kardesinden bore aldi.

Berkman, Frick'in burosuna girdi ve onu \ urdu. Fabrika mudiiru olmemis, sadece yaralanmisti. Berkman yirmi iki yil har

mahktim edilirken, Goldman suikast girisimini aciklamaya ve savunmaya gahgti. Durusma sadece anarsizmin siddet konusunda artan sohretini pekistirmekle kaimadi, Goldman'i da dikkati ceken bir kadin haline getirdi. Bundan sonra pis

cezasina

konferanslan sik sik yetkilikr tarahndan engellendi. Hararetli bir donemdi. Bir keresinde Most, Berkman'in eyleminin yanhs oldugumr soyledi, Goldman oylesine ofkelendi ki bir at kamcisi 4

Alinti,

New

Goldman, Avarchnm and Other

York, 1969,

s.

87.

Essays, der. Richard Drinnon, Dover,

Anar$izmin Tarihi

556

ahp onu dovmeye 1893'te

kalkisti.

Goldman

i§sizleri

"zor kullanarak"

ekmek almaya

tesvik ettigi iddiasiyla tutuklandi ve Blackwell Adasi'nda bir yil

hapis

yatti,

Mahkemede

Bolge Savci Yardimcisi ona inanclan

hakkinda sorular sordu: Tann'ya inamyor musunuz, Bayan Goldman? Hayir efendim, inanmiyorum,

Yeryuziinde yasalanni kabul ettigmiz herhangi bir

hukumet var

mi? Hayir efendim, hepsi halka karsidir.

Yasalanndan hoslanmiyorsaniz, bu ulkeyi neden terk etmiyorsunuz?

Nereye gideyim? Yeryuzunun her yerinde yasalar yoksullara

karsi.

Bana cennete de gidemeyecegitni soyluyorlar. Ben de gitmek

iste-

tniyorum zaten. 5

Verdigi yanitlar kendisini jtiriye begendirmek gibi bir niyet

unlu

oldugunu gordu. Adi

biri

"Kizil

Emma"ya

ta§i-

Emma

birden

cikti, tin

kazan-

madigini gosteriyordu, Serbest birakildiktan sonra

serbest a§k, ateizm ve devrim savunusuyla korku yaratti.

di,

Ele§tirmenlerini caydirmak igin fazla ugrasmadi. 1897'de Labour Leoder'in editorii kendisine ozgur

toplumdan ne anladigini sordugu zaman su karsihgi verdi; "O toplumun insanlanna bir program hazirlamak icin fazla anarsistim ben; aslinda bu tiirden onemsiz aynntilarla kendimi sikmtiya sokmam. Butun istedigim, kendim ve ba§kalan igin mtikemmel ve simrsiz bir oz-

ozgurluk, gurluk." 6

Gene Polonyali gocmen Czolgosz 1901'de Balkan McKinoldtirdugunde, onu Goldman'in kiskirttigi soylendi, lli§kiyi reddetmesine ragmen, savunmasiz katile duydugu sempati onu ley'i

kamuoyu nezdinde ardmdan

da ha da tehlikeli

biri

haline getirdi. Olayin

anarsistlere yapilan baskilar 1906'ya kadar

tinin disinda

kamu

haya-

kalmasina neden oldu.

Bu tarihten sonra Berkman tie birlikte ayhk Mother Earth'* cikarmaya ba$tadi. Walt Whitman'dan esinlenilerek dergiye verilen ilk isim "Acik Yol" idi. Mother Earth (Toprak Ana) ismi daha 5

Red

6

Age,

Emma Speaki, s. s.

102.

60.

Goldman;

Eraraii

uygundu, bereketin lannyla zelligini

t.n Tt'hlikell

ilgisi

557

Kadin

olmadigini ve ozgiirlugun gu-

vurguluyordu. Sayfalannda sadece anarsist

fikirler tarti-

Hauplmann, Thoreau, Nietzsche ve Wilde gibi yazarlar Amerikah okurlara tanitthyordu. Goldman'in yazma ve editoryal etkinlikleri, konferans turSiltmyor, Ibsen, Strinberg,

lan duzenlemesine engel olmadi. Polisin ve militan gruplarm

susturma cabalanna ragmen Goldman, Amerikan tarihtnin en manyetik ve havai hatiplerinden biri oldu, 1910'da, en teorik eseri ler)

Anarchism and Other Essays (Anarsizm ve Oteki Denemeciktiginda, bir konferans turu diizenledi ve 37 kentte 120

konu^ma yaparak 25 000

kisiye hitap

etti.

Drama konferanslan

1914'te The Social Significance of the Modern Drama (Modern Dramanin Toplumsal Anlami) bashgiyla yayvmlandi. Dramayi

sadece radikal diiguncenin yaydmasini saglayan olarak gormekle,

Hauptmann

gticlii

bir ara<;

ve lbs en' in eserlerini ovmekle kal-

madi, ozgurluk mticadelesine kahci bir estetik boyut da kazandirdi.

Kelebek

gozltiklti

bu kucuk

anar$istin, yasa,

hukumet

ve

miilkiyet felaketine acikca saldtrdigi icin sik stk yetkililerin eline

dtismesi surpriz sayilmaz. tigi icin

Dogum

ikinci kez hapse atildi,

kontroluyle

ilgili

yayin dagit-

ancak en uzun cezayi Askerlik

Karsiti Liga'nin kurulus, faaliyetlerine katddigt ve Birinci Dtinya

Berkman ile birhkkomplo kurmaktan Bunun ardmdan Amerikan

Savasi'na karsi yuruyus duzenledigi ichi aldi. te

1917'de zorunlu askerligi engellemek icin

tutuklandi ve

iki

yda mahktim

edildi.

yurttashgtndan cikanldi ve 1919'da oteki istenmeyen "Kizillar"la birlikte

Rusya'ya iade edildi. Goldman'in iadesine karar veren

mahkemenin baskani J. Edgar Hoover, onun "Amerika'nin en tehlikeli kadmlanndan biri" oldugunu soyledi. Olkesine donecegi ve Amerika'dayken "dunyamn vaadi ve umudu" olarak ovdugti Rus Devrimi'ne birinci elden tanik olaca7 Onceleri gi icin butun bu olanlar Goldman'i fazla etkilemedi. Marksist merkeziyetcilige ve Devletcilige duydugu tepkiyi devrim ugruna basttrdi ve Bolseviklerle cahsmaya basladi. Kisa sure icinde serbest konusmamn engellenmesi ve Komtinist Parti uyelerinin yararlandiklan ozel ayricahklar yuztinden dus,

ugradi. Devrim

arsivleri icin beige

toplamak

Vizere

kinkligma

Berkman

ile

birlikte biitun ulkeyi dolasti ve artan burokrasi, siyasal baskilar 7

Agf,

s.

332.

Anar$izmin Tarihi

558 ve zorurdu

emek karsismda dehsete kapikh.

Kronstad ayaklanmasi onlar icin bir kopus noktasi oldu.

Mart 1921'de Petrograd'da Kronstad denizctlerinin destekledigi bir dizi grev gercekle§tirildi. Isci ve denizcilerin talepleri arasm-

mik tarda

da, herkese esit

du,

Ayaklanma

lince,

tayin verilmesi, Sol gruplara ifade 6z-

taninmast ve Sovyetler icin secim yapilmasi yer ahyor-

gtirltigu

Goldman

Tro<;ki ve Kizil

Ordu taratindan amansizca

ezi-

ve Berkman artik Rusya'da kalamayacaklanni an-

Bolsevik Devlet'in zaferinin Devrim'in yenilgisi anlamina

ladilar.

geldigini gorduler.

Arahk 1821'de pasaport cikanp Avrupa'ya

git-

tiler,

Goldman, Rusya'da

gecirdigi iki yih

My

Disillusionment in

Russia (Rusya'daki Diis Kinkhgim, 1923) ve ardindan gelen

My

Further Disillusionment in Russia (Rusya'daki Biiyuk Dus kink-

hgim, 1924) bashkh iki kitapta anlattt. Dokunakh degerlendirmesinde, Lenin'le yaptigi bir gorusme sirasinda Yeni Ekonomik

konusunu

Politika

nasil

acmaya

mis siyasal Devlet'in Lenin bir tann"

rim'in

ilk

oldugunu

icin,

cahstigini,

ancak "merkeziles-

ugruna her seyin leda edildigi

kisa sure iginde anladigim betimler. Dev-

gunlerinde liberter itkenin guqlu oldugunu, ancak

Marksizm'in "fanatik hukUmetciligi" ve "proletarya diktatorlUgu" anlayi§i yiizUnden basansizhga ugradigim

daha sonra Boh>evizmin pratikie gontillu degil, "baskici Devlet

bir

anlatir. s

Goldman komunizm formu

Komunizmi" oldugunu one

siirdu. 9 Ulusal-

lastinhrus ekonomisi, kati merkezi planlamasi, ucret sistemi, nif

ayrimlan ve ayncahklan, genis burokrasisi, basal ve

Komunist

Partiyle,

si-

dislayici

bu sistemin Devlet kapitalizminden pek

farki

yoktu, Stalin'in diktatorlugunUn Car'inkinden daha mutlak oldu-

gunu da one

stirdu.

Rusya'dan aynlan

Goldman

ve Berkman'in Amerika'ya don-

melerine izin verilmedi. Berkman Fransa'ya, re'ye yerlesti. Burada, Rusya'daki

Goldman

Dus Kinfcligim'a

giris

ise tngilte-

yazan Re-

becca West tarafmdan desteklendi, ancak mesaji kimse

hndan benimsenmedigi

icin

kamuoyunun

dikaller arasinda Bolsevikleri suclayan

ilgisini

tara-

cekemedi. Ra-

neredeyse tek

kisb/di,

Bertrand Russell 1924'te Rebecca West ve baskalannca konusma

yapmak

tizere davet edilen

Age.

s.

242, 346.

Age,

s.

360,

Goldman'm

biiyuk bir coskuyla karsi-

Emma

Goldman: EnTeklikeli Kadm

559

ancak Bolsevikleri agir bi^imde elesiirdikicn sonra bir

landigini,

oliim sessizligi icinde yerine oturdugunu haiirhyordu. Konfe-

ranslarma duyulan

giderek azaldi. Hatia Rus dramacilari

ilgi

tizerine yazdigi zengin bir

Goldman'm

1925'te tisjtirmis

Welshli bir yash

mesi icin ona evlenme onerisini kabul

etti.

metni yayrmlatacak kitnse bulamadi.

sinir disi edilebilecegini isiicn, kendini ye-

maden

teklif etti.

Sonunda

i^cisi, tngiliz

Goldman, bu

valanda§i olabil"lath

dayamsma"

Ingiliz pasaportuyla Fransa ve

nada seyahatine ^lkmayi basardi. 1934'te konferans turu yapmasina izin

Ka-

Birlesik Devletler'de bir

verildi.

yasadigi en buyuk deneyim oldu, Berkman'in 1936'da intihar etmesi ve fasizmin yiikseli$iyle sarsilan Goldman, Ispanya'da cumhuriyetcilerin Fran-

Ispanyol devrimi, yashhk

doneminde

co'ya direnrsini haber aldigmda biiyuk bir sevinc duydu. Eylul

\936'da, altmis yedi yasinda, mucadeleye katilmak icin Barcelona'ya

gitti.

Anarsizm sonunda safer kazanacakti. Liberter Genc-

duzenledigi

lik'in

bir

toplanttda soyle

anarsizmin kaosu simgeledigi

konustu:

[gorusunu]

"Devriminiz

ebediyen yok ede-

cek." 10 Anarsist CNT-FAI'yle (Confederacion National del Tra-

bajo -Ulusal

Konfederasyonu; ve Federacion Anarquista

Isci

Iberica -Iberya Anarsist

Federasyonu)

birlikte ^ah^tr, bir keresin-

on bin ki^ilik bir kitle onu dinlearaya geldi ve Goldman onlara, "bOtiin diinyayi ayornek" olduklanni soyledi. 11 CNT-A1T-FA1 Bulte-

de, sendikah i^gilerden olu^an

inek icin bir dinlatan bir

ni'niu tngilizce baskismi yapti ve

vunma

onlarm davasmi Briianya'da

sa-

gorevini ustlendi.

Ancak yukselen devrim umutlan bir kez daha paramparca oldu Goldman, CNT-FAl'li anarsistlerin 1937'de koalisyon hiikiimetini' katilmalanni, giderek gisclenen komunisslere sava^ faaliyeiinin

madi.

daha

iyi

yiirutulebilmesi igin taviz vermelerini onayla-

Butun bunlarm anarsist harekete onanlmasi imkansiz

bicimde zarar verecegini dogru olarak gordu. Toplumsal devrim Franco 'ya karsi verilen savasla eszamanh yiirutulmeliydi.

Goldman

Ne

var

yoldaslannm hiikumete

katilarak ve milita-

rizasyonu kabul ederek yaptiklan uzlasmayi

tnahkum edemeye-

ki

anarsist

cegini hissetti, liik

cunku o

sirada tek alternation konuinisi diktator-

oldugunu dtisiinuyordu.

10

Age,

II

Dnnuori; Rebei

!j,

M'.i jn Paradiit,

;>.

302

Anar$izmin Tarihi

560

1937'de Paris'te toplanan Uluslararasi

Isci Birligi

Kongresin-

Ispanya'nm "yanan ev"iyle dayamsmaya adeta ara verildigini ve bunun "yanan bedenler"e elestirt "asidi" dokmek i?in yapildide,

gtni ilan

etti.

n

Bir yil sonra

Vernon Richards'a suntan

yazdi:

tspanyol yoldaslartmizin yaptiklannin buyiik kismini onaylama-

sam

yanmda

da, onLarin

biitiin

dunyaya

bir kismi tarafindart

yer aldim,

kahramanca

karst

cunku

sirtlanrn

duvara vermis

savasiyorlar, kendi yoldaslarimn

yanks anlasthyorlar ve her kotnunist Orgutun

yam sira iscjlerin de ihanetine ugruyorlardt. Gelecegin tarihcilerinin CNT-FA1 if in verecekleri hukiim ne olursa olsun, insanianmizin iki buyiik eykmint, iktidara geldiklerinde diktat6rluk kurtnayi reddettiklerini,

Fasizme karsi

etmek zorunda

kalacaklardir. 13

ilk

kez onlarm baska Idirdtgint kabul

Ispanya'da Franco'nun zaferi ve fagizmin butnn Avrupa'ya yayitmasi karsisinda derin bir iizuntuye kapdmasina ragmen Gold-

man anarsist ilkelerinden taviz vermeyi reddetti, munden hemen once sunlan yazdi: "Parlamemer

1940'ta, olu-

rejimlere ve

sozde siyasal demokrasiye ne kadar karsiysam, diktatorluge ve fasizme de o kadar karstyim," 14 Anar§izmi "en giizel ve pratik felsefe" olarak

gormeye devam

etti

ve guniin birinde galip gele-

cegine hep inandi. 15

Emma Goldman 1940'ta Toromo'da felg ge?irdi ve lie ay sonra oldu. Cesedinin Amerika'ya getiriierek Chicago'daki bir mezarliga gomulmesine sonunda izin verildi. Gomiildugu yer, elli

yil

once kaderin hayat

lerinin

mezanndan

fazla

cizgisini degistirdtgi

Haymarkei martir-

uzakta degildi.

Felsefe

Her seyden once bir eylemci olan Goldman ozgun ve ikna edici anarsizm anlayisi gelistirdk Kendi metafiziginde tarn bir ate-

bir

ist idi

ve Kilisenin Devlet kadar baskici otdugunu du^iinuyordu.

12

Goldman, "Address" (1937), Red Emma Speahs,

13

Goldman 'dan Veio

14

Goldman, "The

1970,

ahs,

15

s.

s.

Richards'a,

op.

ril, s.

385.

10 Eylul 1938, Anarchy 114, Agustos,

246. Individual, Society

and ihe

87.

"Was My

Life

Worth

Living?",

s.

392,

Slate" (1940),

Red

tmma

5pe-

Emma

Goldman: En Tddifeli

'561

KdcJui

Bakunin gibi, dinin dogal fenomenleri kendi zihnimizdc cozme yetenegme sahip olamayisimtzdan kaynak[andij;iHa vr Kilisenin daima "ilerlemenin onunde buyuk bir engtl" okluguna inandi, Hiristiyanliga gelince, lsa'mn zayif olani yiiceltmesi vc peygamberlerin yasasim yerine getirme kararhligi, "kolelcrirt terbiyesi-

toplumunun surmesine hayranhk verici bicimde uyarlanmts"tir. Goldman, Nietzsche'yi andiran bir yaklasimla su sonuca vardi: "Ateizm, tannlan inkar ederken, ayni zamanda insanin ve ins an araciligiyla hayat a, amaca ve guzellige verilen ne, kole

sonsuz onayin en

giiclu

bicimde kabuludur." 16

Goldman, anar^izmi, "insan

yapisi yasalarla

ozgurluk temelinde yeni bir toplumsal duzenin

stmrlanmamis butun

felsefesi;

hiikumet bicimlerinin siddete dayandigini ve bu nedenle gereksiz oldugu kadar yanks ve zararh oldugunu kabul eden bir teori" olarak lanimladt. Anarsizmin uygulanamaz oldugu, yikirn ve §iddete dayandtgi itirazlarmi birtunuyle reddetti. Tarn aksine, anar-

sizmin, "insana benlik bilinci kazandiran; Tanrimn, Devlet'in ve

toplumun var olmadigini iddia eden yegane felsefe" olduguna inandi. Ashnda anarsizm din ve muikiyet "hayaletler"i karstsinbtiytik bir fcurtancidir. Aynca yasalan yapan ve uygulayan hiikumet gereksizdir, cunkii "su?, yanhs. yonlendirihnis enerji-

da

bir sey degiidir" ve hapishane, sadece

den baska

toplum

karsiti

17 varhklar yaratan bir toplumsal sug ve hyaskodur.

Bunlann

hicbiri

ozgun goru^ler

degiidir.

Ancak Goldman'm

en carpici katkisi bireycilik savunusuydu. Ozgurluk mucadelesinde Stirner ve Nietzsche'yi mtittefik olarak gdrdu ve "eger top-

lum

ozgiir olacaksa, bireyleri kurtararak olacak" goru^iinu be-

kadm

nimsedi. Bir

olarak, ortalama Amerikalinin hosgoriisuz-

lugunti ve onyargdarim dolaysiz bicimde yasamis ve nihayet "yaratici bir

18 Ayni zaetken olarak kitle" yaklasimini reddetmisti.

kitlelerinin liderlere baglanmaya ve otoritenin boyun egmeye hazir oldugunu da gayet iyi biliyordu: onunde

manda halk

bu dehsei

verici islerden bizzat kitle soruraludur, Efendisine bag-

kamgiyi sever ve kapitatist otoritenin ya da bir baska ^urii-

lanir,

mus kurumun 16

"What

1

kutsalligma karji bir protesto sesi yukseldiginde,

Believe" (1908), age,

s.

42; "The Failure ol Christianity", age,

187; "The Philosophy of Atheism", op. 17

"Anarchism", Anarchism,

18

Onsoz,

age.

s.

44, 45.

s.

50, ">2, 59.

ci(, s.

202

s.

Anar$izmin Tarihi

562

Carmiha

Geriti! diye ilk

haykiran odur.

reyin serbest geiisimi, ozgur bir

otorite, baski ve bagimhliktir kitlelere

Ne

var ki Goldman'a

demek

elitist

...

Evet, ozgiiduk ya da bi-

toplumun dogu$u

degil,

ancak

dayanan. 19

yamltici olur. Cagda$lannrn

devrimci potansiyelini gercekci bicimde degerlendirmesme ragmen, biitun insanlann nihai otarak kendi zincirlerinden kurtulabilecek ve tarn bir gelisime ulasacak yetenekte olduklanna her inandi. Insan dogasmda bunu engeLleyecek bir sey yoktu

zaman

ve "ozguriuk aski evrensel bir ozellik"

idi. 20

Gene Goldman, gtldi.

Stirner'den esinlenmis olsa da bir egoist degore anarsizm, "bireyin egemenligi"ni savunan bir fe'l-

Ona

ama ayni zamanda bir "toplumsal uyum" teorisiGoldman, en onemli anarsist ideal oian komunal bireyselligi gerceklestirmeye causa. En cok okunan, "Neye Inamyorum" (1908) bashkh denemesinde, anarsizmin bir "organik gelisim teorisi" oldugunu savundu. "Nesneler uzerinde hakimiyet" sefe olabilir, dir. 21

anlamindaki mulkiyeti reddederek, ozgur pilarda gevsek bicimde bir araya gelmis

isin

ancak "federe yagruplarm, ko-

uretici

munlerin ve toplumlann goniillu isbirligini temel alart, sonunda dayamsmasiyla ozgur komtinizme dogru gelisecek olan bir toplum"da mumkun oldugunu one surer. 22 cikarlar

Fransiz sendi kalis tlerle tamsuginda, o donemde ucret sistemini yikmak, merkezi Devlet'in yerine "ozgur, federe isci grupla-

n"m si"

gectrmek isteyen sendikacihgi, "Anarsizm'in

olarak gordu, 23 Ayni

zamanda

Franstz

Isci

iktisadi ifade-

Odalart'nin egitim

cahsmalanni ovdu ve onlann, dogrudan cyEem, endiistriyel sabotaj

ve genel grev yontemlerini onayladi.

Yayimlanmis son denemesinde "Toplumda Bireyin Yeri" (1940) sorununa dondu. "Hayattaki esas gercekJik bireydir" gorusiinu bir kez daha tekrarladi ve hukumeti, ozellikle iktidan genisletmeye ve surdurmeye cahstigi,

ama ayni zamanda bireye yaduydugu ve ondan korktugu icin elestirdi, Kamuoyunun sakatlayici etkisinin farkmda olan Goldman, "birepisal bir giivensizHk

yi

en cok rahatsiz eden yerlesik otoriteden cok, coplumsal biror-

19

"Minorities versus Majorities", age,

20

"Was My

21

"Anarchism", Anarchism,

s.

22

"What

Red

23

"

I

Life

Worth

Living?", Rfd

Believe" (1908),

77-8.

Speaks,

s.

393.

67.

Emma Speaks, s. 35, 36. 1 9 B) Red Em m a 5pe ah,

Syndi c a lism Theory and P ract ce " :

s.

Emma

i

(

,

s.

68

Emma

Goldman- in IMikeii

563

Kadm

Dnima hayranhk duydugu Oscar o da gercek uygarhgm, k isin in "bireyselligi" ile "mu-

neklik ve aymhktir" diyordu

Wilde

gibi,

dahaleci ve baskici otorite taraluidun engellenmeden var olma,

buyume dzgurlugunun olcusu"ne bagh oldugunu savundu. Ayni zamanda, karsihkli yardi miasma ve gonullu isbirli-

gelisme ve

haginin turlerin evrimini sagladigi ve "ozgur birey ve birlikte konusunda yaratilabilecegi $ekilde bu ancak temelinin yat"tn

Kropotkin'i

izledi.

24

Bu nedenle Goldman'in

bireyciligi

baskalan

pahasina isleyen kabalasunlmis bir bireycilik degildi. Goldman, Amerikan Sag't kadar Amerikan Solu'na karsi da hareketin "uzucu sertti. Birinci Dtinya Savasi'ndan once radikal bozulbir kaos... ne tadi ne de karaktert olan bir tur entelektuel habasarryi dissal ideale, Rahati diisundu. oldugunu icinde ma" yatin canb sorunlarma tercih

eden "entelektuel proleterler"e de

konular uzerinde cahsmak icin bireyci sosyalistleraraya gelirken, her "sacma onyargi"yi fazla nazik bir sik le sik karstladigi ve Devlet'i ele gecirme araci olarak siyasetin "engebeli 25 Belirli catti.

yolu"nu

Amerikan

izledigi icin

Sosyalist Partisi"ne saldirdi: "Ik-

gucune bir kez tisadi diktatorluk Devlet'in mevcut ustun siyasal eklendiginde,

cok

onun demir cemberi bugiinun kapitalizminden

26 iscderin etine gomiilecektir."

Genelde Marksizm'e gelince, Goldman, Birinci Enternasyoguclu bir nal'in Marx ile Bakunin arasinda ya$adigi boliinmeyi bicimde

hissetti.

Aynca Marx'in

si,

tarihsel maddeciligini,

"insan

icin elestirdi. Insanhgin yenilenme-

unsuru"nu gozden kacirdigi

"bir idealin esinleyen ve enerji veren

gucu"nu gerektiriyordu.

Sinif bilinci, siyasal

Marx bunu anlayamamisti.

arenada degil,

ancak mevcut sistemi ytkma cabasi icinde aciga ctkan 27 lar dayanismasi"yla ifade edilebilirdi. etkileyici bir kiilturunu ve toplumunu Kendi

bir "cikar-

dille elestiren

programlarmi reddeden Goldman, "geledemirden bir program ya da yontem" dayatmayi red-

ve oteki sosyalistlerin

cege iliskin detti...

"Benim anlayisima gore anarsizm, gelecek kusaklan, ken-

di ozel ststemlerini kendi ihtiyaclanyla

konusunda

ozgtir birakir."

28

24

"The Place of the Individual

25

Red

26 27

"Socialism:

Age,

28

"Preface", Anarch isin,

Emma Speaks, s.

s,

Caught

65,

1

Baztlan

100, 84,

43

icinde gelistirme

teorik zayifltk olarak

in Society" (1940), op. at,

76.

in a Political Trap"

s

uyum

bunu

,

op

at, 79.

s.

90, 93, 97, 95.

564

Anar$iztnin Jariki

gorse de, bu yaklasimlar di.

Ona

goriisleriyle

toplumda insanlann kendi hayatlanni etmek imkansizdir,

ozgitr bir

mek

Goldman'm

uyum

icindey-

gore, gecmis ya da bugtin gelecegi belirlememelidir ve nasil duzenle-

isteyeceklerini hayal

Goldman,

toplumu ve dOnusmus bir insanligi gercekkonusunda biraz kararsizdir. Baslangicta birey-

ozgiir

lestirecek araclar

eylemlerinin gerekliligini kabul etti ve Berkman'i suikast girisiminde desteklemekle kalmadi, McKinley'i oldurdugii icin ottime mahkum edikn Czolgosz'u da savundu. sel siyasal siddet

$iddet iceren protestolarda bulunan insanlar vahsi ve kalpsiz canavarlar degildir, onlan, "toplumsal suclanmizin bedeli"ni ode-

meye leri

zorlayan, "cevrelerindeki yanh§a ve adaletsizlige gosterdik-

asm duyarhk" tir,

diyordu.

M

Sermaye ve hiikumetin toptan

siddetiyle kryaslandiginda, siyasal siddet eylemleri okyanusta bir

damladan ibarettir. Ashnda, "bu turden eylemlere yol acan, o korkunc esitsizltk ve buyUk siyasal adaletsizlik"tir. 30 Ancak hayatinm ortalanna dogru, Berkman ile Czolgosz'u yanlis bir protestoda bulunan kurbanlar olarak gormeye ba§ladi. Ancak ontan ne unuttu ne de

mahkum

etti.

Goldman'a gore, ozellikle yurtseverlik ve militarizmden otusan ikiz kotulugun mihraki olarak Devlet toplumumuzdaki siddet in en buyuk kaynagidir. "Yurtseverlik ozgurluge yonettilmis bir tehdittir, militarizmi atesler; yerini, evrensel erkek ve kiz kar-

deslige btrakmaltdir" bi, askeri

.

Militarizme toptan karsiydt ve Tolstoy gi-

profesyonel bir katil -"iistlerinin sogukkanli, mekanik

ve itaatkar bir araci"- olarak goruyordu. 31 Sinif savasi ve sahte degerlerle kotti kurumlara karsi savasmak mesruyken,

arasinda savasa hazirlanmak dur. 32

Temmuz

"Evrensel

De vie tier

Katliama Giden Yol"

1917'de askerlige karsi faaliyetlerde bulunmak-

tan yargilamrken dedigi gibi: "En dipteki bireysel §iddeti yaratan,

en tepedeki orgiitlu siddettir." 33

Goldman, Amerika'da yasarken Devlet'i ve kapitalizmi ytkicin kolektif siddeti savundu ve sinif savasi, dogrudan eylem ve endustriyel sabotajt onayladi. Ancak 1920 ve 1921'de Rusya'da yasadigi deneyimin ardindan farkh dusunmeye basladi.

mak

29

"The Psychology of

30

"What

31

Age.s. 38.

32

"Preparedness: The Road to Universal Slaughter" (1915), op. at,

33

"Address

1

Believe"

,

Political Violence", op.

Red

Emma Speaks, s,

to the Jury", op.

til, s.

301.

tit, s.

80.

45.

s.

301

Emma Savasta

savunma

Goldman: En TMikeli Kmini

365

araci olarak siddet kullanm;ik hit mviIii,

Bolseviklerin yapttgi gibi terorizmi kurumsallasiinn:ik farklt bir seydir:

"Bu turden terorizm, karsidcvi

ancak

tamamen

inn* yol acar ve

bizatihi kar^tdevrim haline gelir." Rusya'da Komtinisl Partisi'nin

basat slogani artik suydu:

"AMAG ARACLAR1

RIR." 34 Ashnda, Rusya'da kaldiktan sonra

11AKLI G1KAGoldman, yontemler

ve araclarm nihai hedeften aynlamayacagim soylemeye basladi.

bu yakla§im, liberter amaclara ulasmak icin kullaaraclannin kuskulu oldugunu ortaya koyar. butun siddet ntlan Devrim sadece insan hayatinm kutsalhgint degil, deToplumsal Pratikte

gerlerin temel bir degisim gecirmesini de amaclar; dissal toplumsal iliskilerin

yam

stra

kendi ahlaki degerlerimizin de

degisim gecirmesini gerektirir.

yazdi: "hayatta bir sey ogrendiysem, o da

herhangi

icsel bir

1923'te bir arkadasma sunlan

bir seyi belirlemek kesinlikle

sudur

mumkiin

ki, silah

zoruyia

degildir," 35 Bes

yd sonra Berkman'a, "her seyi yikan siddetli bir patlama" olarak devrim fikrinden vazgecme vaktinin geldigini ve tek secenegin terorizmi benimseyip Bolsevik olmak ya da Tolstoycu olmaktan ibaret oldugunu yazdi. 36 Ancak Goldman devrim fikrinden as la vazgecmedi. Ispanyol devrimi patlak verdiginde cumhuriyetci

hukumette leri

yapan anarsistsavasm o lagan us tu

sosyalistler ve komunistlerle isbirligi

mahkum

etmeyi reddetmekle kalmadi,

kosullannda askeri egitimi de hosgoruyle

ic

karsiladi,

Genelde Goldman, toplumu yeniden insa etmek icin basvurutacak en onemli yolun, ornek vermek ve egitim oldugunu dugiindu. Ornegt, "kabul edilen bir gercegi, sadece teorilestirmekle

yeiinmemek, hayatin icinde yasamak" olarak tammladi. 37 ciltlik

diirust ve icten otobiyografisini, Living

My

Lije\ (1931)

Iki

bu

amacla yazdi. Egittm alamnda Modern Okul Hareketi'ne kattldi;

New Jer-

sey Stelton'daki ve Manhattan'daki anarsist topluluklar icinde egitim hareketinin

olusmasma

Faure ve 1909'da idami

bu

yardimct oldu. Fransiz Sebastian

liberal cevrelerin uluslararasi tepkisine

neden olan Ispanyol Francisco Ferrer'in okullanndan esinlendi, Goldman mevcut okullan genckrin zihinlerini zorla besleyerek 34

My

35

Ahnti, Shulman, age,

36

Goldman'dan Berkman'a, 3

Disillusionment in Russia, s.

267.

37

ited

Emma Speaks, s.

46.

s.

207, 355.

207.

Temmuz

1928, Drinnoii, Rebel in Paradise,

s.

Anarf izmin Tarihi

566

onlan mutlak birorneklige alisiiran kurumlar olarak gordu. Ote yanda liberter Modern Okul'un toplumsal amaci, "bireyin toplumsal bir varlik haline gelebilmesi icin onun ki§isel ozelliklerini ve serbest oyun araciligiyla geliscirmek" tdi. 38

bilgi

Bu amaca ula^mak

icin hicbir kural ya

da diizenleme olma-

tnahydi. Egitimciler cocugu kendisini serbestce ifade etmeye,

kendi goruslerini olusturmaya ve ilgi alanlarim beiirlemeye te$vik etmeliydiler. "Insan ahlaki bir yaratik olmaktan cok cinsel bir yaratik"

oldugu

icin, cinselligin

hayatta ne kadar onemli ve

guzel bir rol oynadigmi gostermek amaciyla cocuklara cinset egitim verilmeliydi. 39 Ancak Goldman, cocugun icsel egilimlerinin "serbestce gelismesi"ni isterken,

tamamen kendiliginden bir

ogretmenin

Godwin ve

Ferrer gibi egitimin

olabilecegi bir donetni ongormedi. lyi

inanmaya devam etti: "Kil heycocuk da ogretmen icin odur," 40

yaratici giicune

keltiras icin neyse,

Cinsel Siyaset

Goldman'm hukumet, devrim ve

man

egitim uzerine gdriisleri her za-

actk ve sezgili oldu, ancak anarsist teoriye en onemli katkisi

ona feminist bir boyut kazandirmasiydi. Yasadigi ddnemde kadinlann statusu ve kosullan onu ozellikle ofkelendiriyordu ve soziinu sakinmadan ifade ettigi gorusleri kotu $6hretinin daha

da artmasma neden oldu. Cinsiyetler arasindaki

kum stiren

cifte

iliskilerde hti-

standarttan nefret ediyordu. Dogat durtuleri asa-

gilayan ve kiilturu baski altma alan "Puritenizmin Ikiyuzliilii-

gu"ne ucuz

is

saldirdi. Kadintara cinsellik nesneleri,

giicu olarak davranan

mevcut

ureme

araclart ve

sis tern e karsi cikti.

Fahise-

kadin somiirusunun bashca ornegiydi, ancak butun kadinlar farkh bicimlerde bedenlerini satmak zorunda kahyorlardi, Bu golik

rusleri siyasal

oldugu kadar

kisisel olarak da

man, kendi doneminin feministlerinden

ve 1980'Ierde, ozellikle Ameri kali feministlerin

Oy verme

vurgulayan Gold-

yalitildi,

ama

1970'lerde

ilgisini gekti.

hakkini kadin ozgurlesmesinin bashca araci ola-

rak goren ve erkeklere de kadinlar gibi bazi kisitlamalar getiril38

"The Social Importance of the Modern School" (1812)

39

Age,

40

s.

op.

cit, s.

121.

123,

"The Child and

its

School", Anarchism,

Enemies", age, s.

H§.

s.

115; "Francisco Ferrer

and Modern

Emma

Goldman: En Tchlikdi

567

Kiiilm

mesini isleyen sufrajederin aksine Goldman, "nuidfiii

h'tis"

de-

oy hakkini tamamen reddetli, Ainetika'daki oy hakki

digi gencl

halkm ekonomik ihtiyaclarmdati knpuk "bir salon Ozgurksmenin csas amaci, kadm-

harekeiini,

Lattismasi" olarak elestirdi, 41

larm tam anlamiyta insan olmalanni

mumkmi

kiltnak olmahydi.

Amcrika'da "Kadin Ozgurlesmesinin Trajedisi" kadini yahtilmis vc yapay bit vailiga donustCirinClstu. Paradoksal olarak Gold-

man, Amerikali kiz kaideskrini o giinkit anlayisla "ozgurlesmck"icn ozgurlestirmek gerektigini dustindu. Sozde "ozgiir Amcrikah yuruas" gene! oy bakki yuzunden "eli kolu zincirlenmis" haldeydi. Goldman, kadinm erkekle esit oy hakkina sahip olmamast icin hicbir neden gormuyor, ancak "kadtmn erkegin yapamadtgini basaracagfna inantnanin sacma oldugunu diisunilyordu.'* 2

Cinsiyetler arasindaki esksiz ve baskici iliskiler icin hicbir

cozum mumkun

siyasai

degildir. Boylece

Goldman,

iktisadi ko-

letigin kaldtnlniasiyla birlescn, "butun kabul edilmis degerlerin askin degerlenimi" gibi Nietzscheci bir yaklasimi benimsedi.

Kolunun Otesi"ne gecmeye ve "kisinin kendisi olnia, kendi kisiligjne sahip olma hakki"m benimsemeye cagirdi. 45 Gergek ozgurlesnie oy sandigmda ya da mahkemelerde degil, bir "kadinm ruhu"nda baslar. En onemlisi, kadinin 02giirCagdaslarmi

"lyi ve

lesmcsi kendisinden ve kendisiyle gelmelidir.

Once, kendisini

olarak degil bir ki^itik olarak savu-

bir cinsel nieia

bedem

narak. Ikincisi, kendi

tiserinde herhangi birinin

hak sahibi

olmasim reddecitrek; ktndisi istemedikge cocuk dogurmayi reddederck; Tanrmin, Devkt'in, toplutnun, kocanin, ailenin vb. hiz-

metkari olmayi reddederek, kendi hayattni sadelestirerek, ayni za-

manda

^enginlestirerek. Yani, hayattn

deriti lest i rip

anlamim ve

ozuriu biitun karmasikltgi icinde ogrenraeye caltsarak, kendisini

kamuoyu

ve

kurtaiarak.

kamuoyu

Kadm

larafindan

mahkum

edilme korkusundan

oy vererek degil, ancak bu yolla ozgurlesecek;

kendisini yeryuziinde ^imdiye kadar bilinmeyen bir gtig, gercek a^k, bans,

uyum

kf-klcrin ve

Age,

4J

'Woman

4i 4-1

kadmlann

hay at veren

Suffrage", op

hf T affic in

Women

til, 1

s

94; "Jealousy*

$.

1

"Woiiian Suffiage", Maiflmni,

s.

21]

I

44

198.

op. at,

'•

iiahi bir atesin gitcu, ozgiir er-

yaraticisi haline getirecek.

207.

41

s

gti<:u,

i

" ,

.

fttrcJ

EmmaSpeaki,

s

169.

568

Anar$iztnin Tarihi

Goldman en buyuk

tabulara saldirdigt icin asla vicdan azabi duy-

madi, cinsellik, ask ve

evlilik

tartisilmasim istedi. Evlilik

meyen Goldman bu

ikisinin

konulannin acik ve durust bicimde a?ki hicbir zaman esanlamh gorgenellikle uzlasmaz bir celiski olus-

ile

turduguna inandi. Ask goreneklerin baskisini parcalayan en giiclii etken olmasina karstn, evlilik Devlet ve Kiliseyi ozel hayatimizin mahremiyetine girme hrsatiyla donatir. Evlilik genel-

duzenlemedir; kadina bir sigorta policesi, erkege kiicuk bir oyuncak ve kendi turunu siirdurme araci saglar. Aslinda evlilik, "kadini bir parazit, bagimli ve caresiz bir hizmetkar likle iktisadi bir

hayatina hazirlarken, erkege bir insanin hayati Cizerinde ipotek verir." 45 O halde bir kadm, kendisini ancak bir erkegin sa-

hakki

dece niteliklerine ve yiiregine hayranlik duydugu, a^ki engelsiz yasama hakkina sahip ciktigi ve ozgtir bigimde annelik yapma hakkim kesin olarak ilan ettigi zaman ozgurlestirebilir. Goldman serbest aski sadece savunmakla kalmadi, bizzat uyguladi.

En azindan bir kez bir baska kadinla iliskisi o!du. YirBerkman ve sanatci Fedya ile (iclu ili§ki yajadi.

mili yaslarmda,

dokuz ya§ kiicuk olan Ben Reitman'a asik Chicago'da doktorluk yapan Reitman evsizler arasinda "Hobo King" (Serseriler Krali) olarak tammyordu. Bagimstzlik 1908'de, kendisinden

oldu.

deklarasyonlanna ragmen

Goldman onun

"hayvansi yakisikhh-

gi"ni saplanti haline getirdi. Bir erkegin uyandirabilecegini ruya-

sinda bile gormedigi

tutku seli" yiikseldi icinde ve su ?agnya, o ciplak guzellige, insani kendinden geciren o biiyuk hazza hicbir mane duymadan kendimi itirafta

bulundu: "O

"ilkel bir

ilkel

kaptirdim." 46

likte

Reitman on yil suren iliskileri sirasinda bagka kadinlarla birolmaya devam etti ve yazi§malanmn gosterdigi gibi Gold-

man, kiskanmaktan ve o

bir baskasiyla birlikte

diseye kapilmaktan kendini ahkoyamadt.

oldugu zaman en-

Bu ruh

hali

en azindan

bir celiski, belki de felsefesinin iflasi olarak yorumlanabilir, likeyi fark etti ve

Teh-

Reitman'a soyle yazdi: "Kendi askimin gurur-

suz kolesi olduguma gore, artik Ozgurlukten soz elmeye hakkim yok." 47 Ancak ret ve ihmal edilen bir asik olarak ya§adigi kisisel

deneyim, onun du^unceleri ve 45

"What

46

Candace Falk,

I

Age,

s.

Emma Speahs, s. 43. and Emma Goldman (1985) Press, New Brunswick, 1990), s. 45, 50.

Believe", Red

gers University

47

bildirileriyle celismez, onlara da-

73.

Love, Anarchy

(yeni bsk. Rut-

Emma

Goldman: En

Tehliheli

5W)

Kmlin

ha biiyuk bir agirhk kazandinr.

Muhtemelen 1912'de mede, pek cok Roman tik

yazilan "Kiskanclik" nzi-iine birdenesairi

ofkeli ve degersiz kilan, haset

kiskangltkla hie

ilgisi

gu bu duygunun

esinleyen ask ai/ismm, insanlan

duygusu yasamalanna neden olan

olmadigtni savundu.

Goldman

izini surdti-

Kilise ve Devlet'in onayladigi cinsellik fikrin-

den koklendigini saptar, edinme ve 6c duygusuna dayanan modasi gecmi§ bir seref kodunda cisimlestigini du§unur, Bu aym zamanda erkek kibrini ve kadm hasetini kapsar. Cozum, once hie

kimsenm

olmadigim

bir digerinin cinsel islevlerinin sahibi

ve ikinci olarak, sadece isteyerek yasanan ask ve

mtkuyu kabul

sonuna kadar acik tutmaAskin Sahte Temelleri" bashkh bir konu§ma-

etmektir: "Btitun asiklar ask kapilarmi hdirlar." 4a "Serbest

sinda Goldman, rasgele cinsel dikkatli bir

nim askim

aynm

yapar.

cinseldir,

dise, sabir, dostiuk,

O

iliskiler ile serbest

ask arasinda

siralarda Reitman'a yazdigi gibi, "Be-

ama bu

cinsellik icten bir

bunlarm

hepsidir..."

49

baghhk, ozen, en-

Goldman daima,

ideal

guzelliginin yam sua "valisiligi"ni de ovdugu romantik bir ask anlayisina sahip oldu. Bunun iki yam keskin bir bicak oldugu-

nun

gayet

iyi

farkmdaydi.

Endometritisis'in yol agugi kisirhk nedeniyle serbest a^kin Goldman icin kolay oldugu one siirulebilir. Ancak ameliyatla ge-

be kalma yetenegi kazanabilirdi. Goldman bunu istemedi. Ashnda onun di.

secinii istemli bir

dogum

kontrol bicimiyle esanlamliy-

anahk duygulanndan yoksun da

Ostelik

degildi.

Bir ke-

resinde Reitman'a sunlart yazdi: "Senin icin cok derin bir anne-

duyuyorum, bebegim; bu icgudii iliskimizin en iyi yamni olusturdu." 50 Bu duygular, zaman zaman anahk efsanesine saldirmasina ve her kadmin anne olma konusunda ozgur bir secim hakkina sahip oldugunu savunmasma engel olmadi. Aynlik icgtidtisu

ca,

1916'da hapse girene kadar

dogum kontrolunu

yasaklayan

Anderson'un gozlemledigi gibi, Goldman, "Kadinlann her zaman agizlarim kapah, rahimierini acik tutmalan gerekmez" dedigi icin hapishaneye

yasalarla sava^U. tagctes feminist Margaret

gonderildi. 51

Goldman, 48

''Jealousy

49

Falk, Love,

50

Age,

51

Alinti,

s.

bireylerin diledikleri gibi okuyabildikleri, yaza-

Causes and a Possible Cure", Rtrd Emma Speaks, Anarchy and Emma Goldman, s. 75.

54

Red

Emma

Speaks,

s.

105.

s,

175.

Anar$izmin Tarihi

570

bildikleri ve konusabildikleri ve insanlann cinsiyetlerine bakil-

maksizin butun potansiyellerini gercekEestirmeleri ictn esitligine sahip

olduklan yeni bir toplum

di bedenleri uzerinde

gum

istedi.

firsat

Kadinlarin ken-

denetim hakkina sahip olmalanni ve do-

kontrolu uygulayabihnelerini savundu. Erkeklerin ve ka-

dinlarin gonullu birlikler olusturarak yasayan gercek bireyler

haline geleceklerini

umdu.

Hem

i^sel

hern de di§sal degi^imi gei-

cekle$tirecek bir devrimi, degerlerin butunuyle donusturulmesi-

nin

yam

sira iktisadi bir

komiinizmi amacladi,

Hayaunin sonunda, butiin cabalanna ragmen cagdaslanyla saglayamadigini fark eden Goldman, olumunden sonra yeni ve daha genis. bir izleyici killesine kavustu. Artik yaygm bicimde okunmakta, baskici kurumlara yaptigi giiclii saldiri ve bireyin tam olarak kendini gerceklestirmesi icin yaptigi cagn

uyum

hayranhk uyandirmaktadir. Amerika'nin once nan sonra reddedilen en

tehlikefi

kotii sohret kaza-

kadmlanndan

biri

olan Gold-

man, modern feministlerin kahramani ve anarko-feminizmin kurucu anasi oldu. Bir ananjistler balosunda $6yle dedigi soylenir:

"Dans edemedigim devrim benim

degildir." Libert er ve feminist

olmasi halinde gelecekteki devrimin, onun en gozde renklerini tasiyacagi kesindir.

25 Alman Komunistleri

&

yuzyilm sonunda Marksizmin Almanya'da yaratcazibesine kapilan ozgun tigi buyiik elkiye ragmen, anarsi2min ki§ilerden bive cesur du^uniirler de vardi. Gustav Landauer bu

On dokuzuncu

riydi.

mucadele verdi ve faaligibi yuziinden oldiiruldu. Johann Most ve Rudolf Rocker zorunda gdriiskrini yaymak icin ulke disma cikmak

Uygun olmayan

yetleri

bir siyasal iklimde

digerleri, kaldilar.

Gustav Landauer gelen en Gustav Landauer, Almanya'da Max Stirner'den sonra Karlsrube'de Almanya'daki onemli anarsist dusunurdii. Giiney geldi. Ogrenciyorta simf bir Yahudi aile icinde 1870'te dunyaya

ken Alman Sosyal Demokrat

Partisi'ne

(SPD)

katildi.

Onu

hapis-

Universihaneye goturen siyasal faaliyetleri yuziinden Freiburg goruslerinden oturu tesi'nin Tip Okulu'na kabul edilmedi. A ?in tki yil 1891'de SPD'den ihrac edilen kucuk bir grupta yer aldi.

anarsbt cevsonra anarsist oldu. Bununla birlikte, o sirada bazi farkim ortaya koyrelerde cok moda olan Stirnerci egoizmden

mak

icin kendisine "anarsjst sosyatist"

Martin Bubber'e soyk

demeyi lercih etti. Dostu olumlu anlamda sosya-

yazdi: "Anar^izm,

Anar$izmin Tarihi

572 liztn

denilen 5eyin olumsuz yanidir." 1

tin'deki anarsist gazete

Der

1892'den itibaren Ber-

ancak

Soziahsi'i cikardt,

Jiendi anar-

sizminin sosyalisi, kendi sosyalizminin de liberter niteligini vur-

gulamak

icin

gazetenin admi Organ fitr Anarchism us-Sozialismus

olarak degistirdi. Der Sozialist'in 15

Temmuz

1911

tarihli sayt-

sinda joyk yazdi: "Anarsi, insanin, devlet, kilise ve sermaye idollerinden kurtulusunun ifadesi; sosyatizm ise insanlar arasin-

daki gercek ve sahici, bireyin ruhundan cikip geldigi icin sahici

toplulugun ifadesidir." 2

Landauer ci

sosyalistlerle isbirligine her zarnan hazirdi. Ikin-

Enternasyonal'in 1893'te toplanan Zurih Kongresi'nde Rosa

Luxemburg ve

digerkriyle birlikte

ihrac

Ydmayarak,

ediidi.

1896'da Londra'da toplanan Ikinci Enternasyonal Kongresi'ne Malatesta'yla birlikte katildi ve davasim su sozlerk

savunmaya

cahsti:

Devlet sosyalizmine, tepeden inmeci burokrasiye karsi savasiyor,

ozgur

birligi

ve sendikayi, otoritenin yoklugunu, insan zihninin

butiin engellerden kurtulmasim, herkesin bagimsizligmi ve refahi-

m savunuyoruz.

Herkesin ontinde herkese hosgoruyii oven bizle-

dogru

riz. Ftkirleri ister

ya da baska bir yolla

ister yanlis olsun,

ezmek

onlan guc kullanarak

istemiyoruz." 3

Ho^goru istemelerine ragmen anarsistkr ihrac edildder ve

bir

daha Ikinci Enternasyonal toplantilanna katilmaya cahsmadilar, Butiin

bu

engeller Landauer'i caydirmadi. Kendisi oncelikle

bir dusuntir ve yazi

Alman tirdi.

adamtydi; Meister Eckhart'a kadar uzanan

idealist gelenegi icinde mistik bir

anar$izm formu

gelis-

Landauer'in ozgiinlugU, Volk'a duydugu ve otoriter olmak-

tan cok liberter

yonde

gelistirdigi

sozcugu "halk" anlamina geldigi

romantik

gibi,

ilgide yatar.

Alman

dilini,

Volk

kufturimti

ve gorenekkrini Devkt'ten ayn olarak betimlemek icin de kulla-

ndiyordu. Landauer, Volk'nn potansiyel birligini gercekkstir-

mek,

"fiilen

orada olan insanlar arasinda bir baglanti; henuz bag-

layici ve zorlayici

1

olmayan, daha yiiksek bir organizma olus-

Gustav Landauer'den Martin Buber'e, alinti, Charles lution: The Mystical Anarchism of Gustav Landauer, Press, Detroit, 1971,

2 3

Der Soziaiisi, 15

s.

E.

Maurer, Call

Way tie

to Revo-

State University

101.

Temmuz

1915. Landauer, Social Democracy in Germany, Freedom Press, 1896,

s.

8.

Alman Komunistlen

turmayan"

bir baglanti

kurmak

4

istedi.

573

Boylece Landauer gercek

toplulugun etkileyici kahini oldu.

Alman sosyolog Ferdinand Toennks'in

eseri

uzerinde cah-

san Landauer, organik, uzun suredir birlikte yasayan topluluk

atomlanna aynlmis, mekanik ve gecici topaynm yapti. Mevcut toplumun ve Devlet'in yapay kabugundan toplulugun yeniden dogup gelismesini istedi. En etkileyici ve sik ahnti yapilan icgorusU, Devkt'i sadece toplumun uzerinde duran bir sey degil, giindelik hayata nufuz eden bir guc olarak anladigim gostermektedir: {Gemeinschaft)

lum

ile

(Gesellschaft) arasinda

Devlet bir durum, insanlar arasinda belirli bir

davrani? modelidir; ba$ka bir rine farkh davranmasiyla

insanlar toplulugu ve devlet

iliski,

onlartn bir

sozlesmesiyle, insaniann birbi-

onu yikanz

...

Devlet biziz ve gercek bir

toplumu olusturan kurumlar yaratana kadar

olmaya devam edecegiz, 5

yam

Boylece, Devlet'in disinda ve fiilen

iliski

sira

topluluk kurmak, ozunde

var olan bir seyin, gegmisten cikip gelisen bir seyin kesfe-

bu e$itlik, insanlart bu ortak ruh, gercek bir ol-

dilmesidir. "Bu suret, esitliksizlik icindeki birbirine baglayan

bu

garip nitelik,

gudur." 6

Yapay Devkt'i ve kapitalizmm atomist toplumunu reddeden Landauer, ulusu bansgi dii;

bir komiinler toplulugu olarak gor-

"Her ulus anarsistce, yani baskimn olmadigi bir yon

ta?tr;

ulus ve baski kavramlari hicbir sekilde bagdasmaz." Ulusu da

enternasyonalizme bir engel degil bir atlama

tasi

olarak gordu.

1913'te Julius Bab 'a, "Insanhgin hedefi" diye yazdi, "mucadele ettigimiz dis yapidir; ne var ki, hedefe giden yot sadece bizim

kendi insanhgimizdan

hepimizin

degil,

farkli

gecer." 7 Ulus, bireyden baslayip insanhgin

ulusalbklanndan

butunune dogru

gide-

rek genisleyen cemberler icinde bir ^emberdir, Bu, Landauer'in

en onemli

fikridir

ulusculuga zemin

ve dislayici ya da yabanci dtismani olmayan saglar.

Ulusu n Devlet olmadan da var olabile-

Martin Buber, "Landauer", Paths

4

Alinti,

5

Landauer, Die Revolution (Frankfurt, 1907), het o/

in

Utopia,

s.

alinti,

46 Eugene Lunn, The Prop-

Community: The Romantic Socialism of Gustav Landauer, University

California Press, Berkeley, 1973,

s.

226.

6

Alinti,

Buber, Paths in Utopia,

7

Alinti,

Lunn, The Prophet of Community,

s.

49. s.

257-8.

d

Anarfizmin Tarihi

574

cegini gosterir, Aslinda Landauer'in Devlet'e yonelttigi bashca

razlardan

onun ulusun organik

biri,

birligini yikmasidir.

iti-

Her

ulus ortak insanhgimiza essiz ve degerli bir kaikidir.

Landauer

icin topluluk sadece liberalin bireyler toplami ola-

rak toplum anlayisi degildir; o, kendi ctkarlan otan organik bir

butundur. Landauer'e gore, Stirner'in mutlak ve bagtmsiz bireyi bir efsane,

beyindeki bir hayaldir. Her birey sadece kendi yerel

topluluguyla degil, insanhgin geri kalan kismiyla da,

hem

se1

de ruhsal anlamda

birlesir: "Bireysel

hem

fizik-

organizma biiyuk

ve gercek bir fiziksel toplulugun bir parcasindan ibaret oldugu icin, bireysel

gasidir."

min

rah da biiyuk ve gercek bir ruhsal toplulugun par-

Landauer, gercek bireyciligi degil, daha cok kapitaliz-

kopanlmis bireyciligini redHer bireyde, farkh bir insanlik goruniimu sunan benzersiz bireysellik vardir. Bu nedenle bireysel kisilik "daha genis bir a torn la ra aynlmi$, koklerinden

detti.

bir

organik buttinun hayati bir parcasi"dir. a

Landauer devrime

karsi cikmadi. "Devrim," diye yazdi, "in-

san hayatinin her yonuyle

ilgilenir;

sadece devlet, simfsal yapi,

sanayi ve ticaret, oesidi sanat dallan, egitim ve ogretimle degil, verili bir

anda

goreli bir istikrar

durumunda

lumsal faktorlerin bir bilesimiyle

ozdes olmasini

istedi

ve yasjadigi

ilgilenir. 9

donemde

olan butun bu topAraclarla

amaclann

ahlaki eylemin zorun-

luiugunu savundu, Jiddet iceren devrime ve bireysel teror eylemlerine topyekun karsi tasi,

cikti.

Devrimci anarsistferin buyuk ha-

diye yazdi, "iktidarsizhga iktidar aracihgiyla ulasilabilecegi

fikri"dir,

"Zor iceren her edim diktatorliiktur." Landauer'e gore

anarsi, yeni sava^lara ve cinayetlere yol

acmamah, ruhsal

bir ye-

niden

dogum

muna

giden yol icgudulerimizin karatihk, tehlikeli kapisindan ve

olmahdir: "Yeni ve daha yuksek bir insan toplu-

dunyamizi olusturan ruhun terra abscondia'smdan gdriinmeyen iilke, c.n.) gecer.,." 10

(gizli,

goze

Landauer, devrimde "olumlu birlik imgesi ve duygusunun vasifla

ve sevgiyle" yukseldigini dusuniiyordu. Ancak ona gore

toplumsal sorunEan siyasal ve siddet iceren araclarla cozmek imkansizdir." Devrim ancak bireyin olumlu alternatifler yarat8

Age,

9

Landauer,

s.

107,110.

Dk

Revolution,

Anarchy 54, Agustos 1965,

ahnti, s.

Landauer,

"Thoughts on Revolution",

252, 254.

10

Almti, Limn, The Prophet of Community,

11

Landauer, Die Revolution, Buber in

s.

istegi

135, 136-7.

uzerine yazitan ve

Utopia'sinda pek ^uk ahnti yapilan bir ^ah^ma;

op.

cit, s. 5.

onun Paths

in

Alman Komunistleri

mak

*>75

mevcut Devlet ve onun kurumlanyla

icin

reddetmeye karar vermesi halinde

yapmayi

isMiligi

gerceklestirilebilir:

Yasayanlar gee mis ten gelen o garip hayaletten kuriiilduklan ve yeni bir

gruplajma yarattiklart zaman, toplumsal yapinm, bireyler

kendi yasama gucleriyle besledikleri siirece varligim stirduren o yapinin tarihinde yeni bir

gim

$eyi

vazgegerim.

Bu

asla

yen

Bunu kendi irademle

baslar.

O zaman

yapabiiirim.

"devlet" dediitaat

etmekten

12

tamamlanmayan, ancak kendisini surekli olarak

bir siirectir: "Binyil ya

degtl,

donem

sevmekten, akhmia ona baglanmaktan ve

ancak

yeniie-

da sonsuzluk, giivenlik onlemleriyle

biiyiik bir gucler dengesiyle

saglanmah ve bu denge

periyodik olarak yenilenmelidir..." 13

Boylece Landauer, insanlan bir araya getirebilen ve onlan sakatlayici

o to rite bagimhhgindan kurtaran ozyonetimli toplu-

luk ve ko o pe rati fie rin gelistirilmesini

Yasjlandikca sinif

istedi.

mucadelesinden daha az soz eder oldu ve otoriteye karst Tolstoycu pasif direnise uygun kooperatiflerin kurulmasmi "dogru-

dan eylem" olarak gordu. "Genel grev" -anarko-sendikalistler icin her derde deva- iiretini aletlerinin birakdmasi degil, ism i^gi denetimi altinda yeniden orgutlenmesi olmahdir, Sonunda devrimi kiyameti andtran siddetli bir baskaldin olarak degil, baskici

toplumun bansgi reddi ve yaratilmasi olarak gormeye

alternatif

kurumlann dereceH olarak

basladi. Endustriyel kenitesmeyi red-

dederek, iscilerin topraga donusuyle geleneksel ktrsal toplulu-

gun

yenile nmes in L istedi.

Landauer,

Max

Nettlau'nun Bakunin iizerine brosiirune bir

onsoz yazmis olsa da, olgunluk caginda benimsedigi anarsizm

daha cok hem Proudhon'un hem de Kropotkin'in (eserlerini cevirmisti) yazdanna dayaniyordu. Proudhon'un en biiyuk sosya-

otdugunu diisundu ve onun karsihkh kredi ve mubadele taOzgur bir toplum da birbirinden farkh pek cok sahip olma biciminin -bireysel, komunal ve kooperatif- var list

sansini benimsedi.

olacagini one surerek, bireysel ligini

12

sahipligi

ile

kar^ihkci isbir-

iiyeleri,

farkh sahip-

Gustav landauer'den Margaret e Susmann'a, Guswv landauer

gang 13

mulk

bagdastirmaya cahsti. Her toplulugun

in

Brkfen icinde, der. Martin Buber, Frankfurt,

Buber, Paths

in Utopia, s. .

55-7.

]

(>l t).

$ein Lebens-

Anarfizmin Tarihi

576 ltk bicimleri

arasinda

uygun denge kurmak

igin bizzat

ve periyo-

dik olarak karar verecekti.

Landauer, Kropotkin'in Kar$ihkh Yardim lajma'sim cevirdi ve

onun

kin gibi,

Tarlalar, Fabrikalar ve Atolyeler'inden etkilendi. Kropot-

tanm ve

endustriyi

kucuk olgekte

birle§tiren iktisaden

bagimstz yerel ve bolgesel topluluklan savundu. Almanya Devlet'in icinde hapsolan yaratici ve organik

igin,

ruhu serbest biraka-

cak bir yerel topluluktar konfederasyonu onerdi. Ancak Kropot-

tanm in

kin'in endustri ve

biitunlestirilmesi an lay 151m paytassa

da, buyiik bir israrla topraga

donus cagnstnda bulundu, Dahasi

Landauer, "sosyalizm mucadelesi toprak mucadelesidir; toplum-

sorun tanmsal

sal

bir

sorundur" diyecek kadar

iteri gitti. 14

Ger-

cek toplulugu toprakla ozdesleyen Landauer kentlerdeki yerlesik sendikacihga

sirtini

Landauer'deki

dondu. felsefi

idealizm, bilimsel dusunceyi

temel

sonunda aynldi. Onun yardimlasma ve isbirligi vurgusunu paylasti, ancak Malatesta gibi bunlann insan toplumu iginde i^leyen dogal yasalann degil, insan iradesinin sonualan Kropotkin'den

cu oldugunu

bdirtti.

akd ya da bilimin

Landauer, ozgtir bir toplum yaratmak icin

ruh sal farkindahgtn onemli oldugunu dusunuyordu. Ancak toplumsal yapilara ortak bir ruh, "bizzat degil,

maddi cikarlann otesine gecen hakim oldugu zaman, yuksek bir kiiltur diizeyine ulas-

bireylerde var olan, dUnyasal ve bir ruh"

mak mumkun

olacaku. 1915'te, sosyalizm, diye yazdi "insanin

ortak hayatint ortak bir ozgurluk ruhu bagina, yani dine ulastir-

magiri§imi"dir, t5

Landauer, yasadigt donemin degisim imkani konusunda

pek iyimser

degildi.

diran bicimde,

gunu diisundu.

La Boetie'nin gonullu kulluk yaklasimmi an-

Alman gagdaslarimn tebaalann en

tan 50k insan pasifliginin bir isci suit fin a

itaatkan oldu-

Otoriter Devlet dissal olarak dayatilmis tiranhk-

sonucu olarak var oluyordu. Alman

da pek inanmiyor ve sadece az sayida kisinin topraga

kooperatif yerlesim ornegi olu§ turarak anarsizmi geligiirebilecegini

dusunuyordu. Landauer, ince uzun boyu, uzun kara sakah ve saglanyla Al-

man

edebiyat cevrelerinde etkileyici bir kisiydi. Rudolf Rocker sunu hatirhyordu: "konusmaya basladtginda insan her sozcugun 14

Age, s 218.

15

Ag«,s. 53,55.

Aim an Ko mu

onun ruhundan kopup

geldigini ve

y/i

is lien

11

mutlak

bir butunliijiuu

dam-

gasmi tasidigini hissediyordu." 16 Ancak Birinci Diuiya Savasi oncesinde ve sirastnda sosyalist hareket icinde giderek let r it oldu ve sava§a ilkesel olarak karsi ciktigi igin pek cok yurttasin nefretiyle karsilasti.

Landauer, 1912'de sdyle yazdi

dar, cinayet ve

soygun eylemidir. Devlet'in en keskin ve en actk

:

"Savas, bir ikti-

ifadesidir." 17

Bununla birlikte Landauer, 1918-1919 Bavyera Devrimi'ne kucuk bir Sider olarak katildi. Kasim 1918'de Bavyera Cumhuriyeti'nin yeni sosyalist baskani,

nih'e davet edildi.

Devrimci

dostu Kurt Eisner tarahndan

t§ci

Konseyi ve Merkezi

yi'nin bir uyesi olarak, ozyonetimli topluluklardan

t§ci

olusan mer-

kezsiz federalist bir toplum idealini gerceklestirmek icin

deleye

atildi.

Mu-

Konse-

muca-

Eisner'in olduriilmesinden sonra Landauer, Nisan

1919'da kurulan kisa omurlu Miinih Konsey Cumhuriyeti'nin bakam oldu. Bu, anarsistlerin ve entelektu-

"kabine"sinde egitim ellerin

ozgur ve bagimsiz

er, sair

bir

Erich

Musham,

oyunun yazan)

birlikte calrsti, di.

bir

Bavyera kurma girisimiydi. Landau-

Ernst Toller (Makine Kincilar hakkinda

ve Ret Marut'la (daha sonra yazar B. Traven)

ancak

faaliyetleri trajik bir olayla kesintiye

ugra-

Landauer'in her ya$tan butiin halka liberter egitim programi

asla gerceklesmedi. Anarsistler bir haftadan

daha kisa bir sure

iginde, "sahte cumhuriyeflerini reddeden komunistler tarahn-

dan kovuldular. Sonunda devrim, Savunma bakam Gustav Noske'nin Bertin'den gonderdigi 100 000 kisilik ordu tarahndan ezildi.

Launder, Miinih' te dovuldu ve olduruldu. Olaya tamk olan bir isci sunlan anlatti: "Bir

subay onun yiizune vurdu. Adamlar

baginyorlardi: 'Pis Bolsi! Bttirin iizerine

yagmur

gibi

i§ini!'

ve avlunun orta yerinde

dipcik yagmaya basladi... olene kadar uze-

rinde tepindiler; sonra cesedi soyup cama^irhaneye attdar." "Ol-

durun beni!" diye haykirdjgi kalmissa, oldurun!" 18

O

soylenir, "Zerre kadar

insanhgimz

mutevazi banket kirk dokuz yasina he-

niiz basmt^ti. 16

Rocker, The London Years, Robert Anscombe, 1956,

17

AlmtL, t.unn, The Propliet o/Conimunit)',

18

Almu, Colin Ward, "Gustav Landuer", Anarchy 54, Agustos 1965, 250; ve Avrich, 'The Martyrdom of Gustav Landauer", Anttrdiisl Portraits, s. 247-54. Aynca Bkz. Russell Berman &r T. Luke, "On Gustav Landauer", rhc Radical

s.

s.

90.

242.

Papers, der. Dimitrios Roussopolous, Black Rose, Montreal, 1987,97-114.

578

Anar$izmin Tarihi

Ancak unutulmadt. Anarstst

Sendikalist

i$cilerin

katktsiyla Landauer'in anisina bir

onun su

sozleri yanldi: "Simdi,

Munih

amt

Sendikasi,

dikti.

kahraman olmayan,

Ozerine

farkli tiir-

den bir martir, hayatiyla ornek olan sakin ve aleak gomillu bir martir yaratma zamamdir." 19 Amt, Hitler'in iktidara gelmesinden sonra Naziler tarafindan kaldinldi.

Olumunden sonra

Landauer'in, Devlet'i

mekanik

bir ustya-

pidan 90k topluma hakim olan bir iliskiler seti olarak gorenler uzerinde yarattigi guelu etki devam etti. Dostu Martin Buber

(onun yazdanm derledi) aracihgiyla Landauer, Israil'deki koeckiledi. Onun mevcut kurumlan terk ederek alternatif kurumlar yaratma cagnsi, altmish ve yetmisli yiflann kar$i kultur akiminda giiclu bicimde yanktlandi. Yahudi sair Erich Musham, Landauer' den derin bicimde etmuncii hareketi

Munih Konsey Cumhuriyeti'nde onunla birlikte cah§Daha sonra on be? yd zorunlu emege mahkum edildi, Lirik bir satr olmanm yam sua parlak bir gazeteciydi. Kendi eksantrik kilendi ve ti.

anarsizmini gelistirmek icin Kropotkin

ile

Nietzsche'nin icgoru-

Musham'in mahkumiyeti, Munih Konseyi'nin yenilgisinden sonra dort yit daha devam etti. 1924'te bir gene] afla serbest birakddt. Siyasete donmedi. Siyasal mahkumlara yardun eden Ktzd Yardim orgiititnde fiilen caitsti ve ayhk anarsist Fanah cikardi. Alman militarizmini acikca elestirdi ve Nazizm tehlikesi konusunda uyanlarda butundu. SJir yazmaya devam etti ve bir ciltlik "Siyasal Olmayan Antlar"t yazdi. Son eserlerinden biri Toplumun Devktten Kurtulusn adim tasiyordu. Musham, 1933'te Naziler tarafindan tutuklandi ve ertesi yd Oranienburg toplama kampinda olduruldii. lerini birlestirdi,

Johann Most Landauer anar$izmin en yaptci yanim [fade ederken, yurtta§i Most anarsizmin bir siddet ve yikim ogretisi olarak kazandtgi §6hrete muhtemelen en fazla katkida bulunan Alman oldu. On dort yas^ndayken okulu terk etti ve bir mucellitin yanmda cirak

Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin (SPD) bir uyesi olarak Reichtag'a secildi ve 1874'ten 1878'e kadar milletvekilligi yapti oldu.

Kayzer'i ve 19

ruhbam hedef

alan yazilar yazdigi icin siirgune gon-

Lunn, Hie Prophet oj Community,

s.

342.

Almtm

Kitmunistleri

oldu. derildi ve 1878'de Londra'ya giderek siyasal multeci

579

Henry

1886) James, The Princess Casamassima (Prenses Casamassima,

adh romamni onun faaliyetlerinden esinlenerek yazdi. Most 1879'dan itibaren FiciheU'i cikarmaya basladi. Freihegonderildi ve esas olarak buralarit, Almanya ve Avusturya'ya da yaygtn sosoldu. Devrimci siddeti ve illegaliteyi overek, gruplara hitap etti. yalist hareketten cok gizli faaltyet yuriiten mahkemeieri, Car II. Alexander'in katlini oven bir basya-

da

etkili

lngiliz

yuziinden Most'u on alu ay hapse mahkum etti. 1882'de Serbest kaldigmda gemiyle Birlesik Devletler'e gitti. New York'a vardigtnda, hizla anarsizmi benimsemekteydi. Tek-

zi

yayimlamaya ba$ladi ve olumiine (1906) kadar bu co§kuyla, sadece faaliyeti surdurdu. Propagandasmi buyuk bir ovdugu sozle degil eylemle de surdurdu. Sjddet yoluyla devrhni rar Freiheifi

Most, "her sucta 'yaban' bir anarsbt"in 20 Bomba yapimivarhgini gordugu icin kotii bir sohret kazandi.

konferans turlarina

m

cikti.

biitun ayrintilanyla

ogrenmek

icin bir patlayici fabrikasinda

Daha sonra Rcvoluiiomre Kriegwissenschafi (Devrimci Sa"Nitrogliserin, Bilimi) bashkh bir brosur yazdi. Bu brosur,

calisti. vas.

Dinamit,

Pamuk

Barutu, Yantci Civa, Bombalar, Funyeler, Zehir-

vb.nin kuHannni ve hazirlanmasi icin bir el kitabi" idi. Buiun aracbunlar tarn bir kuru giirulluydu ashnda. Kendisi bu tiirden duyalan goze lan asla kullanmadi. Coskulu savunusu, tehlikeyi kadar, bir sure gusuz isyancilan esinledi. Bununla birlikte Most, ler

Necayev gibi, amacin, kisilerin oldurulmesi de dahil her diye yazdi, "eger turlu araci hakh cikardigma inandi. "Cinayet," kadamlmaz baskilan ve bizatihi cinayeti ortadan kaldirmak isti21 1886 Haymarket yorsaniz, devrimin dogal bir sonucudur."

tipki

Katliami'ndan sonra siddet yoluyla devrim konusunda bazi ku$tehlikeli kulara kapildiysa da, kisa sure icinde Amerika'daki en ve siduydu adamlardan biri olarak tamndi. Sohretinden gurur

mf sava§im daima coskuyla savundu:

"Tiranlar ve burjuvazi ben-

den nefret ediyor. Ben de tiranlardan ve burjuvaziden nefret edi22 yorum. Bu karsiliklt nefret bana gurur ve sevtnc veriyor." Most ozgun bir dusunur degildi. Aslmda Max Nettlau onun kendi siyasal gelisimine "ayak uydurarak" ilerledigini gozlemle20 21

Ik'tlin, \924-5, s. 301. Rudolf Rocket Johapm Most: Das Lebendnest Rehelkn. mi^raphy of Johann Most, ALitm, Frederic Travttmann, Tlte View ojTerroi: A

Greenwood 12

A%e,

*.

mi

Press, Wcstport,

Conn., 1980,

s. xxiii.

Anar$izmin Tarihi

580

mekte hakhydi. 25 Most'un yazdannda ayrtntdi fikirler bulmak zordur. O her seyden once bir propagandist idi ve kendisini taraftarlannin isitmek istedikleri gonisleri ifade hissetti. Bir

ozetledigi

etmek zorunda

toplumsal devrimci olarak, 1882'de pozitif ogretisini

don

"kural" saptadi.

Dort emre uyuyorum Tann'yi tammayacak, gergegi seveceksin; o halde ben bir ateistim. Tiranhga karsi cikacak, ozgurluk icin ugra-

sacaksm; o halde ben bir cumhuriyet<;iyrm. Mitlkiyeti reddedecek, savunacaksin; o halde ben bir komimisiim. Zulme kin du-

esitligi

yacak, devrimi hazirlayacaksm; o halde ben bir devrimciyim. Ya?asin

Most

Toplumsal Devrim' 24

icin

varliga

devrim sanki Tann'nin yerini almisti ve bu yeni kutsal

mumkun

olan her yo!la taptndi. Nihai hedef, sosyalizm-

den vazgecmis olsa da, "mukemmellestirilmis sosyalizm" olarak tammladigi anarsizmdi, 25

Rudolf Rocker

Most

gibi,

Rocker de bir Aim an olarak diinyaya geldi ve modern

anarsizmin ulus otesi ve kozmopolit dogasim kendi hayatiyla

Guney Almanya'da Mainz'daki kadim Rhine kentinde

yansitti.

1873'te koklu bir burger ailenin oglu olarak diinyaya geldi, Bir Rhine'li olarak bolgenin Prusya le yetisti. tirdi.

di,

kar^m ve

Babasi matbaaciydi, Amcast

Mainz'da

faaliyet

ise

federalist gelenekleriy-

onu sosyalizmle

gosteren muhalif bir Marksist gruba

taniskatiE-

"Die Jungen" olarak tamnan grup (Launder de bir ara ka-

tihmsti)

SPD

Alman

icinde genis bir liberter cevre olusturuyordu.

O

si-

Marx ve Lassalle hakimdi. Gene Rocker kvsa sure icinde hareketin dogmatik ve dar kafali yakla$imina tepki gosterdi. Sosyalizmin sadece bir kann doyurma sorunu degil, "kisilik duygusunit ve bireyin ozgitr inisiyatifini kapsarada

sosyalist hareketine

23

Neulau, Anarch is ten und Soziahevolutiondre Berlin, 1931

2H

Johann Most,

,

Terror,

s.

96.

Fitihcit (15

Temmui

Mosi'un erken yazilan uzerine

ner Becker, "Johann Most in Europe",

25

bir

s.

103.

s,

96,

degerlendirme igin Bkz. Hei-

TJif Raven, 4,

Mart 1988, 291-321.

Most, "der Anarchie", Internationale Bibliolheh (1888),

The Voice of Tenor,

,

1882), alimi Trautmann, The Voice of

aljnti,

Trautmann,

Alman

Wl

Komttiiistiert

masi gereken" bir kultur sorunu oldugunu dusundii " Bir ahernatif arayisi icinde, Godwin'den Kropotkin'e kadar klasik anarsist dusiinurleri

okumaya

basladi,

Okuldan ayrddiktan sonra mucellit oldu vc

ccsiili

Avrupa

ulkelerine seyahat ederek, uluslararast anarsist hareketin iiyeleriyle

temas kurdu. Siyasal

faaliyetleri

yuzunden 1892'de iilkeden

cikanldi; once Paris'e, 1895'te Londra'ya

Sonraki yirmi ni

yil

gitti.

icinde Rocker, hayatinin en verimli yillari-

Londra'nin East End bolgesindeki Yahudi anarsist harekete

adadi, Hizla Yiddis dilini ogrendi ve I898'den itibaren Yiddisce

Arbeter Fraint gazetesini (Isci Dostu) ve 1900'den itibaren ayhk

edebiyat dergisi Germinal'i gikardi. Gazete Yiddis dilinde

ilk

Marksist tarih anlayisi elestirilerinden birini yapu. Rocker maddecilik ve idealizmin hayat anlayisi digini

yu

one

surdti;

bakimmdan

farkhlik goster-

ne kadar ugrasirsak ugrasahm, mutlak dogru-

asla bulamayiz, diyordu.

Bu nedenle Marx'in iddia ettigi gibi tnanmak imkSnsizdi: "Ozgurltik

nihai bir hedefin var olduguna bizi surekli olarak

daha genis ve gelisen

bir anlayisa ve yeni top-

lumsal hayat formlanna goturecektir. Ilerlemenin sonuna vardi-

bu da daima tiranhga yol agar." 27 Rocker"in "Karanhk Londra" dedigi yerde ya§anan yoksultuk ve acilar, bazi devrimcilerin yoksullann durumu hakkinda gimizi dii^unmek, kendimizi dogmalara zincirlemektir;

savunduklan "ne kadar kotule§irse o kadar iyi olur" fikrinden hizla vazgegmesine yol acti. Rocker, tarn aksine, btiyuk acilar ce-

ken insanlarm moral bozukluguna kapildtklarina ve bu durumun on lard a toplumsal ozgurlesme ugruna sava^acak guc ve istek birakmadigina inandi, Bu kaygi ve sempati Yahudi cemaatine kabul edilmesini sagladi. Rocker da onlann eyleme gecmelerine yardimci oldu. 1912'de kotu sartlarda gahsan isciterin basanh grevi sirasinda Arbeter Fraint'i gunliik gazeteye doniisturen Rocker, btnlerce kisinin sempatisini kazandi,

yasadiklanni daha sonra,

1956) bashkh otobiyografisinde soyle

zorunda oldugum her

mun

ekitis;ini

§eyi, seve seve

Yillari,

"Onlara vermek

verdim, cunku bir tohu-

kendimi diirust^e onlara adadtgimi goruyorlardi.

Alinn, Rudolph RockerMn Nationalism and Culiwre'ina (ag(.

nin onsoiu.

27

anlaiti;

go r me k ten daha buyiik bir zevk yoktur. Bana bag-

liyddar, Qunkti 26

Yahudi cemaati icinde

The London Years (Londra

Rocker, The London Yean,

s.

196.

s,

xv) cevirme-

Anar$izmin Tarihi

582

Onlarla birlikte, onlann yanmda, onlardan

biri

olarak cahsiyor-

dum." 28 WhitechapeI'deki Yahudi Anarsist Grup arasinda gegirdigi yiHarda Rocker, omtir boyu birlikte olacagi Milly Witcop'la tamsti.

1898'de anarsist inanclarmi koruyarak, Devlet'in dayattigi bir

evlilik torenindense,

meyi tercih

etti.

ABD Gocmen

Burosu

tarafindart geri cevril-

Sonunda kendi kosullanyla

Birinci Diinya Savast sirasinda

evlendiler.

Rocker "diisman yabanci"

otarak Britanya'da enterne edildi. 1918'de simrdrsi edildi ve Al-

manya'ya dondu. 1922'de kurutan ve Berlin'de bir burosu bulunan sendikalist Uluslararasi tsci Biriigi'nin onde giden simalann-

dan birioldu. Rocker yetenekti ve verimli

bir yazardi. Ispanyol

Devrimi

si-

kpanya Trajedisi (1937) ba§likh brosiirlerle anarsistleri savundu ve Anarko-Sendikalizm'e (1938) iliskin zekice bir degerlendirme uretti. En onemli eseri, rasinda, tspanya Gercegi (1936) ve

kuskusuz, Nazilerin iktidara gelmelerinden kisa sure once

mamlanan anusal Ulusiuluk

ve

surgune giden Rocker bu kez Birlesik Devletler'e

me

ta-

Kiihw 'dur (1937). Bir kez daha yerle§ti. Fasiz-

muhalefeti, Hitler'e ve Nazi diktatorlugune karsi verilen sa-

vasta muttelikleri desteklemesine yol acti. Bu arada yetii yurttas-

lanna kendi

geleneklerinin derinligini ve engmligini

liberter

hatirlatmak icin Amtrikan Ozgurluguniin Onculeri'ni (1949) yazdi.

Rocker 1958'de seksen bes yasmda ofdu. Rocker, Ulusculuk ve KtiltiiiMe uygarhgimizin genel cokusu-

nun

nedenlerini ortaya

koymaya

calisti.

Bu nedenlerin en onem-

lisi

guc

siyasetteriydi. Rocker, bilinen tarih

ru

ve

kurumlanna

iliskin

Rocker'in deger standardi

Donemin en buyuk

kapsamh

mumkun

eserlerinden

biri

bir

boyunca insan kuhii-

cozumleme sundu.

olan en genis ozgurluktiir. olarak taninan kitap, konu-

ya iliskin en onemli anargist degerlendirmedir, Ornegin Bertrand Russell,

onu

styasal dustinurlere iliskin

ra "devlet

tapincma

felsefesine

onemli

iliskin

parlak

cozumlemesinin yam

ele§tirisi"

si-

nedeniyle de siyaset

bir katki olarak gordu.

Rocker, ulusun Devlet'in nedeni degil sonucu oldugunu soyler: "Devleti yaratan ulus degil, ulusu yaratan devlettir.

"

Bu

go-

rus ilk bakigta garip goriinebilir, cunkii somurgelestirilmis ve

kendi bagimsiz Devlet'lerini kurmak isteyen pek cok "ulus" var28

Age, Otisoi.

•583

Alman Kornunis fieri dir.

Ancak Rocker'in komimu, "hatk" ile "ulus" arasinda ay rim zaman biraz daha aydinianir. Bir halk, "hayann di$sal ko-

yaptigi

sullarmin, ortak bir dilin, iklim ve cografi ortamtn y;mtitigi ozel karakteristiklerin benzerliginden kaynaklanati toplumsal birli-

karsihkh

gin, ki

iliskilerin

ulusculugun

modem

dogal sonucu"dur. Ole yanda ulus, "tipdevletin siyasal dinindcn haska bir sey

olmamasi gibi, siyasal iktidar nvucadelesinin yapay sonucu"dur, Bir halk daima "oldukca dar sinirlan olan bir topluluk"tur. Oysa bir ulus, geneltikle "az cok siddet iceren araclarla ortak bir devletin

cercevesine sikistmlan" biitun bir farkli halklar ve halk

gruplan

dizisini kapsar, Ulus-devletler

orgutlenmeleri"dw

Rocker, bir ulusun bir

bu nedenle

"siyasal kilise

P dil birligini

temel aldigi gorusimu keyli

varsayim olarak reddeder, cunkii halklar kendi

gistirirler

ve uluslar farkh

dil bolgeleriyle

dillerini de-

var olurlar. Irk kavra-

mini da yamltici bulur, ciinku irk biyoloji biliminin yaptigi yapay bir siniflamadir ve biyolojik bir birim, bir tur, ancak insanhgin btitunu tarafindan olusturulabilir. Rocker'in ulusgulugun tamamen gerici oldugunu dusunmesi sasirtici degildir. Ona gore ulus biiyuk insanhk ailesinin 'organik

birligi'

icinde yapay

ayrimlara yol agar. 30 Rocker'a gore, insanlar yabanci yonelime tabi kihndiklan

ve bu nedenle kendi siyasal iktidar planlanm uygulayamadiklan

ulusculuk en saf formunda ortaya gikar. Rocker duygusu" dogaldir ve yurtseverlik ya da Devlet askiyla ayni olmadigt igin kabul edilebilir. Ancak bu duygu "ulusal bilinclilik"le kanstinldigi zaman cagimizin en grotesk feno-

zaman,

kiilturel

icin "vatan

menlerinden

biri" haline gelir. 31

Rocker'in baslica madigidir. Bu

tezi,

Devlet'in hicbir sekilde kiiltur yarat-

konuda kendisini kiicuk de

man liberter gelene gin e yerlestirdi. daki goruslerinden,

olsa

onem

tasiyan Ai-

Nietzsche'ye, Devlet konusun-

Alman kulturiinun cokusu,

sanatta Apollon

ve Dionizoscu ruh anlayismdan ottiru hayranlik duyuyordu.

Humboldt'un, Devlet eyleminin smirma

iliskin fikirlerine ve 6z-

gurliik insanhgin ilerleme ve kulturiinun temelidir

gorusune de

deger veriyordu. Kendi gortislerini geligtiren Rocker, siyasal iktidar ve kiilturun bagdastinlamaz zttlar oldugunu one surdu; bi29

Nationalism and Culture, s,200-20\.

30 Age,

s.

213.

31

s.

214.

Age,

Anar$izmin Tarihi

384 rincisi birornekligi

saglamaya ugrasirken,

ve orgiitienmeler arayisindadir.

O halde,

ikincisi yeni formlar

"Devlederin olmekte

ol-

dugu ya da guclerinin asgariye indigi yerde, ktiltiir en iyi gelisimi sergikr." 32 Kuitur, insana insanhk bilinci ve yaratici guc, kazandinr; ancak iktidar ondaki bagimhhk ve kolelik duygusunu derinlestirir, Ashnda Rocker, iktidar ile kuitur, Devlet tie toplum arasindaki yansi karsilagurir. Burada bir uctan -o to rite- digerine -ozgurliik- gidip gelen bir sarkac hareketi vardir.

Ne var ki Rocker toplumsal ekolojist degildir. Kiiltiiru, "insamn dogaya bilincli direnisi" olarak tammlar, Insan, "turiin devamini bu direnige borcludur." Bu nedenle kuitur sureci, "insanin dogaya evreler halinde hakim olmasi"dir. 33 Ulus-Devlet eski toplulugu yikmis ve her faaliyeti,

evreler halinde, siyasal

amaclarma hizmet eden

tiirhj

toplumsal

iktidar Orgiitknmesinin ozel

bir araca donugttirmustur.

Rocker anar-

sizmin ayinci gorusiinii su sozlerle ifade eder: Kotuliigu yaratan ve onu su refill olarak besleyen ve gitfiendircn, de\letin bic.imi degil, Itendisidir.

urisuru sikistirdikca ya da ladikca,

Hukiimet insan hayaundaki toplumsal

onu

ketidi yonetimi altina

Cagimiztn buyiik sorunu insanlarm yonetilmesi

degtl, nesnelerin

yonetilmesidir: "Onemli olan nasi! yonetilmekte gil,

girmeye zor-

toplumun ayn boliimkr halinde i;6zulmesi nizhnir. 34

oldugumuz de-

yonetilmekte ohisumuzudur." Rocker ister Devlet sosyalizmi

ister

Devlet kapitalizmi biciminde olsun, tarn yetkili bir biirokra-

siden daha

dayamlmaz

bir tiranhgin olmadigini

one surdu.

Rocker, hukiimet ve Devlet yerine, "dzgurce yapdan sozle§-

meter temelinde butiin toplumsal guclerin ortak hedefe yonelik organik isbirligi" olarak federalizmi onerir. 35 Htikumetterin yaptigi "pozittf" yasalan reddederken, Devletlerin ortaya cikismdan once var olan, "ozgiir ve esit bireyler olarak bir araya gelen, ayni

cikarlarla giidtilenmis ve ayni degere sahip insantar arasinda karsuhkli anlasmalartn

32

Age,

s.

81.

33

Age.

s.

342, 343.

34

Age.

s.

329.

35 36

Age,

s.

535.

Age.

s.

86.

sonucu" olan "dogal" yasayi benimser. 36

A litem

585

Kimiiiiiisifrii

Sava$m sona erdigi 194(Vd.i Cliiseulufc ve Kultiir'e yazdigi bir giris bolumunde, gelecegin dniiyn lederasyonunun ilk kosulu olarak gercek bir Avrupa halklun kderasyonu icin cagn yapFasizmin ytikselisine ve anarko-sendikalistlerin lspanya'da yenilmesine ragmen guvenini kaybeimemisti: "Nasil ki bir zamanlar giiclu ile haklinm bir oldugu bjr donem yasandiysa; buti.

yonelim biciminin yok

olacagi, yasala-

yerini adalete ve ozgurluge birakacagi bir

doneme dogru

gtin de bizler, her ttirlu

nn

gitmekteyiz."

37

Rocker'm toplumsal yola cikar.

felseiesi

Kropoikin'in ogretilerinden

Modern anarsizmin sosyaiizm ve

liberalizm akimlan-

nin bir kavsak noktasi oldugunu ve "bir tur gonullu sosyaiizm" 38 Bu, insanhgm btitun sorunolarak gorulebilecegini one siirdti.

larmin cozumtinu garanti etmez, ancak Rocker, "toplumsal oruntukrin ve insanlarm icinde yasadtklan kosullarm sinirsiz bir mii3y Ozgurliik sadece mutlak kemmellige" ula^abilecegine inamr. imkana bir hedef oldugu igin degil, bu sureci gerceklestirebilecek

sahip oldugu icin de degerlidir. Rocker anarsizmi, "taraftarlarmm, iktisadi tekellerin ve topigindeki biitun baskici siyasal ve toplumsal

lum

kurumlann

kal-

dinlmasmi savunduklan" entelektuel bir akim olarak tammladi. Anarsistter, kapitalist iktisadi dtizenin yerine "kooperatif emek temelinde butiin tiretici guclerin ozgur birligi"ni gecireceklerd\.

w

Ote yanda Devlet,

"kitlesel

somurii ve toplumsal ayncahk-

larm savunucusu, ayncahkh siniflann ve kastlann ve yeni tekelve siyasal lerin yaraticisrdir. Rocker, insanhgm iktisadi sOmurii baskidan ancak anargizmin "dunya felsefesi" aracihgiyla mumkun olabikcek kurtulusunun, daha yuksek bir toplumsal kiilturun ve yeni bir insanhgm evrimi icin ilk ko?ul oldugu sonucuna vanr.

^*

Rocker anarko-sendikalizmi yirminci yuzyila en uygun anargizm formu olarak gordii. Siyasal mucadekyt reddetti, eunkti

insanlarm yararlandiklan butiin siyasal hak ve ozgurlukler iyi niyetinden degil, o insanlarm kendi gucunden

hukumetlerin

kaynaklamyordu. Anarko-sendikalistkr siyasal mucadeleye kargi 37

Age,

38

Anarchism and A arc ho-Syndi caiis in. Freedom Press, 1973,

39

Age,

40

Anardw- Syndicalism, Seeker

41

Age

s.

s.

s

88.

14-15.

29,33.

£r

Warburg, 1938,

s. 9.

s.

11.

Anar$izmin Tarihi

586

somurunun yam sira styasal baskiyla da savaancak mucadelenin yasama kurumlarmda degil, dogrudan eylemde, 6zellikle de grevlerle verilebilecegini dusiimirler. Mitidegildirler -iktisadi

sirlar-

larizme karsi olmasina ragmen Rocker bir ban? savunucusu dekararh insanlann kendi ozgurlukteri icin savasmalanni ge-

gildi;

rekli

goruyordu. toiler, "ancak hakim guclere karsi kesinlisiz haklanni alabilirler" diyordu.'12 Rocker, Ispan-

bir savas vererek

vol Devrimi'rtde anarsistteri, Franco ve askerlerine karsi verilen savasi savundu, Nazi Almanyasi'na karsi savasta da muttefikleri

Hayatmin sonuna dogru daha reformist bir tutum alancak kuciik bir cocukken buyiik anarsist dusuniirlerin yazilannda buldugu ozgiir loplum anlayisim asla kaybetmedi. destekledi. di,

42

Age,s. 110.

26 Mohandas Gandhi: Kibar Devrimci


Bu

ytizyilda Hindistan'da ortaya cikan

ger liberter dtisuniir hie kuskusuz

en onemli ve dikkate de-

Mohandas

Gandhi'dir.

Zaman

oldugunu soyledi, merkezi Devlet'e ve dogurdugu siddete daima karsi gikti. 1916'da yaptigt unlii bir ko-

zaman

bir tur anarsist

nusmada Hindistan'daki ken,

kendisinin

siddet yanhsi devrimcilerden soz eder-

anarsist

degil

olmayan]" bir anarsist oldugunu Cesitli Batili dtisiinurler

"farkli

Gandhi'mn kendine

felsefesinden guclu bigimde etkilendiler. ltinizdeki Kraliigi'm 1893'te

tiirden

[yani

terorist

ilan etti. 1

ozgii liberter

Tolstoy'un Tanri'mn

okuyan Gandhi siddete

karsi diren-

meme esinini bu kitaptan aldi, Ancak siddet ic.ermeyen dogrudan eylem konusunda kendi basanh teknigini gelistirmeye devam

etti.

1907'de bir Giiney Afrika hapisanesinde, kendi yak-

lasiminin Thoreau'nun Sivil Uaatsizlih denemesinde daha

ileri

diizeyde savunuidugunu gordii. Ruskin'den, bireyin iyiliginin

emek vererek yasamanin degeUnto This Lasdndan etkilendi ve

herkesin iyiliginde icerildigini ve rini

ogrendi. Ozetikle Ruskin'in

kitabi,

Sarvodaya, herkesin refahi bashgiyla cevirdi. Nihayet,

ozerk koy komunlerinden olusan ve merkezi olmayan topium Benates Hindu Universitesi'iide konusma, 6 $ubai I^Ki, M. K. Gandhi, 7hf Collects J Warksi<;inde, Government ol India. Delhi, 1964, X111, 214.

Anatiizmin Tatihi

588

anlaytsint Kropotkin'den esinlenerek gelistirdi.

ragmen, Gandhi'nin anarsizminin derinlikle-

Batili etkilere

rinde Hint fetsefesi yatar. Insani ahlaki

mukemmellige ve

bir varhk olarak tanimlayan

yeniden yorumlamaya

gini

normlan

icsellestirerek

ozdisipline ulasabilme yetenegine sahip ilahi

kadim Hindu calls it.

dinsel dusiince gelene-

Gandhi'nin btitun

siniflara ve

gruplara hitap etmesinin temelinde, butiin varhklann kozmtk birligine

duyulan metafizik inane yanyordu, Diinya gorujiinun

merkezinde, satya (dogruluk), karmayoga

(tarafsiz eylem aracthvamasratndharma (Hindu dogru cizgi yasasi) ve en onemlisi ahitma (kimseyi incitmeme ya da siddete basvisrmama) itkeleri yer ahyordu. Ancak Gandhi ogretisinin en devrimci yam, hig kuskusuz, bireysel ozgerceklestirim ilkesini bir toplumsal etik ilkesine donu§turdugu, toplumsal ve siyasal ahimsa yorumuydu. Gandhi ayni zamanda koy hayati, onak aile ve mutabakatla karar alma gibi geleneksel Hint degerleriyle ilgi-

giyla 02gercekk§tirim),

lendi. 2

Gandhi'nin yazilannda onun toplumsal felsefesine dair belirgin bir

me

acimlama aramak bosunadir. Teorisini, yasadigi deneyi-

gore degistirmeye hazirdi ve otobiyograhsine Dogrulukla Ya-

$adigim Deneyimler demekten cekinmedi. Olduk^a hacimli yaziacik bir ahlaki ve siyasal felsefe sistemi degil, daha cok

lariyla,

"varolussal bir dtisiince ve

eylem oriintusu"

Insanlan ikna etme cabast gosterdigi

kac basit

i?in,

temanm tekduze tekrarmdan

birakti, 3

Daha cok

yazilan esas olarak bir-

ibareuir.

Gandhi'nin bariscihginin ba^hca motifi dindir, ancak Gii-

ney Afrika'da Satyagraha dedigi ozgiil bir direnis yontemi (Hintfiskme yasasina karsi) gelistirdi, Gujarati'de terim "dogru -

lileri

nun yolundan aynlmamak" anlamina gelse de, Gandhi'nin dtlinde bu sozcuk siddet icermeyen bir tiir mucadele an la mini ta?iyordu. Tolstoy Devlet'i zaytflatmanin onunla

makla

dan

mumkun

aktif

olacagmi one surmustu. Gandhi

tutuma gecen ve siddet icermeyen

"Pasif direnis"i zayifm silaht olarak gordii,

okuma anlamina

gelen

nedenle Gandhi'nin

"sivil itaatsizlik"

stratejisi,

isbirligi ise pasif

yapmatutum-

direnisj vurguladi,

ancak ofkeli meydan

turunden sakmdi. Bu

beden giicuyle

degil

dogrunun gu-

cuyle savasmaya cahsan ve siddet icermeyen bir direni§ formuy2

Bkz. Geoffrey Oslergaard, "Indian Anarchism. The Sarvodaya Movement",

Anarchism Today,

3

s,

Woodcock, Gandhi,

150-1. s. 7.

589

Mohandas Gandhi KHhii Devrimci

bu

du. "Giinahkara degil gunaha kin cluy" ilkesini temel alan strateji,

dusmam

giye ugratmayt

zarar vermedeti ya da kin

amachyordu. Praiikic

ise

uyandirmadan

yenil-

klasik sendikalist grev

ama ayni zamanda polisi arkadan vurmanin demir yollanna yatmamn reddini gerektiriyordu. taktigini igeriyor,

ve

$iddetm her turlusiine karsi cikmasina ragmen Gandhi ashnda mutlak anlamda bir ban$ci degildi. Boer Savasi sirasinda Ingilizlerin safinda sedye tasiyicihgi yapti, hatta Ingifrz Ordusu'nda bir tur cavus olarak

hizmet verdi. Birinci Diinya Savasi'nda da

sedye tasiyicihgi yapti. Daima korkak olmaktansa savasmanm da-

ha

oldugunu dusimdu: "korkaklik

iyi

yapmak soz konusu oldugunda siddeti

tie

siddet arasvnda secim

tavsiye ederim" dedi. 4

Gandhi'nin liberter teoriye en onemli katkilanndan araclar

ile

amaglar arasindakt

ili§kiyi agikltga

biri

kavusturmasidir,

aynlmaz oldugunu vurguladi. Araciar sadece arac olarak

Ikisinin

gorulemezler; kendi amaclanni yaratirlar; onlar, olu$um halindeki amaclardir. 5 Dogru araclar uzerinde yogunlasirsak, istedigi-

miz sonuctar kendiliginden sahip

gine

ozgiir

takdirde, ozgur

olarak

toplumu uzak

gerceklefiirebiliriz.

yonetme yetenebu sekilde davrandigimiz

gelecektir, Kendini

insanlar

bir hedef olarak

gormez,

denle iktidann ele getirilmesini degil, gundelik hayatin ve lerin

fiilen

Gandhi'nin siddet icermeyen devrimi bu neiliski-

donusturulmesini gerektirir.

tzledigi yon tern asamah ve kademeli olmakla birlikte, Gandhi sadece Hindistan'daki lngiliz yonetitnine son vermek icin degil, geleneksel Hint toplumunu ve nihayet diinya toplumunu donusturmek icin mucadele eden bir devrimciydi, Uzun vadeli hedefi butun diinyada bir bans ve adalet ortami yaratmak, Ram Raj'i, yani Tann'nin yeryuzundeki kralligmi gerceklestirmekti. Bu amacla, kast sisteminin en kotu yonlerini ortadan kab

dtrmak ri

icin 1930'larda

surdurdiigu kampanyayi paryalann kade-

uzerinde yogunfa^arak derinlestirdi. Onlara bilincii olarak

Harijitrts

(Tann'nin Cooiklan) dedi ve kersdi tuvalelini temizle-

yerek, onlann bazi geleneksel islerini yaparak ornek olmaya ca-

Bu kampanya Gandhi'nin daha ejit ve kooperatif bir toplum yaratma arzusunun derinligini ortaya koydu. Kadinlan hsti.

4

Voting India (11 Agustos 1920).

5

Candi'nin dusuncesindeki bu yon itin Bkz. Joan V. Bond u rant,

Tltf

Conquesl

Ike Gandhian Philosophy of Conflict, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1959; Oswrgaard, "Indian Anarchism", op. tit, s. 156.

i>j

V\o\cnce:

Anai^izmin Tarihi

590

"yuceltme" gabasmin

mesine

yam

sira, "geri kabileler"e

Kadinlann statu bakimindan

cali^ti.

esil,

hizmet goturiil-

ancak

islev ba-

kiminclan farkb olduklanm dusundii. Purdah'm kaldmlmasini

hakimiyetinden kurtulduklannda kadinlann

talep etti ve erkek

cinsel kisitlama uygulayabileceklerini

umdu.

Gandhi'nin, bilinen ismiyle "tnsa Prograim" sadece paryahgin sona erdirilmesini ve

komunal uzlasmayi

degil,

koy hayau-

nin yenilenmesini de kapsiyordu, 1944'ie beraberindekilere soyle

dedi;

Boylelikle koyliilerin kendilerine giivenmelerini, kendilerine ye-

olduklanm hissetmelerini ve kendi haklarma sahip cikmalari-

terli

programmda gergek

ni saglayabihrsiniz. Inja

mz

halinde, Hindistan'da sivil itatsizlik

yonetim) gergeklestirebilirsiniz.

bir

ba^an kazanma-

olmaksizm Swaraj

1

}

(6z-

ft

Gandhi'ye gore, merkezi olmayan bir ekonominin saglam temelleri uzerinde yeni bir toplum yaratmak mumkiindu. Bu ekono-

mide koyier kendi besin maddelerini

yetistirecekler ve yere! im-

kanlarla sanayii gelistireceklerdi. Tasra hatkim aldatan kentli du-

zenhazin

toplumun

yam

gogebe avcidan da kuskulanan Gandhi,

sira

ctftgiligi

yuksek

rektigini dtisundu, Esnaf bagnnsiz, toprak

hydi. Cocuklar

once

el

el

ideal

bir zanaat diizeyi ile birlestirmesi ge-

onu isleyene ait olmaokuma yazmadan

becerilerini gelisiirmek icin

zanaatlanyla ugra^mahdirlar. Onlar da herkes gibi, kendi

temel ihtiyaclarimn karsilanmasi

icin tarlada ya

da atolyede ca-

hsmah, kendi ekmeklerini kazanmahdirlar, Herkes

basit ve ken-

dine yeterli bir hayattan yararlanmahdir. Zanaati vurgulamasina ragmen Gandhi, teknolojik ilerleme-

Makine Kinci degiidi. Yaygin elektrik kullaniHer koyiin kendi ozerkligini saglamasi icin isiasyonuna sahip olmasi gerektigini diisundii, Az

ye karsi cikan bir

mma

karsi cikmadi.

kendi enerji

sayida merkezilestirilmis fabrika inciter tarafindan yonetilecek, eski sahipler fabrikanin

yonettm kurulunda yer alacaklardi.

Gandhi'nin Hberier duyarhgi sadece degil,

aym zainanda

de de

goruliir. Tolstoy gibi, o

Bkz Gandhi,

toplum taniminda

da Devlet'in yogunlasnus ve orgut-

lenmis siddeti temsil ettigini gayel 6

ideal

Devlet ve parlamenter demokrasi etestirisin-

J\\c Constructive

iyi

anlamisti.

Somuruyu

azall-

Programme, Navajivan, Ahmedabad, 1945.

Wl

Mohandas Gandhi: Kibar Devrimd

maya ve refahi saglamaya cahstigi zaman bile Dcvki gucunden korkuyordu, ciinku Devlet her uirlii ilerlemenin kokeninde yer alan bireyselligi tahrip ediyordu. Bunun yerine swunij'\ ya da ozyonetimi savundu. Bu yaklasim,

hukumet deneiiminden

ozgiir

"ister

olmak

yabanci

istcr ulusal

olsun

icin goslcrilen siirekti bir

gaba" anlamina geliyordu. 7 Gandhi'nin nihai idealine goturen

ilk

adim, toplurasal hayatm kendisini diizenledigi ve "devlet olmadtgi icin siyasal bir iktidann

da obnadrgi" aydinlannus bir anarsi

formu olacakti. 8 Gandhi bir gecis doneminde Devlet nosyonunu reddetmese de, yazdanndan, ona ozerk koylerden ofusan merkezsiz bir toplumda esgudumu saglayan bir aragtan baska bir anlam yuklemedigi anlasdmaktadtr. Kisinin ilgisi once komsulanna yonelse de, burada kaimayacakti: Hayat, zirvesinin tabam sayesinde ayakta git,

merkezinde bireyin yer alacagi sonsuz

durdugu bir

bir piramit de-

cevrim olacak; birey

koy ugruna, koy de koyler cevrimi ugruna kendisini feda etmeye daiina hazir olacaktir; line

gclene kadar

..

ta ki

butun, bireylerden olusan bir hayat ha-

Di?taki c^embei gijcunu ictekini

ezmek

icin

kitllanmayaeak, i^leki biitune guc vcrecek ve kendi giicunu de

oradan alacakisr.^

Gandhi, parlamento yerine, her koyun kendi geleneksel bes kisilik konseyi tarafindan yoneuldigi ve bolge konseyine temsilci dolayh demokrasi formu onerdi. Her bolge bolgesel konseye bir temsilci sececek. bolgesel konsey de ulusal konseyin tiyelerini segecekti. Ulusal konseyin, iletisim, enerji, madenler segtigi bir

vc diger kaynaklara

esgudum saglamak dtsinda pek

bir islevi ol-

mayacakti. Orduya gerek olmayacakti: Ulkenin isgal edilmesi ha-

bans tugaylan istilaciyi karsilayacak ve siddet kullanmadan ona karsi (;ikacakti. Polis sue isleyenleri kisitlamak igin kullanilabilecek, ancak onlan cezalandirmayacak ve hapisaneler linde

egitim merkezlerine donusturulecekti, Anlasmazhklar ler

mahkemegozum-

tarafindan degil komsular arasinda, hakemlik yoluyla

lenecekti,

Butun bunlara bakarak Gandhi'nm anarsist egilimlerrni 7

Woocicock, Giindhi,

8

Wiing India (2

9

Gandhi, Sat voAaya, Navajivan, Ahmedabad, 1^54,

s.

86.

Temmuz

1931). s.

70-1

ol-

Anar$izmin Tarihi

592

dugundan

fazla

degerlendirmemek

yan ideal devlet duzenli asta DevEet'in di, 10

demesine ragmen,

ve hukumetin derhal katdinlmasi igin cagri yapma-

Hindistan Ulusal Kongresi'nden

lerini

basvurma-

gerekir, "Jiddete

bir anarsj olacaktir"

pek az etkilemis

istifa

etmis ve

Ayn

olsa da, 1942'de

onun

siyaset-

Hindistan hareketini

Bagimsizhktan sonra, Hint hukumetini asla cepheden

baslatti.

ele§tinnedi.

Gandhi

son vermek isterken, muhaliflerinin

siyasal baskiya

cogu onun ahlaki baskisim

hissettiler,

Neredeyse Devlet yasalan-

nin bireyde icsellestirilmesini, boylece bireyin kendi kendisini

nirlamasmi istiyordu. Gorevin onemini yin

siirekli

toplumun refahina goniilden bagh ohnasi

si-

vurguladi ve bire-

icin cagri yapti,

Yasaklamaya yonelten guclu bir puriten ve basktci yonde vardi. Kati cinsel perhizi tavsiye etti. Bunu yapamayanlar, cinselligi haz icin degil sadece iiremek icin yasamahydilar. Onun top-

lumu

farkh dinlere hosgoruyle yaklasabilir, ancak kati ahlaki

kodlara uyulmasmi

ister. Gitney Afrika ve Hindistan'da kurdugu komunleri ya da ashram'lari bir patriyark gibi yonetii ve kutsal guru rolunu her zaman reddetmedi. Godwin gibi, o da yakin

dostluk ve sadakatin taralsiz adaletin taieplerine

iistiin

olduguna

inandi, ancak evrensel iyilige ili^kin kusurlu uygulamalan, kendi

kansini ve cocuklarim ihmal ettigine dair iddialara yol acu.

Gandhi her zaman demokratik egilimler tasimayan kendine ozgti bir iktidar anlayisini da biiincli olarak gelistirdi. "Jiddete

basvurmayan kisi," diyordu, "iktidan ele gecirmez. Hatta iktidan aramaz bile. Iktidar ona gelir." 11 Birinci Diinya Savasi'ndan sonra

Gandhi, esas olarak Hindistan Ulusal Kongresi

siddet icermeyen kolektif direnis eylemleri orgiitledi. yusii

bunlardan

biriydi.

Ne

araciligiyla

Tuz Yuru-

var ki 1932'den sonra giderek ahlaki

ve manevi gucunii muhaliflerine hisseuiren karizmatik bir onder

davranmaya basladi. Onemti bir satyagrahi olarak gittikce kapandi ve tek basina buyuk bir guc kullanarak baskalannin inisiyatif gehstirmelerini onledi. Aslmda kusku gotiirmeyen ictenligine ve acikhgina karsm, kullandigi ikna yontemi gibi

dis diinyaya

zaman zaman bir tiir ahlaki baski haline gelebiliyordu. Satyagraha ya da dogrunun gucu pratikte duraghara'ya, inadin gucune doniisebiliyordu. 12 Gandhi'nin sectigi taktik siyasal giicun karsi10

Ahnti, Woodcock, Gandhi,

11

Age,

s.

12

tkisi

arasmdaki ayrim icin Bki. Joan Bondurat, "Satragyaha versus Duragha-

s.

86,

90

W3

Mohandas Gandhi: Kibar Devrimci

sma ahlaki gucu cikarmaktir, ancak anarsist hctlcf simuiuia iktidan tamamen parcalamak ve dagitmaktir. Patriyark Gandhi kendi asfiram'lannin bir

ozydnetim topluluklan haline ^clmcsini

tutumla nasd onlediyse,

Hindistan'in

en

ni)lii

inatci

uulyagra-

m'sinin verdigi ornek de liberter bir esitler harcketinin gelismesini onledi.

Bununla

birlikte

Gandhi

siyasal iktidan hayatintn

kadar derin bir kuskuyla karsiladi.

tngitiz

sonuna

yonetiminin cekilmesi

halinde Hindistan'in ne olacagi kendtsine soruldugunda, su karsihgi verdi: "Hindistan'i

Tann'ya birakimz. Inanch insanlar coga-

hrsa, anarsiye birakimz." Hindistan'in

bagimsizhgmdan sonra,

bagimsizhk hareketinde kendisini izleyenlere siyasete girmemelerini onerdi; gorevleri iktidan

mekti Oitimunden lerini

"iktidar

hemen

almaksizin siyaseti bicimlendir-

once, kendi Kongre Partisi'nin onder-

ugruna beyhude

cans, malar "dan

kaemmaya

orgiitlerini "toplumsal, ahlaki ve iktisadi ozgurliigu icin ozellikle

eden

bir

ve

kazanmak

koylerde yapici faaliyetle ugrasan, ulusa hizmet

organ"a doniisturmeye zorladi. 13 Bu tavsiyenin sagir

kulaklara ulasmadigini ve "siyasal mirascisi" Pandit Nehru'nun,

Hindu'lar

ile

Muslumanlar arasinda

gittikce

tirmanan siddetin

orta yerinde Hindistan Devleti'ni merkeziyetten kurtaramadigini

ve dagitamadigini soylemeye gerek yok.

Buyiik bir ba§an kazanan oruc eylemiyle Gandhi siyasal ve dinsel hizipleri birlestirmeye cahsti.

Muazzam

prestijine ragmen,

savasci fraksiyonlan birle§tirmeyi basaramadi.

Winston Churc-

imparatorlugun diz cokmesini sag-

hill'in

"yan ciplak

Jamis,

ancak somurge yonetiminin dizginledigi siddet tutkulan-

fakir"i bir

na son vermeyi basaramami^ti. Ocak 1948'de bir Hindu iin

tara-

dan vurulduktan sonra, bes parasi olmayan anarsist ve bans-

cinin cenazesi, aralannda bir tngiliz generalinin de

bulundugu

askeri yetkililerin orgutledigi dev bir hiikumel gosterisi haline geldi. Bu,

karmasik hayatimn son

Gandhi setci olarak

ra",

ironisiydi.

bir keresinde kendisini azi2

olmaya calisan

bir siya-

tammladi. Hindistan'i somurge yonetiminden kur-

G. Ramachandran ve T. K. Mahadevan, der. Gandfii-His Relevant e jot

our Times (Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan, 1964) ve Joan Bondurant'tn Conquest of Vtolmte'uun yeni basimma Giri^, Princton 'University Press, Princeton, NJ, 1988.

13

Woodcock, Gandhi,

s.

95.

Anar$izmin Tarihi

594

tarmaya cahsirken, uzla§malara ve gecici bir siyasetciydi.

Oyle de

olsa,

ittifaklara haztr pratik

George Orwell'in gozlemledigi

gibi,

sadece ruhsal guciiyle imparatorluklan sarsmayi basardt ve "cagimizin oteki siyasal figurleriyle kiyaslandiginda, ardinda temiz bir

koku birakmayi

basardi." H

Gandhi, Mahatma, yani ogretmen

unvanini benimsedi, ancak bir keresinde soyle dedi: "'Gandhizm' diye bir gey yoktur ve

arkamda

bir

mezhep birakmak

istemiyo-

rum." 15 Kendi yolunu izlemekle yetindi. Ancak Hindistan'da siddete te

digi, di.

basvurmama

buyuk

bir etki yaratmistir. §idde-

etkin bir direnis araci olmakla kalma-

toplumun bansci donusiimunu de saglayabilecegi kamtlan-

Bireyin ve bireylerden olusan bir grubun,

giice

muazzam

bir ahlaki

dayanarak ornek olmasi halinde, siyasal otoriteyi kokiin-

den sarsabilecegi sal

teknikleri

basvurmamanm sadece

bile

onun dogrulugu ve

"Gandhici"lerin sayisi cok fazla degilken,

gdruldti.

Gandhi, Ban' da Hindistan'in bagimstzltgim amaclayan ulubir onder olarak gorulmustur. 16 Bansciltgin anarsizmle bir

araya geurilmesinde de

modern

etkili

oldu. 1930'dan sonra Gandhi'nin

benimsemeye basladtgi iddia edilmisse de, bazi belirsiz ifadeler disinda bu gorusu destekleyecek pek az bulgu vardir. L7 Tarn aksine, Gandhi belirgin bir Hint damgasi ta§isa da, sonnna kadar anarsist olarak kaldi, cunkii Devlet'in insanhgin Devlet'i

ahlaki ve ruhsal dogasiyla bagdasmadigina inamyordu. Devlet'in

uzun sure varhgmi surdurecegini dusundiiyse de, "aydmlanmis anarsi" her zaman onun ideali oldu. En on em list, Devlet'in 6rgutlii §iddeti mesrulastirmak icin kurulmus bir yapi degil, kendi yurttaslari olan bir icsel iliskiler sebekesinden ibaret oldiagunu

savundu.

Onu

"ytkmak"

asla yeterli olmayacakti;

o ancak kendi

yok

Gandhi'nin en

benliklerimizin ortadan kalkis.iyla

olacakli.

onemli ve kahci icgorusu budur. Yasadigi sure icinde Gandhi'nin

fikirleri,

Batt'da Richard

11

George Orwell, "Reflections on Gandhi", The Collected Essays,

15

Alinti, Ostergaard, "Indian

16

Bkz. Ostergaard, "Resisting the Nation-State: The Pacifist and Anarchist

Anarchism", up d(,

Traditions", The Noli on-State

The Dormalion

s

oj

s.

459-60.

148.

Modern

Politics, der,

Leo-

nard Tivey. Martin Robertson, Oxford, 1981,5, 191. 17

Bkz. Bhikhu Parekh, Gandhi's Political Philosophy, Macmillan, 1896.

Gan-

di'nin son una kadar bir anarsist olarak kaldtgina iliskin gorusler icin Bkz.

Ostergaard' j n Parekh degerlendirmesi, Bulletin of Anarchist Research 19, Aralik 1989, 22.3.

Mohandas

Gfltidhi:

>05

Kibar Devi imd

($iddet iccritu-yni yk'tnin Gregg'in The Power of Non-Vioknce'i anai^iM Ban de gibi kitaplarla tanindi. Hollandah I

Gucu, 1935)

Follti, H> J7) anarThe Conquest of Vmlence'mda (Siddetin diycrek ityardt azahr" devrim sist yoldaslanm, "siddet amikca ahlaki cagrtyapligi icin l ve Gandhi'nin siddete basvu ml mamas siddet uyguladiklan grevlerde sendikalistlerin, ozellikle genel

Ligt,

yi,

1950'lerde

birlestirdi. icermeyen dogrudan eylem yontemleriyle silahsizlanma nukleer ve Sol ve 1960'larda anarko-pasifizm Yeni

ve altmislartn sonuna tlogru, atlantik bir sure icin, siddet icermeotesi gericiligin baslamastndan once, goruldu. bir devrimin mumkiin olabilecegi

kampanyalannda one yen

ciktt

BOLUM

BE$

Eylemde Anar§izm

<&

Anar$i duzendir: hukumet

ii;

savajtir.

ANSELME BELLEGARRtQUE

w Devrimci iktidai diye

fcir

$ey yohtuv, f unku hey tiXriu ihtidar dogctsi geregi gencldlr,

CONFEDERACJlON NACIONAL DEL TRABAjO (ISPANYA)

& Siddet biiyuditky.'., dcvrim zaytflar.

BARTDEUGT

Hayat, zirvesinin tabctm sayesinde ayakta durdugu bir piramit degil, merkezinde bireyin yev alacagi sofisus bir ^evrim olacaktir.

MOHANDAS GANDHI

27 Fransa

Fransa pek cok bakmidan tarihsel anarsisi hareketin be$igi oldu. Hareketin tohumlan Fransa Devrimi sirasinda enragt'ler (kudurmuslar) taradndan

atildi

ve 1840'larda

isciler

arasinda gelismeye

Proudhon ilc orgiitly anarsist hababasim ortaya cikardi. Proudhon sadece on dokuzuncu

ba^ladi, Fransa, Pierre-Joseph

reketin

yuzyilm

ikinci

yansinda gelisen anar$izm tOrlerinin

degil, Birinci

Uluslararasi tsci Birligi'rtin kurulusuna kaikrda bulunan karsthk-

de esin kaynagi oldu. Yuzyilm sonuna dogru Fransa, Sembolizm ve Post-Empresyonizm yazarlan ve sanatcdan arasinda anarsizmin buyiik imgesel gelisiminin yam sira, eylemli (.erorist " propaganda" mn en kotii orneklerine de tamk oldu. Ayni zamanda, anarsizmin en yapici formlanndan birinin, anarko-senci iscilerin

dikalizmin besigi oldu. Liberter nih, "Ne istiyorsan

onu yap" dusturumi

saygisiz Rabelais ve goniillu kulluga dair icgorulerini

icai

eden

sunan

la

Boetie'den beri Fransa'da guclu olmustu. Foigny ve Fenelon'un antiotoriter utopyalarmi, Morelly, Meslier, Diderot ve

Rousseau

gibi/ilo^o/Win yakici elegurileri izlemi$ti. Onlar, kuskusuz Fransiz

Devrimi'nde en ytiksek noktaya ulasan hosnutsuzlugu atesle-

diler.

Fransiz Devrimi, Sol'da

on dokuzuncu yuzyilda surdurule-

Anarsizmin Tarihi

600

cek pek cok tartisma ve miicadelenin baglamini otusturur. Liberterler ile federalistler ve otoriterler ile merkezciler arasinda basindan itibaren bir mucadele oldu. Insanin mukemmelligine, 6zgur ve sinifsiz toplum imkanina, otoriter JakobenLerin elinde idamint beklerken bile inanmaya

devam eden Condorcet, dikkadeger bir mutualite (kar^ihkgihk), yani btitun isciler arasinda genis bir karsihkh yardimla§ma birligi onerdi. Ihmh Jirondenler te

de Fransa'yi Jakoben Paris'ten kurtarmak icin bir federalizm

munu

for-

savundular.

Paris'in secimler icin idari olarak orgiitlendigi "bolge" ya da

"seksi yon 'larda 1

daha devrimci ve kendiliginden bir federalizm Komunu bu olusumlardan kaynaklandi. Pek cok popiiler dernek ve devrimci komite ortaya cikti ve kisa sure formu

geli§ti. Paris

icinde Jakobenlerin hakimiyetindeki seksiyonlanrt yerini aldi.

Ancak

tek bastna yasa cikarmasi ve yonetmesi istenen komiin,

bir tur federalist

dogrudan demokrasi

ttiru

olmaya devam

etti.

Karsdikcihk ve federalizm daha sonra Proudhon'un ikili dayanagi olmakla kalmadi, Kropotkin de anarsizm ilkelerinin Fransiz

Devrimi'nden koklendigini kabul

etti.

1

Anarsist terimi o donemde olumsuz anlamda da kullanddi. Bu olumsuz anlam, anarsizmin muhalifleri tarafindan liberterlere ve otoriceryenlere de re'de faydaci filozof FtiHacies'te

aynm

gozetmeksizin uygulandi, Ingike-

Jeremy Bentham devrim

karsiti Anarchical (Anarsik Yandtmacalar, 1791) Fransiz Haklar Dekle-

rasyonu'na saldirdt. Bunun, tek bir efendiden olusan eski tiranin yerine kolektif anarsinin yeni tiranim gecirecegini one surdii.Ja-

kobenler sans

culotles'lara

(baldin ciplaklar) anarsist dediler ve

onlara da Direktuvar tarafindan anarsist denildi. 1793 bahar ve yaz aylannda sokaktan ele geciren devrimci sans-culotte ceteleri

Jirondenlerin yikdmasina ve Jakoben diktatorlugiin kurulmasina

yardimct olduklan icin tarn anlamiyla anarsist sayilmadilar. Robespierre iktidara gectikten sonra, daha once amacina

ulasmak

icin kullartdigi Sol'dakilere

saldirmak icin anarsizm soz-

ctigune basvurdu. Anarsizm sozcugu gurur verici bicimde de kullanddi: Eylul 1793'te Beaucaire Sans-Culotte'fon

yon'a

su

lotte'lanz; ...

1

bilgiyi

verdiler:

"Bizler

Konvansi-

yoksul ve erdemli sanscu-

zanaatkarlar ve koyluterden olusan bir birlik kurduk

dostlanmizin kim oldugunu biliyoruz: Bizleri ruhbandan ve Bkz. Kropotkin, The Great French Revolution. Heinemann, 1909.

601

Ittttf.it

soylulardan, feodal sistemden kunaranlar sist dedikleri,

...

aristokratlarin anar-

kavgact unsurlai, Marat yanhlan." 2 1789'da dev-

rim cagnsi yapan "halk, soylulugun boyundurugunu kirmistir; boyundurugunu da kiracaktir" diyen kisi, hie

servet sahiplerinin

kuskusuz Marat

idi.

Ne

var ki Marat pratikte

asm

otoriterlikten

yanaydi. 1795'te Direktuvar, otoriter Jakobenlere "anarsist"

demeye

ba§ladiginda, terimin esnek anlami yanhs anlamalara yol acacak sekilde cesitlendi.

Direktuvar "anarsistler" semirenleri, yasalara

ile

sue isleyenleri, kan ddkenleri, talanla

dusman olanlan kastediyordu. Bu

kisiler

hu-

kumet tammiyor, yoneulemiyor, ozgurluk vaaz ederken despotluk ediyor, kardeslikten soz ederken kendi kardesierini bogazhyorlar-

Bununla

birlikte,

sadece pratikte degil, teoride de karakteristik

bicimde anarsist sonuciara varan popiiler onderler vardi. Bunlar, ozellikle parlamenter siyasetlert reddeden, dogrudan eylemi sa-

vunan ve

iktisadi

ciler hareketi

den

reform yapmayi amaclayan gevsek bir devrim-

olan enmgtTler arasinda yer ahyorlardi, Onderlerin-

Anacharsis Clootz adinda biriydi. Jironden Brissot,

biri

1793'te trirage'lerin ezilmesi icin

Uygulanmayan yan

ihlali, let;

yasalar, zor

yetkililer, cezasiz

cagn yaptigi zaman, soyle dedi:

kullanamayan, adam yerine konulma-

kalan sue, mala tecavuz, birey guvenliginin

halkm ahlaki yozlasmasi, ne anayasa, ne hukumet, ne ada-

biitun bunlar anarsizmin ozellikleridir.''

Bireyin giivenligi ve halkin ahlakina yapdan gondermeler bir ya-

bu tanimlamadaki bazi unsurlar dogroydu. Enrage'lerin §efi, Komun'un Genel Konsey uyesi olan bir tasra papazi, Jacques Roux idi. Giyotine gotiiriilen krahn omin-

na,

de yuriimesiyle, kalabahklan dukkanlardaki mallann yagmalan-

masi gibi dogrudan eylem bicimlerine yoneltmesiyle hauriamyordu, Ayni 2

zamanda

siyasal ozgurliik ile iktisadi esitlik ara-

Almtj, Albert Soboul, Lcs Sanj-Culolfts parisktis en VAn 411.

5

A)imi,

4

Age

Woodcock, Anarchism,

s.

8-9.

II,

Paris, 1958,

s.

Anar$izmin Tarihi

602 sinda baglanti kyran

ilk

ger simf insani cezadan

kisilerden biriydi: "Bir smif insan bir di-

muaf

tutularak ac birakabiliyorsa, ozgur-

luk bos bir hayalden baska sey degildir. Zengin

adam kendi tekeolumumi

aracihgiyla kendi insanlartnin yasama hakkini ve

ti

belirleyebiliyorsa, dir." 5

ozgurluk bos bir hayalden baska bir sey degil-

Jakobenler onu, halka, "her

dir" dedigi icin sucjadtlar.

ttirlu

hukumet yasaklanmali-

mahkum

Tutuklandi ve olume

ancak Jakobenler'in zafer duygulartm onlemek

edildi;

icin intihar etti.

ragmen Roux, tipki Marat gibi asm olmaya devam etti. Fransiz Devrimi sirasinda anarsizme en yakin kisi Jean Varlet idi. Seksiyon'un mutlak egemenligini savundu. Teror doneminde hapse atildi, ancak L'Explosion bashkh bir eser vererekjakoben diktatorlugiine saldiracak kadar yasadi: Biittin liberter goruslerine

otoriterlik yanhsi

Devrimci hukumet toplumsal bir ucube, Makyavelizm'in bir baseseridir. Akilci bir

Hne

varhk

icin

hukumet

ve devrim, iiisanlar kendile-

karsi slirekli bir ayaklatima halinde

si Icilerini

okarmak

olmadiklan ve kendi

istemedikleri stirece, birbiriyle

tern-

bagdasmayan

bir saemaliktan ibarettir. 6

Bu

eser kita Avrupasinda goriilen en erken anar§ist manifesto

olarak gortilebilir. Enrage'lere destek veren Gracchius Babeuf 1796'da Conspiration

ties

tgaux (Esitlerin Komplosu) basjikh eseriyle Direktu-

cahsti. Mukemmel esitlik istiyor, toplumdaki hastahklann bashca kaynagt otarak gordiigu ozel mulkiyete saldinyor ve her seyde ortak payla$ima inamyordu, Kropotkin, Bavar'i

devirmeye

beuf'un komplosundan 1866'da kurulan Uluslararasi gi'ne

kadar uzanan diiz

bir hat gordu. 7

Isci Birli-

Ancak Babeuf

as la Varlet

otmadi, ctinku kendi "Esitler Cumhuriyeti"ni devrimci diktatorlukle yonetecek bir Devlet istiyor-

gibi bir anarsist

kurmak

icin

du.

Kendisine gi

bilincli

ve kiskirttci bicimde anarsist diyen

Fransiz diisunur Pierre-Joseph

Proudhon

oldu.

O

ilk ki-

tumturakli

"Nesin sen?" sorusunu, 1840'ta yazdigi Miilkiytl Nedir?'dt kusSans-CuhMes parit'iaa en

5

Alinti, Soboul, Les

6

Alinti, Alain Sergetu s,

7

f'An U,

s.

459

ve Claude Harmel, Histoire de \'anarch\e,

59.

Kropotkin, The Great French Revolution, op.

cit, s.

580.

Paris,

1949,

603

kuya yer birakmayacak bicimde Ben

yanilladi.

bir anarsistim.

"Anhyorum, hiikumeti hicvediyorsunuz." Hie de size...

degil.

Ozerinde dusunuluiiis ve ciddi inancimi

Giiclu bir diizen yanhsi

olmama ragmen,

itiraf

ettim

sozctlgun tam an-

8 lamiyla bir anarsistim ben.

Anarsi sozcugxintin Grek^e'den Uiredigini bilen Proudhon, insanin insan tarafindan yonetilmesini zulum olarak goriip reddetti ve toplumun en yuksek mukemmelLige diizen ve anarsinin birliginde ulastigini belirtti: "lnsanm esitlikte adalet aramasi gibi,

toplum da anarside diizen

nen bu yaklastmin derin lumsal

arar." 9 Ilk bakista

bir

paradoks gibi

gorii-

anlami vardi: Dogal duzeni ve top-

uyumu ancak yapay hukumeti olmayan toplum

gercek-

lestirebilir.

Proudhon

"anar§i"

sozcugunu

geneliikle etimolojik anlami-

vurgulayarak kullandi. Anarsiyi sadece "tam bir ozgiirluk durumu" olarak tanimlamadi; "diizenle esanlamh olan mutlak 6zni

gurlugii"

kastediyordu. 10

Anarsi

sozcuguniin

zaman zaman

terimin olumsuz anlamiyla kanstinldtgini, miilkiyet ve somiiriiyle, "Sanayi lmparatorlugu"nun tam la ssez-fai re' iyle bir tutuldugunu, hatta bu sozcukle "ticari kapitalizm anar5isi"nin ve 11 Hayatinin sonuna "anarsik kapitalizm"in kastedildigini ekledi.

dogru daha lhmh oldu ve kendisine anarsistten cok

"federalist"

demeyi tercih etti, Emegin iirmtlerinin karsihkh miibadelesini savunan taraftarlan, kendilerine anarsist degil kargihkci dediler.

Ne

var ki Bakunin, anarsizmi, "buytik olcude geligtirilen ve asirt

sonu^lanna

itilen

Proudhonizm" olarak betimledi, 12

Proudhon, Fransa'nin en etkin anarsist dusiinuru olsa da, lek degildi. 1848 Devrimi sirasinda Anselme Bellegarrique denilen ve hakkinda fazla bilgi olmayan bir devrimci, Proudhon'dan

tamamen bagimsiz tir"

sloganini

atli.

olarak, "Anarsi diizendir;

hukumet

ic

savas-

Orta Amerika'da kaybolmadan once, 1850'de

L'Anarchk ve Journal

de,

Vordre bashkli iki

8

Selected Writings of Pleae-joseph Proudhon,

9

Age,

s

89.

10

Age,

s.

92,95.

11

Age,

s.

B4,

12

Bakunin, Ouvres, IV, 252.

166, 168,182,

s.

88.

yaym

cikardi ve Stir-

Anar$izmin Tarihi

604

egoizm formunu, hiikumeti ve ordulan olmayan komun tebir ozgiir toplum anlayisi ile birle§tirdi. Hekim Ernest Coeurderoy ve decerned Joseph Dejacque de 1848 devrimine kanerci

melinde tildilar.

Basansizltk ve siirgun acisi onlan kryameti andiran bir

siddeti ve barbarhgi yiicehmeye yonelttt. "Biz anarsist devrimciler," riz,

diyordu Coeurderoy, "ancak insan tufaninda umut bulabili-

ancak kaosta umut

bulabiliriz, genel bir savastan

baska ba§-

vurabilecegimiz hicbir sey yoktur." 1J

Dejacque,

New

York'ta 1858'den 1861'e kadar Le Libertaire,

journal du Mouvement'i cikardi. La Question Revolutionnairc'dz

(1854) "kriminal araclarla uygarhga karsi savas"i ve gizli dernekieri savundu. L'Humanisphere' de utopyaci hayal gucu sinir tanimadi. Bir zamanlar tanrdara atfedilen "bilim asasi" artik insanin elindeydi. "Anarsi parlamentosu"nda herkesin kendi temsilcisi vardi,

14

Dejacque'nin

"insan kureleri"

Fourier'nin

"falanster-

andinr ve tam ozgurtuk ilkesini Lemel abrken, ayni kati plan lama a nl ay is mi yansitir. ler'ini

Bir hareket olarak anarsizm,

ancak 1860'larda hiz kazanma-

ya basladi ve esas olarak Proudhon'un karsihkcihgi ve De pacity politique des classes ouvrieres'dt

la

Ca-

(Emekci Siniflann Siyasal

Kapasitesi Ozerine, 1865) ifade ettigi fikirlerden esinlertdi. Isxi birlikleri

ve karsihkh kredi tasanlan izlenmesi gereken bashca

yol olarak goruldu. 1860'larm

sonuna dogru Eugene Varlin ve

Benoit Malon gibi adamlar, Birinci Enternasyonal'in Fransiz sek-

siyonlannda, vurgunun, karsilikciliktan Bakuninci kolektivizme

kaymasma yardimci oldular, "Komun'un Fransa'nin butiin bolgelerini kapsayan mmtak 6zerkligi"ni ilan eden 1871 Paris Komvinu, teoride Proudhoncu bir federalizm forrmmu savundu. Pratikte ise

kamu

hizmederini siirdurmek, Komun'un varhgini

savunmak di$mda pek

bir §ey yapilamadi.

Kanh

olaylar sirasin-

da, anarsistlerden Varlin vuruldu, Louise Michel zoruniu ikamete

mecbur tutuldu ve

Elisee Reclus hapsedildi. 15

Enternasyonal icindeki antiotoriterler, Komun'u

federalist,

Devlet karsiti fikirlerin kendiliginden ifadesi olarak gordiiler. Woodcock, Anarchism,

13

Alimi,

14

L'H u

15

Bki. Avrich, "The Paris

an ispfc are

ilk

s.

261-2.

kez Lc Libeilarrc'de dizi olarak yaymilandi; daha sonra

1899'da Sebastian Faure taraftndan basddi.

Commune

and

its

Legacy", Anarchist Portraits,

229-39. Michel icin Bkz. Edith Thomas, Louise Michel,

ams, Black Rose Books, Momreal, 1960.

<;ev.

s,

Penelope Willi-

605

I'lttHMl

Komiin, onlarin, devrim sonrasi (oplumun Komtinal yeniden insasi icin one surdiikleri goruskri gticlendirdi. 1872'de Jura Federasyonu'nun Federal Komilesi'nde sosyalist hareketin en onemli konusu

Commune

libre

de Volkstaat [Ozgiir

Komun

ve

Halk DevleU] arasinda segim yapmakti. 1875'te Komiin giderek bir mit haline geldi. Le R^voJit'nin

1

da soyle deniyordu: "Ozgiir Paris

tarihli sayisin-

anarsist programini

modern zamanlarda proletaryanin

birlikte, ilk

Kasim 1879

Komunu'nun kurulmasiyla

kez pratikte formullendiren kinder, otoriterlikten yana ola-

mazlar."

Komiin'den sonra on yd kadar Fransa'da

biittin anarsist ve

sosyalist faaliyetler yasaklandi. Isvicre'deki Jura, Enternasyonal

Genel Konseyi'ne ve olusum halindeki Avrupa anarsht hareketinin cektrdegine muhalefetin yeni merkezi haline geldi. Hareketin onderi James Guillaume, Paris Komunu ve Proudhon'un verdigi

an lam da lederalizmin her sey den once ulusun ve Devlet' in

inkan anlamina geldigini one

surdii:

Artik Devlet yok, arttk gruplardart itsttin olan ve kendi otoritesini

onlara dayatan merkezi ikiidar yok; sadece gruplar federasyonun-

dan kaynaklanan tik varhgini

kolektlf gug var... Ulusal ve merkezi Devlet, ar-

surdurmuyor; Komunler tam

bir bagimsiziik icinde-

16 dirler ve gercek anarsi vardir.

Montpellier Universitesi tip okulu

mezunu

Paul Brousse 1873'te

Jura Federasyonu'na katddi ve anarsizme bilimsel bir temel ka-

zandtrmaya ve onu daha militan bir yaptya kavu^turmaya cah$ti. Ikinci Imparatorluk sona erdiginde Cumhuriyetci muhalefetin

yamnda yer almisti. Ancak Enternasyonal'e katddiktan sonra, bir Marx ve Genel Konsey dusmani haline gelerek antiotoriter kanatta onemli bir rol oynadi. 1872'de Enternasyonal'in Montpelli-

Bakuninci goruslerin etkisine iyice kapildigi ve 1873'te Barselona'da yasanan bir ayaklanmaya

er

seksiyonundan ihrac

edildi.

katildtgi tspanya'da siirgun olarak gecirdigi kisa bir

dindan

Kropotkin, Isvicre'de Brousse kinligi

16

donemin

ar-

Isvicre'ye hareket etti.

mukemmel,

Ahnti, C, Rihs, La

1955,

s.

260-1.

ile tani^ti

gurultucii, keskin,

Commune

ve onu "zihinsel et-

canh ve her

de Paris: structure

ct ses

fikri

geomet-

doctrines, Cenevre,

Anarsizmin Tarihi

606

manttkla nihai sonuclanna kadar gelistirmeye hazir gen?

rik bir

doktor" olarak betimledi. Brousse, 1874'te Enternasyonal'in Berne Kongresi'nde Ma la testa ve Cafiero'nun, devrimin lafla debir

eyletnle yapilacagma dair goruslerini isitmisti.

gil

Rus ve Ualyan

anarsistlerinin §iddetini birlestiren Brousse, "eylem yoluyla pro-

paganda"nin onde giden savunucusu oldu. Bu gorusler Brouslhmh James Guillaume ile catismasina neden oldu. 17 Ba-

se'nin

kunin'in

1876'da

Reclus

birlikte

tie

Aym

yil

Bern'deki

cenaze

Guillaume ve

toreninde

konusma yapacak kadar onemli

bir kisi oldu.

icinde Brousse, Die Arbeiter-Zeitung'u cikardi ve da-

ha sonra La Chaux-de-Fonds'tan L'Avant-Gardc'i cikarmaya bas-

Bu ikinci yayin organi, "Kolektivizm, Anarsi ve Ozgur Fede-

ladt.

rasyon" bashgi altinda, her ihtiyac ve cikar cevresinde olusan

gruplann sozlesme ve ozgur federasyonunu

mun

tern el a Ian bir toplu-

Devlet'in yerine gecirilmesi icin cagnda bulundu. Gazete-

straceji asm siddet yanhsiydi ve ayaklanma yoKomun'un kurulmasini istiyordu: "Oy sandigmi birakmak, insanlari barikatlara yoneltmek ve bunun icin orgullenmek gerekir." 18 Ana slogan soyleydi: "Halk, var gucunle ayaklan!/ Isgi,

nin savundugu luyla

makineye

el

koy!/ Koylii, topraga

el

koy!"

Brousse en aktif anarsist orgutcu ve militanlardan biri olduktan sonra 1880'de Fransa'ya dondu ve sosyatistlere katilarak, is

yasalan ve belediye siyasetleriyle iyilesmeler saglamayi amacla-

yan reformist "olanakgilik" doktrinini

gelisiirdi.

1883'te "Ideal,"

diye yazdi, "farkh praiik evrelere bolundii; hedefimize miimkun olan en kisa surede ulasmahyiz." 1 ^ Brousset, 1880'lerde Fran-

sa'nm en kurdu.

giiclu sosyalist orgutu haline gelen

Anarsist 1880'lerin bile si"

17

hareket sosyalizm

basma kadar

icinde

fark edilmedi,

ayn

1876

Olanakci bir

Parti' yi

akim olarak

gibi gee. bir tarihte

James Guillaume, jura Federasyonu'nda "anarsist" ve "anarolumsuz bir fikri ifade eitigini ve "endise

terimlerinin sadece

Kropotkin, Memoirs of a Revolutionist, s. 393, Brousse'nin "La propaganda par le fait" baslikli makalesi ilk kez 5 Agustos 1877'de, Guillaume 'un yok-

lugunda gecki olarak editodiigunu yapugi

Bulletin de la Ftdtration Jutassi-

enne'de yayimlandi.

18

Alinti,

David Stafford, From Anarchism

cal Activities oj Paul Brousse

to

Reformism:

A Study

oj the Politi

(1870-90), Weidenfeld and Nicolson, 1971,

108.

19

Alinti, Avrich, its, s.

245.

"Paul Brousse:

The

Possibilist Anarchist", Anarchist Portra-

607

f irtrtsn

verici belirsizlikler"e yol actigmi soyleyerek sikayet ediyordu.^

Ne

var ki Elisee Reclus, terimin kotu sohreiinin dikkatleri ceke-

rek

bu

O

kisilerin

davasma yardimei oldugunu one

sirada Federasyon kolektivizmden

du.

Anarko-komunizmi

bir

Franstz,

Francois

ilk kez,

manueh

komunizme

kayiyor-

Cenevre'de siirgunde yasayan

Dumartheray

1876'da Aux Travailleurs

sivrdu. 21

ifade

etti,

Dumartheray

partisans de Vaction politique' le,

Eylemin Emekci Partizanlan) daha once hie ele ahnmayan bu konuya iliskin bir brosuriin yayimlandigim duyurdu. Ekim 1876'da Ualyan Federasyonu, Floransa kongresinde (Siyasal

anarko-komunizmi benimsedi. Malatesta ve Cafiero, Isvicre'ye giderek yoldaslanna konuya iliskin bilgi verdiler. 1876'da Guillaume idee sur {'organisation sociale (Toplumsal Orgutlenme Diisuncesi) bashkli brosurtinde, devrimden sonra servetin bolu^tiirulecegini ve tuketimi kan bicimde ise gore duzenlemeye gerek kalmayacagmi one surdii. Kropotkin, I889'a kadar bu doktrin hakkmda hicbir sey bilmedigini iddia etti, ancak bu doktrin, bir sonraki yil La Chaux-de-Fonds'da toplanan Jura Federasyonu Kongresi'nde Kropotkin'in tsranyla resmen kabul edildi, 1881'de Fransa'da siyasal faaliyetlere getirilen kisitlamalann kaldinlmasiyla birlikte anarsizm

ilk

kez saptanabilir bir hareket

olarak tanindi. 22 Dikkate deger bir eylemciler grubu olu^turuldu. La Rtvolte ve Les

Temps Nouveaux'yu tikaran ayakkabicijean

Grave yetenekli ve yorulmaz

bir propagandist idi.

Emile Pouget

kufiirbaz Le Pere Peinard'i ^ikardi ve anarko-sendikalizmin onde

giden savunuculanndan

Faure

bir

dizi

1950'lere kadar

biri oldu.

brosiirte

anarsist

Eski Cizvit vaazci Sebastian teoriyi

yayma devam eden Le

populerlegtirdi

Libertaire'i

ve

1899'da kur-

du. Kropotkin'in o sirada Fransa'daki varhgi harekete

buyuk

bir

onde giden yayin organ la nnda, ozellikle Le Revolti ve onu izleyen La Revolte'dc yazdar yazdi. Kropotkin'in yazilannm cogu ilk kez Fransizca yayimlandi. Cografya uzmani Elisee Reclus kendisine ail bilgiterin anarsist davamn desteklenmesi icin kullandmasi konusunda hicbir vicdan azabi duymadi. Kardesi Elie de, Les PrimMf (likelier. esin kaynagi oldu ve

Mavis 1876).

20

Bulletin de la Fide ration Jurassi en ne (30 Nisan, 7

21

"A Propos de l'anarcrrie". Le Trcwaillcur ("jubat-Man 1878). Bk2. Peter Marshall, "The Principal Conceptions nf the Stale held by the

22

Elisie Reclus,

Leading Anarchist Communists University of Su5sex. 1971.

in France,

1880-1895", Vutsefe

Li sans tezi,

At\ar$lzmin Tarihi

608

hakkmda

1903)

toptum imkanim kanidarnak

yazdi; ozgur bir

igin antropolojinin

bulgularmi kullandi, ancak ge?mis mitler ve

konusunda giderek kotumser

dinler

bir goriis geli§tirdi. Elisee

dokuzuncu yiizyilm sonunda anar§izmin Fransa'daki en yetkin savunucusu oldu. SadeReclus

ise iyimserltgini

surdurdii ve on

ce La Revoke ve Le Revolte'yi para ve katkilarla desteklemekle

kalmadi,

A

le payaan (Kardesim, Koylu, 1893) ve Evo(Evrim ve Devrim, 1880) gibi saf anarsist brogenis bir okur kitlesine ulasti.

monfrire,

lution et revolution siirleri

Ancak bu diisunurler Fransiz elestiri

Devleti'ne ili§kin derin bir

olustururlar ve ikna edici bir anarko-komiinist akernatif

gelistirirlerken, bir dizi

gorulmemis ve kanh propaganda eylemi,

anarsizmin halkin zihntnde asla sarsilmayan kotu bir sohret ka-

zanmasina neden oldu. 1880'lerde ya$anan buyuk toplumsal huzursuzluk sirasinda pek cok anarsist Devlet'i yikmanin yegiine

yolunun

bir teror seferberligi

oldugunu dusiindu. Jean Grave o

sirada su sonuca varmi§ti: "Milletvekilligi icin harcanacak butun

paranin dinarnit satin almak i^in kull anil mast daha mantikh olacaktir." 23

Charles Gallo, Paris Borsa binasina bir sise sulfirik ve

revolveriyle

cevreye rasgele

Claudius Ravachol,

1

ates

Mayis gdsterisinden sonra

cezaya carptinlmastndan sorumlu gordugii evine

bomba

Efsanevi

acti,

yerlestirdi. Ismi, bir

fiil

asit atti

Frangois-

iki isginin agir

Fransiz yargicin

iki

halinde, ravachohser (ra-

vac holies tirmek, havaya ucurmak) olarak olumsuzlestirildi, The-

odule Meunier bir ki$layi ve Ravachol'un polise ihbar edildigi restorant bombaladi; restoran sahibi ve bir musteri oldu. te Vailtaiu, Meclis'e

bomba

Donemin en kotu otan Emile Henry Parts'teki

Gare

St.

idi.

atti

sohretli

teroristi,

gene bir entelektuel

Burjuvazinin zayif yamni gostermek icin

bomba atti. Bir mahkemede soyle dedi:

Lazare'daki, Cafe Termtnius'a

musteri oldu ve yirmisi yaralandi. Henry

Burjuvaziye,

Augus-

(olen olmadi).

bugime kadar surdugu zevk ve sefamn dokunulmaz

olmadigim, kustah zaferlerinin bozulacagtni, sahip oldugu

buzaginm kaidesinden gi

oynatilarak,

onu kan ve

altin

pislik iginde alasa-

edecek nihai ?oka kadar siddetle sarsdacagim gostermek

iste-

dim. 2.3

Jean Grave, Le Movement Libenairc Sous Representatives, Paris, 1930,

s. 7.

\a

rroisiame RepubUque,

Oeuvres

:

l

609

ranut

Kendisini, higbir frukumetii) ezemeyecegi uluslararast anarsist bir hareketin parcasi olarak gordiigunu acikca ifade

Chicago'da astinrz, Almanya'da

kal'a

kestiniz,

etti:

lspanya'da demir

halkayla bogdunuz, Barselona'da kursuna dizdiniz, Montbrison ve Paris'te

giyotinden gegirdiniz, a ma anarsiyi asla yok edemeyeceksi-

Onun

kokleri derindedir. Curiiyen ve par<;alanmakta olan bir

topiumun

yitreginde dogmu^tur. Kurulu duzene karsi siddedi bir

niz.

tepkidir, Otoriieye karsi cikan

O

temsil eder,

butim

esitlikci ve liberter ozlemleri

her yerdedir. Bu yiizden onu bir ye re kapamak

imkansiidir, Hepinizi oldiirunee sona erecektirP 4

Henry daragacinda soyle haykirdi: "Ya§asin Anarsi! Olumumun intikami ahnacaktir." Ahndt da. 1894'te Santo Jeronimo Caserio adinda bir Italy an anarsist Fransa Cumhurba^kani Sadi Carnot'yu bigaklayarak oldurdu. Kropotkin ve digerleri bu turden eylemieri caresizlik nedeniyle bir umutsuzluk tepkisi oiarak ma-

zur gostermeye qah^ular, ancak boylesine dolayh a^iklamalar ka-

muoyunu

ikna etmeye yetmedi. Yazar Octave Mirbeau'nun goz-

lemledigi

gibi:

"Anarsizmin oldtirucu bir diismam

Henry'den daha i^in bir cafe'ye

iyisini

bile

Emile

yapamazdi. Yatmadan once bira icmek

giden siradan ve bansgi insanlann uzerine gidip o

bombasmi firlatti." 25 Anarsizm, on dokuzuncu

anlasilmaz

yiizyilm

cirkin ve en yikici yiizunu gosterirken,

sonunda Fransa'da en

pek cok sanat^i ve yazan

en yaratici bigimde esinledi, Gustav Courbet, sanattn ahlaki ve toplumsal bir amaci olmast gerektigini savunan ve sanat "turu-

muziin

ve ahlaki bakimdan mukemmellesroesi hedefine

fizikse!

ula^mak

igin

doganin ve bizlerin

idealist bir temsili"

diyen Proudhon'un yakin dostu olmustu,

26

olmahdir

Yoksullann hayatini

an la tan Courbet, bu anlayiji paylasti ve sonunda toplumsal ger<;ekgilik teorisine

katkida bulundu. Courbet, unlii Burial at Or-

mans'inda (Ormans'da Defin) Romantizm idealini inkar etmeye JA

Emile Henry, "A Terrorist's Defence"

M. Fleming,

H

5 E

,

Afiaicliist Reader,

ro pagan da by the Deed: Terrorism

Late Nineteenth Century Europe", Terrorism ve K. A. Myers

25

(Croom Helm, 1982);

in

s.

193. Ayrica Blcz.

and Anarchist Theory

Bur ope, der.

Miller, Anarchism,

s.

Octave Mtrbeau, Le Journal (19 5ubat 1894), alimijoll,

Y.

11 '5-21. Ttic Anarchists,

127

26

Proudhon, Du Principe de Van

et

in

Alexander

$a destination scciaie, Pans, 1895,

5.

43.

s.

610

Anar$izmin Tarihi

ve bireyin 6zgur!e§mesine ulasmaya cah^u.

Komun'un

sanatsal

sorumlu uyesi oldu ve Napolyon'un askeri diktatorlugiinu simgeleyen Paris'teki Vendome Sutunu'nun kaldinlmasi icin karar ahnmastni sagladi. siyasetten

Post-Empresyonist ressamlarm cogu, anarsizmde, kendi sanatsal ozgurluk

cagrdannm, burjuva toplumuna karsi isyanlannin ve yoksul ve ezilmis. insaniara duyduklan sempatinin bir ifadesini bvddular. Catnille Pissarro ve oglu Lucien, Le Pere Peinard'A ve Jean Grave'in Les

Temps Nouveaux'suna duzenli bigim-

de katkida bulundu. Pissarro,

tipki

Courbet

gibi

Komiin'den

Cumhurba$kam Carnot'nun oldurulmesinin ardindan anarsistlere uygulanan baskidan kacmak icin sonra suriildu ve 1894'te

Belcika'ya gitmek zorunda kaldi.

Sonunda Komunist Parti'de kakdan Paul Signac, 1902'de soyle dedi: "Anarsist ressam anar-

rar

resimler sergilemek isteyen biri degil, paraya onem vermeden, odiil arzusu duymadan, olanca bireyselligi ve kisisel cabasiyla burjuvaziye ve resmi goreneklere karsi mucadele eden bisist

ridir..." 27

Steinlen ve daha sonra Vlaminck ve diger Fauvist sanatgdar da Les Temps Nouveaux'ya katkida bulundular.

Kropotkin'i buyiik oiciide etkileyen geng bir Fransiz filozof, M, Guyau, Esquisse d'une morale sans obligation ni sanction'unda (Ne Yukumliilugu Ne De Yapnrimi Olan Bir Ahlak Taslagi, 1884) her ttirlii dismal gorev ve baskidan ozgiir bir ahlak anlayisi sundu. Guyau, akilci secim yoluyla kendi ahlakimizi

J.

yarattigimizi

one

siirerek, metafizik

daci hesaplamayi da reddetti.

Ne

aksine, egoist sonuclara varmadi;

yaptinmlann yam

Oz korunum gudumuzu

kalanna sefkat duymamizi saglayacak sekilde

nun

icin bol

tam, yogun ve

asabiliriz

bas-

ve bu-

miktarda enerjiye sahibiz. Bu nedenle ozgecilik,

iimken

bir hayati surdiirme ihtiyacmi temel ahr.

Guyau, otuz dort yasinda oldugu di,

sira fay-

var kt Stirner ve Nietzsehe'nin

ama Kropotkin onun

bilingli

igin

bu

olmasa da

icgoruleri gelistiremebir anarsist

oldugunu

hissediyordu.

Degas'nin "kasten yangin cikaran bir manyak" dedigi romanci ve oyun yazan Octave Mirbeau, olgunluk gaginda, Kropotkin, Tolstoy ve Elisee Reclus'u okuyarak anarsizmi benimsedi.

$atafath romanlan,

mahkum

bir

merak duydugunu

gosterir,

27

Alituijoll, The Anarchists,

s.

ISO.

etttgi

kotu ahskanhklara buyuk

kahramanlan nesesiz

isyancilar-

)

-Kill

611

Ml

Cizvit egitimiyle yaialanuu^ gcng bir

dir,

adamm oykusu

olan

Sebastian Roch'da, Mirbeau, ^cnvligin rahipler ve polis larahn-

dan yonetilen bogucu bir sisteme karsi her zaman isyan edip etmeyecegi sorusunu ortaya alar. Dreyfus olayindan esinlenen Le Jardin des supplkes (tskenceler Bahcesi) Batimn giirumuslugune ve yasa Has tin lims iskenceye karsi Dogulu bir alegori sunarken, yakin zamanlarda basanli bir lilmin konusu olan Le Journal d'une

Janme

de chamber (Bir Hizmetci Kizsn Hatiralan) burjuvaziyi

bii-

tun kotuliikleriyle bir arada gosterir. Mirbeau'nun ozellikle anarsist yazilan arasinda, on binleree satis yapan La Greve des

gok basanli

elccteurs (Secmenlerin Grevi) basjikh

bir brosur de

vardi. 28 Hayati

boyunca amimilitarist oldu ve 1880'lerin siyasal §iddeti uzerine yaptigi yorum, cagdaslarmdan daha mantikh oldugunu kanitladi: "Bombanin en buyiik tehlikesi, onu krskirtan budalahgin pallamasidir." Ne var ki, bu yaklasim onu, Ravachol'u "gim isiginj ve bansgi gokleri haber veren bir gok gurultiisii"

olarak betimlemekten ahkoymadi. 29

Yuzydin donumunde anarsizm hie kuskusuz pek gok bo-

hem nisi

bireyciyi eezbetti ve bir sure igin

buyuk

bir

loplumsal uya-

ve sanatsal isyani anlamlandiran buyiik hir kulturel hareket

haline geldi.

w Digerleri arasinda Jean

minden kuskuluydu ve

kesinlikle

Grave, bu bireycilerin One-

pek cok

ki^i

toplumsal teoriyi

arasiirmaktansa burjuva goreneklerine saldirmakla ilgileniyordu. Yazar Laurent Tailhade "Qu'importe

les

vagucs humanites, po-

miikemmel oldugu stirece, insanhga iliskin belirsiz ifadelerin ne onemi var?) diyordu. Bununla birlikte, bir restoranda yemek yerken patlayan ve bir gozunu kaybetmesine neden olan bir bomba fikrini degistirmis «rv« que

le

geste soil beaux?" (Davranis

olabilir.

Nietzsche'den etkilenen Maurice Barras toplum karstti bir bireyciligi ifade

man

eden Le Culte du mai (Ben

dizisi yazdi.

L'Ennemi des

lois'da

Kiiltu)

bashkh

bir ro-

(Yasalann Dusmani) Saint-

Simon, Fourier ve Marx'i inceiedikten sonra anarsist olan, ancak rafine evrensel iyilik duyarhgini ve praugini geti^tirmek icin kirsal

28

kesime gekilen onculeri

anlatti.

Jean Grave, kendilerini mev-

Bk2. Reg Carr, Anarchism in France: The Casf oj Octave Mirbeau, ter

Manches-

University Press, 1977, Ek.

Woodcock, Anarchism,

290.

29

Alinti,

30

Bkz. Richard Sonn, Anarchism and Cultural Politics in Fin-df-siade France,

s.

University ol Nebraska Press, 1989.

Anar$izmin Tarihi

612

cut yasalardan kurtarabilecek milyonerlere

suncenin anarsizm oldugunu ilan Birinci Ball ve

Dunya

uygun olan

tek du-

etti.

Savasi sirasinda Isvicre'de, aralannda

Hugo

Richard Huelsenbeck'in de bulundugu bir grup sanatci,

bansci ve radikal, Zurih'te bir araya gelerek sanat ve anarsinin benzersiz bir kansimtni olu§turan Dada hareketini baslatti, Hareket daha once var olan her seyi

topyekun inkar

ettigini iddia edi-

ama daha cok ortacagin Ozgur Ruh Heresisi gelenegi icinkaldi. Romanya dogumlu Fransiz sair Tristan Tzara, Notes

yordu, de

pour

la

bourgeoisie'sindc (Burjuvazi lcin Notlar) Kabare Voltaire

ve Galeri Dada'daki soiree'lerin (suarelerin) "izleyicilere, kendi

unsurlanyla uygun baglamtlar kurtna imkani sagladtgi"ni acikladi. 31 Dada, sanat aracihgiyla butun toplumsal diizeni yikmayi ve topyekun ozgiirluge ula^mayi amaclakisiliklerinin karakteristik

di.

Marcel Duchamp, Birlesik Devletler'e gitmeden once, Fran-

dnde giden savtmuculan arasinda yer aldi, Pek cok Dadaisl 1918 Berlin ayaklanmasina katddi ve radikal komusa'daki Dada'nin

nizm

ile ilerici issizleri

Konseyi

icin

cagn

temel alan bir Dadaist Devrimci Merkez

yapti. Tzara,

daha sonra

olduysa da,

Stalinist

Dadaistler 1920'lerde Fransa'da geli$en Surrealist hareketi etkiledi.

1925'te

yapuklan deklarasyonda $oyle

kapilanni acin!

Orduyu

"Hapishane Toplumsal baski

diyorlardi:

silahstzlandirin!

...

insani ozgurlukten

vazgecmeye

Sanatcilann ve yazarlann tuhaihklan, yiizyilin

dOnumunde

gunleri yasiyoruz. Hicbir sey

...

zoriayamaz." 32

Fransa'da Confederation Generale du Travail'i (Genel

lsci Konfederasyonu) zorlayan devrimci sendikalistlerin miicadelelerinden

cok farkhydi. Sendikalizm, sadece "eylem yoluyla propaganda" savunuculartnm durtulerini yonlendirmekle kalmadi, ayni za-

manda anarsizmin en olumlu goruslerinden cogunu

devraldi. 33

Fransiz sendtkalizminin kokenleri, "Iscilerin kurtulusu bizzat iscilerin gorevt olacaktir" dkesini

benimseyen Birinci Enter-

nasyonal'e kadar uzanir. Entemasyonal'in 1869'da Basel'de topla-

nan dorduncu kongresinde, Fransiz, tspanyol. Jura ve Belcika delegeleri, iktisadi isci birliklerinin, geleeegin toplumundaki toplumsal cekirdekleri olu$turacagini savundular. Bu siyaseti savu31

32 33

Dada-An and Anti-Art, lliames and Hudson, 1965, La Revolution Surrtahstc, 2 (1925), Bkz. G. D. H. Cole. "Marsism and Anarchism", A History of Social tit ThoBkz. Hans Richter,

ught (1954), Macmillan, 1974,

11,

336.

I

613

IIIHMl

nanlar, $u sozleri soyleyen Bakmiin'den kuvvetle etkilenmisierdi.

Sendika seksiyonlan orgutu, onlarin LLnternasyonal icindeki fede-

rasyonu ve

lsci

Odaian'ndaki temsiltileri, sadece Enternasyonal

is-

cilerinin teori ile pratigi birleslirerck iktisat bilimini ogrenebile-

cekleri ve ogrenmeleri gereken biiyuk bir

katmiyor,

aym zamanda, burjuva

akademi yaratmakla

diinyasinin yerini alacak yeni

34 toplumsal diizenin tohumlarim da kendi bagrmda tasiyor.

Bu nedenle yeni devrimci sendikalann orgutlenmesi yeni

mun

orgiitlenmesini yansitmaya

calisti;

toplu-

her sendikanin kendi

kaderini tayin hakkini taniyarak, federalizm ve ozerklik ilkelerini temel alcldar.

Federasyonlarm icinde tabandan orgutlenen ce-

shli komiteler, idari

organlan olarak

ya da btirokratik yetkderi olmayan

e§gudum

faaliyet yuruttuler.

Fransiz anarko-sendikalistlerini oteki sendikalistlerden ayiran, hareketin siyasal partilerden

tamamen ozgur olmasindaki

is-

rarlan ve goreneksel siyasete katilmayi reddetmeleridir. Anarsist

Emile Pouget'nin

ozlti

bicimde

belirttigi gibi,

"Sendikalann ama-

33 Topdegil, patronlarla savasmaktir."

ci siyasetcilerle

ugrasmak

lumun yeniden

insasinin bizzat iscilerin iktisadi orgutlenmesiyle

gercekle^tirihriesini savundular. Izledikleri strateji, boykot, eti-

ketleme (uygun goriilen isverenlerden mal satin alma), sabotaj, an ti militarist propaganda ve cesitli derecelerde grev biciminde "dogrudan eylem" idi. Grev, ozellikle de efsanevi boyutlar kaza-

nan genel grev, en onemli laktik olarak goriildu. 1874

gibi

erken bir

tarihte,

Jura anarsisti

Adhemar Schwitz-

guebel, genel grevin "kesinlikle mevcut toplumsal diizenin tasfiyesini saglayabilecek devrimci bir eylem" olacagmi one surmustu.

36

Genel grev co§kusu

sinda hizla yayildi ve kisa

isci

harekeiine kaalan anarsistler ara-

siire

icinde Devlet'in cokusunu ve ye-

ni bir toplumun baglangicini saglayacak en

iyi

arac olarak gorul-

du.

Proudhon ve sendikalistlerden esinlenen Georges Sorel $iddet Uzerine Du$uncekr (1908) basltkh kitabinda sinif sava^inm toplumlan canlandirdigmi one surdii. "Burjuva gucu"nun karsiRocker, Anarcho-syndicalism,

34

Alinti,

35

Alioli, Mailtron, Histoire

36

Age,

s.

261.

s.

77-8.

du movement anarchistc en France,

s.

252.

Anar^izmin Tarihi

614

sina "proleter siddeti" koydu; ikincisinin aritici bir etkiye sahip

oldugunu ve halkin kendisine sahip cikmasmi sagladigini one surdti. Ayrica genel grev bir "toplumsal mit", iscileri

mucadele icinde esinieyen

bir arac olarak

toplumsal

da deger tastyordu. So-

toplumsal mitkr, "nesnelerin betimleri degil, eylem ka-

rel icin

rarliliginin ifadesi"

oldugu

daha sonra Le-

icin onemlidir. Sore!,

nin, Mussolini ve Action Francaise'i etkilemis olsa da, kendisine anarsist denilmesine itiraz etmedi, cjunkit "Parlamenter Sosya-

lizm, ahlaki (ve ureticilerin yeni etikini) kucumsedigini itiraf et-

mektedir." 37 Sorel'in devrimci irade ve proleter siddet Ovgiisti

nemde

uzun do-

Sol'dan cok Sag'i etkiledi, Sendikalist hareket genel gre-

oldugunu kesinlikle dusunmedi ve Sorel sendikalist Kana susamis olarak sohret kazanmasina ragmen, endustriyel sabotaja kar-

vin bir mit

teorisyeriler tizerinde sadece zayif bir etki yaratti. biri

stydi ve sendikalist devrimin, burjuva devrimlerini kirleten teror gibi igrencliklerle

lekelenmemesi gerektigini one

surdti.

Anarko-sendikaiizmin en yapici evresi, yiizyihn donumunde, Fransiz

sendika hareketi devrimci ve reformist kesimlere bo-

lundugu zaman

gercekle$ti. Anarko-sendikalizm, Fransa'da bere-

toprak buldu.

ketli bir

Bunun

nedeni, hareketin uzun bir dev-

rimci geienege sahip olmasi ve siyasal underlerin, 1789, 1830 ve

1848 devrimlerinde cok acik bi^imde ihanet etmis oimalanydi. Genel grev barikatlarm iktisadi alternatifi haline geldi. 33

Fernand Pelloutier ve Emile Pouget gibi pek cok anarsist Generale du Travail'a (CGT) katildilar. Federation des Bourses du Travail da CGT'ye katildi ve Pelloutier bu sendikanin genel sekreteri oidu. Bu arada Pouget, CGT'nin resmi yayin orgam La Vobc du Peuple'u cikanyordu, Devrimci PoConfederation

uget,

le

droit syndicai (sendikal yol)

mokratik yol) arasmda lann,

iscilerin

bir

cikarlarim

h

ile

droit

democratique (de-

farkhhk oldugunu ve

korumak

bilincli

istiyorlarsa

cogunluk tarafindan onaylanmasim beklememelerini la savundu. 39 37

Georges giris,

38

on Violence (1908), cev. T. E. s.

sabirsizlik-

Hulme

ve

Time, Cambridge University Press, 1970,

in s.

s.

20-4.

Roth,

France: The Direct Action oj 14.

Emile Poget, Lcs Bases du syndicalism?. Bibiothaque Syndicai iste, rihsiz,

J.

50, 223.

Bki. F F. Ridley, Revolutionary Syndicalism its

39

Sorel, Reflection!,

A. Shil Is, Collier-MacraiHan, 1969,

azinhk-

eylemlerinin

Paris, ta-

f

1902'den sonra ci

Borsalan

}

CGT,

615

Kill Mi

iki fcdi nisyou,

Bourses du Travail

(Is-

ve Syndicats (Sendikalar) icinde orgutlendi. Isci

Borsalan federasyonu yerel sendikalann faaliyetierine esgtidum

sagbyordu. Bunlar onceleri

iseilcrc

bulmak amaciyla kurul-

is

mu§lardt, ancak kisa sure sonra egitim ve

yun yonlerinin

tartisildigi

merkezler

isci

smifi hayatinin bu-

haline geldiler.

Sendikalar fabrikalarda ve bazi

durum lard a

koilannda olusmus7ardi. Her sendika, kucuk de

farkh sanayi

olsa,

federasyon

icinde bizzat sectigi bir delege tarafmdan temsil edilme hakkina sahipti.

CGT'nin

isci

konfederal komitesi

odalan ve sendika d e lege le rind en olusan

esgudum saglayan

organ olarak hareket

bir

ediyor ve hicbir otoriteye sahip bulunmuyordu. Burokrasiden kaemmak icin gorevli sayisi en az dtizeyde mtuluyor ve bu gd40 CGT'nin revliler taban tarafmdan fazla dikkate alsnmiyordu.

her §ubesi ozerkti, ancak her sendika yerel

isci

odasi ya da ben-

zeri bir orgute katdmak zorundaydi.

CGT

icindeki devrimci etkinin agirhgi dylesine

artti

ki,

1906'da Amiens Sozlesmesi geregince orgiite simf mucadelesi, siyasal tarafsizhk ve devrimci genel grev andi icirdi. Boylece bir

yanda,

isgiierirt

kosullannm

hizla iyilestiritmesi icin cahsdryor,

die yanda soyle deniyordu:

ICGT) ancak kapitalist sinthn mulksuzlesiirilmesiyle gercekiestitam bir ozgurlesme i<;in hazirhk [yapar), Bu amaca

rilebilecek

ulastiracak arac olarak genel grevi lavsiye eder ve $imdiki halde

grubu olan sendika, gelecekte urelim ve bolusiimden sorumlu grup, toplumsal orgutlenmenin temeti olaeagini savubir direnis

nitr 4*

CGT'nin hasimlan ona

ancak militan Pierre Moolmadigim ve butun siyasal

anarsist dediler,

nalte sendikanin resmi bir doktrini

egilimlerden bagimsiz oldugunu one surdu. Bununla birlikte

sendikalizmin

onun

isci sinifi

icindeki kokenleri dikkate almdiginda,

anarsizmi andirdtgini kabul etmeye hazirdi. O, aynca "bir

irade, enerji ve verimli diisunce

CGT,

1906'da sekiz saatlik

okulu" is.

idi.

42

gunu kampanyasinda en yuk-

40

Bki. Maitron, Histoire du mouvement anaichiste en Fiance,

41

Cfiartei of Amiens, ahnti,

of Socialist rhouglit. op.

42

G. D. H. Cok, The Stcond

ci(, III,

s.

251.

Jniernaliotial,

A

History

371.

Congres anarthiste tenu a Amsterdam, ahnti, Anarchist Render,

s.

214, 218.

Anar$izmin Tarihi

616

sek noktaya ulasan bir dizi dramatik grev gerceklestirirken, Fransa'daki sendikasiz isciierin

yandan fazlasmi

asla saflarina

kazanamadi ve devrimci bir genel grevi ki$kirtmayi basaramadi, Sonuc olarak, farkh bir is gucune hitap eden ve mevcut diinyayi dalia yasanabilir

Bununla

kdmaya cahsan pragmatik

birlikte Franstz

bir egilim gosterdi. 43

CGT'si diger pek cok ulkede kop-

ya edilen genel bir anarko-sendikalist orgutlenme semasi birakti. Isciler belirli bir

bolgede

larda orgutlendiler.

mak

ve sanayi kollarma gore sendika-

ticaret

Daha sonra sendikalar

yerel federasyon kur-

icin aynt bolgede ki diger sendikalaria yatay olarak ve ayni

sanayi kolundaki oteki sendikalaria dikey olarak federasyon kurarak bir araya geldiler. CGT'yi model alan Rudolf Rocker, devrimci bir

durumda

!$ci

Odalan Federasyonu'nun mevcut

top-

lumsal sermayeyi devralmak ve yonetmek ve her topluluk iginde bolusumit diizenlemekle gorevlendirilecegini, sanayi Birlikleii

Federasyonu'nun ise ulkenin toplam uretimini orgtitleyecegini one surdu. 44 Anarko-sendikalizm, pratikte daha cok, isci hareketinin devrimci tin

mucadeie dtsinda

fazla alternaiifinin

olmadigi La-

ulkelerinde geli^ecekti. Fransa'daki

daha

dikalizmle rahatsiz bir

genis iliskisi

anarsist

anarko-sen-

harekeiin

oldu. Bireyciler ve bohemter dogal

iliski kurmak istemediler. Anarsist komunistler arasinda Jean Grave ve Les Temps Nouveaux onlara

olarak sendikalaria fazla

sank onay verdiler. Le Libertaire'dt yazan purist Sebastian Faure, varhgma katlansa da sendikalizme dusman ofan ilk kisiydi. Anarsistler

ile

sendika lis tier arasindaki geritim 1907'de Amster-

datn'da toplanan Ulusiararasi Anarsist Kongre'de one ciku. Pierre

Monatte saf anarsistlerin "devrimciligi"ni

sefi

spekiilasyonun

Emma Goldman

fildisi

elestirdi.

Onlar

kulesinde inzivaya cekilmisler"

sendikaiistlerin

"felidi. 45

cogunluk yoneumi ilkesinin

bi-

reyin inisiyatifini kirdtgim one surerek tepki gosterdi: "Anarsist

orgutlenmeyi ancak tek bir kosulda kabul edebilirim. tiirlu

43

bireysel inisiyaufe

mutlak saygimn

tern el

Bkz. Barbara Mitchell, Hie Practical Revolutionnarics; 0/ the French

A rmre ho syndicalists. Greenwood

O

da her

almmasi ve birey-

Press,

A New

New

Interpretation

York, 1987,

s.

10-11.

44

45

Ekz. Rocker, Anarchism and Anarcho-syndicalism,

Anarcho-syndicalism, bol.

iv,

Ccmgres anarchist? tenu

Amsterdam,

218,

a

s.

34; aynca Bkz, Rocker,

age, alinii, Anarchist Reader.


214,

Ft ansa

(>I7

lerin ozgiir gelisimine zarar verilmemesi."

cok anarsist komunistin kaygdarini basit bir stmf

cok

1

"

pek

Malaii"-ia ise

Minlikalizmin

dile gelirerek,

mucadelesi anlayisi oldugunu ve genel greve

one stirdu. Ona gore sendikalizm, "genel achk "a donuserek yo2lasabilecek "saf bir iiiopya" idi.*' Sendikafazla bel bagladigini

hzm

anarsi icin

Hem

arac olarak gorulmeliydi, leU arac olarak de-

bit

komunist

hem

de sendikalist kanatlan olan Fransiz

anarsist hareketi Birinci Diinya Savasi'nm patlak

once en yiiksek noktaya ulasu. Faure ve bireyci E.

vermesinden

Armand

militarist ilkelere

ya katikh ya da muttefikleri destekledigini ilan

etti.

Savastan

sonra Rus Devrimi'nin goriinuTdeki ba^ansi, komunistlerin icinde guclenmelerini sagladi. Anarko-sendikalistler ve nistler devrimci bir

(Onitcr

CGT) kurarak yil

Birligi)

Ancak

Savunma Komitesi) kurmak uzere aynldi-

orgiit 1923'te Berlin'de

100 000

isciyi

kurulan UIB'de (Ulusiararasi

temsil euiklerini iddia

gim 1939'a kadar surdtirdu, ancak

i§ci

guc, olusturamadi. Sendikalist hareketin

dan olu^an kiicuk

bir grup,

okur

etti.

lsci

Hareket, varh-

sinih icinde buyiik bir

dismda, yash militanlar-

sayisi giderek azalan az sayida

yayin organinda anarsist mesaji canh tuttu. Sovyetler ya,

Unitaire'i

komiinistler bir

Comite de defence Syndicaliste Revolutionnaire'i

Anarsistler,

Bu

hareketi boldiiler.

CGT

komu-

ustiinluk sagladilar ve Moskova'yla aynt cizgiye geldi-

(Sendikalist Devrimci lar,

CGT

grup olusturdular ve I921'de

sonraki ler.

anti-

sadik kakhlar, ancak pek cok anarsist ya ordu-

Birligi, Ital-

Almanya ve Ispanya'dan gelerek Fransa'ya stginan ve saydari

gittikce artan multeciler sayesinde ulusiararasi baglantilanni ko-

rudular.

Fransa'da anarsizm,

ardindan

ellili

Alman

isgali

yillarda ve altmislann

yon'un Le Libertaire ve yeni Notr resinde biraz

canlanmisti.

ef

Alain

(ikincisi isgal strasinda bir Fransiz

ve direnis deneyiminin

basmda Anarsist Federas-

Rouge

gibi dergilerinin cev-

Sergent ve

Nazi

idi)

Claude Harmel

1949'da Histoirt de

Vanarchie (Anarsi Tarihi) bashkli yetersiz bir cahsma yaptilar ve

Jean Maitron 1951'de kendi Hisfoire du mouvement anarchiste en France'mi (Fransa'daki Anarsist Hareketin Tarihi) yayimladi, Li-

bener atmosfer, Fransiz ve Ispanyol anarsist ve sendi kalis tie riy46

Age,

s.

46.

47

Age,

s.

223, 224.

Anar%izmin Tarihi

618 le iliski

kuran Albert Camus'yu de

tarihini ve felsefesini inceledi.

etktledi.

L'Hommc

Camus anarsizmin

revohe'sinde (Baskaldi-

ran Insan, 1951) Stirner ve Bakunin'i elestirmesine ragmen, otoriter

komunizme

karsi

daha

elestirel bir

tutum

aldi,

Bu

eser Ca-

mus'niin bir tur anarko-sendikalizme yoneldigini gosterir.

Ahmislarda ladi.

liberter fikirler yeni bir kusagt etkilemeye bas-

Dada ve Surrealizm'den etkilenen kucuk

bir sanatci ve en-

telektuel cevresi 1957'de Entemationale Situatkmniste'i

ve kisa sure icinde anarsizm tarihini yeniden kesfederek

toplumu

ve

kuiturune

Uiskin

liberter

bir

elestiri

kurdu

(ukeum

gelistirdi.

1964'te bir Fransiz grubu olan Jeunesse Libertaire, Proudhon'un "anarsi diizendir" slogamna yeni bir giic kazandirdi. Grup kisa surede biiiun dunyaya yaydart "A" sembolijyle tanindi. Eski bir Marksist olan Daniel Guerin, liberter bir sosyalizm formu gelistirdi

Bir

ve 1965'te L'Anarchisme: du

Eylem Doktrini)

icin

cagn

ogrenct isyani sirastnda, lkinci

buyuk

la

doctrine a faction (Anarsizm:

Oc yd sonra, Mayis 1968'in Dunya Savasi'ndan sonraki en

yapti.

liberter enerji patlamasi gerceklesti.

ne! grev sirasinda de Gaulle rejimi sarsildi renciler devrimi

Olaylan izleyen ge-

ama

devrilmedi. Og-

kaybederlerken anarsist gorusleri kazandilar.

f-'ransa'daki otoriter sosyahstler ve komLinistler o zamandan beri geriiemeye devam ediyorlar. Yeniden canlandinlan sendikalist bir orgut -Confederation Nationale du Travail- o zamandan beri

ozellikle guneybati Fransa'da ve Paris bolgesinde yol

vam

almaya de-

ediyor. Entelektueller arasinda Michel Foucault, hayal gucii

yiiksek, icerigi zengin bir

iktidar elestirisi gehsurirken,

Paul

Cardan (Cornelius Castoriadis) cagdas toplum ve kiiltur labirentinde bir kav§ak noktasma vardigimizi gosteren Ubetter Socialisme ou Bavbark (Ya Sosyalizm ya Barbarlik) secenegini ortaya koymustur.

28 Italya

Mazzini ve Garibaldi'nin onderligindeki uluscu hareketten ciku. Gevsek orgutlenme ve

Italy a'da ilk anarsistler

cumhunyeici ve

Carbonari orgutunun Proudyontemleri anarsist siratejinin gelisiminde iz biraku. 1864'te Bakunin'in hon'un fikirleri, cumhuriyetci diisuncenin, gelismesine neden olulkeye gelisinden cok once federal yonde ilk esin kaynagi olarak du. Ancak ttalyan anarsist hareketinin

ayaklanma eylemlerini benimseyen

gizli

basktici degit gorulse de Bakunin, Rus devrimcileriyle birlikte 1 daha gok katalizor rolii oynadi. Proudhon Mazzini'nin ordusunda kurmay baskam olan ve Giovanni Diiku Carlo Pisaile Fourier'nin fikirlerini yayan San arasmda gecJsi saglayan hareket anarsist ile cane, eski uluscular

bir ulus kopru oldu. Toplumsal devrim araciligiyla bagimsiz dibicimi, hiikumet guvenli ve adil Yegane yaratma cagnsi yapti.

bir

fabrikalarm yordu, "Proudhon'un anarsisi"dir. Ancak Pisacane, kolektiflestirilicinde komunter kolektif mulkiyetini ve topragin Pisacane propamesini savunarak Proudhon'u asti. En onemlisi, erken savunuen propaganda) ganda deijalti'mn (eylem yoluyla

cularmdau biri oldu:

("BkTcTrl Theory

Anarchism: History, Levy. "Italian Anarchism, 1870-1926", For David Goodway, Routledfie, 1989, s. 26.

and* Practice, der.

Anar$izmin Tarihi

620

Fikrin propagandasi bir gan sesidir. Fikirler eylemlerden

kaynaklanir;

tersi gecerli degildir.

ozgiir olmayacak,

Ve halk

ozgur oldugu zaman

egitildigi

zaman

egitilecektir.

yurttasin lilkenin iyiligi igin yapabilecegi tek

is

Bir

devrimle

fii-

len isbirligi yapmaktir. 2

Bakunin'in 1864'te Floransa'da kurdugu Kardeslik ve daha sonra Napoli'de kurdugu Uluslararasi Kardeslik icinde Pisacane'nin

pek cok eski yoldasi yer

vardi. Bakunin'in

Panslavizm'den vazgegtigi

anarsizmin dogusunun uluslararasi anarsist hareketin dogusuyla gakistigini soylemek mtimkundur. 3 Florartsa'dir,

Italya'da

Uluslararasi Kardeslik'in Italyan seksiyonunun iiyeleri arasinda Italyan parlamentosu milletvekillerinden

Giuseppe Fanelli

ile

Carlo Gambuzzi de yer ahyordu, Fanelli, anarsist gorusleri yaymak igin oncii bir gorevle tspanya'ya gitti. Gambuzzi ise uzun sure Italyan anarsist hareketinin bashca onderlerinden

biri

o!du.

1869'da Bakunin'in Italya'daki Kardeslik'inin subeleri dagitilarak Uluslararasi Isgi Birligi'nin (UlB) seksiyonlan haline getirilItalyan anarsist hareketi bu noktadan itibaren gergek bir gelisim kaydetti. Bakunin'in, Mazzini'den gelen ikili saldinya -Paris Komiinu'nu aieist olmakla, Emernasyonai'i de sahici bir ulus^udi.

lugu reddetmekle sucluyordu- karsilik vermesiyle birlikte, ya'daki Enternasyonal, dikallestirdigi

gucune

gtic katti. 4 Paris

ve goziinu agtigi Mazzinici

Ital-

Komunu'nun

ra-

cumhuri ye toiler ve

Garibaldict gonulluler, esas olarak orta Italya ve Napoli'den gelen otuz bin kisiyi Enternasyonal'e (jye yaptilar. Ancak bu hentiz bir isci

orgulii degildi, Burjuvazi tarafindan baslatilmisti ve 1872'de hareketin militanlan daha cok varhkh ailelerden gelen genclerden olusuyordu, 5

1870'lerin basin da, gen? Carlo Cafiero, Errico Mala testa ve Andrea Costa'nin onderliginde yeni bir militanlar grubu olustu. Cafiero, Apulia soylulugunun bir iirunuydu; ailesinin servetini

ve bir diplomat olarak kariyer yapmayi reddetmisti.

Marx onu,

Enternasyonal'in bir iiyesi olarak Italya ve Ispanya'nm Marksizm'e kazamlmasmda kullanmayi umuyordu. Cafiero bir KapiThe

2

Alinti, Hostetter,

3

Bkz.

4

Bkz. Bakunin, Mazzini's Political Theology and tht International (1871).

5

Bkz. Malatesta, al

Italian Socialist

Woodcock, Anarchism,

Max

s

Movement,

s.

23.

309.

Nettlau'twn Bakunin e I'enlcrnazionah in

1872'sine Onsoi, Cenevre, 1928.

Italia del

1861

621

Italya

(al

ozeti yazdi ve 187l'de Londra'da

Marx

ile lanisii

Daha sonra

Bakunin ve Malatesta tarafindan anarsist davaya kazamkh. Malatesta liberal zihniyetli kuciik bir toprak sahibinin ogluydu ve Caserta bolgesinde yetismisti.

bagladi.

Tip ogrencisiyken kadcrini halka

Andrea Costa Romagnoleli

bir kugtik

burjuva aileden

geliyordu; Bologna Universitesi'nde hukuk ogrenimi gordu. Oc

geng adam inancli birer Spencer'den

pozitivisti. Sosyoloji esinini

Toplumu, dogal

aldilar,

Comte

ve

gelisimi dzel mulkiyet ve

Devlet kurumlan tarafindan engellenen canii bir organizma olarak gordtiler. Anarsistler, Garibaldi ve Mazzini taraftarlannin gabalanyla

rekabet etmek icin grev ve gosteriler orgutlediler ve Italyan devrimci geleneginin bilinen taktigine, ayaklanmaya basvurdular. 1860'larda giineyde

ig

savas vardi ve Italyan Devleti ozellikle za-

ayaklanmanin, sarsdan Devlet'i devirebileayaklanmanin kivdcuni olabilecegi dusuncesi

Bu nedenle

yifti.

cek

bir

bir gene) mantiksiz degildi. 1874'te, Andrea Costa, Malatesta ve Enternasyonal'in icinde kendilerine Italyan Toplumsal Devrim Komitesi

diyen bir grup

tiye,

Bologna' da buttin Italyan kasaba ve kentle-

rinde benzer eylemleri tetikleyecek bir ayaklanma planladilar.

Bakunin onlara katdmak

igin bekliyordu,

gilendirilmisti ve isyancilann

Italyan ti

etkiledi.

ancak carabinieri

bil-

Bologna yuruyusunii onledi.

dogrudan eylem mesaji Uluslararasi anarsist hareke-

UlB'nin 1876 Berne Konferansi'nda Malatesta, Bolog-

na ayaklanmasinin arka planini agikladi ve "devrim lafiardan gok eylemlerden olusur" dedi; "her ne zaman kendiliginden bir halk eylemi pailak verirse... her devrimci sosyalistin gorevi, olu-

sum

halindeki hareketle

dayamsma

iginde

oldugunu

ilan

etmek-

tir.

0c ay sonra Cafiero ve Malatesta (Jura Federasyomi Bulteeylem yoluyla propagandamn acik bir tanimim yaptilar;

tiitide)

"Italyan federasyonu, sosyalist ilkelerin

eylem yoluyla savunul-

masi anlamma gelen ayaklanma olgusunun en etkin propaganda 7 Italyanlann gorusii, 1880'lerde Avruaraci olduguna inamr." pa'daki anarsist eylemlere, ozellikle Fransa ve lspanya'da

hakim

oldu.

Hiikumetin baskilanna ragmen 1876'da Floransa'nin disinVHIime Congra* generah. Bern, 1876, s. 368

6

Coinptc rendu

7

Almti, Ha:, tetter. The Italian Socialist Movement,

tin

s.

10

Anar$izmin

622

Tari/ii

daki bir ormanda ulusai bir kongre toplandi. Burada Cafiero ve

formundan ko-

Malatesta, delegeleri Bakuninci bir kolektivizm

munizme gecmeye ikna Herkes toplum

icin

etti.

konum

Benimsenen yeni

suydu:

kendi yeteneklerinin elverdigi her seyi yapma-

hdir ve herkes toplumdan btttun ihtiyaclannirt uretimin ve top-

lumsal imkanlarm elverdigi olctide karsilanmasmi talep etme hakkina sahiptir. s

Kongre ltalyan anarsist hareketinin ayaklanmaci konumunu da onayladi. Malatesta, Cafiero ve Costa gorusderini cok

gecmeden p ran-

ge gecirdiler. Bir sonraki yd, silahh bir grup kurarak Campania bolgesindeki Benevento yakinlannda yitlanni atese vererek Krai Victor

iki

koye

girdiler; vergi ka-

Emmanuel saltanatmin sona

erdigini ilan ettiler. Koyiuler, rahipler de dahil

olmak

iizere

once

onlan sevincle karsiladdar, ancak katdmaktan korktular. Sonuc olarak ttalyan birlikleri kisa sure icinde bolgeye ulasti ve isyanci-

lan yakaladi.

Bu acti.

ikinci basansiz

ayaklanma yeni

bir baski dalgasina yol

Yasadisi Enternasyonal'in ltalyan seksiyonlan ulusai capta

genel ayaklanma cagnsi yaplilar, ancak bu da gerceklesmeyince bireysel teror eylemleri basladi. 1878'de yeni Krai

Umberto

ruldu ve ertesi gun monarsistlerin yuruylis koluna

Bu gelismeler baskilan daha da ve Cafiero

ile

Malatesta silrgune

artirdi.

bomba

oldiiattldi.

Enternasyonal dagitddi

gittiler.

Costa hemen ayaklanmaci anarsizme sin cevirdi. $6yle dusiinuyordu: "ayaklanmacdik, pratige gecirilmesi halinde, gericiligin zaferinden baska bir seye yol acmaz; pratige gecirilmemesi halinde, acar."

9

onu sadece

Costa daha

Partisi'nin

lafta

savunan kisinin

itibar

kaybina yol

sonra milletvekili oldu ve ltalyan Sosyalist

kurulmasinda onemli

mstigi Paul Brousse gibi, o

rol oynadi.

1880 bahannda

ta-

da, yerel sosyalist partiier icin asgari

ve azami programlar formullendiren bir taktikle

komunalizmin

formunu gelistirdi. Kolektivizmi arac olarak goriirken, anarSiyi hala amac olarak goruyordu. Cafiero ansizm parlamenter bir

sosyalistlerin

8 9

Alimi,

safma

gecti.

Woodcock, Anarchism,

Daha sonra s.

akil saghgi

320.

Alimi, Hosteller, The liaUan Socialist Movement,

s,

410,

bozuldu ve

623

Italy a

Gunes

saplantilar gelistirmeye basladi. adil bir

lsigindan

l
daha

pay du§mesini istiyordu.

Costa ve Cafiero'nun eksikligi ltalyan

isvi

harckeiinde sos-

demokrasiye dogru genel bir yonelise neden oldu. Ilalya'daki anarsizm bundan sonra sureklt degi$im gecirdi ve kucuk kasabayal

larda ozerk gruplar olu§tu.

Yuzyihn sonuna dogru, I894'te FranCutnhurbaskani Sadi Carnot'nun, 1897'de Ispanya Basbakani Antonio Canovas'in, 1898'de Avusturya Imparatoricesi Elizasa

bethan ve nihayet 1900'de

iki

girisimin ardindan Krai

Umber-

to'nun oldurulmesi gibi kotu sohretli bazi cinayederden halyanlar

sorumluydu.

Bu donemde bazi de gergeklestirmek

basmda

anarsistler, ideallerini utopyaci

komunler-

lerk ettiler. Ornegin

1890'lann

icin ulkeyi

Brezilya'da kurulan Cecilia Kolonisi

deneyimi dort

yi!

surdu. Yirminci yiizyilda pek cok ltalyan, ozellikle Latin Ameri-

ca ve Kuzey Amcrika'ya gocerek anarsist

fikirlerin

p ro pagan das l-

m surdiirdu. Italya'da

Malatesta

onaya qikan en onemli

idi.

anarsist dusuniir

kuskusuz

Uluslararasi anarsist hareket icinde neredeyse

mis yd boyunca

all-

faaliyetini surdiirdu ve ltalyan anarsist hareketi-

nin en onemli yillannda oncu bir ki^ilik olarak mucadele verdi.

1880lerin sonunda ve 1890'lann basinda yeni bir uluscu anarsist "parti"

kurmaya cahstiysa da uygun

saramadi.

Bununla

birlikte

anargizm"i biiyiik bir etki Malatesta

bir

zemin yaratmayi ba-

Malatesta'nin

hosgcirtdli

"sifatsiz

yaratti.

bu kez avukat

F, S.

Merlino

ile

birlikte

cahsmaya

basladi. Merlino, ttalyan Devleii uzerine yaptigi arastirmalarda,

burokrasinin ve Devlet kurumlannin etkilerini toplumun di

iktisa-

lemeline yayabildiklerini gOstermisti. Sosyalist olmasina rag-

men,

ltalyan sendikalizminin temellerinin atilmasina yardimci oldu ve Malatesta'yi erken Marksci iktisadi belirlenimcilik egili-

minden

vazgecirdi.

O

sirada Malatesta

anarsist enielekltieller arasinda,

ile isbirligi

donemin en

yapan dtger

popiiler bazi sarki-

lanm besteieyen avukat Pietro Gori ile birlikte, egitim, dogum kontrolu ve militarizm konulannda anarsist fikirlerin yayilmasini saglayan Luigi Fabbri de yer ahyordu.

Anarsist hareketin ulusai kongreleri, 1891,

1907 ve 191

5'te

toplandi, ancak siirekli bir ulusai orgutlenme yoktu. 1890'larda anarsistler isci hareketinde

azinhk durumunda kaidilar ve dev-

rimci bilinci guclendirmek, sosyatistleri ayaklanmaya tesvik et-

Audi $iztnin

624

mek

T
gibi roller ustlendiler, Genellikle

ozerk olan yerel

Oda-

t$ci

lan'nda (camere de lavoro) cahstilar. Sonuc olarak anarsizm yiizyil

donumunden

Birinci

Dunya SavasVna kadar gecen

bir hareket olarak sosyalizmden

sembolleri ve

dili,

Italyan i$ci simfi populer kulturiine

du. 10 Yerelcilik, antidevletcilik,

ban ve

antimilitarist dnygular

lsciler icin

sure icinde

daha zayif olsa da, degerleri,

opaahmo

(iscicilik)

hakim

ol-

ve antiruh-

varhgim surdurdu.

sendikaLizmi sosyalizme ciddi bir alternatif ola-

rak goren ilk kisiter anarsistler oldu. Fransiz CGT'sini ornek

(CGL) 1906'da kurulOdalan'm merkezilestirmeye ve denetlemeye cahsti. Anarsist esinli Unione Sindacale ltaliana (US!) giltikce sosyalist ve reformist bir cizgiye gelen CGL'den 1912'de ayrildi. Yeni orgut hizla buyudu ve 1919'da, ozellikle Orta ttalya'da ve Ligurya kiydannda yogunlasan uye saytsimn yanm milyona ulastigi one suruldu. Onderlerinin anarsist oimasina karsin demiryoalan Confederazione Generaie del Lovoro

du ve

yerel I$ci

lu iscileri USl'ye

katdmadilar ve Unione topraksiz koyluler ara-

sinda, Apulia bolgesi

dismda kuciik

bir taraftar kitlesi kazandi.

Amsterdam Anarsist Kongresi'nde dile getirilen sendikalizm konusunda bazi itirazlan olsa da, iistlendigi AncoMalatesta,

na'daki bazi antimilitarist gostericilerin 1914'te vurulmastndan

sonra genet grev gagnst yapti. ltalya'nin

nya uyuldu. Ardindan

gesitli

bolgelerinde

c,ag-

butun

"Kizil hafta" (settimana rosa) geldi,

demiryoiu sistemi durdu ve pek cok bolgede catismalar

cikti.

kucuk kasabalar bundan boyle ozyonetimli cumhuolduklanni ilan ettiler. Anar§istlerin ve Unione Sindacale

Marches'teki riyetler

Italiana'mn onderligindeki hareketin monarsiyi devirmeye hazir-

ancak CGL kendi uyelerine i?e donme emri Deneyim, pek cok sendikalisi Onderin dogrudan eylem ko-

landigt goruliiyordu, verdi.

nusunda du$ kinkhgina ugramasina neden oldu,

Sendikalistler

1915'te ltalya'nin savasa mudahalesi uzerine bolundiiler.

Rus Devrimi'ne

ilijkin haberler Italyan

sendikahst hareketi

ne btiytik bir esin kaynagi oldu. 1920'de USI neredeyse miiyon,

CGL

ise iki

milyon uye kaydetti. Itaiyan Metal

Federasyonu 1919'da kendilerine fabrikalarda

"ic

yanm Iscileri

komisyonlar"

secme imkani saglayan bir sozlesme kazandilar. Ardindan gelen bir dizi gorulmemis grev ve isgal sirasinda, bu komisyonlan fabrika 10

komitelerine donusttinneye cahstilar, Bienno roso'nun en Bk7, Levy, "Italian Anarchism", op.

tit, s.

45, T>.

bl5

ttalya

yuksek noktasinda, Armando Borghi'nin onderligitukki Unione Sindacale ltaliana genel grev cagnsini onayladi. Malatesta, o

Milano'da cikan

sirada

ilk

halyan anarsist

gunluk gazete Umanita Nova'da grevin basansizhgmin buyuk baskilara yol acacagr uyansmda bulundu. Uimli CGL'nin reformist onderligi,

iscileri bir

kez daha bazi ktiguk retormlar kar§i-

Bu reformlar

hginda isgalden vazgecmeye ikna

etti.

lestirilmedi. Birkac hafta icinde,

aralannda Malatesta ve Borg-

hi'nin de

bulundugu grev onderlert ve

asla gercek-

anarsist eylemciler kitle

halinde tutuklandilar. Bu, fasnzmin yiikselisinden Once Italya'da ya$anan son

yuk

bii-

denetimi deneyimi oldu. Ancak grev onemli bir etki ya-

ijci

cunku haftalik L'Ord'me Nuovo'da toplanan liberter ve solgrubunun ozlemlerinin gerceklesmesi anlamma geli-

ratti,

sosyalistler

yordu. Antonio Gramsci'nin yonettigi dergi,

iscileri

ozyonetime

hazirlamak icin fabrika konseylerinin reformist sendikaiann yerini

Ana rko - sen dika list ogretiyle ayni cizzamanda yeni sosyalist toplumun emb-

almasi icin <;agn yapti.

gide olan konseyler ayni

riyolan olarak goruluyordu,

Antonio Gramsci bu evrede, yirminci ytizyihn daha sonraki

donemlerinde revizyonist Erokomiinist cevrelerde muazzam bir etki yaratacak bir

Marksizm formu

sendika hareketinin

Onun

yam

sira

gelisiirdi.

fabrika konseyleri ve Sovyetterin

parti gorusu, Malatesta'nm

farkh degildi. 11

O

Gramsci reformist

burokratik Devkt'e de kar$tydi.

e^gudum organi olarak

erken anarsist parti anlayi^indan cok

sirada pek

cok Italyan

anarsjsti gibi,

Gramsci

de Bolsevik rejimin ger^ekten demokratik oldugunu, Boljevizmi Devlet'in

sonumlenmesiyle bagdastirmantn mtimkun oldugunu

du^tindu, tspanyol Devrimi sirasinda hayatim kaybedecek olan

gene anarsist

entelektiiel

Camillo Berneri, Sovyet sistemini bu

evrede bir autogoverno (ozyonetim) olarak gordu,

Ne testa,

var

ki,

1919

gibi

erken bir tarihte Luigi Fabbri ve Mala-

Rusya'da yeni bir smifin olu^makta oldugunu one surerek

uyanda bulundu lar. Malatesta, 30 Temmuz 1919'da Fabbri'ye sun Ian yazdi: Ashnda bu

bir parti diktatorltigudur; ve kararnameleri, ce2a yapti-

nmlan, idamlan ve en onemlisi bugun devrimin 11

Age.

s.

61.

dis

dusmanlardan

Artar$izmin Tarihi

626

korunmasina yardimci olan silahh kuwetkri olan bu gok gercek diktatorluk,

yarm diktatdtkrin kendi iradekrini

iscikre dayatma-

devrimin durdurulmasina, ayncalikh yeni smiflann yeni

sina,

gi-

karlanni kitlekre karsi pekistirmesine ve savunmasina yardimci olacakttr. 12

Yeni kurulan Union e Anarchica Italiana'nin

(Italy an Anarsist BirKasim 192 1 'de Ancona'da toplanan kongresinde Bolsevik hukumeti Rus Devrimi'nin bas dusmani olarak lanetlendi. ligi)

Anarsistler 1921-1922'den itibaren antifasist cephenin kuru-

lusunda bir arac oldularsa da, Gramsci ve arkadaslan, ktsa sure

Komunist Enternasyonal'e baglanan

ifinde

kurma

Partisi'ni

Italy an

Komunist

cabasini surdiirduler. Lenin'in oltimu iizerme

1924'te yazdigi yazida Malatesta, o

gunun

bir

matem

gunii degil,

bayram gunu olmasi gerektigini one siirdii ve boylece komiinistlerle arasindaki sogukluk iytce artti. Mussoiini'nin 1922'de Roma'ya Yuruyus'unun ardmdan anarsizm bir hareket olarak dabir

gilmaya basladt, ancak bunu savasarak yapti. Anarsistler hapse ceza adalarma gonderildiler, ev hapsine ahndilar (Mala-

atildilar,

testa gibi)

ya da surulduler.

Anarsistler, e§itsiz ulusal

dagihmtan, yerel anla$mazhklan

ve gevsek orgutlenmeleri yuzunden fasistlere ciddi bir alternatif olamamislardi. Savas. sirasinda anarsistler ozellikle ulkenin kuze-

ytndeki direnis. hareketi icinde yer nik

isciler

arasmda anarsizm kuciik

aldilar.

bir

Savastan sonra, uya-

canlanma gosterdi.

Ital-

yan Anarsist Federasyonu, isyanci mermer i^ikrinin geleneksel

Vmaniia Nova yeniden cikmaya basladi ve Cesare Zaccaria gunumiizde de var olan Vokalesi olan Carrara'da yeniden gruplasti,

lontct'mn

kurulusuna yardimci oldu. Ancak 1960'tarin

da ortaya ctkan Yeni Sol kau bicimde Marksist oldu; zil

Italyasin-

terorist Ki-

Tugaylar ozellikle otoriter egilim tasiyorlardi. 1968'de Carrara'da toplanan uluslararasi anarsist kongre, o

yihn

men,

ilk

ytllarda, likte

aylannda ogrenci isyaninin basansizhga ugramasma

liberier

rag-

ruhun canlandinlmasina yardimci oldu, Yetmish

bansin ve Yesil ve feminist hareketlerin

yiikselisiyle bir-

anarsizm, esas olarak ogrenciler arasinda ve orta smifin

icinde olsa da, yeniden ortaya cikmaya basladi, Unione Sindicale Italiana 1983'te 12 ALnti, age,

s.

73.

yeniden

faaliyete gecti ve

bu kez ulkenin hemen

Ihilvu

627

Venedik kenti her bolgesinde gruplar olusiuniu. Sonra ki yil, agirlauluslararasi bir kongreye kaiihruk icin gelen uc bin ki§iyi fianarsizm ve canlandirdi baglanulan olan uykuda Kongre di.

daha gelistigi goruldu. Anarsizm artik Italyan bicimlendirmiyor olabilir, ancak Italyan hayatim isci simfinin devam etmektedir ve onun bagnnokumaya meydan Devlet'ine

kirlerinin bir kez

da bir diken oldugunu bir kez daha kamtlayabilir.

29 Ispanya

Ispanya'nin,

modern cagda anarsizmin buyiik

bir

toplumsal ha-

reket olarak gelistigi ve Devlet'i ciddi bicimde tehdit ettigi tek ulke. ri

oldugu rahathkla soylenebilir. Bunun yoreye

ozgii nedenle-

vardir. Ananjist ozerklik, birlik ve federasyon ilkeleri Ispanyol

toplumsal mizactntn bagimsiz niteligine ozellikle uygundur. Ay-

nca kokleri orta^aga kadar giden uzun bir bagimsiz komiin gelenegi vardir. Bu komunlerin kendi kamusal sozlesmeleri vardi ve kendi /uerc'lanni ya da yasalanni olusturmuslardi. Ozgiir ko-

mun

baskalariyla federe

olma imkani saglayan

bir cizyonetim or-

ganizmasi olarak goriildu.

On dokuzuncu

yiizyibn ortalannda Federalist Pani'nin on-

deri Katalan Pi y Margall hipti.

bu gelenek i^inde saglam

bir yere sa-

orta^agin son ceyreginde, esas olarak Kastilla ve Leon'daki

belediyelerin olusturdugu kardesltk orgutleri

hakkmda simian

yazdi:

Kendi

man

/uercVlariyla ya

kendi leri

i<;in

da yasalanyla yetinmeyen yurtta$lar her za-

daha

fazla

ayncabk saglamaya

sulanyla hangi nedenle olursa olsun

ku$kulu gozkrle teri

1

Pi

birlestik<;e,

izledikleri krala bile kar$i

cali^tilar.

daima

qkarak

Nationalities,

ahntijosf

Peirats, WJitit

is

(he

ve

ycrel ozgurluk-

savundular. 1

y Margall,

Kotn-

ihtiyatli

CN'l

:

Anar$izmin Tarihi

630

Pi y Margal!, Hegel'in "ge^itlilik icinde birlik" ilkesinden esinlen-

Proudhon'u Ispanyolca'ya

di ve

gevirdi.

Ozyonetimli komunler

temelinde federal bir toplumu savundu. Reaction y J?evolucion'da (Gericilik ve Devrim, 1854) soyle dedi: "tktidan

onu

boltimlere ayiracagim;

meye devam edecegim," rin bir etki yaratti. Pi, let

bolecegim ve

alt

degigurilebilir kslacagim ve tahrip et-

Kitap, Ispanyol radikalizmi uzerinde de-

1873 devriminden sonra kisa

bir sure

Dev-

Baskani oldugunda, sadece birkac liberal reform yapmayi

basardi. 2

Ancak kendisi uzun sure Ispanyol anarsizminin harekeruhu olarak

te gecirici

Avrupa'dan 1868'de

gdriildu.

anarsizm

gelen

mesaji

ulasti. Kralice Isabella'yi siirgune

min haberini alan Bakunin,

Ispatiya'ya

ilk

kez

gonderen askeri devri-

Birinci Enternasyol icinde o sirada

Demokrasi tttifakazanmak icin Ispanya'ya birkac temsilci gonderdi. Ispanyolca konusamamasina ragmen ltalyan Giuseppe Fanelli, faaliyete

gecmis olan

gizli

Uluslararasi Sosyalist

ki'na taraftar

Madrit'e giderek yirmi bir kisiden olusan bir cekirdek grup 6r-

gutlemeyi basardi. Bu grup, daha sonra Birinci Enternasyonal'in Ispanyol seksiyonu Federacion Regional Espanola'yt olusturdu.

Bakunin de Barselona'da kendi antiotoriter kolektivizmine ban ogrenci ve

iscileri

siyonu, her

kazandi. Birinci Enternasyonal'in Ispanyol sek-

zaman

ko-sendikalist

kati

yonde

bicimde Bakuninci oldu ve hemen anar-

gelisti.

3

Ispanya'da anarsizm kir yoksullan arasinda hizla kok saldi. Miitevazi matbaaci

Anselmo Lorenzo

(Fanelli ve

esinlenmisti) gibi gezgin onderler, anarsisi mesaji tasiyarak yerel ayaklanmalar sirastnda

Proudhon'dan

koyden koye

zaman zaman patlak veren

devrimci ozlemleri canlandirddar, Koylerde obreros consciente'\er (acik goruslu ise'ler) anar^ist

dusiinde

d

reparto (toprak

atessi

canli tutacaklardi, Koylulerin

dagmmi)

vardi.

O

gun geldiginde,

toprak sahibi, rahip ve polis formundaki otorite sona erecekti. 4

Ancak anarsizm, kendi verimli topraklarmi sadece gtiney ve dogudaki mulksiizler -Andalusya ve Levante'nin topraksiz koyluleri ve yoksul ciftcileri- arasinda buldu. Katalonya ve Oviedo'nun madencilik bolgelerine yayildi. Barselona, Valensiya ve Mad2

Bki. Bookchin, The Spanish Anarchists: The Heroic Years 1868-1936, Free t fe

Editions,

3

age

4

Bkz.

j.

rid,

1929.

,

s.

New

York, 1977,

s.

i

21,80-1.

8.

Diaz del Moral,

Histoiiti

dc las aguaciones compesinas andalusas,

Mad-

631

JsfVtirve

rid'deki en

min ve

Modern Okul Hareketi'nin ku-

ileri iscileri cczlx'tii.

rucusu Francisco Ferrer isyan

ruhunun

gene entelektuelter militan

gibi

caztbesine kapildilar. Insanligm oziinde

Gene Pablo Picasso

tasidigi iyilige ve ilerlemeye giweniyortardi.

yuzyihn domimunde onun

bile

ateiz-

etkisi alundaydi.

Anarsizm, baska yerlere kiyasla Ispanya'da daha siddet yanhsi bir bicim

kazanma

egilimi gosterdi,

cunku

siyasal siddet

Na-

polyon Savaslan'ndan beri stradanlasmisti. Ancak Ispanyol anarsizmi,

kehanetci ve bir dlciide binyilci ozellikler tasiyan bu

egilimlerin nitelik

cok

tarihei gibi,

bakimindan temelde dinsel oldugunu, pek

goremedi. Her zaman toplumsal baskimn ne-

denlerine iliskin acik bir anlayis ve cozumlemeyi temel aldi ve tarimsal yoksullasma ve sanayilesmenin yarattigi

yabancdasmaya

cozum sundu. 5 Populer kiilturde koklendi ve ifadekadim toprak ve ozgiirluk, ekmek ve adalet, egitim ve 6z-

gercekgi bir sini,

formunda buldu.

gurliik ozlemlerirtin yeni bir

Ispanyol anarsizmi, kulttir ve hayat tarzini da vurguladi ve gtindelik hayati Kilise ve Devlet'in geleneksel kisitlamalanndan

dzgtirlestirmeye cahsti. Bir ikusadi

kuhk doneminde

rak bir otcude puriten bir tarz gelistirdi.

olgunlasa-

Ancak pek cok Ispanyol

anarsistinin guclii ahlak duygusu, onlan tefeciligi ve israfi red-

detmeye yonelttrken, serbest aski ve arastirma ozgurlugunu

vunmalanna engel olmadi. Dogayla uyum n,

bazilanni

benimsemeye

basit

sa-

yasama arzulagiyimi, sadece sebze yemeyi ve nudizmi

yoneltti. lyi ve etkin

i^inde

bicimde orguttenmislerdi, an-

cak kendiligindenlik ve inisiyadfe de deger verdiler, Grupos de a/inifjfld'lannda (sempati gruplan), sadece ideolojik git,

daha onemhsi dostlugu ve Anarsisi

>

keyifli

New

Ingilii larihgi

York, 1943,

s.

&

Faber, 1937,

s.

kez Juan Diaz del Moral tarafindan (s.

187-192)) one suruldii.

Gerald Brenan, The Spanish Labyrinth, Mae-

157; E.

hester University Press, 1959,

Faber

ilk

compesinas andaluzas'ta

las agitaciones

Ayni konuda Bkz. millan,

aldilar. 6

bombalama ve oldiirme olaylan 1890'Iann basinda

Ispanyol anarsizminin dinstl yorumit

Hiuoria de

baglan de-

yasamayi da temel

s.

Hobsbawm,

j.

Primitive Rebels, Manc-

84; Franz Borkenau, The Spanish Codepil,

220. Btenan

(s.

75) ve

Hobsbawm

(s.

84) Ispanyol

pttritenizminin anarsist grevler sirastnda cinsel perhize yol acjigim da belirtirler.

Geleneksel anlayisjn ikna edki ve kapsamh bir

Temina Kaplan, Anarchists Press, Princeton, NJ, jas,

6

o/

ele^tirisi

icin Bkz.

An da lucid (1869-1903), Princeton University

1977 ve Jerome

R. Mintz,

Chicago University Press, 1982.

Bkz. Bookchin, The Spanish Anarchists,

s.

4-5.

rhf Anarchists of Casas

Vie-

Anar$izmin Tarihi

632

Fransa'da oldugu gibi lspanya'da da artis gosterdi ve vah§i bir hu-

kumet

baskisiyla karsdandi.

terdrizmle

Let'i

Ancak

anarsistler kisa surede

yikmamn mumkiin olmadigmi

Dev-

anladilar, isgiler

ve koyliiler arasinda propaganda yapmaya basladdar. Yuzyilm

doniimunde sanayi basladi, Fransiz

iscileri

arasinda yeni bir huzursuzluk dalgasi

CGT'sinin basanlartndan etkilenen Katalonya

li-

berter sendikalan I907'de Solidaridad Obrera (Isci Birligi) adinda sendikalist bir orgut kurdular. Btr sonraki

yd

kongrelerini topladdar.

ilk

Hukumet

da Katalonya'da Fas'taki Rif kabilesiyle savasmak

1909'

icin asker top-

lamaya basladigi zaman, Solidaridad Obrera genel grev ^agnsi yapti. Barselona'da sokak savaslan oldu; ardindan gelen Semana Jragica (trajik hafta) sirasinda yaklasik binlercesi yaralandi, pek

cok

iki

yuz

isci

olduriildu,

Bunu

kilise atese verildi.

izleyen

amansiz misilleme sirasinda Ferrer, Barselona'daki catismalarda yer almamasina ragmen, hayatint kaybetti. Bu olaydan sonra sendikalar daha guclu bir orgiite ihtiyac

oldugunu diisunduler ve

191 l'de Sevilla'da yapilan bir kongrede, Confederacion Nacional del Trabajo (UEusal Isci Konfederasyonu,

kendisini, lspanya'da

1

CNT)

kurutdu. Orgut

868'den beri varhgim su ya da bu bicimde

siirdiiren Birinci Enternasyonal'in arddi olarak gordii.

CNT, uye

1914'e kadar legal faaliyet yuriitemedi. Bes yd sonra

milyona

sayisi bir

ulasti.

Esas eylem donemi 1917

ile

1923

arasinda yasandi. Bu dcinemde tspanya'nm her yerinde neredeyse bir ic savasa varan devrimci sorieri ya

da pistokros

grevkr

orgiitledi. Sol ve Sag'in silah-

ozellikle Barselona

sokaklannda

vurdu, oc alma amaciyla oldurme olaylan suriip

CNT bir

CGT

birbirini

gitti,

Ancak

yuz yuze

geldi:

yanda kendi uyelerinin hayat kosullanni kisa donemde

iyiles-

de Lipki Fransa'daki

gibi bir ikilemle

tirmeye cahsiyor, ote yanda, nihai olarak toplumun devrimci do-

nusumunu mel

ilkeleri

CNT

hedefliyordu. 1919'da toplanan

ideoloji

olarak

comunhmo

kongresinde

(liberter

libertario

te-

komiinizm)

benimsendi. Bu ideoloji bir sonraki yd Katalan sendikaia-

nnin bolge kongrelerinde de

onerildi. Sendika,

"dogrudan ey-

lemle, herhangi bir siyasal ya da dinsel onyargiyla engellenmeksizin saf iktisadi alanda

mucadele"ye karar

Isverenlerle, hatta Devlet ile

Segui ve Anget Pestana'nin onderligindeki Peirats, Wfiat

b

the

CNT?,

s, 2.

verdi, 7

uzlasmaya

istekli

otan Salvador

dimh kanat

ile

devri-

Ml

hpanya

mi gerceklestirmek icin her turlu araa fiilen kul Ian maya hazir olan Buenaventura Durruti gibi asinlar arasinda bir holunme gesosyalizmc muhalelisti. Ancak CNT icindeki iki kanat otoriter 1920'de Ocuncu Enternasyonal'in Moskova'da topgelen haberler, devrimci iktidar babanesiyle kongresinden lanan kuruldugunu ve Rusya'ya tek bir partinin diktatorlugun yeni bir (ette birlesti.

(ismen sosyalist) hakim oldugunu gosteriyordu. 1922'de toplanan Zaragoza Kongresi'nde CNT "Birinci Enternasyonal'in Bakuoldunin tarafmdan benimsenen ilkelerinin kararh savunucusu" iliskilerini, ilan etii ve Komunist Ocuncu Enternasyonal ile Sovyetler Birligt'yle baglantismdan oturii kesti. CNT tuztigunde, ilkesi be"lscilerin ozgurlesmesi bizzat iscilerin eseri olmahdir"

gunu

nimsendi, Orgiite ancak patronu olan orgudu iscilerin katdabileceklerini savunacak kadar

ileri gittiler.

militan yayinlan, biitun kotuluklerin ve lanedenmis siyasal iktidarm kaynagi olarak gortilen Devlefe her hrsatia saldirdi. Cok bilinen bir aforizmada denildigi gibi:

CNT nin 1

Devrimci iktidar diye bir sey yoktur, cunku butiin iktidar dogasi geregi gericidir;

hem onu

kullanarilan

hem

de

onun kullandiklan-

feLhedebilecegim dusiini yozlastinr; Devlei'i onu yok etmek icin farkinda netiler Devlet'in buliin fatihlerin ustesinden geldiginin degildirkr; vardir;

en

ve kotu degil, sadece kotu ve daha kotu siyasetgiler

iyi

iyi

hukumet

hicbir sekilde var

Utus, Halk'tir ne de Devlet,

Toplum

ile

olmayan hukiimeuir; ne

aym

seydir; insanlann yo-

netimi yerine nesnelerin yonetimini getirelim; insanlara bansi verelim,

kummlara

savas agahm; proleiary'anin diktatorlugu prole-

tary asiz ve proletary ay a kar^i

uygulanan diktatorluktiir;

siyasetgi-

sendikamz kenk-re oy vermek kendi kisiliginizi inkar etmek olur; dinizdir. 8

Yerel bourses du travail (isci borsalan) ve ulusal sendikalar federasyonundan olusan ikili yaptya sahip Fransiz CGT'nin aksi-

oncelikle yerel sirtdkatos linicos'u (tekil sendikalar) temel aldi. Bu sendikalar tek bir fabrika ya da sehirdeki butiin gevjek bir iscileri bir araya getirerek, bolgesel ve ulusal duzeyde ne,

CNT

federasyon olusturdu. Stirekli burolan yoktu ve idari duzenle8

Age. a

1951

Aynca BUz.

ii.

y en

j

fciian.

b*k. Anarchists, in

Detroit, 1977.

I^i tht'

CNT en

la

Rcwlucion tytinola, Tolou5C,

Spanish Rfvolxriiui kinclc, B!;«vk

&

Red,

634

Anar$izmin Taiihi

meleri asgari dtizeydeydi. Gorevliler ucret almiyor ve her yil rotasyona tabi tutulduklan icin burokratlasmiyorlardt. Butun kararlar, oybirligi tercih edilse

de genellikle oy cokluguyla, sube

toplantilannda alintyordu. Her uyenin iiyelik

CNT

kamnda basih olan tuzugiinde su acik ifadeler yer ahyordu: "Bireyin egemenli-

ancak cogunluk karanyla kolektif yonetimt kabul ediyor ve onayliyoruz. Bu olmazsa orgut de olmaz." gini taniyor,

Tam ozerklik federasyonun temeliydi ve baglayici olan tek $ey ulusal kongrelerde vardan genel anlasmalardi. Cozume genellikle

cogunluk oylanyla ulasihyordu, ancak koylerden gelen

kucuk sendtkalann kentlerden gelen buyuk sendikalar tarafindan ezilmesim onlemek i
referandum yoluyla benimsedikleri onergeleri de dikkate

zaman zaman

ahyorlardi. Oyeler

delegeleri denetlemisler, hatta

azletmisderdir. Bir sendika orgutii olarak

dan

biriydi.

Ancak

CNT

en demokratik kurulusiar-

liberter yapisinin bazi sinirlan

lerin ozglirlesmesi bizzat is/cilerin eseri

bicimde yorumlanmasi, onceleri sadece olan iscilerin orgute

almmasma

yo! acti.

da vardi.

tsci-

olmahdir, ilkesinin kau iicretli

ve bir patronu

Bu yaklasim, kuskusuz

tek basina calisan emekcileri, kooperatif iiyelerini, bazi teknisyenleri ve emeiektuelleri disdiyordu. Orgtitun devrimci dtirtuleri-

nin entelektuel karsiti bir

olan

yam da

vardi.

Oye kartlanna basih

soyle deniyordu: "Toplantdarda

tiiziikie

felsefi

lartismalar

yaparak zaman kaybetmek devrimctlige ters diiser. Dayman tarti$maz, eylem yapar." 9 "Birlikten kuvvei dogar" sloganma yapilan vurgu, ozel kanaat ve

nin,

kendi

ilkelerine

ozgur arastsrmayi bastinyor, her uyediisse bile cogunluk kararlanna

ters

uymakla yukumlii oldugu kesin bir dille belirtiliyordu. Sendika, orgutun kamuoyu onunde hicbir sekilde elestirilmemesini de istiyordu.

Ne n

var ki

CNT'nin yuksek duzeyde merkeziyeLsiz yapisi Primo de Rivera'nm 1923'ten 1930'a

bir esneklik sagladi.

asi-

ka-

dar suren diktatorlugQ sirasinda yeraltina cekilen orgut, yapismi koruyarak yeniden ortaya gikti.

1931'de toplanan Madrit Kongresi'nde, egilim, Fransiz

CGT'si

9

the

Peirats, WJiar

is

CNT?,

gibi

s.

CNT

icindeki

dimh

her sanayi kolunda ulusal federas-

19-20.

635

hpanya

yonlann ve ayrica her fahrikudan

iscileri bir sehir

federasyonu

icinde grupla$tiran yerel sindkalos umcos'lann kurulmasi icin onerge verdt. Bu arada, 1927'de siirgunde kurulan a§m Federation Anarquista Ibirica (Iberya Anarsist Federasyonu, FA1) gevsek grupos de ajinidad (sempati gruplan) aracihgiyla CNT'nin

onemli komite ve burolanna hakim olmaya basladi. Amaci reformist kanada karsi koymakti. FAI'nin butun anarsistleri CNT uyesiyken, CNT'nin butun uyeleri anarsist degddi. Devrim fikrini reddedenler ve FAI gibi kustah bir azmhgm onderliginde

CNT

iginde faaliyet gosteren bir hareket, orgutten ihrac edilme-

ye baslandi.

Sonuc, 1932'den itibaren lspanyoi sendika hareketinin en az yansinin kararb anarsist nuveler tarafindan yonlendirilmesi oldu. Bakuniti'in gizli oncii dusti gerceklesiyordu. FAI, aralarm-

da Ange! Pastana ve Juan Peiro'nun da bulundugu lhmh CNT onderlerini kovmayi ba^ardi. Bu gruplan Treintistas (otuzlar) olarak bilinen otuz

kisi,

hazirhksiz ayaklanma taktigi, siddet icin

siddet ve "devrim efsanesi"ne karsi ?ikan bir manifesto imzalamislardi. Ihmhlar dictatura de la FAfyi (FAI'nin diktaturlugunu)

aynlddar ve kendi sindicatos de oposicion'lanru (musendikalanm) kurdular, ancak muhtemelen alums binden

ele^tirerek halif

fazla iiye toplayamadilar.

FAI'nin iginde farkb egilimler de vardi. Bunlar, sanayi sen-

dikalanmn yonetiminde planb ekonomi oneren Diego Abad de Santillan'dan, Federica Montseny gibi ozgur bir komunler federasyonunu savunanlara kadar degisikiik gosteriyordu. FAI, 1936 lc Savasi'nin baslamasina kadar aciga cikmadi. Onemli bir etki yaratmasma ragmen, uye

sayisi asla

otuz binin uzerine cikmadi.

Saflan arasinda sadece kriminal unsurlar degil, purtten idealistlerden olusan bir grup da vardi. Bu grupta, lg savas sirasmda kiliselerin atese verilmesmi, rahiplerin ve

edilmesini ilk kez savunan

kisiler yer

erkek fahi^elerin idam

ahyordu. Bu

ateisi militan-

lann temelde dindar olduklanni soylemek yaniltici olsa da, Reformasyon'un piiriten mezheplerinin orgiiilu dine duyduklan nefreti bir olciide paylastiklan ku^ku goturmez. Rakipleri, FAl'yi CNT'nin yonetimini ele gecirmeye cabsmakla sucladdar, ama gercekte ele geciritecek merkezi bir iktidar yoktu ve her iki drgiit de pek gok 10

Bkz. gev.

Huan Gomez

A

konuda aym goru§teydi. 10

Casas, Anarchist Organization: The History of the FAI.

Elueswin, Elatk Rose Books, Montreal, Lyito.

s.

]
636

Anar$izmin Tarihi

Devrime onculuk etme ve CNT'yi yonetmek igin sempati gruplanm kullanma taktigi yuziinden FAI, bir "anarko-Bolsevizm" teorisini benimsemekle de suclanmtgur. 11 Murray Bookchin de FAI

Yanmada

Komitesi'nin "Bolsevik tipte bir merkez komitesi ile yapi arasindaki cok ince gizgi" uzerinde yunidugukabul eder. 12 FAI, lc Savas'a kadar uyelerini dikkatle secen

salt idari bir nti

bir gizli orgut olarak kaldi ve

dan sonra

ancak cumhuriyetin kurulmasm-

yasal statu kazandi. Faista'lar intikam amaciyla oldur-

me

eylemlerinin pek cogundan sorumluydular. Ancak FAl'nin sempati gruplan, kusku gouirmez bicimde oncu egilimlere sahip olsalar da, ideolojinin yam stra karsihkh

sempati ve gonulluluk esasryla bir arada tutulan ozgtir birliklerden olusuyordu. Bunlar kati bir disiplin ve hiyerarsi icinde or-

gudenen Komunist

Parti hucreleri ya

maz. Kendi aralarmda kurduklan

da kadrolanyla kiyaslana-

siki baglar dikkate alindtginda,

genis bir aileye benziyorlardi. Genellikle kendi inisiyatifleriyle harekete geciyorlardi. Bu ozellikleri otoriterSol icinde onlara h$ incontrolados (denetlenemeyenler) denilmesine yol actt. Ayrica FAI, trpkt CNT gibi konfederal cizgide orgutlenmisti; Yanmada

Komitesi siyaset olusturmaktan cok alman kararlan uyguluyordu. Onlann Bolsevizm ile aralanndaki farkin bilincinde olan ancak gercek niteliklerini anlayamayan Trocki, FAI ve CNT'ye

"burjuvademokrasisiarabasinm besinci tekerlegi" diyordu. 13 Otuzlu ydlann basinda, ozelhkle Levant, Andalucia ve Katalonya'da, Buenaventura Durruti gibi militanlar tarafmdan savunulan ayaklanma komimlerini kurmak icin harekete gecen pek cok anarsist vardi. Bu girisimlerin en onemlisi Jerez yakinlanndaki Casas Viejas denilen kucuk bir kciyde gerceklestirildi. Burada, sehdedos (alu parmak) takma adint kullanan eski bir asker-

den esinlenen kucuk kilitleyip kizd

bir yerel anarsistler grubu, sivil muhafizlan ve siyah bayraklar cekerek c\ reparto'yu (toprak

dagmmi)

ilan ettiler. Guardia Civil (Sivil Muhafizlar) ile siddetli gattsmalardan sonra, isyancdann hepsi oldiiruldu, bazilan da bir

coban kulubesinde 11

12

diri diri yakildi. 14

Rober: W. Kern, Red Yean/Black Yean: A Politico) History of Spanish Anarchism (1911-1937), 1SHI, Philadelphia. 1978, s 3 Bookchin, The Spanish Anarchists, s. 214.

1

Ahnti,

14

Bkz.

W.

Kern, Red Years/Mack Years,

Mimz, The Anavchists of Casas

s. 3.

Mimi, anarsizmin temelde dindar olmadigi gorusiinii Kaplan'la paylasir; anarsizmin amtopolojik anlamda bir

"yeniden

one surer;

dirili?"

up. tit,

s.

hareketi 3-4.

Viejas,

oldugumt soyltmenin daha anlamli oldugunu

637

I\jkinyti

Toplumsal huzursuzluk giderek villa'da bir genel grev girisimi ve

arttt

ve yayddi. 1932'de Se-

1933'te Barselona'da cesitli

ayaklanmalar oldu. CNT'nin basi cektigi bir secim boykotu

yii-

zunden Cumhuriyetci-sosyalist koalisyon 1933 secimlerinde yenilgiye ugradi. Atternatif, ozellikle

Aragon ve Rioja bolgesinde

daha fazla grev ve daha fazla ayaklanma oldu.

Union General de Trabajadores

(UGT) Ekim

CNT

ve sosyalist

1934'te Asturias'ta

yedi bin madencinin ayaklanmasini destekledi. Hareket, Fash birliklerin yardimiyla vahsi

bicimde

ezildi. Yiizlerce kisi oldiirul-

tc

Ardindan gesavasa dogru

suruklenmekte oldugu goruldu. CNT secimlerde oy kullanmayi tutarh bicimde

reddetti. Slo-

du ve dokuz bin

kisi

yargdanmak uzere

hapsedildi,

len bienno negro (iki kara yd) sirasinda ulkenin

La Revolution SociaV." (oy sandigi yerine Topiumsal Devrim) idi. Bos oy verme kampanyasi 1933'te saga bir hukumetin kurulmasina yol a^ti. Ancak CNT'nin biitun iiyeleri izlenen siyasetten hosnut degildi ve cogu Halk Cephesi gani, "Frertte a las unws,

koalisyonunu iktidara getiren 1936 basdarindaki secimlerde oy kullandi. Mayis 1936'da Zaragoza'da toplanan ulusal kongrede yaklasik

yanm milyon

isciyi

UGT

ile

CNT

CNT

temsil eden

ihmh muhaliflerini isteyerek ittifak kurma araytsini onayladi.

oposicidri'un

de sindicatos de

destekledi ve sosyalist

Kongre'de devrhnci anarsist inanQlanni bir kez daha donemi bir kez tamamlandi-

dogruladi: "Devrimin siddet i^eren

gmda sunlann let,

feshedildigi ilan edilecektir: Ozel miilkiyet, dev-

sonuc olarak insanlan sdmuren ve somuDevrimin sadece ani $iddet eylemi olmadtgi, derin bir psikolojik donusiimu de geotorite tlkeleri ve

rulenlere, ezen ve ezilenlere bolen stniflar." bir

rektirdigi acikhga kavu^turuldu.

On

gunluk kongrede alinan kararlar

liberter

komunizmin

en acik ve keskin ifadelerinden birini icerir. Buna gore, yeni toplumun, yasamak icin zorunlu olan maddeleri bolgesel ve ulusal federasyonlar araciligryla uretmek ve miibadele etmek uzere 6z-

gurce

birlesmi^

sendikalar

temelinde

kurulan

komunlerden

olusmasi kararlastirddi. Yurutmeci ya da burokratik

mayan konvunlerin

niteligi ol-

secilmis komiteleri, tanm, hijyen, kultur, di-

konulannda kararlar alacakti. Topureticiler gun tin sonunda komunal meclislerin onaymi gerektirmeyen aynmilan tartismak

siplin,

uretim ve

istatistik

lumsal bir hiyerarsi olmayacakti; igin bir araya geleceklerdi.

Anar^izmin Tarihi

638

Bireysel olan, butiin toptumsal, iktisadi ve ahlaki yaratimn

hucresi ve temelt olarak gorilldu, ancak kongre iktisadi

nizm

ilkesini benimsedi. Kolektife

kendi

giig

komu-

ve yeteneklerine

gore ozgurce yardim edecek herkes kendi ihtiyaclarini komiin-

den saglayacakti. Ekolojik icgoruyle, nihai olarak yeni toplumun her komtine ozerklik diistriyel

ir.in

gerekli olan her tiirlu

unsurlan, "insanin ve bu omekte

ta rim sal

ve en-

komunun, baskalan-

na en az ihtiyac duyacak kadar dzgiir olmasim ongoren biyotojik ilkeye

uygun bicimde" cemin etmesi karara

Cesitliligin hosgortiyle karsilanmasi

baglandi.

Kongre'nin en onemli

ozelhgiydi. Anarsist gortisiin, kolektivizmden bireycilige kadar

pek cok tonunu anonimlestirmek iqin her tiirlu gLrisim yapildu Komunlerin pek cok farkh biqime biirimmesi, endiistriyel teknolojt

ni

muhatiflerinin ve nudizm savunucularimn kendi komunleri-

kurmakta

ce,

ozgiir

olmalan kabul

edildi. Kisisel iliskilere gelrn-

devrimin aileye siddetle yaklasmamasi kararlastmldi, cunku

toplum icinde dayamsmayi tesvik ediyordu. Ancak Kongre, comunismo liba tario'yu (liberter komunizmi) kabid etti. Buna aile

gore, "erkeklerin ve kadinlann serbest iradeleri ve cocuklara top-

luiuk guvencesi saglama disinda higbir kurali olmayan ozgur ask" benimsenecekti.

Emelektueller

ile

kol emekcileri arasinda higbir

aynm olma-

yacak, ancak cehalete son verniek ve insanlarm tek baslanna du-

sunmelerine yardnnci olinak

Mahkeme

icin

egitime agirhk

verilecekti.

ve h apis hanel ere artik gerek ohnayacaklt: "Comunismo

Ubertario hicbir sekilde zor kulianmaz:

Mevcut

islah edici adalet

ve cezalandirma araglan sisteminin ortadan kalkttgini gosteren bir olgu."

Kongre'de hazir bulunanlar

icin tartismasiz bir

konu

da suydu: "insan dogustan kotii degildir ve sue, icinde yasadigi-

miz adaletsizlik durumunun manuksal sonucudur." Toplumdtsi insanlara gelince, bir uzlasma ruhu icinde her tekii davaya adil bir

coziim aramak halk meclislerinin gorevi olacakn. Bir kisinin

ihtiyaclan karsilandiginda ve kisi akdci ya da insani bir egitirn

gordugiinde, toplumsal adaletsizligin ba§hca nedenlerinin orta-

dan kalkacagina giiveniyorlardi. "Konfederal Liberter

Komunizm

Anlayisi"ni tanimlamaya

cahsan bir kongrenin butiin bu dikkate deger somiclan,

program ya da

ozgiil

toplum tasansi olarak sunulmadi. Biitun bunlar bir baslangic plannun ana hatlan, "tnsanhgin, bu tiinluklu kurtulusuna dogru gidisteki hareket noktasi" olarak su-

bir

bir gelecek

639

kpdllVrt

nuldu. 15 Hepsi devrimci taleplerdi ve devrim yakindi, Ancak

Kongre hazirhk

niteligindc hicbir

Milis egitimiyle

ilgili

somut diizenleme yapmadi,

bir onergc, geritla savasim

savunan bir

onergeyle gecersiz kilindi. Devrimci genel grev askeri isyanlara

Ne

yantt olacakti,

munismo

sinda CNT'nin bir

var ki gerceklesim araclanndaki belirsizlik Co-

libertario'nun popularhesini azaltmadi.

yanm milyon

bucuk milyonu Franco 19

Kongre

yd sonunda uye

iiyesi vardi;

sira-

sayisi

asti.

Temmuz

1936'da cumhuriyete karsj ayaklandi ve

isyanci gucler halk milislerini hizla silahsizlandirmaya basladi-

Temmuz ayimn sonunda Franco ulkenin sadece yansini denetim altinda tutuyordu. CNT, devrimci genel grev ilan ederek, lar.

topragin ve fabrikalarm kolektiflestirilmesi icin cagnda buluna-

CNT

rak yanit verdi. Sonraki on ay icinde

Ispanya'nm

belli

bash

giicleri

ve FAI, cumhuriyetci

arasmda yer

aldi.

Anarko-sen-

dikalisder derhal Barselona'nm yonetimini ele gecirdiler. George

Orwell'in de gozlemledigi gibi, faai devrimci lerin cogu,

parlamentolara giivensizlik duyan anarsistler"

Katatonya

fiilen bagttnsiz bir

cumhuriyet haline

butiin

geldi. Isci

gruplan temsil etmek

orgutlerini, cesitli siyasal partileri ve

Komite kuruldu. Kaialonya

bir Antifasist

idi.

"

16

gecici

icin

hukumeti Gene-

dagitma sorunuyla karsi karsiya katan CNT-FAI onderleona dokunmamak ve Baskan Lluis Companys'i desteklemek gibi onemli bir karar aldilar. Garcia Oliver ?u yorumda bulundu: ralitat'i ri

"CNT luyla

ve FAI, devrimin anarsist ve Konfederal diktatdrliik yo-

bogulmasma yol acacak devrimci

i^birligi

totalitarizmi reddederek,

ve demokrasi karan aldi." 17 Oliver, "anarsist diktatorluk

Komunizm

anlamina gelen Liberter

ile isbirligi

anlamina gelen

demokrasi" arasinda bir seqim yapma zorunlulugundan s02 ederek, ikilemi agikca ortaya

Ne

koydu. 18

var ki Katalan hukumetiyle i^birligj karan toplumsal

devrimin ilerlemesini frenledi. Antifasist Milis Komitesi 15

Peirats,

La

CNT en

la Revolulwii Espanola,

The Spanish Anarchists, 16

George Orwell,

New

s.

1,

iki

ay

109 vd. Ayrica Bkz. Bookchin,

290-5.

English

WeMy

(29

T«inmui ve 2 Eylul 1937),

Collec-

ted Essays, Journal ism andLcltfrs of George Orwell icinde yeniden bsk,, der,,

Soia Orwell

17

Press, 1983,

18

& Ian Angus, Penguin, Hannonds worth,

1970,

1,

307.

Ahnti, Vernon Richards, Lessons of the Spanish Revolution (1953),

Age,

s.

s.

Freedom

34.

35. Ricliards'in belirttigi gibi, "anarsisi dikiaLnrluk" kavrami kendi

icinde tehlikeli bir lerimdir.

Anar$izm\n Tarihi

640

CNT-FAI'nin anarsist onderleri Savunma KonseGeneralitat yi kurma gerekcesiyle bu hareketi hakh ctkarmaya cahsttlar. Daha sonra parlamentoda temsil edilme yominde sessiz bir adim attilar. Delegeligin islevlerini unutarak halk hareketini yonetmeye cahstilar. O strada ortaya atilan bir slogan onlari buyuluyordu: icinde dagitddi. 27 Eyliil 1936'da hit ku

me tine

girdiler ve bir Bolgesel

"Sacrijkamos a todo menos a ederiz!) len,

Uzun donemde,

la victoria!"

(Zafer icin her §eyi feda

Frartco'ya kar^i savas

ugruna feda edi-

toplumsal devrimin kendisi olacakti.

CNT

Ancak

onderligi "anar§ist diktatdrluk"u reddeder, ote-

cumhuriyetci siyasal partiler ve sendikalarla isbirligini tercih ederken, kolektiflestirme surecini destekiemeye devam etti, CNT ki

uyeleri, sosyalist

UGT'nin genis

bir kesiminin i$birligiyle topragi

hizla kolektiflestirdiler ve cumhuriyetci giiclerin denetledigi bolel koydular. Kisa sureli olmasina ragmen bu deneyimin ba§anh sonucu, isctlerin ve koyfulerin kendilerini yonetebildiklerini ve comunismo libertario'nun mumkun olabildigini basanh bicimde kanitladi.

gelerdeki fabrikalara

Oteki fraksiyonlar gibi anarsistler de milis gruplan icinde orgutlenerek kendi subaylanni seedier ve verilen emirleri uygu-

lamadan once tartismaya acular. Miiis kollan baslangicta bir yapi gosterdiyse de, profesyonel asker

cude kaotik

menez de

bir ol-

A lb ay

Ji-

Beraza §u gozlemde bulundu: "Askeri bakis aci-

la

sindan bir kaos var, ancak bu isleyen bir kaos. Bunu bozmayin!" 19 Askeri disiplin yoklugu

lann cesareriyle

telafi edildi.

askeri gucleri arastnda en

daha cok

inisiyatif

ve askeri kol-

Orwell, anarsist milislerin "Ispanyol iyi

savascilar olarak tamndiklan"ni

dogruladi, 20

Bagimsiz

tgci

Partisi'nin referansiyla iilkeye gelen Orwell,

POUM'da

muhalif komunist grup

on Marxista) lar'a

tercih

daha

iyi

silah altina alindi ve

etti.

(Partido Obrero de Unificacibu orgutu Uluslararasi Tugay-

Ancak daha sonraki itirafina bakihrsa, durumu muhtemelen anarsistlere katihrdi. 21 Or-

anlamis. olsaydi,

well, Ingiltere'deki, anar$ist ve sen di kalis tlerle

ilgili

yanhs kana-

de duzeltmeye cah§ti ve savasin ba^rnda Ispanyol an artist lerinin ozellikle Katalonya'da gerceklestirdikleri dikkat cekki atleri

19

Alitui, Richards, lessons of the Spanish Revolution,

20

Bkz. Orwell,

Homage

to

s.

Cata Ionia (1938), Penguin,

59-60.

Ha rmonds worth,

s.61. 21

Orwell'den Jack Common's,

Ekim 1937, The

Collected Essays,

I,

323.

1962,

641

/s|>(lnycl

kazammlan

vurguladi. 22 Bir digirr Ingiliz, Walter Gregory, ko-

munist egilimlt olmasina ragmen anarsistlerden derin bicimde etkilendi: "I^tenlikleri, adanmisjiklan ve co^kulari gorulmeye degerdi. Davalannin dogal adaletine ya da bu adaletin gerceklesmesinin

kacimlmazhgina duyduklan inanci hicbir zorlugun

azakamadtgi goruluyordu." 23 Ancak anarsist milisin cosku ve cesaretine ragmen, Durruli kolunun Aragon'a girisinden sonra, esas anarsist cephe butun savas.in en statik cephelerinden biri haline geldi,

komunal

Savas. cephelerinin gerisinde,

geleneklerini yeni-

den canlandiran koyluler, Temrauz 1936'da Franco'nun ayaklanmasinrn ardindan, Andalucia, Katalonya, Levante, Aragon ve Kastitya'nin ce^itli botgelerinde topragi kolektiflestirdiier. Ara-

gon'da topragin yaklasik dortte

ucii,

«ye

sayisi ytizlerden binlere

kadar degi§en kolektifler aracthgtyla yonetildi.

Andalucia'da,

Franko'nun birlikleri savasin baslannda bolgeyi istila etmeden once, pek cok koy komiinu kuruldu, para kaldinldi, toprak kolektifle^tirildi ve dogrudan mat mtibadelesi girisimleri oldu. Cehaleti kaldirmak ve temel tip hizmetleri vermek icin planlar yapildi.

Ozgur ve

esit

yoksulluk ideal haline geldi. Yoksulluk ve

baskiyla gecen yuzyillann ardindan sergilenen kati ahlaki

ve devrimci idealizm dikkat cekiciydi. 2

CNT

tutum

**

sendikalan genelde kadinlan ve gocuklan da kapsa-

yan butun halkin meclislerine donu^tu. Meclisler kendi lerine

sorumlu olacak bir yonetim komttesi seciyorlardi. Kararlar, koy ya da sehir meclisleri ite gunluk isleri yurutmekten sorumlu karsi

CNT

komiteleri arasinda ortaklasa aliniyordu. Bunlar "gonullu

otorite" denebilecek bir sistem aracthgiyla islediler. Hie

kimse kalmaya zorlanmadi; ancak genel meclistn otoritesine ve pek cok durumda da yerel komitelere tabi oldular. Kotektiflere esgiidum saglamak icin Bolgesel federasyonlar kuuye olmaya ya da

iiye

ruldu. 25 22

Bki. Orwell'in, Mairin Mitchett'in Spanish Rehearsal in Time and Tide'a iliskin

degerlendirmesi (11 Araiik 1937), ahnti. The Collected Essays,

23

WaUer Gregory, David Morris

& Anthony Pteres,

I,

The Shallow

324.

Graw

icinde,

Gollantz, 1986.

24

Bkz. Borkenau, The Spanish Cockpit,

25

Bki, Pierre Broue ve Emile in,

MIT

Press,

167. the Civil

War

Cambridge, Mass., 1970; Gaston Leval, Collectives

nish Revolution, lectives.

s.

Temime, The Revolulion and

Freedom

Press, 1975;

Workers' Sel/-Managemenr

Rose, Montreal, 1974.

Sam

in (he

in

Spa-

in (he

Spa-

Dolgoff, der. Vie Anarchist Col-

Spanish Revolution 1936-1939, Black

Anar$izm\n Tariki

642

Pek cok bolgede,

"bireyci"

koylukrin kendi topraklanni

is-

lemelerine izin verildi ve bazi bolgelerde ozellikte onlar icin tuketici biletleri basildi, ler

Kokktif uyekri, zor kullarimadan, ornek-

olusturarak halki kendilerine katilmaya ikna etmek istedikr.

Gene de kamuoyunun guctu

etkisi siirec icinde

onemli bir

oynadi, Kolektiflerin cogu ihiiyaca gore komunist define yoneldi. Yeni is.

rol

bolusum he-

ekim yontemleri denendi ve savas yuziinden

kaybma ragmen tanmsal urunde artis kaydedildi. 26 Kentlerde CNT, ikmal zorluklarma ve pek cok durumda bu-

glicu

tun yonetim yapisinm ve pek cok teknisyenin kaybtna ragmen

devam

uretimi etkin bicimde surdtirmeye

etti. 27

Mulk

sahipleri

bazi yerlerde secilmis komitelerin yonetimine girdi. Ispanya'nin

toplam sanayi ciktisimn

%

70'ini ureten Katalonya'da,

butun

sa-

nayi kollan (tekstil ve

cam gibi) daha den orgutkndi. Kimya fabrikatarmin

genis birimler icinde yeni-

endiistrisinin kurulmasi gerekiyordu.

Kent kolektifkstirmesinin

desteginde yeni bir savas

merkezi olan Barselona'da kamu hizmetlerine ve iiretim yapan kuruluslara el konuldu ve cok genis ve karmasik bir kentte butun bu kuruluslar basanh bicimde yonetildi. 1936'nin ve

Ekim aylan arasmda butun uretim ve dagium

Temmuz

fiilen iscilerin

denetimi alundaydi. lngiliz

1937 yazi

Bagimsiz

Isci Partisi'nin

Sekreteri Fenner Brockway,

dan, CNT'nin lspanya'daki en buyiik ve en canh

oldugunu

bildirdi.

CNTnin di.

ardm-

gibi gee bir tarihte iilkeye yaptigt bir ziyaretin

Isci

isci sinifi

orgutu

$6yk diyordu:

gerceklestirdigi

yapia devrimci

faaliyet Ibeni]

cok

etkile-

denetiminin sanayi alaninda gercekkstirdigi kazanim bir

esin kaynagidtr nifinin bugiine

...

Ispanya'nin an arsis tleri,

CNT

aracihgiyla isci

si-

kadar gerceklestirdigi en buyuk yaptci gorevlerden

birini yerine getirmektedirler.

Cephe gerisinde yeni

bir Isgi

Cephede

fast z

Toplumu'nu

me

karsi savastyorlar.

fiilen insa ediyorlar.

Fa-

sizme karsi savasm ve Toplumsal Devrim'in birbirinden aynlmaz

oldugunu goruyorlar.

26

Bkz.

Hugh Thomas,

War", M. Gilbert, 1966,

27

s.

"Anarchist Agrarian Collectives in the Spanish Civil

der.,

A Century

oj Conflict J850-1950,

Hamish Hamilton,

253-7.

Bkz. Borkenau, The Spanish Cockpits, Revolution,

s.

110-11.

s.

90-1; Richards, Lessons of the Spanish

643

Jsjufnya

Brockway'in bir gozkmi dc

jfiiyilu:

"Anar§istkr arasinda var olan

buyuk dayanisma bireyin ondurlige bagimh olmamastndan, ken28 Anarsistler uzun di guciine guvenmesinden kaynaklamyordu." vadede savant kaybedebilirkrdi, ancak topragt ve sanayii basanh bicimde kokkliflestirmeleri en

ve yapici kazanimlanni

kaltci

olusturacakti.

Hie ku§kusuz sempatizan ziyaretcikrin goremedikleri zorluklar da vardi, Farkli girisimler arasmdaki iliskikr

man

akstyor ve bazi kolek tiller, sartki

rekabete

devam ediyordu. Ocretkr,

flzet

zaman

za-

mulkiyet varmts gibi

ayni iskoluna bagli farkli

fabrikalarda bile dalgalamyordu. Madrit

hukumetinin

altin re-

zervine bagli fonlan serbest birakmayt reddetmesi yuzunden,

sermaye ve malzeme kithgi vardi.

Ekim

Kaiatonya gecici hukumeti Generalitat'in 24 kolek ti fieri tamyan, ancak onlari

kumet yonetimi ladi.

Bu

iizerine,

devrimci surec durak-

karar kolektiflerin gelismesini durdurmakla kalmadi,

sanayide kolek tiflestirmeyi yuzden fazla

k

1936' da

denetimi altinda degil hu-

altinda bir araya getirmeyi amaclayan bir Kolek-

kararnamesi cikarmasi

tiflestirme

i§ci

sintrladt.

isci

cahsttran

is

yerkriy-

Ozel fabrikalarda uretimi arurmak ve kati disiplini

icin bir Isci Denetim Komitesi kuruldu. Bir Ekonomik Konsey (nihai endustriyel otorite olarak zorlama yetkisine sa-

saglamak

hip) ve bir Girisimler Konseyi (bir Generalitat "kontroloru"nun

katthmiyla

i§^i

temsilcikrinden olu^uyordu) kuruldu. Her

iki

kurulus da merkezi hiikumet denetimi yontinde bir gelisimi gosteriyordu.

Ancak savas ekonomisinin butun kisitlamalanna ragmen, Orwell, Barselona kentinin gortilmeye deger coskusundan derin bicimde etkikndi. Bu kentte "isci sintfi is basmdaydi." 29 Giindelik iliskiter

ddnustiirutuyordu. Insanlar birbirine

Tti

(sen) diye

hitap ediyorlardi.

Kadinlar kitle halinde devrime katildilar. Savasin

nemlerinde erkekkrk

omuz omuza

rinde komtinal karar alma siireglerine katildilar.

na dayanan "serbest birle§meler"in gecirilmesini

28

Alinti, Rocker,

29

Orwell,

do-

guvene ve sorumlulugun paylasilmasiistedi. Daha etkadtnlan pasiflikten, cehaletten ve somuriiden

evliligin yerine karsihkli

kin feministler,

ilk

koy mecliskPek cogu yasal

savastitar ve

Anarcho-Syndicalism,

Homage to

Catalonia,

s.

S.

s.

101.

Anar$izmin Tarihi

644 6zgurle?tirmeye, kadinlar

erkekler arasinda kooperatif bir an-

ile

lay 15 yaratmaya cahsan Mujeres Libres

(Ozgur Kadinlar) admda

liberier bir

grup kurdular. Eylul 1936'nm sonunda kadinlardan

olusan yedi

emek seksiyonu

nn kurtulusu ancak kismen

ve tugayi vardi. 30

Ne

var ki kadinla-

gercekle$ebildi: Kolektiflerde erkek-

lerden daha az ucret aliyorlardi; "kadin emegi"

devam ediyordu;

mucadeleyi cinsiyet degil sinif diizleminde goruyorlardi. Ancak geleneksel olarak Katolik ve patriyarkal bir toplumda hie ku§ku-

suz kadinlar icin yeni imkanlar da dogdu, kamuoyunda e§leri

yanlannda olmadan gorunduler ve yeni

bir

ilk

kez

ozguven kazan-

dilar.

Ne

var ki

fabrikalar

deneyim

hammadde

kisa omurlii oldu.

CNT

yonetimindeki

ikmalindeki yetersizlik nedeniyle milislere

gerekli ekipmani saplayamiyordu. t§gi sinifi

cogunlugunun des-

kazanmayi basaramaditar ve toplumsal devrimi gelistirme

tegini

Franco' nun ordusuna karsi verilen savas ve oteki

girijimleri

cumhuriyeici hiziplerle, ozellikle de Komunistlerle suren mucadele yuziinden durakladi. Eylul 1936'da rilan yayin organi hala israrla

mun

liber ter

nominin

CNT'nin Madrit'te

gorusjii

savunuyordu:

"

cika-

top lu-

doniisumu ancak devletm feshedilmesi ve eko-

tarafindan denetlenmesi sonucunda gercekleAncak Ekim ayimn sonuna dogru, Franco'nun birlikle-

rsci sinifi

§ebilir." 31 ri

§u

Madrit'e yaklastikca,

CNT,

Barsetona'da

UGT

ile birlikte birle-

etmek zorunda kaldi. Kiicuk miilk sahipleri ve isletmelerin kamulastinlmasi da durduruldu. CNT-FAI, Barselona'da, uyelerinin kendi§ik komiita, askeri disiplin ve zorunlu askerligi kabul

lerinden isteneni yaptigi bir Propaganda Biirosu ve oncu elitizm

kokan

bir Miliianlar

Okulu kurdu.

Anar§ist onderler

hiikiimetle

i^birligi

yaparak toplumsal

devrimi durdurdular, Bazilan, Kasim 1936'da bolgesel savunma

kurmak

konseyi

zayif bir mazeretle Katalonya Generali-

gibi

CNT'nin dort onderi, Arahk ayinda o onurlu her turlu parlamenter siyasetin diijinda kalma gelenegi-

tat'ina katildilar.

gelenegi,

ni terk ederek, Largo Caballero'nun ("Ispanya'nin Lenin'i" olarak

taninmifti) sosyalist huktimetinde bakan oldular.

Juan Peiro, 30

sirasiyla ticaret ve sanayi

Bkz. Liz Willis,

Women

in (lie

bakanhgi

Juan Lopez ve FA1 mili-

yaptilar.

Spanish Revolution, Solidarity Pamphlet, no.

48, 1975.

31

CNT

(5 Eylul 1936), almti, Burnett Bolloten, Tlte

Communist Conspiracy

in the

Spanish Civil Wat,

Gland Camouflage: The

New York,

1968,

s.

156.

645

Jsfxitlyu

tani Garcia Oliver adalet

bakanhgi gOrevini kabul

reformlar yapti, ancak siyasal

ral

mahkumlar

icin

etti;

bazi libe-

cah$ma kamp-

lanni savunacak kadar da alcaldi. Anarsist entelektuel Federica Montseny, duraksayarak da olsa saghk bakani oldu.

Oysa savundugu inanclar cok farkhydi

ve gorusjerini daima su sozlerle ifade etmisti: "Devlei kesinlikle hicbir §ey basaramaz;

Hukumet

halklar icin her turlu ozgurluk lir." 32

CNT

gucunii her

zaman

ve Otorite sozcukleri bireyler ve

imkanimn inkan anlamina

ge-

Devlet'i ve siyasal entrikayi red-

de Lines ine borclu olmustu. Siyasal partilerden bagimsizdi ve

dogrudan eylem yoluyla devrime baghydi. CNT'nin gunliik yayin organi Solidaridad Obrera, lam da onderlerinin Caballero'ya katildiklan bir sirada, gercegi benzeri goriilmemis bicimde gizle-

yerek soyle diyordu: hukumet, "Devlet organlanni diizenteyen bir arac olarak, i$ci sinihna karsi baskici bir tipki Devlet'in sil

etmemesi

51

kazanmak

CNT

de artik toplumu

stniflara

guc olmaktan

cikti;

bolen organizmayi tem-

gibi," 33

onderleri dis yardim saglamak ve Franco'ya karsi savaicin

hissettiler. Ankurumlan kagintlmaz bi-

uzlasmak zorunda olduklanni

mahkum

cak gec/mi^te §iddetle

ettikleri

cimde guclendirmek zorunda kaldiiar. Kolektiflegtirme stirecini durdurdular. Halk milisinin orduya donusturulmesini denetlediAdalet Bakani Garcia Oliver 1937'nin ba§lannda yeni Askeri Okul'un ogrencilerine §u sozleri soyleyecek kadar ileri gitti: "Halk Ordusu'nun Subaylan, demir disipline uymah ve komutaler.

niza girdikleri andan itibaren yoldaslanniz degil,

ordumuzun

as-

olmak durumundaki adamlanniza da ayni disiplini uygulamahsmiz." 34 Daha sonraki askeri duzenlemeler ve militerlesme pek cok anarsist milis ve i^ciuin keri

mekanizmasinin

basit di^lileri

moral in i bozdu. Anar^istlerin findan, FAt'iiin

hukumete katilmalan, Vernon Richards

CNT

ile

yaptigi isbirliginin kacinilmaz

olarak betimlenmigtir. 35 Aralannda digi bazilart da

mek

cumhuriyeici

Emma Goldman 'in

giicleri birlestirmek

da yer

al-

ve fasizmi yen-

dayanarak bu gelisimi hakli cikarmaya caButun bunlar, parlamenter siyasete bulasmasi halinde

gibi gerekcelere

h§tilar.

tara-

sonucu

The Anarchists, op

32

Alintt, Joll,

33

Solidaridad Obrero (4

34

Alintt, Richards, Lessons 0/ the

35

Age,

s.

200.

cit,

s 247.

Kasim 1936). Spanish Revolution,

s.

159.

646

Anar$izmin Tarihi

anarko-sendikalizmi bekleyen surekli tehlikeyi kesin bicimde kanttladi. 1937' nin ortalannda, yaklasik bir yil suren, tarihin

buyuk

anarsist

deneyimi

fiilen

en

sona ermi§u.

Cumhuriyetci davaya silah saglayan yegane gug Sovyetler oldugu icin Ko munis tier' in etkisi arm ve belediye yone-

Birligi

timlerinde sosyalistler anarsist komitelerin yerlerini almaya basladilar. Milis kollari

merkezi komuta yapisina sahip duzenli tu16 Arahk 1936 tarihli Pravda'da soyle

gaylara donusturuldu.

deniyordu:

"Kaialonya'ya gelince,

ve Anarko-

Trotskistlerin

sendikalistlerin temizlenmesine baslanmi§ur; temizlikler, tipki

SSCB'deki gibi ve ayni enerjiyle yuriitulecektir." Komunistlerin denetiminde, Ceka'yi ornek alarak orgutlenen gizli polis teskilati terore basladi. Nisan 1937'nin cat de

sonunda, Partido Socialista UnifiCatulunya (PSUC-Katalonya Sosyalisi ve Komiinist Parti-

leri'ni birlestiriyordu)

buyla

birlesen

CNT

tiyeleri ile

taraftarian

POUM

muhalif Marksist

arasmda acik

gru-

dusmanhklar

basladi.

Mayis baslannda Barselona'da gati^malar oldu. Komunistterin

denetimindeki

polis,

CNT'nin elindeki Barselona Telefon

Bi-

nasi'na saldirdi, Italyan anarsist entelektiiel Camillo Berneri'nin

de aralarmda yer aldigi dort yuz

kisi

sokak catismalannda oldu-

ruldu. Kendilerine Durruti'nin Dostlan diyen bir grup (o sirada

Durruti bilinmeyen kosullarda vumlmustu)

CNT

teslimiyetini elestirdi ve segilmis bir Devrimci

onderliginin

Cunta'nm

savasi

yonetmesi ve devrimci duzeni, propagandayi ve uluslararasi ilt§kileri denetlemesi, sendikalann da bir Ekonomik Konsey aracihgiyla iktisadi sorunlarla ilgilenmesi, boylece devrimin yenilen-

mesi

icin

cagn

deneileyecek,

yapti.

dusman

Durruti'nin

Dostlan,

"Devrimin, onu

kesimleri orgutlu bicimde baski altinda

lutacak organ lara ihtiyaci vardir" diyorlardi, 36

Ne

var ki

bu cagn tam

bir isstzhgin ortasina

dustu ve Fede-

ration Iberica de Juventudes Libertarias (FIJL-Iberya Liberter

Genglik Federasyonu) ve

PSUC'un

CNT

Bolge Komitesi cagnyi reddetti.

destegini alan hiikumet anarsist direnigi bastirdi. Kati

bir sansur uygulaniyordu.

Butun bunlar

anarsistlerin Katalon-

ya'daki usninluklerini sona erdirdi. Anar§iscler 36

ile

Komtinisder

The Friends of Durruri Group, Towards a Fresh Revolution, (Barselona, 1938), Cienfuegos Press, Sanday. Orkney, 1978, s. 42. Dumiti ifin Bkz. Pai Ferrer, Durruti, Planeta, Barselona, 1985.

647

hpanya arasindaki gatisma cumhuriyetci giiglerin yenilgiye baslica nedenlerinden

ugramasmin

biri olarak gorulecekti.

C aba Hero

hiikumet i "May is Gunleri"nin ardindan dustu, Yerine, daha guclu Stalinist etkiler tasiyan Juan Negrin hukumeii gecti. Yeni hukiimetin ilk eylemlerinden biri POUM'u Largo

yasa disi ilan etmek oldu. Savasin Devlei otoritesinin arttinlma-

sim gerektirdigi one suruldu. Bu tutum, Ocak 1938'de toplanan ve 1936 Zaragoza Konferansi'ndan sonra CNT'nin iik kez butun unsurlanyla bir a ray a geldigi Gentle til mis Ulusal

Ekonomi

Ple-

iyice one cikn. Plenum, gahsma mufeitislerinin gorev-

numu'nda

is normlan ve isci kartlan uygulamasim kabul etAnlasmazhklann kamuoyu onunde sergilenmemesi icin CNT basinma sansur uygulanmasi konusunda goriis birligi saglandi. Dahasi, CNT, FA1 ve FIJL i?in ortak bir Yurutme Komitesi ku-

tendirilmesini, ti.

rulmasi kararlastinldi.

Toplantidan hemen sonra

CNT, UGT

bir

tie

pakt kurdu ve

bu vesileyle "Baku nin ve Marx bu "kucaklasma" asla gergekles-

Sosyalist Lider Luis Araquistana

kucaklasacak" dedi,

Ne

var ki

medi ve Barselona'da cikan haftahk anarsist Tierra y Libertad du-

rumu

agikca ortaya koydu:

Ortak devrimci baskaldin

icin

"kucakiasma" olur. Ancak, ha

I

km

kendi secimini ozgiirce yapmasi dijinda gergek bir birligin asla

mumkun otorite

olmadigint hep birlikte anlayacagimiz

tie

ozgurluk, devlet

ile

gtm gelene

anarsizm, diktatorliik

ile

kadar,

ozgur

halklar federasyonu arasindaki uzlasmaz geliski varligim surdurecektir.

37

Ekim 1938'de CNT, FAI ve FIJL

delegelerinin katihmiyla topla-

nan bir ulusal kongrede, CNT genel sekreteri, yoldaslannin, yasanmakta olan kan$ikhgin sorumlusu olan militarizmi basindan beri reddettiklerini one stirdii. Hareket merkeziyetsizlige ve isci denetimine olan inancini boylece dogrulamis oldu, ancak Franco'nun

zaferi

butun bunlarm gergektesmesini imkansiz kildi. Yasurgflne gitti. Anarsist gruplar surgunde bir

nm milyon Ispanyol Movimiento

Libertario Espanol (Ispanyol Liberter Hareketi) ku-

rarak nerede hata yaptiklanni

dusunmeye

basladtlar.

Anarsist hareketin lspanya'da yenilgiye ugramasi anarsist 37

Atinci, Richards, Lessons of the

Spanish Revolution,

s.

1

76.

648

Anarfizmin Tarihi

teori ve taktiklerin basansizhgindan degil, toplumsal devrimin basansizhgindan kaynaklandi. Toplumsal devrim savas faaliyetine kurban edilmemis ve Komunisiler iktidan ele gecirmemis olsaydi, sonuc cok farkh olabilirdi.

Franco'nun olumunden sonra, 1976'da CNT Ispanya'da bir cikti, ancak one gecen UGT oldu. 3S Yeni CNT,

kez daha ortaya

komiteler, ucretsiz gorevliler ve ozverili jailer tarafindan yonetilen gevsek bir sindicato'lar birligidir. 1936 Zaragoza Kongresi'nin programina baghdir ve hedefi hala comunismo Hbertario'dur. Saydan az, ancak idealizmleri saglamdir; eski savascilar, deneyimlerini yeni isci ve

ogrenci kusaklanna aktarmaktadirlar.

Simdilik CNT'nin

isci harekeii icinde bir kez daha onemli gelmeye gahstigi gorulmektedir. Ne yazik ki, hareket 1983'te toplanan Altinci Ulusal Kongre'den sonra, biri gene! olarak devrimci, digeri daha reformist iki fraksiyona boltindu;

bir gtic haline

CNT-AIT

(Asociacion Internacional de Trabajadores) ve CGT (Confederacion General de Trabajadores). Bu kanatlar, konfederasyonun Franco Devtetinin el koydugu tarihsel varhklanmn

gercek sahibinin kim olduguna dair bir tarusmada kititlenmislerdir.

CGT

berter bir

toplumsal ekolojiyi bordastna almistir ve kendisini, liloplum ve "somurulen tek bir kisinin ve tek bir geze-

genin olmadigi bir gelecek" icin miicadele eden anarko-sendikalist bir sendika olarak tanimlamaktadir. Ispanyol anarsistleri 1970'lerin basinda gerceklesen Portekiz Devrimi sirasinda anarsist fikirlerin ve taktiklerin kisa bir sure ortaya ciktsim sevincle karsiladdar.^ Ancak Avrupa Toptulugu icindeki yerini giderek saglamlastiran Franko sonrasi Ispanya'da devrimin mumkiin olduguna pek azi inanmaktadir. Avru-

pa'nin diger yerlerinde oldugu gibi anarsizm, ifadesini esas olarak, isci denetimi ve

ozyonetim kampanyalarinda, karsi kultur-

de, bangta ve Yesil hareketinde bulmaktadir.

38 39

Bki. Gary Prevost, 11,2,

1982,22-32.

Bki,

P.

"Contemporary Spanish Anarchism",

Social Anarchism,

Mailer, Portugal: The Impossible Revolution, Solidarity, 1977;

Gill Ferreria

&

Hugo

Michael W. Matshall, Portugal's Revolution, Ten Years on,

Cambridge University

Press, 1986.

30 Rusya ve Ukrayna

&

Bakunin, Kropotkin ve Tolstoy gibi en buyiik uc anarsjst dusunurun Rusya'dan cikmasina karsin, bu dusunurlerin kendi iilkelerinde yarattiklan etki dikkati cekecek kadar az olmustur. Anar-

sizm ancak 1890'lann ortalannda ortaya cikti ve Rus Devrimi'ne kadar anarsistler onemli bir rol oynamadtlar. Erken Rus sosyaliz-

mi de onemli oleude

liberter

olmustur.

Rusya'da Devlet, imparatorlugun butun boliimlerine ulasamadi, sehirlerin disinda esas olarak asker, polis ve vergi tahsilda-

n

olarak tanmdi ve genellikle gereksiz ve istenmeyen bir yfik Aynca Rus koyluleri yiizyillarca ozerk topluluk-

olarak goruldu,

larda (obftina) yasarms, topraklanni ortaklasa kullanmis ve ken-

koy konseyleri (mir) aracihgiyla yonetmislerdi. Anlasmazhklar hakemler ya da jurilerle gozumleniyordu. Yasaya ihti-

dilerini

yaclan yoktu;

iliskilerini adetlere

gore duzenliyor ve vicdanlan-

nin sesini dinliyorlardi,

Rus devrimci gelenegi, basindan beri Devlet karsm bir form

kazanma egilimindeydi.

On

yedinci ve on sekizinci yuzyillarda

Stenka Razin ve Pugacev'in onderligindeki buyiik koylii isyanlan merkezi otoritenin mudahalelerini hedef aldi ve merkezi olmayan, esitlikci bir toplumu amacladi. 1830'larda Konstantin Aksakov ve Slavofiller sadece St. Petersburg Devleti'ne degil, genelde

Anar$izmin Tarihi

650

Devletcilige de dusmandilar. si

kurmak

Ancak onun

yerine ideal bir otokra-

istediler.

Rus entelektuelleri arasmda Alexander Herzen, 1840'

hem

ucopyaci

hem

larda,

de Jakoben sosyalizmi reddederek, Mosko-

va'mn radikal cevrelerinde Proudhon'un fikirlerini yaymaya basladi. Mir't, doniismus bir Rusya'nin temel organizmasi olarak goriiyordu, Bakunin'in

Rus devrimci hareketindeki

etkist

dolayh ve

rastlantilara bagliydi ve mesaji, tipki Herzen'inki gibi, esas olarak

Rus gocmenleri araahgiyla ulkeye ulastt. Ilk Rus anarsist orgutii, altmislann sonunda Bakunin'in Uluslararasi Kardeslik'inin bir seksiyonu olarak lsvigre'de kurul-

du. Hareket, 1873'te Rusya'da bir dizi brosurun

yam

nin'in Devlettilik vc Anarji'sini bastirmayi basardi.

stra BakuBakunin o si-

rada, i§ci artelleri ve koylu mirlerinden olusan bir gonullu fe-

derasyon kurmak

icin kotektivisi ve anarsist devrim cagnsmda bulunan Narodnoe Delo (Halkin Davasi) gazetesinde Nikolas Jukovskiy ile birlikte cahsiyordu. Ancak gazete ktsa sure icinde Enternasyonal'in Bakunin karsiti seksiyonu tarahndan ele gec> rildi.

1870'lerde Rusya'da en genis dagmlan yayinlar, Jukovskiy

ve arkadaslannm 1873'te Cenevre'de kurduklan Devrimci Rus Anarsistleri

Toplulugu'nun yayin organlan

hukiimeti reddeden, lerini

savunan

i§gi

idi.

1878'de anayasal

ve koylulerin kendilerini dzgurle§tirme-

bir Ob$<; ina

(Topluluk) olusturdular. Ancak yarat-

tiklan etki saptanamayacak kadar az oldu.

Rus devrimci hareketinde terorizme yonelik hamle, Narodnaya Volya'mn (Halkt tradesi) I881'de Car 11. Alexander'i katletmesiyle en yuksek noktaya utasti. Ardindan gelen baski doneminde, koylulerin destegini kazanmak icin Rus Sosyal Devrimci Partisi

kuruldu. Rusya'da

ilk

actk anarsist gruplar 1890'larda or-

Bakunin ve Kropotkin'in eserleri elden ele dolasmaya basladi. Kropotkin anarsist gazete Khleb Volya'ya surgunden katktda bulundu. Ancak 1905 Devrimi strasinda anarsist gruplar taya gikti,

i

hala zayifu ve kirsal kesimde Toplumsal Devrimci Parti'nin,

kentlerde

vam

tse

Sosyal

Demokrat

Parti'nin golgesinde

kalmaya de-

etti.

Ekim 1905 Devrimi pek 90k devrimciyi

sasirtti.

Gelismele-

tin anarsistlerin genel grev taktigini ve kendiliginden

devrime

duyduklan inanci dogruladigt goruluyordu. Devrim

basarisiz

olunca Sosyal Demokratlar itibarlanni kaybettiler ve anar§istler

Rusyu ve Ukrayna

651

destek kazandi. Devrim'in yenilgisini izleyen baski ydlari Uiyunca, buyiik sehirlerde, ozellikle Urallar ve lar olustu.

Rus tarihinde

ler,

Ukrayna'da yeni grup-

Anarko-sendikalizm hizla gelismeye basladi. Anarsistilk

kez dikkate deger bir guc haline geldiler.

Lenin, Trocki ve taraftarlan 1907'de Bakunin ve Kropotkin taraf-

tarlarmm Ikinci Enternasyonal'den

ihraci icin ozel caba harcadi-

lar.

Subat 1917'de Devrim gergeklestiginde, anar$istler Sol tcinde, Sosyal Devrimciler ve Sosyal Demokratlar'a kiyasla hala ku-

cuk

bir

azinhk durumundayddar. Kendi aralannda, sendikalist-

anarko-ko munis tier, Tolstoycular ve bireyciler olarak boliin-

ler,

muslerdi.

Ancak Devrim patlak

verip de isciler ve koyluler ken-

diliginden harekete gecerek Sovyetleri kurduklarmda, bir sans

yakalamis oldular, Butun Rusya'da halk

kitleleri

Rus populizmi-

nin geleneksel liberter taleplerini one suriiyorlardi; toprak ve ozgiirluk, herkese sal

ekmek

ve adalet, uretimin endustriyel ve tanm-

komiinler icinde orgutlenmesi.

Bu sirada Rusya'da sadece birkac anarsist du,

ama en azindan Moskova'da

orgilt

bulunuyor-

kiicuk bir anarsist gruplar fede-

rasyonu vardi. Volin adiyla tanman yazar V, M, Eikhersbaum

Amerika'dan donerek

Propaganda

gam

Petersburg'daki

St.

Birligi'ne katildi

Anarko-Sendikalist

ve kendi tiirunde en etkin yayin or-

haline gelen, gunluk Golos Truda'ya (Emegin Sesi) katkida

bulundu. Savasta kullanmak uzere

segtigi

Volin ismi, Rusca'da

"ozgurluk" anlamina geliyordu. 1 Ilk Sovyeder'den birinin kuru-

lusuna

katildi.

Trogki daha sonra alayci bir uslupla soyte yazdi:

"Sovyetin faaliyeti anarsinin orgutlenmesini, varhgi ve sonraki gelisimi ise anarsinin pekismesini temsil ediyordu."- 1918'in so-

nuna dogru Harkov'da Nabat (Alarm) denilen

bir Anarsist Or-

gutlcr Konfederasyonu, gene Volin'in yardimiyla kurudu. gtit,

hem

hem

Beyazlar'tnkinden

Bu

or-

de Kizillannkinden farkh bir

toplumsal "komunist anarsizm" modeli sundu. Her ikisinm de

yasaklandigmi belirtmeye gerek yok. Birkac anarsist, iktidar kavramini kabul etmedikleri

"Butun Iktidar Sovyetlere!" lar.

1

Ne

icin,

karsi ?ikti-

var ki cog" ?agnnin arkasinda durdu. Sovyetleri isciler

Bk. Avrich, "V. Portraits,

2

slogamna ba^indan beri

Alinti,

s.

M. Eikhenbaum

126.

Guerin, Anarchism,

s.

63.

(Volin): the

Man and

His Book", Anarchist

652

Anarfizmin Tarihi

ve koyluler icin sahici v e

dogrudan demokrasi organlanna doumuyor-

nustureceklerini ve liberter bir yonde gelistireceklerini lardi.

Ashnda o

yi dagitarak,

sirada "bilinmeyen bir devrim", merkezi otorite-

komun

ozerk

ve konseyler kurarak, fabrikalarda ve

ozyonetimi gelistirerek yoluna devam ediyordu. 3 Bulun Rusya'yi kaplayan isci ve koylu harekederinin yam sira, giftliklerde

anarsist kadinlar da, ozgiir okullann,

cocuk bakim merkezlerinin ve aile icinde liberter bir atmosferin yarattlmasinda ve barikatlarda ortemli bir rol oynadilar.

Baslangtctaki cosku kisa sure icinde buharlasip yok oldu. Volin 19I7'nin sonunda Colos Truda'da gelecegi goren su sozleri yazdi:

Devlet sosyalistleri, yani merkezi ve otoriter liderlige inanan insanlar

olarak Bolsevikler, bir kez kendi gOclerini pekistirip yasallasttr-

diklannda, ulkenin hayatim ve halki tepeden yonetmeye baslayacaklar.

Sizin

zamanla merkezi hukumetin

Sovyetleriniz...

araclan haiine gelecek. Kisa sure icinde her

yumrukla ezecek

gunu

tiirii

basil

muhalefeti demir

otoriter bir siyasetin ve devlet aygitinin kuruldu-

goreceksiniz...

"Butun iktidar Sovyetlere" slogani

sonra "Buiun iktidar parti onderligine

1

'

bir sure

slogamna donQsecek.**

Kitlelere onderlik eden oncii parti aniayisim savunan ve proletaryanin diktatorlugii goriisune bagh olan Leninist ideoloji, Uluslararasi Isci Birligi'nin

kurtulu§u bizzat le

kurulus bildirgesinde yer alan ve "Lscilerin

isciler tarafindan gerceklestirilmelidir" sozleriy-

ifade edilen sendikalist ilkeye

dogrudan

ters diisuyordu.

Ayn-

ca Bolsevikler, sosyalizmin ya ozgiir olacagi ya da hie olmayacagi

seklindeki anarsist nin, iktidan ele

fikri asla

gecirmek

dikkate almamislardi,

icin

her seyden once

Ne

var ki Le-

dayanve onlann ozlemlerini gelistirmek zorunda oldugunu anlayacak kadar akilhydi. Bu nedenle Ekim Devrimi'nin hemen kitlelere

mak

oncesinde, liberter tintlar ta§iyan Devlet ve Devrim'i yazdi ve isci yonetimini savundu. Hatta parlamentarizme yonelttikleri elestiri ve sosyalist partilerin devlet konusunda aldiklan tutumun opor3

Aynca

Bkz. Volin [Vselodov Mikhailovitch Eikenbaum], The

Unknown Revo-

New

York, 1955. Bu kitap Rus Devrimi'nin en onemli anarsist tarihini sunmaktadir, lution

4

(1917-1921),

Alma, Daniel

ve Gabriel Cohn-Bendit, Obsolete

Alternative, cev.

Communism: The Ltfi-Wmg

Arnold Pomerans, Andre Deimch, 1968,

s.

218-19,

Busy a

ve

Ukrayna

(i53

cikardiklan icin anarsisilcn ovdu.

tijnist niteligini actga

Itu asa-

mada, Marx ile Proudhon'un "mevcut devlet mckanizmasimn 'ezilmesi" nden yana olduklanni ve oportunistlerin Marksizm ile anarsizm (Proudhon ve Bakunin'in anarsizmi) arasindaki benzerlikleri gormek istemediklerini one surerek anarsisllerle ictifak ,

kurmaya icin

calisti.

Hatta anarsistleri "haydut" olarak tanimladigi

Plekhanov'u ktnayacak kadar

sistler

ileri gitti. 5

Sonuc olarak Mark-

Ekim

ay Ian arasinda, top-

ve anarsistler, 1917'nin Mart ve

ragin kdylulere dagitilmasi ve fabrikalann inciter tarafindan isgal

edilmesi igin yan yana mucadele edebildiler.

Topragin dagitilmasi ve burjuva Devlet'in kaldirdmasi icin cagnda bulunan Bolseviklerin, kendi Marksist teorilerini anarsist pratige tabi

kilmaya

ilk

kez haztr olduklan goriildu. Orgutle-

rindeki faal uye sayisi sadece

on

iki bin

olsa da anarsistler,

1917'den 1918'e kadar yayin organlan ve Sovyetlerdeki faaliyetleri sayesinde onemli bir etki yaratular. Her biri yirmi bes bin baskt yapan, Petrograt'ta iki haftahk, tvtoskova'da ise gunluk yayin organlan vardi, sistler

"en

faal parti,

Disandan gelen

bir

gozlemciye gore, anar-

en sava^ci ve belki de en populer muhalefet

grubu"nu temsil ediyorlardi. 6 Pek cok anarsist Ekim Devrimi'ne fiilen katildi ve Askeri Devrimci Komite'de dort anarsist yer aldt. Iclerinden biri, Anatoliy Jelezniyakov sonuna kadar anarsist kaldi; Victor Serge ise Botsevik davayi benimsedi. 1918'in baslannda toplanan Ucuncu Sovyetler Kongresi'nde Lenin, "Anarsist fikirler canh bir form 1918 bahannda toplanan Sendikalar

kazanmislardir" diyordu.

Kongresi'nde

ise,

anarsist terminolojiyi kullanarak, fabrikalan

"ozyonetimli uretici ve tuketici komunleri olarak" betimledi.

Ancak

Bolsevikler

ile

anarsistler arasindaki hassas ittifak ge-

ciciydi. Lenin'in ve Bolsevikler' in iktidan kendileri icin

merkezi-

lestirmek ve halki denetim altina almak istedikleri kisa surede anlastldi, Liberter dili

kendi amaglanna uygun diismesi halinde

rahatca kullantyorlardi. Lenin, liberter tonuna

ragmen

Devlet ve

Devrim'de, "proleter" bir Devlet'te burjuvazinin direnisini icin gecici bir "proletarya diktatorlugii"

ezmek

doneminin gerekli oldu-

gunu aeikca ortaya koymu^tu. Mart ayinda Bolsevik Parti, Rusya'nin tek parti si halirte gelmisti. Baskilan hakh cikarmak icin tc 5

lenin, The State and Revolution,

6

Jacques

Sadoul,

6

Nisan

botthiviqut, Paris, 1919,

s.

s.

1918

286-7.

62, 124. tarihli

rapor,

Notes

sur

la

involution

Anar$izmin Tarihi

654

Savas ve yabaiici isgal tehdidijii kullandi; koylumin tahilim zorla

almaya ve muhali fieri ni ezmeye basladt. Lenin, iktidanni guclendirmek icin kitlesel terore basvurmakta duraksamadi. Sonraki ay Kizil Muhafizlar'dan ve yeni kurulan siyasal polis

giicu Ceka'dan olusan bir mufreze Moskova'daki anarsist cev-

relere saldirdt ve yuzlerce kisi tutuklandi. Cete halinde sue islemekle, "anarsizmin kara bayragimn altinda topianan karsidev-

rimci hirsizlann ve soyguncularm silahli miifrezeleri" olmakla suclandilar. 7

Bu

donum

bir

noktasiydi: 1918

anarsistler Bolsevikler'in muttefiki

bahanndan

itibaren

olmaktan ciktdar ve onlann

en buyuk diismam haline geldiler. Bolsevikler, askeri araclar kullanarak uc yd icitide anarsist hareketi

tamamen yok etmeyi

sarddar. 1920'de Amerika'dan sinir di§i edilerek ulkeye

toplumsal devrim konusunda bazi kayitlan olan

ba-

donen ve

Emma Goldman

ve Alexander Berkman, 1921'de buyuk bir diis ktnkligi icinde

Rusya'dan ayrilddar.

Makhno'nun esiEktm Devrimi'nden sonra Makhno, ken-

Anarsist dava sadece Ukrayna'da, Nestor niyle

yoluna devam

etti.

di inisiyaiifiyle, niifusu yaklasik yedi

milyonu bulan dort yuz

ki-

lometre karelik bir alanin ozerk bir bolge halinde orgutlenmesini sagladi. Fabrikaiar isgal edildi ve kolektifler sagladi. tilin

dan

Makhno, Moskova'daki

uretimde esgudumii

anarsist iscilerin urettikleri teks-

tahdla dogrudan mObadelesi icin goriismeler yapti. Bir ydfazla bir sure icinde anars?istler genis bir

bolgenin yonetimini

Bu denetim modern tarihte ya$anan anarsi eyleminin birkac omeginden birini olusiurdu. Bu biiyuk liberter deneyim basin dan itibaren tehdit altinda kaidi. Makhno, Kizdlarla ve Beyazlarla, Ukrayna ulusculanyla, Bolsevik htikumetin Mart 1918'de Almanya iie yapttgi Brestlistlendiler,

Li tovsk Antla§masi geregince Ukrayna'yi denetim altinda tutan Almanlar ve Avusturyahlarla savasmak zorunda kaldi.

Makhno, Haziran 1918'de Moskova'yi tarafmdan Kremlin'de kabul "bos fanatizmi"nden sikayet sist -komunistlerin

sadece

etti

onlarla

ve Makhno'ya soyle dedi: "anar-

ticte biri sizin gibi olsaydi, biz

nistler, belirli kosidlar altinda

icin

tireticiter

Makhno

anarsistlerin

" cah^abilirdik. 8

7

Alintijol], The Anarchists,

Alinu, Avrich, "Nestor Makhno: The 112.

s,

Komti-

orgutu kurmak

ozgur bir

8

its, s.

ziyaret etti ve Lenin

edildi. Bolsevik lider, anarsistlerin

du$ goren

172.

Man and

the Myth", Anarchist Portra-

Rusya

ve

655

Ukrayna

utopyacilar olmadiklanni soyleyerek Ukrayna'ya

Eylul ayinda

Makhno'nun

tloiulii.

partizan ordusu bolgesel baskent

Gulyai-Polye'yi Avusturyaldardan geri airman. Toplumsal dev-

rim savas kosullannda surdiiruldu. Makhno'nun egemenligindeki

alanda "komunler" ya da "ozgur

Makhno'nun

partizanlari, bir

emek

Sovyctleri" kuruldu.

bolgeden gecerken, uzerinde §u

sozlerin yazih oldugu pankartlar aciyorlardi:

Iscilerin ve koyliderin ozgiirlugii

kendi eserleridir ve herhangi bir

kisittamaya tabi degildir. Simdtye kadar isciler ve koyluler tek bas-

larma eyleme

gectiier, tek

bajlanna orgutlendiler, hayatin biitun

atanlannda diledtklerini ve uygun gorduklerini yaptilar novistlere artik yarditn ve tavsiyeden ba$ka sey verilemez

kojutda ne yonetilebilirler ne de yonetilmek

...

...

MakhHir/bir

isterler. 9

Topragi ortakla§a surduler ve yonetimi komiinlerin sectigi gecici

Her komun emek kiralamadan i^leyebUece-

delegetere biraktilar. gi

kadar topraga sahipti. Komiin sadece yoredeki koyltilerin ab

diklan kararlan uyguluyordu. Uretici gruplan bolgelere, bolgeler ise

semtlere gore federal yapida orgutleniyordu. Toplanti,

konosma

ve basin ozgiirlugu ilan edildi. Liberter egitim

kurum-

lan gelistirmek icin plantar yapddi ve gelenekset mahkemelerin yerine, "Yasa ve diizen yerel toplulugun

canh gucuyle saglanma-

h ve polis uzmanlanna btrakilmamahdir" anlayisi

Onerildi.

Kasim 1918'den Haziran 1919'a kadar Makhno ve

10

taraftarla-

n Dinyeper'in dogusundaki bolgede anarsist ozgtir toplum anlayisini gercekle§urmeye cahsan komiinler temelinde yeni bir toplumun kurulusuna katkida bulundutar. 11 1919'un Ocak, Subat ve Nisan aylannda, iktisadi ve askeri meseleleri tarti^mak icin bir dizi Bolgesel Koylu, Isci ve tsyanci Kongreleri topladilar ve bir Bolgesel Askeri

Devrimci Konsey

kulu bir hukumet olu?t«rdufar;

sectiler. Pratikte

Makhno

ve

gevsek do-

kurmayindan kay-

naklanan ve teorik olarak sorumluluk ta^iyan bir otorite olu?tu. Makhno anarsist inanclannda samimi olmakla birlikte teoGuerin, Anarchism,

9

Alintt,

10

AhtUi, David Footman, Civil

s.

99.

War

nca Bki. Peter Arshinov, Histoiy Detroit, Biack 1

& Red,

Bkz. A. Souchy,

Wie

Faber

& Faber,

of the Makhnovisi

1961, s 2S4. Ay-

Movement (1918- 1921),

1974.

\cb<

raine, Berlin, tarihstz,

in Russia,

dcr Arbeitcr und der Bauer in Rutland und in der Uk-

Onsoz.

Anar$izmin Tarihi

656

risyen degildi ve bas;lattigi hareket, Peter Arshinov (hapishanede

Makhno'nun iektiiellerden

Vohn dtsmda enteyoksundu. Makhno, oncelikle askeri onderdi ve

anar^ist danismani olmustu) ve

zaman zaman

bat'ko dedigi yoldaslan

bir sava§gi sefe yakisan

diktatdrce uygulamalara basvuruyorlardi. ya da libener bir Robin

Hood olmanin

Ancak

iikel bir isyanct

otesindeydi. Benimsedigi

anarsizmin kokleri Kazak koyliilerin kaba

ama

becerikli

rasisine dayandigi igin, anarsist Leoriyi bilincli olarak

demok-

uygulama-

ya cahsti.

Ordu, her §eyden once, liberter ve gdnullulugu esas alan bir temelde orguUendi. Disiplin kurallanni segilmis. komisyonlar belirliyor

ve bu kurallar partizanlarin kendi genel meclislerinde

oya sunuluyordu. Ne var

on bes bin

ki

Makhno, Devrimci

lsyan Ordusu'nu

askerle giiglendirmek icin zorunlu askerlige varan bir

gonullu seferbertik uygulamasina bajvurdu.

Makhnovist hareketin artan Ian Bolsevik hukiimet, 1920'de

etkisi karsisinda endi^eye kapi-

Makhno

iie bir anlasma yapmaya Makhnovist ordunun i'aahyet gosterdigi bolgeye yeni bir uygulama getirmek istiyordu: "isci ve koylii halk kendi ozgur

cahsti.

ekonomik ve ozyonetim kurmntanm

kuracaktir; bu kurumlar,

ozerk ve anlasmalar yoluyla Sovyet Cumhuriyetleri'nin yonetim organtanyla baglantdi olacaktir." Nisan 1919'da Ucuncu Bolge Konseyi, Sovyet yetkililerince yasakianmis olmasina kar§in toplandi ve Kiztl Ordu'yu toplantiya delege

gondermeye davet etti. Bu kadan Bolsevik hukumet igin gok fazlaydi, Makhno'nun ordusu Ekim 1920'de General Wrangel komutasindaki Beyaz Ordu'yu yentlgiye ugratttktan sonra, Bolsevikler Makhno'nun birliklerine

Trocki'nin yuksek komutasi alundaki Ktzil Ordu'ya

katilma emri verdiler,

Makhno

direndi.

Kinm Makhnovist Ordu-

su'nun subaylan ortak bir askeri konsey kurmaya cahsirken

tu-

Kasim 1920'de kursuna dizildiler. Makhno dokuz ay boyunca umuisuz bir cabayla da olsa savasmayi basardt. Bu tuklandilar ve

savas Agustos 1921'e kadar siirdu.

dan

Makhno

Bolsevikler tarahn-

haydut ve pogromcu olarak suclandiktan sonra surgiine gonderildi. Paris'te yoksulluktan ve ickiden oldu. bir

Ukrayna'daki an arsis t deneyim rattigi

ic

savasin ve baskilann ya-

olaganusui kosullara dayanamadi, ancak eylemde yaptci

anarginin

ilk

biiyuk tarihsel ornegini olusturdu.

Makhno'nun

partizanlan gittikleri her yerde anarsinin kara bayragini dalgalandirddar; "Ya Ozgtirluk ya

Olum", ve "Toprak Koyluye,

Fabri-

657

Rusya ve Ukrayna

ka lsciye" sloganlanni uygulamak

Rusya'nm

geri kalan

igin gahstilar.

kismindaki

ve koylu Sovyetlerine

isci

gelince, Bolsevikler tarafindan ete gecirildiler, merkezilestirildi-

ve yukandan asagiya orgutlendiler. Arahk 1917'de sanayii yonetmek igin bir Yiiksek Ekonomi Konseyi kuruldu ve Mayis aymda cikanlan bir kararnameyle sanayi bir butiin olarak kolekler

ve ulusalla^imldi, Haziran 1918'de roplanan Fabrika Konseyleri Kongresi'nde Lenin §6yle dedi: "Devlet'in temel huctiflesiirildi

olmaltsimz. " Konseyler hizla hiikumetin ve Bolsevik Par-

releri

ti'nin direktifierine tabi

kdindi ve sendikalar

saglayan uysal organlara

nini

isci

donu§turuldu.

simfinin disipli-

Alman anarko-

sendikalist Augustin Souchy, 1920'de yaptigi ziyaret sirasinda,

Sovyetlerin partizan temelde secildiklerini ve kdylerdeki yonetici

delegelerin eski toprak sahipleri gtbi davrandiklanm gozlem-

Anarsistlerin 1920'nin sonunda yap may planladiklan Turn Rusya Anarsistler Kongresi asla gergeklesmedi; Ceka, Volin'in de aralannda bulundugu Nabat Konfederasyonu uyelerini ledi. 12

1

Harkov'da yakaladi.

Komunist Alexandra Kollontai bile ekonominin merkezilesmesi ve kolektiflerin dagitilmasi yiizunden ortaya gikan tnisiyatif

kaybmdan lefeit"

sikayet

etti.

Kendisi Bolsevik Parti icinde

"lsgi

Muha-

denilen grubun iiyesiydi. Bu grup ozgun Sovyet demokra-

sisine doniilmesini

savunuyordu, Kasim 1920'de toplanan Ortun"ts,gi Muhalefeti"ni "kuciik burjuva

cu Parti Kongresi'nde Lenin,

anar^ist sapmalar" olarak sugladi ve benimsedikleri "sendikan lizm" ve "yan-anarsizm in Devrim'e yonelik dogrudan bir tehli-

ke oldugunu ilan metinin edilecek,

tekil "is.

etti.

Bundan

boyle,

"is

surecinde Sovyet huku-

temsilcilerinin emirlerine kayitsiz

sartsiz

itaat"

surecinde tek bir ki^inin, Sovyet dnderinin iradesi-

ne, kayttsiz sartsiz itaatJe

demir

disiplin" uygulanacakti.

13

Lenin,

Alexander Berkman'a higbir ku^kuya yer btrakmayacak ^ekilde soyle dedi: "Ozgurluk bir liikstur ya da gelisimin simdiki evre-

sinde ona izin verilemez, kezi

l4

Onun

lek partili Devlet'ine ve mer-

hukumettne muhalefet edecek ktmse yoktu Kropotkin, Batih

fscilere Mesaj'inda,

artik,

1920'de Rusya'nm sos-

yalizmin nasil gerceklestirilemeyecegini gostermis oldugunu be12

Bki. A. Souchy,

Wk kbt der Arbiter und derBaua

raine, Berlin, tarihsis,

in

RHSs/dnd und

Onsdi.

n

AUnti, Cohn-Beridit, Obsolete

14

Alexander Berkman, The Bolshevik Myth (1925),

Communism,

s.

226. s.

90-1

in

Aer Uk-

658

Anar$izmin Tarthi

lirtu:

Ulkeye tek

bir partinin diktatorlugu

hakim oldugu

siirece,

i?ci

ve koylii konseyleri dogal olarak anlamlanni kaybeder-

ler.

Mutlak monarsi zamamnda nvulk sahibi temsilcilerinin

oynadtklan

rol gibi pasif bir role indirgenirler.

Kropotkin su sonuca vardu "Guclu bicimde merkezilesjiiis bir devlet temelinde, tek parti diktatorlugu nun demir yasasi altinda koiminist bir cumhuriyet kurma [girisimi] muthi§ bir fiyaskoyla sonuclanmisttr. Rusya bize,

komunizmin

zorla benimsetilemeye-

cegini ogretmektedir." 15

Olumunden hemen once Kropotkin, Rus devrimi hakkinda sunlan ya2di:

...

delist surmektedit, Butiin

til

bey i lahrip etmektedir. Cilgin bir

Onun

ofkeyle insan hayatlanm tuketmektedir. degil, bir

devrim olmasinin nedeni budur,

neyi sdnumlendirdigine

bansct bir ilerleme

ctinkti neyi yiktigtna ve

bakmaksizm yikmaktadir. Ve kendi kenonu bir baska kanala yonlendire-

dine ttikenecegi an gelene kadar,

cek gueti bulamayaeagiz. Kendi kendisini tuketmesi gerekir. 16

Kropotkin Subat 1921'de oldtigunde, yuz bin ki§ilik muazzam cenaze korteji Moskova sokaklanndan gecerken anarsistlerin kara bayragi son kez kizd bayrakla yan yana dalgalandi. Kropotkin'in olumunden iki hafta sonra, Mart 1921'de, Petrogradh denizcilerin ve igcilerin Kronstad kalesinde baslatttklart ayaklanma, Rusya'daki anarko-sendikalistlerin ve anarsistlerin son umut tstgi otdu, Denizciler, Ekim 1917'de kahramanca bir rol

oynamts, Trocki onlar

demisti

.

icin "Rus Devrimi'nin sani ve gururu" Saflan koyiulerte dolu olsa da, denizciler hala Donan-

ma'nin devrimci oncusti olarak gomliiyorlardi. tsyan, her seyden once, Bolsevik diktatoriuk ve "savas Komunizmi"nin merkezi yonetimi karstsinda devrimi yenilemek ve ozgun Sovyet fikrmi yeniden gecerli kilmak icin yapilan bir girisimdi.

On

alti

bin denizci,

isci

ve asker

1

Mart 1922 giinu

bir

mi-

ting duzenledi. Isyancdar iktidan gasp ettigi icin Bolsevik hiiku15

Al inn. Rocker, Anarcho-syndicalism icinde,

s.

96-7; Gu£rin, Anarchism,

106.

16

Ahnti,

Woodcock

Si

Avakumovic, The Anarchist

Prince,

s.

430.

s.

659

Rwsvd ve [lluuyna

meti kinadtlar. Gizli oyla yeni Sovyet secimlerinin yapilmastm, sendikalara ozgurltik verilmesini, siyasal

birakilmasmi

istediler.

Program Ian,

sistlere ve sol sosyalist partilerc

(

mahkOmlarm

"vscilere

serbest

ve koylulere, anar-

Mensevikler distnda) soz ve ba-

17 Bazi anarsistler Kronssin ozgurliagu" cagristm da iceriyordu.

tad

ayaklanmasma "uciincu devrim"

dediler.

Kronstad isyanctlan Devrim'in cercevesi icinde

faaliyet gos-

termek istediklerini israria belirttilerse de, Bolsevik hukumel goru§meyi reddetti. Ocak ve Subat aytarmda yasanan buyuk Leningrad grevlerinden sonra uzlasmaya uygun bir ruh hati yoktu. Mart 1921'de toplanan Bolsevik

Partisi

Onuncu

Kongresi'nde,

is-

yancdann ekonomik taleplerinin cogunu karsdayan Yeni Ekonomik Politika benimsenmisti, ancak Parti, Isci Muhalefeti'yle anlasmayt reddetti. Hemen ardmdan sokaklardaki ilan tahtalarmda Kronstad isyancitartna hitap eden, Lenin ve Trocki imzah bir ultima torn goriildu; "Teslim olun, aksi halde tavsanlar gibi vurulakomplo olarak etiketlendi ve deniz-

caksiniz!" tsyan anarsist bir cilere

Beyaz Muhafizlar gibi davranildi. tsyancilar, Trocki'nin Ordu ve Ceka taraftndan amanstzca ezildiler. Troc-

emriyle Kiztl

daha sonra soyle ovunecekti: "Sovyet htikumeti nihayet demir La bir siipurgeyle anarsizmi Rusya'dan kovdu," 1921 'in sonunda Goldman ve Berkman Rusya'dan aynlmaki

Berkman gunlugune sunlan yazdt: "Devrim yiikselen ctgliklari duyan yok." 19 Rusya'nm ruhundan olmustur; anarsistler Bolseviklerin bu iilkedeki topve disindaki ictndeki ya karar vermis>rdi.

lumsal devrimin bas dusmant olduklarmt anlami^lardi. Ispanyoi delegasyonuyla birltkte 1921 yaztnda Moskova'da toplanan Komtinist Enternasyonal'in

Ocuncu Kongresi'ne

katilan Gaston Le-

val, Fransa'ya dondugiinde "proletarya diktatorlugii"niin prole20 Sonuc, Batarya iizerinde diktatorluge donusttigunu soyledi.

Marksizm adina yeni bir btirokrat ve menajerler sinihn cikarlanna uygun bicimde isleyen bir DevEet kapitalizmi formu kazanarak yozla^masi ob kunin'in tahmin ettigt gibi, Bolsevik devrimin,

17

Bkz. Paul Avrich, Kronstadt 1921, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1970; aynca Bkz. Vicfoi Scrg^'in tamkhp, Kronstad('21

.

Solidarity Pamphlet,

18

Memoirs of a Revolutionary 190]-)^], New York, 1967. Ahnti, Volin, Nineteen -Smentccn: The Russian Revolution BetmLed, Libertarian

19

Book Club, New York, 1954, s. 154. Berkman, The Bolshevik Myth, s. 319.

20

Bkz. Gaston Leva!, "Chases de Rvissie", Le Libertaire

tarihsii ve

(

11-18 Kasim 1921)

Anar$izmin Tar

660

hi

i

mustu. Daha sonra Rocker proletarya diktatorlugiinun yeni bir

Rus "komiser-okrasi"si haline

geldigini gozlemledi. 21

1925'ten sonra Sovyetler Birligi'nde hicbir anarsist faaliyete iztn vertlmedi. Paris'teki

Rus multecileri tartismah bir "Orgutsel

Platform" kurdular. Platform, siyaset ve eylem esgudumiinu saglayan bir merkez yurutme komitesi olarak faaliyet gosterecek bir genel anarjistkr birliginin kurulmasi igin cagn yapti. Cagn, A$i-

nov ve Makhno taraftndan desteklenmestne ragmen, Volin ve dimerkez komitesi fikrinin yerel inisiyatife yapilan anarsist

gerleri,

vurguyla bagdasmadigini one surd tiler. Oneri gelistirilemedi. Kropotkin'e gelince, ulke icindeki devrimci ve bilimsel sohreti azalmadi, ancak siyasal eserleri yasaklandi; Kropotkin muzesi

1938'de sembolik olarak kapatildt. Resmi yayinlarda anarsistler,

haydutlar ya da sorumsuz isyancilar olarak asagilandi. Yegane

iyi

Komunist Partisi'nden mucizevi bicimde kurtulmus olan anarsistti. Stalin'in temizlikleri sirasinda Soljenitsin, Gulag Takimadalan'nda cesitli gene artarsistlere rastladi, Kirkb ve ellili yillarda kamplarda birkac Tolstoycu'nun tutuldugu biliniyordu ve Kruscev bazt Ukraynah Makhnovistler ile ilgilenmek zorunda anarsist

kaldt."

sonunda

Yetmislerin

gizli

gruplar,

Bakunin,

Kropotkin,

Tolstoy ve Cohn-Bendit'in samizdat metinterini dagitiyordu. Gorbacev'in iktidara gelisi ve glasnost donemiyle birlikte liberter kirler

fi-

ve hedefler ani bir canlanma gosterdi. Sol'da "Butun Iktidar

Sovyetlere!" slogani yeniden ortaya cikti.

1987'de ayhk anarko-sendikalist Obftina Moskova'da ortaya cikti

ve 1989'da Anarko-Sendikalistler Konfederasyonu (ASK),

esas olarak gen? ogrenciler ve ogretmenler tarafmdan kuruldu,

1990'da bu orgutun bes yuz uyesi ve uc yuz kadar taraftan oldu-

gu one

surtildu.

Bu

uyeler, anarsiyi insan ozgurlugiinun

azami

olcude artinlmasi olarak ve kendilerini Tolstoy ve Gandhi'nin

onculuk leri

ettigi

siddet karsiti gelenek icinde gormektedirler. Uye-

esas olarak Rusya ve Ukrayna'da, kismen de Sibirya'da top-

lanmtstir. Acil hedefleri ulusal ozerklik olan riyetlerde

fazla

destek

bulamadilar.

daha

Ayrtca

kiiciik

cumhu-

Devlet'in

?iddei

yoluyla yikilmasi icin cagnda bulunan daha kucuk bir anarsist-

-AKRU- olusturulmu§tur.

komunist

birlik

21

Rocker,

A narcho- syndicalism,

22

Bkz. Notes jur ! 'anarch isme en

du Che mi n,

Paris, 1983.

s.

27.

URSS

de 1921 d nosjo\ir$, Les Cahiers

du Vent

661

Rusya ve Ukrayna

ekonomi yonetimindeki basat rolu ve Komiinist toplumda oynadigi oncij rol bir kez daha siyasal gunde-

Devlet'in Parti'nin

Anarsist merkezsizlestirme ve federalizm ptanlan cevre cumhuriyetlerde yiikselen ulusculugu durduracak bir baraj ola-

me

girdi.

rak onerilmektedir. Sovyet Imparatorlugu'nun

Dogu bloku

deni-

len bolgede 1989-1990 devrimlerinin ardindan komunist emperyalizm cokmektedir; merkez artik mtunamiyor. Sovyetler Birligi

de ayni yola

girmistir.

Esas olarak cok partili bir Devtet'te sosyal demokrast cagrisi onunyapilmistir, ancak bazilan icin merkezi Devlet ilerlemenin

deki

bas.

engetdir. Sovyetler Birligi, Bakunin'in yiiz yil

once bol-

ge icin hayal ettigi bir Orgutlenme modelini benimseyerek, ozerk cumhuriyetlerden olusan gevsek bir federasyon olarak sona ere-

Moskova'da 1990'da yapilan 1 Mayis yuruyitsu sirasmda, "Btrakin Komunist Parti Cernobil'de Yasasin" ve "Kahrolsun lmparatorluk ve Ktzil Fasizm" pankartlan tasiyan kalabahk bir grup, onderligi toren platformundan ayrilmaya zorladi. Basansiz Agustos 1991 darbesinin ardindan Komunist Parti harakiri yapyok ettigi anarti. Bolseviklerin yirmilerin basinda goriinuste yeniden dogiginden kullerinin sizm bu kez Stalinist sistemin

bilir.

maktadtr.

3J Kuzey Avrupa

&

Almanya Atman

karakterinin dogusstan otoriter oldugu ve Devtet'e taptigi

Almanya dikkate deger

efsanesine ragmen,

liberter dusuniirler

cjkarmis ve kendi anarsisi hareketini yaratmi§tir. Hareketin onFransiz Devrimi sirasinda Devkt Eylcrninin Sumiait'm

culeri,

(1792) dar bir bigimde cizen Wilhelm von Humboldt'a kadar lenebilir. 1840'larda

Max

Stirner o siralarda

hukum

iz-

suren Hegel-

cdik latemasina kar§i cikti ve e§siz birey adina, toplumu ve Devlet'i

de kapsayan butun mutlak soyutlamalara Yuzyilin ikinci yansinda Nietzsche de

kiilturune kar$i tahripkar bir felsefi

saldirdi,

Alman

saldmya

Devleti'ne ve

giri$ti

ve tarn ola-

rak geli$mi§ bireyin yaraticdigini ovdii. Stirner i$ci hareketi uzerinde fiilen higbir etki yaratmadiysa da, oteki du$unurler, 1840'larda liberter bir sosyalizm

yoneliyorlardi,

ner

Almanya'da yayimlanan

Monaischn/t,

1844'te

Stirner

Mannheim'da

ve

formuna

ilk anar§ist gazete, Berli-

Edgar Bauer'in de

katkilanyla

cikti.

Fourier ve Saint-Simon'dan etkilenen Wilhelm Weitling,

Uyum

ve

gibi bir

Oz&urluk Gitvencekri'nde (1842) Fourier'nin iitopyasi olcude sistematik bir bale sokulmu$ olmakla

birlikte,

664

An
mulkiyetin ve ucret sisteminin olmadigi "uyumlu" bir komiinist

toplumu savundu. Weithng, 1849'da Birlesik Devletler'e gittigi zaman, Proudhon'un karsihkcihgina biraz daha yaklasti ve esas olarak bir Takas Bankasi'nin kurulusuyta ilgilendi. Weitling, Bakunin'i derindert etkiledi. Bakunin, Arnold Rouge'a yazdigi bir mektupta Weitling'in deklarasyonunda yer alan su sozlere yer verdi: "Mukemmel toplumda hukumet degil sadece yonetim, ya-

sa degil sadece yukumlulukler, cezalandirma degil sadece islah

etme araclan

vunan

vardir."

bir Sol Hegelci

Bir diger

Arnold Ruge Almanya'da federalizmi

1

sa-

idi.

Alman Proudhoncu, Almanya'da olanlar hakkinda Grim idi. Proudhon'un fi-

Fransiz dusiinuru bilgilendiren Karl

Almanya'da yayan ilk eseri, Fransa ve BeJ(ika'da ToplumHareket (1844) basjigmi tasiyordu. Proudhon'un Sejaletin Fel-

kirlerini sal

sejesi'm cevirdi, Griin aktl deili

ve uretim

ile

hocasim asarak ucret sistemini red-

bolusumiin bireyin serbest seciminin sonucu

olmasi gerektigini one siirdu. Marx'in, Grun'ii "niteliksiz yazar" olarak kuctunsemesi sasirtict degildir.

Moses Hess, Eylcm Fehcjesi ve Sosyalizm ve Komum^m'de 1843) Proudhon'un sistemine "anarsi" dedi. Proudhon ve Bakunin (onunla tamsiyordu) gibi Hess de orgutlti dini ve (ikisi de,

Devlet'i reddetti.

Ancak

atolyeler ve genel

oy hakki

bireysel egilimleri vurgularken, ulusal icin anarsist

olmayan

bir tarzda cagn-

da bulundu,

Wagner, Nisan 1849 Dresden ayaklanmasmda Bakunin birlikte barikatlarda yer atdi. Bakunin'in kiyameti lentiterini paylasti ve Volksblatter'de "eski

ile

andiran bek-

dunyamn

harabelerin-

den yeni bir dunya dogacaktir" diye yazdi. Devrimi "hayatin yenilenmesi ve yeniden yaratilmasi" olarak gordti. Devrim, "bir kisinin

pek cok

kisi iizerindeki

hakimiyetini

binin, yasanin ve mulkiyetin iktidarim" ci

yok

mutlak

giic sahi-

edecekti, 2

Tek ama-

...

ortak ihtiyaclan karsdamak olan, dogal ittifaklar ya da birlik-

Bu evrede Wagner Johann Most onun su goriisunu

lerden olusan, ideal bir topluluk istiyordu.

tam

bir anarsist olarak gonildu.

onaylayarakahntiladi: 1

2

Bakunin'den Arnold Ruge'a (19 Ocak 1983), Bakunin, Ouvies, III, 176-7. Richard Wagner, Kuiitwcrk der Zuhunft (1850), alimi, Andrew Carlson,

Anarchism 1972,

s,

in

Germany,

16-17.

\

The Early Movement, NJ, Scarecrow, Metuchen,

Kuzey

Avmpa

df)5

Ozgurluk, amaclanmiza ve arzulanmiza ters dusen oiorilc yiizunden aci cekmemek anlamina gelir ... Bizc dogru yolu ve dogru amaci gosteren bir otoritenin yaranna, ancak kendimizi cahil ve iradesiz goruyorsak inanabiliriz. Tamtnadigimiz bir otoriteyi hosgoruyle karsdamak ve her zaman

dogru yaptigini diisunmek 1848-1849 devriminin

cesitli

koleliktir. 3

Alman

eyaletlerinde yenilgiye ug-

ramasindan sonra Alman Konfederasyonu dagitdi ve Alman Devkti Bismarck'm yonetimi alunda birlestirildi. Bu donemde Stirnerci ya da Proudhoncu anarsizm formu fiilen hicbir etki yaratmadi. Birinci Entemasyonai'm iik ydlannda Alman delegeleri Proudhon ve Bakunin'den esinlenen antiotoriter gruplan degil, Lassalle ve Marx'i desteklediler. 1876-1877'de, editorleri arasinda Kropotkin'in de yer aldigi Die Arbeiter-Zeitung gazetesi

Bern'de

yayma

basladi ve ozellikle

1880'lerde anarsizm,

man

Alman

guney Almanya'da

etkili

oldu.

sosyalist hareketinde, ozellikle Al-

Sosyal Demokrat Partisi icinde taban

kazanmaya

basladi.

Johann Most onemli bir rol oynadi. Eski bir Reichstag iiyesi olan Most bir toplumsal devrimci oldu ve sonunda siyasal stirgune gonderildi. 1879'da Londra'da Freitheit'i cikarmaya basladi. 1882'de gazetesiyle birlikte New York'a tasmdi. Most kisa sure icinde anarsist oldu ve mesajim

O memis

anayurduna

sirada anarsizm Almanya'daki

ve sadece Berlin ve

iletti.

kitle hareketini etkileye-

Hamburg'da kticuk

bir

grubu kazana-

bilmisti. Ne var ki, Kayzer ve prenslerini 1883'te Rhine uzerindeki Rudensheim'da dikilen Ulusal Anit'in acilisi sirasinda

havaya ucurmak icin basansiz bir girisim gerceklestirildi. August Reinsdorf adinda gene bir suikastci olume mahkum edildi ve idam edilmeden once, "Kahrolsun Barbarhk! Ya^asin Anarsi!" diye haykirdi.'* Onun idamindan kisa sure once, Rumpff adinda bir polis katledildi ve

gene bir Alman

anarsist, Julius Lieske, tu-

tuklandi ve bast kesildi. Eylemi gercekle^tiren sist

August Peschmann

idi.

Ancak Lieske

Bohemyah

anar-

suikasti hazirlayan uc-

lu ekip igindeydi.

O cok

sirada anarsizm, Avusturya,

etkiliydi:

Avusturya-Macaristan

Bohemya ve Macaristan'da igci

hareketinin radikal ka-

%

Ahnti, Johann Most, "Der Anarchic", Internationale Bibltothek (1888).

4

Joll,

The Anarchists,

s.

122.

666

Anar}izmin Tarihi

nadi anarsist nkirleri derin bigimde ozumlemisti. Most'un Freiyam sira Joseph Peukert de Die Zukunft'uyte etkili oluyordu. Anarsist ve sosyalist is/ciler ile polis arasmda yasanan §idheit'inin

dedi catismalar Ocak 1884'te en yuksek noktaya ulasti ve Viyana'da olaganiistu hal dan edildi. Bunu izleyen baski doneminde suikastlere giri$en anarsist eylemciler tutuklandilar ve idam Peukert ulkeden aynldi. Gene de Avusturya Imparator-

editdiler.

lugu'nda birkac dagimk anarsist grup varhgim surdurdti. Jaroslav Hasek ve Franz Kafka gibi yazarlar, Birinci Dunya Savasi'ndan once Prag'in bohem cevrelerinde anar$ist fikirlere agik oldular. Kropotkin'in andan Kafka'nin en gozde kitaplanndan biri

oldu.

1884'ten sonra, Almanya'da anarsist ilkirlerin

fiilen

dugu one surulmu$tur. 5 1889'da Sosyal Demokrat

yok

ol-

parti icinde

Die Jungen (Gencler) denilen bir grup olustu. Rudolf Rocker, Bernhard Kampffmeyer (gelecekte Alman Bahce Hareketi'nin ku-

rucusu) ve sonunda Chicagoer Aibeiter-Zeitung'un editoru ve Emma Goldman'in a^iklarmdan biri olan Max Baginski, bu gru-

bun

tiyeleri

arasmda yer alddar. Gazeteleri Der

Landauer'in editor olmasmdan

soma

Sozialist,

Gustav

acikca anarsist bir cizgi

iz-

lemeye basjadi. Sendikalizm de zemin kazanmaya bashdi. Kendilerine Lodiyen bir grup 1892'de Sosyal Demokrat Sendikalar icin-

kalistler

de once paralet bir grup, daha soma, 1897'de, Freie Veretnigung Deutscher Gewerkschaften adt altinda kendi federasyonlanni kurdular. Birinci rat Partisi'nden

Dunya Savasi'ndan once Alman koptular ve tipki Fransa'daki

Sosyal

CGT

Demok-

gibi parla-

menter siyasetle baglamilarmi seldorf'ta topianan

kestiler. Federasyon 1919'da Duskongrede Frei Arbeiter Union adini aldi ve

daha belirgin bir anarko-sendikalist ket, yirmili yillarm

cizgi izlemeye basladi. Haredevrimci ortaminda hizla buyudii ve 1923'te

Berlin'de topianan Uluslararasi Sendikalist Kongre'de

f 20 000 kione sunildu. Harekettn yayin organi Der Syndikalist'in abone sayisi bir ara 150-180 bine ulasti. 6

silik bir

uye kitlesine

ulastigi

Nazilerin iktidara yukselmeleriyle birlikte sendikalist hareket zayiflamaya basladi ve 1933'te Almanya'daki diger sol orgutlerle

aym

kaderi paylasti.

Carlson, Anarchism

in Germany, s. 191. Rocker, Anarchism and An arc ho- Syndica I ism,

s.

44.

667

Kuzey Avrupa

Anarsizmin

i§ci

hareketi uzerindeki etkisinden ayri olarak,

Stirner ve Nietzsche'nin fikirleri, 1890'larda sanat ve edebiyat

moda oldu. Bu arada Almanya, yuzyihn doniimunde Stirner'den sonra ulkenin en onemli anarsist dusunurii olan Gustav Landauer'i cikardi. Landauer, Berlin'de, editorlerinden

cevrelerinde

biri

oldugu Der

Sozialtst'e katildiktan

sonra Devlet sosyalizmine

cagnda bulunkurmak, modasi gecmekte olan Devlefin yam

saldrrdi ve yenilenmis. bir organik topluluk icin

du.

Yikmak

sira ya

me ma

degil

da disinda alternatif topluluklar gelis,tirmek istedi. Devriaynm gozetmeyen siddete karsi cikti. "Her ttirlu zorla-

degil,

Ovum

diktatorliiktur" diyordu.

devrimi sadece toplumsal ya-

pilan degistirmeyi degil, bizatihi gundelik hayati donusturmeyi

amacladt.

Landauer'in anar§izm formu, kismen dilinin "edebi" nitelifazla etkili olamadi. Ancak Landauer, Weimar

ginden ouiru

Cumhuriyeti sirasinda Alman anarsizm tarihinin en onemli olaylanndan birine dogrudan katddi. 1918-1919 Bavyera Devrimi'nde, ozgur ve bagimsiz bir Bavyera kurmak isteyen ve bir hafta kadar yasabilen Munih Konsey Cumhuriyeti'nin "egitim

bakam"

oldu. Anarsist sair Erich

Muhsam'm

yardimiyla "Dev-

Ancak hareket

rimci t^ci Konseyleri"ni orgutlemeye cahsli.

lin'den gonderilen birlikler tarafindan ezildi ve

ruldu.

Muhsam on

bes

1924'te serbest kaldi ve

yil

on

yil

Ber-

Landauer oldu-

zorunlu emege mahkflm edildi; sonra bir Nazi toplama kampinda

Oldiiriildu.

Nazizm'in yukselisjyle birlikte Alman anarsist hareketi yok Ne var ki dava, Giiney Almanya-Mainz dogumlu, 1892'de

edildi.

siirgune gonderilen bir miicellit, Rudolf Rocker tarafindan canli tutuldu. 1895'in ba^inda Rocker, tngiltere'ye ra'nin East

gitti

End semtindeki Yahudi cemaatiyle

tercih etti ve Yiddis dilinde

ve orada Lond-

birlikte

yasamayi

yayimlanan anarsist yayin organi Ar-

beter Fraint'i ?ikardi. Birinci

Dunya

Savast sirasinda yabanci dus-

mani olarak enterne edildikten sonra, 1918'de Almanya'ya iade edildi ve orada Alman sendikalist hareketin onde giden simalaoldu. Rocker, 1922'de Berlin'de kurulan sendikalist Enternasyonal'in (UlB) kurucxilan arasmda yer aldi. Anarko-

nndan bin

sendikalizm ilkelerini savundu, lspanyol Devrimi sirasmda Ispanyol anarsistlerinin davasmt benimsedi ve en onemli kitabinda Ulusculuk ve Kuhur, (1937) ulusculuk baglantiyi arastirdi.

Nazizme

ile

kiiltur arasindaki

ilkesel karsi gikisiyla,

Almanya'daki

Anar$izmin Tarihi

668

eski ve yeni anarsist hareketleri birbirine bagtayan bir koprti ol-

du.

ama ideolojik olarak Dogu Almanya higbir liberter

Ikinci Dtinya Savasi'ndan sonra, kuctik

etkin bir anar§ist hareket vardi.

muhalefete izin vermeyen komunist bir diktatorliikle yonetildi, ancak Bati Almanya'da, altmisli yillann basinda ortaya cikan Yeni Sol liberter bir

ruh kazandi. Altmislann sonunda

Bati

Alman-

ya ogrenci hareketi eski Marksist simf miicadelesi efsanelerini

butUnuyle reddetti ve Rudi Dutschke'nin kisiliginde, burokrasiye ve Devlet'e karsi antiotoriter mucadelenin etkin savunucusunu buldu. Fransa'da, Almanya dogumlu Daniel Cohn-Bendit 1968 ayaklanmasi sirasinda ogrenci hareketinin onderi oldu ve belirgin bir anarsist tutum aldi.

Pek cok Alman sil

liberter gibi

hareketine katddi.

Alman

Cohn-Bendit de daha sonra Ye-

Yesiller Partisi'nin kazandigi parla-

menter basanya ragmen, parlamenter degisim isteyen "koktenciler" ciler"

ile

siyaseti

arasinda derinlesen bir catlak vardir, Bu, on dokuzuncu

sonuna dogru Alman Sosyal Demokrat bolunmeyi andirmaktadir.

yiizyilin

digi

reddeden ve lemel

siyasal u z las ma a ray an "gercek-

Partisi'nin yasa-

Anarsist hareket aynsik ve cok parcah kalmaya

ken, anarsizm Frei Arbeiter

bans

fikirleri,

devam

eder-

semsiye gorevi yapan Schwarzer Faden,

Union (FAU) anarko-sendikalist Direkte Aktion ve aralannda bulundugu bir

yanltst Graswurzelrevolution'un

kac gazeteyle canh tutulmaktadir. isciler"

FAU

kismen tspanyol "misaftr

tarafindan yeniden canlandinldi, ancak

ti'nin uyetere

kamu

sektorunde

is

Alman Devle-

verilmesini yasaklamasi nede-

propaganda alanlannda faaiiyette bulundu. 1989' da Demir Perde'nin cokmesi ve Aimanya'nin birniyle, esas olarak egitim ve

lesmesi liberter lar anarsist

umutlann yukselmesine neden oldu, ancak bun-

hedeflerden cok kapitalist amaclara yonlendirildi.

1990'lann basin da ulusculuk ve otoriteryanizm, anarsist mirast devralanlardan daha canlt bir donus yapti. Bununla birlikte anarsist

miras marjinal da olsa varhgim surdiirmektedir, Isvec ve

Norvec

Kuzey Avrupa'da anarsizm, Isvec ve Norvec disinda guneydeki zemin bulamadi. Isveg'te anarsistler 1880'lerde Almanya'dakiler gibi Sosyal Demokrat Parti'ye katildilarsa da,

gibi verimli bir

669

Kuzey A vtupa

1891'de ihrac edildiler. Daha sonra, gelismekte olan isci hareketi icinde cahstilar. 1909'da Isvec anarko-sendikalistleri Fransiz

CGT'sini model alan kendi federasyonlan Sveriges Arbetares Central'i (SAC) kuracak sayisal giice ulastilar. 1992'de uye sayisi 32 000'e ulastrken; Norvec'teki bertzerinin -Norsk Syndikalistik Federasjon- 20 000 uyesi vardi. Norvecli federasyon gerilerken,

SAC

gunltik gazetesiyle Isvec isci hareketi icinde onemli bir gtic

olmaya devam etmis ve sendikalist Uluslararasi Isci Birligi'nin varhgim surdiirmesine yardimci olmustur. Kolektif pazarhk formunu benimsemis olmakta birlikte Isvec Sendikalistleri siyasal etkinliklerini surdurmekte ve yerel sendikalan btrer guc merkezi olarak savunmaktadirlar.

Hoi Ian da Hollanda Avrupa'daki en ozgiin anarsist hareketlerden birini gelistirmistir. Birtnci Enternasyonal icinde yer alan Hollanda delegeleri Marx'a ve Genel Konsey'e karsi Bakunin'i ve anti-otoriterleri

desteklediler ve Saint-lmier Enternasyonali'ne

egilim

gosterdiler. 1880'lerde Hollanda'da, eski papaz Ferdinand Domela Nieuwenhuis'in onderligindeki sosyalist hareket icinde anarsist bir egilim gelisti. Nieuwenbuis, 1881'de, kendisini sendika hareketinin drgtitlenmesine ve savas karsiu kampanyalara ada-

yan Sosyal Demokrat Ligasi'mn kurulmasma yardimci oldu. 1888'de bir sosyalist olarak parlamentoya secilmesine karsin, giderek dus kinkhgma ugradi. Fransiz Sendikalizmi'nin henuz gelismedigi bir

donemde, Nieuwenhius, savasa

karsi

cikmanm

ve

toplumsal devrimi gerceklestirmenin bir araci olarak dogrudan eylem ve genel grev cagrisiyla i§e basladi. Uluslararasi kongrelerde onemli bir rol oynadi,

isci

hareketinin anarsist ve sosyalist ka-

natlanni bir arada tutmaya cahsti.

Bununla

birlikte

Nieuwenhuis, 1893 Ziirih Kongresi'nde

uluslar arasmdaki savasin, similar arastnda, bashca silahi genel

grev olan uluslararasi bir devrimci mucadeleye donusturulmesini isteyerek reformistlere aciktan karsi cikti. Kongreden sonra,

Sosyalizm Tehlikede (1894) baslikh bir brosiir yazarak, siyasal iktidarm fethini kesin bir dille reddetti ve ozgurlugun "herkesin

ozgurce ifade etmesi ve o fikre uygun bicimde yasamasi" oldugunu one surdii. 7 Nieuwenhius, "liberter sosyalizm" kendi

7

fikrini

Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Le Socialhme en danger. Slock, 1897,

s.

115.

Paris,

Anar$izmin Tarthi

670

Fransa'dan gelirken "otoriter sosyalizm"in Almanya'da dogdugu-

nu one surerek Bakunin'i izledi. 1898'de anarsist gazete De Vrije Socialist'! (Ozgur Sosyalist) cikardi. Gazete yaym hayatma De Vrije (Ozgur) adiyla devam etti. 1893'te Sosyal Demokrat Liga'da bir bolunme otdu. Azmlik, Sosyal Demokrat Parti'yi kurmak iizere cogunluktan aynldi. Ayni yd icinde sendikalist National Arbeids Secretariaat (NAS) kuruldu. Nieuwenhuis asla aktif bir destekci olmadi, ancak Christian Cornelissen uluslararasi sendikalist harekelte Onemli bir rol

Bu

oynadi.

Dunya

surec, Nieuwenhuis'in Kropotkin

ile

birlikte Birinci

Savasi'nda miittefikleri desteklemesi iizerine son a erdi.

NAS, 1903 genel grevinin basansizhga ugramasindan sonra uyeterinin buyuk bir bolunvunu reformist sendikalara kaptirdiysa

konumunu

da, Hollanda isci hareketi icindeki oncii Birinci Diinya Savasi'ndan sonra

surdlirdu.

yeniden guclenmeye basladi ve

1922'de Berlin'de sendikalist Uluslararasi

Isci Birligi'nin

kurul-

dugu Sendikahst Kongre sirasinda 22.500 uyeye sahip olmakla ovundii, Ancak surec icinde komunist sempatizanlar tarafmdan ele gecirildi, Ertesi

yd anarko-sendikalistler Nedherlandsch Syn-

Vakverbond'u kurmak icin aynldilar. Ancak hareket De Syndicalist'! cikaran Albert de Jong ve Bakunin uzmani Arthur Lehning'in cabalanna ragmen, gelisimini surdiirmeyi basaradicaltstisch

madi. Hollanda' da anarko-sendikalizm 1903 grevinden sonra duraklarken, Hollandah anarsist dusuntirler bu yiizydi etktlemislerdir. Birinci

sm

Diinya Savasi'ndan sonra Nieuwenhius'un savas kar-

propagandasinin yeni bir anarsistler kusagini, ozellikle eski

Hiristiyan banscilari etkiledigi goruldu.

dejong ve

1920'ler

ile

Onemli

simalar, Albert

1930'larda ayhk Bevrijd'mg'i (Liberasyon)

idi. One cikan diger eylemcihukukunda reform ve hapishanelerin kaldinlmasi icin

yayimlayan eski rahip Bart de Ligt ler,

ceza

calisan avukat Clara

varhgim

okul kuran, Kralice

ovunen Hiristiyan

De

Wichmann

siirdiiren ve

ve yirmili ydlarm sonunda ha la

De Werkplaats Us. Yeri) adinda Beatrix'in bu okulun ogrencisi

anarsist

Ligt'in savas ve

Kees Boeke

bir ozgur

olmasiyla

idi,

devrim uzerine denemesi, Siddetin Fethi

buyuk bir etbuyudukce devrim zayiflar" sozu butun banscilann ana si ogam ha line geldi, De Ligt, savasa hazirlanan rejimlere ve yabanci isgalciye karsi pasif direnisi, isbirligi yapma(1937), ozellikle Ingilizce konusan diinya iizerinde

ki yaratti.

Onun

"§iddet

Kuzey Avrupa

mayi ve re

sivil itaatsizligi

modern

071

(genel grev dahii) savundu. Dr

I

igt'e

go-

refah topyekun refahtir, "Her ulkede siyasal ve askeri

butun halkin dusmanlaridir. " Ona gore badaima hiikmetmek isteyenler tarafmdan kurulur; Dev-

yoneticiler kesinlikle rikatlar let'i

yok edin ve "kendinizi makul

bir tarzda yOnetin, butiin bari-

kailar gereksiz olacaktrr." 8

Bu mesaj

ellili

ve altrmsh ydlarda yeni bir anarsistler kusa-

gina ula§n. Peter Heintz, Anarchismus und Cegenwart'da (1951) Hollanda'daki geleneksel anarsist hareketin oldugune dikkati cekti,

ancak toplumda ve kulturde

"sessiz bir anarsist

devrim "in

gerceklesmekte oldugunu gOriiyordu. Altmish ydiann basinda ayhk Buiten de Perkcn (Sinirlann Otesi) anarko-sendikalist bir

gecmi§e sahip cikarak yaym hayatina basladi. Nieuwenhius ve Ligt yeniden kesfedildi. Nukleer Silahsizlanma Kampanyasi, Dada ve Robert Jaspar Grootvelt'in tuketimcilige karsi "happening"Provo" hareketinin tetiklenmesine katkida bulundu. Provo hareketi Amsterdam'in ciddi burgerlerini ve Hollanda Devleti'ni savunanlan kiskirtmak icin kuruldu. Provo adim tasiler"i,

yan yayin organlannda kent sorunlanyla Plan yaynnladdar. Bunlardan

ilgili

bir dizi

Beyaz Bisiklet Plam

Beyaz

Buna kemin her yamnda komiinal olarak kullamlacak cok sayida beyaz bisiklet olacakti. Ne yazik ki bisikletlerin cogu, tahmin edilecegi gibi cahndi. Bir digeri Beyaz Tavuk Plam idi (kip ya da tavuk, argoda polis anlamma geliyordu); buna gore polisler bebiri

idi.

gore,

yaz uniforms giyecekler ve

dogum

kontrol araclan dagitacaklar-

Provo (ayda on bin satiyordu) anarsizmi "esinleyici direnis kaynagi" olarak gordu ve anarsizmi canlandirmak, onu genclere aktarmak istedi.* Provo hareketinin duzenledigi happeningler ve di.

gosteriler 10 le girisilen

Mart 1966'da yaptlan bir kraliyet dttguniinde

polis-

catismalar sirastnda zirveye ulasti.

Hareket, 1966'da yerel secimlere katddi ve

Amsterdam

dtye meclisinden bir sandalye kazandi. Mayis 1967'de

vo'nun ohmui"

ilan edildi,

sessiz

bele-

"Pro-

Hareketin gittikce artan kurumsal

egilimlerinin lsiginda, Provo'nun cenaze toreni

Provo gene de

ise

devrimde bir katalizor

cok

rolii

liberal oldu.

oynamisti. Pro-

vo'nun, 1969'da Amsterdam belediye meclisinde bir sandalye edin en ve Kropotkin hakkinda cosku dolu yazitar yazan bas teorisyeni Roel

van Duyn, Kabouter (cin) hareketinin baslamasma

8

Bart de Ligt, The Conquest of Violence,

9

Rudolf dejong, "Prouos and Kaboimrs", Anarchism Today,

s.

84, 109. s.

173.

Anar^izmin Tarihi

672

yardimci oldu. Tipki anarko-sendikalisder gibi, yeni

topmmu

eskinin ka-

bugunda yaratmak isteyen Kabouierler, 5 $ubat 1970 runcu Ozgur Devlet bildirgelerinde §6yle dedder: Mevcot duzenin altkulturiinden yeralti

toplumu tabandan

alternatif bir

Tu-

fikiyor.

Bu

geli^iyor ve kendi hayatim yasamaya,

kendi kendini yonetmeye -mevcul olarak- ba^hyor.

toplum

tarihli

yetkili yoneticilerden

Bu devrim $u anda

bagimsiz

gercekle§iyor. Yeraltinm, pro-

tesioiann, gosterilerin amaci budur; bo harekette butiin enerjimizi

antiotonter bir toplum

kurmak icm

harciyoruz. 10

Kiyameci andiran bir devrim beklemeden, hemen §imdi degi§tirmek ve alternatif kurumlar olusturmak istediler. 1970'te beiedi-

hem Amsterdam'da hem de diger kentlerde cok basanli oldular, ancak 1984'te htcbtr planlan ofye secimlerine katildilar ve

madigi icin sessizce sahneyi terk

ettiler.

Provolar iktidara karsi hayal guciinii harekete gecirdilerse, Kabouterler de hayal gucimiin neler yaratabilecegini gosterdiler.

Bakunin'in kiyamet beklentililerinden degil, Proudhon ve Landauer'den koklenen yapici anar§ist gelenek iginde yer aldilar. Provolar ve Kabouterler ashnda anarsist gelenegin,

toplumun yam

kaygdar da duyan en yaratici evrelerinden birini olusturdular. Oniardan geriye kalan oyun, kendiligmdenlik, sira cevreyle ilgdi

eglence ve idealizm kaybolmamisur.

Kabouterler sonimda Provolann akibetine ugradi, ancak hareketin kidemhleri Hollanda'daki Yesiller hareketini gelistirerek

devam

Roal van Duyn, Groen (Yesil) Amsterdam haBu hareket, 1987'de reformist Groen Links (Yesil Sol) ile rekabet eden liberter De Groenen'in (Yesiller) bir par?asi ha line geldi. Daha kali anlamda anar^ist gelenek, 1972'de ozgiir dusiinceli gazeteci Anton Constandse ve Albert de Jong'un oglu RudolPla birlikte Hans Ramaer'in kurdugu De As hareketiyle canh tutukfu, Hollanda anarsizminin oziinde etnik bir nitelik tasidigi one surtilur. yola

ettiler.

reketini kurdu.

Britanya Britanya'da liberter gelenek, yeni bir kelle vergisine karsi kitlesel 10

Age,

s.

177.

673

Kuzey Avrwpa

ayaklanmayla baslayan 1381 Koylti tsyam'na kadar

Ancak Wat

feodalizmm

Tyler'in

getirdigi yiikleri

izlenebilir.

sona erdirmek

da ayin-

icin

one siirdugu makul

siz,

yasasiz ya da yemznsiz, kralsiz ya da hiikvJmetsiz Azizlerin

taleplerin ardinda, papazsrz ya

Yeryuzu Kralhgi'ni kurmak

Ozgur Ruh Heresisi'nde en yi§ yer

icin Isa'nm gelisini

bekleyen ortacag

canli ifadesini bulan bir binytlci anla-

ahyordu.

Bu ye rain heretik

hareketi,

on ye dine yuzyilda i

Ingiliz

Dev-

rimi sirasinda, ozellikle Kazicilar ve Bagirganlar arasinda bir kez

daha ortaya ahlaki rtt

cikti.

yasamn

Bagirganlar,

Ozgur Ruh Kardesligi'ndeki gibi, olmadigma inanan tec-

kendileri icin artik gecerli

Tann

edilmis vaizlerdi.

yanlis secim yapmazdi. Bagirganlar

butiin kisithlara ozgurluk icin yaptiklan uzlasmaz cagnlannda

en liberter olanlardi. Ancak Kazicilar daha orgiitlu bir guc ofusturdular ve ilk an artist hareket olarak kabul edilditer. Hareketin sozcusii Gerrard Winstanley,

oldugunu

hgi"

Akhn

"Insanin icindeki

Tann

Kral-

ederek Tolstoy'u haber vermekle kalmadi,

ilan

Ilk eserinde, sadece oto-

Isa'yi

da "evrensel ozgurluk"

riteyi

ve mulkiyeti reddetmekle kalmadi, Kropotkin gibi, yeryii-

ile e pitied i.

zlinun herkes icin bir "ortak hazine" olmasini

Bununla

lamda

istedi,

birlikte, Kazicilar ve Bagirganlara asagtlaytci an-

"anarsist" denildi.

On

altinci yiizyilda, tngilizce "anarchy/

anar§i" sozcugu (ortacag Latincesi'ndeki anarchia sozcugunden tiiremisti), siyasai, ahlaki ya da entelektuel alanda, otoritenin yoklugundan ya da taninmamasindan kaynaklanan bir kansikhgi gi

kastetmek icin kullanilmisti. Nitekim kararh bir ozgurluk olan Milton, Paradise Lost'ta (Kayip

CenneO

asi-

"viran/Kaos'un

buyiik anar§isi"ni yazabildi. 11 1678'de Britanya'da anarsist olan biri,

hicbir yonetici guc tanimayan ve

bozan

bu nedenle kurulu duzeni

bir ki§i olarak goruldu. 12

Bir sonraki yuzyilda, bir gorii §]erine

ragmen

Tory olan Dan

Gulliver's

Swift, lutucu siyasai

Travels (Gulliver'in Seyahaileri,

1726) adh eserinin IV. Kitabi'nda yer alan akilci atlar toplumuyla,

olu$um halinde

bir anar?ist iitopyayi anlatti.

cation of Natural Soc iety'sinde (Bir Dogal

Burke de Vindi-

Toplum Savunmasi,

1756), sonraki anar§ist!erce ciddtye alman yasasiz ve hukumet11

John Milton. Paradise

Losl (1667), X, 283-4, Poetical Wurfes, der. Douglas

Bush, Oxford University Press, 12

Ox

ford, 1966,

Bkz The Shorter Oxfo'd English Dictionary.

s.

405.

674

Anar$izmin Tarihi

toplum ornegi sundu. Yuzyihn sonunda

siz bir

Paine,

Human

Rights'imn (Insan Haklan) ikinci bolurniinde, insanlar arasinda

hukum

suren duzenin buyuk bir bolumunun hukiimetin etkisi olmadan gereeklestigi sonucuna vardi ve "uygarhk mukemmelkstikge hukumete gerek kalmayacaktir" dedi. 13 Fransiz Devrimi sirasinda anarsist ilkeleri ilk kez a<;ikca ifade eden William Godwin oldu. Enquiry Concerning Political Justice'inde (Siyasal Adalet Uzerine Bir Arastirma, 1793)

hukumetin

kotuluklerini aciga gikardi ve su sonuca vardi:

O

hayirh dfinemi, siyasal hukumetlerin, insanhgm basina gelen

kotiiluklerm bin yillik nedenini olusturan ve ozu geregi her kottilugii lasiyan ve butunfiyle

turlii

yok ediltnedikce kendisinden kur-

tulmanm mumktin olmadigi o vahset makinesinin ortadan

kalkti-

gini gorecek o bilge insanlik dostlanna ne mutlu! 14

Godwin'in damadi Shelley onun siyasal adalet felsefesini etkileyimisralara doktii. William Blake'in, Kilise'nin ve Devlet'in kisitlamalan olmaksizin uyum icmde yasayan donusturulmus insanci

hga dair o parlak vizyonu, onu yaraticilarmdan biri

lngiliz

anarsizm

Ancak sunu da belirtmek

kilar.

tarihinin

gerekir

ki,

hicbir sair

kendisine anarsist dememistir. Anarsizmin babast olan Godwin bile "anarsi"yi, her ne kadar despotluga lercih edilebilir ve "ger^ek ozgurlugun carpitilmis ve kdik degtstirmis hall"

olsa da, kargasa ve siddet

antaminda kullandi. 15 Anarsist sozanlamda kullamldi: "Modern

ciigu, tipki Fransa'daki gibi kotti

Felsefeyi ve

God wind

Sistem"i savunanlara, en azindan

hicvini su misralarla bitiren Zachary

siirsel

Macaulay tarafindan anar-

§ist denildi:

Ozulmeyin ey

anarsistler,

Bir saatciginizi

o

ayiramamissamz,

ilahi goruslere,

Doga gasp edilmi? hakkini

geri verse

Gozden kaybolur Godwin'in

ilahesi

karanhgin icinde.

Gelecegin lngiliz Basbakani George Canning, 179S"de AntiJacobin Review'de "Anarsistler" itin yazdigi bir kasidede, God13

Paine, Rights of Man. 167.

14

Godwin, Anarchist

15

Age,

s,

162.

Writings,

s.

169.

Kiijcy

675

Avrupa

win'e (yam sira Paine ve John Thelwalt'a

)

su alayci sozlerle

sal-

dirdi:

Uzakta

belirir

yepyeni keyif sahneleri;

Tiran krallann artik olmayacagi bir zaman, Insanlar isteyince savaslarm olmayacagi

Ve uyku Britanya on

ile

16 kutsal kiyilan terk edecegi o zaman.

olumun

dokuzuncu yuzyilda pek ?ok buyuk

anarsist diisu-

niir gikarmis olsa da, anarsizm toplumsal bir hareket olarak marjinal kaldi. Bu oldukca sasirtici bir durumdur, cunku Godwin'i

liberter isci

yoldaslarmdan

hareketi uzerinde

rilmis

Buyuk Ulusal

biri

olarak goren Robert

muazzam

bir etki yaratti.

Sendikalar'i, bir

Owen,

Onun

gelisen

Gticlendi-

ekonomik sendikalizm

for-

merkezi olmayan ozyonetimli toplulukmu gelistirdt ve William Benbow da yeni bir toplumdu. bir lardan olusan bin yilhk grev anlayisiyla anarbaslatacak kurulusunu dunyanin ideali,

ko-sendikalizmi haber verdi.

Ancak

Chartistler'le birlikte isci ha-

reketinde reformculuk agir basti ve barikatlara adam gondermektense parlamentoda baskt yapmak tercih edildi. Aslinda anarsizm, 1840'larda Londra'ya yabanci isdler ve siyasal multecilerle geldi. Anarsist egilimleri olan az sayida tecrit edilmis devrimci vardi, ancak 1880'lere kadar orgutlu hicbir

O donemde insanlar, Soho'daki Rose Street Club Autonomic Club ya da Whitechapel'deki International Club ve grup yoktu. 17

gibi yerlerde bir araya geliyorlardi.

1878'in sonunda atesli Alman Johann Most multeci olarak Hamburg'tan Londra'ya guti ve haftalik Freiheit'i cikarmaya basladi. Dergiyi esas olarak Almanya ve Avusturya'da dagitmayi du-

sunuyordu. Most, 1881'de Car

II.

Alexander'in katlini onayladigi

Arkadaslannm Phoenix Parki'nda Lort Caven-

igin hapsedildi.

dish'in Irlandah uluscular tarafindan katlini ovmeleri uzerine

Most serbest kaldiginda

dergi kapatildi.

lunu

Birlesik Devletler'in yo-

tuttu.

lngiliz devrimcileri

1881 Uluslararasi Toplumsal Devrimci-

ler Kongresi'nden sonra sosyalizme yonelmeye basladilar. Frank Kitz ve Joseph Lane, Stratford Dialeklik ve Radikal Kulubu'nden 16 17

Ahmi, ftllliam Godwin Kinde, s. 232, 215. Bkz. John Quail, The Slow Burning Fuse: The hists,

Paladin,

1

978,

s.

4-5.

Lost History of the British Anarc-

Anar$izmin Tarihi

676

aynlan

bir hizipten hareketle

Emegin Kurtulusu

Ligasi'ni

kurdu-

Liga'nm hedefi, "Toplumun Ozgur Toplumsal Durumu"nu

lar.

yaratmakti.

Bu hedef, "Herkese

Esit

Toplumsal

sat E^itlik llkeleri"ni temel alacakti,

Firsatlar ile Siya-

Parlamenier sosyalizme ve

Devlet sosyalizmine karsi cikan grup ktsa sure icinde East

End Ancak sosyalistlerle birlikte calismaya da hazirdilar ve Sosyal Demokrat Federasyon'a (SDF) katildilar. Lane, 1883'te Sosyal Demokrat Birtik dertilen kucuk bir grupla ortaklasarak Dunya iscilerine Manifestoyu cikardi. Manifesto'da iscilerinin destegini aldi.

srjyle

deniyordu: "Hangi parti tarafmdan yonetildiklerine bakil-

maksizm

hiikumetler, [hakim] siniflarm araclanndan baska sey

degitdirler ve yargic, polis, rahip ya da cellat gibi farkh kihklar altinda, kendi guclerini ve enerjilerini

somuruculerin tekelini ve

ayncahklarint desteklemek icin kullamrlar..." 18

Ancak Marksist onder sini

H. M. Hyndman SDF'ye kendi iradedayatmaya cahstigt zaman, William Morris, Eleanor Marx

Aveling ve Betfort Bax'la birlikte Sosyalist Liga denilen yeni bir orgut

kurmak uzere hareketten

ayrildilar.

Manifestolan, "Devlet

Sosyalizmi"ni ozgiil olarak reddediyor ve "butun dunyaya esitlik

Commonweal adh ctkarmaya basladi. 1887'de cogunluk karanyla parlamento karsiti tutumu benimsedi, ancak her turlu otoriteyi reddeden ve siddet yoluyla devrimi savunan bir hizip, yurutme konseve kardeslik" cagnsinda bulunuyordu. Morris, bir yayin

yini ele gecirdigi

zaman hareketten

Devlet Karsiti Komunist

turde Devlet'in feshi"

Ekim

aynldi. Lane, 1887'de kendi

Ma nifes to 'sunu icin

cagn

cikararak, "her form ve

Commonweal, nihayet hukumet mekanizmasini

yapti.

1894'te, editoru H. B. Samuels'in

zayiflatmak icin "pencereferi kirmak, cimrileri soymak, sahte para si"

basmak ve kacakcilik yapmak"

gibi "cesaret isteyen ve yasadi-

eylemleri hosgoriiyle karsilamasi uzerine kapandi. 19 Ayni

yil

Greenwich Parki'nda patlayan ve bir Fransiz anarsistin olumune neden olan bomba, anarsizme iliskin yaygin gorusleri icinde

dogruladi ve G. K. Chesterton'un The ile

Man Who Was

Joseph Conrad'in The Secret Agent'indeki netameli

Thursday')

terorist tip-

lemelerini esinledi. Sosyalist Liga o sirada devrimci bir

konumu

benimsedi. An-

cak baska anarsist egilimler de olusum halindeydi. Bireyci Henry 18

Age,

s.

22. 31.

19

Age,

s.

37-38, 67,

H5.

677

Kuzey Avrupa

Seymour, 1885'te The Anarch ist'i yayimladi ve kisisel ozgurliigun kalesi olarak Proudhon ve Tucker'in ozel mulkiyete iliskin goriiglerini dile getirdi.

Seymour, bireyci bir bakis

devam

yayin organlan cikarmaya

Ne

etti.

hareketin ana egilimi butun kitada oldugu gibi

Dan Chat tenon' in,

nundeydi. Eksantrik

acisiyla cesitli

var ki, gelisen anarsist

komunizm

Chatterton's

yo-

Commune-

Communistic Scorcfier'i (Chatterton'un KomuniiKomunist Mesaleci) 1884'ten, 1895'te olumune kadar ya-

the Atheistic Ateist

yimlandi.

1886 'da Seymour

ile

isbirligi

yapan surgundeki Kropot-

uzun omurlu olan ve buFreedom'u kurdu. 20 Kropoteden devam gun de yayimlanmaya kin'in de icinde yer aldigi bir grup, en

Nikolas Caykovski gibi devrimcilerle

kin,

Ingiliz anarsistler lotte

Wilson,

1

de

isbirligi

yaparken,

Cambridge mezunu Chargetirildi ve bu gorevi 1895'e kaeditorluge

isin igine girdiler.

886 'da

dar surdurdu. Kropotkin, Birinci

Dunya

Savasi'nda muttefikkri

desteklemesi uzerine aynlana kadar grubun bashca entelektuel esin kaynagi olmaya devam etti. 1880'lerde ve 1890'larda, Britanya'daki anarsist hareket zir-

veye ulastigi sirada, Yahudi toplulugu ulkenin en genis anarsist

grubunu olusturuyordu. 21 1885'te Yiddis dilinde Arheter Fraint Cikmaya basladi ve 1891'de genel anlamda sosyalist goriislerden anarsist gorusiere kaydt. 1893'te siyasal surgun olarak Londra'ya

gelen Rudolf Rocker, Yiddis dilini ogrendi ve 1898'de gazetenin

yonetmeni oldu. Rocker Birinci Dunya Sava§i'mn baslangicina kadar bu gorevini surdurdu. 22 Arbeter Fraint, 1912'de gerceklestirilen basanli grevler sirasinda giinbjk olarak cikmaya basladi.

yayimtamakla kalmadi-

Yahudi

anarsistler sadece edebt ceviriler

lar, isci

egitim merkezi olarak bir Sokak Enstitusu,

egitim grubu olarak da

l§ci

dayamsma ve

Cevresi'ni kurdular.

Seksenli ve doksanli yillarda, Britanya'daki entelektiieller ve sanatcilar

arasmda

tiberter diisunceye

buyuk

bir ilgi vardt.

Geor-

ge Bernard Shaw, Fabian Dernegi icin, otoriteye karsi tutumun20

Bkz. Freedom:

A

Hundred

Vetirs,

October 1886 to October 1986, Freedom

Press, 1986,

21

Bki. William J. Fisherman, East

End Jewish

Radicals 1875-1914, Duckworth,

1975 ve Hermia Oliver, The Internationa] Anarchist Mwtment rian England,

22

Croom Helm,

in

Late Victo-

1985.

Bkz. Rudolf Rocker, The London Years. Yiddis; dilinde yapilan baskidan ozetle.

Anar$izmin Tarihi

678

dan

oturii

anarstzmin imkanstzhgina dair yazmaya baslamadan

once, Seymour'un The AnarcJtisfine katkida bulundu. William

Morris Sosyalist Liga'yla cok yakin

dan

iti§kiler icindeydi,

o zaman-

beri yazilmis en ilginc anarsist utopya olan

here (Hicbir Yerden Haberler)

News from Nowadh romansi kaleme alch. Edward

Carpenter mevcut baskici uygarhgi elestirdi ve bir "huktimetsiz toplum" cagnsi yapti. Oscar Wilde, o etldleyici iislubu ve nuktedanhgiyla btreycdigin onemini savundu ve Sosyalizmde tnsan Ruhu'nu (The Soul of Man Under Socialism) muhtesem bicimde resmetti.

Henry

Salt

hayvan haklarmi savundu, Godwin'in mul-

kiyet uzerine yazdanni basti ve Shelley'in devrimci goruslerini gelistirdi,

Londra edebiyat cevreterindeki en dogrudan

anarsistler Wil-

liam Michael Rossetti'nin gene kizlanydi.

Iki kiz kardes, Olivia

ve Helen

The Torch:

ile

kardesleri Arthur, evlerinden,

A

Revoluti-

onary Journal oj Anarchist Communism'i (Mesale: Anarsist Komunizmin Devrimci Gazetesi) yayimladdar; Louis Michel, Sebastien Faure, Malatesta, Zola, Octave Mirbeau ve gene Ford effer

Madox Hu-

(daha sonra Ford) gibi yazarlann makalelerinin yant

Pissarro'nun cizgilerine yer verdiler. Girisim

iyi

sira

bir baslangic

yaptiysa da daha sonra suya dustii. Diger pek cok yrizyil

sonu yazan ve sanatcisi anarsist sonsuz ozgiirluk fikrinin cazibesine kapddi ve eylem yoluyla propaganda savunueularmm terorizmi yuztinden on dan vazgecti.

Ote yanda anarsizm,

Ingiliz isci hareketi icinde fazla

zemin

bulamadi. Owen'tn Gucfendirilmis Buyiik Ulusal Sendikalar'inin verdigi siyaset karsiti ornege ragmen, Britanya'da sendikalizm

gee bir tarihte

gelisti

ve reformist sendika hareketi karsisinda ba-

sanli olamadi. The Industrial Syndicalist 'te (1911)

Tom Mann ve

yoldaslan,

Amerikan Dunya Sanayi

modelinde sendikalar kurutmasi Iet lar.

icin cahsttlar ve sanayinin

tarafindan ulusaliastintmasina karst

Tom Mann simf savasmi

"cunku [bu hareket]

Guy Bowman, (IWW)

tscilert

isci

ve devrimci

ister yasal, ister

nullu olsun, patronlarla uzun sureli

Dev-

denetimini savundu-

isci

harekettni savundu,

Devlet desteginde, ister go-

amasmalan reddedecektir; cunku genel refah savasinda her firsati, zemin kaybederek degil zemin kazanarak degerlendirecektir." 23 Bu fikirler o sirada Irlanda isci hareketintn bir militam olan James Larkin'i de etkiledi. ve

23

Quai!, The Slow Burning Fuse,

s,

263.

679

Kuzey Avrupa

GiiclU liberter gorusler tasiyan brosiir, The Miners' Next Step (Madencinin Bir Sonraki Adtmi, 1912) South Wales'te,

No-

tarafmdan anonim olarak yayimlandi. Bro-

ah Ableit ve

digerleri

sur, liderlik

nosy o nun u reddetti -"but tin liderler kendi iyi niyetyozlasirlar"- ve sendikalann yeni toplumun huc-

lerine

ragmen

releri

olmasini ve subelerinin

tamamen

idari organlar olarak

24 The ytiksek denetimi ve yurutmeyi gerceklestirmesini istedi.

daha dogrudan

Syndicalist (1912) ismiyle anilan bir diger grup bir anarko-sendikalist esin tasiyor ve

daha

fazla merkezsizlestir-

meye ihtiyac oldugunu vurguluyordu. Grubun sozcusu Guy Bowman, Franstz CGT'sinden etkilenmistt. Ancak Ingiliz sendikalizmi bir azinhk hareketi olarak kaldi ve Birinci Dunya Savasi'

ndan sonra iyke

zayifladt, 25

hareket yiizyihn doniimUnde

Anarsist

kaybettiyse de, bazi anarsistler

yolunu tamamen Newcastle ve

Cotswolds'taki

Whiteway yakmlanndaki Clousden Hill varliklartni surdiirduler. Birinci Dunya

gibi topluluklar icinde

Savasi,

Kropotkin gibi

mUttefikleri destekleyenlerin olusturdugu bir azinhk karsi cikanlar arasinda

bolunmeye

Herald of Revolt ve Spur gibi

yol acti.

Guy

yaym organlannda

ile

savasa

Aldred'in The,

gosterdigi cesur

caba, isci stnih tizerinde pek az etki yaratu. Britanya'daki anarsist

hareket 1924'te kansikhk icindeydi. Freedom I927'de yayini-

durdurdu. Esas olarak Londra, Sheffield, South Wales ve Glasgow gibi yerlerde i$ci simfi anarsistlerinden olusan kuciik ni

gruplar kaldi. Anarsist hareket Ispanya 1? Savasi' na kadar yeniden can la

namadi. Vernon Rtchards'in Spain and the World'u (Ispanya ve Dunya) 1936'da cikmaya basladi ve Freedom Press'in yeniden

canlanniasma katkida bulundu. Camillo'nun kizi Marie- Louise Berrteri gazeteyle

yakin

1939'da Revolt! (Isyan!) Press grubu

isbirligi ile

icindeydi,

devam

War Commentary'yi

etti,

cTtkardi.

Bu yaym

faaliyeti,

Savas sirasinda Freedom

Bu

girisim, 1944'te der-

John Hewetson, Vernon Richards ve Philip Sansom'un ordu icinde bozgnnculuk yaptiklan gerekcesiyte tutuklanmalan ve 1945'te hapis cezastna ^arptirtlmalanyla sonuclandi. 26 Aralannda John Cowper Powys, Ethel Mannin, Herbert gtyi cikaran

24 25 26

Th( Miners' Next Step, Tonypandy ,1912. 1900-1914, Plmo Press, 1975. J. Holton, British Syndicalism. Bkz. Albert Meltzer, The Anarchists in London 1 935- J 955, Orkney: Cienfuegos Press, Sanday, 1976, Bkz. R.

680

Anar$iztnin Tarihi

Read, Augustus John ve George Woodcock'un bulundugu gen? bir entelektiielter kusagi anarsizmi benimsedi. Woodcock savas sirasinda ve sonrasinda

Freedom Press 'te

cahsti. Edebiyat dergisi

hakkmda yazilar yazdi ve altematif Anarchy and Chaos'u (1944) kurdu. Daha sonra Kanada'ya gidip saygideger bir yazm adami oldu, anarsist biyografi ve tarih calisNow'i cikardi, sendikalizm

malartni siirdiirdu. Alex Comfort da savas sirasinda ve sonrasinda Freedom Press icin makaleler yazdi. Britanya'da Yeni Sol'un ytikselisinden once,

ellili

yillarda

anarsizm yava§ yavas canlandi. Anarsistler, ozellikle Yuzler Komi tesi icinde, Nukleer Stlahstzlanma Kampanyasmda etkili oldu-

Ancak

lar.

anarsist hareketin dogasi degi^misti. 1944'te Ozgiir-

luk Grubu, sendikalistlerce ele gecirilen

Federasyonu'ndan

Buyuk Britanya

cekildi. Sendikalistier 1954'te

Anarsist

orguuin adini

Sendi kalis t

Isci Federasyonu olarak degistirdiler. Direct Act ion 'in (Dogrudan Eylem) yayimlanmasina ragmen fazla etkili olamadi-

1960'ta Freedom'un yaptigi bir ankete gore, okurlartn cogu

lar,

meslek sahipleriydi ve

iscilerin

Altmisji yillarda Colin

oram

Ward

%

15'le

simrhydi."

dikkat cekici bir yayin organi

olan Artardty'i cikardi ve aralarmda Alan

Sillitoe, Adrian MitcGeorge Melly'nin de bulundugu genis bir iiberter yazarlar cevresinden katki sagladi. Ward, Anarchy in Action'da (1973) biiyuk bir ongoruyle, kent planciligi, konut, egitim ve tahsisat gibi

hell ve

Landauer gibi, eski toplumun kabugunda yeni ve kurumlar yaraimak istiyordu. Nicolas Walter ikna

alanlarla ilgilendi. iliskiter

edici bir yapit olan

About Anorchism'i (Anarsizme Dair, 1969) pek cok anarsist klasigi derledi, antimilitarist ve humanist

yazdi,

faaliyetterle

derinden

merkezi, yuz

Fredom

lan

esinle,

yil

ilgilendi. Britanya'da anar§izmin dusiince once Kropotkin ve arkadasjan tarafindan kuru-

Press

Grubu

idi.

Grup, Vernon Richards'tan

aldigi

kendi yaymlanyla anarsist egitimi surdurdu.

Akademik cevreden Michael mantik ve

siyasal

Taylor, yakinlarda,

teoriden cikardigi argumanlan

modern

kullanarak

anarsist bir liberal Devlet elestirisi gelistirmistir.

Anarchy and Coopemtion'da (1976) ikna edici bicimde toplumsal duzenin Devlet'in

nity,

gelisimiyle ters orantih

Anarchy and

Lifcerty'de

oldugunu one surmus ve Commu-

(1982) devletsiz bir toplumsal diizen

olarak ananjizmin ancak maddi kosullarda kabaca esit bir 27

Bkz. Anarchy, 12, §ubat 1962,

s.

5-57.

istik-

681

Kuzey Avrupa

rarh topluluk icinde var olabilecegini savunmu§tur. Britanya anarsizmi ndeki kucuk devrimci trend, Black Flag

(Kara Bayrak) dergisiyle taninan ve The Floodgates of Anarchy' nin (Anarsmin Baraj Kapaklan, 1970) sonuna kadar acilmasi benimseicin cagn yapan ve simf savasi formunda bir anar§iyi

yen Stuart Christie ve Albert Meltzer gibi anarsistler tarafindan canh tutulmusuir. Yetmisji yillarm basmda, Ofkeli Tugay, anarsizmin eski terorist imgelerini canlandirmissa da, iiyelerinin hicbirine anarsist denmemistir. Britanya'da anar§i, altmisjann sonunda, ogrencilerin protes-

ve cati§malan sirasinda genclik kulturune nufuz etmekle kalmadi, yetmisli yillarda da altematif komunler ve koosadece peratifler hareketinde aciga cikti. Anarsistler, anarsizmi tarzi bir hayat zamanda ayni degil, olarak bir inancjar sistemi to eylemleri

olarak goren "karsi kultur" iginde de onemli bir rol oynadilar. Giysileri ve tavirlan siyasal goriisjerine uyarlandi ve yeni ozgur

kurumlar yaratmaya cahsnlar. Tek baslanna kalarak kendi hayatlanni yasamak isteyen "hippiler" ve "gezginler" arasinda altematif bir §ebeke

Diinya ozgurliik ve tnuzik

gelistirildi.

festival-

lerinde, pop dergilerinde ve ozellikle Glastonbury ve Stonehenge haregibi eski kentlerin cevresindeki eski evlere izinsiz yerlesme Bu olustu. kulturu direnis bir belirgin karsi Devlet'e ketlerinde,

mulk

kultiir, yetkililer

ve ozel

ozellikle de yaz

donumu

Konvoyu"nun

sahipleriyle girisilen caiisjnalarda,

senlikleri sirasinda hazirlanan

"Bans

polis tarafindan engellendigi 1985'te patlak veren

Stonehenge savaji sirasinda

iyice

one

cikti.

Hareketin ekolojik

kentlesmenin egilimi, sanayilesmenin gezegeni tahrip ettigini, harekeAnarsist Ye§il dusiinen arttirdigmi sucu ve umutsuzlugu herkesin yerine, bunlarm biitun Hareket, edildi. ti icinde ifade ba;ini sokacak bir eve ve isleyebilecegi bir toprak parcasina sa-

hip olacagi, kendine yeterli, ozerk koylerin kurulmasi icin cagn yapti.

YetmisU yillarm sonuna dogru, kent gencligi arasinda punk

formunda

bir anarsist

Sex Pistols'un

ilahisi

tutumlar ve semboller patlamasi ya§andi. in the UK (Birle$ik Krallik'ta Anar-

Anarchy

1977'de nuizik listelerinde firtina gibi esti, anarsi ile punk aynlmaz bigimde birbirine baglandi: "Ben bir anar^istim/lsa Kar^i-

si)

tiyim" diye haykinyordu lardi.

Tann

ve Devlet,

is.

Johnny

Rotten. "Gelecek Yok" diyor-

ve seks, ev ve

aile

-hepsi burjuva hayat

tarzinin teker teker devirdikleri dayanaklanydi; hepsi insanlara

Anarsi zmin Tarihi

682

daha

iyi

bir

key if saglayabilen mfizik aracihgiyla taneilendiler,

Johnny Rotten,

anarsist bir tarz edindi ve ilk dort sarkisi bilincli

ya da bilincsiz olarak muzige ddnusturulmus. bir isyantn yankisi oldu.

Gene de bu, buiiinuyle yeni

grafik sana tcist

bir

fenomen

degildi.

Grubun

Jamie Reid ve menaceri Malcolm McLaren,

Ingiliz sanat kolejlerinde

alanmda yelmislerde

hissedilert Situationistlerin teori

liklerinin gayet iyi farkindaydilar.

farkinda oldugu

kadim

etkisi

altmtslann sonunda ve populer muzik

Rotten

ise

sadece

ve etkin-

belli belirsiz

liberter durtulerin araci haline geldi. 28

Anarsi, kiskirtici muzik, giyim ve hayat tarzi icinde gehse-

rek ayn bir kiiltur omsturan punk'a, kendi sok taktiklerini ve

kendine giiven diirtusunii kazandirdi. Bu yeni amielit, "Bizler kiaguk aylaklarrz," diyorlardi, "hicbir seye aldirmayiz," Vivienne

West wood, Germaine Greer

gibi yash feminisileri utangac buluyor ve cinselligin kurulu diizeni dehsete dusurdugunu one su rere k, gencleri "en vahsi fantezilerini gerceklestirerek"

yasamaya Anarko-punk, 1979'da, devrimci barisci Crass grubuyla birlikte onem kazanmaya basladi; Epping Forest'teki lesvik ediyordu.

korminleri, altmislann deneyimini seksenlere tasidi.

Daha sonra Supermarket Kaybolmak" adli parcada "guvenceli ki$iligi" reddederek modern tngiliz yabancilasmasint aciga cikardi. Mekons, The Slits, X-ray Spex ve Subway Sect gibi gruplar rmiziClash.

"

kal yikicihgi surdiirdu,

Gencligin bos. binalan gecid olarak isgal ettigi seksenlerin sonu ve doksanlarm basmda gelisen "acid house" eylemleri, fazla siyasal olmasa da genclerin kendilerine verilmeyen bir ozguriukten yararlanmalanm psikolojik olarak verili otoritelerini

hazmedemeyen ve kendi

genclere aktarmaya cahsan yashlan ve Devlet

kurumlannda cahsanlan

sasirtmisur. 1 980'lerin sonunda Situation is t'lerden ve anarsist leoriden esinlenen bir diger post-punk antioioriter egilim, tskocya'daki "ozgiir Universite" kolektifi cev-

resinde ve Smile, Here and

Now

gibi yayin

organlannda ve daha

hilimsel bir yayin organt olan Edinburgh Review sayfalannda or-

taya ciku... Yeni liberter yazitann cogu Bagirgan ve Dadaist siirsel soylem gelenegi icjnde yer almaktadir. Bu yazilarda, olgu ve kurgu, tarih ve mil kaynastinhr ve ilkel olan uygar olanin karsisina

konulur. Ajit-prop'a basvurmaktansa, kulturu siyasallastirmaya 28

Bkz. Grei! Marcus, Lips lick Traces:

Seeker

& Warburg.

1989,

s.

A

440-441.

Secret History of the Twentieth Century,

683

Kuzey Avrupa ve gundelik hayatt donusturmeye cahsirlar.

Seksenli yitlarda en populer anarsist egilim Sinif Savasi Federasyonu olmu§lur. Bu hareket bazi 50k taktiklerini ve punk'in benzerlikler daha "fuck-off" (siktir) cizgisini paylassa da, aradaki Sinif Savasi gecen saldinya oteye gitmez. Kuliure kar§i biiyuk bir

hala "hakim simfin tadir.

isci sinifi

tarafindan yikilmast" icin cahsmak-

Ian Bone ve diger orta sinif orgiitculer tarafindan gelistiri-

len ana cizgisi, taraftarlanni zenginlere guclii bir darbe vurarak 29 denetimi ele almaya tesvik etmektir. Sinif Savasi uyeleri (ve ay-

1984 Marunda gerceklestirilen "Kenti Durdur" kampanyasinda ve Mart 1990' da Trafalgar Meydamnda patlak veren Kelle Vergisi isyanlarmda one ciktilar. Her iki hareket de Ingiliz basininin "anarsist tehdit" hayaletini bir kez daha ni

gorus.ten gezginler)

Yeni anarsist gruplann en popuhsti ve siddet yanhsi olan bu hareket, yeni kurumlar yaratmaktan gok arbedeyle ilgilenen fasist unsurlan cezbetmistir. yiikseltmesine yol

acti.

Ingiliz anarsizmi icindeki oteki kollar sendikalist Dogrudan Eylem Hareketi'yie canh tutuldu. 1979'da yeniden kurulan bu

hareket

is

yerlerinde bagimstz orgutlenme ve "isciterin tek basla-

rina sanayi ve toplulugu denetledigi bir sistem"

icm cahsmakta-

Britanya Sosyalist Pauisi anarsist esinlidir ve devletsiz bir toplum istemektedir. Kelle Vergisi isyanlan sirasinda patlak veren "Trafalgar Meydan Savasi" nda one cikan Anarsist dir.

Cuyuk

Komunist Federasyon, "her turlu hiyerarsinin ortadan kaldinlmasi, dtinya capinda smifsiz toplumun kurulmasi icin miicadele" cagrisi

yapmi§tir.

Bu grup

da, Sinif Savasi gibi, endustriyel

sendika siyase tier iyi e fazla ili^kili degildir, gin inceliklerinin bilincindedir. Solidarity

ancak anarsist geleneand Peace News (Daya-

nisma ve Bans Haberleri) liberter sosyalizm ve siddete basvurulmaksizm ayaklanma cagrisi yapmaktadir. Bazi anarsistler, gelismekte olan hayvan ozgurlugii hareketinde faaliyet gostermekte,

ozgiirlugun sadece insan turuyle simrh olmamasi gerektigini

one surmektedirler. Oteki

ileri

sanayi toplumlannda oldugu gibi, Britanya' da da

yasanan en son gelisme, kapitalizmin hilgisayar bagnnhhginin sagladigi anarsist imkanlann anlasilmis olmasidir. Bu sadece bitgisayar korsanhgmi (bilgisayarlara girip veri calmak ya da degis19

Bki Steward Home, The Assault on Culture: ( 'topi an Cuiroils/roiti Lctti'ismc w Class War, Aphom Press and Unpopular Books, 1988, s. 95-101.

684

Anar$iztnin Tarihi

tirmek) degil, alternatif iletisim sebekelerinin yarattlmasini da

kapsamaktadir. Anarsinin kara bayragi Londra'nin sik semti

West End'den Stonehenge'tn kadim

tepelerine kadar genis. bir

alanda dalgalamrken, yeni kara cip kostebekleri kemin en

bilgi-

sayarlasmis biirolanna yayilmaktadir. Doksanlar, anarsizmin Britanya'da canli ve etkin

oldugunu gostermektedir.

Birle§ik Devletler

&

Birle$ik Devletler'de

uzun

bir liberter gelenegin varhgi

kusku go-

turmez. tlk yertesimciler dinsel cezadan kacmak icin geldiler ve

basindan itibaren her

1636

tiirlu

hu kit met formuna dusman ve kendi

bagimsizhklan konusunda kati bicimde kiskanc oldular.

kisisel

gibi

erken

bir tarihte

Roger Williams, zorla kabul

ettirilen

inancin "ruha tecavtiz" oldugunu ve her ki§inin "her§eyi dene-

mek"te ozgur olmasi gerektigini one suruyordu. Bu arada Anne 1

Hutchinson, dindar kisinin artik yasalar karsisindaki yukumlulukle kutsanmadigim,

inayet akdiyle,

"ruhun nufuz

edisiyle"

arindintdigini savundu.

Gerek Williams gerekse Hutchinson kovuldular. Ancak gitiz

In-

Devrimi'nden sonra, insan yapisi yasalan hor goru§leriyle,

konularda ant i^meyi reddedi^leriyle, savasa, vergilere,

siyasaf

askerlik gorevine karsi cikislanyla ve goreneklere ters

davramstanyla Quakerlar

cikti ortaya.

du§en

1682'de William Penn,

kendi koloni hukumetine, "bizatihi dinin bir par^asi, kendi ku-

rumu

ve kendi amaci

bakimmdan kutsal bir sey" olarak saygi ama gene de yeryuzu yasalarinin, vic-

gosterilmesini isteyebildi,

damn

aciga vurdugu "temel yasalar"a kiyasla yapay oldugunu

dii^undu.^ Protestan dzel kanaat ya da vicdan, Amerikan siyasal 1

Alinti,

De Leon, rhe America

2

Age,

19-20.

s.

ai Anatchiu,

s.

16.

Anarsizmin Tarihi

686

kultiiriinun vazgecilmez bir parcasi haline geldi, dtisunce ve

ifa-

de ozgurlugu savunusunun temelini olusturdu. Butiin buntar

Amerikan toplumunun derinlerine islemis da

bireycilik

duygusunu

aciklar.

Kamu

onderlerinin du$tinceleri ve istekleri ne olursa olsun

Yeni Diinya'da hayai geneltikle ozguvenli ve ozyonetimli olmus, zor ve cogu kez

dusman kosullarda

kars-ihkh yardimlasmaya da-

Hukiimeiin ulasamadigi genis bolgeler

yanmisti,

vardi,

Daha

sonraki Batiya dogru genisleme, "kanunsuz"luguyla sohret kazanmi$, ozellikle yerel ha lkm bakis acisindan hirs ve adaletsizligin bir

belirtisi

olarak gdrulmustiir. Amerikan Bagrmsizhk Sava-

51'nm ardindan, yeni cumhuriyetin kurucu babalan, tipki Locke gibi, hukumetin ozel mulkiyeti, yasama, ozgiirluk ve mutlulugu gibi kisisel haklan korumasi gerektigine ikna oldular. gene de hukumet mudahalesini asgari bir diizeyde tutma

gozetme

Ama

egilimi gosterdiler ve siyasal otoritenin butiin bolgelere yayilma-

sim saglamak

icin

federasyon ilkesini benimsediler. Amerikan

Devrimi'nden hemen sonra, Konfederasyon Maddeleri'ne dayanilarak

hem

liberter

hem de merkezsiz

bir asgari

hukumel kurul-

du. Ancak bu hukumetin yetkiteri, sonraki onyillar icinde degistirilmez bicimde gucjendirildi.

Ozguvenli yerlesimciler Thomas Paine'in hukumet uzerine

sunun farkindaydilar ki, "her devlette toplum bir nimettir, ama hukumet en iyi durumda bile zorunlu bir kotuluk, en kolu durumdaysa katlanisag duyulu elestirilerini

okumamts

lamaz bir seydir." 3 Ashnda,

olsalar da,

iilke dylesine

sakin ve insanlar kendi

barrsci ve iiretken faaliyeileriyle oylesine mesgutduier ki, Benja-

min Franklin Pensilvanya Anayasal Ko n vans iyonu nun delegelerini yeni hukumetin olusumunu engellememeleri icin uyardi: 1

"Baylar, icinde yas;adigimiz anarsi ortaminda toplumun onceki kadar basarih oldugunu goriiyorsunuz, Tartismalanmizin cok uzamasi halinde, halkin biz olmadan da islerini kolayca yurute-

bilecegini diisunmemesi icin, dikkaili li,

kendi

ohmuz." 4 Franklin'in

islerini yuriitebilen, iikirleri ve

idea-

mallan kendi baslanna

nvubadele edebilen ozgur ve egitimii bir halk olmasma karsin, issez-faire liberalizminin otesine gecmedi ve asgari

sorgulamadt.

Gwnmon Seme.

65

J

Paine,

4

Alinu, Patterns 0/ Anarchy,

s.

s.

xv.

la-

hukumeti

687

Birlesife Devletler

Bu

sirada anarsist

Thomas Jefferson bulundu ve

mun

idi,

konumu formullendirmeye en yakm

Devlet'in

durumu

da,

kisi

uyanda

hukumetsiz bir toplu-

olabilecegini

"En az yoneten hukumet en

nnda rastlanmasa olmustur, Ashnda

mamen

icgiidulerine karsi

"Kizilderililerimizinki gibi"

en mutlu insanhk

atfedilen

"kun"

iyisidir"

bu sOzler yuzy ill area

one surdu. 5 Ona ozdeyisine yazila-

liberter lerin slogan 1

Jefferson, ilkesel olarak siyasal otoritenin ta-

kaldinlmasini degil, genel oy aracihgiyla halkin huku-

mete daha

fazla katitmasini istiyordu.

"Hukumetin nufuzu halk

arasinda paylastirilmahdir," diye yazdi. "Kitleyi oluscuran her bireyin nihai otoriteye katilmasi halinde, tir;

gi

cunku butiin

hukumet guvenli

yetmez"^ Aynca, kole ve toprak sahibi

hukumetin

olacak-

kitlenin yolsuzluguna hicbir ozel servet kayna-

belli

sinifin bir iiyesi olarak,

bash dayanaklanndan birini olusiuran ozel

mulkiyetin sarsilmasim istemiyordu, Ancak gee donemindeki

Proudhon

gibi, ozel

mulkiyetin kisisel ozerklik saglayabilecegini

hissediyordu:

Louisiana'nin

kucuk

arasinda bolusiuriilmesi icin bolgenin satin alm-

ciftciler

ozgiirltigun

dayanagini olusturan

masini {J803'te Louisiana Fransa'dan satin ahndi

On dokuzuncu sist

-g.n.] sagladi,

yiizyilda, Birlesik Devletler'deki yerli anar-

gelenek esas olarak bireyci bir yon

izledi. 7 Jefferson,

ve Protestan Muhalefet'in liberter fikirlerinden esinlenen Ler Devlet'i reddettiler

sildler biriigine ni

Paine

bu

kisl-

ve Amerikan toplumunu bir gonullu tem-

donusturmek

soi'g«lamadilar ve tipki

isiediler,

Proudhon

Ancak piyasa ekonomisi-

gibi, ozel

mulkiyeti kisisel

bagtmsizhgin guvencesi olarak gorduler. Ashnda Amerikan icycilerine "sag-liber terler" denebilir, yi

cunku kapitalizmin

bi-

anarsi-

guclendirecegini du§unuyorlardi. 8 Yiizyilin

ortalannda Transandantalist Emerson ve Thoreau

ve onlann yol gosterici ruhu Walt Whitman, en coskutu liberter ideali ifade etiiler. sistleri sil

5

Onlann bagimsiz durusu daha sonraki

dogrudan esinledi ve "asktn

bireyciligi"

anar-

dogaya yakin ba-

ve yaratici bir hayat arayisiyla birlestirmeleri bu yuzyih etkileDe Leon, The American as Anarchist, Woodcock, Anarchism, s. 47.

6

Alinu,

7

Bk2. James

J,

5.

53,

Martin, Mfti agatnsl (he State, age; William O. Reichert, Parti-

sans 0/ freedom:

A Study

in

American Anarchism, Bowling Green, Ohio,

1976.

8

De Leo^ The American


Anarchist,

Schustei, Native American Anarchism

s.

9, 74-75. Karsjt bir

goru$ i
Anar$izmin Tan fit

688 di.

Ilk bilincli

Warren

Amerikan

anar§isti,

much

muzisyen ve

Josiah

Robert Owen'in utopyaci kolonisi Yeni Uyum'un

idi.

uyesi oldu, ancak 1827'de bu giri§imin basarisizhga ugradigim

dusundu. "Amerikan Proudhonu" diye andan Warren, bir lenebilir ticaret" sistemini gerceklestirmeye cahsu.

"esit-

Bu sistemde

mallar tiretim maliyetlerine gore once bir Time Store'da, daha

sonra Ohio'daki Esitlik Koyu'nde ve Long lsland'daki Modern Times'ta mubadele edilmistir. Warren, Stephen Pearl

Andrews ve

Lysander Spooner gibi bireycileri de etkiledi. William B. Greene daha sonra Proudhon'un karsilikcihgim yerel bireyci gelenege a§iladiysa da, onlar

Proudhoncu goru§lerin btiyuk

bir

bolumiinu

bireyci anarsist hie

kuskusuz

asla terk etmediler.

En dikkat cekici Amerikah R. Tucker idi. Onun

Benjamin

Liberty adint tasiyan gazetesi

1881'den 1907'ye kadar yayimm surdurdii. Warren'in ve Proudhon'un ogreulerini birlestirdi, ancak onlara kendi kisisel damgasini vurdu ve bu gorusleri kapitalist Amerika'ya uygulanabilir hale getirdi. Tucker,

Proudhon ve Bakunin'i

Ingilizce'ye gevirdi

ve I8S3'te Lyon'da yargilanmasi sirasinda Kropotkin'i destekledi ve ona isnat edilen suclan asla kabul etmedi, Anarsistlere, "kor-

kusuz Jeffersoncular" dedi ve anarsizmi "lam laissez-fa'"t ya da "tutarh Manchesterizm" olarak tammladi. Ne var ki gazetesinin alt basligi, Proudhoncu "Duzen Ozgurliigun kizidir" ozdeyisinin genis bir kitleye ulastigini gosteriyordu.

Amerikan anarsist gelenegt esas olarak bireyci otmakla Adin Ballou ve John Humphrey Noyes gibi Hiristiyan radikallerce gelistirilen azinhk durumunda bir komuncu trend de Yerli

birltkte,

Tannnin otoritesine saygmin insanlardan olusan hukumetlerin otoritesini reddetme anlamina geldigine inandilar. Ballou, gonullu "komsuluk toplumu"nu savunurken, Noyes kuvardi. Bunlar,

rulusuna yardimci oldugu Oneida toplulugunda bir

formu uyguladi. Spooner ve Greene

komunizm

Birinci Enternasyonal'in uyeleriydi.

An-

cak Birlesik Devletler'de, yetmislerin sonunda anarsist gocmenlerin gelisine

olmadi.

kadar Avrupa'daki gibi orgutlu bir anarsist hareket

1881'de toplanan Enternasyonal Toplumsal Devrimci iki Amerikan federasyonu kuruldu. Bin, Almanya ve Avusturya-Macaristan Imparatorlu-

Kongre'nin ardindan esas

olarak

gu'ndan gelen Sosyalist devrimcilerin Chicago'da kurduklan gruptu. Devrimci eylemi benimseyen Uluslararasi Emekgiler Bir-

689

Birttjilt Dcvlctler

ligi'ni

bilinir) kurdular. San FranAmerikah grup, Londra Enternasyona-

(Kara Enternasyonal olarak da

cisco'da yasayan bir diger

yakinhk duyan ve Uluslararasi

li'ne

Isci Birligi (Kizil

Enternasyo-

nal olarak bilinir) denilen gizli bir dernek kurdular.

1880'lerde gelen yeni

Avrupah gocmenler beraberlerinde

komuncu anarsizm

dalgasi getirdiler. Bireyin ozgurlugu-

yeni bir

nu ve mulkiyetini engelledigi icin Devlet'i hor goren yerli Amerikan bireycilerinin aksine, bu yeni sol liberterler, Devlet'e miilkikaynagi oldugu icin saldirdilar. Bireyin

ve ayncahgin

yetin

ozgiirlugunu vurgulamaktan cok,

rarlanndan soz 1882'de

dayamsma

ve toplulugun ya-

ettiler.

New

York'a gelen Johann Most, FreiheU'i yeniden

Cikarmaya basladigi zaman, umut dolu ama zor durumdaki iscilerin enerjilerini yonlendirmeye ve orgutlemeye cahsti ve onemli ol^ude basanh oldu. 9 Devrimcileri Devlet ve sermayeye muhalebirlestirmek istedi, Chicago hala anarsist hareketin merke-

fette

ziydi,

ancak yeni gorusler daha cok Alman ve Cek gocmenler

arasinda yayihyordu. Enternasyonal'in 1883'te Pittsburgh'ta top-

lanan ikinci kongresine oteki sehirlerden daha fazla delege gonderdiler ve toplam lar.

alti

Sadece Chicago'da

bin Amerikah uyenin yansini olusturdutic

ayn

anarsist gazete cikiyordu ve isci

sinifi

arasinda genis bir okur kitlesi vardi. Ilk baslarda sekiz saat-

lik is

gunu cagnsina

karsi ciktriarsa da, 1886'dan itibaren taktik

nedenlerle cagnyi desteklediler ve polis siddetine

isci

$iddetiyte

karsi koydular.

Chicago'da yapilan ajitasyon 1886'da zirveye giinu polis, o sirada lokavt ilan etmis olan

ulasti.

3 Mayis

McCormick Reaper

Works'un onundeki kalabahga ates acti; birkac kisi oldu. Ertesi gun Hay market Meydam'nda diizenlenen yuruyus sirasinda, kalabahk yagmur altinda dagihrken meydana girmekte olan iki yiiz polisin iizerine yan sokaklann birinden bomba atddi, Karsilikh ates sirasinda yedi polis ve kisi yaralandi.

uc

kati kadar gosterici oldii ve alt mis

Kamuoyundan buyuk

bir protesto yukseldi. Ara-

larmda Alarm'in yonetmeni Albert Parsons, Chicagoer ArbciterZetfung'un yonetmenlerinden August Spies'm da bulundugu yedi anarsist,

men olum 9

bombalama

olayiyla

ilgili

hicbir kanit

suclu bulundu. Iclerinden biri on bes cezasina carptmldi.

Daha sonra

yil

olmamasma

ikisinin cezasi

Bkz. Avrich, "Jewish Anarchism ", Anarchist Portraits,

s.

rag-

hapse, digerleri

178,

omur boyu

690

Anar$izmin Tarihi

hapse cevrilerek

yapdan

Daha sonra Vali Altgeld'in emriyle mahkemenin adli bakimdan bir cinayet

hafifletildi.

bir sorusturma,

oldugunu ortaya koyunca sahverildiler, Olum cezasina carptinlanlardan bin idamdan bir onceki gece intihar etti. Olay, Frank Harris'in The Bomb adh romanini esinledi ve Salem durugmalarindan beri Amerika'da ya§anan en buyuk engizisyon olarak goruldii. 10

Kamuoyu ancak

1886'da,

Haymarket

trajedisiyle ilgili ha-

berler mansetlere ciktiginda anargizmin farkina vardi, Chicagolu

anargisder

isci

hareketinin martirleri, ancak iktidardakiler icin

birer iblis haline geldiler.

Anarsizmin birkac saplannh bireyin sac'ma ogretileri olmaktan ctkarak terorist bir hareket olarak kazandigi yeni imge, Rus gocmeni Alexander Berkman'tn 1892'de

Homestead

mak

celik grevi sirasinda oldurulen iscilerin intikamini al-

banker Henry Clay

Frick'i oldurme giristmi uzerine bir kez daha dogrulandi. Bagkan McKinley'in 1901'de gene bir Polonyah gocmen, Leon Czolgosz tarafindan oldurulmesi son darbe oldu. Yeni Baskan Theodor Roosevelt, Arahk I901'de Kong-

icin

re'de yaptigi bir

konusmada anarsizmi,

"biitun insan irkma kar$i

bir sue" olarak lanetledi ve "biitun insanhk anarsistlere kargi bir-

lesmelidir" dedi. Yeni bir teror dalgasi Most'un

tutum degistirmesine yol acti, cunku terorun yoneticiler kadar halk kitlelerini de yabanci1a§nrdigini anlamisti. Siddete basvurma ozelligiyle taninan anarsist hareket zayif-

lamaya devam

etti. Most 1906'da oldu ve Freiheit'i dort yd daha Tucker'm Liberty's! 1907'de kapanmca, Amerikan bianarsizmi en onemli sesini kaybetmis oldu. Anarsizm esas

yasayabildi. reyci

olarak

buyuk kenilerdeki Yahudi ve

ligim surdurdu. leriyle

birlikte

1906'dan

Italyan gruplar

arasmda var-

Emma Goldman ve cikardiktan

1917'ye

tasidi.

1916'dan 1917' ye kadar

Alexander Berkman'tn digerMother Earth, anarsist mesaji

Berkman, San Francisco'ya giderek

Blast'i cikardi. Birinci

Diinya Savasi sirasmda, 1917'de ezilen Askerlik Karsm Liga'nin kurulusuna yardimci oldular. Rus Devrimi'nden sonra binlerce kisi gibi kendi ulkelerine donduler ve Leninizm'in yukselisiyle birlikte yeniden koksiiz siyasal multeciler haline geldiler. 19 19' da 247 anarsist ve sosyalist 10

(Goldman ve Berkman

Bkz. Avrich, ton, 1984.

T7ie

dahil) sinir

disji

edildi.

Surgunler

Haynarket Tragedy, NJ, Princeton University Press, Prince-

BirJ(\silt

esas olarak ltalya ve

691

Dnieper

Dogu Avrnpa'ya

gittiler.

Yuzyilm donumiinde sendikalizm Amerikan igci hareketi icinde gelismeye basladi. Most onceki on yd boyunca sendika1905'te Diinya Sanayi tscileri

lizm ve

komunizmi savunmusui.

(1WW)

kuruldu. Ilk baslarda delegelerin cogu anar$istti, ancak

kisa sure icinde sayisal olarak sosyalistlerin gerisinde katddar. Anarsistler, Marksist Daniel de Leon'un onderlik ettigi reformist

gruptan kopan "Big

Bill"

Haywood'un onderlik

ettigi sendikalist

IWW

kanadin olusumuna katkida bulundular.

ya da Wobblies

gocmen iscileri, Batiolarak anilan hareket, madenlerde ucuz gocmen iscilere bave daki kereste kamplarmda cahsanlan cezbetti, Basfabrika iscilerini gimh olan Dogu ve Orta Batidaki calisan

kanlik btirosunu kaldirdilar ve "saflarda yer alan

merkez komite orgutun

Ne

temelinde olusturulacak bir

igciler,

bir

vurutme aracihgtyla

11 iglerini yuriitmelidir" dediler.

var ki ana rko- sendikalist federalizm ilkesinden ayrdddar

ve iscileri bir duzine kadar ulusat sendika icinde orgutlemeye cahstilar (yerel sanayi konseyleri icin bazi sartlar getirilmis olmasi-

na ragmen). Berkman, Mother Earth'm Ekim 1913 sayisinda, Wobblies hareketinin "hicbir bagimsiz ve ozguvenli isci orguttinun, tarn bir yerel ozgurluk olmaksizin dusunulemeyecegi" ger-

gozden kacirdigim uzuntiiyle ifade etti. 12 Yerel ozerklik ile merkezi denetim arasindaki celigki cozulemedi. Sonuc olarak, Amerika'da sendikalizmin bir yanda "genellikle anarsizme paralel", ote yanda, "toptumsal ve iktisadi gercekliklerin cozumlenmesi bakimindan romantik anarko-iitopyaci" oldugu one surulcegini

Ashna bakihrsa IWW, Marksizm, sendikalizm ve anarsizmin garip bir kangimindan olusuyordu. mustiir. 1J

IWW,

1912 ve 1913'te yasanan grev dalgasi sirasinda

olduysa da, devrimci yonde gelifemedi ve reformist

etkili

Amerikan

Is-

Joe Federasyonu tarafindan ele gecirildi. idamindan sonra hizini kaybetti. Rus Devrimi'nin baslangictaki basansi o sirada pek cok militan iscinin komunizme kazamlmaHill'in

1915'te sair

gi

sina yol acti,

Anarsist hareket Birinci Diinya Savasi'ndan s'onra zemin 11

Almti,

P. F.

Brissenden, The

bia University Press,

12 1

New

s. 318 Woodcock, Anarchism,

IWW: A Study

York, 1920,

s.

oj American Syndicalism,

Colum-

139.

Age,

s,

440; Melvyn Dubofsky,

Wt

Shall Be All:

o/lhc Industrial Workers o/ (he World, Quadrangle, Chicago, 1969,

A s.

History 480.

692

Anar$izmin Tarihi

kaybederken, esas olarak Yahudi, Italyan ve tspanyol gocmenleolusturdugu birkac tecrit olmus a ma zinde grup mesaji ilet-

rirt

meyi surdurdu. Yahudi Fraye Arbeter Shtime ve Italyan lo

ve L'Adunata del Rejrattari (digerlerinin

yam

II

Martel-

sira Luigi

yayimhyordu) anarsist ideali canli Buhran sirasmda anarsizm, etkin oldugu icin

leani'nin yazilanni

Gal-

tuttu.

degil,

biri

ayakkabici digeri bahkci olan, Nicola Sacco ve Bartolomeo Van-

davalan yiizunden mansetlere tasmdi.

zetti'nin

trajik

Sacco

Vanzetti, gorunuste Massachusetts-South Braintree'deki

ile

bir

ayakkabi fabrikasina

ise

yabanci dogumlu anarsistler olduklan icin olume

si la hit

soygun

edildiler. Uluslararasi protestolara

Massachusetts

Eyaleti'nde

diizenledikleri, gercekte

ragmen cezalan

elektrikli

1921'de

sandalyede

mahkum yd sonra

alii

infaz

edildi,

Anarsizme uitkuyla baghydilar ve devrimci siddete inanryorlardi. H Sacco soygunu yapmis olabilirdi, ancak Vanzetti'nin masumiyeti neredeyse kesindir. Davalan bir cause cdibre (unlu dava) haline geldi, anarsistleri ve komUnistleri,

amacinda di.

birlestirdi

bu

savunma

iki kisiyi

ve butiin bir liberaller kusagini radikallestir-

Vanzetti, idamtni beklerken anarsist bir siirden su misrayi mt-

nldandi: "yenilmis isyancilara cicek veriniz," lkisinin de, resmi bir ozur degilse de,

kucak dolusu cicegi hak

ettigi

kusku gotur-

mez. Genellikle tarihciler Birlesik Devletler'deki anarsist hareketin

Sacco ve Vanzetti

ile

birlikte oldtigunu soylerler,

Katolik

Amon

Hennacy, Birinci Dunya Savasi sirasinda "kan vergisi"ne karsi tiktigi icin konuldugu hapishanede anarsist banscihgi benimsedi. Tolstoy'dan esinlenen Hennacy, Dorothy

Day

ile birlik-

te Katolik lsci Hareketi'ni gelistirmeye calisti. Kirsal basitligi

ve gonullu yoksultugu savunarak "Tek Kisilik Devrim" cagnsi yapKatolik Isciyi 1933'te kuran Dorothy Day topluhik icindeki The Long Loneliness'? (Uzun Yalnizlik, 1952) toplumsal yartu ti.

bulmaya

cahsii.

Katolik "kisisellik ve

tsci

New

Hareketi'ne

kornunculuk" cagnsi

mun kabugunda

York'ta katilan Peter Maurin yapti.

IWW

gibi eski toplu-

yeni bir toplum insa etmek istedi. tnsanlan kar-

deslik duygusuyla

sevmenin Tanriya goturen en

iyi

yol olduguna

inaniyordu. Devlet'in saglayacagi refahin yerine karsilikh yar-

dimlasmayi temel alan konuk evlerini savundu. "Devlet'e muh14

Bki, Avrich, "Sacco and Vanzetti'. hist Portraits, s.

163, 175.

The

Italian Anarchist

Background', Anarc-

693

BirlraJ; Dcvklter 15 tac olan kisi Devlet'in kolesi olur" diyordu.

gerceklesecek ve merkezsiz fabrikalarda

isci

Uzun donemde

denetimini saglaya-

cak bir "Yesil Devrim" ve kentten lopraga donus icin cagnda bulundu. Devlet'in yerine, ozel ve komunal mulkiyeti birlestiren bir aileler toplulugunu savundu,

Depresyonun ardtndan

Birlesik Devleiler'de

refahm artmasi

ve iscilerin gorunuste Amerikan riiyasina kazamlmasiyla birlikte, orgutlu bir hareket olarak anarsizm fill en ortadan kalkti. Ikinci

Dunya Savasi'ndan once Emma Goldman tspanyol yoldasyapmak icin Birlesik Devletler'e dondu, an-

lan adina ajitasyon

cak tehliketi bir gorusun savunucusu olarak degil, gecmis bir donemin kalmtisi olarak karsilandi. Francisco Ferrer'in idamin-

dan sonra, onun

akilci egitim

Devletler'de etkiti olan

yontemini desteklemis, Birlesik Hareketi'nin yaydmasina

Modern Okul

yardimci olmustu. Bu okul, cocugun, egitim stirecinin cekim merkezinde yer aldigini savunuyordu. Hareket pratikte akadekarsi dusmanca egilimler ta§idrysa da, 16 liberterler kusagini n yetismesini sagladi.

mik ogrenime

butun bir

Ikinci Dunya Savasi sirasinda anarsist fikuler Devlet'in firyuzunu taniyan yeni bir gene entelektiieller kusagi tarahndan can land in ldi. Dogu kiyisinda David Wieck, Paul Goodman

kin

New York'taki digerleri Why? (Neden?) diye sordular ve hemen ardmdan Resistance^ (Direnis) gectiler. Bu iki yayin organinin yam sira, Dwight Macdonald anarsist-pasifist gazete Politics'i

ve

cikardi. Bati kiyisinda

Kenneth Rexroth, San Francisco Anarsist

Cevresi'nin kurulmasina yardimci oldu, yash Italyan ve Yahudi anarsistleri ve daha sonra bir Beat olarak sohret kazanacak olan

Kenneth Patchen

gibi

gen?

sairleri cezbetti.

Savastan sonra anarsistler Yurttas Haklan Hareketi'ne ve Demokratik Toplum Icin Ogrenci Hareketi'ne katildilar. Paul

Goodman

giderek merkezilesen ve militarize olan Amerikan

Devlet'i yerine ozyonetimli

toplumklann kurulmasi

icin

cagn

Altmish yillarda, merkezsizlesmeyi, katihmi ve dogrudan eylemi vurgulayan Yeni Sol, anarsizmin temel inanglarmdan cogunu savundu. Olusum halindeki karsikultur de gtindelik hayayapti.

tm donusturulmesiyle ilgilendi. Butiin kitada, ozellikle California, New York ve New England'da, kurulu dtlzene uyum sagla375-6.

15

Alimi, Patterns of Anarchy,

16

Bk2. Avrkh, The Modern School Movement: Anarchism and Education in the

United

States, NJ,

$.

Princeton University Press, Princeton, 1980.

Anarsizmin Tarihi

694

mayi reddeden muazzam

bir genciik kiiluiru gelisti. Liberter soylemine karsm, bu hareket, genellikle kihk degistirmis bir hosgo-

ru hareketiydi ve asla Kurulu Duzeni gercek anlamda tehdit et-

medi. Abbie Hoffman ve Jerry Rubin'den esinlenen Yippie'ler arasmda yasanan sokak savaslari ve Weathermen'in piroteknik gosterileri icinde tavsadi.

Yetmisti ve seksenli ydlarda Birlesik Devfetler'de, Spooner

Tucker'dan esinlenen Murray Bookchin gibi

ve

pitalistler" ile birlikte sag-liberterizmin

"anarko-ka-

yeniden canlandigi go-

ruldu. Robert Paul Wolff gibi filozoflar Defence of Anarchism'de (1970) yaziyor, her turlu siyasal otoriteyi bireyin ahlaki ozerkligi

temelinde

(Yonteme

reddediyorlardi. Karsi, 1975)

olu^turmaya yi

Paul

Feyerabend, Against

bashkh eserinde

Method

bir anarsist bilgi teorisi

cahsti. Tarihsel aciklamalarin

ancak bilimsel basan-

degerlendirdigi takcirde gecerli olabilecegini ve her seyin enin-

de sonunda bilime vardigmi savundu. Eski Marksist Fredy Perl-

man, neo-primitivist Against

Hisstory,

Against

Leviathan' inch.

(1983) Situationism'den yola cikarak anarsist bir anlayisa ulasti. Diinya Sanayi lscileri'nin (IWW) bakiyesi hala varhgim surdurmektedir. 1970'lerin sonunda

New

York'ta kurulan Liberter

Grubu, 1984'te Uluslararasi Isci Birligi'nin seksiyonu haline geldi. Bu arada, Kuzey Amerikan anarsizmindeki komuncu gelenek Murray Bookchin'tn toplumsal ekolojisini ve John Isciler

Clark'in kiilturel ve felsefi yazilanni benimsedi. Baltimore'da Social

Anarchism, Toronto'da Kick H Over, Boston'da Black Rose,

Our Generation gibi yayin organtan, liberter teori icin yeni bir zemin olusturmaktadrr. Detroit'te Fifth Estate ve Montreal'de

Amerikan

anar§istleri,

yuzydm sonunda,

Reinventing Anarchy'&t,

anarsizmi, feminist ve yesil hareketlerini bans icinde yeniden kesfetmektedirler. 17 sal

Her ne kadar

anarsist

tarti^matan ve alternatif kulturu

dusunce cagdas siyade, Kuzey Ameri-

istila etse

ka'da bilincli ve buyiik olcekli bir anarsist hareket gelistirmek

zorunludur.

17

Bki. Reinventing Anarchy, der.

Leon

Howard J.

Ehrlich, Carol Ehdich, David

& Glenda Morris, Routledge & Kegan Paul, 1979.

De

33 Latin Amerika

&

vertmli topGenis ve azgelismis Utin Amerika kitasi anarsizmin yoksulluk, ragmen, potansiyeline zengin ragi olmustur. Kitamn anarsizmin sorunlar surekli gibi yonetim ve emperyalizm askert

ozellikle uzlasmasiz

tutumunu ve asm

taleplerini cazip hale ge-

yozlugu ve siddeti, Devlefin tirdi. Siyasal hayatin sahtekarhgi, serdi. online gozler baskici dogasim da acikca Azteklerin ve tnkalann

ozgun

Kizilderili

imparatorluklan

tspanyollar kuskusuz hiyerarsik ve otoriter olmuslardi. Ancak koylulere topraksiz Kizdderilileri ve yiktilar yerli uygarhklan sislatifundia ortalarmda yuzyihn dokuzuncu donusturdiiler. On

toprak Kizilderililer'den almdi ve genis miilkler temel alan bir birkac ailenin elinde toplandi. Patriyarsi ve itaati

temi

gelistirildi;

patron-peon iliskisi kirsal kiilturun parcast haline geldi. Ispanya ve Eski somurgeler on dokuzuncu yuzyd boyunca Avrufikirler anarsist ve surdurduler Portekiz'le yakin baglarmi AmeriLatin Ozellikle tasmdi. dalgalanyla sehirlere

pah gocmen ka'nin

Dogu

ulkelerindeki sanayi merkezlerinde, en guclu

hareketleri gelisti ve anarsizm

kok

isci

saldi.

buYabanci sermaye ve ozellikle Ualya ve Ispanya'dan gelen yansinda ikinci yuzytlm yiik gocmen isgi akini on dokuzuncu cogu yasanayilesmenin iki onemli nedeniydi. Kolay kar sansi banci olan fabrika sahiplerini cezbetti ve sanayi

iliskileri

siddet

696

Anarfizmin Tarihi

iceren kaba bir egilim gosterdi.

Sonuc

olarak, ozellikle sendtka-

formdaki anarsizm, Latin Amerika'daki isci simfi hareketine en azindan 1930' a kadar hakim otdu. 1 Cesitli iilkelerde ana mistHst

Devlet arasinda suren mucadeleler 1900-1920'den idbaren neredeyse ilan edilmemis bir savas boyutu kazandi. Rus Devrimi'nin basansi pek cok i^ciyi 1930'larda komunizmi benimsemeier ile

ye tesvik etmis olsa da, anarsizm kitaya ligini

damgasmi vurdu ve

var-

gunumttze kadar hissettirmeyi surdurdii. Arjantin

Amerika ulkesinde anarsjst faaliyetin derecesinin, o ulkedeki sanayilesmenin kapsamina, Italyan ve Ispanyol gocmenlerin sayisma bagli oldugunu en iyi gosteren iilke Arjantin'dir. BolBir Latin

genin en sanayilesmis ve kentlesmis ulkesi olan Arjantin en gelistirdi. Hareket, koyliilerle bazi baglar

guclu anarsist hareketi

kurduysa da, esas olarak kent temelinde

bir isci hareketi otarak

kaldi.

Bakunin'i destekleyen Arjantin seksiyonlan 1872'de Birinci Enternasyonal'i benimsediler ve

1877'de toplanan Saint-Imier Konferansi'na delege gonderdiler. 2 Malatesta, 188S'ten I889'a

kadar ulkede kaldi ve onun Question?

Sociale'si gelisim halindeki

anarsist hareketin

merkezinde yer alan ttalyan iscileri uzerinde buyuk bir etki yaram. Unlit anarsist gazete La Protesta 1897'de kuruldu ve o zamandan heri kesintili de olsa varhgini surdurdii. Sendikaciltgin ani gelisimi

sirasinda,

190]

'de,

Federacin

Obrera Regional Argentina (FORA) Italyan Pietro Gori'den esinlenerek kuruldu. Federasyona bagli sendikalara sociedades de redeniyor ve bunlar proletarya arasinda anarsist ideali grev, dogrudan eylem ve "devrtm jimnastigi" yapmabashca silahlan olarak goruluyordu.

sistencia

yaymamn,

mn

FORA'nin

1905'te toplanan Besinci Kongresinde anarsistler

sosyal demokratlara karsj 1

Bkz. Alfredo ris,

Rudeo

Latin America", Anarchy 79, Eyliil

1967,

"Anarchism and Anarcho-syndicalism

in

Bkz.

Max

zaferle tnktilar.

Gomel, Anarquhmo y anarcosindicalismo

Iberico, yak. 1980; Ian R. Mitchell,

Historical Review,

2

mucadeleden

XXVI, 1946,

s.

s.

Kong-

en America Latina, Pa-

"The Anarchist Tradition 262-3; ve Fanny

F.

in

Simon,

South America", Hispanic American

38-59.

Nettlau, Contribution a la Bibliografia Anarquista en America Latina

hasta 1914.

Buenos

Aires,

Edkiones La

Protesta. tarihsiz.

M7

Latin Amerika

metni sunu

re'nin benimsedigi bir karar

butun

taraftarlanna, anarsist

ilan ediyordu: "|l

komunizmin

lerinin isciye ogretilmesi igin

mumkun

T

ORA]

iktisadi ve lelsefi ilke-

olan en genis egilim ve

propagandamn yapihnasini tavsiye eder," FORA, devrimci sendikalizm de dahil olmak iizere sendikacihgm her titrlusune karsiydi.

Devrimci sendikalizm,

sinif yapisinin

toplumsal devrimden

sonra da surmesini istiyordu: "Unutmamahyiz

ki, bir

sendika sa-

dece kapiialist sistemin bir yan uruniidtir ve bu cagin ihtiyaclarindan dogmustur, Onu devrimden sonra muhafaza etmek, onu

doguran sistemi korumak anlamina gelir." 3 FORA bir dizi gorulmemis grev orgutledi; sadece bir yd

on iki yerel grev genel greve doniistii, Yiizyihn hukumet bes kez olaganustu hal ilan etti. 1909 yihnin 1 Mayis gtinu Buenos Aires'te iscilerden olusan bir yilruytis. konvoyuna polisin ates acmasi uzerine siddet iyice tirmandi. Simon Radowitsky adinda gene bir anarsist 6c almak icin Polis Sefi'ni oldurdu. Grevler, bombalamalar ve tutuklamalar birbirini izledi ve butun yurttashk haklan askiya ahndi. La Protesta, baskilara ragmen yayimlanmaya devam etti. 1919'da FORA'nin iiye icinde baslatilan ilk

on yih

sayisi bir

icinde

kez daha yirmi bine ulasmisti. FORA'nin orgutledigi

bir genel grevin ardindan yasanart

sirasinda ulke devrime

du ve

elli

Semana Tragica (Trajik Hafta) Binden

iyice yaklastt.

fazla insan oldurul-

bes bin ki?i hapsedildi.

Bolseviklerin basansi yirmili yillarda

FORA'yi zayiflatuysa

da, federasyon, Arjaniin'in en buyuk isci simfi orgutu olmaya devam etti. 1929'da sosyalist Union General de Trabajadores ile Confederacion General de Trabajadores icinde birlesene kadar

gecen on

ytl

iginde

FORA

zayifladt.

Bu arada daha

saf

anlamda

anarsist gruplar Italyan Severino di Giovanni gibi militan gocmenler tarafindan yeniden canlandirildt. 4 5931 'den itibaren askeri hiikumetler ?agi basladi. Gene de

an ark o- sendikalizm ulkenin siyasal kultiirunde etkili olmaya devam etti, hatta Ikinci Dunya Savasi'ndan sonra Peronizm'in yuk-

bulundu. 5 1951'de populist Balkan Peron, para-

selisine katkida 3

hism Today,

4

s.

in

Argentina and Uruguay", Anarc-

185.

Bk2. Osvaldo Bayer, Anarchism and Vioelence; Scvaino tina,

>

Colombo, "Anarchism

Ahnti, Eduardo

1

9ZJ-1 931

,

cev. Paul Sharkey,

di

Giovanni in Argen-

Elephant Editions, 1986.

&

Bernardo Galitelli, Argentina. From Ronaldo Munck, Ricardo Falcon Anarchism (oPeronism, Worhen, Unions and Politics, 1855-1985, Zed, 1987. BIlz.

698

Anar$izmin Tarihi

doksal bicimde "Sendikalist Devlet'e dogru gidiyoruz," dedi ve bir milyon ki^iyi "ozyonetimli kolektifler"de orgiidedi. Halkm daha fazla katilimina izin veren Peron yonetimi sirasinda butun

anarsist hareketin yeraliina cekilmesi ironiktir.

1955'te Arjantin Anarko-Komiinist Federasyonu (1935' te kuruldu) ismini, Arjantin Kurtulus Cephesi (FLA) olarak degistirdi. Altmish ytllarda FLA Castro'nun komunizmine §iddetle kar$i gikti. 6

Ancak doktriner Marksizm'i reddederken, kapitalizmin kendisini daha liberter bir yaptya donu^turebilecegine inamyordu. Mayis 1968'de Paris'te meydana gelen olaylar gene kusagi radikallestirirken, bir sonraki yil Rosario ve Cordoba'da meyda-

na gelen halk ayaklanmasi devrimci umutlan yeniden canlandirdi. Daha sonra, vahsi askeri diktatorliikter, Malvinas savasi ve sosyal demokrasinin yukselisi, Arjantin anarsizmini siyasetin kiyilanna itti. FORA, faal bir sendtkadan cok bu olarak varhgim siirdurdu.

bir

propaganda gru-

Uruguay Uruguay'daki anar^isi hareket Arjantin'i andiran bir tarzda gelisli. Ancak uike daha az sanayilestigi, Italyan ve Ispanyol gocmen

daha az oldugu icin Devlet'e yonelik buyuk bir tehdit olu§turmadi. 1875 gibi erken bir tarihte Uruguay Dogu Cumhuriyeti Boigesel Federasyonu, Lahey Konferansi'nda meydana geten bosayisi

lunmeden dogan Bakuninci aniiotoriter Enternasyonal'e baglandi. Bundan sonra Uruguay'da anarsizm, 1920'lerin sonuna kadar hareketine ve devrimci cevrelere hakim oldu. Anarko-sendikalist Uruguay Iscileri Boigesel Federasyonu (FORU) 1905'ie kuruldu ve onemli sendikalann cogunu kendisiisci

ne bagladi, Arjantin FORA'siyta

aym

cizgiyi benimsedi:

Orgutumuz tamamen ekonomtk amachdir ve her isci siyasal

mek

partisine karstdir.

icin orgutlenmislerdir.

siyasal devlet

fomilanm

saf

Bu

turlti

burjuva ve

partiler siyasal iktidan ele gecir

Oysa bizim amacimiz mevcut yasal ve anlamda iktisadi islevtere indirgemek

ve onlann yerine dzgtir ureticilerin ozgiir birliklerinden olusan ozgiir bir federasyon ge^irmektir. 7 6

Bkz. Accion Libertaria, "Cuba: Revolution and Cou titer- Revo u don yeni" den bsk. Anarchy 79 L<;inde, Eylul 1967. Colombo, "Anarchism in Argentina and Uruguay", op. at, s. 191. I

,

7

699

Latin Amerika

iilkenin yegane i§ci orgutu haline geldi, akilci okullar ve kutuphanelerinin yam sira alkolizm gibi toplumsal sorunlar-

FORU isci

la ilgilendi.

Anar§ist entelektueller, pek cok yayini olan Centro toplandilar.

Estudios Sociales'de

Internacional de

devrimi zorlamak isteyen "finalistler"

ile

Toplumsal

acil hedeflere

ulasmak

cozumlenmemis. bir tartisma vardi. bi?iminde dogrudan eylem ba§hca grev genel Boykot, sabotaj ve isteyenler arasinda surekli ve

mucadele araclan olarak goruldu. Meksika Devrimi, Uruguaylt anarsistler tarafindan steak

Magon

cimde desteklendi ve Flores

bi-

kardeglerin Partido Liberal

Mexicano'suyla (PML) iliski kuruldu. FORU, 1918'de yirmi bes bin uye ile yuksek bir noktaya ulasti. Ancak Rus Devrimi'nin badevrimci iscilerin buyuk bir bolumunun destegini kazandi sarisi

ve nihayet yirmili yillann basinda

FORU

icinde bir

bolunmeye

daha deyol acti. Bir Refah Devleti siyasetinin baslatilmasi ve biraz dahareketi konulmasi yuriirliige anayasamn mokratik bir

ha

zayiflatti.

Ne

var ki 1956'da

Uruguay Anar§ist Federasyonu (FAU)

kuruldu. 1960'lann basinda yasanan bir bolunmenin ardindan FAU i§ci gruplanna dayanan yari gizli bir orgut haline geldi ve Convention National de Trabajadores (CNT) icindeki onemli

sendikalan etkiledi.

CNT

1964'te kuruldu ve neredeyse butun

i§ci hareketlerini bir araya getirdi.

Uye sendikalann,

Devlet'ten,

konseylesiyasal partilerden ve diger sendikalardan (yerel sanayi tanman bazi istisnalarla) bagimsiz olmalanm sagladi. Arjanrine

tinli anarsistlerin

du.

ili§kilerinde

aksine

FAU

1960'larda Kiiba Devrimi'ni savun-

temeli olarak goren ve insan degi§im hazirhklan yapan Comunidad del Sur Uru-

Komunu

yeni toplumun

guay'daki ikinci

buyuk

anarsist

grubu olusturdu.

Brezilya

Tipki Arjantin ve Uruguay'daki gibi Brezilya'da da anarsizm yuzyihn dontimunde basat radikal ideoloji haline geldi. Hareket esas olarak 1880'ler

ile

Birinci

Dunya

Sava$i arasinda, Portekiz,

tspanya ve Almanya'dan, ama en cok halya'dan gelen gocmenler ya da goc;men

aileleri

tarafindan geli§tirildi.

ilk olarak 1870'ler gibi erken bir tarihte, fikirkrinin Yeni Dunya'ya ulasmasiyla Bakunin'in ve Proudhon

Anarsist hareket

basladi. 1887'de Birle^ik Devletler'de

yasanan Haymarket Katlia-

Anarfizmin Tarihi

700

mi'nin haberleriyle iyice hareketlendi.

komunizm

1880'lerde Kropotkin'in

daha da guclendi ve 1890'da, bir Italyan agronomist, Dr. Giovanni Rossi, Parana'da Latin Amerika'nin ilk anarsist topluluklanndan biri olan iinlu Cecilia Koloanarsist

anlayisi ile

nisi'nikurdu. 8

Portekiz ve lspanya'da oldugu gibi, Brezilya'da da anarsizm

ve ate§H oldu; antiklerikalizmi ve vejetaryenligi kapsadi, tutun ve alkol kullanimini reddecti. Kendi kendini egiten anarcileci

sist isctler

sadece grev yapmak ve yuruyuslere katilmakla yetin-

mediler, kendileri ve aileleri icin liberter okullar actilar, konserler verdiler,

oyunlar sahnelediler ve konferanslar duzenlediler. 9

Hareket, Sao Paulo'da haftahk La Battagtia'yi cikaran ve iki kez sintr di§i edilen Italyan Oreste Ristori;

O

ozgur dusiinceyi savunan

Livre Pensador'u cikaran Ispanyol Everardo Dias; Aurora (Sa-

fak) ve

A

iektuel

Neno Vasco

Terra Livre'yi (Ozgur Yeryuzii) cikaran Portekizli emegibi renkli karakterleri kapsiyordu,

tismali bir ki^ilik, Brezilyah sair ve

Kendisi vanni yogunu anarsist davaya

filozof Jose katti;

Daha

tar-

Oiticica

idi.

"demokratlann

aris-

tokratlastinlmasi"ni istiyordu. 10 Birinci Dunya Savasi'nin basjannda anarsistler, Brezilya Isci Konfederasyonu'nu (1906'da kuruldu) denetim altma aldilar ve 1917'den 1919'a kadar sanayi merkezlerini onemli olciide felce

ugratan bir dizi grev orgutlediler. Bolsevik ayaklanmasini onceleri

sevincle karsiladilar ve 1920' de anarsist yoldaslanna zulmedil-

digine, Kronstad ayaklanmasi

bozgununa ve Sovyet hukumeti-

nin giderek tiranlasugina dair haberler gelene kadar, "proleiarya

diktatorlugu"nu gormezden geldiler. Isci

hareketi 1920'lerde de esas olarak ana rko -sen di kalis t ol-

maya devam

etti.

Rus Devrimi'nin gorunusteki basansindan esin-

lenen Brezitya Komunist Partisi'nin sendikalara hakim olmasina

ragmen,

munu

isci

hareketi, Stalinist otuzlu yillara kadar liberter tutu-

surdurdii. Anarsist komiinistler

ile

sendtkalistler arasinda-

hukumetin baskilan ve gittikce buyiiyen Kozamanla artarsizmin zayiflamasina yol acti. Kucuk

ki anlasrnazliklar,

munist

Partisi,

anarsist gruplar tkinci

Dunya SavasVndan sonra

Newton

Soma, O anarquismo da Colonia

8

Bkz. iro,

Stadler de

esas olarak Sao Cecilia, Rio

de Jane-

1970.

9

Bki. Avrich, "Brazilian Anarchists", Anarchist Portraits,

10

Alma, John W.

Dulles, Anarchists

and Communists

Austin, TX: University of Texas Press, 1973,

s.

328.

s.

in

256. Brazil,

1900- i 935,

701

Latin Amerika

Paulo'da ve kucuk bir olcekte Rio de janeiro'da varliklanm stirdurduler. 1964'te iktidan ele geciren askeri dikuiotluk onlarin atesini sondtirse de, anarsniin bayragi

bu ulkede ha la dalgalan-

maktadir.

Peru,

Bolivya, Venezuella, Nikaragua

Sili,

Giiney Amerika'nin baska yerlerinde anarsizm asla Arjantin, Brezilya ve Uruguay'daki kadar guclii bir zemin bulamadi. Peru benzer bir druntuyu izledi. Anarko-sendikalizm kiyi-

kok saldi ve en buyuk ajitasyon donemde gerceklesti. 1918'de gumi muanar^istlerin onderliginde gerceklesen sekiz saatlik cadelesi pek cok greve ve Bolgesel Isci Federasyonu' nun kuruldaki sanayilesmis merkezlerde

Dunya Savasi'm

Birinci

tzleyen

is.

mastna yol

mak

ve

acti.

Federasyon'un amaci, "kapitalizmden kurtul-

onun yerine

bir

ozgur ureticiler toplumu kurmak"

idi.

Ulusal Sendika'ntn kurucusu ve Ulusal Kutuphane'nin Mudiirii

ve ozel mvilkiyetin tamamen kaldinlma-

Manuel Prada,

Devlet'in

si icin sava?ti.

Yard lmcilann dan

biri

olan Victor Haya, 192l'de,

Uciler ve Kizilderililer Universitesi'ni kurdu. Ulkedeki anarsist

hareket kisa sure icinde ezildiyse de, ardtnda dikkate deger bir

halk surieri koleksiyonu birakti. 1919'da

Sili'de

Dunya Sanayi

Iscileri

(1WW)

"sermayeye,

hiikumeie ve kiliseye karsi savasan devrimci bir orgut" olarak kurulana kadar, birkac yayin organi di§inda onemli bir anarsist hareket goriilmedi

O

sirada yirmi bin uyesi oldugu iddia edilen

1WW

1923'te Berlin'de toplanan Sendikalist Kongre'de temsil

edildi.

Gee

bir tarihte ortaya ciktigi icin oteki komiinist sendika-

larla surekli

rekabet halinde oldu. 1931'den sonra pek az etki ya-

ratabildi.

Bolivya'da La Paz Isci Federasyonu, ?i

Birligi) ile iliski

ulasti.

kurdu ve anarsist

IWMA (Uluslararasi

fikirler

Is-

teneke is?ilerine

Venezuella'da Bolgesel ls^i Federasyonu, Ispanyol 1c SavaCNT tarafindan Caracas'ta kuruldu. Ancak Latin

§i'ndan sonra

Amerika'nin baska yerlerinde anarsizm fazla gelisme kaydedemedi.

Amerikan donanmasinin periyodik ziyaretleri, ABD'nin "arka bahcesi" sayilan Orta Amerika Cumhuriyetleri'nin Ba^kanhk Saraylan'nda daima bu ulkenin kendi adamlarmin oturmasini sagladi. 1920'lerde Nikaragua'da anarko- sendikalist Augustino

Anar$izmin Tarihi

702

Sandino

ayaklanmasina onderlik

bir halk

etti,

ancak seksenli

larda kendiferine "Sandinistalar" diyen devrimciler

yil-

onun libener

sosyalizm formunu tamamen unutmuslardi. Anarsistler sadece

Meksika ve Kiiba'da basanh devrimlere katkida bulundular,

Meksika Meksika'daki anarsist hareket Arjanlin ve Uruguay'daki hareketlerden dikkati cekecek kadar farkhydi. Basindan beri vardi. Biri, kentlerdeki

da

15 ci

iki

egilim

hareketi icinde, oteki koyluler arasin-

ilk anarsist grubun 1863 gibi erMexico City'de Plotino Rhodakanaty tarafindan orgUtlendigi goriilur. Kendisi gelecekteki otuz yilhk bir donemi

Meksika'da kurulan

gelisti.

ken

bir tarihte

derin bicimde etkiledi.

Rhodakanaty, Fourier ve Proudhon'dan (kendisiyle mi§ti) elkilenmis Yunanli bir

gocmen ve

felsefe

tani§-

profesoru

idi.

1865'te Francisco Zalacosta'yla birlikte Meksika'nin guney ucungitti. Burada koyluler icin Escuela Moderna y kurdu, Daha sonra, 1871'de, La Social denilen bir grup

daki Chalco'ya Libre'yi

kurdular.

Grup

kisa sure icinde kendi icinden altmis kadar ben-

zer anarsist grup cikardi. La Social, Enternasyonal'in

1877'de

toplanan Saint-lmier Konferansi'na delege gonderdi. Zalacos-

ta'nm yonettigi La International adh yayin organ Ian nda, hareke"toplumsal anar$i, hukumetin tamamen ortadan

tin prograrru,

kaldinlmasi ve toplumsal devrim" olarak tanimlandi. 11 Yuzyilin sonuna dogru Ispanyol gocmenler kent ve kasabalara

anarko-sendikalizmi yaymaya basladilar. Kenderdeki

i$c

hareketi kisa sure icinde anarko-sendikalist oldu.

Bu

arada anarsist

fikirler,

haciendas denilen genis yan-

feodal mulklerin sahiplerine karsi surekli bir gerilla savasi ver-

mekte olan "haydut!ar"a

ulasti.

Meksika'nin pek cok bolgesinde

ejidos denilen koylerin cevresindeki

toprak komunal olarak

niyordu. Bu topraklar degerli bulunmadiklan icin

yoktu. Porfirio Diaz'in 1884'ten 191

l'e

mulk

isle-

sahibi

kadar suren askeri dikta-

torlugu sirasinda bu topraklar buyiik toprak sahipleri tarafindan ozel ordulann yardimiyla ele ge^irildi. Koyluler ve artan sayida Kizildertli, 11

Alinti,

topraklanni geri almak ve bir olcude yerel ozerklik

Land and

Liberty, Anarchist Influences in the

Mexican Revolution,

cardo Florfi Mrjgoji, der. David Poole, Sanday, Cienfuegos Press, Orkney lands, 1977,

s.

10,

RiIs-

Latin Amerika

703

umutlanni "haydutlar"a bagladilar. 1869'da, Rhodakanaty'nin ozgiir okulunun eski ogrencilerinden biri, Chavas Lopez, Chalco'da bir ayaklanma baslatu.

kazanmak

icin biitiin

Ayaklanma kisa siirede butun komsu kasaba ve kentlere yayildi. Bu arada Lopez yakalandi ve olduruldu. Rhodakanaty ve Zalacosta bir manifesto a todos los oprimidos t pobres de Mexico (Meksika'nin Butun Ezilenlerinin ve Yoksullannin Manifestosu) cikardilar ve bir "Evrensel

Uyum

Cumhuriyeti"nin kurulmasi

icin

Bu cumhuriyet halka ozgurliik verecek, onlan en uygun gelen tarzda birlestirecek" ve "uygun bul"kendilerine bir yeri ha rag vermeden ekmelerini" saglayacakti, 12 Zaladuklan costa hukumel birlikleriyle savasi siirdurdu, 1880'de olmesi iizecagri yaptdar.

rine hareket cdktu.

Yuzyilin

ddnumunde Ricardo

Flores

Magon admda

bir mes-

tizo (melez) Diaz diktat 6 rliigune kar§i parlak ve coskulu bir propagandist olarak ortaya cikti, Ricardo, Oaxaca Eyaleti'nde gecen

cocukluk doneminde, koylu toplulugunun topragi ortaklasa digi ve uriinii esit olarak paylastigi ilkel bir anarsist

isje-

komunizm

formuna birinci elden tanik olmu$tu. Kropotkin, Bakunin, Jean Grave ve Malalesta okumalan bu deneyime teorik bir ee reeve ekledi, Ricardo, 1900'den itibaren erkek kardesleri Jesus ve Enri-

que'yle birlikte

Mexico City'de Regeneration admda

anarsist bir

gazete gikarmaya basjadi. Gazetenin yaklasik otuz bin vardi.

okuru

Kardesler 1904'te surgune gonderildiler, ancak gazeteyi

yonetmeye devam ettiler, Ricardo ulkesine daha domnedi ve hayatmin geri kalan boliimunun yandan fazlasini hapishanede gecirdi. 1905'te, kardesler, junta Organizadora del Partido Liberal

Birlesik Devleiler'den bir

Mexicano'nun (PLM) kurulusuna katkida bulundular, Bu orgut geleneksel anlamda bir "parti"den cok ayni gorusteki insanlan bir araya getiren bir dernekti. Ricardo'ya gore "parti" isminin se-

Amerikan hapishanelerinden yazdigt mektupta soyle diyordu: "Devrim sirasinda kendimize liberal demeye devam edecegiz ve ashnda anarsi propagandasi yapmayi ve anar§ist eylemlerde bulunmayi surdurecegiz." 13 PLM'nin ta-

cilmesi taktik bir sorundu. bir

(cogu 1917 Meksika Anayasasi'nda kabul edilkomunal ve ekime acilmamts topraklarin koylere iadesi, yerKtzilderililerin korunmasi ve hapishanelerin reform kolonileri-

lepleri arasinda di), li

12

Age,s.

9.

13

Ages

17.

Anar$izmin Tarihi

704

ne donu^turulmesi gibi istekler yer ahyordu. PLM, Diaz rejimine kar§i en ciddi tehdidi olusturdu.

Magon

karde$lerin ve PLM'nin

L906 ve 1908'de bir ayaklanmayi kiskirtmak simler, sadece

icin yaptiklan giri-

1910 Devrimi'nin hazirlanmastna katkida bulun-

makla kalmadi, ayni zamanda Devrim'i cizgiye yoneltti. H Bir sonraki

e^itlikgi

ve liberter bir

butun servetin kamula§tinlmasi ve toplumsallastmlmasi icin cagnda bulunan bir manifesto cikardilar ve Emiliano Zapata ile ittifak kurmaya basladilar. Magon karde^ler, Ti erra y Liber tad (Toprak ve Ozgurluk } bayragi alunda Baja California'da gerceklestirilen bir ayaklanmamn esin kaynagi oldular. Bu ayaklanma sayesinde Mexicali ve Tiyil,

juana'da kisa dmurlil koloniler kuruldu. Mexicali 'nin ele geciril-

mesinden sonra Jack London, Flo res Magon 'a su mesaji gonderdi: "Bizler, Birle^ik Devletler'in sosyalistleri, anarsistleri, gez-

gin rencberleri, tavuk hirsizlan, yasadisi ve istenmeyen yurttaslan, Meksika'da koleligi ve otokrasiyi devirme cabanizda butun

katbimiz ve ruhumuzla yanmtzdayiz." 15

1910 Devrimi'nden cok once Emiliano Zapata, Guney'in kerkami§i yetistirilen, kuciik, niifusu yogun bir bolgesinde,

se-

yerli-

oldugu Morelos eyaletinde faaliyet gostermisti. Bu bdlgede pek cok koy yakihp yikilmis. ve biiyuk plantasyonlar ya da haciensi

da'lar

kurmak

icin koyliinun topragi zorla elinden ahnmtsti. Za-

pata topraklann iadesini isteyen ve zorunlu emegi red de den boyle bir

koyde mucadeleye

bajladi.

1910 Devrim'i patlak verdigin-

de Morelos'taki koyliiler calinmi? topraklanni geri almaya ve belli

bash kasabalan

i§gat

etmeye

basladilar, Zapata kisa sure icinde

hareketin onderi oldu. Ukrayna'daki Makhno'yu andinyordu.

Ancak bir sure kadar siyasetcileri dinlemeye ve yasal yollara inanmaya devam etti. Basin ona "haydut" ya da "modern Attila" diyordu. Hukumetin Morelos'taki ayaklanmayi basttrmak icin gonderdigi askeri birlikler Zapata'nm

gticleri tarafindan yenilgi-

ye ugratildilar,

"Tanmcilar" ya da "Guney Kurtulus, Ordusu" olarak tanindilar.

Hukumet gorevltlerini

oldurerek ve gectikleri yerlerdeki haci-

enda'lan koylulere bdliisturerek daglari kendilerine bagladiktan

sonra Mexico City'nin kapilanna dayandilar, Kurtanlmis bolgelerdeki koyluler, arkalarinda toprak sahipleri ve 14

Bkz,

John M. Hart, Anarchism and

the

University of Texas Press, Austin, 1978.

15

Regeneracidn, 11 §ubat 1911.

hukumet

gorev-

Mexican Working Class 1860-1931.

Lrtttn

lileri

olmadan topragi hep

705

Amcrika

birlikte

iskmekte

ozgunliilvr. Zapata

koylugucleri topragin surulmesinde ve hasadin kaldinlmasinda bave tek calrsliklan turmeye bolus ye yardimci oldular. Topragi hareket bir esitlikvi ashnda igin hakkmi savunduklan

olma olmalarma karsin, ahlaki safliklan ve siyaseti kueumseyiskriyle anardaha cok Ispanyol Ic Savasi sirasinda Andalucia'daki koylu duyuyorlar bir kusku derin kar§i sistlere benziyorlardi. Otoriteye sina

ve ozellikle ruhbana ve siyasetcilere guvenmiyorlardi. Bu arada Baskan Diaz, hileli bajkanhk secimlerinin ardin-

dan baskentte patlak veren

bir

ayaklanma sirasinda kovuldu. Oz-

kurarak gur diisunceli liberal Francisco Madero bir hukumet taraftaPLM cok pek Madero cahsti. yozlasmayi sona erdirmeye Flo res Ricardo ki var etti. Ne ikna nni partisine katilmaya

Magon, Maderistalarm sadece siyasal reform istediklerini, oysa PLM'nin sadece siyasal reform icin degil topragi cinsiyet ayrimi yapmaksizin halka dagitarak ekonomik reform yapmak icin de savasmakta oldugunu

israria belirtti.

Regeneracion'un 25 §ubat

davasina 1911 tarihli sayisinda Ricardo, Madero'yu "ozgurluk daha kez bir ilkelerini anarsist kendi ve sucladi ihanei" etmekle

savundu: bir

lyi

hukumetm olmadigi

Kendilerine si

kotiidur.

ister

monarji

Hukumet

ister

ve olamayaca&i kanaatine vardim.

anayasal cumhuriyet desinler, hep-

tiranliktir,

cunku bireyin

ozgiir inisiyatifini

engelkr ve tek amaci insanhgm dogru yonde gelisimine uygun olmayan bir toplumsal sistemi savunmakur. Hukiimetier zengin ve

muhafizlan ve proletaryamn kutsal hakbrimn Bu nedenle ben tiran olmak istemiyorum. Ben bir

egitimli siniflann

yikicilandir.

devrimciyini ve son nefesime kadar da bir devrimci olarak kalaca16

gun

imzaladi ve Geri adim atmayan Madero, Diaz'la bir antlasma biitopraklann PLM'ye baski yapmaya basladi. Ancak hukiimeti,

yuk olcude kamula^tinlmakta oldugu bolgelerde denetim saglayamadi. Eylul 1911'de Ricardo, PLM Cuntasi'na bir mektup yaMeksika zarak "Sermaye, Otorite ve Kilise"ye savas dan etti ve halkim "Toprak ve Ozgurluk" sloganiyla kizil bayrak altinda savasmaya gagirdi. 17 Manifesto onun anar^ist-komunist fikirlerinin 16

Land and

17

Age,

5

Liberty,

98, 100.

s.

21.

706

Anar$izmin Tarihi

en tam

ifadesiydi.

lar tarafindan el

mak

Sadece topraklara ve tiretim araclanna cah^an-

konulmasim istemekle kalmiyor,

icin iktidarda bulunanlara kar§i silahh

esidigi sagla-

mucadele cagnsi da

yapiyordu.

Madero, Ekim 1911'de ba§kan olunca, Zapata kendi Plan de Ayala'smi aciklayarak ayaklandi. Plan de Ayala biiyiik olciide Ricardo Flores Magon'un Eyliil Manifestosu'nu temel aldi. Koylu onderi, sonunda siyasilere olan butun inancmi kaybetmi$ti. Plan de Ayala'da, "kurtanci olarak vaatlerde butunan, ancak iktidan ele gecirince vaatleri

agir

bicimde

elestirdi.

unutup tiranhk eden

toprak ve herkese ozgurluk" isteyin,

ama

reziller ve hainler"i

"Denetciler ve efendiler olmaksizin ozgiir istedi.

"Tiran hitkumetlerden adalet

elinizde sapkanizi degil tiifeginizi tutarak." 18 Zapa-

tam bir anarsist oldugu soylenemez, ancak geneilikle FloMagon'un fikirlerini yaymisnr. $ubat 1913'te saga isyanalar, onlan on kanb ve trajik gun

ta'nin res

(Decada Tragica) sirasinda ezmeyi bajaran Madero'yu devirme girisiminde bulundular. Bir hafta sonra

komutam General

Victoriana

Madero kendi guclerinin

Huerta'nin

emriyle olduruldu. kez daha alevlendi ve federal ordu ile ceskli devrimci gucler arasinda cati^malar basladi. Huerta, 1914'te istifa etmek

Devrim

bir

zorunda kaldi ve Zapata'nin giicleri, Panco Villa ile kuzeyden gelen Venustiano Carranza'nin onderligindeki ordularla birleserek

Mexico City'e girdi, Zapata'nin giiclu liberter egilimleri vardi. Oysa Villa, belirli bir ideolojiye sahip olmaksizin 6c. duygulanyla hareket ediyordu. Anayasal Ordu'nun

komutam Carranza

Madero ile ayni kahba dokulmustu, Uc onder arasinda anlasma saglamak

ise

icin yapilan iki toplan-

timn basansizliga ugramasi uzerine, ucune bagh gucler arasinda savas basladi. Carranza, Mexico City'de iktidan ele gecirdi ve

ABD

hukumetinin kendisini tanimasini ve

sagladi. za, Isci

Hem

Sol'un

hem de

Meclisi) icinde orgOtlenen sanayi isalerinin destegini almayi

Villa ile Zapata'nin

18

gondermesini

1916'da anarko-sendikalist Casa del Obrero Mundial (Diinya

basardi. tsciler Carranza'nin

lar"

silah

Sag'in ayaklanmasi uzerine Carran-

ordusuna katilmayi kabul

koylu ordulanyla savasmak

olusmrdular. Onderleri tarafindan aldattlan Plan de Ayala'nm tamami i^in Bkz. John Revolution,

Thames

& Hudson,

1972,

s.

isciler,

Womack, Zapata and

393-404.

ettiler

icin "Kizil

ve

Tabur-

toplum-

the Mexican

Latin

707

Anmilui

Carranza onlara olan borcunu grevcileri olum cezasiyla tchdit ederek ve Casa del Obrero Mundial'i kapatarak odedi. Zapata ve ordusu yen Merck Morelos'a cekildi. Bolge issizdi. daha saZapata ve adamlan dagda bir isiihkam kurarak dort yd

sal

devrimden

yok

geri kalatu

cutler.

dizlerivastdar. Zapata yoldaslanna soyle diyordu: "Giineyliler meybu Butun olmelidirler!" ayakta yasamaktansa nin uzerinde

ve kadan okumalara ragmen Zapata, 1919'da ihanete ugradi gercekten Devrimi'nin Meksika olduruldu. bicimde bir ranhk onunla ozgur ve esit bir toplum yaratacagina dair butiin umutlar

yok oldu. Zapata yasadigi gibi, kendi halkina toprak ve olozgurliik vermek icin sava^an durust ve yigit bir koylu olarak

birlikte

du.

Bu arada Ricardo Flores Magon, Meksikah anarko-sendikalist i^cileri koyluierle

paylasuklan dogal

sinifsal cikarlara iha-

Devletler'de, net ettikieri icin elestirdi. Mart 1918'de Birlesik hitap eden isgilere" genelde ve anarsistlerine PLM'den "diinya bir manifesto gikardigi icin tutuklandi. Eski

nun yakin oldugunu

bildiriyor ve toplumsal

toplumun olurnu-

devrim cagnsi yapi-

yordu. $6yle diyordu:

Hukumete inanmayan, basmda her kirn oluisa olsun her turlii hukutneun bir tiranlik oldugunu dusunen bizler ... yegane insani, durumda korkuadit ve dogru olan kutsal anarsist idealimizi her siizca

yaymahyiz, 19

Ricardo Flores Magon, ABD Casusluk Yasasi'na muhalefetten yargilanarak yirmi yd hapse mahkum edildi. Don yd sonra Kanolarak bulundu. sas'taki Leavenworth Cezaevi'nde olduriilmus Kropotkin'in iki yd once Rusya'daki cenaze toreni gibi, Flores

Mag6n'un 1923'te yapilan cenaze risine doniistu.

buyuk bir halk gosteugruna" oldugunu bildi-

toreni de

Pankardar onun "anarsi

hukumeti ironik bicimde en isyanci etti. Yvrminci ytizyilin en buyuk Meksi-

riyordu, ancak Meksika yurttasina itibarmi iade

kah anarsisti, Mexico City'deki Onluler Mezarligi'nda yatiyor ve butun Meksika'da "Meksika Devrimi'nin buyiik sozciisu" olarak hatirlaniyor. 20 19

Land and

Liberty, 5. 104-5.

Enrique Flores Magon, Frcedom'da (Londra, Ju-

bat 1917) yer alan bir makalede Zapata'nin "tanmalarr

yakin

20

bir iliski

oldugunu one

Bkz. Avrich, "Ricardo Flores

ile

PLM

arasinda

surdii.

Magon

in Prison" Anarchist Portraits, ,

s.

208.

Anar$izmin Tahiti

708

Meksika Devrimi yenilgiye ugramis olsa gunlukla anarko-sendikalist olmaya devam resitii

19H'de Mexico'da

yapti ve

da, isgi hareketi co-

ulusal kongMeksika CGT'si 1923'te Beretti. Ilk

lin'de toplanan Sendikalist Kongre'de temsil edildi. O sirada 6rgutun otuz bin iiyesi oldugu one suriildu. Latin Amerika'nin baska yerlerinde oldugu gibi giderek reformist bir cizgiye kaydi,

Meksika devrimi yirminci yiizyihn ve buyiik yankilar

yaratti.

ilk

buyiik devrimi oldu

SiyasetcUerin iktidar ve ayncahk oyu-

nuna donuserek yozlasmis olsa da, "Toprak ve Ozgiir! uk" cagnbutun Latin Amerika kitasinda yankilandi. 1957'de Meksika kiyilanndan acilan, Che Guevara, Fidel Castro ve kucuk bir gerilla grubunu tasiyan kuliistur lekne Ktiba Devrimi'ni baslacti, si,

Kuba Yuzyihn donumunde Kiiba'daki

anarsistier, Arjantin ve

ay'dakiler gibi, isgi sinifi uzerinde

buyuk

Uragu-

KuAdalannin sadece en buyugii degil, aym zamanda en zengin olaniydi, Iki uzun bagimsizhk savasma ragmen, kolelik 1886'ya kadar kaldinhnamis ve Kuba 1898 Ispanyol-Amerikan Savasi'mn sonuna kadar resmen bagimsiz olamamisti. Ne var ki bir etki yarattdar.

ba, Karaib

anarsistier bagimsiziik miicadelesinde

ve

isgi

onemli

bir rot oynadilar

hareketi gelisirken anarko-sendikalist yonde ilerledi.

Kuba'da genellikle tspanyol gocmenlerin orgutledigi

ilk

anarsist gruplar 1860'larda ortaya gikti. Kisa sure icinde tilkenin

en mtlitan ve siyasal olarak en tutiin iscilerini etkilediler.

bilingli

cahsan kesimini olusturan

1865'ten itibaren liberter gazete La

Aurora'yi ($afak) cikarmaya basladilar ve bir ilk

sendikasi olan Havana Tutiin

baska sendikalar

yit

Iscileri Birligt'ni

sonra Kuba'nin kurdular,

Bunu

ancak ilk Havana Isci Kongresi 1885'e kadar toplanamadi. Enrique Roig de San Martin, Enrique Messonier ve Enrique Cresci gibi militan orgutculerden esinlenen Kti-

bah

isciler,

izledi,

ozellikle tutiin endiistrisinde,

1887'de kurulan La

Alianza Obrera adindaki acikca anarsist orgutu desteklediler. Roig'in yonettigi El Productor

adh

gazele, birligin (alianza)

uyelerine "devrimci anarsistier" diyordu, ancak onlar siyasal partilert

reddettikleri icin ve militanhklanndan otiiru anarsist ola-

rak tamndilar.

Kuba

hala Ispanya'dan bagimsizhk icin savasir-

ken. El Productor ulusculuk celifki

oldugunu one

surdii.

ile sosyalizm arasinda temel bir "Vatan ve isciler" bashkh bir maka-

709

Latin Amerika

lede su dikkat gekici sd2ler yer aliyordu: "Bagimsiz vatan

taslan en

...

yurt-

kosullannda yasarken, kendi huku-

asagilayici kolelik

metine sahip olmaktan ve baska bir ulusa bagimh olmamaktan mi ibarettir?" 21 Hareketin kendi mesaji, ancak hukumetsiz bir

toplumun

ozgiir olabilecegini ve iscilerin gercek

tun diinya

oldugunu soyluyordu,

Anarko-sendikalist

toplanan rez ve

Isci

vatanmin bu-

1892'de Havana'da

fikirler htzla yayildt.

Kongresi'nde anarsist Enrique Cresci, Enrique Sua-

Eduardo Gonzales'in onergeleri kabut

edildi,

Bunlann

bi-

bagimsizhk miicadelesinin zaferine engel olusturmayan devrimci sosyalizmi benimseyene kadar ozgiirlesmeyecektir." 22 O sirada anarsistier o kadar rinde soyle deniyordu; "Isci

etkili

sinifi, tilkenin

oldular ki, 1880'lerin onalanndan itibaren Florida ve

New

York' taki Kiibalt tuiun iscilerini, toplumsal devrimi ulusal bagimsizhk igin baslatilan siyasal harekete tercth etmeye ikna etiler.

23

Jose Marti bile bu liberter egilimden etkilendi. Kendi gazetesi

Patria'da soyle yazdi:

Cumhuriyet... bir siniftan Kubahlann digerlerirte adil olmayan

hakkumu nn

fikirlerinin

gelenmesi olacaktir. Kendimizi, bir ikiyuzluden bir baska

yuzlunun

ta-

butun ulusun gercek giiclerimn, butun Kubalilave ozgiir isteklerinin igten ve acik bir bicimde den-

degil,

eline

dusmek

icin

iki-

kurtarmak istemiyoruz. Gercek 6z-

gurluk icin oiecegiz; bazilannin

asm

zengin iginin, digerlerinin I

24 gereksiz aeilannin bahanesi olan bir ozgiivluk icin degil.

Giinumuzde Kiiba Devrimi'nin

"entelektiiel yaraticisi" olarak bi-

linen Marti, "Efendi degistirmekle ozgur olunamayacagi"ni bili-

yordu. Ancak, Parrta'da Elisee Reclus'iin yaziianni yayimlamis olsa da kendisine anarsist denemez. Olusum halindeki Kiiba isci

simhna hitap ediyor, ama aym zamanda, simf liligini

21

vurgulayarak ve

El Productor

(26

Temmui

ticuhs publiaJos en cia

22

cl

iscileri

1886).

isbirliginin gerek-

anarsist goruslerin etkisinden

Aynca Bkz. Enriqut Roig de San Martin:

ar-

periodico'ya Girij, "El Productor", der. Aleida Plasen-

(Havana, 1967).

Bki. Peter Marshall,

1987),

s.

Cuba

Libre:

Breaking the Cliaim? (Victor Gollavicz,

29.

n

Bki, Gerald Poyo, "The Anarchist Challenge to ihe Culiaii Independence

Movement, 1885-1890", Cuban

Studies. 15,

2-t

Jose Marti, Qbras complttas, 28

c.,

1,

1985, 29-42.

Havana, 1963-73,

II,

1^'-

Anar$izmin Tarihi

710

anndirmaya cah§arak

Kubah

siirgiindeki tutucu

gruplarla iliski

kuruyordu.

Bu yakla^im

anar§ist Serin

cion de Trabajadores Cubanos ci

1890'lardan itibaren Confedera-

(CTC)

icinde orgiitlenen Kiiba

is-

hareketinin denetimini ele gecirmelerini engellemedi. Isyanci

ordunun komutanlanndan biri olan Armando Andre'nin de aralannda bulundugu pek cok anarjist, bagimsizhk miicadelesinin on saflannda yer aldi. 1900'de Ei Mundo IdeaYi yayimlayan anarsist

grup Malatesta'yi adaya davet

ettigi

zaman,

yetkililer

Mala-

testa'mn "anarsi" sozciigunu kullanmasina izin vermediler,

ama

o Kuba bagimsizhk hareketindeki guclii liberter gelenegin izini

surmeyi basardi: Mevcut htikumete

onun

karjs savasan liberterlerin,

yerine bir ba$-

ka hukutneti gecireceklerini sanmiyorum. Liberterler, bagimsizhk savast sirasinda butiin hukumetlere yonelen ve her bir liberterde

Maceo ve daha binhayatbnm feda ettik-

cisimlesen diismanltk ruhunun, Mani, Cresci, lerce Kiiba I) marcirin ortadan kaldirmak igin leri

Ispanyol

yasalannin

imkansn kilaeagim Yuzyilin

ilk

gazetelerle,

on

yili

lii

halkina

yen den dayalilmasim i

icinde anarsistler Tierra! ve El Rebelde gibi

Bakunin, Kropotkin ve Reclus'iin

Yeni Cunhuriyet'in onderlik

Kiiba

anlayacaklardir. 25

ettiler.

ilk

fikirlerini yaydilar,

biiyuk grevi olan 1902 eiraklar grevine

Tarim kooperatiflerine yardimci oldular ve koy-

orgutleri kurdular. Ozellikle tutiin ve insaat iscileri arasinda

guclendiler,

Rus Devrimi'nin basansi 1920'lerde CTC'nin korministler tarafindan devralmmasina yol

Nacional Obrera Cubana

acti.

Anarsistler, Confederation

(CNOC) admda bir

rakip sendika kur-

Topograf Alfredo Lopez sendikanin genel sekreterligine secildi. Machado diktatorlugune karji verilen yeralu mucadelesi dular.

sirasinda sendika,

komunistlerin muhalefetine

ragmen genel

grev cagnsi yapti. Komiinistler nihayet 1933'te Machado'yu de-

virmeyi basardilar; ancak kisa sure icinde ler

CNCO'yu

ve otuzlu kirkh yillarda Batista diktatorluguyle

ele gecirdi-

isbirligi yapti-

lar.

Ikinci

D tiny a

Savasi'ndan sonra, Associacion Lib en aria de

Cuba'nin kurulusu sirasinda anarsizmde kiicuk bir canlanma go25

Solidaridad Gastronomica, Havana, 15 Agustos 1955.

I.

711

uiin Aixnikti

kongresi adiuim her yanindan gelen delegeleicinde Batisrin katihmiyla L944'te yapikli. Harcket kisa sure "Anarguclendi: ta'nin su uyarida bulunmasina yol acacak kadar riildu.

Orgiitun

ilk

ko-sendikalist etkiler,

Ancak

komunisi saldin kadar

Batista komunistleri

mahkemeye

bakan yapiyor ve esas baskiyi

tehtikelidir!"

26

sevk ederken, bazilanni

anarsistler uzerinde yogunlastin-

yordu. Fidel Castro,

Che Guevara ve kticuk

gerilla

grubu Sierra

Maestra daglannda savajirken. anarsistler kentlerdeki yeralti miicadelesinde onemli bir rol oynadilar. Gazeteleri £1 Libertario'yu genis capta

Havana'nin gida

iscileri

dagmyor

ve gizli radyo yaytni yapiyorlardi.

cennetinde onemli bir grup olusturan orgutlii esas olarak anarsistti ve Solidaridad Gastronomica

turist

adh bir gazete cikanyorlardi. Batista'mn 1959'un baslannda devrilmesinden sonra da

devam ekmek ve

anarsistler devrimin cizgisini etkilemeye

nin Havana'ya

girisi

sirasinda "herkese

linde insani bir demokrasi" vaat

eden Castro'yla

ettiler.

birtikte yiiriime-

ye hazirdilar. Kentin her yerinde su sloganlar vardi: ozgiirluk; terorsuz

ekmek"; "Ne sagm

Gerilla-

ozgiirluk teme-

"Ekmek ve

diktatorlugii ne de solun

diktatorlUgu." Koyliiye toprak veren tarim reformu halk tarafindan destekleniyordu. Batisia'yla isbirligi yapmis olan eski komiinistler dislandilar.

Kiiba Devrimi, aralannda Jean-Paul Sartre'in da bulundugu pek cok Batik gozlemciye, baslangicta anarst degilse de, bir dogrudan demokrasi rirnegt olarak gorundii. Ancak Castro devrimci

surece hakim olup, Aralik 1981'de kendisinin bir Marksist-Lezaninist oldugunu ve olene kadar da oyle kalacagini ilan ettigi

endiselenmeye basladilar. Castro, Domuzlar hemen sonra izin verilebilir muhalefetin karsi hicbir sey, devrim icinde her "Devrime belirledi; simrlarini

man,

anarsistler

Korfezi ftyaskosundan

jey."

Castro ve kucuk bir gerilla grabu tarafindan denetlenen Kuba Devleti gituk^e daha burokratik, merkezi ve militarize hale geldi ve "Devrim" filen "Devlet" ile ozdeslendi. Devlet'in hoslan-

madigi sey Devrim'e karsi olarak tanimlandi. Associacion Liberta* gazeteler, £l Liria dagitildi ve 1961'in sonlarma dogru anarsist bertar'w ve Solidaridad Gastronomica 'n in yayinina 26

Ahnu. 269.

Milchell,

son

verildi.

"The Anarchist Tradition in Latin America", Anarchy,

s.

712

Anar$izmin Tarihi

Pek

<:ok anarsist militan, surgunti

Kuba haptshanelerine tercih Kiiba Devrimi'nin karsidevrimd oldugunu ilan eden anarsistler, yurtdtstndan, ozellikle Miami'den ajitasyonlanni surdiiretti.

duler." Yetmisli yiilarda Castro, Sovyetler Birligi'ne biraz daha yak-

Merkezi ekonomik planlamayi bentmseyerek ve 1976'da

lasti.

Dogu Bloku modelini

temel alan bir Anayasa'yi yuriirluge koya-

rak, kendi Devlet sosyalizmi

formunu guclendirdi. 1965'te devrimci gruplann tasfiyesiyle olusturulan yeni Kuba Komunist Partisi ilk kongresini 1975'e kadar toplamadi. Daha sonra benimsedigi tiizukle kendisini "is^i siniftnm orgiitlu

oncusu" olarak tanimladi ve "Marksizm-Leninizm'e oncit teori ve eylem ktlavuzu otarak sadakat"ini ilan etti. 23 Kiiba Komunist Partisi ideologlan, sol komiinizmin "cocukluk hastahgi"na karsi Lenin'in tutumunu benimserler ve styasal konularda sorun gkaranlan anarcholocos, deli anarsistler olarak

Bununla

kucumserler.

Kiiba halkinm otoriteye olan geleneksel kuskusunda, bireyciliginde ve siki diizenden hiq hoslanmayisincia

birlikte,

aciga gikan guclii bir liberter dip aktntisi varhgtm siirdiirmek-

Aynca Che Guevara'nm

tedir.

nizminde

clustincesi ve eylemi, Kiiba komii-

liberter bir cizginin varhgini surdiirmesini sagladt.

Che Guevara

"yeni Bakunin" olarak selamlanmistir. Koyludevrimci potansiyeiine anarsist guveni paylastigi ve cahsmanin "anlamh oyun"a donusturuldugii kooperatif bir isci ve koylu toplumu kurmaya caltstigi kesindir. Bireysel inisiyatifi deliigiin

netim altinda tutan her turlu burokrasiye

elestireldi.

Paranin kal-

dinlmasim ve halkin maddi degil ahlaki odullerle giidulenmesini,

insanlann kendikri icin degil butiinun cikarlan i?in cahsistiyordu. En onemlisi, insan iliskilerini, irk ya da cinsi-

masim

yet farki gozetilmeksiztn, herkesin kendi potansiyelini tain olarak gerceklestirebilecegi sekilde doniisturmek istiyordu. "Biz

daha ozguriiz," demistir, "cunkii daha tam insandaha ozgur oldugumuz icin daha tam insanlanz." 29 Gueva-

sosyalistler

lanz;

ra, giiclii

onderlere duydugu hayranltgtn ustesinden gelemediyse

de, gucuniin zirvesinde

oldugu Kuba Devrimi'nin ilk yillan, devrimin en yaratici ve ozgiin evresi oldu. 1967'de olumiinden son27

Castro rejimine kar$i erken anarsist kampanya i^in Bkz.

Cuban

Revolution:

A

Sam

Dolgoff.

The

Critical Perspective, Black Rose, Montreal. 1976.

28

Bkz. Peter Marshall, Cxtba Libre,

29

Che Guevara,

s.

79-80.

Socialism and Man, Pathfinder Press,

New York,

1968,

s.

22.

I

ra mirasi

(Km

,'tuiii

713

Urn

unutulmamislir. Kuba'ita dugrudan demokrasi ve ozyo-

netim isteyen

liberal sosyalisiki

hi'tla

varhklanni surdurmekte-

dirler.

Kiiba Devrimi'nin Birlcsik IHvktk'r'e

meydan okuyarak

ka-

zandigt basan, Latin Amerika'daki sul hareketler arastnda biiyuk bir presiij kazanmasma neden oldu. Ama daha sonra Sovyetler Birligi'ne

baglanmasi, dusunce, iladc ve hareket ozgurliiklerini

surekli baskt altmda tutmasi, Latin Amerika'daki liberter sol ara-

stnda edindtgi imgeyi karartti. Latin Amerika genelliklc azgelismis bir kita olarak kaldtgi, yoksulluk, siyasal yozlasma ve oluriter yonetim yiiziinden hala aci cektigi icin, anarsizmin goriilebilir geletekte sesini si

muhtemeldir, Sendikalisi formdaki anarsizm, en

gilerine hitap

etmeyi surdiirurken; anarsist

duyurrna-

ilerici

kent

is-

komunizm, en yok-

patronun ya da rahibin mudahalesi oiniaksizin topragi ortaklasa isleme ozlemint yansttmaktadir. Brezilyah egitimci Paulo Freire'in Ezihnkrin Pedagoj isi'nde ve Ivan lllich'in tnerkezilesmis, teknokratik Devlet'e kurumsal altematifler arayiw Latin Amerika'da geliSinda yeni liberter egilimler olusniustur. sul koyltilerin

sen,

Marksizm

ile

Htristiyanhgi birlestiren, yoksul mahallelerin-

de Che'nin ve tsa'mn

imgelerini yan yana getiren

Kurtulus

Teolojisi, larihsel kcikleri gegmiste bulunan gticlu bir liberter durtuye sahiptir, 31 Latin Amerika'nin askeri diktatorlukler kao-

sundan giinun birinde sahici anarsizmin cikip geli§mesi imkansiz degildir.

W H]

Bkz. Paulo Freire, Pedagogy of the Oppressed (1970), Penguin, Harmondsworth, 1972 ve [van lllich'in Celebration oj Awareness (1971), Penguin,

Hamionctswonh, 1973. Bki. Linda H Damico, The Anarchist Dimension

Ung, New York,

1987.

of Liberation Theology, P.

\i4 s.

Asya

Modern anar§izm

Cin'e yirminci yuzyihn baslannda geldi ve Bi-

Diinya Sava§i sonrasina, Marksizm-LeniniznVin yukseligine

rinci

kadar merkezi radikal akim olmaya devam

etti.

Japonya ve Frangrup lara-

sa'da egitim gdrmiis. genr; emelektuellerden olusan iki

findan iilkeye tasindi. Bu gencler, anarsizmi, Bati siyasal ideoloji-

en bilimsel ve

lerinin

mislerdi,

uzun

ilericisi

Ancak Qn'de

olarak gordukleri igin benimse-

yerli liberter gelenegin

Qn likdisi

tarihinin biiyitk bir boliimiinde, Devlet'i

uzak ve

goren ozyonetim topluluklan olu§mustur. Cin siyasal

suncesindeki en eski tartisma, doga yati

de hi? kuskusuz

bir gec;misi vardi.

savunan Taoistler

ite

ile

uyum

kisidii-

i^inde basit bir ha-

guflu bir merkezi devlet ve burokrasiyi

vurgulayan Legalisiier ve Konfucyusculer arasmda yasandi. 1

Mo-

dern anarsizm sadece Taoist pastoral hayati savunmakla kalmadi,

Cin

tarihi

boyunca

ifadesini koylii isyanlannda bulan,

kiilturune yerlesmis bir tutumluluktan yana,

kiihurunii de yansitn.

Daha sonra

Bkz, jack Gray, Modern China sity Press,

Oxford, 1969,

s.

in

345.

iki

e§itlikc;i

Cin

bir binyil

geleneksel kavrami temel

Search of a Political Form, Oxford Univer-

Ancir^izniin Tarihl

716 aldi: Ta-t'ung,

toplumsal

e§itlik

ve

uyumun hukum surdugu

efsa-

nevi altin cag ve 0iing-t'ien, birinci bin yihn farkh donemlerinde

muhtemelen

yere) olarak

uygulanmi§ olan komunal toprak mul-

kiyeti sistemi. 2

Ytizyilin donumiinde Cin, Batinin biLgisini edinme konusunda neredeyse tamamen Japonya'ya bagimliydi. Bu nedenle Cin radikalizminin format if evresinin Japonya'ninkiyle yakin

baglan olmasi

Japon

;a;irtici degildir.

Malatesta'nin Arwrji'sini ta

Tokyo'da

bir Cinli ogrenci

grubu

Kotoku Shusui'nin etkisi alttnda kaldi. Q'mct'yt ceviren Chang Chi de bu grap-

anarsist du§tinurti

yer ahyordu. Grup, 1907'de anarsist gazete Tien-i-pao'yu ya-

yimladi. Klasik bilgin Liey Shih-p'ei, Taoist "larafsszhk" ve "ka-

nsmazhk"

ilkelerinin etkisinden oturu Cin'de anar§izmin ger-

ceklesmesinin 90k zor olmayacagmi one

stirdti. 3

Chili ogrencilerden olusan daha etkin bir grup, Paris'te 6grenim gorurken anarsizmden etkitendi. Aristokrat Li Shih-tseng, Chang Ching-chiang ve Wu Chih-hui bu grupta yer ahyorlardi. Haziran 1907'de tic yd kadar devrimci anarsizm davasini savu-

nan

grubu tanman bu harekei, Lao Tzu'yu modern anar^izmle ya da kadim kooperatif sistemini komunizmle birlestirme giri§imini reddetti. 4 Grubun tiyeleri Darwin'tn evrim teorisi lie Bakunin ve Hsiti Shili-c/u (Yeni Ytizyd) gazetesini cikarddar. Paris

olarak

Kropotkin'in anarsizminden etkilendiler, Bitimi vurguladiklan cografya uzmani Kropotkin ve Elisee Reclus'tin anarsist-

icin

komtinizmini benimsediler. En btiytik

etki Kropotkin'in Kar$iiik-

h Yardim}a$ma'sindtm kaynaklandt, Bu kitap Cin anarsist hareketinin tncili oldu, Hsifi Sfiifi-c/ii'nin idi.

mesaji uzlasmaz bicimde anarko-komunist

Katkida bulunan Cinli anarsistler, din, gelenek,

met, militarizm ve ulusculuga kar^i

aile,

huku-

ciktilar. Bilim, dzgurttik,

hu-

manizm, komunizm ve evrenselligi savundular; sefahate kesinlikle karsiydilar; pek cogu et, alkol ve tutiinu ve fahi§elerle birHkte olmayi reddetti. 2

Bkz. Martin Bernal,

1907", China

in

"The Triumph of Anarchism over Marxism, 1906The First Phase,

Revolution:

Wright, Yale University Press, China,

s.

New

1906 1913;

Haven, 1971,

s.

der.

Mary C. Modern

67, 70; Gray,

67.

3

Bkz. Robert A. Scalapino ve George T. Yu, The Chinese Anarchist Movement

4

Bkz. Ch'u Min-i, "Looking

(1961),

s.

25.

Drowned Rat

Publications, Bristol, 1985, at

s.

9.

the Past", Hsin Shih-chi,

24 (30 Kasim 1907),

Asvd $iddet iceren devrim

717

konuMmda

hicbir tereddtitleri yoktu;

Bakunin gibi, onlar da yar;um;ik icin yikmayi gerekli gordiiler. Cin siyasal dustiricesinde killcscl bir isci-koylu ayaklanmasinin savunulmasinda ba$] cektikr, aticak o sirada Cin'de bu goriis gecerli

olamayacagi icin tabanca ve bombaya basvurdular. Htikti-

met gorevlilerinin oldOrtilmesint, kapitalizme karsi grevleri ve toplum sevgisini savundular. Hatia baztlan Cin'deki gizli dernekleri ele gecirmeye cahsti.

Kropotkin lar.

5

Avrupah

anarsizmi "otoritesizlik" olarak tanitnladi-

gibi,

anarsistler gibi,

butun Devlet ve hukumeileri 6z-

Ancak iktisadi toplumun temel birimi olarak gorduler: "O, baskalanyla birleserek bir koy kurar; koyler birleserek bir ulke kurar. Toplum da butun ulkeierin birlesme sureci iginde olu§ur." Devlet toplumun ytkicisidir ve hukumetler az sayida kisi tarahndan kendi ^ikarlanna uygun bicimde orgutlenirler. "Uygun toplum bireyler arastnda ozgtirce ah^verise, kar^dikh yardimla^maya, herkesin ortak mutluluguna ve hazzina, birka? kisi den kaynaklanan zorlamadan ozgurltige izin veren toplumdur." 6 Ger<;ek komunizm, kadim tanm sistemi degildir; daha <;ok, kucuk ve dogal gruplardan olusan bir ozgur federasyonun ortak mtilkiyetini teme! ahr. gurltik ve efitligin dtismanlan olarak gordiiler,

komunizmi savunurlarken,

bireyi

Militarizmi -Devletin savunulmasi icin kurulan kaba gtig-

butunuyle reddet tiler ve butun insanhgi kurtarmak ve evrensel bir

uyum

dulann

saglamak

igin uluscularla catistdar. Devletlerin

bir tilkeyi dis

Paris

ve or-

salduidan kurtaramayacagini one surdtiler.

grubundan

anarsistler,

le^tirmek ve huktimet ytikuman

kendi

rollerini,

yam sua

eski

Qn'i modern-

parlakhgmi

yitir-

mis gelenegin de tistesinden gelmek olarak gorduler, Batih uygarhgin etkisinde kalddar ve Cin 'in ilerlemesinin bilimin yayd-

masi ve dogrudan demokrasi aracihgiyla gerceklesecegini savun-

Orih anarsisilerin hem Japon hem de Paris gruplan Manchu rejimine duyduklan nefrette birlestiler. 1911 Ulusal Devrimi'nin hemen oncesinde anarsistler gticlti bir kotmmdaydi. Devrimci hareketin geni§ kesimleri onlann hedef ve taktiklerini dular.

benimsiyorlardi. Paris

grubundan

Li

5

"On Anarchism",

6

Li Shih-tseng tarahndan bir

1507),

s.

2-1.

op. cit.

ve

Chang 1911 Devrimi'nden sonra

60(15 Agustos 1908), s. 5. mektuba verilen yamilar,

rtge,

8 (10 Agustos

Anarpzmin Tarihi

718

On'e donduler ve I9I2'de

"fieri

Ahlak Dernegi"ni kurdular. Bir

iiyenin dernegin karma^ik kurallanndan birini ihlal etmesi halinde, digerleri sa dece "sapkalarmi ba^lanmn uzerinde yukselterek" bu davranisi onaylamadiklannt sessizce gosteriyorlardi. Paris grubunun belli bash sozciileri fin'e donduklerinde, 1912'de ku-

rulmus olan Kuomintang'in uluscu hareketiyle ili§ki kurdular. Uluscu onder Sun Yat-sen onlara sempati duyuyordu. Kendisi 1890'larda Ingiltere'de tek vergi sisteminden

bulundugu sirada Henry George ve onun etkilenmisti. Sun Yac-sen olene kadar

(1925) "komunizm" sozcugunri, Kropotkin'in anarko-komiinizmi anlaminda kullandi.

Hstn Shih-chi'nin anarko-komiinist

yayan

fikirlerini

ilk kisi-

lerden

biri,

fu idi.

1912 ydinda Kanton'da "Karanhkta Oten Horozlar DerneDernegin iiyelik sartlan, et yemetnek, tahtirevana

Shih-fu olarak bilinen karizmatik eski katil Liu Szu-

gi"ni kurdu.

ve insanlarm cektigi faytonlara

binmemek

ve siyasal partilere ka-

tilmamakti, Shih-fu kendi anarsist gazetesi Hui-m ing-Iu'da (Halkin Sesi) sjoyle diyordu: "Ilkelerimiz,

komunizm,

aile kar^uligi,

vejetaryenizm, uluslararasi bir dil ve evrensel uyumdur.

manda

insantn da ha

Aym

za-

yasamasim saglayan yeni bilimsel kesj fie7 ri destekliyoru2." BiHun anarsist gruplar, resmi gorevleri reddeden ve baskalanna ogretim ve ornek yoluyla yardimci olan iyi

Taoist ve Buddhist saf insan idealinden etkilendi. Anar^istler gelecekte

arastirma

hareketini

buyuk

bastattilar,

yankilar uyandiran unlu

Wu, Wang,

Li

ve

is-

digerleri

1912'de "Fransa'da Tutumlu Calisma Birligi"ni ve 1915'te "Sebatkar

ve Tutumlu Calisma Birligi"ni kurdular.

1$

sama ve

bi I unset

egkimdi.

Mao Zedung,

ikinci dernegin Pekin sinifinda yer aldi.

Amac

basit ya-

Fransa'ya gitmediyse de

Daha sonra ogrenciyken

anarsizmden guclu bicimde etkilendigini kabul edecekti. 8 Cin'de anarsjzmin Marksizm-Leninizm'e giden yolu hazirla-

masi

ironiktir.

Esas olarak anarsist dernekler tarafindan Fran-

sa'ya gonderilen ogrenciler hie hesapta sis t- Leninist

dogma nin

etkisinde

olmayan bicimde ve

kaldilar

ilk

M ark-

kongresini

1921'de yapan Cin Komunist Panisi'nin kurulusuna katkida bu-

Ancak cok gecmeden KomOnistlerin onde giden sozeulerinden Chen Tu-hsiu anarsjstlere kar$i orgudu merkezi gucii, lundular.

I, 20 Agustos 1913, s. Over China, Gollanci, 1937,

Declaration ", Htii-mmg-Iu,

7

"

8

Edgar Snow, Red

St or

1-2. s.

149.

Asya

/!<>

"aydinlanmts despotizm"i savundu. "Halktmizin

parcasim ofusturan, tembel, serkes,

k.ti.ikkiiniti bir

i^gui dusim-

illegal tiirden

ce"ye karsi cikti ve Batt anar^izminden gok farkh ve

Chuang Tzu'dan

olati,

ao

I

I

zu

turetilen "Cin tarzi anarsizm"i ycrdcu yere

vurdu. 9 Bati anarsizminin

Cin uzerindeki

etkisi kisa omiirlit

ama

derin oldu. Yuzyihn basin da liberaiizm ve sosyaliznik' asagi yu-

kan e$zamanh olan yeni siyasal akimlar ulkeye akin eiti, 1911 Devrimi'ni izleyen on yd bir entelektiiel ve siyasal kargasa donemi oldu. 1916 ile 1920 arasinda anarsist diisiinee, uzellikle Giiney Cin'deki gene entelektuelEer tizerinde buy iik bir etki yaratti, Onlu romanci ve cevirmen Pa Chin (Le Fei Kan) de 1919'da,

Emma

Goldman'in

bir makalesini

anarsist oldu; cesitli vesilelerle Goldman'i

benimsedigini soyledi. 10

Takma

okuduktan sonra

"Manevi ana" olarak

ismi Pa Chin, Bakunin ve Kro-

potkin isimlerinin kisalnlmasryla olusturulmustu, Anarsistler, federalist hareketi

1920'den 1923'e kadar Cin'deki ciide etkilediler.

Hunan

tscileri

Genel

Birligi

de onemli

61-

anarsisderin onder-

ligindeydi ve hareketi destekledi, Fukien'deki ogrenciler kendi

yayin organlan

Tju-cfiifi'te

(Ozerklik) soyle diyorlardi; "kendi

kendhii yonetmek ve yonetilmek birbiriyle celisen

iki seydir."

11

Anarsistler 1920'lerin ortalannda Marksist-Leninisiler tara-

findan durduruldular. Anarsizm, gelenege, aileye ve dine karsi cikarak, bilim yoluyla ilerlemeyi vurgulayarak, kitle hareketi

is-

teyerek, hatta kendi piiriten egilimleriyle, Marksist-Leninistlerin

yohinu acnusti. Bolsevik Devrim'in basansi

bir yana, Leninist ve-

sayet teorisi, sozde inat?i ve cahil kitlelere gtiven

cok radikal ve Cinli entelektueli

duymayan pek

Anarsizmin aksine Le-

cezbetti.

ninizm, daha genis bir destek saglamasina yardimci olan nlusculugu da kapsiyordu.

Cmh-

Ote yanda anarsizm pek cok bakimdan dogal olarak dir ve

Taoizm kadar

gerilere giden

uzun

bir gelenege dayanir.

Merkezilesmis. Devlei ve mandarin yonetimini vurgulayan Legalist

ve Konfucyuscu getenegin oteki yiizunii olusturur.

9

Chen

Tu-hsiu, "Chinese -style Anarchism", Hiin Ch'ittg-nien

9,

Bu yuzI,

]

Mayis

1921.S. 5-6

10

Pa Chin, 27 Kasim 1962 his Writings,

11

Alinti,

tarihli

niektup.

Jean Chesneaux, "The Federalist

dern China,

s

Aynca

Bki. Olga Lang, Pa Chin and

Mass., Harvard University Press, Cambridge, 1967.

129.

Movement

in

China, 1920-23", Mo-

Anar$izmin Tatihi

720

yilda bile Cin gorece merkezsi2 bir ozellik gostermis ve 1949'a

kadar Devlet sadece

kiiciik bir

denetim

rolii

oynamisttr.

Bu

tarih-

ten itibaren Komunist Cin gorece kendine yeterli cok sayida koniiinu, ortak bir kimlik ve tek bir tir.

yonetim altinda birlestirmis-

u ve altmisli yillarda, Mao'nun merkezi olmayan toplum

Etlili

anlayisi

Kropotkin'i andirtr.

BUyuk

1958'deki

lleri

Atdim ve

1966-1967'deki Kultiir Devrimi sirasinda Cinli Komunistler 6zyonetimli komunlerden olusmus federe bir toplum kurarak anargerceklestirmeye cah§tilar, ancak bunu oyamansiz ve esneklikten uzak bir tarzda yaptilar ki, biiyuk

sist ideali bir olciide

lesine

halk kitielerini on ydlarca stiren bir sefalet, siddei ve adaletsizlige

mahkum

etmis oldular.

oima

luga kefil

egilimi

O

zamandan

Legalistler'in

ile

beri, Taoist yerel toplu-

merkezilesmeye dusjcun-

arasindaki halai cekme oyunu devam etmis, merkezi hukumet ulusal planlarla dik bash bolgelerde denetimi yeniden kurmak ve standartlasmayt saglamak icin periyodik girisimlerde

lugu

bulunmustur,

Komunist yonetim diineminde Qn'deki asla ohnedi,

Shen-wu-lieu

gibi libenerler

anarsist muhalefet

araahgiyla anar$izmin

mesaji canh tutuldu." Son ydlarda ogrenciler daha fazla Ozgiir-

iuk ve demokrasi cagnsma onderlik etmektedirler. Aralannda sa-

dece "Yasldar HUkume(i"nden degil, merkezi hukUmetin kendi-

sinden de kurtulmak isteyenler bulunmaktadir, Mayis 1989'da biiyuk bir liberter enerjiyle harekete gecen milyonlarca ogrenci, isqi

ve

kamu

gileyerek

gorevhsi, siddet icermeyen bir dogrudan eylem ser-

buyUk

lerin ise ifade ve

kentleri isgal

etti, l$cilerin

orgutlenme ozgurliigu

hukumei

ozyonetim, Ogrenci-

istedikleri

bansci gosteri-

denetim kuramadi. Ogrenciler sallanmakta olan htikUmete Gandhici bir ahlakt baski yapmak icin achk grevi yontemini kullanddar. Gosteriler kisa zamanda ler

karsisinda

haftalarca

bansci bir balk devrimine donUstii. Bir evrede Halk Ordusu da

demokrasi

yanlisi hareketle birlesecekmis. gibi gOrtindu,

Ancak seksenlik Parti genel sekreteri

kumet de

bir anar§i

Bki, Gray, Modern China,

13

Bkz.

Anarchism, 14

F. II,

sert bir

durumunu hosgorUyle

12

John

Komunist uyanda bulundu: "Hu-

yOneticiter iktidarda kalddar,

Zao Ziyang

s,

karstlamayacaktir." 14

345.

Walsh, "Shen-wu-lieu: China's Anarchist Opposition", I

(1981), 3-15.

Guardian (19 Mayis 1989)

.Social

AiVd

/.
Tasradan sadik birlikler getirildi. 4 Haziran 1989 gium uukl.n Tienanmen Meydani'na girdi. Binlerce kisi oldii, Yanin yu/yildir verilen butiin mucadeleleri yasamis. olan seksen don y.i>un)al
romanci Pa Chin gostericilere sempatisitii ifade eirigi tutuklandi. KomUnist hukumet bu kez kazamnts olabilir,

anarsist icin

ancak Chi halki uzun mticadelekre

ahsiktir,

Japonya Japonlann Bati'da edindigi konformist, kati bicimde hiyerarsik ve otoriter ulus imgesine ragmen, anarsizm bu ulkeyc tamamen yabanci bir gicek olmamistir, 5fva doneminde Ban anarsizmini Japonya'ya getiren Kotoku Shusui, Japon hayatmda var olan anarsist inkar ruhunun Buddhizm'in (ozellikle Zen) ve Taoizm'in etkilerine kadar izlenebilecegini one surdii. lf!

On

yedinci

Japonyasmda anarsizmin dnemli onculerinden biri de rimsal bir komUnizm formunu savunan Audo Shoeki idi. yuzyil

Ne ter

ta-

var ki orgUtlii anarsist hareket Imparator Meiji'nin otori-

yonetimi altinda 1906'ya kadar var olamadt. KOtoku

alt

Sa-

muray kokenliydi, ancak kendi kusagmin en parlak radikali haline geldi. Bir Rousseau biyografisi yazdi ve onun eserlerini cevirdi.

Rus-Japon Savast sirasinda hapishanede Kropotkin oku-

du ve ona

sensei ("ogrettnen") dedi. FelseFi bir maddeciligi be-

nimsedi ancak siddetten de gen durmadi, 1906-1907'de CaliforDiinya Sanayi Iscileri'yle (IWW) nia'yi ziyareti sirasinda, baglanti kurdu.

KOtoku, tilkeye dondiigunde kisa omurlu Japonya Sosyalist Partisi icinde anarsist bir hizip

lunmeye neden oldu ve

kurdu. Bu hizip 1907'de bir boKotoku,

Parti kisa sure igtnde goktu,

anarsist yoldaslanyla birlikte

embriyo halindeki

isci

hareketini

anarko-sendikalist yonde itmeye basladi. Savas karsiti Heimin

(Siradan Halk) gazetesinin yonetmeni olarak Japon anarsizminin

olusumuna katkida bulundu. Ancak komploya adi karisti ve 1910-1911 ydlannda Vatana thanet sucundan yargilanarak on 16 iki anarsistle birlikte idam edildi.

anttmilttarist geleneginin

Imparator Meiji'ye karsi diizenlenen bir

]

5

16

Bkz. Ko:oku Shusui, Hikari (Light) icinde (15 Aralik 1906), Bkz, F G. Notehelfer, Kotoku Sliusui. Portrait of a Japanese Radical, ridge University Press,

1971. Ayrica Bkz.

Hyman

Camb-

Kublin'in Sen Kataya-

ma'ntrt hayatj, Asian Revolutionary, NJ, Princeton University Press, Prince-

ton, 1964.

722

Anar$izmin Tarihl

O sirada hapishanede olan bir baska anarsist, Japonya'da anarsizmin gelismesine katkida bulunan en onemli ikinci dusunur, Osugi Sakae geliyordu.

idi.

Icinde unlu askerlerin yer aldigi bir aileden

Kotoku'nun

antimilitarist

kampanyasina

katildigi sira-

larda kendisine bilincli olarak "katilin oglu" diyordu. Felsefi ve

edebi bir zihinsel faaliyetin sonurtda, Scirner, Nietzsche, Bergson ve Sorel'in etktsi alunda kendine ozgii bir anarsizm fortius gelistirdi. Toplumun gelecekteki gelisiminin insan akhndaki "bilinmeyen bir faktor"e bagimli oldugunu one surdii. Bu faktor, "her

kisinin benligini gelistirmek icin

mucadele eden

findan gelistirilecekti. 17 Tipki Sorel gibi,

insanin kendini yeniden

Japon

smda

kazanma

bir

azinhk"

tara-

hareketini emekci

isci

girisimi olarak gordu.

anarsistleri ve sosyalistleri Birinci

Dunya

Savasi sira-

yaratmadilarsa da, Rus Devrimi'nin basansi ve japon endustrisintn hula buyumesi i?gi hareketinin gelismesine fazla etki

neden oldu. Bu hareket farkh kosullarda geltsti: Sendikalar teknik olarak illegaldi ve 1900 tarihli Kamu Bansi Polis Yasasi iscileri yildirmayi amachyordu. Osugi Komintern ile de ilgilendi, ancak 1922'de Japonya'da Komunist kisa sure icinde koptu.

Parttsi'ni

kuran kisilerden

1923'te askeri polis tarafmdan katledil-

meden once isci hareketinin onemli bir bolumunu anarkosendikalizme kazandirmayi basardi. O sirada anarsisderin tabani hareketi icindeki komunistlere ve sosyal demokratlara dogra

i?ci

kaymaya

basladt. Bazi anarsistler, ozellikle gizli Giyotin

Derneeylemkrine basvurdular. Baztlan da Avrupah anarsist dusunurleri, ozellikle William Godwin ve gi'nin uyeleri bireysel terorizm

Kropotkin'i incelemeye basjadilar, 18 1925'te Genel Oy Yasasi'm kabul eden Taisho Demokrasisi doneminde, anarsistler iscilerin partamenter katiltmina karsi cikan Kara Genclik Ligasi'ni kurdular. Sosyalist partilerin ve refor-

mist sendikalarm sadece kapitalizmin gelismesine yardtmci ol-

duklanni one

siiren

insanlan ekonomik

bir

"saf

anarsizm" okulu olustu. Bunlar

somuru ve

siyasal iktidardan kurtaran bir toplumsal devrimi ancak anarsist bir azinligm gerceklestirebile1

Aliriu,

Chushichi Tsimtki, "Anarchism

Aynca

Bki.

Thomas

in

Japan" Anarchism Today, ,

A. Stanley, Osugi Sakae: Anarchist

in

s.

107.

Taisho Japan, Har-

vard University Press, 1982 ve Tatsuo

18

Anma, The failure of Freedom. Mass., Harvard University Press, Cambridge, 1969. Bl<2. Otsushi Shirai, "The Impact on Japan of William Godwin's Ideas", Ame rUan Journal of Economics and Sociology, 29, 1970,89-96. -

723

,'1\V(I

cacegine inaniyorlardi. Daha rofuniiisi anarko-sendikalistlerle t is

di.

sasirtict degildir.

malar l

Hatta SQzo "saf anarsizivTin onde giden savunuculanndanoldu. Eski bir Hiristiyan din adamiydi, ancak 1934'te ickiden

cevirdi ve Suzo, Bakunin ve KropotkhVin eserlerini Japonca'ya bir Sadece Nestor Makhno'nun resmini odasindan eksik etmedi.

yorumcu olmakla kalmadi, KropotkhVin anarko-komunizmini savunucusu 62giin bir tarzda gelistirdi ve onvm en buyuk Japon yattigmi oldu. 19 Kapitalizmin esas kotuliigunun is boliimunde herhartgi dusuniiyordu. Is boliimu, iscilerin dar is alam disinda yukleiimesini engetbir cikara sahip olmasun ve bir sorumluluk Benzer gerekcelerle, sendika lis llerin sinif mucadelesini, liyordu.

elestirkonseyleri ya da Sovyetler icin yaptiklan cagnlan da bolumunu kosullarda is di; bu turden organlar devrim sonrasi isci

mekasurdiirecekler ve yeni devletle sonuclanan bir esgudiim eylemcilerolusturacaklardi. $uzo, Bakunin'in bilincli nizmasi

kitden olusan oncu anlayisim benimsemekle birlikte, "devrimci temelinde konrun leler"e, bir gecis donemi olmaksizm, ozgur merkezi olmayan bir opium kurma gagrisi yapu. Geleneksel Jat

pon

koyiinii andiran

bu komOn, genellikle kendine

yeterli ola-

izin verilecek ve cak, ancak uyelerinin kendi islerini secmelerine dar bir alanda uzmanlasmalan onlenecekti.

Bu

arada,

Kotoku olduruldugu

sirada hapiste olan bir diger

Ishikawa Sansiro, 1926'da Zenkoku Jiren (Butunjaponsendikalist ya Liberter Isci Sendikalan Federasyonu) adinda bir federasyonun kumlusuna katkida bulundu. Ishikawa, Edward

anarsist,

Carpenter'in Towards Democracy 'sinden (Demokrasiye Dogru) surderin bigimde etkilenmekle kalmadi, sekiz yil suren Avmpa

gunu sirasinda, Briiksel'de Rectus ailesiyle birlikte yagadi. Zenkoku Jiren onceleri yirmi bes ayn sendika icinde orgutlennris secivannda Leiden

kiz bin

ibaretti.

Federasyon kisa sure icinde

yonde gelisti. 1929'da sendikalist hareket bolundu Birlesik Live rakip sendika Nihon Jikyo (japon Isci Sendikalan "saf anar$ist"

berter Konferansi) kuruldu.

Zenkoku Jiren 1931'de, Nihon Jikyo'nun lie bin uyesine karSendikalist gorusu beSilik, on alti binden fazla uyeye sahip ti. 1

9

Bkz. John

Crump, "Communists

Movement",

Gene age,

vs. Syndicalists in the

Bulletin of Anarchist Research. 17,

Japanese Anarchist

Mayis 1989,

7.

Aynca Bkz.

1926-37". Crump'in "Anarchist Opposition to Japanese Militarism,

24.1991,34-36.

Anar$izmin Tarihi

724

nimseyen ve esas olarak kuciik firmalardaki

i§gileri

orgudeyen ancak

sertdikalar depresyon strasinda bir dizi grev orgutledder,

Japonya'mn 1931'de Mancurya'yi

i^gali -anarsistler

karsi ciktdar- bir butiin olarak Sol'un

ketin de baski aluna

ahnmasina yol

yam

acti.

var gticleriyle

sira sendikalist hare-

Anarsisderin de icinde

yer aldiklan fasizme karsi birlesik cephe, nihayet 1935'te Zenko-

CNT

hujiren'lc birlikte ezildi. Bazilan Ispanya 1c Savasi sirasinda milisiyle birlikte savas ti.

Ikinci

Dunya Savasi'ndan

sonra, artik iyice

Ishikawa, Urdu anarsist utopyasim,

£[Ii

yaslamms olan

Yd Sonra Jap ony

'yi

yaz-

Japon toplumunun kooperatif bir temelde orgutlendigini (Proudhoncu karsihkh mubadele bankalanyla) ve her bireyin sa-

di.

natsal yaratiyla dolu bir hayat yasadigint hayal ediyordu. Ciplak-

hga

Ovgiisti Carpenter'in etkisini yansitryordu,

ancak Japon Im-

paratoru'nu toplulugun bir simgesi olarak muhafaza etme

kendisine

fikri

aitti.

1946'da Japon Anarsist federasyonu sendikalardan da destek alarak kuruldu. Federasyon devrimci bir halk cephesinden

yanaydi, ancak Komunistlere gittikce daha fazla karsi cikmaya

1950'de Japon Solu'yla birlikte coktu. Bunun nedeni, kismen Muttefik Ordulan Baskomutani MacArthur'un duzenledigi baski siyasetleri, kismen de Soguk Savas atmosferi ve Japon ekonomisinin yeniden canlanmasiydi. basladi.

Anarsist federasyon 1956'da Kurohata (Kara Bayrak) adinda bir gazeteyle birlikte yeniden kuruldu.

1958'de toplanan

yillik

konferansta, dekgeler, bans iftnde bir arada yasamanin ancak iki

super gucun yoneticilerine hizmet edecegini ve secenegin ile toplumsal devrim arasinda oldugunu one siirdu-

atomik olum ler.

Militan ogrencileri ve

iscileri

"arka plandan" desteklemeye

karar verdiler ve nukleer savas tehlikesine karsi dogrudan eylemi

savundular.

Isci simfi hareketi icinde kticuk bir guc olarak kaldiancak ogrenci dernekleri federasyonu Zengakuren tarafindan gittikce daha fazla desteklendiler. Zengakuren militan bir gele-

lar,

nek

gelistirdi; yerel

komunler kurulmasini,

universitelerin 6g-

renciler tarafindan yonetilmesini istedi. 1960'ta anar§istler, Birlesik Devletler'le yapilan ve

Guvenlik Antla^masi olarak bilinen

askeri ittifaka karsi gdsteriyle yetinmeme, fiilen sava?ma cagnsi

yaparak Zengakuren akirmna katdddar.

O sirada

yeni bir anarsist teorisyen ortaya

cikti:

Osawa Ma-

samichi. Kurohata'mn yerini alan Jiyu-Rengo (Liberter Federas-

725

Asya

yon) gazetesinde yazan Masamichi, insansizlasma ve yabancdasmanin kitle toplumlarmda yeni bir yoksulluk tipini lemsil ettigini ve toplumsal devrimin en iyi sekikte cesitli toplumsal grupla-

nn ozgur

birlikler ve

komiinlere dogru dereceli yapisal ddniisu-

muyle gerceklestirilebdecegini one siirdu, Devrim siyasal otmaktan cok kiilturel ve toplumsal olacakti. Vietnam savasj ogrenci hareketini yeniden baslatti. Ne var ki anargistler, azgelismis ulkelerdeki ulusal bagimsizhk mucadelesinin, iilke icinde sosyalist

maskeli bir ulusal kapiializm ve su-

per gticler arasinda bir dunya savasi tehlikesine yol actigmi gordiiler. Vietnam Savasi'na karsi geroeklesurden bir dizi dogrudan savas 1967'de

Haneda Havaalani yakinlannda ogrenciler

arasinda yasanan siddetli bir catismayla doruga

ile

polis

Marcuse,

cikti.

Guevara ve Cohn-Bendit cevirderi ve Paris'teki "Mayis Devrimi", ogrencileri daha da radikallestirdi. Japon Anarsist Federasyonu yeni bir dogrudan eylem cagimn basladigini ilan etti. Mucadelenin en yuksek noktasi 1968'de Tokyo Universitesi'nde gerceklestirden ve aylarca suren ogrenci isgali

idi.

Univer-

biri,

ken-

dilerinin "aristokrat anarsistler" oldukiarmi ve verdikleri

mu-

sitedeki "Birlesik

Mucadele Konseyi"nin onderlerinden

cadelenin kendilerine kott) davrandmasindan kaynaklanmadigini,

"kendilerini gercekten soylu

kdmak

icin

kendi aristokrat

tu-

tumlanni inkar etmek zorunda olduklanm hisseden gene aris10 Leninistlerin onlan tokratlarin isyam" oldugunu ilan etti. tammlamak icin kullandiklan "cocukluk hastahgi" sozunu seve seve benimsediler, cunkii ku^aklar arasi bir mucadeleye girmislerdi.

Anarsist propagandist Osava, ogrenciterin "devrimci siddef'ini hosnutlukla karsdarken, "devrimci kitleler"den

ayn dus-

mesi halinde hareketin baskici otacagi uyansinda bulundu.

Og-

renciler verdikleri mucadeleyi halk hareketi icinde daha fazla ozerklik miicadelesine dOnusttirmeyi bagaramadilar. Japonya'da isciler gelisen

meye

ekonominin maddi kazanimlanna

fazla

onem

ver-

baslamislar, sirketlerine sadakat baglanyla koreltilmislerdi.

Japonya'da anar^izm esas olarak kucuk ogrenci gruplan ve

toplumdan kopuk entelektuelter tarafindan surdurUldii. Ne var ki 1970'lerin sonunda Tokyo'da Rodosha Rentat Undo (Isci Dayanisma Hareketi) denilen yeni bir anarko-sendikalist orgut ku20

/ofcjyo

(Situation) 8, 1969, 37.

Anar$izmin Tarihi

726

ruldu ve oteki bolgelere yaydmaya basTadi. Japonya'daki parla-

menter demokrasi hala corak toprakta narin

bir bitki gibidir ve

birbirini izleyen tutucu hukiimetlerin yolsuzluklan ve

netimleri anarsjst elestiriyi keskinlestirmistir.

Japon

siyasal kulturiinun

onemli bir

kotu yd-

Dogrudan eylem

parcasidir. Japonya'da top-

lumsal devrimin uzak oldugu gorulmekle

Buddhist ve

birlikte,

Taoist kokleri olan anar$izm, moral guctinu surdurmekte ve mirasini

korumaktadir.

Kore Cin ve Japonya'daki

gibi,

Kore'de de ozellikle Taoist goriislerden

etkilenen eski bir liberter geienek vardir. Kore anarsizmintn kokleri

Jeong Dasan (1760-1833) ve Su-un'a (1824-1864) kadar ge^

ritere uzanir. 21

topragt

Dasan, halkin topraga ortaklasa sahip oldugu ve

ortaklasa isledigi erken bir

anarko-komunizm formu

olan "kdy-toprak sistemi"ni savundu. Buna gore, herkesin cahs-

masi beklenir, ancak herkes ihtiyacina gore diledigini secip alaZengin ve yoksul koyler arasindaki farkhhklar kendi arala-

bilir.

nndaki serbest ahsverisle

giderilecektir.

Su-un

felsefeye

Da-

san'dan daha yatkindir. Bir humanist olarak "lnsati Kutsaldir" diyor ve butun insanlann e§it degerde olduklanm savunuyordu,

Feodal duzeni bozmaya cah$tigi gerekcesiyle idam

Bu

fikirler 1894'te

Honam

edildi.

Eyaleti'ndeki Qftci Devrimi sira-

sinda ifadesini buldu. Kore'nin pirinc uretiminin yansini sagla-

yan bolge Japon

i§gali tarafindan ezilene kadar elde tutuldu. 1910'dan 1945'e kadar siiren Japon isgali sirasinda anarsist hareket Kore'de ulusal direnisTn bir parcasi olarak gelisti. Bir

"anarsist" olan Yu-Rim de "gecici hukumet"te yer aldi. Bu yuzden Koreli anarsTstler gunumuzde yurtsever kabul edilirler ve Se-

ul'deki Bagimsiz Meclis'te kendilerine biT bo 1 um ayrilmi§ur.

1950'lerde yasanan §iddetti

ic savas.

ulkeyi boldu ve kuzeyde

Kim 11 Sung'un yonetiminde, otoriter ve monolitik yapisini gunumuze kadar koruyan Stalinist bir komunizm formu geli§tirildi. Giineydeki yoneticiler bir tur Devlet gudumlu kapitalizmi 21

Bkz. Hai Ki-Rak, "Speech to First International Seminar for

Ekim 1988

11 ,

Freedom, 50,

1,

Ocak 1989,

s.

World

8-9. Ajriea Bkz. ayni

Peace,

yazann,

HtJWry of the Korean Anarchist Movement (Anarchist Publishing Committee, Tuega, Korea, 1986.

111

Asya

tercih ettiler. Ozgiir sendikacihgin gelismesine izin vorilmedigi icin

anarko-sendikalizm gelisemedi. Bununla birliku- Kore Anar-

sjst

Federasyonu varligim surdurmekte dir, Federasyon'un sekre-

1929'da Japonlara kar$i gerceklestirilen Kwangju ayaklanmasi kahramani Ha Ki-Rak, pek cok anarsjst metni Kore diline cevirmistir. Kore anarsist hareketi hala bir oleude uluscu ve reteri,

formist ozelliklerirti korumakta ve ug yd mecburi askerlik yap-

mak zorunda

olan ogrencilerin ve genclerin rejime liberter

halefetlerinin

merkezi olmaya devam etmektedir.

mu-

Hindis tan

Cin ve Japonya'da oldugu

gibi,

Buddhist

mancimn mudahale

et-

meme

ve siyasal iktidara karsi kayitsizhk gelenegi, anar^izmi, az sayida Hindi entelektuel ve ruhant ogretmen icin cazip kildi. Buddha mukemmel bir uyum icinde ya^ayan, ancak bedensel hazlarla hi^bir §ekilde ilgilenmeyen insanlardan soz eder, Jaina

da hicbir ki§inin mutsuz ohnadigi ve buttin isteklerin aga^lardan karsjlandigi bir yeryiizu cennetini anlatir. Bununla birlikte, kati bir kast sistemi olan

Hindu ana

gelenegi, duragan ve hiyerarsik-

Kadim Hint siyasal dusuncesinde Devletsiz toplum ideali olmasa da, Islam oncesi donemlerde, canh bir varlik olarak belirtir.

22 Evreni gin bir Devlet diisuncesinin var oldugu kuskuludur.

duzenleyen ve toplumun devammi saglayan kozmik bir yasa olarak gorulen dhatma, bir kavratn olarak Devlet fikrini zayiflatmistir.

Aynca Hint mistisizmi

bireyin onceligini

daima kabul eimis-

tir.

Modern anar^izm Hindistan'da halk

tarafindan hep $iddetle

birhkte anilmis. ve dogal olarak §iddet yanhsi olmayanlara fazla hitap etmemis,tir. Batih anar§istlerin genellikle "devlet

olduklan

karsm"

yerde, Hint anar§izmi "devlet di§i" olma, Devlet'i tek

yikmaya calt§acak yerde gereksiz gorme egilimi ta§imis ve alternatif bir toplum kurmayi tercih etmistir. Esas olarak bu yuzden Tolstoy Hindistan'da en etkili Batih anarsist olmus,bir darbeyle

tur.

Ikinci

sendikasi 22

Dunya Savasi'ndan once

MPT s.

Bombay

isci

Ban

Asia Publishing ""use.

Bom-

Bkz Adi Doctor, Anarchist Thought bay, 1964,

Hindistan'da,

gibi tecrit edilmis. militan gruplar dis,inda

15.

in India,

728

Anarfizmitt Jarihi

cizgisinde gercek bir anarsist hareket olmadi, Otuzlu yiltarda

Londra'daki anarsist cevrelerde yer alan Acharya ulkeye anarko-

komunizmi

getiren kisi oldu. 23

pek 50k anar§ist

Bombay' da kurulan

bir yayinevi

ancak birkac ogrenci ve entelektucevreter dismda verimli bir zemin bulamadi. Otantik Hint

el

klasigi basti,

anarsist hareketini gelistirmek Gandhiciligin varislerine kaldi.

Gandhi bu yiizyihn baslannda Hindistan'm en dikkate deger liberteri otmasina ragmen, tdkenin manevi geleneklerinden hareketle anarsist sonuclara varan tek kisi degildi.

Hindu

felsefe-

sinin merkezini olusturan inane, ben2ersiz bireyin ilahi dogasina inangtir.

Tann

bir kisi olarak degtl,

dogrulukla esanlamh ahlaki

bir ilke otarak yorumlantr.

Vivekananda, bu yiizyihn baslannda Bhagavadglta'yi liberyonde yeniden yorumlayarak, her bireyin 6z gerceklestirim hakkina sahip oldugunu one surdu, "Ozgiirluk gelismenin ilk ter

kosutudur," diyordu, ciinku bireyin 6z farkindahgina, insan da-

yanismasinm ve toplumsal uyumun gerceklesmesine yol acar, gerceklestirim sureci bireyi bagkalanndan koparmaz; tarn aksine: "Siz sonsu2lugun parcasisimz. Sizin doganiz budur. Dolayi-

Oz

Vivekananda her

siyla siz kardesinizin bekcisisiniz."

ttirlii

dene-

timin goniiilu olmasi gerektigini israria belirtirken, her ruhun

amacladigi ozgurlugu "maddenin ve dusiincenin koleliginden ozgiirluk, dissal ve icsel doganin efendiliginden ozgurluk" olarak

tammladi. 24 Ingiltere'de

da'nm li

egitim

goren Aurobindo

Ghose, Vivekanan-

ogretisini benimsedi ve ulusal kurtulus hareketinin

onem-

icermeyen dogrudan eylemi savunursavasmaya hazir olanlarla yakin iligki kurdu.

bir sozciisii oldu. $iddei

ken, tngilizlerle

Felsefi alanda, bireysel

maya

caltsti

ozgurlugu toplumsal

birlikle bagdastir-

ve "yeniden kurarak muhafaza etme" cagrtsinda bu-

lundu, Birey toplumun disinda var olabilir, ancak aradigi kisisel

buldugunda, baskalannin kendi dogruluguna ve butunlugune kavusmasina yardimci olmak icin yeniden topluluga donmelidir, Aurobindo, imparatortuklarm cokmesinden sonra ulus-devlet'i insan tarihinin ilerici bir evresi olarak gercekles;tirimi bir kez

23

Bkz, Albert Meltzer, The Anarchists

gos Press, Orkney Islands,

24

tarihsiz,

s.

in

London 1935 -I 955, Sanday, Cienfue-

30.

Dalton Dennis, "The Theory of Anarchism

in

Modern

India -an analysis of

the political thought of Vivekananda, Aurobindo ve Gandhi", Tradition
South Asia. der. R.J. Moore, Vikas,

New

Delhi, 1979,

s.

211, 209

/2')

Asya

gorduyse de, Insan

Birli^i Ideali

(1918) basbkh cahMii.iMtula,

Int

varligi, anarsi idealine ulasmasi gereken mekanik, y.iput ve birornek bir yapt olarak betimledi; "Tamamen guvenilh vt- hayatm en derin yasalanyla uyum icinde olan insanm hiili^i ozgurce

gruplasmakta bulunabilir ve gruplasma da ozgur bhcylerin do25 Modern toplumsal ekolojisikr gihi, en iyi gal birligi olmahdir." birligin <;esitlilik icinde gerceklesecegini, anarsitiin

doganm

ni-

hai hedefkrine uygun oldugunu ve ozgurlugun ^evreylc uyum icinde ya$amak anlamina geldigini diisundii. Batida Bhagwan Shree Rajneesh adryla gayei iyi taninan

Hindi guru Osho, anarsizmi insan evriminin nihai hedefi olarak ovdu, ancak Aurobindo'nun felsefi gucune ya da actkhgina ulasamadi. Ona gore devrimci pratik, meditasyon, benligin dogru gerceklestirimini saglayabilecek sekilde zihnin kisttlamadan ozgurlestirilmesi anlamina geliyordu, Bakunin, Kropotkin ve Tols-

toy'un eserlerini gayec

iyi

biliyor ve "hicbir yasaya ya da anayasa-

ya ihtiyac yoktur" diyor, ancak anarsist idealin manevi donustim olmadan ger?eklestirilemeyecegini dusiinuyordu. Onun icin ozgiirluk, kisinrn

kendinden sorumlu olmasi anlamma geliyordu: hukumetin size kan$maya gerek gorme-

"Tek basiniza olmaniz,

mesi, polisin sizinle ugrasmaya gerek gormemesi, yasalann size

miidahale etmeye gerek gormemesi, yasalann size ne yapacagmi" M zi soylememesi; bu durumda yalniz olursunuz. Bir keresinde Lc Figaro'dan bir Fransiz gazeteciye soyle de"Hangi rejim olnrsa olsun, anarsiztne ne kadar yakinsa o kadar iyi olur. Anarsizme en yakm olani en iyisi, en uzak olani en di:

kotusudur." 27 Osho, anarsizme varan manevi gelismeyle birlesen onerir. Bu tiirden hedefler yemanevi yeniden dogus talepleri fazla tozel rehberlik saglamaz. Guru, Batida, ozetlikle orta sinif gen?lik arasinda yuzlerce taraftar buldu; bu gencler onun Eikirlerini benimsediler ve ogretiierini uyguladtlar, ancak ardinda, Gand-

basit bir iktisadi

komunizm hayaa

terince devrimcidir, ancak

hi'nin 25

manevi vesayetiyle kiyaslanabilecek hicbir orgut birakma-

Aurobindo Ghose, The

Ideal 0}

Human

Unity, Madras, 1919,

Bkz. Brian Morris. "Politics of the Divine Lite: Notes

sophy of Aurobindo Ghose

11 ,

on

s.

77.

Aynca

the Social Philo-

Bulletin of Anarchist Research, 22,

Kasim 1990,

33-5.

26

Osho. Rebellion, Revolmion and

Religiousness. Fa Icon Press, Santa

Monica,

1989.

27

Ahnn,

Stuart Edwards, "Spiritual Anarchism", Bullftin of Anarchist Research,

21,TemmU2

1990,

s.

26.

Anar$izmin Tarihi

730 di.

Muzaffer kapitalislin simgesi olan Rolls-Royce'lara duskunlu-

gii

ve yardimcilannin mali yozlasmasina iliskin haberLer Osho'ya

fa2la itibar

Bu

kazandirmadi.

yiizyil icinde

kuskusuz Gandhi

idi.

Hindistan'm en etkin toplumsal diisunuru Tolstoy'un yazilarmdan derin bicimde et-

ancak direnmeden sevme anlayisim siddet icermeyen dogrudan eylem antayisina dogru gelistirdi ve tngiliz yoneticileri kilendi,

kovmak icin kitlesel sivil itaatsizlik kampanyalannin orgudenmesine katkida bulundu. Devlet'i yogunlasmis ve orguttu §iddetin ifadesi olarak gormekle kalmadi, Devlet gucunun her turLu kokunde yatan bireycilik tiirlinu tahrip ederek artisina "biiyuk bir dehsetle" tanik oldu. (deal toplumun "aydinlanmis anarsi" toplumu olacagini ilan ettiginde anarsizme iyice yakilerlemenin

la§tt.

"Aydinlanmis anarsi"de

kumdandir ve

...

"herkes kendi kendisinin hiiburada Devlet olmadigi icin siyasai bir g«g de

yoktur" diyordu. 28

Ne var ki Gandhi pratikte ulusal Kongre'yle cahsmaya hazirdi ve ideal anarsiye vanlmadan once yasanan gecis doneminde bir Devlet fonnunun zorunlu oldugunu dusiindu. Ancak Gandhi 'nin de esinlendigi Sarvodaya (herkesin refahi) hareketi, cnun ihtiyath konumunu asarak daha aciktan birlikte

anarsist bir harekete donustu.

Sarvodaya Hareketi Sarvodaya hareketi icindeki birkac bin emekci, Gandhi'nin olumunden son a ogretmenlerinin siyasete kaulmama ogudiinu tuttular ve 1948'd

gevsek bir yapi icinde bir araya

Koy

yd, Egiriciler Birligi ve

geldiler. Ertesi

Endustrileri Birligi gibi qesith

Gand-

Akhil Bharat Sarva Seva Sangh, yani Herkesin Hizmetinde Butun Hindistan Birligi adinda bir semsiye orgut altmda hici birlikler,

birle^tiler. Hindistan'i

ozyonetimli bir koy cumhuriyetleri toptu-

muna

doniisturmek icin siddet icermeyen bir devrim yolunda Gandhi'yi izlediler.

Vinoba Bhave kisa

siire icinde bir

toprak devrimi yapmaya

calisan Sarvodaya hareketinin onderi oldu.

Toprak sahiplerini

kendi topraklannin bir bolumunu topraksiztara dagitmak icin tkna etmeyi amaclayan Bhoodan kampanyasim baslatti. 1950'lerin

ortasmda bu siyasetten hareketle, komunal koyler kurmaya

28

Gandhi, Democracy: Real and Deceptive,

s,

28-9.

/(l

Asya

bir daha hirsh Gramdan kampanyasi gelistirildi llu .h topyekun devrim programi olarak goruluyordu. lin divnni, sadece Hint toplumunun degil, biitun dunyanin tain hn alilaki ve il

calisan

29 toplumsal donusumune yol acacakti. "Gandhi'yi unutmak" gerektigini vurgulaynn

vi-

kendi dene-

yimlerini esas alan Vinoba Bhave'nin rehberligindcki Sarvodaya ,l) Harekei sadece hareketi giderek anarsist bir cizgiye y6neldi. ahimsa'mn toplumsal icerimlerini vurguiamakla kalmadi, Gand-

hi'nin ortak toprak mulkiyeti siyasetini desteklemek icin gelistir-

nosyonunu da radikal bicimde yorumladi. GodGandhi de kisinin kendi yetenekleri dabil sahip oldugu her seyin butiinun yaran icin kullanilmasim savunmustu. Ailede oldugu gibi, toplumda da mulkiyet ortak olmah, insanlar yete-

digi "vekillik"

win

gibi

neklerine gore vermeli, ihtiyaclan kadar almahydilar.

Uzun

va-

dede toplumsal esitlik saglanacak; emek biitunlestirilecek ve her turlu isin esit degerde oldugu kabul edilecekti Sarvodaya harekemerkezsiz bir ekonoti birlestirilmis tarla ve atolyelerden olusan

miye Gandhi kadar bagh olmakla birlikte, uygun teknoloji kullanimini daha cok vurguladi. Elestirmenlerinin iddialanna ragmen, saati tersine cevirmek degil, sadece denetimsiz sanayilesnienin feci sonuclanndan kaginmak ve yerel ozerkligi geli§tir-

mek

istiyordu.

Hareket, merkezi siyasai otoriteyi Gandhi gibi derin bir kuskuyla kar^hyordu. Ozel kanaat hakkim ve bireysel vicdanin

onemini vurgulayan Vinoba, Devlet'in itaat talebinin mesrulugunu reddetti. "Bir baskasinin komutasi altindaysam, kendimi nasil

yonetebilirim?" diye sordu.

Ozyonetim kendi kendinizi yonetmeniz anlamina gelir. Dunyada herhangi bir di^sal gucun kisi iizerinde denetim kurmasina izin vermemek anlamina gelen waraj'm bir belirtisidir. Ve swaraj'm ikinci belirtisi herhangi biri iizerinde iktidar ikisi bir

kullanmamakur. Bu

araya gelerek swaraj'i -boyun egmeme ve sOmurulmeme-

olusturur.^ 1

Os29 Sarvodaya hareketine iliskin sosyolojik bir arajtirma icin Bkz. Geoffrey wrgard ve M. Currell, The Gentle Anarchists. Clarendon Press, Oxford, 1971. Ostergaard, "IndiJO Sarvodaya hareketindeki anarsist 6geler icin Bkz. Geoffrey 150-3. an Anarchism: The Sarvodaya Movement", Anarchism Today, s. Kashi, 1962, Prakhasan, Seva Sangh Sarva Values, Democratic Bhave, Vinoba 3 1 s.

13-14

Anar$iz>nin Tarihi

732

Vinoba Devlet'in ve hukumetin ne kadar iyi niyetli olursa olsun hicbir yararh hizmet sunamayacagina da inamyordu: "benim sesim iyi hiikumete muhalefet etmek icin yiikselir Bana yanhs ...

gelen,

hukumet ne kadar

iyi

olursa olsun herhangi bir bicimde

yonetilmeye izhi verilmesidir." Bu sozlerin rastlanti oldugu

tzte-

nimini silmek icin Vinoba, esas fikrinin butun insanbgi hukumet

yukunden kurtarmak oldugunu

israria belirtti: "Butun dimyanin bu hastahga hukumet denilir." 32 Bu yaklasim dogal olarak parlamenter demokrasinin elestiri-

aci cektigi bir hast a Ilk varsa,

sine vardi. Sarvodayistler, ilk planda, tipki Batidaki anarsist benzerleri gibi siyasal iktidar

tiklanni one surer.

muoyunu

arayanlann kacmilmaz bicimde yozlas-

Ikincisi,

cogunluk yonetimi

ilkesinin

ka-

ifade edemeyecegini ve herkese refah saglayamayacagi-

ni savunur. Devrimlerin asla iktidarla ya da parti siyasetleriyle

dustmen Sarvodaya hareketi, bu evredogrudan eylemini temel alan yeni bir siyasei formu gelistirmeye calisti. Vinoba'dan esinlenen Sarva Seva Sangh (Herkesin Hizmetinde Birlik) butun kararlann oy birligiygerceklestirilemeyecegini

de, bizatihi halkin

le

(butun uyelerin olumlu onayi) ya da mutabakatla (hicbir uye-

nin fiilen karsi cikmamasi) alinmasini ongoren temel kurah be-

nimsedi.

Kuskusuz Ban anar§izminin ana akimiyla arada onemii

fark-

hliklar vardi r. Tipki Tolstoy'un anarsizmi gibi, Sarvodaya hareketi de temelde dindardir ve butun inanclan aym hedefiere giden farkh yollar olarak degeriendirir ve ateizmi hosgoruyle karsilar, Tannnin varhgim ve ruhun gercekligini varsayar, Butun siniflara yaptigi cagn nihai olarak insanhgin birligine ve cikarla-

rin

uyumuna

metafizik bir inanci temel ahr, Nesnel ahlaki diize-

ne duydugu guven, siddet kullanmama ilkesinin kesm bir zorunluluk olarak anlastlabilmesi anlamina

gelir.

Sarvadoyitler

Gand-

hi'nin cileci, puriten ve baskict niteligini de devralmislardir. yati basitle^tirmek isterler ve

baglanmama

Ha-

gizgisini izlerken, her

yok etmeyi arzularlar. aym zamanda asamaci ve teorilerinin uygulanmasinda esnektirler, Bir yuzunde siddet kullanmamamn yer aldigi dogrunun mutlak anlamda var olduguna inanirlar. Ancak ne turlu tensel hazzi

Sa rvo day i tier

kadar aydinlanmis olurlarsa olsunlar insanlann sadece goreli dogrutan ifade edebildiklertm dusiirmrler. Dunya siddet kullan32

Age.

s.

12-13,64.

733

Asya

mama yonunde

ancak korkakhk soz konnsu oldukullanmamaya tercih edikhilir. Ornegm, 1962'de patlak veren Cin-Hindistan sinir savasinda pek cok Sarvodayit askeri direnisi hakh buldu (bizzat dircnuu'su de), cunku

gunda

evrilebilir,

siddet, §iddet

Hindistan halki ahimsa icin yeterince

giiclti degildi.

Vinoba'nin a§amaci yaklasimlan u?lu siyasal gelisim progra-

mina da

yansir.

Bu

gelisim, ulusal bagimsizhkla baslar, merkezi

olmayan, ozyonetimli bir Devlet'ten geger ve

sal

anarsiye ya da

boyunca

biitun hukumetlerden ozgiirluge vanr. Vinoba hayati ikinci

asamayi gelistirmek

icin

asamaya ancak zengin ve yoksul,

ugrastigini dusiinuyordu; son giiclu ve zayif biitun

guvenli oldugu ve kendi kendini yonettigi

zaman

halk 6z-

ulasilacakti,

Devlet sonunda sonumlenecek, ancak bu, halk alternatif bir lop-

lum

insa ederse gercekle§ecektir.

Ve bu ancak yavas yavas ve

kirler ile degerlerin dontisturulmesiyle

Vinoba'nin anarsizme

iki

dogrudan eylem ve populer

onemii

mumkiin

katkisi, siddet

kottiltige skldet

her turlu baskinin kaldinlmasim

onu kabul etmenin ve

ulasmak

icin

icermeyen direnisinden cok, siddet

icermeyen yardim yaklasimini tercih ki,

icermeyen

siyasete iliskin goriisleriydi. Birincisi

satyagraha'yx gerektirir. Vinoba, dogru dusunceye

Gandhi'nin

fi-

olacaktir.

etti. lster fiziksel ister

istedi.

ahla-

Dogruyu bulmak

ona uygun davranmamn

yeterli

icin

otduguna

giiveniyordu. Ikincisi, Vinoba, iktidar ozlemini kiskirtan "Devlet

dogrulugun ve sevginin olumlu siddet disiligini gerektiren "halk siyaseii"ni savundu. "Bansi gerceklestirmenin tek yolunun iktidan reddetmek" oldugunu dusiinuyordu, cunku

siyaseti" yerine,

kesmek istiyorsantz dallanna ttrmanmazsiniz." J3 Bu amaca ulasmak icin buitin sinif ve gruplarm mutabakatini temel alan yeni bir partisiz demokrasi siyaseti iqin cagnda bulundu, "bir agaci

Sarvodaya hareketi 19 69' da toprak devrimi kampanyasinin

en yriksek noktasinda, 140 000 koyiin

Gmmdan'm

degisik bir

versiyonundan (toprak sahiplerinin hibe edilmis topraklarimn 95'irte

%

sahip olmalan) yana oldugunu ilan etmesini saglamayi

Bhoodan topraklarimn bir milyon donumden milyon topraksiz koyluye dagitmasina ragmen, verilen sozlerin biiytik cogunlugunn yerine getir-

basardi. Hareket fazlasini

bir

Gramdan

icin

meyi basaramadi ve sonucta sadece birkac koy kismen komtinlestirilmis oldu. 33

Pek cok

koylti, ahlaki iistiinlukleri

Bfioodan (28 Kasim 1956); Bhave, Democratic Values,

s.

226

nedeniyle

ki-

Anar$izmin Tarthi

734 birli degilse

de

asm

gururlu bir tutum alan gonullu cahsanlara

yabancdasti. Hareket bir olciide Ulusal Kongre'yle de ozdeslendi,

<;imku hukumet, kendi ilnnli toprak reformumi gelistirme araci olarak gordugu 1970'lerin

Gramdan programini fiilen desteklemisti. basinda, hareketin cokmeye basladigi bir

sirada,

1954'te Sarvodaya'ya katiian eski bir Sosyalist parti onderi, Ja-

yaprakash Narayan (JP) buyuk bir guc kazanmaya basladi. Narayan harekete katriirken, izlertmesi gereken yolun, "Devlet gucuyle

sosyalizmi

kurmaya cahsmak degil, halkin gonullu girisimiyle kurmak ve gelistirmek" oldugunu savunmus-

sosyalist bir hayat tu. 34

Oysa simdi, hareketin "siyasallasmasi" ve Gandhi'nin Devdirenmeyi gerekliren siddetsiz ama daba saldirgan mucadele tarzimn kullanilmasi icin gagnda bulunuyordu, Eylemcilerin yiizde doksamJP'nin gozden gecirilmis stratejisini destekledi, ancak Vinoba kendi "siyaset disi" ve "yumusaktan daha yumusaga ve en yumusaga" yaklasimindan herhangi bir sapmayi let'e

karsi

reddetti.

nt

Yasanan kriz sirasindaJP ve taraftarlan saldirgan tutumlansurdurduler ve kuzeydeki Bihar Eyaleti'nde patlak veren bir

ogrenci ayaklanmasini "Topyekun Devrim" igin bir "halk hareketi"ne donusiunueye cahsiilar. Hie kuskusuz gencliginde be-

nimsedigi

Marksizm'i hatirlayan JP,

ayakta tutan

ce$itli giiclere

"Devlet sisteminin,

onu

ve cikarlara hizmet ettigi apa^ik orta-

dadir" dedi. 35 Kitlesel gosterilerle "ogrenci iktidan" ve "halk ikii-

dan", "devlet iktidan 'nin karstsina konuldu ve "mucadele konviteleri"

paralel

araciligiyla

cahsddi.

Ne

bir

ozyoneum

kurulmaya

sistemi

var ki 1975'te Indira Gandhi, bashca muhalefet on-

derlerini hapsederek ve iki yil stiren bir Olaganiisiii Hal ilan ede-

rek tepki gosterdi.

Mahatma Gandhi'nin "manevi mirascisi" Vinoba, JP'nin kampanyasina, onaylamadigini betirten bir yilhk suskunlukla tepki gosterdi, Olaganustu Hal'le ilgili goriisleri soruldugunda, lutfederek yazih yanit verdi ve boylece sessizligini de

bozmamis

donemi" olarak adlandinyordu. Bu hemen Indira Gandhi hukumetine ve Olaganiisiii Hal'e oldu. Olaganustu Hal'i "bir disiplin

destek olarak yorumlandi. Sarvodaya hareketini sahici bir anarsist cizgiye

34

kavu§turmak

cok sey yapmis bu eski

Jayaprakash Narayan. Socialism, Sarvodaya and Democracy, sad, Asia Publishing

35

icin

Eve ly man 's

Wc c kly

(

House, Bombay, I9M, 17

N

i

5a n 1 97 5 )

s.

161.

liberter, ar-

tier.,

Bimal Pra-

m

Asya tik

"Hiikumeiin Azizi" olarak selamlaniyordu.

nu daha sonra acikhga

1

"

VinoUi luluinu-

kavusttirdu. Disiplinden

kasli,

<«/i
yas'in (geleneksel ogretmenler) ogrencilerine uygukuliklari disiplindi;

JP

ancak

is

isten gecmisti.

ise artik anarsist

Bihar' da siyasal

gorunme

mucadeleye

tamamen

cabasini

terk eimisti.

atilarak, ogrencilere isnitn

makla yetinemeyecegini, herkesin

onder

ol-

tavsiyesini dinlcmekle hirlikte

nihat kararlan bizzat alacagini hatirlatti. 1977'de Olaganustu Hal

surerken Indira Gandhi'yi beklenmedik bicimde yenilgiye ugratan Janata (Halk) Partisi'nin, yani komunist

olmayan

partiler ko-

alisyonunun orgutlenmesine yardimci oldu. Her bireyin zayif olana hizmet etmesini, bireylerin insan olduklan icin degerli gorulmelerini ve her yurttasm yonetime katilmasini savunan toplu-

ama

luk anlayisina hala baghydi,

butiin

si'ne verilecek bir oyla gerceklesecegini Pariisi'yle ayni Partisi,

bunlann Janata

Parti-

dusuniiyordu, 37 Kongre

loplumsal gugleri ve cikarlan temsil eden Janata

Hindistan'da hicbir degisiklik gerceklestiremedi. Indira

Gandhi'nin I980'de donusii ve daha sonra yerini oglunun ve raftarlannin

almasmdan bu yana Hindistan'daki

ta-

ydnetim

otoriter

varhgini siirdurdii. JP, 1979'da, Vinoba ise uc stratejisini

anar$ist niyle

yil sonra oldu. JP kendi devrim daha catismah hale getirirken, Vinoba daha saf bir

tutumu surdurmustii. JP

gomulme onuruna

tipki

Gandhi

Vinoba

eri^irken,

icin

gibi Devlet tore-

boyle bir gosteri

yapilmadi. Sarvodaya hareketine gelince, geleneksel siyasete gtris>!

bir felaket oldu, hareketi zayiflatti

ve belirsizlige surukledi.

yasal uzla$mayi basaramamasi, Hindistan'in "Ye^il

yararlanamayan topraksiz ve yoksul koyluleri Komunist re ve Naksalit hareketinin siddet yontemierini

Si-

Devrim"inden partile-

henimseyenlere

yonelm. Atesle vaftiz edilen Sarvodaya hareketi artik baslangictaki

kadar yumusak ve anarsist degildi. 1978'den sonra Sangh (hareketi) oybirligi ilkesini degistirerek, yiizde seksenlik bir

lukla karar alma

tutumunu benimsedi.

beden hareket daha kolektif siyasetin ana durtusti artik, 16

Bkz

Iki

siyaset yontemleri

hem

gogun-

onemli onderini kay-

Vinoba'nin

hem

gelistirdi.

Bu

de JP'nin h-

Ostergaavd, "Indian Anarchism: The Curious Case of Vinoba Bhave-

Anarcbist Saint of Government", For Anarchism icmde, s 201-15.

37

Bkz Ostergaard, Nonviolent Revolution Delhi, L9S5,

s.

281.

in

India,

Gandhi Bans

Vakfi, Yeni

Anarsizniin Tarihi

736

kirlerindeki bazi ogeleri birle§tirerek

mayan

bir alternatiP'i

mevcut sisteme

"partili ol-

tabandan in$a etme yonimdedir, Ancak

Sangh, partili olmayan "halk adaylanni" segimlerde sahaya

karma

fikrini

51-

de savunmaktadir. Gelecekte ne olursa olsun, dev-

rimci Gandhicilikten £ikip gelen Sarvodaya hareketi ayirt edici

bi^imde

liberter

olmayi surdurmekte, Baiinin iktisadi ve top-

iumsal du^uncesinin geleneksel Hint fdsefesi ni temsil etmektedir.

ile

verimli birligi-

BOLUM

6

Modern Anar§izm

&

Ne Kurbanlar ne

de cellatlar.

ALBERT CAMUS

tktidar,

ba$ka aratfarla

siirdCirulen savastir.

MICHAEL FOVCAULT

Ben

bir anarsistim/Anti-tsa'yim.

"ANARCHY IN THE VK", SEX PISTOLS

Asia cah$ma Kumsal Kaldirim Taslanmn Altmda Arzulanmi Ger$ek Sayiyorum, Cunku Arzulanmm Ger^ekligine Inamyorum. PARIS, J 968

35 Yeni Sol ve Kar§i-Kultur

&

Buyiik <;apta gerc.eklesen son biiyuk anar§isi deneyim 1930'lar

Ispanyasinda ya§andi ve anar§istlerin Franco gucleri tarafindan yenilmesi hu ulkedeki liberter faaliyeti biT ku§ak icin yok

etti.

Almanya ve Italya'da fasizmin yukselisi bu iilkelerdeki hareketi yok ederken, Britanya ve Fransa'da ayakta kalmayi ba^aran kilciik anar§ist gruplar Ikinci Dnnya Sava§i sirasinda fa$izme kar^i mucadelede sadece kucuk bir rol oynadilar. Avrupa'da savas. sonrasi insa dOneminde kapitalizm, Marksistlerin ongordukleri gibi ic ?eli§kilerinden oturu gokmemekle kalmadi, pek ?ok iscinin reEah duzeyini de yukseltti. Bir sure kadar "ideolojilerin so-

nu" gelmis gibi gorundu. Avrupa'daki anarsist hareket

ellilerin

sonunda ve altmislann ba?inda oylesine bolunmustii ki, anarsizm tarihcileri matem ?anlan calmaya, onun mezan basinda veda soylevleri vermeye basladilar. Ancak anarsizm Eikrinin, ufukta giderek gozden kaybolan, gerc^eklestirilemez bir ideal olarak kaldigi goruluyordu.

yuk ci,

Bu yiizden anar§izmin altmish yillarda yeniden dogusu biiAncak gegmi$e dogru bakildiginda bu siire-

bir siirpriz oldu.

1956'da Macaristan'm isgalinden sonra otoriier sosyalizmin

formunu benimseyen Sol' da evreler halinde yasanan dus kinkhgina kadar izlemek mumkundur. Soguk Sava§ siddetlenirken. Baa sosyal demokrasisinin vaatlerinin -Avrupa ozellikle Sovyet

740

Anat<.izmin Tarihi

halkinin korkudan ve yokluktan kurtanlmasi- koflugu giderek ortaya ciku.

On

yihn sonuna dogru Avrupa'ya nukleer silahlann

yerlestirilmesine karst duzenlenen ve ozellikk Britanya'da gucle-

nen kampanya cok sayida gene insani radikalkstirdi. Birlesik Devtetler'de demokratik bir toplum icin Yurttas Haklan Hareketi ve Ogrenci Hareketi, Devlet'in baski gucunden sakman yeni bir kusak olusturdu. Onceleri "bir insan bir oy" talep edilirken, sonralan protestocular

sokaklan

ele

gecirmeye ve

giddet icermeyen dogrudan eylemkre basladilar. Polis zor kulla-

narak karsihk verdi. Umutsuzhik icinde oian genckrin otoriteyle

dogrudan

kar§i karsiya

gefmekri travmatik

etkiler yaratti. "Poli-

sin saldirganhgi sihirli degnek iskvi gordu" diye yazan Carl

Og-

ksby, abamli, varoluscu bir tonda soyle devam ediyordu: "onla-

nn

sert oksayisi

kendini buluyor sini sagliyor

akinda siradan ruh canlaruyor ve isimsiz olan -

modern benligin kayip karizmasinin

bu sopa: kaniyorum, o halde varim."

geri geti-

1

Burjuva hayatin gri tekdiizeliginden bikan genclik gruplan

"okulu asmaya" ve kendi

ait

kultiirkrini olu$lurmaya basladilar.

Kendi imgesel deneyimkri icm ozgtir

mak

bir

toplumsal alan oiustur-

Anukahraman ve dtslanmtshk kultti kiyilarda yasayanlann durumunu ortaya koydu. Albert Camus'nun hayatin istediler.

anlamsizhgina karsi diisunce ve eylemde isyana yaptigi varoluscu vurgu genel kabul gordu. Gene isyancdar henuz makul bir

neden bulamaims otsalar da, rahat dtismek

evlerini terk

etmek ve

yollara

istediler.

Yeni Sol Avrupa'da ellili yillann sonunda Yeni bu baglamda ortaya cikti ve kapitalist Devletlerin orgutlu sevgisizligi ik Komunist Devlederin burokratik merkeziyetciligi arasinda iiciincu bir yol bulmaya cah§an bir liberter sosyalizm formunu yeniden kesfetmeye ve gelistirmeye basladi. Batida, sosyal demokrat parttlerin sadece kapitalizmi daha etkin kilmaya cahstiklan, on dokuzuncu yiizyil kosullartnda dogan stkia dogBirlesik Devletler ve Bati

Sol

ma Ian

tekrarlayan Marksist- Leninist parttlerin ise ipoteklerinden

baska kaybedecekleri bir seykri olmayan yirminci yiizyd sonu bolluk toplumlanndaki iscilere fazla hi tap etmedikleri gorulu1

Car] Oglesby, "The Idea of the

New York,

1969,

s.

15.

New

Lett",

The

New

Left Reader,

Grove

Press,

/I

Yeni Sol ve Kar^i-Kultui'

I

yordu. Sosyalizme parlamenter yoldan ula$maya c.itis.in Km Avrupa Komiinist Partileri ilgisiz secmenler nezdindr kiudikiini saygin kilmak icin umutsuzca caba harcryorlardi

M.nkMzmin

mazeret ureticileri "proletarya"nm sinif mucadclt-.iiu' il^isizligini actklamak icin "yabancilasma" ve "sahte bilim" nosyonlanna basvurdular, Sol'da kiilturel duzeyde mayalanan pek <,°k fikir vardi, Amerikab sosyolog C. Wright Mills akademisyenlcrc ve ogretmenlere Sistem'e direnme cagnsi yaptt. Sinif model inc iktidar eliti nosyonuyla karsi ctkarak ve Amerikan topluinundaki aske-

kompkksin

ri-endustriyel

vizyondan

roliinu vurgulayarak Marksizm'i re-

gecirdi, Lekesiz psikanalist ve Marksist

Wilhelm Re-

caltsmatan yeniden kesfedildi. Onun, oioriter kisiligin oioriter rejimkrin sine qua non'w (vazgeciimezi) oldugu ve bir ich'in

sonraki siyasal devrime cmsel bir devrimin eslik etmesi gerektigi gorusii buytik bir

ilgi

uyandirdi. Reich, zultim ve bagimhhktan

kendi kendini yoneten bireykrden otusan bir isci demokkurmak istedi. Ingiliz egitimci ve Summerhill'in kurucusu

ozgtir, rasisi

A, S. Neil, Reich'tan guclu

bicimde etkilendi; her

tekil

gocugun

kendini yonettigi ozgtir okullan savundu ve egitim cevrekrinde buytik bir etki yaratti.

Alman

asilh

Amerikah

filozof

Herbert Marcuse, Sovyet

iflasina ili^kin gayet liberter bir

Marksizminin

cozumleme

yapti.

Freud'un "uygarbk orgutlti hakimiyet olarak ilerlemi^tir" soziinu benimseyen Marcuse, Eros and Civilisatitm'da (Eros ve Uygarbk, 1955) bastmlmrs. gOgleriin serbest brrakUmasim ve kiiltuTOti erotikk§tirilmesini istedi. One-Dimensional (vfan'de (Tek Boyutlu Insan, 1964), yaraticihgi ve kar^i

cikma yetenegi

zayiflatilan Bati

toplumvtnun ya§adigi yabancda^mayi canb bicimde resmetti. Simrlanmami^ insan dogasinin ancak baskici olmayan bir uygarhkta ifade edilebilecegi sonucuna vardiysa da, hukiimet ihtiyaci-

m

reddedecek kadar

ileri

gitmedi.

Bu

sirada,

Lewis Mumford

toplumsal ek^tirmenkr Birlesik Devkrler'deki yeni askeriertdiistriyel kompkksin "mega makinesi"ni reddediyor, Paul Gogibi

odman

ise

msanlara merkezi olmayan topluluklann yararlanni

hatirlatiyordu.

1960'lann ba^lannda, Yeni Sol'un ideolojisi belirsizligini

korudu.

Hukum

tiikendigi ve

suren Liberalizm ve Marksizm ortodoksilerinin giindemden dustugti goriiluyordu, ancak agik bir

alternatif yoktu. Eski stnifsal

gozumlemenin kithk sonrasi

top-

742

Anarfizmin Tarihi

lumlara uymadigi gdruluyordu ve oncu parti nosyonu Sovyet deneyimiyle kirlemnisti. Ancak cok gecmeden Yeni Sol, geleneksel anarsist kar§ihkh yardimlasma, katilimci demokrasi ve merkez-

savunmaya

sizlik ilkelerini

basladi. Hareketin eylemcileri, uni-

versite, fabrika ve Devlet'teki iktidar lar.

Cagdas kulturun

piramidine meydan okudu-

ozellikie aile ve cinsellik alaninda aciga

ctkan baskici dogasmi elestirdiler. Hiyerar§i ve hakimiyete son verilmesini istediler. Insan topluluklannin merkezitestirilmesine ve burokratik Devlet'e karsi giktilar. Kendi hayatlanni bizzat de-

netlemek ve kendi kaderlerini belirlemek cumsedigi "lumpen proletarya"yi,

yam

istediler,

Marks'in

kti-

sira siyahtan, ogrencileri

ve kadinlan, gercek devrimci potansiyele sahip gruplar olarak gdrduler. Esinlenmek icin Marksist gelenege ba^vurduklannda,

onun daha

liberter ve sen dika list cizgisini kesfettifer. 2

Surec icinde Marksizm de degisim gecirdi. Herbert Marcuse'nin "anarko- Marksizm "inden sdz

etmek ya da dgrenci militan Cohn-Bendit'in kendisini "Bakunin tarzinda" Marksist olarak tanimlamasi mumkundii. Bu yeni "liberter Marksizm", tarihte oz-

gur iradenin rolunu, toplumsal hayatin bicimlenmesinde bilincin onemini ve topluluk temelinde orgutlenme geregini vurguluyor, boylece resmi Marksist hareketlerden cok anarsizme yaklasryordu. Burokrasiye ve militarizme karsiydi ve Devlet'in dagilmasini istiyordu. 3

ams ve belirli

Ornegin Britanya'da

E, P.

Thompson, Raymond

Stuart Hall 1967'de cikardiklan

1

Willi-

Mayis Manifestosu'nda

ihtiyaclan ve sorunlan temel alan yeni tipte bir sosyalist

hareket icin cagri yapular ve bizleri "siyasal mekanizma"dan kopmaya ve parlamento disi faaliyetlerde "inisiyatif almaya" cagirdilar. 4

di. 5

Yeni Sol hareketine "en derin diirtulerinde anarsist" denilvar ki Yeni Sol, anarsist olmak soyle dursun tamamen li-

Ne

berter olarak bile tanimlanamazdi; Wright Mills gibi pek cok

kis;i

sadece daha aydinlanmis bir kapitalizm formunda reform istiyordu. Hareketin dnderleri gee kapitalist toplumlann temel oncullerine nadiren 2

meydan

Bkz. Nigel Young, Ufi. Etoutledge

3

Age,

4

The

5

Mitchell

s.

An

okudular, Altmisli ytllarm sonuna dogru Infantile Disorder:

& Kegan Paul,

1977,

s.

The Crisis and Decline

of the

New

132-3,

134, 142.

New Ufi

Roader,

Goodman,

s.

142.

der., Giri?,

The Movement towards a New America: The

Beginnings of a Long Revolution, Knopf,

New York,

1970,

s. vii.

Yaii

sM

vi-

Kmy

743

Ktiltur

pek cok Yeni Sol eylemci Holintkset radikal teoriye sirt ?evirdi ve toplumsal ayaklanma nmtleli olarak daha cok Ucuncii Dunya

Kulm

devrimlerine, ozellikie de

ve Cin'e yoneldi.

Ancak bu dev-

rimler liberter olmaktan uzakti: Che Guevara'ya "yeni Bakunin" denebiiirdi, ama o da oncLi purtiyi ve guclu dnderligi savunuyordu.

Bu arada

Birlesik Devktlrr'deki Kara Panterler,

Necayev'in kitaplanni yeniden

ancak basat

bastilar,

Bakunin ve ideolojileri

Mao ve Franz Fanon'un Ucuncii Dunya Marksizmi idi. Bu reformist ve otoriler cizgilere karsin, Yeni Sol'un ana akimi, elbette gibi

isci

denetimi, merkezsizlesme ve dogrudan eylem

pek cok klasik anarsist

fikri

de savundu, Bakunin

gibi, top-

lumdaki marjinal ve declasse (sinir disi) unsurlarm devrimci potansiyelini kabul etti ve hareketin ister istemez yeni bir toplumsal

yapintn habercisi otdugunu one surdu.

En

onemlisi, karsi

kurumlar yaratmayi ve eski toplumun rahminde, tabandan yeni 6 bir toplum kurmayi gerekli gdrdii, Yeni Sol'un anarsizmi, savas oncesi dncellerinden, agirhkh bicimde bansci ve genellikle kati bicimde anarsist orgutlerin dismda var olmasiyla aynhyordu, Fetninizmi merkezi bir sorun olarak gormesi de dnemlidir. Eski anarsist harekete basbca destek kdylu ve zanaatkardan gelirken,

yeni anarsistler esas olarak orta simf entelektueller, ozellikie dgretmenler, sosyai kurumlarda cahsan emekciler ve dgrenciler

arasinda yayddi. Sonuc olarak cevre, ktiltur ve hayat tarzimn

dnemi

ozellikie vurgulandi.

Karsi- Kultur

Yeni Sol'un Devletle zitlasmasi Vietnam Savasi'yla birlikte derinlesirken, karsi ktiltur olarak bilinen onemli bir bilinc degisimi oldu. Beat

akimimn

(Allen Ginsberg, Lawrence Ferlinghelti, Tu-

Kupferberg ve Gary Snyder) oncti niteligindeki orneginin ardindan, Birlesik Devletler'deki gene insanlar, ana babalannin hali

yat tarzina ve cekirdek aile degerlerine ladilar.

Timothy Leary'nin

lumdan koparak,

tavsiyesine

Bkz. Young, deti ve gildir.

An

bas-

kisi, top-

zihin acici oldugu iddia edilen uyusturuculara

yoneldi. Komiinler, kolektifler,

6

meydan okumaya

uyan pek cok

Infantile Disorder,

ko opera tifler, rock s.

festivalleri, is-

136. Apter, akildi^i, kendiliginden §id-

ancak bunlar karabceristtk analyst egilimler deApter, "The Old Anarchism and the New" Anarchism Today, s. 1.

sorumsuzlugu

ekler,

,

744

Anarsizmin Taiihi

galler gibi "karsi-kurumlar"

olursa olsun otoriteye

dusiinme ve

yaratmaya basladilar. Hangi bicimde ve kisinin kendi basina

meydan okudular eyleme hakkmi savundular.

de gercek bir topluluk kurmaya

"Issiz

kaiabahgm"

icin-

caiisttlar.

Izledikleri stratejiler farkh olsa da, karsi-kultiiru

benimse-

yenler, sadece nukleer silahlarta ani

roda

sikici islerle asainah,

alum ya da fabrika ya da buyava$ oliim sundugu goriilen modern

teknolojik, militanlastinlmis ve merkezilestirilmis Devlet'e karst

Kapitalizm ozgurtuk ve bolluk vaat etmis, ancak sundugu tek sey, zamani ve mekam daraltan ve sikinti veren bir rahatlik olmustu. Gencligin buyuk bir bolumii "diledigi gibi yasama?iktilar.

ya" karar verdi.

Hosgoru ve ceshliligi yuccktiler ve arzulanni etmeye cahstilar. Hareketin toplumsa! dogasi, ifa-

ozgiirce tatmin

destni, "Savasma, Sevi$" gibi sloganlarda buldu. Bir ilke olarak

bu sloganin derin toplumsal ve psikolojik icerimleri oldu, cunku cinsel

baskdanma

ile

orgutlu siddet arasinda bir baglanti goru-

yordu. Jerry Rubin, bilincdi bir anarsist olmasa da, su bildirimle Amerika'daki karsi kuhurun liberter egilimini ozetlemis oldu:

IDevrimden sonraj hapishane, mahkeme ya da polis olmayacak. Beyaz saray Washmgton'da kalacak yeri oimayanlann bannagi oiaeak.

Dlinya, yemeriin ve gi

buyuk

bir

barmmamn

ozgur oldugu, her seyin paylasildi-

komiin oiacak.

Kuciik ve buyuk bucun saatler yok edilecek. Berberler rehabiktasyon

kamplarma gonderilerek, saclan uzayana

kadar oralarda uuulacaklar.

Pentagon'un yerini LSD deney

ciftligi alacak.

Artik okul ve kilise olmayacak,

cunku

biitun

dunya

bir kilise ve

okul haline gelecek. Insanlar, sabah ciftcilik yapacak, ogleden sonra

ve istedikleri

muzik dinleyecek

zaman duzu$ecekler. 7

Amerika'da

1960'larm sonunda olusan karsi kulturun "yeni anarsizm" olarak betimlenmesi yantis degildir. 8 Theodore Roszak'in klasik arastirmasi The Making of a Counter-Culture (Bir Karsi-kulturun Olusmast, 1970) aknmn bashca kaynaklan ara 7

Jerry Rubin,

8

Oglesby

,

Do

a h nti

,

It!

Alimi, De Leon, The American as Anarchist.,

Goodman, G

i

rij,

s.

85.

Tlu Moveincnuowards a New America.

M'>

Yeni Sol ve Knrsi-Ktiltiir

yer abr ve katisik bir anar§ist toplumsal iron

smda

Duygusal ve coskulu

Topragm

Bittigi Yer,

duyulan

gi igin

bir

Where

eseri

iiliistiiriir.

the Wasteland fni/sMe (<,.orak

1972) "Toplumdaki hticresel

yapmm

sagli-

kaygidan ve kendiliginden diizenk'tiuyc du-

yulan bir giivenden dogan... organik duyarhk"la benzersiz

cimde olusan

bir siyaset olarak anarsizmi

tavsiye

elli,

bi-

Onun

kentlesmis-endustriyel corak topragm uzaginda yer alan "hayali

toplulugu", Proudhon'un iktisadi karsihkciligmi

uyumlu

larla

kansimim

ve atolye

birlestiren,

Kropotkin'in

komiinu ve komsu-

lugu temel alan merkezsiz bir toplumdur. y Karsi-kultur larihte goriilen ilk Amerikan genglik hareketi-

nin iirunu oldu, Hippiler, sokak insanlan ve eicek cocuklan, hareketin onculeriydi, Basat kultiiref kabpian reddettiler ve kendi

olusturmaya calistdar. Kismen "zihin acici" uyu^turucu kullanma deneyimlerinin -AkJous Huxley, Ken Kesey ve Timothy Leary tarafmdan tesvik edildi- bir sonucu olarak halkin bilincini degistirmek ve "algi kapilan"ni temizEemek iste-

alternatif sahnelerini

diler,

Ama

bu aym zamanda, degi^im

icin

degi^im ya da Hippi

onderi Abbie Hoffman in dedigi gibi, Laf Olsun Diye Devrim, so1

mnuydu. Siyasal Yeni Sol hareketi gibi karsi-kultur de, ozellikle co-

gunluk yoneiimini reddetmesi ve bireyin ahlaki sorumlulugunu vurgulamasi bakimindan, bilincinde olmasa da temelde belirgin bi^imde anarsist idi, Zorunlu askerlik Birlesik Devleder'deki otoriter Devlet'in olumcul simgesi haline geldi, Askere ahnan kisi sadece

meyi

masum Vietnamblan oldunnek

degil,

aym zamanda

hizmet

et-

baglanmayi da

ta-

igin Devlet'e

zehirleyici Sisteme

ahhut etmis oluyordu, Karst-kultur, merkezi ve teknolojik Devlet elestirisinde ve dogaya yakin daha basit bir hayata donme arzusunda da anarsist 10 Toplum hayatmdan ve askeri-endustriyel kompleksten idi, kurtulmayi amaclayan Amerikan gencligi, kenc merkezlerinde ya da kirsal kesimde komunler ve kolektifler kurdu. Bolluk ve tuketimciligin orta yerinde, tipki Walden'deki 9

Theodore Roszak, Where

the

Thoreau ya da geg-

We$t\and Ends, Faber

& Faber,

1973,

s.

424,

431-432. 10

Bkz Keith Melville, "The Anarchist Response", Communes in the CounterCulture, Morrow, New York, 1972, s. 114-331; J uds on Jerome, Families of

New Anarchism, Seabury, New Com m until Experience: Anarchist New York, 1973.

Eden: CdPttmunes and the 251; ve

1.

Veysey, The

ter-culture in America,

York, 1974,

s.

231-

and Mystical Coun-

746

Anar^izntin Tarihi

misin munzevileri gibi gonullu yoksullugu, odunc alarak gunii-

yasamayi ya da cahsmaktansa calmayi tercih

birlik

ettiler.

Karsi-kulttir ?e§itlitik ve eklektizmi hosgoriiyle karsiladi.

Karsi-ktiltQrun gurulan, ilerleme icin akil ve bilime gtivenen ve

Aydinlanma'nin

varisleri olan klasik anarsist

dusunurlerin aksi-

ne, basat kulturun, savasi, yoksullugu ve adaletsizligi

hakh

etkar-

ma

girisimleriyte degersizlesen "akilciltgi ve nesnelligi" reddetti-

ler.

Sarkac oteki yone, yeniden gtic kazanan maneviyatcihga,

oznellige, duygulara, heyecanlara, oyuna, misiisizme ve sihre

dogru

salindi. Elestirel dusunce ortadan kayboldu, muiluluk adina reddedildi ve dikkatli dusunme ahskanligi terk edildi.

Karsi-ktilturu benimseyenler, Yeni Sol'daki daha siyasallasmis benzerlerinin aksine, sozctigun tarn aniamiyla devrimci degildiler, Hukiimeti ya da Devlet'i yikmaya cahsacak yerde, onun sinirlan ya da c-adaklan icinde

ya$amaya cahstdar. 11 Organik besin yeme arzu-

Karst-kultiir celiskilerle doluydu.

suna uyusturucularla yasanan kimyasal deneyimler eslik ediyordu. Kadin kurtulusunun etkisi androjeniyi tesvik eden cinsel usluplann (uzun sac, boncuklar vb.) gelismesine yol acti. Ancak

ban komunlerde

geleneksel "erkek" ve "kadin" rolleri gonullu

olarak benimsendi ve ifade edildi.

gerlerinden

norm

Komunler gorunuste aile dekopusu amachyorlardi, ancak belirli "alternatif"

uyum saglamak icin guclti ahlaki baskdar da "Her seye bos vermek" her zaman esinleyici ve hos olmu-

ve degerlere

vardi.

yordu. Ideal olan, "cool", "teklifsiz", "kendinden emin" ve kendi hayatmi denetleyebilen kinder olmaktt, Pratikte ise, "ozgurluk" denilen sey kendine donuk bir hosgoruyti agmiyordu. Uyusturucuyla yasanan deneyimler saciece insanlan "daha yuksek bir gerceklik"le temasa gecirmekle kalrmyor,

uzun donemde enerjiyi donuk insanlarm cikmasina yol aciyordu. Ku-

azaltiyor ve ortaya

cuk ve inatci bir azinhk olmayi uman, bolluktan sikilmis bu gene insanlar, para ve keyif tukendiginde yeraltini terk ettiler. Karsi-kulttir statuko icin asla gercek bir tehdit olmadi. Uslubu piyasa tarafindan benimsendi ve uyelerinin cogu sominda

basat toplum ve kultur tarafindan icsellestirildi.

Ne var ki Yeni kahci olmasa da gercek bir etki yaratti. Birlesik Devlet-

Sol,

ogrenci eylemleri,

ler'deki

Berkeley 11

Bkz.

1964'te

kampusunde eylemci

Michael Lemer,

Anarchism Today,

s.

52.

California Universitesi'nin

bir ogrencinin tutuklanmasi uze-

"Anarchism and the American Counter-Culture",

Yeni

.Sol

747

ve K(irfi-Kfil(ur

padak verdi. Kampuste polisc karsi verilen ve pek cok kisihareketi nin yaralanmasma yol acan mucadeleden Ozgiir Ifade bos birleserek genclikle dogdu. Bir sonraki yd ogrenciler yerel ancahstilar, kurmaya bir araziyi isgal ettiler ve bir "Halk Parki" rine

cak polis buldozerlerle harekete gecti ve kisa sure icinde duruma hakim oldu. Bu gelismeler demokrasi ve dogayla ilgilenenler icin bir

donum

noktasi oldu ve onlan Devlet gucleriyle dogrudan ca-

tismaya yoneltti. Bir sure, toptumsal devrimi siddet icermeyen lemle gerceklestirmenin

miimkun oldugu

sanddi.

dogmdan

ey-

Mao'nun nam-

lunun ucundaki iktidan hippiter ve onlan izleyen gezginler tarafindan "Cicek Iktidan" ugruna terk edildi. Beatles, All You Need

h

Love (Tek Ihtiyacin Asktir) diyor ve Atlantik'in her iki yakaduygulanm yansitiyordu. Ancak Yeni Sol'un

sindaki gengligin

bansci evresi gorece kisa omurlu oldu. Avrupa ve Amerika'da 1967 ve 1968'de ya^anan ogrenci olaylan Devletle siddetli bir catismaya yol

acti. Yetkililerin

baskici tepkisi,

hakim

elitin bari^gi

baharmda bir degisime asla razi olmayacagini gostermisti. 1968 Fransa'da, ogrencilerin tetiklemesiyle baslayan, genel grev ve fabrika isgalleriyle

devam eden kendiliginden ayaklanma,

klasik

anarsist cizg'de bir devrimin belirtisi gibi goriindu.

Oteki Avrupa Devletlerinde, Amerika ve Fransa'daki yoldaslanndan esinlenen ogrenci hareketleri egitim reformu istiyor ve kapitalist Devlet cozumlemesini derinlestiriyordu. Muhalif Trotskist ve Maoist gruplann

yam

sira kiicuk anarsist birlikler

birdenbire kendi yayinlarma talep oldugunu gordiiler. Harekete

bicrmde antiotoriterdi. Marksist gecmisine ragmen ogDutschke, Almanya'da Rudi

hakim olan ruh

hali derin

renciler arastnda

daha belirgin bir

liberter dip akintisi yaratti.

ulusallastinlmasi," diyordu, "par-

"Gtinuniuzde butun toplumun disi radikal muhalefetin devlet ve kurum karsiti mucadele anlayistmn zeminini olusturur." Muhalefet artik sistemdeki

lamento

hatalan degil "oto titer devletin simdiye kadar var olan butun ha12 Birlesik Devletler'in Vietnam'daki yat urzi"ni hedef ahyordu.

butun sorunlanyla birlikte Ocuncii Dunya'nm Bati baskentlerine girisine yol actigmdan beri, Sistem'e yoneltilen her radikal muhalefetin ister istemez kuresel bir boyut kazanmasi

saldirganligi

gerekiyordu. Bu nedenle Dutschke bir 6grenci-iKi ittifakiyla ka12

Rudi Dutschke, "On Ami- authoritarianism". The

New

\

eft

Reader,

s.

246.

748

Aiuu^izmin T«riht

pitatizmi ve Devlet'i

yikma cagnsi yapti. Ancak sesi kisa sure icinde kesildi: 1968'de Martin Luther King'in katledilmesinden

Atman genci, Duschke'nin basina ve vticuduna pes pese ates ederek onu oldurdu. esinlenen saga bir

Almanya ve Britanya'daki ogrenci hareketteri, praukte, akademik kurumlarin isgalinin, daha fazla akademik demokrasi cagnsinin ve ABD'nin Vietnam sakhrganhgina karsi sokak eylemlerinin otesine gecemedi. Fransa'da oldugu gibi Devlet'e dogrudan

meydan okuma sorunu yoklu. Bu hareketlerin uslubu derin bicimde hberterdi. Ancak bilincli anarsistler ogrenci hareketinde onemli bir

rol

oynamadilar.

Fransa 1968 1960'larda

Avrupa'da yasanan en buytik ayaklanma tvlayis 1968'de Fransa'da, ogrenci isyam labrika isgallerini ve tarihin en buytik genel grevlerinden birini tetikledigi zaman gergekiesti. Avrupa Solu cok uzun bir suredir Bati ulkelerinde klasik bir devrimin arttk

mumkun

Hobsbawm'm

olmadigina inanmisti. tngiliz tarihci Eric

o sirada gozlemledigi

gibi, Fransa'daki olaylar "butunuyle beklenmedik ve hicbir sekilde OngOrtilmeyen" olaylar-

u Cumhurba§kani

de Gaulle Almanya'daki Fransiz ordusuna smira gitme emri verdi ve birlikleri Paris'e sevk etti. Toplumsal di,

devrim kisa bir an gerceklesecekmis.

Ancak

gibi

gorundu,

teller isgal ettikleri fabrikalan calistirmannslar ve

grev komitelerini ozyonetim organlarma domtstiirmeyi basaramamislardi. Nihayet, reformist Genel Isci Konfederasyonu'nun yiizde on iicret artisim kabul etmesi ve de Gaulie'um secimlerin yenilenmesi vaadi grevin gokmesine yol acti ve ogrenciler latile

ciknlar ya da aile ortaminin rahathgina donduler. Paris'in kalditaslarimn altindaki kumsah aciga cikaramamislardi. Bununla

nm

birlikte,

Paris'te

Mayis-Haziran olaylan 1871 Paris Komiinu'nden beri ya§anan en onemli ayaklanma oiarak goruldu,

Ayaklanma di.

nitelik

bakimmdan

ayirt edici

Fransiz anarsist tarihci Jean Maitron, 1968

bicimde

liberter-

baharmda yasanan

hafta boyunca Fransa'yi sarsan olaylan anarsizmin belirli bir formu oiarak betimtedi. 14 Anarsizm uzerine yazdigi kitap o sira-

alti

13 14

Eric Hobsba wm The Blach Dwarf (I Hiairan 1968) Bkz Jean Maitron, "Anatchisme™, U. Movement Social, 69 (Ekim-Aralik 1969 J. ,

749

Yen\ Sol ve Kar$i-KuUui

da cok satanlar bir

listesine giren

Daniel Guerin, daha sonra yazdigi

dipnoua devrimin "ruhen derin bicimde

belirterek, "otorite

tamamen

liberter"

oldugunu

hice sayildi ya da reddedikli" diyor-

du. 15 Ozellikle universiie ve fabrikada yanktlanan ozyonetim

cagnsindan etkilenmisti. Britanya'da

men

Tom

Nairn olaylardan he-

sonra yaptigi coziimlemede bilyuk bir cesaretle su goriisu

one surdu: "1871'in anarsizmi, kapitalizm oneesi gecmise domik oldugu

yenilgiye

iciti

mahkumdu; 1968'in anarsizmi ise kavrayadonuk oldugu icin, basansi kesindtr." 16

bilecegimiz bir gelecege

Geriye bakildiginda, o sirada one surCilen pek cok fikrin ve

uygulanan

taktigin,

medilerse de, nitelik

bunlan yaratanlar kendilerine anarsist debakimmdan derin bicimde anarsist oldugu

goriilecektir. Olaylar anarsist teoride acti,

ancak orgutlu

bir liberter

med

bir

bir

canlanmaya yol

cezir cialgasi hie yoktan ortaya cikti ve az

ama bu

Devlet'i alip goturecekti; kiliverdi.

buyuk

toplumsal harekete donusmedi. Sanki ani

kalsm

dalga yiikseldigi gibi aniden ce-

Kiyida biraktiklanm toplamak tarihcilere kaldi,

Hareketin sloganlan hie kuskusuz anarsist gelenegin etkile-

duvarlanna sunlar yazilmisu: NE TANR1 NE PATRON; NE KADAR TUKET1RSEN O KADAR AZ YASARSIN; BUTUN IKTlDAR HAYAL GOCUNE; YASAKLAMAK YASAKTIR; GERCEKCl OL 1MKANSIZI 1STE. Biitiin bu sloganlar

rini tasvyordu. Paris

derin bir liberter duyarhgi aciga vurdu.

lumunda yasayan Fransiz

Ne

var ki bir bolluk top-

devrimcileri, iktisadi kithgin ustesin-

den gelmeye cahsan Onceki devrimlerin aksine giindelik hayati dOnusturmekle ugra§ular. Oz kurtulusu toplumsal kurtulusun temeli oiarak gordiiler. Ogrencilerin baslattigi ayaklanma, gele-

neksel simf tii

aynmlanni dikine kesen

bir kitle hareketine

ve hizla DevSet'e direnis evresinden, ona

donus-

dogrudan ve surekli

karsi gikis evresine gecti. 17 Ilk

gumburtu 1966'da Strasbourg Universitesinde koptu.

Hukiimetin giivencesi altinda kurulan ogrenci birligine onu yik13

Gu£rin, Anarchism, yis 1969).

16

Bu

158.

Aynca Bkz, Lc

mu oiarak betimler. Tom Nairn, Angelo Quattrodii de. Panther, 1968.

rkades,

17

s.

Fait Public'le yaptigt

soyksi (6 Ma-

soyle^ide Guerin ba$at ideolojiyi "liberter Marksizm'in bir for-

ve

Tom

Nairn, The Beginning oftht

Aynca Bkz. David Caute,

Hamish Hamilton, 1988. Gombin, "The Ideology and

Bkz. Richard

ugh Recent Events

in France

'.

Sixty

t-'ijjiil:

Practice o{

Anarchism Today,

s.

<.",

14..

TJie

End

icin-

Veur of (he Bar-

mite station seen thro-

Anarfizmin Tarihi

750

mak

Bu

isteyen ogrenciler tarafmdan el konuldu.

olay

Andre

Bertrand'in karikatur banti Durrutti Kolu'nun Donii$u'nu esinledi.

tspanyol

le s avast sirasinda

Buenaventura Durrutti'nin efsanevi

eylemlerine dogrudan gonderme yapthyordu. fa

Si mat ionise

Musta-

Hayati de btiyuk bir etki yaratan Ogrenci Hayatimn Sejaleti'ni

Bu kitapcikta Hayati, her

yazdi. tinin

kurbanlan olan

ittifak

de tiiketim toplumu hayale-

Ne var ki ogrenci hareketinden cikan en dokuman 13-H Haziran 1968'de Sorbonne Universiie-

cagnst yapti.

aciklayici si isgal

tkisi

ve ogrenciler arastnda devrimci bir

iseiler

komitesinin cikardigi Cajjn

lisse de, ogrenciler icin

idi.

Bazi tezleri birbiriyle pe-

"ogrenci sorvmlarfnin olmadigini, 6g-

rencilerin kendilerini i§cilerle ayni gordiiklerini -"tuketim top-

lumunun lumpen

proletaryasi"- belirtiyorlardi. Verdikleri

muca-

delenin kiiresel boyutu, "burjuvazi ve protetarya Ucuncii Dun-

ya'mn lumpen proletaryasina karsi dayanisma icindedir" teziyle benimseniyordu. En onemlisi, kendi amaclanna uygun araclan, "kendi varhginm temelini ve yasama araclanm olusturan her tiirlu baski ve §iddet biciminden armdinlmis iktidar"i sectiklerini vurgulamislardir. 18 Ogrenciler, kisisel ozgiirlugu, arzunun masu-

oyunu

miyetini, yaraticihk nesesini,

mmlulugu savundular.

ve

ARZULARIM1 ARZULARIM1N GERCEKLtGlSAYIYORUM, CUNKU GERCEK NE INANIYORUM. Place de la Sorbonne'un disinda su slogan goze carpiyordu: OZGURLUK ARZULARIMIZ1N BlLtNClDtR. 19 Sorbonne amfiteatrmda su sloganlar

O sirada rie

atiliyordu:

Fransa'daki anarsistler sadece Socialisms on Barba-

(Sosyalizm ya da Barbarlik) ve Noir

Rouge (Kirmizi ve

et

Si-

yah) gibi yayin organlanmn cevresinde toplanmis kuciik gruplardan olu$uyordu. Fransiz Anar^ist Federasyonu'nun dogmatiz-

mini elestiren pek cok cagdas.

toplum

kisi

bu orgulten

elestirisi gehstirmisti.

ayrilmis ve eklektik bir

Dolayisiyla o sirada Fran-

sa'da sozu edilebilecek htcbir orgutlii anarsist hareket yoktu.

An-

cak bireysel anarsistler, hie kuskusuz, olaylarda onernh bir

oynayan 22 Mart Hareketi ve otoriter gruplari etkilediler.

mayan anonim enrage kinda olmaksiztn derm 18

Sorbonne ler,

19

Age.

Ek

olarak, hicbir orgute

anarsist

I$gal Komitesi, Appeal,

36, 79.

mensup

ol-

(fanatik) kalabahklan, kokenlerinin far-

duygulan

dile getirdiler.

13-14 Haziran 1968.

ahnti Quattrochi ve Nairn, The Beginning of the s.

rol

Situationist International gibi anti-

End

1, 7, 6,

24

sayili tel-

751

Yeni Sol ve fCcirji-Kiilfur

Isyantn besiginde -Nanterre Universitesi- olusan 22 Mart

Hareketi'nin liberter hizi, kendiligindenligi, dogaclamayi ve kendini ifade etmeyi yiiceltmesinden kaynaklamyordu.

Katdimcdar

yen kendi

surekli bir festival yasadiklanm hissediyor, her

evleri

gibi goruyorlardi Kararlan, "birlik duygusu"yla aliyorlar ve ikti.

dan

gecirmeye

ele

degil,

cahsiyorlardi. 20

onu dagitmaya

Super

gucleri ayni Devlet kapitalizminin farkh turleri olarak elestirdi-

meydan okudu-

ler.

Mevcut toplumdaki

tar.

Taktik, slogan ve propagandalan olaylar sirasinda icat edtldi.

Kendi eylemlerini

btitun baski bicimlerine

kapitalist Devlet'e kargi

mucadelede bir "or-

nek" olarak goruyorlardi. De Gaulle'un dogru olarak gozlemledi-

Dogudaki gibi komunist, tster Batidaki gibi kapitaolsun, modern topluma karsi, tuketim toplumuna karsi, teknolojik topluma kar$i isyan halinde" idiler,

gi gibi, "ister list

Hareketin herhangi bir onderi

olmamasma karsm, medya

Daniel Cohn-Bendit'i, daha cok bilinen ismiyle "Danny Le Rou(Kizil Danny) hareketin sozcusii olarak gordii. O sirada yirmi uc yasinda olan Danny, Nanterre Oniversitesi Sosyoloji Boliimu'nde ogrenciydi. Hareketin eklektizminin tipik bir ornegi

ge'^

olarak kendisine

hem

hem de

anarsist

"liberter Marksist" diyor-

du: en cok Bakunin'den etkilenmisti, ancak Trogki,

Mao

ve Mar-

cuse'nin de entelekttiel gelisiminde onemli rol oynadiklanni ka-

bul

Danny'nin anar^izmi, kapitalizme ve Devlet'e

ediyordu.

muhalefetinde, Sovyet komunizmine karsi gikismda,

i^ci devleii

ve ozyonetim savunusunda aciga cikiyordu.

Olaylardan sonra kardesi Gabriel ucJiisme,

remede a

la

ile birlikte

yazdigi, Le

Ga~

maladie sinik du communisms' de (1968; tn-

Communism: The Left Wing Alternative [ModaGecmi§ Komunizm: Solcu Alternatif] adiyla cevrildi) 22 Mart

gilizce'ye Obsolete si

Hareketi'rtin liherter icerimlerini degerlendirdi. Kitabin buyiik

bir ci

bolumu,

bir

hem

polemik

Leninist

hem de

Stalinist

Bolscvizme karsi

kali-

Rus Devrimi sirasinda ve

geiistirerek, ozellikle

sonrasinda anarsist muhalefetin ezilmesi uzerinde durdu. Kitap ayni zamanda, ogrencilerin her

oldugu ve

bir olctide

sediklerini,

ancak

ihtiyacma da 20

Bit2.

hism,

tiirlii

devrimci hareketin kolektif

orgutlenmeyi gerektirdigi

parti

ihtiyaemm yam

sira

gOt-iis.unu

benim-

devrimci onderlik

meydan okuduklanni kaydediyordu. Onlara gore

Murray Bgokthin, "May-June Events

Wildwood House, 1974,

s.

254.

in

France

1

",

I'mi-'HUicily Anarc-

Anar$izmin Tnrihi

752 parti, halkin iradesini

kacimlmaz bicimde

"partiyle

anlasma 6z-

gurlugu"ne indirgiyordu. 21 Ogrenctlerin ozgul durumlarla basa cikma araci olarak gor-

eykm

dukleri yerel gelistirildi,

komiteleri iginde yeni drgiitknme bicimleri

Sendikalann taslasmis yapismi asmak kin olusturu-

lan genis isci komiteleri zmcirini de hosnutlukla karsiladilar.

Tavsiyekrinin anarsist dogasi belirgindir: gekcekteki hareketin, "devrimci ana

aktm i^indeki

gogukulugu bu konuda guvence vermemucadek etmesini, bulun fabrika siyasal aktmlanri

ve gefitliligi"ne saygisi duymasint ve sini,

her

hiyerarsiye kar$i

tiirlu

ve isyerkrinin c;ah$anlar tarafindan yonetiLmesini israrla savunurlar. 22

En onemlisi, devrimin soyut bir ideal ya da bir parti adma yapilmadigmi one stirerler: "C'est pour tot que tu fats la revolution" (Devrimi kendiniz

Almanya'da Yesilkr

tamamen

kin yapiniz). Daniel Cohn-Bendit ancak liberter gencligini

Partisi'ne katilrms,

buyuk

unutmamisjtir; Devlet'in simrlan iginde daha

bir

toplumsal ozerklik arayismi siirdurmektedir.

Situationistler

Fransa'da Mayis-Haziran 1968 olaylan sirasinda one cikan bir diger onemli liberter grup Situationistler

idi.

Dada, Surrealism ve

Leurizm'in etkisi alttnda kalan avangard sanatcilar ve enteiektu-

elkrden olusan kucuk bir gruptan kaynaklandi,

kaynasurmaya ve rasi Lettrist

kirsal hayati

SJiri

Enternasyonal, 1957'de Situationnlste Internationale

(SI) dergisini

kuran grubun oncusu oldu.

rini almasi"yla

Ilk olarak,

"sanatin ye-

ilgikndikr. Kendilerinden onceki Dadaistkr ve

Surrealistler gibi, sanat ve ktiltur kategorikstirmesini likler haline

donusturmek 21

ayn

etkin-

getirmek ve onlan giindelik hayatin bir parcasina istediler. 23

Onlar da

Lettristler gibi tse karsi ve

tam

Communism: The

Left-

Daniel Cohn-Bendit ve Gabriel Cohn-Bendit, Obsolete

Wing

miizikk

donusturmeye cahsan Savas son-

Alternatives, cev,

Fransizca bashk,

Arnold Pomerans, Deutsch, 1968,

La Gauchistne, remade a

la

s.

250. Ozgiin

maladie stnile du communisme

(Solculuk, komiinizmin cocukluk hastaligina bir care), Lenin'in

5oI

Komu-

nizm, Bir Coeuhluk Haslahgi'nda (1920) anar$izme. yoneluigi saldinyla dalga gecer.

22

Age,

23

Bkz.

s.

254.

Mark Shipway,

"Situationism". Non-Market Socialism

and Twentieth Centuries,

dr.

in the

Nineteenth

Maximilien Rubel ve John Crump, Macmillarr

Yeni Sol ve Karji-Kultur

f>\

d ve rt i ss em en £ 'dan (hos vakit gecirme) yanaydilar. Kn|nu1iziiuli' i

insanlarm biiyuk bir bolumunun yaraticihgi sapi gulnvus,

toplum aktorkr

bdliinmustu. istediler:

eu

Bu nedenle

ile

nil

111

vc bo-

1>

seyircilere, iireticikr ik niki-iiukrc

Situationistler farkli turckn hn

iktidan ele gecirmek kin bir grup

in sail ckgil

devnm

hayal g Li-

ve sanat herkes tarafindan gergekksiirilmeliydt.

istediler; siir

Veter! diyorlardt. Ise

bos verm, can sikintisma bos verm! Sonsuz

bir festival yaratin.

tu.

Hareket once, Asger Jorn'un one ciktigi sanatgilardan olus1962'den itibaren Situationistler ekstirilerini sadece kiilture

degil kapitalist

toplumun biitun yonlerine

bord en onemli sima olarak ortaya

fikti.

uyguladilar.

Debord,

Guy De-

Lettrist Enter-

nasyonal'e katihnis, Hurkments en Faveur de Sade'in (1952) da

aralannda bulundugu bircok film yapmisti. Liberter gazete Socialisme au Barbark'den esinlenen Situationistler anarsist hareketin tarihini, ozellikle Birinci

Enternasyonal donemini yeniden

Kron^tad ve Makhnovistlerden esinlendi-

kesfettiler ve Ispanya,

kr. SSCB' yi kapitalist bir biirokrasi olarak betimlediler ve isci

Ancak yonelim bakimvndan tamamen Marksizmin bazi ogelerini, ozellikle Henri

konseylerini savunduiar. anarsist degildiler ve

Lefebvre'in gundeiik hayatin getirdigi yabancilasmaya yoneltligi etestirikr aracihgiyla

muhafaza

ettiler. Ileri kapitalist

ulkelerdeki

devrimci harekete, ucretli emekcikri kapsayan "gen isle til mis bir proletary^" tarafindan onderlik edilmesi gerektigine inamyorlardi.

Aynca, ogrencikrinden as la cinder olmamalarmi isterlerken, elitist bir oncu grup olarak kaldtlar,

muhalif azinhgi dislayan

Azami haz saglayacak diinya

t;apinda bir proktarya devrimi iste-

diler.

1967'nin sonunda The Society of the Spectacle'da (Seyir Toplumu) Guy Debord ve The Revolution of Everyday Li/e'ta (Giindelik Hayatta Devrim) Raoul Vaneigem, 1968 ogrenci ayaklanmasi sirasinda Fransa'da y ay gin bir etki yaratan Situationist teorinin

en ayrmtih ifadelerini ortaya koydular. Hareketin Paris sokakla-

nnda gorukn en unlu sloganlan

genellikle

onlarm formullendir-

TUTKULARl OZGURLESTIR, ASLA YASAMA. Situationist Enternasyonal' in

dikleri tezlerden almmisti;

CAL1SMA, OLU GtBl

(SE) iiyekri, surekli toplanti halinde olan Sorbonne I§gal Komi1987,

$.

152. Ayica Bkz, Peter Wollen,

Rcvk-w, 174 (Mart-Nisan 1989); cos, Lipstick Truces.

"The

Home, The

Situaiionist International",

Assault

on Culture,

New

c. v, vi;

Left

ve Mar-

Anar$izmin Tarihi

754

tesi'nde Nanterre Universitesi'nden enragelerle isbirligi yaptilar.

Komite, 17 Mayis'ta SSCB Komunist Partisi'ne su

telgrafi

gonder-

di:

TITREYIN BUROKRATLAR STOP ULUSLARARAS1 ISCI KONSEYLERININ GUCU S1Z1 K1SA SURE ICINDE YOK EDECEK

STOP SON BUROKRAT SON KAPlTALlSTIN BAGlRSAKLARIYLA ASiLMADIKCA INSANL1K MUTLU OLMAYACAK STOP YASASIN KRONSTAD DENlZClLERtNIN VE MAKNOVSClNA'NIN TROCK) VE UENIN'E KARS1 MUCADELESl STOP YASASIN 1956 BUDAPESTE KONSEYC1 AYAKLANMAS1 STOP KAHROLSUN DEVLET. Strasbourg, Nantes ve Bordeaux'daki enragi gruplan Situationist-

lerden de esinlendiler ve kampuslarda "kaosu orgutlemek" icin cah§tilar.

Ne

var ki faal du$unurlerin sayisi asla bir diizineyi a$-

madi.

yapuklan cozumlemelerde kapitalizmin budonusttirdugunu ve hayatin bir "seyir"e indirgendigini one siirduler. Seyir, teorinin anahtar kavraSituationistler

tiin iliskileri ticari tslemlere

midir. Marx'in erken

yazdannda

gelistirdigi

yabancilasma goru-

Siinu cesitli bakimlardan yeniden ele aldilar. Isci kendi

urunune

ve birlikte gah^tigi i$ciye yabanci las mis ve kendisini yabanci bir

dunyada buimustur: l$<;i

kendini ttretmez; bagimsiz bir

bollugunun ba$arm,

tire tic iye

gu<; uretir.

Icinde yasadigi dunyanin butun zamani ve

urunlerinin birikimiyle ona yabanci hale

Artan isbolumu ve uz manias ma

Bu uretimtn, onun

bir yoksunluk bollugu oforak doner.

isi

mekam, yabancitasmis

gelir.,.

24

anlamsiz bir angary a ya do-

nusturmustur. Vaneigem su gozlemde bulunur: Aktarma kayi-

smdan

beklemek sacmadir." 25

yaraticiligin bir karikaturiinu bile

Marx' a ekledikleri, kapitalizmin surekli iktisadi buyumeyi sagla-

mak

icin tuketimi artiracak "sahte ihtiyaclar" yaratmasidir. Bilin-

cin uretim noktasinda belirlendigini soyleyecek yerde, tukelim 24

Guy Debord, The

Society of the

SpeaacU, Black and Red, Detroid, 1977,

tei

31.

25

Raul Vaneigem, The Revolution of Everyday s.

38.

Life

(1967) (Rebel Press, 1983),

755

Yeni Sol ve Kar$i-KaltHr

noktasmda olustugunu

soylediler.

Modern

kapitalist

toplum

bir

tuketici toplumu, bir "seyirlik" meta tuketimi toplumudur. Bir uretici olarak yasadigi hayata

nza gostermesi

icin calisan isciye

kur yapilmakia ve isci bastan cikanlmaktadir. Bu arada modern teknoloji dogal yabancilasmaya (dogaya ragmen hayatta kalma miicadelesi) son verirken, bir efendi-kole artik

hiyerarsisi icinde olusan toplumsal

yabancilasma surmustur. In-

sanlara aktif ozneler olarak degil, pasif nesneler olarak davraml-

olmamn degeri sahip olmaya indirgendigi icin, toplumu sadece goriinuste iteriye dogru donusum gegirmektedir. Sonuc olarak kulturel yoksulluk ile iktisadi serve arasinda, olan ile olabilir arasinda carpia bir zithk vardir. "Achktan maktadir. Var

gosteri

t

olmeme yan

gtivencesi olan, ancak can

dunyayi kirn

bir

ister?" diye

Situationistler icin cikis

sikinusmdan olme

riski tasi-

sormaktadir Vaneigen. 26

uzak bir devrimi beklememek, gtinkurmayi amaclamaktir.

delik hayati simdi ve burada yeniden

Dunya

algisini

donustiirmek ve toplumun yapisim degistirmek

ayni seydir. Kisi kendisini ozgurlestirdiginde iktidar iliskilerini degistirmi§, boylece toplumu donusturmus olur. Bu amacla, in-

sanlan goreneksel dusunme ve eyleme bicimlerinden kurtarmak icin siradan ve norma! olatu bozan durumlar olusturmaya cahstdar. Taslasmis hayatin yerine derive (eylemler ve

yuzlegmeler

detoumemenl (olaylan ve imgeleri yeniden yonlendirerek) arayismdadirlar. lmal edilmi§ seyri ve meta ekonomisini

akisiyla) ve

yikmak

icin,

vandalizmi, grevleri ve sabotajlan savundular. Bu

turd en reddetme jestleri yaraticilik belirtileri olarak goriildu. tuationiste Internationale'in rolu kitlelerin ustu

Si-

kapah bicimde

yapmakta olduklanni aciga cikarmakti. Boylelikle, devrimci siire
SE

bir grup olarak ortadan kalkacakti. Seyirlik

toplumun yerine Situationisder, paranin, meta ure-

timinin, ticretli emegin, sinitlann, ozel mulkiyetin ve Devlet'in

olmadigi bir komunist toplum onerdiler. Yapay ihtiyaglarm yeri-

ekonomisi haz ekonomisine donuoyun arasindaki antagonizmin liste-

ni gergek arzular alacak, kar

Isbolumu ve is ile sinden gelinecekti. Bu, serbest oyun askim temel alan, onderligi, secekti.

ozveriyi ve rol iistlenmeyi reddedisiyle nitelenen bir 26

Age,

s.

1983),

8 Aynca Ekz. Vaneigen'in The Booh of

Pltasurc't

toplum

ola-

(Pending Press,

Anar$izmin

756 cakti.

na

En

hayatm her aninin yeniden

onemlisi, her bireyin

ve

fiilen

biiirnjli

Tarilti

olarak kaulmasi gerektigini israria

insast-

belirttiler,

Kendilerine ozellikle Situationist (Durumcu) dediler, ciinku tiin

bii-

bireyterin kendi hayat

lerini

durumlanni insa etmeleri, potansiyelserbest birakmalan ve bizzat haz duymalan gerektigine

inaniyorlardi.

Gelecekteki toplumun temel birimine gelince, isletmelerde ve yerlesim yerlerinde

"egemen taban

konseylerini tavsiye

isgi

lerin

komunleri

gtbi bir

ettiler. 27

meclisleri"

anlamma gelen

Konseyler, anarko-komunist-

dogrudan demokrasi formu olu^turacak,

gundelik hayati etkiieyen butiin anahtar kararlan alacak ve uygulayacaklardi. Delegeler secimle belirlenecek ve gerektiginde gert gagrdabileceklerdi,

Konseyler, yerel, ulusal ve uluslararasi

duzeyde federe olacaklardi,

yabancdasmamn kosomut olarak asilmasi" icin yaptiklan gagnda ve komuloplum anlayrslarmda anarsisdere yaklastdar. 28 OtoriLer yaSituationistler, "Devlet'in ve her tiirlu

lektif ve

nist

pdara ve burokrasiye saldmlarmda Bakunin'e gondermede bulunmakla kalmaddar; Debord, "anarsizm 1939'da toplumsal bir devrime, proletary a iktidannin kaba a ma o zamana kadar go nil

mus en

ileri

tasannuna [Ispanya'da] onderlik

etti"

demi§tir. 2y

Ne

var ki Situationistler ozel bir grup olusturan kendi elitizmlerinde ve teori ile pratik tutarhhgvni saglama cabalannda, gele-

neksel anarsizmden aynhrlar. Dar bir yaklastmla yegane devrimci sinif olarak proletarya uzerinde durarak, oteki toplumsal gruplann, ozellikle ogrencilerin devrimci potansiyelini goz ardi ettiler. Onlarin 22 Mart Hareketi gibi "kendiligindenci" oldukla-

nni

irtkar ettiler

isci simfma dayatilan bir baska anlaminda bir "ideoloji" olmadigmi savundu-

ve anarsizmin

ktsttlaytci ideoloji lar.

Modern kapitalizm

elestiriterinin keskinligine

ationistler, savas sonrasi Fransa'da

mayi

kapitalist

mek

gibi

bir

toplumlarda hata

yasanan gecici

siirekli bir

yaptilar.

ragmen

trend olarak degerlendir-

Bugunden bakildigmda

iktisadi

bolluga duyduklan inancin fazla iyimser oldugu goriilur;

duzeyde sanayilesmi; toplumlarda sadece eksik uretim 27

"The Beginning of an Era" (Eylul 1969), K, Knabb,

29

Vaneigem, The Revolution of Everyday Debord, The Society of the Spectacle.

Life,

s.

211.

ileri

degil, ek-

Situationist International

Anthology icinde. Bureau of Public Secrets, Berkeley, 1981,

28

Situ-

iktisadi isin-

s.

253.

Ycni Sol

sik tiiketim de

w K
757

devam ediyordu. Ycrytizunun

cesidi kesimlerin-

guney yankuredc, toplumsal yabancdasma soyle dursun "dogal yabancdasma" denilen seyin de ustesinden gelinmesi gerekiyordu. Gene de Situationistler, butun zaaflanna ragde, ozellikle

men, modern kultur elestirileri, yaraticdigt ovmeleri, gundelik hayatm dolaysiz donusjumii uzerinde durmalanyla, anarsist teoriyi hig kuskusuz zenginlestirmislerdir. SI grubu 1972'de siddetli taktik anlasmazhklar yuzunden dagddiysa da, fikirleri, anarsist ve feminist cevrelerde ve

zaman zaman neredeyse

gorimse de punk rock'm uslup ve iceriginde

bilingalti gibi

etkisini surdurdii.

Provo ve Kabouter Hareketleri Avrupa'da, Fransa dismda derin bicimde liberter bir hareketin gelistigi tek yer, altmislarm ortasinda anarsist militanlann esinledigi

"provo" hareketini ortaya gikaran Hollanda oldu. Hareket,

anarsist sanatci Robert Jaspar Grotveld'in sahneiedigi "happe-

ning"lere katilan felsefe ogrencisi Roel van dergisini kurmasiyla basladi. "Provo"

Duyn'un ayhk Provo

-provokatorsozcugununki-

saltilmisi- hareketi, protesto ve gostenler diizenleyerek

yunun

kamuo-

dikkatini toplumsal sorunlara gekmekte basanh oldu.

Provo Hareketi'nin yaklasimi, siddet icermemek, oyuna ve utopyaya dayanmak bicimindeydi; agtrbash yurttaslarmin her birinde gomulfi olarak var olan

homo

luden'leri (sen insan) serbest

btrakmaya kararhyddar. Otoritenin, hosgoru maskesi ardinda gizlenen baskici dogasim aciga cikarmak icin, oyun, hiciv ve mini den yararlanddar, Andmaya deger planlanndan biri, cevreyi 1

korumak, moiorl« ozel ta$itlarm

etkisini

azaltmak icin Amster-

dam'in her yerine herkesin kullanabilecegi beyaz bisikletler birakmakti. Kampanya polis bisikletlere el koyana kadar geli$tt. Polisin gerekgesi oiomobil endustrisinin zarar gormesi degil, bisikletlerin gahnmasrydi!

Kendi toplumlannin sanayilesmisligirti ve asm niilus yoveri alan Provo Hareketi, ozellikle cevre sorunlartyla

gunlugunu ilgilendi,

Degisimi saglayaeak unsurlar olarak gordiikleri kesim,

Fransa dak Situationistlerin prole taryasi degil, "provotarya", 1

i

ya-

hippikr dislanmislar, ogrenciler ve baska etkiler altinda kalrnamis genglerdi. 10.000 adet dagttilan Provo bir de ilkeler dekni

J

lerasyonu yayimtadi: olarak gorur" ve

"PROVO

PROVO

anarsizmi direnisin esin kaynagi

anarsizmi yeniden canlandirmak ve

758

Anar$izrnin Tarihi

onu genclere ogretmek

ister." 30

Ozellikle hareketin teorik

ruhu Roel van Duyn kendisini geknekle ozdesledi. Eski bir sanat ve felsefe ogrencisi olan van Duyn, Hollandah ana rko -past fist Ferdinand Domela Nieuwenhuis'ten esinlenen bir anarsist gruptan geliyordu. Koopeanar$ist

rasyonu evrimin anahtar

faktorii olarak goren, toplumun topcagn yapan Kropotkin'in goruslerinden ve onun sehir ve kir arasmda derige anlayisindan derin bicimde et-

yekun devrimi

icin

kilendi. 31

Provo harekeii 1966'da Amsterdam belediye secimlerine kave bir sandalye kazandi, ancak provokatif dogasi onu kaci-

ttldi

ndmaz bicimde

polisle catismaya goturdii. Hareket, Prenses Be-

duman bombalanyla kesintiye ugrattigi Ardindan ayaklanma basladi. Hareket hemen sonra zorlanmaya basladi ve 1967'de sona erdi. 13 Mayzs atrix'in dugiin torenini

1966'da zirveye

ulasti,

1967'de bir provo happening'i gerceklestirildi ve "Provo'nun olu-

mu"

ilan edildi.

Provo Hareketi siddet ve yikicdik yoniinde gelisirken, van Duyn, tuketim toplumunu ve merkezi iktidan protesto etmenin yeterli olmadigi sonucuna vardi ve tipki kendisinden onceki anarko-sendikalistler gibi, eskinin

kurmak

kabugunda yeni

bir

toplum

gerektigini savundu. Insanlara dogayla olan yakin bagla-

nni hatirlatmak

icin, "kabouter" (cin) figurunu, yeniden canlandirdan liberter hareketin sembolu olarak secti.

Van Duyn'a logu" olmakti.

gore,

modern

Zeh'i bir

kabouter'in roiu, bir

"oyun tekno-

Kabouter'in Mesaji'nda (1969) sibernetik

anarsizm arasinda bag kurmaya cahsti, cunkii anarsizm saghkli bir organizmanin kendisini denetlemesini ogretiyordu. Ayni ile

zamanda, insanlann mantigim degerlendirirken Kropotkin kadar iyimser degildi; "hepimizin icinde isleri bozan kuciik bir diktator" oldugunu ve bunu yenmek gerektigini one surdu. 32 Ayni za-

manda

sevgi ve saldirganhgin evliligi, lemelinde formel bir diya-

lektik

gelistirerek

Kropotkin'in

pozitivizminin

otesine

gecti,

Kropotkin'in sembolunun galiskan ve kooperatif karinca oldugu soylenebilirdi. 30 31

Provo,

2

day,

173.

s.

Oysa van Duyn tavus kelebegini seciyordu. Onun

ve2,alim],RudolfdeJong,"Provo$3ndKabou[ers",Anaie;fiisiM To-

Bki. Roel

Van Duyn, "Kropotkin: A Universal

Kabouter (1969), Duckworth, 1972, bbl.

32

Age,

s.

48.

1.

Specialist",

Message of a Wise

759

Yeni Sol ve Ktirji-Kultiir

normal var olma larzi sevgi ve isbirligini temel ahr, ama ayni zamanda kanatlanm acarak ve tehdit edict bakislanni kullanarak yirtici

hayvani urkutebilir.

§ubat 1970'te Kabouter'ler "Turuncu Ozgtir Devlet" denilen kendi alternatif topluluklanm kurduklarmi ilan ettiler (Hollanda

"Tunincu Saray" olarak adlandmlryordu). Mevcut paralel on iki ayn bolum kurdular. Kenbakanhktarma hiikumet toplumun tipki sapkah mantann curuyeni ilanlannda, di oyun bitmesi gibt yeni toplumun da eski topgovdesinde miis agac kraliyei sarayi

lumdan ctkarak gelisecegini; mevcut duzenin alt kiilturunden alternatif bir toplumun cikacagim ilan ettiler. Yeni ktiltur, yeni insanla (kiittur cini) birlikte yaratdacakti. Bu insan doga ile eski kultiir arasindaki gerilime son verecekti. Mulkiyedn kolektifiestirilmesiyle

de zenginler

ile

yoksullar arasindaki gerilimin

tiste-

stnden gelinecekti.

"Ozgur Devlet" herkesin kendi kaderinden sorumki oldugu Formu aniiotoriter ve merkez-

htikumetsiz bir toplum olacakti. siz olacak; asla zor

kullanmayan

alacaku. Kabouter'ler eski

bir

konsey demokrasistni temel icinde kendi yeni ozerk

toplumun

toplumlanni insa etniek icin siddet icermeyen dogrudan eylemi, Toplumsal felsefeleri, ozetle, "sikih yumruk sosyalizmi degil, birbirine gecmis parmaklar, erekte olmus penis, ucan kelebek. Holly Cat sosyalizmidir. Anar-

sabotaj ve "erotigi" tavsiye ettiler,

sizm budur," 33 Yeni toplumun sembolu olarak dikildi ve

Amsterdamh

Song "u (Kacik

Jjarkisi)

bir

ponakal agaci

yurttaslar yeni ulusal mars "The

Cuckoo

soyleyerek agacm cevresinde dans etme-

ye da vet edildiler.

kurmaddar ve genis bir liberter Ozgur Devlet'in olusmasindan alti

Kabouter'ler asla bir parti

hareket olarak kaldilar, ancak

ay sonra Hollanda'da

oy ve kirk

bes. tiyeli

alti

belediye meclisi uyeligi, yuzde on bir

Amsterdam konseyinde bes sandalye

kaza-

narak biiyuk bir heyecan yaratnlar. Avnipa'nm haska bolgelerinde de benzer ctzgide gruplar kurnldu. Bu turden parlamenter ey-

lemin saf anarsizmden

bir

sapma olmasma ve "Ozgur Devlet" van Duyn, bunu liberter cizgide

anlayisiyla celismesine karsin, ozgiir

toplum kurmarun barisci yolu olarak gordu, Kabou1971'de zayiflamasi uzerine van Duyn, (Panik Giinlu-

ter'lerin

gii'nde, }3

1971)

kisisel

goru^lerini

ifade

ettikten sonra,

"Panik

"Proclamaiion of the Orange Free State", The Essential W
574.

760

Anar$ izmin Tarihi

Ekenier" denilen yeni bir gmp kurdu. Van Duyn'un yoldaslan dogayi diismanlanna kar?i savunan Grek Tannsi Pan'i cagnstirsalar da, yetkililer arasinda

panik yaratmayi basaramadilar. Hareket Hollanda'da yetmislerin basinda sessizce dagildi, ancak Kabouter'lerin secim stratejisi ve cevreye

seksenli yillarda Avrupa'daki Yesillerin

duyduklan oncusu haline

ilgi

onlan

getirdi.

Toplumsal Ekoloji

Anar^ist hareketin en etkili ifadelerinden

Cohn-Bendit

biri,

sadece Almanya'da

gibi liberter sosyalistleri degil, Birlestk Devletler'de

Murray Bookchin

gibi anarsist dusiinurleri

de cezbeden Yesil haKoklerini toplumdaki ekolojik krizde bulan, hiyerarsi ve hakimiyetin sona ermesi icin cagn yapan yeni reketinde ortaya

gikti.

"toplumsal ekoloji" cagdas anarsizmde gorulen en verimli gelisim oldugunu kamtlamistir. Kropotkin gibi on dokuzuncu yiizyil anarsistlerinin, yoksul-

lugu ortadan kaldirmak icin "doganin fethi"ni ve endustriyel ilerlemeyi hala gerekli gordukleri yerde, toplumsal ekolojistler, sanayi ve kithk sonrasi

loplumumuzda esas sorunun dogayi fethetme itiltminin tistesinden gelinmesi oldugunu one surerler. Murray Bookchin'in dedigi gibi, dogaya hakim olma fikri muhtemelen erkegin once kadtna hakim olusundan cikip gelismistir, Insanlar iktidar arayisWi ve hukmetme arzulan yuziinden sadece birbirini ezmekle kalmamakta, varhklanni saglayan gezegeni de tahrip etmektedirler. Bu nedenle toplumdaki otorite ve

hakimiyetin ortadan

kaldinlmasi icin olusturulan geleneksel

anarsist talep, dogayi bir

butun olarak kapsayacak sekilde genis-

letilmelidir.

Aslinda

modern

temasmi onaylar.

ekoloji klasik anarsizmin

Cesitlilik icinde birligi,

pek cok merkezi

farkhhga ragmen

esitli-

degisime ragmen dengeyi, hiyerarsik olmayan bir ?erceve icinde kapsayan bir doga modeli sunar. Bu yaklasim, gezegeni, gi,

kendi kendisini duzenleyen ve gelistiren bir organizma olarak Bu organizma insanlann kendi islerini duzenlemelerini ve

gorur.

yeteneklerini gelistirmelerini yansitir. Ekolojik kriz derinlestikce

ve ikinci bin

yil

yaklastikca, toplumsal ekoloji

yiik bir toplumsal harekete donusecektir.

muhtemelen

bti-

Anarko-l cminizm :

Feminizm de geleneksel anarsizmin tir.

liberter mesajini gelistirmi$-

Louise Michel, Charlotte Wilson, Voltairine de Cleyre ve

Emma Goldman

gibi kadinlardati esinlenen feministler, anarsist-

cozumlemesini benimsemiskr-

lerin incelikli iktidar ve hiyerarsi

onlann ahlaki yenilenmenin siyasal reform-

Ayni zamanda dan once geldigine dair goru$lerinden esinlenmislerdir. Amerika'daki anarsist kadinlar uzerine yuzyilm basmda dir.

yaptigi incelemede Margaret Marsh, anarko-feministlerin kendi-

kurtulmaims. kiz karde$lerini kisitlayan kadinltk

lerini heniiz

nosyonlanndan ayirmayi dusunduklerini ve

vunduklanm

deneyimi

cinsel

sa-

gozlemledi. Oncelikle aile uzerinde durdular ve

kaynaklandigmi gordiiler. Bu durumda sadece yasalan degi^tirmenin esitlik saglayamayacagmi du$unduler; kisjsel ozerklik ve ekonomik esitlik icin mucadele cinsel esitsizligin cekirdek aileden

etmek gerekiyordu.

lster cinsel ili^kide

ve cocuk bakiminda ister

hayatinda olsun, rollerin toplumsal cinsiyete degil tercihlere gore belirlenmesini isteyerek sosyalist kiz kardeslerinden daha is

ileri gittiler.

34

Emma

Goldman'in anarko- Feminizm e en devrimci siirecin toplumun yam sua ki§inin zih-

Aslinda

oneinli katkisi,

J5 ninde de gercekle?mesi gerektigini du§unmesiydi.

Ahmisli yillarm sonunda anarko-feministlerin ikinci dalgasi bu gorusleri savundu. Onlara gore, "anarsizm, feminizmin mantiksal

olarak tutarh ifadesidir,"

kurtulus du^lerinden ayirmaz.

cunku

3fi

siyasal faaliyeileri kissel

Kapitalizmin simrlarinda yasa-

kurbanlan olan kadinlarm, kapitalizmin dogasi hakkmda cok acik bir icgoruye sahip olduklanni one surdtiler. Konumlan Devlet'in yam sira aile icinde de patriyarsinin yan ve onun en

talihsiz

farkinda olmalarmi saglar.

Anarko -feministler

riyarsi ikiz sapmalardir; her

ikisi

icin Devlet ve pat-

de hiyerarsi ve hakimiyetin

te-

O

halde, "ermel toplumsal ve psikolojik modelinin parcasidir. izleri"ni biUun Devlet'in bizatihi yapisinm, iktidar kek egemen

yok etmek

gerekir. 37

Women, s. 173-4. Marsha Hewitt, "Emma Goldman: The Case

34

Bkz. Marsh, Anarchtel

35

Bkz.

Die Anarchist Papers, der. Dimittious

1986,

36

s.

for

Anarc ho -Feminism"

Roussopoulos, Black Rose, Montreal,

170.

An

"Blood of the Flower:

AnrtKhd-Feminism, 37

1.

"Who We

Are:

1,

1

Anarchist -Feminist Statement",

(1971)

An A narc ho -Feminist

Manifesto", age.

Si rtn-

A

Journal of

Anar$izmin Tarihi

762

"Kisisel olan siyasaldir"

ilkesint

vurgulayan anarko-femi-

n is tier gundelik hayatin radikal elestirisini gelistirmislerdir. Ozne ile nesneyi ayiran iliskiler yiizimden kadinlar, ya erkekler tarafmdan kullanilan metalar ya da erkek dunyasmin pasif seyircihatine gelmislerdir. Erkek ile kadin, yetiskin ile cocuk, is. ile

leri

oyun, zihinsel saghk

ile delilik

kutu plasma la nni reddeden anar-

ko-feministler, toplumsal cinsiyeti ya da yasi ne olursa olsun her

bireyin kendi hayat tarzini secebilecegi bir

toplum yaratmaya caOnceki "htstory"de (Tarihin erkekler tarafindan yazilanlatihyor (c.n.) hep goruldugii gibi, iktidan bir erkek qo-

hsirlar. 38

digi

kumesinden bir digerine aktarmak istemezler. Esas amaclan iktidar ve otoriteyi a$indirmaktir; kisisel planda, kendi bedenleri ve hayatlan uzerinde kisisel denetim kurmaya cahsirlar cuklar

-"Kimseye ve herkese

iktidar:

Herkese, baskalan uzerinde degil

sadece kendi hayatlan uzerinde iktidar,' 09 Bir butiin olarak kadin hareketinde, hig kuskusuz,

"doga!" anarsist egilim vardir. lardir dir,"

hem

teori

hem

pek cok

"feministler yil-

de pratikte bilincsiz anarsistler olmuslar-

iddiasinda bulunur, 40

min ovdugii

Penny Kornegger,

Bu

perspektiften, leminizmin anarsiz-

seyi uyguladigi savunulmustur,

lerin, anarsist gorusleri

Ashnda

feminist-

uygnladiklanni duruslce soyieyebilen tek

protest grup oldugu bile one surulmiistur. 41

Altmish yillann sonunda baslayan feminist hareket, kendi

formunu ve pratigini, ashnda kucuk "bilinc yiikseltme" grubunda gelistirdi. Onderleri ve taraftarlan olmayan, kendiliorgutsel

ginden ve rekabet bir

disi harekei, Ispanyol 1c Savasi sirasmda oynayan "sempati gnjplan"na benzer. Uluslararasi hareket olarak kadin hareketi anarsizmin en Onemli iki ilkesi-

ni,

merkezsizlik ve federalizmi de bcnimsemistir.

onemli bir

rol

A narko-fe minis tier bu

egilimi dikkate almislar ve

onu

o!a-

bildigince tarn olarak gelistirmeye cahsmrslardir. Bir yanda patrt-

yarsinin baskisindan, ote yanda "yaptsizhgtn tiranhgfndan kur-

tuimak

isterler.

38

Penny Kornegger, "Anarchism: the feminist connection". Reinventing

Bkz.

Anarchy,

39

5.

Reformist kampanyalardan ve solcu panilerden

240.

Carol Ehrlich, "Socialism, anarchism,

feminism", Reinventing Anarchy,

s.

265.

40

Kornegger, "Anarchism: the feminist connection", age,

41

Lynne Farrow, "Feminism as Anarchism", Quid Rumours. An AnardwFeminisl Anthology, Dark Star, larihsix, s. 11.

s.

240.

763

Yeni Sol ve Karsi-Kiiltur

uzak durur,

ozgiil

yi tercih ederler.

konularda bagimsiz dogrodan eylem yurutme-

Bu

yiizyihn bastannda anarsist hareket icinde

erkeklerle yan yana cahsan ktz kardesterinin aksine, pek cok

anarko-feminist, esas olarak radikal kadin hareketi icinde cahs-

mayi tercih eder. 42 Kendi ornekleriyle, federal olarak birbirine bagh sempati gruplanni temel alan merkeziyetsiz icinde neler yapilabilecegini gos term isle rdir,

kitle hareketi

Yeni Bir Cag: Anarsizmin Yeniden Yaratilmasi Altmish yillann basinda anarsizmin can gekistigi one suruldii ve

on yihn sonuna dogru dikkat gekici ve beklenmedik bir canlanma oldu. Ancak Amerika ve Avrupa'daki Yeni Sol 1968'den sonra krize girdi. 1968'de Chicago'da yapilan Demokratik Parti Kongresi'ni izleyen isyan ve ayni

yil

icinde Fransa'da yasanan

muhalefetin en yiiksek noktasmi olusturdu. 1970'lerin basinda Yeni Sol tutarh bir hare-

ayaklanma ve genel grev, Devlet'e ket

kitlesel

olmaktan cikarak dagilmisti. ABD'de Weathermen, Alman-

ya'da Baader-Meinhof Hareketi, Italya'da Kizil Tugayiar ve Ingiltere'de Ofkeli

Tugay (Angry Brigade)

gibi, liberter kimliklerinin

en azmdan kuskulu oldugu umutsuz ve bolunmus gruplar, kapitalist Devlet'in cokusunu hizlandinnak icin bombalama ve adam

kacrrma eyiemlerine basvurdular. Eylemleri sadece Devlet'in daha uyanik ve baskici olmasini sagladi. Bu arada, diinya capinda yasanan 1973-1974 iktisadi reses-

yonu kithk sonrasi utopyacihga son verdi; isyanci gencligin buyuk cogunlugu boncuklanm birakarak bir kez daha toplimia ayak uydurmaya cahsti. Onlerine konulan ornegi benimsediler. Pek azt komun hareketinde sebat etti. Gene de altmisli yillann liberter mirasi gricunu korudu ve yetmisli yillarda, ozellikle kent ve ktr komunleri ve kooperatiflerde alternatif hayat tarzlanni

amaclayan yaygm deneyimlere tanik olundu. Anarsi artik unutulmus

bir ruya degildi.

Proudhon'un genellikle

<3

semboltiyle ifade edilen "Anarsi

Diizendir" sozu, kentsel alanlarda en sik gorulen duvar yazila-

nndan

biri

haline geldi Yetmisli yillann

sonunda ortaya cikan

fe-

minist, bansci, yerel yonetimci ve Yegil harekeder, orgutleri ve

42

BIli

Marian Leighton. Anarcho-feminism", Reinventing And re fly, '

s.

258.

764

Anar$izmin Tarihi

hedefleri

baktmindan

ayirt edici

yiltarda gittikge guclendiler,

tan

Punk rock yeni

sine yardimci oldu. sii

Temalanyla

liberterdi. 43 Seksenli

Situationistler'i yansi-

bir kusagin isyanda sinirsiz imkanlar

Bugunun anarsizmi

arttk

gormebombacilann gorti-

olarak kuciimsenmiyor, uyanci sorular soran, yeni

yapma

gorme ve

tarzlan oneren akilb bireylerin goru§u olarak kabul edili-

yor. Anarsi

43

bicimde

yeniden yaratilmi§tir.

Bki. Murray Bookchin,

For Anarchism,

s.

"New

259-274.

Social

Movements; The Anarchic Dimension",

36 Yeni Sag ve Anarko-Kapitalizm

Anarko-kapitalizm yakin zamantarda Batida dikkati ^eken bir

moda

halini aldi ve Devlet'in

roluimn yeniden

siyasal

gundeme

getirilmesine katkida bulundu, Artik anarsizm mulkiyetin ko-

runmasinda hiikumete bir

rol

du$tugunu savunan ba§at

lizme yonelik buyiik bir ideolojik tir,

Anarko-kapitalistler

nomide tam

kamu

meydan okuma

libera-

haline gelmi§-

hukumeti pargalanna ayirmak ve eko-

laissez-faire isterler.

Hareketin taraftarlan her

tiirlu

hizmetinin, hatta belediye binalannin, sokaktann ve park-

tann bile ozel girisimcitere devredilmesini onermektedirler.

Adam Smith 'in,

Anarko-kapitalistler, bir

ozel cikann kendisini

bicimde kamusal yarara doniisturecegine olan giivenini pay-

Ekonominin "dogal yasalan"nm insan

lasirtar.

salann destegi olmaksrzin

"gorunmez

el"i

isl eye bile cegini

yapisi pozitif ya-

dusunurler. Piyasamn

toplumsal duzeni saglamak icin yeterli olacaktir.

Anarko-kapitalizm yak in zamanlarda en cok Birle$ik Devletler'de etkili

ne halki

olmu§tur, Buradaki Liberter Parti bu yakla^imi ha-

ideolojisi olarak

benimsemi§, Ronald Reagan gibi

Cum-

huriyetcilerden vergi indirimi yapmasini, "hukumetin halki ra-

hat birakmasi"ni istemi§tir. Birlegik Kralbk'taki yeni Muhafazakarlar,

"toplum diye bir §ey yoktur" g6ru§unu savunur, "Dev-

Anar$izmin Tarihi

766

let'in kuctiltulrnesi"ni isterler, Ikinci

gorus, 1979'dan 1990'a ka-

dar Basbakanhk yapan Margaret Thatcher tarafindan, pratikte

uygulanmasa da teoride Harare tie benimsenmistir. Bu yaklasim, Devlet sosyalizmine, esitlikci oldugu ifin degil, Devlet'e daha

50k merkezi yonetim

Ne

min Tucker'm te,

yetkisi

vermeye

cahstigi icin saldmr.

var ki anarko-kapitalizm fenomeni yeni degildir, Benja-

Amerikan

gazetesi Liberty'nin 1907'de kapanmasiyla birltk-

onun liberzaman zaman

bireyci anar$izmi sesini kaybetli; ancak

terizm cizgisi yahtilmis dusimijrlerin uriinlerinde

yeniden ortaya

cikti.

me yazan Randolph

Anarsist hareketin disinda yazan gene dene-

Bourne, toplum

ile

Devlet arasinda

yaptt ve unlit "Savas Devlet 'in Saghgidir"

si

ogam ni

"suru"nun yol acugi otoriter ve konformist

aynm

kesfetti ve

tehlikeleri ortaya

koydu. 1

Franz Oppenheimer'in "siyasal araclann orgutlenmesi" ve "verili bir si"

bolge u2erindeki

yagma

surecinin sistematiklestirilme-

olarak Devlet anlayisi, yirmili yillarda liberterlerin ve muhafa-

zakarlarm birbirine benzemelerini sagtadt. 2 Jeffersoncu Albert Jay Nock,

New

liberal

Deal zamamnda. Our Enemy the State'dc

(Dusmantnuz Devlet, 1935) anarsist sonuclara vardi. Nock, iaisokulundan bir muhafazakar olarak, "kolektivizmde agir

scz-Jaiie

bir askeri

despotizm tipine dogru giden istikrarh bir ilerleme"

ongordu. 3 Bu

siirec stirekli artan

merkezilesmeye, burokrasiye ve

piyasamn siyasal denetimine yol a?acakti. Sonucta Devlet yonetimindeki ekonomi oylesine etkisiz kalacak ve yozlasacakti ki zorunlu emege basvurmak gerekecekti, Nock'un uyansi onemstz bulunmadi. Friedrich A. Hayek, The Road

to

Ser/dom'da (Serflige Giden Yol, 1944) kolektivizmin

tehlikelerinden soz

etti.

The Constitution of Liberty' o\t (Ozgurlu-

gun Anayasasi, 1960) yaptigi klasik liberalizm degerlendirmesinde toplumsal adalet nosyonunu reddetti ve piyasamn kendiliginden toplumsal duzen yarattigim one surdu. Ancak baskiyi asgariye larla

indirgemek isterken, ozel taraflann baskici eylemlerini yasayasaklamak icin asgari okjulerde bir Devlet baskisina ihtiyac

oldugunu kabul tini 1

de kabul

etti.

etti.

Vergilendirmeyi ve zorunlu askerlik hizme-

Ekonomide

Randolph Bourne, "The

State",

2

Franz Oppen he imer. The

3

Albert Jay Nock,

1977,s.88.

State,

Our Enemy

esuiikciligi ve

hukumet miidahale-

Mew York, 1919. New York, 1926, s. 27. Free Life Editions, New York,

Untimely Papers, Huebsch,

Vanguard

Press,

the State (1935),

Yeni

sini sert

bicimde

namayan naydi.

refah

Sag

767

ve Aiuiikn-Kapitatizm

elestirirken, jiiyusa tarafindan yeterince karsila-

payimn

belirli bir olciide

surdurulmesinden ya-

Gorusleri yeni Muhalazakarlar, ozellikle Britanya'daki

Muhafazakar

Parti'nin sag kanadt iizerinde

onemli bir etki yarat-

mistir.

David Friedman ve Murray Rothbard daha da ileri gittiler. bazt bakimlardan, Eski Sag'in ekonomiye hukumet

Konumlan,

mudahalesini amaclayan

New

Deal'e karsi one siirdugu ilkelerin

yeniden canlandinlmasi olarak gorulur. Freedman ve Rothbard tamamen serbest bir piyasa nostaljisiyle gudulenmekle kalmazlar,

aynt zamanda saldirgan bicimde otorite karsmdirlar. Tuc-

ker'm anarsizme "tutarh Manchesterism" dedigi, yani on dokuzuncu yuzyil laissez-faire iktisatcilar okulunu mantiksal sonu-

cuna goturdugii yerde, anarko-kapitalistlere tutarh Lockecular denebilir.

Locke'u izleyen klasik

liberaller,

hukumetirt bashca gorevi-

nin yasama, ozgurluk ve mulkiyet gibi dogal haklari

korumak

oldugunu one siirerter, giinkti yasalann olmadigi bir "dogal durum"da, bu ttirden haklardan yararlanmak belirsiz ve elverissiz olacaktir.

Anarko-kapi talis tier de,

kumet Ozerine

Iki

tipkt

Second Treatise'deki IHu-

Inceleme'nin ikincisi] Locke gibi sunu sor-

durumunda Insan, denildigi kadar ozgtirse, mallarmm mutlak hakimiyse, tarn bir esitlik icinde ve kimseye tabi olmadan yasayabiliyorsa, bu ozgurlukten vazgecmesinin sebebi ne olabilir?" 4 Ne var ki anarko-kapitalistler, Locke'un aksine ortak bir hakemin olmadigi boyle bir dogal duramu elverissiz ya da belirsiz bulmazlar. Asgari bir devletin bile maktadirlar: "Dogal

sahsinin ve

gereksiz oldugunu, cunkti kisiyi ve mulkiyeti

koruma ihlal

kurallara

denk dusen

Herkes kendi koruyucu "baskidan

lerle

ozel

David Freedman bu unsurlan, mini- toplumsal sozlesmeleri eden kisiler ve piyasamn ticareun dvizenlenmesi i^in talep

ettigi

kti

savunmanm

unsurlariyla saglanabilecegini savunurlar.

korunma

"yasalar"tn ureiicileri olarak gorur,

birligini

secmekte ozgtir olacaktir, cunkapah ifade-

iktisadi bir faydadir." 5 Ostii

dolu olan Trie Machinery oj Freedom 'dan (Ozgurlugun Me1973) ayn olarak Friedman, Hayek 'in kapitalizm

kanizmasi,

savunusunu kolektivizm ve Devlet

serfliginin

4

John Locke, Of Civil Government, Second

5

David Friedman, The Machinery of Freedom, Harper 1973,

s.

156.

Treatise, 1690,

en s.

&

iyi

panzehiri

17P,

Row, New York,

Anar%izmin Tarihi

768 olarak populerlestirmistir.

Birlesik Devletler'de yeni

ka pEanmi en miiltecinin,

iyi

saga liberterizmin entdektuel

ar-

temsil eden, Sovyetler Birligi'nden gelen bir

Ayn Rand'm

yazilandtr. The Virtue of Selfishness:

A

New

Concept of Egoism'dt (Bencilligin FazileU; Yeni Bir Egoizm Anlayisi, 1964) Ayn Rand, felsefi bir egoizm savunusu yapmaya cahsirken, romanlarmda, ozellikle devlet formundaki kotekti-

vizm gucieriyte savasan ustun bireyi anlatli. Onun, Nietzscheci eden ustiin bireyi, butiin servetin

bir iktidar istenciyle hareket

kaynagi ve her lurlu tlerlemenin yaraticisi olarak sunulan, kihk degistirmis bir kapitalist girisimci olarak gorultir.

Rand

kendisi-

nin nesnel gercekligin dogrudan bilgisine sahip oldugunu iddia etti ve baslatttgi "Nesnelci" hareket altmish yillarda moda haline

cogu

geldi. Anarko-kapitalistlerin

dogru, oteki goruslerin birer

olmaktan cok asgari

gibi,

o da kendi gorusderinin

dogma olduguna

inamr. Kati bir

olmaya devam eder. Bir diger anarko-kapitalizm savunucusu, iktisatci Murray

anarsist

bir devletci

Rothbard, anarsist gelenegin muhtemelen en cok farkinda olan kisidir. Asm saga ve ozgiin bir Cumhuriyetci olarak gdruldii,

ancak lev'i

la

Boetie'nin liberter klasigi GontiUu Kulluk Ozerine Soy-

yayimladi ve kendisine anarsist dedi. For a

Libertarian Manifesto'da (Yeni Bir festo,

Ozgurluk

New

Liberty: The

Icin Liberter Mani-

1973) "Libenerlerin Devlet'i ve onun eylemlerini nasd gor-

duklerini bilmek istiyorsaniz, Devlet'i bir sue: cetesi olarak dusju-

ntinuz"

diyordu,

"bdytece,

butiin

liberter

oturacaktir." Liberter du^unceyi, "hicbir

bunun herhangi

bir kisiye

tutnmlar

yerine

insamn ya da insan gru-

ya da o kisinin

onu merkezi

mu Ik line saldiramamaindirger. 6

si,"

olarak tammlar, boylece

Ne

Devlet ne de herhangi bir taraf herhangi bir kisiye kargi

bir

aksiyoma

lier-

hangi bir amagla guc kullanabilir ya da guc kullanma tehdidinde

Ozgur bireyler kendi hayatlarini diizenlemeli ve sadece sozlesme yukumliilugunu temel alan gonulhi anlasmayla kendi mulklerme sahip cikmalidirlar. bulunabilir.

Devlet'i, guc tekeli olma konusunda gayri mesru bir iddiaya sahip "koruyucu raket" olarak reddeden Rothbard, Friedman gi-

onun toplumsal ve piyasayi temel alan duzenlemelerle dagmlmasim ister. Kisiler ve miilkiyet ihlalleri konusunda cikan anla§bi,

6

Murray Rothbard, For. a New rilmis baski. Collier Books,

Liberty: The Libe Marian Manifesto,

New

York, 1978,

s.

46, 23-24.

golden gec>

Wiii

mazhklann, kararlan

nan hakem

w

Stiji

769

Aiititkti-Kapitalizm

ozel kuriiina tinsurlan

tarahndan uygula-

firmalar tandnul.in gtmiillu olarak

gozumlenmesini

onenr.

Rothbard anarsist toplunui, "kisiye ya da herhangi bir bireyin mulktine karsi hicbir zorlaym saldirganltk imkaninin ohna-

opium olarak belimltT. Ancak Tucker'in dogal hakkimn olmadigim kabul ciligi yerde, Rothbard,

digi" bir

kiyet

t

bir miil-

"kisinin

ve mulktin thlal edilemezligtni bir hak olarak goren temel [bir] liberter yasa"ya ihtiyac

oldugunu

toptumu savunmasina

letsiz

israrla belirtir. 7

Rothbard, Dev-

karsin, goreneksel siyasete gtrrrteye

de istekliydi. Ayrica ABD'de, sosyal giivenlik, refah, resmi egitim ve vergilendirmenin

yam

sua, bultin federal duzenleyici aygitla-

da kaldinlmasini isteyen Liberter Parti'nin kurulusuna katkida bulundu. Bourne'un savas Devlet'in saghgidir gorusunu kabul rin

eden

Parti, Birlesik Devletler'in Birlesmis Milletler'den cekilmesi-

baglantilanna son vermes in ve askeri vunmayi saglayacak duzeye indirmesini ister. ni, dts

i

guclerini asgari sa-

Rothbard, 1977'de toplanan Liberter Parti Kongresi'nde ger-

$ek bir liberter olmak rek "yeniden

icin,

dogmak"

gasina ve dunyaya en

iradenin

gerekligini

yam

sira akilla vaftiz edile-

one surdu, Ciinku, insan do-

uygun gordiigu kendi

liberter anlayrsinin

dogru oldugu icin galip gelecegini diisunuyordu, Devletcilik, isCilerin ve burokratlann dusunce ya da isteklerinden tamamen bagimsiz olarak, kendi celiskilerinden oturii cokecek ve serbest

hakim olacaku. olmasina ragmen anarko-kapitalist yakgercek zorluklar vardir. Yasalann ve mahkemelerin

piyasa butiin dunyaya

Gorunuste lasimda bazi

liberter

yerini arabulucu firmalann almasi halinde, birey

bu firmalann

neden kabul etsin? Ve kisinin adalett "satin almasi" halinde, hukumlerin adil ve tarafsiz olacagi nasil garanti verecegi htikmii

edilebilir?

Hukiimter ozel koruma unsurlanyla uygulamrsa, Ro-

bert Nozick'in belirttigi gibi, serbest rekabet sayesinde

h

muhte-

koruma kurumu (en guclu ve en kapsamkommayi saglayan) cikacaktir. 8 Koruyucu kutnmlar arasin-

melen ortaya basal

bir

daki rekabetten, nihayet de facto bir bolgesel tekel, Devlet benzeri

7

bir

kurum pkip

gelisecektir. Basat

Rothbard, "Society without a State", Nomos,

and Maihct, Sheed Andrews 8

koruma kurumuna

& McMeel,

s.

191, 206. Ayrita

sahip

Bki Powct

Kansas City, 1977.

Robert Nozick, Anavchy, State and Utopia, Basil Black well, Oxford, 1974,

16-17

s.

Anar$izmin Jarihi

770

"asm minimal" tin alabilene

Devlet'in

minimal Devlet'ten tek

farki,

sadece sa-

hizmet verilmesi olacaktir,

Nozick'in eseri, State, Anarchy and Utopia (Devlet, Anarsi ve Utopya, 1974) genel olarak gagdas. siyasal felsefenin en onemli

Kismen bireyci anarsist gorusSpooner ve Tucker'dan esinlenen ve Rothbard

eserlerinden biri olarak goriilur. lerden, ozellikle

Rand'in liberter goruslerini yanitlayan Nozick,

ile

bireylerin sozlesmelere

mulk

sahibi

uymalanni saglayan ozel koruma kurum-

lanni denetleyen bir asgari Devlet'i gerekli gorur.

Ne

var

ki,

ken-

ragmen baskalan tarafmdan yonettlen, hayati ve mulkii onlann denetiminde olan bir insamn, kole sayilamayacagim, cimku efendilerini oy vererek ve periyodik olarak "secebiledi iradesine

cegi"ni israrla belirtir,

Nozick, liberter ve anarsist teorinin akademik cevrelerde

kabul gormesine katkida bulunmustur. Ancak sonunda, bireyin yasama, ozgurluk ve miilkiyet haklarmi korumak ictn bir gece bekcisi

Devlet'i

Nozick kendi "utopya cercevesi"

tercih eder.

icinde, kendi sakinlerinin tercihlerine gore orgutlenen bagimsiz bir kent-devletleri

toplumu

onerir.

Zor ve hilenin yoklugunda

kapitahst miibadeleden kaynaklanan servet botijsumunu mesru-

mumkun olacagini one stirerek, baglaminda kapitalizmi savunur, Boylece kisi gecimini zorlukla saglasa da haklannin ihlal edilemeyecegini one surer. Amag insan dzguriugiinun saglanmasi olduguna gore, serlastiran adil

kazang ve yetkilerin

hak edinme

teorisi

bolusumunii gerceklestirmek icin piyasa guclerini duzenlemenin htcbir ahlaki nedeni yoktur, O halde, Nozick'e govetin yeniden

re kapitalizmin

kabul edilebilir diisturu sudur: "Herkesten tercih

kadar, herkese tercih edildigi kadar." 9

ettigi

Nozick, anarsiden gok "minarsi"yi (asgari yonetim) benim-

Mack gibi bir grup Amerikali filozof modern Devlet'in alamni, Locke'un ya-

seyen John Hospers ve Eric arasinda yer ahr. Bunlar, salari

olusturmak (mulkiyelin korunmasi

icin) hirstzlan

lulan cezalandirmak ve yabanci saldirgana karsi ulusu

ve sug-

savunmak

dngordijgu "otoriteye sahip genet yargt" goriisuyle simrlaya-

ic.m

rak, asgari bir Devlet onerirler.

10

Anarsist olmaktan gok Jefferson

gelenegi icinde yer alan sagci liberterlerdir; "en az yoneten htiku-

hukOmet" oldugunu savunurlar.

metin en

iyi

9

Age,

160.

10

Bkr, Stephen

s.

inst the

L.

Modem

Newman,

Liberalism

M

Wits' End: The Libertarian Revolt aga-

State, Cornell University Press,

hhaca, 1984,

bol. vi.

Yeni Sdj;

v<

Anarsizmin daha kapsamh

Wolff tarafmdan

savunusu Robert Paul

felsefi

gerceklesurilmislir.

mesrulugunu yeni Kantci

771

Aiirtikn-Kapitalizm

Devlet'in

Wolff,

siyasal

bir ahlaki ozerklik ilkesi tetnelinde

reddeder. lnsanlann akilci olmalan ve akici bigimde davranmalan halinde ozerk olacaklarmi varsayar. Kendi eylemlerini belir-

leyen ozerk insan yonetilmeyi ret ve her turlu siyasal otorite iddiasini inkar eder: "Ozerk insan igin, kesin olarak belirtmek

komuta

gerekirse,

diye bir sey yoktur." 11

Ne

var ki Wolf,

felsefi

anarsizminin ve etik bireyci liginin dolaysiz igerimlerini gormez. A Defense of Anarchism'de. (Bir Anar§izm Savunusu, 1970) yer alan "Devletsiz Bir Dunyaya lliskin Utopya Panltilan"nda hig kimsenin mesm otorite iddiasinda bulunmadigi bir toplumda ytiksek bir toplumsal esgudtim siirecinin ancak o

toplumun uye-

lerinin yuksek bir ahlaki ve entelektuel gelisme duzeyine ulas-

malanndan sonra mumkun

olacagini savunur. Ashnda, bir siya-

anarsizm savunusu yapmaktan cok, ahlaki ve 12 siyasal bir kuskuculuk formu olusturmakla ilgileniyor gibidir. Wolff'un pratik onerileri de sorunsaldir. Her evde bulunan sal

teori olarak

ve Washington'daki ana bilgisayara baglt olan bir "oy

verme ma-

kineleri" sistemi temelinde bir "etkin dogrudan demokrasi" fortavsiye eder. Boylece herkes, ulusal bir medisteki temsilcilerinin tartismasindan sonra oy kullanabilecektir. Ancak boyle bir

mu

sistem,

mevcut parlamenter demokrasilerde goriddugu

temsilcilerin oy verecek kisileri

Ayni zamanda, Wolfhin da kismen kabul

agabilir.

lismalarda pasif izleyici olma

buyuk

arasinda

bir fark vardir.

iizere,

kolayca maniple etmelerine yol ettigi gibi, tar-

olma rolu Dogrudan demokrasi turu kadim

roluyle aktif katihmci

Atina'da uygulanmisti. Burada btitun yurttaslann aktif katihminm, segilmi^ bir elit tarafmdan ahnan kararlara gosterecekleri tepkiyi

kaydeden televizyon

WolfPun

izleyicilerine tercih edilecegi agiktir.

onerisi yurtta^lan neredeyse spor seyircisine donustur-

mektedir. Wolff anlasmazhklara ya da sonuglann kolektif olarak tartisilmasina izin vermez,

merkezsizlefme tavsiye etmesine ragmen Wolff, insan davramsina esgudum saglamak amaciyla ozel mut-

A$m

11

bir iktisadi

Bkz. Robert Paul Wolff, In Defence of Anarchism, Harper Colophon, New Vork, 1 Q70. Kitap, H. Rdlman'in (n Defense of Political PhiUsophy'de- yaptigi elestiriye bii yanit icerir.

12

Eki.

Graham Baugh, 'The Poverty of Authonomy: The

Defenct- of Anarchism', The Anarchist Papers,

s.

110.

Failure of Wolffs

772

Anatsizmin Tarihi

piyasanm surmesini

kiyetin ve

istedigi

kapitalistler ve liberterlerle bir tutar.

icin kendisini anarkoGene, ordunun ancak go-

niilluluk ve emirlere itaat temelinde var oiabilecegini

one

surer,

ancak bunun da mevcut asker alma formlarindan pek farkb madigi gorulur.

ol-

Anarko-kapitalistlerin utopyalarmda, zengin ve guclunun yoksul ve gucsiizu simdiki gibi somurmeye ve ezmeye devam et-

meyecegine inanmak metlerin baskt

mek gun

icin

pek a2 neden

yapmadan add bicimde

vardir.

Koruyucu

hiz-

isleyebilecegini hayal et-

zordur. Bencilligi tesvik eden serbest piyasada, saghga uy-

"kamu mallan"nin herkese saglanabilecegi Ashnda anarko-kapitalistler kolektif cikar ve

ve temiz su gibi

garanti edilemez.

soruinluluklan reddederler. Kadim Grek po/is'inin zengin topluluk gelenegini, elindekint paylasmak istemeyen en sinirh bireycilik formu lehine reddederler. Oz cikar durtulerinde, gene! fayda ya da kamusal cikar kavramtanna yer yoktur. Anarko-kapitalist,

topiumla iliskisinde tek basina, egoist ve hesapci bir tuketicidir;

toplumun ozerk bireylerden olusan gev?e k

bir birlikten

baska

bir

§ey olmadigini dustinur.

Ozgurltigun anarko-kapitalist tanimi buiiinuyie olumsuzdur. Hicbir zorlama obnamasini ister, ancak btreysel ozeklik ve

bagimsizhktan olusan olumlu ozgiirlugun garantisi olamaz. Herkesin gecim araclarma esit ulastm hakkint da tanimaz. Hayek su

uyanda bulundugu zaman anarko-kapitalistler adina konusmaktadir: "En onemlisi, ozgur, ama sefil olabilecegimizi kabul etme]iyiz.' " Bazilan, ozgurluk ile ekmegin esanlamh oimadigini, "acliktan olme dzgurlugii"ne sahip oldugumuzu soyleyecek kadar ,

ileri

gider. 14 Anarko-kapitalisiJer

kamu alanlanm ozgurluk adina

ozel mulkiyete devretmek isterler, ancak ozgurluk ozel sirketlerin

korudugu yuksek

citlerin

kes ondan yararlandtgi

ardinda gelismez, acik havada, her-

zaman gentler.

Anarko-kapitalistler her seyden once kapitaltsi olduklan icin Devlet'e karsidirlar. Devlet elestirileri, lal

son coziimlemede ihedilemez haklar olarak gorulen ozgurluk ve ozel mulkiyete

iliskin liberal bir yoruma dayanir. Zayif, giicsuz ve cahil icin kapitalizmin yarattigi toplumsal sonuclarla itgilenmezler. Herkesin

13

Friedrich Hayek, The Constitution of Liberty, Chicago University Press, Chicago, 1960,

14

s.

Pierre Lineux,

de France,

137.

De

libftalismc d Vanarcbo-capitalismt, Presses Universitaires

Paris, 1983,

s.

9.

773

Yeni Sag ve Amu-ko-Kapitalizm

piyasada serbest alisveristen yararlanacagi iddialan hicbir sekilde kesin degildir; dizginlenmcmis her piyasa sistemi, buyiik ola-

ve ayncahgi surduren savunma birliklerine sahip esitsiz bir topluma gecisin sponsorlugunu yapacaktir. Anarkokapitalizm olsa olsa sadece zenginin ve kurnazm yararlanacagi sthkla, somurii

Baskatanna ve insaflanna terk edilmis cevreye verdikleri zarara aldirmayan "kaba bireyciler" icin dikilmis bir giysidir. Piyasa giicleri ozgurluk icin Devlet guclerinden daha sahici kosullar saglayamaz. Her ikisinin kurbanlan esit ola-

bir herkese ozgurlukttir.

rak kdlelestrrilir, yabancilasttrihr ve

ezilir.

Boylece anarko-kapitalizm, Spooner ve Tucker gibi geleneksel bireyci anar§istlerin esitlikci icerimlerini gdzden kacinr. As-

hnda, pek az anarsist "anarko-kapiialistler"i anarsist kampa kabul eder, cunku onlar iktisadi esitlik ve toplumsal adalet kaygisini paylasmazlar.

Onlann kendi cikarlarim gozeten hesapci

piyasa adamlan, gonullu isbirligi ve karsihkh yardimlasma yeteneginden yoksundurlar. Bu nedenle anarko-kapitalistlere anarsist degil

15

sagci liberter

Bkz, Henri Avron,

demek daha uygundur. 15

Us

Libertarian American: de Vananhisme a Vannrtho-

capifnlism? Presses Universitaires de France, Paris, 1983, ,

s.

9.

37 Modern

Liberterler

&

Bu

onemli

yiizyilda az sayida

liberter dustinur yeii$mis,

ancak

li-

berter dtisunce dikkat cekici bicimde derinlesmis ve cesitlenmis; Ingiliz filozof

di

Benrand Russel ve romanct Aldous Huxley, Yahu-

varolu^cu filozof Martin Buber, Amerikali kulttir elestirmeni

Mumford

Lewis

ve gostergebilimci teorisyen

Fransiz yazar Albert

cauh

Camus

gibi birbirinden farki entelektiieller

rilmistir.

Noam Chomsky,

ve toptumsal dtisunur Michel Fou-

tarahndan zenginlesti-

Onlar sosyalizmi ya da liberatizmi anar$izmin sinirlan-

na gekmisler ve

zaman zaman bu simn

ge£mi$lerdir.

Dogudaki

ve Batidaki Devletler daha merkezi, militarize ve burokratik hale geldikge, onlar ozgiir toplum anlayisini nihat ideal olarak savun-

muslardir.

Bertrand Russell Bertrand Russel, uluslar arasinda sava^lara son vermek icin bir

Dunya

Devlet'i fikrini

savunmasina ragmen anarsizmi benimsedi

ve hayati boyunca bir liberter olarak kaldi. 1895'te yirmi

§mdaki gene

artstokrat, Beatrice

Webb

tie

ya-

tarahndan "anar§ik" ola-

rak betimlendi ve daha sonra kendisi de mizacimn anar^izme egilimli I

otdugunu

Alinli, Vivian

Mart 1970,

s.

ttiraf etti. 1

1938'de UlB'nin (Uluslararasi

l$ci

Harper, "Bertrand Russel and the Anarchists", Anarchy, 109, 68, 77.

776

Anarfizmin Tarihi

Ispanyof sekreteri anarsizm iizerine bir ansiklopedi mad-

Birligi)

desi icin hazirlanan bir

kaynakcaya onun butiin

eserlerini ekledi,

ciinku Gerald Brenan'in esinin deytsiyle, bu eserler "eski Anarsistlerin dedigi gibi, 'sempati

Russell

Dunya

'

tasiyorlardi" 2

anarsizmin neyi savundugunu biliyordu.

Savasi'nin yasal olmadigmi

one surdugu

k;in

Birinci

hapse atilma-

sindan hemen once yazdigi Roads to Freedom: Socialism, Anarchism and Syndicalism'm (Ozgurluk Yollan: Sosyalizm, Anarsizm ve Sendikalizm,

1918) kapaginda, Lao-Tzu'nun dusuncelerine

yer verdi:

Sahip olmadan iiretmek

Kendini kamtlamadan cylemek

Hukmetmeden Zengin ve

gelismek.

derinlikli bir

hukumet"e

baskici

larusmada Russell, anarsizmi, "her

karsi cikart teori olarak tammlar.

tiirlu

Ozgurluk,

dusuncenin yuksek bir urunudur ve ozgurluk, "toplulugun birey uzerindeki her turlu baskici deneiimini ortadan kaldirmamn dogrudan yolu"nu bulmaya cahsir. 3 Russell boyle bir goanarsist

rusu benimsedi ve anarsizmin "toplumun surekli yaklasmasi gereken nihai ideal" olmasi gerektigini one siirdu. 4 Anarsizmin ozellikle bilim ve sanai, insan iliskileri ve yasama sevinci meselelerinde guclu oldugunu dusuniiyordu,

Ne var ki boyle bir ideali gerceklestirmenin simdilik imkansiz oldugunu da hissediyordu. Principles of Social Reconstruction (Toplumsal Yeniden Insamn llkeleri, 1916) bashkh erken cah^masinda, Devlet'in ve ozel mulkiyetin modern diinyanin en

kurumu oldugunu kabui etmisti. Devlet guclerinden cogunun ne kadar zararh ve gereksiz oldugunu gostermek isterguclii tki

ken, insan iliskilerinde zorun yerirse yasalan gecirmenin yararim da savundu: "yasalan onceleyen ilkel artarsi yasalardan daha kotudur." 5 Devlet zorunlu egitimin saglanmasinda, saghk onlemlerinin 2

3

almmasinda ve

iktisadi adaletin gerceklestirilmesinde

Mrs Gerald Brenan'dan Russell'e, Kasim 1938, The Aautobiogiaphy Russd icinde, Allen & Unwin, 1968, [I, 210. Russell, Roads to Freedom; Socialism,

bsk. Allen

& Unwin,

1973,

s.

oj Bernard

Anarchism and Syndication (1918},

3.

38-39.

4

Age,

5

Russell, Principles of Social Reconstruction, 1916, Allen Si

s.

de

15.

Unwin, 1971

,

s.

34

Modem

I

111

ihntnler

olumlu bir role sahipii. Bakunin ve Kropoikin'in hukiunei ve Devlet/e karsi gorusleOzgurluk Yollarini yakindan incelemesine ragmen Russell, kacin'nda, toplulugun yasa iomuinda bazi baski onlemlerinin kurum bir zomnlu icin .nnaclar bazi sinirli nilmaz ve Devlet'in

oldugu sonucuna

Hukumeiin olmadigi kosullarda

vardi.

gtic sa-

cok dece zayifi ezecekti. tnceledigi biilun ideolojiler iginde en yeni"Dunyayi Ancak buldu. yak in sosyalizmini kendisine lonca

den bicimlendirecek

siyasal bir sistemin ytiksek amaci, bireyin

6 orgaozgiir gelisimi olmalidir" inancini korudu. Anarsist yayin bir inkurulan) tarahndan arkadaslan ve (Kropotkin

m

Freedom celemede Ozgurluk Yollan'ndan uzun bir ahnti yapti, kitabi "mutlaka okunmasi gereken bir kitap" olarak lavsiye etli ve Russelhn eserinin "yapici dnerilerinde cok guglu bir anarsizm egili7 mi" sergiledigini gdzlemledi. gitti ve orada Bolsevik onRusya'ya Russell 1920 yazinda gezdiren Emma GoldMoskova'yi kendisine derlerin yam sua, bulundugu pek cok aratannda da Berkman'in man ve Alexander

onemli anarsistle tanisti. The Practice and Theory oj Bohhesirasmvism'de (Bolsevizmin Teori ve Pratigi, 1920) Rusya gezisi sirada O degerlendirdi. bicimde elestirel da yasadigi deneyimleri olduguihanet tur bir elestirmenin Soldan Bolsevik diktatorlugii

nu dusunuyordu. olarak geltki yd sonra Goldman Britanya'ya siyasal multeci ve savundu karsi Bakanhgi'na Iciskri onu digi zaman, Russell formlanigeren siddet "Anarsizm'in onun bakanbk yetkiblerine

m" benimsemedigini

anlatti. 8

Emma Goldman

Oxford'da

tcin

duzenlenen hos geldin yemeginde, onun Sovyet hukumetine oldu. Freekarsi siddetli saldinsmi alkislayan tek kisi Russell

dom, Russell'in (William C.

Owen'm yam

yaptigmi yazdi: "lngiltere'deki

en keskin

Russell, o gece anarsist kanaatleri

geurenkisi oldu."

sua) en felsefi

iyi

konusmayi

zihne sahip Bay

en butunliiklu bicjmde

dile

9

var ki Russell hala anarsistlere mesafeliydi. Goldman'in Rus siyasal mahkumlarma yardim komitesi kurma cabalanna

Ne

yardimci olmayi reddetti, ?unku Rusya'da daha da sen olabile6 1

8

Roads to fii-cdom,

s.

91.

BkL Harper, "Bertrand Russell and Anarchists", Anarchy, s. 71. s. 123. Russcll'dan Emma Goldman'a. 8 Temmui 1922, Autobiography, 11, ists" s 73. e Ana rch ih " 11 a nd Russe and rt Harper Be F reecu> in a h nti ,

9

,

,

i

,

.

778

Anar$izmin Tarihi

cek alternatif bir hukumeti savunmaya hazir degildi, Goldman'a soyle ya2di: "Bizim hayat siiremiz ya da yirmind yuzyil iginde her turlu hukumetin kaldmlmasi icin hicbir §ans gormuyorum." 10 Gene de kendi faydaci tutumundan kaygihydi ve Bolseviklerin siyasal muhaliflerine yaptiklarmi

kmamayi

surdiirdu.

Sacco ve Vanzetti idam edildiklerinde, onlann siyasal hkirlerinden oturu haksiz yere mahkum edildikleri sonucuna vardi.

Russdhn

Hberter tutumu ve bu

mtumu

gotiirmekte duraksamasi, insanhk ve evrenle

anarsist sonuclara ilgili

goruslerinden

kaynaklamyordu. Kropotkin ve pek 50k anarsistin savundugu, "dogala sapma" olarak bilinen ve doga yasalanndan hareketle

davranmamiz gerektigini soyleyen yaklasimin mantikhatasimn farkindaydi. Russell'a gore dogayi takJit etmek ancak kolece bir yakiasim olabilirdi. Gene de soyle diyordu: "Dogabize nasit sal

model alacaksak, bu konuda en iyi goruse anarsistierin sahip olduklan gorulur. Fiziksel evren, merkezi bir hukumet oldugu yi

icin degik her varlik

Bir ateisi ve

kendi isine baktigi icin diizenlidir." 11

atomcu olarak

duna ragmen, kararthk

Russell,

bir insanhk

nes sisteminin tukenisiyle birlikte

daha

iyi

bir

dunya umu-

vizyonuna sahipti Insani guyok olinaya yazgili "rasilami-

atomlar dizisi"nin bir urtinii olarak gordti. Ancak, "ruhun guvenli meskeni, bundan boyle ancak direngen umutsuzlugun saglam temeli [uzerinde] guvenli bicimde insa edilebilir" diyorsal

du. 12

Ancak insanin evrende

rastlantisal ve gecici bir

konuma

sa-

hip olmasi, bahdni iyilestirmek icin mucadele edemeyecegi anlamina gelmez. Bir humanist olarak Russell, insan ozgurlugutvun ve mutlulugunun artrnlmasiyla ilgilendi. Ancak gorev kolay degildtr. Insan hayvanlann en akilci ve yaraticisi olarak gelisirken ve istedigi

sonuclara ulasmak icin en zor eylemlere girismeye bazirken,

yikici ve saldtrgan arzulara

kapihyordu. Russell'a gore bu dogal tamamen ortadan kaldinlamaz, ancak bu kadar zararh olmayan yonlere aktardabilir. Bu tema Russel'm buiun eserlerindortuler

de akdci dusuncenin panltih akisi iginde farkh bir dip akintisi olarak hissedilir. Nazilerin savasa hazirlandiklan sirada yazilan 10

Russell'dan Goldman'a, age,

1

Freedom,

12

Russell,

s,

s.

74.

73.

"A Fret Man's Worship" (1933), Myttieitm and Logic (1918), Pen-

guin, 1953,

s.

51.

Motlrtu

Power

(Iktidar,

1938)

Mikli

779

ilH'rtrrler

I

kendisin-

i-si-rinde Russell, Lipki

arasinda en den onceki Hobbes gibi, insan m simrsiz arzulan Bu nedenle surer. onemlilerinin san ve iktidar oklugunu one 13 gerekir. dizginlemesi "anarsik kendini kamtlama"yi ahlakin

Almanyasina Russell asla tarn bir hansel olmadi ve Nazi insanin imdeneyim bu karsi verilen savasi desiekledi, ancak oldu. Saneden daha da kai amsarlasmasma kanlan konusunda

uluslararasi bir anlasvastan sonra, atom silahlanni simrlayacak etmesini ma icin Birlesik Devletler'in Sovyeiler Birligi'ni tehdit Onsoz'de, baskisina yazdigi bile istedi. Ozgurlufe Yollan'nin 1948 gosyeniden yazacak olsa anarsizme cok daha az sempati kitabi

"felakete yol acan yokterecegini soyledi. Bir kithk dunyasvnda idi. Aynca, Almansulluk ancak siki duzenkmelerle onlenebilir" durtiiler zor yoluyla ya ve Rusya'daki totaliter sistemler, "tiranca geleceklenne dair denetlenmedigi" takdirde insanlann ne hale 14

"daha karanhk bir gorus" edinmesine yol acu. Birey) bash1949'da Authority and the Individual (Otorite ve dogasiyayimlanan Reith Konusmalan'nda Russell, insan icinsanUn ve nin yuzydlar iginde fazla degisime ugramadigini rekave yapanlar gudusel olarak dostlar ve dusmanlar, isbirligt

giyla

one surdu, Bu nedenle, oncelikli gereken bir hukuamaci, "guvenlik, adalet ve koruma" olmasi bet edenler olarak ayirdigimizi

liberal olarak kahr; meti gerekli gordu, Bu konuda Russell, bir yasalar "katlanihayatin ve mulkiyetin korumnasmi ister, ciinku vazgecilmez bir kobir toplumsal duzenin varligi icin labilir

bir fikri temel sul"dur. 15 1916 gibi erken bir tarihte benimsedigi saglayacak ve savaslan onlealan Russell, uluslar arasinda birligi

yecek bir Dunya Devleii'nin kurulmasini savundu. yillann basinda Russell, Ellili yillann sonunda ve altmish Komitesi'nde bir Nukleer Silahsizlanma Kampanyasi icin 100'ler muhalif, yasa yoluyla kez daha anarsistlerle bir araya geldi. Eski dogrudan eyicermeyen siddel kez bu icin, ikna basansu kaldigi

Ancak lem ve biiyuk caph sivil itaatsizlik cagrisi yapu. tek lngiltere'nin cunku etti, devam hareketten uzak durmaya silahsizlanmamn yanh cok sonraki ve yanh silahsizlanmasimn bir dunya hukumetiyle giiclu ulusal huktimetlerle ve nihayet anarsist

A New

Social Analysis (1938),

13

Russell, Powtr:

14

Roads to Fretdom'a Onsoz,

H

Uussell, Authority

s.

Bask Books, 1940,

s.

9.

14.

and the Individual, Allen

& Unwin,

1949,

s,

89, 109.

780

Anar$izmin Taiiki

gerceklestirilebilecegini

duslinuyordu.

Anarsistlerin

deyisiyle

saygideger hlozof, silahsizlanma sorumlulugunu oncelikle silahlanmadan sorumiu insanlann ve kurumiarin ele almasi icin cahsti.

16

Tutkulu kuskucu, yashltginda iyke

kiniklesti. Otobiyografi-

sinde, kansi Dora'yla birlikte kurulusuna katkida rici

bulundugu

ile-

okul hakkinda soyle yazdi: "Cocuklan serbest birakmak,

gucluniin zayifi maktir,

ve

titrettigi

Okul dlinyaya

mutsuz

kildigi bir teror

ben2er: Vahsi siddeti ancak

ortami kur-

hukumet 6n-

leyebilir," 17

Insanin zapt edikmez dogasi konusunda anarsistierle yollan ayirmasina ragmen Russell'in yazilan gene de derin bicimde liberterdir. Hayati

boyunca dustince ozgurlugunun kararh savu-

nucusu olmustur: Du^unce

yikici ve devrimci, tahripkar ve korkunctur. Dustince, ay-

ncaliga, yerlesik kurumlara ve yerlesmis adetlere karsj acimasizdu.

Diisunce anarsik ve yasasiz, otoriteye karsi kayitsiz, caglann gelis-

mi? bilgeiigine karsi umursamazdir. 1 *'

Russell'in ozgiir dusuncesi sadece Sceptical Essays

nemeler, 1928) ve

Why

I

am

(Kuskucu De(Neden Hiristiyan Marriage and Morals (Evli-

not a Christian

Degilim, 1957) gibi eserlerinde degil,

ve Ahlak, 1929) gibi kitaplannda da gorulur. Ikincisinde, kadinlann kurtulusu icin cagn yapti ve saghkli bir cinsel hayatin degerini savundu. Egitim konusunda pek cok sey yazdt. The lik

Conquest of Happiness (Mutlulugun Fethi, 1930), Kropotkin'in Ekmegin Fctfii'ni, basligm yam sua icerdigi bazi konular baki-

mindan da cagnstinr. Harika denemesi "In Praise of Happiness "te (Mutluluga Ovgu, 1932) Protestan etikini kesin bir dille reddetti (Hiristiyan Gencjik Birligi'ni, gencleri higbir sey

yapmamaya

ik-

na edecek bir kampanya baslatmaya zorladi) ve mutluluga giden yolun "cahsmamn drgiitlu bicimde azaltilmasi"nda yattigim one surdu. 19 "Yararsiz" bilgiyi ovmesi, Godwin'den bu yana bos zamanin ve serbest arastirmamn degerinden soz eden pek gok anarsistin dusuncelerini yansiur. 16

Bkz. Nicolas Walter, Freedom (21 Nisan 1962),

17

Russell, Autobiography,

18

Harper, "Russell and the Anarchists",

19

Russell,

7)1

11, s.

154. op.

clt, s.

Praise o/ idleness (1932), Allen &r

75,

Unwin, 1963,

s.

11.

MtiJrui

J

781

ilwtfrler

Russel'in yazilan pek cok dile ccvrildi ve cok okundu,

Daha

btiyuk bir kisisel ve toplums.il ozgiirluk, insan kisjliginin tarn gelisimi cagnsiyla

bu

yazilar, cesitli

yuk hukumetin zontnlu kokiliigunun bir ozgurlestirici etki yaralti

rektigini ve

menin

okur kusaklan uzerinde bu-

Russell, felsefe alantnda bite,

asgari

duzeyde tutulmasi ge-

bireyselligin, kisisel inisiyatifin

ve gonullu orgutlen-

gehsmesine izin verilmesini savundu.

Kamusal

bir figur

olarak Russell hapse girmeyi goze alarak inanclanni savunmaktan gekinmedi. Son kampanyalanndan birini Vietnam'da savas

suclannt sona erdirmek

icin yapti

(War Crimes

in

Vietnam, Viet-

nam'da Savas Suclan, 1967). Yirminci yuzyib etkileyen renkli hayati, su ozdeyisje ozetlenebilir: En iyi hayat, "yaratia dtirtiileri temel

alir,

en

kotiisti ise

20 sahip olma tutkusundan esinlenir."

Aldous Huxley

Romanci Aldous Huxley, bu yuzyihn baslannda yasamis

tngiliz

liberterleri arasmda cesaretiyle goze carpar, 1894'te T. H. Huxley'in torunu olarak dunyaya geldi, Oxford'da egitim gordiikten

sonra 1937'de California'ya yerlesti. Huxley kendisini her turlu merkeziyetcilige karsi cikan biri olarak tanimadi, ancak iktidar ve otorite cozumlemesi, savasa duydugu nefret ve ozgiir toplum anlayisi, hig

kuskusuz ruhen

anarsist idi. amiutopyaci

romani

Brave New WorJd'deki (Cesur Yeni Dunya, 1932) kolektivizm ve pasiflige kosullanmis insan embriyolanyla Ban biliminin ve top-

lumunun

gelisim yoniinu anlatti. Duzen, robotlardan olusan bir

toplumla saglamr. Bu roboilar icin mutluluk boyun egmekle esanlamhdir. Shakespeare okuyarak kendisini egiten ve ozgur ahlaki secime inanan bir "vahsi" yeni dunyaya

uyum

saglayamaz

sonunda intihar eder. Ends and Means'lt (Amaclar ve Araclar, 1937) Huxley kendi felsefesini daha dogrudan ifade etti: Nihai "amac", arzulara,

ve

edinmeye, ozel aska, servete,

s.ohrete, statiiye, hatta bilim, sanat,

spekulasyon ve hayirsevertige bile kendisini baglamayan ozgiir kisidir. Boyle bir etik, fenomenal dunyanin temelinde ruhsal bir ger?ekligin yattigini varsayar, Huxley,

lesttrmek icin, tipki Tolstoy gibi

iyi

liberter ideali gercek-

amaclara ancak

ulasilabilecegini savunur.

20

bu

Prinopah oj Social Recon si ruction 'a Onsor.

iyi araclarla

Anarsizmin Tarihi

782

Modern Devletterin egilimi otoriter ve merkezi yonetime dogrudur ve bu toplumsal ve bireysel ilerlemenin onundeki bashca engeli olusturur. Huxley, "sorumta ozyonetim" dedigi seye dogru, ters yonde bir hamle yapar. 21 Asimda butun anarsistler gibi, o da Devlet'in kaldinlmasim ister; Hakim

sinifin

kendi ayncaliklarmi koruma araci olarak liizmet

et-

surece, paranoyaklarin kendi iktidar hirslarim tatmin edebil-

tigi

dikleri,

gilgm ?an ve seref diisierini gerceklestirebildikleri bir arag

olarak dcvkti hie ku§kusuz ortadan kaldirmak gerekir. 2 -

Huxley, karmasik toplumda butiinti olustttran

gesitli gruplann esgtidum saglamaktan sorumlu bir orgute ihtiyac, oldugunu da one surer. Kendisine bir butim olarak toplum adina eyleme yetkisi verilen bir organ var olmahdir. Huxley soyle de-

faaliyetlerine

vam

eder: "'devlet'

sozcugu

i<;

baski ve dss savas fikirlenyle, so-

rumsuz hakimiyet ve sorumsuz boyun egmeyle hos olmayan biCimde ozdeslendigi icin, bu zorunlu toplumsal mekanizmaya elbette baska bir isim vermeliyiz." 23 Bu isim uzerinde genel bir anlasma olmadigt icin, Huxley daha iyi bir isim bulunana kadar "o eski kotti ismi" kullanmanin daha uygun olacagim dustindu. Bu "ozyonetim" formunun islevlerini betimlerken, aklinda, insanlarm yonetiminin nesnelerin yonetimiyle yer degistirdigi, sorumlu, komunal bir hayat oruntusu oldugu aciktir. Devlet sosyalizmine ve kapitalizme alternatif olarak, daha esitligi,

buyuk

bir iktisadi

insanlar arasinda isbirligini tesvik eden, kiiciik olcekli,

merkezi olmayan bir sanayi demokrasisini savundu. Ikinci Diinya Savasi'ndan sonra Huxley, Sience, Liberty

and Ozgurtuk ve Bans, 1947} bilimin ve teknolojinin, iktidann kiiciik bir hakim grubun elinde toplanmasina nasd yardimci oldugunu ve "elinde gorulmemis derecede etkili baski Peace'lt (Bitim,

araclan olan

cesitli

ulusal devletleri denetleyen siyasal patron-

imkan sagladigmi gosterdi. M Her seyi kapsayan, genis olctide iiretim faaliyetinde bulunan modern Devlet'in yerine, halkm ileri derecede merkezsizlestirilmesim, daha fazla toplar"a nasil bir

rak sahiphgini ve iiretim araclannda ortak mtilkiyeti savundu.

& Windus,

21

Aldous Huxley, Ends and Means, Chauo

22

Age.

23

Age.

24

Huxley, Science, Liberty and Veace, Chatto &r Windus, 1947,

s.

1937,

s.

70.

63

Modern

783

Liberterler

ve yerel piyasa icin cahsan ozyonetimli isbirligi gruplan-

Gecim

nin olusturulmast icin bilimden yararlanmak gerekir. Uluslararasi ticaretin uluscu tutkulan azattmak icin asgari diizeyde tutul-

masi gerekirken, teknoloji

amrmak

icin

tekil

uluslann kendine yeterliligini

kullamlmahdir.

Bu reformlan gerceklestirmek icin "uygun bir yasama gucu"ne basvurmayi uygun goren Huxiey, topraga bansci donus igin yaptigi cagnda Gandi ve Tolstoy'un etkisini actkea belirtir. Huxley'e gore, "siyasal ve iktisadi guc, tekeline sahip her hukumet neredeyse karsi konulmaz bir tiranlik ayartisina kapilir." 25 Bu nedenle kisisel ozerkligin arunlmasiru, gonullu isbirliginin ve herkesin "kurumsal olmayan etkinligi"nin yayginlastirdmasini tavsiye eder. 26

Ulusculuk yiizunden suren savaslann onlenmesini isteyen Huxley, bir diinya hiikumetini dustmmeye Ben rand Russell kadar

isteklidir.

Banscdigim surtliirurken. What Are

We

Going To

Do About With bashkh brosurtinde (1936) kavgaci ve

otoriter

hiikumetlere direnmenin tek yolunun Gandici siddet icermeyen direnis ve dogrudan eylem oldugunu savundu, Godwin ve Tolstoy gibi, Huxley de sadece hiikumet du§uncesini degil, halkin

fi-

de bansci bigimde degisiirmenin miimkun olduguna

kirlerini

in and l.

Huxley yaslandikca mistisizmle ilgilenmeye basladi. The Pebaskkh antolojisinde, her insamn en derinliklerindc Tannnm Sonsuz Gercekligi'nin parcasi oldugunu ve nihai amacin kisinin diinyasal kisiligini kaybetmesi ve buturennial Philosophy (1945)

icinde

iitin

de

ilahi bir

ozumlenmesi oldugunu one surer. Nesnelerin oziinhuzur ve iyi niyet vardir. Huxley artik, topltimun du-

siinceyi tesvik ettigi

olcude

iyilestigini, nihai

hedefin ise ozgur

zihin oldugunu soylemektedir. Huxley mistik icgoruler kazan-

mak

meskalin kullanir ve Die Doors of Perception'da (1954) daha yiiksek bir bilince ulasmak i?in baskalanni da madde kullanmaya tesvik eder. Bu kitap karsi-kulturun en onemli metinleicin

rinden

biri

halinc gelmistir.

Huxley'in butim mistik yazi ve kurgulannda antiotoriterlik siirekli bir

dip akinttsi olarak varhgini hissettirir. Huxley ilkesel

olarak kurtulusla, iktisadi, toplumsal, zihinsel ve nihayet ruhsal kurtulusla ilgilenir. Kendi ideal 25

Age,

s.

41.

26

A%c

s.

44.

t

toplumunu

tasarladigi Island

Anar$izmin

784 (Ada,

TariJii

1962) adh romaninda, benimsedigi utopya anlayisimn

ekolojik ilkeler temelinde merkezi ohnayaii ve isbirligine daya-

nan

oldugunu ortaya koyar. Guneydogu Asya'daki muduluk adasi Pala'da tek din Buddhizm'dir; Hiristiyanhk, Freudizm ve Leninizm gibi sakatlayici bir topluluk

imgesel ozgUrluk ve

dUsuncelere yer yoktur. Lenin'in elektrik

am

sosyalizmin

komu-

nizme esit oldugunu iddia ettigi yerde, Pala uygarhgimn e^itligi 90k farkhdir: "Elektrik eksi agir sanayi am dogum kontrolu e§itur demokrasi ve bolluk." 27 Bilim ancak tanmsal sorunlann cozumlenmesi icin kullanihr. Cekirdek aile dehseti bir Karsihkh Evlat Edinme KulUbu (KEEK) ile yer degisiirmistir. Bu kulup, her cocugun yirmi ya da daha fazla yeti§kinden olusan bir topluluk icinde, onlara sahip olunmakstzin guvence altma ahnmasini saglar.

Pala adasi teorik olarak secilmis bir parlamentosu olan ana-

ancak ne yerlesik kilisesi ne de her seye gUcu yeten siyasetcileri ya da bUrokratlan vardir. Pratikte "ozyoneyasa! bir monarsidir,

tim

birimteri,

cografi

birimler,

mesleki birimler ve

iktisadi

birimlerden olusan bir federasyon"dur, Bu [ederasyonda, "kuctik

demokratik onderlere genis bir yer aynhr, hukUmetin basinda herhangi bir diktator tu-

dlcekli inisiyatife ve

ancak merkezi

bir

riine yer yoktur." 28 Savas ya da savas hazirhgt olmadigi icin, zo-

runlu askerlik, askeri hiyerarsi ya da birlesik komuta yoktur. Pala'nm ekonomisi ne kapitalist ne de Devlet komunisti, daha cok

Koruyucu Up ve egitim sayesinde pek az

kooperatif sosyalisttir.

sue

kendi KEEK'leri

rslenir; sucluiarla

grup

ilgilenir ve

terapisi

yapilir.

Dogunun

bilge ligi

ile

Batinin bilimini birlestirmeyi amacla-

yan Huxley, "Temel ekoloji dogrudan temel Buddhizm'e goturUr," gozleminde bulunur. Pala egitimi bu nedenle bir "koru-

mim-ahlak" anlayisini temel ilk

ahr.

Buna gore cocuklara

ogretilen

sey sudur: "Ancak dogaya sevecenlikle ve zekayla davrandtgi-

miz surece bu gezegende yasamamiza izin verilecektir," 29 Pala'da dogaya tek mudahale, irkin islahi ve nulus denetimi icin Yapay Dolleme ve Derin Dondurucu'dur. Palahlann inancina gore, "vucuda getirme sadece ertelentnis kadetmedir." M 27

Huxley,

28 Age, 19 Age. 30

Ajjf,

s. s. s.

Island, Triad/Pant her,

171 249. 97.

hrogmore, St Albania, 1976,

s.

169.

785

Modern Uberterler iktidar

kurma

ve

hukmetme

gibi tehlikeli sporlarla giderilir.

me yasamayan

dUrtUsii kayalara tirmanmak Beden ve ruh arasinda bir bolun-

Palaltlar cinselligi bir keyif olarak yasarlar.

Tan-

nyla dogrudan temas kurmalanni saglayan "dogruluk ve guzellik" ilaci moshha sayesinde hastahk ve olumiin yol actigi dehset

duygulannin ve insanhk durumuna ickin uzuntulerin ustesinden gelirler. Boyle bir toplumun simdiki dunyada hayatta kalabilmesinin ne kadar zor oldugu aciktir. Ada'da petrol kaynaklannin bulunmasi,

komsu ulkenin

askeri diktatorumin "kurtanci

i§gal"ineyol acar.

Huxley'in dogayla

uyum

icinde, merkezi

olmayan toplum

pek cok baktmdan Murray Bookchin'in toplumsal ekoloanlayisini andinr. Ancak Huxley'in ideal toplumu birornek bir

aiilayisi ji

din ve ahlaka sahiptir. Herkesin Pala'ya

uyum

saglamasi bekle-

kendi toplumlarmin deger ve inanclarmin temelini sorgulayacak kadar ozgur degildirler. Sozgelisi Oscar Wilde, nir, insanlar

kendi bireyselligini gelistiremeyecegi ve sanatsal cizgisini surdUremeyecegi i^in boyle bir loplumda yasamak istemezdt Ada, Huxley'in kisisel utopyasidir ve bUtun utopyalar gibi soluk ahp

veremez. Bununla birlikte Huxley bunu bir inane edimi olarak gorur: "Burada insan, istikrarh ancak esnek bir potansiyelierini

arzu

amaci

tasir."

J1

mumkUn

oidugu

Huxley olene kadar ruhen

toplumda kendi

kadar gercekle^tirme liberter

olmaya devam

etmistir.

Martin Buber

Yahudi

asilh varoluscu filozof

Martin Buber cok farkh bir eme-

gecmise sahiptir. Gustav Landauer'in yakin dostuydu ve unlu Paths in Utopia'smda (Utopya Yollan, 1949) ona (Proudhon ve Kropotkin'in yam sira) coskulu bir bolUm ayirdi. Buber, lektiiel

Landauer'in ortaya koydugu eserin uluslararasi alanda

mesini sagladi. Her

ikisi de,

tlgi

cek-

tnevcut Devlet'in kabugu icinde or-

ganik bir toplulugun gelisdrilmesiyle ilgitendi ve toplumsal yenilenmeyi ahlaki ve ruhsal degi^ime dayandirmak

istedi.

Buber,

Proudhon'un sistemleri reddedisine ve celiskiye du^mekten

ce-

kinmeyisine de hayrandi. Ancak Buber, bireylerden olusan orga31

AUnii, Philip Thody, Aldous HuxUy, Charles Scribner's Sons,

1973.S 128,

New

York,

786

Anar$izmin Taiihi

nik

bir birlik olarak grup anlayisim ovdiigu Proudhon'un "ulus"u olusturan federatif bilesimin dogasim gozden kacirdigim dusundii. Gene Buber, kurtanci bir guc olarak devrim yeterince yaratici

olamayacagi

i^in

devrim oncesi

yacini vurgulayan Kropotkin

toplum

kin'tn

ile

ile

bir yapi

ayni goriisteydi.

olusturma

ihti-

Ancak Kropot-

Devlet antitezinin fazla basil oldugunu dusun-

du.

Buber, toplum

ile

Devlet arasinda acik bir

her toplmnda "toplumsal iiiski

oldugunu one

duzeni korumak

aynm

yapti ve

tike" ile "siyasal ilke" arasinda ters bir

surdii. Devlet'in

icin "siyasal bir

ortuk bir kriz

ikudar

durumunda

fazlasi" gelistirdigini

de toplumsal yapilann bir olcude iktidar ve otoriteye sahip olduguna inanan Buber, siyasal gucun merkezsizlesti-

kabul

etti. Biitiin

rilmesini istedi ve serbestce gelisen enerji ve kendiligindenlik sayesinde toplumsal ilkenin zamanla Devlet'in kati siyasal ilkesinin yerini alacagini

umdu: "Hukumet mumkun oldugu

olciide

Yone-

tim'e donusturulmelidir." 32

Ancak bu cozumleme Landauer'e gok yakm ve geleneksel anarsist devlet anlayisim dogrularken, Buber, belirli kosullarda Devlet'in mesru bir rolu oldugunu one stirerek an arsis llerden ay-

lnsanligm simdiki durumunda Devlet'in dissal gitvenligi

nidi,

saglamasimn ve

farklt gruplar arasindaki ic catismalan cozmesinin zorunhj oldugunu dusundii. Devlet bir makine gibi degtl,

communitas communitatum olarak, \ocuklanm, yani topluluklan

bagnna basan, ^ocugunu besleyen anne"gibi davranmahydi. 33 Buber, anarsist merke2sizlik ve federalizm ilkelerine hay-

duymasina ragmen dzyonetimli topluluk ve birlikleri guclendiren btr cerceve olarak Devlet'in mesru rolunii kabul ettigi ranltk

icin anarsist

olmaktan cok toplulukcu

bir sosyalist olarak kaldi.

Devlet'in bir topluluklar toplulugu olarak yeniden insa edilmesi gerektigini dusiindu; ancak "bir topluluklar toplulugu Ulus adim

hak eder" diyordu. Yeni bir Yuksek Mahkeme kurulmasmi da

Bu mahkeme, tipki Platon'un "muhafizlar"i gibi eyleyecek ve temsili hukumeiin merkezilik olcusu ile topluluklann yeonerdi.

rel

ozerklik olciisii arasindaki sinin belirleyecekti. 34

Buber'in en olumlu iddiasi, koy komuniinu, komtinal haya32

Martin Buber, "Society and the State" (1950), yeniden bsk. Anarchy 54 de, Agustos 1965,

s.

33

Martin Buber, Paths

34

age, s

137, 134.

241-242. in

Utopia (1949J, Beacon Press, Boston, 1958,

s.

39.

ici ti-

Miidriii

tin ile

I

787

iW\tct\er

uretim ve tuketim unwl^imini lemel a!an ve tanmin sanayi organ ik olarak birlesl initial bir model olarak goren yenilen-

mis ve derinlestirilmis

bir knopcraiif hareketti. Filistin'de

kuru-

Prnudhon, Kropotkin ve Landaulan erken kolektif yerlesitnki cahsti, Bir Yahudi iliskilendirmeye er'in anarsist gelenegi ile i,

savunDevleti'nin kurulmasini isleimdt ve Araplarla tsbirligini "halk du. Iki ulusluluk anlayisi orlodoks Siyonistler taraftndan yol acitilmesine disina loplum vc dusmatu" olarak gdrulmesme ti.

35 Israil'in

daha sonraki

tarihi,

Buber'in topluluklann "anasi"

olarak Devlet anlayismin tehlikesini gostermistir. Proudhon'un, duzen ozgurliigun anasi degil kizidir gorusunu biraz daha dikkate

almahydi.

Lewis Mumford Lewis Mumford'un toplum kaygisi

onu

ile

giiclu bir liberal

teknoloji arasindaki iliskiyle

konumu benimsemeye

ilgili

yoneltti. Ilk

The $to\y of Utopia'dm (Otopya'mn Oykusu, 1922) koitibaren insan ozgurlugu igin akilci teknoloji kullanimimn Yakindogu'daki tezine gore, Temel suflarmi oiusturmaya cahsu. eseri olan

tekrar tekrar gee neolittk zamanlardan itibaren iki ayn teknoloji

yan yana var olmustur: Bunlann "biri otoriter, digeri demokraolarak istikrarsiz, tik, bin sistem merkezli, giiclu ancak yapisal ve dayanikh" becerili ancak zayif gorece merkezli, digeri insan idi.

M

Birincist oylesine basal hale gelmistir ki,

Mumford,

gidisati

uyguladigimu teknoloji uzerinde deradikal bicimde surdurdiigumuz demokratik tektakdirde, netim kuramadigimiz da degisecegi bir done me hizla ya ezilecegi niklerin tamamen degistirip,

yaklasmakta oldugumuza inanir. Sorun teknolojinin dogasindan gok, onu kimin denetledigi sorusunda yatar. The Myth of the Machine'dc (Makine Efsanesi, 1967) Mumford, bilimciler sindaki cagdas ittifakta,

ile

Kadim

turan askeri kraliyet otoritesi

yuksek hukumet gorevlileri ara"mega makine" olu§-

Misir'da bir

ile

dogaustu otorite arasindaki koDaha sonra, The Pentagon

alisyonu andiran bir paralellik buldu.

o/Power'da (tktidann Pentagonu, 1970), Amerika'daki "askeriendustriyel bilimsel" elitin teknoloji uzerinde kurdugu denetiA gustos 1965,

230.

35

Bki. [ohn Ellerby, "Martin Buber", Anarchy 54,

36

Lewis Mumford, "Authoritarian and Democratic Technics", Questioning Technology, dcr. Alice

Games &John

s.

Zerzan, Freedom Press, 1988,

s.

14.

788

Auarfizmin Tarihi

min devam etmesi

nn

halinde, insanlik icin ortaya cikacak sonucla-

tahripkar olacagi uyansinda bulundu.

Mumford, butiin yazilannda teknolojinin, "mega makine"nin ve onu yonetenlerin amaclan icin degil kendi amaclanmiz

i^irt

belirtir.

kullamlmasi haiinde gereekten yararh olacagint Otoriter tekniklerin bize

israrta

hakim olmasim onlemek

igin

onu demokratik siirecle kurtarmah ve siradan bireylerin denetimine vermeliyiz. Makine ancak o zaman insanhgi angaryadan kurtarmak

icin kullanilacak ve ozel beceri, bilgi ve estetik

guya bagimh

is

duy-

bo? zaman saglanacaktir.

igin yeterli

Depresyonun en siddetli evresinde yaziian Technics and Ci(Teknik ve Uygarlik, 1934) Mumford, ikttdar gudiive malzeme ozelligine gore tanrmladigi sanayilesmenin birbi-

vilization-da sii

rini izleyen

Bu

lie

uc evresini

aym etmek

evre suntardi: Su ve

odun

icin arkeolojt dilini kullandi.

cagi, ekoteknik;

komtir ve demir

gagi, paleoteknik; elektrik ve ala$im cagi, neoteknik.

Bu uc evre Daha sonra nukleer enerji ve silikon cip Ne var ki Mumford, farkh teknolojilerin dogasiyla

ortustir ve ic ice gec,er.

cagina gtrdik.

onlan kullanan insanlar ve bu teknolojilerin uzun ddnemli Makinenin organik ve canh olanm inkanndan kaynaklandtgim ve zirvesini "ohim kultu"nun olusturdugudegil,

etkileriyle ilgilendi.

nu diisiindu. Nukleer savas. tehdidi, "tamamen makinelesmis toplumun yuksek dramasi"ndan ibaretti. 37 Mumford'a gore, yamt makinenin parcalanmasinda degil, ilkel bir hayat tarzina donuste yatar. Bu da, tarn aksine, "bireysel kisiligin ve kolektif grubun yeniden insasim, butun diisiince ve toplumsal etkinlik formlarmm yeniden hayata yonlendaha

dirilmesini"

radikal

gerektirir. 33

donusumu

Boylece

toplumumuzun ve cevrenin

saglanir.

Technics and CivUization'da (Teknik ve Uygarhk) Mumford, uretim ve tuketimin temel ihtiyaclan karsilamak icin "normallestirildigi" bir "temel komunizm'' formu onerir. Temel gelir esitligi

tam olmahdir, Bunun otesinde bireyin ihtiyaclan dogrudan caMumford bu komunizm formunun toplulugun faaliyetlerini paylasma yukumliitugu anlamina geldigtni one surer, ancak zorlama olmayacaktir. Bazilannin zorlama olbayla tatmin edilebilir.

37

Mumford, The Fulure of Technics and 58.

38 Age,

s.

182.

Civilization,

Freedom

Press

1986

s

MaJcM)

I

789

ihnlilk\

ilirazma, sucmlara asgari bir

madikca cahsmak isiemcyeccMiTi

yiyecek, barinak ve ubbi ynrdim sagladigimiza gore, aynismi

tembel ve inaici kisilerdtn niyc esirgeyelim, yanmni verir. Aym zamanda, isin kalitesinin cali^mamn cazip kihnmasi bakumndan

onemli oldugunu da kabul eder ve bir otomasyon degil gOnullu caksma <;agnsmda bulunur. "Toplumsal hayat olgunlastikca," der, "makinelerin toplumsal issizligi simdiki teknolojik issizlik

kadar belirgin olacakur." 39 Ayni zamanda, zor

isleri

hafifletmek

ve kisisel ozerkligi artinnak icin teknolojinin tas^digi potansiyel ozgurlestirici etkiyi kabul eder. Nihayct, "Yaraimayi loplumsal-

lastrnn!" sloganini ilan eder. Yaraticihk kuciik bir kastin aynca-

hgi

olmamah, hetkes larafindan gerceklcstirilmelidir. Bu tiirden degisiklikler mekanik bir ideolojiden organik

bir

ideolojiye gecilmeksizin, bilincte buyiik bir degisim ohnaksizin

gergeklestirilemez. Organik

bulunu dikkate

alarak,

hayau soyui-

lamalar ve pargalar olarak degil, en lam disavurumlan icinde dusiinmeliyiz.

Topium

icin

belirsiz bir ilertemc deg.il,

"dinamik

denge" cagnsi yapan Mumford, toplumsal ekolojinin onciilerindendir. Insanlik ile doga arasindaki uyumun yeniden kurulmasi-

m, boylece ^evrenin yeniden dengelenmesini

manda

sanayi

ile

tarim arasinda

uyumlu

ister.

Bu aym

bir dengeyi,

za-

nufusun

merkezsizlejtirilmesini ve iktisadi bolgeciligt kapsayacaktir,

tam bir anarsisi otmadi ve zaman zaman sozcugunii olumsuz anlamda, kaos olarak kullandi. Or-

Mumford "anarsi"

asla

negin, karmasik silahlann varhgini "uluslararasi anarsi"nin bir belirtisi

olarak gcirdu. Gene, kendi yeni toplumsal diizeninde

is-

ci denetimi ve tuketici gruplarimn kurulmasim isterken, sanayii isbirligi yapan Eyaletlerin olusturdugu siyasal cerceve icinde go-

Bununla birlikte, Devlet'in bankacthk islevlerini devralabileone siirse de, yenilenmis topium ve insani olgekte lasarlanmis merkezi olmayan topluluklar vizyonu ayirt edici bicimde rur,

cegini

liberie rdir.

Buyiik bir etki yaratan kitabt, The. Culture ojCitics'dt (Kentlerin

Kukurvi, 1938)

Mumford kern

yaklasimla incelemeye ve

hem

uygarligini ikonoklastik bir

kent

hem

de kir planlamasina

merkezci olmayan, bolgeset bir yakla^imi savunmaya devam etti, Teknolojiyi tarih oncesine kadar izledigi Die Myth of the Machine'de

(Makine

Mitt,

ibaret olmadigini 39

Ag(,

s

175

1967) insanm

savundu,

Ona

alet

kullanan bir hayvandan

gore insan, "basindan beri

dii-

Anarsizmin Tarihi

790

sunce ureten, kendisini ydneten ve tasarlayan hayvandir; biitUn faaliyetlerinin

merkezinde once kendi organizmasi, daha sonra,

kendi ifadesini daha butiinluklu bicimde buldugu toplumsal or-

gutlenme

yatar."

Mumford

onlan belirleyen zihinsel

teknolojinin kati olgulanyla degil,

siireclerle ilgilendi. 40

Mumford log Patrick

biiyuk bir sentezciydi. Olumlu onerikrinde, biyo Geddes ve bahge-kentin oncusit Ebenezer Howard'in

icgorulerinden yararlandi. Ozellikle Kropotkin'in insanlann kendi kendilerini yonettikleri ve kendi gorevlerini cahsarak yerine getirdikleri,

merkezi olmayan toplum anlayisindan etkilendi.

Kropotkin'in Tarlalar, Fabrikalar ve Atdlyder'inin 1960'larda, yazildtgi

on dokuzuncu yuzyi! sonuna kiyasla daha onemli oldugu-

nu dusundu, Kropotkin, sadece elektrigin ve entansif tarimin daha merkezi bir kentse! getisimin temellerini gormekle kalmamis, biitim bunlann, tigi

nastl

olusturdugunu

"kitle orgUtlerinin

ihmal

et-

ve diis ktrikligina ugrattigi insana daha fazla yer veren, daha

sorumlu ve duyarh

bir yerel hayat firsau" yarattigim da

gormus-

tu 41

Mumford'un dusuncelerinin ozellikle

organizmanin gelismesi ilgi

liberter ve

daha sonraki cahssmalannda agiga icin

onemli gorulen

demokratik yonleri, cikti.

Herhangi

tizerklik

onun

bir

esas

alamydi. Ozerkligin, ancak teknolojinin demokratik bir top-

lumda demokratik kilmmasi halinde surdUmlebilecegini dusiindu. Bu durumda nihai otoritenin btitune verilmesi gerekiyordu. Bu da, "komunal ozyonetimi, emitter arasinda serbest iletisimi, ortak bilgi kaynaklarma engelsiz ulasirm, keyfi dissal denetime

korunmayi ve butun toplulugu etkileyen davramslar icin sorumluluk duygusu"nu kapsiyordu. 42 Cogu anarsist igin oldugu gibi Mumford icin de, mumkUn olabilecek en tyi hayat, daha buyuk olcude "ozyonetim, oz ifade ve 6z gerceklestirim" saglayan hayatttr, "Bu anlamda, bir zamankar$i

bireysel bir ahlaki

tar

sadece krallara atfedilen kisdik, demokratik teoriye gore her

insana

aittir.

Kendi tamhgi ve biititnlugu olan hayat devredile-

mez. ,,4J Kendi eserinde Mumuford'un 40

etkisi

gorulen Murray Bo-

Bki. Theodore Rosiak, "Scholar, Poet, Prophet", Mimas, Los Angeles, 31

Ocak

1968.

&

42

Warburg, 1961, alum, Colin Mumford, The Ci(v in History, Seeker Ward, "Introduction", The Future o/ Technics and Civilization, s. 14. Mumford, "Authoritarian and Democratic Technics", op. tit, s. 13.

43

Age.

41

Bki.

Modern

I

okchin,

onun

belirsiz

olan demokratik tcrimi"yle

liberter terimini

"(oplumsal oiarak daha saygin ve

M Ashnda Mumford kendisini

cidir.'

Ne

rak goruyordu.

791

ihr tinier

kansurmasmdan

bir "radikal

sikayet-

demokrat"

oia-

olursa olsun, leknik ve demokrasi konusun-

daki gorusleri dertn bicimde libenerdir.

Noam Chomsky Amerikali dilbilimci-filozof

Noam Chomsky

kendi alamnda bir

devrtm yaratmis, aym zamanda Birlesik Devletler hiikumetinin ve siyasetlerinin en canh toplumsal ele^tirmenlerinden bir olmustur. Bir linguist oiarak, butun insanlann farkh

dilleri

ogren-

melerini saglayan dogal bir "evrensel gramer"e sahip olduklan teziyle taninmistir.

bahcivamn gene

Aym zamanda

Bertrand Russelhn, genci, bir

gordugu gibi beslenme ve gticlenme organizma oiarak goren "humanist anla-

bir agaci

potansiyeline sahip bir

yi?i"m paylasir. 45 Ve Russel gibi, bireyin ozgur gelishnini toplu-

mun yuksek amaci Ne

var ki

oiarak gorur.

Chomsky dogrudan dogruya

anarsist getenekten

esinlenerek Russell'in radikal humanizmini asar. Wilheim von

Humboldt'un The Limits of State Action'indan (Devlet Eyleminin Smtrlan, 1801) ve bireyin ozgur secimine yaptigi vurgudan derin bicimde etkilenmistir. 46

Ancak Chomsky, en cok "son

ciddi

dusuniir" dedigi Rudolf Rocker'dan anarko-sendikalizm yonUn-

de etkilenmis oldugunu da acikga kabul eder. Nihai oiarak, kendi liberter

giirluk

sosyalizminin temeline, butun insanlarm "temel oz-

ve

kendi uzerlerinde denetim

kurabilme

ihtiyaci"m

yerlestirir. 47

Chomsky

toplumsal ve siyasal gorusleri

ile

linguistik teorisi

arasmda zorunlu bir baglanti gormez. Ne var ki kartezyen bir akilci oiarak, "liberter solun dogal oiarak kazamlrms bir hakka sahip cikmasi gerektigi"ni one sUrmustur. 48 anarsist, kisiligin geneltikle

44 45

s.

oldugunu one su-

46.

Bki. "Introduction", Guerin, Anarchism, age, Paul Barker, 61.

48

iiriinij

sosyalist ve

Boookchin, The Ecology of Freedom, s, 241. Noam Chomsky, Problems of Knowledge and Freedom: The Russell Lectures,

Fomana, 1972, 46 47

ortamin bir

Cogu

Age.

s. xi.

"Noam Chomsky's Two Worlds", New

5ociery, 2

Nisao 1981,

s.

Anarsizmin Tarihi

792 rerken,

Chomsky kendi

dogal entelektiiei ve

bilissel yonleri

olan

bir biyolojik "insan dogasi" kavramini formullendirmeye gahsti.

49

Chomsky'e gore sadece insanlar

ma yetenegine

sahiptirler, "lnsan

dili

yarauci bigimde kullan-

dogasinin temel 6zelhkleri(nin)

insana, ozgfirluk ve gesitlilik ve bireysel 6z gergeklestirim im-

kanlanni azamilestirmesi

igin gerekli toplumsal kosullan ve toplumsal fortnlan yaratma firsati'Verdigine inanmakta higbir tmarsizlik

olmadigini one surer. 50

Chomsky bu gorusu desteklemek de

gizil

jgin,

Bakunin'in her birey-

olarak var olan butun giiclerin tarn gelisimi olarak gor-

diigu ozgurliik anlayisim aktarmistir.

Bu anlayisa gore, yukandan dayatilmadtgi igin

bir yargic tarafindan ya da

ma

"di$sal kisitla-

olarak goriilemeyen ve kendi bireysel dogamizin yasalan

ta-

rafindan belirtenen kisttlamalarin disinda hicbir kisitlama" lammaz. 51 Bu turden dogal yasalar insanlan sinirlamaz, sadece insan

dzgurliigunun gercek ve dolaysiz ko^ullanni olujturur.

Ancak Chomsky, Bakunin'in

goru§lerini kendi yarauci du-

sunce yakla§imiyla kiyaslarken, kendi linguistik ve toplumsal gorusleri arasinda baglanti kurmakta duraksar, Kisinin dille ilgili iggorulerden toplumsal ya da siyasal sonuglar gikaramayacagim teslim eder. "Insan yeteneklerini ve ihtiyaclarmi simrlayan ve

carpuan otorite ve denetim yapilanm" gostermek ve "bunlann ustesirtden nasil gelinecegine dair pratik fikirlerle sonuclanan bir toplumsal teorinin temellerini atmak" miimkun olsa bile, boyle bir yakla$imda "muazzam bosluklar" vardir. 52

Ashnda Chomsky, kendi toplumsal inanglan igin felsefi bir temel gelistirmeye gahsmaktan cok, liberter goriislere duydugu sempatiyi Amerikan siyaset ve kiitturune iliskin siirekli bir etestiri

olarak ifade etmeyi tercih etmi$tir. Ozellikle Amerikan ente-

lektuel yapisinin koleligini ve kendi cikarlanm bir "liberal nes-

Amerikan medyasim

nellik" maskesiyle gizleyen

49

Chomsky, Language and

Responsibility

,

Pantheon Books,

elestirmistir. 53

New York,

1979,$.

77.

50

Chomsky, For Reasons

of State

,

Pantheon Books,

New

York, 1973,

s.

395-

396.

51

Guerin'in Anarchism'ine Girij,

dogamn

ge and Mind (1968) kiyaslar.

52 53

$.

x.

Burada Chomsky, Bakunin'in bireysel

yasalan uzerine goruslerini. Carte sien Linguistics (1966) ve Languagibi kendi eserlerindeki yarauci diisunce yaklasimiyla

New York

Review of Books, 21 Mayis 1970. gorttsme. Open Road, Yaz. 1984.

Graham Baugh ile Amerikan basinmm Ispanyol

tq Savastni ele ahsi

konusunda Bkz Chomsky,

Moiti'iii

I

793

iln-nerler

Bu entelektueller, Devlcl'in iusunltkdisi siyasetlerini ahlaki bakimdan kabul ediiebilir hit kilikut hakh cikarmaya gahsan sekii-

kurumu

ler bir rahiplik

manda, Amerikan fez Savasi'na

Chomsky aym

biri

za-

onun Vietnam'dan Kor-

izledigi saldirgan siyasetlerin

kadar

tirmenlerinden

oltisiunviaktadirlar.

yoneiiininin, ozellikle

en keskin

eles-

olmusuir. Lsas sorun, "askeri Keynescilik"

dedigi yakla$nnda yatar. Amcrika'daki askeri-sanayi kompleks

harcama duzeyini korumak

yiiksek askeri

du$manlara

ihti-

duydugu sempati en

acik

icin

yag duymaktadir. 54

Chomsky'nin

liberter goriislere

ifadesini siirekli iktidar ele^tirisinde ve ne kadar

karmasik olursa

Devletlerin kendi cikarlanm kollayan

ayncahkh

olsun

biitiin

elitler

tarafindan denetlendigi goriisunde bulur. Kendisine sade-

ce anarsist degil "soku Marksist" de denilmistir, ancak

kendisine iiberter sosyalist ya da sosyalist anarsist mtndedir, 5 Tucker'in

Chomsky

deme

egili-

Anarsizmi sosyalizmin liberter kanadi olarak goriir. Amerikan bireyci gelenegini reddeder, Bakunin'in

''

esinledigi kolektivist ve sendikalist gelenek icinde yer

alir.

An-

cak anarsizmi bir doktrin olarak degil, tarihsel bir du^unce ve ey-

lem egilimi olarak

goriir.

Bu egilim

gesitli

bigimlerde gelismistir

ve tarihin iginde surekli bir cisgi olarak varhgini surdiirecektir.

"Beni kisisel olarak anarsizme ceken," demektedir, "ondaki, kar-

masik ve orgudu sanayi toplumlanni ele alma sorununu ozgitr kuramlar ve yapilar gergevesi iginde kavramaya gahsma egilimleridir." 56 Butun toplumsal ve siyasal yazilannda Chomsky

bir

tarn olarak

bunu yapmaya Albert

galismistir.

Camus

ve Varotusculuk

Varolusguluk hig kuskusuz Ikinci Diinya Savasi'ndan sonra pek cok anar^isti etkiledi. Liberter Stirner ve Nietzsche'ye varolusgu"Objectivity and Liberal Scholarship", American Pmver and the

Random House, New 54 55

York, 1969,

s.

New

Mandarins,

72-124,

The fjiiardian'da yaptlan goriisme (14 Temmu: 1989) Bkz George Woodcock, "Chomsky's Anarchism", Freedom, 16 Kastm 1974. Woodcock, Chomsky'nin bir "solcu Marksist" oldugunu one surer. Carlos Otero, "Giris", Chomsky's Radical Priorities, Black Rose, Montreal, 1981 ve

An a re hist Research, 11, onun otantik bir anarsist oldugu one saraliir. Goriisme, The Chomsky Reader, der. James Peck, Serpent's tail, 1987, s. 22Paul Marshall, "Chomsky's Anarchism", Btdfetin of Kasirn 1990,

56

3.

s.

22-26'da

ise

794

Anar$izmin Tarihi

lugun habercileri demlmistir, ancak varolusculann, birey, ozgtir secim ve ahtaki sorumluluk vurgulan ile anar§izmin basltca 6greuJeri arasinda yakin bir baglanti vardir. Herbert Read ikisi arasinda pek cok benzerlik buldu ve her ikisinin de Marksizm'e ustun oldugunu dusundii, 37 Ateist varolusculugun en etkin tuel hayatini insan

savunucusu, buttin entelekozgurlugunun genisletilmesine adayan Jean-

Paul Sartre'dir. Varolusculuk ve Humantzm, (1946) bashkh denemesinde ozgurlugun vazgecilmez dogasi uzerinde durdu. Tann var otmadigi icin her seye izin verilmistir ve butun ahlaki degerler insan yaratilandir. Gene, sabit bir insan dogasi olmadigi icin ("varolus ozden once gehr") insan kendisini bicimlendirmekte ozgiirdur: "belirlenimcilik yoktur; insan ozgurdiir, insan ozgurluktur." Ancak Sartre, insanin kendini donusturmesi ve gelecegini belirlemesi konusunda gtiglu bir umut verirken, ozgurluk deneyiminin nese degil act dolu oldugunu one surdii: "insan mahkum" dur. 58 Aynca, oyunlannda acikca ortaya koy-

ozgiirluge

dugu

gibi, insanlar

hennem

arasinda dogal bir

dayam$ma

yoktur: "Ce-

baskalandir."

Savastan sonra Sartre, Stalinist Fransiz Komunisi Partisi'yle yapmaya hazirdi; ve 1960'ta Marksist oldu. Kosullanma-

isbirligi

ya hayir diyebilmeliyiz gorusunu israrla savunan liberter bir Marksizm formu geiistirdi ve dogrudan bir demokrasi formu isledi.

Ancak Fransa'da 1968 isyam

sirasinda anarsistlerle degil

Maoistlerle birlesti. Caginin en tam insamni Cohn-Bendit'te degil Che Guevara'da buldu. Hayatimn sortuna dogru Sartre anarsizme sempati duydugunu kabul etti, ancak bu modern turevin-

den cok klastk anarsizmdi. 1975'te soyle dedi: "Felsefe yoluyla kendimdeki anarsisti kesfettim. Ancak bunu kesfettigimde, anarsizm cagnsi yapmadim, cunkti buguniin anarsisinin 1890'larin anarsisiyle hie dgisi yok." 59 Sartre'in ozgurluk yolu, bireysel azgurluge duyulan varoluscu bir ilgiyle hafifletilmis olsa da, Marksist

gelenek icinde kahr. Albert Camus'yle birlikte, anarsizm ve anar$ist hareketle da-

ha yakin baglar olustu.

Camus

57

Marxism and Anarchism" (1949), Anarchy and

Bkz. Read, "Existentialism,

Or&r,

s.

bir pieds-noirs

(Cezayir asilh

141-160.

58

Jean-Paul Sartre, Eiistcmtalisfti 6- Humanism (1946), cev. Philip Mairet, Eyre Methuen, 1975, s. 34.

59

"Sartre at Seventy:

An

Intenviev",

New

York Review of Books, Agustos, 1975.

MnJciii

I

795

ibfttatet

yasayan Fransiz) olarak Cezayir'de dogtlu. Fransiz kotonisinde icinyoksul ve beyaz bir ailenm ugluydu. Cocuklugu yoksulluk Akdehayat ya^adigi altinda guncs ve hava de gectiyse de, acik baglanmasina yol niz'e ve onun berrakhgina surekli bir sevgiyle

konusunda ilk goruslerini futbol oynarken edindi; gaolmak icin universiteden aynldi. 1934'te Komunist Parti-

Etik

agti.

zeteci

uye olarak Cezayirlikr arasinda propaganda yapti. Kisa suhumanizm gorusunii re sonra partiden aynhp kendi liberter

si'ne

gelistirmeye basladi.

Camus,

kisa

romam

Bt ranga de (Yabanci, 1939), ister kiz :

idama maharkadasi, ister bir Arap'i oldiirdugu icin kendisini hakkinduygulan kendi birine herhangi olsun yargic kum eden bir adami da yalan sdylemeyi ve oyun oynamayi reddeden gene kahramaicindekL duygusu anlamsizhk derin bir Camus, anlatti.

dogruluk ugruna olen biri ("layik oldugumuz yegane Isa") yanolarak betimledi. Ancak roman, gene bir isgiyi kumsaHann arayan tannsi olarak yuceltse de, burjuva toplumunda gercegi icerim disinda kisinin bir yabanci olduguna dair ustu kapah bir runi

agik bir siyasal mesaj tasimaz.

Daha

felsefi

olan Sisyplius Silences

i

(1942)

Camus

kendi

absurd dokirinini geiistirdi. Eserin daha basinda s« sozler yer "Gercekten ciddi tek bir felsefi sorun vardir, o da intiharsorusu kargisindir." w> Hayatin yasanmaya deger olup olmadigi ahr:

da

Camus

insan

durumunun tamamen sacma oldugunu one

su-

kapatilmasi imkansiz rer. Insanin arzulan ile gerceklik arasinda gene de sonsuzbir mesafe vardir: Insan olmek uzere dogar ama

luk pesinde kosar; bilgtye ulasmak kusatihr.

O

ister,

ama

bir

halde sacma, "akildi§i ve vah$i bir

kusku deniziyie

acikhk ozlemiyle

61 yiizlesme" de yatar.

Ancak yanit kisinin kendisini oldurmesinde mus yasamaya devam ederek sacmahga isyan etme gular. Otantik insan,

degildir.

Ca-

geregini vur-

"sonsuzlugu inkar etmeksizin, onun

icin

smirlt ozgur-

yapmayan kisi"dir. "Diinyasat bakimdan olmayan tsyanmin ve olumlu bilincinin farkinda olan insan, kendi hayai siiresi iginde sonuna kadar yasar."

higbir sey

liigiinun, gelecegi

biTipki Sisyphus gibi kayasini, yeniden asagiya yuvarlanacagmi "tannlan yaparken, lerek tepenin zirvesine dogru iter ve

mmu

60

Camus, Tne Myth of Sisyphus (1942), mondsworth, 1977, s 11.

61

Age,

s.

26.

cev. Justin O'Brien,

Penguin, Har-

Anar$izmin Tarihi

796

olumden

kuciimseyisini,

62 Yaptig] isin

tirir.

belirli bir

nefretini ve

yasama tutkusunu"

nihai olarak faydasiz oldugunu

tatmin duygusuyla

isini

bilir,

tamamlar, Kendi

smirlari icinde, kendi gunlerinin efendisidir ve

dile ge-

gene de

kosuUannm

bu anlamda, dun-

yanin sacmahgi mutluhiga bir davet olarak gorulebilir.

Camus

her

turlii

askin gercekhgi reddederken yeryuzunde

cahsmanm mumkiin oldugunu dusiinBu bakimdan kararli bir humanist olmaya devam etti. Savas sirasinda Bir Alman Dosta Mektup'ta yazdigi gibi, "Yeryuzune sadik kalmak icin adaleti sectim. Hala dunyanin nihai bir anlami oldugunu dusunmiiyorum, ancak onda anlamh bir sey oldugunu, yam insanin var oldugunu biliyorum, ciinku insan sahip olinsanhgin iyilesmesi icin du.

masi gereken seyi talep eden yegane varhktir." 63

Dunya

Ikinci ti

gi £i,

Camus, Fransa'ya gitCombat gazetesinde Sartre'la isbirli-

Savasi patlak verdiginde

ve 1943'ten 1946'ya kadar

yaparak Direnise katddi. Kendisini her seyden once bir sanattanntanimaz bir havari olarak diisunmekten hoslansa da,

donemin

karistk siyasal ortannna atildi. Gencliginde Komunist olmasina ragmen, Nazizm ve Stalinizm'e yol acan soyut siyasal fikirler hakkinda giderek kuskuya kaptkh. Devrimden cok isyan cagnsi yapmaya basladi. Birincisi, genellikle bireyin kendisini feda etmesiyle sonuclanirken, ikincisi otoriteye itaati icgudusel

olarak reddetmeyi ve kisisel kimligin ortaylamasmi gerektiriyordu. Caligula adli

meden her

oyununun

gosterdigi gibi, kisi kendisini yok et-

yok edemez. Ancak Camus'nun evrimi §eyi

tan once, 1944'te, Combat'ta.

Komunist

Sovyetler

evreler halinde gerceklesti. Savas-

Parti'den aynlmis

Birligi'nin

dis

otmasma ragmen,

siyasetini

savunmaktaydi:

"Rusya'nin su anda izlemekte oldugu uluscu siyaseti, karsthksiz kalan bir kolektif guvenlik sistemi onerisinden sonra benimsedi-

unutmamahyiz. Butun diger

gini asla

onun genel

Aym

yil

cagn

yapti,

devJetler arasinda sadece

bir silahsizlanma onerdigini

de unmmamahyiz." 64

icinde, Fransa'da poputer bir isci sinih demokrasisi icin

Savastan sonra direnis Fransa'da beklenen devrime yol acmadi.

Camus butun

devrimlerin yeni tiranlara yol actigtni one

62

Age,

63

Almti, Philip ~[\iody,Aibat

64

Age,

s.

s,

64, 108.

90.

Camus

191 3-60,

Hamish Hamilton, 1961,

s.

81.

MiiJt'Mt

f

797

iin'ttcrler

siirdu. Totaliter yonetimk-riii savasiiklanni iddia etukleri hicbir

kotiilugun totaliterligin kcndisitiden daha kotu olmadigini dusu-

nuyordu. Komunizm'e karsi eikurken hosgoruyu ve ihmh siyasetleri ovmeye basladi; elesiirmenlerine, ozgurlugu Marx'tan degil

yoksulluktan ogrendigini soyledi. Artik asamah degisimi

lercih ediyor ve ozgul koiiiliikleri ele ahyordu. 1946'da yazdigi

Ne Kurban ne de Cdlat'ta, yasal cinayetin dehsetini anlatan Glyoi\n Uzerine Du^uncder 'in bir temasindan hareketle olum cezasim, adil olmayan bir toplumun intikami olarak ve cok parlak bir bicimde ele

O

aldi.

donemde

dikalistlerle iliski

Camus,

Fransa'daki

anarko-sen-

Ispanyot

kurdu; tspanyol Siyasal Mahkumlar Federas-

yonu'nu destekledi ve CNT'nin gazetesi Solidaridad Obrera 'run yonetmeniyle gorustii. Fransiz sendikalist ve anarsistlerinin dergiteri,

Temoins, Le Libertaire ve Le

Monde

cikaranlarla

L'tbertaire'i

yakin dostluk kurdu. Bu kisiler Camus'nun liberter gelenegi degerlendirmesine yardimci oldular ve ona SoI'da kalarak antiko-

munist olmanin mumkiin oldugunu gosterdiler. Camus'nun yeni konumunun en ozlu ifadesi buyiik

bir etki

yaraian fsytm'da (1951) yer aldi. Herbert Read, kitabin 1953 rihli Ingiiizce

ta-

baskisina yazdigi Onsoz'de coskuyla soyle dedi:

"Bu kitabin yayimlanmasiyla

birlikte

Avrupa dusuncesini

yiizyildan fazla bir suredir ezen bir bulut dagihyor.

Umut

bir

etmek,

bir kez daha mumkun oludonuserek kolayca yozlasabilen soyut ideallere yortelik kahci bir salduidir. tsyamn, isyancilann tannsiz bir dunyada yasamayi tercih edecek yerde, tap in ma k icin yeni ve tiranca kutsalhklar yarattiklari bir yone nasil saptigi-

insana ve gelecege guven

duymak

yor." Eser, nihilizm ve terorizme

m acimlar, Ayrintilt arastirmalarda lerini inceler, Bunlar,

Camus

Camus'nun

edebi ve

felsefi

isyan ornek-

tarafh bir yakla^imla olsa da,

anarsist ve liberter dusunceyi inceledigini gosierir. Ornegin, Sade'in baskalannt icin

umursamaksizin kendi arzulanni tatmin etmek

sadece kendisine muitak ozgurluk istedigini ve

comen

do-

gasina ragmen mutlak diktatorliik fantezileriyle oyalandigini one surer.

Gene, Nietzsche'nin Tannyi ve biitun degerleri inkan, carNasyonal Sosyalizm'in hakh cikanlmast icin kolayca

pitilmis ve

butun soyutlamalan yok ederek kendisini soyu llama haline getirmistir; onun "birey-krah" dunyanin harabeleri iizerinde, her turlu yikimi gerceklestirmeye hazir olakullanilmistir. Stirner bir

Anar$izmin Taribi

798

rak olmiistur. Bakunin ve Necayev topyekun ozgiirliik istemis-

ama sonug,

ler,

birinin Leninist diktatorluk anlaytsina katkida

bulunmasi, otekinin

siyasal

ise

amat ugruna

Camus en

guglendirmesi olmustur.

cinayet kultunii

cok, tarihin ureitiklerL disin-

da hicbir deger olmadigini savunan Hegel'e ve onu izleyen Marx'a ofkelenir. Marx'in litopyaci Mesihligi nihai ifadesini Sovyei polis Devletinde

bulmustur.

Camus'nlin devrim

dan

Stirner'in

pek az seyt

devrim

tie

ile

degisiirebiiir, gunkii

sadece bir patronlar grubimun

Oysa

bir digeriyle yer degistirmesini saglar. fizik

aynm, dogru-

isyan arasinda yaptigi

ayaklanma ayrimim yankdar. Devrim isyan, yeni bir meta-

ve ahlak yaratarak insan dogasim degisiirebiiir. Isyan, sac-

maliga, acilara ve adaletsizlige karsi bir protestodur ve likrini

dimhhk

temel alan bir ahlaki deger yaranr. Bireyin bittunlugunii

tanir ve siyasette goreli hedeflere

ulasmaya

Camus'ye go-

calisir.

nesne muamelesi gormenin ve basil tarihsel ko^ullara

re isyan,

indirgenmenin reddedilmesidir.

Bununla

birlikte isyan, tek basina, yalniz gerceklestirilen bir

edimdir. insan dayanismasim yok etmez, daha cok biitun insan-

dogasim onaylar, boylece Sagma deneyiminde cekilen

larin ortak

biraktr.

yana vardigi zaman,

kisi,

iktidar diinyasim devre disi acilar bireyseldir,

kolektif olamn, "herkesin

farkina vanr. Yabancilasan

ruhun

ilk

ancak

is-

macerasi"mn

adimi bu yabancilasma tu-

riinu biitun insantarla paylasmayt kabul etmektir.

Bu nedenle

is-

yan, bireyi yalnizhktan kurtanr: "Isyan ediyorum, o halde hep birlikteyiz."

w

Uzun arastirmasinm sonunda Camus, isyanci ruhu over ve burjuva nihilizmi alternatif olarak

ile

tarihteki liberter ve

otoriter

sosyabzme tek

anarko-sendikalizmin yaninda yer ahr; "Sendi-

kali2m, upki komiin gibi, gerr;eklik adina, soyut ve burokratik merkeziyetciligin inkaridir." 66

Bu

tek ba^ma,

hakim

otoriter dii-

siince tarafindan baski aittnda natulan liberter gelenegin mesajini ifade eder.

Camus'nun yeni yaklasnm 1952'de Sartre'la Fransiz Komuuzerine kamuya acik bir tarti^maya yol acti. Camus, Stalinizmi kesinlikle reddederken, Sartre zamanin soku entelektuellerinin cogu gibi, isci simfinm biiyiik boliimu tarafindan desnist Partisi

65

Camus,

66

Age,

s,

I.

'Homme

356.

re volte

(1951), GaLlimard, Paris, 1972,

s.

35-36.

Moifrifi

I

799

\htiicrkv

teklendigi icin Stalinizmi dikk.iit-

almak gerektigini one

surdii.

1956 Macaristan ayaklanniasi anla^mazhgi daha da siddetlendirdi.

Her

iki taraf

da Sialinizmiii yaptigi baskiyi kinarken, Sartre

Stalinizmin zorunlu bir k
nin hadademokratik olabilccegini one surdu. Ote yanda Camus, Franc-Tireur'xm Subat 1957 sayisinda totaliterbir toplumda evri-

min mumkiin olmadigini

savundit: "teror daba kcitu bir teror di-

stnda evrilmez, daragaci libera Icsmez, zindanda hosgorii olmaz. I

Dunyanin

hicbir yerinde mullak iktidara sahip olan,

ancak bu

iktidan mutlak bicimde kullaninayan bir parti ya da bir insan ol-

mamistir," 67

Camus anarko-sendikalizme duydugu

sempatiyi gelistire-

cek yerde, tarn tersi bir yone sapn. 1955 secimlerinde MendesFrance'm kampanyasim destekledi ve bir Fransiz Isci Partisi icin cagri yapti. 1957'de ironik bicimde devrimci sendikalist La Revolution Proktatienne'de yayimlanan bir konusmasinda, herkesin ozgurliigiinun baskalannin ozgiirliigune

bagh oldugunu ve

ozgiirliigun, Devlet tarafindan ustiin tutulmasi gereken yasalarla

tanimlandigim one surdu,

Camus sonunda

klasik liberal parla-

menter demokrasi savunusuna varmisti.

Camus, Gandi'yi "cagimizin en buyuk insam" olarak goriiiliskilerin dogasim temelden degistirdigini sOyluyordu. Ancak dogum yeri olan Cezayir sorununda bir seyler yapmayi reddetti. Sartre'm biitun kalbiyle Cezayir'i savundugu yerde Camus, bagimsizhk sava^i sirasinda sadece her iki tarafa lhmlihk tavsiye etti ve somurge sistemi alyor ve nukleer silahlann uluslararasi

tinda Cezayirliler tedi. Bir

ile

Fransizlann

esit

haklara sahip olmalarim

ateskes orgutlemeye cahsu. 1957'de Nobel oduliinu kabul

zaman

is-

Fransiz Cezayir efsanesinin otesine gecemedi ve bir

(Sartre reddetmisu) yapcigi

iskenceleri

neden kinamadtgini so ran Cezayirli

findan kesildi.

Camus

ettigi

konusma, Cezayir'de yapilan

adaleti sevdigini soyledi,

bir ogrenci tara-

ancak adalet

ile

yapmak zorunda kalsa annesini tercih Bu Godwin'in tutumunun tam tersiydi. Godwin "ben"

annesi arasinda bir tercih ederdi.

sozcugunde sonsuz adaletin gereklerini bozan sihrin ne oldugunu sormugtu. Annesini adalet e tercih eden Camus ise giderek kendi kabilesini, ulusunu ve irkini tercih etti. Sonuc olarak kendi

koklerine sadik kaldi: solcu bir kolonyalist, Afrika kiyilannda

ve metropolitan Fransa'da bir yabanci ve kendisi gibi insanlarla 67

Alinti,

rhody, Albert Camus, s 203.

Anar$izmin Tarihi

800 birlikte giinesin gi

alunda yasayabilecegi bir yer ugruna

adaletsizli-

kabul etmeye hazir bir adam.

Ne

yazik ki

Camus

bu ikilemden kurtaramadi. Iki kazasmda oldti; cebinde doniis Sacma bir kez daha zafer kazanmisti. kendisini

yd sonra, Ocak 1960'ta,

bir araba

igin bir tren bileti vardi.

Michel Foucault Fransiz sosyalist teorisyen Michel Foucauh'ya

Ancak o da

denilmistir.

modern

anar^ist

Sartre gibi, anar§ist terimini kullanma-

mi$, hatta anarsistligi reddetmistir. 68 Eserlerine derin bir liberter

ruhun hakim oldugu ve

btlgilerimizin bir iktidar ve hakimiyet nasd kullanildigina dair pek cok anarsisti etkileyen

araci olarak

parlak bir

cozumleme

yaptigi

kusku gotiirmez, Foucauh'nun

$eyhrin Diizenj'nde (1966) kulturiiinuzu belirleyen temel kodla-

n

(epistemler) aciga cikararak yaptigi seye bir insan bilimleri ar-

keolojisi

demek mumkundur.

Aydinlartma'yi akd ve bilim araci-

ovmekten uzak olan Foucauh, onu insan acilannin ve toplumsal denetimin guclendirilmesi olahgiyla gerceklesen ilerleme olarak

rak gordu, Dt'Iiligm

dogru

7~nrihi'nde

delilik algismda,

edilmesinden (deliligin

dogru gelisen

(1961) on sekizinci yiizyihn sonuna

onun anlamli bilgeligi) bir

bir degisiklik

bir akildi^ilik olarak

kabul

hastahk olarak gorulmestne

oldugunu

saptadi. Hapishane'nin

Do-

zaman zaman pek isabetli olmamakla birlikte, modern cezalandtnci topiumun ideolojik temellerini Aydtnlan-

gu^u'nda (1975)

ma'da

aradi.

Foucauh'nun esas i^gonisu, cezalandiran iktidann

iyile$tiren ve egiten iktidardan

temelde farkh olmadigi gorusiine dayamr. "Hapishanelerin, fabrikalara, okullara, kislalara, hastanelere ve biitun

bunlann da hapishanetere benzemesi sasirtia Bu egilimi en iyi simgeleyen, mahkum-

degil mi?" diye sorar. 69

lann tam bir gozetim altmda tutulmasini saglayan ve faydaci filozof Jeremy Bemham'in tasarladigi. Panopticon adindaki "ornek" hapishanedir. 70

Foucauh'nun hapihsane incelemesi onu genel bir toplumsa! gozumlemesine yoneltti. tkiidan iktisadi olmayan terim-

iktidar

G

68

Bkz.J.

69

Michel Foucault, DUriptinr and Punish. The Birlh of the Prisons, Sheridan, 111, 1, Pantheon, New York, 1977, s. 228.

70

Bkz Foucault' nun, Bentham'm Panopticon 'u nun [1977) Fransizca baskisma Onsozii. "The Eye of Power".

Merquior, Foucauh,

Fomana

Press, 1985,5. 154. cev.

Alan

Motlctn

degerlendirmek

lerle

mis bir tidar

icin Marx'i degil Nietzsche'yi izler: "Iktidar

ba$ka araclarla surduiiilcn

savastir,

801

ihiitaki

I

bir sava§", yani 'ilan edilme-

savas"tir. 71 Baski bile iktidann ikincil bir

sonucudur.

Ik-

insanhk durumunun vazgecilmez bir parcasi olsa da, burju-

va toplumu yeni bir iktidar olarak yeryiizu ve

onun

tipi kesfetti;

Disiplinci iktidar, Esas

uzerinde uygulanan egemen

uriinieri

ik-

tidann aksine, disiplinci iktidar, gozotim bicimi bakimindan "in72 Boylesan bedenleri ve onlartn hareketi" uzerinde yogunla§ir. ce iktidar istenci gibi bilginin diyaiektiginde de, akil bir iktidar

teknolojisi ve bilim bir hakimiyet araci haline gelir.

Bitirilmemis cok cildi Cinselligin Tanhi'nde (1978-84) Fou-

oldugunu gosterdi. Cinselerotioi'sindan Fhristiyandonemlerin ars likteki degisimi kadim cikarma denetimine kadar izledi. Batih insan, hk caginin giinah denetime tabi tutulsosyocinsel hayvan olarak "gunah cikaran cault benligin icteki iktidara nasil av

:

mustu. 73

On dokuzuncu

yiizyihn basdannda birey bir cinsellik

oznesi olduganun farkma varmi^ti. Kabaca

aym

siralarda, akil

nastaliPinin psikiyatrikle^tirilmesi de gerceklestirildi ve akil nastaneleri yayginlasti. Burjuvazi,

kendi hakimiyetini guclendirmek

icin bir ahlak ornegini ve kaynagim, topiumun kaidesi olarak

monogam insa

etti.

heteroseksuel

cifti

Boylece cinsellik,

ortaya cikararak bir cinsellik

kadim donemlerde oldugu

kodu

gibi kar-

misik ve kisi di§t bir haz kaynagi degil, kendini aragtiran ve giinah tnkaran bireyin bir ugrasisi olarak yeniden yapilandmldi. NietzscheciiktidaranlayisiniMarksistiktisadico-

Foucaul'

zumlemeyle toplumlann

kiyasladi.

Ancak Wilhelm

Reich'tn, baski oloriter

bir tiranudur anlayi^ini reddetti. Foucault'ya gore,

formundaki iktidar istenci, tarihin giEormu degi^se de insanhk var oldukca siirecektir. Bu yakla^im onu devrim konusunda belirgin bir antiutopyaci tutuma yoneltti. Mevcut kapitalist topluma herhangi bir ahernatif ozellikle cinsel hakimiyet di§ati icinde

onermedi. 1972'de Amsterdam' da Chomsky'te birlikte katddigi

toplum modeli olusturmayi redsoyledi ve devrimcinin gorevinin, topiumun hakim si-

bir televizyon tartismastnda, bir

dettigini

71

Foucault, Power/Knowkdge: ScUcttd interviews and Other Writings 19721977, der. Colin Gordon, Leo Marshall, John ter Press, Brighton,

1980,

s.

87-90,

Age,

73

Foucault, The History of Sexuality.

151. Bkz. age,

1978,l,s 59.

s.

Meplam

ve Kate Soper, Harves-

10.

104-5.

11

s.

1

<;ev.

Robert Hurley, Pantheon,

New York,

Anar$izmin Tanhi

802

soyutlamadan baska bir §ey olmayan

nif fikarlanni yansitan bir

cahsmak

adaleti gercek lest irm eye

gunu one

degil, iktidari

fethetmek oldu-

surdii. 74

Foucault'da anar§istlerin Iktidar ele§urisi ve

ilgisini

modern kulturu

ceken pek cok sey vardir.

hakim iyet formu olarak

bir

tanimlamasi aydmlatici ve ikna edicidir. Goreneksel formdaki

si-

muhafaza etmeleri halinde butun

yaseti reddetti, cunkii Devlet'i

devrimlerin Stalinizm biciminde yozlasacagina inaniyordu. 75 Bu-

nun

yerine merkezi olmayan ve kendiliginden devrimci hareket-

lerden yanaoldu.

Bu yaklastm, Foucauli'yu, 1968 ayaklanmasini desteklemeye yonettti.

Parisi'nde yasanan ogrenci

O sirada, mahkumlann

go-

hapishaneden kacmaya cahsmaktir, dedi, Kurumlardan hos-

revi

lanmadigi

icin, adli

mahkemelerin yam

sira

devrim mahkemele-

de reddeiti. Ve geleneksel simf miicadelesini reddetmemekle

rini

birlikte,

kadmlann, mahkumlann, askere ahnanlarin, hastaneler-

deki hastalann ve escinsellerin "partikularize iktidar "a kar§i 6zgiil

mucadeleler vermelerini

iscedi.

76

Foucault, pek cok cagdas anarsist gibi, Aydinlanma'nm

fela-

kete yol acan baskici urunu olarak gordugu akdci ve liberal Bati

kulturunu reddetti.

Onun

entelektuel atesi, anar§izmdeki patla-

malan soguk coziimlemeye gi

tercih

eden erken piroteknik gelene-

yeniden canlandinr. Bir keresinde soyle demistir: "Kitaplan-

mm

.

.

molotof kokteylleri ya

.

isterdim; kullanikhktan

soma

da

mayin

kendilerini tahrip etmelerini isterdim." 77 birlikte,

onun "anar§izm

ile

tarlalari

olmasim

tipki havai fisekler gibi patlayarak

Gene

de, Marcuse'le

kar§i kuliuriin evlenmesini saglayan

yiiksek rahip" oldugunu soylemek

buyuk

bir abartmadir. 78

Fou-

onermez ve iktidann butuniiyle ortadan kaldinlamayacagini one surer. Nihayet, Foucault'nun aykin yapisalcdik formu anarsizmden cok Nietzscheci bireycilikten esinlenmtstir. Iktidar cozumlemesi ve modern kuisomut

cault iktidann fethi i^in

bir yol

tur elestirisiyle anarsistleri esinleyebilir,

ancak kendisi

anarsistli-

gi kesin bir dille reddetmistir.

74

Merquior, Foucault,

75

Bkz. Gbrii§me, Le

76

Foucault, "Reponse a une question", Esprit, 371, Mayis, 1968,

77

Nouvelks LilUreiiro'de (2477) Jean-Lousieiine'le gorusme (17-23 Mart

78

Merquior, Foucault,

s.

149.

Nouvd Obscrvalcur (12 Mart

1977). s.

156.

1977). s.

850-874.

38 Modern

Anar§istler

&

Bu

yitzyil anarsist

damgasi

ozgun ducogu klasik on dokuzuncu yitzyil benimsemi$ter ya da bu fikirleri eyletasty an az sayida buyiik ve

siinur uretmistir, Anarsistlerin

dusunurlerinin

fikirlerini

me donusturmeye

cahsjmi^lardir.

Sadece

Emma Goldman

ve

Murray Bookchin, en dikkat cekicileri (eminizm ve toplumsal ekoloji olan yeni anarsist aktmlarm gelismesine yardimci olmuflardtr. Noam Chomsky gibi diger pek cogu da, anarsizmi benimsemis, ancak esas katktlanni anarsist siyaset teorisi dtsinda kalan

atanlarda yapmtslar; anarsizm

ile

nirda durmuslar, ancak bu sinin

liberterizm arasindaki dar

tamamen

nun dikkat

cekici istisnalan Britanya'da Herbert

Comfort

Birlesik Devletler'de Paul

ile

si-

sitmemisjerdir. Bu-

Goodman

Read ve Alex

olmustur.

Herbert Read Herbert Read Ikinci

Dunya Savasi'ndan once ve sonra dogrudan

anarsist harekete katildt, anarsist felsefe tizerine

pek cok

etkite-

yici kitap yazdt ve

gercekustuculugun Britanya'da saygmlik ka-

zanmasim

Ancak Read bir eylem adami olmaktan cok yorumcu ve sanat elestirmeni ol-

sagladi.

bir yazi adami, toplumsal bir

Anar$izmin Tarihi

804

mustur, 1893'te uzak bir Yorkshire clftliginde dtinyaya gelen Read, Proudhon gibi bir koylu oldugunu, koy gelenegi icinde dogdugunu kabul etmistir. 1903'te babasinin olumu uzerine North

York'tan aynlarak Halifax'taki bir yetim okuluna

gitti

dunya"yi terk etmek zorunda vings Bank'ia c,ahsmak iizere tasinarak

ve boylece

masum

yetiskinliginde yeniden ele gecirmeye cahstigi "o

harika

Okulu bitirdikten sonra SaLeeds'e gitti. Daha sonra Londra'ya kaldi,

Cahsma ve Hazine Bakanhgi'nda kamy

gorevlisi oldu

ve burada biirokrattara karsi kahci bir tepki edindi. Sonvjnda Victoria

and Albert Museum'da miidur yardimcisi oldu. Bu goyapmasim

rev, sanat elestirmeni, sair ve egitimci olarak kariyer

sagladi.

Leeds'te, gene bir adam olarak Read onceleri fanatik bir Tory oldu. Birinci Dunya Savasi'ndan once Edward Carpenter'in Non-Governmental Society'sini (Hukumetsiz Toplum) okuyarak

anarsizmi benimsedi. Bu kitap onda bir dizi yeni diisimce

Daha

sonra, Proudhon,

Bakunin ve Kropotkin'in

yaratti.

eserlerini

oku-

du. Anarsist felsefeyi destekleyen Nietzsche, Sorel, Ibsen ve Tolstoy'dan, anar$izme saldiran

Marx

ve Shaw' dan etkilendi.

Annals of Innocence and Experience (Masumiyet ve Deneyim Kronikleri, 1940) bashkh otobiyografisinde belirttigi gibi, bir su-

bay olarak yasadigi Birinci Dunya Savasi deneyimi Read'in mili-

mu hale fe tin

tarizm ve Devlet'e karsi liber ter

1918 gibi erken

bir tarihte bir

siyasal diisuncesini "bireyin,

sokan topluluga

yatm kiymetini bir si?rayis

i

dogruladi. Nisan

dostuna yazdigi mektupta, kendi

onu

hie ilgilendirmeyen eylemlere

isyant" olarak dzetledi; "guzelligin ve etkin ha-

bilen herkesin ideali olarak

gordugum

anarsiye

yaptim" dedi, "Guzel bir anarsi benim feryadim bu-

dur" diyordu Read.' Bir barisci ve anarsist oldu, ancak anarsiz-

mini 1937'ye kadar actkea

ilan etmedi.

Read dunyayi degistirmek

istedi,

sanat ve egitimle

ilgili

eserlerinde insanlarm otoriterligin cesitli bicimlerinden kendilerini nasi] kurtarabileceklerini

fina yonelik

gostermeye

propaganda yapmaya hazir

calisti.

Ancak

isci

sim-

degildi: "Proeterler icin

yazan entetektueller hicbir sey yapamazlar," diye yaztyordu. "Bu sadece

la

Alinti,

trahhon des

clercs' in (bilginin ihaneti) bir

Woodcock, "The Philosopher of Freedom",

Symposium, der. Robin Skelton, Methuen, 1970, King, The Last Modern:

A

Life of Herbert Read,

baska

Herbert Read: s.

74;

Weidnfield

A

for-

Memorial

aynca Bkz. James

& Nicolson,

1990.

Modern Anarsisthr

805

I938'den 1953'e kadar Freedom yuzyihn sonunda Kropotkin tarahndan Press' le (on dokuzuncu yakin isbirligi yapti. kurulmustu) Read'in anarsist gelisimi evreler halinde ancak geri doniis-

mudur." 2 Bununla

birlikte,

Onceleri Rus Devrimi'ni olumlu gormeye hazirdi.

suz oldu.

Ciinkii Lenin, Devlet'in

sonumlenmesini

istiyor ve soyle diyor-

du: "Devlet varsa ozgurluk yoktur. Ozgurluk oldugunda Devlet

olmayacaktir." 3

Ancak 1930'da

satr

Vladimir Mayakovskiy'nin

intihan Read'in kuskulanni tetikledi ve her hrsatta Komiinist Devlet'in merkezi denetimini kmadi. Ispanyol devrimi,

umutlan-

nin yeniden yukselmesine yol afti ve CNT'nin anarko-sendikalizmini coskuyla destekledi. Ozellikle Ispanyol anarsistlerinin dinsel le

yogunlugundan

etkilendi; onlar icin yazdigi bir siirde soy-

diyordu:

Ahm

limoti yaratilmaz

Ancak

yeti^ir ye$il bir agacta:

O billur baki$h gtiglu adam dogmus

Ozgilr

Read, Wilde tetik

gibi,

adamdir

4

kendi anarsist felsefesinin dogrudan kendi

yoksun ve kaba

bir varolus/ olacagina inaniyor-

du. 5 Eric Gill'in "Kulture bo? ver"

donemin

dtgi bir

elitist

c;igtigini

benimseyerek, yasa-

kiilturunu, "uyusturucu, dindeii daha kotii

uyu^iurucu" olarak

sisel

es-

kaygilanndan cikip gelistigini dusundu. Sanatsiz bir haya-

"incelikten

tin,

bir

elestirdi. 6

Omin

yerine,

en

iyi

jekilde ki-

ve toplumsal ozgurlugua gen isle dime si yle o 1 us turu labile

cek demokratik bir kultur gelistirmek

istedi.

Read insanin dogal

olarak yaratici bir varhk olduguna inandi: "Hayatin her alamnda

bu Dogal Duzen'i izlememiz halinde, kiilturden soz etmeye gerek kalmaz. Bihncinde olmaksizm ona sahip oluruz." 7 Sanat^i 2

Alinti,

1972, 3

Lenin,

Woodcock, Herbert Read: The Stream and s.

the Source. Faber &c Faber,

232.

The State and Revolution,

alinti.

Read, "Poetry and Anarchism"

(1938), Anarchy and Order: Essays in Politics icmde, Souvenir Press, 1974,

s.

93.

4

AUim, The Anarchist Reader,

5

Read, To Hell With Culture: Democratic Values are

Trench, Truhner, 1941, 6

Age,

s.

7.

7

Age,

s.

17,

s.

s.

43.

256.

New

Values,

Kegan Paul,

Anar$izmin Tarihi

806

ancak ozgtirse ve sanat ozerkse kendi

yaratici potansiyelini tain

olarak gelistirebilir.

Read egitimi yaratici ve ozerk k i?in in gelisimini tesvik eden bashca arac olarak gordu; ashnda, anarsist teoriye en buyiik katkisi

Modern uygarhgin carpik durumu

egitim alaninda oldu.

ile

geleneksel okul sistemleri arasinda cozulmez bir baglami gordu.

Hastahklanmizm nedeni bireyin

yaratici

kendiligindenliginin

bastinlmasina kadar izlenebilir. Bu baski, zorlayici disiptinin,

ahlakm ve mekanik cahsmanin uruduydii. Read'e gore, mevcut okullar "duyarligm mezbahasi"ndan baska bir sey degilotoriter

di. e

Education through Art'ta (Sanat Yoluyla Egitim, 1943} Read,

George Woodcock'un liberter bir egitim

yaratma yontemi" dedigi

"gizlice anarsist

formunu savundu. 9 Bu egitim formu, "yonelim

bakimindan derin bicimde

anarsist" olmayi

bilirnjli

olarak amac-

lryordu. ]0 Read'e gore, egitimin

amaci "benligin bireysellesmesi" olmahydi. Bu da bireyin eszamanli "benzersizligi"ni ve "toplumsal bilmci"ni gerektiriyordu. siireci degil,

11

Egitim sadece bir kisisel gelisme

aym zamanda toplumsal butunlesme

ve karsilikhlik

soranu olmaliydi. Read'in iddiasi, ozgur hayatin gerektirdigi toplumsal erdemlerin lik

gence

bitgi

ve bilim asilamaktan cok onda estetik bir duyar-

uygun

gehstirerek tesvik edilmesinin daha

olacagiydi. Boyte-

ce Read, cocugun dogustan gelen duyarhligim zihinsel gelismenin temeli haline getiren bir egitim sistemini savundu. Cocuklar

dogustan sanatcidirlar ve

yaratici sanat sayesinde dengeli bir ki-

mensup olduklan grup ya da toplulugun canh gelebilirler. Ne var ki cocuk ancak yetiskinlerin

silik gelistirebilir,

uyeteri haline

sempati ve anlayisi sayesinde korkudan kimanlmasi halinde birligi

dunyasina

is-

girebilir.

Ancak bu nasil gerceklestirilecektir? Read gorunuste hicbir yontem onermez. Zorunlu dzdisiptin etkinlikten kaynaklanir: lyi bir

ogretmen, bir diktator

gerlerinden daha

kimindan daha 8

ileri,

degil,

ulasilacak

biltncti,

daha cok teknik bakimdan

amac ve benirnsenecek

cocuklarla birlikte calisan, onlarla sempati

Read, "Chains of Freedom", Anarchy and Order,

Woodcock, The Anarchist Read? r, s. 379. 10 Read, "My Anarchism*. Anarchy and Order,

s,

18G.

9

11

di-

aratdar ba-

Read, Education through An, Faber

s.

& Faber,

244.

1943,

s. 5.

807

Modern Anar$i$t\er iliskisi

kuran ve onlan tesvik eden, onlara paha bictfmez bir deger

n olarak ozguven kazandiran bir ogrencidir. O, ogrenciler arasinda yardimlasmayi tesvik edecek, bir karsilikbhk ve guven iliskisi olusturmaya cahsacaktir, O halde disiplin dayatitmayacak, kesfedilecektir. Bu, Godwin'in iki yuz yil once verdigi mesajdi,

ancak Read tarafmdan tamamen modern ve

ile-

rid bicimde ele alindi.

Read, egitim ve sanatla

ilgili

yazilanndan tamamen ayn ola-

and Anarchism (§iir ve Anarsizm, 1938) ve The Philosophy of Anarchism (Anarsizm Felsefesi, 1940). Artarsizm'in yaraticihk icin zorunlu olan ozgurluk formurak

iki liberter

klasik yazdi: Poetry

nu savunan yegane siyasal felsefe ve adalet askiyla tvjtarli yegane yaklasim oldugunu dusundu. Bakunin'in, "yaratmak icin yikmak gerekir" gorusiinu benimsedi; yani, uygarhgimizin dogasini de-

gistirmek icin mevcut formlan parcalamak gerektigini kabul ti.

13

Onun

et-

icin edebiyat, resim ve mimarlikiaki yerlesik burjuva

kadar ekonomideki yerlesik burjuva ideallerini yikmak da onemliydi. Read'e gore, ozellikle tngilizler toplumsal ozgurlukten yoksun olduklan icin hicbir begeni tasimiyorlardi. Read'in zihnini en cok mesgul eden konu, Wildeci gercek

idealleri

bireyselligm gelismesiydi. Anarsizm Fekefesi'nde ilerleme olcii-

sunun "toplumdaki farklilik derecesi", yasanan deneyimlerin zenginligi ve yogunlugu oldugunu one surdii. Toplum ne kadar ilerlerse, grubun icindeki birey o kadar goze carpardi. Toplu-

mun gelecekteki

birimi, "kendi icinde bir dunya,

ve kendini yaratan, ozgurce ahp veren,

ruh tasiyan

birey "dir. H Ancak

ama

kendine

yeterli

oziinde ozgur bir

Read, S timer' in savundugu tarn

ozgurluk turiinun "kacimlmaz cdku?" anlamma geldigini dusundu; birey organik bir kooperatif ulus toplulugu icinde yer

kisisel

almahydi. 15 Butun bir anarsizm davasi, dogru toplum turunun "organik bir varhk" oldugu varsayimina dayanir, cunkii grubun organik hayati, bu turden butiin varhklann hayati gibi, kendi

kendini duzenler,' 6 12

Read, The Grass Roots of

An

(1955),

alinti,

The Anarchist Reader

283.

13

"Poetry and Anarchism" (1938), Anarchy and Order,

14

"Philosophy of Anarchism", Anarchy and Order,

15

Age,

16

"Philosophy of Anarchism", age,

s.

81, B8. s,

50,

s.

s.

58.

37, 39.

icinde,

s.

808

Anar$izm\n Tarihi

Read, ozgurlugun daima insanm dogal giicler uzerindeki denetimine gore belirlendigini de kabul etti. Ona gore, anarsi ideali en iyi sekilde pratik anarko-sendikalizm orgutlenmesiyte gercektestirilebilirdt.

Bir anarko-komunist olarak Read butun maddi haklarmtzdan vazgecmemiz ve mulkiyeti ortak bir fona devretmemiz gerektigini one surdii. Sinifsiz bir topluma, "burok-

katmam ya da meslek grubu ve islevolmayan toplum"a ancak bu $ekitde ulasilabilirBu ancak federal donusumle, ekonominin merkezsizle§tiril-

rasisiz,

ordusuz, kapah bir

siz bilesenleri di. 17

mesiyle gercekle§tirilebilirdi. Read, cesitli kolektifler arasmdaki iliskileri duzenfemek ve genel siyaset sorunlan konusunda karar vermek icin, bir ttir "sanayi parlamentosu"na ihtiyac olabilecegini tesiim eder. Ancak bu

yasama ya da yurutme gibi bir idari form olmayacakn. Genel de is hayattan ahnan zevke bagii olmah ve gitnluk bo? zamanda kesintiler olarak gorulmeliydi. sel

Boylece anarsizm, "otoritenin evrenolarak merkezsizle§tiriimesi ve hayatin evrensel bicimde ba-

anlamina

sitlestirilmesi"

gelir. ]s

Read, The Politics of the Unpolitical 'da (Siyasal Olmayanin toplumsal idealini daha aynntih olarak de aldi.

Siyaseti, 1943)

Toplumun ni

one

aileyle ba$lamasi ve loncayla

devam etmesi

"Dogal toplum" dedigi seym baslica sinda sunlar yer ahyordu:

1.

surdii.

Kisinin ozgiirlugu.

dirilmesi.

IV,

11.

Ailenin butunlugu. Ml, Niteligin odullen-

Loncalann ozyonetimi.

hukumetin kaldmlmasi.

gerektigi-

ozellikleri ara-

VI.

Parlamento ve merkezi

V.

Hakemlik kurumu.

VI!. Otoritenin de-

legasyonu. VIII. Sanaymin insanilestirilmesi.

Biitun

bu

ilkelerin, ozellikle yedincisinin

tam olarak

anarsist ol-

madigi aciktir ve Read bagimsiz bir yarginin ancak "bolumler arastnda cikan anlasmazliklan butunun cikarlanna uygun bicimde cozecek bir hakem" olarak var olmasma raziydi, 19

Read

esit

esit is cagnsmda bulunsa da tamamen yetenek ve isbolumii hiyerarsisinin ozgur

paylar ve

esitlikci degildir. Bir

toplumda daima var olacagina inamr. 17

"Poetry and Anarchism", Bkz. op. at,

s.

op. cit,

5.

87,

Bir elitin hicbir ozel giicu

Read in 1

anarsist

toplum gortisu

101-2; ve ''Philosophy and Anarchism", op.

18

"The Paradox of Anarchism", Anarchy and Order

19

Read, The

Politics of the Unpolitical,

s.

cit,

134.

s.

Routledge, 1943,

s.

11, 10.

49-50.

icin

809

Modern Anarfistler

zeka aristokrasisi muhtemelen var olacakti. Arzuindirgenelar birornek olmadtgi icin, toplum ortak bir vasata ve imgezihnini kendi herkese mezdi. Ne var ki anarsist toplum

olmasa

da, bir

Iemini

gelistirme

verecekti.

firsati

Read'e

gore

iktidar

dus-

kunliigu ve oliim korkusu ozgiin gunahlardtr ve onun nihai amaci, act cekmek ya da vazgecmek degil, "canh bir duzenin orta

yerinde hayat anarsisini kabul etmek, ondan zevk almak ve

onu gerceklestirmek"

idi.

20

duydugu ilgi, onu kendi anarsist felsepek cok dusunurun icgorulerini incele-

Psikoloji ve felsefeye fesini

meye

desteklemek icin Freudcu bir baglamda,

yoneltti.

anarsisti,

"kendi insanlrgi-

nin bir geregi olarak baba otoritesine direnen insan" olarak tanimladi. 21 Ozellikle grup liderligine kanjt gikarak, psikolojik Liderlik ihtiyacint reddetti. Liderligin tek akernatifi isbirligi ve

yardimlasma

ilkesidir;

baba-ogul

iliskisi degil,

kardeslik

iliskisi.

Read, bireyin gruptan dereceli olarak ozgiirlesmesi gorusjjnii desteklemek icin Jung'un bireysellesme surecine iltskin tantmla-

masindan yararlandt. Read ozgurlugu her seyin lizerinde tuttu. Oteki anarsistler tarafmdan cogu kez tembellik biciminde kotuye kullanilan bu kavrama yakla^tmt ogreticidir. Ozgurlugun, bir tur denetimden ozgurluk anlamma geldigini kabul ediyor, ancak olumlu anlamda ozgurlugun "tek olma ozgurlugu" anlamina da geldigini vurguluyordu, Ozgurluk sorumlulugun kendi kendini duzenleyen bir formudur. Ingilizcede "serbestlik" (freedom) ve "ozgurluk" (liberty) sozciiklerinin kullammtni da kiyasladi: "Bir in-

olumlu

san serbesttir: Ozgurluk

ise

ona verilmistir.""

Ikincisi,

soyut ve

62e ili^kin; birincisi ise somut ve varolu^saldir. Ozgurluk siyasal bir idealdir ve toplumsal orgutlenme icinde ifade edilir. Serbestlik ise "insan ruhu"nun kendiligindenlik ve yaraticiltk kazanma kosuludur. 23 Anarsist bakis. acismdan Read, kendimizi ve dtssal dogayi

denetlemenin

yeterli olmadigint dusundii. Bu,

ozgurlugu zorun-

lulugun bilgisi (knowledge) olarak goren en doktriner Marksistlerin benimsedikleri bir anlayi^n. Tam aksine, "kendiliginden gelisim"e izin

vermemiz gerekiyordu. Marksizm

20

'Poetry and Anarchism",

21

Age.

22 23

"Chains of Freedom", op. "Revolution and Reason"

s.

op.

cit. s.

125.

96. cit, ,

op.

s.

162, 163.

cit, s.

23.

iktisadt temel

810

Anarsizmin Tarihi

ahrken, Read anarsizmin biyolojiyi temel aldigim one surdu.

Bu

anlamda anarsizm "insan dayamsmasi bilitici" uzerinde israr eder. Read'e gore, Marksizm ve varolusculuk ideolojilerinin aksine, anarsizm "ozunde devrimci ve kosullu bir tmumu bir ozgurltik felsefesiyte"

birlestiren

yegane siyaset

Diinyamn

felsefesidir.

tek mitiian liberter doktrinidir ve yaydmasi, insan bilincinin ve bizatihi insanhgin ileriye

Read ozgiin

bir

dogru evrilmesine baglidir." 24

dusumir

degildi ve anarsizminin felsefi te-

melleri eklektikti. Kropotkin gibi,

toplumun dogusundan once oldugunu kabui eder, yardimlasmayi ve insan dayamsmasini over. Godwin gibi, evrensel dogruya -"gercek dunya duzeni olan evrensel bir diisunce duzeni"- inanir. Proudbir dogal diizenin var

hon

gibi,

doga yasalanni kesfetmemizi ve bu

yasalara, ozellikle

"evrenin dogal duzeni icinde var olan esitlik ve dtirustluk ilkele-

uygun bicimde yasamamizt ister, 25 Ve Tolstoy gibi, akhn yolundan gittigimiz zaman, Tann'nin sesine kulak vermis olacagimizi savunur: "Tann'nin duzenini kesfederiz, o Cennetin Kralri"ne

ligi'dir."^

Btitun

bu

sozler gayet akilcidir, ancak akilcihga yaptigi bu-

tun vurgutara ragmen Read, yeni bir dinin ozgur ve organik bir

toplumun zorunlu unsuru olduguna

inandi; I? Savas sirasmda Ispanyol anarsistlere, ozellikle "dinsel yogunluk" tasidiklan icin hayranlikduydu. 27

Ozgtir

toplumu gerceklestirme araclanna

gelince,

Read

anarsizmin dogal olarak banscihk anlamina geldigini one surdu, Bu yaklasim, Huxley'in yaptigi gibi, kisinin icgudiilerine karsi bir savasi degil, akil ve ikna yoluyla

cahsmayi gerektirir, Wildavrams formlarmin "onceki duskirikhk)an"yla aciklanabilecegi gorusunu benimsedi. 28 Iktidar istenci biyolojik bir faktor olsa bile, karsilikh yardimlasma diir-

helm Reich'in

biitun saldirgan

tustiyle dengelenir. Ayrica, iktidar istencinin temelini olusturan

her "saldirgan icgiidu" yikici kanallar yerine yaratici kanallara yoneliilebilir. 29

24

Bu nedenle bansin onunde asitmaz

"Existentialism,

Marxism and Anarchism", Anarchy and Order,

158.

25

"Poetry and Anarchism",

26

Age,

27

"Philosophy of Anarchism",

28

"The Chain of Freedom",

29

Age,

$.

s.

op. d(.

s.

107,

41-2.

212.

bir biyolojik

op.

op.

cit, s.

tit, s.

48.

195.

s.

157, 155,

Modern Anar$istkr

811

ya da psikolojik engel yoktur. Savasi tesvik eden ulusculuk ve kolektivizmdir, toplum merkezi bir orgutlenme geli§tirdikce savasin yogunlugu artar. Savas Devlet var oldukca var olacaktir ve

"Bansanarsidir". 30

Ancak bu yaklasim Read'in hareketsiz kaldigini gostermez. Read, Stirner'in devrim ile ayaklanma arasmda, Camus' nun ise devrim ile isyan arasinda yaptigi aynmi gelistirerek, isyan ya da ayaklanma yoluyla siyasal kurumlardan kurtulmayi amaclamak one surdu. Akildan cok icgudtinun rehberlik ettigi ayaklanma ve isyan toplumun yapisi uzerinde bir sok terapisi olusturur ve insan dogasini, "yeni bir ahlak ya da yeni metafizik gerektigini

degerler yaratma anlaminda" degistirebilir. 31 Pratik duzeyde,

kendiliginden ve gene! bir ayaklanma yaratmak icin britim top-

lulugun Devlet'e karsi Genel Grevini de savundu. Bu olana kadar, akil yoluyla birbirimizi ikna etmeye cahsabilir ve bir "iyi ya-

sama hucresi"

icinde baskalannca da

olusturabiliriz.

Ancak

benimsenecek

bir

ornek

anarsist hangi araca basvurursa basvur-

sun, Read atom bombasi caginda devrimci gercekciligin ister

temez bansci olacagmi soyledi: "Bomba artik anarsinin taliter

is-

degil, to-

iktidann semboludiir." 32

Read, "celiskilerle dolu bir hayat yasamak gayet hatta normaldir" diyordu. 33 Kendi hayati da

bunun

mumkun,

bir ornegi ol-

du. Kararh bir Katolik karsttt olan Read, ilk esini terk

kendi cocuklarini her

zaman kucumsedtgi

ettt

ve

inancla yetistiren Ka-

olmasma ragmen, kahramanhk madalyalan alBirinci Dunya Nukleer Silahsizlanma sonraki doneminde di. Hayatinin daha siyaseiikullanmama Hareketi'nden, siddet igin 100'ler Komitesi tolik bir

donmeyle

evlendi. Inancli bir bansci

Savasi 'n da s avast i ve

buldugu

ni "fazla kiskirtici" sal kiilture

riksizlik

saldirmasina ve

bakimmdan

icin ayrildi.

Hakim

Avam Kamarasi'm

siyasal ve sanat-

"vulgarlik ve bece-

vasatin altmda" gormesine ragmen, 1952'

de Kurulu Duzen'in kendisine layik gordugu sovalyelik unvanmi kabul etti. 34 Anarsizmin paradokslan hakkinda da yazdi, ancak anarsistler de

ona

doks oldugunu

anarsist bir sovalye

batirlattilar.

olmanin buyuk bir para-

Devrimci kullur anlayisi ve toplum-

31

"The Prerequisite of Peace", Anarchy and Order, "Revolution and Reason", age, s. 17.

32

age,

53

Woodcock, Herbert

34

"Chains of Freedom",

30

s.

51.

Read, s.15. age,

s.

175.

s.

121.

Anar$izmin Tarihi

812 sal

ayaklanma eagnsma ragmen, pek cok konuda

kati

muhafa-

zakar tutumunu siirdurdu. Hayatmin sonuna dogru insanhgin iyiligine olan inancmi kaybetti ve kisinin kendi bireyselligini geli§tirmesinin yegane

Paradoksal

mumkiin

protesto bi^imi oldugunu diisun-

konumuna ragmen Read,

hayati boyunca, ser-

bestlik, kultur ve topluluk icinde organik gelisimin yaninda; ya-

pay ozgurluk, uygarhk ve Devlet'in

ise kar§isinda oldu. Anarsjst

bulunmadiysa da, anarjizmin geleneksel temalanna yeni ve canh bir ifade kazandird], Koylii kokefelsefeye buyiik bir katkida

ni,

ozenli giyimi, mtinzevi hayati ve anarsist idealleriyle Read,

"insan talihi ve kaderinin simrlanni korkusuzca ara^tiran, bii-

tunluklu bir 'metafizik duyarhgin' uygulanmasi"m saglamaya calijan romantik hareketin parcasi oldu. 36 Onun kibir ve oportunizmi pek gok kisiyi deh^ete dusurdu, ancak Read hie kuskusuz

insan dzgurlugtinun indirgenemezligini onayliyordu.

Alex Comfort Alex Comfort,

romanci ve biyolog olarak,

sair,

yazarlannin en iiretkenlerinden gutlii anarsist hareketin bi,

anarsizmle

ilgili

biri

Ingiliz anarsist

olmu^tur. Read gibi o da or-

kiyilannda yer

aldi,

ancak Kropoikin

goruslerini desteklemek icin

modern

gi-

bilimi

kullandi. Gerontoloji ve seksotojiye liberter bir bakis acisindan

yaklasarak yasdimn itibanni ve cinsellikte ki§isel so rum lulu gun geregini vurguladi.

Comfort ozellikle kirkh ydlarda ve ellili Freedom Press icin bros;urler yazdt.

Bir anarsist olarak

yillann basinda faal oldu ve

Cinsiyet sosyolojisini anarsizmin bakis acisindan ele aldigi ve Barbarism and Sexual Freedom (Barbarhk ve Cinsel Ozgurluk, 1948) basjigiyla yayimlanan bir dizi konferansta, ozgur bir top-

lumun,

"siyasal olarak,

ve

di?i

kis/i

merkezi ya da bir baska hukumet iktidan

baski formlan olmayan ve sosyolojik olarak sadece

toplumsal grup etigiyle surduriilen ve karsihkh olarak kabul edilmis vukumluluklere dayanan bir toplum formu"ndan ibaret

oldugunu savundu. 37

Bir ban§ci olarak. Peace

News

icin

Ban^

ve

haatsizUh (1946) ve Sanat ve Bilimde Toplumsal Sorumluluk 35

Read, The Century Experience, Faber £i Faber, 1963,

s.

1

1.

Thames & Hudson, 1972, s. H. 37 Alex Comfort, Barbarism and Sexual Freedom, Freedom Press, 1946, s. 34. 36

Read,

A

Concise History of

Modem

Painting,

813

Modern Anarjisiler bashklt brosurler yazdi.

Comfort, anarsist bakis acisindan en onemli kitabi olan Authority

and Delinquency

in the

Modern

Stafe'de

modern

Otorite ve Sue Isleme, 1950)

(Modern

Devlet'te

Devlet'in bir sue cenneti

oldugunu, cunku uyumsuzu cezbettigini -solcu siyasetcilerin, ozellikle anar§izmin bir cocukluk hastahgi oldugu iddiasinm tam tersi- one surdu. Comfort, sue kapsaminin dogrudan yasalara bagh oldugunu, ancak "baskalannm refahina zarar veren ey-

lem ve tutum" anlaminda sue i§lemenin psikiyatrik bir durum oldugunu belirtir. 38 Bu tanima gore Comfort, siirekli hukumetleri olan merkezilesmis. toplumlarm, ozellikle polls, ordu ve hapishaneleri guglendiren yasalar yiizunden suglulan iktidara getirdiklerini savunur, Bu kurumlar, otorite arzusuyla, baskalanni yonetme ve denetle-

me arzusuyla

doludurlar. Parti siyasetleri de bir

amac olarak

ikti-

dar arayi§i sirasmda, saldirgan kisileri, "suclu davranisi sergile39 yen psikopalik ki$i ya da gruplar"i kendilerine cekerter. 1950'de Freedom Press'in orgutledigi anarsist yaz okulunda verdigi sue

konulu

bir konferansta Comfort,

daha da

ileri

gide-

reksoyle dedi: en cok endiselendiren, hiikmetme arzusunun "suc"u olusturmasidir, Hukumetlerin ve hukumetlerin i?in-

Anarsistler olarak bizi

deki cekil psikopatlarm sue niteligindeki eylemlerinin toplumsal ilerlemeye, cezalandmlablhr

yuk

bir

en ciddi sue orneklerinden daha

bti-

40 tehdit olusturdugunu dusunuyoruz,

cozumlemesinde Contort toplumsal antropoloji ve pskanalizin icgorulerinden yararlandi. llginc bir gozlemde bulunarak orgutlu hukumetin tarihte ilk kez antisosyal davrams. oruntfileriyle birlikte goruldiigunu one surer: "herhangi bir kullktidar sosyolojisi

turun kendi anormal uyelerini ozumleme yeteneginin kesintiye ugradigi noktada, baski altma alma arzusu, baski yapma arzusu 11 "lktidar merkezli" kulduyan bireylerle birlikte ortaya cikar." turlerin, 38

komuta eden, yasaklayan ve baski yapan babaya duyu-

Comfort, Authority and Delinquency

in the

roach to the Problems of Power, Routledge

39

Agc.s. 17

40

Comfon, Delinquency, Freedom

41

Authority and Delinquency,

s.

78

Motlem

State:

A

Criminological App-

& Kegan Paul, 1950,

Press, 1951

,

s.

9.

s. ix.

814

Anarfizmin Tarihi

Ian kiskanchk temelinde, "patriform" toplumlarda

goruldugunu Ote yanda, "hayai merkezli" kulttirler, isbirliginin, uretmenin ve yaratmanin daha onemli oldugu "matriform" toplumlarda gelisu. Comfort'a gore, iktidar arzusunun bile§enlerinone

surer.

den biri, bir cinsel telafi ya da giivenli bir statu ve sefkatin yerini alan bir form olarak baskici baba ve iktidarla ozdesknmedir. Toplumsal hayvanlar olarak insanlar ba$kalannca onaylanma ve gorme arzusu duyarlar ve yasaklama, katdim ve onayin ye-

sefkat

rini alabilir.

Comfort'un gorusu Freudcu tonlar tasimasma ragmen cok Bu yaklasim, geleneksel anar$ist Devlet cozumtemesine daha genis bir antropolojik ve psikolojik boyut kazandtnr. ogreticidir.

Ne

var ki Comfort saldirganhk ve

na edici degildir.

hukmetme konusunda pek

ik-

Hukmetme

oriintulerinin insanlar ve hayvanlar arasmdaki biitun iligki tiplerinden "gorunuse bakihrsa aynlmaz"

oldugunu one surer. Ve kisiler arasi saldirganhgin onaylama ve onaylanma arzusunda koklendigini one surerken, "Insanlik kendisini, cevresine kar$i saldirgan bir

dir.^ En lenenler,

insanlik

modern

tutumla savunur" demektetoplumsal ekolojiden etki-

anarsistler, ozellikle

bu gorusu reddedeceklerdir. Hukmetme ve hiyerarsi durumunun kacinilmaz unsurlan degildir ve gercekten

ozgiir bir toplum, sadece kendi uyeleri ler

arasmda

ve bir biitun olarak dogayla iliskilerinde de

degil, oteki tur"

matriform" de-

gerlerin uygulanmasini tesvik eder.

Comfort, Nature and

Human Nature'da (Doga ve Insan Do1966} saldirganhk konusuna gen dondii. Burada, insanligin kokenlerini, insanlann cinsel ve toplumsal davranislarmin gelis> gasi,

mini, duygusal thtiyaclanm ve dunyadaki yerlerini, evrimci bir perspektiften tartisir. Ozyikimci davramsin "karaktenstik olarak en 'insani' ozelliklerden biri" oldugunu one surerek, saldirganhgin "lnsan"da diger toplumsal tur ve daha ytiksek primatlardan

daha cok goruldugunu one

surer.

Godwin

gibi bir onsekizinci

yiizyil iyimseri

toplumsal hayvanlar olarak insantan saldirganhk patlamalanna yatkm gorurken, Insan, Comfort'a "toplumsal patlamalan gerceklesUrebilecek, akildisi bicimde daha saldirgan

bir

hayvan" olarak goriilur. 43 Comfort, Kropotkin gibi, sevme ve toplumsallasma yetenegimizin, hatta "ahlaki duygu"muzun bile,

42

A Sc,s.

43

Comfort, Nature and

80-1.

Human

Nature, Wddenlield

& Nicholson,

1966,

s.

191.

815

Modern Anarsistler

daha

hayvanlarm yardtmlasmalarinin bir uzantisi oldugunu

alt

da one surer, Bu nedenle saldirganhgimizin biiyiik bir bolumu kendi hayvan tarzimizdan yabancilasmamizin bir sonucudur, Sonuc olarak Insan, kendisinin dtismani haline gelmistir. Ozgurluk endi^eye yoneltir. Bu yuzden saldirganhk bir stres bozuklugunu temsil eder; inttharda icselle^tirilmis ve sava$ta disbile bizi

salla§tinlmistir.

Comfort'a gore bu

durumun

nedeni, merkezilesmis ve tek-

nolojik kultiirumuzde, evrimimiz sirasinda programlandigimiz sefih ve toplumsa lias ti net deneyimin yoktugudur. Gecmi§te din

ve sanat insani duygulann ve arzularm orgtitlenmesine katkida bulunmu^tur. Bu kez Comfort icimizdeki toplumsalla§tinci gucolarak gergeklesmek iizere serbest birakmak icin "Bir Duygular Teknolojisi" istemektedir. Comfort, paternalizm ya da "babunluk" dedigi §eyi tartisirken anarsist bir not duser. Kurumsal otoritenin gelismesinden bu yana insan topiumlanmn, birbiriyle bagdasmayan iki toplum-

leri tarn

sal etkinligi, "yani

orgutlenme ya da -ister en

bun hukmetme davramsini

ileti§im ile birey ya yasji,

en

da gru-

giiclu, ister sihir-

bazhk nedeniyle olsun-" ifade etmek icin "hukumet"i kutlandi44 Babunlugun bir belirtisi, hukumeti bir iktidar gini one surer. sorunu olarak gormekten vazgecip, bir ileti$im meselesi olarak gormeye basladigimiz zaman oriaya cikar. Comfort eski Grek kenti ya da kucuk kulup tarzi bir dogrudan demokrasi tavsiye eder. Bu demokraside yoneticilerin izleyecekleri siyasetler konusunda, hilgisayarlar aracihgiyla herkesin oyuna basvurulur. Boyle ce insanlardan olusan hukumederin yerine nesnelerin yoneti-

mi

gecirilecektir.

Fiziksel ve zihinsel saghkla ilgilenen bir

up biyologu

olarak

Comfort, cinselligin tarn olarak yasanmasim savunur, Barbarlik ve Cinsel Ozgiirluk'te, ister dinsel ister sivil olsun Devlet gozeti-

mindeki

hit;

olmadigmi one

surer.

cinsel baskiyi reddederken, toplumsal bir

bosluk

bir

Ancak Comfort

kurumda

cinsellige yer

icinde engelsiz $ehvet du§kunltigune de kar§idir. Cinsel ozgurltigun temellerinin, "bireyin kendi eylemleri ve bu eylemlerin sonuglart

hakkmda sorumluluk duymasi,

baskici

kurumlarm mu-

dahale etmemesi, iktisadi ozgurluk, guvenlik ve olumden cok hayata

donuk toplumsal duzen" oldugunu

44

Age, i 201.

45

Barbarism and Sexual freedom,

s.

42.

belirtir.

45

Anar$izmin Tarihi

816

Comfort konuya iliskin pek cok sey yazdi. Sexual Behaviour and Society (Cinsel Davrams ve To plum, 1950) ve diger kitaplanyla, altmislann "asm hosgorulu toplum"unun bicimlenmesine yardimci oldu. Ancak cok satan Joy of 5ex'inde (Cinsel Hayatin Zevki, 1972;

2. bs.

formuyla

ler

1991) hedonist ve liberter mesajini en popu-

gelistirdi.

Farkh kulturel gelenekleri dikkate alan

Gurme Tarifi" sunar. Comfort 'un amaci, her bireyin kendi cinselligini tam olarak kesfedecek kadar ozgtir eser,

"Sevismek Icin Bir

olmasidir.

Tek temel

kural, kisinin bir

ba^kasim inchmemesi ya

da somurmemesidir: "acemilerle birlikte olmayin ve giderse lir,"

46

yanda

birakin...

Asagihk

biri

her

isler

kotuye

de olabi-

iki cinsiyetten

Comfort, hi? kimsenin istemedigi bir seyi yapmakla yu-

kumlu olmadigini ve

yettskinlerin cinsel etkinliklerine

asla karistirmamalan gerektigini de soyler.

Bu kitap

nusunda bugune kadar yazdmis en ciiretkar rak cinsellikte sefkat ve hazzi one ctkanr. Paul

socuklan

cinsellik ko-

kitaptir ve esas ola-

Goodman

Birlesik Devletler'de, Ikinci Dtinya Savasi'ndan bu yana en etkili anarko-komunist Paul Goodman'dir, 1911'de New York'ta dogdu. Ogretmen, deneme yazan, sair, romanci, oyun yazan, psikoterapist ve elestirmendi. Esas kaygisi savastan sist

ilkeleri kentsel

celikle anarsist bir

Ward

kacinmak ve anar-

Amerika'nin sorunlanna uygulamakti. On-

dusumir

degildi,

ancak Britanya'daki Colin

gibi, anarsist fikirlerin pratige gecirilmest icin

temler gelistirmeye cahsti.

Ellili

somut yon-

ve altmish yillarda Amerika'daki

Yeni Sol'u bicimlendiren liberterizm ve banscihk dalgasinin gelismesine ve ifade edilmesine katkida bulundu. Antimilitarizm, radikal merkezsizlik, katdimci demokrasi ve organik topluluk

savunusu da don em in

Goodman, erkek

karsi- kulturunii

kardesi

mimar

derinden

etkiledi.

Perctval'la birlikte yazdigi

Communitas: Means of Livelihood and Ways of Life'U (Komiinitalar: Gecim Araclan ve Hayat Tarzlan, 1947) eagdas Amerika'nin

boyutlarma ve

biirokrasisisiiie karsi

kendi

alternatifini onerdi,

Kitap kentsel orgiitlenme konusunda liberter bir perspektif sunar; toplulugun ortak ihtiyac ve ctkarlarm birlestirdigi bireyler-

46

Comfort, 1986,

5.

der,.

34.

The Joy of Sex: A Gourmet Guide

to

Lovemaking, Quartet,

817

Modern Atiarjisder

den olusan yuz yuze ter,

Percival ve

goniillu birlik olarak restore edilmesini

Goodman

uretim

gin ortadan kaldmlmasini ve

is-

tuketim arasindaki farkhhev arasindaki kopukluga son

ile

is ile

verilmesini istediler. William Morris gibi, insanlarm cali^maktan

ve yararh olmaktan hoslandiklanm dusundiiler, "cimkii isin kendine ozgti bir ritmi vardir ve tipkt bir oyun gibi kendiligin-

den gelisen duygulardan kaynaklanir ve faydah oldugu icin insanlarm kendilerini iyi hissetmeterini saglar." 47 Ancak disiplin vurgusu yiizunden modern fabrika sistemi isten ahnan icgiidusel hazzi tahrip etmistir.

Bu durumun ustesinden gelmek icin Goodmanlar isci katihmi ve denetimini, gorece kendine yeterli kucrik birimleri tavsiye Bu, her toplulugun kendi bagmisiz gorusimii korurken, daha genis olan butunle dayanisma halinde olmasini saglayacakti. Kropotkin gibi, fabrika ile cifiligin, kent ile kirm buiiinlestirilmesini, merkezi olmayan bolgesel ozerkligi savundular, Ekonomi kardan cok faydah uretimi temel almaltydi. Goodman kendisini anarsist gelenegi koruyan ve gelistiren ettiler.

yaratici bir sanatci olarak goriiyordu. Anar§isi denilen surekli bir

durum olusturma anlaminda

bir anarsizm tarihmin olabilecegini

dii§unmuyordu. Anarsistin yapmasi gereken, toplumda faal olan otoriter ve baskici guclere karsi "cizginin nerede cekilecegi"ne karar vermektir. 48

Goodman' a gore anarsizm

su onermeyi temel ahr:

Degerli davrani? ancak bireylerin ya da goniillu gruplarm tarihsel

ortamin temsil

ettigi

kosullara Ozgiirce ve dogrudan tepkisiyle ger-

Ceklesir. lstet siyasal, iktisadi, askeri, dinsel, ahlaki, pedagojik, ister kulrurel

tim,

merkezi

otorite, btirokrasi, hapisaneter, asker alma, devletler,

asm planlama

emredilmis standartlasma,

dan cok

yukandan asagiya yone-

olsun, insani olaylarda, baski,

vb.nin sonuctan yarar-

zarar getirir. Anarsistler icsel isleyiji

tidan kucultmek

isterler.

arurmak ve

dijsal ik-

Bu, belirgin siyasal icerimleri olan top-

lumsal-psikolojik bir hipotezdir. 49

Goodman 47

kendisini "baskici

Paul ve Percival

New York,

daima kotu so-

of Livelihood

and Ways of Li-

1977.

Bki. Goodman'in siyasal denemeleri, Drowning the Line, der. Taylor Stoehr

(1962), Free Life Editions,

49

iktidarin

Goodman, Comrmmitas: Means

fe (1947), Free Life Editions,

48

egemen

Goodman, "The Anarchist

New

York, 1977.

Principle",

A Deeade of Anarchy, s.

38.

818

Anar$izmin Tarihi

nuclar verdigine inanan bir topluluk anar§isti" olarak tanimladi. Daima ozgurliik ve saghgm mutlak iyilikler oldugunu dusiindii ve "kendisini diizenleyen organizma"nin en iyisi oldugu kanaacini korudu. Onun anarsizmi liberalizmi asti, ciinkti ozgiirlugim

olumsuz taniminm, sadece miidahaleden ozgurliik anlamina gelhem sacma hem de savunulamaz oldugunu du?unu-

digi surece

yordu. Bunun yerine, "baslauci etkinlik durumu" olarak olumlu anlamda ozgurlugij savundu. 50 Bu yetenek kazanilmadikca, insanlar formel olarak ozgur olahilirler, ancak pratikie gticsuz ve k6lele§mi$ halde kahrlar.

Goodman aym zamanda tuel

duruma

pragmatikti ve "anarsist ilkenin ak-

goreliligi(nin) anarsizmin ozti"

oldugunu one siirBu nedenlejeffersoncu Haklar Bitdirgesi'ni (Anayasa'mn karSiti) buyuk bir tarihsel kazanim, ilerlemenin temeli olarak onayladi. O donemde, Cemaat kiliseleri ve ozgiir ortacag kentleri ruhen anarsistti. Birlesik Devletler'deki yurtta^hk haklan harekedu.

bile "neredeyse klasik

bicimde merkezsiz ve anarsist" idi, $anli yonelmekten cok uzak olan anarsizm, ona gore, geemis ozgurluklerin kaybedilmemesi ve kendi ziddina donusmemesi icin surekli bir uyamkhgi gerektiriyordu. Anarsizm, "surekti

bir gelecege

li

olarak birsonrakt dunimla basa cikma cabasi"dir. 51

Goodman, cagimizda

mak

teknolojik hayaun bosluguyla savas ve yeni toplumsal formlar tasarlamak icin utopyaci dustin-

ceyi gerekli

gordii. Ote yanda, kendisine "Neolitik MuhafazakaV'demekten hoslandi. Modern dunyada anarsisiin liberter

gelenegin muhafizi olmasi ve toplumdaki yararh egilimleri guclendirerek evreler halinde degisim icin bask) yapmasi gerektigini du§undii. Landauer gibi soyle yazdi: "Ozgiir bir toplum eskinin yerini almis bir 'yeni duzen' olamaz; anarsistlerin toplumsal ha-

yatm buyuk

bir

bolumtinu olusturana kadar 6zgur eylem alanla-

rini genijletmeleri gerekir. 52

Goodman, Soguk Savas 'a

kampanyasmm

giiclu bir

kesinlikle

kamu

karsi olan ve secim

egitimi araci olabilecegine ina-

nan ulusal secmenler arasmdan cikacak adaylara oy verilmesini kabul etmeye hazirdi. Bununla 50

Goodman, s.

51

52

birlikte, geleneksel siyasete, "bir

"Reply" on Pornography and Censorship,

Commentary

32, 2, 1961,

159-161.

Goodman, " The A narchist Pri nc iple " .A Decade of Anarchy, s, 39 Bkz. Woodcock, "Paul Goodman: The Anarchist as Conservator", The Anarc,

hist Papers, s,

66-72.

819

Modern Ana f; is tier

oldugu ve boylece toplumun faaliycllcyonetme, denetleme ve zorlamayi amacladigi

'iktidara gelme' meselesi" rini "belirleme",

kar§iydi. 5J

icin

topyekun

rin

Htikumetin evrimini inceleyen Goodman, gecmiste fatihleve korsanlarm, geleneksel ve bansci "topluluk anarsisi"ne

nasil miidahale ettiklerini betimler.

Korsanhk daha sonra hiiku-

haline geldi ve "insanlan dissal gudtilenmelerle harekete ge-

met

cirme, cezalandirma ve §antaj, daha sonra rusvetcilik ve egitme sureci" basladi. Surekli bir olagantistii

muzde

durum

ortaya cikan sonuc, bazi bireyler

tist

Gtinu-

yaratildi.

yonetici

olmak ve

guc edinmek isterken, cogu insanin tarn bir gucsuzltik durumu nda yasamasidir. Modern merkezi Devletlerde, "genellikle dayatilmis bir iktidar ve yonetim krizi tarafindan yiiklenen,

somu-

rulen, engellenen, saptinlan, kunitulan ve pedersahi baskiya

maruz birakilan canh toplumsal

istevterin

olgunla§madan curu-

diigtine tanik oluyoruz." 54

Goodman, Bourne

gibi,

modern

tarihten cikanlacak baslica

dersin "Savas Devlet'in saghgidir" deyisinde ifadesini buldugunu

one

surer.

Egemen

ulusal Devletler savas hazvrhklan ve savas. sa-

yesinde gelismislerdir. Egitim bile "savas icin cirakhk egitimi"ne donusturulmustiir.

Bu durumda vanlacak

tek

barisci

sonuc,

anarsist sonuctur: Bolgesel olarak merkezsizlesmek ve siirecin,

bansi saglayacagi,

inisiyatifi

guclendirecegi ve daha "canh ve

ic-

ten bir hayat" yaratacagi her yerde yerellesmek. 55

Good man 'in

bariscihgi ister istemez devrimcidir. Gelenek-

sel siyaseti benimsemez, soyut iktidann buyiisiinu dagitmaya calisir. Sivil itaatsizlik ve dogrudan eylem uygular. En onemlisi,

yararh bicimde cah§mak, dostluk ris?i

kurmak ve "iktidar alanini bakomunal olarak ve otorite ol-

bir i$leyisle degi^tirmek" igin

maksizin, olumlu bicimde yasamaya cahsir. 56 Psikanalitik arkaplani veri ahndiginda

mak

ve bastirmak zarar

zi isgali

verir.

sid-

yumruk

bunu

yargila-

Yuz yumruga d6vu§menin dogal oldugunu det formlarma karsi degildi.

Goodman butun

ytize §iddetin, ornegin

diisunur;

Gene, ABD'deki siyahlar ya da Na-

altmdaki Franstzlar gibi baski altinda tutulan insanlann

savasmalarmi kacimlmaz gorur. §iddetin bu turu hakkinda ahla53

Goodman, PeopU

54

Age,

s.

181.

55

Age,

s.

175,176.

56

Agt,

s.

189.

or Personel, s 179.

820

Anar$izmin Tarihi

bulunmayi reddeder, ciinku bu adeta doganin bir Ancak siddet, modern savastaki gibi orgiitlu hale geti-

ki bir yargida geregidir.

rildiginde ve kisisel ofkeden cok soyut bir siyaset insanlan ol-

durmeye

buna

yonelttiginde,

kesinlikle kar$i cikmtstir:

"savas

hicbir sekilde kabul edilemez, cunkii insanlan mekaniklesiirir ve

istemez daha buyuk bir zarara yol acar.

isier

bansctyim." 57

Goodman

Bu nedenle ben

bir

savasim klasik bir anarsist teknik olarak gorur ve bu teknigi kinamayi reddeder. 6te yanda, ozetgerilla

modern kosullarda "her

likle

,,

turlu siddet(in) merkezcilik ve oto-

riienin guclendirilmesi ne yol

acacagim diisunur. 58

the Military Industrial Complex'te (Askeri Sanayi

A

Message

Komplekse

to

Bir

Mesaj, 1965) karakteristik bir lislupla Birlesik Devletler'e hitap eder:

Siz

dunyada var olan en

...

kapsamli bir lobi

yapmak cok

Goodman verir.

fela-

icin

de yiirutityorsunuz ve beyinleri, kaynak-

ve emegi oylesine yanhs bicimde kullaniyorsunui

lari lik

faaliyeti

organsmtz, ciinku sadece

uygulamakla kalmiyor, onlar

tehlikeli

ket niteligindeki siyaseilerimizi

degisik-

ki,

zor. 59

insanlan ve toplumu degi§tirmek icin egitime oncelik

Muhtemelen en onemli

katkisi liberter egitimdi. Ba§langic

noktasi, egitimin "dunyaya yararli olacak sekilde gercekle§iiril-

mesi"dir.

Bunun

otesinde egitim,

uyumdan cok bagimsiz dusun-

ce ve ifadeyi guclendirmelidir. Zorunlu egitim evrensel bir tuzak haline geldigi icin, Godwin gibi Goodman da, genclerm buyuk bir kisminin resmi egitim leceklerini cesaretle

one

gormemeleri halinde daha surdti,

iyi gelisebi-

Ancak "bu gorusten, karma?ik

okul sisteminin egitime hicbir sekilde katkida bulunmadigi ve kesinlikle iyi egitim vermedigi sonucu cikmaz." 60 Normal cocuklann yedi

yillik

okul suresini,

iyi bir

egitim sayesinde d6rt

di ay icinde basarabileceklerini gosteren bulgulav vardir.

ile

ye-

En azm-

dan ogrenciler periyodik olarak egitim surecinden cikabilmeli ve 57

Goodman'dan Richard of Anarchy,

58 59

Bostoria, "Conversations about

Anarchism",

A

Decade

s. 16.

Goodman, "The Anarchist Principle", ag£, s. 38. Goodman, A Message to the Military Industrial Complex (1965), Housmans, 1969,

s.

3.

60 Goodman, Compulsory Miseducation (1964), Penguin, Harmonds worth, 1971

,

s.

20.

Modem

821

Anflrjistler

sonra tekrar geri donebilmelidirler.

Goodman'in egitsel alternatifleri, kentin okul olarak mlmasmi, topluluk icindeki yeti§kinlerle ili$kilerini, sinifa

kulla-

katih-

hale getirilmesini, kent okullannin merkezsizlesti-

min gonullu

rilmesini ve cocuklann gecici olarak ciftliklerde yasamalanni

kapsiyordu.

Goodman,

Art and Social Nature'da (Sanat ve Top-

hi msal Doga, 1946), Read

guladi ve insanlann

gibi, estetik

modern

duyarhgin onemini vur-

teknolojik ortamda kendilerini evle-

rinde gibi hissetmeleri ve bilimsel bir hayat

ozgu ahlakmi anlayabilmeleri vermesini

istedi.

Community

odman

of Scholars'da (Bilginler Toplulugu, 1962)

yiiksekogretimle

egitsel ihtiyaglanni

dugunu

ilgilendi

ile

Go-

ve bu alanm gencin gercek

karsilamak bakimindan ne kadar yetersiz

gosterdi. Vonetici sayisinda goriilen

ogretmen

tarzmm kendine

icin cagdas egitimin bilime agirhk

muazzam

artis

ol-

ve

ogrenci arastndaki iliskilerin giderek sogumasi ve

resmiles;mesi karsismda, kuciik ve yuz yuze iliski icinde bir bilginler toplulugu olusturan, ozerk ve ozyonetimli, yani "anarsik

bicimde ozdiizenleyici" geleneksel universiteye donulmesini is61 Ogretme ve ogrenme daima kisisel bir iliski gerektirdigi tedi. icin, ogretmen kurumsal bir melez degil hayat deneyimi olan biri

olmalidir,

sorunlann sadece okul ve universitede verilen resmi egitimin kdtutugunden kaynaklanmadigmt du§undu. Sorumlu, "normal" cocuk baktmiydi. Cok satan kitabi Crowing Up Abswrd'de (Sacmayi Buyutmek, 1960) cocuklan baskt ve

Goodman,

cagdas.

disiplin yoluyla egitmeyi

tarzimn ne kadar

akildi^i

amaclayan geleneksel cocuk yetistirme oldugunu gosterdi. Ancak umutsuzlu-

ga kapilmadi. Beatnik ve suca yonelerek buyuklerini hice sayan

Amerikan genchginden, onlann daha

basit dostluk ve cinsellik-

lerinden etkilendi. Onlar "orgutlu sistem"in asinhklarma, oynadigi role, rekabetciligine, risk

kamu iliskiterine, kaemmasma cepheden karsi

konserve kulturune,

almaktan ve kendini acmaktan

ciktilar. 6 *

Goodman, modern toplumda yasayan

bireylerin hissettigi

yabancila^ma ve boliinmeye care bulmak icin psikoierapist olarak

cahsjti

ve birey

ile

onun toplumsal ve

fiziksel

ortami arasinda

Goodman, The Community of Scholars, Random House, New York, 1962. 62 Goodman, Growing up Absurd (1960), Sphere, 1970, s. 193. 61

822

Anarsizmin Tarihi

yeni bir

uyum

icin arastirdigi Gestalt Terapisi'ne

(1951) biiyiik

bir katkida bulundu. 1968'de, Bati'da yasanan toplumsal altust olu§ sirasinda soyle dedi:

Yasanmakta olan bu onemli kriz otorite ve militarizmle ilgilidir. Bu gercek bir tehiikedir ve militarizmden, insanlarm kendi hayatlanni yasatnalarim onleyen otorite ilkesinden kurtulabilirsek, (op-

ium

temtzlenebilir ve istediginiz topluma ula$abihrsiniz,

meder ya da

devietler simdiye

Huku-

dek kimseyi mutlu etmediler ve

edemezler. 63

Goodman 1972'de olmeden once, sanayi uygarhgini radikal bicimde domi§turecek daha genis bir cephede, bir Yeni Reformasyon yapdmasmi isiedi. Altmisb ve yetmisdi yillann karsi kultiiru sirasinda

Goodman'dan etkilenen

tarzlan yaratarak,

komun

binlerce insan, alternatif hayai ve kolektifler kurarak tarn da bunu

gerceklestirmeye consular. Goodman'in esinlendigi ve hayranhk duydugu Xi?ek lktidan" kusagi, onun hayatini adadigt bari?ct

anarsizm turunu uygulamaya cahsti.

63 Goodman'dan Anarchy,

s.

17.

Boston'a,

"Conversations about Anarchism"

A Decade

of

Murray Bookchin ve Ozgurlugun Ekolojisi

Ikinci

Dunya

Savasi'ndan bu yana dijsunce ve eylemde en yenikuskusuz Murray Bookchin'dir. En

lenmis anarsist diisunur hie

biiyiik basarisi, bir "toplumsal ekoloji" sel anarsist icgoriileri

olusturmak

icin gelenek-

modern ekolojik dusiinceyle

birlestirmis

giiclu bir olmasidir. Boylece Murray, cagdas Yesil hareketi icinde KroTipki bulunmustur. katkida gelismesine egitimin liberter potkin'in son yuzyilm bitiminde evrimci bir boyut kazandirarak

anarsizmi yenilemesi tif

felaket tehdidini

gibi,

Bookchin de ona ekolojik

bir perspek-

gore, insanhgin yitz yuze geldigi ekolojik onlemenin tek yolu anarsist bir toplum yarat-

kazandirmisur.

Ona

maktir.

Bookchin son zamanlarda daha genis bir izleyici kitlesine gecmistir. ulasmi$, ancak hayatimn cogu Sol siyaset icinde DevBirlesik olarak oglu ailenin bir Rus gocmeni yoksul 1921'de

letler'de

diinyaya geldi ve

ilk gencligini

sanayi

iscisi

olarak gecir-

1930'larda ve 1950'ler-

Gene bu yillarda Marksizm'le kendide once Komunist, daha sonra Troiskist oldu. Ancak hem dusiinsekilde diisecek ters sine hem de entelektiiel ustalanna tanisti;

di.

meye yatktndi ve altmish sist

dusuniir olarak ortaya

yillarda, giiclu ve tartismaci bir anarcikti.

Onu one

ctkaran

ilk

Scarcity Anarchism (Kitlik Sonrast Anarsizm, 1971)

kitap Postidi.

Kitap

824

Anarsizmin Tarihi

altmish ydlann devrimci iyimserliginden esinlenen denemelerden olusuyor ve tarihte ilk kez, modern teknolojinin yarattigi

maddi bolluk beklentisinin herkes

icin ozgur bir toplumu mumone suriiyordu. "Dinle, Marksist! " ba§likli igneleyibir deneme, Murray'm Marksist gegmisinin sagladigi derinligi,

kiin kildigini ci

tamsmaci ve zaman zaman hakarete varan uslup

ozelliklerini

yansitiyordu.

Bu donemde Bookchin cevre sorunlanna duydugu ilgiyi gedevam etti. Ilk yayimlanmis eseri gidalardaki kimyamaddeler hakkindaydi. Lebensgejdht liche Lebensmittel (Gida

listirmeye sal

Maddelerinin Hayati Tehlikesi, 1952) bashgint tasiyan kitap cevre kirliliginin toplumsal kokenlerini arastinyordu. Bunu izleyen ve Lewis Herber takma adiyla yayimlanan Our Synthetic Environ-

ment (Sentetik Cevremiz, 1962) teknolojinin dogayla iliskimize aracdik etme tarzma duydugu ilgiyi yansitiyordu. Kent hayattnin niteligine Kriz,

duydugu

1965) gtbi

ilgi,

onu

Crisis in our Cities (Kentlerimizdeki

kem

incelemeleri yazmaya yoneltti. 1950'lerden beri yazdigi pek cok denemeyi kapsayan The Limits elestirel

of the Ciiy'de (Kentin Sinirlan, 1973),

modern megapol ve merGrek polis'inde gordugu insani ve deboyutu modern kent hayatina tasimaya cahsti. Ken-

kezi planlamaya saldirarak,

mokratik

bir

havasi insani oksurtmemeli, ozgurlestirmeliydi.

tin

lerini,

daha yakm bir

Bu gorus-

The Rise of Urbanization and the Decline of Ckizenship'te (Kentlesmenin Yukselisi ve Yurttashgin Cokusii, 1987) ele aldi. Insan olciitunii, yerel denetimi ve mertarihte,

kezsizlesurmeyi vurgulayan bir belediyecilik anlayisini temel bir anarsist hedef olarak belirleme dusuncesi, Bookchin'in yazilannin esas lemasini olu§turur. Yurttaslar meclisi, yurttashk erdeminin

yam

sira, ozerk kisiligi de guclendirmelidir. Kithk Sonrast Anarsizm'de yer alan "Ekoloji ve Devrimci Diisunce" bashkli bir denemesinde Bookchin, ozgUr bir toplu-

mun

ekolojik bir loplum olmasi gerektigini ilk kez acikca one Toward an Ecological Sodefy'de (Ekolojik Bir Topluma

siirdu.

Dogru, 1980) bu lemayi

ele aldi ve insanin dogaya hukmetmesi nosyonunun erkegin kadin iizerindeki gercek hakimiye linden koklendigi tezini gelistirdi. Kapsamh bir eser olan The Ecology of

Freedom'da (Ozgurlugtin Ekolojisi, 1982) hiyerarsinin olusumunu gostermek icin tarih ve antropolojiden yararlanir ve hiyerarsinin ortadan kaldinlmasmi savunur. John Clark, bu cahsma icin, "anarsist

dusunce tarihinde bugune kadar gorulen en onemli

ki-

Murray Bookchin ve Ozgiirlugun tap"

Theodore Roszak

ise

825

Ekotojisi

"bizim kusagimizda ekolojik dusunce-

ye yapilan en onemli katki" demistir,

Ne

yazik ki bu, felsefeye ve elestirel toplumsal teoriye

asi-

na olmayanlann kolayca okuyabilecekleri bir kitap degildir vc iislubu yer yer betirsiz, tekrarci ve teget gecen bir ozellik tasir. Bookchin, Remaking Society'i (Toplumu Yeniden Olusturmak, 1989) yazarak goruslerini daha kolay anlasilabilir ve okunabilir bir form icinde sun may a calisti. Butiin olgunluk donemi eserlerinde, organik ve ekolojik bir rel bir

bu leri

siyaset

formu

dunya gorusunu temel alan kultU-

gelistirmistir.

Hep

birlikte ele

kitaplar siyasal teoriye derin ve 6 z gun

ahndiklannda

bir katki olusturur,

Bookchin, buyuk on dokuzuncu yuzyil toplumsal dusuniirgibi, buyuk bir felsefe, bilim, antropoloji ve tarih sentezi

Farkh ve cogu kez bagdasmaz geleneklerden gelen gorusleri tutarh bir bUtun olusturacak sekilde dokumayi her zaman basaramasa da, en azindan boyunu asmakla suclanamaz. Bookchin'in entelektuel arka plani dikkate deger bir kapsamdadir, anonerir.

cak kesinlikle Batdi

elestirel teori gelenegi icinde yer ahr.

Marksist cirakhk donemi Bookchin'in dusiincesine Hegelci bir egilim katmistir; diyalektik

dusunce ve

kulliir anlayisinda

buyuk onemini kabul eder. Alman Romantik dusuniirleri arasinda, Schiller'in imgelem ve sanat vurgulanni ve Fichte'nin tarihin

doganin verdigi 6z bilinc olarak insan bilinci anlayisini paylasir. Frankfurt Okulu'nun toplumsal teorisyenlerinden, ozellikle Adorno ve Horkheimer'in aracsal akil ve modern uygarhk elestirilerinden belirgin bicimde etkilenmistir. rin, iktisadi

Ancak bu

teorisyenle-

bolluk yaratmak icin insanin dogaya hiikme tines in i

ongoren kotumser anlayislarmi reddeder. Etki ve kaynaklanmn cesitliligine ragmen, Bookchin butun bunlan kendi sentezi icinde dikkate deger bicimde sindirmeye cahsmistir. Favori sozciigtinun tutarlihk oldugunu teslim eder - her zaman tutarlt olmasa da.

Bookchin'in anarsizmi, devrimci atesini Baku nin' den, praiik onerilerini Kropotkin'den ahr.

The Spanish Anarchists'dt (Ispan-

yol Anarsistleri, 1976) topladigi tspanyol Devrimi incelemeleri,

canh bir anarsist gelenegin farkinda oldugunu gosterir. Son zamanlarda, Amerikan Devrimi'ni ve Eski Yunan'i, demokratik 6r1

John Clark, The Anarchist Moment, op. rit, s. 188; Theodore Roszak, Murray Bookchin'in Remaking Soriety'sinin arka kapagmdan alinmi?tir, Montreal & Black Rose Books,

New York,

1989.

826

Anar$izmin Tart hi

nekler otarak yeniden ele almistir.

Ayni 2amanda Bookchin kendisini sasmaz bicimde utopyaci yerlestirir. Ona gore utopya bir dus degil, daha cok bir ongoru meselesidir. Utopyaci dusiincenin gucti tain da "bugiigelenege

niin

toplumunun butun on varsayimlarim sorgulayan bir toplum somut onerikr tutkuyla savumilur-

anlayisi"nda yatar. 2 Bu da,

ken, gundelik hayata yeni alternatifler bulmayi saglayan hayal guciinu harekete gecirir. Ozellikle, calismayi oyuna doniisturmeye cahsan, tenselligin ve yaraticihgin onemini vurgulayan Rabe-

Charles Fourier ve William Morris'ten esinlenmistir. Bookc1968'in Parish ogrendlerinin "iktidan ele gecirmek icin gerekli hayal gucu" cagrisim yansitir ve Situationist'lerin gundelais,

hin,

hayatin getirdigi ahskanhk ve algilanmizi degistirme arzulan-

lik

ni payla§ir.

Ancak Bookchin kendi utopyaci

esinini kabul ederken, bicimde gercekci ve her zamankinden daha yararh oldugunu vurgulama egiltmi gosterir. Gecmiste anarsist, ge-

anarsizmin

asm

koy ya da ortacag komiinu nostaljisiyle dolu, urmitsuzluk vizyonuna sahip ve toplumdisi biri olarak goruldu. Ancak guntimuzde, dengeli topluluk, yiiz yuze demokrasi, insani bir nellikle

teknoloji ve merkezi olmayan toplum gibi anarsist kavramlar sadece "pratik bakimdan gecerli" olmakla kalmaz, ayni zamanda insan hayaunin onkosullarmi olusturur. 3 Bu nedenle Bookchin'in utopyaci dtisuncesi kesinlikte insan deneyiminin gercekliklerini

rii

temel

alir.

Bookchin'in en onemli kazanimlanndan biri, iktisadi somuve toplumsal baskiyla ilgili yeni bir dilin gelismesine katkida

bulunmasidir. Klasik anarsist dusunurlerin Devlet ve kaphalizme iliskin oldukca basit itirazlarmm otesine gecer ve siniftan cok "hiyerarsi",

somuruden cok "hukmetme"

tercih eder. "Kitteler" ya

terimleriyle

da "proletarya"

gibi

konusmayi

soyutlamalardan

kacinir. Somuru ve sinif hakimiyeti daha genellesmts hakimiyet ve hiyerarsi kavramlan icinde yer alan ozel kavramlardir. Ve hi-

yerarsiyle sadece toplumsal

durumunu

linc

jik itaat ve sintf

kasteder;

komuta

durumu

bu da

degil, ayni

n

sistemleri nin

yam

ve Devlet sistemlerini kapsar. 4

3

Bookchin, Toward an Ecological Society, s. 280. Bookchin, Post-Scarcity Anarchism, s. 68-9.

4

Bookchin, The Ecology of freedom,

2

zamanda

"kultiirel, geleneksel

s.

4.

bir bi-

ve psikolo-

sua, iktisadi ve siyasal

Murray Boo fecit in ve

Ozgiirliigiin

827

Ekolojhi

Bookchin'e gore Devlet sadece burokratik ve baskici bir ku-

rumlar toplulugu cekligi

degil, ayni

duzenlemek

giitlu bir siddet araci

onerdikleri gibi,

zamanda

bir zihin

durumu,

"ger-

icin asilanmis bir zihniyet" olusturur.

olarak Devlet,

Or-

Proudhon ve Kropotkin'in

toplumun icinde birdenbire ortaya cikmadi.

Be-

toplumsal islevlerin evreler halinde siyasallasmasiyla olustu aynlmasi zor bir sebeke olusturacak sekilde birlesti: toplumla ve yonetmehle kalmaz, ayni zamanda onu sryaekonomiyi "Sadece lirli

sadece toplumsal hayati ko on ile^tirme kle kalmaz, ay-

sallastinr;

ni

1

zamanda onu

ozumler." 5

Bookchin gelecekte gercekle^ecek bir devrimin sadece Devlet'i dagitmayi amaclamamasi, yeni komunal hatlar boyunca toptumu yeniden insa elmesi gerektigi sonucuna vanr. Yeni liberter kurumlar gelistirmeli ve gundelik hayatin kunanlmasiyla ilgiboyut Bookchin'in en onemli katkisim olusturur. Ashnda, "iktidar halka" sloganimn anlamsiz oldugunu, cunku halkin "halk" olarak ortadan kalkana kadar asla ikti-

Bu

lenmelidir.

kisisel

6 dara sahip olamayacagini one surer. Bookchin'e gore dogrudan

eylemin degeri insanlann kendi kaderlerhii belirleyebilecek bireyler olduklanni fark etmelerinde yatar. Bu nedenle Devrim soyut ve kacimlmaz bir ayaklanma degil,

somut

bir oz etkinlik for-

mudur.

Doga

Felsefesi

Bookchin'in anarsizme buyuk katkisi, kapsamli bir doga

felsefesi

bunu kendi etikinin ve felsefesinin temeli haline geBu felsefe, organizmik ve holistik dusunce gelenegi

gelistirerek,

tirmesidir.

icinde yer alir ve belki de en leriyle) bir tur diyalektik

gayi soniuriilmesi gereken

maddeciligi,

hem

iyi

sekilde (Bookchin'in kendi soz-

dogalcihk olarak betimlenir. otti

Hem

do-

kaynaklar olarak goren mekanik

de her §eyiri kozmik birlik icinde cozuldugii

"ruhsal mekanizma"yi reddederek, anlami ve amaci dogada bu-

dunya anlayisim, nous'u geli^tirir. 7 Doga sadece bir "mineral yigtni" degil, ayni zamanda etik anlam tasiyan bir "ruh-

lan Helenik

94, 127.

5

Age,

6

Post-Scarcity Ana rch ism,

7

Bookchin, "Thinking Ecologically:

s.

18, 2,

Mart 1987,

s.

s.

11-12.

21.

A

Dialectical Approach",

Our

Generation,

828

Anar$izmin Tarihi

mekanizma' dir. Kendi diizenine ,

sal

tutarsizhgindan,

gu"ndan

kansikhkta

sahiptir ve "orgutsuziugun

birlikte

anlam yoksunlutoplamindan daha bu-

gelen

nefret eder. 8 Butiin, pargalann

yuktur.

Bookchin'e gore doga, potansiyel olarak

akilci, bilincli, hat-

Dogada akd "tozun kendi kendini orgtilleyen niteolarak ortaya gikar; "onun gergekligin organik ve inorga-

ta inatcidtr. likleri"

nik duzeylerinde ortaya gikan

gizil dznelligi, bilinclilik

yonunde

gabayi agiga vurur." 9 Bookchin, "dogada kasith bicimde bir turun, daha yuksek insan formunun gelisiminde oznelli-

ozlti bir gizil

ge ve nihayet oz refleksiflige yol veren dereceli bir 6z orgtitlenme gehsiiiii"nin var oldugunu one surer. 10 Ashnda, insan bilincini

dogamn zorunlu disavurumlanndan

konuda

biri olarak goriir ve bu Aristoteles ve Fichte'yi izler; o, oz bilinci olusturan do-

11

Ancak Bookchin doga icinde var olan bir amaci aym ederken, bundan soz konusu amacm belirlenimci oldugu anlami cikma2. Bu sadece, her varhgin gelisiminin oteki varhklarla gadir.

etki-

lesimi icinde anlastlmasi gerektigini gosterir. Tipki bir bitki ya da bir cocuk gibi, doga da bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyel, "isieng" ya da "secim" gibi belirsiz bir anlamla acimlanmaya

cah-

§ir,

ancak gergeklesimi, oteki varhklarla

iliskilerine ve

toplam

cevresi igtndeki nesnelere baghdtr.

Kropotkin gibi, Bookchin de dogamn nesnel etikin temelini saglayabtlecegine inanir. "Doga kendi doga jehefesini ve etikini yaziyor" demektedir. Bu durumda, dogamn yontemlerinden ahlaki dersler cikarmak mumkundur. 11 Ve en onemli derse gore,

doga

kor, dilsiz ya da pinti degildir; insan ozgiirlugunun zeminini olusturur. 13 Piyasa olarak doga imgesini reddeden

Bookchin,

onu, ozunde

yaratici, yonlendirici, karsihkci

ve dogurgan bulan

bir ekolojik

imgeyi benimser. Bookchin, Hegel'in toz, oznelliktir, ancak onu kendi

iceritnlerinden kurtanr, gdriisunu gelistirir. bir varsayim olarak gormeyen Bookchin, toz 8

Post Scarcity Anarchism,

9

Age,

s.

II.

10

Age,

s,

353-4.

11

Toward an

12

Ecology of Freedom, s. 355 Bkz, "Thinking Ecologically",

13

s.

64; Ecology of Freedom,

Ecological Society,

s.

York, 1987,

s.

55-71.

ile

$.

tozun

felsefi

ozellikleri-

237.

109.

op. at,

s.

6-7; Bookchin,

cessity in Nature", Alternatives, 12, 4, 1968;

New

idealist

Bunu sadece

TV Modem

"Freedom and NeCrisis,

Montreal

&

Murray Bookchin ve Ozg&rlitgun Ekohjisi nin aynlmaz oldugunu gostermek icin

malara basvurur.

Dogamn

modern

829

bilimsel arasttr-

kendisini daha karmasik ve bilincli

karmasik lik, oznellik ve zihin"

formlar icinde, daha biiyuk bir

"

icinde orgutledigini savumir. 14

Daha sonra

bir evrim degerlen-

dirmesi yaparak, Kropotkin' in turlerin hayatlanni surdurmelerinde anahiar faktor olarak isbirligine yapttgi vurguyu dogrular

ve

onun

di§sal giiclerin rastlantisal urunii

olmaktan gok dolaysiz

Ayni zamanda James Lovelock'un, yeryuzunun kendi kendini dtizenleyen bir or-

bir miicadele aracdigiyla gerceklesjtigini ekler,

ganizma oldugunu one suren "Gaia" hipotezini onaylar, ancak onu antropomorfik olarak, kisiselleg tint mis bir tann gibi gormeyi

reddeder.

Bookchin insan dogasini cine ozel bir

onem atfeder ve

tartisirken, benlige ve insan bilin-

"psise" ya da "insan

cukleri kullanmaktan korkmaz,

15

Ancak

ruhu"

gibi soz-

felsefi bir idealist degil-

turunu kesinlikle doga iginde gorur. Insan toplumu, doga"nin ya da tarih oncesinin ya da insan dist dogamn disinda, bir "ikinci doga", bir kulturel eser olusturur. "Ilk doga" dir ve insan "ilk

genellikle biyolojik evrim in bir iirunuyken, cikttgi "ikinci doga",

toplumun icinde n

loplumsat evrimin, amagh ve yaratict

bi-

cimde davranabilen bir zihnin urunudiir. 16 Boylece doga, kendi iginde gizil bir bilinc ve oznellik tasir; insan bilinci oz bilinci

meydana

getiren dogadir.

Ancak insan dogadan

lumlan bicimlendiren ve kendi lincli

ve

amagh

bir varhk

oldugu

evrilirken, top-

tarihini olusturan, yaratict, biicin benzersizdir.

Insan bilincine ili^kin bu evrimci anlayis, Bookchin'in insan dogasi diye bir seyin var oldugunu one surmesini engeltemez.

Bunu "toplumsal

ihtiyaclarin belirmesiyle giderek ortaya cikan

egilimler ve potansiyeller" olarak tanimlar. 17 Aynca, "Eros turevli durtuler"in serbest

biraktlmasindan ve insan dogasindaki

"hayat durtuleri"nin onaylanmasindan -"arzunun ve tenselligin basktlan, olaganustuntin cekiciligi"- soz ederken oldukca gerge-

kustuciidur. "Temel nezaket, sempati ve yardimlasma duygusu 14

Bookchin, "Social Ecology versus 'Deep Ecology", Green Perspedives,

s.

4-5,

Yaz 1987. 20. 15

Post-Scarcity Anarchism,

16

"Social Ecology", op. to

17

s.

cit, s.

10,69, 9-10.

Aynca Bkz. "Recovering Evolution: A Reply

Eckersleyand Fox", Our Generation,

Ecology of Freedom, ele$tiri icin

hism,

s,

s.

12, 1990,

bkz. Peter Marshall, "Anarchism and

148, 32.

s.

253.

114. Bookchin'in insan dogasi anlayisina ili^kin bir

Human

Nature", For Anarc-

830

Anar$izmin Tatihi

(nun) insan davranisinin cekirdeginde"

yatttgi kanaatindedir. 18

Bookchin somut bireyin dnemini vurgularken, kaba bir reyci degildir. Hayatini serbestce hareket

olarak geciren bireyi temsil eden

eden egoist

modern

bi-

monad

bireycilik tipint tekrar

tekrar kmar. "Benlik"i sadece kistsel degil,

lumsal bir boyut olarak

bir

aym zamanda

goriir: "tfadesini birlik

top-

ve topluluk icin-

de edinen ben, 6z ifadesini kazanmis birlik ya da topluluktur bicim ve icerigin tam bir uyumu." L9 Butun toplumsal varhklann uzerindeyiz ve bir araya gelme, kendi ttirumuzu surdurme, isbirligi

yapma

ihtiyaci duyariz.

Tarih ve

Toplum

Kropotkin gibi Bookchin de, ozgur topluma

ili^kin goruslerinin

kanium antropoloji ve tarih bulgulannda bulur. Hegel gibi toplumu ve kulturu anlamak, onlann dogasinin ancak kendi kokenlerine ve gelisimlerine gore degeriendirilebilecegini

gdstermek The Ecology of Freedom'da "hiyerarsi ve hukmetme amropoloji-

icin tarihsel bir yaklafimi benimser.

(Ozgurlugun Ekolojisi) si"

bir

sunar. "Ozgurluk mirasi"ni

bundan kurtarmaya

cahsir. 20

Gecmiste, erkegin kadina, erkegin erkege, insamn dogaya

hiikmetmesi, rekabetci ve hiyerarsik diisunceyi tesvik eden "yonetim epistemolojisi"nin dogruladigi toplumsal hiyerar^ilerin acti. Ancak ozgur bir toplumun tarihsel ornekleri de vardir. Bookchin, sozde hicbir hiyerarsik diisunce tasimayan,

olusmasina yol

bir e^itler esitligi (bireysel farkhliklan kabul eden) olu$turan, ya-

rarlanma hakki (kaynaklann ozel hak

degil,

arzu temelinde kulla-

nilmasi), tatnamlayicilik (karsthkli bagimlihk ve yardunlasma te-

melinde) ve kendiligindenlik tlkelerini ve "azaltdamaz asgari" (topluma katktsina baktlmaksizin herkesin temel

garantisini

maddi ve toplumsal ihtiyaclarmin karsdanmasi) uygulayan, okuryazarlik oncesi "organik toplum" gorusunii savunur,

Digerlerinin yam s\ra Paul Radin ve Dorothy Lee gibi antropologlann eserlerini inceleyen Bookchin, organik toplumun, insanlar arasinda isbirliginin

ortaya seldir

yam

sira

her kisinin benzersizligini

koydugunu one surer. Liderlik var oldugu her yerde islevve hiyerarsik kurumlan gerektirme2, Bu tiirden toplumlar

18

Post-Scarcity Anarchism,

19

Age,

20

Ecology of Freedom,

5.

s.

167. s.

318.

39, 138.

Murray Bookchin ve Ozgurlugiin

831

Ekolojisi

dogayt uyumlu bir butun, kendi kabile topluluk la rim ise onun aynlmaz bir parcasi olarak gordiiler. Doga anlayislan esas olarak

toplumsal dogalannin yapisiyla belirlendi. Onlar dogaya karsi

mucadele edilmeksizin tatmin edilebilen bir ihtiyaclar sistemi geli§tirdiler. Yoksun olduklan tek sey, gelismis bir 6z bilinclilik duygusuydu. Bookchin'e gore, topluluk ve isbirligi duygusu tanmsal toplumda daha da onemli hale geldi. Ancak oieki avci-toplayici loplumlarda avlanma ile savunma arasindaki i^bolumu, hukmetme ve hiyerarsmin olusmasina katkida butundu. Daha kidemli olan erkekler iktidar edinmek istediler ve savascilann destegini kazandilar. Ancak gercek sinif sistemi kentler olusana kadar evrilmedi: Devlet, otoriter teknoloji ve orgiitlu piyasalar kentlerle birlikte olustu. Ihtiyaclar cogaldi ve hakim smif buyiiyen iktisadi

Bu arada, erkek kadina ve insan insana hiikmetmeye basladikca, dogaya kar§i alman tutum, isbirliginden hukmetmeye doniistu. Artik server yaratmak icin dogayi fethetmenin zorunlu oldugu dtisjunutuyordu. Butun bu konularda 6zgun olan, Bookchin'in, hiyerar^inin kokenlerintn, iktisadi, siyasal ve kiilturet faktoderin, insanlarm diisunce ve duygu carzindaki, yam sira toplumsal orgutlenmelerindeki degisikliklerin fazlalan ele gecirdi.

olusturdugu karmasik bile§imlerin bir sonucu oldugunu gostermesidir.

Ne

var ki Bookchin Tas Cagina ddnulmesini isteyen bir

Grek uygarhgimn

kelci degildir. bir

adim olarak gorur ve

aydinlanmanm kciklerini Dogu Doganin bir amaci ve anlami ol-

ozellikle

felsefesinde arayanlara catar. 21

duguna

tl-

gelisimini, insanlik icin buytik

dair teleolojik bir anlayisa sahip olduklan icin Grekleri

over. Grekler

aym zamanda

yerlestirmislerdi.

En

teknolojiyi (techne) etik bir baglama

onemlisi, onlar "iyi hayat" ve

"iyi

yasama"

arayislannda etik olani siyasal olandan ayirmamislardi.

Bookchin'e gore, 6z yeterlilik olarak gorulen Helenik autarkia (otarsi) nosyonu, zihin ile beden, ihtiyaclar ile kaynaklar, bi-

toplum arasmda

denge bulmaya

calisti.

rey

ile

nn

bireysellik anlayi^i, birey "top lulu klari"ni

le§tirdi,

Ve Bookchin,

bir

Atina polts'inde, ozellikle

21

ile

butun-

butun yurttasla-

butun olarak olusturduklan, kendi yoneticilerini ve anlasmazhklann halk jurileri tarafmdan coziimlen-

rin siyaseti bir

sectikleri

Ashnda, onla-

toplum

Bki. "Thinking Ecologies

I

r I> ",

op. cit. s. 3-4.

832

Anar^iztnin Tarihi

digi Perikles doneini ecdesia 'sinda,

dogrudan,

ytiz yiize

demok-

rasinin partak bir ornegini bulur. Aristotetes'e gore "tek bir gorus" olarak ifade edilmesi gereken polis'in insani olceginden

kent plancilannin cikaracaklan onemli dersler vardir, 22 Batumi sonraki tarihi, ozellikle U lus - Devi e tin kuruhisu ve kapitalizmin gelisimiyle birltkte bir hukmetme mirasi iiretirken,

Bookchin, alternatif bir

geleneginm izini surer. Bu Bookchin, ortacagm binyilci Hiristiyan mezheplerini, tngiliz Devrimi'ndeki Kazicilar kolonisini, Amerikan Devrimi'nden sonra New England'daki sehir mecUsIerini, Fransiz Devrimi ve Paris komunu sirasinda Paris'te kurulan sekyeralti liberter

"ozgiirliik mirasi" icinde

siyonlan, Ispanyol Devrimi'nin anargist komtin ve konseylerini, gelecegin ozgurliik formlannin modelleri olarak secer. Bir isci si-

ozydnetim sistemi, ancak sonuncu deneyimde basanya ulasmisti, ciinkti Ispanyol anarko-sendikalistleri merkeziligi smirlamak icin bilincli bir gaba goscermislerdi. nifi

Toplumsal Ekoloji Amropolojik ve

tarihsel arastirmalan bizim icin ilginc olsa da, Bookchin'in en biiytik ba^ansi hie kuskusuz etkileyici anarsist ve

ekolojik dtisiince sentezinde yatar. Bookchin, toplunvun ya$adigi insanligin yuz yiize geldigi gimdiki ekolojik felaket tehdidinin ancak ozgiir bir toplumun yaratilmasi

cevre krizinin izini suren ve

halinde cozulecegini one siiren "toplumsal ekoloji" nin onde

gi-

den savunucusudur. Bookchin'in baslangic noktast sudur: Modern teknoloji (ya

da kendi deyigiyle teknikler) tarihte insanligin maddi kitlik alanindan bolluk alanina gecmesini saglayabilecek yeni bir evre yaratmistir. Gecmigte yasanan maddi kttlik sadece patriyarkal aile, ozel mulkiyet, simf hakimiyeti ve Devlefi akla uydurmakla kalmamts, baskici bir inkar ve sucluluk ahlakim da besleyip gelistirmistir. ligin

Ne

var ki simdiki

ustesinden

maddi bolluk beklentisi, esas hedefi kitgehnek olan, Marksizm dahil diger erken

sosyalist teorileri gecersiz kilmistir. Kithk Sonrast Anarftzm'dt Bookchin, tarihte ilk kez "bolluk teknolojisi"nin, ozgiir bir top-

lum, smif hakimiyeti, somurii, mesakkal ya da maddi yoklugun olmadigi bir toplum icin gerekli onkosullart yaratrms oldugunu 22

Toward an Ecological 133.

Society,

s.

102.

Aynca Bkz. Ecology of Freedom

s

130-

Ozgiiriiigun Ekolojisi

Murray Bookchin ve ikna edici bicimde one luk alamndan gecici

ama

833

Marx ve Engels'in zorunlugecmek icin one siirdukleri gihi yoksunluk ve ozveri doneminden gecmc siirdii.

Artik,

ozgiirluk alanina

gerekli bir

zorunlulugu yoktur. Buradan, temel ihliyaclarm karsilanmasi icin duyulan o eski tutkunun artik arzulann gerceklestirilmesiydegil, le yer degi$tirebilecegi sonucu cikar. Otopya artik bir dtis gergek bir imkandir.

Bookchin kithk sonrasinin suursuz bir bolluk degil, "bireykendi ihtiyaclarmi ozerk bicimde secme ve bunlari kar$ilayacak araclan saglama ozgiirlugii veren yeterli bir teknik gelislere

me" anlamtna

23 Bazi ekolojistleri "biigeldigini vurgulamistir.

yiimenin sinirlan", "goniillu yoksulluk" ve "cankurtaran sandanosyonunu gili" olan bir etik istemeye yonelten "cimri doga" zemsizlestirme konusunda sabirsizdi.

Aym zamanda

ozgiirlugii

maddi bolluktan cok kisiset ozerklikle, mal fazlahgindan cok secenek bolluguyla 6zde§ler. gergek bir imkan saglarken, gerek kapitalist topmmlarda gerekse komunist Devletlerde gorulen iireiimi artirma diirtusu, yeni bir krize, ekolojik felaket teh-

Ancak

kitlik sonrasi kosullar

didine yol acmistir.

Ne

var ki

Bookchin simdiki ekolojik krizin

koklerinin tek basina teknoloji, nufus

arti$i

ya da endiistriyel

ve hiyerar$i pratiginde yattigini one buylimede degil, icin dogaya hukmetmek ve onu kithgi asmak surer. Gecmiste,

hukmetme

fethetmek gerekli goruldii. Ancak dogaya hukmetme anlayisi, ilk onde patriyarkal toplumda erkegin kadina ve hiyerarsik toplumda insamn insana hiikmetmesinden kaynaklandi, Boylece hem

hem de doga hilkmetmenin ortak kurbanlan haline geloleude ekolojik tukenisle yiiz yiize gelmislerdir. Ancak bu sure? icinde bir "kurtanci diyaleklik" de vardir.

insanlar dikleri

Yikma

giicu kadar yaratma giicune de sahibiz, Kolelesmemize ve

cevremizi tahrip etmemize katkida bulunan teknoloji, ozgiirlugun onkogulunu da saglayabilir. Ancak bu, toplumumuzu radikal bicimde donu^turtirsek gerceklestirilebilir.

Marx'm ya sosya-

lizm ya barbarhk secenegini ortaya koydugu yerde, Bookchin,

"anar?izm ya da yok olma" gibi daha kati bir alternatifle yuz yii24 Insanligin ancak ozgiir ve ekolojik ze oldugumuzu one surer. bir

toplum yaratmasi halinde

bir gelecegi olacaknr.

Bookchin'in ba$hca iddiasina gore, ozgur bir toplumun na251.

23

Age.

24

Post-Scardiy Anarchhm,

s.

s.

40.

834

Anar$izmin Tarihi

orgutlenmesi gerektigi konusunda esas rehber olarak ekoloji-

sil

ye basvurmamiz gerekir. Ekoloji

doganm dinamik dengesiyle, canh olmayan nesnelerin karsdikh bagimhhgryla ilgileKritik boyutunda bu, sadece insanm dogada nastl dengesiz-

canli ve nir.

likler urettigini degil,

sacmahgmi da ortaya

insanm gezegenin efendisi olma iddiasimn koyar.

Ekolojinin en onemli ilkesine gore, bir ekosistemin tam iyi sekilde cesitlilikle gerceklestirilir. Ote yanda insan,

uyumu en

yuksek duzeyde karmasik ve organik cevreyi,

basitle$tirilmis ve inorganik cevreyle degistirerek organik evrimin isleyisini bozmaktadir. Ekolojinin kritik mesajma gore, dogal diinyadaki gesitliligi azaltirsak, onun birligini ve butunlugunu de azaltmis oluruz. Ekolojinin yapta mesajma gore, dogal dunyanin birligini ve iscikranni gelistirmek istiyorsak, cesitliligi

geliscirmemiz gerekir. sitlilik

O halde

korumamiz ve ekotojik biitunluk dinamik bir ?e-

icinde birliktir. Bu birlikte, denge ve

uyum

surekli degi-

5en bir farkltlasmayla saglanir. Bookchin, dogal duzenden toplumsal alana gecerken soyle der: "Ekolojik bakis acisindan, doga, toplum ve sonu? olarak davramstaki uyum ve denge, mekanik standartlastirmayla degil, tam aksine, organik farkhlasmayla gerceklestirilir." 25

Anarsizm toplumsai cesitlilik icinde birlik saglama imkam sunan yegane toplumsai felsefedir. Ve upki anarsizmin ekolojik ilkelerin gerceklesmesine yardLmci olabilmesi gibi, ekoloji de anarsizmi zenginlestirebilir. Bookchin, "liberter" terimi icin yaptigi tatnma ekosistem icin yaptigi tanimin yol gosterdigini vurgular: "cesitlilik icinde birlik, kendiligindenlik ve lumleyici iliskiler imgesi, her turlu hiyerarsi ve hakimiyetten ozgurdtir." 26

Bookchin'in "sonuc olarak" bilimsel ekoloji ilkelerinden toplumsai ve ahlaki anarsizm teoristne geci^i, mantiksa! olarak

sapma" riskine yol acar; yani atnpirik bir gozlemdert hareketle ahlaki bir zorunluluk, "olan" dan harekeile "olmast gerekerTi gelistirmeye cahsir. Ancak, ekolojik bir doga yorumunbir "dogaici

dan

etik zorunluluklar cikaran

zeret

Bookchin, bu yaklasimina bir mabulmaya caltsmaz. Bookchin, dogantn kendisinde bir etik

yoktur, der, sadece bir etik icin gerekli olan "matris" vardir ve ekoloji bir "degerler ve idealler kaynagi" olabilir. 27 Bu da hiyerarsik

olmayan

bir cercevede iki

25

Agt.

26

Ecology of Freedom,

s.

temel ahlaki ilke sunar: Katihm

70. s.

^2;

Bkz.

Toward an

Ecological Society, op

cit, s.

60.

Murray Bookchin ve Ozgurlugiin

835

Eholojh'i

ve farkhlasma.

Bookchin nesnel bir ekolojik etik gorusunu

doganm

bir parcasi

cesitli

bicimler-

otdugu surece,

Birincisi, insan genislcgenisleyen dogal cevre toplumsai gelismenin temelini de anarsistin de hem ekolojistin hem tir. tkinci olarak Bookchin,

de destekler.

onemipotansiyellerin serbest birakilmasinda kendiligindenligin olyakin ideale ekolojik en cok anarsizmin ni vurguladigini ve

dugunu savunur. Ocuncu olarak, her ikisinin de farkhlasmayi "Genisilerlemenin olcusii olarak gordugunu one surer; oyle ki, parcalannin onun artmasryla, farkhlasmamn butun, leyen bir 28 Boylece anarsizm bilimsel olarak zenginlesmesiyle yaratihr." dogrulanmis ve ekolojik Uikenis tehdidine yegane mumkiin al-

ternatif olarak goruhnustur.

Bookchin kendi devrimci ekoloji ve anarsizm versiyonuna "toplumsai ekoloji" demektedir. Bu terim ilk kez E. A. Gutkind

Community and EnvitcmmeoCda (Topluluk ve Cevre, 1954) kullanildi, ancak Bookchin e gore, radikal bir toplumsai

tarafindan

1

ekolojinin kok kavramlart hiyerarsi ve hakimiyettir. Ekolojik ceicinde birlik, kendiligindenlik ve tamarmayicihktan esinsitlilik

lenen toplumsai ekoloji, biyosferin dengesini ve butunlugunu iliskOerini tek basina bir amac olarak gorur. Insanlann birbiriyle ve doga dogaya degistirmek, ili^kilerini dogayla ve insanhgin icindeki yerimize iliskin arilayisimizi

doniismrmek

icin bir hare-

ket yaratmayi amaclar. Aslinda Bookchin, toplumsai ekolojiyi, sadece aracsal bir duyarhgi yansitan ve dogayi nesnelerden olusan dogal bir ortam ilgileolarak goren ve esas olarak koruma ve kirlilik denetimiyle

nen cevrecilikten ayirir. Gevrecilik hakimiyet ve hiyerarsiyi temel alan toplumumuzun en temel oncullerini sorgulamaz. Bookchin, toplumsai ekolojinin, Arne Naess, David Foreman, George Sessions ve Bill Devall'm savundugu "derin ekoloji"den de farkh oldugunu vurgular. Derin ekoloji, yeterince olgunlasmamis fikirlerden olusan bir "kara delik" olmakla kalmaz, aym zamanda ekolojik sorunlarm nihai olarak toplumda koklendigini

anlamayt da ne yazik jistler bilinc

ve

ki

basaramaz. 29 En onemlisi, derin ekolo-

toplumun dogadan

nasil cikip gelistigini yeterin-

ce ortaya koymazlar.

28

Crisis, Ecology of Freedom, s. 276, 278. 272. Ayrica Bki. Hie Modern Post-Startity Anarchism, s. 78.

29

Bkz

27

"Social Ecology", age.

(jieen Piris/jettives, 6,

s.

3-4;

Mayl^ 1988,

s.

"The Crisis 1-5

in the

*.

25.

Ecology Movement",

Ekotopya Bookchin "ekoiopya" dedigi kendi ekolojik ve anarsist toplumuna dair bir taslak olusturmayi reddeder. Ilk olarak, toplumsal devrimin yam sira ktilturel bir devrimin de gerceklesmesi gerekecektir;

bu devrim, "psisenin yeniden olusturulmasrm saglayahukmedici dusiince tarzlannin yeri-

caktir. 30 Biitun hiyerarsik ve

ne, yeni bir "ekolojik duyarlik", holistik (butiincul) bir bakis gelistirmeli,

"oyun, fantezi ve hayal gucu" ovlilmelidir. Boyle bir duyarhga, insan bilincinde "6z bilinc ve 6z edimi gerceklestiren bir dogal dunya" goren ve bu dogal diinyaya "yeni bir ruh kazandiran" yeni bir "animizm" e§lik etmelidir. 31 Bir "animist imgeletn", "nasil"i

"neden"den aytrmayacakur.

lkinci olarak, ozgur bir

toplumda liberter bir akil yaklasimi gelistirmek zorunlu olacaktir. Horkbeimer ve Adorno gibi, Bookchin de, evreni akilci ve anlamli bir diizen haline getiren "nesnel" akla inanir. Amaclan araclara ceviren aracsal akd turune karst elesureldir. Ancak "duyarhk alani icinde dogaya yer vererek akilcthgt oznellikle butimlestirmek icin" her ikisinin de otesine gecmek ister. Bunu basarmak icin " 'ilk dogamiz' ile "ikinci dogannz', dogal dunyamiz ile toplumsal dunyamiz, biyolojik var-

hgimiz ile akilcihgimiz arasinda bir sureklilik saglamahyiz." 32 Bookchin'e gore, sahici bir liberter akil duyarhkla asilanacak, etik bir baglamda cahsacak ve
Bookchin'e gore, liberter etik, akilci cozumtemeyi temel almahdir. Bu cozumleme, ozgurliigu engellenmemis bir irade ve 6z bilinclilik olarak goriir. Bu nedente liberter etik adaletten cok ozgurlukle, mutluluktan cok hazla ilgilenmelidir. Greklerin geltstirdikleri adalet ilkesi esitlik kurahnt -esit ve tarn degisim- sa-

vunur. Bookchin'in, organik toplumlann olusturdugu ornekten esinlenen ozgurluk anlayisi, yeteneklerin, ihtiyaclarm ve sorumluluklann esitsiz oldugu kabulunii temel alan bir esitligi ongo30

Post-Scarcity Anarchism, s

31

Toward an Ecological

32

Ecology of Freedom,

33

Thinking Ecologically", op Movement", op cit, s. 5-6.

s.

19.

Society,

$.

26,9 :3,

70.

276, 279. cit, s

20, ayrica Bkz. "The Crisis in the Ecology

Murray Bookchin ve Ojgfirlugim

837

Ekolojisi

Hayatta kalmak igin "azaltilamaz bir asgari" saglamayi amac-

riir.

layan hak nosyonu terk

edilir,

Boylece ozgurluk esitsizlerin

esit-

ligini gerektirir,

Organik toplumlann ihtiyactan smirlayarak yasadigi yerde, derecede sanayilesmis toplumlar artik kendi ihtiyaclarmi serbestce secebilecek konumdadirlar. §imdiye kadar bilinenlerin ileri

en kapsamhsini olusturan bir ozgurluk formuyla karsi kar$iyayiz: "ozerk bireyin, maddi hay an... ekolojik, akilci ve sanatsal bir formda bicimlendirme ozgurlugii." 34 Bu ozgiirluk sayesinde, ihtiyactan arzuya, mutluluktan hazza gecebiliriz: Mutlutuk sadece saglamrken; haz, tarn aksine, tenarzulann tatminidir. Bu, fiziksel oldugu kadar dunimu yansiur, cunkii Bookchin'e gore ekoloji-

fiziksel ihtiyaclarm tatminiyle

sel ve entelektuel

ruhsal olan bir

nin ozu "dunyasal dogalcihga bir donus"tiir. 35

Bookchin, insan dogasi doganin bir parcasi oldugu icin tnmiidahalesinin kacmilmaz oldugunu savunur:

samn dogaya

lkinci toplumsal rilmi§tir.

ni"

dogamiz

birinci biyolojik

dogamizdan cikip

ev-

Ekolojik etik, gezegenin "insanlar tarahndan ydnetimi-

(human stewardship) kesinlikle

gerektirir. Insan, cesitliligi ve

kendiligindenligi guclendirerek ve kendi potansiyel hayat formla nni

gerceklestirmek icin organik evrime katkida bulunarak,

ekolojik ortamin yonetiminde kendine diisen rolu oynayabitir.

Ancak Bookchin, bu mudahalenin ^ok bir satranc oyun una benzemesi

bir tekneyi ytizdurmekten

gerektigi

konusunda ekolog

Charles Elton'la ayni goriistedir. 36 Ekoloji bilgisi iktidar degil, icgoru sorunudur. Ekolojik bir toplumda,

sorunu

"akil ve dog-

ru"ya ulasmak icin, insan toplumunun "ikinci dogasi", o toplu-

mun

"birinci

dogasi"mn

tasidigi potansiyelin

yardimci olur. Nihai olarak, insan ikinci dogayi,

hem

etik

alani icinde asacaktir. gil

hem

gerceklesmesine

toplumu hem

birinci

hem

de

de akdci olan yeni bir "ozgiir doga"

Bu nedenle Bookchin, dogal evrimden

"katihmci evrim"den soz etmemizi

de-

onerir. 37

Bookchin, kendi "ekotopya" sinm pratikte bir dzyonetim komiinleri konfederasyonu olacagini one surer. Her

komun

dogrudan demokrasi formuyla kendisini yonetecektir. Bu 218.

34

Ecology of Freedom,

35

"Social Ecology", op.

36

Bkz. Post-Scarcity

An arch bm,

s.

71;

37

"Thinking Ecologically", age,

s.

35-6;

s.

cit, s.

10.

Toward an Ecological Society,

Rem aking Society,

s.

201.

s.

59.

bir

tipki

838

Anar$izmin Tarihi

Grek polis'indeki gibi, bir yuz ytize demokrasi olacak, temsii ya da yetki devri olmayacaktir. Idari gorevler rotasyon yontemiyle yerine geurilecek, ancak temel siyasetler herkese agik olan balk meclislerinde belirlenecektir. Toplum, yurttaslann toplumsal su-

dogrudan denetlemeleri anlammda bir "siyasal organ" haBu turden dogrudan demokrasi en ileri dogrudan eylem fonnunu saglayacak ve "6zyonetim"de agirlik "ben" (izerecleri

line gelecektir.

rinde olacaktir.

Bookchin'in "ekotopya"si, iktisadi alanda, ozel mulkiyetin kaldinlmasini, mallann bireysel ihtiyaglara gore dagmlmasini,

meta

iliskilerinin goziilmesini, iste rotasyon uygutamasmi ve cahsmaya aynlan zamamn azalulmasim ongoren "anarko-komu-

nizm"i uygulayacaktir. 33 Deger mubadelesini ve temel alan eski adaiet fikirleri, yerini, esitsizlerin

esitlik

kurahm

esitligini

kabul

eden ozgurluk idealine birakacaktir. Killelerin acilanna neden olan ihtiyac, yerini arzuya, bireylerin hazzma birakacaktir. Ve ihtiyaclar artik kithk ya da adetler tarafindan dayatilmayacak, bilincli bir

secim konusu haline gelecektir,

Boylece bolusum, yararlanma hakkmi, tamamlaytciligt ve azaltilamaz bir asgariyi temel alacakttr. Yararlanma hakki, komunist "herkese ihtiyaci kadar"

ol-

dugu

bir

icin,

kuralmdan daha comert bir ilke bu yaklasim, on dokuzuncu yuzyil anarsizminde

ilerleme saglamaktadir. Bu ayni zamanda, Proudhon, Bakunin ve Kropotkin'in, iliskileri yasalar olmaksizin duzenleyecek sozlesme

gagnsimn da otesine

gecer.

sozlesme, ister istemez

Ne kadar ozgurlwk

esitlik

saglarsa saglasm,

nosyonunu temel ahr ve "burjuva

hak kavramlannda zirveye ulasan bir 'esitleme' sistemi" olusturur. Her sozlesme gizil bir amagonizmi yansitir; ozenden ve tamamlayicitik anlayisindan yoksundur. Bu nederile Bookchin'in ozgur toplumunda hicbir sozlesme yapilmayacakti; herkes yasa-

mak

icin gerekti olan temel asgariyi alacak ve geri odeme kaygisi olmaksizin ozgiirce verecekti. Piyasa ekonomisi insanlann birbiriyle iliskilerini degistirert bir "ahlaki

ekonomi"ye donustiirulesorumluluk ve

cekti. J9 Cikar, maliyet ya da karhlik degil, ozen,

yukiimluhjk yeni parolalar olacakti. Bookchin kendi federe komunler toplumunun temel birimine "ekotopluluklar" diyordu. Yerel ekosistemi degistirecek olan 38

Ecology 0/ Freedom,

39

Ek;. age,

s.

218.

s.

320.

Murray Bookchin ve

839

OjgtirlugUii Ekohjisi

bu topluluklar asagi yukan yerel ya da bolgesel bir o tarsi olacak, kucuk olgekli tanm ve sanayi dengeli bicimde birlestirilecekti. Bookchin'e gore, kuctik olan sadece guzel degil, ayni zamanda ekolojik,

humanist ve en onemlisi ozgurle^tiricidir. Bunlar, "yadomisturmeye cahsacaklardi. 40

pay zanaatlar"i "dogal sanatlar"a

onemlisi, kendi ekosistemleri ve biyocevreleriyle

En

uyum

igin-

de konfederasyonlar olusturacaklardi. Bookchin onlarm dogal ortamlanm sanatsal bir yaklasimla tasarlar:

Meydanlarm iginden akarsular

gecebilecegini, toplanti yer-

ozenli ve lerinin korularla cevrelenecegini, fiziksel cevrenin zevkli bigimde duzenlenecegini, toprakta gesilli bitkilerin yetistirilecegini, ev re

hayvanlannin ihmal edilmeyecegini, cevmumkun oldugu kadar koruna-

bolgelerde vahsi hayatin

cagim hayal

edebiliriz.

41

Topluluklar, "ekoteknolojiler" gelistirecek, esnek ve gok amaclt makineler kullanacaklardi. Sadece yerel malzemeyi ve asgari kirlitige

yol acan enerji

kaynaklanm kullanmakla kalmayacak, eko-

sistemde cesitlilikten yana olacak ve biyosferin butunlugunu biteknotojinin lincli olarak gelistireceklerdi. Bookchin, sadece kiilturel

ki

ve toplumsal baglamini vurgulamakla kalmaz, onun lipigin de cinayet islemek icinde kullanilabilecek

ekmek kesmek

bir break gibi ahlaki

bakimdan notr oldugunu savunur. Nesnel

bir toplumsal giicler sistemi olarak teknik ile bir

mi ve bilme yontemi olarak teknik

orgutleme

akilcilik arasinda

siste-

ayrtm ya-

par. Otoriter ve liberter teknikler olabilir; birincisine

fabrika,

ornek obsturur. Bookchin, etik boyutunu Grekce techm nosyonunda buldugu ve organik bir biitunun parcasi olarak gordugu ozgurlestirict ikincisine zanaat atolyesi

bir teknolojiyi savunur.

Bu

teknoloji anlayisi teknolojik hayal

giicunun gelisririlmesini gerektirir; ve maddeyi olu bir alomlar toplami olarak degil, "anlamh orunmler" gelistiren bir "aktif +i Bu teknoloji, kugiik ve uygun, insani olgekle toz" olarak gorur. baglantth olacak ve en onemlisi yeni kulturun iginde koklenecek

ve yeni tasanlarin yam sira yeni anlamlar geli^tirecekti. Bookchin ekolojik bir toplulugun, kent ve kir, i§ ve oyun, 40

Agc,s. 315.

41

A%e,

5.

.Vt4

42

Age,

5.

266

840

Anar$izmin Tarihi

zihin ve beden, birey ve toplum, insan ve doga arasindaki mevcut geli$kilerin ustesinden gelecegine inanir. Ekolojik topluluk

Greklerin butiinluk idealini gerceklestirecek ve biitunluklu kisi ve toplumsal hayat, "iyi dengelenmis, uyumlu fbirj biltun" olusturacakti, 43

likle

Boyle bir toplum, gec;misten gelen ozgiiriuk mirasini, ozelgeleneksei toplumlann vaadini, kullanma hakki, tamamlayi-

cihk, esitsizlerin esitligi ve azaltilamaz asgari

Bu loplum, mevcut

smifli

toplumun

ile

birlesurecekti.

ozel mulkiyet taleplerini,

sozlesmenin kutsalhgim ve e$idik kurallarma baghhgmi asacakU. Ayni zamanda, daha erken organik toplumlarda gortilen guc^ii topluluk baglanm kaybetmeksizin, evrensel uyum anlaminda bir Ronesans ve bireysel ozerklige modern bir vurgu gelistirecekti. En onemlisi, bu toplum, hakimiyet ve hiyerarsinin yerine kars> hkh bagimhhgi ve yardimlasmayi gecirecektt.

Toplumu Yeniden Olusturmak Bookchin, ozgur ve ekolojik bir toplumu gerceklestirmek igin, devrimci sureci devrimci hedeften ayirmayi reddeder; liberter ama^lara ancak liberter araclarla ulasilabilir. Bu nedenle devrim, iktidan ele gecirmeyi degil onu dagitmayi amaclamahdir. Gecen

yuzyihn sonunda

"etik ve dussel

kavramlar"a bogularak "eylem

yoluyla propaganda" yapan anarsist teroristi savunurken, yasadigimiz donemde, ekolojik bir devrimci toplum projesinin gerceklestirilmesinden once

uzun

bir

aydinlanma doneminin gerekli

olacagina inanir.

Bookchin'in yazilannda gortilen surekli bir tenia, ozellikle Marksist formdaki otoriter ve proleter sosyalizm fornuma reldir.

Toplumsal

bir

diisuniir olarak

elesti-

Marx'm onemini kabul

eden Bookchin, Marksizm'in artik cagimrza uygulanabilir olmaone surer. O kulik doneminde dogmu^tu: Marx ve Engels,

digini

uretici glider toplamini ozeflikk bir gecis.

oldugu kadar hizh bi^imde arttirmak

doneminde

mumkun

icin bir Devlet'e ihtiyac ol-

dugunu dusunduler. Ne var

ki modern teknoloji, maddi bolluk imkanini, dolayisiyla insanhgin zorunluluk alamndan ozgiiriuk alanina gecmesini saglayan yeni bir sanayi devrimi yaratmistir.

Bu nedenJe Marksizm, 43

Post-Scarcity Anarchism,

tipki

s.

81.

Marx'm Hegel

felsefesini

asmasi gibi

Murray Bookchin asilmahdir.

ve

841

Ozgurluptn Eholojisi

Ashnda Bookchin, Marksizm'in kapitalizmin par exoldugunu one surer, cunkii o, temelini olustu-

cellence ideolojisi

ran "kulturel duyarhklar"a

meydan okumaksizin

kapitalist ure-

tim tizerinde odaklamr. Bu nedenle Marksizm sadece "burjuva Aydintanmasi"nin zirvesi degil, ayni zamanda burjuva sosyoloji44 sinin bir formudur.

Bookchin

ozellikle "bilimsel sosyalizm"e elestirekiir, cunkli

onun ekonomiyi insan hayatinin

belirleyict faktoru olarak vur-

gulamasi, etik hedefleri reddetmesine yol acar. Marx'in

ilk calis-

malannda oz gerceklestirimle ilgilenmesini ve elestirel ihtiyaclar teorisini dikkate almayan Bookchin, Marx'in sonraki cahsmalannin etiki dogal yasalara indirgemesinin "Markser projenin gizli

kabusu" olan hakimiyete kapi acugint one surer. Hukmetme temasinm Marx'in komiinizm yorumunda gizil olarak var oldugunu, <;unkti doganin fethinin ozgiirlugun zorunlu onkosulu olarak veri ahndigmi, one surer. Marx'a gore doga, "insanlik icin

sadece bir hedef,

lamamen

bir fayda meselesidir." 43

Bookchin, ozellikle Marksist sinif "miti"ni rak,

patriyarsi,

gerontokrasi

ve

hatta

ele$tirir. Ilk ola-

biirokrasi

formundaki

hakimiyet ve hiyerarsi, siniflann otusumundan once gelir, sinif hakimiyeti ve iktisadi somuruyle simllandinlamaz. lkmcisi, Marx'in proletaryayi devrimin baslica ajani olarak goren sinif co-

zumlemesi eskimi§tir ve yetersizdir. Sanayi isci sinifi artik niifusun cogunlugunu oluslurmamakta ve Marx'in kehanetindeki gibi

gittikge yoksullasmamaktadir.

lurler icinde

sullarda

Tam

aksine, siniflann artik

olusturmayan tamamen yeni

kesinlikle iktisadi gruplar

alt kiil-

dagilmalan yonunde bir egilim vardir, Bu yeni kokazanarak degil, kendi "isciligmi" yap-

is^i, sinif bilinci

mayarak devrimcilesir. 46 Ashnda Bookchin dugUnii ve en

ileri

isci

hareketinin ol-

unsurlann, kendisini kurulu diizenden ayiran

gen^lik, siyahlar, ogrenciier, entelektuelter ve sanatcilardan, yani

Marx'in lumpen prole tarya olarak

(sinif disi)

mahkum

ettigi

en dt'dasse

unsurlardan olusmgunu diisunur.

Bookchin, hiyerarsi ve merkeziyetcilik aracihgiyla iktidar mucadelesi veren Marksist Komunist Parti "miti"ne de saldinr, Boyle bir proje, bir "isci Devlet"inin kurulmasiyta ya da planh 44

Toward an Ecological

45

Age.

46

Post -Scarcity Anarcliistn,

s

Society,

s.

19, 193.

201. 202. Ayrica Bki Remaking Society,

208 ve The Modern

s.

Crisis,

s.

188. 168.

s,

136.

Aynca Bkz. Toward an

Ecological Society,

s,

Anar$izmin Tarihi

842

ekonomiyle ortadan kalkmayan,

hiyerarsi, cinsiyetgilik ve fera-

gatle doludur. Herbert Marcuse'nin

neo Marksizm'i

bile "ciikenli

bir egzotik cicek"tir, giinku devredilmis otoritenin ve temsilin

modern toplumda zorunlu oldugunu one

surer. 47

Bookchin, endtistriyel demokrasinin ya da dar iktisadi

muna

yorumunu benimseyen

isgi

denetiminin

sendikalist ozyonetim yoru-

da elestireldir. Iscilerin sadece fabrikanin yonetimini ele

gegirmeleri yeterli degildir; Bookchin, Bakunin'in geleneksel fab-

rikamn yapisal olarak otoriter oldugu konusunda Engels'ie aym oldugunu hatirlatir, Te.knolojinin etik baglammi kabul etmek ve ozyonetimi "benligin endiistriyel yoneiimi" iginde ye-

goriiste

niden degerlendirecek ve

isi

"anlainh 62 ifade" haline getirecek

sekilde fabrikayi donusturmek, zorunludur."**

Bu nedenle onumuzdeki yol otoriter sosyalistlerin amagladiklan gibi iktidan ele gegirmek degildir. Iktidar, onu ele gecireni sadece yozlastirmakla kalmaz, aym 2amanda tahrip eder. Bir halk devriminde

dan

mazur

goriilebilecek yegane iktidar edimi, ikti-

Bu da bireyin kendi hayatini bigimlendirmesi icin "yeniden yetkilendirilmesi"ni gerektirir. En onemlisi, devrimci surecin su devrtmci hedeften aynlmamasidir: olabildigince dagitmaktir.

"Ozyoneiim temelinde bir toplum ozyonetimle gercektestirilmety Devrimci surec, toplulugun butiin uyelerini kapsayan ve oniann btreyler olarak davranabilmeterini saglayan halk meclislidir.'"

lerinin ve

topluluklann olusmastni hedeflemelidir.

Bookchin devrimci hucre ve yeni toplumun temel birimi olarak "sempati grubu"nu onerir. lspanyolca grupo de aj'inidad sdzciigunden cevrilerek benimsenen bu terim, bu yiizyilin basla-

nnda Ispanyol ni

anlatmak

anarsistleri tarafindan

kendi orgutlenme formlart-

Bookchin, terimi, "kendi insani

icin kullamldi.

ilis-

kilerinden cok, benimsedikleri toplumsai hedeflerle ilgilenen bir

yaktn dostlar kolektifi" olarak lanimlav. Aslinda bu, "hisunhk

baglannm

yerini derin bicimde

empatik

genis aile tipi"dir. 50 Boyle bir grup, psi$e

iliskilerin aidtgi ile

yeni bir

toplumsai diinya ara-

sindaki boliinmenin iistesinden gehr, baskiyi ya da komutayi degil,

gonutlulugu ve 6z disiplini temel ahr. Devrimin sadece

akilci

yanini degil, neseli, tensel ve estetik yanini da dikkate almahdir. 47

Toward an

48

Age, s 126, 118.

Ecological Society.

49

Post-Scarcity Anarchism,

50

Ages. 19-20,221.

s.

s.

167.

222.

Murray Bookchin ve

843

Ozgiirlugiin El«k>jisi

Sempati gruplan oncu ya da onder rolu oynamamah,

katati-

zor olarak eylemelidir. Ozerk ve yerel kaldtklan siirece, yerel, bolgesel ve uhisal meclisler aracdrgtyla federe olabilirler. Bookchin esgudtim ve planlama geregini inkar etmez, ancak bun Ian n

ozyoneum organlanndan oiusan

meclisler ve konferanslar araci-

hgiyla gonullu olarak gerceklestirilmesini

ister.

Boylece anarsist

Bu eylemde insanlar kendi

praksis dogrudan eylemi vurgular.

kaderlerini etkileyebilen, gundelik hayatlan tizerinde denetim

mumkun oldugu kadar neseli ve harika bicimde geciren bireyler olarak kendi varliklannin farkina varmahdirlar. Bu aym zamanda, "kendi otantik diizen ve istikrarlanm kuran ve her gunu

bulmak

icin

kendi

icsel gelisim guglerini" serbest

birakan kendi-

ligindenlige de yer biraktr. 51

Kendiligindenlik Bookchin'in yazilannda ozel bir anlam

ta-

ancak orgutti ve yapiyi dislamaz. O, dtssal kisitlamadan ozgur olabilir, ama sadece bir durtu de degildir: "O, denetlenemeyen ucucu bir tutku ve eylem degil, ozdenetimlt, icsel olarak denetlenen, davrants, duygu ve diisuncedir." Bookchin ozdenetimin aklif bir benlik formu oldugunu vurgular. Bu form icinde

sir,

akhn ve dayanismanin

benlik, "ruhun,

tsigi"yla olusturulur.

52

Aslinda o, kendi ozgurle^mis orgiidenme lormknni yaraur, Devritn, Bookchin'e gore, sadece kurulu diizeni hstigi icin degil,

aym zamanda kendi

ytktigi icin onemlidir, bir festival olmahdir.

insani

O

yikmaya

bir "sihirli an"dir: sokaklarda

Devrimin

diyalektigi,

oyunda bulan

ifadelerim sanat ve

ca-

urettigi zihniyet titrunii

yasanan

en saf formunda, "en incelikli

bir

askm-

hk"tir»

Dunyayi Degistirmek Derin Itbener duyarhgma ve utopyact vizyonuna ragmen, Bookchin'in toplumsai ekoloji anlayisinda gene de otoriter unsurlar vardtr.

Doga

ile

uyumlu

overken, oteki turlerden soz

iliskileri

etmez. Aslinda tizerinde diisundugu maddi bolluk tiirunun gerektirdigi kosullann oteki tiirlerin siirekli somurulmesini, kolelestirilmesini gerektirdigi gorulur,

bicimde" en 51

A£t,

52

Towaid an

53

Agr,

s,

s.

iyi

Hayvanlan

21. F.Lo\ogia>l Satiety,

264, 274.

"akilci ve insani

antroposentrik tarzda "kullanmak" igin mitm-

s.

259, 245.

Anar$izmin Tatihi

844

kun olan her seyin yapilacagtm

ms

soyler.

Farkh ve karmastk davra-

orunUileri olan hayvanlar, "ciftlik hayvanlan" icinde etkisiz

duruma

getirilir.

Gene, Bookchin'm eko-cifdikleri sentetik or-

tamlardir; "ciftlik hayvanlan nin agillarda

si"nden

siirsel bir dille

...

otomatik beslenme-

soz eder ve bunu yaparken agillarm ha-

pishaneye benzedigini gormez ve her canhnin ozgurce hareket etme istegini kabul etmez.. 34 Bookchin'in kendi "ekotopya"sin-

"hayvan besleme" ve "suda

da,

cihga da yer verdigini

gormek

bitki yetistirme"nin

sasirtici

yam

sira av-

olmaz. 55 Bookchin dogaya

yabancilasmamizin matemini

tutar. Bu yabanalasma yuzimden duygulu varhklar oiarak benligimizin bir kisrmni kaybettigimizi soyler, ancak kendisinin de bu stirecin bir kurbani oldugu goriiliir.

Bookchin, haklar kavraminin koruyucn bir

dugu

elitin ifadesi ol-

kusku uyandirdigini hakh oiarak belirtir. Ancak insan ayncahklarinin yok edilmesini savunurken, hayvan haklarmdan soz etmez. Ashnda Devall ve Sessions gibi ekologlann makui bicimde one surdukleri, "oteki canhlan nedensiz yere yok etme icin

hakkma

sahip degihz" goriisuyle dalga gecer. Bookchin insanm

insana ve insanm dogaya hiikmetmesine son vermek isterken, insanin hayvanlara Siirekli hukmetmesini kabul etmektedir. Do-

muzlann karmastk

aile hayaUarintn ve insan degerlerinin hayvan davramslanna dayatilmasinin tas^digi tehlikenin farkmda olmayan Bookchin hata kavgaci bir uslupla sunlan yazabilmektedir:

"Ne var ki, insanlan domuza donustiiren yemlikler, insanlan hayvanliga karsi zirhlandiran gidalan icerir," 56 Bookchin'in, dogaya nuidahalesinde de cok rulur. Butiin yaratiklann dogal oiarak bir

ekologlar"m "biyomerkezci" etiklerine

siiren "derin

rak, onlara

zen de

ileri gittigi

go-

deger tasidigim one kars;i

cika-

antihumanist der. Bookchin kesinlikle humanist, ba-

kibirli bir hiimanisttir.

Insanin fiilen diger yaratiklann

yoneticisi olmasini ister ve "dogal evrime yeniden girisimiz in-

sanhgin dogasallaswilmasindan cok, sidir"

dogamn

insansallastinlma-

derken de oldukca Marksisttir. 57 Dogaya miidahale

54

Post-Scarcity Anarchism,

55

Bill

s,

tavsi-

119, 115.

Devall ve George Sessions, Drcp Ecology, Salt Lake City: Peregrine Smith

Books, 1985, Crisis,

s.

s.

75, altnti, "Social Ecology" ic.inde, age,

119.

56

Ecology oj freedom,

57

Age,

s.

342.

s.

314,

s.

22; The

Modern

Murray Bookchin ve Ozgurliigun yeleri, "dogal

evrimi daha

ce§itli,

degisken ve verimli bir biyos-

dogru bilinch oiarak kiskirtma"yi

fere

gereklirir. 58

mumkun

Ashnda Bo-

dogamn

okchin'in humanist kibri, onu, birinci ve ikinci

olan bir "ozgur doga" yaratmanm

845

Ekolojisi

sentezi

oldugunu dusunme-

ye yoneltir, Bu sentez icinde 6zgurle§mis insanlik, "dogal evri-

min 6z

bilincli, ozenli

ve sempatik yanimn

sesi,

ashnda

ifadesi

folacak], evrimin aci veren, sancdi, tutarsiz ve genellikle dik

ba§h yonleri tipki

Marx

ise

kendi kaderinc terk edilecektir," 59 Bookchin,

ve kendisinden onceki humanistler gibi, insanligm

dunyada, dogayi daha luiarh bir forma sokmaya cahsan ajan olmasini

akiif bir

ister.

Bookchin'in teleolojik diinyasinda, evrimin "itilimi"nin tam

bunun nasil tesvik edilecegine kimin karar Bunu ekoloji "uzmanlan" mi, yoksa halkin oylan mi belirleyecektir? Bookchin'in humanizmi sonunda hala, kullanmaktan ho si an mad lgt ancak kacinamadigi sozciiklerle, bir oiarak ne oldugu ve

verdigi acik degildir.

olciide antropo-sentrik ve antropomorfiktir.

Dogamn

geri kala-

ninin insanm amaclanna hizmet ettigini dusiinur ve dogal siire?lere,

insana ozgii, ozgurluk, irade, segim, bilinc ve 62nellik

lerini dayatir.

fikir-

Sonuc oiarak Bookchin'in metafizik varsayimlan

andiran doga anlayisi ne dogrulanabilir ne de reddedilebilir. Ay-

nca onun dogaya iliskin "ekolojik imgesi" metafor bir imgeden ibaret kalir.

etkisi yaratan

Teknolojiye yaklasimtnda Bookchin, yeni tekniklerin dogada dengeyi, dogal bolgelerin tam gelisimini ve organik topluluk-

lann yaratilmasirn saglamak tcin ekolojik bir tarzda kullamlabi-

one surer, Ona gore teknoloji, aym zamanda, zorlu cahsmayi, maddi guvensizligi ve merkezi ekonomik denetimi lecegini

potansiyel oiarak ortadan kaldirarak ozgur bir

toplumun onko-

Uzun pasajlarda, tam bir teknisyen coskusuyla, teknoloji donammini inceden inceye betimler. Bizlere, "modern traktor enfes bir mekanik dehamn eseridir," diyen Bookchin,

sulunu

saglar.

trakiorlerin gelisiyle birlikte Uciincu

sinde kendine yeterli tanmin ve

Dunya'nin pek cok bolge-

bu tanma bagh ekosistemin

ta-

olusundan hie soz etmez. 60 Orgutlu bir ekonominin, kuciik "paket" fabrikalan, insan emegi olmaksizm otomatik

mamen

tahrip

oiarak imal edebilecegi bir 58

"Thinking Ecologically",

59

Post-Scarcity Anarchism,

60 Age,

s.

119

zamamn

op. til, s.

116.

s.

gelecegini dusiinur. Hatta

36; Remaking Society

.

s,

203.

Anai^izmin Taiihi

846

"denetimli termonUkleer reaksiyonlar"tn kullamlmasim tavsiye eder, 61

Gelecekteki devrimin uzun vadeli hedefi, Bookchin'e gore, "asgari

emekle bir mal

uretmek" olmahdir. Zanaattan

fazlasi

(kuskusuz teknoloji destekLi) yana tutum ahrken, Tolstoy'un

fi-

tatmin duygusuna

ziksel

emegin insana kazandirdtgi

iliskin

yakla§imtm goz ardi eder. Teknolojinin, yapisi geregi ha-

itibar ve

oidugunu goremez, Teknoloji tarti^malannda zaman zaman sozde reddettigi aragsal zihniyeti ele verir. Jacques Ellul'tm, modern teknoloji diisxince ve duygii tarzimizi etkilemekle kalmaz, onun degerini de kaciniLmaz bicimde dusiirur, gorusunu yatin inkan

reddetmesi

§a§irtict degildir.* 2

Bookchin'in tavsiye

ettigi

maddi boilugun liedonizme

yol

acmasi 50k muhtemeldir. Ancak mutluluktan cok hazzi oven Bookchin'in etikinde gene de puriten bir van vardir, Ornegin, anar§ist bir

toplumun

olmast gerektigini one surer: "giyim,

basit

yi-

yecekler, mobilyalar ve evler, daha sanatsal, daha kisisellesmis ve

daha Spartavari olmahdir. mokrasinin saglayacagi ahlaki silahlanniamn

w

etik

Gene Bookchin'in, dogrudan "kisilik

yankilan

de-

olusiimu"nu ovu^iinde de

vardir. 64

Bookchin'in ekolojik

toplumunun, icinde savurganhga, gosteri$e ya da yaraiici beceriksizlige pek yer birakmayan oldukca mantikh bir utopya oldugu

goriilur.

Bookchin kithk sonrasi toplumun "esiginde" oldugumuzu Aym zamanda, teknolojik potansiyelinden oturu Birte-

savunur.

sik Devleder'in, "bir dunya-larihse! sistem olarak hiyerarsik top-

lum"u yikabilecek toplumsal devrimin merkezinde yer aldigmi one surer. 6,5 Ancak Birlesik Devletler'de bile, ayncahkh insanlann refahi, diinyamn geri kalan kisminda yasanan yoksullasmanin bir sonucu olarak kazandmistir, ciinku bu ulke dunya nUlusunun sadece yuzde besini desteklemek icin dunya kaynaklan-

mn

yuzde kirkim uiketmektedir.

Herkes

igin

boilugun henuz cok uzakta oldugu gorulmekte-

61

Age,

62

Bkz Jacques Ellul, The Technological .Society, Vintage, New York, 1964. Konuya iliskin daha kapsamti bir tanisxoa igin Bkz. Carncs &c Zerzan, dcr. Qu-

s.

130.

,

estioning Technology.

Anarchism,

63

l'ost-Scareity

64

Ecology of freedom, s. 339. Posl-Scarcity Anarchism, $. 23.

65

s.

134.

Murray Boo kc

Achgm

dir.

in

847

ve Ozgtirliigun Ekolojisi

doga] gida kaynaklannin yetersizliginden ya da nu-

fus artisindan

kaynaklanmadigim, sadece toplumsal ve

kiiltUrel

bozulmalarin sonucu oidugunu one siirniek yeterli degildir. 6

Uciincu Dtinya'nm

Afrika ve Hint

gesittt bolgeleri, ozellikle

*'

all

kitasindaki pek <;ok bolge, achk degilse de, surekli bir yetersiz

beslenme tehdidi altindadir. Yoksul hayat kosullannm yol

agtigi

niifus artist refaha yonelik ciddi bir tehdit olusturmaktadir. Ye-

nilenemeyen bazi dogal kaynaktann da Bookchin'in bollukla

ilgili

belirli sinirlan

iyimser goruslerinin sadece

vardir.

ileri

dere-

cede sanayilesmis toplumlara uygulanabilecegi goriilur.

Bookchin, doga

belirli bir

tarzda

isler,

toplum onu izlemeli-

dir diyen Kropotkin'in hatasim, kendi etikinde tekrartamaktadir.

Olgudan degere, nlandan olmasi gerekene gecmemizi saglayan hicbir manuksal baglanti yoktur, Bookchin, HegeLci bir tarzda, etik anlamda "olmasi gereken"in, "potansiyel olarak var olanin gerceklestirilmesi"oIdugunu one surerek bu elestiriyi reddeder. Ona gore, bir me§e agaci "bir me§e palamutunun dogasmda vardir." Bu nedenle onun nesnel etik formu, "potansiyelin nesnelligi"nde koklenir, 07 Ancak degerler agacdara benzemez. Serbest etkinlik, gelisme ve dogadaki hayat gibi bozulmamis degerler varken, bunEara verdiginiiz deger tamamen bize baglidir, Ekolojinin var oldugu iddia edilen "yasalar"indan biri, dogada "ozgur yemek" olmadigidir. "Ozgur yemek" ancak toplum icinde secebilecegtmiz bir seydir. Doganin uyguladigi yontemlerin insanhkdisi oldugu dusUnUlUrse, bunlan uygulamamiz iein hicbir neden yoktur,

daima sahip otduguDogantn "dogru" yorumu yoktur ve dogamizin nasi! i^ledigine

Bizzat

muz

Bookchin dogayla

ili^kilerimize

teknoloji ve bilginin aracilik ettigini kabul eder.

verili bir

dair ckoiojik betimleme,

degistirecek gecici bir

mekanik modelinin

daha dogru olan bir ba§ka modelle yer model olabilir ancak. Bu tipki Newion'm

Einstein'tn goreli modeliyle yer degi^tirmesi-

ne benzer, Insaniar sadece neyin degedi olduguna karar vermekle

kalmazlar, var oldugu soylenen "doga yasalan" da sadece doga

icinde gozlemlenen kurallardir.

Bookchin, biyolojik ve toplumsal devrim vurgusunda, ekolojik

66

toplum tamminda, sik

Bkz

"Social Ecology", age,

tives. 8,

67

Temrauz 1988,

s.

s.

sik, 17;

ve istikrar gibi soz-

"The Population Myth,

1-6; 15,

"Thinking Ecologically", op

uyum, denge

rii, s.

Nisau 1989, 31, 34, 32.

s.

1-8.

1-H", Green Perspec-

Anar$izmin Tarihi

848

cukleri kullanir. Ayni sozcukler ekologlann

yam

sira

nalist sosyologlar ve sistem teorisyenleri tarafindan

fonksiyo-

da kullani lir.

Ancak tur;

tarihsel anarsist hareket daima duraganhga karsi tdmusashnda onun bashca hukiimet elestirisi, hukiimetin toplum-

degisim ve gelismeyi denetlemeye cahsmasidir, Anarsisilerin cogu otoriteye ve otoriter kurumlara, ozellikle bunlar dogamn sal

siirekli

akisim ve toplumun akiskanhgini kabul etmedikleri icin

karsidtrlar.

Gene, tipki Hegel ve Marx gibi, Bookchin de kendi ekolojik toplumundan, tarihin nihai sonu, insanin hayatta kalma miicadelesinin zirvesi, insani ve dogal potansiyelin nihai olarak ger-

ceklesmesi olarak soz eder. Bu baglamda gur, akdci ve etik" hale gelir.

dogamn

kendisi, "02-

Ancak Bookchin, Aristoteles ve askm leleolojisini elesti-

Hegel'in diyalektigi kullams tarzlannin rir.

Bu

ru"na

diyalektik, "olasihk, kendiligindenlik ve yaraticihk unsu-

hukmeime

simdan

bir

egilimi

tasir,

Ancak Bookchin'in de ayni

yakla-

otcude sorumlu oldugu goriilur. 68

Bookchin'in

erkefl. eserlerinin

cogu gimumuzde buyuk

iyimserlikle okunur. Altmish yillann, dogal beslenme, genis kabilecilik, cinsel ozgurliik, topluluk ve

karsi-kultOriinun o

bir

aile,

yardimlasmayi oven

buyuk atihmi uzerine yaziyordu.

O sirada

ya-

sanan kopus daha sahici bir topluluga "gecis" tarzi olarak goriildii. Degistmin yeni ajanlan artik Marx 'in proletaryasi degil, onun

kucumsedigi lumpen proletarya, di.

siyahlar, hippiler ve ogrencilerBookchin'in Kitltk Sonrasi Anar$izm 'indeki denemelerin ortak

noktasim su inane olusturmaktadir: "insanin en buyuk kurtulus ... cok kanh gecen binlerce ydin ardmdan, hiyerarsik toplum, nihayet gelisiminin zirvesine ulasmtstir." Kitabin 1967'de New York'ta yazilan

dusteri artik zorlayict ihtiyaclar haline gelmistir

son makalesi su sozlerle sona eriyordu: "Bilimimiz Utopyadir. Gercekligimiz Eros,

Altmish kultur ti.

Arzumuz

yillartn

Devrim'dir." 69

sonunda ogrenci hareketi cokmiis,

karsi-

dagi Vitus gruplar halinde yolunu kaybeimeye baslamis-

ise

Amerika'da 1960'lann "devrimci projesi" 1980'lerde Reaga-

nizm'in saga liberterizmiyle yer degistirdi. Pek <;ok radikal hippi ve ogrenci

buyuk

sirketlere ve

liderlerin belediye

68

Age,

69

Post-Scarcity Anarchism,

s.

meslek alanlanna girerken, siyah

baskanliklan ve siyasetcilikleri sona

36, 26. s.

27.

erdi.

Murray Bookchin ve Ozgudugun

844

Eliolojisi

1980'de Bookchin, isci hareketinin oldugunii, Kuzey Amerika ve Avrupa'da otantik bir devrimci muhalefetin olmadigim kabul eimek zorunda kaldi. Gene de Bookchin, litopya yaratmanin

miimkun oldugunu soylemeye devam etmistir. Joyle diyordu; "Gumimuzun nihai ve genellesmis devrim caginda, kitltk sonrasi

toplumun genel

teknoloji sayesinde

cikarlan,

herkes igin

maddi bolluk saglayacak bicimde, somut olarak ve derhal saglaBookchin buyumenin sinirlan, asm nufusun tehlikeve sinirh kaynaklann yavas yavas tukenmesi konusunda one

nabilir." 70 leri

suriilen ekolojik goruslere ikna olmarmstir.

rini

Yaktn zamanlarda Bookchin siyasal yenilenmenin belirtilegormusiur, 1987'de, siyasal alanda toplumsal ekolojinin ra-

dikal bicimde Yesil

[Bu hareketi

oldugunu one surdu:

Aiman

rinin parlamento

Yesilleri'nin

soku

egilimleri ve

Avrupa kentle-

sokak hareket leriyle, olusum halintfcki Atne-

disi

rikan radikal eko-Feminist hareketle, yurttas inisiyatiflerini, halk meclislerini, alati

New

England' in sehir topi an ti Ian gelenegini temel

yeni siyasec talep leriyle, tilke icinde ve dijindaki gizgi disi an-

tiemperyalist hareketlerU, ayncahkli beyazlann hakimiyetinden,

Demir Perde'nin her liik

icin cesitli

iki tarafindaki

super giiclerden tam bir ozgur-

renklerden insanlann mueadelesiyle olusmakta-

dirJ 1

1980'lerin ve 1990'lann yeni toplumsal harekederi, cevrecilik,

feminizm ve belediyecilik cevresinde larm

gelisti.

Bans^ilik da altmis-

liberter atilimmi gittikce merkezilesen Devletler'e karsi ge-

ligtirdi,

Bookchin'e gore artik en onemli ihtiyac, "insanhgi bir

butun olarak

birlestirebilecek

mak"tir. "Bu cikar, doga

genel

ile

insani

bir

asgari olarak

uyumlu

cikar bir

yarat-

dengenin

kurulmasiyla saglanir. Bookchin'in gene Marx'la paylastigi temel tez §udur; "Insanin insanla uyumu saglanmadikca doga ile uyu-

mu

saglanamaz." 72

kuildan

yesile

Modem

70

Toward an

71

"Social Ecology", a$c,

Anarchism,

Ecological Society,

s.

kriz cozulecekse, radikalizmin rengi

donmeliydi. 73

s,

s.

Anarsinin kara

73

bayraginin kat-

256.

19-20.

Aynca

Eki.

"New

Social

Movements", For

259-274; "Radical Politics in an Era of Advanced Capitalism",

Grctn Pevsp ectives, 18, Kasim 1989, 72

kizil

Remaking Society, s. 171. Bkz. The Modern Crisis, 5. 45.

5. 1-6.

850

Anarsizmin Tarihi

lamp kaldmldigi goriilmektedir. Giiclu bir tarih ve gelenek

uzun

vadeli dusunmustur.

neticesi

ne otursa olsun, ikinci binyihn sonunda insan bilincinin

biiyiik bir degi$iklige ugrayacagi dir.

duygusu olan Bookchin hep

Liberter ve ekolojik miicadelelerin

Bookchin, yeni bir

mizi one surer.

g6ru§unde muhtemelen

Aydmlanma doneminde

Bu donem, on

hakli-

yasayabilecegi-

sekizinci yuzyihn devrimci Aydin-

lanmasina cok benzer. Tek farkla

ki, bu yeni aydmlanma sadece kurumlann ve degerlerin otoritesine degil, bizatihi otoriie ilkesine meydan okuyacaktir. 7 * Bookchin, 1989-90'da o pash Demir Perde'nin ani cokusunu ya da Dogu Avrupa ve Sovyetter

yerlesik

Birligi'ndeki Devlet komunizmmin yikdisina yol acan kitlesel liberter enerji patlamasim hie kimsenin onceden goremedigini de ekiedi.

Hegeki

teleolojisinin

eksikliklerine

ragmen, Bookchin'in

modern teknobjiye inanci ve iktisadt bollugun gercekle$ecegine olan giiveni, onun dikkate deger bir toplumsal du$unur oldugunu gosterir. Uslubu zaman zaman zor, tarzi asm dogalci etiki,

derecede zehirli olabilir, ancak diisuncesi dikkat cekici bicimde canh ve uyancidir. En onemlisi, liberter ve utopyaci fikirler ile ekobjik ilkeleri yaratici bir toplumsal ekoloji sentezi icinde birlestiren, yenilenmis,

74

dahice anarsist bir teori ve pratige sahiptir.

Bkz, Toward an Ecological Society,

s.

257.

BOLUM YEDI Anarsizmin Mirasi

insanhgin her zaman Otopyayi kapsamaycm bir dunya haritasi, icm bakmaya degmez. tizerinde yasadigi bir tilkeye yer vermedigi

Ve daha

iyi

arayan insanhk orayt gorunce bir an once yelkenleri afar, flerleme Otopyalarm

bir ulke

ulasmak

icin

gerceklesmesidir.

OSCAR WILDE

W Ya Devlet

bireyi ve toplumsal hayati

daima ezerek, insamn

etkin

ikttdar oldugu bMiin alanlan ele ge^irerek savaslara ve darbelerine macadelehrine, bir tiramrtyermi digerinin aldigi saray

hacimlmaz yoi acacaktir, ki bu geli$menin sonunda bifimde

...

Ya da Devletler yihdacak ve gruplarm canh

olumvardir. ozgiir atilajmayla bireylerin ve

inisiyafi/ini bir

tllie

olarah benimseyen binlerce

merkez yeniden hayat bulacahtir. Secmek

size kalmis!

PETER KROPOTKIN

W Dans edemedigim devrim, benim

degildir.

EMMA GOLDMAN

& Gercefeci ol: Imkansizi hte\

PARIS, 1968

Ama^lar ve Araglar

&

Benjamin Tucker' in dedigi

gibi, "Anar^istler

korkusuz Jefferson-

hukumetin en az yoneten hiikiimet, da ha da iyisinin tam bir hukumetsizlik olduguna inanirlar. Peki mevcist hukumetlerin yerindc nasi! bir toplum gonnek cu demokratlardir." 1 Onlar en

iyi

isterler?

Anar§isder orgiitlenmeyi degil, otoriter orgiitlenmeyi redde-

Kendi tarihlerinin

derler. di lerini

biiyiik bir

orgiitleyebildiklerine

bolumunde insanlarm ken-

ve ihtiyaclarmi kar§ilamak icin

kendi ozyonetimli kurumlanni yaratabildiklerine inanirlar. Bir ozgiir ver,

toplum tasansi olu§turmak anar§izmin dogasma

cunku ozgur

rar Vermel idirler,

da ekonominin,

insanlar nasd

BununJa

ya^amak

ters dri-

istediklerine bizzat ka-

birlikte anarjistler, ozgiir bir

toplum-

ozy one tint, birlik ve federasyon temelinde hasil

orgutlenebilecegine dair bazi ipuclan ve taslaklar sunarlar, Anar^ist toplumda, kendi tradesini halka dayatan merkezi bir yapi olmayacaktir. Hi^bir siyasal otorite

me§ru gorulmeyecek

ve yasalan zorla uygulatan herhangi bir baskici aygit olmayacaktir.

Devlet'in ortadan kaldinlmasiyla birlikte toplum, kendisini

merkezi olmayan bir ozerk bolgeler federasyonu halinde orgutleyecektir,

Topiumun

temel birimi, anansist dii^unurlere gore de-

gi§kenlik gosterir -Godwin'e gore maballe; Proudhon'a gore birlik,

1

Bakunin ve Kropotkin'e gore komun- ancak hepsi, kararlarm Tuchcr, Instead of a Book,

s.

14.

Anarftzmin Tarihi

854

egemen halkin

yerel meclislerinde ahndigi bir

toplum modeli

onerir.

Godwin

bireyci bir

konumdan

harekei

eiti

ve tarn bir

ginin, kistsel ozerklige nuidahale ettigi icin kotu surdii,

isbirli-

oldugunu one

Aym zamanda

siirekli bir

ureticinin kendi emeginin urtinii uzerinde hakka sahip oldugunu savundu, ancak lireticinin ken-

di gecimlik ihuyaclarmi asan fazlalan

en muhtag

kisilere boliis-

turmekle gorevli oldugunu da one siirdu. Ancak kisi baskalanna yardimci olmakla gorevliyken, baskalan da yardim gorme hakki-

na sahiptir. Bu nedenle yeryiizunun

iyi seylerini en yararh tarzda kullanmakla gorevli oldugumuzu dustinmeliyiz. Godwin bu goniillu bolusiim formunun uzun donemde komiinizme yol acaca-

gina inandi.

Proudhon bunun nedeni,

onceleri iktisadi goruslerinde tutarsizdi, ancak genellikle ozel bir dil kullanmasi ve dusuncesini

kendi hayatinin degisen kosullarma uydurmasiydi. Fransa'da 1848 devrimi sirasinda i$cilerin kendi isyerlerini yonetmelerini onerdi.

Bu

oneri, o sirada gecerli olan toplanma, genel oy hakki

gibt dusiincelerden

yani karstlikcilar

daha devrimciydi. Proudhon'un taraftarlan ozel inulkiyetin korunmasi icin cah$ir-

tanmda

larken (Fransiz koyluluguniin bireyciliginden oturu), ulasimda kolektif mulkiyeti kabul ettiler ve endiistriyei bir ozyonetim

mu

onerdiler. Bizzat

Proudhon,

f'or-

biiytik olcekli endustrinin geie-

cekte birligin meyvesi olmasi, yani uretim ve degisim araclarinin bizzat isciierin olusturdugu birtiklerce yonetitmesi gerektigini ile mulk sahipligi arasinda aynm yaparak, iscikendi uretim araclanni edinmelerini ancak onlann mulkiyettne sahip olmamalanni onerdi. Degeri uretim icin gerekli

dusundu. Edinme lerin

emek miktanyla

olculecek mallan mubadele edeceklerdi, isciler, miktanna gore hazirlanacak bir "is makbuzu"na gore ucretlerini alacaklardi. Bir Halk Bankasi bu makbuzlan alacak ve yapilan

is

serbest kredi verecekti.

Kapitalizmin varsayimlanni benimseyen Proudhon, rekabet

bagimh oldugunu ve kendi dengelerini bulmalanna izm verilmesini onerdi. Rekabet yeri do Id uru la may an bir uyaran saglar, ciinku o, tekele yol acmamasi, adil mubadele temelinde ve dayani§ma ruhuyla surdiirulmesi halinde toplumu ve birligin birbirine

"guduleyen

bir

Proudhon,

guc" olusturacakti. 2 Proudhon, Hatk Bankasi ara-

alinti,

Guerin, Aim re (lis in,

s.

53.

855

Amaflar ve Arn^lar

cihgiyla siyasal merkezile^menin yerine iktisadi merkezilesmeyi

gecirmek ti.

istedi. Isler

Bu sozlesmelerin

"karsihkhlik sozlesmeleri"yle yuriitulecek-

otorite ve ozgurluk ilkelerini birle^tirecegini

sonunda buyuk bir sanayi ve tarmi federasyonu icinde birlestirilecekti. Ashnda Proudhon buttin dtindusundu. Oretici

birlikleri

yayi kapsayan, esgudiim saglayan bir organ gibi eyleyen, bilgi akisini saglayan, arz ve talebi dengeleyen, lerinin

dagihmint saglayan genis

tanm ve

sanayi uriin-

bir iktisadi federasyon tasarla-

di.

Josiah Warren, Proudhon'dan bagimsiz olarak benzer kar$ihkci sonuclara vardi. lnsanlann, uretim icin gerekli emek suresi temelinde mallan dogrudan mubadele edecekleri bir Time Store

malm

kurdu. Bir

fiyatinm maliyetiyle aynt olmasim, boylelikle

kann ortadan kaldinlmasmi

bir ilke olarak savundu,

Warren'den

etkilenen bireyci Tucker, anarsizme "tutarh Manchesterizm" di-

yordu. Emegin mulkiyet hakkinin temeli oldugunu dusundu, ancak bu hakki "toplumsal sorunlann coziim yasalan tarn olarak kesfedildigi

zaman, ya toplumsal yaptirimi ya da herkes

icin ge-

olan bireysel yaptirimi kabul edecek bir ki$inin bir nesne iizerindeki denetimi" olarak tammladi. 3 Evrensel ve simrsiz ot-

cerli

masina izin

verildigi takdirde, rekabetin

en

mukemmel bans

ve

en dogru isbirligiyle sonuclanacagina inandi,

Bakunin, Proudhon'un ozyortetimli birliklerinin kapitalist olacagmi ve birlesmis iscilerin

sirketlerle rekabet etmelerinin zor

sonunda kendilerini

oteki iscilerin somuriicusu haline getirebi-

dusundu. Bu nedenle, butun ozel mulkiyetin (kisisel kullamma aynlanlar disinda) kendi aralarmda ozgiirce orgiitlenen ve federe olan i^ci birliklerinin (hem tanmsal hem de endustriyel uretim icin) kolektif mulkiyeti olarak bir havuzda top-

leceklerini

lanmasim

istedi.

Sendikalan -"kitlelerin dogal orgutleri"- gele-

cekteki yonetimlerin embriyosu olarak gordu ve

den cok kooperadflere uygun bigimde

iscileri grevler-

dusunmeye

zoriadt.

Bu

fi-

kirler daha sonra anarko-sendikalizmin entelektuel temeli haline geldi. Anarko-sendikalizme gore, sendika ya da isci birligi gele-

cekteki

toplumun embriyosunu olu§luruyordu. iscilere yapilan i? miktanna gore odeme yapilmasi

Bakunin,

gerektigini du^uniirken, Kropotkin ve Malatesta gibi anar^ist komiinistler, ihtiyaca gore 3

Tucker, Instead of a Book,

bolusumiin daha s,

404, 131.

adil

oldugu gortisun-

856

Anar$\zmin Tarihi

deydiler. Servetin, gecmisin birikmis

emeginden kaynaklandigmi

ve emegin degerini sadece cahsma saatine gore belirlemenin zor

oldugunu one surduler. Topluluga hizmet olciilemez. Proudhon'un rekabeti, birlikler arasinda bile, dayantsmayi zayiflatir; Bakunin'in iicret sistemi

ise

bore, kredi ve 6z cikar ahlakim sur-

du riir, Anar§ist komunistler, yeni bir toplumda emegin herkese yetecek kadar uretecegine giiventyorlardi. Kropotkin'den Bookchin'e kadar buttin anarsist komunistler, ortak mulkiyetin ve uy-

gun teknoloji kuHanimmin insanhgin kithk alanindan gorece bolluk alanina gecmesini saglayacagina giivendiler. Kropotkin farkh tanm ve sanayi ydmemlerini arastirdiktan sortra su sonuca vardi:

"Herkes

icin refah bir diis degildir." 4

Cografya uzmani

Elisee Rectus de Malthus'un

asm nufus

ve "yeryuzu(nun) hepimizi

koynunda beslemeye yetecek kadar

tehdidinin yersiz oldugu

genis; hepimizin rahai yasamasini saglayacak kadar zengin" ot-

dugu kanaatindeydi. 5 Farkli anar§istler ozgiir bir

toplum

icin farkh iktisadi dii-

zenlemeler onerirken, Malatesta gibi pek cok komunist, gecis donemi icinde bir kolektivtzm formunun pekala var olabilecegtni kabul eder.

Aynca karsthkcihk, koLektivizm ve komunizmin

bagdasmaz olmast gerekmez; bunlar ayni amaca ulagmak icin farkh araglar olabilirler. Her yeret, hangi sistemi benimseyecegine ozgiirce karar verecek ve bu, hie kuskusuz, iktisadi gelisme ve toplumsal bilinc olcustine bagh olacakur. Anars;isiler

kendi iktisadi onerilerini dikkatle tasarlamrs.

ol-

bu alanin disinda toplumun nasd orgutlenmesi gerektigtne dair goriisleri her zaman acik degildir. Godwin'e gore temel birim ozyonetimli mahalle ya da semt olacakti. Bununla birlikte, salar da,

semtlerden gelen delegelerin olusturacagi bir meclisin acil durumlarda ulusal duzeyde loplantiya cagnlmasini onerdi. Proud-

hon, yerel duzeyde, "kendisini

birlik,

bagimsizhk ve ozerklik

icinde" orgiitleyen bir "dogal grup"un olusacagim dusiiniiyordu. 6 icin lik

Bu grup koms;u gruplarla birlesecek ve karsilikh guvenltk daha yuksek bir grup olu§turacakti. Temel birim, ozerk bir-

olarak kalacak ve bu birlik kendini yonetme, vergi toplama,

gelirleri tahsis

etme ve egitim verme konulannda yoneum hakki-

4

Kropotkin, The Conquest of Bread,

5

Elis£e

6

s.

35.

Redus. L' Evolulion, la involution, el 1'ideal anarchiquc Proudhon, almti, Guerin, Anarchism, s. 57.

s,

135.

857

Amatfar ve Araclar

na sahip, tamamen egemen bir birim olacakti. Peki isci birlikleri ile komunler arasindaki cakti? Bakunin, birincisinin

komunler icinde

iliski nasil ola-

birbirine baglana-

caklarim, komunlerin de kendi aralannda ozgiirce federe olacaklanni one surdu. Komuniin gorevini iiretim araclanni kamulastirmak olarak degerlendirdi. Koraun, daima secmenlerin degerlendirmesine acik ve istendiginde hemen geri cagnlabilen seSecilmis. cilmis bir delegeler konseyi tarafindan yonetilmeliydi. bunkonseyler yurutme islevine sahip, i^leyen yapilar olmahydi; lar

kendi aralannda, komuniin her yonetim bolgesi

icin

yurutme

komiteleri secebileceklerdi.

Ancak Proudhon ve Bakunin, asagidan orgutlenmeden soz etmelerine ragmen, toplumu hala bir piramit olarak gormeye de-

vam

ediyoriardi. Kropotkin'in 1871 Paris

Komunu

sirasinda goz-

lemledigi gibi, temsil ststemini surdu rmek, parlamentarizmin kotuluklerini surdurmek ve halk inisiyatifini ezmektir. Bu ne-

mecliste denle Kropotkin, komuniin butun iiyelerinin bir genel

dogrudan demokrasi formu onerdi. Ozyonetim ismini hak eden, kisinin kendi hukumeti olabilecek tek Devlet yapi bu olabilirdi. Pek cok bakimdan tecrit edilmis bir olan ortacag komiinunun aksine, gelecegin komunu bdlgesel bir olusum degil, daha cok "genel bir isim, ne sinir ne de duvar ta-

bir araya gelecekleri bir

niyan bir

esiller

grupla^masinm esanlamlisi"

toplumsalhk duygusu bu durumda

olacakti. 7

Dogal

kendisini ozgiirce gelistirebi-

lecektir,

Bu durumda, anarsbtlerin onerdikleri toplumsal form,

in-

sanlarm kendilerini yonettikleri basitlestirilmis ve merkezsizle§orguderi kapsar: ttrilmis bir toplumdur. Ortiisen iktisadi ve idari Kendi aralannda federe olan komunlerin icinde yer alan ozyoneolusan bir federasyon. Komunler, anlas;mazhklari coziimlemek, dis tehdide karsi durmak ve iktisadi hatimli isci birliklerinden

delegeyata esgiidum saglamak icin bolgesel ve ulusal duzeyde lerden olusan federasyonlar olusiuracaklardi. Proudhon, birligi

saglamak

icin genis bir bolge icindeki bir

lederasyonun

cesitli

komunleri arasinda baglayici bir sozlesme yapilmasim istedi, anBakunin, gercek birligin ancak "biitun bireylerin ve gruplacak

rm en

ozgiir gelisiminden,

komunlerdeki, komunlerin otesinde

bolgelerdeki ve bolgelerin otesinde uluslardaki 7

Kropotkin,

La Pa roles dun

ri\olti,

s.

117.

isci birliklerinin

858

Anar$izmin Tarihi

federal ve kesinlikle gonullu ittifakt"ndan tureyebilecegini sa-

vtindu. 8

Komunler kesinlikle ozerk kalacaklardi. Bakunin'den bu yana pek 90k anarsist, toplumsal orgutlenmenin butuniinu ozgiir bicimde bir araya gelen bir yerel gruplar sebekesi olarak tasarlamisttr: Bolgesel cekirdek olarak komun ya da konsey ve iktisadi orgutlenme olarak sendika ya da isci konseyi.

Bunlar bir piramit gibi degil, dugumlerini komiinlerin olusbir ag gibi federe olacaklardi. Boylece yerel ve bolgesel

turdugu

farkldiklara saygi gosteren ve

bunlan

tesvik

eden canli

bir birlik

olusabilirdi. Devletin dar

ceketinden kurtulan toplum, daha kenditiginden gelisebilecek ve bireyler tarn olarak kendileri olabileceklerdi. Anarsistler dogal cikarlar

mLinal bir hayatin avamajlannin,

dayamsmasinin, ozgur ve ko-

bogusmanm bashca

nedenlerinin -dayattlmis otortte ve esitsiz mulkiyet- ortadan kaldmlmasiyla birlikte topiumsal duzenin korunmasi icin yeterli olacagma ve

toplumsal

uyumun hukum

siirecegine giivenirler.

Araclar Anarsistler ortak

hedefleri olan devletsiz topluma ulasmamn araclan uzerinde anlasamazlarsa da, pek cogu araclan amactan

ayirmanin yanhs olduguna inanir, Anarsistler siddeti bir bicimde ziddtna dontisturecek toplumsal devrime uiasmak icin, "kitlelerin icguduleri"ne iradi olarak guvenmekle suclanmislardir, y Ay-

nca anarsizm halk nezdinde sik sik terorizm imgesiyle birlestirilmi^tir. Aksini gosteren verilere ragmen, anarsist kibar bir dus kurucu ya da sessiz bir filozoftan cok vahsi bir terorist olarak gorulmektedir. Anarsist imgesi, siyah pelerini icinde

bomba

atan

umutsuz bir kisi olarak yerlesmistir. Bu, edebiyatta da Henry James tarafindan The Princess Ca sum as si ma 'da (Prenses Casamassima, 1886) ve Joseph Conrad tarafindan The Secret Agent'ia (Gizli Ajan, 1907) olumsuzlestirilmis bir imgedir. By imge, 1880'Ierin ve 1890'lann umutsuz ortami icinde olusmustur. Bu donemde

pek cok

siyasal cinayet islenmis,

baglantili

pek cok bombalama

Avrupa'da anarsist hareketle

olayi yasanmistir,

Ashnda anarsistler, insanlarm maruz kaldiklan siddete, Mafya, orgiitlu sue ve haydutluk bir yana, uluscular, monarsist8

Bakunin,

9

Ekz.

alinci.

Guerin, Anarchism,

Thomas, Kail Marx and

the

s.

65,

Anarchism,

s,

2, 9.

859

Ama^lar ve Ararat ler,

cumburiyetciler, sosyalistler, fasistler ve muhafazakarlardan

cok daha az katkida bulunmuslardir. Asia hukumetlerin yapngi savas ya da soykinm gibi aynmsiz katliam orgutlememislerdir. Nukleer bilimciler, generaller ve Devlet baskanlan gibi, yeryiizunun nukleer imhasini sogukkanh bicimde dusunmemislerdh Robespierre, Stalin ya da Pol Pot gibi, bilincli bir teror siyaseiini

benimsememisjerdir, Cogu anarsist, bir ayaklanmanin parcasi olarak insana ya da mala zarar verebilecek sjddet eylemini kabul ederken, onceden tasarlanmis siddet eylemleri biciminde

asla

teroru savunan pek az anarsist vardir. En sjddet iceren eylemleri bile barikat kurmamn ya da bir koye silahh olarak girmenin otesine gecmemistir.

vam

Gene de

terorist olarak

kazandtklan sohret de-

etmis ve "anarsist" stizciigu saygideger ve hali vakti yerinde

insanlarm endiseyle urpermelerine neden olmustur, Polis, solcu siyasal gruplar icinde "anarsistler(in) daima en sjddet yanhst" 10 grup olduguna hala inanmaktadir.

Devlet'i denetleyenlerin,

en cok

anarsistlerin

basanh olma-

lan halinde kaybedeceklerini bildikleri icin onlardan korktuktanni gormek kolaydir. En §iddet yanhsi grubun anarsistler oldu-

gu efsanesi, hie kuskusuz, Devlet'in baski aygitlanna sahip olma ihtiyacim sadece onlann sorgulamasindan kaynaklanir. Onlar sadece yoneticilerin, daimi ordulann ve profesyonel polis guclerinin zararh olduguna inanmakla kalmazlar, ozgur bir toplumda

buttm bunlara gerek olmayacagini da one

n

surerler.

Butun bunla-

tamamen ortadan kaldirma fikrine sempati duyacak pek az in-

san vardir. Klasik anarsist metinlerin yeterince

metinlerin icerdigi §iddetle degil,

gekle^mesi icin tavsiye

tamnmamasi

bile,

ozgur toplum hedefinin

ettigi ces.itli

bu

ger-

taktiklerden oturu dikkati

cektigini kanitlar.

Erken du^uniirlerin ^iddet eylemlerini pek hakh gonnedikilkelerin leri aciktir. Bir filozof olarak yazan Godwin evrensel uygulanmasmdan gok bu ilkelerin kendisiyle ilgilendi. Degisimi ftziksel

eylemle degil, makul

tart 15 malaria, evreler

halinde ger-

cekle$tirmeye cah§u; onunki, barikatlarda degil, fikirlerde bir devrimdi. Hukumetin temelinde bir fikir yatugina gore, gerekli olan. egitim ve 10

aydinlanma yoluyla insanlarm

fikirlerini degistir-

Richard Clunerbuck, "Lecture to the Silver Jubilee Meeting of International Polkc", The Pol icf Journal, Temmuz, 1975, s. 204.

Anar^iztnin Tarihi

860 mekti.

Ancak Godwin,

siddet iceren devrime karsi gikip evreler

halinde degi^imi savunurken, mutlak anlamda bir ban§ci da ol-

madi, cunkii akhn heniiz

katili kilicini

birakmaya ikna edecek

kadar gelismedigtne inanryordu.

Proudhon, Ikthadi ut Aedijicabo

Celtsfetler Stsfemi'nde

(1846), Destruam

("kurniak icin yikanm") ozdeyi§ini kullandi, ancak

mevcut kurumlann yerine yeni liberter kurumlar yaratmak gerektigini de vurguladi, Sadece ogredm yoluyla (gazeteciligi ve kitaplanyla) degil, Halk Bankasi ve

deneylerle de reform

yapmaya

i§gi birlikleri gibi

cali§ti,

kooperatif

Hayati boyunca cok farkh

taktiklere basvurdu. Once, sadece akilci gorusleri kullandi.

Daha

sonra, 1848 devrimi sirasinda parlamentoya girerek partamenter

yolu denedi. Devrimin basansizltga ugramasindan sonra, top-

lumsal devrimin "generali" olmast icin Louis Napolyon'a basvurdu. Sonunda, parlamenter siyasette yer almamayi

sinifim kendi iktisadi

savundu ve i§ci kurumlarmi olusturarak, ernek hareketi

aracikgiyla kendisini ozgurlestirmeye zorladi.

Ne

var ki Bakunin

ile

birlikte vurgu, bulustan

yikima dogru

yer degistirdi. Anarsizmin uzerindeki siddet ve tehdit golgesinin

sorumhilugu oleki anar$istlerden gok Bakunin'e duser. "Yikmanin siirselligi" ile sarhos olan Bakunin, Tannya isyaninda $eytantn ("sonsuz isyanci, ricisi") safini

yaratici bir tutkudur!"

davasini

savunmak

basvurmaya

dusunur ve alemlerin

ilk ozgiir

tutmakla kalmadt, "Yikma tutkusu,

demekten de

bir diktatorlugun

durmadi. 11 Ozgurluk

derneklere, maniplasyona ve hileye

icin, gizli

istekliydi ve

geri

ozgurlesti-

aym zamanda

devrim

kurulmasim

firtinasi patladiginda,

istedi, Isvicre'deki

gorunmez

Jura Federasyo-

onun etkisi altmda 1874'te simf diktatorlugii ilkesini benimBu diktatorlugu su sozlerle tammhyorlardi: "Bizim istedigimiz diktatorliik, herhangi bir komite ya da hiikumetin mudanu,

sedi.

halesi olmaksizin isyanci kitlelerin

dogru dan uygulayacaklan

bir

diktatorluktur." 12 Bakunin, sistematik terore karsiydi ve "insanlari

yok etmek gerekmeyecektir" diyordu. Ancak toplumsal dev-

rimin baslangict olarak gordiigu kunin'in anarsizmin netameli

ic

sava§i sevincle karsdadi. lJ Ba-

yamna

katkida bulundugu kusku

goturmez. Bu yan, kafasi karisik ve suca egilimli insanlan, kurGermany", Bufcunin on Anarchy,

11

"The Reaction

12

Bulletin dc \a ftdirati on jura ssienne, 38,

13

Michael Bakunin: Selected Writings,

in

s.

s.

57.

12 Temniu;: 1874.

168.

A mac ktr

mak

861

ve Areolar

ve yaratmaktan cok yasadisi isjerden ve fesattan hosjanan

bireyleri cezbetmistir,

Daha sonra Bakunin, 1870'lerde gene Rus ogrenci Sergey Necayev

birlikte yikici

ile

devrimci olarak

yevski'nin Ednniler (1871-2)

tin kazandi.

Dosto-

romanmdaki Stavrogin karakterine

esin kaynagi olan Necayev, bir ogrencinin siyasal nedenlerle 61-

dtirulmesi olayina kansti ve devrimin ne kadar yikici olursa ol-

sun her di.

turlu araci

hakh

cikardigini

savunan bir

dizi

brosur yaz-

Bir Devrimcinin Katejumi'nde devrimci kisiyi soyle tanimladi:

"Gece ve gunduz sadece tek bir amaci diisunmelidir: Amansizca Ilfeeferi'nde daha da ileri giderek soyle dedi;

yikmak." Devrimin

Yok eimekten baska

bir faaliyet

tammivoruz, ancak bu

faaliyetin

kendisini, zehir, bi(ak, halat vb. gibi son derece farkh formlar ka-

zanarak gdsterebilecegini kabul ediyontz. Bu mfleadelede devrim her seyi hakli Qikanr. 14

Ancak Necayev

anarsist degildi ve karakteristik bicimde anarsist

goriilen o brosjiiru tedir, La

Marx ve

Bakunin 'in yazmadigi gunumuzde bilinmek-

Engels, Bakunin'i Necayev'in ahlakdisi

konumuy-

birle^tirmeye ve anar^izmi terorizmle ayni §ey olarak goster-

meye mina

^ahsular: "[Rusya'da] anarsi genel ve tarn bir yikim anlagelir;

devrim, once bireysel daha sonra kitlesel bir dizi

ci-

nayetten; yegane eylem kurali, siddetlendirilmis Cizvit ahlakin-

dan; devrimci tip

oldugunu

ise bir

hayduttan ibaretdr." 15 Kurban

masum

iddia etse de sue lama iz birakir.

1871 Paris Korminu'nun kanh bicimde bastmlmast ve bu-

tun Avrupa'da hukumetterin radikallere karsi baski onlemleri

masmdan form ve

i?C'

devrimin

al-

sonra, bazi anar^istlerin egitim aracihgiyla asamali re-

hareketine katilim sabrmi giderek kaybettikleri ve

gelisini

hizlandirmak iQin "eylem yoluyla propaganda"

benimsemeye basladiklan dogrudur. Bu dokirin daha once Garibaldi ve Proudhon yanlisi halyan Cumhuriyetci Carlo

stratejisini

Pisacane tarafindan savunulmustu, Pisacane siyasal vasiyetinde soyle yazdi: 14

Sergei Nechaev, Catechism of a Revolutionary (1869) ve Principles of Revolution, alnui, Carr, Micfwel Bafeunin

)

5

Marx

^e Engels,

U937

bsk.),s. 380.

"The Alliance of the Socialist Democracy and the Internati-

onal Working Men's Assosiacion", Marx, Engels AntKcho-Syndtciilism,

s.

17.

&

Lenin, Anarchism and

Arwr$izmin Tarihi

862

Fikrin propagandas] hayalidir. Fikirler eylemlerden cikar, eytemler fikirlerden degil; ve halk egitildigi

oldugu zaman lecegi tek

is

maddi devrimle

zaman

dzgiir olmayacak, ozgur

yurttasm ulkenin yaranna yapabi-

egitilecektir. Bir

isbirligi

yapmaktir. 16

zamanlar Marx'in ve Engets'in giivendikleri

Bir

bir diger Italyan,

Carlo Cafiero, Bakunin'in cazibesine kapilarak doktrini da ha yikici bir

yonde

geli^tirdi. 1874'te

Bologna ayaklanmasinin basan-

sizhga ugramasindan sonra Cafiero ve Errico Malatesta bir

yan koyiinu

ele gecirerek koyluleri

ayaklandirmak

gibi

Ital-

sembolik

eylemler yapmaya karar verdiler. Uluslararast anarsist hareket icinde daha siddetli eylem formlan yoniinde bir hamle yapttlar.

Ekim 1876'da Enternasyonal'in Bern Kongresi'ne katddiktan sonra, "sosyatist ilkelerin eylem yoluyla kabul etririlmesi icin

ayaklanmaci eylemin en etkin propaganda araci" oldugunu

sa-

vundular, 17 1880'de tsvicre'de cikan Le RevofWde Cafiero, tipki

Necayev

gibi devrimci

surecek kadar

amacin her turlu araci hakh

kildigtni

one

ileri gitti;

Eylemimiz, sozle, yaziyla, hancerle, pusulasiyla surekli isyan olmalidir

silahla, dinamitle, ...

bazen de oy

Bizler tutarliyiz ve isyan icjn

kullanabilecegimiz her silahi kullanacagiz. Yasal olmayan her sey

bizim

1880'lerin

icin haktir. 18

umutsuz toplumsal karistkhklan

sirasinda pek cok

anarsist, kapitalist Devlet'in cokusiinu hizlandirmanin ve devri-

mi gerceklestirmenin ancak saldinyi surdurmekle mumkun oldugunu dusundii. Devlet ajanlanna ya da sanayideki miilk sahibi ve yoneticilere karsi kitlelerin bireysel terorizm eylemleriyle

"Devlet ter6rizmi"ne karsi ler

cikmamn mesru oldugunu

diisundu-

ve mevcut diizeni koruyan gucun zor yoluyla yikdmasi gerek-

tigini

one surduler. Bazilan da,

hakim smifm moralini bozmak linc

yaratmak

istediler.

is c ileri

ve

Devlet'e karsi

isciler

Kapitalizmin ya da Devlet'in sadece ey-

lemlerle yikilmasim beklemiyorlardi: Bir despotu

16

Alma, Woodcock, Anarchism,

17

Bulletin de la Federation Jurasknne (3 Anslik 1876).

18

Carlo Cafiero, Action Cafiero

savunmak,

arasinda devrimci bi-

s.

oldurmek des-

308.

el communisme (1880), alinti, Nicolas Walter, "Carlo on Action and Communism" Tito Raven, II, 2, Ekim 1988, s. 177. ,

Amatfar ve Araqlar

863

potizmden kurtulmayi saglamayacakti. Ancak Alexander Berk-

man'm

gozlemledigi gibi, "terorizm halkin ocitnu alan, dusmana" korku salan ve aym zamanda teror eylemlerinin yoneltildigi kdtuluge dikkati

cekmek

icin

ba$vurutan bir arac olarak gurul-

du."^ Anarsist "eylem yoluyla propaganda" pratigi, 1880'ierde ve

donemde butun Avrubaskanlanna ve bakanlara karsi saldinlar

1890'larda en yuksek noktaya ulasti. Bu pa'da, krallara, devlet

diizenlendi. Eylemciler genellikle cezalandirma duygusuyla ha-

reketediyorlardi.

Bu terorizm eylemleri genelde

anarsistlere karsi baskict ey-

lemleri ateslemekle kalmadi, anarsistlere siddet yanldan olarak

bugune kadar giderilemeyen

durum

bir

un kazandirdi. Sonne olarak bu

anarsist harekete buyiik bir zarar verdi. Yanki uyandiran

mo-

bir cinayet islendiginde suclulan anarsizmle iliskilendirmek

da oldu.

On dokuzuncu

yuzydin ortalarinda

terorist

eylemlerin ve

giderek gelisen sinif savasinin orta yerinde Kropotkin cagdaslan-

na genellikle anarsist hareketin uzerinde yer alan

bir tur kibar

aziz olarak gorundii. Oscar Wilde, Kropotkin'in hayatim o

mukemmel

kadar tanik oldugu en

iki

gune

hayattan biri olarak ovdu:

"O guzel ve lekesiz Isa'nm ruhuyla Rusya'dan cikip gelen adam," 20 Ancak Kropotkin'in devrimci siddet konusunda aldigi tutum oldukca

belirsizdi; diisuncesinde

pek cok anarsistte

tipik

olan huzursuz bir barisci ve satdirgan unsurlar kansimi vardir.

Bakunin'in hile ve maniplasyona basvurma egilimini kesinlikle reddetti ve

Godwin'in

entelektiiet elite

halk arasinda propaganda

yapma

lulerin ve iscilerin bile acik dusunceli celeri terorii

duydugu

gtiveni asti;

geregini vurguladi. Cahil koy-

olduklanna guvendi. On-

smirh olcude savundu ve yasadisi protestolarla

sid-

det iceren mucadelelerin, ancak halkin butun bunlann neden ve

hangi amaclarla yapildigma dair acik linde kabul edilebilir

bir fikre

sahip olmasi ha-

oldugunu diisundu. 21 Aslmda Sorel

gibi

Kropotkin de, siddet iceren devrimin ezilenler uzerinde yararh bir etki yaratabilecegini

one surdu: "devrimci girdap

" yurekleri canlandmr. 22

20

Berkman, ABC o/Anafdiism (1973 bsk,), s. 6. Wilde, The Soul of Man Under Socialism, s. 180.

21

Bkz. Miller, Kropotkin,

22

Kropol kin's Revolulionary Pamphlets,

1Q

s.

146, 174-175. s.

36.

...

durgun

Anar$izmin Tarihi

864

Hayaunin sonuna dogru Kropotkin, pek cok terorist eylemi ve bunlann anarsist hareket u2erinde yaratttgi feci etkileri nefretle karsdadt. Gene de bu eylemleri basktci toplumsal kosullarm kaginilmaz sonucu olarak aciklamaya caltsti. "Kisisel olarak", diye yazdi bir dostuna, "bu patlamalardan nefret ediyorum, ancak kendimi umutsuzluga suriiklenenleri mahktim edecek bir yargic olarak gormtjyorurn." 23 Londra'da, Paris Komiinu amsma yaptigi bir konusmada, anarsizmin siddet yanhsi oldugu iftirasini bir kez daha reddetti ve baska araclara giiven duymayan

butiirt taraf-

lann siddete ba§vurduklarmi one surdu. $6yle diyordu; Biitiin taraftar icinde,

insan hayatina en cok saygi duyan ve oliim

insanm insan tarafindan ceza-

cezasinin, hapishane iskencesinin ve

landmlmasinin ortadan kaldinlmasmi yuksek

sesle isteyen tek bir

taraf goruyoram. Anarsistler, Biitun diger taraflar, her

hayatina saygtsizligi ogretirler.

gun insan

24

Nihayet Kropotkin, 1890'larda, devrim sirastnda Oz savunma

smda

$iddet hareketlerini onaylamadigini ilan

etti.

Aruk

di-

siddet

iceren devrimden cok bansci evrimden yanaydt. Dostu Elisee

"Evrim ve devrim ayni fenomenin birbiridevrimden once gelir ve devrim, devrimi doguracak yeni bir evrimden once ge-

Reclus'iin yazdtgi gibi,

ni izleyen iki edimidir; evrim

getecekteki bir lir." 25

Boylece Kropotkin, toplumdaki mevcut liberter ve iradi

egilimleri giderek gticlendirmeye cahsti. Biitiin

buyuk

anarsist diisiinurler icinde, siddetin barrel bir

yakla$imla reddinde en uzlasmaz olan, kuskusuz, Tolstoy

Konumu,

su Hirissiyan emrinin kati

yorumunu

idi.

tetnel aldi: "01-

durmeyeceksin." Hatia bu ilkeyi, bir cocugu katletmis olsa bile sucluyu oldurmemetisin, anlamina gelecek sekilde yorumladi.

Hiikumet nihai olarak

tarn

da siddete dayandigi -askerin

silahi-

onun tamamen ortadan kaldinldigim gormek hiikumet, "siddeti ve onun hakh cikanlmasini amaclayan

i^indir ki, Tolstoy istedi;

bir

6rguilenme"den baska

sivil

23

bir sey degildir. 26

Benimsedigi araclar,

kaatsizlik ve direnmeme yoluyla hiikumet siddetiyle Kroporkin'den Mrs Dryhurst'e, 1893,

The Anarchist Prince, Kropotkin,

Elise Reelus,

26

Tolstoy, "Patriotism

Woodcock

alinti,

&

Avakumovkh,

248,

The Anarchist Reader,

24

25

alinti.

s.

L 'Evolution

el la

s.

revolution, et

184,

I'idM anarchique,

and Government", Works, XLV1,

1,

252.

isbirli-

s.

15.

Amaclar ve Araclar

865

gini reddetmekti.

Kendisine bir ideali

ttir

anarsist diyen ve bir "aydinlanmis. anarsi"

arayan Gandhi, Tolstoy'un siddet icermeyen eylem yonte-

mini etkin bir

kitlesel miicadele aracina

tan'daki lngiliz hakimiyetine

donusturdii ve Hindis-

bu yontemle son vermeyi

basardi.

icermeyen devlet duzenli bir anarsi olacakGandhi'nin taraftarlan yasalan ihlal etmeyi ve

"Ideal olarak siddet

diyordu. 27

tir"

karsihgmda cezalandinlmayt goze alarak siingiinun gOcunden daha buyiik oldugu kamttanan muazzam bir ahlaki guc kazandilar. Bu eylem cizgisi, yaygm bir kamusal sempatiye dayamyor ve baskici yetkililerde hie ohnazsa asgari bir ahlaki

maya cah§iyordu. Sarvodaya yen dogrudan eylem

Emma

duyarhk yarat-

hareketi Gandhi'nin siddet icerme-

stratejisini

surdurmustur.

Goldman, gencliginde Alexander Berkman'in

bir sa-

nayicinin hayatina kastetme girisimine yardimci olduysa da, in-

sanlann insan yapisi yasalann siddetiyle kisitlanmadtklan

man

za-

bangci, diizenli ve uretken hayatlar yaratabilecek yetenekte

olduklanna inandigt

icin anarsist oldu.

Ashnda, anarsizmi

"bii-

tun hukumet formlarmm siddete dayandtgini ve bu nedenle, gereksiz

olmanin yam

stra

yanhs ve zararh oldugunu

cine siiren te-

ori" olarak tantmladi. 2**

Hayaunin sonuna dogru her turlu siddeti reddeden Tolstoyculann hakh olduklarim dusundti. Yiizyilin doniimunde, tektl teror eylemleri biciminde gergeklestirilen eylem yoluyla propaganda, genellikle egitim ve isci eylemleri lehine terk edilmi?se de, anarsist harekete biiyrik zarar

Bu sadece hukumetlerin anarsistlere kar?i agir onlemalmalanna yol acmakla kalmamig, anarsizm korkusu, 1920'

vermistir. ler

lerde Amerika'da yasanan Sacco ve Vanzeiti

kamtladtgi gibi uzun sure Anarsist

olursa olsun,

duru^malannin da

etmistir.

gelenek icindekt terorist cizgi ne kadar onemli

daima

bir aztnlik egilimi olarak kalmistir. Teroriz-

mt savunanlar bansci §in "siyasal

devam

yan tek anarsist

Godwin, savaoldugunu anlabolge icinde yuksek otorite

bir kanatla dengelenmistir,

kurumlarm vazgecilmez degildi. 29 Belirii bir

miiitefiki"

olma iddiasim tastyan Devlet, yabanct halklann yam stra kendi muhalif yurttaslanna kar^t da polis ve ordu biciminde zor tekeli kullanmaya hazirdir, Bir Devlet kendi halktnt bir baska Devlet'in 27 28 29

Woodcock, Gandhi, s. 86. Goldman, Anarchism and Other Essays, Godwin, Anarchist Writings, s. 55. Almti,

s.

51.

866

Anar^izmin Tarihi

halkma let'e

savasmaya zorladigi

karsi

tqin, Devlet'in bir

karsi savasi, isier istemez Devlet ve

kendi halkina karsi sava$i haline

mete bu gerekceyle

gelir.

onun

ba$ka Dev-

askeri aygttlanmn

Tolstoy, Devlei'e ve hukii-

karsi ciku. Tolstoy, insanlan silahlanmanin

ve savaslann dehset verici kotuluklerinden kurtarmak icin, "Huktimet denilen ve insanhgm en buyuk kottiruiderinin iginden ci-

yok edilmesi"ni istedi. 30 Birinci Dunya Savasi katliami, Randolph Bourne 'u "savas Deviefin saghgidir" sonucuna varmaya yoneltti. Savas deneyimi kip gelistigi siddet araclarrnm

feci

psikolojik sonuglar yaratiyordu:

Devlet, siirunUn, benzer bietmde orgutlenmis bir baska suruye kaT$i

savunma ve

saldiri

amaciyla orgutlenmesidir. Savas, amacin

ve etkinligin, suramin en

akim

gibi

alt

iletihnesini saglar

duzeyirte ve en uzak dailarma bir ...

Halaiin boslugu

almir,

kesijen

akimlar ortadan kalkar ve ulus, hantal ve yavas bigimde, ancak

git-

tikge htzlanarak ve biitiinleserek htiyiik amaca,

ge-

tirdigi

saw$ta olmanin

uysalhga dogru hareket eder. 31

Bourne daha sonra, savas sirasinda Deviefin bans zamamncJa saglanmasi cok guc olan duygusal birornekligi ve degerler hiyerarsisini nasi!

uyum

yaratugim kaydetti. Suru icgudusii insanlan Devlet'e

ve itaate yoneltir ve bir tur evlat mistisizmini guclendirir,

Diger pasifist anarsistler siddetin baskalanm etkilemenin en

oldugunu ve otoriter araclarm asla liberkullamlamayacagim vurgulamaya ba$Siddet kullanimi, ordulann daima cok canh bicimde gos-

otoriter ve baskici tarzi ter

amaclara ulasmak

ladilar.

terdigi

gibi,

icin

otoriter

ve

orgutlenmeyi guclendirir.

hiyerarsik

SJddet yanltsi bir kisinin liberter bir kisilik gehstirmesi degildir, Hollandali anarsist Bart

Emperyalist

dunyanm

de

mumkun

Ligt'in yazdigi gibi:

karakteristik kosullan olan siddet ve savas.

somuriilen simflarm tarihsel misyonu olan birey ve toptumun kurtulusuna uymaz. Siddet arttikca devrim zayiflar. Siddet bilincli bi-

gimde devrimin hizmetinde olsa

bile

duram degismez. 32

30

Tolstoy, "Patriotism and

31

Borne, "The State", age, ahnti. Ward, Anarchy

32

Bart de Ligt, The Conquest of Violence,

Government",

s.

op. at.

75.

s.

252.

in Action, s

22.

Amclar

Atna<;lar ve

Siddet daima siddet

tiretir.

867

Kurban uzertndeki

etkisi

ya

itrten ice

yasanan ve onu kar§i siddete yonelten bir dusmanlik ya da gurursuz bir boyun egistir. Sue isleyen kiside, vahgiligi ve daha fazla §iddete

ba§vurma egilimini

guglendirir.

Bu nedenle

siddei

iceren bir devrimin insan ili§kilerinde temel bir degtsim yarai-

masi

mumkun

degildir,

Boylece anarsist gelenekte siddet ve devrim konusunda

dukga

belirsiz bir

tutum var olmustur. Biitun

ol-

anarsistleT, Devlet'i

siddef'in surduriilmesi olarak kabul etmisler ve cogu,

"orgtitlii

antimilitarist

terorist bir

arasmda savasa Ancak anarsizmin, banjci kanadm yam sira

ajitasyona katilmis ve Devletler

karsi gikmislardir.

kanadi da olmustur ve asgari §iddet kullanimim

sa-

vunaniar muhtemelen agir basmi^tir. 33 Bakunin ve Kropolkin, stddei iceren ha Ik eylemini kabul etmisler, yoksulun ve giicsu-

bunun Devlet'in kullandigi siddetten Aynca mulkiyete ve ki^ilere karsi bir olciide siddet kullanmadan, hep savunduklan yaygin kamulastirmalan gerceklestiremezlerdi. Tutumlanm bir tur "add sazun yaranna oldugu

igin

farkh olduguna inanmislardir.

vas" teorisiyle savundular.

mak

icin

Bu

teori, $iddeti adil bir

sonuca

ulas-

basvurulan Cizucu bir zorunluluk olarak gdrUr,

tspanyol

\<;

Savas strastnda, anarsist Buenaventura Durruti, 1

eyleme donusturme firsati dogdugunda toprak sahiplerini idam etmekten geri durmadi. Tipki Proudhon ve Bakunin gibi, yeni bir dunya yaratmak igin eskisini yikmamn zorunlu olteorisini

dugunu dujundu: Yikimlardan zerre kadar korkmayiz. Bizler yeryuzunun

Bu konuda en ufak

varisleri

kuskuya yer yok, Burjuvazt,

tarih

sahnesini terk etmeden once kendi diinyasini havaya ucurup

imha

olacagiz,

edebilir. Biz

bir

de kendi yuregimizden yeni bir dunya yaratinz. 34

Butiin anarsistler, hatta polis, ordu ve hapishaneler gibi baski ay-

son vermek icin siddet kullanmaban set ve siddet icermeyen bir toplum Hobbes kadar, onlar da Devlet guciiniin

gitlan olan Devlet'in siddetine yi

gerekli gorenler bile,

isterler.

33

Saf degildirler.

Bkz. April Carter, "Anarchism and Violence",

Aynca Ekz. Ostergaard,

Nemos XIX:

Anaiclii/sm,

s.

320,

"Resisting the Nation State", The Nation-State,

s.

188.

34

Buenaventura Durruti, Monacal Star, 30 Ekim 1936, altntt, Hugh Thomas, Spottiswoode, 1961, s. 289. The Spanish Civil War, Eyre

&

Anarsizmin Tarihi

868

kihc iizerinde durdugunu gorurler, Savas ve toplumsal catisma

donemlerinde Devlet'in kendi ne dondugunu ve siddet iceren dogasmt aciga vurdugunu gozlemlemislerdir. Devlet'in, savas denilen killesel katliamlanyla, asker deniien katilleriyle, asker

alma

denilen koleciligiyle, vergi denilen fiziksel saldirganltgiyla, top-

lum

icinde §iddet tekeli

kurdugunu

gorurler. Devlet'in kitlesel

infazlannm ve surgiinlerinin ve dunyaya getirdigt o vah§i savas sacmaltginin insanltk disi niteliginden nefret ederler. Anar§istler, §iddetin sadece fiziksel

guc olmadigtni, ayni za-

manda kurumsalla§mis hakimiyet formtannin temelini olu§turdugunu da kabul ederler. Berkman'tn dedigi gibi, yasal diinya bizatihi siddettir: "Butun hayatirmzin temelinde onun siddeti ve dehseti yer alir. Cocuklugunuzun ilk donemlerinden itibaren ana babalann ya da buytiklerin siddetine mavuz kahrsmiz. Evde, okulda, biiroda, fabrikada, tarlada ya da atolyede daima te

sizi itaa-

zorlayan ve kendi iradesini size day a tan bir otorite vardir." 35

Insanlar oylesine buytik bir

saldm ve

siddet altinda kahrlar

ki,

uzerlerinde otorite kuranlara kendi biiingalti dunyalannda saldirarak ve onlara siddet uygulayarak ocierini ahrlar, Ashnda, siddet sozciigu Latince violare sozcugiinden gelir ve etimolojik an-

lami tecaviiz/ihlaVdir. Riddel kullanmak, daha tam olarak, bas-

kalanna saygisizca davranmak anlamina

gelir.

Her

turlu haki-

miyet formu dogal olarak saygisiz ve siddet yanhsidir: lktisadi

somuru,

siyasal otoriterlik,

yam

sira cinsel ve irksal

duyduklan

Anarsistlerin bireyin egemenligine

donemde

siddetin

tamamen ortadan kalkmastni

aynmcihk. saygi,

uzun

gerektirir ve

anarsist degerlerin siddeti gerektirmedigini gosterir. April Car-

ter'm yazdtgi gibi: "Anarsizmin utopyaciltgi, mantiksal olarak,

anlammda bansci hem kendi tarihinin kisa

orgutlu siddetin butun formlanm reddetme

utopyacihgi gerektirir." 36 Anarsizmin bir

doneminde hem de halktn tmgeleminde

ne yazik ki ona bagh olanlar yanda, anarsizmin

siddetle birlesmesi,

icin bir ikilem olusturmustur, Bir

illegalite sohreti siddet icin siddet isteyen bazi

Ote yanda, onun felsefi giicii ve idealizmi aynmsiz siddet eylemlerinden nefret eden kisilere hitap etmektebireyleri cezbetrnistir.

dir.

ABC

35

Berkman,

36

Bkz. Carter, "Anarchism and Violence", age,

of Anarchism,

s.

8.

"Resisting the Nation State", age, sis

s.

s.

334. Ayrica Bkz. Ostergaard,

188; Ronald Sampson. The Anarchist Ba-

of Pacifism (Peace Pledge Union, 1970)

On dokuzuncu

AmacXar veAraclar

869

yuzyil anarsistleri,

Amerikan ve Fransiz

Devrimlerinin basansiyla gtindeme gelen devrimci siddet geleneginin parcasiydr. Jakobenlerle, Mazzini ve Garibaldi'nin taraftar-

Rus

lariyla,

Populistleri ve Marksistlerle

bu noktada

birlestiler.

Bunlar siddet icermeyen eylemin etkisiz oldugunu ya da nesnel olarak mevcut duzeni destekledigini diisunduler. Engels su sozleri

yazarken sosyalist devrimcilerin buytik cogunlugu adina ko-

nusuyordu: Bir

devrimden daha otoriter

bir

edim du^unulemez; devrim,

sun bir bolumunitn kendi iradesini

tiifekler, sungiiler

ntifusun bteki kesimine dayatmasidir. ti

Bu nedenle

nttfu-

ve topiarla,

ve muzaffer par-

bo$ yere savasmak istemiyorsa, silahlanm gericilere dogrultan

37 teror aracihgiyla kendi yonetimini siirdurmek zoruvidadir.

Rus ve Ispanyol Devrimleri biiyuk caph anarsist §iddetin son

bii-

yuk patlamalanna tamk oldu. Tolstoy, Gandhi ve de Ligt'in esinledigi modern anarsist hareket, Ikinci Dunya Savast'ndan bu yana siddete basvurmama ve yapici olma egilirni gostermistir. Anarsistlerin cogu, araclarm sadece amaclan etkilemekle kalmadigini, onlann olusumunu da sagladigini kabul eder. Topyekun mikleer savas cagmda anarsistler, Devlet'in ahlakdrst taleplerine itaat etmeyerek ve isbirligi yapmayarak onu zayiflatmaya ?ahsmi§lardir, Ktyameti andiran bir devrimle Devlet'i yikmaktansa, ozgiir bolgeler ve liberter

kurumlar yaratmaya

yukseltmek ve otoriieye meydan okumak direnisten, boykotlar, grevler,

odememek

gibi aktif direnis

oturma

cahsirlar. Bilinci

icin, siddete karsi pasif

eylemleri, isgaller ve vergi

yontemlerine kadar degisen

taktikleri benimserler. 38 Devlet'in temelini otusturan

cesitli

kamuoyu-

nu degistirmeyi; halkin, Devlet'in sadece zararh degil, ayni zamanda gereksiz oldugunu da sonunda anlayacagmi umarlar.

Godwin

gibi

hiikumetin sadece kihc degit ayni zamanda

fikir

uzerinde durdugunu dusiinurler; yeierli sayida insanin Devlet'in siddet kullanma hakkina sahip oldugu inancindan vazgecmesi

halinde, Devlet'in ahlaki otoritesi dagilacak ve kilic faydasiz hate gelecektir.

37

Engels,

"On Authority", Marx, Engels

&

Lenin, Anarchism and AikiicIu?-

Syndicalism, s 105.

38

Bkz April Carter, "Direct Action, Law and Anarchism", Anarchism and Law.s. 141-3.

(he

Anar$izmin Tarihi

870

Uzun donemli hedefkri Devlet'in yerine ozyonetimli komunlerden olu§an bir federasyonu gegirmektir. Ancak gagda$ anar§istler efsanevi bir gelecek du$iiyle yetinmezler. Hayattanm hemen ve §imdi degistirmeye

cah§irlar. Aslinda alternatif bir ha-

yat tarzi yaratmak igin cogu anar$istin benimsedigi "toplum disistratejisi, Bakunin'in devrim anlayigindan gok ayaklanma anlayi§ina yakindir:

na cekilme" ner'in

Devrim yeni duzcnlcmekii hedeftedi; ayaklanma zin

duzenlenmesinc aruk

iz'm

1

Kurulu duzene kar§i

Bu yaklasim

umudun

kesilmesini sag-

bir savas degildir, cunkii geli^mest halin-

de kurulu duzen kendi kendine goker;

duzenin dijinda

bizi hayatlanmi-

vermemeye, kendt hayattmizi bizzat

diizenlemeye yonettir ve "kurumlar' dan lar.

Stir-

o,

sadece insanlann kurulu

faaliyet gosieniieleridir.^

bazi anarsistlerin

kaklara inerek barikatlar

Mayis 1968 Fransasindaki gibi sohazir olmadiklan anlatmna

kurmaya

gelmez. Anarsistler Mart 1990'da Londra'da ya§anan Kelle Vergisi

ayaklanmalanna katdditar. Ancak modern anar$istlerin buyiik gibi, yikmaktan gok kiskirt-

gogunlugu, Hollanda'daki Provolar

inayi tercih ederler; yeralttnda degil, Yesiller arasinda,

bans ve

kadin hareketleri iginde galismayi segerler. Bir olcude kiyameti andiran kansikhklarla dolu gecmi$lerinin ardindan, siddet yo-

ula$ma gabasinm aptalhk oldugunu anlakuskusuz cahil ve zayif olanin yontemidir ve insanlar aydinlandik^a baski ve zora daha az bas[uyla ban^ci amagiara

maya

ba§lamislardir. $iddet hig

vuracaklardtr.

39

S timer. The Ego and

Its

Own,

s,

316.

41 Anar§izmin Gegerliligi

4&

Kadim caglardan bu yana, bazen kesintili bazen ia$kin halinde ama surekli akan anarsizm irmagi, geni$ bir teoriler ve hareketyeryuzunun en uzak koselerine tasimi§tir. Siyasal cogu insanin kendi hayatlarmda yasadtklan pek gok fiktr ve degeri sorgulamakla kalmaz, ayni zamanda mevcut pratiklere ili$kin keskin ve ampirik bir elejtiri de ler ge$itlihgini

bir felsele oiarak anarsizm,

sunar. Anarsistler, huktimetin ya da Devlet'in olmadigi bir top-

lum, bireylehn ozgurce bir araya gelecekleri baskici ve hiyerarsik

olmayan

kurmaya

bir drtnya

calistrlar.

Bir hareket oiarak anar$izm, biiyuk olcekli

amaclanni top-

lumsal altust oluslar sirasinda ve kisa sureler iginde, ancak

men

gergekle$tirmis>tir.

Anarsizm biitun

dzgurlugunun hemen genisdetilmesi

kis-

bir strateji dizisini insan

icin

kullanmistir.

Sonug

oiarak anarsizm, gelecegin refahi igin oldugu kadar gagdas sorunlar igin de acil ve onemli bir gegerlilik kazanmi$tir. Anar-

sizm, Devlet yonetimli kapitalizmin ya da sosyalizmin yipranmis

toplumsal modeHerinin otesinde, genellikle denenmemis ugiin-

cu bir

ki§isel ve

toplumsal ozgurluk yolu gostermektedir,

Anarjizmin Dogasi Anar^izm hem

bir tarih

hem de

bir

toplum yorumu sunsa

da,

872

Anarsizmin Tarihi

ona bilinen anlamda

"siyasal" biT teori

ni Devlefle iliskilendtrmez. Goreneksel iktidar rmicadelesine

mik

denemez, gunku kendisianlamdaki siyasete, yani

katilmama gagnsi yapar. Ahlaki ve ekono-

olani siyasal olanin online koyar, "siyasal" olanin "kisisel"

oldugunu vurgular. Her durumda, geleneksel yonetim da bilimi anlaminda siyasetin otesine gecmek ister. Siyasal teorisyenter anarstzmi genellikle

olarak siniflandinrlar.

de sosyalizmin

asm

Asimda anarsizm, hem

Sol bir ideoloji

liberalizmin

fikirlerini ve degerlerini birlestirir

dusunce akimmin

sanati ya

ve

iki

hem

buyiik

yaratici bir seniezi olarak goruiebilir. Libera-

lizmle birlikte Devlei'ten sakmir ve bireyin ozgurltigu icin duyuIan kaygiyi payiasir. Anarsistler, liberaller gibi

nu,

kisinin

diledigini

yapma ozgiirlugunu

segme ozgurlugrivurgularlar,

Aras-

tirma, dusunce, ifade ve orginlenme ozgurlugiinu savunurlar.

Baskalanyla iliskilerde hosgorii ve selkat

isterier. tnsanlann kendogal arzu ve cikarlanni gozetmeleri halinde genel refahin saglanacagmi dusimurler.

di

Anarsizm, liberalizm

gibi,

merkezilesmis burokrasiyi ve yo-

gunlasirus siyasal otoriteyi kuskuyla karsdar. Iktidann yozlastir-

mutlak iktidann mutlak anlamda yozlastirdigim bilir. Vasatin zaferinden ve cogunlugun tiranhgindan korkar. Alexis digini ve

de Tocqueville'in ozgurliik ve topluluk idealini ve J. reycilik

ovgusunu

yansitir.

S.

Mill'in bi-

Bu degerlerin pek cogunda anarsizm,

liberter Sag' la birlesir,

Ne

var ki liberalizmin aksine anarsizm, ozgurluk ilkesini ik-

tisadi alanin

yam

sira siyasal alana

da yayar ve insanlann kendi

haline birakilmasi halinde dogal bir cikarlar

uyumunun hukum

surecegine guvenir. Devlet'e karsidir, ozgiirlugun Devlet araciJigiyla degil, Devlei'ten kazandacagina inanrr.'

mak

igin bir anayasa ya da

Hukumet

olustur-

toplumsai sozlesme ihtiyacini redde-

Haklan saptamak, OzgurlugU korumak ve anlasmazliklan cozmek icin liberallerin savunduklan hukuk gerekgesinin otesider,

ne geger. Liberallerin parlamento ve siyasal partiler aracihgiyla olusturulan

hukuk yonetimini lemel

aldiklan yerde, anarsistler,

bu turden kummlarm gercek ozgiirlugun siperi degil mezan oldugunu one siirerler. Toplumu dis tehdide ya da ic muhalefete karsi savunmak igin hukumete gerek gormezler. Devlet'in yetki]

Bu aynm ?ev. R.

i^in Bkz. Guide,

de Ruggerio, The History of European Liberalism,

G. Colli ngwood, Beacon Press, Boston, 1959,

s.

350.

Anarsizmin Gecei liligi Lerini

87.3

onu tamamen dagilmak isterler. Jefferhukumet en az yoneten hukumettir" ilkeOysa anarsistler, "En iyi hukumet hie yonel-

kisitlamak degil,

son'a atfedilen "En

iyi

bir ilkedir.

si liberal

meyen hiikumettir" diyen Thoreau'ya

kahhrlar,

Anarsizmin ana akimi sosyalizmin pek cok unsurunu da icerir. Malatesta'mn yazdigi gibi, liberalizm "sosyalizmin olmadigi biT

tiir

anarsi"dir; oysa gergek anarsi, kosullann esjtlenme-

siyle ilgili sosyalist bir kaygryt

temel ahr. 2 t840'!ardan bu yana

anarsizm genellikle daha gents bir sosyalist hareketin parcasi olarak gorulmustur. Sermaye, mulkiyet ve hiyerarsinin sosyalisl elestirisini kapsar, lar.

dayanisma ve yardimlasma

ihtiyacini vurgu-

Ani degisimin zorunlu olabilecegini ve Devlet'in nihai olarak

sonumlenmesi gerek tigini kabul ettigi olgude, demokralik sosyalizmden gok Marksizme yakla§ir. Her ikisi de, ozgiir ve esit bir toplum arayisidir, Ne var ki anarsizm boyle bir topluma ulasmak igin gereken araclar konusunda gosterdigi titizlikle Marksizm'den ayrilir; herhangi bir formda i^ci Devkti kurmanin yam sira siyasal partileri ve

sosyalizme parlamenter yoldan ulasmayi

da reddeder. Araclann amaglardan ayrilamayacagini ve liberter bir hedefe

ula^mak

igin otoriter bir strateji

kullanmanin imkan-

sizhgtni vurgular. Anarsistler, bireyin ozgurlugunii vurgulayan bireyler ya da

toplumsal dayanismayi vurgulayan kolektivistler olup olmadiklanna bagh olarak liberalizm ya da sosyalizmle aym gizgide yer

Anarsizm genelde liberalizmden gok sosyalizme yakindir. Kropotkin anarsiye "hukumetsiz Sosyalizm sistemi" dedi; Johann Most anarsizmin "mtjkemmellesmis sosyalizm" oldugunu

alirlar.

ilan ettu

Rudolf Rocker

ise

onu, "bir lUr gdnullu sosyalizm" ola-

Daha yakm bir donemde, Daniel Guerin, anarsizmin sadece siyasal dusunce akimlartndan biri oldugunu ve ashnda 4 sosyalizmle esanlamh oldugunu one surmusiur. Ancak bu yakrak gordu. 3

lasmi oteki sosyalistler nezdinde anarsizmin yeniden itibar ka-

zamnasina yardimci olabilse de, Max Stirner ve Benjamin Tucker gibi bireyci anarsistleri ve Murray Rothbard gibi modern anarko-kapitalistleri ister istemez dislar. 1.

3

Mabtesia, Anarchy, s 47. Kropotkin, Anarchism and Anarchisi Communism, hic".

Bihliotheh

Internationale

syndicalism,

4

Anarsizm kendisini ge-

s.

11

Guerin, Anarchism,

s.

12.

(18SS);

$.

23; Most, "Die Anarc-

Rocker, Anarchism and Anarcho-

874

Anarsizmin Tarihi

nellikle sosyalist

min

cle

yam

farkti bir

kamp icmde

sira yiirur.

bulur,

ama aym zamanda

liberaliz-

Sosyalizme indirgenemez, onu ayn ve

doktrin olarak goruiur.

"Liberter" sd2cugu

uzun sure ananjizmle

bu kitap boyunca tekrar tekrar

birlikte

amlmts ve

kullantlmisttr. Terim, ozgiin ola-

rak irade ozgurlugii doktrinini savunan kisiyi tanimlar;

lamda Godwin,

bir "liberter" degil, bir "gerekirci" idi.

bu anNe var ki

terim genet anlamda ozgiirlligu onaylayan kisiye de uygulandi. "Liberter" terimi ilk kez New York'ta 1858'de yayimlanan Le Libertaire, Jornal dit

Mouvanent SociaVm bashgt olarak, Joseph On dokuzuncu yiizyiltn bitimin-

Dejacque tarafindan kullamldi.

de, anarsist Se'bastien Faure anarsistler

arasindaki farkhhgi vurgulamak igin Liberter, Fransa'da

anlami

men

uzun

ile

otorker sosyalistler

bu soicugu

kullandt. 5

bir siire anarsist ile kartstirtldi ve

iyice belirsizlesti. Danie!

anarsistlerle ozdeslenen

Guerin

gibi bazi anarsistler, kis-

olumsuz

goritsferden sakinmak, kismen de anarsizmin sosyalist gelenek iginde yer aldtgim vurgulamak igin kendilerine "liberter sosyalistler" diyeceklerdir.

Thompson

gibi

New

E. P. Left Marksistleri bile, kendilerini devrtmci

diktatrirluk ve

oncu partilere inanan otoriter sosyalistlerden ve komiinisderden ayirmak icin "liberter" ismini kuflamrlar. Sol iiberterizm Deviet giicunu sinirlamak ve asmak isteyen merkezsizlikten, Devlefi tamamen onadan kaldirmak isteyen sendikaliste kadar degisebtlir. Ekonomiyi lophimsallasurmak isteyen, ancak Devlet'e gene de simrh bir rol veren Fabiancilan ve sosyal de-

mo kratlart

da kapsar.

"Liberter" teriminin sorunu, artik Sag tarafindan da kiilla-

mlmasidir. Kendilerine liberter diyen asirt liberaller yurttas haklanyla ilgtlenenj,

Milfden esinlendiler. Gonullu unsurlar tetopluma guvenen bireyler olma egilimi Guclu bicimde merkezitesmts. Devlet'i reddederler,

melinde olusan gosterdiler.

S.

bir

kisilerin ve mulkiyetin guvenligi

anlaminda toplumsal duzenin! piyasada serbestge rekabet eden ozel firmalar araciltgiyla gercekleshrilebileeegine inantrlar.

Modern formunda sag liberterizm, Robert Nozick gibi asgari Deviet isteyen laissez-jaire Hberallerini ve asm formunda, Devlei'in rolunii tamamen reddeden ve piyasayt toplumsal duzeni saglayan bir arag olarak goren

Murray

Rothbard ve David Friedman gibi anarko-kapitalistleri kapsar. 5

Bkz. Faure, La Doultur universdh,

s.

357.

STy

Anarsizmin Ge(erliligi

da, Gergek anarsizm liberalizm ve sosyalizmle iliskili olsa ozgurliiolmadan Esitlik geger. otesirte egilimin bu iki siyasal ozgiirlugu (kapiialist devgiin, zenginin ve guclunun somurme

letlerdeki gibi),

ozgurluk olmadan

esitligin ise

herkesin kolckv

savunur. mesi (komtinist devletlerdeki gibi) ardamina geldigini ve Deviet giinku gecer, online liberterizmin Anar§tzm Sol ve Sag

hitkumete ne kadar kucuk olurlarsa olsun

rol

vermez. Kokleri

ancak anarsizm nibirbirine dolanabilir ve kaygilan ortusebilir, ve doktrin olustuideoloji bir ayn olan hai olarak kendi gelenegi rur.

tnsan Dogasi

Anarsizmin en genel

bask butun

elestirisi,

temel almasidir. Anarsistlerin

bir insan dogasi anlayismi

isran, insanhgin

tukenme-

dayatilmrs otoyen bir liberter potansiyel tastdigidir. lnsanlann inantrlar. tnsanlarm yasayabileceklerine olmaksizin rite ve baski ve Sdiillendavranislarim bigimlendirmek icin bir cezalandirma ortoplumu onderterin ve yoneticilerin gerekmez; dirme sistemi insanlar tarihin gtitlemeleri gereklt degildir. Anar^istlere gore, iiretken duzenlemisler, hayailarint kendi buyuk bir boliimunde

olmuslarve barisci bigimde bir arada yasama yetenegine sahip icm 6z yaratmak duzeni anarsi dogal anarsist dtr. Birkac bireysel potansiyelini cikan one gtkartrken, anarsistlerin gogu dayamsma degerlerinin bastopluluk ve isbirligi yardimlasma, vurgular ve kici

olmayan

bir

toplumda gelisecegine

inantr.

goriiAnarsizmin "insan dogast"na bir olcude karsi oldugu anlayisint dogasi insan bir ortak anarsistlerin siinun zayifltgt,

paylasmamalarmda

yatar. Klasik dusuniirler

arasmda, Godwin^in

egoizmini, Bakunin'in akilct yardimseverligini, Slirner'in bilinck buluruz. Godozgeciligini sakin Kropotkin'in yikici enerjisini ve

win ve

Stirner gibi baztlan,

aydtnlanma ve egitimin onemini vur-

kitlelerin yarattct gularken, Bakunin ve Kropotkin gibi digerleri, gogunGoldman'm Emma duyarlar, enerjisine buyiik bir inang insanlann butun ancak olmadi, zamam luklarla ugrasacak kadar ozgurluk ve ozyrjnetim yetenegine sahip olduklarmi

nihai bir

diisundu.

nu

uruAnarsistlerin gogunlugu, insanlann kendi ortamlannin I?inanir. degistirebileceklerine olduklarma, ancak bu ortamt

lerinde

daha varoluscu zihniyete sahip olanlar, "insan doga-

876

Attar f.izmm Tarihi

si"mn degismez bir

durumun

oz olarak var olmadigmi savunurlar. Belirli ancak genellikle kendi kendimizi Bu nedenle amac, htikumet ve Devlet yukiinu atabir

icine dogabiliriz,

olustururuz. 6

rak "oz benligi" 6zgurle$tirmek degil, baskalanyla yaratict ve gomillu iliskiler icinde benligi gelistirmektir.

Anarsizmin bir ciiger geleneksel elestirisi, insanin dogustan otdugunu varsaymasidir. Ktasik anarsist dusunurlerin God-

iyi

win'den iubaren insanlan Devlet

ytikiiyle yozlasmrs ve bicimsizlesmis olarak betimledikleri ve Devtet kaldinlana kadar potansiyeilerini tam olarak gerceklestiremeyeceklerini one siirdukleri

dogrudur. Ancak sorun, yozlasmis "siyasal insan"in karsisinda bir

masumiyet durumu sergileyen efsanevi

vunmak

degildir,

insantarm ne

iyi

Dogal

bir "dogal insan"i sa-

inanan anarsistler azdir. Godwin, ne de kotu oiduklanni, kosullar tarafindan olu?iyilige

turulduklarmi one siirdu. Bakunin, insanin "vahsi bir ayi" olarak dogdugunu, ancak akh sayesinde toplumsal bir varliga doniisebildigini dusiindu, Stirner, insanin ister istemez egoist oldugunu dusundii; yapabilecegimiz tek sey gercegin bilincine varmakti. Kropotkin, "dogal iyiiik" nosyonuna en yakin olandi, ancak bu-

nun Rousseau'nun one

surdiigii gibi dogustan olmadigini, hayatkalma mucadelesi veren insanlann kooperatif davramsinda ahlaki bir duygu olarak evrimlestigini dusundii. George Bernard Shaw, anarsizm icin yeterince iyi olmadigita

mizi diislindu.

Fabianci bir anlayisla yazdigi Anar$izm'm Imk&tmzhklarindz (1893) Kropotkin'in insan dogal olarak toplumsal ve siiruciildur goriisunu reddetti. Shaw'a gore, hemen her insanin "baskasmin emegi sayesinde gahsmamak ve yasalann izin verdigi her

durumda o

insanlara

birsizhk olmasaydi, miilkiyet

olurdu. 7

Ancak

hukmetmek"

kurumunun

icin

sayisiz anarsistin isaret ettigi gibi,

san anlayisi kesinlikle tarih

disidir;

duydugu

sa-

var ohnasi imkansiz

Hobbescu

insanlann birbirini

in-

somurme

hukmetme arzusu duymadiklan toplumlar da var olmustur. Mevcut Ban toplumlannda bile, Shaw'un " dogal" gordugu seyi yapmayan pek cok insan vardir. Gercek buysa, hukmetmeden ve somurmeden yasama yetenegi, insanhk mirasinin bir parcasidir ve

ve potansiyel varligmi surdurur. Bu yetenek var olduguna ve var 6

and Human Nature", For Anarchism icinde, David Goodway, s. 127-149. George Bernard Shaw, "The Impossibilities of Anarchism" (1893), Patterns Bki. Peter Marshall, "Anarchism

dcr.

7

of Anarchy icinde,

s.

508.

877

Anarsizmin Gcceriiligi

olmaya devam

ettigine gore, gelecekte

daha genis

bir olcektc vat

olamayacagint diisunmek icin higbir neden yoktur.

Gene de cekci degil,

one

anarsistlerin insan dogasi

aym

konusunda sadece

ger-

zamanda kotiimser bir goruse sahip olduklan

slirulebilmistir.

Bunun

nedeni, sadece

Emma Goldman

gibi

Daha bazi anarsistlerin kitlelere fazla giivenmemesi yozlasmamn onemlisi, anarsistlerin iktidarm yapismda var olan derin bicimde farkinda olmalandir. Onlan siyasal otoriteyi elestirmeye yonelten de bu farkindahktir. Hitter ya da Stalin' in bu degildir.

yuzyil icinde kazandiklari

tam aksine

guclendirir.

onem

Tam

anarsist gorusii

zayillatmaz,

da iktidarm az sayida kisinin etin-

de toplanmasi muazzam bir baskiya yol actigi icindir ki, siyasal otoriteyi merkezsizlestirmek ve iktidan miimkun oldugu kadar genis bir alana yaymak, basirettir. Iktidar, insantar iyi olduklan

ona hakim olan az sayida

icin degil,

yol

ac/tigi icin

kisi

muazzam

bir haksizhga

dagiiilmalidir.

Devlet Anarsistleri liberallerden, otoriter sosyalistlerden ve komunist-

lerden ayiran esas sorun, kuskusuz, Devlet'in toplum icindeki

Marks is t- Lenin 1st Devlet elesiirisi buytik aciBu ylizyilda, Rusya, Cm, Vietnam ve Kuba'da yasanan buyiik komunist devrimler, "proletarya diktatorlugu"nim parti bnderinin diktatorliigune, en azmdan parti diktatorlugtine doniisme tehlikesini gosterdi. Bu devrimler siyasal iktidar merkezilestirildiginde ve bu iktidarm aygulan biirokroludur. Anarsist larla

dogrulanmistir,

ratik bir elit tarafindan ele gecirildiginde, Devlet'in "soniimlen-

olamayacagmi canh bigimde kanitladi. Oncu oldugu her yerde insanlar geride kalrmslardir. Ortaya gikan Devlet'in, merkezi otorite ve iktidar yoguntasmastndan oturii butun bir toplum aci cektikten sonra evreler halinde orta-

mesi"nin

mumkun

partilerin

dan kaldinlabilecegini dtisunecek kadar saf olanlar, anarsistler degil Marksist-Leninistlerdir. George Orwell'in gozlemledigi gibi, totaliter

gekligi

Devlet kendi tebaasmi sadece ciplak gticte degil, ger-

tammlamaya gahsarak da yonetir ve bunu,

dili

denedeye-

rek du^unceleri maniple edebildigi olgiide gerceklestirir. Anarsistler liberal Devlet'i toplumsal gelismenin onUnde ge-

mahkum etme konusunda da ayOnu, toplumsal duzeni yaratmak

reksiz ve zararh bir fren olarak

m

olgude

ate^li olmuslardir,

Anar$izmin Tarihi

878

soyle dursun, toplumsal karisikhgin bas nedeni olarak goriirler.

Modern

Onun

Devlet'in kokenindeki temel paradoksu isaret ederler;

kullandigi soylem, halkin siyasal siirece katilimmi over;

secimlere katilarak ozgurluklerini devretmelerini ister ve onlann

kendi hayatlanni en cok etkileyen kararlara dogrudan katilmalanni engeller, Hiikumetler, "ulusal cikar"i savunacak ya da "gene! refahi" iierletecek yerde, iktidardakilerin,

gin olanlann cikarlarim koUamaktadir.

lugun tiranhgim; en kotu durumda

En

iyi

ayncahkh ve zen-

durumda cogun-

ise bir azinlik

tiranhgim sur-

diirurler.

ter

Shaw, heyecanh sosyal demokrasi savunusunda, parlamendemokraside cogunlugun tiranhgina ili§kin anarsist korkula-

nn

yersiz oldugunu, cunkii boyle bir sistemde azinhgi baski altina almanin genellikle gok pahali oldugunu savundu. Aynca

"Devlet iktidannm keskin kenanni olusturan polis ve asker konusunda tarn bir tarafsizhk" vardir. 8 Shaw, "soylu"yu bir kez Avam Kamarasi'ndan kovan iscilerin, Devlet'i list siniflara ve halk adina toprak satin almak icin toprak sahiplerine karsi kullanacaklart kanisindaydi. Shaw'un bu goriisu on dokuzuncu yuzyilin sonunda makul gorulebilirdi, ama ne yazik ki, iscilerin

kendi temsilcilerini parlamentolara gonderebildikleri yerlerde,

bu

temsilciler

hakim

siniflara katilrmslar ve siyasal

ikudar tara-

findan yozlastinlmisdardir. Yerlesik siyasal duzenin, kendi dus-

manlann! dzumiemekte, Shaw'un hayat ettiginden cok daha yetenekli oldugu kanitlanmistir. Devlet icteki ve distaki ozguriuk dusjnanlanyla savasmak icin gereklidir, seklindeki

temel liberal iddia daha agirhkh

mustur. L. T. Hobhouse'in yazdigi bireysel baskinin ve

gibi:

kuskusuz Devlet icindeki herhangi bir

gin yapacagi baskinin ustesinden gelmeklir." y

denk diisen

gore, her ozguriuk ona

bir

ol-

"Devlet baskisinin islevi birli-

Bu bakis agisma

denetim edimine dayanir,

tnsan haklanna saygi gosteren liberal Devlet'in bunu yapmayan

masum

despot bir Devlet'e ve

mek

igin asker kullanan

azinliklann line edilmesini onle-

despot bir Devlet'in, muhalifleri ve

"karsi devrimci" denilen kisiteri

nan bir Devlet'e tercih

kursunlamak

icin asker kulla-

edilebilirligi aciktir.

Saf artarsizmi "toplumun siirekli olarak yaklasmasi gereken 8

Op ci(,s.

9

Hobhouse, LiEwrafom,

514. s.

146.

874

Anarfizniin Ge$erliligi

nihai ideal"olarak goren Bertrand Russell, benzer bir asgari Devlet

savunusu

yaptt. 10 tyi bir

loplulugun bireylerin engelsiz

minden kaynaklandigt, ekonominin olumlu

gelisi-

islevlerinin gonuilii

orgutlerin elinde olmasi gerektigi ve anarko-sendikalizmin Devlet

ve

dusmanhgi konusunda sosyatizmden daha aym goriisteydi. Ancak si-

mtilkiyet

tizel

hakli oldugu konulartnda anarsistlerle

mrli bir Devlet'in, iktisadi alanda nihai denetimi saglamak, adil bir bolusjum sistemi

mak

kurmak, rakip cikarlar arasinda

barisi

koru-

ve simrlannin iginde ya da disinda olusan anlasmazhklan

icin gerekli oldugunu da dusundii. Ancak Devlet'i mazur gosterenlerin bu liberal ve sosyal demokrat savunusunu ctiriitmek mumkundur. Devlet'in, ordu, polis ve hapishanelerle orneklenen baskici dogasi onun koruyucu dogasindan her zaman daha biiyuktur. Ayni sekilde, Devlet'in

goziimlemek

bir ulke halkini ic

anlasmazhklardan ya da dis tehditten korudu-

gu dusiincesi de biraz

asindir.

Merkezsiz bir topluluklar §ebeke-

sinden olusan bir ulusu fethetmek merkezi bir Devlet'i fethet-

mekten daha zor itaatsizlikle

olacaktir ve dis saldinyi iyi orgiitlenmis sivil

bosa cikarmak

mumkundur.

Silahli bir

halk profes-

ancak en iyi savunma, dii$mam oldurmekteu cok caydirmaya gahsan ve siddet icermeyen dogrudan eyleindir. Profesyonel polis gucuniin yoklugunda, top-

yonel daimi orduya tercih

luluklar kendi

bunu

kamu

edilebilir,

giivenliklerini gayet iyi koruyabilirler ve

yiizyillarca yapmislardir.

Bir diger

yumaslann ler, fetih

onemli

liberal goriis, Devlet'in

kotu durumdaki

refahini saglayabilecegidir. Afiktir ki bazi anarsist-

ve hilekarhktan kaynaklandigi icin Devlet'in daima

hedici ve hilekar oldugu diisuncesindeki "genetik hata"yi tni;4erdir.

Reformculann ve emekq halkin

fet-

i§le-

yiizyillardir siiren

miicadeleleri, liberal-demokratik Devlet'in bazi temel toplumsal

hizmetler vermesini ve yurttaslann refahi icin cahsmasim sagla-

Ancak gonuilii birlikler butun bu olumluluklan Devlel kurumlanndan daha iyi saglayabilirler. Asiri buyumiis btirokrasilerden kurtulan bu turden orgutler, kisisel inisiyatifi ve yarmistir,

dimlasjnay] tesvik edeceklerdir, Bunlar, halkin ihtiyacdarini daha

dogrudan karsilayabilecekler ve bunu kendi yonetimleri icinde gerceklestirebileceklerdir. Tip ve egitim, etkin olmak icin, tarim ve sanayiden daha fazla Devlet sponsorlugu gerektirmez. Onla-

10

Russell, Roads

w

Freedom,

s.

15.

Anar$izmin Tarihi

880

nn demokratik komite

ve konseylerde yer alan ureticiler ve tu-

keticiler tarafindan yonetitmeleri gerekir.

Devlet yanhst giiclu bir goru§e gore, Devlet'in rolu "ulusal kimligin bekcisi" olmakttr. 11 Ozeltikle isimsiz sifatlar gibi var

modern toplumlarda,

olan yalniz birey kalabahklanndan olusan

insanlann kendUerini daha genis bir biitunun parcasi olarak his-

setmek

gibi derin bir arzu

gelenek, kultiir ve

dili

duyduklan kusku goturmez. Ortak

bir

olan bir uhrsla ozdeslenen pek cok insan

kendisint daha guvenli hisseder. Ancak bir Devlet, ne bir ulusun biUunlugunun Onko$uludur ne de onun kimligini her zaman korur. Pek cok ulus ya simrlar tarafindan yapay bicimde parcalanmis. ya da tek bir Devlet'e hep birlikte boyun egmek zorunda birakilmislardir.

Federalizmi ya da merkezsizligi ilke olarak benimseyen

daha

anarsist ler, kulturel, co graft ve ekolojik cizgiler temelinde

organik ve gonullii halk gruplasmalanni tesvik ederler. Blirokratin cetveli

ya da haritasindan cok su yollan gibi dogal smirlarla

bicimlenen "biyobOlgeler"in, hayat alanlannm ge^erliligini kabul ederler.

Kozmopolit ve enternasyonalist olan

stmf, irk ve ulus gibi dar baglann otesine

anarsistler, kabile,

gecmek

fobik ulusgulukta ve kisinin sadece kendi ulkesine

gide higbir guzellik bulmazlar.

olarak ulusa

tamamen

Ancak

isterler.

Zeno-

duydugu

sev-

bir topluluklar toplulugu

karsi degildirler ve

onu

gertisteyen bir in-

sanlik cevriminin parcasi olarak goriirler.

Otorite ve tktidar

Anarsizm, kuskusuz, siyasal otoritenin olmadigi bir toplum ya-

ratmaya cahsir, Sosyalistler anarsist ler den otorite sorununda aynlirlar.

Otoriter toplumlarda yetisen pek cok kisi, merkezi otori-

olmaymca merkezin tutunamayacagtna ve dunyaya kaosun hakim olacagina inamrlar, Insanlar, liderlertn gerekliligi dusuncesine dylesine kosullanmislardir ki, kendilerine ne yapmalan te

gerektigi soylenmediginde sasirip kahrlar.

Yakm

bir cokiisten

korkanlar, Tanri, Krai, Baskan ya da General gibi, her §eyi, yasalar

ve kihc tehdidiyle bir arada tutan bir referans noktasini ge-

rekli goriirler.

Doganin kendi kendini duzenleyi§iyle ilgili son bikadim ve kendiliginden duzen

limsel teorilerin de dogruladigi 11

Miller, Anarchism,

s.

178.

Anar$izmin

881

Geqerliligi

teorisini benimseyen anarsistler, "kaos" gibi gorunen kendiliginden diizenden korkmazlar. Anarsizm in ilkesel goriisu, ozellikle siyasal formdaki otori-

tenin bireyin ozgitr geli^imini engelledtgidir. Siyasal otoritenin

toplumsal kansikligm

Toplum en

lar.

iyi

esas nedeni olduguna inamren az mudahale durumunda gercck-

ciaresi degil,

gelisimi

ve insanlar en yaratici ve etkin faaliyeti calismak zorutula kalmadiklan zaman gosterirler. Otorite yanhlan anarsist otorite ve iktidar elestirisinin saflik oldugunu dusiinebilirler, ancak bit lestirir

yiizyil icinde otoriter liderlerin

ve hukumetlertn sergiledigi

feci

ornekler anarsist cozumlemenin gecerliligini dogrular.

tutumlan gene de cok actk degildir. Orne"otoritesi"ni kabul etmeye hazirdi, ancak uzmanin tavsiyesi benimsenirken bireyin daima son hakem Otoriteyle

gin Bakunin, bir

ilgili

uzmanhk

olmasi gerektigini vurguladi. Daha yakin zamanlarda, bazt anarsistler,

onderligin baskici olmamasi ve esitlikci bir cercevede kal-

masi halinde tek bir kisinin "otorite"sinin kabul edilebilecegini

one surmuslerdtr. 12 Baztlan

igin devredilmis otorite, kisiler iize-

rinde iktidan gerektirmedigi taktirde kabul edilebitir; bazilan da

uzman

birey lerin "otorite yonetimi"ne,

mel almasi halinde

nza ve sorumlulugu

izin verilebilecegini savunurlar.

13

Bu

te-

bakis.

acisindan anarsistlerin, otoritenin kendisini degil, otoriteryaniz-

mi

reddettikleri soylenir.

Ne

var

ki,

cogu anarsist bir kisinin bir digerinden daha cok

sey bildigi icin otorite ve nufuza sahip olmasi gerektigine, kolayca "yetenek" tiranhgina doniisecegi igin inanmaz. re,

uzmanliktan kaynaklanan otorite en

Godwin'e goformudur,

kotii otorite

ciinku kisisel kanaati zayiflatir, entelektuel ve ahlaki gelisimi engeller. Belirli bir alanda, ozel bilgilere rite olabilir

ve ozel bilgelik

ancak hie kimse bir

niz,

sahip olma anlaminda oto-

anlammda otoriteye sahip olabilirsikomuta zinciri icinde ozel bir yeri

gerektiren bir bilgi ya da bilgelik tekeline sahip olamaz. Gazeteciler,

Daniel Cohn-Bendit'i Paris'te 1968 Devrimi'nin onderi ola-

rak betimledikleri zaman, kendisi tarn bir anarsist ruhla ogrencilerin ^eflere ihtiyac

duymadigmi

soyledi; "Ben

ne liderim, ne de

profesyonel devrimci. Ben sadece bir sozcu, bir megafonum," 14 12

Bkz.

HowardJ.

Anarchy, 13

$.

Ehrlich, "Anarchism

and formal organizations", Reinventing

108.

Bkz. David Wieek, "The Negavity of Anarchism", Reinventing Anarchy, 140; Giovanni Baldelli, Social Anarchism,

14

Alinti,

Ward, Anarchy

in Aclioti, s. 38.

s.

95.

s.

882

Anarfizmitt Tarihi

dir,

Genelde anarsizm, iktidann baskinin bashca nedenlerinden oldugunu; btitun kotuluklerin tetnelinde servetin yattigim

Anar§ist iktidar tartismalarmda da bir olciide belirsizlik var-

biri

kabul etmistir. "Iktidar halka" gibi gevsek sloganlardan etkile-

nen bazi anarsistler ve feministler

zayifin "yetkikndirilmesi"ni

Ancak kaygdanmn iktidan dagitmak oldugu goriilse de, btitun gercek anar§istlerin uzun vadeli amaci iktidan merkezsizlestirmek ve mumkun oldugunda onu tamamen ortadan kaldtrmakur. Aslmda, anarsizmin en onemli temalanndan biri, istediler,

iktidan temel alan btitun iliskilerin kusurlu oldugudur. Kisiler tizerinde iktidara geleneksel olarak kar$i cikmislardir ve giderek

oteki tiirler ve

doga uzerindekt iktidara da

kar§i cikmaktadirlar.

Yasalar Yasalar -Devlet tarafmdan yapilan, yorumlanan ve uygulanan-

li-

korunmasi ve toplum karsiti davramslann onlenmesi tcin gerekli gorutur. Hie kuskusuz Russelt'in "ilkel anarsi" dedigi, en gucluniin hakh oldugu durum, beltrli kurallar getiren ve herkese esit davranan yasalann yarattigi du-

beraller tarafmdan duzenin

rumdan daha kotudur. 15 Ancak Kropotkin'in arastirmalannin ve sayisiz antropolojik cahsmamn gosterdigi gibi, yazili hukuku olmayan buttin sanayi oncesi toplumlar, Hobbescu bir evrensel ve surekli savas durumunda degtldir, Bunlar kendilerini genellikle adetler temelinde

yone drier ve sorunlan anlasarak goziimlerler.

Anar§ist saTkinm surekli bastmlmasi,

modern

Devletlerdeki

yonetim ve hukuk sisteminin genellikle kan§ikligin caresi degil nedeni olmasindan kaynaklamr. Bati demokrasilerinde yasalar yurttas

haklarmdan cok ozel

rur. Baskici bir ahlaki

nuilkiyeti ve iktisadi esitsizligi ko-

benimseyen

otoriter bir toplum, tecavuz,

cinayet ve saldinya yol acan psikolojik bozukluklan tesvik eder.

Ve cezalandirma, dogasi

geregi reform ya da caydirmadan cok

yabancdasjna ve kuskunluge yol acar. Anarsistlere gore, daha ozgur ve daha esit bir

toplumda

mulkiyete karsi islenen su^lar azalacaktir, cunku herkes kendi temel ihtiyaclarim karsilayacak ve

mumktmse

luksii de payla§a-

Ancak anar§ist bir toplumda adaletsizlik ve baskinin dogurdugu suclar azaltilabilse de, tutku suclanni tamamen ortadan caktir.

15

Russell, Principles of Social Recons(maion,

s.

3.

881

Ana>$izm\n Ge^erliUp

kaldirmak

mumkun

olmayabilir ve seyrek de olsa su^ isknebilir.

Peki makul, adil ve nezih bir topluma

uymak

istemeyen, siyasal

otoritenin olmadigi bir topluluga dil uzatmayi -laf olsun diye-

eden bireyler ne olacak? Anarsist

tercih

bir

toplum, ba$kalarma

hakstzlik yapan kisilere, suclulara karsi kendisini nasil koruya-

olsun, neden aklin gereklirdigi toplumun cikarlanna uygun bigimde davransin? Aslinda, Dostoyevski'nin Yeralti Adami'mn gosterdigi

caktir? Bir birey

neden

faziletli

sekilde ya da kendismin ve

gibi, kisinin

kendi cikarlanna tamamen

ters diisen bir tarzda

davranmasi mumkundur: "Kisinin kendi ozgurltigu ve dizgin-

lenmemis iradesi, kisinin kendi kaprisi, ne kadar vah§i olursa olsun kendi hayal gucu, zaman zaman delilik noktasina ulasir -en iyi ve en buyuk iyilik budur." 16 Bir ki§i bir digerini ansizin bir trenin online itmek isteyebilir, neden istemesin? Bu, btitun liberter hayalcilerin dikkate almalan gereken bir

sorundur. Goreneksel anarsist tepki su olacaktir: Ozgur bir top-

lum, tophimsal ya da ahlaki bir sablon dayatmayacagi icin

uyumsuzluk ya da isyan olmayacaktir. Onun ve

likle

aynm

gozetmeksizin kabul goren

gecerliligi, bireysel-

farkli

hayat tarzlanyla

okjulecektir. Bireysel ve toplumsal ozgtirltik arasmdaki, her ikisini

de azamilestiren o mtikemmel dengeyi surekli olarak sagla-

maya fi

toplumumuzun

gahsacaktir. Ikincisi, baskici

yikici ve key-

eylemteri te^vik ettigi yerde, daha ozgur bir toplumda gelijen

muhtemelen kendilerine ya da baskalanna

kisiler

zarar vererek

kendilerini kamtlamayi gereksiz goreceklerdir. Kendilerine zarar

vermeye kararh insantann olmasi halinde,

nna izin bu zarar

verilmelidir (John Stuart Mill'in

istediklerini

one siirdugu

yapmaia-

gibi); eger

nza saglandigi ol^ude Ancak aciktir ki, boyle bir toplum ne kadar ozgur olursa olsun, cocuk istismarctlanni, seri katilleri ya da uyusturucu manyaklanm, eger varsa, durdurmak, keyfi ve rasgele kdtulukle ilgilenmek zorunda kalacakur. Kisinin kagimlmaz ba^kalarini da elkilerse, karsihkh

bu da kabul

edilebilir.

ozgurlugu, herkesin ozgurlugudur,

Ne

var ki anarsist yanit, hata yapanlan cezalandirma talebi-

ni igermez, cunkii cezalandirma ne

Ne de da n

tecrit edileceklerdir.

toplum 16

caydmci ne de

duzelticidir,

suclular daha fazla suca itilerek hapishanelerde toplum-

karsiti

Ktsitlama asgari duzeyde tutulacaktir;

davramsin en

iyi ^aresi,

Dostoyevski, Notes from Underground,

$.

insanlann kar§ihkli sem-

33-34.

Anar$izntin Tarihi

884

patisinde bulunmaktadir. Hata yapanlar, beyinleri yikanarak ya

da yeniden egitilerek

degil, onlarin insardiklanna, bireysellikleri-

ne ve iradelerine saygi gosteren dostca ve onurlu bir davramsla iyilestirileceklerdir. Eski tip cezalandirma kiilturii ile "deliligi" bir hastalik olarak algilayan ve bireyleri itaatkar, uysal yurttaslar

haline getirmeye calrsan

modern

benzerliklere isaret eden tek

lasmazhklan cozmek

"tedavi" teknikleri arasindaki

cozumlemeci Foucault

icin, yerel

degildir.

An-

toplulugun bireylerinden olusan

ve duzenli rotasyona tabi lutulan juriler, her davayi ozel kosullann isiginda ele alabileceklerdir. Amac suclamak ya da sucluyu

cezalandirmak

degil,

uyumu saglamak ve kurbanin zaKamuoyu ve toplumsal baski simdtki

toplumsal

ranni karsdamak olacaktir,

kadar caydincilik saglarken, toplumdisi

kisiyi

boykoi ve dislama

yoluyla etkilemek icin kullanilan geleneksel teknikler

tinmlar olarak

isle til ebilir.

Ancak dislama

n durumlarda uygulanmahdir, ve haksiz bir psikolojik baski

en

etkili

giiclii

yap-

dikkatle ve sadece asi-

ciinku hosgoriisuzluk to hum Ian

icerir. tsbirligi

yapmamak

belki de

yaptinmdir; yaptigi sozlesme ve anlasmalara uymayi du-

zenli olarak

basaramayan

kisi,

sonunda anlasma yapacak

bulmakta zorlanacaktir. Guven ve dosduga dayanan ozgur

bir

toplumda

hie

kisi

kusku-

suz yeni bir toplumsal ahlak gelisecek ve anlasmazhk olasihgi giderek ortadan kalkacaktir. Siyasat ve ahlaki baski ozgurce be-

nimsenen

adetler ve normlara yol agacaktir. Boyle bir

toplum

farkh hayat tarzlan ve inanclara hosgoriiyu temel alacak, cocuklar

dahil herkese tekil bireyler olarak davranacaktir.

Kamuoyu Hiikumetsiz bir toplumda,

kamuoyu

tiranhginin, yasalardan kay-

naklanan baski nin yerini almasi kuskusuz gercek bir tehlikedir. Godwin, kamuoyunun "kamci ya da zincirden daha dayamlmaz" 17 Geleneksel ve dokusu saglam bir guc olabilecegini one surdii,

kamuoyunun, insanlann uyumunu saglayan giicyaptirim olabilecegi kusku goturmez. Kamuoyu hosgoru-

topluluklarda, lu bir siiz,

baskici ve dogmatik olabilir. Bazi anar§istler, "sozle propa-

ganda"

yaparak kamuoyu

olusturma cabalannda, insanlann

anarsist ilkeleri serbestce tartismalarina ve ozgurce 17

Godwin,

PoWlica] Justice.

1793 bsk.,

II,

565,

benimseme-

Anar%izmin lerine izin verecek yerde

bu

885

Ge<;erliligi

asilamaya caltsma sucunu

ilkeleri

?-

1

i.

lemislerdir. "Propaganda" teriminin kendisi, dikkatli ve duyarh

dusiinuru degil, karsrsindakine baski yapan bir vaizi

hatirlatir.

Farkh anarsizm okullan da sekter ardasmazhklara dusmtislcr; en buyuk anlasmazhkiar bireyciler ile komunistler arasnula ya^anmi$tir. Devlet'i ve

Sermayeyi yok etmek isteyen toplumsal anar-

sist ler

ekonomide

let'ten

kurtulmak isteyen saga

dizginsiz laissez-faire liberterleri

uygulamak icin Dcvkucumsemekle ycliiv

mislerdir.

Orwell yiiksek ahlaki gerek^eleri benimseyen ban^gi anaryan oldugunu gozlemledi. Orne-

sistlerde genellikle otoriter bir

gin Tolstoy siddeti kesinlikle reddeder, ancak "onun baski ilke-

ya da en azindan baskalanna baski yapma arzusunu red-

sini

dettigine

inanmak kolay

degildir." 18

Gandhi

de,

achk grevi yapa-

rak insanlara baskici tonlar tasiyan ahlaki bir guc uyguladi,

Gandhi'nin taraftarlan da zaman zaman, kendileri gibi dusunmeleri ve davranmatan icin insanlara baski uygulama sucunu is-

Bu baski zaman zaman ahlaki zorlamamn esigine Hakh oldugunuza inanmaniz halinde, baskalanni kosizin gibi dusunmeye zorlayabilirsiniz, ancak birilerinin si-

lemislerdir. gelmistir.

layca

zin gibi dusunmelerini saglamak, ozgur arastirmayi ya da gercek

kanaati tesvik etmez.

Kamuoyunun

insan davramslarinda tek hakem olmast ve burnunu sokan organlarla surekli tesvik edilmetavsiyelere maruz birakdmasi, hie kuskusuz anarsist top-

herkesin her si

ve

ise

turn anlayismdaki totaliter tehlikeyi olusturmaktadir. Orwell, in-

sanlan

uyum

saglamaya zorladigi

hukuk sisteminden daha

icin

kamuoyunun herhangi

bir

az hosgorulu olabilecegini

hakh olarak belirtti: "tnsanlar 'yapmayacaksm"la yonetildikleri zaman, birey oldukca dismerkezli hale gelebilir. lnsanlar, soziim ona "sevgi" ya da "akd"la yonetildikleri zaman, ba^kalanyla ayni tarzda dusunmelerini ve davranmalarmi saglayan surekli bir baski altinda kahriar.""*

Aynca kamuoyunun hukukun

yerini aldigi bir top-

lumda, pek cok dinsel mezhebi ve sosyalist Devlet'i baskici hale getiren, kolektif uyanikhk ve ahlak bekciligi gibi ek bir tehiike de vardir. 18

Orwell, "Lear, Tolstoy and the Fool" (1947), Collected Essays,

19

Orwell, "Politics

vs.

Literamre"

possibilities of Anarchism", op.

(

W6),

til, s.

op. at,

508.

s.

s.

432.

405. Bkz. Shaw, "The Im-

Anarfizmin Idrihi

886

Ne

var ki cogu anarsist, ozellikle bireyin egemenligiyle

lendikleri icin

ilgi-

bu tehlikelerin farkindadirlar. Benjamin Tucker'a

gore temel ahlak yasasi, "kendi isine bak" anlayisidir. Bireylerin tek dogrusu budur. Toplumsal anarsistler bireyin ozgiirlugunu

ba$kalarmin ozgiirluguyle bagdastirmaya; herkesin azami olciide bireyselligine izin vermeye;

komunal

bireyselligin belirgin ikile-

mini asmaya calismislardir, Ozgur bir toplumun olcusu, dismer-

ho? gorulebilir sapma olacaktir. Anarsistler toplumu savunmuslardrr. Hay at tarzlanndaki ve top-

kezliligin derecesi ve

cogu leu

bir

lumsal formlardaki

cesitliligi

ve deneyimi, sadece yiiz cigegin de-

temple rdir. Aynca butun anarsist-

gil

pek ?ok gi?egin acmasim

ler

bireyin Ozel kanaat hakkini

is

savunmus ve

kati sanslire karsi

ctkmislardir,

Anarsist egitim teorisinin temeli, insanlann, otoriter oldwgu

ba$kalannin fikrini temel almamalanni, kendileri icin dusunmelerini ve eylemelerini te$vik etmek otmustur. Amaclan, icin

entelektiiel ortodoksi ve toplumsal

ni

yapmak

degil, elestirel kanaati

uyumun muhabbet

olusturmak ve

tellalligi-

yaratici imgele-

mi yaymaktir. Godwin'in gozlemledigi gibi, kisi bir baskasina tavsiyede bulunabilir, ancak dayatmada b u Urn mama hdir: "O, belli ozgurce ve hicbir kisitlama oimadan elestirebilir; ancak gunu unutmamahdir ki, ben onun istegine gore degil kendi istegime gore davraninm." 20 Anarsist toplumda kamuoyu, toplumsal uyu-

mun saglanmasinda

ve "hata yapanlar"m caydinlmasinda onemli

bir rol oynayacaktir,

ancak ona gok daha dikkatli ve temkinli

cimde basvurulacaktir. Shaw, Russell ve Orwell, anarsizmi nur

gibi,

elestiren

bi-

pek cok dusii-

yasalarm hakimiyetine higbir aiternatif gormezler. Bu

elestirmenler, zorlayici kurumlarin baskisina

maruz kalmayan

insanin mukemmelligini degil, toplumsal ahlakm onemini azimsarlar. Yasal ve siyasal baski olmayinca, toplumu bir arada tuta-

cak yeni toplumsal adetler ve normlar olusacaktir. Anarsistler, insanlann ahlaki olarak eyieyebileceklerini ve kendilerini yonetebileceklerini ve insanlann birbirine miidahale

icinde

ve

iyi

yasamalanm

20

etmeden,

dayamsma,

uyum

sevgi, akil

niyete sahip olduklarini varsayarlar.

Kuskusuz

ama

saglayabilecek kadar

larih

insanlann bans icinde yasayabileceklerini,

ayni olciide saldirgan da olabileceklerini gosterir, Anarsist-

Godwin,

Pol iticai Justice

(1978 bsk),

1,

s.

168.

Anar$izmin

Ce<;et liligi

HH'/

savasin ve catismanin bashca nedeni olan Devletler ve Iniku metier olmayinca, insanhgin isbirligine yatkin ve incelikli ymilo rinin gelisme firsati bulacagtna inanirlar. Ve toplumsal anarsistler,

ozel mulkiyet ve sermaye olmayinca, gercek arzulan karsi layan ve baskalarmm ozgurliigune saygiyi tesvik eden toplnnis.il ler,

bir

ahlakm komunal cahsrna ve oyun deneyimiyle gdi$ecegmi

ekleyecekledir.

Toplumsal ve

Duzenlemeler

Iktisadi

Anarsist du$uncenin "gegmisin ideallestirilmis zanaatkar ve koylu toplumunun geriye donuk romantik vizyonunu ve yirminci

yuzydm toplumsal

ve iktisadi orgiitlenmesine iliskin gerceklikletoptan reddi"ni temel aldigi one siirulmu$tur. 21 On dokuzuncu yuzyilda pek cok yeteneklt zanaatkann, Proudhon'un morin

dern fabrika ststemine bir alternatif olusturan karsilikcdigmi benimsedigi dogrudur. Onun anarsizmi komunist yonelimli Isvicre Jurasi'nm bagimsiz saat

yapimcdanni da

cezbetti.

Meksika

ve tspanyol Devrimleri'nde anarsizmi buytik bir co$kuyla benimseyenler en geri koyliiterdt.

Ancak anarsizmi sadece bir kOylu ve zanaatkar ideolojisi gormek yanlisttr. Anarko-sendikalizm (ormundaki anar-

olarak

sizm Fransa ve Ispanya'da en

ileri

iscileri cezbetti.

Son

yiizyil

icinde anarsizm, Bakunin, Kropotkin ve Tolstoy gibi aristokrat ve Malatesta gibi toprak sahibi cocuklanna hitap etti. Bu yiizyil icinde anarsizm ileri sanayi ulkelerinde en buyuk destegi, "beyaz yakah" emekciler, ozellikle ogrenciler, ogretmenler, doktorlar, mimarlar, zanaatkarlar ve diger entelektueller arasinda bultnustur.

Yeni anarsizm sadece ayricahkh olmayanlann degil, pasif tuolmak istemeyen varsillarin da isyamdir.

keticiler ve seyirciler

Anarsizm, Marksizm gibi

belirli bir

biiyuk destegi geleneksel olarak

isci

smifa dayanmasa da, en

ve koyliiler arasinda bul-

mustur. Bakunin, Marx'in gerici "kirsal aptallar" olarak kuciimkoylulugun ve gene Marx'in toplum karsiti unsurlar ola-

sedigi

rak gordugii lumpen proletaryanin devrimci potansiyelini vurgulayarak onemli bir anarsist gelenek olusturdu. Yirminci yuzyihn buyuk devrimleri Marx'in degil Bakunin'in tahminlerini dogrulami?tir: Biiyiik devrimler ileri 21

Joll,

The Anarchists,

s.

25Q.

duzeyde sanayilesmi? toplum-

Anarfizmin Tarihi

888

larda degil, basat olarak tanmsal toplumlarda gerceklesmi§tir.

Aynca,

ileri

sanayi toplumlannda,

min kiyilannda yasayan

lumpen

proletarya, kapitaliz-

ogrenciler, issizler, etnik azinhklar ve

kadmlar en isyanci kesimi olusturmusmr. Anarsizmin yirminci yiizyilin basat

iktisadi

diistugu sucdamasi da ha da onemlidir. Anarsizm, list li

trendine ters

modern

kapita-

ve sosyalist Devletlerde bulunan merkezilesmis buyiik olcek-

tanma kesinlikle dtismandir, Iktisadi btiyume, uretim ve tiiketim siyasetini asla benimsememisdr.

sanayi ve

sel

kitle-

Anarsizmin mevcut iktisadi trend lerden sapligim one sur-

mek let

bir ceyrek yuzyil

komunizminin ve

once mumkundu.

Ama gunumuzde,

Dev-

uluslararasi kapitalizmin kendi hedeflerine

ulasmayi basaramadigi goriilecektir. Yeni Sol ve buyiiyen Yesil hareked, kiicuk oigekli birimlerden olusan ve tarla ile fabrika arasinda

nomi

uyumlu

talebini

bir

denge kuran klasik anarsist merkezsiz eko-

benimsemislerdir. Anarsizm,

"Kticiik Guzeldir"

gorusunu, populer bir slogan haline gelmeden cok once benimsemis, ozguven ve 6z yeterliligin yararlanni vurgulamistir. Dai-

ma

insanlan nesnelerin onune

koymus ve

tek basina iktisadi bu-

ytimede hicbir deger gormemistir, Yirmi birinci yuzyil yaklasirken, anarsistler ardk iktisadi akintiya karsi ytizen idealistler degildirler. Asltnda, anarsist led n tavsiyeleri hayati

surdurmenin

onkosullan olarak gorulebilir.

Kuskusuz

dusuncede

anarsist iktisadi

iki

ana akim vardir.

veonlann cagdas karsdigi olan anarko-kapkalistler, kamu mallan arzi icin tamamen serbest piyasayi tetnel abr ve kar Bireyciler

durtusu

ile

ucrei sistemini savunurlar. Kolekdvistler, sendikalist-

ler

ve komunistleri kapsayan toplumsal anarsistler, kooperatif-

ler,

kolektifler, sendikalar ve komiinler araciligiyla uretimi 6r-

gutlemeye cahsirlar.

Gercek zorluklar hie kuskusuz bireycilerin lanndan kaynaklanir.

Isgalciler

gibi bir gece ieinde rmilk sahibt olurlarsa,

mi,

tyi

iktisadi

konum-

Benjamin Tucker'in tavsiye

bunun

ettigi

pratikteki anla-

topraklart ve evleri edinenlerin digerlerinden daha

iyi bir

duruma ulasmalandir. Tucker'in i§galci sahipler arasinda "her yerde ve her zaman rekabet"i savunmasi, herkesin kendi isine bakmasim tek ahlaki yasa olarak benimsemesi, her alanda tarn bir serbestlikten 90k, ki§isel hirsi tesvik edebilir.

tek oleusu olarak

emek

Onun

goriisu, degerlerin arz ve talebe

dugu piyasa modeliyle de

celisir.

fiyatin

bagh

ol-

Anarsizmin

Modern siklikleri

KH'>

Ge$er\i\igi

anarko-kapitalistlerin iktisadi onerileri, beiir<

daha

asiri bir

formda

sergiler.

Onlann

tarn loissrc-

ck

<

/'»'«'

sistemlerinde, servete ve iktidara sahip olanlar sadece kendi

,iyr

cahklanni artinrlarken, zayif ve yoksul olanlar

I

iflas cdcrli-r.

1

ko

nomi kisitsizhk anlaminda "ozgur" olabilir, ancak cogu msaii yokluk ve korkudan ozgur otamaz. Ozel muhafiz kurnmlari sadece kendilerine para odeyenlerin cikarlanna hizmcl cdi-rler. Sagci Uberterler kendi ayncahklanni korumak ve baskalarmi so-

miirmek

icin

sadece kendilerine ozgurluk

isterler. Ozgttrliikieti

soz ederken, esidik konusimda sessiz kalirlar,

6te yanda, toplumsal

hem

anarsistler

esit

olan bir toplumu gerceklestirmeye cahsirlar

hem

de ozgiir

Onlar her kisinin

temel ozgurlukler ve maddi mallar uzerinde esil bir hakka sahip otdugunu kabul ederler. Toplumun her bir uyesine temel bir asgari gecim guvencesi verrrler. Ne var ki kolektivisder ile komiinistler arasinda derece

farkhhklan vardir. Kolektivisder yapilan

miktanna gore bireyleri odiillendiren iicret sistemini savunurlar. Komunistler herkesin kendi yetenegine gore katkida bulunmasini ve ihdyaci kadarmi almasini isterler. Her iki durumda da is

uretim ve bolusum, olsun,

ister

toplumun temel

sendika, kolektif, konsey, ister

komun

iktisadi birimi araciligiyla duzenlenir.

Genetde anarsistler, yerel dtizeyde iireticiter ve tukeiiciler tarahndan yonetilen merkezsiz bir ekonomi isterler. Uretim ve bolusum, yerel, bcilgesel ve ulusal duzeylerde bolgesel farkhhklan dertgelemeye calisan esgudiim organlan araciligiyla orgiittenecekdr, Bu yakla^im bazilanna utopya gibi geldiginde, anarsistkendi iradesini dayatan merkezi bir otorite olmaksizin, uluslararasi havayollan ile demiryollan arasinda vanlan oldukca

ler,

karma^ik anlasmalan ornek

gosterirler.

Pratikte anarsistler, bazen ayni

zaman

dilimi icinde, ozgur

yontemleri betoplum hedefine ulasmak nimsemi^lerdir. Ornegin Ispanyol Devrimi sirastnda cogu teorisve

icin farkh

esit bir

yen, k 00 p era tt fieri n ve sendikalann yararlanndan soz etmis, an-

cak kolektifler

ic

sava$m

ilk giinlerinde

olusmus, topragi ortak

havuzda toplayarak ve ortak depolar olusturarak htzla bir komun izm formu kazanmislardir. Evrensel dayanismayi ve yardim-

bir

lasmayi temel alan kolektif,

iiretici

olsun olmasin kattlmak

iste-

yen herkesi kapsadi. Bazi durumlarda para kaldirtldi ve her uretim

fazlasi

kom§u

Katilmak istemeyen

kolektiflerle

dogrudan mubadele

kiicuk ozel ciftcilerin

kendi

edildi.

faaliyetlerini

890

Anar$izmin Tarihi

kolektiflerin

yam

surdurmelerine i2in

sira

verildi.

Bu

arada, sa-

nayilesmis Katalonya'daki fabrikalar, ucret sistemini, hatta bazi durumlarda damsman olarak yoneticileri de muhafaza eden isct komiteleri tarafmdan yonetildi. Butiin buniar $a§ircici bicimde farkh bir iktisadi federalizm formuyla sonuclandi.

Ispanya'daki kolektifler, giftliklerin ve fabrikalarm ozyonetsei denetimi aracihgiyla basarih bicimde orgiHlenebile-

tim ve

ceklerini kanitladi. Buniar ayni zamanda, ozgiirluk ile etkinlik arasinda kacimlmaz bir gerilim otmadrgini da gostermistir. Katalonya'daki pek cok tarafsiz gozlemci, fabrikalardaki iiretimin nasi! armgini ve kamu hizmetlerinin nasil iyilestirildigini gozlemlemiftir.

Bu durum maddi

pek cok durumda

ozendiricilerin

iicretlerin

sonucu

gercek degeri

degildi, ctinkii

dusmu^tu. Kolektif kararlann ahnmasi daha uzun surse de, alman kararlar uzun dOnemde daha iyi uygulaniyordu, cunkii kararlar daha iyi kavranmis oluyor ve onlardan etkilenenler yapdan islere fiilen

katil-

diklanm hissediyor ve kararh davraniyorlardi. tspanya

ornegi, anarsistlerin orgutlenmeye karsi olduklan efsanesini de aydinlatir. Goriismeler ve anlasmalar yotuyla vanlan orgutlenme tiirune degil, hiyerarsik ve

ye karsidirlar. Birkac bireyci her

mak

isteyebilir,

cogunlugu en

bu onlarin

turlti

tercihidir,

merkezi orgiitlenmeorgutlenmeden uzak durancak anarsisderin biiyuk

calismanin kticuk ve i$levsel gonullu birlikler icinde yapilabilecegi gorusundedir. iyi

Iktisadi alanda, riislerin

anar$izme kar$i one siirulen geleneksel gobos oldugu, kapitalist toplumlarda bile giderek kamtlan-

mistir. Endustriyel

ozyonetimin ve

isci

denetiminin sayisiz pra-

tik ornegi, bir fabrikayi otorite

olmadan orgudemek imkansizdir diyen Engels'in, bu on dokuzuncu yuzyd iddiasiyla alay etmektedir. Orwell'in savas sonunda yaptigi, bir ucak imal etmek icin planh ve merkezi bir toplum gerekir yorumu, ozel havacitik sirkederinin basansiyla

ta koz Ian mist lr. tleri sanayilesmis toplumlakithk sonrast diinyasinda anarsizmin dusiik bir hayat standard! anlamina geldigi artik soylenemez. Orwell havasi

nn

ahnmis gozlemde bulunarak, "tnsan dogasinda onceden kestirilemeyen bir degisiklik olmadikca ozgiirluk ve etkinlik zit yonlerde bir

hareket eder," demistir."

Onceden kestirilemeyen

olmamis, sadece insanlar,

islerini goniiltu

22

Orwell, Poetry Quarterly,

Gui

1945.

bir degisiklik

olarak yaptiklan ve ka-

H'H

Anarsizmin Ga;e rliligi

rar

alma

siirecine ozgurce katildiklan

zaman daha

etkin oldukht

nni giderek fark etmeye baslamiglardir.

Emek Kuskusuz insanlar cahsmadan yasayamazlar. Zorlama kalktiginda, der anarsizmin elestirmenleri,

pacak? Calismanin

iyi bir

bu

oriadati

pis isleri kirn ya-

sey oldugu soylenemez, nitckim aris-

tokratlar yuzyillarca issizlik ve bos

zamandan

sikayetci olma-

cogu anarsisi mislardir. Marksistlerin ve Pro testa n Ian n aksine, emek (Tolstoy'un olusturdugu dikkat cekici istisnayla) guglu bir etikine sahip degildir ve zorlu

onlan daha sell'la

mudu

cahsmadan cok

kdar. Iki tip

rahat bir aylakbk

emek oldugu konusunda Rus-

olan ayni goriistedirler: Yeryuzunde yasamak icin gerekli

bu isleri yapmalanm soylemek." Ozkusku gur bir toplumda, ikinci tip emegin artik var olmayacagi birinolan goturmez, ancak varhgimizi surdurmemiz icin gerekli

yapmak ve

isleri

insanlara

emegi kirn gerceklestireceklir? Shaw, mevcut iktisadi sisiem altinda egitilmis insanlann bir bedelini gonullu komunizm tasanminda yiyecek maddelerinin mumkun odeyeceklerine giivenmenin, eger cezadan muaf iseler, olmadigini etkileyici bir bicimde one siirdii. Insanlar ancak mut-

ci tip

his bir

yokluk tehdidi altinda calismak zorunda

yasalann guclti

eli tiikettikleri

kalirlar ve

ancak

seyin bedelini odemelerini sagla-

Toplum tarafmdan onaylanmanin baskisi bile, onlarin "bir gonullu komunizmden yararlanmalanm onleyemez, cunkii umursakadar insan, eksikligini duymadik^a kamuoyunn zerre

yabilir.

maz

n21

soyleyenler sadece "otoriter" sosyalistler degildir. Bazi bazilan da anarsistler herkes icin zorunlu emegi savunmuslardir;

Bunu

caligmaya cahsmayi reddedenlerin, bu davranislanyla baskalanm savunurlar. zorladiklan icin topluluktan ayrilmalan gerektigini Camillo Berneri bir uzlasma onerisinde bulunur: "Cahsmaya

zorlamamak, ancak calismak istemeyenlere karsi sorumluluk

duymamak." 25 Insanlan cahstirmanm tek yolunun maddi ozendiriciler ol23

Bki. Russell, fn Praise o{ Idhness.

24

Shaw, "The Impossibilities of Anarchism", age, s. 508, Arguments for Camillo Berneri, "The Problem of Work" (1938), Why Work?

25

the Leisure Society, der.

s.

1 1.

Vernon Richards, Freedom

Press, 1983,

s.

74.

892

Anar$izmin Tarihi

madigi aciktir. Yokluk tehdidi ve maddi kazanim vaadi insart gtidulenmesini tuketmez. Toplumsal anarsistler, baskinm olmadigi ozgwr bir toplumda yardimlasma ve dayamsmayi temel

alan bir ahlakin gelisecegini ve biitunun iyiligi icin cahsmanm yol actigi tatmin duygusunun guclenecegini one siirerler. Aynca,

baskalan toplum tarafindan onaylanmast ve sadece kendileri igin cahsanlarin ya da hie call? may an la nn bir yaptinm olarak onaylanmamasi, ahlaki bir ozendirici olacaktir. Hos olmadigi dusumilen bir 15, toplumsal olarak yararh ve degerli oldugu hissediicin caltsanlann

liyorsa zevkli olabilir. Ve i§in onaylanabilir ve cazip kihnamadigi ve makinelerin hos olmayan gorevleri yerine getiremedigi yerde,

soz konusu

kuskusuz

nu

isi

isteyerek paylasacak yardimsever insanlar hi?

olacaktir.

Ancak bu sadece maddi ozendiriciler karsisinda ahlak soruOzgur toplumda bizatihi cahsmanm dogasi degije-

degildir.

cektir. Anarsistler yararstz

icin

is

olacak, tir.

mesakkati

degil,

faydah

isi gelistirir-

Insanlarin fiziksel ve zihinsel yeteneklerini kullanabilmeleri

ler.

bolumiine son vermek isterler. Daha buyuk bir cesitlilik bu da hayati ve isi daha ilginc ve heyecan verici kilacak-

Bazi insanlarin

emek yogun

islere razi olmalan halinde, bu neden yoktur. tnsantar yaptiklan isin dogasim secebildikleri ve is surecini denetleyebildikleri zaman, ondan veba gibi kacmayacaklardir. isleri

yapmamalan

En onemli

ilke,

icin hicbir

herkesin nerede ve nasil caltsacagma karar ver-

mekte ozgur otmasidir.

Is

ancak gonulliiyse

yapilabilir. Isci fabri-

kadaki isinden nefret edebilir ve gunim sonunda zihinsel ve

fi-

ziksel olarak tukenebilir,

ancak aksamlan tamamen kendisine ait olan birkac saat onu butunuyle yenileyebilir. "Is korkusu"na gelince, Berkman'in dedigi gibi, tembellik genellikle dogru kisinin yanlrs yerde oldugu anlamina gelir. £0gu insan yaptigi isten pek az zevk ahr, cunkii neden calistigmi pek bilmez. Anarsist bir toplumda, insanlan cahstirmak icin fi-

zorlama olmayacaktir, para ve mal bicimindeki maddi Bununla birlikte, toplulugun her tiyesi kendi emegini dogaya katarak zihinsel ve fiziksel poziksel

ozendiriciler artik istemeyecektir.

tansiyelini gerceklestirme firsatina sahip olacaktir. tnsanlar, kati

bir

is

bolumu

ve

is

hiyerarsisi

tiranhgi olmadan, kendilerine

denetimini onlara birakan

olmadan, saatin ve ucretli sistemin en uygun olan, emek ve lirunun

isi ozgtirce yapabileceklerdir. Sonuc olarak, yeterince yetenekli insanlarin temel ihtiyaclarim karsila-

891

Anar$ izmin Geqerliligi

yamamalan ve butun toptuluk icin temel bir refahin sagianamumasi du$ u nu le mez Batidaki kithk sonrasi toplumumuzda, <;ah$ma ihtiyaci on dokuzuncu yuzyila kiyasla 90k daha azdir. Modern teknolojinin gelismesiyle birlikte, herkes i^in bir potansiyel bolluk gagina

ulasmis bulunuyoruz. Artik herkesin cahsmasi, ozellikle heves kirici

ve asagilayici

san bedenine

islerle

ugragmasi bir zoranluhik

uygun olan toplum

icin de

degildir. In-

uygundur: ozgur

bir

toplulugun saghgi, kendi organ izmasina almaksizin destekleyebilecegi "parazitler"in sayisiyla ol^iilebilir. Aylaklar, bosta gezetiler, serseriler

ve hicbir

is

yapmayanlar, gunesin altinda kendileri-

ne bir yer bulmahdirlar. Gencleri, yashlan ve gucsuzleri

mayan toplum, cahsmayan

kisi

yiyemez diyen ortalama

disla-

bir ilke-

ye sahiptir, Gonullti ve butiinlesmis emegi temel alan bir anar-

toplumda, homo faber'in

sist

Nihayet

caktir.

is

yam

sira

homo

lu^ens'e de yer ola-

kaybedecek ve anlamh bir acilara yol agmayacak, yasama se-

zorlayici niieligini

oyuna doniisturulecektir;

artik

vinci ve hazzinin bir parcasi haline gelecektir.

Reform ya da Devrim? Anarsizme yoneltilen en onemli elestirilerden biri, geleneksel siyasete katilmayi reddeden anarsizm savunuculannin ister iste-

mez

dikkate ahnmadiklandir. Genelde anarsizm hie kuskusuz

geleneksel anlamda antisiyasaldir ve bu nedenle ozgul bir siyasal

degisim programi degil, bir

kisisel ve

mu

hukumeti reddedislerinin bir orgutlu siyasetin ktyilarmda kalma

toplumsal kurtulus platfor-

sunar. Parlamenter ve temsili

somicu olarak

anarsistler,

egilimi gostermislerdir. Uzlasmayi reddettikleri igin teorik safhk-

larim

korumus

sal

durgunluga

de

ister

olabilirler,

mahkum

ama

pratikte de etkisiz kalmis ve siya-

olmuslardir. Ister tek partili Devletler-

cogulcu demokrasilerde olsun, siyasal partiler arttk

neredeyse evrensel bir talep haline gelmislerdir. Ancak pek cok

demokraia pratik bir zayifhk bilir.

gibi gelen sey, teorik bir giic

de

ola-

Anarsistler, derin bir otorite ve iktidar elestirisi sunarak,

esitlik

ve ozgiirluk ideallerini bir arada savunarak Sol'un vicda-

nini olustururlar. Onlar Sol'un ve Sag' in en inatci elestirmenleridirler ve

ozgurluge giden ucuncu ve genellikle denenmemis bir

yol sunarlar.

Ne

var ki biitiin anarsistler uzlasmaya karsi degildir.

Uzun

Anar$izmin Tarihi

894

donemde parlamenter

siyasette bir

an arsis tier, demokratik yonde

cozum gormeseler

geltstigini

de, bazi

du§un me leri halinde

demokratik hareketleri desteklemeye hazirdirlar. Godwin teo ride bir cumhuriyetci, ancak pratikte bir Whig idi, Proudhon 1848 Devrimi sirasinda milletvekili olarak Uhisal Meclis'e girdi. Bakunin secimlerin boykot edilmesini bir ilke degil, bir

strateji

olarak

savundu. Ve Ispanya'da pek cok anarsist 1936 secimlerinde Halk Cephesi'ne oy verdi ve bazi anar$ist onderler Franco'nun isyancilanna karsi savasmak icin Cumhuriyetci hukumette bakan olmaya hazirdi. Paul

Goodman, o zamandan

beri genel secimlerin

deney olabilecegini one surmus, ve belirli siyasetleri savunan adaylara oy verilmesini onaylamisur. Pek cok anarsist, ulusal degil daha cok yerel siyasete katilmaya hazirdir, citnku bu egitsel bir

yaklasim merkezsizltk ve ozerklik gorusleriyle

Hedefterme ulasmalan

da

anarsistleri bolmustur.

icin §iddet

uyum

icindedir.

kullamp kullanmamalan

Gecmiste bazilan son care olarak

rizmi savunu darken, bazilan her

durumda bansci

tero-

olmuslardir.

Hukumetler ve Devletler siddeti ve kansikhgi surdururken en saf formundaki anarsizm bans ve ozgiirliigu savunur, Ne var ki anarsistlerin cogu ezenin siddetiyle ezilenin siddeti arasinda aynm yapmis ve devrimci siddeti, Devlet'in orgutlu siddetine direnen ve sonunda onu yikan mesru bir silah olarak gorrmistiir. Bir devrim, gorece kansiz olsa da, dogasi geregi tarihin en siddetli siireclerinden biridir.

On dokuzuncu yuzyilda anarsist dusiinurler siddet sorununda bocaladdar, Godwin egitim ve aydmlanma aracihgiyla asamali ve ban§ci bir degisim umdu, ancak insanin heniiz akd yoluyla saldirgani kilicini birakmaya ikna edebilecek kadar akila

olmadigim dusundii. Proudhon, devrimi savundu ve 1848 Devrimi'ne katddi, ancak enerjisinin biiyuk kismini alternatif kurumlara yonlendirdi. Anarsistler arasinda "yikimm siirselligi"ni en cok Bakunin savundu, ama o da keyfi siddete ve yahulmis terorizm eylemlerine karsi eikti. Kropotkin daima akh kihca tercih etti ve sonunda toplumsal degisimin devrimden cok evrimlerle gerceklestirilmesinden yana oldu, ancak terorisderi mahkum etmeyi de reddetti. Sadece Tolstoy ve Gandhi banscihk konusunda kati bir tutum aldilar. Ancak Gandhi korkagin silah larma teslim olmaktansa savasmamn daha iyi oldugunu dusundii. tspanyol Devrimi sirasinda yasanan 1c Savasi Ikinci Dunya Savasi katliamimn, onu da surekh bir nukleer imha tehdidinin

W>

An(tr$izniin Ge^erlihgi

izlemesi iizerine artan sayida anarsist reformist evreler halinde

degisim yaklasrmmi benimsedi. Dogrudan eyleme hazirdirlar,

ancak bunu siddet icermeyen bir tarzda yapmak isterler, Tolstoy ve Gandhi'yle birlikte araclarm amaclardan aynlamayacagini kabul etmislerdir; araclar, olusum halindeki amaclardir. 1968 Paris isyani sirasinda eylemcilerin gozlemledikleri gibi: "Devrimci orgut, yabancilasmis formlar aracihgiyla yabancilasmaya karsi sa-

ogrenmek zorundadir." 26 Baskici araclar kullatoplum yaratmak, kahci bans, saglamak icin

vasi lamayacagim

narak ozgiir bir

kullanmak kadar imkansizdir. Pek cok modern anarsist, Devletle sadece onu daha baskici hale getirecek siddetli bir cati$maya girisecek yerde, Gustav Landauer gibi yeni iliskiler ve kurumlarla onu atil hale getirmeye ca-

5 id del

hsirlar.

Kendilerini degistirerek toplumsal iliskilerin niteligini

Hiikumet, Godwin ve Tolstoy'un gozlemledikleri

degistirirler,

gibi, fikri

temel aldigi

duguna inandigi

icin, yeterli

onun gereksiz olzaman sonumlenecektir.

sayida insan

ve destegini cektigi

Ozellikle pek cok otoriter deger icsellestirilmis ve insan lar pat-

bagimh olarak yetistirilmis, olduklari icin, bu surec ister istemez uzun ve evreler halinde olacaktir. Ancak anarsist bir toplum, butun toplum anar?istlerden Lbaret oldugu zaman gerceklestirilmi? olmayacaktir, Kurtulus, ancak bireyler kendilerini ozgurle^ttrdikleri zaman gercekle§ecektir. Mevcut toplumdakt ba^at otoriter trende ragmen, cagdas anarsistlerin cogu bir gun toplumsal hayatin ana akimim olusturacaklan umuduyla ozgur eylem alanmi genisletmeye cahsirlar. ronlara ve hukumdarlara

Zor zamanlarda, tipki Paul Goodman gibi, tehdit altinda eski yardimla§ma ve ozgur arastirma geleneklerini savunan devrimci muhafazakarlara doniisurler. Daha rahat donemlerde, ozgur bolgelerinden cikarak, verdikleri ornek ve bilge likleriyle halkin co-

gunlugunu kendi sal

liberter goruslerine

kazanmaya

olanin kisisel oldugunu bilerek kendi ozgul

baslarlar. Siya-

durumlarmdan

hareket eder, ancak orada kalmazlar. Butunun parcasi olarak, Devlet'in sinirlarmi ve kulturel engelleri a^arak insanhgi kucak-

lamaya

gahsirlar,

Anarsistler

ve reform

26

Adresse

ile

d

komunal degisim evinde pek cok oda oldugunu

devrim arasinda acik bir (ohj

[memadonale

les

travaiileurs

(30

Situarioniste, Paris, 1968.

aynm

Mayis

yapilamayacagini

1968),

Comite

Enrag^s-

896

Anarsizmin Tarihi

gayet

Devrim her $eye ragmen sadece hiz Ian dm mis. Bu nedenle liberter yonde gelisecegi gorulen buiun ha-

iyi bilirler:

evrimdir.

I

reketleri desteklerler. Iktidar piramitlerini

parcalamaya ve

gi sebekeleri gelistirmeye cahsirlar. Alternatif

Isteyerek ogrenmeyi ve

rurlar:

ihtiyactarm karsdan-

bireysel

masini tesvik eden ozgur okullar; ozyonetim ve kelerini temel alan fabrikalar; kaynaklari bir

isci

ile

sanat, akil ite imgelem, zihin

menin ustesinden gelen

denetimi

il-

havuzda toplayan,

becerileri ve senligi paylasan yerlesim birlikleri ve

lim

isbirli-

kurumlar olu^tu-

komunler.

Bi-

beden arasmdaki bolun-

ile

bir karsi ktiltur gelistirmeye cali?irlar.

Sadece efsanevi bir gelecekle degil, icinde bulunduklan zainan ve mekanla ilgilenirier; hazzin sonsuz e rtele nines in i istemezler. 1930'larda bijyiik bir hareket olan anarko-sendikalizmirt co-

kusuyle gil,

birlikte,

daha cok

anarsizmin bir

siire

kadar toplumsal bir guc de-

ki^isel bir felsefe olarak kalacagt goruldu. Ellili

ve altmish ydlarda anarsizmin yeniden dogusuyla birlikte her sey degisti. Hindistan'da Sarvodaya hareketi, Gandhi'nin kendine yeterli,

d2yonetimli koy cumhuriyetlerinden olusan merkezsiz top-

lum anlayisim

geli^tirme girisiminde bulundu. 1956'da Macaris-

tan'da patlak veren halk devrimi,

isci

konseylerine anarsist bir

oruntii kazandirdi. Yeni Sol'un belli bash

ilgi

-katihmci demokrasi, merkezsizle^me,

denetimi ve ozyone-

i$ci

alanlanmn cogu

tim gibt- merkezi anarsist temalardi. 1968'de Fransa'da meydana gelen ve genellikle anarsist nitelik tasiyan ayaklanma, gee kapitalist,

ge? yirminci yuzyil Avrupasinda ongoralmeyen, buyiik

cekli bir devrimci

mucadele ornegi

ol-

dunyada anar-

verdi. Btitun

sizmin ozellikle gencler arasinda yaygin bicimde yeniden dogusuyla birlikte, anarsizm tarihetiert, kitaplanna, hareketin vefatmi ilan ler

etme konusunda

koymak zorunda

fazla aceleci

davrandiklanni

iliraf

eden ek-

kaldilar.

Gunumiizde anarsizm hala canh ve coskulu

bir gelenektir.

Batida anarsist bireycilik daha cok liberter Sag'in dusuncesinden etkilenmistir. Sol'da sosyatizm liberter bir

zibesini

surdurmek

icin

toplumsal

yonde

gelisrnekte, ca-

yam

sira ki^isel 6z-

esitligin

gurlukle de ilgilenmektedir.

Dogu Avrupa'daki Ma rksist- Leninist liskileri

Devletler kendi ic ceyuziinden ve halkin destegini kazanamadigi icin cok-

rnustur. Eski merkezi burokrasiler lerin

dagmlmis ve temel ozgurluksaglanmasi icin yeni bir cagri yapilmi^ur. 1980'lerde, Dogu

«*)/

Anarsizmin Geccrliligi

Almanya, Cekoslovakya ve Polonya'da gerceklesen kiili-sH 0/ gurluk ve demokrasi gosterilerinin basansi, anarsist dolayli 17 lem ve genel grev taktiginin Birligi

etkinligini kamtladi. Eski Sovyciki

cumhuriyetlerinde bile Devlet'in

roll)

bir

ktz da In

i-li-sii

bicimde tartisilmakta ve Komiinist Partisi'nin onculuk 10I11 kesinlikle reddedilmektedir, 1989'da Cin'de ozerk birlikler, kt> nusma ve orgudenme ozgurlugu cagrdariyla birlikte gel ism og rel

renci esinli demokrasi hareketi, giiclu bicimde libertcrdi. reket, tanklar Pekin'in

merkezine ytiruyene kadar

Bu ha-

lidcrsiz

vc

kendiliginden halk orgullenmesinin dikkal cekici bir orm-gini olusturdu. Eski Komtinist Devletlerde yasanan toplumsal hareketlerin ana diirtusu, kapitalist Bati'yi takht etinek degil, hie

ku^kusuz daha

fazla

demokrasiye yonelmektir. Pek cok

kisi,

Marksist-Leninist merkeziyetciligin harabeleri icinde insan yuzlii

bir liberter sosyalizm

formu olusturmaya cahsmaktadir.

Anarsizm yirminci yiizyd toplumsal ve iktisadi orgutlenmesinin pek cok gercekligini reddetmi§ olabilir, ancak onun yirmi birinci yuzyd gercekliklerinin olusmasina yardimct ve bunlarla uyum iginde olacagmi gosteren belirtiler vardir. O, yuksek diizeyde sanayilesmis, merkezilesmis ve askerilesmis modern Devletlere kesinlikle kar§idir. Iktisadi

buyumeyi ve

tuketimciligi be-

nimsemez, Insanlan ve diger turieri somurmek, c^vreyi tahrip etmek ve kirletmek istemez. Tarn aksine, kisisel ozerkligi burokrasilerin, organik toplulugu kitle toplumunun, kir ve kentin dengeli butunlesmesini kirsal yoksunluk ve kentsel anominin,

guven ve dayamsma mel alan insan

esinli insan iliskilerini

korku ve oz cikan tebagtmhhk

iliskilerinin karsisina koyar. Psikolojik

ve toplumsal adaletsizlige, herkes icin tarn bir igin

son verilmesini

uyum

gelistirmek

ister.

Burjuva Sporu, Cocukluk Hastahgi ya da Utopyaci Dus?

Marx

ile

Bakunin arasinda yasanan, uluslararasi

i^ci

hareketinde

hiziplesmeye ve Birinci Enternasyonal'Ln sona ermesine yol acan §iddedi tartismalardan bu yana, Marksistler anarsizmi cocuksu ve abartdi bir dus olarak elestirmek tctn hicbir firsati ka^innami^lardir,

Cogu Marksist ipuglanni George Plekhanov'dan

al-

Plekhanov, ge^en yuz yihn sonunda, anarsizmin bir tur "burjuva sporu" oldugunu one siirmus ve "Anarsistler, devrim

mistir.

adma

gericilik davasina

hizmet ederler; ahlak adtna en ahlakdisi

898

Anar$izm\n Tarihi

eylemlert onaylarlar; bireysel ozgiirluk adina bireylerin butun

haklanni ayaklar aluna

alirlar," demistir. 27

Lenin en azindan Plekhanov'un anarsistin hayduttan ayirt edilemeyecegi temasi iizerine geiistirdigi tezi, "Filistin" ve "sakar" diyerek alaya aldt.

cadelede "en le"yi, yani

etmekle

acil,

Devlet

Aym zamanda

onu, anarsizme karsi mubakimdan en onemli mesedevrim arasindaki iliskiyi tamamen goz ardi

yakici ve siyasal

ile

elestirdi. 28

Ancak, "burjuva devleti"ni yikmanm zorunlu oldugu konusunda anargistlerle aym gortiste otan Lenin, merkezi bir Devlei'te proletaryanin diktatorlugunii savundu ve anarsizmi, bir cocukluk hastaligi olan sol komunizmin bir baska formu olarak kucumsedi, 29 Tarihci Alexander Gray de anarsistteri benzer bictmde lanetledi. Gray bir yargic tavnyla soyle diyordu: "Anar-

cocuk yuvasi disinda

guven uyandirmayan oldukga zecocuk tiirudiir." 30 Anarsistlerin "olgunlasmamis" oldugunu dogrulayan ve insanlara haylaz cocuk muamelesi yapan bu elestirilerin, ciddi bir ciirutme cabasim hak etmeyecek kadar anlamsiz oldugu aeiktir. Daha gecerli bir elestiriye gore, anarsizm utopyacidir. Bilimsel olmayan sosyalizmin butun formlarma "utopyaci" diyerek saldisist,

fazla

ki ve hayal gucti gelismis bir

ran

en

Marx ve Engels'ten bu yana anarsizm, hayali ve durumda romamik bir dus, en kotii durumda

iyi

fantezi olarak kuctimsenmistir,

hayalperest, lehiikeli bir

Anarsizmin utopyaci diisiinceyle

mukemmellik ozlemini paylastigi ve mutlak ozgiirluk idealisavundu gu dogrudur. Anarsist gelenek icinde siirekli Mesihci ve binyilci bir damar da vardir. Ozgiir Ruh Kardesligi ve ortacag Anabaptistleri gibi pek cok anarsist aknn, mtikemmel ozgiirluk ve tarn bir esitlik toplumunda yeryuzu cennetini yaratmayi ummuslardir. Hukumdarlara ve Devlet'e karsi verilen savas genellikbir ni

le iyi ile kotii

rulmtistur. anarsistler

arasinda bir kozmik oranlar mucadelesi olarak go-

Buytik

kendi

toplumsal

altust

ideallerini, ozellikle

oiuslar

sirasinda,

bazi

devrimler sirasinda Ispan-

ya ve Meksika'daki koyiu topluluklannda dinset bir coskuyla ger
27

her seyin anstzm siddetli bir yikim coskusu icinde donu^tuF. Plechanoff,

Anarchism and Socialism, ctv. Eleanor Marx Aveling,

Kerr, Chicago, 1912,

s.

141, 148.

28

Lenin, Slau and Revolution,

29

Bkz, Lenin, "Lelr-Wing",

30

Gray, The Socialist Tradition,

124.

s.

Communism. An s.

380.

Infantile

Disorder (1920).

C H

H')H

Anar$iz>nin Geqerliligi

gu, kiyameti andiran bir devrim anlayisi olusmustur. Anarsizmin, belirli bir zarrtan dilimi icinde ozgiir bir tnp-

lum kurmayi simdiye kadar basaramamts olmasi utopya

iddiasi

Anarsizm hie kuskusuz mevcut merkezi ve liiyerar sik Devletlerden tamamen farkh, baskici ve merkezci olnwyan bir toplum anlayisim temsil eder. Onun tarn ozgiirluk ideali de -

ni destekler.

etmek

asla gerceklestirilmemis ve tarn olarak ifade

dece hayal ediiebilmistir. Ve anarsist

gerekirsc, sa-

ideali gercekleslirmek icin

pek cok girisimde bulunulmussa da, ozellikle Rus ve Ispanyol devrimlerinde anarsizmi pratige gecirmek icin yapilan embriyonik deneyimler daha buytik gucler tarafindan ezilmistir. Bununla birlikte, anarsizmi sadece tarihsel bir basansizlik ve utopyaci bir dus olarak kucumsemek fazla bir sey anlatmaz.

On dokuzuncu

yuzyilin anarsist dusiinurleri, Bakunin ve Kro-

potkin, utopyacihk suclamasi kar§tsmda, kendi toplumsal felsefelerinin insan psikolojisi ve doga yasalanyla uyum icinde ve

oldugunu israrla vurguladilar. Bakunin Strateji ve konusunda Marx ile tartismasina karsin, tarihsel maddeciligin farkli bir Uirtinu benimsedi. Kropotkin de, doga ve "bilimsel"

Devtet'in rolu

toplumdaki mevcut egilimlerin anarsist ideali destekledigini ve o yonde gelismekte oldugunu one siirerek, kendi anarsist inanglarinin bilimsel karakterini siirekli olarak vurguladi.

Bu mekanik

ve belirlenimci yaklasimi elestiren Malatesta'dan bu yana anarsistler, toplumsal degisimde insan bdinci ve iradesinin roliinu

daha

fazla

vurgulama egilimi gostermislerdir, Oteki "utopyaci" sunmayi

dusuniirierin aksine, ayrtntih bir 6zgiir toplum tasansi tutarh bicimde redd etm isle rdir. Anarsistler utopyaci gelenegin

bazi

otumtu yonlerini de

Utopyacihgi reddeden kati bir "ger?ekci", statiikoya karsi one surulen her alternatifin degerini cogu kez hie de ger^ekci olmayan bir tarzda dusiirmeye cahsir. Oscar Wilde'tn gozpaylasirlar.

lemledigi gibi:

Utopyayi kapsamayan bir dunya

haritasi,

insanltgin her

zaman

uzerinde yasadigi bir iilkeye yer vermedigi icin bakmaya degmez.

Ve daha

iyi

bir ulke arayan insanhk orayi goriinee

ulasmak

icin bir

an once yelkenleri agar, llerleme ucopyalann gerceklesmesidir.

3]

Wilde, "The Soul of

Man under

Socialism", pp.

cil, s.

34,

J1

900

Anarsizmin Tarihi

Utopyaci dusimce ozellikle bizimkinden

farkli bir

toplumu can-

landiracak imgeleme sahip oldugu igin degerlidir,

Bunu yaparak ve somut alter-

mevcui toplumun ortuk varsayimlarim sorgular Ugruna miicadele edilecek bir ideal ve surekli gozden gecirtlen bir hedef saglar. Aynca uzun sure hayali ya da imkansiz olma anlaminda utopyaci goriiien sey, yuzyihmizda bir natifler sunar,

gerceklik haline gelmistir. Anarsizmi "en bir luks" ya

iyi durumda romantik da "gelecek icin aci bir cighk" olarak ktigumsemek,

ozenden tamamen yoksun bir onyarginin ifadesidtr. 32 Utopyaci sozunun bir hakaret ya da bir lanetleme olmasi gerekmez, ancak anarsizm pek cok bakimdan utopyacihktan uzaktir, Kendi idealini hem simdi hem de gelecekte gergeklestirmek igin mevcut toplumun acik bir elestirisini yapar ve tutarli bir felsefi

stratejiler dizisi sunar,

mel

alir,

Toplum

Saglam

bir insani potansiyel anlayisinr te-

igindeki liberter egilimleri bulup cikarmaya ga-

hsir ve bunlann gelecekte tarn olarak gelisebilecegine inanir. Gegmism, ozellikle daha erken Devletsiz loplumlann deneyimlerinden yararlanir ve bu toplumlann en iyi nitelikierinin gelecekte daha liberter bir yonde donusturtilememest icin higbir neden gormez. Eski isbirligi oruntulerini modern bireysellik du§uncesiyle birlestirir.

Kusaklan bilinmeyen

bir gelecege ya

da bireyleri

buyiik bir davaya feda etmekten uzak olan anarsizm, gundelik Ui$kilerin

hemen

degistirilebilecegini

ve 6z belirlenim idealinin

mu

yam

sira bir

one

surer. Kisisel kurtulus

toplumsal degisim platfor-

sunar. Anarsist bir toplum simdilik

muhtemel

olmayabilir,

azinhk dusuncesi olmaya devam etmektedir, ancak uygunsuz ya da imkansiz oldugu soylenemez. ciinkii hala bir

Otoriter trend

dunyamn pek cok kesiminde

siirdururken, Colin Ward,

hakh

hakimiyetini

olarak, "kendisini otoritesiz or-

gutieyen bir anarsist toplum, tipki kann altindaki

tohum

gibi

varligmi surdurur" gozleminde bulunmustur. 3i Piramit gibi degil

de sebekeler halinde orgiirienen, goniillu, gecici ve kiiciik olan grup ve birliklerde bunu gormek mumkundur. Anarsist

btitiin

toplum, kati bir kurallar kitabindan gok uyeler arasindaki sempatiyi temel alan; jole halinde degil akis hahnde olan gruplann icinde otusur. Yardimlasma ve dogrudan eylem orgutlerinde, kooperatiflerde, 32

Old Anarchism and the New-Some Comments", Anarchism si. Ward, Anarchy in Action, op. cif, s. 11. Apter, 'The day,

33

ogrenim sebekelerinde ve toplulrak eylemlerinde To-

Anarfizmin

bicimlenmeye

durumlar,

baslar. Acil

iJOl

Ge<;erUligi

afetler,

grev ve devrimler

halk kendisini Devlet'in disinda orgtitledigi zaman

sirasinda

kendiliginden otusur.

Anarsizm utopyaci olmakla suclanmadigi zaman,

buyiik

bir teorik 6z tasimayan sig bir ogreti olarak kiigumsenir. Bir

doktrinden cok bir ruh

hali, ciddi bir

toplumsal felsefeden cok

formu olarak sumilur. Bu, anarsizm karsiti filozollardan cok tarihciler tarahndan one siirtilen bir gorustur. Ornegin, tarihci James Joll "anarsist felsefenin bir olgiide tutarsiz dogabir terapi

si"ndan soz etmis ve yasayan bir anarsist gelenek varsa, bunun "psikolojik ve insan mizacindan kaynaklanan tutumlar"da aran-

masi gerektigini one siirmustur. 34 Anarsizmin hie olmazsa toplumsal bir hareket olarak gi tarihsel

onemi kabul eden

Hobsbawm

tarihci Eric

"Kropotkin disinda, anarsist olmayanlann

mistir:

bilecekleri bir anarsist teorisyen

Hobsbawm'a

ilgiyle

dusiinmek kolay

tastdi-

sOyle de-

okuya-

degi!dir." J5

gore, "anarsist teorinin hicbir gercek entelektuel

yeri" yoktur ve sosyalizme

yegane yararh

katkisi, elestirel ogesi

olmustur, Andalucia'daki "ilkel" anarsizm tizerine incelemesinde,

Hobsbawm, anarsizmin

olum

mahkum

olarak

tarihsel

boyutunu vurguladi ve onun

halindeki ideolojisi oldugunu one surdii.

Anarsizmin tun

dinsel

edilmis zanaatkarlarm ve koylulerin

asm

belirli bir

ideolojiler gibi,

mizac

tipini cezbettigi kesindir.

Bu-

anarsizm de kiyameti andiran bir dev-

rimle kendi kisisel sorunlanna coziim arayan, yasadisi olmaktan ve sug islemekten zevk alan dengesiz bireylerden payina duseni ahr,

Ancak bunlar

istisnadir. Anarsistlerin

rensel bir dzgurltik, sevgi ve

buyiik cogunlugu ev-

bans anlayisindan

esinlenir.

Bu

ide-

al ugruna, toplumun kiyilannda, surekli bir protesto ve acik isyan halinde yasayarak kendi ayncahklanndan ve rahatlanndan vazgecmeye hazir olmuslar, zaman zaman bindikleri dali kese-

cek kadar

ileri

gitmislerdir.

Anarsist ideal gok gesitli insanlan cezbetmistir, Kendi ilkelerini

mantiksal sonuglarma ulastirmak isteyen, uzlasmasiz bir

ahlaki durusu

benimsemeye hazir olan

entelektiiellere sahiptir.

Yaraticihgi ve kendiligindenligi vurgulayan anarsist, sanatsal oz-

"Anarchism-a Living Tradition", Anarchism Today,

34

Joll,

35

Hobsbawm,

"Reflections

on Anarchism" (1969),

ravy Essays, Weidenleld and Nicolson, 1973,

5.

s.

225,

Revo/ud'ondrrcs:

83.

ConUniyo-

Anarf-izmin Tarihi

902 gurliik isteyen, kendi

oziem ve duygularmi

ifade

etmek

icin yeni

formlar yarattnaya cahsan pek 90k postempresyonist, Dadaist ve

Anarsizm kendileri

Surrealist sanatciyt cezbetmistir.

mek

igin dusiin-

isteyen ve otoriteyi sorgutayan, tarihin baskici ytikunden

kurtulmak ve yeni bir diinya yaraimak isteyen gen^lerin ne hitap eder.

yiiregi-

Anarsistler, Marksist dusiinurlerin cetrefil ve skolastik tar-

tismalanna kesinlikle katdmamislardir. Stirner disinda klasik anarsist dusunurler, kendi temel ilkelerini acik ve bastt bicimde

etme konusunda dikkatlidirler. Felsefi anarsistler dtsinda, kapah entelektuelden cok anlayish isci ya da koyluye hitap etmeyi tercih etmislerdir. Ancak anarststlerin teoriyie oteki sosyalistler ya da liberallerden da ha az itgilendiklerini soylemek yanhs ifade

olacaktir. firsatlar

Tam

aksine, kendi ilkelerini pratige ge^irebilecekleri

gorece az oldugu

buyuk

icin, enerjilerinin

bir

kismmj

du$iince alanina ayirmislardir. Bazi cagdas anarsistler teoride kisa,

soylemde uzun

olsalar da,

bunun nedeni

anarsist felsefenin

yoksullugu degii, anarsizmin entelektiieller dunyasimn disinda

cok genis

bir

kesimden destek saglamis olmasidir.

Ytizeysel gozlemcilerin

du§undugu

cocuksu, sal ve

gibi,

utopyaci bir lantezi olmaktan cok uzak olan anarsist dusunce, yeni ara$tirmalann

umut

bicimde kanitladigi

verici

gibi, derin,

karma:; lk ve inceliklidir. Bir kisisel yasama doktrininin otesindedir.

Ahlaki ve siyasal felsefenin pek 90k temel kaygisini sorgular

ve bu konularda yanitlan vardir. Yakici guncel sorunlarla

ilgile-

Sonuc olarak anarsizm modern cagm en onemti ve uyanci entelektiiel akimlanndan biridir. Anarsistler iyimser olmaktan utanmazlar. Pek cogunun iyimserligi, dogamn kendi kendini duzenleyisini, toplumdaki nir.

kendiliginden cikarlar yetini temel ahr.

Bu

uyumunu

ve insanhgm potansiyel

inanclar, icinde yasamakta

ve endise caginda saldin altinda olabilir,

nacak kadar degerlidir ve

ama gene de

asla butiinuyle

cegimizin haritasmi ctkarabilir. Anarsizm

bul edilebilir bir

felsefe olarak

iyi ni-

oldugumuz

kriz

dikkate ah-

kanitlanamasa da geleiki

bucuk

binyildir ka-

bizimle birlikte olmustur. Top-

lumsal bir hareket olarak biiyuyecegini ve gelecek binyil icinde bir

dusunce ve var olma

tarzi olarak

cok daha

guclii

bicimde ge-

lisecegini gosteren belirtiler vardir,

Anarsizm sadece nihai

zamanda giderek imha ve ekolojik felaket tehli-

bir ideal degil, ayni

artan pratik bir imkandir. Nukleer

Anar^izmin

kesinden kurtulabilir,

iki ates

Ge^erliiigi

HQ\

arasindan, gurleyen kapiializtn

ile

sosyalizmden siynlabilirsek, ozgur bir goreli bolluk lophimunun dogayla uyum icinde var oldugu, ozgur bireyin lalcpk-otoriter

o iilkeye ulasabiliriz, Vasadt^imiz sure icinde oraya ulasamasak da, prangah kolelerin uhnadigi ve kendi yolunda giden albatroslann vurulmadigi ufuklara dogru hep birlikte yelken acabilir, en azindan seyahatin keyfini ctkarinin genel dayanismayla uzlastigt

rabiliriz.

Segilmi§ Kaynakga

Antolojiler

Berman, Paul,

(der.),

New York, Ehrlich,

ge

Howard

&

Quotations from the Anarchists, Praeger,

1872. j.

ve ark. (der), Reinventing Anarchy, Routled-

Kegan Paul, 1979.

Guerin, Daniel, (der.), Ni Diea

hhme, 4 c, Maspero, Horowitz, Irving

L.,

ni Maitre: Anthologie

de I'anarc-

Paris, 1972.

(der.),

The Anarchists,

Dell,

New

York,

1964.

Krimerman, Leonard Anarchy:

Anchor,

A

New York,

Shatz, Marshall

tam.

New

ve

I.

Lewis

Perry,

(der.),

Patterns

of

Collection of Writings on the Anarchist Tradition,

1966.

$., (der.).

The Essential Works of Anarchism, Ban-

York, 1971.

Woodcock, George,

(der.), The Anarchist Reader,

Fontana, 1977.

Genel

Alexander, Y, ve K. A. Myers, (der,), Terrorism

in

Europe,

Groom

Helm, 1982. Apter, David E. ve James Joll, (der.). Anarchism Today, MacmilIan, 1971.

Arias de la Canal, Fredo, La Revolution Mexicano fue anarquista: Flores

Magdn, poeta revolucionaria, G. de Anda, Mexico,

1977.

Arvon, Henri, LAnarchisme, Presses Universitaires de France, Paris,

1977.

Arvon, Henri, L'Anarchisme au XXe de France,

siecle,

Presses Universitaires

Paris, 1979,

Arvon, Henri, Les Libertarians americains: de Vanarchisme dualiste a

lanarcho-tapitalisme,

Presses

indivi-

Universitaires

de

France, Paris, 1983.

Avrich, Paul, The Russian Anarchists, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1967.

Avrich, Paul, Kronsladt 1921, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1970.

Avrich, Paul, (der.), The Anarchists

in

the Russian Revolution,

Cornell University Press, Ithaca, NY, 1973. Avrich, Paul, Bakunin and Nechaev, Freedom Press, 1973. Avrihc, Paul,

An American

Anarchist: The Life of Voltairine de

Cleyre, Princeton University Press, Princeton, Nj, 1978.

Avrich, Paut, The Modern School Movement: Anarchism and Education in the United States, Princeton University Press, Prin-

ceton, NJ, 1980.

Avrich,

Paul,

The Haymarket Tragedy,

Princeton

University

Press, Princeton, NJ, 1984.

Avrich,

Paul, Anarchist Portraits,

Princeton

University Press,

Princeton, NJ, 1988. Avineri, Shlomo, Karl Marx: Social and Political Thought,

Camb-

ridge University Press, Cambridge, 1971.

Bachelin, Henri, P. -J. Proudhon, social isie national, Paris, 1941. Bailie,

William, Josiah Warren: The First American Anarchist,

Small, Maynard, Boston, 1906.

Secilttiis

Barber, Benjamin, Superman and

and

W7

KaynaUca

Common

Men; Freedom, Ahum hy

Harmonds worth, Government, Kahn

the Revolution, Penguin,

Barclay, Harold, People without

1972.

&

and

Averill

Cienfuegos Press, 1982. Barker, Ernest, Principles of Social and Political Theory (1951),

OxEord University Press, Oxford, 1967. Barker, Jeffrey M., Individualism and Community:

Marx

Greenwood

and Early Anarchism,

7'Jir

State in

New

Press,

York,

1986.

Barm, Jean, What

is

Situationism?,

Unpopular Books, 1987.

Bayer, Osvaldo, Anarchism and Violence: Severino di Giovanni in Argentina, 192.3-31, Ing. cev. Paul Sharkey, Elephant Editions, 1986. Bell,

Thomas, Edward Carpenter: The English Group, Los Angeles, 1932.

Tolstoi, Libertarian

Benello, George ve Dimitri Roussopoulos, (der), The Case for Participatory Democracy,

Grossman,

New York,

Bernal, Martin, Chinese Socialism to 1907,

1971,

Cornell University

Press, Ithaca, 1976.

Bhauacharyya, Buddhadeva, Evolution of the

Political Philosophy

of Gandhi, Calcutta, 1969.

Bolloten, Burnett, The

Grand Camouflage: The Communist Conspi-

racy in the Spanish Civil

War

(1961), Pall, Mall, 1968.

Bondurant, Joan V., Conquest of Violence: The Gandhian Philosophy of Conflict, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1958.

Borkenau, Franz, The Spanish Cochpit, Faber

Godwin and

Brailsford, H. N., Shelley,

versity Press,

& Faber,

their Circle,

1937.

Oxford Uni-

Oxford, 1945.

Brenan, Gerald, The Spanish Labyrinth, Macmillan,

New

York,

1945.

Brissenden, P.

F.,

Columbia

The

I.

W. W.:

University Press,

'Brogan, D. W., Proudhon,

A Study of American New York, 1920.

Hamish Hamilton,

Syndicalism,

1934.

Broue, Pierre ve Emile Temine, The Revolution and the Civil in Spain, MIT Press, Cambridge, Mass., 1970.

Brown, Barratl son, 1934.

A., (der.),

Great Democrats, Nicholson

&

War Wat-

908

Anarsizmin Tarihi

Brown, Bernard

E., Protest in Paris:

Anatomy

of a Revolt, General

Learning, Morristown, NJ, 1974. J, B., A History of Freedom of Thought (1913), Blackham, Oxford University Press, Oxford, 1952.

Bury,

Cahm,

der.

H.

J.

ve V. C, Fisera, (der.), Socialism and Nationalism, Spo-

E.

kesman, Nottingham, 1978, Carlson, Andrew, Anarchism

in

Germany

1:

The Early Movement,

Scaresrow, Metuchen, NJ, 1972. Carr, E. H., Michael Bakunin, (Macmillan, 1937),

2.

bsk.

New

York, 1975. Carr, E. H., Studies

Carr,

in

Revolution, Macmillan, 1950.

The Romantic

H.,

E.

Exiles,

Penguin,

Harmondswonh,

1949. Carr, Reg, Anarchism" in France; The Case of Octave Mirbeau,

Manchester University Press, Manchester, 1977. Carroll, John, Break-out

from the Crystal Palace: The Anarcho-

Psychological Critique: Stinier, Nietzsche, Dostoevsky, Rout-

Kegan

ledge &r

Paul, 1974.

Carter, Aprii, The Political Theory of Anarchism, Routledge

& Ke-

gan Paul, 1971. Carries, Alice ve

Freedom Casas, Juan

John Zerzan,

(der.), Questioning Techonology,

Press, 1988.

Gomez, Anarchist Organization: The History

of the

FAI, Black Rose Books, Montreal, 1986.

Caute, David, Sixty Eight. The Year of the Barricades, milton, 1988.

Cohn, Norman, The Pursuit lenarians

Hamish Ha-

of the Millennium; Revolutionary Mil-

and Mystical Anarchists

in the

Middle Ages (1957)

Paladin, 1984.

Cole, G, D. H., ners,

A

History of Socialist Thought,

Macmillan, 1953,

c.

11:

I: The ForerunMarxism and Anarchism, Mac-

c.

millan, 1954.

Confino, M., Violence dans ev, Paris,

la violence;

Le dehat Bakounine - Neca-

1973.

Conquest, Robert, Lenin, Fontana, 1972.

Compte rendu analytique des stances du congres anarchiste tenu Amsterdam, 24-31 aout, 1907,

Paris, 1908.

d

5ef ilmij Kaynakt;a

Compte rendu du Vlllime congres

Crump, John,

<)0'J

general, Berne, Berne,

Origins of Socialist Thought in japan,

1

870.

Cruum

Mrliu.

1983.

D'Agostino, Anthony, Marxism and the Russian Anardihls, ter-

minal Press, San Francisco, 1977.

Damico, Linda logy,

Lang,

H.,

The Anarchist Dimension of Liberation theo-

New

York, 1986.

De Leon, David, The American as Anarchist; Reflection* on Indigenous Radicalism, John Hopkins University Press, Baltimore, 1978,

De Souza, Newton

O

Stadler,

Cecilia, Rio

anarquismo da Colonia

de Janeiro, 1970. Doctor, Adi Hormusji, Anarchist Thought

in

India, Asia Publis-

hing House, Bombay, 1964. Doctor,

Adi Hormusji, Sarvodaya: A

Study, Asia Publishing House,

Dolleans, Eduard, Proudhon versiiaires

et

Political

Bombay,

la Revolution

and Economic

tarihsiz.

de 1848, Presses Uni-

de France, Paris, 1948.

Dostoevsky, Fyodor, Notes from the Underground, Penguin, Har-

mondsworth, 1977. Drinnon, Richard, Rebel

in

Paradise:

A

Biography of

Emma

Gold-

man, Chicago University Press, 1961; yeni bsk. Chicago, 1982.

A

Dubofsky, Melvyn,

History of the Industrial Workers of the

World, Quadrangle, Chicago, 1969.

Dubois, Felix, Le

Peril anarchiste, Paris, 1894.

John W., Anarchists and Communists in 1935, University of Texas Press, Austin, 1973.

Dulles,

Brazil,

1900-

Ellmann, Richard, Oscar Wilde, Hamish Hamilton, 1987. Eltzbacher, Paul, Anarchism; Exponents of the Anarchist Philo-

sophy (1908), Libertarian Book Club,

Esenwein, George

Movement

in

R.,

New York,

1960.

Anarchist Ideology and the Working Class

Spain,

1868-1898, University of California

Press, Berkeley, 1989.

Falk, Candace, Lore,

Anarchy and

hart &r Winston,

New

Emma

Goldman, Hoik, Rinen-

York, 1985; gozden gecirilmis bsk,

Rutgers University Press,

New Brunswick,

1990,

Fernbach, David, (der), The First international and After, Penguin,

Harmondsworth, 1974.

Ana r$ km in

910

Hugo

Ferreira,

Ten

Gtl ve Michael

W.

Marshall, Portugal's Revolution:

Cambridge University

On,

Years

Tdrifii

Cambridge,

Press,

1976. Ferrer, Pai, Durruti, Planeta, Barcelona, 1985,

Fleming, Marie, The Anarchist

Way

to Socialism; Elisee

19th-century European Anarchism,

Fishman, W.

East

J.,

End Jewish

Croom Helm,

Reclus and

1979.

Radicals 1875-1914, Duckworth,

1975.

Footman, David,

ce,

Watts,

Civil

War

in Russia,

Faber

New

Fromm,

1961.

York, 1975.

Freedom: A Hundred Years, October 1886

dom

& Faber,

D., Anarchism: Political Innocence or Social Violen-

Forman, James

to

October 1986, Free-

Press, 1986.

Kegan Paul,

Erich, The Fear of Freedom, Routledge &r

1960.

Garaud, Gibbs,

R.,

L'Anarchie

et la repression, Paris,

Freedom and

Benjamin,

1895,

Liberation,

Sussex

University

Press, Brighton, 1976.

Goehlert, Robert ve Claire Herczeg, Anarchism:

Vance Bibliographies, Monttcello,

Illinois,

A

Bibliography,

1982.

Gombin, Richard, The Radical Tradition, Methuen, 1978. Gombin, Richard, The Origins oj Modern Leftism, Penguin, Harmondswotrh, 1975. Gomel, Alfredo, Anarawismoy anarcosiiiditaiismo en America Latina, Ruedo Iberico, Paris, c. 1980. Goodman, Mitchell, (der.). The Movement toward a New America: The Beginning oj a Long Revolution, Knopf,

Goodway, David, tice,

(der.),

New

York, 1970.

For Anarchism: History, Theory and Prac-

Routledge, 1989.

Gray, Alexander, The Socialist Tradition (1946), Longmans, 1963. Gray, Christopher, (der.), Leaving the Twentieth Century: The Incomplete

Work

oj the Silwationist International, Free Fall,

1974.

Gray, Jack, Modern China

in

Search oj a Political Form, Oxford

University Press, Oxford, 1969.

Greagh, Ronald, L'Anarchisme aux Etots-Unis, 2 c, Didier Erudition, Paris, 1986.

Gregg, Richard

& Sons,

B.,

1938,

The Power of

S on- Violence, George

Routledge

Secilmi$

Kaynakca

Gregory, Walter, David Morris


ve Anthony Peters,

I

he Shallow

I

Crave, Victor Gollancz, 1986.

and Irony: A Prelude

Hall, David, Eros

State University of

Hamon,

to Philosophical

New York, New

Anon

(iimh.

York, 1982.

A,, Psychologie de I'anarchiste-socialiste, Paris, IK95.

Hampton, Christopher, (der,), A Radical Reader. The Struggle jo> Change in England 1381-1914, Penguin, Harmondsworili, 1984.

Hardy, Dennis, Alternative Communities

in

Nineteenth-Century

England, Longman, 1970,

Harmel, Claude, Histoire de

ons Hart,

Champ

1'anarchie:

Des origines a 1880, Editi-

Libre, Paris, 1984.

John M., Anarchism

&

The Mexican Working Class 1860-

1931, University of Texas Press, Austin, 1978.

Herbert, Eugenia, The Artist

and

Social Reform: France

um, 1885-1898, Yale University Press,

New

and

Belgi-

Haven, 1961.

Heredia, Luis, El Anarquismo en Chile (IS97-I931), Antorcha,

Mexico, 1981. Herzen, Alexander, Hill.

My

Past

and Thoughts, 6 c, 1924-7.

Christopher, The World Turned Upside Down: Radical Ideas during the English Revolution (1972), Penguin,

Harmond-

swonh, 1975. Hobhouse,

L. T., Liberalism,

Hobsbawm, cial

Williams

& Norgate, tarihsiz,

E. J., Primitive Rebels: Studies in

Movement

in

the J9fh

Archaic Forms oj So-

and 20th Centuries, Manchester

University Press, Manchester, 1959.

Hobsbawm, Hobsbawm, feld

&

E. J., Bandits, E.

).,

Weidenfeld &r Nicolson, 1969.

Revolutionaries: Contemporary Essays,

Weiden-

Nicolson, 1973.

Hoffman, Robert Theory oj

L.,

P. -J.

Revolutionary Justice: The Social and Political

Proudhon, University of Illinois Press, Urba-

na, 1972.

Hoilingdale, R.J,, Nietzsche, Routledge &r

Kegan Paul, 1973.

Holton, R.J. British Syndicalism, J900-I9J4, Pluto Press, 1973,

Holterman, Thorn ve Henevan Maarsween, Law and Anarchism, Black Rose, Montreal, 1984. Holton, R.J,, British Syndicalism, 1900-1 914, Pluto Press, 1975,

Anarsizmin Tarihi

912

Home,

Stewart, Tlie Assault on Culture: Utopian Currents froi

Lettrisme to Class War, Aporia Press

&

Unpopular Book:

I:

Origins 1860-1881

1988.

R„ The Italian Socialist Movement, Van Nostrand, Princeton, 1958.

Hostetter,

Humphreys, Christman, Buddhism, Penguin, Harmondswortr 1971.

Hyams, Edward, Pierre -Joseph Proudhon: His Revolutionary Mind and Works, John Murray, 1979. Joseph, Elisee and Elie Reclus:

Ishill,

In

Lift

Memoriam, Berkeley He

ights, 1927.

Jenning, Jeremy R, Georges Soreh The Character and Developmen ,

of his Thought, Macmillan, 1985,

Jerome, Judson, Families oj Eden: Communes and the hism, Seabury, Joll,

New

New Anarc

York, 1974.

James, The Second International 1889-1914, Weidenfeld £ Nicotson, 1955.

Jones, Leslie A., Die Digger Movement 1649,

Hyde Park Pamplet

tarihsiz.

Kafka, Franz, The Castle, Penguin, Harmondsworth, 1966.

Kaminski, H.

E,,

Michel Bahounine: La vie d'un rcvolutionnair

(1938) Betibaste, Paris, 1971.

Temma, Anarchists of Andalusia (1868-1903), Princetor University Press, Princeton, NJ, 1977.

Kaplan,

Kaufmann, Walter, list,

Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Awtich

Princeton University Press, 1974.

Kedward, Roderick, The Anarchists, Macdonald, 1971. Kelly, Aileen, Mikhail Bakunin: tics oj

A

Study

Kern, Robert W,, Red Years/Bkch Years. nish Anarchism

man

09J

Kline,

A

Political History oj

Spa

1-1937), Institute for the Study of Hu-

Modem: A

Life of

Herbert Read, Weidenfelc

Nicolson, 1990.

Gary W., The

Individualist Anarchists,

Klossowski, Pierre, Sade

Knabb,

Psychology and Poll

tssues, Philadelphia, 1978.

King, James, The Last

&

in the

Ufopianism, Clarendon Press, Oxford, 1982.

mon

New

York, L987.

procha'm, Seuil, Paris, 1947.

K., (der.), Sifualionisf International Anthology,

Public Secrets, Berkeley, 1981.

Bureau

o:

Setilmis

Kaynah;a

Kravchinsky, Sergei, Underground Russia, Kublin,

Hyman, Asian

<)|

New York,

(

188'">.

Revolutionary, Princeton University Puss,

Princeton, NJ, 1964.

Lang, Olga, Pa Chin and

his Writings,

Harvard Univcrsiiy Puss,

Cambirdge, Mass., 1967. Lehning, Arthur, Anarchisme

et

marxisme dans

la revolution mis-

se, Spartacus, Paris, 1971.

Leighton, Patricia, Re-ordering the Universe: Picasso and Anarchism, 1897-1914, Princeton University Press, Princeton, NJ,

1989. Leval, Gaston, Collectives in the Spanish Revolution, Ing. gev. Ver-

non Richards, Freedom Limeux,

Pierre,

Du

Press, 1975.

Liberalisme a I'anarcho-capitalisme, Presses

Universitaires de France, Paris, 1983.

Lenin, V.

'Lejt-Wing

1.,

J

Communism, An

Infantile Disorder,

Fore-

ign Languages Press, Peking, 1965,

Lenin, V. L, The State and Revolution, Foreign Languages Press,

Peking, 1965. Lenin, V. l„ The State, Foreign Languages Press, Peking, 1965.

Fantasy of Reason: The Life and Thought of William Godwin, Routledge &r Kegan Paul, 1980.

A

Locke, Don,

Two Treaties of Civil Government, Dent, Longmore, C, The 1WA Today, DAM - 1WA, 1985, Locke, John,

Lubac, Henri de, The Un-Marxian

Sheed

& Ward,

Socialist:

A

1936.

Study of Proudhon,

1948.

Lunn, Eugene, The Prophet of Community; The Romantic Socialism ofGustav Landauer, University of California Press, Berkeley,

Mackay,

J.

CA, 1973. H.,

Max

Stirner, sein

Leben und sein Werh, Berlin,

1898.

Mackay, J, H., The Anarchists: a Picture of Civilization at the Close of the Nineteenth Century, lng. cev. George Schumm, Benj. R.

Tucker, Boston, 1891.

Mailer, P., Portugal:

The Impossible Revolution,

Solidarity, 1977.

Maitron, Jean, Histoire du mouvement anarchiste en France (18801914), Societe Universitaire, Paris, 1951; 3 bsk., Le Mouve-

ment anarchiste en France, 2 c.,lvlaspero, Paris, 1975. Makhno and the Russian Civil War, Mac-

Malet, Michael, Nestor millan, 1982.

914

Anarsizmin Tarilu

Manuel, Frank, The Prophets of Cambridge, Mass., 1962.

Paris,

Harvard University Press,

Marsh, Margaret, Anarchist Women, 1870-1920, Temple University Press, Philadelphia, 1987.

Marshall, Peter, William Godwin, Yale University Press, Londra ve New Haven, 1984. Marshall, Peter, (der.), The Anarchist Writings of William Godwin, Freedom Press, 1987. Marshall, Peter, (der.),

Damon and

Delia,

by William Godwin, Ze-

na, Croesor, 1988.

Marshall,

Peter,

William Blake:

Visionary Anarchist,

Freedom

Press, 1988.

Marshall, Peter, lancz, 1987;

Cuba

Libre: Breaking the

Unwin Paperbacks,

gozden gecirilmis Ispanyoka

ton, 1988;

Chains? Victor Gol-

1988; Faber

&

Faber, Bos-

bsk., Diana,

Mexico

City, 1991.

Martin, James alist

J.,

Men

Anarchism

against the State: The Expositors of Individu-

in

America, 1827-1918 (1953) Ralph Myles,

Colorado Springs, 1970, Masters, Anthony, Bafcunin; The Father of Anarchism, Saturday Review Press, New York, 1974.

Maurer, Charles B„ Call

Gustav Landaner,

to Revolution:

Wayne

State

The Mystical Anarchism of University

Press

Detroit

1971.

Marx, Karl, The Poverty of Philosophy, International Publishers, New York, 1963.

Marx

&

Engels, The

Communist

Manifesto, der. A.

P.

J.

Taylor,

Penguin, Harmondsworth, 1967.

Marx

& Engels, Selected Writings, Lawrence & Wishart,

& Engels, The German Ideology, der. & Wishart, 1970.

Marx

Marx, Engels

1968.

C.J. Arthur, Lawrence

&

Lenin, Anarchism and Anarcho-syndicalism: Selected Writings, der. N. Y. Kolpinsky, International Publishers,

New York,

1972.

McKercher, William, Libertarian Thought England, Garland Press, 1987.

in

Nineteenth-Century

McLellan, David, The Young, Hegelians and Karl Marx, Praeger, New York, 1969.

'"''

Scfiimts Kaynaltca

Communes

Melville, Keith,

New

Mendel, Arthur

Counter-Culture,

Morrow

i)iu!l.

Michael Bahunin: Roots of Arwalv/'M'. lin-

P.,

New York,

ger,

in (he

York, 1979.

Merquior,

J.

1981.

G., Foucaulf,

Fontana

Press, 1985, 2. bsk.,

l l

»l

H

.

Rulos. UnMiddleton, John ve David Tait, (der.), Tribes Without Kegan Paul, 1958. lit ledge

&

Miller, David, Anarchism, Dent, 1984. Press, ChicaMiller, Martin A., Kropoffein, University of Chicago

go, 1976. Miller,

W., Dorothy Day, Harper

Mintz, Jerome

& Row, New York,

The Anarchists of Casas

R.,

Viejas.

1982.

Chicago Uni-

versity Press, Chicago, 1982.

New interpretaMitchell, Barbara, The Practical Revolutionaries: A Press, Greenwood tion of the French Anarchosyndiailists,

New York, Moral,

J.

1987. Diaz del, Hisforia de las agitaciones campesinas anaalu-

Z as, Madrid, 1929. Socialist, 2 c, Morris, May, (der.), William Morris: Artist, Writer,

Blackwell, 1936.

Morton, A.

L.,

The World of the Ranters: Religious Radicalism Wishart, 1979. Lawrence

in

&

the English Revolution,

&

Wishart, 1952. Morton, A. L„ The English Utopia, Lawrence Bernardo Galitelve Falcon Ronaldo, Munck ile birlikte Ricardo li,

Argentina:

From Anarchism

to

Peronism: Workers, Unions,

Politics, 1855-1985, Zed, 1987. der. Narayan, Jayapraksh, Socialism, Sar\ordaya and Democracy, 1964. Bombay, Bimal Prasad, Asia Publishing House, France, 1880Nataf, Andre, La Vie quotidienne des anarchistes en

1910, Hachette, Paris, 1986.

Needham, Joseph,

Science and Civilisation in China,

c.

II,

Camb-

ridge University Press, Cambirdge, 1956.

Notes sur Vanarchisme en

du Vent du Chemin,

URSS de 1921 a

Neumann, Franz, The Democratic and Free Press of Glencoe,

Newman, Stephen

L.,

volt against the

ca, 1984.

nos jours, Les Chaiers

Paris, 1983.

New

Authoritarian State,

The

York, 1957.

Liberalism at Wits' End: The Libertarian Re-

Modern

State,

Cornell University Press, Itha-

916

Anar$izmin Tarihi

Nomad, Max, Rebels and Renegades, Macmillan, New York, 1932. Nomad, Max, Marx and Bakunin, Hound & Horn New York 1933.

Nomad, Max, Apostles of Revolution, Seeker Sr Warburg, 1939. Nomad, Max, Dreamers, Dynamiters and Demagogues: Reminiscences, Waldon Press, New York, 1964. Notehelfer, F. G., Kotoku Shusui: Portrait of a Japanese Radical, Cambridge University Press, Cambridge, 1971.

Oglesby, Carl, (der.), The York, 1969.

New

Left Reader,

Oliver, Hermia, The International Anarchist torian London, Croom Helm, 1983.

Orwell, George, Collected Essays, Seeker

Orwell, George,

Homage

to

Grove Press

Movement

& Warburg,

New

Late Vic-

in

1968.

Catalonia (1938), Penguin,

Harmond-

sworth, 1962. Orwell, George, The Collected Essays, Journalism and Letters, der. Sonia Orwell Ian August, 2 c, Penguin Ha rmonds worth

&

1970. Ossar, Michael, Anarchism

in

the

Dramas of Ernst Toller: The ReNew York Press Albanv

alm of Freedom, State University of

'

1980.

Ostergaard, Geoffrey, Nonviolent Revolution ce Foundation, New Delhi, 1985.

in India,

Gandhi Pea-

Ostergaard, Geoffrey ve M. Currell, The Gentle Anarchists, Clarendon Press, Oxford, 1971. Osterfield, David, Freedom, Society

and the

into the Possibility of Society without

State:

An

Investigation

Government, University

New York, 1983. Paddison, Ronald, The Fragmented State: The Political Geography of Power, Basil Blackwell, 1983. Press of America,

Michael, The Anarchism of Nestor Makhno, 1918-1921: An Aspect of the Ukrainian Revolution, University of Washington Press, Seattle, 1976.

Palij,

Parekh,

B.,

Gandhi's Political Philosophy:

A

Critical

Examination

Macmillan, 1989.

Pateman, Carol, Participation and Democratic Theory, Cambridge University Press, Cambridge, 1973. Paterson, R.

W.

K.,

The

Nihilistic Egoist:

versity Press, Oxford, 1971.

Max Stirner, Oxford

Uni-

Secilmi$ Kaynakc,a

l

M

/

Paul, C. Kegan, William Godwin: His Friends and Conteittpnntius,

2 c, Henry S.King, 1876.

Nancy M.uiln

Paz, Abel, Durruti: The People Armed, Ing. cev. nald, Black Rose, Montreal, 1976.

Pennock.J. Roland vejohn

mos XIX,

New York

W, Chapman,

University Press,

(der), Aikii rhtsni: No-

New

York, 197K.

Perlin, Terry M., (der.), Contemporary' Anarchism,

Books,

New Brunswick,

fruns.uiion

NJ, 1979.

Petegorsky, Left-Wing Democracy

in

the English

War: A

Civil

Study of the Social Philosophy of Gerrard Wjnstanley, Victor Gollancz, 1940. Philp,

Mark, Godwin's

Political Justice,

Piehl, Mel, Breaking Bread:

Duckworth, 1986.

The Catholic Worker and

of Catholic Radicalism in America,

the Origins

Temple University

Press,

Philadelphia, 1982.

Plechanoff (Plekhonov), George, Anarchism and Socialism, Ing.
Eleanor Marx Aveling, C. H. Kerr, Chicago, 1912.

Pomper,

Philip, Sergei nechaev, Rutgers University Press,

New

Brunswick, NJ, 1979. Le Proces des anarchistes devant

la police correctionnelle

a

la

Cour

dAppel d Lyons, Imprimerie Nouvelle, Lyons, 1883, Poole, David, (der.), Land and Liberty: Anarchist Influences in the

Mexican

Revolution,

Qenfuegos

Press,

Sanday,

Orkney,

1977. Pyziur, Fugene, The Doctrine of Anarchism of Michael A. Bakunin

(1955) Henry Regnery, Chicago, 1968. Quattrocchi, Angeto ve France,

May

Tom

Nairn, The Beginning of the End:

1968, Panther, 1968.

Quail, John, The Slow Burning Fuse: The Lost History of the British

Anarchists, Paiadin, 1978.

Rama, Carlos M,, Fascismo y anarauismo en

la

Espana contempo-

ranea, Bruguera, Barcelona, 1979,

Ramachandran, levance for

G., ve T. K.

Our

Mahadevan,

(der.),

Gandhi

Times, Bharatiya Vidya Bharan,

-

His Re-

Bombay,

1964.

Ravindranathan, T.

R., Bafeunin

and

the Italians,

University Press, Kingston, Out., 1988.

McGill Queen's

Anar$tz»un Ta ri hi

918

Reichen, William O., Partisans of Freedom: A Study in American Anarchism, Bowling Green University Popular Press, Bowling Green, Ohio, 1976. Reps, Paul, (der.), Zen Flesh, Zen Bones, Penguin,

Harmond-

sworth, 1986. Rexroth, Kenneth, Communalism: From eth Century, Seabury Press,

New

Richter, Hans, Dada, Art and Anti-Art,

Rihs,

its

Origins to the Twenti-

& Hudson,

Thames

Ridley, F. F., Revolutionary Syndicalism

on of 1970.

its

York, 1974.

Cambridge University

Time,

C, La Commune

1965,

France: The Direct Acti-

in

de Paris: sa structure

Press,

Cambridge,

et ses doctrines,

Gene-

va, 1955. Ritter, Alan,

The

Thought of Pierre-Joseph Proudhon, Prin-

Political

ceton University Press, Princeton, NJ, 1969. Ritter,

Alan, Anarchism;

Rubel, Maximilien in the

A

Cambridge Uni-

Theoretical Analysis,

Cambridge, 1980.

versity Press,

vejohn Crump,

(der.),

Non-Market Socialism

Nineteenth and Twentieth Century, Macmillan, 1987.

Runkle, Gerald, Anarchism: Old and New, Delta,

Ryan, Alan, J.

S. Mill,

Routledge

Sahman, Richard R., The Bakunin, Greenwood

Social

& Kegan and

New York,

1972.

Paul, 1974.

Political

Press, Westport,

Thought of Michael

Conn., 1983.

Scatapino, Robert A. ve George T. Yu, The Chinese Anarchist

vement, University of California, Berkeley, 1961;

MoDrowned

Rat, Bristol, 1985.

Schulkind, Eugene, (der), The Paris

from

the Left,

Commune

of 1871: The View

Cape, 1972.

A Study of Left Da Capo Press, New

Schuster, Eunice M., Native American Anarchism:

Wing Anarchist

Individualism (1932)

York, 1970.

Michael Henry, Radical Shelley: The Philosophical Anarchism and Utopian Thought of Percy Bysshe Shelley, Princeton University Press, Princeton, NJ, J 982.

Scrivener,

Sergent, Alain ve Claude Harmel, Histoirc de Vanarchie, Paris,

1949.

Shaw, George Bernard, The

Impossibilities of Anarchism, Fabian

Tract, no. 45, Fabian Society, 1893,

Simmons, Ernest

Tolstoy, Routledge

J.,

-)!')

Kaynakca

St^ilmis

& Kegan

Paul,

W7

J.

Skellon, Robin, (der.), Herbert Read, Meihuen, 1970.

Smith, Michael

The Libertarians and Education, Allen iV Un

P.,

win, 1983,

Snow, Edgar, Red Star Over China, Gollancz, 1937. Soboul, Albert, Lcs Sans-culottes parisiens en An II, I'

Soboul, Jacques, Notes sur

Sonn, Richard

D.,

Paris.

la revolution bolchevitiuc, Paris,

Anarchism and Cultural

1958 1919.

Sicde

Politics in I'm dr

France, Nebraska University Press, Lincoln, NA.

Spring, Joel,

A Primer

of Libertarian Education, Free Lilc,

New

York, 1975. Stafford, David,

From Anarchism

litical Activities

to

Reformism: A Study of the Po-

of Paul Brousse 1870-90, Weidenfeld

&

Ni-

colson, 1971. Stanley,

Thomas

A.,

Osugi Sakae, Anarchist

Tuisho Japan, Har-

in

vard University, Cambridge, Mass., 1982. Suzuki, D. T., Zen Buddhism: Selected Writings, der. William Barrett,

Talmon,

Anchor, J,

L.,

New York,

1956.

The Origins of Totalitarian Democracy (1952),

Sphere, 1970.

Tatsuo Arima, The Future of Freedom, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1968. Taylor, Michael, Anarchy and Cooperation, John Wiley, 1976. Taylor, Michael, Community, Anarchy and Liberty, Cambridge

University Press, Cambridge, 1980. Taylor, Michael, The Possibility of Cooperation, Cambridge University Press,

Thody,

Philip,

Cambridge, 1987.

Albert

Camus,

I9I3-J9I6,

Hamish Hamilton,

1961.

Thody,

Philip,

Aldous Huxley,

Charles Scribner's Sons,

New

York, 1973.

Thomas,

Edith, Louise Michel, tng. cev. Penelope Williams, Black

Rose, Montreal, 1980.

Thomann, C, Le Mouvement uchateloises

el

anarchiste dans

les

montagnes ne-

lefurabernois, La Chaux-de-Fonds, 1947.

Thomas, Hugh, The Spanish Civil War (1961), 3. bsk.. Penguin, Harmondsworth, 1977. Thomas, Paul, Karl Marx and Anarchists, Routledge & Kegan Paul,

1980.

Anar$izmin Tarihi

920

Thompson,

E.

P.,

William

Morris:

Romantic

to

Revolutionary

(1955), Merlin Press, 1977. Tivey, Leonard, (der.), The Nation State, Martin Robertson, 1981. Torres, Manuel, (der.), Breve antologia del pensamiento anarquista

en

Peru, La Molina, 1979.

el

Trautmann, Frederic, The Voice of Terror: Most,

Greenwood

Press, Westport,

Troyat, Henri, Tohtoy, Ing, cev.

A

Biography ojjohann

CN, 1980.

Nancy Amphoux, W. H.

Allen,

1968.

Tzuzuki, Chushishi, Edward Carpenter, 1814-1929, Cambridge University Press, Cambridge, 1980.

A History of the Populist Nineteenth-Century Russia, Weiden-

Venturi, Franco, Tlie Roots of Revolution:

Movements

Socialist feld

& Nieolson,

in

1960.

Vereker, Charles, Eighteenth-Century Optimism, Liverpol University Press, Liverpool, 1967.

Laurence,

Veysey,

The Communal Experience: Anarchist and

Mystical Counter-Cultures in America, Harper

&

Row,

New

York, 1973. Vienet, Rene, Enrages

Situationnistes dans

et

le

mouvement

des oc-

cupations, Gallimard, Paris, 1968.

The Anarchists: Their Faith and their Reon the royal and other personages

Vizetelly, Ernest Alfred,

cord, Including sidelights

who have

been assassinated, John Lane, 191

Wexler, Alice,

Wexler, Alice, on

to the

1.

Emma Goldman: An Intimate Life, Virago, 1984. Emma Goldman in Exile: From the Russian Revoluti-

Spanish Civil War, Beacon Press, Boston, 1989.

Wilson, Edmund, To the Finland Station, Fontana, 1970. Wiltshire, David, The Social and Political Thought of Herbert Spencer,

Oxford University

Press, Oxford, 1978.

Williams, George Hunston, The Radical Reformation, Weidenfeld

& Nieolson, Willis, Liz,

1962.

Women

in the

Spanish Revolution, Solidarity Pamphlet,

no. 48, 1975.

Wilson, A. N., Tolstoy, Hamish Hamilton, 1988.

Wo mack,

John, Zapata and the Mexican Revolution, Thames Hudson, 1972.

Wright, Mary

C, China

in

Yale University Press,

&

Revolution; The First Phase, 1900-1913,

New

Haven, 1971

Young, Nigel, An

New

Left,

,( -'l

Kaynakca

Secilmis

Infantile Disorder;

The Crisis and fVdirn

& Kegan Paul,

Routledge

of the

1977.

Zarrow, Peter Gue, Anarchism and Chinese Cultuic,

(

ulmnhia

University Press, New Zenker, Ernst Victor, Anarchism; A Criticism and JIMoiy Anarchist Theory, Methuen, 1898.

York, 1990.

o\ the

Anarsist ve Liherter Calismalar

Adresse a tous

les travailieurs

(30

1968) Cotnilc [images -

May

Internationale Situationniste, Paris, 1968.

Aldred,

Guy

Bakunin

A., Bafeunin,

Andrews, Stephen

Press,

Glasgow, 1940.

The Science of Society, Fowler &r Wells,

Pearl,

1852. (1918Arshinov, Peter, History of the Mafthnovisl Movement Red, Detroit, 1974. 1921) Black

&

Aurobindo Ghose, The

Ideal of

Aurobindo Ghose, The mott,

New

Human

Unity, 1918.

Essential Aurobindo, der. R. A.

McDer-

York, 1974.

Bakunin, Michael, The Paris

Commune and

der. Nicolas Walter, Cira,

the Idea of the State,

1971

Bakunin, Michael, The Confessions of Mikhail Bakunin, Ing. cev. Robert C. Howes, der. Lawrence D. Orton, Cornell University Press, Ithaca,

Bakunin, Michael, The

1977.

Philosophy of Bakunin: Scientific Maximoff, Free Press, New York,

Political

Anarchism, der. G.

P.

1953.

Bakunin, Michael, Archives Bahounine, E. I:

Bakounine

conflits

et 1'Itaiie,

dans

1 I

J. Brill,

1871-2, 1961-3;

Internationale,

1872,

11:

1965;

Leiden, 1961,

Bahounine 111:

et les

Etatisme

et

anarchic 1873, 1967; IV; Bafeounine et ses relations avec Serrelations gej Necaev 1840-1872, 1971; V: Bahounine et ses

1870-1875, 1974; VI: Bafcounine sur la guerre francoallemande et la revolution social en France, 1870-1871, 1977; slaves,

Vll:

L'empirc

knouto-germanique

et

la

revolution

sociale,

1870-1871, 1981.

Bakunin, Michael, Michael Bakunin; Selected Writings, der. Arthur Lehning, Cape, 1973.

Anar$iztnin Tarihi

922

Bakunin, Michael, Bafeunin on Anarchy,

der.

Sam

Doigolf, George

Allen <$rUnwin, 1973.

Bakunin, Michael, Marxism, Freedom and the fanick,

Freedom

Ke-

State, der. K. j.

Press, 1984.

Bakunin, Michael, From out of the Dustbin: Bakun'm's Basic Writings, 1869-1871, der. Robert M. Cutler, Ardis, Ann Arbor, Ml, 1985.

Bakunin, Michael, Correspondance de Michel Bakounine. Lettres d

Herzen

a Ogarejf 1860-74, der. M.

et

Dragomanov,

Paris,

1896.

Bakunin, Michael, Oeuvres (1868-1872), 6 c, der. M. Nettlau I)

&J. Fuiltaume

Baldelli,

(c. 11-V1),

(c.

Stock, Paris, 1895-1913.

Giovanni, Social Anarchism, Penguin, Harmondsworth,

1971. Ballon, Adin, Practical Christian Socialism, Fowles

&

Wells,

New

York, 1854. Ballou, Adin, Non- resistance

Non -Resistance

in

Relation to

Human

Government,

Society, Boston, 1839.

Berdyaev, Nicholas, The Meaning

oj the Creative Act,

Harper,

New

York, 1955. Berdyaev, Nicholas, Die Bourgeois Mind

& Other Essays,

Sheed

&

Ward, 1934. Bardyaev, Nicholas, Slavery and the Freedom (1938) Geoffrey Bles, 1943.

Berkman, Alexander, Prison Memoirs o/ an Anarchist, Mother Earth,

New York,

1912.

Berkman, Alexander, The Russian Tragedy, Der Syndikalist, Berlin,

1922.

Berkman, Alexander, The Bolshevik Myth (Diary 1920-21) Boni Liveright,

New York,

Berkman, Alexander, The

&

1925,

ABC

of

Anarchism (1929) Freedom

Press, 1973.

Berneri, Camillo, Peter Kropothin: His Federalist Ideas,

Freedom

Press, 1942.

Berneri, Marie Louise, Journey through Utopia (1950)

Freedom

Press, 1982.

Berneri, Marie Louise, Neither East

Nor West:

1939-1948, Freedom Press, 1988.

Selected Writings,

Setfimi$

Kaynahca

'*.'

Bhave, Vinoba, Democratic Values, Kashi: Sarva Seva

Satin''

I

I'i.i

kashan, 1962. Blake, William, Complete Writings, der. Geoffrey Keym-.s,

i

V\lnrd

University Press, Oxford, 1974.

Bookchin, Murray, Post-Scarcity Anarchism (1971) Wildwoocl

House, 1974. Bookchin, Murray, The Spanish Anarchists; The Hetoii

1868-1936 (1976) Harper Colophon,

New

Years,

York, 1978.

1

Bookchin, Murray, Toward an Ecological Society (1980) Black Rose, Montreal and Buffalo, 1986,

Bookchin, Murray, The Ecology of Freedom: The Emergence and Dissolution of Hierarchy, Cheshire Books, Palo Alto, California, 1982.

Bookchin, Murray, The Rise of Urbanization and the Decline of Citizenship, Sierra Club, San Francisco, 1987. Bookchin, Murray, The Modern

Crisis,

2,

Black

bsk.,

Rose,

Montreal, 1987.

Bookchin, Murray, Remaking Society, Black Rose, Montreal, 1989.

Bookchin, Muray,

Tile

Philosophy of Social Ecology: Essays on Di-

alectical Naturalism,

Black Rose, Montreal, 1990.

Bourne, Randolph, Untimely Papers, Huebsch, Bourne, Randolph, (1

915-1919),

Buber,

Martin,

War and

New York,

New

the Intellectuals;

York, 1919.

Collected Essays

1964.

Gusfav Landauer, sein Lebensgang

in

Brie/en,

Frankfurt, 1929.

Buber, Martin, Paths

Utopia (1949) Beacon Press, Boston,

in

1958.

Burke,

Edmund, A

Vindication of Natural Society, M. Cooper,

1756; reprinted as The Inherent Evils of All State Govern-

ments Demonstrated, Holyoake, 1858. Burke,

Edmund, Reflections on the Revolution in France (1790), Conor Cruise O'Brien, Penguin, Harmondsworth,

der.

1969.

Cadogan, Peter, Direct Democracy, Cafiero, Carlo, Anarchic et

Camus,

Albert, The

sworth. 1977.

Myth

2. bsk.,

1975.

communisme, 1880.

of Sisyphus (1942) Penguin,

Harmond-

Anar$iztnin Tarihi

924

Camus,

Albert,

L'Homme

Edward,

Carpenter,

rtvolte

(1951) Galtimard,

Civilization;

Swarm Sonnenschein,

its

1897.

Edward, Non-Governmental

Carpenter,

Paris, 1972.

Cause and Cure (1889)

A,

Society,

C.

Fifield,

1911.

Carpenter, Edward, Prisons, Police and Punishment, A. C. Fifield, 1905.

Carpenter, Edward, Towards Democracy (1883) George Allen

&

Unwin, 1931. Chuang Tzu:

and Chinese Mystic, Unwin, 1980.

Taoist Philosopher

bert A. Giles,

Chomsky, Noam, American Power and

dom

House,

New York,

Chomsky, Noam, Problems

the

New

Ing. cev, Her-

Mandarins, Ran-

1969. oj

Knowledge and Freedom, Fontana,

1972.

Chomsky, Noam, For Reasons of

State,

Pantheon,

New

York,

1973.

Chomsky, Noam, Language and

Responsibility,

Pantheon,

New

York, 1979.

Chomsky, Noam, Radical se,

Priorities, der.

Carlos Otero, Black Ro-

Montreal, 1981.

Chomsky, Noam, The Chomsky

Reader, der.

James Peck,

Ser-

pent's Tail, 1987.

Chomsky, Noam, Language and

Politics, der.

C. P. Otero, Black

Rose, Montreal, 1988. Clark, John Clark,

P.,

John

P.,

Max Stirrer's

Egoism, Freedom Press, 1976.

The Philosophical Anarchism oj William Godwin,

Princeton University Press, Princeton, NJ, 1977. Clark,

John P., The Anarchist Moment: Rejections on and Power, Black Rose, Montreal, 1984.

Culture, Na-

ture

Clark,

John

Ecology,

P., (der.),

Green

Renewing the Earth: The Promise of Social

Print, 1990.

Cleyre, Voltairine de, Selected Writings, der. Alexander

Mother Earth,

New York,

Berkman,

1914.

Cohn-Bendit, Daniel ve Gabriel, Obsolete Communism; The

Wing

Alternative,

Ing.

^ev.

A. Pomerans,

Left-

Andre Deutsch,

1968.

Comfort, Alex, Peace and Disobedience, Peace News, 1946,

5e<;ilmi$

Kaynakqa

l

>.''»

Comfort, Alex, Barbarism and Sexual Freedom, Freedom Press, 1948.

Comfort, Alex, Sexual Behaviour

in Society,

Comfort, Alex, Authority and Delinquency

Duckworth, irt

l l

Modern

the

)'50.

State:

A

Criminological Approach to the Problems of Power, Koui ledge

&Kegan

Paul, 1950.

Comfort, Alex, Delinquency, Freedom Press, 195 Comfort, Alex, Social Responsibility

Science

in

I

and

Peaca

Art,

News, 1952. Comfort, Alex, Nature and

Human

Nature, Weidenfeld &r Nicol-

son, 1966.

Comfort, Alex,

der.,

Thefoy of Sex, Quartet, 1974.

Coppe, Abiezer, Selected Writings,

der.

Andrew Hopton, Aporia

Press, 1987.

Coppe, Abiezer,

A

Fiery Flying Roll (1649), ek olarak

A

Second

Fiery Flying Roule, 1649.

Day, Dorothy, The Long Loneliness, Harper

&

Row,

New

York,

1952.

Debord, Guy, The Society of the Spectacle (1967) Black

&

Red,

Detroit, 1970.

Dejacque, Joseph, L'Humanisphtre, Paris, 1899. Dejacque, Joseph,

De

Ligt, Bart,

A

has

(es chefs!

Champ

Libre, Paris, 1971.

The Conquest of Violence, Routledge, 1937.

De Sade, Marquis, The Life and Ideas of the Marquis deSade, compiled by Geoffrey Gorer (1934) Panther, 1963. Diderot, Denis, Contes morales

et

nouvelles idylles, Paris 1773.

Diderot, Denis, Rameatt's Nephew. D'Alembert's Dream, Ing. cev.

Leonard Tancock, Penguin,

H arm onds worth,

1966.

Diderot, Denis, Diderot; Selected Philosophical Writings, der.

John

Lough, Cambridge University Press, Cambridge, 1953. Dolgoff, Sam, (der.). The Anarchist Collectives; Workers' Self-

Management se,

in the

Spanish Revolution, 1936-1939, Black Ro-

Montreal, 1974.

Dolgoff, Sam, The

Cuban

Revolution:

A

Critical Perspective, Black

Rose, Montreal, 1976.

Emerson, Ralph Waldo, The Complete Essays and other Writings, der.

Brooks Atkinson,

Modem

Library,

New York,

1940.

Anar^izmin Tarihi

926

Emerson, Ralph Waldo, The Ralph

Letters of Ralph

Waldo Emerson,

Rusk, Columbia University Press,

L,

Emerson, Ralph Waldo, Journals,

der. E.

New

der.

York, 1939.

&

W. Emerson

W.

E.

Forbes, Houghton, Mifflin, Boston, 1909-14. Faure, Sebastien, Autoriti

et

Aux Bureaux de

liherte,

la

Revolte,

Paris, 1891.

Faure, Sebastien, La Douleur universelle, philosophic lihertaire, Savine, Paris, 1895.

Faure, Sebastien, L'Encyclopcdie anarchiste, 4 c, Paris, tarihsiz. Ferrer, Francisco,

The Origins and

New York,

Putnam,

Ideals of the

Modern

School,

1913.

Feyerabend, Paul, Against Method (1975) Verso, 1988. Foigny, Gabriel de,

A New

Discovery of Terra Incognita Australis,

1693. Foucault, Michel, Discipline and Punish: The Birth of Prisons, cev,

Alan Sheridan, Pantheon,

New York,

trig.

1977,

Foucault, Michel, The History of Sexuality, tng. cev. Robert Hurley,

Pantheon,

New York,

1978.

Foucault, Michel, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings, 1972-1977, der. Colin

Meplam

Gordon, Les Marshall, John

& Kate Soper, Harvester Press, Brighton,

1980.

Fourier, Charles, The Utopian Vision of Charles Fourier, der. Jo-

nathan Beecher &r Richard Bienvenu, Beacon Press, Boston, 1971. Fourier, Charles,

Harmonian

Poster, Doubleday,

Society: Selected Writings, der.

New York,

Mark

1971

Friends of Durruti Group, Towards a Fresh Revolution

(

1938), Ci-

enfuegos Press, Sanday, Orkney, 1978, Freire, Paulo,

Pedagogy of Oppressed (1970) Penguin, Harmond-

sworth, 1972.

Friedman, David, The Machinery of Freedom, Harper,

New

York,

1975.

Gandhi, Mohandas, The Constructive Programme, Narajivan, Ah-

medabad, 1945. Gandhi, Mohandas, Sarvodaya, Navajivan, Ahmedabad, 1954. Gandhi, Mohandas, Democracy: Real and Deceptive, Navajivan,

Ahmedabad, 1961.

Sec i!m is

Kay nakca

<),>/

Gandhi, Mohandas, Collected Works, Government hi,

Godwin, William, An Enquiry Concerning G.

ol liuli.i.

K

I

I

1964.


Robinson, 1793; facsimile

Political Justin. 1 r

3. bsk.

1798),

d.-i

.

I

(, I

Toronto University Press, Toronto, 1'Mo. ltd edn. 1798, der. Isaac Kramnick, Penguin, HarmuriiKwuuli. L. Priestley,

1976.

Godwin, William, Caleh Williams (1794) Penguin, Ha rmonds worth, 1987. Godwin, William, The Enquirer,

G

G.


Maurice

der.

Robinson,

I

llimlli-.

797.

Godwin, William, Cursory Strictures, D. I, Eaton, 7 H. Godwin, William, Considerations, j. Johnson, 794. l

I

1

Godwin, William, History

of the

Commonwealth

oj

Lngland, 4 c,

H. Colburn, 1824-8.

Godwin, William, Of Population, Longman, Hurst, Recs, Orme Brown, 1820. Godwin, William, Thoughts on Man, Discoveries,

his Nature, Productions

&

and

Effingham Wilson, 1831.

Godwin, William, Uncollected Marken B. R. Pollin,

&

Writings, (1785-1822), der.

J.

W.

Scholars' Facsimiles, Gainesville,

Florida, 1968.

Godwin, William, The Anarchist Writings of William Godwin, der. ve Giris Peter Marshall, Freedom Press, 1986. Goldman, Emma, Anarchism and Other Essays (1911) Dover,

New York,

1969.

Goldman, Emma, My Disillusionment Garden City, 1923.

in Russia,

Doubleday, Page,

Goldman, Emma, My Further Disillusionment in flussia, Doubleday, Page, Garden City, 1924. Goldman, Emma, Living my Life, 2 c, Alfred Knopf (New York, 1931), Dover,

New York,

1970.

Goldman, Emma, Red Emma Speaks, der. Alix Kates Shulman, Wildwood House, 1979. Goodman, Paul, Growing up Absurd (1960), Sphere, 1970.

Goodman,

Paul, Drawing the Line (1962), Free Life,

New

York,

1977.

Goodman,

Paul, The

New York,

1962.

Community of

Scholars,

Random House,

Anar$izmin Tavihi

928

Goodman,

Paul, Compulsory Miseditcation (1964), Penguin, Harmondsworth, 1971.

Goodman,

New

Paul, (der.), Seeds of Liberation, Brazillier,

York,

1965.

Goodman,

Paul, People or Personnel: Decentralizing

and the Mixed

Random House, New York, 1965. Goodman, Paul, A Message to the Military-Industrial Complex System,

(1965), Housmans, 1969.

Goodman, Paul ve Percival, Communitas: Means of Livelihood and Ways of Life (1947), Vintage, New York, 1960. Grave, Jean, La Societe au lendemain de

de

la

Revoke,

Grave, Jean, La Societe mourante ris,

la

Au Bureau

Revolution,

Paris, 1889. et I'anarchie,

Tresse

et

Stock, Pa-

1893.

Grave, Jean, La Societe future, Stock, Paris, 1895. Grave, Jean, L'mdtvtdu

et la societe,

Grave, jean, L'Anarchie, son but, Grave, Jean, Le Mouvement

ses

Stock, Paris, 1897.

moyens, Paris, 1899.

liber taire sous la troisieme Rtyublique,

Les Oeuvres Representatives, Paris, 1930.

Grave, Jean, Quarante cms de propagande anarchiste, Flammarion, Paris, 1973.

Griffuelhes, V,, L'Action syndicalists, Paris, 1908.

Guerin,

Daniel, Anarchism:

Monthly Review

Press,

From Theory

New York,

to

Practice

(1965),

1970,

Guevara, Che, Socialism and Man, Pathfinder Press,

New

York,

1968.

Guillaume, James, Idees sur 1'orgdnisation

soctale,

La Chaux-de-

Fonds, 1876. Guillaume,

James,

Vlnternationale.

Documents

et

Souvenirs,

(1864-1878), 4 c, Paris, 1905-10.

Guyau,

j.

M.,

A

Sketch of Morality Independent of Obligation or

Sanction, Watts, 1898.

Harper, Clifford, Anarchy:

A

Graphic Guide,

Harrison, Frank, The Modern State:

An

Camden

Press, 1987,

Anarchist Analysis, Black

Rose, Montreal, 1983.

Hayek,

F.

A.,

The Constitution of Liberty, Chicago University

Press, Chicago, 1960,

Sfciimis

Hennacy,

Ammon,

Catholic

Kaynahr a

l

>.

,l

>

t

The Autobiography of a Catholic Anaxhi^i.

Worker Books, New York,

1954.

Humboldt, Wilhelm von, The Limits of State Action, der. John Burrow, Cambridge University Press, Cambridge, I96

W

l>

Huxley, Aldous, Ends and Means, Chatto

& Windus,

1937.

&

Huxley, Aldous, Science, Liberty and Peace, Chatto

Windus,

1947.

Huxley, Aldous, Island, Triad/Panther, Frogmore,

St

Albans,

1976. Illich, Ivan,

Celebration of Awareness, Penguin.

Harmondsworth,

1973. Illicit,

Despooling

Ivan,

Society,

Penguin,

Harmondsworth,

1973.

Ki-Rak, Ha,

A

History of the Korean Anarchist Movement, Anarc-

hist Publishing

Committee, Tuegu, Korea, 1986.

Kropotkin, Peter, Paroles d'un

Marpon

revolte,

et

Flammarion,

Paris, 1885.

Kropotkin, Peter, The Place of Anarchism

Freedom

in Socialist Evolution,

Press, 1886.

Kropotkin, Peter, The

Commune

of Paris (1895), der. Nicolas

Waller, Freedom Press, 1971.

Kropotkin, Peter, L'Anarchie, sa philosophic, son ris,

ideal, Stock,

Pa-

1896.

Kropotkin, Peter, Anarchism and Anarchist Communism, der. Nicolas Walter,

Freedom

Press, 1987.

Kropotkin, Peter, The State:

Its

Vernon Richards, Freedom

Historic Role

(1897)

Ing. cev.

Press, 1969, 1987,

Kropotkin, Peter, Fields, Factories and Workshops, Hutchinson, 1899; Fields, Factories and Workshops Tomorrow, der. Colin

Ward, George Allen

&r

Unwin, 1974.

Kropotkin, Peter, Memoirs of a Revolutionist (1899), der. Allen Rogers, Cresset, 1980; der, Nicolas Walter, Dover, 1980. Kropotkin, Peter, In Russian and French Prisons (1887), der. Pau! Avrich, Schocken Books,

Kropotkin, Peter, Mutual Aid: guin,

New York,

1971.

A

Revolution (1902) Pen-

Factor

in

Harmondsworth, 1939.

Kropotkin, Peter, The Conquest of Bread (1906), Elephant Editions, 1985.

Anarsizmm

930

larihi

Kropotkin, Peter, The Great French Revolution (1909), Schocken Books, New York, 1971. Kropotkin, Peter,

dom

Modem

Science

and Anarchism (1912), Free-

Press, 1923.

Kropotkin, Peter, Ethics: Origins and Development (1924) Prism Press, Dorchester, tarihsiz.

Kropotkin, Peter, Kropotkin's Revolutionary Pamphlets, der. Roger N. Baldwin, Vanguard Press, New York, 1927; Benjamin

Blom, 1968. Kropotkin, Peter, Selected Writings on Anarchism and Revolution, der. Martin Miller, MIT Press, Cambridge, Mass., 1970. Kropotkin, Peter, Act for Yourselves: Articles from Freedom 18861907, der, Nicolas Walter &r Heiner Becker, Freedom Press, 1988.

The Essential Kropotkin, right,

New York,

Capouya

der. E,

&

Labadie, Joseph Antoine, Anarchism: Wltat Not, International Anarchist

Group

La Boetie, Etienne de, Discours de urice Rat,

Tompkins, Live-

K.

1975.

Armand

and What

7s

It

It

h

of Detroit, Detroit, 1896.

la servitude

vohmtaire, deT.

Ma-

Colin, Paris, 1963.

La Boetie, Etienne de, The

Politics of Obedience:

The Discourse of

Voluntary Servitude, der. Murray Rothbard, Free Life,

New

York, 1975.

Landauer, Gustav, Social Democracy

in

Germany, Freedom

Press,

1896.

Landauer, Gustav, Die Revolution, Frankfurt, 1907. Landauer, Gustav, For Socialism, Ing. cev. D.

J,

Parent, Telos

la critique

de la vie quoti-

Press, St Louis, 1978.

Lao Tzu, Tao

te

Ching, Vintage,

New

York, 1972.

Lefebvre, Henri Francois, Introduction a dienne, Grasset, Paris, 1947.

Lefebvre, Henri Francois, Everyday Life in the Modern World

(1968), Allen Lane, 1971.

Makhno, Nestor, La

Revolution russe en Ukraine, Paris, 1927.

Malatesta, Errico, Entre Paysans, Paris, 1887. Malatesta, Errico, Anarchy (1892), Ing, cev.

Freedom

Press, 1974.

Vernon Richards,

'Ml

Secilmis Kaynakc_a

Malatesta, Errico, Vote. What/or?,

Freedom

Press, 1945.

Malatesta, Errico, Errico Malatesta: His Life and Ideas,

non

Freedom

Richards,

Vet

ik-r.

Press, 1965.

Malatesta, Errico, Scritti scelti, der. Cesare Zaccaria


Ginvatma

Berneri, Naples, 1947.

Malato, Charles,

De

la

Commune

a 1'anarchie, Paris, 1894

Malato, Charles, Philosophic de I'anarchie, Paris, 1889,

Maximoff, G.

P., (der.),

Me-

Constructive Anarchism, Maximoff

morial Publications Committee, Chicago, 1952, Maximoff, G, P., (der.), The Political Philosophy of Bahunin: Scientific

Anarchism, Free Press,

New York,

1953.

Meltzer, Albert, The Anarchists in London, 1935-1955, Cienfuegos Press, Sanday, Orkney, 1976. Meltzer, Albert, Anarchism: Arguments For and Against, Black Flag, 1986.

Meltzer, Albert

&

Stuart Christie, The Floodgates of Anarchy,

Sphere, 1972. Meslier, Jean, Le Testament de fean Mesher, der, Rudolf Charles, R, C. Meijer,

Amsterdam, 1864.

MicheL, Louise, La Commune, Paris, 1898. Mill,

John Stuart, Utilitarianism, On Liberty, Essay on Bentham, Mary Warnock, Fontana, 1970.

der.

Mill,

John Stuart, Autobiography (1873), Signet,

New

York,

1964.

The Miners' Next Step, Tonypandy, 1912. Morelley, Code de

la

Nature, ou

le

veritable esprit de ses

lois,

(1755), der. Edouard Dolleans, Paris, 1910. Morris, William, William Morns' Socialist Diary, der. Florence

Boos, Journeyman Press, 1985. Morris, William,

News from Nowhere (1891), Longmans, Green,

1907. Morris, William, Political Writings of William Morris, der. A. L.

Morton, Lawrence

& Wishart,

Mumford, Lewis, The City

1973.

in History,

Seeker

& Warbury,

1961.

Mumford, Lewis, The Myth of the Machine, Harcourt, Brace World,

New

&

York, 1966.

Mumford, Lewis, The Future of Technics and lin Ward, Freedom Press, 1986,

Civilisation, der,

Co-

Anar$izmin Tarihi

932 Netllau,

Max, M. Bakunin, Eine Biographic 2 c, Lithograph,

1896-1900. Nettlau, Nettlau,

Max, Bibliographic de lanarchie, Stock, Max, Bakunin

Paris, 1897.

una" die Internationale in

Spanien 1868-

1873, Leipzig, 1913. Nettlau, lin,

Nettlau,

Max, Errico Malatesta: Das Leben

eines Anarchisten, Ber-

1922.

Max, Der Vorfruhling der Anarchic,

Berlin, 1925; Glas-

hutten, 1972. Nettlau, lin,

Nettlau,

Max, Der Anarchismus von Proudhon zu Kropotkin, Ber1927; Glashutten, 1972.

Max,

und Gelehrter,

Elisee Rcclus: Anarchisten

Berlin,

1927. Nettlau,

Max, Anarchisten und

Sozialrevolutionare, Berlin, 1931;

Glashutten, 1972. Nettlau,

Max, Contribucion a

la Bibliografia

Anarquista en America

Latina hasta 1914, Ediciones La Protesta, Buenos Aires,

ta-

rihsiz.

Nettlau,

Max, Die

Nettlau,

Max, Anarchisten und

Nettlau,

Max, Bakunin

Vaduz, 1981.

erste Blutezeit der Anarchie,

Syndikalisten,

I,

Vaduz, 1984.

e I'lnternazionale in Italia del

1846

al 1872,

Geneva, 1928. Nietzsche, Friedrich, Thus Spoke Zarathustra, Penguin,

Harmond-

sworth, 1964. Nietzsche, Friedrich, Twilight of the

Penguin,

Ha rmonds worth,

Idols,

and the Anti-Christ,

1968.

Nietzsche, Friedrich, The Portable Nietzsche, der. Walter Kauf-

mann, Viking, New York, 1972.

A Nietzsche Reader, H arm onds worth, 1977.

Nietzsche, Friedrich,

Penguin,

der. R. J, Hollingdale,

Nieuwenhuis, Ferdinand Domela, Le Socialisme en danger, Stock, Paris, 1897.

Nock, Albert Jay, Our Enemy

the State (1935) Free Life,

New

York, 1977.

Noyesjohn Humphreys,

History of Socialisms, Trubner, 1870.

Nozick, Robert, Anarchy, State, and Utopia, Black we 11, Oxford, 1974.

Se^iimij

Oppenheimer, Franz, The

Kaynakca

933

Vanguard

State,

Press,

New

York,

1920.

Osho,

Rebellion, Revolution

and Religiousness, Falcon Press, San la

Monica, CA, 1989.

Osho, The

Rebel, Rebel Publishing

House, Cologne, 1989.

Thomas, Common Sense (1776),

Paine,

der,

Kramnick,

Isaac

Penguin, Harmondsworth, 1976. Paine,

Thomas,

Rights of

Man

(1791-2), der.

Heny

Collins, Pen-

guin, Harmondsworth, 1971.

Pataud, E. ve E. Pouget, Syndicalism and Co-operative

New

wealth,

Common-

Internationalist Publications, Oxford, 1913.

Peirats, Jose, Anarchists in the Spanish Revolution,

Black

&

Red,

Detroit, 1977.

What

Peirats, Jose,

Pelloutier,

F.,

is

the

CNT?, Simian, 1974.

L 'Organisation corporative

et

I'anarchie,

Paris,

1896. Pelloutier, F,, Histoire des Bourses

du Travail, Paris, 1902.

Perlman, Fredy, Against His-Story, Against Leviathan, Black

&

Red, Detroit, 1983. Pouget, Emile, La Confederation du Travail, Paris, 1908.

Proudhon, Pierre -Joseph, Qu'est-ce que que la propritti.7 ou recherche sur le principe du droit et du gouvernment, Paris, 1840;

What bold,

is

Property?, Ing. gev. Benjamin

New York,

Proudhon, Pierre -Joseph, De nite,

Tucker (1876)

Hum-

1890; Dover, 1970. la

Creation de Vordre dans l"huma-

Besangon, 1843.

Proudhon, Pierre-Joseph, Systemt des contradictions econotniques, ou philosophic de

la misere,

nomic Contradictions; gev.

Benjamin

R.

or,

2 c, Paris, 1846; System of Eco-

The Philosophy of Misery,

c,

I,

Ing.

Tucker, Benj. R. Tucker, Boston, 1888.

Proudhon, Pierre -Joseph, Solution du probleme

social,

1848; Praudhon's Solution of the Social Problem,

New

Paris,

York,

1927.

Proudhon, Pierre-Joseph, Les Con/essions d'un revolutionnaire, Paris, 1849.

Proudhon,

XlXeme on

Pierre-Joseph, siecle, Paris,

in the

son,

Idee

genirale

de

la

revolution

au

1851; The General Idea of the Revoluti-

Nineteenth Century, Ing. cev. John Beverley Robin-

Freedom

Press, 1923.

Anar^izmin Tarihi

934

Proudhon, Pierre-Joseph, La Revolution coup

d'etat

du de.uxieme decembre,

sociale

demontree par

le

Paris, 1852,

Proudhon, Pierre -Joseph, Philosophic du progres, programme, Brussels, 1853.

Proudhon, Pierre-Joseph, De Veglise, 3

c,

la justice

dans

la revolution et

Proudhon, Pierre -Joseph, La Guerre

2 c, Paris, 1861.

et la paix,

Proudhon, Pierre-Joseph, Du Principe federatif reconstituer

dans

Paris, 1858.

le

et

de la necessite de

parti de la revolution, Paris, 1863;

The Principle

Vernon Richards, University of Toronto

of Federation, der.

Press, Toronto, 1979.

Proudhon, Pierre-Joseph, Du Principe de

I'art et

de sa destination

sociale, Paris, 1856.

Proudhon, Pierre-Joseph, De rieres, Paris,

la

Capacite politique des classes ouv-

1865.

Proudhon, Pierre-Joseph, Oeuvres completes, 26 c, Paris, 186770; Oeuvres completes, 19 c, C. Bougie &r H, Moysset, Marcel Riviere, Paris,

1923-65.

Proudhon, Pierre -Joseph, Correspondance, 14 Proudhon, Pierre-Joseph, Les Garnets,

II

c.,

Paris, 1874-5.

c, Paris, 1843-64; 2 c,

Paris, 1960.

Proudhon, Pierre-Joseph, Selected Writings of Pierre-Joseph Proudhon, der. Stewart Edwards, Ing. <;ev. Elizabeth Fraser, Macmitlan, 1969.

Quiet Rumours:

An

Anarcha-Feminisl Anthology, Dark Star, n.d.

Rabelais, Francois, Gargantua

Harmondswonh,

Rand, Ayn, The Virtue of Signet,

New York,

and Pantagruel (1534), Penguin,

1955. Selfishness:

A New

Concept of Egoism,

1964,

Read, Herbert, To Hell with Culture; Democratic Values are Values,

New

Kegan Paul, Trench, Trubner, 1941

Read, Herbert, The Politics of the Unpolitical, Routledge, 1943. Read, Herbert, Education (brought Art, Faber

& Faber,

1943.

Read, Herbert, The Education of Free Men, Freedom Press, 1944. Read, Herbert, Anarchy and Order, Faber

&

Faber, 1954; Souve-

nir Press, 1974.

Read, Henbert, The Contrary Experience, Faber &r Faber, 1963,

Se£tlmis

A

Read, Herbert,

Kaynahca


Concise History of Modern Painting,

Thames

iV

Hudson, 1972. Reclus, Elisee, Les Primi£i/s, Paris, 1903,

Reclus, Elisee, Ouvrier, prends

la

machine! Prends

la

wny, pav

san! tmprimerie Jurassienne, Geneve, 1880. Reclus,

L'EvoIution

Elisee,

de

Publications

revolution,

et

l.i

Revolte, Paris, 1891.

A mon

Reclus, Elisee,

frere, le paysan,

Imprimerie Jurassienne,

Geneve, 1893. Reclus, Elisee,

An Anarchist on Anarchy, Freedom

Reclus, Elisee, L'ideal velte, Paris,

et

Press, 1894.

lajeunesse, Editions de la Societe

Nou-

1894.

Reclus, Elisee, L'Anarehie, Publications des

Temps Nouveaux,

Paris, 1895.

Reclus, Elisee, L'EvoIution,

la

revolution et l'ideal anarchiaue,

Stock, Paris, 1896.

Reclus, Elisee, L'EvoIution legale

et

Temps Nouveaux, Paris, 1898. Reclus, Elisee, L'Homme et la terre, 6

I'anarchie, Bibliotheque

des

c, Paris, 1905-8.

Reclus, Elisee, Correspondence, 1850-1905, 3 a, Paris, 1911-25.

Reich, Wilhelm, The Function of the Orgasm,

New York,

Noonday

Press,

1942.

Richards, Vernon, Lessons of the Spanish Revolution (1953) Free-

dom

Press, 1983.

Richards, Vernon, (der.), Errico Malatesta: His Life and Ideas

(1965),

Freedom

Press, 1977.

Richards, Vernon, The Impossibilities of Social Democracy, Free-

dom

Press,

1978

Richards, Vernon, Protest without Illusions,

Richards, Vernon, (der.), Society,

Freedom

Why

Freedom

Press, 1981.

Work?, Arguments for the Leisure

Press, 1983,

Rocker, Rudolf, Johann Most: Das Leben eines Rebellen, Der Syndikalist, Berlin,

1924.

Rocker, Rudolf, Nationalism ana" Culture, Ing, gev. Ray E. Chase,

Los Angeles, 1937; Freedom Press,

c,

1947.

Rocker, Rudolf, Anarcho-syndicalism, Seeker

& Warburg,

1938.

Rocker, Rudolf, Pioneers of American Freedom, Rocker Publications Committee, Los Angeles, 1949.

Anar$izmin Tarihi

936

Rocker, Rudolf, The London Years, Robert Anscombe, 1956. Rocker, Rudolf, Anarchism and An a re ho- Syndicalism, Freedom Press, 1973.

Roszak, Theodore, Where The Wasteland Ends, Faber

&

Faber,

1973.

Roszak, Theodore, The Making of a Counter-Culture: Re/lections on the Technocratic Society and its Youthful Opposition, Faber

& Faber, 1970. Roszak, Theodore, Person/Planet, Doubleday, Garden City,

New

York, 1978.

Rothbard, Murray N., For a to,

New

gozden gecirilmis bsk.

Liberty: The Libertarian Manifes-

Collier,

New York,

1978.

Rothbard, Murray N,, Power and Market, Sheed Andrews

McMeel, Kansas

&

City, 1977.

Rousseau, Jean Jacques, The Social Contract and Discourses, Ing. cev. G. D. H. Cole, der. J. H. Brumfitt John C. Hall, Dent,

&

1973.

Rousseau, jean Jacques, Emile ou de Veducation (1762), GarnierFlammarion, Paris, 1966.

Roussopoulos, Dimitrios, se,

(der.).

The Anarchist Papers, Black Ro-

(der.),

The Radical Papers, Black Rose,

Montreal, 1986.

Roussopoulos, Dimitrios, Montreal, 1987.

Rubin, Jerry,

Do

It!,

Cape, 1970.

Russell, Bertrand, Principles of Social Reconstruction (1916) Allen

& Unwin,

1971.

Russell, Bertrand, Roads to Freedom; Socialism, Anarchism, Syndi-

calism (1918), Allen

&

Unwin, 1973.

Russell, Bertrand, In Praise of Idleness len

& Unwin,

and Other Essays (1935) Al-

1963.

Russell, Bertrand, Power;

A New

Social Analysis, Basis Books,

1940. Russell, Bertrand, Authority

and the

Individual, Allen

&

Unwin,

1949. Russell, Bertrand, History of Western Philosophy, Allen

& Unwin,

1962. Russell, Bertrand,

len

& Unwin,

The Autobiography of Bertrand Russe!, 2 c, Al1968.

<)(/

Se^ilmij KaynuJtcu

Sampson, Ronald, The Anarchist Basis

of Pacifism, Po;u -c Mi ilgr

Union, 1970.

Sampson, Ronald, Tolstoy on

the Causes of War, 1\-mx Plnlgr

Union, 1987. Santillan, D. A., Reconstruction Social,

Buenos

Samillan, D. A., El Organismo Economico de

Aires, 19)

J.

la Revolution,

Barce-

lona, 1936. Santillan, D, A.,

La fievolucicm y

la

Guerra en Espaiut, Buenos Ai-

1937.

res,

Serge, Victor,

New

Memoirs of a Revolutionary (1901-1941)

York,

1967. Serge, Victor, Kronsfadf 21

Solidary Pamphlet, tarihsiz.

,

New

Snyder, Gary, Earth House Hold,

Directions,

New

York,

1969.

Georges,

Sorel,

on

Reflections

Violence

(1908),

Collier-

Macmillan, 1969. Spencer, Herbert, Social Statics, Williams

& Norgate,

1868,

Spencer, Herbert, Essays, Scientific, Political and Speculative, Library Edition, 1892.

Man versus the Harmonds worth, 1969.

Spencer, Herbert, The

Penguin,

Spooner, Lysander,

No

Treason, Boston,

Spooner, Lysander, Natural Law; Williams, Boston,

State, der.

MA,

or,

Donald Macrae,

The Author, 1867.

The Science of

Justice, A.

1882.

Spooner, Lysander, Collected Worhs, der. Charles Shively, 6 c,

M & S Press, Weston, MA, Stirner,

Max, The Ego and

Its

1971.

Own,

Ing, cev. Steven T.

Byington

(1963) Rebel Press, 1982. Sttmer, Max, The False Principle of our Education, Ing. cev, Robert Beebe, Ralph Myles, Colorado Springs, 1967. Stirner,

Max, Die Geschtchte der Reaction,

Stirner,

Max, Kfeinere

Kvitik seines Werhes:

ter &r Loeffler, Berlin,

und

seine

1898.

Swift, Jonathan, Gulliver's Travels

and Other Writings, der. Ricar-

do Quintana, Modern Library,

New York,

Thereau, Henry David, Walden, or Life net,

New York,

Berlin, 1852.

Entgegnungen auf die Der Einzige und sein Engentltum, Schus-

Schriften

1960.

in the

1958.

Woods (1854)

Sig-

938

Anarfizmirt Tarihi

Thoreau, Henry David, The Portable Thoreau, der. Carl Bode, Penguin, Harmondsworth, 1979. Thoreau, Henry David,

New York

A

Thoreau Handbook, der.

University Press,

New

W.

Harding,

York, 1959.

Tolstoy, Leo, Social Evils and their Remedy, der, Helen Choust-

choff Matheson, Methuen, 1915. Tolstoy, Leo, Tolstoy on Education, lng. cev. Leo Weiner, Chicago

University Press, Chicago, 1967. Tolstoy, Leo,

Tolstoy on Civil Disobedience and Non-violence,

New York,

Mentor, Tolstoy, Leo,

A

lng. cev,

1968.

Confession, The Cospel in Brief and Wltat

Aylmer Maude, Oxford University

1

Believe,

Press, Oxford,

1974.

21c,

Tolstoy, Leo, Tolstoy Centenary Edition,

Aylmer Maude, Oxford University

lng, cev. Louise &r

Press, Oxford, 1928-37,

Tolstoy, Leo, Tolstoy's Letters, der. R. F, Christian, 2 c, Athlone,

1978. Tolstoy, Leo, Tolstoy's Diaries,

der.

R.

F.

Christian, Athlone,

1985. Tolstoy, Leo, The Lion and the Honeycomb: The Religious Writings of Tolstoy, der. A. N. Wilson, Collins, 1987.

Tucker, Benjamin

R., Instead

of a Book, Benj. R. Tucker,

New

York, 1897.

Tucker, Benjamin

R.,

Individual Liberty,

Vanguard

Press,

New

York, 1926.

Van Duyn,

Roel, Message of a Wise Kabouter (1969),

Duckworth,

1972.

Veneigem, Raoul, The Revolution of Everyday

Life,

Rebel Press,

1983.

Vaneigem, Raoul,

Tfie

Book of Pleasures, Pending Press, 1983,

Vaneigem, Raoul, Le Mouvement du Libre

Esprit, Editions

Ramsay,

Paris, 1986.

Volin, E.

M.

V., Nineteen-Seventeen:

yed, Libertarian

Volin, E.

M.

V.,

The Russian Revolution Betra-

Book Club, New York, 1954.

The Unknown Revolution (1917-1921), Freedom

Press, 1955.

Walter, Nicolas, About Anarchism, edn. 1977.

Freedom

Press,

1969;

new

Ward, Colin, Anarchy

in Action,

Ward, Colin, Housing: An

*)}<>

Kaynakca

Secilmi$

Allen

& Unwin,

1973.

Anarchist Approach, Freedom Press,

1976.

Ward, Colin,

(der.),

A Decade

of Anarchy (1961-1970),

Freedom

Press, 1987.

Warren, josiah, Equitable Commerce, New Harmony, IN, Wells, 1852. York, 1846 Fowler

New

&

Warren, Josiah, Modern Education, Boston, 1863. Warren, Josiah, True Civilisation an Immediate Necessity and the Last Grain of Hope for Mankind, Long Island, NY, 1861. Warren, Josiah, Practical Applications of the Elementary Principles 1873. of 'True Civilization', Princeton, NJ,

Whitman, Walt, Leaves

of Grass (1892), Bantam,

New

York,

1983.

Wilde, Oscar, Works, Collins,

c.

1933.

Wilde, Oscar, De Profundis and Other Writings, der. Hesketh Pearson, Penguin, Harmondsworth, 1973. Winstanley, Gerrard, Works, der. G. H. Sabine, Cornell University Press, Ithaca, 1941.

of Freedom and other Writings, der. Christopher Hill, Cambridge University Press, Cambridge,

Winstanley, Gerrard, The

Law

1983.

Wolff, Robert Paul, In Defence of Anarchism, Harper Colophon

Books,

New York,

1976.

Woodcock, George, Anarchy

Freedom

Press, 1944.

Morality,

Freedom

or Chaos,

Woodcock, George, Anarchism and

Press,

1945.

Woodcock, George, William Godwin, Porcupine Woodcock, George, The Paradox of Oscar

Press, 1946.

Wilde, T. V, Boardman,

1949.

Woodcock, George,

Pierre-Joseph Proudhon, Routledge

&

Kegan

Paul, 1956.

Woodcock, George, Anarchism: A History of Libertarian Ideas and Movements, Penguin, Harmondsworth, 1963; with Postscript,

1975; 2nd edn., 1986.

Woodcock, George, The 1966.

Ctystal Spirit:

A

Study of George Orwell,

Ana>$izmin Tarihi

940

Woodcock, George, Dawn and us Huxley, Faber

& Faber,

the Darkest Hour:

A

Study ofAldo-

1972.

Woodcock, George, Herbert Read: The Stream and

the Source, Fa-

ber &r Faber, 1972.

Woodcock, George, Gandhi, Fontana, 1972. Woodcock, George, (der.). The Anarchist Reader, Fontana, 1977.

A

George Woodcock Reader,

der.

Doug

Fetherling,

Deneau

& Gre-

enberg, Ottawa, 1980,

Woodcock, George

&

Ivan Avakumovic, The Anarchist Prince: The Biography of Prince Peter Kropotkin, T. V. Boardman, 1950.

Dizin

22 Mart Hareketi, 750, 751, 756

Alarm, 689 Aldred, Guy, 495,679

Alexander

II,

Car: tahta ciki^i,

393; oldurulmesi, 553, 650,

Abad de Ablett,

Santillan; Diego,

635

Acharya,M.

P.

675; Kropotkin'le

ili$kisi,

440;

Tolstoy'un mektubu, 515

Noah, 679

Alexander Ml, Car, 520, 531 Almanya, 663-668; Landauer'in

T.,728

Action Francaise, 614 Adalet Ligasi, 386

eseri; liberterler,

Camus,

229-242;

799; Godwin, 286-287,

K6ylulsyam(1525), 143, 149; Proudhon'un etkisi, 342;

297-298, 799; Grek, 113-122,

rejim, 469; ogrenci hareketi,

adalet, uzerine goru§ler:

836; Kropotkin, 454;

747-748; savas hazirhklan,

Proudhon, 76, 90, 361, 368,

469; ayrica bkz. Nazizm.

376; ayrica

E>te.

ahlak

Adem, 79

Huxley'in gorusii, 784;

Proudhon'un gondii, 352, 355, 365, 369, 375

295,673,810,811, 836 Aksakov, Konstantin, 649

akil,

690

Altmi$Iar, 16, 380, 437, 668, 763;

327

Adorno, Theodor, 825, 836 aile:

Peter,

alnncag, 42, 127

Ademciler, 141 Adler, Alfred 86,

Altgeldjohn

aynca

bkz. karsi-kultiiT; Yeni

Sol

Ambrose, 126 Amerika: Konlederasyon Maddeleri, 686;

Ic

Savaj, 542;

Anayasa, 200,212,542,818; Yerliler,

274, 275; Bireyciler,

Anarsizmin Tarihi

942 537-552;

liberterler,

267-277;

Proudhon'un 341; Devrim, 208, 267,

siya seller, 563; etkisi,

Fransa, 599-618, 887;

Almanya, 663-668; Hollanda, 669-672;

Itatya,

619-627;

286, 686, 825, 832, 869;

Japonya, 721-726; Lenin'in

Sosyatist Parti, 563;

tutumu, 472; Meksika,

Bagimsizhk Savasi, 209, 267, 284, 686; aynca bfes, Birlesik

kokenleri, 401, 599; Peru,

De vie tier

701-702; Read, 807; Reclus'un

Amerika

Birlesik Devletleri:

702-708; Nikaragua, 701-702;

konumu, 484; Rusya,

59, 650,

anarsizm, 688-694;

660; Ispanya, 33,401,585,

Bakunin' in ziyareti, 393-394;

629-948, 887; grevler, 575;

Yurttas haklan hareketi, 693,

Birlesik Devletler, 693;

740, 81S;Anayasa, 52;

743-748;

karsi-kiiltur,

ekonomi, 847; Fourierism, 227;

Gogmen

Burosu, 582;

Liberter Parti, 18, 694, 765,

769; Mala t est a'nm goriisu, 494; Yeni Sol, 740-743;

Uruguay, 698-699; aynca bkz. Sendikalizm anarsi, tanimlar, 25, 483, 492,

603 Anarsist Komunist Devrimci Birlik

ogrenci hareketi, 740, ayrica

683

Amerika Amerikan Isci Federasyonu, 691

anarsist

bfcz.

Amiens Sozlesmesi, 615 Amsterdam Kongresi, 495, 616, 624

(AKRU), 660

Anarsist Komiinist Federasyon,

komunizm:

Hsifi 5liih-chi,

716, 718;Berkman, 551;

Kropotkin, 462; Malatesta, 483, 549, 855; militan, 548; Rectus, 483,486, 490.608,

Anabaptistler, 128, 148-151,898

Anarchy, 680

716; Tucker,

547

anarsist: tanimi, 21;

anarko-feminizm, 761-763; ayrica bkz. feminist hareket

anarko-kapitalizm, 765-773;

kotuye

kullammi, 600,673,674 anarsizm: Crnlilerin tammi, 716;

komunizmle

iliskisi,

424;

geli$imi, 34, 693; iktisadi

erken

gorusleri, 889; bireyin gitcu,

Anarsizmin babalan, 34]

85; Sag-liberterizm, 694;

376, 380; Goldman'in tammi,

aynca bkz. Liberter Parti anarko-komunizm, bkz. anarsist

komunizm

Kon federasyonu (ASK), 660 Anarko-Sendikalist Propaganda

(Rusya).651

a na rko-se n dikalizm ,

561; anarsizmin dogasi,

871-875; yeniden dogusu, 380, 763;

Anarko Sendika Lis tier

Birligi

ifadeler, 25, 27;

32-34;

A rj an tin,

696-698; Britanya,

678, 684;

Chomsky, 791-793;

cokiisu, 896; Kiiba, 708-7 1 3;

ccsitleri,

29-35

Ancona: Anarchist Union Congress, 624; Mala testa' run faaliyetleri,

494,496

Andalucia: anarsizm, 630, 901 kolektifler, 641, 705;

komtinler, 636

Anderson, Margaret, 569 Andre, Armando, 710

Dizin

Andrews, Stephen

Pearl, 268,

541,688 Antigone,

1

Audo

Shoeki, 721

Augustine,

13

Anti-Jakobenler, 290, 674 anti-niikleer

943

kampanya, 671, 680,

740, 779

St.,

93, 128

Aurobindo Ghose, 728-729 Aurora, 700 Autonomie Club, 259, 675 Aveling, Eleanor Marx, 676

Antistenes, 117

Avrtch, Paul, 747

antropoloji, 38, 251, 453, 608,

Avrupa: Devlet'in geli?mesi, 45; Birlesmis Milletler, 66

813,830 Apollinaire, Guillaume,

216

Aquinas, St Thomas, 126, 130

Avusturya Imparatorlugu, 389

Aydinlanma,

Arabi Pasa, 490

27, 123, 131, 180,

220, 800, 802, 850; Ingiliz

Aydinianmasi, 199-212

Aragon: kolektifler, 641; grevler,

Ayn

637

Hindistan hareketi, 592

Araquistina, Luis, 647 Arbcitei-Zeititng, 606, 665,

666

B

Arbeter Fraint, 581, 677

Baader-Meinhof Hareketi, 763

Arete, 116

Babjulius, 573

16

Aristippus,

1

aristokrasi,

Godwin'in gondii,

Aristoteles, 113, 116, 122.828,

832,848

Baginski, Max, 666

Baguusiz

Arjantin: anarsist hareket,

696-698. Malatesta'mn

Isci Partisi,

640, 642

Bagirganlar, 27, 127, 128, 153, 155, 139,

161-169,548,673

Bakunin, Michael, 377-437;

faa!iyeti,490,696 Arjantin Anarko -Komunist

Federasyonu, 698 Arjantin Bolgesel

Babeuf, Gracchius, 184, 471, 602 Babik, 140

305

anarsist

konumu,

16, 21

,

28,

603; gorunusu, 394; otorite, 80-84, 842; Bakunin

Isci

Federasyonu (Federation

konusunda Camus, 798;

Obrera Regional Argentina,

Hiristiyanhk, 123, 132, 235,

(FORA),696,697

56); kolektivizm.31,604,

Arjantin Kurtulus Cephesi (FLA),

853; demokrasi, 53; yikicihk,

698 Armand, 617

378, 408, 41

Arshinov, Peter, 656

eylem, 30; Dresden

arzu, uzerine gorusler: Bookchin,

ayaklanmasi, 390, 664;

1,

427, 435, 860,

875, 894, 898; dogrudan

837; Fourier, 226

esiilik,

90, 396, 400; ozgur toplum,

425-426; ozgurluk, 24,71.73,

ashramlar, 592

Askerlik Karsiti Liga, 557

77, 249, 425; cenaze toreni,

Asociacion Libertaria de Cuba,

606; insan dogasi, 414-416,

875-877; hapsedilmesi, 391;

710 Assisili Francis, St., 128,

Atina,

120-121,771,831

135

234,437,488,499, 526,619,649,660,665,699,

etkisi,

Anarfizmin Tarihi

944 702,711, 716; Jura Federasyonu, 428, 444;

632; isyanlar (1933), 639;

dzgiirluk ve otorite, 302;

Marx'la

iliskisi,

341,348;

Mill'in goru$u, 244;

ayaklanma (1873), 636 403

Basel Kongresi (1869),

Baso, 107 Batista y Zaldivar, Fulgencio,

ulusculuk, 66; dogal yasa, 76; dogal dtizen, 43; Nietzsche,

710-711 Bauer, Bruno, 321

234; koyluler, 859; felsele,

Bauer, Edgar, 321

412; siyaset, 894; iktidar, 85; mulkiyet, 387, 396;

Bauthumely, Jacob, 162 Bavyera Devrimi, 577

Proudhon, 387,394,396,

Bax.Belfort, 258, 676

397, 407, 423; devrimci

Baxter, Richard, 163

strateji,

403; Rousseau, 196;

"bilimsei" anarsi, 377, 899; gizli

dernekler, 377, 379, 382,

Beat akimi, 743 Beatles,

747 758

Beatrix, Kralice, 670,

396, 397, 429; toplumsal

Beauvoir, Stmotie de, 222

orgutlenme, 858; sosyalizm,

Behrs, Sophie Andreyev na, 515

279, 425; tspanyol etkinligi,

Belcika,grev (1892-3), 493

629-630; Devlet, 48, 55,

Belinskiy, Vi sari on Grigoriyevic,

399-401,421,424,661;

384

sozciiklerin cevrilmesi, 544;

Bellegarriuqe, Ansel me,

ayaklanmanin

Belleli,

siddeti, 859;

ucret sistemi, 856; Weitling'in etkisi,

663;

IscJ Devleti,

60

603

Ennio, 494

Benboiv, William, 675

Bent ham, Jeremy, 247

Bakunin, Tatyana, 382

Berdyaev, Nicholas, 136-137

Bakunin, Varvara, 384

Bergson, Henri, 722

Baldelli, Ball,

Giovanni, 83

Hugo, 612

Berkman, Alexander, 472, 549, 550, 551, 552, 555, 556, 559,

Ball.John, 144-146, 149, 166, 168

564, 565, 569; 6ldurme

Ballou,Adin, 133, 136,688

girisimi, 550, 555; Blast, 550;

Barclay, Robert, 168

Boise vizm, 550; Goldman'la

bans

iliskisi,

hareketi, 18, 29; ayrica bkz

anti-ntikleer kampanyalar,

863; siddet, 859;

barisgihk

Bans ve Ozgurluk

550-551; Lenin'le

temas, 558; ter6rizm, 862,

Ligasi, 31, 399,

401,480

is,

889

Berlin Kongresi (1922), 666, 670,

701,708

bansci anarsistler, 29-30, 549,

Berlin, Isaiah,

517 663

885; ayrica bkz. Gandhi,

Berliner Monatsschrift,

Tolstoy

Berne Konferanst (1876), 489, 621

Barras, Maurice, 611

Barselona, anarsistler, 631;

kole ktifle sti rme

,

640

Berne Kongresi (1868), 606 Berneri, Camillo, 497, 625,

komunist-anarsist gattsmast,

Berneri, Marie-Louise,

646; Semana Tragica (1900),

Beitrand, Andre, 750

679

646

Dizin

Besancon, 223, 224, 227, 343-345

Marx-Bakunin

wyeleri, 442;

anlasmazhgt, 349, 379-380,

670

Bevrijding,

945

Bhagwan Shree Rajneesh, 729

420-430, 563; Marx'in

Bhave, Vinoba, 730, 731

anti-anar^tzmi, 58; Mill'in

Bihar mucadelesi, 734, 735

goriisu, 244; karsilik<;ilik, 30,

600, 604; Proudhon'un etkisi,

437

bilim, 419, 420,

"bilimser anarsi, 377, 835

340, 373, 599; lspanyol

419 Mayis Manifestosu, 742

"bilimsei" sosyalizm,

seksiyonu, 630, 632; iscilerin

Blr

kurtulusu, 32; ayrica bkz. UIB

birey;

Gandhi'nin gorusii, 597;

Hegel, 415; Hindu gelenegi, 727; Mill, 872; Reclus, 486; bireyin

egemen

karari,

481

bireyin egemenligi, 244, 538,

540-541,886

Birlesik Kralhk, Mt£. Britanya Birlikler,

Proudhon'un

goriisu,

364-365, 853-856 Bismarck, Otto von, 229, 248,

411,655 Black Flag, 681

bireyci anarsistler, 29, 34, 888; Stirner, 77; Tucker, 77, 546,

888

Black Rose, 694 Blake, William: Fransiz Devrimi, 127; misiik anarsist gelenek,

bireycilik:

Amerikan, 267, 320,

537-552, 766; Bakunin'in gorusii, 417; Landauer, 574;

137, 141, 169; de|erler, 232;

ozgurluk gagi vizyonu, 127,

674

371,373

Kropotkin'in gorusii, 452,

Blanc, Louis, 368,

455; Read, 807; Spencer,

Blanqui, Auguste, 372

249-250; Stirner, 27, 38, 44,

Blast,

77,319,320,417,455,574,

Boc kelson, Jan, 149

663, 873; Wilde, 262-265,

Boeke, Kees, 670

563,678, 785, 807; aynca

Bohemya, Hussite Devrimi, 143 Bolingbroke, Henry St. John, 1.

bkzBirinci

egoizm

Dunya

Savasi:

faaliyetleri,

Berkman'in

550; Bourne'un

gdrfi$u, 866; Ingiliz gorusleri,

677, 678; Japon anarsistleri, 722; Kropotkin'in tutumu,

550, 690

Vikont, 205 Bolivya, anarsizm, 701

Bologna; Kongre (1920), 498;

ayaklanma (1874), 489, 490 Bolsevikler, 652-661; Berkman'in

470,471,497,548,677,678;

goriisu, 551; Cohn-Bendit'tn

Landauer, 576-577; Malatesia,

goriisu, 751; anarsist

469, 497; Nieuwenhuis, 670;

hareketin ezitmesi, 552;

Read, 811; Russell, 779;

Goldman'in

Tucker, 547

Gramsci'nin goriisu, 625;

Birinci Enternasyonal:

anarko

gorusii, 557, 558;

Italy an Anarsist Birligi,

626;

sendikalizm, 32, 630;

Kropotkin'in gorusu, 471;

Bakunin'in terminolojisi,

Lenin'in

48-49; kolektivizm, 604;

Russet' in goriisu,

konumu,

56;

777

kapanist, 31,54, 58,430, 444;

bombalar: anarsist imge, 607;

Fransiz seksiyonlan, 604; Jura

Arjamin, 696; Britanya

946

Anar$izmin Tarihi (1894), 672; Fransa (1890'lar), 483;

Almanya

Britanya; anarsizm, 447, 672-684; lc

Savas, 243; kooperatif

(1883), 666; Milano (1921),

harekec, 227; Ingihz Koylu

497; Mirbeau, 61

lsyani(1381), 143-146;

1;

Most, 665;

Devrimi, 27, 127, 128,

1970'terde olusan gruplar,

lngiliz

763; Ispanya, 631; aynca bkz.

143, 153-169,283,539;

terorizm, siddet

Aydinlanma, 199-212;

Bone, Ian, 683

liberterler,

BookchLn, Murray, 823;

Yeni

Sol,

243-266, 672, 673;

680; Yeni Sag, 767;

hayvanlar, 482; degisen

Proudhon'un

diinya, 843; ekotopya, 836;

ogrenci hareketi, 748; aynca

esitlik,

88; FA1, 559; Fourier,

223; ozgtir doga, 80; tarih ve

toplum, 827; "ozguriugun mirasi", 830; etkisi,

Mumford'un

789; doga

felsefesi,

927-930; toplumun yeniden olusmast, 940-943; toplumsal ekoloji,

28,87,97,273,

932-935; Devlet, 49, 50; Taoizm, 100 Borghi,

Armando, 501, 625

Bottomley, Jacob, 162 Bougainville, Louis-Anloine de,

187

Bourne, Randolph, 30, 78, 766, 769, 819, 866

Bowman, Guy, 678, 679 bolusum: bolusum ilkeleri; Bakunin, 404, 855; Bookchin, 838; Cafiero, 483; Godwin, 854; Guillaume, 607;

Proudhon,376,854; Kropotkin, 376, 855;

bkz.

KiUuphanesi,

474 Brockway, Fenner, 642 Brome, Richard, 155 Brook Ciftligi, 227, 342 Brousse, Paul, 605, 606, 622

Brown, John, 276 Buber, Martin, 578, 775, 785

Buddha, 105-110,727 Buddhizm, 95, 104-111,721;

aynca bkz. Taoizm Buenos Aires'te siddet (1909), 697 Buiten de Perken, 671 Bulletin of the ]urassian

Federation,

Burke,

489

Edmund, 204-206, 286,

673 Bu me -J ones, Georgie, 260 Butun Rusya Anarsistler Kongresi, 657 Buyuk Britanya Anarsisi Federasyonu, 680

Malatesta, 855; Nozick, 770;

Buyuk Iskender, 117

Reclus, 483; Tucker, 855;

Byron, Allegra, 291

Warren, 855 Brandes, Georg, 449

342;

Londra

Museum

British

etkisi,

Byron, George Gordon, Lord, 291

Brenan, Gerald, 776 Brezilya, 699; Cecilia Kolonisi,

623, 700; grevler (1917-19),

Cabet, Ettenne, 368

700

Cafiero, Carlo, 620-623, 862;

Brissot de Warville, Jacques Pierre,

346

anarsisi

komunizm, 483, 607;

Bakunin'Ie

iliskisi,

433, 862;

947

Di^tn

Ualyan Federasyonu, 489,

333-334; Tolstoy, 60,

607; eylem yoluyla

532-533; Warren, 541; Wilde,

265-266

propaganda, 606, 621

Calvinjohn, 124,148

Cezayir'in bagimsizligi,

Camus,

Ch'an

Albert, 793-800;

799

107

Z.en,

anarko-sendikalizm, 797;

Ch'en Tu-hsiu, 718

Bakunin uzerine, 378, 798;

Chalco Ayaklanmasi (1869), 703 Chang Chi, 716

Stirner uzerine, 319, 798; ahnti, 737;isyan,

Chang Ching-chiang, 716

740

292

Canning, George, 674

Charles

Canovas, Antonio, 623

Chatterton, Dan, 677

Cardan, Paul, 618

Chatterton's

Thomas, 268 Carneige, Andrew, 550

Chekkky,

Carnot, Marie Francois Sadi, 609,

Chicago: anarsist hareket, 688,

Carlyle,

I,

Krai,

Commune, 677.

Peter,

147

Chesterton, G. K„ 255, 676

689; Kara Enternasyonal, 689;

610, 623 Carpenter, Edward, 250-254; hukumet, 251, 678; etkisi,

Demokratik Parti Sozlesmesi, 763; Haymarket Katliami,

254, 723, 724, 804;

258, 548-550, 554, 555, 560,

Kropotkin, 447; mulkiyet,

575; militan anarsist

243, 248,252;Wilde'ui

Carranza, Venustiano, 706, 707

Carrara Kongresi (1968), 626 Carter, April,

868

Casa del Obrero Mundial. 706,

689 Chomsky. Noam, 791-793; anarsist konumu, 804; Bakunin' in

etkisi,

437;

Foucault'yla tartisma, 802;

707 Casas Viejas ayaklanmasi, 636 Castoriadis, Cornelius,

Castro, Fidet,

komunizm, 548 Chicagoer Arbeiter-Zeiiung, 666,

degerlendirmesi, 262

618

708,711,712

Humboldt'un

etkisi,

229

Christie, Stuart, 681

ChuangTzu,

102, 103, 261, 263,

719

Catholic Worker, 134

Churchill, Winston, 593

Cavendish, Lon, 675 Cecilia Kolonisi, Brezilya,

700

Cinsellik, uzerine goriisjer:

Cenevre Kongresi (1866),

Carpenter, 251; Comfort, 81

Cenevre Kongresi (1867), 58

816; Desade, 215-223;

Cenevre, Kalvinist, 177

Foigny, 176; Foucault,

Cennet Bahcesi, 123, 129, 143,

800-802; Fourier, 223-228; Ozgiir Ruh, 141; Gandhi, 591;

154 Centro Internacional de Estudios Sociales (Uruguay),

2,

699

cez aland irma, uzerine gorusler: anarsist, 883; Foucault, 800,

884; Godwin, 61-64, 303;

Kropotkin, 63, 446; Stirner,

Goldman, 457, 566-570; Munster Komiinu, 149-

1

50;

Nietzsche, 234-235; Bagirganlar, 165-166; Tolstoy,

516. 534

Clairmont, Claire, 291

Anar$izmin Tart Jit

948 Clairmont, Mary jane, 291 Clark, John, 43, 87, 694,

Confederazione Gene rale del

824

Lavoro (CGL), 501

Clarkson, Lawrence, 161-164

Conrad, Joseph, 676

Clash, 482

Considerant, Victor, 227

Cleaver, Eldridge,

405

Clootz, Anacharsis, 601

Clousden Tepesi Toplulugu, 679 Cluseret, General,

408

Coeurderoy, Ernest, 604 Cohn-Bendit, Daniel: Fransa

Constandse, Anton, 672 Convene ion Nacional de Trabajadores (CNT) (Uruguay), 699

Coppe, Abiezer, 162, 164-169 Costa, Andrea, 483, 489, 620-623

(1968), 668, 742, 881;Ye?il

Courbet, Gustave, 364, 609, 610

Hareketi, 668, 742; etkileri,

Crass,

660, 725, 794; liberter

Cratylus, Cratilus, 114

Marksist, 751

Cohn-Bendit, Gabriel, 751

682

Cresci, Enrique,

708-710

Cole.G. D. H.,342

Cromwell, Oliver, 155, 160-162, 167, 169

Coleridge, Samuel Taylor, 282,

Czolgosz, Leon, 556

291, 295 Collier,

Thomas, 162

Combat, 796 Comfort, Alex, 85, 680, 812-816

Cartistier. 290,

Comite de Defence Syndicaliste Revolutionnaire, 617

Caykovski Cevresi, 443

Commonweal, 258, 491, 676 Companys, Lluis, 639 Comte, August, 395, 419, 451 Comunidad del Sur, 699

Cernisevski, Nikolay Gavrilovic,

Caykovski, Nicholas, 677

554 Cicek lktidan, 747, 822 Cin, 715-721; gosteriler (1989),

Concord, Massachusetts, 268,

897; devrimler, 437; Devlet

270, 272

denetimi, 59; Taoizm, 95;

Condorcet, Marie Jean Antoine Nicolas de caritat. Marquis de,

675

Zen, 106

Cocuklar, uzerine

600

gdriisler:

Bakunin, 397-398, 426; Kropotkin, 464-465; Read,

Confederacion de Trabajadores

Cubanos (CTC), 710

806; oynca bkz. egitim

Confederacion General de Trabajadores (Arjamin), 637

D

Confederacion Nacional del Trabajo (CNT) (Ispanya),

Dada

233, 632

Dahnhardt, Marie, 323, 336

hareketi, 364, 612, 618,

Confederacion Nacional Obrera

Daiju, 107

Cubana (CNOC), 710 Confederation Generate du Travail CCGT) (Fransa), 342, 612,614

Daily Herald, 495

Daily Telegraph, 495

Dana, Charles, 342 Daniel, 125

752

949

Diziti

Daniel'in kitabi, 149

gorusler, 37, 68-69; Bakunin,

Darwin, Charles, 247, 441, 451,

48-49, 55, 399-401, 418, 424,

436-437; Bookchin, 826;

481

Buber, 785-787; de Sade,

Dasanjeong, 726 Day, Dorothy, 134, 534, 692, 830

dayanisma:

kriteri,

76, 491, 502;

De

483; yasasi,

Oneida

219-221; tammi, 45; Gandhi, 590-591, 594, 730; Goldman, 564; hiiktimet, 45-51;

komunu, 548

Hobhouse, 878; Humboldt,

Cleyre, Voltairene, 548-549,

231-232; Huxley, 782; Kropotkin, 457-461, 476;

761

Dejong, Albert, 670 Dejong, Rudolf, 672 De Leon, Daniel, 691 De Ligt, Bart: Bevrijding, 670; La Boetie, 173;siddet, 28,

593-595, 865-870 De Quincey, Thomas, 282, 289 De Sade, Donatien Alphonse

Landauer, 573-574,895; Lenin, 54-60, 805; liberal, 53; Marksist, 54-60, 877; Ulus,

64-69, 583-584; Nietzsche,

239-240; Nozick, 769-770;

kokenkri, 45; Orwell, 877; yikitmasi, 27; Platon'un

Camhuriyefi, 115-116; Halk

Frangois, Marquis, 21 5-223,

Devkti, 461; Proudhon, 355;

797

Rectus, 484; Rothbard, 769;

De Vt'tje Socialist, 670 De Werkplaati, 670

Rousseau, 195; Russell, 779,

Debord, Guy, 753, 756

goriis, 756; sosyalizm, 54,

Degas, Edgar, 610

373, 432, 448, 460; Spencer,

879; Shaw, 878; Situationist

Dejacque, Joseph, 604

249-250; Stirner, 330-335;

Dekambristler, 440, 516

Stoikler,

Demir Perde, 850

276; Tucker, 547; Wilde, 263;

demokrasi: Bakunin, 423;

ayriea bkz. hukumet; Halk

1

19;

Thoreau, 273,

Gandhi, 591; Godwin, 305;

Devleti; Refah Devkti;

Grekkc, 120, dogrudan

Devleti

Dunya

demokrasi, 51-54; Proudhon,

Devrim, uzerine gorusler: Bakunin, 405-412, 427-437;

350-353; Rousseau, 194-195;

Bookchin, 841, 842, 843;

demokrasi, 771;

Stirner,

liberal

Camus, 796, 798, 811;

330

Demokratik Federasyon, 254, 255

Comfort, 815; Engels, 869;

Demokratik Toplum

Foucault, 802; Godwin,

Icin

Ogrenciler (Birlestk Devletler),

Der

Socialist,

693

666, 667

316-317, 860; Goldman, 565; Kropotkin, 460-461;

Landauer, 574; Malatesta,

Der Syndi ka list, 666

503, 506; Most, 579;

Descartes, Rene, 180, 482

Proudhon, 352; Rectus, 486; Stirner, 798,811

Deutsche J ahrbucher, 384 Devall, Bill, 835, 844

Dias, Everardo,

Devlet, 877-880; anarsist

Diaz, Porfirio, 702-705

700

Anar$iztnin Tarihi

950 Dickens, Charles, 514

Diderot, Denis, 180, 184-189, 599

Die Autonomie, 555

Eckhan, Meister, 141, 572

Diejungen, 580, 666

Edinburgh Review, 682

Die Zukunft, 666

egemenlik: bireyin egemenligi,

Din: Bakunin, 132; de Sade, 221;

244, 538, 540-541, 886; halk

Godwin, 294; Huxley'in Ada'si, 783-785;

egemenligi, 194 egoiztn: Engels'in gorusu, 320;

Sol -Hege Idler, 324; anarsiyle

Rand, 768; Stirner, 316,

124; ayncabkz.

iliskisi,

320-338; Tucker, 546; aynca

Buddhizm, Htristiyanhk, Kilise,

tann

bkz. bireycilik

egitim, uzerine gorusler: Bakunin,

Chomsky, 791;

Diogenes, Laertius, 117-119

426;

Direct Action,

680 Direktt Aktion, 668

565, 566, 631, 693; Godwin,

doga: Bakunin, 412-415;

807;

Ferrer,

44,289,309-311,371,514,

Goodman, 821; Greek,

Bookchin, 827-830, 836, 845;

122; Humboldt, 229;

Kinikler, 116-118; de Sade'in

Kropotkin, 464, 468; Neill,

gorusleri, 218; Grekler, 122;

741; Read, 806-807;

Kropotkin, 450-453, 476;

Rousseau, 193; Russell, 778,

doga uzerinde ikttdar, 87-88; dogal durum, 40, 199, 204,

Winstanley, 160

542; Stoikler, 118;Taoisi

anlayts,97, 417 dogal; yasa, 75, 482, 584;

ozgurluk, 196; ditzen, 40-45,

805

791; Tolstoy, 514;

Eikhenbaum, V. M, bkz Vol in 847 Eisner, Kurt, 577 Ekim Devrimi, 652-654; aynca M;z. Rus Devrimi Einstein, Albert,

durum" bkz. doga Dogrudan Eylem Hareketi, 683 Dogu Avrupa, 850, 896

ekoloji, 834-835; derin ekoloji,

Dosioyevski, Fyodor Mihaylovic,

ekotopya, 836-840

"dogal

74,405,861,883

835; aynca bkz. toplumsal ekoloji

El Libertario,

Mundo

Dresden ayaklanmasi, 390, 664 Dreyfus olayi, 611 Duchamp, Marcel, 612 Dukhoborlar, 470, 521, 533 Dumartheray, Francois, 607

EI

Durruti, Buenaventura, 633, 636,

Eilul,

641

711

710 708 E\Rebdde, 710 Ideal,

EI Producior,

Elizabeth, Avusturya

Imparatoricesi, 623

Jacques, 124,846

Dusseldorf Kongresi, 666

837 Emegin Kurtulusu Ligass, 676 emek, 313, 464,546 Emerson, Ralph Waldo, 176, 268-270, 272

Duzleyiciler, 154, 161, 162, 166,

Engels, Friedrich: otorite, 56, 84,

Durruti'nin Dostlart, 646

Dutschke, Rudt, 668, 747 Diinya Devleti, 779

169

Elton, Charles,

430, 493, 842, 885; Bakunin

Dizin

»'.l

565; libcrici, 8/1.

uzerine, 390,395, 429,861,

elkisi,

Bookchin uzerine, 840;

ozgurluk, 71; yayinLii.

Fourier uzerine, 227;

dogal durum. 40

(>/H.

ozgurluk, 74; Goodwin'in

Fawkes, Guy, 293

elkisi, 308; endustriyel

faydacilik,

orgutlenme, 56, 94; Munzer,

Federalist Parti (Ispany.O, <>2 l >

Komunu,

149; Paris

428;

298

federalizm: Bakunin'in gonial.

Proudhon, 348; devrim, 869;

66; Jural) saal yapitiKilan,

Devlet, 54-55; Stirner, 320;

442; karsihka plan, l l>,

utopyaci sosyalizm, 898 Epikiirculer,

1

16

Epping Ormani komunu, 682 Essenliler, 125 Esitlik Koyit, esitlik,

feminist harckct, 28, 206. J69,

539

566, 762, rtyrurt bkz. kadnilar

88-91, 108, 224;

FencSon, Francois de Salignae de

Bakunin'in gorusu, 397,

LaMoihe.

417-418,422-423;

179,

180,599

feodalizm, 27

Proudhon'ungorusu, 368-370; Tucker in gorusu, 1

Ferlinghetti. Lawrence,

Ferrer okulu.

546

New

743

York, 550

Ferrer, Francisco, 565, 631, 632,

ciik bkz. ahlak

693

Evangelik Akilcilar, 148 cvlilik,

Proudhon'un gorii^kii, 364-365,367, 375,000,604, Rocker, 584; Rugc. 664 Fedya (Modest Slcin), 555, 568

Feuerbach, l.uclwig Andreas, 324,

uzerine gorusler: Bakunin,

426; Godwin, 289, 301, 313;

Proudhon, 369 834, 847; Kropotkin'in

829 694 Joachim, 127. 169

Fi/th Estate,

cahsmast, 441, 451-453,468, !

Johann Gottlieb, 383, 825,

Fichie,

evrim: Bookchin'in yaklastmt,

477-478; Rec

326,337,377,384,452,413 Feyerabend, Paul, 694

us' un gorustt,

485

Fioreli

Flauben, Gustave, 339 Floransa Kongresi (1876), 489,

Fabian Dernegi, 533, 677

607 Magon, Enrique, 703 Flores Magon, Jesus, 703 Flores Magon, Ricardo, 703, 705-707

fabrika sistemi, bkz. endustri

Foigny, Gabriei de, 176-180, 187,

Flore s

Fabbn, Luigi,496, 623, 625

Fairfax, Fanelli.

Fanon,

1

homas, 155

197

Giuseppe, 396, 401 620, ,

I

tantz,

743

lasizm, 499, 539, 560, 642,

739

Ford, Ford Madox, 678

Foreman, David, 835 Foucauk, Michel, 618, 775, 800-802 Fourier, Charles, 223-228; ozgur

Fail re, Sebastien:

anarko sendikalizme karsi

toplum, 215, 244;etkisi, 223,

luiumu, 617;

344, 350, 604, 6U;liberter

otorite, 91;

Anar$izmin Tarihi

952

465, 604; eserlerin basilmasi,

Freudcu anarsizm anlayisi, 809 Frick, Henry Clay, 550, 555, 690 Friedman, David, 767, 768, 874

344; "Evrenseluyum", 344

Fromm,

yaklasimi. 215; Morelly, 184; falansterler,

172,225,344,

78

Erich,

Fox, George, 163, 165, 168 Franco, Francisco: anarjistler,

551,559, 560, 586; olumu, 648; isyan, 639; cumhuriyetci

"Gaia" hipotezi, 829

tutum, 559; zafer, 739

Galatyahlar, 124

Franc-Tireur, 799

Galleani, Luigi,

Frankfurt Okulu, 437

Gallo, Charles,

Franklin, Benjamin,

686

Fransa, 599-618; Mayis Devrimi

(1968), 748-752;

Proud ho n'un

692 608

Gambuzzi, Carlo, 393, 620 Gandhi, Indira, 734 Gandhi, Mohandas, 587-595;

yurtseverligi,

anarsizm, 865; Carpenter'in'

368; ogrenci hareketi, 748;

etkisi,

252; Kropotkin'in

aynca Me. Aydinlanma,

etkisi,

473; ahlakigiic, 885;

Fransiz Devrimi, Paris

banscihk, 29, 865,894;

Fransiz Anarsjst Federasyonu,

750 Fransiz Devrimi (1789), 599-602;

anarsizm, 27; de Sade,

215-223; Britanya'daki etkileri, 127, 206,

209, 282,

284; Esiilik ve Ozgurluk, 368; Morelly'nin etkisi, 185; Teror,

219,222,289 Fransiz Devrimi (1848), 227, 352,

371,388,389,603,854,860

mulkiyet, 731; Sarvodaya bareketi, 535,587,730-736; Thoreau'nun etkisi, 273;

Tolstoy'un

etkisi,

509, 529

Garibaldi, Giuseppe: etkisi, 488,

619, 620,861,869; Bans ve

Ozgurluk Ligasi, 399; Proudhon'un gorusii, 368 Gasan, 110 Gaulle, Charles de, 618, 748, 751

Geddes, Patrick, 790

Fraye Arbctcr Shtime, 692

Geme imchafl, 573 Gen? Aristippus, 116

Freedom, 251, 469, 494, 497, 677,

George, Henry, 528, 530, 718

Fransiz-Prusya Savasi, 407, 433

679, 680

Freedom 680

Press, 447, 491, 679,

Germinal, 581

Freeman, 270 Frei Arbeiter

Gese ihchafi, 573

Union (FAU), 666,

668

gida maddesi uretimi, 463,

844-847, 855

Freie Vereinigung Deutscher

Gewerkschafien, 666 Freihett, 553, 579,

666, 675, 689,

690 Freire, Paulo,

George Tepesi kolonisi, 155-159, 163, 539

Gill, Eric,

Giyotin Demegi, 722 gizli

713

Freud, Sigmund, 327, 741

805

Ginsberg, Allen, 743

dernekler: Bakunin, 389-390,

396,410,430-431; Malatesta'nm gorusii, 506

953

Dizin

Godwin, Mary, 286 Godwin, William, 281-318; anarjist

konum,

27, 30, 38,

42, 126, 130,243,674,675;

Burke'un

otorite, 81, 82, 881;

28, 803; insan dogasi,

875-877; hapisligi, 555;

etkisi.

570, 719, 761;Mo(hei Earth, 550, 556, 690-691; Nietzsche,

232,235, 241;

felsefesi,

gorusu, 205; kinama, 64, 315;

560-566; Russell'la

yuntas haklan, 77; uyum,

777-778; cinsel siyaset. 566,

265; sozlesmeler, 52;

570, 666; cinsellik, 457;

isbirligi,

iliskisi,

lspanyol anarsistleri, 644;

50,51.853;demokrasi, 52; Kazicilar, 161; ekonomi,

Spencer, 246; Stirner, 320,

306-309, 853; egitim, 44, 283,

336-337;sendikalizm,6!7;

309-311,371,514,565,875;

Tucker, 546; degerler, 75,

esitlik, 89,

400;

etik,

297-301,

850; siddet, 865

455; F^nelon'un etkisi,

Golos Truda, 651-652

179-180; ozgur toplum,

Goltz, Baroness von der, 323

31 1-316, 334; ozgurluk ve

Gonzales, Eduardo, 709

ehliyet, 73; hiikumet, 46-48,

Goodman,

Paul, 816-822, 895;

279, 301-306; Grek etkisi,

topluluklar, 693, 741;

120; insan dogasi, 295-297,

segimler, 894; Kropotkin'in

450,457,814,875-877;

etkisi,

etkisi,

526, 722; adalet, 287,

473; iktidar uzerine

gfirujleri,

86

783; yasa ve ceza, 60-64, 302,

Goodman,

303;evliligi,289,300, 313;

Gorba^ev, Mikhail, 660

reform araclan, 316-318;

Gori, Pieiro, 623, 696

ahlak, 76, 300; giidulenme,

gdnulhi komunizm, 307, 308,

234; doga, 42, 76; zorunluluk,

Percival,

816

486

294, 874; yurtseverlik karsiti

Gramsci, Antonio, 625

goriisleri, 65; felsefesi,

Graswurzel revolution, 668

294-295; siyaset, 301-306,

Grave, Jean: anarko-sendikalizm,

894; ozel kanaat, 300, 402,

616; bohemlere karsi tututno,

419; mulkiyet, 126,307,731;

61

kamuoyu,

497; etkisi, 703; Kropotkin'le

64, 315, 466, 477,

1;

Birinci Diinya Savasi,

523, 869, 884-887; devrim,

yazismalan, 469; yasalar, 60;

316, 859-860, 863; Rousseau,

periyodikler, 607, 610; $iddet,

193, 197, 284; toplum, 37, 44,

608

311-316, 853, 856; Devlet,

Gray, Alexander, 898

523, 869; Swiffin etkisi, 201,

Green Anarchist, 681

203, 284; dogruluk, 76,

Greene, William B„ 342, 541, 688

244-245,300,364,810;

Greer, Germanic. 682

siddet,

Gregg, Richard, 594-595

894

Goldman, Emma, 553-570, 693; Berkman'la

iliskisi,

550, 555,

Gregory, Waller, 641 grev, iizerine gorusler:

Goldman,

568, 865; Bolsevizm, 472,

562; LandiHior, 575;

654, 659; feminist anarsizm.

Malalesta, 495; Ue.id, 81

I.

Anar$izmm

954

Hams, Frank, 690

Situationisder, 755; sendikalistler, 495,

Jarihi

575,595,

Harvard

LIniversitesi, 268,

670; aynca bkz. sendikalizm,

Hasek, Jaroslav, 666

sendikalar

Hatta Shitzo, 723

Grey, Charles, 293

Groen Links

(Yesil Sol),

672

Grootveld, Robert Jaspar, 671,

757 Gropius,

Grun,

272

Hauge Kongresi (1872), 429, 698 Hauptmann, Gerhart, 557 Havana Isci Kongresi (1892), 709 Haya, Victor, 701

Madam,

Karl,

321,

323

664

Guerin, Daniel, 17, 37, 618, 749, 873, 874

Guevara, Che: Kitba Devrimi, 708, 711-713; etkisi, 713, 725; "yeni Bakunin", 437,

712,743

Hayek, FriedrichA., 766, 772 Haymarket Katliami (1886), 258, 548-550, 579, 699-700 hayvanlar: Bookchin'in tutumu,

844; Fourier'ningoriisleri, 225; Kropotkin'in incelemesi,

441,453; Paine'in

Guillaume, James: Bakunin'in birlikleri,

Hayati, Mustafa, 750

401, 442, 606; Basel

Haywood,

Kongresi, 403; bolu$um, 607; Hazlitt,

Uluslararast Ittifak, 401-402,

429-430; Jura Federasyonu, 605; Kropotkin'le dostlugu,

442 Gutkind,

E, A.,

GuyauJ,

M., 455,

835 610

goritsu,

207; Reclus'un gOrusii, "Big

Bill",

484

691

William, 281

hedonizm, 298,455

GeorgWilhelm Friedrich: Camus'nun goriisu, 798;

Hegel,

diyalektik, 347, 349, 370,

848; ozgurluk, 329;

tarih,

830; idealizm, 324, 337; birey, 414;

H

etkisi,

349-350, 384,

420; dersleri, 321; ozgurluk,

Ha Ki-Rak, 727

72; metafizik, 319; toplumsal

haklar: anarko-kapitalist gdriis,

gelisim, 44; Devlel, 45, 56,

772; Bakunin'in gorusii, 422;

Godwin, 299-300; dogal

229; oznellik, 828

Heimm, 721

haklar, 174, 206; Paine, 299;

Heintz, Peter, 671

Stirner, 327-328;

Helvetius, Claude-Adrien, 284

Wollstonecraft, 299 Halk Bankasi, 353, 372, 854, 860 Halk Cephesi (tspanya), 894

Hennacy, Amnion, 134, 534, 692 Henry, Emile, 608-609

Halk Devleti, 60, 424, 461, 605

Berber, Lewis (Murray

halk egemenligi, 174, 193, 194 halk iradesi, 434 Hall, Stuart,

742

hapishaneler, 63, 813

Heraklit, 41,97, 114

Bookchin), 824

Here and Now, 682

Herwegh, Georg, 384, 388 Herzen, Alexander: Bakunin'le

Hardie, Keir, 447

dostlugu, 348, 393-396, 404;

Harmet, Claude, 617

Fourier'nin etkisi, 227;

Harper's Ferry, 276

Cenevre Kongresi, 399; Pole

955

Dijiu

Star, 440, 514;

Proudhon'la

dostlugu, 342, 348; Rus rejimi, 381,

404,650;

Tolstoy'la tantsmast,

514

ffttdiNflii

Tzu, 103

Huelsenbeck, Richard, 612 Huerta, Victoriana, 706

Hugo, Victor, 399, 445

718

Hess, Moses, 664

Hti i -tiling- 1 u,

Hewetson.John, 679

Hui-neng, 107

Hiristiyanltk: anarsist gelenek,

Humboldt, Wilhelm von, 229-232; etkisi, 244,663,

123-138; Bakunin, 412;

791;Devlet, 231, 232, 249,

Goldman, 561; Huxley, 784;

583,663,791

ortacag, 139-151,832;

Hill.Cristopher, 154, 158

Hunan Isgileri Genel Husjan, 146

HillJoe,691

Hussite Devrimi (1419-21), 143

Hindistan, 727-736; ozerk koyler,

Hussiteler, 128

16;Budizm, 104-111,727;

Hut, Hans, 149

Ulusal Kongre, 592;

Sarvodaya hareketi, 535, 587,

Hutchenson, Francis, 284 Hutchinson, Anne, 685

730-736, 865, 896; aynca bkz

Hutter, Jacob, 150

Tolstoy, 28, 518, 521-522

Birligi,

Hutterci koloniler, 150

Gandhi

150

Hinduizm, 105, 587, 727-728

Hutteritc Chronicles,

747,848 Hitler, Adolf, 582, 877 Hobbes. Thomas: iktidar, 87, 237;

Huxley, Aldous, 745, 775,

hippiler, 745,

toplumsal sozlesme, 50-51; Devtet, 60, 331, 867; dogal

durum,

719

39,

201,365,876,

781-785 Huxley, T. H., 249, 451, 781

hukumet: Comfort'un gorusu, 815; Godwin'in gorusu, 46, 47,279,301-304,895;

Goodman' in degerlendirmesi, Hobbhouse,

L

Hobsbawm,

Eric, 748,

819; Kropotkin, 460; Locke,

T.,5 1,878

901 Hoffman, Abbie, 694, 745

199; Mill, 246; Paine,

Proudhon, 357, 366; hukumet, 460; devrimci hukumet, 424; 210-21

Baron, 181, 284 Holcroft,

1;

temsili

Holbach, Paul Henri Dietrich,

Rousseau, 192; ozyonetim,

Thomas, 206, 286, 288

75; Spencer, 248; Tolstoy,

Hollanda, 669-672; genel grev (1903), 670; altnuslar, 671,

523-528, 895; Tucker, 545;

757-760; aynca Wjz.

Wilde, 263; Winstanley, 159-160; u\ric(i bhz. Devlet

Kabouterler, Provo Hareketi

Holyoake, GeoTge, 206

Hyndman, H

M

,

248. 258, 445,

447, 676

Hoover, J. Edgar, 557

Horkheimer, Max, 825, 836 Horowitz, Irving, 16

L

Hospers, John, 770

Howard, Ebenezer, 790 HoyunimLet, 178, 201-204 Hsin Shih-cki, 716

Ibsen, Henrik. 557,

1-Hsuan, 109 Ihvanel-Saf.i,

I

-10

804

936 /I

Anar$iz*nin Tarihi

Martelh, 692

Illich,

tvan,

Kropotkin, 449, 456-457,

713

875-877; Proudhon, 358-359;

uzerine gorusler: Bakunin,

Rousseau, 876; Shaw, 876;

387, 435; Kropotkin,

Stirner,

irk,

875

464-465; Proudhon, 370;

Irlanda ulusculugu, 675

Reclus, 481

tsa,

130,135,138,519 630 lshikawa Sanshiro, 723 125,

Isabella, Kralice, 1

Islam, 140

Iberya Anarsist Federasyonu

(Federation Anarquista Iberia,

Ismailiye hareketi,

FAD, 559, 635

anarko-sendikalizm, 33, 401,

Iberya Liberter Gencjik

585; kilise yakma, 133, 635;

Federasyonu (Federacion Ic

Iberica

dejuventudes

Libertarias, Ic

FIJL),646

867; kolektifkr, 16; kolektivizm, 31; federalistler,

idealizm, 384, 421

342; Federasyott, 401; Jerez

ihtiyac: Bookchin'in gorusii,

ayaklanmast, 493; kriteri,

376,

Cumhuriyet, 28; Devrim, 437,

483,490,855 lkinci Dunya Savasi; Camus'nun konumu, 796; anarsizm uzerinde

etkisi,

869, 894-895;

559, 586, 667, 805, 825, 869, 887, 889 Ispanyo! Bolge Federasyonu

(Federacion Regional

Italyan anar$istleri, 507;

Russeihn tutumu, 778; ABD anarsistleri, 693 lkinci Entemasyonal (1889) UlB, 485,493,572,651 tktidar istenci, 768, 801, iktidar,

Savas, 16,53,635-636,

679, 701, 705, 724, 750, 762,

Savas, Mt£. Amerika, Britanya

836-838; ihtiyac

140

Ispanya, 629-648;

810

84-88, 881-882; Ballou,

133; Comfort, 812-813;

Espanola), 630 Ispanyol Siyasal

Mahkumlar

Federasyonu, 797

kotnun hareketi, 578 668 Isvicre: anarko-komunizm, 607; Dada hareketi, 612; Israil

lsvec,

Kropotkin' in ikameti,

Foucault, 801-802; Nietzsche,

237, 801; istenci, 87, 237,

444-445; aynca bkz Cenevre,

335, 768; ayrica bkz. otorite

Jura

lleri

Ahlak Dernegi, 718

tncil,

uzerine gorusler, 891-893;

464-466; Russell, 891; Shaw,

123-125, 292

470 495

lngiliz Bilim Dernegi, lngiliz Sanayi Ligasi,

is,

Bakunin, 426; Kropotkin,

ilerleme,296,481

891; Tolstoy, 313, 464,891 I$-arastirma hareketi (Cin),

718

150

Ingiltere, bkz. Britanya

lsaya,

insan dogast, 875-877; Bakunin,

isbirligi,

uzerine gorusler;

414-415, 875-877; Godwin,

Kropotkin, 440, 451-453;

295-297,450,457,814,876; Goldman, 875-877;

Rousseau, 191

Landauer, 576; Read, 809;

Dizin

isci birlikleri,

402-404, 857-858;

957

junta Organizadora del Partido

Mexicano (PLM),

kooperaiifler, 427; denetim,

Liberal

411

703-707

887

Borsalan Federasyonu

Jura, 401, 442, 605,

(Federation des Bourses du

Jura Federasyonu; anarsist

Isci

Travail), 342, 614,

615

merkez, 605-608;

Muhalefett, 657

Isci

ltalya,

anarko-komunizm, 607; Bakunin'in

619-627; anarsist hareket,

etkisi,

442, 860;

493, 496-467, 500-503;

Kropotkin'in

Bakunin'in ikameti, 396;

Londra konferansi, 428;

Malatesta, 487-490, 493, 496,

Malatesta'ntn ikameti, 490;

Reclus'un soylevi, 482

500-502; grev, 501; siddet,

502

444;

faaliyetleri,

Justice,

259

Italyan Anarsist Btrligi, bkz.

Untotie Anarchica Italiana Italyan Komtinist Partisi,

Italyan Sendikaltst Birligi, bkz.

kabileter, 38, 45,

458

Kabouterler, 17, 672, 759-760

(Jnione Sindicate Italiana Italyan

K

626

Toplumsal Devrim

kadin hareketi, bkz. feminist

Komitesi, 489, 621

hareket

lvanov (ogrenci), 407

kadinlar, tizerine gorusler:

anarko-feminizm, 761-763; J

Jakobenler, 27, 287, 288, 427,

Partisi,

Nietzsche, 235; Paine, 207;

735

J apon Anarsist

140;

698-702; Kropotkin, 464-465;

471,472,600-602,869 James, Henry, 579,858 Janata

De Sade, 222; Fourier, 223-225; Ozgur Ruhlar, Gandhi, 590; Goldman,

Paris

Federasyonu, 725

Komunu, 411;

Proudhon, 90, 235,369;

Japonya: anarsizm, 721-726; Zen

Bagirganlar, 164-166; Reclus,

Buddhizm, 106 Jefferson, Thomas, 267, 687

482; Rousseau, 197; Tolstoy,

jekzniyakov, Anatoliy, 653

aynca

jeong Dasan, 726

hareket

235, 515; Wollstonecraft, 206;

Kafka, Franz, 20, 76, 666

Jerez ayaklanmasi, 493

jcun esse Liberia

Jimenez de

la

i

re,

Kalvinizm, 130-131,284-285,

618

Beraza, Albay,

bkz. esitfik, feminist

640

294

Jtyu-Rengo, 724

Kampfimeyer, Bernhard, 666

John, Augustus, 680

Kamuoyu:

Joil,

James, 16,901

Jom,

Asger, 753

rolu,

884-887;

Bakunin'in gorusii, 398, 426;

Godwin, 64, 315, 466, 477,

Journal du Peuple, 352

523; Kropotkin, 64, 466, 477;

Jukovskiy, Nikolas, 650

Proudhon, 362; Tolstoy, 523, 529; ayr\ca bkz. ktnama

Jung, Carl Gustav, 809

Anarsizmin

958

Kant, Immanuel, 75, 230, 360,

TariJii

Khleb

kapitalizm: Morris'in goru$u, 255;

konumu, 739; Proudhon, 353; Situationist elestiri, 753-757;

aynca

Devlet, 659;

ana rko-kap

i

bkz.

ta iizm

64, 77,82, 86, 315;

aynca

bfe^.

kamuoyu

rrterkezcilik

Kirim Savasi, 511, 512 Kizil Enternasyonal,

689

629 Over, 694

Kizil Tugaylar,

Kick

laissez-faire

650

Volya,

i

kmama,

455

It

Kara Enternasyonal, 689

Kierkegaard, Soren, 320, 326

Kara Federasyon, 361

Kilise; anarsist gorujler,

Kara Panterler, 405, 743

Karanhkta Oten Horozlar Dernegi, 718

132, 136;

521, 530-531; tspanyol anarsistleri, 133,

Kardeslik, Bakunin'in, 396, 403,

Kim

11

636

Sung, 726

King, Martin Luther,

620, 650 Kastilla: kardeslik orgutleri

123-125,

Rus Ortodokslugu,

Jr.

,

273,

276, 748

(ortacag), 629; kolektifler

Kinikler, 116-118

(1936), 634

Kiriatkowska, Antonia, 393

681,693, 743-748,802,848

Kitiumiu Zenon, 118

karsi-kuitur, 29,

karsthkcdik, 29, 31, 600, 856;

Proudhon, 30, 342,351,372, 373,599,604,854,887 Katalonya: anarsizm, 630; kolektifler,

16,33,641-643,

890; komunler, 636;

hukumet, 639, 643-644; grev (1909), 632;

isci

denetimi,

890 Katerina

Kitz,

Frank, 258, 491,675

kolektivizm, 29,31,34,856,

888-890; Bakunin'in konumu, 403, 604; Hayek'in gorusii,

766

657 Komunist Partisi: Brczilya, 700; Cin7 1 8-720; Kuba, 712; Koliontai, Aleksandra,

Fransiz, 794-797, 798; Italyan, 626; Japon, 722;

11,

Rusya lmparatoricesi,

Sovyet, 59, 472,558, 565,

660, 897; lspanyol, 646

185,381 Katolik Isci Grubu, 134

Katolisizm, 131

komunist

anarsistler, 404;

bkz. anarsist

Kanalar, 153-159; anarsist topluluk, 26, 539;

Komunist federal is tier, 404 komunizm, 29, 31-32, 34-35,

Bookchin'in goriiju, 831;

404, 888; anar$izmle

Goodwin'in gorusii, 291-292;

424, 462; anarsist

binytki hareket,

1

28

Kelle Vergisi isyanlan (Londra),

146 Kerenskiy, Alexander Federovic,

471 Kesey, Ken, 745

Kesskr, Karl, 451

aynca

komunizm

iliskisi,

komunizm, 462; anti-otoriter komunizm, 404; otoriter komunizm, 404, 424; Bakunin, 386; Hiristiyan

komunizmi, 125; Morelly, 184; Morris, 257; liikeiim

komunizmi, 147; uretim komunizmi, 150; Proudhon,

Dizin

348-349; Devlet, 404, 558; goniillu

komunizm, 307, 308,

486; Winstanley, 161

959 80, 81; Brousse

ite

tanisma,

605; Carpenter, 251; kinanw. 86; Cheslicky, 148;

48-49,399,425,426,853;

komunizm, 316, 673. 854; sozksmekr, 52; isbirhgi, 441,

komunler; Bakunin'in plani, Bookchin'in ekotopyasi,

452, 453, 562, 829, 830;

837-838; komunistler, 32;

adeder, 247; dogrudan eylem,

Kropotkin, 461, 853; ortacag,

30;

458; karsihkcihk, 30;

855; esulik, 90;

Proudhon'un

476, 485; Fourier'nin etkisi,

plani. 30,

bolusum

ilkeleri,

etik,

376,

454-455,

364-365; Situationist planlar,

223-224; ozgur toplum,

755-756; ispanyol plani, 637;

461-468; 6zgurluk, 77;

Ukrayna, 654;

isgi birlikleri,

Freedom

Press, 447, 805;

857-858; aynca bkz- Mitnster,

Fransiz Devrimi, 600, 602;

Paris

cenaze toreni, 658, 707;

Konfucyusculuk, 96, 98, 715, 719

Godwin, 289; Grek etkisi, 120; Guyau, 610; insan

Konfucytts, 95

Konstantin, Imparator, 125

dogasi, 450, 456-457, 877;

kooperat if hareket, 227, 485

hapisligi,

Kore Anarsistler Federasyonu,

313, 789; etkisi, 262,473,

444-447; sanayi,

526,563,585,587,607,610,

727 Kore, anarsizm, 726-727

650, 660, 666, 700, 703, 710,

Korintoslulara Mekrup, 128

716,721, 744,758, 777, 787,

Kornegger, Penny, 762

804, 825; yasalar, 62-64, 76,

Kotoku, Shusui, 473, 716, 721

882; Londra faaliyetleri, 447,

kolelik:

Andrews'in gdrusleri,

541-542; Atinahlar, 121;

677, 679; Malatesta, 490,

503-505; ortacag loncalan,

Emerson, 268; Paine, 207;

153; ahlak, 485; Morris, 255,

Reclus, 480

258; giidulenme, 234;

Kotn, 141

Murayev, 393; dogal duzen,

Korfez Savasi, 793

43-45, 126,476,778,810,

koy demokrasisi, Hindistan, 591-592,896

847; Nietzsche, 232, 235;

Koylu Isyam,

Ingiiiz

(1381), 143

koylu isyanlan (Ortacag), 143 Kraliyet Cografya Dernegi,

447

felsefe,

450-453; iktidar,

84-88; devrim, 469-478, 864;

Rus Devrimi, 658;

"bilimsei"

anarsizm, 899;

Kravginkty, Sergey, 443

toplumsallasma, 76, 301, 814;

Kronstad Isyam (1921), 15,551, 558, 658-659, 754

sosyoloji, 477; Spencer,

Kropotkin, Alexander, 439

46,49-50,55,457-461,476;

Kropotkin, Prens Peter, 439-478;

Stirner, 320; Scoikler, 119,

anarsist

konum,

16, 21, 184,

246-250; Devlet ve hukumet,

716; ceviriler, 576; Tucker,

873; ozgecilik. 455, 875;

544,688;

Arbeiter-Zeitung, 605; otorite,

degerler, 75; siddet, 546, 609,

"iki

gelenek", 26;

960

Anar$izmin Tarihi 863-864, 867, 894-895;

603,686,688,765,766,767,

gonullu komunizm, 308;

874, 885, 889; ayrtca bkz.

iicret sistemi,

kapitalizm

553; savas,

469-478, 496-497; yasaklanan

Umb,

Charles, 291

660

Lamennais,

Kropotkin, Sophie, 445

384

isler,

Fe4icite

Lancaster, John,

Kruscev, Nikila, 660

Robert de,

Gaunt Dukfj,

144

Kubat, Krai, 140

Landauer, Guswv, 571-578;

Kudus, 124

Olumu, 667; ozgur toplum, 818; Buber uzerindeki etkisi,

Kupferberg, Tuli, 743 Kurohata, 724

Kurtulus Teotojisi, 713

785-787; La Boetie, 176;

Kuzey Kore, 726

Miinih Konsey Cumhuriyeti,

Ktiba, 708-713; Malatesta'mn

667; Der Sozialist, 666. 667;

494; Devrim, 437,

ziyareti,

699; Devlet denetimi, 59; grev

Devlet, 37,50, 68,

895

Lane, Joseph, 258, 491, 675

Lao Tzu, 96-101, 105,347,716, 719,776

(1902), 710

KUltur Devrimi, 720

Largo Caballero, Francisco, 644,

647 Larkin, James,

L'Adunata dei Refrattari, 692 L'Anarchie, Journal de I'Order,

603

L'Avant-Garde, 606

Le Libertaire, 607, 616, 797 Le Libertaire (Anarsjst

La Alianza Obrera, 708

Federasyon), 617

LaAurora, 708 Battaglia,

anarko-sendikalizm, 33

LeFeiKan, 719 Le Figaro, 729

402

L'Ordine Nuovo, 625

La

Le Libertaire, Journal du

700

La Boetie, Ettenne de, 79,

173-176,576,599,768

Mouvement Social, 604, 874 Le Monde Libertaire, 797 Le Pere

Peirtard,

607, 610

La international, 702

La Questione

La Liberty 431

Le Representant du Peuple, 352

la

Le Revoke, 444, 605, 607, 862

Protesta,

696

La Revoke, 444, 448, 479, 482,

607

Sociale, 490,

696

Leary, Timothy, 743, 745 Lee, Dorothy,

830

La Revolution ProUtarienne, 799 La Social, 702

Lefebvre, Henri, 753

La Volonta, 496 Labor Leader, 556

LeGuin, Ursula, 20 Lehning, Arthur, 431,670

Lafargue, Paul,

665

Latin Amerika, 695-713;

L'Aptazione, 493

L'Egalite,

678

Lasalle, Ferdinand, 342, 580,

430

laissez-faire, 34, 40, 46,

Legalistler,

715,720

Leibniz, Gotfried Wilhelm,

244, 249,

250, 351, 373, 533, 545, 546,

Lenin, Vladimir karsi

llyic:

230

anarjizme

tutumu, 20-21, 58-59,

961

Dizin

666

472,651,654,657,712,898;

Lokalistler,

Necayev'e kar§i tutumu, 406;

tonca sosyalizm i, 342, 777

olfimu, 498, 626; fabrika

loncalar,

konsey leri, 657; Goldman' la

London, Jack, 704 Londra HaberSesme Cemiyeii, 288

gorusmesi, 558; Kronstad isyani,

458

Londra: Bakunin'in ziyareti, 394,

659; Kropotkin,

devrim, 434; sosyalizm, 784;

DokGrevi (1889-90), 491; East End anaTsist harekeii.

Sorel'in etkisi, 614; Devlet ve

581; Birinci Enternasyonal

470-473; Paris Komunii, 428;

Devrim, 652; Devlet'in rolu,

Kongresi (1871), 428; Ikinci

54-60, 805; Tolstoy, 532;

Enternasyonal Kongresi

vesayet,

(1896), 493, 572;

719

Leningrad grevleri (1921), 659

Kropotkin'in ikameti, 447.

Leon kardeslikleri (ortacag), 629 Les Temps Nouveaax, 469, 607, 610,616

469-471, 677; Malatesta'mn

Letrizm, 752-753

Trafalgar

ikameti, 494-496; "Ketui

Durdur" kampanyasi, 683; Meydani gosterileri,

495, 683

Leva I, Gaston, 659

Lopez, Alfredo, 710

Levante: anarsistler, 630;

Li

kolektifier, 641; komiinler,

Lopez, Chavas, 703

636

Lopez, juan, 644 Lorenzo, Anselmo, 630

Shih-iseng, 716

liberal

Louis Philippe, Krai, 352

demokrasi, 51-54

liberalizm: anarsjzmle kiyaslama,

Louis XiV, Krai, 176, 179

871-875; klasik liberalizm, 34,

Louis XVI, Krai, 217

332, 766; Spencer'in gorusu,

Lovelock, James, 829

247-249; Devlet, 878; ayrica bits,

Libmer

parlamenter siyasetler Isci

Grubu, 694

Liberter Parti.

18,34,765,769

Liberty. 258, 342, 533, 544, 549,

688, 690. 766

665 716 Lifeboat Dernegi, 474 Lincoln, Abraham, 89 LiuSzu-fu, 718 LivrePeitstidor, 700

Luther, Martin, 148

Luxemburg, Rosa, 572 lumpen proletarya, 432, 434, 437, 742,750,841,848,888

Lyon ayaklanmasi (1870), 409, 411,427

Lieske, Julius,

M

Liey Shih-p'ei,

Locke, John:

etkisi, 180,

Macaristan: isgali (1956), 739,

754, 799; ulusculuk, 368;

isci

konseykri, 896 209, 243,

MacArthur, Douglas, 724

272, 284, 686, 767; ozgurluk,

Macau lay, Zachary, 674

72; toplumsal sozlestne, 45,

Macdonald, Dwight, 693

199; Devlet'in rolu, 770;

Machado y Morales, Gerrado, 710

Devlet; dogal

199,201,541

durum,

15, 40,

Machiavelli, Ciceolo, 175

Mack,

Eric,

770

Anar$izmin

962 Madero, Francisco, 705-706

Madrid Kongresi (1931), 634 Maitron, Jean, 617, 748 Makedonyali Philip, 120

Makhno, Nestor,

15,

654-656,

Tar'thi

Marksizm; anarsizmle karsilastirmasi, 873;

merkezcilik, 557; proletary am n diktatorlugii,

558; Bookchin'in gorusti,

840-842; Birinci

660, 704, 723

makine, bkz- teknoloji

Enternasyonal, 58; gelecegi,

Maknovistler, 754

897; Yeni Sol, 740-743;

Mala testa, Errico, 487-507, 620-626 anarsist komiinizm,

Read' n gorusti, 794, 809-810;

483, 548; Arjantin

faaliyeti,

;

Devlet, 54-60; anarsizmin

yaklasimi, 20-21

696; otorite, 80-82; Berne

Marsh, Margaret, 761

Kongresi (1876), 489, 606;

Marti, Jose, 709

Kttba 2iyareti, 710;

855-856;

ilkesi,

bolusum

esitlik, 90;

ozgurluk, 74, 77, 90;

etkisi,

!sci

Kongresi (1896), 572; Kropotkin, 459, 469,476, 504;

dayamsma

yasasi, 76,

491,502;liberalizm,873; dogal yasa, 79; Doga, 87, 505; iktidar, 87;

Marx,

Ret,

577

Karl: y aba nc lias ma, 754;

anarsist elestiriler, 58

Bakunin'le

606, 607, 678, 703;

Enternasyonal Sosyalist

Marut,

Rus Komtinisi

iliskilcri.

1

54,

57-58,66,341,377-378,387, 395, 404, 421, 427-437, 442,

563,669,861,897; Bookchin'in gorusti, 840-841;

Camus'nun

goriisu, 798;

degijim, 413;simf, 887; catisma, 456; dogantn fethi, 87; ekonomi, 459; "i$gilerin

Partisi,

626; Devlet ve

hukumet, 49; mticadele, 28, 43, 505; sendikalizm, 617,

623; eserlerin gevirisi, 716; siddet,

862

Malato, Charles, 493, 497

Ma Ion,

Be no it, 604

Malthus, Thomas, 290, 291, 309,

856 manevi anarsistler, 29 Maneviyatgilar, 128

Mann, Tom, 495, 678 Mannin, Ethel, 679

Mao Zedung,

718, 743, 747, 751

kurtulusu", 32, 422; Birinci

Enternasyonal, 395, 401-404; Fourier, 224, 227;

Fransa-Prusya Savast, 407; ozgurluk, 73, 833; Godwin'in etkisi,

308; htikumet, 373;

Grim, 664;

tarih, 581,848; 257,377,580,805; Sol-Hegekiler, 384; Lyon cilisi,

ayaklanmasi, 409; doga, 849; Paris

Komfinu, 428; koyluler,

887; iktidar, 800-801;

Proudhon, 341,347, 349, 375; bilimsel sosyalizm, 419;

Marat, Jean Paul, 601, 602

Devlet denetimi, 46, 55;

Marcuse, Herbert: Bakunin'in

Devlet rolu, 55; Stimer, 321,

etkisi,437,751,802;

327, 337; Tolstoy'un gorusu,

Bookchin'in gorusu, 841-842; etkisi,

725; Sovyet marksizmi

elestirisi,

741

532; mezan, 250; gene! oy hakki, 423; utopyaci sosyalizm, 898

963

Dizin monarsi: Godwin'in gortisu,

Maurin, Peter, 134, 692

304-305

Mayakovski, Vladimir, 805

Mazdak, 139-140

Monatte, Pierre, 615, 616

Mazzini, Giuseppe, 368, 395, 428,

Montaigne, Michel Eyquem dc,

488, 619-621, 869

McKinley, William, 499, 556,

173 Montseny, Federica, 635, 645

564, 690 McLaren, Malcolm, 682

Moravya, 150

meclisler, ulusal, bkz.

Morelly, 180, 182-184, 185, 190,

Moravyali Karde$ler, 148, 510

599

Parlamenter siyasetler Meiji, Imparator, 721

Morris, May, 260

Meksika: anarsist hareket,

Morris, William, 254-260; sanat ve endustri, 468;

702-708; devrim, 699 Melly, George, 680

John

Meltzer, Albert, 681

Mendes- France, Pierre,

Sosyalist Liga, 254, 676, 678;

434 491, 623

is,

817

Morton, A, L, 168

Mesherjean, 181-182, 190, 599 Messonier, Enrique, 708

Mostjohann, 578-580; anarsizm, 873; oltimu, 690; Freiridt,

Meunier, Theodule, 608

555, 579, 666, 675, 689;

Michel, Louise. 604, 678

etkisi,

Michels, Robert, 436

676

Milano: bombalamalar (1921), 502; labrika isgalleri, 501, 624 milis gruplan, Mill,

John

of

Malatesta, 491; miilkiyet, 243;

merkeziyetgilik, F. S.,

Dream

146; ekonomi, 464;

826; Kropotkin, 447;

etkisi,

799

Mensevikler, 659

Merlino,

Ball,

640

Stuart, 244-246; esitlik,

88; denge, 370; Cenevre

Kongresi, 399; hukumet, 246, 247, 259; Humboldt'un

etkisi,

555; siddet, 555, 579,

Mother Earth, 550, 556, 690, 691

Movimiento Libertario Espanol, 647 Mowbray, Charles, 258 Muhafazakar Parti, 34, 767 Muhalifler (Dissenters), 130-131,

283

229; bireycilik, 872; etkisi,

Mujeres Lib res, 644

874; yasalar, 883; Devlet, 249;

Mumford, Lewis, 473, 741, 775,

Warrcn'in Koy Topluiugu,

787-791

Mumon,

541

1

10

Millet. David,

18-19,83

Murry, Middleton, 201

Mills, Charles

Wright, 741, 742

Mussolini Benito, 320, 445. 502,

Milton. John, 285, 292, 363, 673

Mirbeau, Octave, 609-611, 678 Mitchell, Adrian,

Modern Okul

680

Hareketi, 565, 631,

693

Modern Zamanlar, 605 Modern Zamanlar Kenti, 540

504,614,626 Mutayev, General Nikolay, 393 Muhlhausen, Thuringia. 149

Muhsam,

Erich. 577,

578

mulkiyei, uzcrine goin^ler

Aquinas,

I

26; Itakmiiii,

403; Caipeim-r,

-ViJ,

De

W7, s.idc.

Anar$izmin Tarihr

964 218, 221; Gandhi, 731;

Marx'in suclamalan, 429-430;

Godwin,

siddet, 405-407, 579, 798,

126, 307;

Goldman,

562; Kropotkin, 461;

861

Landauer, 575; Malatesta,

Nederlandsch Syndicalistic!!

506; Morelly, 184, 345-346;

Proudhon, 218,308,333, 345-346, 352, 365-366,

Vakverbond, 670 Needham, Joseph, 96 Negrin, Juan, 647

538-539; Reclus, 484-485;

Nehru, Pandit, 593

Rousseau, 191, 192; Stimer,

Neill, A.

S.,741

329, 333; Tolstoy, 527-528,

Nesnelci Hareket, 768

530; Tucker, 546; Warren,

Nettlau,

538-539; Winstanley, 158 mulkiyet: Devlet mulkiyeti, 404; isci birlikleri,

402-404

Mtinih Anarsist Sendikalist

578 Munih Konsey Cumhuriyeti (1919), 577,578,667 MunsteT Komunu (1534), 143, Btrligi,

149 Munzer, Thomas, 143, 149

N

Max; Matatesta'yla

dostlugu, 491; Bakunin

Qzerine, 176;

Boaie Humboldt

uzerine, 230;

Most uzerine,

uzerine, 430-431; La

579-580; Reclus uzerine, 479 Nette Rheinische Zeitung,

395

Nevinson, Henry, 251

New New

Deal, 766, 767 England (17. yuzytl), 168 New England

27,

Transandan talis tleri, 268

New

Nabat, 651,657 Nairn,

Left,

740-743; anarsist

kaygilar, 19, 29, 896;

Naess, Arne, 835

Britanya, 742; Almanya, 747;

Tom, 749

ttalya,

Nanterre Oniversitesi

ayaklanmasi (1968), 751, 754 Napoleon Bonaparte, 217, 509, 516 Napoleon IN (Louts Napoleon),

627; liberterler, 874;

lumpen

protetarya, 437, 742;

banscthk, 594, 747; Birle?ik Devletler, 740-743, 746-747;

Narayan, Jayaprakas (JP), 734-736

Ban Almanya, 668 York, 430 Newton, Isaac, 207, 224, 413, 847 Newton, Samuel, 283

Narotlnaya Volya, 650

Nietzsche, Friedrich Wilhelm,

353, 354, 357, 372, 407

New

232-242 Camus'nun gorusu,

Narodnoe Delo, 650 narodnikler, 342. 442, 443

797; yardtmseverlik, 263;

Natanson, Mark, 550 National Arbeids Secretariat

Nieuwenhuis, Ferdinand Domela, 479, 669-670, 758

(NAS), 670 Nazizm, 578, 667, 796 Necayev, Sergey, 261, 405-407;

Nihonjikyo, 723

Bakunin'le

iliskisi,

405-407, 429;

261,

etkisi,

743;

nihilizm, 319,

442

Nikaragua, Sandinistalar, 702 Nikolas], Car, 379, 382, 389,

391,439-440

Dizin

Nock, Aihertjay, 766

otorite, 80-84,

Noire! Rouge, 617,750

138; Engels, 56, 84, 430, 890;

Morris, 259; Proudhon, 366,

669

369; Rousseau, 197-198;

Norvec, 668-669

Noske, Gustav, 577

Now, 680

Noyes,John Humphrey, 547-548, 688 Nozick, Robert, 544, 769-770,

874 artist,

880-882. Bakmiiti,

419; Blake, 129; Hiiisiiyan.

Norsk Syndikalistik Federasjon,

nufus

iJh'i

aynco bkz. Iktidar Our Generation, 694 Owen, Robert, 282, 537, 539. 675, 688

Owen, William, 777 oy (oy verme, genel

29 1 308, 468, 847

oy):

Bakunin'in gondii, 398, 423;

,

Nukleer Savasa Karst Dogntdan

Comfort'un dncrisi, 815;

Eylem Komitesi, 779

Godwin'in gorusu, 305;

Goodman, 818; Proudhon,

Nukleer Silahsizlanma

352-353,355,371,373,423; Wolffun onerileri, 771; aynca

Kampanyasi (CND), 671

£>&£,

demokrasi, parlatnenter

siyasetler

O'Reilly, Ciaron,

137

oy pusulasi, hkz. oy verme

Obscina, 649, 650, 660

Ogarev, Nikolay, 394, 396, 405

O

Oglesby, Carl, 740 Oiticica, Jose\

700 639,645

OfkeliTugay,681,763

Oliver, Garcia,

ogrenci hareketleri, ahmislar,

Oneida toplulugu, 548, 688 Oppenheimer, Franz, 766

Onderlik, 83, 100,809

Organ far

Orgiiisel Platform,

Anarchistnus-Socialismus, 572 ortagag: Hiristiyanlik, 123, 137,

725, 746

660

Osugi Sakae, 722 ozerklik,

790

139-151; topluluklar ve

OzgurOlanlar, 321

komunler, 458; mistik

Ozgiir

ispanyol kardesjik orgii tleri,

Ruh Ruh Ozgur Ruh Ruh

629

Ozgtir Rub, Ozgtir

anarsistler, 137, 151, 536;

koylu isyanlan, 27, 143-146;

Orwell, George: Gandhi uzerine,

Kardcsligi. bkz- Ozgiir

Hercsisi,

Kardesligi.

1

/>fcz

Ozgur

Ruh

40-

1

43; binyiki

151,808,

594-595, 885; insan dogasi,

bait-kei. 128,

890; yasalar, 886; banscilar,

muntleri. 148, 154, 161. Ki>,

885; Ispanyol

lc Sava§i, 16.

640, 643; Devlet, 877; Swift uzerine,

203

164,

M

2.

67

3;

k.idmlaim

koiiiuiui. 1(V> ii^f.ni

lopliim,

Osawa Masamiehi, 724

'!.»'>

Osho, 729-730

1

-I2(>,

utn hi

.

8>\

H')8; ll.iku

HiH)kilnti.Hi.> Kll. .' I

'>.

,'i'l

,

(

iinkviii.

Anarfizmin Tarihi

966

311-316, 334; Goodman, 818;

894; Katalan, 644; Gandhi,

Kropotkin, 461-468;

591, 730; Godwin, 305, 894;

Landauer, 818; Reclus, 483

Japonlar, 726; Kropotkin,

"Ozgur Universite" kokktifi, 682

460; Morris, 256, 676;

ozgurluk: mutlak ozgurluk, 71,

Proudhon'un

tepkisi, 52,

352

76, 417; anarko-kapitalist

373, 860, 894; Rousseau, 193

tanim, 772; Bakunin'in

Sosyalist Liga, 676;

gdrusu, 416-421, 426; yurtias

liberalizm, sosyal

aynca

bit:

demokrasi

haklan, 77; ifade ozgurlugu,

Parlamenter Rus Komitesi, +71

304; Fourier, 224; Godwin'in

Parlamento, 256, 293

gorusii, 311-312; Hegel, 329;

Parsons, Albert, 689

Humboldt, 231;

Partido Liberal Mexicano

serbestlik ve

(Meksika Liberal

ozgurluk, 72, 809; Mill,

244-246; Nietzsche, 238-239; kisilik

ozgurlugu, 136;

Proudhon, 351, 376; Read, 807-810; Rousseau'nun yaklasimi, 196-197; Sarcre'in

Marxists (Birlesik Marksist lsci Partisi,

640

Partido Socialists Unificat de

Catalunya (Katalonya

goriisu, 794; Spencer,

248-250; dtisunce ozgurlugu, 304; Stirner, 328-329; Tolstoy, 527;

Partisi,

PLM), 699, 703 Partido Obrero de Unification

Wins tan ley' in

tammi, 160; Zen Buddhist anlayis, 108

Birlesil

PSUC), 646 Patchen, Kenneth, 693 Patria, 709 Sosyalist Partisi,

patriyar$i, 482,

Paul,

St.,

761

124, 125,

128,516

Peace News, 683,812 Peiro, Juan, 635, Pelloutier,

Pa Chin, 473,719, 721 Paine,

Thomas, 206-212;

548-549;

dil, 17;

644

Fernand, 342, 614

Peloponnes Savasi, 120, 121 etkisi,

yayinci, 286;

Penn, William, 163, 685 Pensilvanya Anayasal Sozlesmesi,

686

toplum,37, 93, 267,301, 673-674, 687

Perikks, 120, 121

Panik Ekenler, 759-760

Perlman, Fredy, 694

Panslavizm, 66

Peron.Juan Domingo, 697

Paris Paris:

Grubu, 716-718

Komun

(1871), 31, 55, 341,

Peru, anarsist hareket,

701-702

Peschmann, August, 665

374, 408, 411,423, 427, 428,

Pestana, Angel, 632,

441,445,604,748,857,861;

Petra^evskiy Cevresi, 227

Mayis Devrimi (1968), 437,

Peukert, Joseph, 666

618,698,725,737,748,802,

Phoenix Parki katliami, 675 y Margall, 342, 629-630

826, 870, 881; siyasal merkez,

Pi

386

Picasso, Pablo,

parlamenter siyasetler, 894; Bakunin'in reddi, 410, 434,

635

631

Pisacane, Carlo, 396, 619, 861 Pissarro, Camille, 610,

678

Dt^in

Pissai'i'ii, l.iii'k'n,

Pitt,

610

456-457;

512-515,526,599,604,619,

282

Plato, II J-116, 118,

650,663,677,688,699,745,

119,122,

511,786

786, 804, 861; adalet, 76,90,

Plckhauov, Gcorgi Valentinovic, 56. 653,

431; hapisltk.

ideal,

353; etkisi, 376, 387-388,

William. 281, 285

Place, l-rantis.

967

361,368, 376;

897

yasalar, 357;

ozgurluk, 44, 787; Marx'in

More

Pobcdonustsev, 531

saldmsi, 56-57;

859 Polis, 119, 772,824,831,838 Politics, 693

gudulenme, 234; utusculuk.

Polonya ulusculugu, 66, 368, 395,

mulkiyet, 218,307, 333,

Pol Pot.

I

ly,

184;

65-66; dogat diizen, 43-44, 810; siyasetler, 364-376, 89

440

*;

345-346, 352, 365-36^, 687;

Porete, Marguerite, 142

Portekiz Devrimi,

devrim, 894; toplum. 38. 853,

648

857; Spencer'in gorusleri.

Post-Empresyonizm, 599, 902

248-249; Devlet, 355, 547;

Pouget,Emile.607, 613, 614

Tofstoy'la tamsmasi, 514-515;

Powys.John Cowper, 679

eserlerinin cevirilmesi, 545,

575,630,664,688

Prada, Manuel, 701

ayaklanma( 1848), 390;

Proudhonculuk, 30, 342 Provo, 757-760

(1968), 17

Provo hareketi,

Prag:

Kongre (1848), 389;

PitiVila,

646

proletarya; diktatorlugu, 373,

424,428,434,659,700; aynca bkz sinif Proudhon,

17, 671, 757-760,

870 Prusya, 407 psikiyatri,

64

Pugacev, Yemelyan Ivanovic, 405,

649

Pierre Joseph,

339-376; anarsist konumu,

19.27-28,345,346,602-603; birlik,

853-856; kadinlara

tuiumu, 90, 235, 369; otorite,

Quakerlar, 162-163

81; Bakunin, 386-388;

Hiristiyanhk, 123, 131;

R

rekahet. 316,855;

sozlesmeler, 52, 357;

demokrasi, 53; dogrudan eylem, 30;

esitlik,

368-370, 396;

70,

etik,

359-364;

Rabelais, Francois, 73, 171-173,

179,486,599,826 Radical Review, 544

Radin, Paul, 830

federaltzm, 364-365, 367,

Radowitsky, Simon, 697

373; Fourier'nin etkisi, 223,

Ramaer, Hans, 672

344, 350; ozgurluk, 77;

Rand, Ayn, 768

hukumet, 25, 48;

Raspail, Franco is- Vincent,

Holyoake'nin goruju, 206;

Ravachol, Francois-Claudius, 485,

insan dogasi, 358-359, 374,

608,611

352

Anar$izmin Tarihi

968

Rawlsjohn, 91 Razin, Stepan

Robbe-Grillet, Alain, 223

Tim ofeye vie

(Stenka),405,649

Isidore de, 197, 217, 219, 221,

Read, Herbert, 803-812; anarsizm,

679-680, 794; Camus'nun onsozii, 797; Carpenter'in etkisi, 252; egitim,

Robespierre, Maximillien Marie

806-807;

600, 859

Rocker, Rudolf, 580-586, 667; anarsizm, 873; Arbeter Fraint,

581,667, 677; Chelsicky,

serbestlik ve ozgurliik, 71;

147-148; hapisligi, 495; etkisi,

Nietzsche, 232; Stimer,

791; jungen, 580; La BoeMie,

319-320

175; Landauer, 576-577;

Reagan, Ronald, 18, 765

Ulus-Devlet, 67-69, 583;

Reelus, Elie, 607

Nietzsche, 232; devrimci

Reclus, Elisee, 479-486, 607;

planlar, 616; Rus rejimi, 660;

anarsi, 279, 606; Bakunin'le

yazismalan, 434; Bakunin'in cenazesi, 606; Birinei Diinya Savasi, 497; gida

maddesi

uretimi, 855; ozgurluk, 73; hapisligi, 604; etkisi, 610,

server, 501

Rodosha Rentai Undo, 725 Roig de san martin, Enrique, 708

Roma:

Kilise, 124;

Imparatorluk,

45;Stoikler, 118

Romantizm, 189

709, 710, 716; Ishikawa, 723;

Rooseveit, Theodore, 13,

Kropotktn edisyonlan, 445;

Rose Street Club, 675

Malatesta'yla dostlugu, 490;

Rossetti, Arthur,

devrim, 864

Rossetti, Helen,

678

Rossetti, Olivia,

678

Reformasyon, 128, 137, 146, 148, 153, 171

Rossetti.

690

678

William Michael, 678

Regeneration, 703, 705

Rossi, Giovanni,

Reich, Wilhelm, 79, 223, 741,

Ros2ak, Theodore, 744, 825

801,810 Reid, Jamie,

Rothbard, Murray, 767-770;

682

anarstst

Reinsdorf, August,

665

Reitman, Ben, 568-569 Resistance,

693

Resullerin

lsleri,

Revolt,

700

125-126, 150

679

konum, 873-874;

bireysel pazarlik giicu, 85; La

Boetie'nin etkisi,

1

konum, 767; Sag

Liber terizm,

76; Lock<;u

875; Spooner'in etkisi, 544, 694; Tucker'in etkisi, 694

Rexroth, Kenneth, 693

Rotten, Johnny, 681-682

Rhodakanaty, Plotino, 702-703

Rousseau, jean -Jacques, 189-198;

Richard

11,

Krai,

144-146

yurttas haklan, 72-73, 196;

Richard, Albert, 409

somurge yonetimi, 246;

Richards, Vernon, 560, 645, 679,

Aydinlanma, 180;6zgurluk,

680

74, 196; genet irade, 75, 185,

Ristori, Oreste,

700

Ritter, Alan, 77,

83

Rivera y Orbaneja, Miguel Primo de,

634

196; etkisi, 230,355, 511,

599,721;yasalar, 196,386; ulusculuk, 65-66; dogal

duzen, 40-45, 192, 252, 876;

969

Dizin

halk egemenligi, 194-195;

toplumsa) sozlesme, 52, 195, 325, 330;Devlet,46, 192, 195

Rouvroy, comte de, 44, 227. 244, 345, 369, 663

saldirganhk, 814-815

Roux. Jacques, 601

Salmon, Joseph, 162

Ronesans, 27, 153, 171-172,458

Salome, Lou, 235

Rubin, Jerry, 694, 744

Salt,

Rugc, Arnold, 384, 664

Samuels, H.

Rumplf

665 Rus Dcvrimi (1905), 532, 650

San Francisco: Anarjist Ccvrcsi.

RusDevrinii{1917),28, 59, 471,

sanat;Fransiz, 609-612;

{polis gorevlisi),

476,497,557,651,691,696, 710, 722,869

Henry, 678 B.,

676

693; Kizil Enternasyonal, 689

Kropotkin'm goriisu, 468;

Proudhon'un

teorileri,

363;

Rus-Japon Savasi, 721

Read'in eseri, 805; fiyriKi

Ruskin, John. 468, 587

Dada, Gerc/ekitstiiculuk

Russell, Bertrand, 775-781;

anarsizm, 21; egitim, 791;

Goldman, 558;

yasalar, 882,

886; iktidar, 85; Rocker, 582;

bltz-

(Surreal izm)

sanayi bh-likleri, 425

Sanayi devrimi, 313 sanayi: fabrika sistemi, 56, 3 3, 1

Devlet, 879;

is,

891;dunya

hukumeti, 783 Russell, Dora,

orgullenme, 56, 85, 397. 425,

780

Rusya, 649-661; imparatorluk, 66;

knhk

332,372,467.842;

(1891-2), 520;

Goldman'in ikameti, 558,

443,466,657, 787-793,808, 890-89 Sandeman, Robert, 283. 294 Sandino. Augustino, 70 -702 1

564-565; narodnihler, 342,

Sansom,

442, 443; Sovyet

Cumhuriyeti, 472; Carhk, 382, 386, 392, 404, 439-445,

509-515,520,530-531, 536; aynca bkz. Sovyetler Birligi, Ukrayna

Philip,

679

Sartre, jean-Paul, 336, 711,

794-796, 798-800

Satyodaya hareketi, 535, 587, 730-736, 865; aynca bkz.

Gandhi Satyagraha, 535, 588, 592, 733 savas: Bourne, 866;

Hobbescu

karabasan, 15,39,201,331. Sacco, Nicola, 692, 778,

865

564;

Saddukiler, 138

Safhgin Kardesleri, 140 Sainte-Beuve, Charles

Augus tin,

Saint-lmier Enternasyonali 1872). 430,

gerilla,

Goldman,

639; Kropotkin,

469-470; Proudhon'un gorusu, 363; Stirner, 331; Tolstoy, 524-525, 866; aynca

339

(

363; Godwin, 865;

669

Saint-lmier Konferansi (1877),

696, 702 Saint-Simon, Claude Henri de

bkz. bariscUik

Say, Jean Baptiste,

323

Scheu, Andreas, 258 Schiller, J ohann

Christoph

Friedrich von, 825

Anarsizmin Tarihi

970 Schmidt, J ohann Kaspar (Max Stirner),

321

Sheppard, Samuel, 164 Sheridan, Richard Brinsley, 286

Schwarzer Faden, 668

Shih

Schwitzgu^bel, Adhemar, 613

Sinif Savasi Federasyonu,

Sebatkal

718

Birligi,

Segim

Tutumlu Cahsma

ve

1$

Ligasi,

fu,

718

Sinif: anarsist

eozumle me, 57;

anarsist

149

683

yaklasim, 887;

anarsist/komtinist

Segui, Salvador, 233,

632

farklilasmasi, 424; Bakunin'ir

Sembolizm, 599

^ozumlemesi, 379, 407, 422,

sempati gruplan, 631

428, 432; Bookchiriin goru$0

Sendikalist Isci Federasyonu,

680

Sendikalizm, 29, 34, 888;

Amerikan, 691;

Ingiliz,

831; Locke'un

Proudhon'un 342,

konumu, 200;

goriisleri, 57,

341-342, 345, 371-372; smif

678; dogrudan eylem, 595,

mucadelesi, 422, 481; ayrica

669; Hollanda, 669; Fransa,

bkz.

612; genel grevler, 495, 575,

kdyluler, proletarya, isciler

lumpen

proletarya,

595, 669; Almanya, 666;

Sidney Street olayi (1910), 494

Goldman'in goru$u, 562-563;

Signac, Paul,

Italya,

623-625; Japonya, 723;

Sillitoe,

610

Alan, 680

Malatesta'mn gdrtijU, 495;

Sinoplu Diyojen, 117

ayrica bkz.

Sirakuzah Diyonizos, 116

anarko-sendikalizm

Situa t io n is t

serbestlik, bkz. ozgiirliik

Serge, Victor,

653

Sergent, Alain,

En ternasy ona 6 1 8 1 ,

750, 752 Situationistler, 682,

617

Sessions, George, 835,

sivil itaatsizlik,

844

752-757

30, 134, 176, 522

530, 535, 588, 730, 779, 819,

637 Sex Pistols, 681,737 Seymour, Henry, 676-677

Slav Kongresi (1848),

Shakers, 548

Smile,

Shaw, George Bernard; anarsizm,

Smith,

Sevilla grevi,

677, 804, 886; insan dogasi,

876;

etkisi,

804; Kropotkin,

864 Slavlar; kurtulusu,

389 388

682

Adam,

44, 243, 323, 332,

336, 537, 765 Snyder, Gary, 105, 743

694

447; cinsellik, 251; sosyalizm,

Social Anarchism,

262; Devlet, 877-880; Tolstoy,

Socialisme

532; Tucker, 544; Wilde, 262,

Sosyalist Liga, 254, 255, 258,

266;

is,

891

oti

Barbarie,

676, 678

Shelley, Percy Bysshe: protesto

Socinus, Laelius, 285

eylemleri, 317; anarsist

Sofokles, 113

konum,

SogukSavas, 739, 818

20; Godwin'in etkisi,

81, 282, 291-292, 674; etkisi,

252, 253, 678;

282,291 Shen-wu-lieu, 720

750

Mary Godwin,

Sokrates, 114, 115 Sol-Hegelciter, 322, 324, 384,

412, 664 Solidaridad Gastronomica, 711

491

Dizin

sozlesme, toplumsid, 52, I'M 196.

Solidaridad Obrera, 632 Solidtth dad Obrera, 645,

199,212,330

797

sozlesmeler, 52, 357, 462, 818

683

Solidarity,

9/1

Soljenitsin, Alexander,

Spain and ike World, 679

660

Solon, 120

Spence, Thomas,

Sorel, Georges, 613, 722, 804,

Spencer, Herbert, 21

863 sosyal demokrasi, 878; ayrica bkz

2

1 1,

24 \,

246-250.251.259,451,621 Spies, August, 689

liberalizm, parlamenter

Spinoza, Baruch, 7

siyaset

Spooner, Lysander. 542-544.

Anayasa

Sosyal Demokrat Federasyon

Demokrat Sosyal Demokrat

Ligasi, 669, Parti;

Hollanda,

665, 666, 668; Rus, 650;

668-669

Sosyal Devrimci Parti (Rusya),

Spur,

679

Sri

Lanka, 105-106

St,

George Tepcsi, Stu George Tcjwii

n*y.

fife;.

877 802

Stalin, Josel, 59, 558. 859.

Stalinizm. 796, 79B-7V9.

471,650 Sosyalist Parti:

688, 770

670

669; Alman, 571, 578-579,

tsvec,

eksiirisi, 52.

bireycilik, 268; etkisi. 544.

(SDF), 676 Sosyal

5

Sleinlen. Tlit'opliile Alexandre,

AmeTikan, 563;

ltalyan, 501-502,

622;Japon,

721; Buyuk Britanya, 683 sosyalizm, uzerine gorusler:

610 Slqiniak, 260

Slirner.Max, 119-JiH; Hirisiiyaulik. 123,

Bakunin, 279; Landauer. 576; Spencer, 247-249; Tolstoy, 531; Wilde, 262-263

elik,

sosyalizmi, 533; lonca

38,44,47.

77,

319,417,455,574,661,873; etkisi,

sosyalizmi, 342; piyasa

II,

327-330; Goldman, 562;

bireycilik. 27.

sosyalizm: sanat, 364; Fabian

1

egoizm, 316, 119 120, 875;

667, 722,793;

ayaklanma, 870; Marx'm

sosyalizmi, 375; devrimci

saldinsi, 56-58; ahlak, 74,

sosyalizm, 424; bilimsel

236; dogal yasa, 75,

sosyalizm, 419; Devlet

324-327, 384; siyaset,

sosyalizmi, 54, 373, 434, 448,

330-338; mulkiyet, 346;

460, 584

cezalandirma ve iyilescirme,

Souchy, Augustin, 657

64; devrim, 798; toplum, 37;

Sou they, Robert, 282 Sovyetler

Devlet, 24, 27, 47; uslup, 902;

Birligi: anarsist

yasak,

Ko munis Parti'nin 897; Kuba baglantist, 660;

t

rolu,

712-713; dis siyaset, 796; Devlet'in rolu,

18,58,434.

Ispanyol ba£laulisi,

felsele,

Md.

ay riai Mr; Kusy;i, Ukt.iyn.i

Tolstoy'un goriisu, 526, 590; egoistler birligi,

241

Stoikler,65, 116, 118-119

Strasbourg Universitesi (1966),

749 sii.iw. |,,.k, 144 145

Ml uxlhi

if,.

August. Vi/

Anarsiztnin Tarifit

972 Sufirez,

Enrique, 709

Nietzsche, 132, 234-235, 320;

Proudhon, 359-360; Tolstoy,

sue; uzerine gor£t$ler: de Sade,

221; Godwin, 61-62, 63;

519-520; Winstanley, 156;

Kropotkin, 63, 446-447;

ayricabkz. din

Spooner, 543; Stirner,

Taoteching, 95-102

333-334; Tolstoy, 533; Wilde,

Taoizm, 95-104; anarsist

264 Sufiler,

duyarlik,26, 111; Cinli

140

sufrajetler,

anar$istler, 717, 719; Heraklit,

567

114; Japon anarsistleri, 725;

SunYat-sen, 718

dogal duzen, 40-41, 715;

aynca

Suso, Heinrieti, 141

Susturma Yasalan (1794), 282 Su-un, 726

tanm

bkz.

Buddhizm 425

birlikleri,

tarim; Kropotkin'in plant,

467-468; Proud honculuk, 854

Suzuki, 106 Surrealism, 618, 752, 902

Tanmcilar, 704

Sveriges Arbetares Central (SAC),

Taylor, Michael, 84,

669

680

teknoloji, uzerine gorusler:

Bookchin, 433, 839, 845, 856;

Swift, Jonathan, 178, 187,

Godwin, 313, 464; Kropotkin,

200-204, 284, 673

464, 856; Mumford, 787-791;

Swinburne, Algernon, 216, 445

Rectus, 483, 856; Tolstoy,

528

Tekvin, 123, 150 Temoins, 797 siddet, uzerine gdrtisler: Bakunin,

407,410-411,435,859-862, 894-895; Berkman, 551,

Bakunin, 405-407, 427, 435;

862-863, 868; Bourne, 866;

564-565; Kropotkin, 447-448;

Cafiero, Sili,

Terorizm, uzerine gorusler:

Berkman, 550-551; Goldman,

862

Landauer, 574; Rectus, 485;

anarsist hareket, 701

Rusya, 650; ayricabkz.

bombalar, siddet Terorizm; anarsist imge, 858; anarsist gelenek, 865, 867,

Tabor, Bohemya, 143, 146

887;(1890'lar),448,485,

Taborcular, 128, 146, 147, 149,

631, 690, 858; Japonya, 722; Rusya, 650; yetmisjerdeki

151

gruplar, 763;

Tahiti, Bougainville' in ziyareti,

aynca

bkz.

bombalar, siddet

187 Tailhade, Laurent, 61

Terra Livre, 700

Taisho Demokrasisi, 722

Thatcher, Margaret, 18, 766

Tann, uzerine

The Anarchist, 677-678

gorusler: anarsizm,

130-134, 137; Bakunin,

412-413;

OzgurRuh

inanclan, 140; Huxley, 783; Sol-Hegelciler, 324, 412;

The

Bell,

394

The Herald of Revolt, 679 The Industrial Syndicalist, 678 The Peaceful Revolutionist, 539

971

Dizirt

The Pole

The

Star,

514

Syndicalist,

Tolstoy, Nikolay Nikohiyivii.,

509-510

679

The Torch, 678

Tolstoycular, 485, 509. 000. 085

Thelwall, John, 282, 288, 675

Tooke.John Home, 28K

Thompson. E. P., 742, 874 Thoreau. Henry David, 271-277; hukumet.213,263,873;

topluluk: Buber'in plain, 785 7H7;

etkisi,

katolik aile.

plant, 68, 572-575;

268, 272, 522, 557,

Tienanmen Meydani (1989), 721 Tier ra

y

toplulukhr, Devleisiz. 18

Toplum:

716

Libertad, 647,

Store,

1

5,

418; Bookchin, 830-812,

Godwin, 301,

688,855

31 1-110; Paint,

37,93, 267, 301; Spi-nccr.

Tochatti, James, 258

247-249, tipleri.38;hirimk-r,

Tocqueville, Alexis de, 88, 344,

853; aynca bkz oz^itr toplum

872 Toennies, Ferdinand, 573

Tokyo

anarsist gorusler, 37 40;

Bakunin'in gorusleri, 4

704

Tierm!, 710

Time

koy

toplulugu,458

587, 687, 745-746

Tien-i-pao,

34; ozgiir

I

topluluk, 68, Landaucr'ui

Universitesi bgrenci isgali

(1968), 725

toplumsal ekoloji, 760; Bookchio,

Tolain, Henri, 371 Toller, Ernst,

toplumsal anarsizm, 29, 88d Toplumsal Darvinisller, 247, 451, 452, 475 28, 43, 785, 832-835; Clark,

577

87; Fourier, 215,223;

Tolstoy, Leo Nikoiayevic,

Kropotkin, 477; Mumlord,

509-536; anarsist konumu, 19,28, 124, 133, 137,509; kadinlara karsi tutumu, 235,

515-516; baski, 885;

789; Reclus, 484,

Thoreau'nun etkisi, 277; aynca bkz. ekoloji Toplumsal sozlesme; aynca bkz.

hukumet, 279, 523-528; etkisi,

533-536, 587, 610,

660,727,730,781,783.804.

st )Z Its

ii)prak. uzerine gorusler:

869; La Boetie, 175; emek,

llakuiiin, 425;

313, 465,845, 891; yasalar.

60-61, 523; hderlerve kiiklcr,

me

toplumsal uyum, 44, 351, 435

44

Kropotkin,

Landauer, 576;

1;

gudulenme, 234; direnmeme,

Saivmhya hareketi, 733; Tolstoy. 528 h.iv.-ti.lt 20.577

137; banscthk, 28, 29, 30,

lttn;ki,

441; reform arac Ian, 528-5)3;

.,

I

eon: elkisi, 751;

135, 485, 865-866, 868, 891;

Kioitstad, 15, 558,658-659;

yurtseverlige reddiye, 65-00,

Kropotkin. 469;

524; felsefe, 518-523;

liiiirkcii,

Proudhon'un

etkisi,

342. nUil.

lutettusyuiwl. 051; tspanyo!

673, 810; toplumsal uyum, 44; askerler, 564; Dcvk'i, 527.

590;

is,

JI3.464.845,

8<>l

Makno

15, Ikinci

oij'.iiik'ri, i

in kii

.

io,

litiijjinm.

.umisi.-iii.

Volin, 651

VH-547, 688;

7d7. K5).H55;

Anar^izntin Tarihi

974

ekonomi, 533; Emerson'un

Uluslararasi Isci Birligi (U1B), 31,

eikisi, 268;esjtlik, 90, 91;

617,620,701,775-776;

bireycilik, 28, 44, 77, 268,

Italyan seksiyonu, 483, 488;

873;

549, 677, 694,

etkisi,

Montpellier seksiyonu, 605;

766, 770; ozgiirluk, 91; ahlaki

aynca

kod, 74, 86, 279, 545, 886;

Enternasyonal; Ikinci

mtilkiyet, 769, 855, 888;

Enternasyonal; Council

Proudhoriun

etkisi,

342;

yayinlar, 341, 393; Devlet, 47; St inner, 320; Tolstoy 'un

gorusu, 526; geviriler, 544

Enternasyonal Uluslararasi Isgi Birligi (Kizil

Enternasyonal), 689 Uluslararasi Karde$lik, 396, 620,

650

Thukydides, 120 Turgenyev, Ivan Sergeyevig, 382,

Uluslararasi Kultip, Whitechapel,

675

384, 554 Turin, Fabrika isgalkri (1920),

501,624 Turuncu Ozgur Devlet, 759 Tutu mlu Cahsma Birligi, Fransa'da, 718 Tyler,

bkz. Birinci

Wat, 144

Uluslararasi Sendikalist Kongre (Berlin, 1922-3), 666, 670,

701, 708

Toplumsal Devrimci Kongre (1881), 675 Uluslararasi Tugaylar, 640 Uluslararasi

Uluslararasi Sosyal

Tzara, Tristan, 612

Ittifaki,

Tzu-fhih, 719

Demokrasi

401-402, 480, 630

Umanita Nova, 497, 499, 501, 625, 626

U

Umberto 623

Ukrayna: anarsist hareket, 654-657; aynca

Sovyeder

t>k:j.

15,

Rusya,

Birligi

ulusal meclislcr, bkz. parlamenter siyasetler

bl;^.

ytirtseverlik

Ulus-Devlet, 64-69, 583, 584, 728 Uluslararasi Anarsist Kongre

(1907), 495, 616 Uluslararasi

Krai, 490, 499, 622,

109

Union General de Trabajadores (Arjantin), 697 Uni6n General de Trabajadores (Genellsci

uluscuhik, 64-69, 234, 367, 400, 432; aynca

Ummon,

1,

Emekci Ha Ik

(Ispanya),

Birligi,

Unione Anarchica

(Kara Enternasyonal),

688-689 Uluslararasi Emekciler Birligi

(1923), 688-689 Uluslararasi Isqi Birligi, 33, 379,

381,395,401,560,582,599, 602,652,669,694

Italiana

(Italyan Anarsist Birligi), 498,

626 Unione Sindicale

Birligi

UGT)

637

Sendikalar

Italiana (Italyan

Birligi),

496,

500-501,624,625,626 Uruguay, 698-699 Uruguay Anarsist Federasyonu (FAU), 699 Uruguay Bolgesel l$ci Federasyonu (FORU), 698 Utin, 404

'»/'!

Dizirt

U

W

Ucuneti Enternasyonal, 633

Wagner, Richard, 254,

\

Ucuncu Sovyetler Kongresi (1918), 653

Walter, Nicolas, 5

539

titopya: topluluk,

utopyaci dusunce, 650, 851

)7H,

Wl.

435, 664 S.

1

76,

OHO

Walworth, William. 145

War Commaitaiy, 67<> Ward, Colin, 80. 680. 816, 900 Warren, Josiah, 537-542; ozgiirluk, 72, 206; bireycilik,

vaatler,

300

268, 537-542, etkisi, 544;

vahiy, 125, 140

bireyin egcmenligi, 244,

Vaillant, Auguste,

608

Valensiya kolektiFleri, 16

Van Duyn,

Roel, 671, 672,

757-760 Vanzctti, Bartolomeo, 692, 778,

865 602

Wei Lang, 107 Wettling, Wilhelm, 333, 386,

West, Rebecca, 558

Varlik Zinciri, 41-42, 153 Varlin, Eugene,

604

varolus^uluk, 793-800 Vasco, Neno, 700 vejetaryanizm, 484, 485, 520, 533; aynca bkz. hayvanlar

Venezuella, 701

vergilendirme, 146, 272, 276, 528, 683

556; liberter ideal, 268, 687;

Tucker Why, 693

iizerinde,

Wichmann,

Clara,

544

670

Wilde, Oscar, 260-266; estetik

474 Vivekananda, 728

Emmanuel

II,

dusunceler, 805; itaatsizlik, Krai, 488,

213; bireycilik, 263, 563, 678,

785, 807; etkisi, 557, 563;

489, 622

Vietnam: Devlet denetimi, 59; Savas,

Westwood, Vivienne, 682 Whiteway toplulugu, 679 Whitman, Walt, 253; etkisi, 253,

Wieck, David, 83, 693

Verlaine, Paul,

725,743,748,793

Kropotkin, 474, 863; mulkiyet, 243; utopya, 851,

899 Wilhelm

Panco, 706

Vilnius,

541

663-664

Varlet, Jean,

Villa,

sicldci,

Weber, Max, 46, 81,436

Vanetgem, Raoul, 753-754

Victor

537-542;

Weathermen, 694, 763 Webb, Beatrice, 775

550

I,

Kayzer, 41

Vlaminck, Maurice de, 610

Williams, Raymond, 742

Vnoba Bhave, 535, 730-736

Williams, Roger, 685

Volin (Eikhenbaum, V. M.),

Wilson, A. N., 521, 535

651-652,656,657,660 Volonta, 626

Wilson, Charlotte, 677

Voltaire, Francois de, 132, 180,

Marie Aronet

187,413

Winstanley, Gerrard, 93,

153-165,673 Witcop, Milly, 582

Anar$iztnin Tarihi

976

Wobblyter, bkz. Dunya Sanayi

Yeais, William Butler, 14

konum,

Yesil Hareket: anarsist

Iscjleri

Wolff, Robert Paul, 81, 694, 771

18, 29;

Wollstonecraft, Mary, 206,

849; Cohn-Bendit, 668, 752,

288-291, 293

760;

Woodcock, George, 16-17, 80, 680, 806

54,

Wordsworth, William, 282, 286 Wrangel, Ferdinand Oetrovic,

Baron von, 399 Wrangel, Piyocr Nikolayevic, 656

WuChih-hui,716

Bookchin, 760,823,

Van Duyn, 672

yoksulluk, 306, 344, 351, 462, 543

Yunan,

klasik, 27, 45;

Bookchin

iizerindeki etkisi, 825-828,

831, 836 Yu-Rim, 726 yurtseverlik, 65-69, 367, 432,

524; aynca bkz. ulusculuk

Wycliffe.John, 146

yurttas haklan, 72-73, 77, 196,

311

Yurttas Haklan Hareketi, 693,

740,

818

Yrizler Komitesi, 680,

811

Yahudi anarsist hareketi, 549-550,677,690 Yahudi ler, uzerine gorusler: 626

Bakunin, 387; Nietzsche, 235;

Zaccaria, Cesare,

Proudhon, 367, 370

Zalacosta, Francisco,

Yanmada yasalar,

Komitesi, 636

702-703

Zao Ziyan, 720

882-884; anarsist gorus,

Zapata, Emiliano, 704-707

60-64; Hiristiyan gorusu, 123;

Zaragoza Kongresi (1922), 633

olujumu, 45; Godwin

Zaragoza Kongresi (1936), 637,

1

in

goruskri, 61-64, 302-303;

Grekgorusleri, 113-114, 118; Kropotkin, 446, 477; dogal yasalar, 75,

79,482, 584;

648 ZettBudizm, 106-111 Zetigakuren, 724

Zenkokujiren, 723-724

Proudhon, 356; Rousseau,

Zerdust, 139

195-196; dayanisma yasasi,

Zola, Emile,

76,491, 502; Thoreau, 273;

Zurih: Kongre (1893), 572;

Winstanley, 160

Yasnaya Polyana, 514

hareketi,

678 612

Zwingli, Huldreich, 148

Dada

IWGg