(d 18 M a r 18 8 4 - ö 19 yü1948 Aman Marksis eyemci e eorisyen A manya manya Komüns Paris Par isn nin in ( KP D ) krcarndan krca rndan e başıca eorisyenerndend Kominernde e Marxnges nsüsünde çaş Sonradan Soye yöneimye görüş ayrıığın ayrıığın a düşü a Am any as as ransa ransay y işga ednce Küba Kübay yaa göç ei e ayaın ayaın ın son n a kadar orada orad a yaşadı yaşadı Dyal Dyalek ekkk Maealme yazarın19 yazarın1927 27 y ınd a Moskoa
S n Ye YeSe Senn n er er es esnde nde erdğ ünü derser den o şmakadr şmakadr Kiap kn A manca oar k (hug de dalekhe Maealmu Grppe Arbeierpoiik) yay yay n a nmış e d a h a sonra birçok d e çe rmişir rmişir
İÇNDEKİLER ALMNC BSM ÖNSZ
AMERİKN BSlMN ÖNSZ
9
İlkDers DiN
13
kinci Ders DN
Üçüncü Ders YUNN TERLİZMİ
37
Dördüncü Ders YuNN ELİZMİ
48
Beşinci Ders ANTK NTK V DKTK
60
AtncıDers HİNİSTN HİNİST N TERLİM TERLİMİİ
72
Yedinci Ders HEGE İLE FEUER
83
Sekizinci Ders Do BiLiMLERİNE TERİZMEN DiLEKTiK TERLİZME
93
Dokuzuncu Ders TERLST BİLGİ URM OnuncuDers
103
On nc nc Ders DiLEKTiK TERLiZMiN Rİ oRisi
13
On Üçüncü Ders DiLEKTiK TERLiZMiN Rİ oRisi II
O n Dördüncü Ders sKi ÇiN ELSEEsi
15
On Beinc Des Des sKi ÇiN ELSEEsi
17
O n Alıncı Alıncı Des PRMTiZM
17
DiziN
188
ALMNC BSIM ÖNSZ Bu kitaptaki dersle Modern Dünya Görüşü" başlğyla 927 baharnda Moskova'da SunYatSen Ünivesitesinin ikinci dönem öğencileine verilmiştir Desin dili Almancayd; Çince çeviri Almanca metnin her paagrafnn sonuna eklenmişti Konuşmaarn ksağınn nedeni bu karmaşk iletişim türüydü üstelik desler de 4 dakika ile snlyd ve konuşmacnn konuyu özeteesini zorunlu klyodu Çevirinin de getirdiği zorlukla nedeniyle konunun mümkün oduğunca basit bir biçimde anlatıması geeki yodu Bunun dşnda dşnda,, Çinli dinleyici din leyicileimin leimin gördüğü eğitimn Avual Avu al öğenclenkden öğenclenkden veya gen şlenknden şle nknden arkl olmas olmas yüzünden mümün mert me rteb ebee sade bir konuşma biçimi kullanlmalyd Özellikle de Avupa tarihi ve ede biyatndaki kimi konuarn biindiği vasaylmamalıydı ama buna karşlk Çin tarihi ve edebiyatndaki ortalama Avupa eğitimi eğiti mi görenleri göre nlerinn yabanc olduğu biçok konunun bilindiği vasaylabilirdi Desin toplam süresi ksa olduğu için de sistematik bi bütünük sağlamak sağlamak imknszd desi snrlandrp mevcut dinleyici kitlesi kitlesi için içi n en e n çok önem arz eden temel kavamla la yetinme yet inmekk gerekiyodu gerekiyodu Deslein amacı Çinli dinleyicierin ve olas Çinli okur-
yan sr s raa antik Hint Hin t ve Çin fel fel s e fesinin esin in de dikkate alnmas alnma s yine bu yüzdendir Gelgelelim modern Çin felsefesindeki akmlar ak mların ın şlenmesi şlenmesi için için yeterli kaynak ve malzeme bulmak mümkün değildi. değildi. Dersler stenografiyle kaydedildi ve pek az redaksiyon gördü bu yüzden anlatlan derslerin özü fiili olarak değişmemiştir memiştir Derslerde verilen ve rilen özet öz et biçimdeki biçimdeki edebi kanıtların metinde korunmasndan da vazgeçilmişt vazgeçi lmiştir ir.. Yazar bu derslerin diyalektik materyalizme giriş niteliğinde bilgiler arayan arayan Avrupal okurlara okurlara da yararlı yararlı olacağnı olacağnı umuyor ve özellikle de genç devrimci işçilere seslenmeye gayret ediy e diyor or Marksizme Marksizme aşina okur okur bu kitap kitapta ta bir bir dizi konunu konununn özetlenmiş şekilde de olsa Marksist bakış açısından ilk kez ele alndığın veya veya geliştirilmey geliş tirilmeyee çalışıldığın görecektir. A ntik ti k diyalektik diyalektik anti an tikk H int ve Çin felse els e fe s i mateyalist diy diyal alek ek-tiğin ana önermeleri arasndaki içsel bağlantılarn gelişimi bu konulardan bazılardır Taslak halindeki bu düşüncelerin daha ayrntl Mark sist araştrmalara esin vermesi beni mutlu edecektir. Moskova, Haziran 1927
Thh
AMERİKN BSIMIN ÖNSZ Bir Bir dizi di zi dersi de rsi yanstan bu itabn doğuşuyl doğuşuylaa ilgili ilgi li ayrntlar için okuru burada yeniden baslan Amanca basmn önsözüne önsöz üne yönendiri yönendiriyyoruz or uz Bu kitap, Amanca dşnda şu ana kadar Rusça, Japon ca ve spanyolca olarak yaynand. Özgün Almanca bask uzun zaman önce tükendi. Ktabn Almanya'daki nüshaa rn einde buunduranlar bu nüshalar Alman gizli polisi Gestapo"dan titizlikle saklamak zorunda kalıyor. Bu yüzden çevirmenler çevirmenl er azlada azladann bir Almanc Alm ancaa kopya bumakta bum akta okç kçaa zo z o anda. anda. Amerikal okurar için şu bilgileri vermek iyi oacaktr sanrm Kitap öze br fesef eğitim almayan, ama işçi hareketiye bağlants bağlants olan okurara, başka bir deyişe, de yişe, öze öz elik lik-e işçilere yöneliktir. Soyut düşünme deneyimleri omasna rağmen konuya öze snfa önyargarla yakaşacak olan kökeşmiş düşünme aşkanlklarna ve geleneksel akade mik kavralara sahip burjuva enteektüelerine kyasla iş çier, snfsa konumar ve deneyimeri nedeniyle bu kita bn içeriğini içer iğini daha iyi anayacakla anayacaklardr. rdr. Konuyu mümkün olduğnca basit bir dille anlatmak ve gündelik deneyimere iişkilendirmek için çok çaba harcadm. Ama bu çabam kimseye konunun basit" ya da
emeğinbir emeğin birçok çok halkn katkda bulunduğ bulunduğuu bir emeğin meyeyvelerini içermektedir. Konuyu geleneksel bir felsefe diliyle anlatmann aslnda çok daha kolay olduğundan kimsenin şüphesi olmasn Üniversite öğrencileri için elsefi anlatm dili baz yüzeysel avan avanta tajlar jlar barndrabilir barndrabilir ama bu dil di l ne sorunun kendisini basitleştirecekti ne de Avrupal okurlarn büyük bir bi r bölümünü bölümünü oluşturan ve burada burada Amerika'da Amerika 'da asl hitap etmek etme k istediğim işçilere yardmc olacakt İnsan normalde bir bilime giriş kitabyla karş karşya kaldğnda bu bilimin işlenmiş sistematik bir biçimi olduğunu düzenlenmiş metinlerinin bulunduğunu varsayar Ancak bu durum materyalist diyalektik için geçerli değildir idealist diyalektiği anlatan He gel'in gel'i n Mnt nt Blm veya saysz gene mantık metni kadar sistematik ve kapsamlı bir metnin metnin orta o rtaya ya çkmas için daha uzun bir bi r süre geçmesi geçme si gerektiğini söylemek gerekiyor. Bu tür bir yaptn üretilebilmesi bilme si için içi n çok azla azl a hazrl haz rlk k gereklidir gereklidir bu hazrl haz rlkl klar ar arasnda fels felsef efee tari ta rihindeki hindeki tüm kaynak metinlerin metinl erin eleştirel bir bi r biçimde incelenmesi incelen mesi de vardr. Konuyla daha yakndan yakndan ilgile ilg ilenme nmekk isteyen okurlar okur lar fels felseefe soru s orunla nlarn rn ve felse felseffe tarih t arihini ini ele e le alan Karl Marx Marx Fried rich Engels Plehanov Labriola Franz Mehring ve Leninin yap yapta tarn rnaa başvurabilir. başvurabilir. Daha da ile i leri ri gitme git mekk ve mater materya ya-list diyalektik alannda kendi araştrmalarn yapmak isteyenle de bu kitapta oluşturulan zeminden faydalanarak Marksist sosyal bilimlerin yan sra felsefe başyaptlarnn ve modern doğa doğa bilimlerinin bilimle rinin önemli katklarn katklarn eleştirel b i r
ani kize ve keskin kaştıkan oağanüstü düzeyde oduğu çağmzn mücadeeeine biinçi katıımın, mateyalist diyalektiğin teme kavam ve yöntemeinin daha iyi anaşmas için yeteince mazeme sağayacağndan emin oabiie. Böye bi katım bu ikeei insann gündeik kuanımna uygun bi düşünme aacına dönüştüebii başka bi deyişe kişiye diyaektik düşünmeyi öğetebi i Bu kitap kitap sıadan sı adan göze gö zemc mcie ie ya da akademisyen fiozof fiozo fa için yazımad. He şeyden önce günümüzün sınf mücadeesine cadeesine biinçi bi inçi ve patik oaak katıanaın yaaa yaaanaca naca-ğ bi aaç oaak düşünüdü. Geçi geeneğin dşnda oan ama yine de doğa biimi uyguamaaındaki içgüdüse" mateyaizme sk bağa oan önyagsz düşünme yöntemeini öğenmek isteyen doğa biimc bi imcie ie için de yaa yaa oabii Pai, Aalık 35
uu Thh
k Des
DiN Konumuz moden dü dünya göüş gö üşü" ü" Bu sözü ede etmez etm ez de akla hemen şu sou geiyo: Fizik veya kimyann tekbiçimiliğind biçim iliğinden en bahsettiğimiz bahsetti ğimiz gibi gibi hekesçe kabu kabull edilen tekbiçimi bir modern dünya göüşünden de söz edebili miyiz? Fizik ve kimya kuşkusuz dünyanın he yeinde ayn ayn şekilde anlatıla anlatılabilen bilen tekbiçimi tekbiçi mi öğretiedi öğretiedi Geçi bu biimein de tatışmaı konula vad ama bu konula bilimin bilimin s naı içinde kar ka r ve ancak onun onun kabul kabul görmüş ieremeeinin otak zemininde gündeme getiiire Bu konulan kaara bağanmas da tüm katılmcaınn ka bu ettikei yöntemere yani deneylee mümkün ou. Öneğin fizikte izafiyet teoisiye igili olaak ortaya atıan probem için geçeidi bu. Eterin yani şğın maddi taşıycsnn va olup omadığ sorusu da çok önemi ve tatşan bi soudu Fizikte bu tü soula deneye ara c ığy ığyaa cevapan cevapanma maya ya çaş ça şı ı N itekim ünü fizikçie bu soruyu bir dizi deneye cevaplamaya giişmiş özellike de Ameikal fizikçi Michesonın deneyeiye önemi adımla atmştı Adndan bu bağamda yeni pobeme gündeme geli öneğin Mekürün yörüngesinde gözem
kimya alanındaki problemler için de geçerlidir Mesela son zamanlarda zamanlarda kurşun kurş un veya cıvanın c ıvanın altına dönüştürü dönüştürülüp lüp dönüştürülemeyeceği sorusu ortaya atıldı. Birçok araştır macı bunun yapıla yapılabil bilee c eğini ği ni iddia e tti ama daha da ha ayntl ayntl deneyler bunun enüz yapılamayacağını gösterdi. Kimya nın diğer problemlerine de bakabiliriz örneğin en küçük kimyasal bileşenlerin yani atomların bileşimi problemi Bu konuda da deney yoluyla başka bilgilere ve tekbiçimli çözümlere ulaşıldı. En nihayetinde atom da daha küçük öğelere ayrıldı. Başka bir deyişle şöyle bir baktığımızda bazı bilimlerin tekbiçimli tekbiçim li olduğunu olduğunu her yerd yerdee a ynı şekilde şek ilde anlatılabildiğini tekbiçimli yöntemlerle neticeye ulaştığı nı söyleyebiliriz. Ama dünya görüşü meselesinde işler çok akl. Tekbçimli fizik fiz ikvey veyaa tekbiç tekbiçiml imlii kim ki mya ya da botanik botanik gibi herkesçe herkes çe kabul görmüş tekbiçim tekbiçimlili bir modern moder n dünya görüşü yoktur. yoktur. Hepimizin bildiği gibi birbiriyle şiddetle mücadele eden birbirinin birbiri nin yöntemlerini reddede re ddeden n tümüy t ümüyle le ar arklı klı dünya dünya görüşler rüş lerii vardır. vardır. Bir Bi r dünya görüşü görüş ü için iç in doğru olan diğeri diğ eri için yanlıştır yanlışt ır bir b irii için yanlış olan diğeri diğe ri için doğru doğrudur dur.. Örneğin Örneğin ben bildiğiniz gibi bir komünistim ve bir komünist olarak belli bir b ir düny dünyaa görüşünü yani y ani tarihsel veya diyalektik ma teryalizmi temsil ediyorum. Ama aynı zamanda bu dünya görüşü yine kendine modern" diyen başka dünya görüşleriyle bir arada bulunuyo bu görüşler diyalektik materyalizme şiddetle karşı çıkıyor ve diyalektik materyalizm de onlara şiddetle karşı çıkıyor Ayrıca şu da dikkate alınmalıdır: taraa tarihsel materyalizm öğretisinin tekbiçimli
mateyaistle aynı şekide ee alı; bii daha beceiklidi di ğei o kada kada beceikli değildi; bii b ii konu hakkında daha az diğei diğe i daha a aza bigiye bigiye sahi s ahipti pti.. Ama Am a yönt yöntem em aynıd. aynıd. Fakat diğe taaa taihel mateyalizmin kaşısında duan dünya göüşleine bakın. Oada doğa ve taih üze ine bi dizi aklı göüş vad. En başta din" denien dünya göüşe göü şei i vad. Bildiğin Bild iğiniz iz gibi tek değil çok sayıd sayıdaa din vadı bunlan he bii de yanızca kendisinin hak lı olduğunu tüm diğeeinin haksız oduğunu ve yalnzca kendisinin insana hayatta dğu you gösteebileceğini ve öümden sona da mutlu bi hayata götüebieceğini veya insanğ he tülü kötülük ve staptan kutaabileceğini ddia ede. Bu fak dinlein yanında çok daha fazla sayda felsefi dünya göüşü de vad. Bu göüşe de needeyse pofe pofe s ö says kada kada çokt çokt.. Ameika Ame ika da Avupa da vs v s biçok fesefe okuu vadı. Neeye gittiğinize bağ oaak size ş veya bu fes fesee fenin en in hakiki oduğu oduğu söylenec söylenecekti ekti Dindeki duum buada da geçeidi He bii yalnızca kendisinin hak oduğunu ve tüm diğeleinin haksz olduğunu iddia ede Bu tü dünya göüşleine yanızca Ameika ve Avup Avupa a da bo b o astlanmaz astlan maz Çin de de insanan zihnine hükmetmek için bibiiye yaışan bi süü fesefe sistemi vad. Dolayısyla şöyle bi sou gündeme geiyo Bu güç koşulada doğu you nasl bulacağız moden dünya gö üşünü kaaa kaştımadan taif etme soununu nası çözeceğiz? Tek bi b i moden mode n düny dünyaa göüşünü göüş ünü yani diyaek diya ektik tik matemateman tek taa taa bi bakş bakş ya
sunmay sunmay öneenle öneenle çkabili A ma bu göüşle bibiine öylesine tes düşüyo öylesine akl öncülleden yola çkyo ve öylesine akl yöntemle kullanyo ki hepsini bi pota içinde eitsem eits em ve içindeki tüm o kaştlkla kaşt lkla süzsem geiy geiyee hiçbi şey kalmazd Bu desi dineyecek olan sizin zihinleinizi in izinn de beyaz bi bi say saya olmamas olmamas sounu sou nu iyice çetefilleş tiiyo. Aksine hepiniz ya size aşlanan dini göüşle ya da sohbetle desle kitapla gibi çevesel etkile nedeniyle az çok ço k açk bi biçimde biç imde şu ya ya da bu dünya dünya göüşüne göüşüne bağl b ağls snz nz Bu yüz y üzden den de mode mo den n düny dünyaa göüşü göü şü konusunda anlataca anlatacak k lam taafsz bi biçimde dinlemenizi bekleyemem. Dolaysyla şu yöntemi uygulayacağm En ilei dünya göüşü olan diyalektik diyalektik mateyaliz mate yalizmi mi hazlop haz lop bi bilgi oaak deği en t, kendi gelişmesi içinde anlatacağm Başka bi deyişle taihsel taihse l mateyali mateyalizmi zminn nasl ve hangi bileşenleden bileşenleden otaya çkp bi dünya göüşü haline geldiğini göstemeye çalşacağm İkinci olaak da taihsel mateyalizmle yan yana va olan Avupa Ameika ve Çin'deki en önemli en bilinen ve en etkili dünya göüşleini taihsel mateyalizmin bakş açsndan sizlele bilikte ele almaya çalşacağm; çalşac ağm; böylece diyalek diyalektik tik mateyalizme kaş çkan ç kan onu ç ü ütmetm eye çalşan ya da tamamlama iddiasnda bulunan fikilei değelendiebiliiz. Sizin bağmsz olaak yönünüzü beli emenizi e geç kaşaşacağnz çeşitli entelektüel akma aasnda yolunuzu yolunuzu bulabil bula bilmeni menizi zi sağlamak için bu anlatm şeklini seçiyoum. Ünlü Alman fiozofu Kantn kullandğ yöntemi en iyi yöntem sayyoum Dinleyicileine şöyle demişti Size felsefe başka bi deyişle kat köşelei belli bi
Zanaat Zanaa t için mesel mes elaa ayakkabclık için için geçel geç elii olan olan şey şey fes fesef efee için de geçelidi Bii Bi ie ein inee ayakkabclıka ayakkabclıka ilgili bi konuşma yaptığımda onaa bu işin uygulamasnı göstemezsem bu konuşma pek işe yaamayacaktı yaamayac aktı Ayn şekilde ben de diyaektik yaektik mateyalizm hakkında uzun u z adıya konuşu konuşu ama aaştımacıan bu dünya göüşünü teme topum teoisi taih doğa biimlei epistemooji vs pobemleine nasl uyguadığ uyguadığn n bu bu poblemei tutalı bi şekilde nasl ele el e alıp çözdüğünü çözdüğü nü göste gös teme mezs zsem em size pek aydam dokunmaya dokunmayaca cakkt. Başka bi deyişle taihsel veya diyalektik mateyalizmi anlatken taihsel matey mateyai aizm zmin in kendi kendi yöntemini kullanac ağm Bu anlatım taz sayesinde diyalektik diyalektik mat matey eyaliz alizmin min iki önemli öze öz eliğini liğini öğenec öğeneceksin eksiniz. iz. Diyaektik Diyaektik mateyaizmateyaizmi başka fikileden doğan taihsel bi şey oaak sunacağım. Geek doğadaki geekse insan dünyasndaki he şeyi bitmiş tamamanmış oaak deği tesne, doğan süeki değişen ve sonunda teka otadan kaybolan şeyle olaak sunmak taihse mateyalizme has bi şeydi kinci oaak taihsel mateyalizmin kendisine zt bi veya bikaç dünya göüşünden nasl doğduğunu göstediğimde bu süecin ta kendisinde kendisinde özel bi diyaektik tüü tü ünün nün yan yanii geişmeni gei şmeninn çeişkid işkiden en doğmasnn, bi şeyin şeyin zıddn zıd dnn n içind içinden en çkmas çk masn nnn söz konusu olduğunu göeceksiniz. Bu diyaektik ileide daha ayıntlı olaak açıklanp temelendiilecekti He şey için geçeli oan taihse mateyaizmin kendisi için de geçelidi çelid i ve ben ben de bunu gösteeceğim gösteece ğim Bugün bibiine tes göünen fak dünya göüşeine daha yakından baktığmzda yüzeydek yüzeydek kamaşann altın
dünya görüşünün bu iki temel yönelimi, modern kapitalist topluma özgü temel sınıf ayrmyla birebir örtüşür şçi sı nıf nı f ile burjuva snfının birbirine karş konumanmasında konumanmasında olduğu olduğu gibi, modern dünya dünya görüşlerinin görüşlerinin de bu ik i k i temel yöyönelime göre gruplara ayrıldığn ayrıldığn görüyor görüyoruz uz.. Temel yöneli yönelimmlerden biri bir i proletarya taraf ındad ındadr.r. Tarihsel veya diyalektik diyalektik materyalizm, yani Marksizm de bu yönelim dahilindedir dealist dealist dünya dünya görüşünün çeşitli çeşitli biçiml b içimlerince erince temsil edilen diğer diğer temel yönel yönelim im ise burjuvazinin taraf tarafndadır B u iki sınıf arasndaki arasndaki k arştlk toplumsal haya hayatt ttaa ve ekonomide ne kadar kada r belirle bel irleyici yiciyse, yse, bu iki teme te mell yönelim yönelim de düny dünyaa görüşlegörüşle rinde o kada k adarr belirleyicidir. Bunun yanı yanı sr s raa i kisi arasnda, arasnda, yani proleter ve burjuva yönelimler arasında bir konum almış gibi görünen ve bu i k i yöne yönelim limin in üzene olduğunu sanan ama a ma yalnzca burjuva dünya görüşünün görüş ünün bir biç b içimi imi olan üçüncü bir yönelim daha vardır Bu yönelim proletarya ve burj bu rjuva uva sını sı nıları lar ı arasında bulunan bulunan snıf s nıfa a yani yani küçük küçük burjubur juvaziye vaziye tekabül eder ed er.. Tpk küçük k üçük burjuvazinin proletarya proletarya ve burjuvazinin arasında olması gibi proletaryann materyalist yönelimiyle burjuvazinin idealist yönelimi arasında da bazı dünya görüşleri bulunur. Ama nasıl ki aslında küçük burjuva burj uva proletary proletaryaa ile burjuvazi aras ar asnda nda tarafsz tarafsz bir ara konuma sahip değilse hatta s ınlarda ınlardan birini bir ini seçmek seç mek biryl birylee ittifak ittifak kurm ku rmak ak zorundaysa küçük küçü k burjuv bur juvaa dünya dünya görüşle görü şleri ri de materyalizm ile idealizmin ne üstünde ne arasında bulunabilir daha doğrusu tüm t üm bu görüşler görüş ler aslında idealist idealis t vey veyaa burjuva yönelimlerin birer tür tü r ünden ünden ibarettir ibarettir onra bu temel yönelimleri size tarihsel gelişimleri
kavramlar mümkün olduğunca olduğunca açık ve ve belirgin belir gin bir bi r biçimde sunmak. Çin gibi bir ülkeden bakıldğında Avrupa felsefe tari ta rihh inin yaln yalnız ızca ca temel çizgie çizg ieri ri önem taşr İleride ele alacaklarmı kısaca kıs aca diyal diyalekti ektikk materyaliz materyalizmin min evvel evveltıtı,, gelş m ve şıtlı olarak sayabilirim Diyalektik materyalizm elbette ana konumuz olacakt olacakt Öncelkle tüm dünya görüş lerinin kaynağı ve en eskisi olan din konusunu ele alacağım Ardndan da antikçağda yani antik Yunanistan Hindist di stan an ve Çin Çinde de orta ortaya ya çıka çı kann en önemli öne mli dünya dünya görüşlerini ayrınt ayrıntlar larıyl ıylaa değilse d eğilse de tem t emel el başlıklar başl ıklar ve genel hatlar hatlarıyl ıylaa işleyeceğim. Sonrasında bunlarla ilişkilendirerek Fransz mate matery ryalizmin alizminii yani on sek s ekiz izinci inci yüzyıln yüzyıln sonunda en büyük ve en önemli buruva derimini hazırlayan dünya dünya görüşünü işleyeceğim. Fransız ateryalizmini ayrıca ele alıyorum çünkü tarihsel materyalizmin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Ondan sonra Almanyadaki klasik burjuva felefe elefe s inin gelişmesindeki geliş mesindeki en önemli öne mli evrele evr elerr i yani Hegel ile Feuerbach anlatacağm anlatacağm Bu iki ismi ayca ayca ele alman se sebebi onların da d a Frans Fr ansz z materyalistler gibi modern diya diyale lek k tik dünya görüşünün geişmesine büyük bir katk sağamış olmalar Diyalektik materyalizmin tarihini ana hatlaryla gözden geçirdikten geçirdikten sonra da günümüz Ameri Am erika ka Avrupa ve Çinindeki en önemli düşünce akmlarında yolumuzu bulmaya maya çalşacağz çalşacağz Hemen ilk bölüme dinere geçiyorum. Dinle başlıyoruz çünkü herkesin bildiği gibi din en eski dünya görüşüdür. Bu bölümde dinin çeşitli şekillerini farkl ülkeler
üşünden temede neede ayıldığını nasıl otaya çıktığını hangi hang i maddi maddi temelee teme lee sahip s ahip olduğunu olduğunu bilimden bilim den nasıl ayışt yı ştğ ğn n ve nihayetinde ni hayetinde nasıl yok yok olduğunu olduğunu son olaak olaak da komünizmin dine kaşı ttumunun ne olduğunu anlatacağım. İlk sou s ou Din ile moden mode n biimsel bii msel diyaek diyaektik tikma mate teya yalis listt dünya göüşünü ayıan nedi? Dinin özgünüğü temel özeliği nedi? Dinin temel özeliği şöye tanımanabili Biim Bi imin in üünü üü nü oan moden dün dü nya göüşünün tesine din fantazinin hayal gücünün üünüdü. Din ile biim ye ye şu şekilde de kaşıaştımaktadı Din inanca bilim bilgiye dayan dayan Ama A ma biim bi im sat sa t bilgi bil giye ye dayansa da din d in salt hay hayal al üünü değildi çünkü mevct deneyimden sağlanan mazemeden doğa Din fantazisi tüm diğe fantazile gibidi. He fantazinin he edebiyat eseinin fantastik bi tazda yoğuduğu beli bi deneyimsel temeli vad. Bilimin de deneyimse bi temeli vad ancak dinden fak olaak bu malzemey fantatik bi tazda deği mantıka deneyee akıla işe. Bu kaştığı size mümkün olduğunca basit anatabil mek için aynı konunun din ve biim taafndan nas ee aındğına dai bi önek veeceğim Yağmu olgusunu ee alaım. Yağmu insanın maddi yaşantsı için olağanüstü önemli bi ogudu. Özeike tamla uğaşan haklaın kadei kade i büyük öçüde ö çüde yağmu yağmuun un sklğ skl ğ mikta ve yöesel dağlımna bağld bağld Ama yağmu insanın gücü nün dşn dşn da kalan kal an bi ogudu ogudu.. İnsan İnsa n yağmuu yağmu u istediği isted iği gibi başlatı başlatıpp
oduğunu tasavvu edee Bu tü yağmu tanıla ikel halka halk ann hemen hepsinde he psinde çeşit çeş itii biçimede bulunu bulunu Sonaki mesele yağmuun efendileini veya sahipleini güçlü valkaı etkiedikei deneyime sayesinde öğenilen aaçala etkiemekti et kiemekti Bu aaçla amağ am ağan anla la (ku ( kubanla) yavama (duala) tehdite veya geçek eylemei temsil edecek semboik eyemedi (ayinle) Bazı halklada bu işe işe mein me in ustala ustala bulunu bulunu bunla a yinle tsımla ts ımla vs ie yağm ya ğmu uuu yağd yağdab abilece ilecekleine kleine i nanan sözde sözde yağmuculad. Bii Bi ims msee yağmu kaşsnda kaşsnda çok akl bi tutum tutu m takın takı n Onu bi tannn hayaletin veya iblisin üünü olaak değil doğal nedenein veili doğa güçleini güçle ininn üünü ü ünü oaak göü. Yağmuun nedenleini ogunun adına gizenmiş hayai vaıkan keyfiyetinde değil olgunun kendisinde ve bu ogunun genel doğa bağamnda aa Yağmuu in eleyen doğadak duumunu gölemleyen öe b blm yani ya ni meteo meteoolo olojiji vadı; bu biim bii m öneğin şu soulaa soula a yanıt yanıt buma bu maya ya çal ça lş ş Yağm Yağmu uun un sebpli v sonuçaı nldi nldi Hangi koşu koş uada ada yağmu yağ mu yağ m az hangi han gi bölgele bölgelede de yağa? Yağm Yağmu uun un tam oaak ne zam z aman an yağa yağacağ cağn n öngöebilecek ya da istediğimiz zaman yağmu yağdıacak kada ieem edi henüz bi b iim im B u nedene Avustayaı Avustayaı bi yağmu yağmu büyücüsü yağmuu az a z çok doğu doğu oaak öngöebilen öngöebile n moden bi meteooloji uzmanından göünüşte çok daha ileidedi. İşte İş te buada dinin dini n ve bili bilimi minn yön yönte temlei mlei aasındaki aasındaki teme me kaştğı kaşt ğı göüyo göüyosun sunuz uz Çok Çok biinen ikinci bi önek öne k de he insann üze üze inde inde düşü düşünd ndüğ üğü ü dikkat çekici çek ici bi ogu
de gök gök gü gürültüsü rültüsü yaratmak yaratmak için iç in çeşitli çeşi tli büyüer büyüerii vardır Bi Bi diğini diğinizz gibi biim bi im gök gürültüs gürü ltüsüne üne ark yaklaşır yaklaşır yani bir eektrik eektrik boşalması boşalması oan şimşekle bağlantı bağlantı bir ses oarak görür. İnsanlk henüz büyük ölçekte şimşek ve gürütü ya rata rataca cakk kadar ierlemedi ierle medi ama ama frtına f rtına benze ben zeri ri olay olayla larr küçük öçekte aboratuarda üretilebiliyor. Bu örnekerden örnekerden görd gördük ükle leri rimi mizi zi özet özet iyorum i yorum:: D inin inin öze öze liği tarihteki tar ihteki ya da doğada doğadaki ki beli deneyimleri hayali olarak işemesidir ve bunu da tanrıları ruharı ibiseri vs. doğa ogularnn yaratıcıları efendieri veya sahipleri gibi sunarak yapar. Dinlerin en geişmiş şekierinde saysz tanr ruh ru h veya ve ya ib ib is yokt yoktur ur yalnızca yalnız ca doğanın d oğanın en üstteki üstte ki yöneticisi yöneticisi oan tek bir tanrı vardır dünanın dşında ve ötesinde oturan bu hayali varlığın görünüşü ve tavırar insanın kendi niteiklerinin fantastik boyutlara çkar çk armasy masya a tasa vv ur edil ed ilii üteik üte ik tüm bu niteikl nite ikle e için bi bedene de ihtiyaç ihtiyaç duymaz. duymaz. Beki Be ki de tek bir bir tanrı dememek gerekir bir yönetici aileden bahsetmek daha doğu olur: Hristiyankta Baba Oğu ve Kutsal Ruh dünyay hep birlikte yönetirler Bu hikyenin Avustralyaı yerlideki ilke biçimden Hristiyan dininde aldığ biçime kadar uzun bir geişme zinciri var dr ama temel ike değişmez. Bugün modern kapitaizmde son derece gelişkin gelişkin dini anayşlar anayşlar vardr; bu anayş anayşlar lar Avustraya yerinin ilkel yağmur tanrsı anayışından çok uzaktr. Ama ayrntl ayrntl bir anaiz anai z bu b u gelişkin gelişkin anlayışarın al tında ilkel halkarn inandğı olayar keyierince yöneten fantastik varkların bulunduğunu gösterecektir
manl olanlaın bibileini nasıl etkilediği olgulaın nasıl meydana geldiği gibi konula üzeinde çalş Toplumsal biçimlein bu çok önemlidi nas nasll oluş oluştu tuğu ğunu nu ve nas nasılıl değiştiğini aaştı ayca doğa bilimi üzeine teknoloiyi sosyal bilim üzeine siyaseti inşa ede böylece doğann güçleini kabul göen yasala uyaınca insanın amaçlaını geçekleştimek kullanm değeleinn veya toplumsal kuumlaın tesisini sağlamak için kullanı. Din hangi adı taşısa taşısın moden mode n bilimden ve moden dünya dünya göüşüngöü şünden ayl Sonaki konuya konuya yani şu souy so uyaa geçiyo geçiyoum um:: Dini göüşlein ana kaynaklaı neledi?" Dini göüşlein çktğı iki ana kaynak vad. Biinci kaynak insann doğa ile ilişkisi başka bi deyişle insann doğaya bağımllığ ve aslında kontol edemediği doğa güçleini kuban veeek dua ede ek ek aynle ay nle düenley düenleyeek eek vs vs haya hayande nde kont konto oll etme et me ausudu. Dini göüşlein, dini antazilein çıktğı ikinc ve aynı deecede önemli olan kaynak bieyin toplumla ilişkisi yani toplumsal ilişkilein bütünlüğüdü. Toplumsal ilişkilein temelin temelindeys deysee üetim tazı yani geçimei ge çimei için belli aletle aletlele le yaal şeyle üeten insanlan bibileiyle ilişkilei veya madd maddii dünyala dünyalaın ınıı yaattıklaı toplumsal biçimle biçi mle bulunu bulunu Şimdi dinin bu iki kaynağn öncelikle en ilkel toplumsal biçimleiyle ele alalm lkin doğaya bağmlılk va İnsan tekno teknoloj lojik ik ve ekonom ekonomik ik olaak olaak ne kada kada az gelişmişse doğaya o kada bağmlıd dolaysıyla tüm doğa olgulaına dini antazi gözlüğüyle bakmaya da o kada eğilimlidi
lılık iişkisinden çeşit çeşit dni anayşların ortaya çıkma sınn zorunlu oduğunu açka görürüz. Ya da ilkel çiçiyi ele aalım bu çiçi doğa güçlerine yani güneşe yağmura toprağnn yanndan akan nehre vs. son derece bağımdr. İnsanoğlu tüm bu ilişkileri kendisi deneteyemediği öngöremediği ve teknooik açıdan bir ölçüde aşamadğı sürece doğa oayarna dini araçlarla egemen olma arayşnı sürdürecektir Bu bağlamda eski Çin dininin özeliklerini hatratmak istiyorum size yağmur gökyüzü gezegener gibi doğa güçlerinin dini anayışa önemli bir ro oynadğı bu din doğa doğa olarak olara k çiç çi çile ilerin rin dnidi dnidir.r. Çeş Ç eşit itii topum topum biçime rine rin e ve bunların bunl arın dinerine dine rine baktığnz ba ktığnzda da toplumu toplumunn doğa oğayla ilişkisi ile dini inanç arasnda çok sıkı bir iişki olduğunu göreceksiniz Bu konuyu ayrıntı oarak açkamayacak yanızca gene boyutunu boyutunu anatacağm anatacağ m Dini Din i anayşlaın anayşlaın ota ot aya çıktığ çı ktığ ikini iki ni kayna kaynakk insanla ins anlaın ın toplumsal ilişkieridir. Bu tolumsa iişkiler topum içindeki dek i bireyin karşıs karş ısna na daha büyük bir güç olarak koy koyua uann bütüne bağmlı olduğunu gösterir Bütün oarak topum ikel çağarda birey üzerinde çok büyük bir etkiye sahipti bireyin k k ana veya kabi kabiey eyee bağım bağ ım ığ ığ olağanüstü güçlü güçlüyydü. Hakın geenekleri doğrlar yasalar ananeeri talimatları bireyin karşısna zornu emirler olarak olar ak çıkıyor çıkıyordu du.. Ama genelikle anlam anlamar arıı ve maçla maçları rı birey için için anaşıl ana şılır ır ya da kavranımş değidi. Emirere içgüdüsel olarak kendiliğinden uyum söz konusuydu İlkçağ toplumu h bir tür doğa organizmayd. Bu yüzden de emirer talimatar alış
doğa güçleine vediklei gibi tepki veiyoadı Topumsal ögütlenmenin bu özeliğinden de toplumun geeçe v e ptıımı olaak dini anlayış otaya çıkıyo tabii ki Öneğin Güney Denizeinde Deniz einde tabuemilei tabuemile i vadı vadı,, yani beli bi gup insanın beli hayvanlaı beli bi zamanda avaası veya bazı bitkiei topayıp yemesi yasaktı Zamanında bu tü emiein bel bi anlamı vadı Üetimi kualaa bağamanın muadii olan denemeledi buna, bi tü işböümü ve tüketim düzeni sağıyoadı, ama daha sona bu emile anaşımaz hae geip itaat otomatikl otomatikleşti, eşti, şu ş u veya bu h ayaetein, cinein vs şu veya bu emiei vediklei ve bunlaa uyumasını ceza tehdidiyle deneediklei yolunda dini dini anayışla gelişti geli şti Ya da çok çok benz be nze e başka başka bi önek önek dini anayışlaı anayışlaınn en e n eskilein e skileinden den biinde, biinde, hatta belki en e n eskisine skisinde öülein uhaına, ataaın hayaleteine hümet göste imesi Bu anay anayş tam da ilke dinlede çok önemli bi o oyna Atalaın hayaetleine inanç bi doğa ogusunun cisimeşme simeş mesi si olaak olaak açıklana açık lanamaz, maz, ama topumsal topumsal ilişkile göz önünde bulunduuaak muhakkak açıklanabili Tounlaınca hümet hüme t gösteilen öüein uhlaı, uhl aı, bi b i nesille sonaki nesi nesi aasındaki aasındaki elbet elbette te hayai hayai olan süekliiği süekliiği kou ve aktaılan toplumsal düzen geleneğinin süekli onayını gaantile antile Ailenin veya kanın ataaının uhu düzeni temsi te msi ede Toplumda sınıa aasındaki çeişkile öne çıktığında dini anlayışlaın kaynakaı aabildiğine ata, çünkü bu duumda dini anayışla egemen sınıfın sömüülen ve ezilen sınıfı itaate ve boyun eğmeye zolamakta kulandığı
diğe ahiple ahiple doğmuştu doğmuştu Doğudan üetici üetic i emekten az çok muaf olan ve diğeleinin atıüününden besenen bi sı n bu Rahiple kastı için dini anlayışa kendi önceikli konumaın geekçeendiip ayakta tutmak için bi aaç haine geldi. Ancak bu konuya sanki hepsi doandıcıymş gibi bakmamak lazm. Hayı bu snıf veya kast tpkı fi fi kilei gibi toplumsal ve doğal doğal koşuladan doğa. Bu yüzden de hak kitesi taafndan n dan geniş kabu gömüşledi Bu ki şile ike ilişkiee ve düşünme aaçana uygun bi dünya göüşü oluştumuşadı. Diyalektik mateyalist olaak bu ahiplein beli beli bi bi süe için ieici bi ol oynadıkaını oynadıkaını kabul etmeiyiz. İnsanan İnsanan en geekli gee kli gda üünleini üetü etmek me k için oağan oağanüst üstüü bi çaba hacamak zounda olduka olduka bi zamanda ahiple doğudan emeğe katıayıp topumsa açıdan açıdan önemi bi dizi işle işle uğaşan ve tam da bu yüzden doğudan üet emekten muaf tutulmalaı geeken b zümeyi temsi ediyolad. Doaysıya biimin temeleini ik atana ahipedi. Astonominin doğuşu Msılı ve Babili ahiplee kada uzan; geometinin ilk kualan buana topağ ölçmek tapnak inşaa ta t a için taslakla hazlamak Ni Nehi'nin yükselmesi veya düşmesini öngömek zounda oan ahipedi. Rahipe kast tüm ahip lei le inn ve ve tü t ü m dine din ein in sonunu getien getie n fe fese s e fe ve doğa bilim bili meeinin tohumlaını tohumla ını atmıştı.
kinci Ders
DN Geçen des genel anlamda dinin özü ve kaynaklarn işe iş edik dik,, sona s ona da dinin dinin ik i ke e toplumdaki toplumdaki köke kökeneini neini ee adık. İke toplumda dini görüşerin iki ana kaynağı olduğu sonucuna varmıştk birincisi toplumun doğaya bağmlığ, ikincisi ikinci si toplumsal to plumsal ha yatın yatın kendisi. kend isi. Şimdi Şimd i konu konuya ya devam dev am edip dinin geişimi ie üretim üre tim taznn ve toplum toplum biçiminin geişimi arasndaki bağlanty ksaca özetlemeye çalışaca ğm ğ m Bu konuyu anatrken anatr ken ebette e bette çok aza ayrın ayrınty tyaa giregire mem. He ne kd bu bğntnn çok iginç ve uun bi taihi olsa ol sa da, ancak ancak en e n temel ikeeri ikee ri verecek yeim yeim va. ncelike tanraa ilgii kirerin geişimi ile topum biçim erinin, toplumsal organizasyonun geişiminin antikçağda ne kadar iç içe geçmiş olduğuna işaret etmek istiyoum. E n yaygn yaygn görün görünen en oguyu oguyu,, çeşit çeş itii yerel yerel tanı tan ıaı aınn ve kabie kabie tanrılaının bireştirilmesini ee aalım. Nasl ki ikel çağda çeşitli soyar bireşip kabilelei, kabilele bileşip hakar oluşturduysa, ilkel köy ve soy tanıaının da bieşip kabie tanrar ouşturduğunu göüüz; bu tanıladan bii ilgii kabienin en yüce tanısı seçilir. Çeşitli kabileler bir eşip bi milet, mil et, bir hak ha k oluştu oluştudu duğu ğunda nda da bi milli mill i tanr
Bu duumu eski Çin de açıkça göüüz buada tanılaın cinlein uhlaın ögütlenme biçimi toplumsal ögütlenme biçimine biebi tekabül ede Biinci basamakta aile ve klan uhlaı yani atala bulunu Sonaki basamakta köy ilahlaı ve yeel ilahla vadı Adından şehilein ve eyaletlein ilahlaı geli en nihayetinde nasıl ki Çin çeşitli küçük feodal devletleden mekezi bi monaşiye geçtiyse tanıla tan ılada da da bi bi mekezileşme olduğunu olduğunu göüüz. göü üz. En yüce tanısal güç gök" olmuştu göğün en büyük aibi de elbette impaatodu Benze şekilde Batı dünyasında Roma İmpaatoluğunda da Hıistiyanlığın ilkel kabile ve millet dinleinde dinle indenn gelişip dünya dini olduğunu olduğunu göüyo göüyouz uz H ı istiyan dünya dininin çıkış noktası Filistindeki küçük bi milletin yani Yahudilein milli diniydi Yahudilein milli tanısı geni genişl şley eyee eekk dünya tanısı tanıs ı oldu B u Yahudi milli tantanısı antkçağın uluslaaası dünya tanısının çıkış noktası olmaya çok uygundu çünkü ezilmiş bi milletin tanısıydı ve Roma İmpaatoluğu' İmpaatoluğu'nun nun ezil ez ilmi mişş sınılaı sı nılaı ve halkla halk laıı dodoğal olaak bu yeni dünya dininin ilk taşıyıcılaı oldu. Hıistiyanlık ve doğuşu hakkında bikaç söz daha edelim: Hıistiyanlığın toplumsal yapıyla ilişkisi yalnızca tanısının düny dünyaa tanısı tan ısı olmasında değil değil çok önemli öne mli başka ba şka noktalad noktaladaa da kendini göstei H ıistiyanlık başlangıçta başlangıçta ölelen dini olaak otaya çıkmıştı Halkın en acımasızca sömüülen ve ezilen ezil en sın s ınıf ıfıı olan kölele kutuluşa kutuluş a en e n çok ihtiyaç duyan ladı B u kölele dünyanın dünyanın döt bi yanından yanından Romaya geti ili il iyod yodu u Hep bilikte gödüklei gödüklei baskı ve otak yaşamlaı
kölelerin materyalist ya da ateist olmadığ sorusu sorulabiir. Bunu anayabmek için içi n br br sını sı nıffn ancak yeni yeni bir dünya daha iyi br ekonomik ve sosya düzen inşa etme gücüne ve yeteneğine sahip oduğunda yani ancak kendi kendin kurtaracak hae ge ge diğind diğindee dini tamamen tamame n ortadan kadrabileceğini görmek gerekir. Antikçağn kölelerinde durum böye değild Kölelkten hemenceck he menceck daha iyi iyi bir bi r ekonomik ve toplumsal düzene uaşmak mümkün değildir. Köleik eski dünyanın Yunan ve Roma kütür dünyasının yıkımasna neden odu. Cerme Ce rmenn kabieeri kabiee ri Roma İm İ mparatoruğ paratoruğu'n u'nuu işgal edip eski toplum düzenini ve kütürünü yok ederek feodaizmi kurana kadar yeni bir geişme yaşanmadı. Köle sistemi aslnda tarihsel bakmdan bir çkş sunamaz. Bu yüzden de kadererine karş çkan kölelerin ideoloisi dini bir ideooji ideooji yan Hr Hr stiyank olmak olmak zoru zo runda ndayd ydı.ı. Kurtulu Kur tuluşş hayali bi biçim almak zoundayd komünal tüketim ekonomisini nomisininn hkim hki m oduğu od uğu dünya kurtarcısınn hükmettiğ bir imparatorluk. B u m paratruk paratruk önce bu dünyada dünyada arand sonra da ona uaşma işi öbür dünyaya ahrete" ertelendi. Bu noktada modern kölelerde de örneğin ABD'nin güney eyaetlerindeki pamuk işçilerinde doğal ve zorunlu oarak Hristiyanğın çok güçü bir etkisi vardır bu dindarlığın altında kendi başarına başar ına kaçmann kaçman n br br yolunu bulamadklabulamadkları korkunç bir zulme verdikleri tepki yatmaktadır yatmaktadır Toplumsal düzen ile dini anayşlar arasndaki iişkinin aynısın feodal ortaçağda da görüyoruz. Feodal ortaçağın dini sona eren antikçağn dinye yanızca sözde aynıdır Ama nasıl ki ortaçağda sosya ilişkier değiştiyse Hristi-
sistem siste m geçti geçti Modern Moder n Avru Avrupa pa ulu ulus devetlerinin ik i k adımarı atldı Yere Yerell ekonomik ekonomik ilişkiler sıklaştı sık laştı Bu noktada Hıristiyanık anı k üç ayr varlıktan ouşan tek tek bir Tanr tansa tans a da da ortaçağda bu tablonun bir hayli çeşitlendiği ve kutsal şahsiyet erin feodal toplumun kendisi gibi sınıara ayrldığı hemen gözümüze çarpar. Ortaçağda tıpkı yeryüzünde egemen sın arn örgütlenmesi gibi tanrlar da örgütlenmiştir. Feo dal düzende düzende aşağ aşağ yukarı yuk arı şöy şöyle bir örgütlenme örgütlenme vardı var dırr Önce basit eodal toprak topr ak sahiperi sahip eri yani bir bi r kont kont ya da dükün vassalı gelir. Dükerin bir basamak üstünde de hükümdarlar vardır Prens dük kra ya da başka başka bir ad verilen hükümda r üstünde e n üst üs t düzey yönetici yani im para tor buunur Ortaçağda tanrlar ve azizler de ayn ayn şekilde şekilde örgütlenmişti Önce Önce köy azizler i ardndan tek tek eyaletlerin kendi azizeri azi zeri vard Sonra Amanya Fransa İngiltere gibi teki ulusarn azizlerini azizl erini görü görüyoru yoruz z B u örgütlenme cennette de devam ediyordu. Çeşitli kategorilere ayrılmş meleker başmeekler vardır vardır ve e n tepede de de Baba Oğu ve Kutsal Ruh buunur Aynı feoda örgütleeyi cehennemde ya da yeratındaki ölüer diyarnda da görürüz. Hıristiyanlığın bu feoda an ayşını Avrupa ortaçağnn büyük bir şairinin tasvirlerinde görüy görüyor oruz uz.. On üçüncü üçün cü yüzyda yaşayan İtalyan şair şai r Dan te cennet ve cehennemin kasik hiyerarşisini en önemi ese rinde anatmış ana tmıştr tr.. Ayrıca Ayrı ca feodal ortaçağda ortaçağda en ilke dini di ni an layışların yok olmadığın da d a görüyoruz görüyoruz Hayaetler Hayaetler cüceer c üceer dever gibi pagan döneminin anlayışar sürmektedir sürmektedi r Tüm bu ibisler hayaletler vs. Hristiyank dünyasın dodurmaktadır Onlar da ortaçağ toplumunun yaşam koşullarna
laı ve rolüne rolüne gelelim. İ nsan sa n aslında dinin bugün bugü n kapitaist kapitaist toplumda artık zemini olmadığnı düşünebilir, ne de olsa insanın ins anın doğa doğayl ylaa iliş il işki kisi si eski es ki toplular to plularaa göre tümüyle tümü yle a arklırklı dr. Doğ Do ğaya aya e n çok ikel insan bağydı, bağydı, ortaçağda ortaç ağda da duru du rum m çok farklı değildi ama modern kapitalist dünyada sahip olduğumuz teknooji ve doğa bilimlerindeki ilerlememiz doğaya hükmetmemizi sağadı ve bu hükümranğı snırs sn ırsız ız bir biçimde artrma imknn i mknn barndı barndırı rıyo yorr Hiçbir Hiçb ir modern modern araştırmacı sihiri formülere başvurmayacaktır Bir makine imal etmesi gereken mühendis bir Avustraya büyücü ya da Sibiryal şaman şa man gibi gi bi davran davr ann nay ayıp ıp maddelerin maddeler in bilinen özelliklerine ve etki et ki biçimlerine göre göre hareket edecektir. Bu nedene böyesi koşullarda koşullar da modern kapitalis kapitalistt toplu toplumd mdaa hl dini anlayışarn olmas garip garip geliy geliyor or insana Ama modern moder n kapitalist topumda dini anlayışarn kaynağ doğa deği topumun ta kendisidir. Bu noktada önemi oan egemen snfın doğaya hükmetme yöntemlerini bilmesi ama bir plana uygun olarak topluma hükmetnesin hükmet nesinii sağa sağaya yacak cak bir ü yöntem bilmemesidir Kapitaist toplum düzeninin ü t ün ol ol plan üretim yapmadğn bu toplum içinde kör bir anarşinin anarşin in hüküm sürdüğünü siya siyasa sall iktisat derslerinizderslerin izden zaten biiyorsunuz Kapitaist topum kendi ekonomik ve toplumsal haya hayatn tn kontrol edemez edeme z aksine bu hayatın ta kendisi kend isi her bireyi bire yi ve bütün olarak toplu toplumu mu kontro kontroll eder eder Bu nedenle de kapitaist topumun kendi ekonomisiye ilişkisi tpkı Avustralya yerinin yldrmla gök gürütüsüye yağm yağmu uaa ilişkisi ilişki si gibid gibidir. ir. Kapitaist Kapit aist topumun bu özeliği en keskin biçimiyle ekonomik kriz savaş ve devrim döneme-
kaderinden kaçmas mümkün değildir. Kapitaist ekonomi burandan refaha reahtan krize geçip durur bu işleyişi durdurma kabiiyeti yoktur kriz anın öngöremez krizi savuşturamaz. Kapitaist topumu ezip geçen bu feaketler milyonarca insanın yok edildiği miyonlar değerinde maın mülkün yok olduğu ve kapitaist toplumun buna karş koyamadığ savaş zamanarnda çok daha faza etkili our. Hiç kimse milyonlarca insanın yok edimesini, milyonlar değerin değerinde de malın mükü mü künn yok yok olması olm asın n istemez, istemez, ama yine de kapialist toplum kendini buna karş koruyamayacak deni güçsü güç süzdü zdür.r. Asında bu tür kriz kri zerin erin ortay ortaya çkmasına ve ve savaşlar ya ya da devrimere devrime re çözü çö zümes mesine ine yo açan açan şey kapitai kapitaist st rekabetin ta kendisidir. Bütün bu oguar gene olarak moden kapitaist topumda dini anlayşarn neden ortadan kakmadğın bu sistemde neden sosyal sosyal kökerinin olduğunu ve bu sosyal zemin var oduğu sürece varğn var ğn sürdüreceğini açıkar İkel ya da gelişmiş türden dini akı a kımar marın ın bu tür krizler savaşlar veya devrimler zamannda egemen snlar içinde en güçlü dönemlerini yaşamaları iginçtir Hepiniz biliyorsunuz ki beki beki de bim bimiyo iyorsunuz rsunuz ama bu bu bir gerçekti gerçektir r Avrupa Avrupa burjuvazisinde Dünya Savaş sırasnda yeni bir dini hareket doğmuştur doğmuştur Dün Dü nya savaş savaşndan ndan sonrak son rakii devri de vrime meri rinn yanı yan ı başında da yeni dini akmar akm ar doğmuş doğmuştur tur Spiritüaizm ya da Okü Ok ütizm tizm yani ruhar ruh araa veya vey a hayae hayaete tere re inancn oağan oağanüst üstüü güçlü bir biçimde yeniden can ca nandığn andığn ve yaydğını ydğın ı görüyoruz Bu inanç i nanç Arika yerie yer ierini rininn inancndan ark değildir Dinin bu kaba kaba şekillerin şekill erinin in da ik bakşta kendini kendini
odu oduğu ğu ve insan hay hayatın atın etkileyeb etk ileyebidiğ idiğie ie inanan ilke insann dini anlayışı anlayışıya ya az çok bağlan bağlantı tııd ıdrr Avrupa buruvabur uvazisinin zisini n iniş i niş youna youna girdiği prol prolet etar arya ya devri d evrimini mini karşsnda kar şsnda gördüğü günümüzdeki gibi dönemlerde burjuvazinin hu zur zu r buma ve güç gü ç ama a ma aracı ayaklarınn ayaklarınn atınd atı ndak akii zeminin kay kaydğn hissedinc hisse dincee sarldğı direktir dire ktir din. Bir Bi r zamanar zamanar bur u vazi vaz i din e karş karş savaşmşt. savaşmşt. O zaman lar kilise devrimin karşısında karşıs ında örgüenmek örgüenmek zorunda oldu oldu ğu snfn bir parçasıydı yani kilise feodaizm ve mutlak monarşiyle birlik omuştu. Bu tür zamanlarda ki bunlar çok ksadr ksadr buruvazi dinkarştı omuş ve halkı dine ve v e kiki liseye liseye karş karş sava savaşm şmay ayaa çağr ça ğrmış mıştır. tır. Ancak Anc ak burjuvaz burj uvazii hak ha kın ın yardımya yardımya iktidar ele geç g eçiri iripp hükme hükm eteye teye başadığı anda görüşü hemen değişir çünkü o zaman siyasi ve ekonomik hükümranlığn hükümranlığn destekemek için dini dininn mükemme mükemme bir bi r araç araç oduğunu anla anla Bu B ujuvaznn juvaznn devmn devmn hazı ha zıadı adığı ğı ve k seye seye din e karş savaştğ savaştğ zamanardan ileride bahsedeceğiz bahsedec eğiz Ama bu tür dönemer genede genede çok ksa sürer. Buruvazi bü yük halk kiteerini ezmenin ezme nin kendi çkarına hizmet ettiğine karar verdiğind verdiğinde e dini baskı aracı olarak büyük büyük hak kitleerini manen ezme arac oarak geri geri getirir. getirir. Şimdi dini n modern toplumun bir başka büyük büyük sınıf sınıf n da yani köylüler arasında oynadığı roden söz edeceğim Modern topumda köylünün özelike de küçük çiçinin çok özel öz el bir bi r sosya ve v e ekonomik konumu vardr; doğa doğayyla da çok özel bir bi r ilişki içindedir Küçük çiçi büyük kapit kapital alist ist işetmeci gibi modern teknooiye sahip değidir. İşletmesi modern biimi teknoloiyi tam anla yla kulanabiec kulanabiecek ek
ye nazaan doğa olay olaylana la na daha d aha bağmld bağmld Çiç Çi çii yağmu yağmu ve güneş ışğına tabidi topağn bieşimine ve daha üstün bi güç oaak kaşısına çıkan, hükmedemediği sadece biazc a zcık ık etkileyebi et kileyebildiği ldiği saysz doğal nedene de bağımld. bağımld. Bu yüzd yü zden en de kü küçü çükç kçiç içide ide dinin kökeinin doğ doğayla ilişkisinde yattığn göüüz Ama toplumsal koşulanda sınıfsal konumunda da dinin kökei mevcuttu Çiçi basit bi doğal ekonomiden geçimini sağamıyosa meta üetiyo demekti mekt i Tah l ve hayvan üetip bunaı meta me ta olaak piya piyasa saya ya süe Bu tahlaa hayvanan akbetinin ve kazancnn ne olacağı ise piyasanın piyasanın duumuna bağd. Teki Teki çiçinin çi çinin boşuna mı çalıştığnı emeğinin tam kaşlığn mı yoksa bi ksmnı mı aldığnı piyasa belie Fiyataı beileyen çiçinin kendisi değildi ve sonuçta kadei bu ekonomik güce, piyasa koşulana bağdı bağd ı Çin de piinç yetiştien ye tiştien b b ç ç ç çy y ele aam P Pn n satma sa tmayya götüdüğünde pncin fiyatınn onu üetmek için hacadığı emeğin miktaın a bağ olmadğn görü P iincin iinci n fiya fiya Londa veya New Yk'taki k'taki bosalada bosala da bei b eilenen piyasa piyas a i iyatlaına tla ına bağlı b ağlıdı dı ve skıkla sk ıkla oduğu oduğu gibi çiçi çiçi bimediği, bilse bilse bie bie hükmedeme hükmedem e diği ve etkieyemediği etkieye mediği bu bu piyasanın piyasanı n kanunlaınca mahvedili. Bi başka önek önek Hin Hi ndistanda mavi boya boya maddesi çiviti üeten yüz binece milyonaca çiçi vad Kimya bilimi yapa apay çivit çi vit üetmeyi başadğı başadğında nda bu sektöün sekt öün tamam ve sayısız sayısız çiç çi çii ekonomi ekonomisi si yıkıma yık ıma uğadı. uğadı. Çiçinin Çi çinin bi yand yandaa doğ doğa olay olaya ana na son deece bağmlı olmas olmas diğe diğe yanda yanda ka pitalist piyasaya kapitalist toplumun kanunaına tabiliği buada da dini anlayşan açk kaynaka olduğunu bize
meyili moden toplumsa sınıf moden işçi sınıfı yani poletayadı Bunun nedeni açıktı: Poletaya tam da konumu sebebiye sebebiye moden toplumun toplumun en devimci dev imci sını s ınıff ıdı Bu yüzden de egemen sınıfın poletayayı yeyüzündeki yok suluğunun teselisini cennet saadeti vaadinde bulmasını sağlamak için dini anlayışaı aaç oaak kulandığı göebii ebii şçi şç i sını s ınıffı ayıca ayıca bujuvazinin bujuvazinin cennette ye ye edin edi nmekmekle yetnmeyip mümkün oduğunca çok dünyev mal edinmeye çalıştığını da göü. göü. Başka bi deyişle veilen veilen cennet vaadinde samiiyet omadığını göü Üstelik köeein eski dini oan Hıistiyanlık itaatklığı vazede Egemen sınıf için itaatklık Hıistiyanlığın değeli bi özelliğidi ama bu tam da he işçinin eddetmesi geeken bi özelik ti İşte bu nedenle Avupa bujuvazisi bujuvazisi kanaatkık kanaatkık dinini Hindistan Çin, Afika gibi sömüge ükeleine iha ih açç etmek çn olağanüstü b çaba göste Msyoneen Çnee cennete gtmek çn çaışmayı kanaatk ve itaatk omayı vazetmesi İ ngiiz gi iz empeyalizmi e mpeyalizmi açısından gaye gayett münasip ve beğeniecek bi duumdu; bu aada kapitaist de Paza günlei kiliseye gide ama iş günleinde Çin'in dünyevi malaını ele ele geçimeke meşgul meş gul ou. ou. şte şte Avupaı kapi kapita ta-listin gittiği gittiği he yee visk vi skin inin in yanı sıa İnci ve misyone de götümesin götü mesinin in nedeni nedeni budu budu Moden işçiyi dini tek edeek moden bi dünya göü şünü benimsemeye iten başka nedenle de vadı Moden işç iş çn nnn doğaya doğaya iişkisi çiç ç içininki ininkiyle yle aynı aynı değild değildi i İşçi İşçi makinenin başındadı. Teknoojiyi bili Doğa olayaından
hiyeaşideki yei bakmndan da poetaya kapitaist ekonominin içyüzünü anlayabilen tek sınıı Kö şansın insafına tek edilmiş bu toplumu deviip yeine insanın yanız yanızcc a doğay doğay deği ekonomik hayat hayat da pan pan bi bi biçimbiçimde şekilendieceği sosyalist toplumu geçimek bu sınıfın taihsel göevidi Moden işçi tam da konumu sayesinde dini antazi anlayışandan en koay ve en kesin biçimde kutulabii. Geçekten Geçe kten de tüm tü m moden moden kapitalist ülkel ülkelede ede dini anlayşadan en kesin biçimde kutuanın işçi sınfı olduğunu göüüz Elbette dinda işçie de vad Bunu ink etmek doğu omaz ama bu dindalğın nedeni de niha ni hayetinde yetinde işçi snf ınn kii ki ise seni ninn ve bujuva bujuva e ğitiminin ği timinin aptalaştıc etkisine mauz kalmasd Poletaya ancak kendi aaştmaa ve gözlemlei yoluyla bu etkiden kendisini kutaabili Kapitalist koşula altnda bu mutak manev manev kutu k utuuşu uşu sadee sadee şç şç sınıf nn nn aznğ az nğ geçekeştie biecekti; ancak kapitalist egemenik yenidiğinde işçi sınfının büyük kitlele hainde dini anayışadan anayışadan kökten kopabieceği kopabieceği koşula koş ula yaatıabii.
Üçüncü Ders
YUNN TERLİZMİ Geçen Geç en derste dinin dini n kapitaist topumda topumda nasıl sürdüğünü ve özellike de çeşiti sn arn ekonomik ve topumsal rollerinin dine karş tutumarını nasıl belirlediğini ee almştk Şimdiyse din ele alınırken takınıabilecek çeşitli bakış açıarın işleyeceğim Bu konuda temelden arklı iki bakış açs açs vardr. Birincisi akıc akıcığın ığın bakş bakş açsdır. açsdır. Bu bakş aç sna göre din akla aykrı bir şeydir şeydir ve zihinleri terk etmesi için de bigilenme bigile nme kfidir kfi dir Akıc A kıclk" lk" tabirinin tabirinin kayna kaynağ ğ din ve kiliseye karşı mücadelelerinde akn" bakş açısn benimseyen on sekizinci yüzyı Fransz fiozoarıdır onara göre din akla ay aykr k r bir bi r şeydir bir hatadır hatadı r ve aydnlanma aydnlanma ile ortadan kaldrıabilir Bu bakş açsnn en önemli özeliği tellten uz olmasdır Aklclık penceresinden din tarihse tari hse güçerden doğan doğan ve başka tarihsel tarihse l güçlerce yklacak bir şey değidir. Bu B u bakş açsından özelike söz ediyorum ediyorum çünkü çünkü bugün de sk sk karşm kar şmza za çıkmakt çık maktad adr r özelikle özelikle de buruva buruva devrimc dev rimcile ilerind rindee veya veya Aydınlanmac Aydınlanmaclarda. larda. Bu bakş bakş açıs açıs her h er ne kadar kadar radika görünse de dine din e mücadeede mücadeede pek etkili değidir. Dine karş ikinci bakış açs Marksist bilimin bakış aç-
doğayla lşksnde lşksn de ve toplumu toplumunn kendsn kends nnn nşasında dn d nnn bell bell dönem döneme erd rdee lerc ler c br b r rol ro l oynadığ oynadığını ını saptam saptaması ası bakıbakı mından mı ndan akılcılık akılc ılıktan tan ayrılır ayrılır Dyalektk materyalst anlayışın anlayışın d ne karşı çıkm çı kması asını nınn se s e be b kaptalst toplumda h h madd köklere sahp olmasına rağmen artık toplumsal gelşmey engellemesdr bu açıdan sadece dn aydınlanmayla yok etmek yeterl yeterl değldr, değldr, dn d n tamamen yok yok etmek ç çnn madd madd köklerne yan yan üret ür etm m azına da uzanmak uzanmak gerekr gerekr Böylece k tür değşm gerçekleşecektr: B rncs rncs günümüz kap kapt taal s sınıf düzen yerne sınısız sosyals sosy alstt toplum geçer. BöyleBöylece dnn d nn e n güçlü kökü kökü yan yan kaptal kaptalst st top toplu lumu munn kend kend kakaderne egemen olamaması sorunu ortadan kalkar. İkncs sosyalst sosyal st üretm üre tm tarzına tarzı na geçşle geçşl e toplumun toplum un ve breyn b reyn doğayla lş l şk ks s de de değşr. Sosyalst sınf sın fız topl toplum um kapta kaptallzm zmn n ar dında bıraktığı teknolok başarıları temel alarak çok daha vem vemll hale hale get get Demek k dn d n an anta tazz nn n n bu bu k neden yalnızca aydınlanmayla yok edlemez son tahlde ancak tam br b r sosyal sosyal dönüşümle ortadan kaldrıl kaldrılab ablr lr.. Bu görüş dn karştı karş tı ay aydınlanmayı dınlanmayı dşlamaz dşla maz çünkü bu aydınlanmanın kends devrme hazlğın br parçasdr Ama dyalek dyalek-tk materyalzm propagandanın etksnn doğru hesaplanmasını, syasal ve eknok mücadelenn genelne tab bir parça parç a olarak genel devrm hazırlığına yöneltlm yöneltlmes esn n sağlar. sağlar. Böylece dn karşıtı propagandanın amaca uygun ve etkl olmasını olması nı mümkün kılar. kılar. Şmdyse Komünst Partnn teorde ve pratkte dne karşı tutumundan bahsetmek styorum Partyle kasted len şeyn temel bakış açıları aynı olan nsanların gönüllü
nist Pati Pa ti'' de he bi üyeden üyeden dini anlaışadan anlaışa dan kendini kutamış ya da kutama süecinde olmasnn ve diyalektik mateyaizmi benimseesinin beklendiği anlaşılıyo. Bu yüzden h dini inanışı olan ve inanayı da südüen kişi Komünist Pati üyesi oamaz haliyle. Ayıca buada Rusyada Komünist Patiye katımak isteyen hekesin bi hazı haz ılılıkk okulunda okulunda okumak zounda olduğunu olduğunu biliyosunuz Patinin Patinin bakış açısı buada kendisin kendisinee açıklanıy açı klanıyo o.. Pati'nin din kaşıtı popaganda çalışması yüüttüğü de açıktı. Bi de Pati bu okulla aacılığıya genç nesilein zihninden dini huaf hu afele elei i çıkamak çıka mak ya ya da hiç hiç sokmamak sokmamak için uğaşı uğaşı Sovyetle Biliği' Biliği'nd ndee ise dinin dinin yei yei Komünist Patideki Pati deki yeinden yeinden tamamen faklıdı Komünis Komü nis Pati aynı düşüncedeki kişilein gönülü bi biliğidi. Sovyete Biliği akı aklı düşünce tazlaı olan insanaın biiğidi Sovyetle Biliği'nde insanlaın istediklei dne inanma ve ibadet etme hakkı vadı Sovyetle Biiğinin tüm bujuva devletleinden değilse de çoğundan tek akı şudu Beli bi dini anlayış anlayışıı benimseyen be nimseyen ve bu anlay anlayışa ışa hizmet hizme t etmek etm ek üzee ögüenmek isteyene masalaı kendi kendi cepleinden kaşılamak zoundadı Sovyetle Biiği bütün dini cemaatee kaşı taafsız bi tutum içeisindedi Bu cemaatle kendi kendileini geçindimek dini binalaının ve din adamlaının masaaını kaşıamak zoundadı. İkinci İ kinci bi bi koşuun daha yeine geti get im mee si geekmektedi geekmektedi Dini Dini cemaatle Sov yetle Biliği aleyhinde kaşıdevimci kışkıtmalada buunamazla. Bildiğiniz gibi biçok din adamı adamı devim mahkemesine çağılıp cezaandıımıştı Ancak bu cezala dini
kendi kendini geçindirmesi ve Sovyeter Biriği aleyhinde propaganda yapmamas koşuluyla, yani makul koşular al tnda Sovyet Rusyasındaki her dini cemaatin aaiye özgürlüğü gürl üğü vardr. Sovyeter Sov yeter Birliği Bir liğind ndee dini hura h uraffeeri ee ri ortadan ort adan kaldrmak için din karşt propaganda ve eğitim dışındaki e n önemli araç sosya sosyaiz izmin min inşasdır inşasdır İnsann İnsann dini dini anlayşanlayşlardan kurtuması için yeteri enteektüel özgürlüğü yaratacak oan, pek çok burjuva devette mevcut oan hukuksal özgürlük deği, tam maddi özgürüktür Büyük kiteler de ancak bu maddi özgürük var oduğunda biim ve sanatla uğraşmak için gerekli olan olan boş zamana zaman a sahip oabiir Din ortad ortadan an kalknc kal kncaa yerine ne geçer geçe r diye sorabiirsiniz. sorabiirsiniz. Aman Ama n şair ş air Goethenin Goethenin bir sözüy sözüyee yanıt verebiir vere biirim: im: SanaSanaa ve bilime bili me sahip o ann dini vardr sanaa ve bilime sahip omayann da brakn bari dini osun" Goethenin aznk tak lmee lmee bahşetmek ama büyük ktleleden esg es geme emekk istediği şey, artk herkesin oacak. Burjuva topumunda zılı entelektüe bakmdan özgüreşebiirken tam geişmiş sosyaist topumda herkes özgüreşebilir Bu meseeye diyalektik materyalist sıatnıza da bakmalyz Yaptığ mz araştrmalar neticesinde bugün özgür biçimde kendi ni geiştirmek için maddi oanağa sahip oanlarn imtiyaz sahbi aznk omasının toplumsa geişmeyi engellediğini görmekteyiz Oysa üretim güçerinin geişmemiş oduğu eski dönemlerde bu imtiyazlar, geniş halk kitlelerinin günümüzd nümüzdeki eki maddi ve manevi manevi kurtuluş kurtuluşunu unu mümk mü mkün ün klan koşularn koşul arn yaratm yaratması ası için kaçnlmazdı. kaçnlmazdı. Bir azınğın sfn, kastn ya d dol nden
ğında herkesin özgür kültürel gelişmesi için maddi olanak lar ortaya çıkacaktı Ayrıca bu örneği kulanarak tarihse diyaektikle ne demek istediğimi istediğimi de size si ze göstermek istedi ist edim. m. B u örnekten şunu anlyo anlyoruz ruz:: Beli Be li koşular koşularda da zorunu oan ve ierem ier emee anlamına gelen gel en bir olgu olgu deği değişen şen tarihse tarihs e koşul arda tam tersine dönüşür, geişmeyi engeler. Çeşiti tarihse dönemlerde dinin olüne baktğımzda tarihse gelişmenin meni n yani ya ni karştklaa karştklaa veya veya çelişk çel işkie iere re gelişmenin gelişm enin genel genel yasasını görüyoruz İleride karştklaa gelişme yasasınn yanzca tarihse hareketin deği tüm hareketerin yasas oduğunu oduğunu göreceğiz. Modern dünya görüşünü ortaya çıkaran mücadeleler 2000 yıdan fa faz a sürdü. B u günden günden yarna yaşanan bir süreç değidi bu Bu mücadeelerin taşarın döşeyen, felsefenin ve modern doğa biliminin gelişmesi olmuştur. Diyalektik mateyazm mateyazm bu gelşmenn en son ve en yüksek halkas en eski tarihsel dönemere kadar uzanan mücadelelerin son zirvesidir Modern dünya görüşünün çkş noktas antik Yunan'dır Yunan'dır Fesef Fes efee ve doğa doğa biimle bi imlerin rinin in beşiği burasıd b urasıdr. r. MoMo dern dünya görüşünün temeeri burada atmıştır. B u yüzyüz den de n ben be n de d e Yu Yuna nanista nistan na a başa başayyacağm Kısaca Kıs aca Hindistan Hindistan'a 'a da uğrayacağm buradaki dine mücadeeyi inceeyeceğim ve son oarak Çini Çini ee aacağım. Önce fesefe ve doğa biimerinin geişmesi için gereki olan evenel maddi koşuları ve antikçağda Yunanistan, Hindistan Hindistan ve Çin'de halk dininin ortadan kalkışını kalkı şını ee ala cağım cağım Yunanistan Yunanistan Hindistan ve Çin'den Çin'den bahsederken bi a girecek ve bu ükeerde eski dinle d inlerin rin ykış yk ış
ğinde ve doğaya hükmetmedeki ilerlemedir. lkel komünal saaan itibaren kaydedilen ilerlemeler özel mülkiyetin ve meta ekonomisinin gelişmesiyle çok yakından ilişkilidir Özellikle de tarımın gelişmesi çok önemlidir Sonra da da ser se r may mayenin ilk i lk biçiml biç imleri eri olan ticari tic ari sermayenin sermayenin ve para sermayesinin ortaya çıkışı çıkı şı büyük bir bi r rol oynamaktadır oynamaktadır kinci önemli ve birinciyle bağlantılı husus da şudur Rahipler sınıfı ve toprak sahibi soyluların yanı sıra ticari sermayeni sermayeninn ve para serm s ermaayesinin serpilme ser pilmekte kte olduğu meta met a ekonomisinin gelişmesiyle beraber kendini geliştirmek sanata ve bilime adamak için boş zamanı bulunan yeni bir grup insan ortaya çıkar Genel olarak, antikçağdaki bu durumun öle gelişme siyle le çok yakın yakından dan ilişkis iliş kisii öle eonom eonomnn nn gelişmesiy olduğu söylenebilir Köle plantasyonları plantasyonları işletilen taşradaki köle ekonomisinden ve sana sanayi mallarnın mallarnı n toptan toptan üretimi üre timinin nin kölelee kölelee geçek ge çekleştldğ leştldğ şehledek köle kö le ekonomsnden bahsediyoruz Köle ekonomisi denizcilikte de büyük bir rol oynar oynar Antkçağda Karadeniz de, Akdeniz de vs vs gezen büyük ticari gemiler çoğunlukla köle çalıştırırdı Demek ki eski esk i dini ortada ort adann kaldıra kaldır aya başl başlay ayan an ve v e modern dünya dünya görüşünün temelini ata bütün bu gelişmelerin temeli köle ekonomisinin doğuşu ve gelişmesidir Doğrudan istihdama katılmak yerine kendilerini başka şeylere adayan özgür insan sınfınn d a rahiplerin rahiplerin yan sra sahne sa hneye ye çkmas ancak ca k köle ekonomisiyl ekonomisiylee mümkün olmuştur ol muştur Aristotelesin de dediği gibi felsefenin önkoşulu gerekli boş zamana sahip olmaktır Köle ekonomisi henüz tam anlamıyla gelişmeden önce
yani tek bi bi kişinin k işinin şeh ş ehin in diğe vatandaşaı vatandaşaı üzeindek üze indekii zobaca egemeniği bu bu temein temei n üzeine üze ine inşa in şa edimişti. Tian" sözcüğü Çineye koayca tecüme ediebii Odu komutanı demekti Bu büyük ekonomik ve sınıfsa dönüşümein sonucunda geenekse dete ve siyasi göüşede şiddeti sasıntıa, değişime ve atüst ouşla meydana gemişti. Yüzece binece yı aynı koşulada yaşayan bi hakta teme ekonomik ve toplumsa değişikike meydana gediğinde ğinde ik ikiein, ie in, öze öz eik ikee de d e dini dini konuarda konuardaki ki iki ein çok ço k ciddi şekide şe kide et e t kieneceği açıktı. açık tı. Özeik Öze ike e Yu Yuna nani nist stan an'' da fesefe ve doğa biimeinin geişmesi, daha M.Ö. 7 ve 6 . yüzyıada ahipee kaşı mateyaist bi göüşün otaya çıktığı Anadou kıyısındaki Yunan ticaet mekezeinin geişmesiye yakından iişkiidi Hindistanda Hindistan da din e k aşı çıkış çı kış ahipee, ahipee, yani Bahman B ahmanaa aa kaşı çık ç ıkan an sa vaşçı vaşçı soyu a a ın ve tüaaın tüa aın ota o taya ya ç ı k ış ve ve güçlen güç lenme mesy syle le şkl şk ld d Çin'de ise ise Lao Tzu Tzu ve Konfçy Konfçyüs üs eski feo feoda daiz izmin min çöktüğü çök tüğü özgü çiçein otaya çıktığı ve bu tmee dayanaak da mekezi, monaşist, büokatik devetin inşa edidiği bi zamanda otaya çıkaa Şimdi Yunanistan'a dönüp önceike Yunan doğa se fesinin geişmesinin gene koşuaını kısaca anatacağım Buada söz konusu oan İyonyaı doğa fozolaı oaak adandııan fiozoadı, onaa bu adın veimesinin nedeni ait odukaı kabienin yon adını taşımasıdı Bu ik fesefenin doğuşunun temei Anadou kıyısındaki Yunan ticaet mekezeinin geişmesidi. En önemiei Miet ve Ephesos Ephes os oan bu şehie şehi e kütüe k ütüe ve ekonomi ekonomikk oaak o dö-
daha ierideydier Bu şehirlerde ilk kez insanar büyük bir servet edinip rahipler gibi boş vakit kazanarak kendilerini özgür araştı ar aştırr maya maya adayab adayabidi idiler ler Bu B u gelişmenin gelişmeni n üstüne ticari gemicilik ge micilik gelişti ve Anadou Anadouuu Yunanların düşünse düşü nse ufuk arı oağanüstü bir biçimde genişedi İlk Yunan tüccarar ticaret gemileriyle Akdeniz, Karadeniz gibi denizerin tümünü keşfetti. Birçok yabancı halk din det ve ananeyle tanıştılar ve böylece kendi dinlerini deterini vs eleştirneye başladıar başladıar bu tür t ür konuara arkı arkı özgür özgü r bir bi r perspekperspektie tie bakmayı bakmayı öğrend öğrendiler iler Gemiciliğin Gemic iliğin ve ticaretin ticareti n gelişmesi buna uygun daha yüksek bir teknooik gelişmeyi zorunlu kıı. Gemilerin taşıdığı malar yani hammaddeler şehirlerde işlendi Ticari gemiciikle birlikte çok sayıda arkı ve geişkin sektör ortaya çkt bu sektörerin en önemlie rinden biri de işenmiş pamukla peerin dokumacılığıydı Başka ük ü k tüket tü ketm m madde üeten ektöe ektöe de otay otaya çık çı kt t örneği örn eğinn antikçağda antikçağda bütün büt ün ky ky ükee ük eerin rinee Yunan vazoar vazo ar ihraç edily ed ilyor ordu du Ayrıa Ayrıa değer değe r metaer meta ere e taşarda taş ardann yapıan yapıan mücevher ve değeri değeri süslü siahlarn siahlar n üretimi üre timi de ekonom ekonomide ide büük bir ro oynuyodu oynuyodu Bu malar malar doğu imparatorlukarıimparatorluk arının kraları soyuarı yüksek memurları için üretiiyordu. Ticari gemiciliğin geişmesi ayrıca tahı ve başka gdaarın ithaatıya da iişkiliydi Bu ithaatın sonucunda yeri büyük toprak sahipler sahiplerii yoksula yoksulaştı ştı B u büyük toprak sahiperine hizmet eden çiçier özgüreşme ve zanaatkr oarak şehirere gitme imknına kavuştu. Anadounun Yunan ticaret merkezerinde özgür bir zanaatkr snıfı geişti ve bu
dan biri tiran ouyodu Serveti ve toprakarı omayan iş araya rayann sayısız s ayısız özgür özg ür nsa n sanı nınn varığı sayesinde sayesinde tiran tira nar ar asker topa topayı yıpp şehrin yönetimini yöneti mini zora zor a ee e e geçiriyordu Yunan doğa fesefesinin geçmişi ve çıkış noktası işte budur Teknoojinin zanaatkrığın gemiciiğin geişmesiye ve coğrafi ukun genişemesiye birikte rahiperin hayai açıkamaarı karşısında dünyaya igii doğa açıkamaar aramanın koşuarı yaratımıştı. Akdeniz çevresinde büyük seyahatere çıkan gemic ge micii iikk için zorunu z orunu oan o an astrono astrono mi coğrafy coğrafya gibi konuarı konuar ı öğrenen sayısız sa yısız yabancı hak ha k ve deter gören insanar biimse bir dünya görüşü ouşturma denemesine girişebidier. Bigi edinmek için yeterince zamanarı gereki araçarı ve saikeri aynı zamanda da bu tür tü r girişim girişime err için gereki gereki oan bağımsızık bağımsız ıkarı arı vardı. vardı. İşte bu koşuarda fe fe sef se fe ik adımarı atab atabim imiş iş eeştir eeş tirie ierr eski es ki hak dnn yıkabmşt Tiranar ve dönemin koşuarı hakkında bir şeyer daha ekemek istiyorum. Bu tiranarın şehir soyuana karşı haktan destek destek amış omaarı omaarı çok ç ok önemidir önemidir Hakın yardıyardım ıya ya tüccarık da yapan şehir soy soyuarının uar ının yani en e n zengin soyu tücca tüc car rarın arın veya tüccar soy soyuarın uarın üzerine yüksedier yüksedier Hakı kazandıktan ve asker topadıktan sonra hakı ezdi er. Bu yüzden tiranara karşı mücadee antikçağ boyunca hep takdire karşıandı. Tiranar önceike büyük devet binaarının inşaatarında zanaatkrara iş imknı vererek hakı kendierine bağıyorardı Anadounun Yunan ticaret merkezerindeki en güze binaar bu tiranarca yaptırıdı.
Ulusal bir özgürlük savaş sürdürüyorlard Bu özgürük svaş şehirerin düş ünse güçlerini güç lerini özbiincini biinc ini geişti gei ştirdi rdi ve dü ş ünse böylece böylece özgür özgü r düşünse geişmenin geiş menin temei temei atld. atld. Köle ticaretinin elişmesi hakknda da bir şey söyemek istiyorum Bu şehirlerde köe ticareti de önemli bir rol oy nuyordu. Köeer geek antikçağda gerekse ortaçağda ana ticaret kalemiydi Ama bu şehirlerdeki köle ticareti daha yeni doğmuştu Yedinci ve atnc yüzyda bu şehirerde k zanaatkrarn çoğu henüz özgür insanlar bağmsz znaatkrar veya ücretli işçilerdi. Şimdi İyonya doğa fiozoarnn ve öğretilerinin e önemlilerine değinelim. Bu doğa filozoarnn ilki, fe sefenin babas olarak da biinen Mietli 1ales'tir. Milet o dönemde dönemde Anad Anadou ou ticaret ticare t merkezlerini merkezlerini en zenginiydi. zenginiydi. Bü bi r ticaret fiosuna sahipti ve büyük büyük bir toprak parça y k bir sna egemend 1alsn öğets hakknda günümüze çok şey aktarmamştr Ama onun önemi dünyann oluşumu il il igili doğa doğac c bir öğret öğretiy iyee sahi sa hipp olmasnda olmasndann kayn kaynak akla lanı nı Dinin de yantamaya çaştğ ik soruardan biriydi bu Dünya nasl oluştu" 1aes bu soruya doğac bir açka ma getirmeye çaşt Dünya diyordu sudan oluşmuştur Bu durum tüm şeye rin başangc" ve geçe özüü B u düşüncenin nedeni üm diğer elementlerin o çağda elementer su ateş ateş hava hava ve toprak toprak oarak oarak ayrmşt ayrmşt suda oluştuğu inancyd. Bu inancn temelinde tüm maddelerin öünün bir od o duğu ve hepsinin heps inin birbirine birbirine dönüşebileceği dönüşebileceği dü şünce şün cesi si vard vard 1aes 1aes elbette bugün kimya bilimin bil iminde de oduğu gibi bu iddiay kantama imknna sahip değidi. Ayrca
hayvanan hayvanandan dan tüediğini t üediğini hatta yaşamın ilk i lk önce denizde doğduğunu açıkadğın açıkadğın biliyosunuz biliyosunuz Gödüğünüz Gödüğünüz gibi bu düşünceede düşünceede geecek keşilee keşilee yönelik yöneli k dhi yan yan e bi öngöü vadı hales'in suyun evenin maddi kökeni oduğu fkine kaplması deniz kenaındaki bi ticaet mekezinde yaşamasından kaynakanıyodu Yaşadığı şehi süekli göünümünü değiştien bu eemente daima temas içindeydi insana fayda deniz cana hiç bitip tükenmeyecek gibi göünüyodu şehin ekonomik hayatının temei denizdi halesin astonomi ve geometide de büyük ileemee kaydettiği söyeni söyeni Ayca ca Mıs Mı s aiplei aiplei ziyaet ziyae t ettiği ve bigisinin büyük bi kısmını onladan edindiği de kaydedili Demek ki Mıs ahiplein bilgeiği de fesefenin çıkış noktaa nokta anda ndann bii bii omuştu omuş tu Mslı M slı ahipein doğa doğa bilimeinde ieemesinin özel bi sebebi vadı Ms'ın hayat N Neh'n kulanaak yapıan yapay suamaya bağlıd Bu yapay suama olmasaydı ülke çö oudu Sulamay düzenleyebilmek zenleye bilmek için de ahiple Nil N il Neh N ehi in nin in ne zaman yükyükseip ne zaman alçaacağn önceden saptamak bunun için de yldızlaı yldız laı gözle gözleek ek zounday zo undayd da a Geek Geek sua su ama ma geekse tapnak inşaatı topak ölçümleini geektiiyodu Mısı ahipein topak öçümü ve v e aston a stonomi omiyle yle bilikte matemamatematiği geliştimesinin nedenei bu ihtiyaçladı Bu unsua ik Yunan doğa lozoaınca benimsendi düzenend ve daha da geiştiidi geiştiidi
Dördünü Ders
YUNN ELİZ Geçe Ge çenn derste ders te İyony İyonya a doğa filozoarn filozoarnn n ilk i lkii oan - ten söz etmiştik Yunan fesefesinin sonraki saaarndan yalnızca en önemli adarı ve okuar seçerek iereyeceğim Anaksimandros Herakleitos Herakleito s ve Demokritos ie i e Empedokes Empedokesin in başını çektiği çe ktiği Atomcula Atomcular. İk İ k srada Anaksimandros Anaksimandros var 1aes gibi Anaksimandros da daha önce önce sözünü ettiğimiz ettiği miz ünlü ü nlü büyük Yunan Yunan ticaret merkezi Miette Miet te yaşamştr 1aesten 1aest en baz daha gençt. Onun teos ana hataya şöyleyd Dünya şekisiz bir maddeden, onun adandırmasya şe kiendirilmemiş homojen bir maddeden" oluşmuştur Bu madde ya da şekilsiz materyal zıt unsurara ayrlarak başka şeyleri şeyleri türetir Gökcisim Gökcisimeri eri güneş ve diğer ydzar da bu şekilde şeki lde doğmuş doğmuştur. tur. İnsanlar İ nsanlar,, kara karaya ya çıkan balığa b e nzer nze r canardan türemiştir Anaksimandros dünyanın gezegenerin gene rin ve can ca n ların lar ın doğuşu ik ikri riyl ylee dünyan dünyanın ın gelecekteki yok ouşu düşüncesini düşünces ini de bir eşt e ştirmiş irmişti tir.r. D ü nya maddenin böünmesinden, yani maddenin zt bieşenere ayrmasn dan doğduysa o zaman dünyann ve teki varlıkarın yok ouşu da bu bileşenerin dağmasya gerçekeşecektir
tümüye mateyaistti yani doğa nedeneden yoa çka Doğa Doğa biimei biim einin nin büyük keşileinin keşileinin henüz yapmadığı yapmadığı bi çağda bu teoinin yakaadığ gene doğuuğa şaşmaktan başka başka bi şey gemez insann einden. Sonaki büyük fozof Ephesosu Heakeitos, nam diğe Kaanık Heakeitostu Ona Kaanık" namın ka zandıan zand ıan şey şey yazanın yaz anın müphemğ müphem ğii ve zouğudu. zouğudu. HeakHeakeitos Yunan Anadounun en büyük tcat mekezeinden bi diğei oan e e ota doğmuştu Bu şehi iet'in en güçü akipeindendi Heakeitos yakaşık . S y anda yaşamşt yaşamşt. . nemi ieide iei de geştiii geşt iiipp diya diyaekt ektik ik adı veiecek öğetinin ana hatanı ik kez onun keşfetmesinde ve die getimes get imesinde inde yata Şimdi onun ana düşünce düşünceee ini in i saayacağm. Heakeitos dünyann kökeni ve doğası hakkındaki fikieine dünyanın doğuşuna dai o ana kadaki öğete ya öcek kozmoo setez youya uaşt O ana kadaki fiozola dünyann dünyann başka baş ka başk ba şkaa maddeeden maddeeden doğduğunu iei sümüştü esea haes dünyanın sudan bi başkas havadan diğei maddenin ta kendisinden doğ duğunu söyüyodu Heakeitos bu öğetieden yoa çka ak eene düşüncesini geiştidi geişt idi Bu eene e şen şen önü ön ü ş ü m ü düşüncesini düşüncesini şu çapcı önemeye iade ede He şey aka" yani he şey değişmektedi hiçbi şey oduğu gibi kamaz. Bi keesinde başka bi cümeye de bunu iade etmişti Ayn ımakta ik i k i kee yıkanımaz." Bu cüme cüm e aynı düşünce düşünce yi azi oaak iade ede Imak asa aynı kamaz he an ak k bi bi maktı. maktı. Bu cüme cüm e de ma k ebette ebett e sadece sadec e bi me me
Herakleitosa göre bir bütün olarak dünya ezeli ve ebedidir yani hem zamanda hem de meknda sonsuz snırszdr. Ama bu dünya sürekli değişir; asla aynı kalmaz. Ancak bu değişim modern gelişme gel işme düşüncesiy düşüncesiyle le örtüşm ö rtüşmez. ez. Herakleit Herakleitosu osunn düşüncesine göre dünyanın değişimi sürekli sürekli ileriye doğru değildir fizikçilerle kimyacılarn çevrim dedikleri şeye daha çok benzer. Şeylerin sürekli değişmesidir değişmes idir ama bu değişim her zaman belli bir çkş noktasına döner. Örneğin: Herakleitos tüm seleeri gibi dört element ayrımını yapıyordu: ateş toprak hava ve su. Bu dört element sürekli birbirine dönüşür ve tüm dönüşümler daima dört element arasnda gerçekleşir. Herakleitos'a göre şeylerin bu değişimi keyfi olarak gerçekleşmez belli kütle ilişkilerine göre gerçekleşir. Düzenli Düz enli bir b ir değişim söz konu konusud sudur ur.. Bu düşünce de yeni ve önemli bir düşüncedir Herakleitos dünyanın sonsuz bir ateş olduğunu ileri sürer. Bu düşünce de mecazidir me cazidir elbette Kastettiği şey dünyanın dünyanın ilk il k madde olarak ateşten oluştuğu değildir ateş sürekli bir değişim sürecinin mec me c azdır. azdır. Ayn Ayn kalan kal an bir malzeme malze me değildir değildir sürekli s ürekli değişen kimyasal bir süreçtir. süreçtir. Daha önce de değindiğim değindiğim için ayrıntya grmeden hatrlat hatrlaty yorum orum Heraklei He rakleitosun tosun değişim düşünc e s i modern gelişme kavram kavramyl ylaa karştırılmamal karştırılmamaldr. dr. Onun bu düşüncesi bir çevrim içinde gerçekleşen çıkış noktasına geri dönen bir bi r değişimdir. Herakleitos'un Herakle itos'un bi bir başk başkaa teme temell düşüncesi düşünc esi bütün şeylerin değişiminin, karştlğn her zaman karştlktan doğmas yasasına uydu uyduğud ğudur; ur; başka bir bi r deyişle değişim karştlıklar karştlık lar şeklinde gerçekleşir. Bunun için de çarpcı bir mecaz bul-
de diyalektiğin temel düşüncelerinden biridi ve Heraklei ts en genel biçimiyle bunu bile iade edebilmiştir Hatta bu düşünceyi varlk varlk ve yokluk ilişkisine aktamştır Herakleitos şöyle der: Valık ve yokluk, bu iki en uç karşıtlık oluş kavramında bir araya araya gelir Buradaki fiki yürütme açıktır açıktır Oluş halindeki bir şey, ayn anda hem o şeydir hem de de ğildir Oluş kavram bu ki fiki de bünyesinde barındır Başk Ba şkaa şekilde ia iade edelim edel im Bütü Bü tünn şeyle şeylerin rin ve süreçlerin özü kaşıtlaın kaşıtlaı n birliği içinde vardır. Bi Bi başka deyişle, bütün he şey şe y kutu kutuplu pludu du,, karştlardan veya çelişkilerde çeliş kilerdenn oluşmuştu. Bunun dşnda Heakleitos ruhun ölümsüzlüğü fikine de karş çıka Keza, dünyevi zevklerin kötü olduğu öğretisine de karş çıka; bu öğeti o dönemin döne min bazı dini toplu topluluklaınluklaında büyük bi bi rol ro l oynu oynuyo yod du, u, nedenini biazdan bia zdan göreceği gö receğizz Şimdi Şimd i bi başka başk a nokta noktaya geçeceğim, geçece ğim, yani Heakleitosun bu öğetisinin dönemin üetim ta ve snf ilişkileiyle bağlantısının ne olduğunu açklayacağm Günümüzde olup bitenlei, mesela mese la Çin deki ve v e dünyann geri kalanın daki olayları gözlemlediğinizde dünya göüşleinin çeşitli snf tavırlarıyla bağn görebiliyosunuz. Günümüze dair yaptğımız yapt ğımız bu gözlem tüm çağlar için geçelidir. Her dünya dünya göüşünü göü şününn kökenind kökenindee sın s ınıf ıfiliş ilişkil kileri eri yata yatar.r. ek ark, modern moder n sınıf ilişkileini ilişkilei ni çok ç ok iyi görebilirken, 2000 veya 000 yıl ön ceki sınıf ilişkileinin yalnızca çok küçük bi bölümünden haberdar olmamzd Bu ilişkileri çoğu zaman yalnızca tahm ta hmin in edebiliiz, çünkü tarih ta rihse sell kay kayna nakl kla a çok yetesizd yetesizdir ir Herakleitosun sınıfsal konumu hakkında yaklaşık olarak
tokasi yönetimi vadı, ama onun döneminde bi tianın, yani odu komu komutanının tanının yönetimine geçimişti Bu tian aistokasiye kaşı küçük zanaatk ve çiçi kitesinden destek aıyodu. Daha sona bu tianığn yeine in e Atina Ati na şehi şe hinin nin vata vatand ndaşaını aşaınınn Ephesosta uygua uyguama ma ya koydukaı nispeten snı bi demokasi geçti Tiann bastımay bastımaya çaıştğ ve hak h ak kiteeini aeyhinde aeyhinde kışkıttğı aistokata sınfından oan Heakeitos, haiye devimci konumdayd. Mevcut duum hoşuna gitmiyodu. Onu devimeyi vime yi azuuyo azuuyodu du.. Böyece Bö yece tüm tü m vaıkaı vaık aınn oduka gibi kamayıp değişmeeini, hatta ztana dönüşmeeini geektien gene bi yasanın buunduğu düşüncesini geişti di Şehe hkim oan koşuaa bakaak, mücadeenin tüm değişik değişikik ikei ei tetikediğini düşündü. düşündü. B u duumun yan yanzca zca şehin poitik po itik ve sosya sosya koşua koşua için deği, evense evense öçe öçek k te doğu oduğu çkamnı yapt Dyaektk kavamını bu göze bakarak daha iyi anayacağnz düşünüyoum Ehesost Ehesostaki aki hak kitee tan taafı taafında ndann çok şdd şddet et bi çimde çim de eziiyo eziiyo ve sömüüüy sömüüüyo odu du Tian için çaış ça ışma mak, k, ağ vegie ödemek ve kısmen de emekeini ücetsiz oaak sunmak zound z ounday aydıa dıa Bu koşuada koşuada hak kitee kite eii kendieini tesei edecek fkiein peşinden koşuyodu Bu ne dene de onaa tesei veen dine sığnda Dini biike kudua kudua bu biike, biike, geip hak ha k kutaacak kutaaca k bi kutac, uhun öümsüzüğü ve dünyevi zevkein kötüüğü öğetisinde ayoad kutuuşu. Bu öğeti ezimiş hak kiteeine çok uygund uygundu u Dünyevi zevkee kaşı çıkmak, zenginein üks hayatnı eddetmek ve siyaseten kaşı çkmakt
sürebileceği maddi koşulların henüz buunmadığ yani emeğin verimliliğinin henüz çok gelişediği bir zamanda bu düşünce düşünce ezi e zimiş miş ve sömürülmüş sömürül müş hak kitesine çok ço k yakn geliyo geliyordu rdu.. Günümüz Gün ümüz kapitalist toplumundaki durumun durumu n tersine, sine, o dönemin şartlar böyeydi. Herakleitos'un tutumunu izah iza h etmek için en basit yo yo hak kitlelerinin rolüne tirana rın rı n rolüne rol üne ve Herakleitosun aristokrasi üy üyeli eliğin ğinee bakmak b akmak-tr. Tir Tir an aristokr aris tokrasi asiye ye karş hak ha k kitelerinden kiteleri nden destek aldığı için Herakleitos bu halk kiteerinin tüm fikirerine, yani dini anla anlayışara yışara,, bir kurtarc kurt arc düşüncesine, ruhun ruhu n ölümsüzüğüne ve dünyevi dünyevi zevke ze vkerin rin kötü kötülü lüğü ğü öğretisine karşı çıkmak zorundaydı Görüyorsunuz: Herakleitos'un bütün bu teme tem e düşünce düşünceeri eri zamanının zaman ının temel sınf ilişkierince ilişkierince belirbelirenmişti ve bu ilişkilerce koşulandrlıyordu. Şimdi ksaca Atomar öğretisini açklayacağm Atomla öğets veya Atomuluk Okuu bkaç doğa foouna geşti ge ştirild rildi.i. Teme Temell olar olarak ak dünyann dünyann küçük birb b irbiri irinin nin aynı aynısı sı teme parçacklar parçac klardan dan ve boşuktan boşu ktan ouştuğunu ouş tuğunu iddi iddiaa ediyorediyordu. Bu temel parçacklarn çeşitli hareketleriye tüm eno mener açıkanabiirdi. Bu öğretinin daha aza ayrıntısına girmeye gerek yok. Atomlar öğretisi bugün kimya ve fizik gibi modern doğa bilimerinin bir parçasıdır. Ancak bu atomar öğretisinin öğre tisinin önemi önem i antikçağd antikçağdaki aki en e n tutarl materya materya list öğreti olmasyd. Bütün tutarl materyalist öğretierde bu atomar öğretisi binerce yı etkii olmuştur Böyece İyonya doğa felsefesini yani antikçağdaki materyaist fesefe dönemini kapatyor ve materyalist fese fenin yerine ideaist felsefenin geçtiği en önemli dönüm
Platon M.Ö 29 ylnda Aristotees de MÖ 8 yında doğmuştur yani İyonya doğa filozoarından bir süre sonra yaşamşardır deaizmin bu iki filozofu kendierinden sonraki dönemi ortaçağ felsefesini ve modern çağn dünya görüşünü görüş ünü muazzam muaz zam bir biçimde biç imde etkiledier. et kiledier. Neti Netice ce itibar iti bariyle iyle tüm ideali idealist st düny dünyaa görüşerini görüşe rininn teme düşünceeri düşüncee rini ni Paton ve Aristoteesten adklarn söyleyebiliriz Şimdi materyaist dünya görüşünden idealist dünya görüşüne bu geçişin hangi nedenlerle meydana gediğini inceeyeceğiz Bu geçişin ana nedeni Yunan topumunun temeli olarak köle ekonomisinin olgunaşmas ve bu topumun çöküşünün başlamasıdr. Köle emeğine daya bu topum bir noktada tamamen çkaza girmiştir. Yedinci yüzylda öle tcet çok yaygın olmasına rağmen öle emeğ Anadou'nun Yunan koonierinde koonie rinde yeni devreye giri g iriyo yordu rdu Sanayi emekçileri emekç ileri çoğunlukla an anaa aatk tk a a ve ögü ücetli işçiledi Beşinci Be şinci ve dördüncü yüzylda Patonun ve Aristoteles'in yaşadığ ve eğitim verdiği Atina'da ise köle emeği devletin ve ekonominin nomi nin temeiydi temeiydi O dönem dönemde de Atina'daki sınıf sı nıfsa sall sistem sis temin in temeinde kölelik ekonomisi vard; çoğu yüzeyse inceemede iddia edilenin aksine özgü vtnşln oluşn egemen em en ı nı nıı n çne şıtlı ş ıtlı oln aristokrasi ie demokrasi mokrasi arasındaki karşıtl karşıtlıı k temel niteikte değildi. Zengin ve fakir özgür vatandaşarn yükü kölelerin omzundaydı. Atina Atina daki daki özgür vatand vatandaşl aşlar ar da kölelerin kölelerin sı s ı r tndan tnda n geçini geç ini-yord yordu u köelerin hakarı yoktu onlar insan insa n olarak değil değil ko nuşabilen letle olarak kabu ediiyorard. Atina haknın
Atinadaki duumu tasvi eden iyi bi buuva taihçisi de aynı aynı cü c ü m lelele konuşuyo konuşuyo Şimdi Şimdi köle köle ekonomisi ekonomisi üzei üze ine ne inşa inşa edilmi edi lmişş bi toplumun toplumun yaşadığ çelişkilei ele alacağım lk çelişki ve ilk zoluk: Köle ekonom e konomisinin isinin sümesini sağlamak için doğal yolla yolladan dan çoğalma yeteli değildi Bu duum yalnzca antikçağda yaşanmamı şan mamışş t. t. Ameik Ame ikaa Bi B i leşik Devletleinin Devletleinin güneyindeki güneyindeki köle plantasynlaında da yaşanmışt. Köle ekonomisinin ayakta tuulabilmesi için süekli köle sevkiyat geeklidi Bu sevkiyat da ancak savaşla ya da basknlaa mümkün olabili Köle ekonomisi üzeine inşa edilen bi devlet için zounlu olan olan süekli savaş savaş hali hali bu devletin güçleini tüketi elbette elbe tte Antik Ant ikçağ çağda da savaşa gitmek git mek isteyen isteyen vatandaşın vatandaş ın hayli hayli pahalıya pahalı ya mal olan olan bi bi z z ha ha ihtiyacı vadı vadı hatta hatta bu vatandaş süvaiyse maliyet iyice yükseliyodu çünkü hem atın bak mnn hem de seyisin masaa ekleniyodu Ayıca hem evdekilei hem de savaş süesince kendini geçindiebilmegeçindiebilmeliydi Bu zounluluk savaşa giden çiçilele zanaatklaı gitgide yoksullaştıyodu. Böylece devletin gücü azalyo ve çiçilele zanaatklaın henüz yıpanmadığ bi başka devlet dev let taaf taa f nda n mağlup edilme edi lme tehlikes tehl ikesii otaya otaya çıky çı kyo o du O dönemde fethedilmek bugünkünden aklı bi anlam taşyodu Ekeklein kadınlaın ve çocuklaın köle olaak olaak götülme götülmesi si demekti demekti Köle emeğiyle inşa edilen toplumun ikinci çelişkisi de geçinmek için emek hacamann özgü yuttaşla için onusuzluk onusuzlu k anlamna anlamn a gelmesidi gelmesidi Emek değesiz bi şey adaddedili Emek yalnzca kölele içindi Antikçağın en mü-
daha vard Köle sömüemeyen özgü yuttaşlar devletin srtından geçinme geç inmekk zorunda zo rundayydla Onla Onla devletten geçinen paazitle asalaklard Antikçağn mülksüz özgü yurttaşı modern poletayadan polet ayadan çok ço k önemli bir nokta nok tada da ayıl Proletarya emeğiyle bütün toplumu, yani kapitalistlei ve diğer di ğer herkesi geçindirir Mülksüz özgü yurttaş, yani antikçağn poletayas köle emeği eme ği sayesinde sayesinde devlet taraf ından ından geçindirilir Devletin kendisi mü! ksüz özgü yurttaşlarn geçimi için gerekli aaçla sağlayan çok sayıda köle çalıştıyordu Ayrca, güçlü bi şehir olan Atina başka birçok şehri de yenilgiye uğratıp haraca bağlamşt ve buadan elde ettiği geliri de mülksüz özgür yuttaşlar beslemek için kullanı yordu Haliyle Haliyle bu tü bi şehrin valığ sürekli olaa ol aakk tehdit altndaydı. Köle emeği gibi güvenilmez temellee dayanan toplum gideek daha çok zorlukla karşılaşıyordu Aynı anda devlet de olan bu şehdek şeh ve devlet ayn ayn şeyd şeydi i üçüncü üçüncü çelişki şudu şudurr zgü zgürr yuttaşla yuttaşla aa aa-sında da gideek daha fazla sınıfsal karştlk doğmuştu zel mülkiyet giderek daha az kişinin elinde toplanken zanaatkla sürüp giden savaşlar yüzünden yoksullaşyo du. Dolaysıyla alacaklıarla borçlular arasndaki kaşıtlık keskinleşiyodu. Aynı süreçte şehrin sakinleini birbiine bağlayan ahlaki bağ gittikçe gevşedi, gevş edi, şehrin ş ehrin vaoluşunu vaoluşunu sürekli re kli tehdit eden iç savaşlar savaş lar yaşana yaşanaya ya başlad Ekonomi alanında büyük bir önemi olan dödüncü bir nokta daha vardr Köle emeği teknoloik gelişmeyi engelliyodu Aradaki ilişki çok basittir Köleler yalnzca zor kullanlaak çalıştrldklaı için onlara hassas ve karmaşık
topumun teme niteiğine dönüşü işte o zaman teknooik i k gelişme gelişme engeleni, üetim güçeinin geişmesini duu Bu yüzd yü zdee n antikçağ antikçağda da kölelik ekonomisinin ekonomi sinin ziveye zive ye ç ç ktğı nokt noktad adaa tekno teknoooinin in in tıkandığın t ıkandığın ve v e daha önce sözünü s özünü etti ğimiz ğimi z Anadou Anadou koonieinde yay yaygınlaşan gınlaşa n doğa bilimei bili meine ne kaşı ilginin ilgin in kesidiğ kesi diğini ini göüyouz. göüyouz. Otaya çıkan sonuça şöyleydi Biincisi yükseen Yunan topumunun gelişme döneminde evaçta oan doğanın nasl geliştiği ve v e dünyann dünyann nası meydana geldiği sousu atık ön planda değidi; bu souaın yeine ota aşamadaki bi topumun topumun soua sou a öne çıktı çı ktı insan nasıl yaşama yaşama devlet nası yönetimei ekonomi nasıl idae edimeli, iyi nedi kötü nedi, ne mubahtı ne yasaktı? Atk ahlak alanına ait bu sou so ua a ta ışı ı şım may ayaa başamşt. başamşt. İkinci ve en anlamlı anlamlı sonuç eski toplumun toplumun çöküş çöküş aşamaaşamasnda mateyalst dünya göüşünden deast dünya göüşüne şü ne geçilmesidi geçilmesidi Matey Mateyali alizmd zmden en ideaizme ideaizme bu geçişin temein me inde de demi de minn otaya otaya koy koyduğu duğum m ogu og ua a vadı vadı yani ya ni es e s ki köle mülkiyetine dayanan toplumun zive noktasn aşp inişe geçmesi taafından koşullandıı Buada gösteien ideaizmi ideaiz mi biaz açmak açmak için i çin Pato P aton n da idealizmin idealiz min özelikleözelikl eini kısaca anlatacağm Patona göe şeylein hakiki özü doğa fiozola fiozolan nnn dediği gibi tek bi maddede değidi deği di te t e sine dünyanın ike i kesi si tinse tin se olan olan maddi omayan bi bi şeydi şeydi Duyua dünyası yani duyusa deneyim dünyas Patona göe geçek ve hakiki bi dünya değidi tesine yapay ve yanıtıcdı Bu duyusal ogua dünyas maddi olguadan bağımsz oan ebedi idealan ebedi tinse ik öneklein
idealar hakiki özü dünyanın asıl çekirdeğini oluşturmakla kalmaz olup biten he şey için nihai aiki ve niha ölçütü sağlarlar Arisoelesteyse bu düşünce daha da gelişmiştir Bütün dünya olay olaylar larınn ınn özü öz ü nihai saiki veya nihai ni hai hareke har eke-e geçireni geçir eni akldır. Peki maeryalizmden idealizme bu geçişin asl sebebi nedir? nedir ? N ihayeinde bu dönemin egemen sınıfnın sın ıfnın bulunduğu noktada daha önce de belirtiğim gibi toplumsal çelişkiler için maddi tarihsel tarihse l nielike bir çözüm yoktu yokturr Köleli Kölelikk ekonomisinin kendiliğinden daha yüksek bir toplumsal ve ekonomik biçime geçmesi mümkün değildir Bu ekonomi bir açmazdır çkmaz sokaktır Ezilen sınıarda Hristiyan dininin nasl geliştiğini size açklamıştım İşte Atina devletinin dönüm noktasnda egemen sınıa sını a idealist felsef els efee ayn ayn şekilde gelişmişir. Bu idealis felsefe daha sonraki Hıristiyanlığn b öğes oldu dayanaklaından bn oluşudu Bu idealis öğretinn oplumsal bakımdan amac neydi? Amacı mevcut oplum durumunu idealleştirmek başka bir deyiş deyişle le güzelleşi güze lleşirmekti rmekti içindeki çelişkileri çelişkiler i yo yok etme et mek k topto plumu ebedileştir ebedileştirmekti mekti.. deanın dean ın egemenliğ egemenliğii yani aklın egemenliği bir genelleştirmeydi idarenin mutlaka akllılarn ve bilgelerin elinde olması gerekiği fikrine dayanyordu Her egemen sınıfa göre de aklllar ve bilgeler egemen snf n a kendisine mensuptur Bu görüşe göre gör e halk akılsı ak ılsızdır zdır ve akıll olan her zaman yalnız yalnızcc a küçük bir azınlktr azın lktr yani yani egemen sını sı nıır ır Devlele Devlele lgili lgili bu düşünceyi düşünc eyi bütün düny dünyay ayaa uyguladğımızda idealist felsefe yani akln her şeyden üs-
ve Aistotee A istoteess sef sefesini es ini kendi dönemeinde egemen ege men sınf sı nf ne geici olaak kabul edemezsiniz Hiç de öyle değidi Eski topumun topumun çkş you you yoktu Bu toplumun toplumun içinde zıt, devimci devimci bi bi çkş you you gösteebilecek bi snf yokt yoktuu çünkü Antik Yunan şehile şe hileinin inin demokasisinin demokasisinin kölel kölelik ik soununsoun unda önemi önem i ak ak bi bakış bak ış açısı açı sı yoktu yoktu oamazdı oama zdı da çünkü ç ünkü vaoluşu deve dev eti tinn köe kö e emeğ e meğiiyle sağadığı kaynaklaa da dayayanyodu Antik Yunanistan'ın demokasisini bujuva hatta poletaya demokasis demokasisiyl iylee kaı k aışt ştı ımak mak çok büyük büyük hata ou Antik Yunan demokasisi ile moden buuva demokasisi aasnda aas ndaki ki a ak k bujuva demokas de mokasisi isi ie i e poetay poe tayaa demokdemokasisi aasındaki aktan bie daha büyüktü Bu eski toplumun temel sounlaı demokasi demokasi veya aistokasi değildi, değildi, buna buna üstyap üstyapıy ıyaa ait ait me m e seleledi seleledi Teme sou so unn köle emeğiydi emeğiydi kölelein özgü insanla ilişkisiydi. Bu fesefenin geici yanı ancak ölelle lşne, başka bi deyişle köe emeğine dayanan köle sahibi bi toplumun felsefesi olmasna bakılaak otaya çıkalabili Köe emeğini otadan kaldıp yeine daha ilei sömüü biçimlei koyan taihsel geişmenin ışğı atında atınd a bu fe sef se fe geici ge ici göünü. Oysa bu fe fel sefen sefenin in yalnızca yalnı zca geici bi yanı değil ieici iei ci bi yanı da vad. vad. Önümüzdeki des bu konudan söz edeceği ede ceğiz z
Beşnc Beşn c e s
ANTİK NTIK VE DEKTK En son Platon ve Aristotees'ten söz etmiştik. Devam etmeden önce birkaç biyografik bigi vermek istiyorum Platon MÖ. 29 ylnda Atinada doğmuştu seçkin bir soylu aieden geiyordu. Yapıtlarınn çoğu diyaloglar veya konuşmalar şeklindedir Platon Sokratesin öğrencisiydi. Aristoteles de Paton'un öğrencisiydi ve M.Ö. 384 ylında doğmuştu. Aristotees Atina doğumlu olmasa da hayatının büyük bir bölümün bölümünde de Atina'da yaşamı yaş amış ş kendine ait ait bir bi r l l sefe okulu kumuştu. Makedonya a Flp'n oğu Büyük İskenderin öğretmeniydi. Aristotees ardnda saysz eser brakmştr. Antik Yunanistan'n en büyük fiozofu olmasnn yanı sra, büyük bir doğa araştırmacısı ve bir dizi bi limin li min de kurucusuyd kurucusuydu u Aristote Aris totees es biri bir inci nc i sınıf sı nıf bilimsel bir deha hatta antikçağn en büyük akyd endisinden sonraki çağ öye öye etkiedi et kiedi ki ta t a Yeni Yeniçağ çağ'n 'n başangıcına kadar iki binyln Aristotelesin egemeniğinde oduğu söyenebiir. En son Paton ve Aristotees fesefeerinin gerici yanndan bahsetmiştik Şimdiyse bu fesefenin önemi ve ierici rolünü anlatacağım İşte bu önemli ve ierici yan dönemin Atinasndaki egemen snıfın köe emeği sömürüsünün ve
yalnzca ve ağrlkl olarak meta üretimi olmamas kapitalist üretim gibi artdeğer uğruna yaplmamas tersine köleci üretimin ana amacnn kendi ihtiyacn karşlamak kullanm değerleri üretmek üretm ek olmas ile yakn yakn ilişki içindedir. Bunun Bunun sonucu olarak egemen snf snf ticari işletme işl etme ve sanayi alanna yoğunlaşmak yerine idealini sanat ve bilimin gelişmesinde görmüştür Bu idealden insan aklnn incelenmesine düşünce yasalarnn keşine yönelik büyük ve eşsiz bir merak ortaya ortaya çkmştr. İşte İşt e Yunanllar tarihsel tarihs el gelişme içinde böyle çğr açmşlardr. Yunanllar daha doğrusu Aristoteles düşüncenin biçimleri ve yasalar öğretisini diğer deyişle genel mantğ geliştirdi. geliştir di. Öte yandan diyalek diyalektik tik mantğn mantğn temelleri temel lerini ni atanlar da Yunanllar Yunanllar olmuştur D iyayalekt lektik ik mantk mant k ile genel genel mantğn nerelerde ayrldğn biraz sonra açklayacağm. Düşünce yasalar bilimi yani genel mantk öyle geniş çapta ve eksiksiz geliştiridi ki ancak on dokuzuncu yüzyl başlarnda Alman filozof Hegel bu gelişmeyi aşan önemli ve büyük bir bi r ilerleme ilerle me kay kaydedebildi. edebildi. Şimdi genel mantğn ne olduğunu ve diyalektikten nerelerde ayrldğn özetleyeceğim Genel mantk içerikten bağmsz düşünce yasalarnn öğretisi olarak tanmlanabilir Düşünme öğretisi öğret isi veya mantk kavramlar kavramlarnn nn nasl nas l oluşturulduğunu ve kavramlarn kavramlarn şekil ş ekil bakmnda bak mndann birbirinden nasl farkl arkl olduğunu gösterir. Farkl öner me türlerini türle rini ve nihai olarak olarak ar arkl kl çkarm çkarm tasm türl tü rler erini ini ve biçimlerin bi çimlerinii ele alr. Mantk doğru düşünmeyi öğretme amac taşr. İnsann düşünmesi genelde doğal bir süreçtir özel bir düşünme sanatna ihtiyaç duymadan düşünürüz Çoğun-
ele alınca hata yama olasılığı artar ve düşüncenin doğrulğunu denetleme, doğruluğundan emin olma zorunlu luğu ortaya çıkar Bu nedenle mantık, bilide muazzam bir öneme sahiptir. Mantık yasaları iki ilkeye dayanır İlk olarak özdeşlik veya kendiyle aynılık ilkesi vardır. Bu ilke çok basittir: A dır yani her kavram kendisiyle aynıdır. İnsan insandır; tavuk tavuktur; patates patatestir Bu ilke mantığın temelini oluşturur İkinci ilke çelişki ilkesi ya da diğer adıyla üçüncü durumun olanaksızlığı ilkesidir lke e ğ/ Aynı anda ikisi birşöyledir: A ya dır ya da A eğ/ den olamaz. Örnek: Siyah olan bir şey siyahtır aynı anda hem siyah siyah hem beyaz beyaz olamaz. olamaz. Bir şey genel olar olarak ak hem endi& hem zıddı zıddı olamaz Pratik olarak şu sonuç çık ar: ell ir ir çı ç ı k ış noktasından noktasından belli belli çıkarımlar çı karımlar yaptığımda sonuç sonuç çeişkilise çeişkili se,, ya a kıl yürütmede yürütmede hata ya yapmışım pmı şımdır dır ya da çık ış noktam doğru değildir Doğru öncüllerden yola çıkaak eşittir 5 sonucuna varırsa varı rsam m çeliş çe lişki ki ilkesin ilke sinee dayan dayanara arakk çıkaçı kar ımıın yanlış olduğu olduğuna na karar karar veriri ver irim m Bu noktaya kadar her şey açık ve kesin görünmektedir İnsanın insan olduğu, olduğu, ta vuğun vuğun tavu tav u k olduğ olduğu u bir şeyin her zaman aynı şey olduğundan daha açık bir önerme olabilir mi? Bunun dışında bir şeyin ya büyük ya da küçük olduğu, ya siyah ya da beyaz olduğu, aynı anda ikisi iki si olamayacağı, tek te k ve aynı aynı şeyde şeyde çeliş çe lişkk ierin olamayacağı da kesin kes in görünü gör ünüyor yor Konuyu bir de daha yüksek bir düşünce öğretisinin, yani diyalektiğin bakış açısından değerlendirelim Mantı saydığımız dığımı z ilk il k ilkeyi ilkeyi düşünelim: düşünelim: A, A'dır Bir şey ğın temeli say her zaman aynı şeydir Bu cümlenin sağlamasını yapma
leyebl miyiz? Hay Heakleitosun önemesi tam tesini ilei süe Imak hiçbi anda ayn değildi süekli değişi İnsan İnsa n iki kee, ke e, ya da daha açk söylemek geekise bi kee bile ayn ağa ağa giemez gie mez Özetle Öze tle A A A' A' d" d " önemes öne mes ancak şeylein şeyle in değişmediğini değişmediğ ini vasayasam kesin olaak doğudu doğudu Ama şeylei değişimlei içinde ele almaya başladğmda A daima hem Ad hem de başka bi şeydi yani A ayn zamanda Adeği Adeğildi ldi Bu da nihayetind nihayetindee he şey ve he olay için geçelidi geçelidi Göünüşte değişmez olann da değiştiği değişt iği bilimsel bilimse l olaak kantlanmşt. İnsan öneğin kayala, büyük dağ salan değişmezliğin simgesi olaak göü Ama bu kayala coğafy coğafya taihi de bunu kant kantla la belli bi anda anda oluş muşlad ve yok olacaklad ama değişiklikle bi insan hayatnda gözlemlenemeyecek kada yavaşt ve özel aaş tmala tm ala yaplmad yaplmadan an anlaşlmazla anlaşlmazla Rüzg Rüz g ve nem taafn dan ufalanla scak ve soğuğun etkisiyle haeket edele Bu değişiklikle öylesine yavaş olup bite ki gözle göülmez Yalnzca büyük zaman aalkla içinde göünü hale gelile. Ya da bitkilei ele alalm. Bitki değişi, büyü. Bu büyüme de gözle göülemez Ancak bugün kinomatogaf la bi bitkinin nasl büyüdüğünü göstemek mümkündü. Bugün atk çeşitli bitki t ü leinin lein in de değiştiğini biliyouz. Öneğin buğdayn çavdan, piincin hep bugünkü gibi ol madğn ve bu bitkilein daha basitleden tüeyeek geliş tikleini tikle ini biliyouz. Ayn duum bütün hayvan tülei tüle i hatta insan için de geçelidi geçelidi Peki güneş ve güneş sistemi kesin ve değişmez değişmez olabili mi? mi ? Bu B u konuda konuda da da astonomi astonomi güneş sisteminin doğmak ve niha n ihayetinde yetinde yeniden yok olmak zoun z ounda da
menein değişmez olduğuna değişmeyen tek şeyin bu ilk madde olduğun olduğunaa inanıldı Bugün Bugü n bunun bunu n da doğu doğ u olmadığ olmadığ biliniy biliniyoo. Değişen Değişen elementle elementle öneğ öneğin in adyu adyum m bulundu bulundu Bütün Büt ün maddelein daha dah a da basit paçaladan yani elekton ladan oluştuğu özel öz el scaklı s caklıkk ve basnç koşullanda otay otayaa çıktığ ve bi noktada çözünüp dönüştüğü de tahmin edili yo Bunu biliyosak o zaman mantğın ünlü Bi şey he zaman a yn şeydi" ilkesi ilkesi ne anlama geli? Demek ki bu ilke mutlaka mutlak a doğu olmak zounda değild değildi i Yaln Yalnız ızca ca ınılı vad Bel B elli li snl sn l zaman aalkla için geçelidi geçelidi nlmı vad hatta yalnzca soyutlama içinde geçelidi başka bi deyiş le bi şeyde değişikliği göz adı ede ve onu bi süeliğine değişmez sayasam yani belli bi an için ayn olduğu vasayımıyla sayımıyla haeket hae ket edesem ede sem büyük bi hata yapmadan çalşa biliim. Ama bu duumun snlan kaldıp genelleeye gittiğimde büyük yanılglaa kapılım o zaman bu genel mantık man tık yasas yasas yeteli olm olmay ayaca acakt kt Daha Daha yüksek bi siste si steme me diyalektiğe geçmem geeki yani fakllık ile özdeşlik aa snda kopmaz bi bi bağ olduğu olduğunu nu kabul etmek etm ek zounda zou nda kalı ım O halde eşitliği eşitliği ve değişikliği hiçbi nesnede mutlak bi biçimde bibiinden ayamam Nesne ayn kalı ama am a ayn ayn zamanda zamanda değişi de kisi de ayn ayn anda geçekle geç ekleşi şi Moden bujuva filozofu Fansz Begson evensel de ğişimde özeşlğ unutma hatasna düşe ve böylece aklın şeylein geçek özünü kavayamadığı sonucuna va çünkü akl yalnzca kesin kesin değişmez kavaml kavamlala ala işeye işeyebili bili ona göe. Bu noktada şeylein kendiyle özdeş olduğu ilkesinin müstesn müst esnaa ve sınıs sın ısz z bi biçimde biçimde geçeli geçe li oldu olduğu ğu vasaymın
şeyin iki durumu oduğundan bie söz edemem. Değişimi beirleyebilmek için otak bi ölçüye ihtiyacm vadr İki şeyin veya bir şeyin iki duumu arasnda niceikse oaak ayım yapmak bie ancak onaı hehangi bir açıdan eşitemeke mümkündü. Farkık omadan özdeşik yoksa o zaman zama n özdeşi öz deşikk omadan da akık kı k yoktur yoktur.. Düşünmenin ikinci ikesini çeişki ikesini inceeyeim şimdi şimdi B u ikeye göre bi şey şe y aynı anda hem kendisi hem he m de zddı oamaz. Bi gü ya yuvarlaktır ya da köşeidir; bi çizgi ya düzdür ya da yamuktu. Demin özdeşik ikesinde keşfettiğimiz şeyi hatırarsak yanızca çeişkinin mümkün omadğını deği değişen her şeyin her an bir çeişkiyi temsi etmesi gerektiğini anaız. Daha önce değişen bi şeyin hem kendisiye özdeş oduğunu ve hem de kendisinden ark oduğunu söyedik Hem özdeş hem de fakıdır, yani hem he m özdeşti hem de özdeş özdeş değidi. Ayn Ayn şeyin içinde çei çe işşki vadır vadır Bu B u ike de değişen he şey için geçeidi geçeidi Değişen Değişe n he şey hem özdeşti hem de özdeş değidir hem ayndır hem de ayn değidi. Bu ikeyi şimdi şu cümeye uyguayam Bi çizgi ya düzdür ya da eğidi" Matematikçier bu duumda ne yapa? yapa? Bi dairenin en küçük parçasını düz kabul edere bei snıra içinde düz ve eğri özdeşeşir Bu şekide düz oan ie eği oanı mutak bi biçimde ayarak yapıan hesapamaardan daha doğu ve kesin kes in hesapamaa he sapamaa yapmak mümkündür Bir şeki ya yuvaraktır ya da köşei ama matematikçier bi daieyi snsız sayda köşe oarak kabu ede yani bu iişki içinde içinde yuvarak ve köşei yi özdeş eştiirer; eşti irer; sonuçta koca bir matematik aan bu çeişkii ike
hip olduğunu zıtlardan oluştuğu lkesini koyabiliiz He şey çn geçel olan değşim kavamında zaten bu ilkenn sağlamasını sağlaması nı yapmıştık. O halde bu ilkeyi ilke yi antik antik Yunanlıla Yunanlılarn rn lkeleriyle öneğin e eğştme kavamıyla snamak istyorum Eleal ilozoa he ye değiştirmenin bi çelşkiyi temsil ettiğini bu nedenle de imknsız olduğunu kantlar Gerçek bir hareketin olmadğı haeketin yalnızca bir yanlsama olduğu sonucuna varılar Bu fikri iki ünlü örnekle desteklerle Birinci örnek ok ilkesi ikincisi Akhilleus ve kaplumbağa ilkesidi Ok ilkesi şöyledir Bi noktadan bir ok fırlattğımda bu ok uzaktaki bir noktaya asla vaamaz Çünkü Çünk ü oku bir noktadan noktad an fla flat tpp bu noktaya noktaya da A dediğimde okun B noktasına vamas için aradaki mesafenin orta noktasn geçmesi geçmes i gerektiği kesindir Yani Adan orta or ta nokta olan Cye varmalıd Ama öncelikle AC yolunun yarısını geçmesi gerektiği de kesindi yani Adan ota nokta olan Dye varmald Dye ulaşmak için de önce bu yolun yars nı geçm g eçmelidir elidir yani orta nokta nokta olan E ye ye vamalıd. B u böl me işlemi sonsuza dek sürdüülebili Yani ok sürekli önce bir bi r başka noktaya noktaya ulaşmş ulaşmş olmald bu duum sonsuza dek böyle devam ede O halde Adan hiç uzaklaşamaz çünkü aadak mesafelerin sayıs sonsuz büyüklüktedir Ok sonlu bi süe içnde iç nde A A dan Bye ulaşamaz Bu nedenle de haeket haeke t imknsızdır Belki de Akhille Akh illeus us ile kapl kaplum umba bağa ğa öneği öne ği daha basit basi t gelecekti. Akhll Akh lleus eus Homerosun destanının bi kahramandır Yunanllaın Yunanllaın en hızls olaak kabul ka bul edilidi. edilidi. Oysa kaplumbağa yav yavaş aş b b hayvandır. Kaplumba Kaplumbağa ğaya ya avans ava ns veilirs vei lirsee
ne anlama gelir? Akhilleus kapumbağa ile arasndaki 00 metreyi aşarken kapumbağa bir 0 metre daha ilerler Akhileus kendisini kapumbağadan ayıran bu 0 metreyi de koşarken kapumbağa bir metre daha ilerer Akhileus bu bir metreyi de koşarken kapumbağa 0 santimetre daha ierler ierle r ve bu durum sonsuza s onsuza dek sürüp gider. Arada Arada her he r za man belli bir mesafe kalır Akhilleus bu mesafeyi koşarken kapumbağa her seferinde on kat daha küçük bir mesafe ierler. Bu durumdan da Akhieus'un kapumbağay asa yakala yakalayam yamaya ayacağ cağ sonucu sonu cu çkar. çk ar. B u iki i ki hik h ikye ebette ebe tte şakadan ibaret değidir değidir daha derin anamar da içerirl içer irler. er. Nedir N edir peki pe ki bu anlamlar? Her He r ikisinde ikisinde de beli bir sonlu mesafenin sonsuzca bölünebileceği ve u neenle sonlu bir mesanin sonsuz sayıda parçanın topla mndan mndan oluşamaya oluşamayacağı cağı kanıtlanır kanıt lanır yani yani sonu bir mes m esaf afen enin in sonsuz parçası oamaz. Burada ise, hareket içinde sonsuz küçük mesafeden sonu büyüklükte snrlı üülüte bir mesafeyi ouşturabileceğimiz gösteriir bir başka deyişle, burada bir hikyesi anlatlan şey daha önce sözünü ettiğimiz diyalektik ikedir Bir mesafenin sonsuz oduğu gibi sonu da olabieceği hatta aynı anda ikisi birden oabieceği oabieceği gösterilir; bu savdan da okun Adan Bye ulaşabileceği gibi Akhileusun kapumbağayı yakaayabieceğinin kolayca hesaplanacağı hesaplanacağı anaşlır. anaşl ır. Kaplumbağayı ee aalım Akhileus 00 metreik avansı aştktan sonra kapumbağa 0 metre ileredi vs.; şimdi eli/ 000 . . = ı ı ı . . . veya /9 mizde 00 + ı + / /0 metre var Akhileus bu noktada kaplumbağayı yakaaya-
çözüü Diğe yandan, bu çözüme haeketin kendi içinde çelişkili olduğu yön yönünd ündee bi kanıt elde ede ed eiz iz Konuyu açklamak için ilk öneği de anlatacağım, buada olaak tanmladğmz tanmladğ mz bi bi mesae me saemi mizz va, bu b u mesaf mes afee de l/2' den oluşmaktad, mesafenin yası bi daha bölünü = l/, bi daha bölünü bölünü = l/8 vs vs Yani şöyle bi dizimiz va l/2 + l/ + l/8 l / 6 + l/32 . Bua Bu ada da topa topama ma yaptığınızda ptığınızda topaın gideek e yaklaştığını göüsünüz. Sonsuz saydaki böümein topam l / 2 + l/ l/8 vs sonlu büyükük di. Bu hesap he sap da tam oaak doğudu Ancak çelişkilein şeyede va oduğunu söyediğimde tesi bi sonuç sonuç çkamamalı çka mamalısın sınız, ız, yani yani kendim kendime e çeliştiğimde he he zaman doğu bi şey söyledi söylediğimi ğimi düşünmeyin. Konu Konu bu kada kada da basi basitt deği, deği , çün ç ünkü kü kava kavaml mlad adaa göünen bu çeç elişkile ancak şeylein geçek değişimini yansttıkanda yeinde ve doğudu Demek ki anlamlı ve anamsız çelişkile vadı, diyalektik tik de anams an amsz z ç eişkilein e işkilein deği değill anam a nam çelişkile çeli şkilein in sanatdı Genel mantık mant ık ie i e diyalektik aasındaki aasındaki ak ak nedi? nedi ? Dikkati baktğınızda ak şuada göeceksiniz Gene mantık he şeyi haeketsiz ve değişmez, he şeyi bibiinden ayı, yatlmış, kendi başına göü. Diyaektik ise düşünmenin daha üstün bi şekidi, çünkü şeyee haeketsizken yaklaşmaka kalmaz, haeket haindeyken ve kaşlık ilişkilei bakmından da ele a. Genel mantk ie diyalektiğin kaşııkı iişkisi nasıd? Gene mantık kulanm snı, k s tdı tdı Şeyee sını, ikinci deecede deece de bi yakaşımd yakaşı md gene mantık Şeylei değişmez, değişme z, bibiinde bibiindenn kesin bi biçimde
ya da karşılıklı bağlamarı içinde yaklaştığım anda genel mantık bana yol göstermez diyaektiğe geçmek zorunda kaırım kaır ım Şunu da d a ekl e kleme emekk istiyorum istiyorum gerek Platonda Platonda gerekgerekse Aristoteles'te Ar istoteles'te diyalektik diyalektik idealist idealis t bir bi r özeliğe sahiptir, s ahiptir, başbaş ka bir deyişl deyişlee iksi de çelişk çeliş k ilerin kök kökee ninin insanın ins anın aklında aklınd a olduğunu ve ve gerçek şey şeyle lerd rdek ekii çelişkilerin akıda ak ıdann türedi türediğiğin i varsa vars ayıyordu yıyordu Materyalist diyalektikçiler diyalektikçiler olara olar a k bizler ise kavramla kavramlardak rdakii çeişkieri çeiş kierinn yalnızca yalnızca şeylerin hareketinin bir yansıması olduğunu olduğunu söyü söyüyyo r u z Daha da basitleştireim deaist diyalektikçi hareket kavramında bir çelişki oduğu için cisimlerin hareket ettiğine inanır Materyali M ateryalist st diyaekt diyaektikçi ikçi tersini söyer söye r Şeylerin gerçek harek hare k eti esastır esastır ve kavram içinde ouşan çeiş kiler de bu gerçek hareketten türetilmiştir. Devam ediyorum Diyaektiğin antikçağdaki kaynakarına bakalım Hangi nedener daha antikçağda diyalektik düşünme biçiminin te meli me linin nin anaşılnasına anaşılnasına yo açmış açm ıştı tır? r? . Eski doğa filozoarı Herakeit Herak eitos os Anak An aksimandros simandros vs. dünyanın doğuşunu ve yok ouşunu incelemişt incel emiştii Bu inceleme inceleme sırasında sır asında da bütün şeyler şeyler deki gene değişim ve hareket yasasına ulaşmak zorundaydılar Özellikle Herakleitos burada önemidir. 2 Özelikle Sokrates Platon vs için geçeri oan şudur: Her şeyi değişken ve k e ndi ndi içind içindee çeliş çe lişkili kili oarak agılama agılamayı yı tetikle te tikleyen yen şey topumsa topumsa ilişkier ve ve ayrıca devet şek şe k li li din vs kavramlar kavramlarıı üzerinde düşünmektir Bu meselede doğrudan saik kamusal hayatta zıt zı t görüşlerin birbireri birbireriyle yle çarpışmasıydı Antik Anti k Atina'da çok canı bir kamusal hayat vardı Pazaryerinde neyin iyi ve kötü oduğu devletin yapısının nasıl oması
bet be t sanatı bunun adından da diyal diyalekt ektik ik sanatını sanatı nınn kay kaynağ nağıı otaya otaya çıktı. çıktı. Diyalektik Diyalektik başlangıçt başlangıçtaa tat ta tışm ışmaa sanatı sanatı demekti, çünkü tatışmadan doğmuştu Platon ve Aistotelesin geliştidiği bu antik diyalektik, diyalektik mateyalizm için belileyici olan moden diyalektik değildi Henüz gelişmemiş bi diyalektikti Gelişmemişliğin sebebi bu düşünme biçimini otaya çıkaan toplumsal ilişkiledi Bu eski düşünülein, yani Platon ve Aistoteles'in Aistoteles'in amacı amac ı ideal bi bi devl devlet et,, ide i deal al bi toplu top lum m ya yaat at-mak için toplumsal ve siyasi alandaki değişide süekli, kalıcı, haeketsiz bi şey bulmaktı Aadıklaı şey mutlak bi değişim değildi, tesine, amaçlaı değişmeyen, kalıcı kalıc ı duumu umu bulmakt bu lmaktı.ı. Devimden yana değil, toplumsal toplumsal düzende meydana gelen devimi bastımaktan yanaydıla. İşte bu nedenle Platon bi devlet ütopyası, ideal bi devlet yaattı. Antikçağ diyal diyalekti ektiğin ğinin in sınılı, gelişmemiş kalması kalması buadan kalkaak açıklanabili. Antikçağda diyalek diyalektiği tiğinn iki i ki gelişm gel işmee aşaması vadı Biincisi, değişimin, adışıklığın diyalektiğiydi. Heakleitosun geliştidiği diyalektikti bu. İkincisi de özellikle Platon Platon ve A istoteles i stoteles taaf ından ından geliştiilen diyalektikti Bu da adışıklığın değil, yan yanalığın, eşzaman lılığın diyalektiğidi; haeketsiz bi bütünün paçalaının ilişkisinde va olan diyalektik Diyalektiğin bu ikinci şekli antikçağın geliştidiği en üstün diyalektikti, ama neticede sını sın ılıdı. lıdı. Diyale Diyalekti ktiğin ğin daha yüksek şekli hem eşzamanlılıeş zamanlılığın hem he m adışık ad ışıklığı lığınn diyalek diyalektiğ tiğini ini dikkate alandı alandı Bu diya diya lektiğe taihsel diyalektik deni. Taihsel diyalektik hem bi bütündeki değişimein yasasını hem de biçok paçadan
öğendiniz, bu yasala yasala kapitaizmin neden bi bütün büt ün oaak va olabidiğini ve kapializm kapializmd d ek ek olgulaın bibiiye bibiiye nasıl ilişkili oduğunu göstei Son olaak da büün bu sis emin bi başka sisemden basit mea üetimi sisteminden sisteminden vs doğduğunu adından da kapitaist üetim azı yasala ının zaman içinde başka yasaaa bu yasalaın da başka zı bi siseme yani sosyalist ekonomiye nası dönüşüğünü öğendiniz Diyalekiğin en gelişmiş şeki Maksis ya da ahse dyalekk yan ankçağın snlı ve kıs şekinden daha üstü üs tünn bi şekil aan diyale diyaleki kik. k. Konunun Konunun sonuna geiy geiyo oum um Bu anik, anik, eski e ski diyaekik ni hayei hayeinde nde egemen egeme n bi sınıf sı nıfın, ın, köle emeği eme ğine ne daya dayana nann egemen bi sınıfın sı nıfın diya diyalek lektiğ tiğii oduğu oduğu için sınıı ve kısıtlıdı. B u opumun en e n mükemme düşünüei oan Platon ve ve Aistoteles Aistoteles de topums topumsal al koşullaın koşulla ın değişebileceğini yani yani köe emeğinin sona eebie ee bieceğ ceğini ini ve özgü insana ie kölele aasındaki ay ayımı ı mınn oadan kalkabieceğini haya haya edemedi. Sonuça şu iddiada buunulabili Değişime ilgii anayışın önünde çok beligin bi toplumsal enge vadı yani köeci düzenin değişmez ve sonsuz bi şey olması geektiği fikinden çıkış bulunamadı. Bu nedene diyaekiği am bi evenseliğe ulaştıamadıla çünkü bu evenselik e e ğşm çn ç engel nımmı şa koşa. Ama köec düzenden yaaandıklaı için köeiğin oadan kadııabieceğini vasayamazadı. Diyaektiği am bi evenselik düzeyinde düzeyinde değil kısılı kı sılı olaak o laak mateyalis mateyalistçe tçe değil değ il idealisçe geiştie bimeeinin bimee inin nihai nihai nedeni de budu
Altıncı Ders
HİNİSTN TERLİZMİ Bugün eski Hindistandaki materyalizmi anlatacağm Yunanlar bilimin fesenin temeinin oluşmasında din den uzaklaşlasnda önemli bir rol oynamışlard ama bu admı atan bir bi r tek onlar değildi. Adil omak om ak için doğu hakhakarnn düşünce emeğinden her ne kadar bu emek antik Yunanlarınki kadar kadar etkili etkili olmasa olmasa da da söz etmek gerekir gerekir Doğuda geliştirilen materyalizm öğeleri orada diyalektik materyalizmin çıkış noktaar olarak kulanıabiir. Bu nedene altıncı altıncı bölümde bölümde eski Hindist Hind istan an daki daki materya materya iz mden söz etmek istiyo istiyorum ru m Çin den ancak kitabın kitabın sonunda sonunda bahsedebieceğim bahsedebi eceğim Önümüzdeki Önümüzdeki ders de doğru doğrudan dan Marx ve Engels Engels in öğretilerine geçeceği geçe ceğim. m. Materyaizm eski Hindistan'da daha MÖ. 6 yüzyıda orta ortaya ya çıktı. çıktı . Bu döne dönem m ikel çağn hemen he men sonrasnd sonr asndaa başar başar İlke çağa Vedaarn çağı da denir çünkü eski Hindistanın en eski dini di ni şarkları şark ları olan olan Vedaar bu dönemi çok iyi yansıtr Materyalizmin ortaya çktığı dönem Hindistan'ın epik çağ olarak adlandrlr, çünkü bu dönemde büyük halk epikeri olan Mt v e Rmn ortaya çıkmştır Epik çağında büyük bir dini ve felsefi mayaanma olmuş
bir bir krize kri ze girdiği girdiği dönemdi Hindistan Hi ndistan'ın 'ın eski rahipler kasta kas ta Brhmanlar deniyordu şte tam da bu Brahman kastının egemenliğine ve Brahman egemenliğinin dayandğı dini görüşlere karş büyük ki tl e sel bir hareket hareket başlamştı başlamşt ı Bu kriz nereden kaynaklan kaynaklany yor ordu du?? Nihayeti Nihayetinde nde bu kriz kr izee sn s nıf ıf ilişkilerindeki büyük dönüşümler yol açmşt Brahmanlar başta birçok gelişmemiş halkta halk ta görülen görülen türden büyü ve kurban rahipleriydi Bu raipere içkin büyü gücüne Brahma deniyordu Brahmanar yani rahipler gelişerek ik egemen kast oldular Diğer üç kasta egemen olduklarn ilan ettiler; bu egemenliği de özellikle kurban etme detleri konusundaki bilgileri sayesi sayesind ndee elde etmişlerdi B u kurban kurban etme et me detlerini karmaşk bir sistem sistem haline hal ine getirdiler getirdiler Bu rahipler rahipler kastı diğer kastların srtından onlardan talep ettikleri kur banıkardan geçiniyordu Bahmanla Vedala dönemnde dd akple olmadan egemenliklerini sürdürdüler Bu dönem komünist köy topluluğunun lel şekliyle var olduğu bir dönemdi Bu komünist köy topluluğu tarım ve hayvancılığa dayanıyordu topluluk üyeleri arasında çok büyük ekonomik faklar yok tu büyük ayrmlar da yoktu kısaca ekonomik ve toplumsal olarak demokratikti Ancak kuzeyden Hindistana göç eden eden Ari Ar i Hintlier rkları nedeni nedeniyle Ari Ar i adı adı verimişti verimişti kulandkları dil Avrupa halklarının (Yunanl ( Yunanlılar ılar Kelt Keltler ler PersPers er vs) diller dillerine ine daha yakn olan açık tenli bir halk halk daha daha koyu ten renkleriyle onlardan arkl olan yerli halka boyun eğdirdi Ü lkenin yerli halkı fatihlerce tihle rce köleleştirildi köleleştirildi Böylece demokratik komünist köy toplu topluluğ luğ
yerer yerer arasındak karşıtık kar şıtık sınıf sın ıf karşıtğın karşıtğın bzzat fati atiere ere de taşdı Böyece ik başta komüst oan bu köy topuuğunda gitgide daha faza snıf karştğı meydana gedi İk Ari çiçierin yerine yeri köeer geçiridi Bu köe ticaretine dayanarak büyük mük sahipiği geişti. Büyük mük sahiperi önceiki oarak savaşç savaşç soyuar soyuar ve büyük büyük tücc tü ccar ar ard Tücc Tü ccara ararr antik Yunanistan da gördüğümüz gördüğü müz gibi işeiş erni çoğunuka köeere yürütüyorard. Tarm köeeri de zaman zaman içinde daha yüksek yüksek bir bir basamağa basam ağa çktıar: çktı ar: Ortaçağda Ortaçağ da gördüğümüz gördüğümüz serere dönüştüer. Bu serer sere r veya köeer köeer eski Hindistann en at kastını ouşturuyorardı Onara Sudra ad verimişti Snf karşıtıkarı eski Brahman dininin uzun süre varığn koruduğ koruduğuu doğuy doğuyaa orana orana Budizm Budizmiinn v e dini rerm hareketinin ortaya çıktğı kuzeydoğuda daha keskin ke skin bir biçimde geişmiş geişmişti. ti. Atnı yüzy yani eski es ki Hindistanda mateyai mateyaizmi zminn ve Budizmin doğduğu dönemdeki koşuarı ksaca anatacağım. Bu dönemde komünist köy topuuğu h egemendi Ama çökme emareeri başamıştı bie. Artık toprakar aınabiiyo nabiiyorr ya da kiraanabiiyord kiraanabiiyorduu ki k i bu durum ik i k komünist koşu koş uarda arda mümkün değidi çünkü çünkü toprakar top rakar topuuğa aitti zaman zaman tek tek kişiere payaştrıyordu ama ne satın anabiiyor ne de kiraanabiiyordu Atnc yüzyda birçok tüccar toprak acsı hane gedi Çok az sayıda da osa özgür ücreti işçier bie vard Bunar çoğunuka daha büyük büyük konakarda konakarda barınma ve yemek karşığnda ya da ücret karşğnda çaışıyorardı. Ası köeer Çin'de Çin' de de süre oduğu gibi ev e v köeeriyd köeeriyd krk kr k da bu dö-
dan ya da denizden Çin, İskenderiye ve Mısr ie geniş çapı kervan ticareti yapıyorardı Bu ticaret ipek, inc pamuku kumaşar, fidişi, mücevherer gibi, gene oarak kraar kra ar ve soyuarın kuandıkarı üks maarı kapsıyordu Ma mübadeesinin yerine büyük öçüde para işemeri geçmişti Bu dönemde borç para verener vardı ve köyerde tefecier önemi öne mi bir bi r ro ro oynuyord oynuyordu u Özete ike basit komünist köy topuuğu çoktan dağımaya başamıştı Bu dağıma meta üretiminin başamasıy a, meta meta üretimi üretim i de tar tarmd mdaa üretim güçerinin geişmesi geişmes i ve öze mük mü kiiyetin ouşmasıya ouşmasıya bağantııydı. bağantı ıydı. Köe ve serf emeem eğini ğininn devr devrey eyee girişi byük by ük mükiyetin mükiyetin ouşma ou şması, sı, ticaret tica ret ve par pa r a serma serm ayesinin gelişmesi gelişmesiyle bağlantııydı bağlantııydı Dem D emek ek ki k i eski Hindistanda Hindistanda materya mate ryaizmi izmi doğura doğurann topumdak top umdakii sınıf fark fark ııkarına baktığımızda şu ana özeikeri görüyoruz Bir yanda yan da egemen ahp kastı kas tının nın kaşısınd kaşısındaa topakı topakı soy soyuu mük mü k sahi sa hiperi peri ve v e zengin zeng in tüccar tücc arar ar buu buunu nuyo yorr Bunar Bun ar da topuma topuma hükmetmek için için rahiper kastıya mücadee ediyorar. Diğer yanda yanda müksüz mük süz ya da az m ükü oan özgür insanar, köeer ve sererden ouşan bir kast geişmiş İke dönem sonrasında yaşanan yaşanan bu derin sosya dönüşümer manev mane v i ve dini bir krize ze z e min ouşturdu. ouşt urdu. Bir yanda yanda geniş hak kiteerinin sır tndan geçinen eski Brahmanarn karşsna yeni, reform aşmış aşmı ş bir halk dini dini olarak Budiz Bu diz m çıktı çı ktı.. Diğer yanda da din din çerçevesinin çerçe vesinin dışın dı şınaa çıkm çı kmış ış oan oan materyaizm, materyaiz m, yani yani materyamateryaist fesefe doğdu Bu fesefenin taşıyıcıarı da, Anadoudaki Yunan ticare tic arett merkezerinde merkezerinde gördüğümüze gördüğümüze benzer biçimde biçimde
işbölümü mias yoluyla iletildiğinde kast sistemi doğa Öneğin bi savaşçınn oğlu mutlaka savaşç, çömlekçinin oğlu çömlekçi olu olu Bu kast k ast aidiyeti ayıca ayıca söz sö z konusu kişinin yalnzca kendi kastı içinde evlenebilmesini, bu tü bi kastın özel dini geleneklee; ayıca gündelik hayatta, yemekte ve giyimde vs detlee sahip olmasını geektii Belli bi kastın buyuklaı ve detlei kast üyesinin haya tndaki tüm ayrntla eksiksiz bir biçimde düzenle Kast oluşumu Hindistan'la s ınlı değildi değildi Eski Es ki Mısı da da güçlü güçlü bi kast k ast siste s istemi mi vadı Eski Hindista Hi ndistan n da kastlaın çıkş noktasnı bulmak için sözcüğün ta kendisine bak mak geeki Kast için kullanılan eski Hintçe sözcük olan Vn aslnda en anlamına geli İlk etapta açık tenli Ai atihlein, tihle in, kölelee kölelee ya da bağımllaa bağıml laa dönüştüdüklei koyu tenli ten li yelileden ayılmas ayılma s anlamına anlam ına geliyodu geliyodu Koyu tenl yellele açk tenl athle aasndak bu ayımdan kast aym gelişti Döt ana kast vad Mevki sıasına göe bu kastlan adla şunlad şunlad biincisi en e n soyl soyluu ve üsüs tün tü n kabu kabull edilen Bahmanla Bahmanla ya da ahi ah iple k astı; ikincisi s avaşçıla kast; üçüncüsü diğe özgü insanlan, insanlan, tüccat üccalarn ve çiftçilerin kast dördüncü ve en alttak kast ise kölelein, selein veya daha önce de belittiğimiz gibi Sudalan kastı Kastla biçiminde kendini gösteen bu s ın kaştlklaı anlaşl anlaşlad adan an eski es ki Hin Hi ndistan da Vedala Vedala döneminden sona düşüncenin gelişmesi anlaşılamaz Bu yüzden yüzde n öncelikle öncelikle kastl kastla a,, bunlarn önem ön emii ve rolü ro lü hakk hakknd ndaa bi iki edinilmel edi nilmelii ki eski H i ndistan' da kaa kaa youlan so-
iişki iişk iid idir ir.. Hint düşüncesinin teme teme kavramar kavram ar bu bu sorunarsoru nardan kayn kaynakanr ve anc anc a k bunar üzerinden anaşabiir . Kast sisteminde bireyin k aderi tümüye hangi kastta doğduğuna bağdr. Bu yüzden topumsa sorunar hakknda düşünmenin esas şuradayd nsann hangi kastta doğd doğduğ uğuu neye göre beirenir? bei renir? Birey bunu kendi kendi beiremek be iremek iste isterr Çünkü kaderini beiremek be iremek ya ya da değiştirmek için tek fsat budur Ancak, bu da yanızca ik koşua mümkün dür . Bei bir b ir snaki şu anki varouşum, başka bir snf s nf-taki önceki önc eki varouşum ie tekrar tekrar başka bir bir şekideki müstak müst ak-be varouşum arasnda bir bağant omadr Bu iişkier göz önünde buunduruduğunda da yeniden doğuş, yani doğumarn sonsuz tekerrürü düşüncesinin ortaya çkmas gayet doğadr buna verien Hintçe ad Sn yani tekertekerrürdür. Budiz Bud izm'i m'i az da osa biener için bu bu ad ve bu bu anayş tandktr Eski Msda da sonsuz yeniden doğuşa igii ayn düşünce vardr vardr üsteik ayn koşu koş uaardan rdan ka k aynakanr akan r bu düşünce düşünce eski Msr'da bir bir k ast sisteminin od oduğ uğun unuu demin beirtmiştim. Sn veya yeniden doğuş anayş m kavramnn temeidir; karma, önceki hayatndaki eyemerimin doğumumu beiremesi demektir Şimdiki haya hayat tmd mdaa iyi davranrsam be k i geecekte daha daha yü yü k s e k bir kastta kast ta yeniden yeni den doğan doğan kötü da vranrsam, vran rsam, o zaman daha düşük bir kasta hatta hayvan veya bitki oarak doğan Çok iyi da vranrsam vran rsam tanr veya k ahraman vs. oarak oarak doğadoğan int düşüncesinin teme anayş budur ve işte ancak bu şekide kast değiştirebiir sosya kaderime etki edebii rim tabii tabii yanzca hayai hayai oara oarak. k. Snf Snf karştk karş tk büyü büyü
Budizm genelde genelde kasta sistemine ve Bahmanlaa Bahmanl aa özeöz ede ise ahiple kasta kaş bi isyan oaak doğdu ama yine de neticede dini bi ayaklanmaydı Buada Budizme ilgii yanzca bikaç bi kaç nokt noktay ayaa değinebiiim. Bu dinin kuukuu cusu Budanın basit basit bi soy soyuu oduğu yönünde kanıta va va dı İkinci kastn üy üyesi esiyydi di Sıkık Sık ıkla la söyle söylend ndiğ iğii gibi büyük büyü k bi kan oğlu değidi Ama topluma hükmetmek için Bahmanlaa manlaa müca mücadel delee eden iki ik i kasttan kas ttan biine aitti ai tti Bu B u diz m a hipein kutuluş için kubanlaı kulanmasna kulanmasna kaşı çıka. çıka. Bahman ahipleinin kuban sunma konusundaki ayıcaıkı güçei toplum üzeindeki egemenikeinin kaynağıyd ve ekonomik konumlaının teme temeii de ideolo ideolojik ji k bakmdan aynı şeye şe ye dayan dayanyo yod du u çünk ç ünküü ahipe sunuan sunua n kuban ku bana ala la geçiniyolad Bu yüzden Budiz Bu diz m ' ' dan kutuuş kut uuşun un kubanla aacılığıyla geçekleşemeyeceğini tesine dini hkkte hkknd blg edneek ve tutkuı btık geçekeşeceğini öğetiyodu. Budizmin temeinde kast sisteminin ikese i kese oaak aşması yata yata ama a ma geçekte geçekte deği değ i düşünse hayali hayali dini bi bi biçimd biç imdee aşmakt aşmakt söz sö z konusu kon usu oan İşte bu aşmaya bağlantı olaak yoksuluk emi veimiş dini dilenciik yaatlmştı Bu denciik de geçekleşmiş snf aymna kaşı bi tepki oaak, sömüülen halk snf sn f ann an n doğa doğa oaak hoşuna gidecek bi tepki olaak göül meidi Tıpkı Histiya H istiyanlı nlıkk gibi gibi Budizm de ilk otaya otaya çıktığ haiye kalmadı Zaman içinde ve çeşiti ükelee taşnmasya oağanüstü öçüde değişti Budizm dünya dini omaya uy-
frmül çok faklı topum bçmerne ve snıara uygundu Sömürener Sömürener,, sömürüene sömürü ener,r, köeer, köeer, özgür göçerler ve tücc tü ccar ar lardan lar dan ayn öçüde öç üde kabul k abul görüyor görüyordu du Brahmanzm'le igili en kökten eleştr, yani dinn snrarnı aşan bir eleştri, şmdi sözünü edeceğim eski Hint materyal mater yalzmi zmiydi ydi Bu es e s k Hint Hint materyalizmi materyali zmi M.Ö. M .Ö. S dönemnde geçekten vard, yan Budzme eşzamanlıyd Ama büyük oaslıka Budzm'den önce doğmuştu Ne yazık bu eski Hnt Hnt matery materyaizmin aizminii hasmlarını ha smlarının, n, yani yani Brahma B rahmann bibi ginlerinin anattkarından biliyoruz, bu yüzden eski Hint materyazmi hakkında söyenen brçok şey iira ve tahri ten barettr. Bu esk materyaizme Lot denilird; bu tabr dünya anlamına gelen esk Hntçe oka sözcüğünden türetm türet mşt şt B aşka bir deyişle deyişle rahiplerin öğretis ka k arşısında dünya insanlarının öğretisidir Bu öğretye ayrıca Tşv da denyordu; tşv (tknmak) sözcüğünden türetilmşt, yani yani bu adı da öğretnin karştarı k arştarı ver v erm mşt şt.. Bu öğret öğretye ye sahp insanlar çn önemli olan şeyn yyip içmek olduğunu vurguamak styorard Bu nsanlar Brahmanlara son de rece sert biçimde saldryordu. Amaçar Brahman rahipe rinin tekelni kırp tam br dni özgürlük yaratmaktı. Tüccar oan bu materyalistler materyalistler için i çin dni hoşgör hoş görüü ço ço k önem önemydi. ydi. Bu eski Hint materyaizminn ana öğretierini kısaca anatmak istiyorum Bu Hint materyalzmne göre bütün bilgnn kaynağı yalnızca duyusal deneymdr. Dn vahyn otoritesin kabul etmiyorlardı; ama onuç çımı, yan mevcut deneyimerden u aşlan varglar vargl ar da bilginn bilginn kayna kayna ğı saymyorardı. Onlara göre bütün blginin kaynağı yal
Hintlile Hintlile bu göüşü Yunanlılaa Yunanlıl aa payl paylaş aşy yo ola ladı dı Düşünceyi Düşü nceyi maddenn b etknlğ olaak göüyoladı yalnzca madde bilinebili ve hakikiydi Onlaa göe ahiple, halkı do landımak ve ve kubanlaından geçinmek için kuban veen ayin yapan vs dolandıcıla ve soytaılad Bu mateyalistle Budistlee de kaşı çkmışlad. Budistlein temel öğetileinden etile inden bii he he şeyin hüzünden hüzünden ibaet olduğu ve dünya dünya üzeindeki bütün zevklein yalnızca yanıltıc ve iğenç olduğuydu Bu göüşe mateyasten yanıt çlene acı ve nefet nefetle le kaışmış kaı şmış diye zevklei z evklei kenaa kena a atmanın anlamsız anlams ız olduğu duğuyd ydu. u. Çekideği Ç ekideği set se t bi b i kabukl kab uklaa kaplanmş olduğu olduğu için içi n piinci çöpe atan da çıkmaz çıkmaz Eski Hint mateyalistlein öğetisinin kısaca anlatıldığ bikaç dize okumak istiyoum Buada şöyle denmektedi denmektedi "Ceete "Ceete ve k urlşa iamıyor iamıyorz z Öteki Ötek i düyadaki düyadaki rha da, Kastla Kastları rı ve tarkatları tarka tları icra etti et tikleri kleri İşeri meyve m eyve vereeğie vereeğie de. Ateş krbaları ve üç Veda ile Tövbekrı üçlü mızrağı ve kül sürme ile Bütü Bütü bular ile -Yarata sağlamıştır sağlamıştır hepsii! hepsii! A k lı ve esareti olmaya isala Geçim sağlama çabasıdadır çabasıdadır Jiyotiştoma ayiide kesile hayva hayva Ceete gidiyor a pek pe k i o zama Nede kurba vere babası da
Ölüler merasmide eda edeler Dyyr Dy yrsa sa ede yollar yoll ar aıa yiyeek erili' Brada erile erile krbalar Ceet Ce etteki tekiler lerii aladırıyo al adırıyorrsa eki ede yeryüzüdekileri de aladırması ? " Şapırdat Şapırdatarak arak ye iç borçla borç la Kısa ömrüde eşeyle yaşa, Hayatı saa eridiği yerde Aak ölümü kablleeeksi ömek öm ek yokr asa. asa. İsa İsa bedeid bede ide e çıkıp Ceetek Ce etekii ee e e gidyorsa gidyorsa ede dömez geriye geriye Arada bir sedikleriyle Birleşmeyi Birleşmeyi özl ö zley eyerek? erek? Aaara aar a ee ee krb k rba aar ar ü ü Veday Veday a ede Brahma Bra hmalarımı larımızı zı kazaç kayağı kayağıda da ibaret. ibar et. Gee Ge e sürügei sürüg ei olar, doladırı do ladırıı ı,, soytarı. soytarı. Bilge Bilge efedileri efedileri böbü rledkle rle dkleri ri rhr e rphr ile Kraliçeyi Krali çeyi seyis seyisle le el ele tştra ğer ğe r ayıp töreleri töreleri de Gee srügeeri srügeeri oar e çiğ e yemeyi öğrerer öğrerer
Bu dizelerle Hintl mateyalstlere veda ediyorum ve kısaca esk Hindistanda Hindistan da da bağımsz bi düşünme öğret-
Hindistandaki mantk antik Yunanistan'dakine benzer bimde bimde ya ya bibi bi birle rlery ryle le mücadee ede e de çeşit çeş itlili fe fe sef se fe sstemlei konusunda yaplan tartşmaardan doğmuştu ve bu tatşmaada daha iyi savunma tekniklei geliştimek ve düşünmeye yadım etmek amacn taşyolard Eski Hindistann en büyük başaıarndan bii buydu Bunu söyleye söyleyeek ek bu desi de si bitii biti iyorum yorum Önümüzdeki des des Max Ma x ve Enges'e Enges'e geçeceğiz
Yedin ers
HEGEL İLE FEUERC Şimdi MÖ. 6 yüzyldan ta MS 9 yüzyla 25 asrdan azla zaman atlyoruz: eski esk i Hindistan Hindist andan dan Marx ile Engels'e. 8. yüzyln buruva devriminin klasik dünya görüşünün tems te msilc ilciler iler ini Fransz Fran sz materyalistleri ve Alma Al mannya' da kla sik buruva felsefesinin temel anlayşlarn etralca anlatmak isterdim. Ne yazk ki buna zamanmz yok Marx ve Engelsten hemen önce gelenleri Alman ilozolar Hegel ve Feuerbach' ksaca tasvir ederek o ana kadarki en yüksek konumna ulaşan felsefede Max ve Enges'n geçekleştdiği çğr açan ilerlemeyi anlaşlr klmakla yetineceğim. Bu arada a rada birkaç genel açkla aç klama ma yapmak gerekiyo gerekiyorr yani Yunanistandaki ve Hindistandaki antik felsefe ile Hegel Feuerbach Marx Marx vs. vs . arasndaki dönem dönem hakknda baz baz nok nok taara değinmeliyiz Avrupa'daki modern buruva felsefesi ile il e anti an tikk felsef lse fe arasnda feodalizm feodalizm çağ ça ğ bulunmaktadr. bulunmaktadr. B u çağn ideoloik dşavurumu ortaçağn tamamna yaklaşk 000 yllık bir döneme (yaklaşk M.S S ile 500 arasna) egeme olan feodal dünya görüşüdür Bu dönem kilisenin egemeliği egeme liği altndadr. Kilise Kilis e ortaçağn ortaçağ n egemen egem en feoda feodall snf sn f-larnn en tepesindeydi. Ayn zamanda feodal üretim tarz
nızca kilisenin temel öğretilerinin gerekçelendirilmesi ve açkla aç klanma nmasıyl sıylaa uğraşıyordu uğra şıyordu.. O dönem denildiği denil diği gibi, fe felse ls e fe kilisenin kilis enin beslemesiydi beslemesiydi Yal Yal nzc n zcaa kiliseni kili seninn temel temel öğretilerini öğretileri ni gerekçelendirmek ve açıklamakla uğraşan bu felsefeye skolastik felsefe deniliyordu Skolastik" terimi okul anlamına gelen Latince bir sözcükten üretilmiştir Yani ortaçağn yüksek kilise okullarnn kilisenin yüksek rahiplerinin eğitildiği okullarn felsefesidir. Bağmsz bir rol oynamayan ve hiçbir önemli bilimsel gelişme doğurmayan skolastk felsefeye vaktimizi vermeye gerek yok Ayn zamanda feodal ortaçağ sırasında doğa bilimlerindeki gelişmenin de çok zayıf ve acnası olduğunu söylemek zorundayım. Ama daha da ha feodalizmi eoda lizmi n egemenliği sas sasnda nda feod feodal al topl to plum umun un kucağnda burjuvazi burjuvazi gelişti gelişt i Burjuvazinin Burjuva zinin kendini daha etkili bir biçimde hissettirdiği dönüm noktası olarak 5 yüzyılın sonunu son unu göstere gösterebilir biliriz iz Bu dönüm noktasn gösteren ana olaylar Amerika'nn keşfi, matbaa ve barutun bulunması pusulanın denizcilikte yaygnlaşmas ve bir dizi başka buluştur. Ortaçağdan yeniçağa geçişin bir başka önemli özelliği dünya icaretinin yalnzca yeni keşfedilen dünya olan Amerikayla genişlemesi değil, daha önce kapsam dar olan Yakndoğu, Ortadoğu ve Uzakdoğuyla deniz ticaretinin de yaygnlaşmasdır. Burjuva üretim tarznn bu gelişmesiyle eşzamanl olarak feodal toplum düzeninin en tepesine kar ş, yani kiliseye kiliseye karşı genel bir mücadele başlar başlar Bu mücademücadele 6 yüzyıl başlarında iyice keskinleşmiştir. Bu dönemde Rerm'un Rerm'un başladığnı biliy biliyorsu orsunuz nuz Luther ile birlikte Cal vin ve wingli sahneye çkmıştr. Reform kiliseye karşı bir
o ik mücadeenin mücade enin en gene ve en kökten kökten şeki şe ki buruva fels felsef efee siyd siydii Bur Bu r uva fe fesef s efes esini ininn önce önc e buruvazinin e n çok ço k geliştiği ükeerde ortaya çkması önemlidir: yani önce İngitere ve Hoanda' da, ardından 8 . yüzyl yüz yl Fransa Fr ansa's 'snda nda ve son oarak da Am A m anya anya'' da da Buruva Bur uva elsefesi elsefesi en e n son s on Alm A lmanyada anyada orta ort aya çıka çı kar, r, çünkü çünk ü buradaki burjuvaz Fransa ve ve İn İ ngiltere'dekine göre çok daha yavaş geiş geiş iştir Moden b uu va felse felseffesin es inin in babaları olarak ola rak görülen filozo filozo ar 7 yüzylın yüzy lın ik yarsnda yarsnda ortaya çıkan İngiliz Bacon ve ve Fransız Fransız Descart D escartes'tır es'tır Burjuva B urjuva fese e seesi esi dini din i mücadeeden mücadee den heme he menn sonra son ra gelişmiştir gelişmiş tir B u dini mücadeleler felsefenin gelişmesinin önkoşuu bir bakma temeliydi Demek ki felseede hem feodal dünya görüşüne karş burjuva sınıf mücadelesinin mücadelesinin zirv zi rvesini, esini, hem he m de e n gene gene şekiye şekiye burjuva sınıf biincinin biin cinin gelişmes gelişmesini ini görüyo görüyoru ruzz Burjuva felsefesinin temel hedeerini ve temel içeriğini şöye açıkayab Birincisi Birinci si Özede H ıristiyank ıristiyank dininin ve genel genelde de dinin teme kavramarnn tasfiyesi; aklın egemenliğinin o ana kadar kadar dini inancın i nancın egemenik sürdüğü alanlara yayı ması ma sı İkincisi: Yeni felsefenin bir başka ayn derecede önemli hedefi hedefi doğa biliml bil imler erinin inin gelişmesine alan yaratmaktı yarat maktı Doğa bilimlerinin gelişmesi burjuva toplumunun toplumunun ekonomik olarak gelişmesinin bir önkoşuudur Doğa bilimleri özelikle . ve 8 yüzylarda en çok gelişme kaydeden biimler de kilise kilis e inancna karşı karşı keskin bir bi r siaha dönüştüler bir taraftarafta astronomi, diğer taraa mekanik, özelike de gökyüzü mekaniği Doğa biimeri felsefenin geişmesinde çok bü
Bu göüşün en klasik bi biçimini temsi eden iki kişiden söz edeceğim. Biincisi Deot'd. Tüm Fansz mateyaistei aasndaki en zeki kişiydi. Diğei de 8 yüzyln mateyalist mateyalist düny dünyaa göüşünü kapal bi sis s iste tem m halinde özetö zetleyen Helvetu' Hehalde Volte v e Roueu adlan biiyosunuzdu. Ona 8 yüzyln en e n önemli bujuva ya ya zaad. Kiiseye ve odal kuumlaa kaş onla da mü cadele ediyolad Buna kaşn fesefi açdan Hevetius ve Dideot kada adikal değiedi Mateyalist değiledi bi akl dinini din ini tems te msii ediyola ediyolad d Histiyanlğn içinden feodal feodal özelikei özelike i aykam ak istiy is tiyoa oad. d. Onla Onl ann istedi is tediği ği bujuva bi Histiyanlkt. Bu Bu juva dünya göüşünün en üst saasa Aman Am anyya'da uaşld. Daha önce de dediğim gibi Fansa ve İngiteeye göe Amanya ekonomik ve politik oaak çok daha yavaş geşt Bu nedenle bujuva devm buada dğe k ükeye nazaan çok daha gelişmiş bi ideolojiyle bilikte gene olaak olaak dah dahaa ilei koşula koşula atnda geçekeşti geçek eşti Bu gelişmenin gelişmen in sadece iki üününü yani Hegel ile Feuebach'n fes fesef efee eeini ini ele aacağz; çünkü bu fiozola diyalektik mateyaizmin doğudan öncelei bi başka deyişe Max ie Engelsin doğuda doğ udann öncelei önceleidi di Hegel Hegel ie i e Feueba Feuebach ch buada bibiinbibiinden çok ak ak ole ole oynamaktad oynama ktad Heg H egel el bujuva fels felsef efesi esi-nin hatta genel anamda felsefenin pozitif tamamlaycsd Feuebach Feuebac h ise negatif tamamlay tama mlaycs csd d.. Onun sayesi sayesinde nde geek din geekse geekse fese s e fe ee e eşt şti iii taafndan taafndan yok yok edii edi i.. Hegel en büyük etkiyi yaattğ dönemde Belin Ünivesitesi'nde felsefe pofesöüydü İk başyaptn
mağup eiği ve Amanya'y Kuzey ve Güney omak üzee ikiye bödüğü yılda Hege 830 yın yı nda da öldü yani Fransız Fransız Temmuz emm uz Deviminin geçekeşiği ve İngilere deki Rerm Kanunun Kanununun un çıkığı çıkığ ı yıda yı da Hegel de büün bujuva buj uva fes fesef efes esii bi araya geirilmişir haa daha fazası da vadı Anik felsef els efee de mode mo dern rn fels felsef efey eyle le bieşi bie şirim rimiş işi i böyece iki bin bi n beş yüz y üz ylk ylk bi düşünce geişimi özeenip özeenip sonuca vadı rımş rı mş Hegel dün dünyay yaya gemş e n derin ve aynı zamanda en evensel akılardan biriydi Kendisi siyasi açdan devimci omasa da 88 yında paak veen Alman bujuva devriminin öncüleinden biriydi. Şimdiyse Hegel fesefesinin emel içeiğini kısaca anlaacağm Bu fesefenin en önemi ve en devimci unsuru diyalekik yönemdi. Hege deyim yeindeyse yepyeni bir diyalek diyalekik ik keşf ke şfee i. i . Diyaekiği Diyaekiği ik i k kez ke z sisemaik bi biçimbiçim de şle şley yp p o ana kada bulunduğu konumdan çok daha le bi sahaya geidi. Böyece en devrimci admladan biini amış odu. Diyaekiği Diyaekiğinn kendisi kend isi de son son deece de ece devrimci bir b ir yönemdi. yönemdi. Diyaekik gerçek ger çek dünyad dünyadaa ya da düşünc düş üncede ede hiçhi çbi ekil eki l şeyin sabi kamadğn kamadğ n esine süeki değişiğ değişiğini ini he şeyin her kuumun bi başlangc olduğunu ve bu nedenle de zorunu olaak bir bi r sonu yükseme ve gei ge ie eme me safsafhaar ha ar oduğunu öğei Diyaekik D iyaekik her her şeyin he he kuumu ku umun n her düşüncenin kendi kaşa dönüşeek yok olduğunu kanıla Diyaekiği hiçbir şey duduamaz. Onun için hiçbi şey kusal hiçbi şey ihal edimez değildi Diyalekiğin bu yıkıcı yıkıcı gücü Hegele göe göe aihse aih se gelişmenin geliş menin en güçlü güçlü
tik yöntemde kavramsal oarak geliştirilmiştr Dyaektik, devrimi dev riminn en genel rmüüdür rmüüdür Hegel fesefesinin ikinci özeliği idealist oması, hatta aşır aşır derecede idealist idealist olmasdır olmasdı r He ge' e göre evrense evre nse düşünceer, yani evrensel kavramar oarak anadığı düşünceler bunara bunara ideaar ideaar der der özgürce özgürce hareket eder. Ona göre göre düşünce, yani dea maddi gerçekiği, doğay ve tarihi hareket ettirendir, onarn yaratcsdır Ksacası, düşüncenin hareketi kozmik hareketin yaratıcısıdr. yaratıcısıdr. Düşünce gerçekliğin yaratcsıdr yaratcsıdr He gel in tarihe t arihe yakaş yakaşaa bir örnek vereyim Bizim yakaşm yakaşmmıza mıza göre ortaçağdaki ortaçağdaki Hıris Hı ristiy tiyanl anlık ık feodal üretim ilişkierinden ve topumsa sınıf iişkierinden doğan bir öğretidir Ortaçağn üretim ilişkileri teme, birinci olandır ve bu iişkierden iişkierden ortaçağ fikirleri türemiş türemiş tir ki bunarn da en gene iadesi Hıristiyanktır. Hegel'e göe duum ta tesd Ou ç otaçağ Hıstyağı temeldir. Bu temelden feodal üretim tarzı, feoda ortaçağın sınıf sistemi, siyasi düzenler, vs. ortaya çkmıştır. Demek ki Hegel'e göre dünya ve dünyanın gelişimi ta anamıyla akılda konumlanmıştr, yani düşüneye dayanr. Böyece Hege topumsa bütünün manevi ve maddi yapsnn tüm parçalarının büyük öçüde birbirleriyle bağantlı olduğunu gösterir Ayrıca topum biçimerinin tarite tedrici bir ierleme, karştklar sayesinde gerçekeşen bir gelişme dizisi ouşturduğunu da gösterir Bu düşüncesi tüm öncelerine nazaran bir iereme oarak kabul edilir. edilir. Bir Bi r tarih döneminden diğerine geçiş sağlayan sağlayan hareket hareke t ettirici güçlerin her toplumsa biçimin barındrdğı içse karşıtlıkar olduğunu
laı söz konusu dönemin en genel manevi dşavuumunda aa Hege, taihsel yaşamn içse bağantlan kendine has bi biçimde ota ot aya çkaaak çka aak taih aannda en büyük ve en etkii etki i keşilei keşi lei yapmşt yapmşt He gel de biçim aka yeeştiimiş olsa da, içeik çok önemi bi biimse iel ielem emey eyee işaet ede Hegel fesefesinin bi başka özeliği de asnda bi eksikiğ sikiği i Hege Hege in in konol konoloji ojikk gelişm gelişmey eyii taiht taihtee kabul kabul etmeetmesi ama doğada eddetmesidi Doğa Hegelin düşüncesine göe sonsuza dek ayn hatla üzeinde haeket ede. Hege bu konuda konuda güneş sistemimi sist emimizin zin doğuşunu mekanik me kanik bi teoi aaclğya açklamaya çaşan fiozof Kanta dönmüştü Nihayetinde Hegel felsefesinin dinle ilişkisi vad. Ama He ge ge de din di nee felsefe elsefe aasnda henüz he nüz kes k eskin kin bi bi çeiş çe işki ki yo yok tu tu Hegel felsefe felsefesi si dini içten içte n batalad Dinin Dini n tüm tüm teme tem e kav kav-ama am ana na Hegel at felef el efii bi bi anla anlam m eked ek edi.i. Hege Hegell dinin di nin b u teme te mell kavamlan mant man tkk veya veya diyae diyaektiğ ktiğin in teme tem e kavam layla eşleştidi, öye ki aslnda dinin teme kavamandan geiye bi şey kamad Ama Hegel dinin dş biçimine dokunmad Bu duum Amanyadaki snf mücadeesinin bulunduğu sa sa haya haya uygundu: Buuva devimi henüz ögütögütenme ve popaganda yoluyla hazanmaktayd, kiliseye ve mutakyet mutakyetee yöneik yöne ik açk sad sad nn nn zaman zaman daha gememişgemem işti. ti . Ayca, c a, bu fese feseenin idei oan He gel ge l Pusya P usya devetinin, deveti nin, yani buuva deviminin ykmak istediği o mutakyetçi devetin en önemli ö nemli ünivesitesinde pofesö pofesödü dü Bi de bu felfelsef se fe son deece anaşlmaz anaş lmaz ve soyut oduğu oduğu için çok az say say--
makamlaı ak etmemişti. Bugün bile geek felsefe taihi geekse mantık eğitimi almayanla ayıca genel olaak soyut düşünce konusunda çok iyi bilgisi olmayanla Hegel felsefesini çözemez Bu hazılık olmadan Hegel felsefesinin büyük bi kısm k ısmıı anlaşılmaz kalacaktı kalacaktı Hegel felsefesinin devimci özelliği Hegelin kendisinde değil de bazı öğencileinde daha keskin ve daha açık bi biçimde biçimde öne çıkmıştı çıkmış tı Bu öğenc öğencile ile o dönemde devle devlett dini olan Hıistiyanl Hı istiyanlığa ığa doğuda doğudann saldıı saldı ıyo yodu du B u yüzden Hıistiyanlığa kaşı saldıı mevcut devlete kaşı da bi saldııydı. Hegel'in bu öğencileinin aasındaki en önemlisi ve e n adikali Ludwig euec Hegel h ünivesitede pofesöl pofesölük ük etmey et meyee imkn imkn bulabiliyodu bulabiliyodu ama öğencisi öğencisi FeFe uebach çoktan faklı bi yola gimişti. Feuebach bi süe ünivesitede dışaıdan doçent olaak des vemeye çalıştı. Ama tef edemyodu sonunda da özel öğetmen olaak küçük bi kasabaya çekilmek zounda kaldı ve başyapıtlaını oada yaattı. Feuebach'ın elinde felsefe öylesine devimcileşti imcil eşti ki mutlakı mutlakıyetçi yetçi Pusy P usya'n a'nn n küsüleinde ona atık at ık tahammül edilemiyodu. Feuebach Hegel'in henüz geçekleştimediği çekleştimediği dinden kopuşu geçekleştidi 84 yılında yayınlanan Hıtnlığın Özü adlı yazısı çığı açmıştı Feuebach yalnızca dinden değil özel bi bilim olaak fels e feden de kopmuştu çünkü çün kü fels felsef efee Feuebach'a Feuebach'a göe dinin din in son şekliydi. Feuebach idealizmden mateyalizme geçişi geçekle geç ekleşti ştii i.. Dinin içeiği ona göe dünyanın dünyanın yaatıcısı yaatı cısı ve haeket hae ket ettiicisi e ttiicisi ola ol aak ak doğaüstü haya hayali li manevi mane vi bi valığa a da bu şekildeki bi Fel f in tek y
nzca nz ca başka bi bir biçimidir. Bu sonsu s onsuzz ruh ve iradenin ardnda buunan ve insan alglayışnn dışında, ahrette sanılan sr, insan ins an aklı akl ı ve iradesi ir adesinin nin ta kendisidir. kendisi dir. Dinin ve v e fe fesef se fenin en in gerçek ger çek srr srr insandır. insandı r. Çok basitçe basitçe söyemek söyemek gerekirs gere kirse: e: Tanrı Tanrı insanı insa nı kend kendii benze ben zeri ri olarak olar ak değil, insa insann tanr tanrıı yı kendi kendi benzeri oarak o arak yaratmştr. Bu düşünce bir antik Yunan fiozofu nunkine benziyor benzi yor Öküz Öküzer er kendilerine bir tanr t anrıı yarats yaratsaalardı, bu tanr bir öküz ourdu, bir zenci bir tanrı yaratsayd bu tanrının yass bir burnu ve geniş dudakarı ourdu, vs." Feuerbach Feuer bach işte bu bu düşünce düşünceyi yi geneleştiriy genel eştiriyor. or. Felsef Fel sefey eyee de uyuyguluyor. Ona göre fesefe yalnızca dinin, yani Tanrı inancının geliştirimiş geliştirimiş bir biçimidir biçimidir Feuerbacha göre hakiki bigi ancak maddi oanın, du yusa oann bigisi big isi oarak mümkündür. mümkündür. Duyu ötesi bir bilgi yoktur dinin ve felsef felsefeni eninn iddia iddia ettiğinin tersine duyu duyu-aca algıanmadan oluşan ve duyusal olaak aganablen dünyann ötesine uzanan bigi yoktur Duyular ötesi bigi olarak ieri ie ri sürüen sürü en şey duyusa duyusa bilginin bilginin hayai bir bir dönüşüdönüşümünden ibarettir. B u yüzden de sadece kendi akı ak ına na dayana dayana rak dünyay tasa vv ur edebilen öze bir bi r fesefe, özel bir felsefi els efi yöntem yoktur, tersine dünya hakkında hakkın da bigi ancak anca k duyusal deneyime dayanarak ede ediebiir. Felsefenin sandığı gibi dünyay yanzca akıa inşa etmek mümkün değidir Sat düşünceye dünya yaratabieceğine inanan felsefe yöntemi reddedil reddedilmel melidir idir Düşünc Düş üncee maddeden maddeden ayramaz Feuerbach öğretisinin çığır açclığ öncelike biimin özel bir b ir şeki şek i oarak o arak lsef lsefenin enin ortadan ortad an kadırlmasndan kadırlmasndan iei ei gelir Ay id i i k ali işi iş i de sağa-
Ayrıca materyaist bir anahtardan yani materyalist tarih anayşndan da yoksundu Feuerbach yanzca doğa konusunda materyaist bir düşüneye sahipti. Tarihin materyaist bir yorumu yorumunu nu yapamamıştı yapamamı ştı Demek Demek ki Feuerbach'ın materyalizm yanzca doğa blimleinde materyaizmdi ve bu materyaizm tarihse aanda ideaizme yakındı Bu yüzden de eksik eks ik ve kusuru bir materyaizmdi Daha sonra Marx ie Engesi, Feuerbach' aşıp diyaektik materyaizme yönendiren etkenerden etkenerden biri bu eksikik eks ikikti ti Feuerbach, Aman Ama nya'da ya'da radika burjuvazinin savunucusu oan Hegei aşarak bir iere iereme me kay kaydetti detti Bugünk Bug ünküü Çin siya siyase setin tinin in terimeriye terime riye söysöyemek gerekirse Feuerbach Kuomintang'n socu üyeerine tekabü ediyordu
ekizinci Ders
Dü BiLiMLERİNE TERLİZMEN DiLEKTiK TERLİZME Geçen ders Feuerbacha kadar geldik Feuerbach'ın Hegel gel i aşarak gerçekeştird gerçek eştirdiği iği ileremeleri ileremele ri ayrıca eksikl ek siklik ik-lerini lerin i bir bir daha daha özet özet eyeceğim. Feuerbachın Feuerbac hın gerçekeşti gerçek eştirdiğ rdiğii temel ierlemeer ierle meer şunardr . dealizmden dealizmden materyaizme matery aizme geçiş. 2 Feuerbach dini bilimsel oarak reddetmiştir. Feuer bach dinin insanoğlunun yarattığı bir şey olduğunu ian etti İnsan tay ve ve tanrıarı tanrı arı kendi ke ndi benzeri benze ri oarak yaratır yaratır Feuerbachtan bu yana din bilimsel olarak ömüş bilimse olarak aşımştır aşımştır Burada hemen hemen eklemek isterim ki din henüz pratik oarak ömüş değidir . Doğa biimin bi iminin in tersine, tersin e, deneyim omadan omadan şeyeri yanızca akıla işeyen bir biim öze bir biim oarak fesefe de Feuerbach tarafından mezara gömülmüştür İşte bunlar Hegel karşısında Feuerbachın Feuerbachı n teme ileremeleridir Feuerbach materyaizminin içerdiği iki ana eksiklikten söz edeceğim şimdi de. İlk eksikik Feuerbach materyaizminin yanzca doğa biimi materyaizmi yani eksik bir materyaizm omasıdır Bu B u bir eksikliktir e ksikliktir çünkü Feuerbach
biimi maeryaistei tarihi açıkaken tekrar eski ideaizme başvuurar. Taihse geişmenin düşüncenin ideaaın ieemesine bağı oduğu yönündeki oağan göüşe sahip ç ıka ık aa a ya da iyice naieşerek büyük adamarın adam arın tesadüfe tesadüfenn a kıaına ıa ına geen ge en düşünceer düşünceeree tarihi tar ihi yap yapıkaı ıkaını nı ieri i eri sürere. İk eksikik e ksikik budur. Feuebach'ın Feue bach'ın ikinci i kinci eksi e ksiki kiğiys ğiysee diya diya ekik eki k yön yönem emii bıakmasıdır. Oysa Oysa Hege'i Hege 'inn üm önceein önce einii aşaak geişidiği büyük devrmci iereme tam da bu diyaektik yöntemdi yöntem di Bu ier i ereme eme Feuebacha yok yok ou Diya Diya ektiği ekt iği ne doğa doğa biimind bii mindee ne de taihte taihte kabu kabu ede Feuerbach'ın doğa biimi maeyaizmini de aşan önemi ieemeyi K Mx ie e ngel geçek eştimişt. Ma ve Enges ayn zamanda biimse sos yaizmin de kurucuarıydıa. Bu önemi ieeme kıkı yıarın ortasında yani A man devriminin de vriminin başamasından başamasından bkaç yı yı öne öne geç geçee keşt Feuebah Hıtnlığın Öü v e Geleceğn elee elee Reomu çn Geç Tele k i aparını sırasıya 839 v e 843 yıarında yazmışı Max ie Enges'in Feuebachın uaştığı bu nokayı aşmaaı yanızca yanız ca bikaç yı sürdü. Feuebach h bi bur bu rj uva dev dev-rimcisiydi hatta burjuva devriminin en adika en ieemeci me ci kes ke smini mi ni tems tems ediyod ediyodu u Önceki deste dediğim gibi onu socu bir Kuomintang üyesine benzeebiiriz. Max ie Enges de ik başa radik a bujuva devimciei devi mcieiydi ydier er ama sona işçi sınıfının sınıf ının safına geçtie ve biimse sosya izm i zmin in kurucusu k urucusu oduar. oduar. Sosyast Sosyast devimci dev imcie e poeaya poeaya devrimcieri oduar ve işe ancak bu geçişe radika bu-
çaıştıar. Tarihsel ya da diyaektik materyalizmi yanızca A m an elsef elsefesinden esinden yola çıkarak ge g eiştirm iştirmediler ediler,, bu b u geişge işmeye o dönemin başka oguarı da katkıda buundu. Bu olgul ol guları arınn en önemi nem ier erin inde denn bir b irii İ ngilter giltere e deki de ki s ınıf ınıf mü cadeesidir cadeesidir İngite İngi tere re'' de o döne öne mde Çartist hareket hareket yani ik büyük modern işçi hareketi vardı Ama dönemin ekonomik olarak en geiş ge işmiş miş ülkesi ülke si olan ngitere ngi tere'' de poitik mücadeleerin burjuvazi ile prolearya aasındaki sınıf savaşına dayandığını herkes görebiiyordu Diğer yandan İ ngitere giter e deki dek i işçi sın s ınıf ıfıı ie bur bu rjuvazi arasındaki arasındaki bu mücamüc adeleerin deleer in iki s ınıfın ınıfın ekonomi ekonomikk konumuna konumuna daya dayand ndığ ığı,ı, burburuvazi tüm üretim araçarına sahip olup servetine servet kataken üetim aaçlarna sahip olmayan işçi sınfının yalnızca emek gücünü satarak geçinebidiği apaçık ortadaydı Yani burada tarihse oayların açık bir materyalist açıklaması vadı Bdğnz gb Fedh Enges gençken birkaç yı İngitere'de yaşadı burada işçi hareketiye ilgiendi e ndi ve ilk il k kez ke z tarihse tarihse materyal materyaliz izme me igi ig i duymaya başadı. Fransız Devrimi tarihi insanlar üzerinde çok önemli bir etki yaratmıştı. B u devrim bir dönem döne m Pariste Pa riste oturan oturan ve Fransız Devriminin tarihini ayrıntıı biçimde inceleyen Marxı da çok etkiemişti. Fransız Devrimi'nin burjuva tarih yazıcıarı bile Fransz Devrimi olayarının çeşiti s nıfarın mücadeleeriyle açıkandığını görmüşerdi Marx Fransız Devrimi tarihini inceler ve siyasi tarihi ilerleten gücün sını sı nıff mücadeesi mücadeesi oduğunu oduğunu açığa açığa çıkar ç ıkarırken ırken,, Engels de proletarya proletarya ve buruvazi arasındaki s ınıf mücad mücadelesinin elesinin ekonomik temeine ışık tuttu. Bu iki adamın, yani Marx
idealizmden mateyalizme geçmeleri diyalektik mateyalizmin yaatlmas için gerekli zemini oluşturdu ve sosyalizmin lizmin bilimsel bili msel temellei temelle i atlabil atlabildi di Şimdi kendimize şu souyu sorabiliriz sorabi liriz:: Marx ile Engels'i Enge ls'inn Feuebach aşaak kaydettiklei önemli ilelemenin içeiği nedi? Feuebach doğann mateyalist biçimde açklanma snn anahtarn buldu Marx M arx ile Engels bunun ötesinde tarihin mateyalist biçimde açklanmasnn anahtarn bul dula Max ile Engels bu anahtan insanlarn geçimlerini ee ete yan maddi hayatlaını üetme tazı oduğunu buldula. Bu taz için üretim tarz" terimini kullandla Üretim tazı insann geçimini geçimini sağlama şeklinden başka bir şey şe y değildir değildir Max ve Engels En gels bunu en e n açk şekilde şöyle i iade edele nsan önce yiyip içmelidi, ancak ondan sonra felsefe yapabilir. Geri kalan her şey ikincildi ve insanlarn yiye yiyecek cek içecek elde etme biçimleine biçimle ine bağmld. şte şte taihin materyalist biçimde açklanmasnn temeli bu basit bilgelikti likti Ama Am a idealizm yani idealist dünya göüşü tam da bu sayede saklandğ son yerden kovuldu ve tümüyle mağup edildi. Feuebach tay ve tanlar doğadan kovmuştu Marx ve Enges taıyı ve tanıar tarihten de ovdua Kuşkusuz idealist tarihçilerin tans tüm taihsel olayla belileye bel ileyenn kaba bir kişileş kişi leşmiş miş tan tan değil çok dah dahaa gelişmiş geliş miş bir tanıyd Küçük tanla gibi tasavvu edilen düşünce veya idealar taihe hükmediyor güya taihsel olayla beliliyolad Yahudilerin dini yazlana göe Tan nasl dünyay zihninden yarattysa, yukadaki anlayşa göe de dünyaruhu taihi doğuuyodu. Marx ile Engels bu anla-
lar tıpkı doğada oduğu gibi tarihte de maddi temelin ideal oanı düşünceyi belirlediği fikriye hareket ettier. Böyece duyuüstü ve öbür dünaya ait varlkar veya güçere igii anlayş anlayş ilk de de a tam ta m anamıya ana mıya aşabi aş abidi di Öbür dünya dünyaya ya ait ai t duyuüstü kuvvetere inanç son sğınağından da kovumuş odu B u ierlemeye birikte Hegel in i n bie kabul kabul ettiği Tinin Tin in duyuüstü yaratc roü nihayet sona ermiş ve dünyayı yorumlama rum lamanın nın özel öz el bir biçimi bi çimi olarak din ve fe fe sef se fe tamamen aşımşt. Marx ie Engesin Feuerbach' aşan ikinci ieremesi Feuerbach'ın terk ettiği diyaektik yöntemi tekrar kullan maya başlamalardr. Ama bu yöntemi Hegel'den olduğu gibi amadar. Hege'de ideaist bir diyaektik vardr. B didi yaektiğin nas oduğunu daha önce anatşm Marx'ta ise materyaist bir diyaektik vardır yani Marx diyaektiği gerçek maddi dünyann evrensel hareket kanunlarnın ve insanoğunun akındaki bu kanunara tekabül eden düşünce kanunarnn toplamı oarak görmek görmektedi tedirr Diğer bir deyişe gerçek maddi dünya diyaektiktir diyaektiğin ka nunarn izer ve bu diyalektik insan aknda da buunur çünkü insan akl da maddi dünyann bir parçasdr. Bu nedenle de Marx ile Enges fesefe tarihine pozitifbir katkda buunmuş buu nmuştur tur Gördüğünü Gördüğünüzz gibi iki bin y y aşkın bir dönemi dönemi kapsayan fesefe taihi diyaektik materyaizmin şığnda bak ba klldığnda dığnda hataların toplam toplamnd ndan an ibaret görümez. Fes Fe seefe doğa biims bi imse e materyaist materyaist düny dünyaa yorumunun yorumunun tersine öze öz e bir dünya yorumu aradığ sürece bu çabas boşunayd ve hata üstüne üstü ne hata yapt Ama Am a f s fe hakiki haki ki gerçek bir meyve
ya da üç binyıl boyunca gerçek bir ilerleme kaydedildi Bu ilerleme ilerlemenin nin sonucu sonucu da diya diyale lekt ktik ik,, bil b ilgi gi ku kura ramı mı ve v e mantı mantıkktı Diyalektik Feuerbach'ta kaybolmuştu Marx ile Engels'te korunup geliştirilerek materyalist diyalektiğe çevrildi Bu materyalist diyalektik hakknda önümüzdeki ders daha ayrıntılı konuşacağız Marx ile Engels'in diyalektiği keşfettiği, ama aynı za manda man da keşfet keşfetediği söylenebilir Şimdi Şimd i diyalekti diyalektikk materyalizm perspektif perspekt ifin inde denn bilg bilgii kuram k uramnn nn ana sorular soru larnı nı ele alacağım Çözülmesi gereken ilk soru idealist ve materyalist düny dünyaa görüşlerinin ortay ortayaa attığı temel temel sorudur sorudur:: Düşünmenin Düşünme nin duyular duyularıı z zaa algılaya algılayabil bildiğ diğimi imizz dş düny dünyay ayla la iliş il işkis kisii nedir nedir daha doğrusu dış dünya yani şu masa şu ağaç şu lamba bilincimden bağmsız olarak m vardr benim varlğımdan dan bağmsız bağmsız nesnel bir varlkları varlkları mı vardr yoksa yoksa lnız c enm en m lnce mi vardr? İşte dış dünyanın nesnelliği problemi budur Bu soru bilgi teorisinin temel sorularından biridir Elbete çabuak sağduyuya dayanan bir cevap verilebilir Lamba direği elbette benim bilincimden bağmsız olarak vardr ve bunu ona çarptğıda fark ediyorum Bir ağacın da bilincimden bağmsı bağms ı z oarak var olduğunu kafa kafama düştüğünde anlyorum Ama bilimsel sorularda nihai kararl kar arlar ar sağd sağduy uyuy uyla la veri ve rilm lmez ez dealist filozoar bu b u sağduyu sağduyu öğretisine karşı çok önemli anlamlı itirazlar dile getirmiş tir Nihayetinde ağaç fiziksel olarak kaama girmez gerçi bu da olab olabili ilirr, ama o zaman zaman düşünme biter tersine ağaç ağaç kafama yalnızca yalnız ızca ca bilincime yalnız ca bir anlayı anlayışş olarak girer yaln girer Başma gelen her türlü şeyi sorguladğımda da, ide
görürüm Böylece idealizm insan bilincinden bağımsız bi dünyann var olmadığı, her şeyin yalnızca bilincide va olduğu sonucuna varı Anlayşın kapsamadğı bir şeyi bilemem Bu nedenle de bilinç he şeydi ve benim dışımda şeylerin va olduğuna inanmak sağduyunun bir yanılgsıdı Bu duum yalnzca ağaç, lamba direği, vs için değil, aynı zamanda zamand a diğe insanlar insa nlar için içi n de geçerlidir ve nihayetinde bu bakş açsndan da şu sonuca varıım Yalnızca Ben vaım, yalnızca enm bilincim vard ve tüm diğer insanlar da yalnızca zihnimde zihni mde vadr. İşte idealist idealis t düny dünyaa göüşünün mantıken mant ıken uaşacağı sonuç budur Dünyann yalnızca zihnimde var olduğu iddiasndan birkaç ilginç ilgi nç sonuç s onuç daha çk ç kyor yor Eğer bu b u iddia doğrusu doğrus uya o zaman dünya insann varoluşundan önce va olamazdı Bu kaçnlmaz kaçnlmaz bir sonuçtu sonuçtu Bi başka baş ka sonu so nuçç da şudur şudur Bi in in san uyuduğu uyuduğu anda üya üya göme gö medğ dğn n de vasay vasayy youm oum b kyamet meydana geli, çünkü bilinç yoksa o zaman dünya da yoktu Bunlar zorunlu vargıladı Ama soru şu Var olan her şeyin salt insanın anlayşnda var olduğu anlayışı nı ya da ideasın nasıl çürütebiliiz? Belki de yoldaşlaımz bu soruyu sor uyu yanıtlayabilir yanıtlayabilir Yoldaşlaımız bu soruyu yantlayamyorsa idealizm öğretisini kabul etmek zoundayz Ama yant vemek için çaba göstermelidirler. Belki şöyle bi yant veilebilir Ağa cın benden bağmsız olaak va olduğunu ona tosladğmda anlıyoum dealizm de buna kaşılk şöyle der Bir ağaca tosladığm da ancak bilincim aacılğıyla ak ediyoum. Hissettiğim acı bir tür fikidir, bilincin bir parçasıdr. Ya
vad Ama bu kuşunu ak ettiğimde onu ancak zihnim aacğya fak ediyoum Demem o ki bu itiaz da pek bi işe yaamaz. Daha deinee deine e inmek geeki geeki Meseeyi Mesee yi şu şekide şekide die di e getidiğim getidiğimizde izde çözüm çöz ümee yakaşmamz yakaşmamz mümkün deaist anayşa göe biebidiğim hissedebidiğim duya bidiğim he şey biinçte düşüncede kaann içindedi Şimdi souyu biaz değiştieim Kafamda biincide va oana oana he şeyi kapsa m? m ? İnsan İ nsan biinci üzeine südüüen aaştmaa biincimin he he şey omadığ, tesine dünyann dünyann yanzc a bi paçası oduğu oduğu bigisinin tam da biincin biinc in içeiğinde buunduğunu göstemektedi He tüü düşüncenin ik şat ve kakş noktas bu biinçti Çözümü özbiincin ta kendisinde buuuz. Biinç he şey değidi ve kaşmda biincimden biinci mden a ak k bi dünya dünya buunmaktad buunmaktad Bi Bi başka de yişe yişe Düşünce Vağn bi paçasd ve Vaktan kayn kaynak ak anmaktad ama tesi doğu değidi İşte böyece sou son taide sağduyuya uygun biçimde çözüü ama sağduyu nun aaça kuanmaz İnsan düşüncesinin binece y aaştımasnn fesefenin geçek içeiğini ouştuan aaş tmaan tmaa n sonuçana sonuçana day dayan ana aak ak çözüme uaşmşt uaşm şt Bunu demin kuandğmz ağaç öneğiye açkamak istiyoum: Dediğim gibi ağaç biincimizdedi Ancak bu şekide şeki de onun hakknda bigi sahibi ouum Ama ayn ayn anda anda biincide kendimi ondan ayyoum ağaçtan fak bi şey oduğum oduğumuu biiy biiyou oum m Anca An cakk bu ay ayma m a düşünmek mümkündü O hade otaya yeni bi pobem ç kyo kyo Ya Ya nzca geçek şeyee tekabü eden ede n fikie yokt yoktu u biindiği gibi sat özne özn e anayş da vad Öneğin gece gökyüzü
zümde meydana gelen bi soun da bende bu izenimi yaaabili. Öyeyse bunun geçekten bi yldız mı oduğunu yoksa bu izlenimi yaatanın yaatanın gözümdeki gözüm deki soun mu oduğu nu nasl nasl anam? anam ? Souyu açklığa kavuştumak için bi önek daha vemek isiy isiyoum oum Bidi Bi diğin ğiniz iz gibi baz akl hastaanda yanı yanı-samalı duyusa izenime vad. Öneğin kimisi gaipten sese duya. Bu sesei yanzca haya etmişi Geçek bi sesi ses i böye böye haya hayalili bi sest s esten en nası ay edebiliim? Ya da benim başma gelen bi şeyi anlaaym Yatmaya hazlanyodum. Biden bana sanki duva saanmş ve duvadaki esimle sasılmaya başamş gibi geldi Bunun açıkamas iki şekide yapıabili bunlaı göen kişi ayık ayık deği veya depem oluyo Bunu nasl ayı edebiim? (Dinleyici (Dinleyicieden eden bii cevap cev ap veiyo veiyo Başkaa Başk aan nnn da bu olayı aglayıp agı a gı amadıkana amadıkana bakaak.) bakaak.) İşte önemli olan şu: Duyusal Duyusal algı alg ıama aman n öznel bi yayanısama veya geçek oup omadığını büün insanan da aynısını gözlemeyip gözememedikleine bakaak sapa ım Öneğin bi astonomsam ve gökyüzünde bi ydz göüsem bu yldızı gözlemlemeei için diğe asahanee asahanee bidiiim Benden başka kimse gömüyosa o zaman bi yanısamayd. Bu beileyici faktö sayesinde özne olgulaı nesnel olguadan ayt edebiliim Özne deneyimle onu yaşayanala sınıyken nesne deneyime hekes taafndan yaşanı. yaşanı. Bei Be iilen ilen depem dep em vakasnda vakasnda insan ins annn kendisinin mi yo yok-
yorlarsa bir depremin olduğunu varsayabilir insan ama pencerede duran sadece sizseniz o zaman salantının sizden kaynaklandığı kaynaklandığını nı varsa var sayabilirsiniz. yabilirsiniz. Şimdi ikinci soruya geçelim Düşüncemden nesnel ve bağımsz olarak var olduğunu artık kantladığımz bu dış dünya maddi midir? Materyalizm maddi olduğunu iddia eder. Yoksa bu dış dünya manevi midir? dealizm de manevi olduğunu iddia eder; e der; örneğin He gel in idealizmi idealiz mi şey şey lerin insan bilincinin dışında var olduklarnı söyler ama aynı zamanda şeylerin şeyler in maddi madd i değil değil manevi mane vi oldu oldukk larn lar n da belirtir. İşte buna nesnel idealizm diyoruz Materyalizm ise dış dünyanın maddi olduğunu iddia eder Doğa bilimi buna yeterince kanıt sunmaktadır sunmaktadı r Şimdi son bir soruyla konuyu bitireceğim. Biraz önce doğa bilimlerinin dş dünyann maddi olduğunu gösterdi ğini söyledik. Bu dünya çeşitli biçimler halindeki hareket eden ede n maddeden oluşmaktadır Şimdi de düşüncenin düşünc enin kendisi nedir sorusuna sıra geliyor Düşünce maddi bir şey midir yoksa ondan farklı bir şey midir? Cevap şu Düşncenin bizzat maddi bir nesneye nesneye yani y ani insan i nsan beynine beyn ine bağl oldu olduğu ğu nu gözlemliyoruz nasıl ki kasların işlevi varsa ya da nasl ki bezerin işlevi sıvı salgılamak ise düşünce de beynin bir işlevidir; üstelik bu düşünce yalnzca maddi nesnelerle duyusal alglamalarla işleyebiliyor İki anlamda da düşünce maddidir. Bilincin en basit şekli olan algılama canlıların mevcudiyetine bağlıdır En gelişmiş evre olan idrak ve akıl insana insana ve özel bir b ir organa yani beyne bağlıd bağlıdır. ır.
ouuncu Ders
TERİST BİLGİ URMI Geçen ders dünyanın maddi mi manevi mi olduğunu tartştk Dünyadaki tüm olgularn hareket eden maddeden veya maddi hareketten ibaret olduğu sonucuna vardık Sonra düşüncenin de maddi bir özellik olduğunu, özel bir organa, yani beyne bağlı olduğunu olduğunu söyledik B u madde konusunda söylenebi söylenebilecek lecek şey onun onun hem sonsuz ölçüde çeşitli ç eşitli hem de mutlak biçimde bölünmez olduğudur Kimyagerler ve fizikçiler maddeleri atlara ve atomlar da daha küçük bleşenlee böleek maddenn bölünmez olduğu noktaya yaklaşyorlar Öte yandan bu bölünmez maddenin sonsuz dr drc cd d çeşitlili çeşit lilikk bandrdığn, fakl rklı r klı varlklar varlk lar do ğurduğunu da görüyoruz. Sonsuz sayda çeşitli madde içeren yalnzca doğa da değildir, insan da doğanın maddelerine yeni maddeler ekler Bu ekleeyi yapan da bildiğiniz gibi doğada bulunma bulun maya yann maddeler yaratan kimya bilim bi limidir. idir. Madde için geçerli olan, maddelere ayrlma biçimde bağl olan hareket için de geçerdir Harket de mutak şekide bölünmezdir, ayn zamanda mutlak şekilde çeşitli, sonsuz derecede derec ede çokbiçi çokbiçimli mlidir dir n basit yer yer değiştirmeden değiştir meden düşüneye kadar sonsuz çeşitlilikte çeşitlilikte maddi maddi etkinlik biçimlerinden biçimlerinden
kendi kendi içinde içinde bilinebii bilinebii midi? Şeyein özü" bilinebili bilinebili mi, yoksa yalnzca fenomene" mi biinebili? Başka bi ifadeyle, hakikat biinebii mi? Hatta Bu hakikat tamamen mi yoksa yoksa ksme ksmenn mi bilinebili? bilinebili? Düşünce, şeyei snszca biebii bie bii mi yoksa düşüncenin doğasnda bilmenin bilmenin ksta ksta m vad? vad? Sonaki Sonak i bağant sou so u şudu Hakikati ayt etmeye ya ayan ayan işaete işaet e va md m d vasa neledi? neledi? Şeylei geçekte oduka gibi bilebileceğimizi bilebileceğimizi veya şeylein özünü biebieceğimizi kabu etmeyen idealist dünya göüşünün itiazaya başayalm. deaist dünya göüşü şöyle diyo Şeylein içindeki özü bilmek mümkün değidi, çünkü bütün bigi yanzca düşünce aacğyla geçekleşi, düşünce aacğyla iletili Ama düşüncede şeye kendi içindeki haiye ee anmaz, değiştiiile. Düşünce b aaçt ve v e he h e aaç gibi düşünce de işlediği madde maddeyi yi değiştii. ğiştii . N as ki k i çömlekçi çöml ekçi beli bel i bi şekil veeek veee k işediği işedi ği k ili değiştii, düşünce de bimek istediği şeylein şekini de ğiştii Bu iadeye şöyle bi yant veilebii: Düşüncenin yaa yaatt ttğ ğ değişikliği otadan kaldsak kalds ak şeyei kendi içlende oduka gibi gibi bleb blebiiz Buna Bun a şu c e vap geleb gelebi i Ama bu değişikiği otadan kadsak da düşüncenin dşnda ka ka z z Göünüşe göe gö e şöyle bi muamm m uammaayla yla kaş kaş kaşya yz yz Şeyle ya düşüncenin dşnda kala, kala, o zaman zam an da d a bigi onlaa eişemez, eiş emez, ya da düşüney düşüneyee giee gie e ki o zaman zama n da düşünceye şeki değştie ve geçekte ne olduklan biemeyiz. dealist dealist dünya dün ya göüşü gö üşünün nün konumu işte böyed böyedi. i.
gi iki şeyin birbiriye iişkienmesinde geçekeşebiir: İki şey bibiine bağanırken karşık oarak birbiini etkie. A şeyi B şeyini B şeyi de A şeyini etkier Güneş dünyay çeke dünya da güneşi çeker Güneş dünyay etkie dün ya da güneşi Tepki omadan etki omaz Etkide ve tepkide her iki şeyin doğas da meydana çka. Bi şeyin diğe şeyere etkisini otadan kadımak o şeyin kendisini otadan kadmakt. Şeye düşünceyi düşünce de şeyeri etkier Düşüncenin şeyere iişkisi iki şeyin gene etkieşiminden akı değidi. Düşünce şeyei işemeden işemed en biginin meyd meydan anaa gemesini istiyosanz is tiyosanz ana a nams mszz bir şey tepki tepki omadan omadan etki omasn omasn istemişsiniz istemi şsiniz demekti demektirr Tep Tepki kiyi yi otadan kadıa rak etkiyi bu b u ikis ikisiy iye e biikte de şeyin kendisini veya özünü" ortadan kadırsınz kadırsın z Bu diya diyaek ekti tikk deği metafizik bir çeişki çeişkidi di Mide nin içine bir şey gimeden ve bu b u şey şeye e etkie tkienneden maddeei sindirmesini istemeye benziyo deaizm şunar da söyüyo İnsanın duyu organar öze bi b i biçimde biçimde oduğu ve şeyei öze öz e bir b ir biçimde agıad agıadkka için insan şeyerin kendi özünü biemez. Baz enk dagaarnn insan gözü taafndan mavi oaak agıandğn bii biiyyouz o uz ama bu engi bir ar veya kanca kanc a mavi ma vi deği beki de gri hatta başka bir renk oarak göü. İ nsann duyu oganaı şeyei, başka can c ana aı ınn şeyei agıadığından ak öze bi şekide aga Y a da başka bir örneğe koku duyuduyusna bakam Bazı böcekeri çekmek için koku sagayan çiçekerin oduğunu biiyouz Öneğin çüümüş et yani eş kokuu bitkie vad Bu koku insanar iğrendirirken bazı hayvana hayvanarr tam d bu tür kokua kokua s esinde söz konusu
şekilde şekild e önekle önekl e çoğaltlabili çoğaltlabili öneğin öneğ in dokunma duyusunu duyusunu düşünelim. İnsanın soğuk olaak algladğı bi sıcaklığın soğukkanlı bi hayvan taafndan, öneğin bi balık taafından başka tülü algılandğından emin olabiliiz. Sesle alanında da benze bi şey yaşanı öcekein veya balk lan sesi algılama şekli de insanlankinden fakldı. Tüm bu öneklei insanın göz göz kulak gibi duyu oganlaının özel öze l olduğunu olduğunu ve diğe canlla canl lan n duyu oganlan oganlandan dan fakl ol duğunu göstemek için sıalıyoum. dealizm, bu öneklee dayana dayanaak ak insann şeylei olduklaı gibi gibi değil tesine tes ine onla insan düşüncesinin yanı sa duyu oganlaına da uygun gelece gel ecekk biçimde dönüştüee dönüştüeekk algladığı ve sahi sa hipp olduğu bilginin de buna bu na dayandğı dayandğ ı itiazını itiaz ını otaya o taya ata ata.. İkinci mesele de şudu İnsann duyu oganlaı özel bi biçi biçime me sahip olmakla olmakla diğe di ğe canlılankinden canlı lankinden akl akllı lıkk az etmekl etm eklee kalmaz bu duyu oganla oganlan nnn lgılm gücü de snılıdı Bunun Bunun üzerine şu sou soulabili soulabi li İnsanın İnsa nın duyul duyulaaına asla eişemeyen şeyle fenomenle va mıdı? Öneğin İnsan İnsa n gözünün algılay algılayama amadığ dığ ama valklaı özel öz el yöntem yöntem lele saptanabilen saptanabilen enkle enkle olduğunu biliyou biliyouzz Renk tayf tayfn nn n snındaki enkle, enkle, moötes moötesii ve kızılötesi kızıl ötesi enkle vad. Bu duum yalnızca enklein ve enk faklanın alglanması için geçeli değildi şk faklaı için de geçelidi. Baykuş ya da kedi gibi gece hayvanlaı insan gözünün göemediği şk faklan takip edebili. Duyu algısınn diğe alanla için de ayn şey geçelidi. He duyu ogannn kendi alan üs t ve alt alglama kstlaı, niceliksel ve niteliksel sıçne üst
aşmak aşma k için içi n insanın insa nın özel öze l bir bir araca araca sahip olduğunu söyley söyleyerek erek yanıt veriyoruz Bu araç düşüncedir İnsana göre köpeğin bunu ya da katan gözü daha keskin oabiir başka hayvanar da insana göre başka şeyleri daha iyi algılayabilir ama insanın bilgi kapasitesi herhangi bir başka cannnknd knden en çok ç ok daha dah a genştr genştr ç ü k küü düşünce aacılığıyla aacılığıyla duyuduyuların özeliğini ve snırlıığını aşabilir üstelik bunar yalnzca düşünceyle değil düşüncenin yönettiği elini ürettiği yapay uzuvları aeteri de kulanarak aşar İnsanın duyu organarnı yapay oarak güçlendirmek ve hassaslaştrmak için kul kul andğı andğı dürbüneri, mikroskoplar ve diğer ay aygtar gtar sayama sayama gerek ger ek yok Önem Ö nemlili oan, insan insa n düşüncesinin düşünc esinin insanın duyu organlarının özelikerini aşmasıdr. Örnek fizikçinin kavradğı şekliyle renkler beli bir maddi taşıycnn titreşimerine, yani doğrudan insan gözüyle ilişkili omayan b şeye ndgen. Ya da sese Fzkç bunlaı havadaki titreşimere indirger. indirger. Bu işlemin de doğrudan doğrudan kulağın kulağın aglamasya igisi yoktur. Demek ki biim, yani düşüne insann duyusa algısının özelikerini aşmay biliyor. Bunun üzerine üzer ine şu sorulabilir sorulabil ir Peki insan duyuarının duyuarının sınırlısınırlı ğı ne n e oacak? oa cak? Şeylerin Şeyle rin insan in san duyuar duyuarya ya algl alglana anamay mayan an beli bel i özelliklerinin olması mümkün deği midir? Biraz önce in sann san n çpla ç plakk gözle gözl e agla a glaya yama maya yaca cağ ğ beli be li renkler renk ler odu o duğu ğunu nu söyemiştim morötesi ve kzlötesi Peki bu renker agılanam na myorsa yorsa onar nas biebi bie biiyo iyoruz ruz?? Öze fziks fzikse e aet ae ter er sayesinde Nihayetinde şeylerin tüm özeliklerine insan doğrudan olmasa da doay olarak kendi organarıyla değilse de yapay organaryla erişeblir Bunun nedeni de şeylein
nek daha Çpak Çpak eim e ime e cidime cid ime be be ii bir bi r scakğın scak ğın ötesinde sy agayamam agayamam ama fizikçi veya eknisyen eknisyen oarak bu sy sy öze oarak yapmş bir termometreye öçebiirim Peki bu termometreyi nası agayabiiyorum? Dereceeri gözüme okuy okuyorum orum yani bir bi r bakma ısıy cidime cidim e deği gözüme a a gyorum Ama şunu da ekeem gere ge rek k şeyerin şeyerin bu snrsz snrs z aganabiiriği yanzca snrsz bir üeç içinde yani bir önceki sınır sın ırar arnn süreki genişetimesiy genişetimesiyee mümkündür mümkündür Bu snrarı genişetme genişetme sürecie s ürecie bir bütün oarak bakdğınd bakdğındaa süreki bir işem gibi görünür yakndan bakıdğnda kü çük çü k ya ya da büyük ıçmll gerçe ger çeke keştiği ştiği fa far k edi ed iir ir Ortaya attğmz attğm z bir başka başk a soru da bigin bigi nin niteiker niteikeriyiye igiidir yani bir önermenin doğruyu içerip içermediğini hangi hangi ikeye göre beiredi beir ediğim ğim sorusudur soru sudur Bu souy s ouyaa verien verien oağan cevap şöye Çeişki barndırmayan önermeyi doğu kabu edeim Yangının öçütü çeişkidi. Bundan daha anaşı güveniir ve basit ne oabiir? Oysa hakikatin bu sözde öçütü iddi oarak ineendiğinde çöküverir. Birkaç örnek vermek istiyorum Uzama üç boyut atfedidiğini biiyorsunuz genişik uzunuk yüksekik Ancak fizikçier zamanı da üç uzam boyutuna ekeyip dört kozmik boyut ouşturur o uşturur Fakat kozmosun kozmosun on boyutu boyutu oduğ o duğunu unu haya haya edersem burada içse bir çeişki yoktur. Yine de böye bir önereyi kozmosun fizikse yapısı hakkındaki bir ifade oarak kabu kabu etmem. Bidiğiniz gibi deniz canavarıya igii efsaneer vardr Onun denizde yüzen ve 00 ya da 000 metre uzunuğunda uzunuğunda
elişki oluşmaz Ya da halk ha lk masallandan vey veya dinden dinde n bi figüü igü ü ele el e alalım mesela ejdeha veya hayae hayaett fik fikini ini Tüm bu fikile kendi ke ndi kendileiye kendileiye çeişmeyen çeişmey en fikiedi Bunla Bu nlaı ı mantk olaak tasa vv u edebiliim. edebili im. Geçek Geçe k olma olmayış yışa an nnn öçütü içsel i çsel çelişkile çelişkileinde inde deği başka baş ka bi şeyd şeyded edi i Tesi bi duum da mevcuttu Matematik gibi bi bilide bie bi yandan doğunun ve yanşn öçütü olan içsel çeişkiden başka çelişkile buunduğunu ve diğe yandan çelişkilein yanlşık yanlşık olmadan da buunabidiğini buunabidiğini daha önce göstemiştim. Hakikatin geçek ölçütleini kavamaı bibieiye kaşıaştaak değil kavamı geçekike kaşlaştıaak bulabiliim Bu kaşılaştma öncelikle gözlemle geçekeşi. Hayalet anlayş kendi içinde çelişki taşmayabili ama uhsa uhsa işevein vücuda bağım olduğu konusunda yaşad yaşad ğım gee deeyme göe b çeşk çe Ya da ejdehay ee alam Bu tü bi hayvan haya edebiliim ama böyle bi hayvan yoktu geçekikt yoktu. Ejdeha da bi başka haya üünüd ü ünüdü. ü. Gezegenlein Gezegenlein haeket kanunan kanun an beli bel ieyen eyen ilk kişi kişi ast onom onom Kepedi Kepe di B u kanunlan doğuluğunu doğuluğunu ve kesiniği ke siniği nin deecesini gezegenein otasını gözemeyeek konto edebiiim. Şeylei geçekten bilip bilmediğimi belieme nin en güçü aaçlandan bii deneydi Suyun belli ağ ıkla ı klaa a bieşen bieşe n iki ik i madde maddeden den yani oksijen oksije n ve hidojenden hidojenden oluştuğunu doğu biip bilmediğimi öğenmek istiyosam iddiamn doğu oduğun oduğunuu nasl belileim? Deneyl De neyle e hem de iki kee biincisi beli scaklık ve basnç koşuaı altnda
rarak Bu deneyee suyla ilgili fikrin yanılsama omadığ nı şeyerin gerç ge rçek ek özüne uygun uygun olduğunu olduğunu beliri yoru or u m Bu tür tü r deneyl deneyler er küçük kü çük öçekte öçek te laboratua laboratuarda rda büyük ölçekt ölç ektee de sanayide yapılır Sanayideki uygulamalar da benim agmın gerçek mi yoksa yanılsama mı m ı oldu olduğu ğunu nu snamak için işime yarayab yarayabilir ilir B u tür t ür deneyer yalnızca yalnı zca doğada doğada değil deği l toplumda da uyguanabiir uyguanabiir Siyaset Siyaset son tahl ta hlililde de toplum toplum aanındaki aanın daki bir dizi deneyden başka bir şey değildir Örneğin büyük mülk sahiplerinin toprağını küçük çiçiler arasında paylaştırarak onar devrime kazanmak gerektiği yasasn koyarsam bu yanlı yan lışş vey veyaa doğru doğ ru olabili olabilirr Doğru oup oup olmadığını sınayarak yarak göre göre biirim. bii rim. Demek ki şu sonuca sonuc a varıyoruz İnsanın şeyleri ne ölçü ölçü-de ve doğrulukta bildiğini sınamanın yolu uyguama yani insann etkinliğidir. e tkinliğidir. Oksijen ve hidrojenden hidrojenden su üretebili üre tebiliyor yor sam bu açdan suyun özünü doğu bdğm anlaşlı Sonra da da şeyleri eksiksiz veya mutlak biçimde bilebilir miyim sorusu geir. ge ir. Bunun da yanıtı yanıtı şudur: şudur: Tek Te k bir şeyi eksiksiz ve nihai oarak oarak emen lemem Gerek bütün bütü n düny dünyay ayıı gerekse gere kse bir tek şeyi bimek sonsuz s onsuz bir bi r süreçtir başka bir deyişle şey şey leri lerinn eksiks eks iksiz iz biinm bi inmee si ancak anc ak bir bir dizi dizi görel görelii ve eksik eksik bigiyl bigiylee mümkün mümk ün oabiir. Ama Ama bu birbirini birbirin i izeyen izeyen dizi diz i mutak vey veyaa eksiksiz eksiksi z bigiyi temsi tems i eder eder Böy Böyece ece kavram kavram arn iişkisi iişki si için bir öçüt ede ediyoruz doğru ve yanlış yanlı ş Gündel G ündelik ik haya hayatt ttaa bu karştkları karşt kları mutlak ve kaba bir bi r biçimde karş karş karşya karşya koyukoyuyoruz. Bir iade ya yanlış ya doğrudur Üçüncü bir oaslık yoktur. Şeyer Şey eree tedricen yaklaş yaklaşan an bilgi her an içinde bir par par ça doğru ama ayn zamanda bir parça da doğru olmayan
rensel kanun yani yeçekimi kanunu bilindiği gibi ilk kez 17. yüzyıda büyük İngiliz doğa bilimisi Newton tarafından dan buundu. bu undu. Ta 20 yüzyla kadar bu kanun tatmin edici ve doğu oarak kabul edildi ta ki Einstein bu kanunun daha kesin bir müasyonunu yapıncaya kadar. Ancak Newton kanununun yanış Einstein kanununun da doğru oduğunu söyemek çocukça olurdu Newton kanunu doğuya olağanüstü bir biçimde yaklaşıştı ama aynı zamanda biraz eksikti. Einstein kanunu daha aza doğruuk ve daha a z yanlışlık yanlışlık vey veyaa kesinsizlik kesins izlik içerir içe rir.. Her H er ikisinde hem h em gerçek hem de yanlış bulunmaktadı Ama Einstein kanunu Newton kanununa göe mutlak doğuya daha yakndır Bu konularla ilişkii olaak dünyann tek bir bölümünü eksiksiz biebiir miyim sorusunun dışında dünyayı bir bütün olarak eksiksiz bilebiir miyim sorusu da gündeme ge ge Düny D ünyay ayıı b bütün olaak ola ak tam anam a namıy ıya a blebl myim? Buna B una şu cevab c evab ve veiy iyouz ouz:: Evet bu mümkünd mümkündü. ü. Ama A ma dünya bi kerede bir bütün olaak yutuamayacak kadar büyüktür. Dünyanın bütününü tek tek paçalaı üzerinden biliyouz. biliyouz. Dünya Dünyayı bilebilmek için tek tek bilimere bilimer e girme g irme-m i z geekiyo geekiyo.. Bilimin Bil imin ierlemesi ierlemesiyle yle tablo tabl o daha çeşitenmek tedir Oysa tam tesine he bi tekil biimin koşuu bütün dünyaya igili evense bir anayşa sahip omaktı Bütün şeylein bilik bili k halindeki bi dünya oluşturdukları önemesi omadan teki biimer için çıkış noktasn buamam işki şöyedi: Fizik botanik gibi tekil bilimle dünyayı ee alan biimi bi imi bir b ir bütün bütün oarak oarak kabul kabul eder ed erle lerr ve tersine tersine de bir bütün bütün olarak düny ele el e alan bili ancak tekil biliml sind
diyaektiği diyaektiği baştan başt an kabu abul ede ve diyalektik diyalektik de tekil bilimle bil imlei i baştan kabul kabul ede İkisi bibiini kaşkl olaak olaak etkie Nihayet sıa kısaca cevapayacağm son souya düşünüei yüzlece yüzlec e y meşgul me şgul eden souya geldi İnsann zihninde doğuştan doğuştan fikile va md? md ? İnsanoğu İnsanoğu deneyimle deneyimle hiç de öğenmek zounda omadğ dünyaya bilikte gediği kavama va md zihninde? Bunun cevab şu Kedi köpek eşek ağaç veya devenin zihninde doğuştan geen kavamla yoktu. İnsanoğu he şeyi önce deneyime öğeni Genel anamda da zihinde doğuştan kavama yoktu ama nas ki tuzun suyun demiin özeiklei vasa düşüncenin de doğuştan" bi teme niteliği doğal bi temel özeliği va d. Düşüncenin temel niteiği veya teme işeveinden önümüzdeki deste daha aynt aynt söz sö z edeceğim Ama şunu da söylemek istiyoum Düşüncenin bu teme işevi ancak duyusa deneyimle bağant olaak çaş. Düşünce de bu sada sa da dğe oganl gbi öeğin mde gb dava dava Mide ancak sindiilecek bi şeye veii veii se sindii. sindii. Düşüncenin temel işevi işe vi de sadece sade ce geektiğinde geektiğinde otaya çka
Onunu Ders
DLEKTK Bugün diyalektiği snl oaak ele aacağız Şu ana kadaki açıklamaadan diyaektiğin binlece yıllk bi hikyesinin olduğunu ve çeşiti gelişme eveleinden geçtiğini ğin i gödünüz. Diyalektiğin H int felsef ls efes esind indee ve Çin fe fe sef se fe sindeki başangçan göz adı edesek şu döt ana eveyi Heleto leto zi göebiiiz 1 . He zi veye eye u u aşan antik Yunan Yunan doğa fiozoa fiozoa n nnn diyalektiği; diyalektiği; 2 . diyaektiği diyaektiğinn sonaki daha yüksek evesi olan Plton ie Atotele diyaektiği; Hege diyalektiği ve mateyalit diyaektik Diyalektiğin kendii de diyaktik olaak gelişmişti Diyalektik bi gelişmenin ne olduğunu iid göcğiz Heakleitos diyalektiğin ik evesi adışklığın diyae diyaekti ktiğin ğinii geliş geliştid tidii Paton ile Aistotees ikinc ikincii eve yan yan yanal yanalığ ığnn diyaekt diyaektiğin iğinii geişgeiştidile. Bu diyaektik ik i k evenin eveni n diyalek diyalektiğ tiğine ine ztt. ztt. Onun On un oumsuzlanmasıd. Hege Hege önceki iki geişme aşamasn aşamasn bileştii ve bi üst aşamaya aşamaya yükselti Yan yanalığn ve adşıklığn diyalektiğini geliştii ama bunu idealist bi şeklde yapa yani tahselidealist bi diyalektik geliştii. Antikçağn diyalek diyalektiğ tiğii sın sı nlıyd lıydıı Bu snıl s nılamanın amanın nedenini daha önce açıkladm antik Yunan'ın üetim biçimi biçim i ve snf
renselleşmiş bi diyalektikti. Bu evrensel diyalektiğin atında tında yatan yatan üretim üret im ilişkieri ve v e sınıf sını f iişkilerinin bağamını buada buada kısaca açklayacağ açklayacağım. ım. Mateya Mateyas stt diyaek diyaektik tik şç ş ç ss nfının pespektifinden özelikle de poetarya deviminin perspektifinden bakan düşünürerce geliştirildi. Bu pespektif sınıarın sını arın ortadan orta dan kaldırlmasını kaldırlması nı bunun bunu n sonucu sonucunda nda da sını toplum toplumun un ortadan ortadan kadıılmas kadıı lmasn n geektiri geektiri Sını Sı nıfflaın ve sınılı topumun ortadan kaldımasya topumsa gelişmenin ve gene oarak geişme fikrinin önündeki son engel yok our. Gerek Platon gerek Aristoteles için hatta Hegel için sını sını toplum toplum gelişmeyle aşlabilecek aşlabilecek bir şey değildi ğildi P Pat aton on ie Aistotees' A istotees'te te köle ekonomisi ekonomisi son ve mutak mut ak sınırdı Hegede ise burjuva topumu aynı işi göüyodu. Ama diyaektik materyalizme göe ya da işçi sınıfnn ba kış açısna göe snlı toplum ne sondu ne de topumsa gelşmenn mutak snd Sn topumun kends dya lektik gelişmeye tabidir ve toplumsa geişmenin bir parça sıdr. Bu bakış açısnn genelleştirilmesi doğa olarak hem geneleşmiş hem de materyalist diyalektiği doğurur. Şunu da beirtmek isterim ki son dönemd dönemdee bur bu rjuva imeri de diyaektiğe yönemeye başadı. Hegel diyaektiği Amanya'da çeşitli çeşit li biçiml biçimlerde erde canlandırldı canlandı rldı Fransa da fiozof fioz of egon kendine özel bi diyalektik şekli geiştirdi Ancak diyalektiği tiğinn son yılada otaya otaya çıkan bu bujuva buj uva biçimi biç imi büsbütün büsb ütün ideaistti veya Bergson'un diyalektiği gibi hem idealistti hem de diyalektiğin ilk aşamasna yani Herakleitosun bakış açsna açsna döner. döner. Diyalektiği doğada tarihte ve düşüncedeki gene ilişki
Buna karşın diyalektik her şeyi en genel ilişkileri içinde kaşılıklı bağımlılık ilişkilerini izeyerek sabit değil gei şen şeyler olaak ele aı Şu soru sorulabiir Diyalektğn bu gizemli bilimini nası öğendik? Bu bilgeliği needen alıyoruz? Diyalektiğin tüetildiği üç kaynak vardır Biinci kaynak doğa doğadı dır r doğa doğall sür s üreç eçler lerin in gözlenmesidir Zaten He rakleitos ilk başta diyaektik düşüncesine böyle ulaşmıştı kinci kaynak insanık tarihinin incelenmesi tarihsel dö nemlerde nemle rde üetim üe tim taznda taznda top topum um bçimleinde bçimleinde ve v e bunlara bunlara ilişkili oan top toplumsa lumsa düşünceerde düşünc eerde meydana gelen değişik likein izenmesidi ize nmesidi Üçüncü kayna kaynaksa ksa insan insan düşüncesinin kendisinin incelenmesidi Bu noktada bir soru daha geir Akımıza bulduğumuz diyalektik düşünce kanunlarının gerçekliğin gerçekli ğin kanunlaıy kanunlaıyla la yani yani doğadaki tarihteki değişim kanunlaıyla örtüşmesinin garantisi nedir? Ama nihaye tnde bu pek de olağandışı b şey değl ne de olsa nsan doğanın bir paçasıdı nsan düşüncesi son taide doğal bir süeçtir doğadaki hehangi bir süreçe aynı tüdendi ns n s an düşüncesinin doğa ve taih kanunlaıyla özdeşleşmesi bu b u nedenle olağandışı değidir. Hatta bunun bunun tersinin te rsinin kav kav almaz ve olağanüstü olduğu bile söylenebili Dyalektiği Dyalektiği bi saat içinde size si ze tüm t üm ayıntılaıyla açıkla am mümkün deği elbette. Ama hiç değilse diyaektiğin temel yasalaına değinebiliiz. Bunlaı açıklamak için bi kaç örnek veeceğim. Ayrıca diyalektiğin temel kanunları arasındaki arasındaki iç bağantılaı da göstereceğim Bu konular biaz biaz zor göünse de bunlaı tam olarak anamanın ancak tek ra tekra çaışnaka çaış naka kün od alısı
snz ne de osa dyalektğn kantı hekesn gündelk deneymnde ve zhnnde bulunu şte bu noktada da nsan düşünces düşünces şu ya da bu zhne zh ne göe akık akık göstemez göste mez D Dya ya-ektğn en genel ve en kapsamlı temel kanunu kaştan b bğ ğ kanunudu kanunudu B u kanunun kanun un k anamı ana mı vad. vad . Bnc Bncs s tüm şeye tüm süeçe tüm kavama son tade tek b mutak bkte b aaya gele yan nhayetnde tek b bl blk k ouştuma ouştu mayan yan kaşıtlı kaşı tlıkk fa fakk yoktu yoktu knc ve b o kada doğu anlam da tüm şeyen özdeş oldukla ka da mutl m utlak ak bçmd bçmdee ak ak ve tümden veya v eya sn s ns sız ız bç bçmd mdee kaşt omaaıdı Bu kanuna kaşıtan kutupsa blğ kanunu da denmekted Bu kanun he şey he ogu ve b bütün oaak dünya çn geçed. Yanzca düşüncey ve yöntem ee asak şöye de fade edlebl: nsan zhn en keskn çelşke v e kaştkaı be be b bğe ğe kavuştuma konusunda konusun da sonsuz s onsuz b b yeteneğe sah s ahpt pt öte yandan şeyle şeyle sonsuz deecede fak faklı lıaşt aştıabl ıabl ve tahl edeek kaştakaşta na ayştab. Bu snsz bk ve faklık geçekte va oduğu çn nsan nsa n zhn şeyen şeyen sn s ns szz b b ğ ğn n ve ve sınsı sın sızz fak k ıığ ğn n tes te sss e de b b.. Bu evensel eve nsel kanunu bk bkaaç önekle açıkamak açık amak mümkün. mümkün . Gece ve gündüz öneğn alam on k saatk gündüz ve on k saatlk saatlk gece ge ce vad vad aydınk dın k ve kaank zamanı va dı Gece ve gündüz kaşıtlıktı bbn dşala Ancak bu dışama geceye gündüzün ym döt döt saatk b günün paçası olmasnı engelemez. Bu nedenle gece ve gündüz kaştğı ym döt döt saatk saat k gün kavamında kavamı nda otadan kadıl Başk b kaşt ka ştğ ğ ee aa a a n ekek ek ek ve dş dş T
sındaki sındaki karştk (Değişimler ve ve Dönüşümler Kitabı) fesefesinde teme kanun niteliğindedir. Erkek ve dişi birbirine birbirine karşttr. Ancak An cak bu durum dur um erkek erke k ve dişinin dişini n birik bir ik olma olmasn sn gene insan in san kavram çeşidi omaarn engelemez. kisi ki si de de insan çeşidi odukarı için iç in tamamen tamame n ayndr ayndrlar. lar. Başka karştkara bakam: Doğadaki karşıtlıklardan biri de hareket ve hareketsiziktir. Norma düşünce hareketsizik ve hareket süreçerini mutak bir biçimde birbirinden ayrr. ayrr. Hareket Hare ketsiz siz oan hareketsizdir hareketsizdir ve hareketl hareketlii olan hareketidir Fizikçi hareketsizliği hareketin bir başka çeşidi olarak ele ar keza hareketi de hareketsiziğin arklı bir çeşidi oarak görür Her hareketi hareketsizliğin bir çeşidi oarak göre bilir Aranızda Aranızda modern fizike ilgienmiş olanlar bu konu konu-lar daha iyi biecektir. Mutlakmş gibi görünen bir başka karştı karş tığı ğı aalım aal ım Doğa Doğa ile sanat hep birbirine birbirine karşıt karş ıt görülür. görülür. Doğann yaattıkana kaşlık sanat nsanın yaatısıdı Ama nihayetinde sanat da bir parça doğadr çünkü sanat eserini üreten insan nihayetinde doğann bir parçasıdr. Bu örneker sonsuza dek çoğaltlabilir ve varlan sonuçlar da bu basit örnekerin gösterdiğinden daha öteye gider. Ama konu konuyu yu mümkü mü mkünn olduğunca iyi anay anayabilmeni ilm enizz için bu b u örnekeri verdim. Olağan koşular atında doğrudan aganan basit şey er söz konusuysa güçlü sosya çıkarlar yoksa karştarn birliği anayş pek zorukla karşaşmayacaktır Bu anayşla igii engeler topumsal çkarara ters düştüğü ya da artık art ık doğrudan aglanabile aglanabilenn fikir f ikir veya kavramların kavramlar ın deği
e köe sahbnn ksnn de nsan oduğunu kabu etmek bizim çn çok koay Oysa antk dönemde br Yunanya hatta en akı Yunanya köe ie köe sahibnin insan sat taşımak bakmndan aynı oduğunu söyeseydinz hiçbir koşuda aynı odukarını odukarı nı kabu etmez etmez tamamen brb brbre rerrne karşt odukarı ve ayn oamayacakar yönünde cevap verird Ya da modern bir işkyi ee aam kapitast ie proeter işetmeci ie işç Kapitaste proeterin birbrne karşıt oduğu her buruva çn ver bir bgdr Hatta bu karştğın her he r zaman var oduğunu ve her zaman var va r omaya devam edeceğin asa aşamayacağın iddia edecektr Ama bu karşıtığn tarihse geçici bir karştk oduğunu kabu edebmek çin devrimc şçi snıfının bakş açısına sahp omak gerek. Daha tanıdk bir örneğe geçeim demn erkek ve kadında söz ettk ett k Hekes ekeke kad doğa doğa bmse açda açda ayn ayn türün üyeer oduğu oduğunu nu erkeke kadının türdeş ayn ayn şekide nsan odukarn kabu edecektr Ama topumsa aana geçer geçmez çeşker ortaya çkacaktır Erkek gb kadnın da ayn yn insan in san hakarın hak arınaa sahip oduğunu oduğunu kavramak ve uy uyguam guamak ak için br dz çok büyük tarhse devrime ihtyaç duyudu ve b br çok ço k doğu ükesinde ükes inde erkeke kadn arasın arasın daki eştiğin eşt iğin henüz uyguamada uygua mada kabuenimediğ kabuenime diğni ni ayrıca beirtmeye de gerek yok. Bu konuarda diyaektk oarak düşünmeyi öğrenmemş oan ve kend çkararınn peşinde oan br bu karşt kar ştkar karın ın mutak m utak oduğunu idda etmey s ürdürecektr; ürdürecektr; yanz yan zca ca dyae dyaekti ktikk br br eğtim amış oan kş kş karşıta karş ıta briğin briğin kab kabu u edecek edece kt Ebette Ebet te k bu sadece d
sormak sorm ak styoru styorum m Amerika Amer ika Brleşk Brleşk Devletle Devletlende nde beyazlar le syahla arasnda Avupada se daha yüksek br sınıfı temsl ettğ dda edilen Avupalı le koyu tenl syah saı gibi ırklar aasında toplumsal konularda ayımcılk yapıldğını blyosunuz Teode ve patkte bu karştlk laın mutlak olmadığını tersne beyaz syah ve saı tenl nsanların genel anlamda nsanlık kavamında bleştklern kabul etmek çn yalnızca dyaektk eğtm görmüş bir kaa yetmez bell br snfsal bakş açısı da gerekldr Ama eğtlmemş zihn genel kavamlar konusunda başka zorluklala kaşlaşr hatta bu kavamla ne kada soyut müphem ve duyusal algılama algıla ma veya varsaym varsay m gücünden yok yok-sunsa sun sa zolukl zoluklar ar o kada kada arta Gece ile ile gündüzün yirmi döt saatlk saatl k günün gün ün tüdeş tü deş parçalaı parç alaı olduğunu olduğunu anlamak anl amak kol kolay aydı dırr ancak doğru ve yanlış gb karştlıklaı kabul etmek daha zodu en genel en kapsamlı ve ayn zamanda da en çe rkten yoksun olan valık ve yokluk kavramlaıyla baş et mek dah da zodu Sıradan insa şöyle diyecektr Valk ve yokluk yo kluk gb gb mutlak mutla k kaşıtl kaş ıtlıkl ıklar ar nasıl nasıl brleştle blr? blr? B şey şey ya vad va dır ır ya da yok yoktu tu arad aradaa bi bi köprü köpr ü ot o tak ak bir bir özellk özel lk olamaz olamaz Herakletosu şlerken valk val k ve yokluk kavramlaı nn n n değşen he şeyde nasl iç içe geçtğni ayn ayn anda ve aynı aynı şekilde bulunduğunu göstedm çünkü gelşen br şey hem kendsdir hem de kendis değldi rneğn gelşen ve erk e k olm olmaaya doğr do ğruu iler ilerle leye yenn b b çocu ço cukk hem b b çocuktu çoc uktu hem he m de değd değd.. Ekeğe dönüşüken çocu ço cukk omayı omayı bakır bakır Ama Am a henü he nüzz erkek değ değld ldr çünk çü nküü gelşmesin gelşmesin tamamlamamşt Valık ve yokluk kavramlaı oluş kavamı fından fından kap
b cismn ci smn b b yeden diğeine haeket etmesi etme sine ne bakalı bak alım. m. B u cism haeket edeken hem b yededi ve hem de o yede değildi. Olağan düşünme bçminn en çok tökezledği b üçüncü kaşıtlığı madd ile zihnsel madde ile düşünce veya madde le blinç aasındaki kaşıtlığı ele alalım Sıadan eğtilmemş zhin bu kaşıtlıkla aasında otak bi özelli öze llikk bulunmadığına bulunmadığ ına nanı Maddi Maddi olan zhnsel değl değldi di o kada. Bu kaşılaın nasl bir olduğunu düşünmenn yani zhinsel zhin sel olanı o lanınn nasıl nasıl bi bi maddi maddi etknlk e tknlk olduğunu olduğu nu yan yan maddi olana bağlı olduğunu daha önce kanıtlamıştık Şimdyse madalyonun diğe taafını göstemek stiyoum kaştlaın bliği lkesinn başka bi yönü daha vadı lk önce aalaında aala ında özdeşlik olmaya olmayan n bleştilemeyen bleştilemeyen kaştlıklaın va olmadığını söylemiştik. Şimd de aynı anda şunu dda ediyouz Aalaında fakla ve kaşıtlıkla olmaya k ayı şey yoktu Ya da başka b adeyle Şeylen kaşıtlığı özdeşliği kada sınısızdı. Bunu sze biaz daha açıklayab açıklayablmek lmek çn ç n felse el seffe tahi ta hinde ndenn küçük kü çük b a nekekdot sunmak istyoum. 7 yüzyılın sonu ve 8 yüzyılın lk yaısında yaşayan yaşay an Alman flozof Lebn Lebnzz faklı ak lı olmayan olma yan k şeyin olmadığı ilkesin i lkesin ota otaya ya ata. Bi Bi gün gü n saa sa aylılaa ylılaa do do laşmaya çıka Söz bu lkeye gel ve biis yolun üzendeki b ağaça k aynı yapağn oup olmadığını konol eme fkni otaya ata Saaylı hanımefendle ve beyefendile işe giişie giişi e ama elbette bibn bi bnin in tastamam aynı aynı k yapak bulamazla. bulamazla. Demek k geek şeylen geekse geekse aklın doğasın da bibiinden faklı olmayan ik şey yoktu Aynı şey ik yağmu damlası d amlası çin ç in de söyl ebili ebi lisin sinz z Asla As la b dğe dğe yl yl
ronu asa mutak biçimde ayn omayacaktır Her ne kadar bugün br elektronun tekl özellikleri hakknda bilgmiz olmasa da (atomlarda ve moleküllerde en azndan türe özgü arklar belrleye belrleye bli bliyo yoru ruz) z) bunu güven güv enle le ddia d dia edebilrz ed ebilrz Bu idda şeylern özdeşliğinn ve arklılğnn snrsz olduğu yolundak karştlarn brlği ilkesine dayanr. Akln şeyler sonsuzca özdeşleştirme arkllklarn belrleme ve mukayese etme kapastes şeylerin doğadak sonsuz özdeşliğine şte öncelkl olan budur ve arkll arkllığna ığna tekabül eder. Varlk Varlk ve yokluk yokluk madde ve düşünce gibi en e n genel kavramlar kıyasladğı kıyasladğımızda mızda da ayn ayn sonuca ulaşrız. ulaşr ız. Biraz önce varlk varlk ve yokl yokluğ uğun un oluş içnde ayn ayn anda bulunduğunu bulunduğunu oluşun özdeş bleşenleri olduğunu belrttik. Ancak bu durum varlık ve yokluğun ayn anda anda karşıt olmalarna olmal arna arklı olmalarna olmal arna engel eng el değldir Bu kaştla blğ lkes büyük oasılka sze ye b şey daha önce aklınıza gelmeyen bir şey gbi görünecektir Ama daha yakndan baktığnzda bu lkenn kapsamadğ tek bir anlamlı cümle dah kuramadğnız göreceksniz. zne le yüklemin aynı olduğu olduğu anlam içermeyen içer meyen bi r aslan bir aslandr" gb önermeleri bir kenara brakrsak yukarıda sözünü ettğmiz ilke her yerde geçerlidr. Sradan br önermey ele alalm Aslan br yırtc hayvandr." Bir şey A aslan br br şey B le le özdeşleştrlir özdeşleştrlir Ama aynı aynı zamanda zamanda A B'd B' den ayrılır ayrılır Aslan bir yırtc hayvan hayvandr dr burada yrtcı hayvan türleryle özdeşleştrilir Ama ayn anda onlardan da arkllaştrılr. Şu formülle ifade edilemeyecek br cümle oluşturamazsınız oluşturamazsı nız A = B . Anlamı Anlamı ol tüm cümlele cümlelerr k
kıyasanmasını çeen bu kaştlık Çn felsefesnn kask dönemndeki, beyaz bi atn" b at olup omadğı gb konuada tatşan sofstle" taaf ta afından ından da göü göümü müşt ştü ü Şmdi Şmdi de şu souyu so uyu souyouz: s ouyouz: Diya Diyale lekt ktğ ğin in bu tem t emel el kanununun kaynağ nedi? Cevabı da şu: Bi kee, bu kanun deneymden kaynaklanan b genelemed Gündelk hayatta ve blide süek şeyen özdeşklen ve aklıklanı aaştız ve deneym şeyen özdeşkeyle faklı lıklanın keşfedimes keşfedimesinde inde kesn, sabit sınılaın omadığını omad ığını göstemşt göstemşt Sna vasa da bunla haeket, hae ket, göe, geçici snla sn ladı dı ve ve süek sü ek ihal ed ed i i,, yen yenden den konulu, konu lu, teka ihih a edli kncs, gödüğünüz gö düğünüz gb kaştan biiği kanunu bizzat düşüncenin nceenmesye bulunabii Hem düşüncenn hem de doğanın kanunudu Düşüncede geçeli oduğu hal ha lye ye bu kanun bncn bncn temende temende mevcuttu mevcut tu ve bu temel temel teşki eden de evenin, vağın b paças oduğumu blmem, ama diğe yandan da dş dünyadan, diğe şeyleden ak oduğumu bmemdi. Düşüncenin teme yaps ka şıtan kutupsa biğnden ouşu, tüm dğe düşünce ka nunla nunla buadan buadan tüemi tü emişt şt,, diğe yandan da bu kaştan kutupsal kutup sal blğ blğ tüm dğe şeyle şeyle n doğasına tekabü ede
n Bnc Des
DLEKTK I I Son Son deste dyalek dyalekttğn ğn e n genel genel ve e n öneml kanununu kanununu ele adk, ad k, yan kaşta kaş tan n bl blğ ğ kanununu b başka deyşdeyş e tüm şeylen kutupsal blğ kanununu gödük Şmd Şmdy yse se dyaektğn knc teme kanunu olan yadsmann yadsnmas kanununa, yan kaştla halnde geşme kanununa geçyouz Bu kanun düşünme süecnn en genel kanunudu nce kanunun kendsn açklayp bkaç önek veeceğm adndan da neye dayandğn ve kaştan blğ kanunuyla bağantsnn ne olduğunu gösteeceğm Esk Çn felsefesnde Dönüşümle 'nn yan sa Lao Tzu ve öğencle antk Yunan felsefesnde se özelke Heak etos bu kanundan söz ede Ama kanunu eksksz oaak gelşten Hege omuştu Bu kanun şeyen tüm haeketle ve değşmle çn, ayca geçek şeye ve bunlan aklmzdak göüntüle yan kavamla kav amla çn geçe ge çe d d Bu kanuna göe tüm tüm şeye ve kavamla haek h aeket et ede değ değş ş ve gelş gelş,, he şey süe sü eçle çle den oluşu Şeyen sabtlğ göe ve snld; haeketle, değşmle veya geşme mutakt, snszd B bütün oaak oaak dünyada dünyada mutlak haeket ve mutlak dugunuk dugu nuk çakşçak ş-
Yadsımann yadsınmas kanunu he şeyn değştğ veya süeçeden ouştuğu önemesne nazaan daha özel b çeğe sahpt. sahpt. B u kanun kanu n değşklk değşklklen len haekete ha eketen n veya gelşmen en genel şek hakkında da b şeyle anatı B kee tüm haeketle geşme ve değşklkle kaşıtıkla veya zıtıka z ıtıka halnde yan b şeyn yadsınmasıya geçekeş. B u nedene yadsımaktan söz sö z edl edl .. Yadsımak eddetmek demekt Kavaman değşm bu şekde fade buu Şeylen geçek haeket akılda kavamsal düzeyde yadsıma olaak göünü B başka deyşle yadsıma şeyen haeke ha eket tn nnn veya değşm değşmn nnn aklda en e n genel ş ekde ekde temsl t emsl edlmesd edlmesd.. Süecn Süec n k k sahası yadsmadı. yads madı. Değ Değş şm mnn kaykaynağı nağı olan olan şey şeynn yadsınm yad sınmas as da da şeylen kaşıta kaşıt a dönüşmes kanununa tabd tabd .. Yads Yadsma man nnn kend ke nds s de yadsn. B u yüz den yadsmanın yadsınmasnda yadsınmasndann söz sö z edy edyo ouz uz Az sona öneke vence konuyu daha y anayacaksnız. Baz daha devam edeym Yadsımann yadsınması hem düşüncede hem de geçeklkte mantken olumu b sonuç ve. Yadsıma yan olumsuzama e oumama k kaşt kutupta bulunan kavamladı Olumlamanın oumsuzlanmasıya yadsıma otaya çkaken yadsmanın yadsın masyla olumlama otaya çıka çı ka.. Evet Evet yadsdğı yadsdğımda mda hay elde edem k yadsıma. Hayı' b kez daha yadssam evet elde ede e dem m knc yadsma Sonuç oumu o umu b b şeyd şeyd Demek k olağan dlde ble çe yadsmadan b olum ama otaya çka Ama dyalektktek çe yadsmadan esk ve özgün oan şey teka oluştuumaz şte ayt edc özelğ öz elğ de buadadı n başlangç nok ge dönül
süecinden özgün niteikein kounduğu ve genişletidği başka özeike yeni bir şekl otaya çıkmıştır Yadsımanın yadsınması kanunu iadesne yabancıysanız, çok daha bast olan yennn eskden doğuşu kanununu düşünün Bu kanun ayıca düşüncenin bi kanunu olması bakımından da özel br br ormüasyona ormüasyona sahiptr sa hiptr Düş D üşün ünce cennn kanunu kanunu oaak şu bçmi alır: alır: Çıkış noktası oumu öneme öne me,, yani tezdir tezdir Bütün düşünme düşü nme bçm bçmer er hehang bi öneme ya da dd dday aya a başa. baş a. B u öneme öne me yadsınır yadsı nır veya kaşıta kaş ıta dö nüşür. nüş ür. k önermey yads yadsıya ıyann bu knci önemeye önemeye karşıt kar şıt ya da antitez deni Bu iknc aşamadı knc öneme, yani antitez antitez br br kez daha daha yadsını yads ını ve bdğin bdğinzz gb gb üçüncü öner me, yan sentez elde edir; sentez de, tezn ve anttezn yad sınmasıyla daha üstün, oumu b önermeye uaşılmasıdır Kanunu doğu anlayabmek çin k tüü yanış youm a ya da d a çaptmaya çaptmaya kaş dkkatl olmak olm ak zoudayı zoudayız z Tez Te z ve antitez antitez dya dyae ekt ktk k oaak son önermede, yan sen s en tezd te zdee bleştr bleştrli li Dyaektk Dyaektk beşme, ki ki karşıt kar şıt şey şe ynn karş ıklı oarak dışanan ntekl ntekle e otadan kadııdıktan son a kalan özelkernn sat topamıyla kaıştırımamaıdı. Dyaekt Dyaektk k geşme bu şekde şe kde geçekeşmez, geçekeşme z, çünkü buada b uada karşıtar bbiin bbiinee karışı veya yok ed edl l, , geşme de engel eng el len lenr.r. Dyae Dyaekt ktkk geişmenin teme özelkl ö zelkleinden einden bi yadsımalaa geçekeşmesid geçekeşmesid ve bu yadsımala kaçınımazdı kaçınımazdı Yadsıma dsı ma omadan ne süeç sü eç,, ne geşme, ge şme, ne de yenn yennnn otaya otaya çıkışı söz konusu olabl. Bu yadsıma toplumda esky o tadan kadıan mücadeede kend ke ndn nii iade iade ede Hatalı ya da sahte dya dyaekt ektk k eskiyle yen yen nda br br etşmn, bir
hemen ilave etmek isterim: Her uzlaşma mücadelenin yadsmas değildir Bir uzlaşma bile mücadele arac olabilir Gelişmenin diyalektiğinin bu şekilde yanlş anlaşlma snn altnda yadsmann birliğin temel aktöü olarak ol oynadğnn unutulmas yatmaktadr Ama tersi bir yanlş yorumlama da vardr: Gelişme sürecinden ortaya çkan yeninin eskiyi yadsmakla ya da ortadan kaldrıakla kalmayp ayn zamanda kendi içinde barndırdğ gerçeği göz ard edilir Bu duuma dikkat edilmezse Fansz filozof Bergsonun felsesinde olduğu gibi gelişim diyalektiğinin aptlmasyla karş kaşya kal insan Bergsonda gelişme kavalma kava lmazz mist m istik ik bi süre s ürece ce dönüşür dönüşür eskiyle eskiyle yeni yeni arasndaki ilişkiler lt karştlk karştl k olarak olarak kavran ka vran nı n ı n özdeşlik özdeşl ik olaak olaak kavranmaz kavranmaz Bergsonun diyalektiği kavrayşndaki temel hata, gelişme yoluyla eski olandan çkan yeninin yalnzca eskinin karşt yadsmas olmadğnn, onu doğuan eskiyle ortak bi şeye sahip olduğunun gözden kaçmasdr Bergsonun bu düşüncesi takip edildiğinde kendi kendini iptal ettiği görülür Tek bir yadsma türünde yadsnan şey gelişmenin doğuduğu şeye artk igii değidir Bu da tam veya kaytsz şatsz yadsma yani imhadr Bir şeyi tam olarak yadsdğmda onu yok ederim, ama o zaman da gelişme tamamen tamamen durur Begson' da olduğu gibi gelişme snrla s nrla-rnn ötesine itildiğinde mutlak klndğnda kaştna, yani haeketsizliğe ya da gelişmeden yoksunluğa dnüşür Diyalektik süeçteki yadsma mutlak kaytsz şartsz veya tam değil koşullu göreli veya ksmidi Diyalektik açk ve
opoünis çapıılması olaak adandııabi. Biaz önce sözünü ettğmiz, yennin eskiyle h h lgili olduğunun göz adı edidğ ikinc çarpıtmaya dyaektğn anaşs çapıması denebi. Diyalekiğin bu ki bbrne zı çapıtması, yani oportünist ve anaşs çapıtması oaya çıkan sonuç açısından, yani gelşmeyi oadan kaldımalaı açısından bibinn aynıdı. Opoünist çapıtma geişmenin haeket eiici gücü olan yadsıayı oradan kaldıaak, anaşist çapıma da karşılıkla arasındaki bağanıyı oadan kal dıarak geşmeyi yok ede. Bu gene ve soyut konuyu biaz daha anayabimenz çin sze bir kaç önek vemek ve mek siy siyou oum m Bi piinç piin ç tanesin tanes in ee alalım. Size bu pnç tanesiye bi gelişme sürecni baş latma göev veyoum. Bunu nasıl yaparsınız? Sulu veya kuu pinç taımı yapmanıza bağlı olaak pinç anesini opağa opa ğa veya ve ya suya koya koyası sınız nız.. Topakta Topakta nele ne le olu? Topak Topakta ta piinç tanesinin lk yadsınması geçekeşi. Yok olu ve bu taneden pnç bitkisi geşi. lk yadsıma: Pinç tanesi yok olup btkye dönüşmüştü. Bu sıada lk pinç tanesi yok olmuştu knc adım pnç bitkis sayesnde aılı Piinç btksi btksi büyü ve sonunda sonun da tekar pnç pnç aneei ane ei üetr üe tr ve bu nokt noktay ayaa ulaştığında, yan ya n pi p inç nç ohumlaı, pi pi nç nç taneler taneler üetiğ üe tiğnd ndee btki yok olu. kinci kinc i yadsıma: Piinç btksi yok yok olmuştu ve ane tekra ouşmuş o uşmuşu u ama a ma esk p pnç nç tanesi değid, yeni pnç taneleidi, te bi pnç anesi deği di, çok sayıdad sayıdadı ı ve büyük büyü k oasılıka da eski niteğe sahip değidi, yeni özeliker vadı. Üemeyle igil bu küçük değişklkle genelkle önemsz ve değşkendi. Bunaın
snı s nıası ası gözemeyeb gözem eyebe ecc eğmz b b süeç sü eç vad. Çe Çe yad yad sıma k çıkış çıkı ş noktası nok tasını nı yen yende denn ouştu ouş tuu u ama ama daha daha yükse yük sekk b b basamakt bas amaktaa ve başka b nckte nc kte Begsonu Beg sonunn dyae dyaekt ktkk çaptmasınn buuvaznn şu ank tahse konumya yakndan şk oduğunu anamş omasınız Rasyone dya dyaekt ektk k buuv bu uvazn aznn n yok yok ouşunun kaçını kaç ınımaz mazğ ğına ına şaet ede Begsonun mstk veya tahf edmş dyaektğ tahse meşuuğu otadan kadııp yene hçb şeyn oa naksız omadğı muczey muczey keyf keyfğ ğ ve ana a naş şmaz mazığ ığ koy koya a Umaım konuyu daha y anamışsınızd. Baz önce sözünü ettiğm önek üzenden dyaektiğn k yanış youmunu veya çpıtmını da açkayacağm Begson'un çaptmas veya dğe b deyşe anaşst çapıtma öye gösteeb Dyaektğn kanunu pnç tanesn yadsımaıı taep ede Bu yadsma daha eksksz b bçmde yapab yapab Pnç Pnç tanesn tane sn top to pak ak yene yene b b ha vana koyup koyup ezebm Netcede pnç tanes öye eksksz yadsnmş t k atk b geşme geçekeşmez. k çapıtma budu. Buadan da anaşacağı üzee he şeyn kendne has b yadsmas yadsmas vadı va dı ve ancak anc ak o şeyn doğasna uygun oan oa n yadyadsma be b geşme süec başatab Dyaektğn knc tüden yan opotünst opotünst çaptması çap tması yadsımann gömezden genmesd genme sd. . Pnç Pn ç tanesn tanesn vedğ vedğm m kş kş tane kend kenken dne" geşeb geşeb deyp onu ne eze ez e ne de topağa top ağa göme Masann üstünde bıakı Bunun sonucunda tane geşp btk oamaz Netcede masanın üstünde öüp gdecekt Bu k kaşıt dyaektk çapıtmanın nas ayn sonucu doğuduğunu göüyosunuz Geşme meydana gemez ve nesne yok
daha üstün bir şeye dönüşür Size topumsa veya ekonomk düzenern tarhinden ikinci bir örnek vereym Bldiğimz ilk üretm tarz t arzınn ınn ikel ikel komünizm kom ünizm olduğunu olduğunu biyorsu biyorsunuz, nuz, yani küçük bir insan grubunun önemli üretim araçlarına ortak sahip olmas. Bu kel komünizm tüm toplumsal ge lşmenn çıkış noktasını tezn, temeln temeln ouşturur l ke komünzm ortadan kaldırlır, yadsınr, oumsuzlanr. Ortak üretm araçarı mülkiyet ve ortak üretm yerine sırasya öze üretim, köle ekonomisi, feodal üretim basit meta üretim, en sonunda da kapitalst üretim geçer Bu antitezdir lkel komünzmin olumsuzanmas, çeşti tarihsel şekilede özel üretmdir. Sonra üçüncü aşama gelir zel üretm yadsınır, ortak mülkyet ve komünizm daha yüksek br seviyede yenden kurulur. Bu çe yadsımaya gelişme daha yüksek br sevyede çıkış noktasna ger döner Kaptalst üetmden üetmd en doğan sosyals sosyalstt ya da komünst üetm üetm atk lkel lk el komünizm değildir, değildir, çok ço k daha yüksek bir gelişme evresindeevr esindeki, kapitalizmn teknoloik başarlarını da devralmış oan komünizmdr nsan artk ilkel komünzmde kendisine hükmeden doğaya hükmediyor. Ayrıca modern komünist topumun kapsamı da ikel komünist topulukların kapsa mnd mndan an çok daha geniştir ikel komünizm komünizm en e n azla birkaç birkaç topuluğu tek bir ekonomik brm içinde breştreblrken, modern sosyalzm veya komünizm bütün dünya ekonomisini kapsamaya uygundur Modern komünizmle ikel komünzm arasındaki ark gösterdm. Ama ilkel komünizm modern komünizm içinde barınmaya devam eder Üretm araçarnın ortak mülkyet yeniden sağlanmştr. Kapta-
ve koşulara bağıdr. Gerek kaptast teknolo gerekse kaptazmn ürettğ üre ttğ fabrka fabrka çndek şbğ korunm kor unmakt aktadı adırr Son oarak bu örnekte dyaektğn k çarpıtmasını göstermek styorum. Sosyazme uaşmak çn kaptalzm ortadan kaldırma veya yadsıma zorunluuğunu göz ard eden lk çarptma çarp tma reorm r eormst st veya opor opo r tünst görüş oarak bnr. bnr. Dyae Dyaekt ktğ ğnn bu aandak knc knc çarpıt çar pıtılm ılması asında nda kaptal kaptalz z mn unsurarnın sosyalzmn nşası çn devrandğı göz ardı edlr; bu da anarşst görüştür Çarpıtmalardan brne dyalektğn oportünst çarpıtması dğerne de anarşst çarptm çar ptmas as dememn demem n sebeb se beb buydu. Tarhse deneym deneym bu k çarp ça rpıt ıtman manın ın brbr brbrne ne dönüştüğün dönüşt üğünüü ve brbrn brbrnn n yern yern aldğın göstermektedr. Çok arklı br modern örnek de ee anabr Çn'dek emperyalzme karşı mücadeleye baktığımzda emperyalzme karşı mücadeenn oporünst çarpmasna Çang kayşek örnek verebrz Pek yadsmann yadsınması kanununun kaynağı nedr? k kanunum kanunumuzla uzla yan yan karşıt kar şıtar arın ın br brğ ğ kanunumuza bağlantsı nedr? ne dr? B u kanunun kan unun karştarn k arştarn br brğ ğ kanunuy kanunuya a doğrudan bağlantı bağlantı olduğu olduğu açktr. Yadsmanın adsma nın yadsınması kanunu süreç olarak zaman çnde yan ardşkk çnde br şlem oarak karşıtların brğdr. Karştarn brğ süreç oarak düşünüdüğünde yadsmanın yadsınmas kanununu nunu başka br f fadeye karşıtık karşı tık youy youyla la geşme ge şme kanununu doğurur lk önerme yan karştarn brlğ kanunu yapısa ya da statk varık varık açsından şeyern en genel şkern temsl eder. knc knc öner me olan yadsımanın yadsım anın yadsnması yadsn ması se
ki ki önerme iç içe içe geçmekte geçmekt e ayrlmaz bir bi r bütün büt ün ouşturmak ouştu rmak-tad tadrr lk lk önerme öne rme dünyann dünyann boylamas boylamasına ına bir bir kesit kes itni ni sunarsun arken ikincisi ikincisi enemesine bir kesitini sunar Şimdi Şimdi diya diyae ekt ktiğ iğin in üçüncü ikesine ikesin e yani niceliğin nitenite iğe ve niteiğin niceliğe dönüşümü ilkesine geiyoruz Bu ilkeye göre bir şeyin veya şeylerin sat çoğalmas niteikte yani özeli öze likklerde değişime yo açmaktadır açmaktadır ve tersi yani niteikse bir çoğalmanın niceikte bir değişime yo açtğ da doğrudur Açklama için size birkaç örnek vermek istiyorum lk örnek zik zik alanndandr alanndand r Suyu ele aalm aa lm Suyun Suyun beli bir bi r sı cakığ cak ığ vardır ve bu b u sıcakığ sıcak ığ bei bir nokt noktay ayaa kadar yükselt yükselt tiğinizde gitgide snan su değil buhar elde edersiniz. Tersi durumda yani sıcakığ belli bir noktaya kadar düşürdüğünüzde gitgide soğuyan su deği buz elde edersiniz Molekülerin hızı nicelikse oarak düştüğü için su donar Scakk en küçü kü çükk parçacıkar parçacıkarn n yani moeküerin moekü erin hareketinin har eketinin bir bi r i iadesidir; molekül hareketinin niceiğini bir başka iadeye moeküllerin hareket etme hzın düşürürseniz bei noktalarda özeliker de değişir: gaz hainden sıvı hale sıvı haden katı/ donmuş hae Yine ancak molekü hareketin niceksel oarak değiştirerek değişt irerek buzu suya veya suyu buhara dönüştürebiirdönüştüre biirsiniz. Niceiğin niteliğe dönüşümü yasasınn yasasınn en güzel örneğini bugün atom araştrmas sunmaktadr. Kimyasal eement atomlarnın atomlarnın çeşiti çeşi ti nitelikleri niteli kleri daha küçük bieşen bie şener er inin yani eektronarn ee ktronarn basit saysal saysal nicelikeriye ilişkilidir. Bir başka örneği zoooi ve botanikten verelim Nihaye tinde tüm bitki bitki ve hayvanları hayvanlarınn küçük küç ük temel birime bir imerrden
yanır Hücre miktarını artırrsam başka özelikere, başka bir şeke vs vs saip sa ip başka canlar canl ar ortaya ortaya çkar esine bir süreç de yaşanabilir Bir candan beli sayda hücre çıkardğınıda azla zarar görmeyecektir Ayn canı omay sürdürecektir Ama beli bir eşiği aşarsanız bu durum canlıya zarar verecektir Bir insanın saçarnı keserseniz tehikei bir durum ouşmaz ama a ma bir kolunu veya veya bacağını keserseniz niteikse değişim yaratrsınız Büyük olaska insan öüp gidecektir Bir insandan bir miktar kan alabiirsiniz; ama beli bir düzeyi aşarsanz öüme yo açarsınz: niteikse niteikse değişim Son olarak da siyasal iktisattan bir örnek Siyasa iktisatta bir miktar parann ancak beli bir asgari tutara ulaşrsa şrs a serma s ermayye olarak ola rak işe yara yaraya yacağn cağn öğrendiniz rneğin bir rube sermaye değidir 0 ruble de değildir; 0.000 rube beli koşularda sermaye olarak işe yarayabilir Salt niceiğin değiştirilmesiyle bir para tutarı sermayeye dönüşebiir başka özeliklere bürünür başka bir etkiye sahip olur nitelik değiştir değiş tirir ir Serm Ser maye aye yoğunaşma yoğunaş ma ve merkezile merke zileşme şme yolu yoluyl ylaa büyüdüğünde niteikse bir dönüşüm gerçekleşir: Tekeci sermayeye doğru bir dönüşüm yaşanr Tekeci sermayenin bütün bir kapitaist sermaye dönemine yani emperyaist döneme döneme hükmettiğini hükmet tiğini siyasal iktisattan biiyo biiyorsu rsunuz nuz Tersi: Tekelci kapitalizme yani beli niteikteki bir ser mayeye sahip olduğunuz anda bu yeni niteik nicelikse oranara ve özelikere dönüşür Tekelci sermaye tekelci olmayana nazaran nazaran daha yüksek bir kr oranı ede eder e der Teke Tekell tları genelikle best bes t rekabettekinden daha yüksektir
ve niteliğin niceliğe niceli ğe dönüşümü kanununun karştar karş tarn n biliği biliği ilkesinin öze bir uygulamasından ibaet olduğu anlaşılıyo Nitelik ve nicelik kutupsa kaşıtlıkladı Niteik ortadan kadırıan nicelikti niceik de ortadan kaldrılan nitelikti Elinizde Elin izde bir elma elma bir bi r amut ve bir eik vasa bu üçü de a arkı rk ı niteiklere sahiptir Ancak arklı nitelikeri olumsuzadığnzda veya soyutladığınızda bu üçünü topayabiirsiniz. Bir emay emay bir bi r amudu ve bir eriği er iği topla toplayamam yamam ancak an cak üç meyve oldukarını söylesem onar onar top topa aya yabi biiri irim. m. Demek ki oumsuzanan nitelik nicelikti oumsuzlanan niceik niteliktir Bu karştıkar he şeyde mevcuttur Her şey beli bir boya miktaa veya deeceye ayn zamanda da belli özelikere sahipti Tüm şeyle gerek niteliğe gerekse de niceliğe sahiptir Karştar olarak iç içe geçerer geçer er birbileine dönüşürer Böyece diyaektiğin sonuna geliyorum Ebette bu az sayıdaki yıdak i ike i keyl ylee diyal diyalekt ektiğ iğee baştan ba ştan sona egeme ege menn oduğunuzu oduğunuzu düşünemezsiniz Bu ilkeleden bi dizi başka ilke çıka ki onlar buada ele alamyouz. nemi olan size verdiğim birkaç mülü ezberlemeniz değildi tersine şeylein ve düşünmenin diyalektik doğasını kavamanızdır Diyaek tik düşünme sihibazk değildir Ayıca hekesin doğuştan sahip olduğu bir şey de değidi ğenimesi ve aıştıma yapması gereken gereke n bir düşünme tarzıdr tarzı dr Diyaekt Diyaektik ik düşünmenin en gene özeliği şeylerin iişkieriye birlikte yan yan yanak a k ve ardışklık bağlamları bağlamlar ı içinde içinde değişimei deği şimei içinde içinde izlenmeeridir nümüzdeki iki deste deste mateyaist tarih ele aınacaktı aınacakt ı Bu materyalist tarih daha kolay anaşıacaktır çünkü o
n knc Des
DiLEKTiK TERLİZMİN Rİ EORİSİ I Bugün Bug ün diyaektik diyaektikten ten diyaektik mateyalizmin taih tai h tet eoisine oi sine geçiyo geçiyouz uz Tpk Tpk diyalektik diyalektik gibi taihsel taihs el mateyaizmateya izmin taih teoisi teo isi de sat nceleme aacı değil bi eylem aac d Devimci teoi teoi devimci patiğin patiğin devimci poitikanın vazgeçimez aacıdı Kaptan için pusula saat ve sekstant neyse mühendis için fizik kanunlaı neyse devimci politikacı için taihsel ya da diyaektik mateyaizm de odu Diyalektik evense evens e bi aa a açken çken taih teoisi te oisi özel bi bi aaçt aaçt bi başka deyişle toplumsal toplumsal iişkie içinde içinde bilimse yön bu ıay olanaklı klan klan bu b u ilişkilein haeket kanunlaınn kanunlaınn belienmesini lienmes ini sağayan sağayan aaçt. Yalnız ln ızca ca haeket kanunaıya kanunaıya ilgii bigi sayesinde geleceke igili bilimsel bi öngöüde buunuabii ve ancak bu öngöü sayesinde doğu devimci dev imci eyem eyem mümkün mümkün olu olu Mateyaist taih teoisinin çığ açan özeliği taihse geişmenin ana hatan öngömemize ve geeken şekilde etkiememize ona beli sınıla sınıla içinde v olmmız izin veen ilk teoi olmasd. Başka bi deyişle yanzca ve öncelikle geçmiş taihin açklamas deği ayn zamanda ve he şeyden önce nnın t pm tzının
aça Mateyast tah teos devmc patkten aylısa yaşamaz Şöye b söz vad: Yanızca kmyadan anlayan kşi, kimyay da anayamaz. Geçmş yalnzca mateyast bçm bçmde de anamaya çaışan çaış an kş geçm geç mş ş de anlayamaz ncek desemzden bnde tahse mateyazmn temeye gl b omül geştmştk: nsanan geçmlen kazanma taza toplumsa hayatın tüm dğe yanaını bele. Bu tazla özelke de topumsal göüşle düşüncee anlayışaı veya topumsal bnc" bele. Başka b deyşe madd topumsa hayat düşünse hayatı bele hatta Maksst b fade kuanmak geekse top lumsal vak topumsa bnc bele. Madd oan düşünöğ se oan oan topumsa konuada konuada da beled beledğn ğnden den bu öğetye tahsel mateyazm ad ve. Dyaektk hakkında söyedklemz dkkate alısanız bu öğetnn mateyast dyaekt dyaektğ ğn n nsa n sana naı ınn toplums toplumsal al şke şkene ne öze b uygulaması oduğunu koayca göüs gö üsünü ünüz. z. B u öğet öğet lk bakşta alab alabd dğ ğne ne maku göünü ama sadan a dan düşünm düşü nmee bçm bçmne ne yan sağd sağduy uyuu dene de nenn şeye şe ye aslında zt oduğunu da unutmamak azım. Sağduyu önceke meseley seley şöye otaya otaya koya: Göünüşe bakısa nsanın nsanı n tüm tü m eylemle zhnden yan nsann önüne koyduğu amaçadan kaynaka kaynakanmak nmaktad tad.. nsan amaçaı panaı he neyse ona göe davanacakt yan yan gündel gündelkk düşünc düş üncee ya da sağduyu mateyalst tah öğetsne hç de uygun değd. Oysa daha yakndan bakıdğında bu uygunsuzluğun yanzca yüzeysel oduğu göülü çünkü nsanlaın davanşan düzenleyen amaça nsanlaın zhnlendek fk!en fk! en
somu bi bi önek önek vemek geeki ge ekise se nası olu lu da M 6 yüzyılda Kung Tzu dönemindeki Çinl köylü ile 1927 yıındaki köy köyüü klı klı düşün ü? Ya da nasıl oluy oluyo o da d a Çinli Çin li işetmec işe tmeci-inin gev ve sendikaa hakkındaki göüşei Çini işçinin göüşeinden göüşeinden ak akkk gösteiyo gösteiyo?? B u ü ü sou so ula laı ı soma so mayya başladığımız anda ikile alanından çıka ve neden insanaın bin yı önce bugünkünden aklı düşündükeini, bugün taım sınıının işletmecilee veya işçiee göe neden kı kı göüşl göüşlee ee sahip oldu olduğu ğunu nu aaştımak zou zound ndaa kaı ka ıız ız Fikiledeki bu aklılıkaı yine başka ikile kulanaak açıklamak, onlaı açıkamamak, açıklama yapmakan vazgeçmek demekti Taihe beli topumsa göüşein nası bibiinin yeine geçtikeini, bi göüşün bi başka göüşle göüşle nası ye değiştidiğini veya aynı oplum içinde iki sınıın doğu oan iyi iyi olan hakkında hakkın da nası olup da needeyse kı göüşee sahp olduğunu anlayablmek çn bu göüşen maddi nedenleine dönmeiyiz Topumsa bilinçten eka opumsa valığa uzanmalıyız Taihsel mateyalizm düşünce veya binç geçeğini ink etmez Taihse mateyaizm insanaın zihinleinde düşüncele omadığını beli göüşee göe davanmadıklaın asla iddia emez, tesine göüşlei göüşle i ve amaça amaçaıı opumu opumunn maddi maddi emeini emei ni kuana ku anaak ak açıka Tüm ideais taih teoieinin tesine, maeyais eoi düşünceede basit ve önceiki oanı deği üetimiş, bağımlı, ikincil ikincil oanı göü, yani beli maddi maddi ilişkilein sos onucu nuc u ola olann şeyi ş eyi göü Şimdi temein yapısını insanlaın geçimleini sağlama biçimein biçim ein da Max'ın dediği gibi daha l
alşken gidiklei kaşlıklı ilişkile, ya da kısa yoldan b taile, çalışma sasında insanlan kaşlklı ilişkilei kastedili Son tailde sou şudu İnsanlar üetim aaçları e ta tafında nasl nasl gruplaşı? Başka Başk a bi deyişle Üetim aaçla kime aitti ve nasl kullanlıla? Belli bi üretim biçimini le alıp temelini ve özünü saptadğımzda, üretim taznn anlamını daa iyi kavrayabi liiz Kapitalist üetim tazını ele alalm: Bu taın özelliği, makineler, abikala, hammaddele gibi üetim araçlaının üeten kişiden, yani işçiden ay olmasdr Üetim aaçlanın sahiplei olan, ama onlaı işletmeyen bir insan snıf var Diğe taaaysa hiçbir üetim aacna sahip olmayıp yalnzca emek gücü olan bi snf, yani işçile vardır; bu sınıf ancak üetim aaçlaı sahiplerince, yani kapitalistlece işe alınısa çalışabili Kapitalizmin ikinci özelliği bu insalaı salaı hukuke hukuke özgü sala olmaa olmaa ve v e üçücü üçücü özel liği de üetim araçlarının, yani makinelein, aaç geecin, hammaddelei toplumsal olarak kullanlmasıd başka bi deyşle deyşle b b makinede maki nede,, b b a abikada bir bi r gup işç bilkte bilkte çalş Bu üretim tazının kaşsna, küçük zanaatklkta ya da küçük veya oa ölçekli arım ekonomsnde gödüğü müz basit meta meta üetimini üetimini koyalım al ım B u alanlard alanlardaa insanlaın bibirl bibirler eriy iyle le ilişkisi kapitalist ilişkileden ilişkilede n fakl fakldır dır Çalışan, ayn zamanda üretim araçlann da sahibidi köylü topağn, binanın, tam araçlarının, hayvanların sahibidi; zanaatk atöl atölyyesinin, araç gerecinin, gere cinin, hammaddeleinin hammaddele inin sa hibidi Bu basit meta üretiminin ikinci özelliğiyse, kapita-
üret im araçar üre ü retticinin öze m üküdür üküdür ve bizzat bi zzat onun Bu üretim taraf tara fndan ndan kulanr. kulan r. Tarm veya veya zanaat zanaat işetmesinde üretiüre ticinin ona ait araç gereçe etkileşimi söz konusudur. Ancak topam ekonomi açsndan bakdğnda bakdğn da tek tek üreticierin üretici erin doays doaysz z pan bi ekleş e kleşm m yokur yokur işe ark ark da burad buradaa yatmak yatmaktad tadr r tersine erkes diğer diğerind inden en bağms bağmszz oarak oarak çaş ça ştğndan tğndan toplum saysz üret ür etic iciiye böünmüştür. KapitaK apitalist üretimde ekonomik ekonomik bir bi r birim oarak bir araya araya getirimiş getiri miş oan saysz say sz insann bilinçi bilinç i etkileşi etki leşimi mi fabr fabrika ikay y veya birkaç birkaç abrikay kapsamaktadr Basit meta üretiminde planama osa os a osa o sa zanaatkra birikte birkaç çrağ veya çiçi çiçiy yee birlikte ailesini ailesini kapsar. kapsar. B u durumu siyasa iktisattan zaten zaten biliyorsunuz Üçüncü bir beirgin örnek de çeşiti biçimer biçimer aan ilke komünizmdir. Burada ikel komünist topum önemi üretim araçarnn ortak orta k sahi sa hibi bidi dir.r. Üretim araçlarna bizzat saip omak ikicil öemdedi Çalşma doğ doğud uda a toplumtoplumüret imindee ne de kapitai kapitaist st ekonomide saldr; ne basit meta üretimind yukarda yukarda sa yanar yanar vardr nsa n san nnn üretim araçary araçarya a iliş il iş kisinin ark üretim ilişkile iliş kilerini rini veya üretim üre tim tarzlarn tarzl arn ifade ettiği younda birkaç örnek vermiş oduk. Bunlar yanzca örnektir örnektir tam bir tanm tan m niteiği niteiği taşmaz. Üretim iişkisi veya insanarn doğrudan üretimdeki ilişkieri beirleyen şeylerden biri de ürünerin ğıtımıı Bunun için de bölüşüm ve doaşm kavramar kulanr Kapitaist ilişkilerde bu mesee çok açktr Üretim araçarna saip snf buna uygun oarak emek ürüner ürü nerinn inn yani metaların da sahibidir. Üretim araçlarnn sahibi olmayan işçi snfnn ise emeğinin ürüneri üzerinde herhangi bir
kan bi ücet şekinde a Diğe yanda üetim aaçann öze mükiyetinin buunmadğ ike komünist iişkiede topam üünün tümüye topuma ait oduğunu ve ksmen otak tüketidiğini ksmen de bei kuaaa göe tek tek dağtl dağtldğ dğn n göüüz. göüüz . Üetim az, yan nsanlan üetm üe tm aaçaya aaçaya iişkiei be b eii bi topumdaki böüşüm tazn da da beie Üetim taz veya üetim biçimi, başka bi kavama, şkou veya endüsti da kavamya kaştmamad Kapitaist üetim taz, t az, feoda üetim üeti m taz, taz , ike i ke komünizm, köe ekonomisi, tüm buna üetim biçimei veya üetim tazad, çünkü temeeinde beli bi topumsal üetim davanş buunmaktad Buna kaşn avcğn, bakçğn veya tamn üetim taz oduğu söyenemez Avck, bakçk, bakç k, tam ta m fa k üetim ü etim taza ta za deği deği yanz ya nzca ca fa k şkoa veya geçm kaynakad çünkü bu şkoann he bii topumsa topums a oaak son s on deece dee ce k k tazlada tazlada geçekgeçekeştiie eşt iiebii bii İke komünist komünist iişkiede tam vad köe sahibinin hibinin uyguad uyguadğ ğ tam vad va d bütün bi otaçağ otaçağ boyunca boyun ca fe oda tam ta m vad vad basit meta met a ekonomisi ekonomisi iişkie iiş kieiy iyee tam ta m ve son oaak da kapitaist iişkie dahinde tam vad Büyük oaskla oaskl a k bakçk, bakç k, komünst komün st biçimd biçimdee yap yaplm l mşşt yani yan i bikaç bikaç bak ba kç ç bi aay aayaa geip geip bakç ba kç kk yapmşt apmşt Adndan Adndan bakçnn tek başna ağn ap ap yoa çktğ basit meta üetimi oaak bakçk v ad ve son oaak da günümüzde mode mod enn kapita kapitaist ist endüsti oaak bakçk vava d, d , buada buada b kaptalst kaptalst geekl ağa, ağa, vs vs e e bilk bilkte te bkaç bakçk bakçk aacnn sahibidi sahibidi ve ücetli şçi şç i ça
azı insanla aasndaki bi ilişkidi opumsal bi ilişkidi eknolojiyse insanaın doğaya iişkisiyle igiidi Bu yüzd yü zden en de makine maki ne üetim üe timii gib gibi kavam kavamla la bi üeim üe im azn aznıı veya bi bi üetim iişkisini iişkis ini değil beli bel i bi üetim üe tim teknooisin teknooisinii anımla Aynı duum taş çağndan bakı çağından bonz çağndan çağndan veya demi çağından söz s öz edeken de geçelidi. Bu çağa çağa, taş taş bakı ba kı bonz bonz ve demi demi aetlein kullanıdğı kullanıdğı taih ta ih öncesinin öncesinin ve taih çağnn ç ağnn çeşitl çeş itlii döneml dönemleid eidi. i. Bu sınıandıma dım a üei ü eim m azı a zına na deği, değ i, teknooiy teknooiyee dayan dayan.. Üetim taznn büün diğe topumsa ilişkiein şekillendiimesi ve gelişmesi için beileyici ve teme nieikte oduğunu gödük Bi başka deyişle üm toplumsal gelişmenin moou üeim tazdı Ama şu sou da oaya at abili Üeim aznn gelişmesinde beileyici oan nedi? oplumun ikel komünizmden basit mea üeimine veya feodalime feodaimden kapitalime, kapiaimden sosyaizme geçişinde nele belieyicidi? Üetim azındaki değişikliklee değişiklikle e hükmeden hükme den genel kanun kanun emeğin üekenliğinin gelişmesidi Emeğin üetkenliğine emeğin veimiliği veya beeketi de diyebiliiz. İnsanoğunun gödüğü gödüğü tüm tüm üetim biçimein biçi meinee bakıdığında bakıdığında bi üe tim tazndan tazndan diğeine geçişi belieyen belieyen gene kanun anlaşı üeken güçein aışı He bi üetim üeti m taznın emei ve önkoşulu önkoşulu üetken ü etken güçein güçe in ve v e tekno teknoloj inin beli be li bi seviyede seviyede omasdı Bi üetim azından diğeine geçişe yol açan ve geişmeyi ileeen dinamik neden, beli bi üeim ta z içinde içinde geişen kaşıtlıkı kaşıtlıkı üetim taz taz ile üeken üek en güçle
güçerin veya emeğn vermiğinn bei bir sınıra kadar geşmesne zn verr Bu sınıra uaşıdığı anda bu ürem arzı arz ı br engee dönüşür, oysa oysa o ana kadar br b r ieremedr Bu enge yeni, daha yüksek bir ürem arzına geçişe orada oradann kadırır opum sınıara hükmeden ve hükmediene bö ünmüşse de geç ge çşş opums opumsa a devrme gerçekeşi gerçekeşir.r. arımn arımn geişmesiye geişmesiye gi g iii br örnek vererek bu durumu açıkayabiriz İk ke arım komüns, orak br şeme hande gerçekeşiridi Bu ke komünis arım bir dzi eknoojik ve ekonomk geişme aşamasndan geçti Tarım bell br aşamaya kadar gelş, bu aşamaya vardğnda da ke ke komüns komüns arım enge hane ged ged Bunun Bunu n üzerne üze rne başka br üreim şekne, yani çç ekonomisne bas mea üremine geçş yaşand. Arsa ve oprak orak mükiyenn yerne arsa v e oprak oprak öze mükiy mükiye eii ve arımsa ar ımsa üre ürem m araçarı öze mükyei geçi. Bu arsa ve oprak öze mükiyei çok daha yoğun br emek performansını oanakı kıdı üreim gücü ar Bek de Çin köy armında vermğn en yüksek oduğu ükedir. Bu ççi ekon ekonom omsi si daha üsün yönemer geşrebdiği, arım makneeşirdiği anda ekrar sınırarna uaşır ger kamş görünür. Köyüük işkisi koşuarnda buhar gücü, eekrk gibi modern ekno eknoo oni ninn buuşarı kuanıamaz. kuanı amaz. Bu durum da kapas kapas şemeye geçiş şar koşar Kapas şeme de kapias ürem arzının arzı nın özeikerinin zorunu kıdığı kend öze sınırar nır arını ını veya veya engeerni yara yarar. r. Kapas ürem iişkeiişke rnin arımın arım ın geşme ge şmesne sne koy koydu duğğu öze öze ekonomk engeer syasal syasal ktis ktisatt attaa toprak topr ak rant ele aln a lnr rken ken öğrend öğrendn nz z Daha
Bir üretim tarzndan diğerine geçiş kendiliğinden otomatik oarak gerçekeşmez gerçeke şmez İnsanlar İnsanl ar tarafnd tarafndan an gerçekleştigerçekleştirii ri irr ha h atta genelikle mevcut üretim tarzın geişmesine engel oan ve üretimdeki rolerinde daha yüksek bir üretim tarzı için koşulara zaten sahip sahip oan topum kesimi veya topum topum sal sınıf taraf tar afından ından gerçekeştirilir. Şimdi snıardan söz edeceğim Sömürüen veya ezien fe oda kapitaist sını ardan ardan söz s öz edilir. Sınıar ezeden beri be ri var değildir ve sonsuza kadar var olmayacaklar da öngö rülebilir Snfsız ikel toplumda meydana geen işböümü sonucunda görece uzun bir geişme sürecinin ardından topum sınıara böünmüştür Snar ilke komünizmin parçaanmasından sonra tarihsel olarak ortaya orta ya çkmşt çkm ştrr ve öze mükiyetin gelişmesiyle çok yakından iişkiidir Snf aidiyet aidiyetini ini beirl be irley eyen en şey ş ey üre ür e tim araçarya iişkidir Günümüz kapitaist topumunu topumunu inceediğimizde hangi ana snı s nıffları nee göe ayrt ederiz? eder iz? Kendieri çalışmayan ve üretim araçlarını dışardan işgücü ile harekete geçiren üretim arac sahiperi yani ka pitaister sınıf 2 . şgüçerini kapitalistlerin hizmetine sunanar üretim araçarına araçarı na sahip olmayan olmayanar ar yani işçiler işçil er Günümüz kapitaist toplumu toplumunun nun teme sını sı nıarı arı bunlardır Araarndaki rk üretim araçarıya iişkierinde yat maktadır Ay Ayrıca rıc a bir sınıf sın ıf da ayırt ediy ediyor oruz uz.. Bu sınf sın f kapitai kapitaizm zm öncesi önce si iişkier için içinde de vardr üretim araçlarına araçlarına sahip olan v e kendi kend i çalışan çalış an küçük çiçile ç içile atkrar atkrar basit meta me ta üreticiüretic i-
tim araçarının ve köeerin sahiperi oan köe sahiperi ve üretim araçarına sahip omayan köeer arasında ayrım yapıabiir. Hatta köeer işgüçerini özgürce satmıyorardı, kendieri metaydıar. Ayrıca antikçağda da zanaatkrar ve özgür çiçier, yani basit meta üreticieri vardı. Burada da, tıpkı kapitaist iişkierde oduğu gibi, sınıf aidiyeti üretim araçarıya araçarıya iişkiy iişkiye daya dayana nara rakk bei be ienmiş enmiştir tir
O Üüü e
DiLEKK ERLZMİN R EORS I I Bugü Bu günn arih eorsini amamamak amamam ak isediğimiz içn, br br-kaç önem önem soruyu soruyu ee amaka sınıra sın ıramak mak zorundayım ken dimi, o yüzden de arh eorisinin ana sonuçarı hakkında sstematk sstematk br öze öz e vermekt ver mekten en de de vazgeçy vazgeçyorum or um Önce geçen derse kadığımız yerden başayacağım, sınıarı anamışım. ı m. Bugün Bugü n sınıf s ınıf mücad mücadee eesn sn ve ve arh eorisi bakış açısından bu mücadeenn önemini anaacağım En son belirttiğm gib snıfsa yapı topumsa işböümünden kaynak kaynakanıyo anıyordu rdu Ancak her opu opumsa msa işböümü e sınıfsa yapı çakışmaz Örneğn Avusraya yererinde şbö ş böümü ümü vard vardır, ır, ama sını s ınıff yoktur yoktur Kuşku K uşkusuz suz dışarıdan dış arıdan işgücü çalıştırıayan bir çfç aesinde işbölümü vardır, ama br çfçi aiesi çndeki şböümü farkarı kuşkusuz sınıf arkarı değidir. Ancak şböümü zorunu hiyacın öesinde sürek bir arıürün üreimesne yaradığında ve opumsa grup veya grupar başka bir grubun artürününe düzen oarak amamen veya kısmen e koydu ğunda sınıfar oraya çıkar opumun bir böümünün bir başka böümünce ekonom ekonomik ik oarak sömürü sömü rümes mesii sını sı nıfs fsa a
um içinde sömüünü sömü ününn ve ve sn s nffsa yapnn en önemi çkış ç kış nokt noktas asıdı ıdı as a sın ında da Sınıfsa yapnn ouşumu için sömüünün n opum içinde meydana ge mesi es i ve atık nadien ve düzensiz oaak deği düzeni kend kendn çoğaaak geçekeşmes önemidi. Kastan ve zümn e de snısa yapıdı ancak buna soy yanıca gup içnde viik gibi başka ekene de ekeni. Snıfsa ypı bud ene emedi ancak bu duum teki kast ve ü uşuu vakaanın bu emeden az çok uzakaşas uzakaşas n . ısa ısa yapı sömüüyü pekiştiip gaaniemekted una ge sınıfsa yap özü açısından bu iki kutup etafnda yani atıüünü veya aıdeğei üetene ie aüünü kendiei çaışmadan edinene eafında gupanı Kısacası sn kaşıığı sömüene gubu ie sömüüene gubu aasındaki kaştk etafn et afnda da dönmeked dönmeked Bundan şöye bi sonuç çıkmakadı: Snıf deken zounu oaak n ştlğ yani bbiine z çıştlğ da diyoum yani kaa oan ekon ekonom omk k gupaın gupaı n vaığın oa o aya atı atı youm o um Bei Be i bi snı snı opu opum m hiç de sömüüen ve sömüen omak omak üzee iki sınıa sın omak zounda değidi. Daha za sınıf da oabii oabii üseik geneike ou da Ama kaşıık iişkisi yüzünden sömüene sömüüenin oü beieyicidi di Demek ki snf kaştğı bunu sakın unutmayn bei bi sınıı topumda bibiine zt ekonomik çkaaı oan snı an buunduğunu göstei ve son ahi de üeimde mübadeede ve gei kaan topumsa hayatın kendisinde
dak � g edir Bu son karştlk da eektrikli ç ç f mi negatif mi olduklarn olduklarn bilip bimem e n ağ dğidir İnsanlarn bu b u karştğ gözlemey gözlemeyip ip gdikerine de bağl değildir. ı ı ı ç kararnn kararnn karşt karştlğ lğ yani yani snf karştlğ karştlğ zorunu aak aak sınf sın f mücadelesini doğurur. doğurur. Demek Dem ek ki snf snf mücade mücade- eyeme dökülen dökülen sn s nff karştl ka rştlğnd ğndan an başka başka br br şey değildir; süreç içindeki snf karştğ snf mücadelesidir Snf ücadelesi bir sn sn ı toplumun toplumun varouş varouş veya veya yaşam yaşam tarz ta rz dr Nasl ki hareket olmadan moleküer s titreşimeri olmadan madde tasavvur ediemiyorsa snf mücadelesi omadan da snf snf toplumu toplumu tasa v v ur ediemez Demek ki snf mücadeesi Karl Marxn icad değildir Br kere tarhte sna s narn rn ve snf mücade mücadele leler lernn nn olduğuolduğunu ilk keşfeden ne Karl Marx ne de Friedrich Enges'ti bu keşif onardan önce yaplmşt Marx ile Engelsin ortaya koyduğu şey snarn ve snf mücadeleerinin varğ deği snı topum tarihinin seyri açsndan snf mücadeesnn emel öne b u yana yana bütün ön e m m Snarn doğuşundan bu bir tar tar in anatarn anatarn n snf snf mücadelesi mücadelesi oduğu oduğunu nu görmüş görmüş erd Tnn yn a yan da buydu kncs Marx e Engelsten öc ın mücadeesiin olmadğ snf mücadeesin onar şğ fikri gülünçtür Snf mücadeeleri snı topumlar kadar eskidir Kar Marx ile Friedrich Engels daha doğmadan binerce yl önce snf mücadelesi vard. Marx ile Engels Engels i n bu açdan yenilikleri yenilikleri işçi işç i snf nn ve diğer sömürülen sn arn çkar ç karar arn n ç çç ç nlm nlm n, n, kend çkararnn sömüren snfn çkaarya çatştğn
sosyais sosya iserin erin sın s ınıf ıf mücadeesiye mücadeesiye işkiernden söz söz ediyorediyorsa sınıf mücadeesnn bei br bçimnden ve çerğnden yani yani snıf mücadeesnin ike, örgüsüz biçimerinin biçi merinin ersine üsün binçi, örgüü mücadeeden bahsediyor demekir Snıf mücadees çok rk biçimerde yaşanır. Bu mü cadele biçimler addenn hareket hare ket biçimler biçimlerii kadar çeşitik çeşit ik arz eder Br parça buzu düşünem Moeküer düşük sıcakıka cakı ka yav yavaş aş,, yüksek yükse k sıcakka sıc akka da daha daha hz h z hareke edecekr cekr Bei Be i scakık ve basnç düzey düzeyerin erinde de buzun durumu dur umu değişir, değişir, sv s v ya ya da gaz hain ha inee ger Hareke bçme bçmer r de çok çeşi oabir Mekanik har ha reke, ısı hareke ha reke, kimyasa kimyasa harehar eke gb gb harekeerden söz s öz ed edyoruz yoru z Mekan Me kanik ik hareke har eke iç içnd ndee ekrar ekra r derece dere ce ayrmarı yapı yapıyyoruz oruz hı h ı z h a reke yava yavaşş hareke veya harekeszik. Nas k buada çeş bçme ve deeee vasa sınf mücadeesn de çeşi biçimleri vardır Şimd de işç sınf nın snf sn f mücadeesnin mücadeesnin çeş bçmern bçmernee brkaç örnek vermek isiyo isiyoru rum m İşçi sınıfnn sınıfnn henüz hen üz yeni yen geşmeke geşmeke oan kapiaizm koşuarndak baskya karş syan eğ sınf mücadeesnin en ke biçim makneeri kran Ludsern harekeydi Makineerin kımasnn yanı sıra sabo aar yapd, brikaörern everi yakd, vs Büün bu eyemer hareken ik i k biçimyd biçimyd Ardından Ardı ndan ek ek başına başın a grev, grev, brikada grev, bir endüsri danda grev, üm endüsrlern br yerd yerdek ek grev gr evii ve grev gr evin in e n geşm geşmiş iş şeki şek i oan oan poi poi k veya veya ekonomk gene grev gb mücadee bçimer ged. Ayrca
nin faklı biçimleine büünü geila mücadelesi, siahlı ayaklanma devimci savaş vs Bu mücadele biçimeinin he he biinin kendi bölümlenmeei, bölümlenmeei, evelei aülei vad vad Sınıf mücadeesinde baş anaşmalanın yapılmas, aaya duaklamaaın gimesi olağandı bunla sınf mücadeesinin sını opumda üel eno en o m e n olu ol uğu geçe geçeğ ğn n Sü ekii çaı ç aışma şma yok diye diye savaşın sa vaşlığı vaşlığı oeğştmez. Süek ada adann kalkmaz ile ileii adıma aılı, aılı, çaışmalaa çaışmalaa aa vei veilili, , ateşkese yapıı, vs Bu duum mücadeenn bütünse çse bağlan bağlanı ıaa aa sahip sahip bi eyle eylem m omasnı önemez önemez Ayn Aynı şey şe y sınf sın f mücadelesi mücadelesi için de geçelidi Yalnızca çeşii biçimle ve ve alü alülee lee sahip omaka kamaz, kamaz , çeşili deecelei de vad aeşkese baış anlaşmaaı vb onu da kesi kesin niy iyee uğa Bu kesinie kesinie genel anlamda sını s ınıff mücade mücade-esinin deği, yalnzca z sınf mücadeesi mücadee si çmlenn bi öze öz eğ ğd d Buuvaz Bu uvaz le poleaya polea ya aasında b sınıf s ınıf şb şbl l ğine pensip pensipee aaf aaf olan efom efomis ise e bile sn s nf f mücadeesini mücadee sini ümüyle oadan kadıamaz kadıa maz Onu sınıama sını amayya hafilem hafilemeeye, ye, paçaamaya paçaamaya uğaşa özelikle de işçi sını sı nıffının ın ın ikida için siahlı mücadeleye geçmesini önemeye çaşla ama bu mücade mücadeleyi leyi ona da oadan kadıamaz kadı amaz Sınf Sın f mücad mücadeesi eesinin nin kabulenilmesi" kabulenilmesi" veya ve ya kab kabulen uleniimemesi" paike pek bi anam aşmaz Mücadele biçimei yani bi bi sınıf mücadelesinin mücadelesinin yüüülme biçimei keyfi keyfi değildi sını sı nıff mücadelesini be b e i leye leyenl nle e mücadele mücadele eden eden sı sı nıf nı fn kendi doğası, mücadele mücadele edien edie n snan snan doğası do ğası işbiiiş biiği yaplan sınılaın doğası, başka bi deyişe ütün sınıaın kaşık ilişkisi ve ogunuk deecesinin deecesi nin amamdı amamdı Bikaç
l Diğe yandan, iktdaı elde etmek için feodal sınılaa mücadele eden bujuvazinin slahlaı aasında gev asla ol mamşt Bujuvazi, ktida çn feodaizme kaşı mücadele edeken hazık aşaasında çok başka aaçla kuland, özellikle de veg vemey eddetme eddetme gibi gi bi yollaa başvudu Bujuvazi, feodal snadan veya mutlak monaşiden beli haklaı satn amak a mak veya elde etek et ek çin çin paa kaynak kaynakla lanı nı kullandı. 905 yıında Rusyada ve bugün Çin'de bujuvazinn bi böümünün gev slahna saıdğını göüyouz Bu duum şçi snfının atık mücadelede lide bi ole sahip olduğunun ve bu nedenle de poletayann mücadele biçimleinin bujuvazinin baz böümleine geçtiğinin işaetidi Demek ki bujuvazi, poletaya feodal snf ve köylü sınıfı gbi snılan mücadele biçimlei keyf değildi; he bi sınıfn ekonomk ve toplumsal olüne, ayıca bütün diğe sn s nlaa lişkilene bağldı bağldı Snf mücadelesnin biçimlei biçimle i kada kada içe i çeiğ iğ veya nesnelenesnel ei de tülü tülüdü tü lüdü İçeik İçe ik ekonomk, ekonomk, poltik kültüel ya da başka tülede olabil. Ücet atışı veya çalışma koşullanın iyleştiimes iyleştiimes çin de mücadele mücad ele vei ve iyyo oabili, başka b deyişle çeik ekonomik olabil. olabil. B milletvekil veya b devlet başkanı çn seçim mücadelesi olabi, yani poltik içeikli olabili Okullan yileştiimesi mücadelesi kültüe b içeik taşı, odunun düzenlenmesi politikaske bi içeiğe sahpti bell b felsefe konusunda tatışma kültüedüşün kültüedüşünsel sel bi içeik iç eik demekt demekt Bu nedenle sınıf mü mü cadelesinn temelinde çeşt içekle veya nesnele oabili, mücadelede bunla hedef alınıyo, amaçlanıyo olabli
sıdır. Feodaizme mücadee eden burjuvazi işçi sınıfının burjuvaziye mücadeesinde veya köyüerin feodaizme mücade mücadeesi esindek ndekind inden en fark farkıı içerikere içerikere sahip oacaktır oacaktır Sınıf karşıtığı sınıf mücadeesini sınıf mücadeesi de ell evee sınıf biincini veya sınıf ideoojisini üretir Sınıf biinci biin ci ve sınıf ideo ideoo ojijisi si sınıf sını f mücade mücadeesi esine ne tepki verir. Şimdi kendimize şu soruyu soraım Sınıf biinci nedir? Sınıf biinci önceike bir sınıfın üyeerinin çıkar ortakığının ve sınıfsa konumunun biincidir; ikincisi de bu sınıfın s ınıfın çıkararının çıkararı nın başka bir sın s ınıf ıfıı n çıka çı kara rarıy rıya a karşıt karşıt ığının biincidir (bu biinç birincisiye bağantııdır) Şöye diyebiiriz: Tüm işçierin ortak çıkararı oduğu ya da tüm küçük çiçierin ortak o rtak çıkar çık ararı arı odu oduğu ğu biinci bii nci yani ezien ve sömürüen sınıarın sınıarı n sahip oduğu oduğu biinç en başından itibaren mevcut mevc ut değidir B u biinç biin ç ancak mücade mücadeey eyee birikte otaya otaya çıka çıka. . Ezen sömüüen sın s ını ıaı aınn sını sı nıff müadees müadees başangıçta pansız içgüdüse bir şekide ortak bir biinç omadan omadan yürütüür Mücadeede Mücadeede etkisini etkisini gösteren sın s ınıf ıf karşıtığı önce ezien sınıfın ezen sınıa karşıtığı biincini ardından ezien sınıfın sınıfın veya sınıarın ortak çıkarı oduğu biincini üretir Bu şaşırtıcı değidir çünkü sömürüen veya veya ezien sınıar yanızca şiddete deği düşünse güçe yani egemen sınıfın fikireri benimsettirierek yönetiirer Sınıf nı f biinci bii nci ik önce mücade mücadeede ede geişir geişir sonra yine mücadee mücadee sırasında gittikçe berrakaşır ve keskineşir; diğer yandan bu biinç sınıfın giderek daha büyük bir böümüne yayıır Başangıçta bir sınıfın üyeerinin ortak çıkararı oduğu-
snfsa çkarardan siyasi pari oarak bidiğimiz yapar doğar Siyasi pariere üye oan kesim, özeike berrak bir biince sahip oan, o an, bu sayede sayede snfn snfn durumunu ve göreverigöreverini anmayan, snf mücadeesini pan, biinçi ve örgüü bir bi r biçimde sürd sür düren kesimdir. Snf biinci bir snfn çkaran az çok doğru veya yanş bir biçimde yansabiir Bu nedene ak karşkğ yaramak isemiyor isemiyorsak sak snf biincinin dar anam an am ie geniş anam arasnda ayrm yapmayz Geniş anamdaki snf biinci, snf snf n çkarar çkar ar ve konumu hakknd hakkndaki aki gerek yanş gerekse doğru biinci kapsar. Bunun Bunu n için snf ide ideo ooo isi e rimi rim i de kuanr, kuan r, yani bir sn s nf fn n çk ç karar, vs. hakknd hakkndaki aki doğru ve yanş üm fikireri Dar anamdaysa snf biinci der ken doğru snf biincini, bir snf s nfnn çkararnn ve konumunun doğru biçimde kavranmasn kas ediyoruz İşçi snfnda snf biini işe bu anamda kuan Az çok s nf biinci oan işçierden söz edidiğinde bu işçierin işçi snfnn snfnn çkararnn biriğin bir iğini,i, aynğn ve buruvazinin çkararya çkararya ikese karşğn anadkar anadkar kas ediir Yanş snf biincine snf yansamas da d eniir, yani bir snfn kendi konumu ve çkarar ç karar hakkndaki hayaeri Bu ür snf yansamaar, pk kendisi hakknda hayaer gören bireyerin yansamaar kadar sk görüür Diyaekik maeryaiser bir snfn gerçeke ne oduğu ie o snfn kendisi hakknda hakk nda ne düşündüğü veya veya ney neyee inandğ i nandğ arasn aras n da ayrm ayrm yapmadr B u ikisinin kesin bir biçimde ayr u umas u mas gerekir gerekir.. Bu yansamaarn en e n biinen ve en sk s k rasrasananarndan biri, birike bi rike ü ü bir snfa snfa karş mücadee mücadee
gamak iseim ki sınıa kend kendieini kandımaka kamaz ka maza a,, bi sınıf s ınıf n diğe sınıa sını a yanılmak yanılm ak yanış yönyönendimek için doaşıma sokuğu yalanla yanlış fikile de vadı kuşkusz. Kendini kandmanın bilinçi yanııaya dönüşmesi işen ble değildi. Büün egemen sınıa ezilen snıaı kendi çkalaı konusunda yanmak amacya yanış ideolojilei yaymak için beli aaçla klanmışı ve kulanmayı da südümekedi ama genelikle bunaa kendilei de inanmaza. Son ahil ah ilde de egemen snıaın üm basını, edeb edebiy iya aı,ı, okula ve benze ben zeii kuumaı yanş ideolojie lojie yaym yaymak ak ezien ezi en sınan sınf bilincini bilinc ini bulandımak için kullanan bie aaçı Sınıf bilincinin bilincinin en yüksek deecesi sınıf doğasının ve haeke kanunaının diyalekik maeyaizme dayan da yanaa aakk biims bi imsel el oaak oaak ka vanmasdı Genel ol snf bilincini veya sınıf ideoojisini, haa nf ya yanıamaa nı amaan n be be le leye yenn şey ını ınıffal konum veya ınf aidi aidiye yeidi idi.. Bu öneme he h e bi b i snıf s nıfn n büyük çoğunluğu, yani yani sınıf oaaması için geçelidi. geçelidi. Fiziken bi önek veeek bu önemeyi açıkamak isiyo isiyou um m Gazla eoisinde bi gaz külesinin külesini n oplu haekeiy haekeiye oalama bi gaz zee ze esinin sinin haekeine dai baz yasaan oa o aya adğn biiyosubiiyosunuz. Ama he bi gaz paçacığnn haekei hakkında açıkama yapabiecek duumda değiliz Bu ü kanunaa oalama vey veyaa saik saik kanuna deni. deni. Benz Be nze e bi duum, du um, he bi küçük aom paçacığının haekei izlenemese de, aoman en küçük paçaaının paçaaının oalama davanşı hakkndaki hakkndaki eoi için de geçeidi. opumsa aandaki kanunan da benze
erini e rininn aşağ a şağıy ıyaa ya ya da yukarıya yukarıya doğru doğru bir başka ba şka sınıf sın ıfaa geçgeç mesini ya da bir başka snıfın biincini almasını önlemez Diyalektikmateryaist dünya görüşünün kurucuları olan Mar ile Engels'i önek verebilriz. Mar ile Engels buruva snfndand ve işçi snfnn esiciler olduar. Snf bilinçlerin bilinçlerinii değiştirder değiştirder bi bi m m ]] yalizi geliştir geliştirdile dilerr ve yılar boyunca işçi sını me öderik ettiler, yani bir sınıan diğerie gtiler labilir işçiler buruvazi safna geçerler yai pr dğ buuva snıf biinci geliştirirer ve bu snf biincini ppagandacıları haine gelirer. Ama bu tekil vakalar genel kaunu ortadan kaldrmaz kald rmaz.. Aksine, A ksine, nası ki rastlantıar ya da tekil sapmalar genel düzenliiğin bir paçasıysa, bu vakalar da gene kanunun parçasıdır. Bireylerin bi sınıfan diğerine geçmesi çoğu zaman devrimin önüm örneğin buruburu önü m not notl ln n örneğin va devmnn poletaya devmne dönüştüğü kz anlarında gerçekleşir. gerçek leşir. Mar ve Engels için bu durum dur um geçerlidir geçerlidir Rus devrimi tari ta rihi hi için de geçerlidir, en nihayeti nihayetinde nde savaşsavaştan sonraki devrimci hareketler tarihi için de geçeridir. Snlar, beli bir sn toplumdaki tek gruplaşma türü değildir; sınıf gruplaşmaları dışnda saysz başka baş ka gru plaşplaşma daha vardır. Örneğin, mesek gruplarını, dini grupları, eğitim derecesine, rka ulusal aidiyete bağlı diğer gruparı da anımsayaım. Bu grupar arasnda ırk ve ulusal aidiye grupları çok önemlidir ve bunar belli tarih teorieriin çıkış nokası hane geilmişr nsanlğ rk adyenin belirleyici oduğu iddiasında bir tarih teorisi vardır a-
öl luğuu ve ulusal, d vs guplaı da kc sıaa luğuu d a ede Ne yazık tüm bu konua konua buada aış a ışak ak mümkün değl değl olaak tah eosnde büyük b o oynayan k kava ele amak styoum devm ve evm Bu k kava aas a as dak dak lşk ancak ancak dyalek dyalekk k olaa olaakk kavandğ kavan dğda da alaşılı, başka b deyşle bu k kavamın ya devmle ev ev b b kaştık kaşt ık oluştud oluştudukl uklaı aı ve ay ay zaanda zaan da da b olduklaı oldukla ı ka vanısa aalaındak lş lşk k ot o taaya çıkaı çık aıab ab.. Devm sınıa aasdak ktda lşklenn temelden değşmes o ana kada egemen olan sınıfın devp yene o ana kada ezen b snfn geçmesd B üetm bçmnn mnn b b başka üetm üet m bçm bçmne ne dönüşmes dönüşmes snı sn ı topum lada po pot tkk ve sosya dev d evme me aacı aa cılığıyl lığıylaa geçek ge çekleş leştt. B dev d ev mn mn dışaıda dışa ıda göüne gö ünenn özel öze lğ ğ anl anlk k ve şddet şddet aa es yan he şdde veya an eyemn devmc b olay olay olduğu olduğu söyenemez D e vm sını sı nıa a aasındak aas ındak ktd ktda a lş lşk ks sn n n kökten kökt en değş değşm m demek. demek. Mevcut Mev cut tee tee topumsal çeşkle sınf sın f kaşıtlı kaşıtlıka ka n n şdde şddeee çöze. Snf Snf lş lşk k-le ahde dyalektk veya leec ktödü Şd de knc kavama, ya evme veya geşmeye geçel. Ev, sıaı bell b ktda lşks çne topusal geşesn taıma. Devm e evmn snflı opum çdek şks şöyled Devm amamanmış b evn özünü a evm veya geşme devm hazıa dğe yadan da geçekeşen he devm snan be be emel eme l kda kda lşk lşke en ndek dek dönüşüm dönü şüm yen y en b e v me me yo aça Devm snı toplum şke kapsamna b
diğeine geçiş devime olu ama he duumda başka bi deyiş deyişee sınıl sın ılıı toplumun toplumun olmadığ olmadığıı duu du umda mda bu doğu değildi. Sını toplum doğmadan önce, topumsa bi devim geçekeştimeden bibiinin yeine geçen bi dizi topumsal biçim olmuştu olmuştu Diğe yandan mevcut mevcut sınıl topum otadan kalktıktan sona devim şekinde geçekleşmeyecek bi toplumsal geişme oacakı Bu sözlee bu desi bitiiyo şkusuz zamanımız kısıtlı kıs ıtlı old olduğ uğuu için sistema sistemaik ik bi bü su su madım madım yanız yanız ca bikaç önemi noktadan söz edip bika kouyu anatabidim Bu konuyu inceemeye devam etmek isiyosanız liteatü liteatüe e bakmalısınız bakmal ısınız..
Dördünü Der
SKi ÇiN LSEESi 1 Materyalist arih teorisini bitirdiğimize göre klasik dönem Çin felsefesini yani eski Çin felsefesini ksaca ele almak isiyorum. Bir B ir saat içinde ayrnılar verıem mümkün mümk ün değil elbette ama a ma önemli bakış bakış açlarna açlar na değinebilirim değine bilirim Bu klasik klasik felsef el sefee tarihi tar ihini ni ve ana içeriği içer iğini ni bildiğini bild iğinizi zi varsayab varsayabi-ileceğim için bu özei yapmak kolay olacakır Bu konuyu genel genel emamı em amızın zın duruş duru ş nokasından işleyeceğ işleyeceğim, im, yani yani sorusor umuz şu Çin felsefesinin modern dünya görüşüyle ve diyalekik mateyalimle ilişkii nedi? Bu felefeden diyalektik materyalizmin yapı taşlarını alabilir miyiz? Yeni bir kalba dökeek, ıslah ederek diyalektik mateyalizmle mateya lizmle uyumlu uyu mlu hale getirebilir miyiz yoksa bu felsefeden kesin bir kopuş mu gerekl ger eklidi idir? r? Dola Dolay ysıy sıyla la şu sorula s oruları rı daha ayrıntılı ayrıntılı olarak ar ar ışacağz Eski Çin felsefesinin dinle ilişkisi nedir? Bu eski felsefenin kökleri hangi ekonomik ve sosyal ilişkilerdedir? Tarihsel rolü neydi ve bugün hangi tarihsel rolü oynayabilir? Üçüncü soru da şu Eski Çin elsefesinin tarihteki konumu nedir lsefenin hangi ana akımlarını temsil ediyor ve ne gibi kalc sonuçlar üremişir? Ele alacağım ilk soru eski Çin felsefesinin dinle iliş-
eleştirisinn başlangıcını temsl ediyor, doğa ve materyaist bir dünyayı açıklama çabası anamna gelyordu Özelkle de Yunanstanda durum buydu Ama Hindstanda da materyalst bir felsefe ekolünün geliştiğin gördük Teork ve pratik açıdan materyalist oan, ama a ma ayn ayn zamana da br br ekol ekol oluşturmaı alıtılmş bir enomen oarak kalan Yang Tzu dışında Çin elsefesi halk ve devet dnine dokunmaz Kung Tzu2 hak ve devet dinni özelikle siyasi ve toplumsal hayahayatın düzenlenmes çn bir araç olarak ee alıyordu. Geleneksel dn deern ve ayinlern, ataara ve doğa tanrıana tapnanın şatlaını değişieye aşadı. Lao Tzu'nn
felsefi kurguları se gaipten haber veme geleneğiyle ve tohumlar hum larını ını attğı fe fese s e fe ya ya da daha doğrusu de de bubulunan dünya blgelğ tohumlarıyla bağlantılydı Ama bu arada Çn hak ha k ve devlet devle t dnnn dnnn en esk e sk dn dn anayşlarında uunma u unmaya yann şeye elemeen sanma sanma nsan ns an syan misyonerler ve Snoglar esk Çin dninde tek tanrcığ arayıp bulduar. Şangty, yan cennetin efendisn böyle br tek tanr kabu ettiler. Çn hak dn dnnd ndee H ı ristyan anlayışına anlayı şına ya ya da anlayşlarına dayanak dayanak noktaarı buma arzusu bu düşüncen düşüncennn ana ka kay nağydı Gerçekte bu Şangti, en fazla Yunanlıarn Zeus'u ya da Romaların üpiteri kadar tekti, ancak o kadar dş lyordu dğer tanrıarı. Şangt eski Çn dnnde en ütün tanrıydı, ama te tanrı değl değldi di B u eski çağda en üstün üst ün tanr kişeştrlm kişeştrlmşt şt.. Bununl Bun unlaa lgl lg l izer iz er hl Çn'n Çn'n en e n esk e sk şarkı derleesi olan 'de buunmaktadır şarkları, Yunanlıarn efsaneer lan İl Oe döne-
bildiğimiz en ilke dini inanç ürüdür aalarn ruhuna apnma ya ya da animiz m Tüm haklarda ilk dini aşama olarak olarak bulunan ölü aalarn ruha ruh arı rına na duyulan inancın emsil ems il ei ğ i bu en e n eski aşama aş ama daha sonraki bir b ir aşamayla aşamayla yani dağa dağarr oprak gökyüzü nehirler gibi doğa ruhlarının külürüyle bağlanıldır Bu ruhl r uhlara ara apınma ve insanarn insana rn onla onlar raa igili anlayşlar ikel bir arm ar m halknn ihiyaçl ihiyaçları arına na uyar uyarla lan n mşr mş r.. Ayr Ayrca ca bu doğa doğa güçlerine apnma ap nmann nn egemen egemen feod feoda a soyul soyular ar ve yüksek yükse k memurlaa memurlaa sınırlı sını rlı olmas olmas da önemlidir Büün bunar doğa ruharıyla ilgii anlayşların ve onara apınmann çok daha yüksek bir gelişme evresinin ürünü olduğuna işare emekedir Çin hak dininin en e n eski ve ilkel evres evresii oan aalarn ruh r uhar arına ına apınmann Çin Çin deki el elsef se fenin eni n gelişmesinin geliş mesinin çkş ç kş nokas olmas elbee önemlidi öne mlidirr haa anik Yunan doğa felsefesi ve Hin maeryaizminden akl oaak oaak Çin felse ls e fesi es i halk h alk ve devle dinini eeş e eşimediimediği için önemi daha da armakadır. Aını çizmek isediğim başka bir şey daha var Eski Çin' Çin' de ekanrclığ ekanrclığn n egemen oduğu görüşüyle çeişen tüm bu kesin oguar bir kenara asak bile halklarn halklarn dini dini gelişimi ge lişiminin nin en başında başında ekanrclğn oduğu oduğu ve aalarn ruhuna ruhun a ve ve doğa anrı an rıar arna na inancın inancı n daha sonra gelştiği görüşü tüm taihsel deneyimere ters düşmekedir Avrupa'da başında Peder W Schmidin bulunduğu Vaikan'la ve Kaoik misyoner aaliyelere bağanlı olan yeni yeni bi etnogr etn ograf afya ya ekolü tam da bu sıalaman sıal amann n doğru olduğu görüşündedir Aslında burada söz konusu oan şey şey üzer üz erine ine bilimselik bilimse lik örüsü ör üsü alarak sakanma sakan mayya ça şı sk bi r masandan ibareir
den mücadele edimediği sorusunu ele aacağm İk ve en önemi neden bence eski Çin'de öze bir rahipler kasnın veya rahipler sınıfnın gelişmeiş olmasıdr Bidiğiniz Bidiği niz gibi gibi eski Çinde Çinde aile babası cemaain en yaşlsı feoda soyluar feodal kral ve memurlar am da raiperin işlevini yerine geiriyorard Bu kişiler siyasi işevleiye brike raiplik görevini de yapı yapıyyorardı orar dı Raipik görevleri eski e ski Çin de aile ve cemaa yöneimiyle birlike deve ikidarnn bir uzansı sıyd ydıı Görünüşe göre bunun bir nedeni eski Çinde deve deve ve devle ikidarının kayna kaynağın ğında da sulamanın kanal inşaaa rnn yöneimi ve deneiminin buunmasyd İkinci neden de şuydu: Bidiğiniz Bidiğin iz gibi esk e skii Çin de yani yani klasik klas ik fe felsef ls efen enin in Çininde mea üreimi düşük düzeydeydi ve bu yüzden de Yunanisan'da Yunanisan' da oduğu gibi doğa bir dünya görüşünü görüşü nü geire geire cek icare ic are ve sana san ayi gelişmemişi Klasik Çin' deki ekonomi yay yaygın gı n b b bçmde bç mde doğa ekonom ekonomyd yd feoda eod a üsyapısı üsy apısı olan ilkel ilkel komünis bir emee eme e sahipi Gerek aalara apınma gerekse reks e doğa ruhların ruhla rınaa apnma bu döne dönemd mdek ekii ekonomik ve oplumsal iişkiere elbete uygundu Aaara apınma büyük aieler ve cemaaer içinde sosyal bağarı emin ve akdis ediyord ediyordu u Doğa ruharı ruh arına na apnma apnma kan örgülenmeleri üzerinde yükselen feoda deveti bir arada utan ve devleti klan örgüüye örgüüye birleşiren manevi ukad Aaara apınma apı nma ve doğa ruhlarna apnma dönemin eski Çin opumunun ekonomik ve sın s ını ısa sa yaps yapsy yaa birebir bireb ir ör ö rüşüy üşüyordu ordu bu yapının şeklini almışı Çin felseesin elseesinin in halk hal k ve ve devle de vle dinine karş kendine has
akımlaının oplumsal ve siyasi olü nedi sousuna Eski Çin fese e seffesinin esi nin geiş ge işiğ iğ dönemin gene gen e özelikeini özelike ini bika bikaçç adımda ksaca anamaya çaşacağım nce bazı aihee değinelim Yuvalak sayla veisek miaan önce 6 5 ve 4 . yüzyıladan bahsediyouz ayıca bu dönem geek Hindisan'da Hindisan'da geekse Yunanisan da büyük bi dini ve l sei bunalım dönemidi Kung zu 6 yüzyda yaşamş; 55 yında doğup 478 yılında ömüşü Lao Tzu'nun doğum ylı bugün 60 olaak belienmişi Dönemin ek nooik yönü dikkae aındığında bonz çağı ile demi çağı aasındaki yani aeein üeimi için kulanlan başıca maddenin bonz oduğu dönem ile demiin kulanldığı dönem aasındaki sını çizgisini çizgi sini göse göse Çin deki bonz çağı M 2000 ie 500 aasındaki dönemdi Dem önce kadnlan kulandığ iğne gibi alele için daha sona da siaha için kulanıdı Bunun nedeni büyük olasıka demii kesici siaha için kuanacak kada seeşimenin ancak daha sona öğenilmesiydi Bu yüzyıa son deece haek ha eke eii geçiyod geçiyodu; u; feodai eoda izm zm kizdeyd ki zdeydii m e kez ke z i feoda ikida çökmekeydi çökmekeydi odal odal devlele ikida için iç in kendi aaaa and a ndaa şd şdde de ee savaşy vaşyoa oadı dı Sn dev de ve ee ein innn büyük savaşa neicesinde neicesinde komşu ba ba ka vimlein vimlein opaka op akan n feheiklei bi dönemdi Sn develeinin snandaki hakaa yapka savaşa bu deveen aske gücünü gelişidi Bu yüzden de uzun u zun süe bu ü ü savaşl savaşlaa aa uğaşan Ch'in deveini de veininn daha daha sona mekezi muak monaşiyi inşa emesi şaşııc şaşı ıc değid değidi i Feoda savaşa dönemi eoda snaın üm haya
dal efendi öldü, yaşamları sürekli tehdi altndayd Feodal een eendi di bir gün iktidard iktid arday ayke ken, n, eresi er esi gün sürgün ediir, hata hayaını kaybederdi Büyük halk kilesi içinse bu yüzylar gigide artan art an bask ve sömürü s ömürü dönem dönemiy iydi di.. Sürekli Sürekl i angary angaryaaara abi tuuurlardı. Bu angaryaara askerlik hizmetinin yükü de ekeniyordu. Angarya işlerine bir de ağr vergier ekeniyordu ve genelikle bu vergilr hasattan aınıyordu haa başka tür vergier de vard Daha 7 yüzylda uz ve de mir vergisi vard. Bu uz ve demir vergisi eski fiozo ardan birinin (Kuan Tzu icaddır Köylüerin zorunlu askerlik hizmetiyle ilgii olarak Y-Cng şarklarnda ayrnı asvire vir err bulunma bulunmaktad ktadr. r. Köyülerin yılar boyu ailelerinden ayrı kalmalarından, kalmalarından, bar barara kaş savaşta savaşt a h izm e etmeleri gerekmesinden gerekmesin den şikyet eden şarklardır bunlar Feoda efendi bu dönemede bi savaş aabasıyla aabasıyla ( Homeosun anik kahamanla gibi savaşa giderdi ve her araba bir bölük piyade tarafından korunurdu İşe bu piyadeer köyüerden oluşuyordu. Bu feodal savaşar doğa olarak Çin'deki idari görevlerden en önemlisinin ihma edilmesine yol açyordu Sulama sis emlerinin, kanalarn, baraarn, suama göleerinin, vs bakımı bak ımı yapı yapım myo yordu rdu Suama Sua ma eski esk i Çin' de büyük hak kilesi için hayati önem aşıyordu Bu dönemin snf mücadelelerini grupandrmak istersek iki ana grup bulunmaktadr birincisi feoda efendier arasındaki mücadeleer, yani ege menliği menl iği ede etme e tme mücadelele mücad eleleri, ri, ikincis iki ncisii de feoda feodall eendi eendierere köylü köylüer er arasındaki arasın daki mücadeeer, bunar bun ar da angarya angaryaar ar ve vergier için verilen mücadeleer di Son So n olarak da eski Çin' de
roü oynuyorardı İşte feoda efendier ile köyüer arasn daki bu b u orta ort a konumarı konuma rı ideo ideolo loiikk roerini roeri ni beriyor beriyordu du Kronoojik oarak ik sırada oduğu için önce Lao Tzuyu anatacağım anat acağım Topu ums msa a ve siyasi açıdan açıdan wu we yani ani hare hareketsiz kamak bir şey yapmamak" kavram onun sefesinin odağındadır Şeyeri oldukları gibi brakmak mümkün oduğunc oduğuncaa az müdahae etmek anam a namın ınaa geen ge en bu kavram kavram devetin büyük köyü kiteerinin işerine aşiret köyerinin özyönetimine mümkün oduğunca az müdahae etmesi gerektiği görüşüye paraedir Lao Tzu şöye der En iyi yö netim hakn en az farkna vardığ yönetimdir" Kent ve saray kütürüne karşdr; basit ike bir yaşam taraardr mevcut koşuarda hak sömürümeden mümkün omayan bigiye ve bigeiğe de karşdır Kung Tzu'nun tersine geeneğe ve şiddet kuanmna karşdr ki bu çok önemi bir öelğd Lo Tuy göe şeye kend kendne geşmeidir Lao Tzunun yarı barbar bir bi r sınır deveti oan o an Çu dan gelmes gelmes rastlant değidir Çu devleti Çinli ve Çinli omayan halklan birbirine karıştkarı güneydeki yarı barbar deveterden biriydi. ao Tzunun öğretisini anamanın en iyi you bu öğretiyi teme çizgieri bakımından benzer bir öğreiye yani modern bir yazarın Lev Tostoy'un öğretisiye kyasamaktr Bidiğiniz gibi Tostoy'un öğretisi de şiddet kulanımna kaşdır Devlet ve büyük feoda mük sahierine karş nefret ve düşmanktan doğmuştur Lev Tos toy toy saf sa f değştirmiş bi b i r soy soyuy uydu du Kendisi de d e mü m ü k sahibi sahibiyd ydii ama köylü snfının yanna geip büyük mük sahiperine
Devle müdahale ememeliydi Ama öte yandan olstoyun akndaki ayaklanma pasif b ayaklanmayd olsoy savaş şiddeti eddediyodu. Bunun nedeni de o dönemde köyü deviminin henüz şehideki poleaya devimiyle bağlant kuamamş omas e ostoyun kendisinin de poetaya devimi hakknda fi k r sahb Am a köyü köyü ssahb o. Ama nf n f asla mekezi deet ikidana kaş tek tek başna mücadele edecek konumda değildi çünkü köylüle ögütlenemiyo du. Sayla milyona bulan köylüle saysz küçük biime dağlmş paçalanmş duumdad Bi köylü ailesi şua da diğei başka yeddi şuada bi köy oada bi başkas vad ona bileştien bi ögülenme yoktu Bu nedenle köyü snf devimi yanzca iki şekilde geçekeşiebili Ya ögülenmede lideliği elinde bulunduan bi başka s nfa katl (yani Fansadaki buuva deviminde oduğu gb bujuvazye Rusyada oduğu g şç snfna) ya da devimci veya devim kaşt amaçlan mekezieşmiş bi monaşi monaşi veya dikta diktaö ö ( Fansa da I I I Napoly Napolyon on veya eski eski Çin' Çin' de Şi oangi oan gi)) aacığı aacı ğıyla yla geçekeş geçe keşii ii ao zu'nu zu'nunn taihsel tai hsel olü de olsoy olsoy ie kaşlaştldğ kaşlaş tldğnda nda şe şe aaşacak aaşacak t. Lao Tzu Tz u pasif potesonun potesonun köylülei köylüleinn feodal feodal deve de vete te fe odal mülk sahibine kaş k aş pasif ayaklanmasnn aklanmas nn cisimle cis imleşme şme sidi sidi Ona göe devle d evlett köyd köyden en uzak uz ak dumald. Köy kendi kendi kendini yönemeli ve tcaetinin deneimini elinde utma ld. ao zudaki bu anlayş devimci bi tutuma tekabül etmez pasif dieniş haeketsizlik devlet kandan çekilme ve uzaklaşma uzakl aşma yönünde yönünd e bi tutumdu ao zu zunu nunn anlayş
mindeki Rusyada ve Lao Tzu dönemindeki Çinde oduğu gibi köyüein duumundan kaynakanabii haa günümüz İaya İaya ve Fansasındaki gibi işçi snıf nın baz koşua koşua ından ınd an da kaynakanabii. kaynakanabii. Başka Baş ka bi deyişe deyi şe,, Lao Tzunun Tzunun eoisi sa anaşizm eimiye anaşımaz. Lao Tzu'nun öze oünü anayab anayabim imek ek için dönemin sınf iişkieini iişkie ini bi büün ü n oaak o aak gömek, göme k, özeike özeik e de köy köyüü sınıf nın konumunu konumunu dikkae dikkae ama a makk geeki geeki Kung Tzuya geçmeden önce geek Lao Tzu, geekse Kung Tzunun payaşka oak bi fiki, çok daha eski ana anayş yşa aa a uzanan uz anan bi fik fiki,i, opum o pumsa sa düzenin doğa düzeniye bağanı oduğu fikini açıkamak isiyoum Bu iki öneğin kounmuşu Adına ungan yani büyük kua deni ve şöye iade edii: Saygı davandığnda vandı ğnda yağmu zamanında gei İyi İyi b b düzende düz endenn söz edebyosa edeb yosa gökyüzü gökyüzü muuuğa mu uuğa boğuu ( Yöneim) anayşı ysa ısınma zamanıdı Tem kin ki nii avsiy avsiye e ye uyuduğunda soğuk hava doğu zamanda gei Ancak hükümd hükümda a azizse azizs e doğ doğuu üzga üzga ese." ese." Avupaı Sinooga bu fike evenci eve nciik" ik" dedi, yani doğ doğaa ve opumsa düzenin gene biiği Sinooga bunu çok ya dgamş. Oysa içinden gediği opumsa iişkie gözem endiğinde anam deha açığa açığa çkacakı çkacakı Suamann Suama nn büün ekonomi için önem aşdığ, deve yöneiminin en önemi ekiniği oduğu, hasadn ve hakın vaouşunun suamaya bağı oduğu ükeede böye bi anayşın geişmesi çok abiidi Bu bağanı öyesine zounu ve emedi ki, küüün suam a bağı oduğu ük ü keede eede ikid çöküğün çök üğünde de suama
kanalla inşa etmesi ve Hıistiyan adıllaının bu kanallaı ihmal etmesi böye bi sonuç doğumuştu. Bu konuda en çapıcı önek Mezopotamyadı, antikçağda Fıa ile Dicle nehie nehi ei i aasında aasında buunan buun an bu ülke en e n büyü büyükk buğd buğday ay üeicisiy cisiydi di bugünse bugü nse suama sistemi sist emi çöküğü çöküğü için çıplak çıplak,, ıssız ıssı z bi çöld çöldü ü Çin gibi muazzam su s uama ama sistemi sistemine ne sahip bi ülkeül kede deve yöne yönetmin tminin in işemesi ie aı aımın mın gelişmesi gelişmesi aas a asın ın daki, daki , yani opl oplum umsa sall düzen ile doğa düzeni aasındaki bağ he köylü için açık ve doğaldı. Çinde köy ekonomisi için en başa geen doğa kuvveti deve yönetimidi, köylü için önemli olan diğe doğa kuvvetleinin ekileini belile ve ekonomik vaoluşu vaoluş u iç i ç i n hayati hayatidi di Şimdi sa Kung zuya geldi ao Tzunun esine Kung Kun g Tzu kuzeyd kuzeydek ekii eski bi bi soy soyuu bi ailenin ailen in oğlu olaak, olaak , Şantung eyaeinde doğmuşu Onun aihsel olü ao ununknden çok akıdı Amacı uun eml denlee uzanan bi em ve bu em aacılığıyla da eski feodal düzenin yeniden düzenlenmesiydi Bu nedene Kung zu feodalizmin feodalizmin ideal ideal bi esmini es mini çize. Bu ideal esmi es mi de eski çağlaa çağlaa aitmiş ait miş gibi anlatı. anlatı. Kung Ku ng Tzu ile öğencileinin eski impaao impaaola lal laa ilgili çizdiklei çizdik lei esim esi m niha nih ayetinde yetinde önek ön ek feodal düzenle ilgili göüşleini içeen bi taih manzume sinden ibaeti, geçek aih değildi. Siyasa ve toplumsal amaçaı amaça ı feoda düzeni düzen i zllılınn kutamaktı Memuun, mu un, feodal eodal efen efenddi ie halk aas a asınd ındaa bi aac a acıı olaca ola cağı ğı tasavvu edii, ama bu aacı da feoda efendinin çıkalaını gözeti göz eti Kung K ung Tzu'n Tzu'nun un eme em e fkilei fkileinden nden bii halk h alkın ın kendi kendini yönetemeyeceği, bilge ve anayışlı memu taafın-
baıştımaya çabaa Bu yüzden de feodal düzenin temelini güçlendimek için koca bi töensel yapı inşa ede Kung zu ataeki iktida yani ekeğin kadın ve çocuka üzeindeki ikdaını büyük ekek kadeşin küçük üzeindeki egemeniğini çocuk sevgisi öğetisinin südüümesini fe oda düzenin düzeni n teme dieği oaak göü Çok haklı oaak, devet hükümdanın iktidaının aie babasınn iktidaı üzein üze inee inşa in şa edildiğini edildiğini söyle söyle Dönemin Dönemi n top toplumsal lumsal koşulla ında babann iktidaının düzenenmesi ve güçendiimesi fe oda düzenin düzeni n temelleinin temelle inin güçendiilmes güçen diilmesii anamına geiyodu Kung zu'nun etkisinin ta deinlee işlemesi ve süekilik ek ilik kazanmasnn kazanmasn n altnda atae ata e kil aienin feodaizmi eoda izminn hücesi atyaps olmas yata. Çau hanedanğının sonunda feoda üstyapı ykldı ve böyece Kung zunun öğetisi bi süeiğine gücünü yitid yitidi.i. Ancak, ataekil aile aile feodaliz m çöküşünden sona Çin haknın yaşamının sasılmaz temei omay, sonaki üstyapıaın zeminini oluştumayı südüdüğü için Kung zu'nun öğetisi kendini topaayp son dönemee kada Çin'in egemen dünya göüşü omayı südüe bidi. bidi.
n Beşnc Beşn c Ders
sKi sKi ÇiN F ESE ESi I Bugün esk Çn feseesnn son kısmın ele alacağım. nümüzdek son derste de de pragmazm şleyec şleyeceğ eğm m Kung Tzu e Lao Tzu'yu nceledken sonra şmd sıra Mo't'y Mo't'ye ged ge d Mo't kron krono ook ok olara ol arakk Kung Kun g Tzu le Lao Tzudan Tzu dan sonra sonra gelr gel r M M 500 e 420 yılar yıl ar arasnda aras nda yaşayaşadığ dığ sanı sanı yo yorr Dönemn Döne mn st s t krarsızğı krars ızğı fe feodalzm odal zmn n çöküşü çöküşü halkn gtkçe daha çok baskı görmes onun felsefesne yol açmştr. Lao Tzu le Kung Tzu'dan sonra Mo Mo Çn feefe efen nn n üçüncü üçün cü ana akm ak mn n oluştu oluştuu u La o Tu'da eme eme kavram daha önce açkladığm gb wu-we yan hareketszlkt feodal devlet ktdarının müdahaes pasf olarak reddedyor aşret köyünün kend kendn yönemes senyordu. Kung Tzu reformcuydu ama esasen feoda koşular çnde kalmak styordu Mo''t Mo' 't se Kung Tzu'nun tersne devrmcdr Onu ütopk arım sosyalst veya tarm komünst olarak anmlayablrz. Tarımsa lkel komünzme dönüşü vaaz eder Bu hedefe ulaşmanın aracı olarak da karşklı sevgy genel nsan sevgsn öne çkarr Kurtuuşu altan geecek br devrmde değl de egemen snfın anayşnda blge kanun yapıclarında aradığ çn üopk
Mo inin çağdaşı Mong Tzu şöye de: Mo' i ie Yang Tzu halkn kuakaına sahip olan hakn dinediği iki kişidi Moi yukadaki anlamda devimci olaak adandıabiecek ek e k kişidi kişidi abii ki moden anlamda devimci devimci değildi. değildi. Feoda Feoda sını sı nıff dein de in bi bi düşmanık düşma nık b e siyodu. siyodu. Feoda Feod a efendi efendi lein üksün ük süne e isafna, isafna, dönemin dönemin saay lüksü sayılan müziğe kaşı çkyodu. İnsanlaa büyük bedele ödeen ve onlaı çaışmakan uzun süe aıkoyan uzun yas ayinene kaşı çkyodu. Takipçilei kanaak bi yaşam sümüş bi ü dini cemaa ouşumuşu. Döüncü n ımı sofse, ya da diğe adıyla diyaekikçie, yani Mingkua emsi ediyodu. Biginin özne doğasn doğasn vuguuy vu guuyoladı oladı Mo'i'nin Mo 'i'nin düşünceeinden düşünceeinden ekie kieneek, enee k, ilk i lk de def düşünme süeçleini süeçl eini incelemey incelemeyee başadla başadla Taihsel olei de çok açıkı Taihse açıdan bakıdğnda eodal eod alzm zm çökme çök mes s hzadp hz adp Ç Huag Huag m ma a-şisine yolu açaa Buada Hsunzu özelike önemidi Geçeken Geçe ken de aadaki bağlan çok sıkıydı ve açkça a çkça da d a if ifde edim ed imiş işii Bu anlayşa anlayşa göe, kavama kav ama öznel veya geeneksel olduğunda olduğunda doğu doğu kavamaı kavama ı belilemek hükümdan hükümda n göe vidi Feodalizmin Çi Huangi (M 246-20) aafından dev de viime mesi si sofis sofise e veya diyalekikçile aaf aaf ından ından ideolojik oaak hazıanp geekçeendiildi Bu bağamda Mo'i'nin çağdaşı Yang Tzu hakkında bi şeye söylemek söyleme k isi youm Halk aasında aasında en çok ç ok aa aaaa aa sahip olanlaın Moi ie Yang Tzu oduğunu bei bei miş mişi im. m. Yang Tzunun kendi yazılann hiçbii günümüze kalmamışı, ondan elimizde kalanla Meng Tzu'daki alnladan ibaei. Konfüçyüs
bigiye göe Yang Tzu bi mateyaist ve Epikücüdü. Bieyciliği ve egoizmi vaaz ede Feodalizm içinde otaya çıkan meta üetiminin üet iminin yanı yan ı sıa ticaet tic aet ve paa sema se mayes yesii de Yang Yang zu'da ifadesini buluyomuş gibi göünmekted Şimdi de Çin elseesni le alak için kulanacağımız üçüncü bakış açısına gçiyou lk bakış açısı bu felsee nin dine iişkisiyle ikincs de dönemn sınıf iişkileile ilgiliydi Üçüncü bakış açısı Çin felseesinin temel felsefe akımlaıyla ilişkisine yöneikti nce kısaca Kung Tzuyu ele alacağım. Kung Tzu'nun özelliği ln üzeltlme taebidi Ad mng deken kavamlaı kast ede. oplum sal ilişkile, ahaki daanışla önceden belienmiş kav alaa veya adaa uygun olmalıdı Kung zu şöye dyo simle doğu değilse yagıa da doğu olmayacaktı ve yagıa doğu değise eylemle amaçlaını yeine getiemez" Geçekk (özelle de topumsa geçeklk kavam taafından, taafından , maddi maddi hayat hayat ideal hayat hayat taafından taafından beilenmebeil enmeidi Deme De mekk ki Kung K ung zuyu fese ese enin ideaist idea ist ana akım ak ımna na sokabiiiz sokabii iz Kung zunun halk ve devlet devlet diniyl diniylee eleşt e leştie ie ve mücadeleci omayan bi ilişki kuması da bu fiki pekiştimektedi. Lao Tzu de ideaist ana akıma dahildi Nesnel veya mutak ideaist olaak tanımanabii Oaya attığı en üs tün tü n ilke olan ola n Tao aşkın, aş kın, tinse tins e bi ikedi Bi B idiğiniz diğiniz gibi bu kavamın kökeninde yo, yön veya doğu yo anamında bi sözcük bulunmaktadı. Moden fizikte düzeltilmiş bi doğu anamında vektö teimi kullanılı Başlangıçta ao ü ie gökyüzündeki yıdız yı dızla la l
mektedir Çinliler, ıpk başka haklar gibi yasallk kavramın mı n yıldızar yıld ızarn n yörüngesin yörüngesinden den alm a lmışar ışardır dır Kung Kung Tzu dan rklı olarak Lao Lao Tzu'da çok daha derin de rin bir düşünce düşünc e vardr ama soyu kavramları duyusal olanı anmlayan sözcükerle ifde eden Çincenin yarattığı zoruklar onu engeler. Lao Tzunun kendine has muğakığı yalnızca düşüncelerinin derinliğine değil ide araçlarnın yetersizliğine yetersizliğine de bağdır Tao'nun aşknlığını veya tinselliğini duyusa sözcüklerle ide eme çabasına dair birkaç örnek vermek istiyorum. Bir yerde şöyle diyor Zihin (Tao) şeyleri harekee geçirir. Görünmez kavranamazdr Ondaki imgeer kavranamaz görünmez" a da 1. bölümde bir başka çok basit bir ifa de Karşsında Karşsı nda duruduğunda yüzü görün g örünmez mez zlendiğinzlendiğinde sr görünmez." Elbee bu idelerin Taonun duyusa oarak algılanamaz olduğunu ileri süren o basi düşünceyi anatması amaçanmş Tao sık sk suyla kaşıaşı Nası ki su her şeye nüz ediyorsa Tao da dünyaya nüz dr kozmik ike nitliğinddir Büyük oasılkla Lao Tzu suyun kaı olandan daha az maddi öz içerdiğini yani soyu ta aşkın olana daha yakn olduğunu düşünmüştür. To Te 'den bir alıntı yapmak isiyorum şöyle diyor: Kapdan çıkmadan dünya açıkanabilir pencereden bakmadan gökyüzünün anamı izah ediebiir edieb iir."." Bu B u idede duyusal de neyim olmadan bilgi bil gi edinmekten edinmekt en Kan'n deyiş deyişiy iye e a priori priori bigiden bahsedilme bah sedilmektedir ktedir Başka bir yerde de de Lao Tzu şöye der "To'da imgeler vardır. Şeylerin tohumlarıdr bunlar" B u ide u nanlı lozof Platon'un idealar öğretisiyle öğretisiyle yani maddi şeyerin insel ilkörnekleri kriyle çarpıc bir ben-
veya çemlene geld Dyalekğn unsulaını k kalıcı fkde buluyouz Bncs şeylen sonsuz değşkenlğyle he şeyn akışıyla ak ışıyla lgld. lgld. Çeştl somu somu öne ö nekl klen en vedğmz kncs de dyalekğn lk lkes yan kaşıtlaın blğd Lao Tzunun kendsnn ne dedğne geçmeden önce Çn Ç n de bu düşüncy gşten gşt en k kişinn Lao zu olo lmadığını beltmek syou. Bu tü göüşlen bazı unsulaına Çnn en esk kabında ng' dck felsef düşüncelede astlamak mümkündü. Y sembolü dönüşüm, değşklk anlamına gel, ayın kaşısına yeleşlen güneş şaetnden oluşu oluşu Y-Cng, ao zu le Kung zu dan çok daha eskd Yazım tah MÖ 3 olaak hesaplanmıştı Yazaı veya deleyennn Çau hanedanının kuucusu Kal Van olduğu düşünüleked Başlangıçta Y-Cng kehane ktabı olaak düşünülmüşü Yaplas düşünülen şle çn yıldızlaın hang konumlaının uygun oduğunu bellemenn yollaını aıyodu Bu amaçla bas veya kes ke sk çzgleden oluşan gafkle gelşlmş Buada bz lglenden lend en şey, şey, gafklen emelnde kaşı ka şıtla tlaın ın blğ blğ düşünces ce sn nn, n, kavamlaın kavam laın kuupluluğunun kuupluluğunun bulunması dı B u tü kutuplu kutuplu kavamla ka vamlaa a önek öne k olaak Yang Yang le Yng gökyüzü le dünya ekek le dş, aydınlık le kaanlık, güçlü le zayıf, baba le anne gb kavamla velebl Y-Cng'd lste lenen ve yaatıklaı etk gökyüzündek ve dünyadak değşklkle açıklayan açıklayan kuupsal kaşı tlıklaa yalnızca yalnız ca bkaç b kaç önekt bunla Y-Cng sembollene ve anlamlaına daha yakından bakıldığında, kökennde topakta çalışan köyl köylülen ülen yıldız yıl dız konumlaıyla konumlaıyla lgl lg l düşüncel düşün celen enn n
i antik Yunanlılada ve Romalıada Romalı ada da buluy buluyou ouzz . Yunan lada ozan Hesiodosun bi yapıt Y-Cngd iyi ve kötü günein beilenme biçimini anımsat. Hesiodos'un yapıtnn adı le ve Günle di Kitabn asl amacı beli taım işei için hangi günlein köylüye uygun hangileinin uy gun olmadğını beiemekti. Romalıan da benze aaçaı vad Y-Cng ise hükümdaa ve devlet adamlann einde çok eken bi kehanet kitabna dönüştü. Y-Cng ile Lao zu aasndaki aasndak i boşuğu boş uğu doduan k kş ş daha önce de sözünü ettiğim, tuz ve demi tekelini deveye soktuğu için aynı zamanda büyük bi işadamı olaak da anıan filozof Kuan Tzu du (7 yüzyı). Şimdi Lao Tzudan kaştan biliği kanunuya igii bikaç önek vemek istiyo istiyoum um To e Cng daha ikinci bölümünün hemen başında şöyle deniyo Dünya üzend ndee hekes h ekes gü güzel zelee güzel dedğnde bu bu eyemle çkn olan da saptanmşt saptanmş t Dünya Dünya üzeinde hekes he kes iyi oanı iyi olaak olaak kabul ettiğinde, bu eyleme iyi olmayan da saptanmıştı Valık ile yokuk bibiini üeti. Ağ ile haif bibiin tamama Uzun ie ksa bibiini şekillendii Yüksek ile açak bibiini bibiini değiştii Ses ile tını bibiiyle bileşi Önce e sona bbn zle." Valk e yokuğun kaşlk ilş kisini ifde eden, hatta ikisinin bibiine dönüştüğünü ilei süen Lao Tzunun dii bu ikeyi anatken soyutaşı. He şeyin valıktan va lıktan doğduğunu, vağnsa va ğnsa yokluktan doğduğu doğduğu nu söyle. He şey yokluğa gei döne. Bu idele Hegel'in geişimin diyalektiği hakkındaki ideleine çok benziyo Lao zunun şu cümelei Hegein tez, antitez ve sentez an-
sinisiz çizgidir ikiiğinki kesik çizgi yani yadsımadır ve üçüğün işarei a aa yereşirien kesik ve düz çizgidir Lao Tzunun düşünceeri arasnda egein düşünceerini anımsaan bir diğer düşünce de şeyerin yokukan doğduğu düşüncesidir Hege yadsımay şeyeri hareke eiren güç oarak anma ao Tzu bunun çn çok rk benze meer kuanr örneğin kabn ka bn kuanabiiriğinin yokuğa boş mekna dayandğn veya ekerek göbeğinin orası boş oduğu için işe yaradığın söyer. Kung Tzu ie Lao Tzu'ya ideais dedik. Çin fesefesinin üçüncü ana akmın ouşuran Mo'i'de ike geişmemiş de osa beirgin bir maeryaizm görüyoruz. Ayrca Çin'de manğn bağımsız oarak geişmeye başaması da Moinin Mo inin büyük bir kazanmdr. Onun maeryaizminin şekini ve özünü verebi verebime mekk için hakikain özeikeriye öze ikeriye igii igi i şu cümcü mes e sn n ama a makk syo syou um m 29 böümde şöye dyo aık ve yokuka yokuka igi i giii görüşüm hak ha knn göze gözeriy riye e kuakarının kuakar ının varvark veya yokuka yokuka igii oarak oarak gerçeken yaşadıkarna yani görüen ve duyuan şeye dayanır Başka br deyşle görüen veya duyuan şeye var asa görümeyen veya duyumayan şeye de yok diyorum" yani Kung Tzu'nun ersine kavram deği görüen veya duyuan duyusa deneyimi hakikain nieiği oarak kabu eder Bununa kasedien am da duyusa deneyimdir bireyin deği genein veya onun ide siye büün hakn gördüğü ve duyduğu" deneyimdir. Ay rca hakikain gösergeeri gösergeeri oarak eski bigeerin anıkğnı anıkğ nı ve şeyerin gerçek işeyişini de sıraar. Ama maeryaizme igii anayşının ne kadar ike oduğunu gösermek için
kaderin onlara aykır olabileceğini kabu etmiyorum te yandan yandan materyaist materyais t ana an ayışı yışı gereği gereğ i Kung Kun g Tzu'nun kavramların düzeltilmesi ilkesine karş çkar Bu B u konudaki konudaki itiraz itiraz da tarihsel tarihs el materyaizm çizgisine uy uygu gund ndur ur İnsanla İ nsanlarn rn davra davra nşlarn belirleyen fikirler ya da kavramar deği bu fikirlerin ardnda ardnda yatan bir şeydir Burada kast ettiği ett iği şey maddi nedener yani iradenin dürtülerini beirleyen unsurardr Bu düşüncesi nedeniyle diyalektik materyaist olarak adlandramaz ama sonuçta bu yönde yönde bazı bazı fikireri oduğu su götür göt ürme mez z Mo''ti'nin 'ti'nin öğrencisi öğrencisi oan o an Kao Ka o Tzu'y Tzu'yaa atfed atfediien en ve ve Mong Mo ng Tzu'da antlanan ant lanan bir cüm c ümle le de ayn yön yöne işa i şare rett eder ede r Sözcüklerle ifde edilemeyen şeye ruh da igi duymaz ve ruhun kavrayamadğı şeyin yaşamla da ilgisi (khi) yoktur" Anamı şu Yaşamla igisi omayan şey biginin de nesnesi değidir bilginin kapsamnda omayan şey de dilin sözü fdenn nesnes değd Mo't'nn b başka sözü de şöyledir İnsan ancak ortaklkardan ve farklkardan ayn anda f fydaandğınd daand ğında a neyin olduğunu ve neyin omadğ om adğn n anlaya anlayabiir" biir" Son olarak da dördüncü ana akımdan söz etmek istiyorum sofistler Onarı öznel ideaisterden s ayabi liri li rizz YunanYunanlı sofistlere sofistlere benze benzerr biçimde sofister sofister özelike özel ike kavramla kavramlardaki rdaki çelişkileri gösterme konusunda bec be c erikliydier erikliydier Bunu yaparken de fikirer diyaektiğinde türlü türlü iginç fenomenle karşaşıyor ve Yunanlıarla özelike de Elealıaa benzer şeyl şeyler er üzerinde üzer inde duruy duruyoorlard Duran Du ran ok problemini probl emini ee alalm Hareket Harek et eden bir okun her h er anda hareketsi harek etsizz olarak kab kabul ul ediebileceği söyeniyordu Bu önermeyi Yunanlıarda zaten
ye bölersem bölme işemi iş emi asla sona sona erme er mezz"" İşte İş te buraa son lu ile sonsuz çelişkisiye karşıaşıyoruz. Her önermenin çelişki lişki barındrdığın ortaya çıkarmalar sofisle s ofislerin rin büyük bir başarsıdır; mesela beyaz bir atın at olmadığnı göstermişlerdir Mesele şudur Beyaz Be yaz bir a beli bir atır. At keimesi ise is e evrens ev rensel el at iade eder. nermede özel olan gene olanla eşleştiriir. Bu sofisterin çoğu öznel idealistlerdi ama araarnda maeryalister de buunuyordu. znel ideaizm anlayışı Ateş scak değidir. Göz görmez" gibi önermelerde iadesini bulur. Bu önermeler scaklığın ve görünüüğün nesnel deği özne ö zne niteikler oduğunu göserir. Sona geliyorum Diyalekik materyalizmi modern bir dünya görüşü olarak kabul ediyoruz peki bu dünya görüşü eski esefeye bağanabiir mi? Kung Tzu ile Lao zunun öğretierini takip etmek bugün resmen gericilik olacakr. olacakr. Kung zu'nun öğreisinin destek lenmesi lenm esi bugün karşıdevrimci karşıdevrimci gerici bir anlam taşır Devlette De vlette ataerkil ataerkil iktidarn savunuması anamna gelecektir Ayrıca bugün Lao Tzuya inanabilir mi insan? Hayr bugün anarşizm şeklinde oraya çıkacak bir öğreiye ihtiyacmz yok Lao Tzunun öğretisi canlansayd devleeki ve toplumdaki gerici güçlere pasif bir biçimde katlanmak kat lanmak veya düny dünyad adan an bireysel kaçışın yollarını aramak anlamına gelirdi Oysa bugün Çinde devam eden devrim halk kitlelerinden bireysel deği koektif bir davranış pasiflik ve temaşa değil en üs düzeyde eylemilik talep ediyor Ayrca şunu da beli be lirmek rmek istiyorum istiyorum ki Çin' Çin' de anarşizmin anarşizmi n pkı Rusya da yaşandığı yaşandığ ı gibi bir nokadan sonra karşdevrime dön
de materyaizme karşdr Ayrca sofisterin özne ideaiz mine de bağanama bağanama yz. nn oan Mo'ti Mo 'tid d Mo'Daek aeame en ya 'ti'nin öğreisi öğrei si ike bir maeryaizmdir maeryaizmdir Üsteik Üs teik Mo'i dönemin egemen snlarnn karşsnda devrimci bir tutum taknr. Buna rağmen Moi'nin öğreisini bugün canandrma iki pek maku değidir. Bugün ike komüna köy topuuğuna dönüş topumsa açdan mümkün değidir sadece kapitais kapitaistt ekno eknoo oin inin in başarar baş ararn n teme aarak sos so s yaizm ya izmee doğru ierlemek ierlemek mümkün müm kün oabii oabii Kuşkusuz, basi mea üretimi üre timi başamş osa da henüz kap kapitaizmin var omadğ bir dönemde döne mde Mo'ti'ni ti'ninn böy böyee bir bakş açsna sahip omas mümkün değidi Diyaektik materyaizm, Motinin ike maeyaizminden ço daha üst düzeydedir. Doğa ve topum biimerinin iki bin yk geişmesinin sonuçarn devap deva p geişti mişi. Geiy Geiyee deği iei ie iye bakma bak may
ers
PRGMTZM Dersermn sonunda bugünkü Avrupa ve Amerka'da burjuva fesefesnn ana akmarın özeeey düşünmüştüm Zaman Zam anmız mız kısıtı oduğu çn bu akm akm ardan ardan br oan Pgmtzmn özekern kısaca sraamaka yenmek zorundam. Pragmazm Amerka'dak en güçü akmdır, İngerey İngerey de cdd cdd öçüde öçüde ekemşr ve dğe dğerr Avrupa Avr upa ükeernde de kısmen ek omuşur. Bu akımı seçyoru çünkü yabancı dünya görüşer veya fesefeer arasında en çok bnen akmdr ve erc demokra önyargsz br gö rünüme sahptr Bu yüzden de eğm omayanaın bu fesefenn asnda gerc ve deas br özeğe sahp odu ğunu anamas zordur. Avrupa'da kask fesefeden, Amanyada da Feuer bach bac han an sonrak burjuv bur juvaa fe fese s e fes es h genş br yüzeyse zey se varouşa sahp sahpr. r. A m maanya nya' da ve dğer dğer ükeer üke erde de koca br fesefe eraürü ouşurumuşur Her ünversede br ya da daha dah a faz faz a po p o fe sö sö buunu bu unu Ama burjuva fe fe s e fesnn es nn v e sözc sö zcüğ üğün ün arhse ar hse anamya bd bdğm ğmzz fe fese s een enn n gerçek gerçe k sonu Feuerbach Feue rbach e başamşr. Onun ardından şu ya da bu ürden burjuva fe fe s e fes oarak oar ak oray orayaa çkan ç kanar ar arhs arhse e oaoarak rak nç saıabecek fe fese s e fe manzum man zumeer eer kavram kav ramar ar yar-
fesefesnn çeşt akımları ve gruparı atık tek br soruya cevap arıyordu: Buruva toplumu ve onun kaptalst düzen sosyalst devrme karşı deolojk olarak nası en y şekde savunulablr, kaptalzm nasıl en gene ve teme bçmde hakı çıkarılıp destekleneblr, mevcut düzenn en güçlü deolo deolojk jk düşmanı düşmanı yan dyalekt dyalektk k materyalzm materyalz m nasıl e n başarılı bçmde sa vuşturulablr vuşturulablr Düşman Düş manın, ın, yan dyalek dyalektk tk materyazmn savuşturulmasının yanı sıra buruvaz çn kend düzenne nancı pekştrek de önemldr. İşte bunar gerçekten gerçe kten de bugün burjuva bur juva fe fe sef se fesnn esnn çeşt çeşt akımlarının uğraştığı sorunardır Bu süreç de nsanarı adatma youyla ve önyargısız blm" görünümü atında gerçekleştrlmektedr Bu tür felseler savunanlar genede asıl hedefin rkında değildr Araştırmanın ade edmeyen ve genelke de blnçdışı önkoşulu, doğal zemn kaptast düzen düzen ve çerd çerdğ her şeyd şeydrr Bütün Büt ün bu b u koşular koşu lar mese me seey ey düdüzeltmek br br yana, daha dah a da tehke hae ha e getrr Öte yandan, burjuva felsefesnde be bmse özelk taşıyan öneml sayıda te başarı vardır. Felsefe tarhye lg malzemenn toplanması toplanması mantıka mantıka lg lg bazı soruna sor unarın rın şenmes, şenmes, man tığın tığı n matematkse matematks e olarak geştrlmes geştrlmes gb gb başarıları başarılar ı buna bu na örnek vereb vereblr lrz. z. Ancak, An cak, bu başarıar kuru ku ru br br dalın üstündek son flzlenmelerdr flzlenmelerdr Bugün çeştl ç eştl akım ak ımlarıyl larıylaa burjuva burj uva felsefes şte böyle kuru br daı tems etmektedr Burjuva fesef s efesn esnnn genş genş yüzeyse yüz eyse varolu va roluşu şu nsanı nsanı yanı! tmamalı tmamalı dır Ortaça Ort açağın ğın fesefes esefes, yan skolas skol astk tk de böye böy e genş gen ş br varou va rou-ş a sahpt sahpt,, boca oku, o ku, öğretmen yazı vardı var dı Skoast Skoa stkk de tek tek oumu sonuçlar sonuçlar doğurmuştu doğurmuştu Ama Am a ü ü tü n o o kı-
uva fesefesi de kapitaizme öye bağmıdı Ancak skoastikte açık ve itiaf edimiş oan, moden skoastikte özene sakanmaktadı Şimdi de savaş sonası fesefenin gene özeikei hakkında bikaç sö edei Buada ebette Avupa ve Ameika'dan söz edou avaş ve onu izeyen dünya deviminin başangıcı buuva topumunu deinden sastı. Bu üzden de bugüne kada seen duğundan daa güçü bi bi manevi mane vi destek aayışı söz s öz konusu konusudu du.. Metzğn çeşiti biçimeinin yeniden doğuşuna tank ouyouz. Bu duu du um m daha dah a savaşt savaştaan önc ö ncee başamıştı başamıştı ama am a savaşt savaştan sona hız kazandı. Duyuüstü bi fantaz dünasnn inşas dini anayışaa anayışaa daha za yakaşma, isptizmac isptizmacıı k gibi en kaba kaba huafeee yöneme, öüein uana inanç gibi anayş a va atk B u tü duyuüstü kavama ve v e anayışa anayışa doğ doğaa biimeine özeike hayat fenomeneiye igienenee de nüu uzz ed e d iyo Bu konu konuda da vitaiz vita izmi, mi, yani yani haati kuvve kuv vett öğe öğ e tisini hatıatabiiim. Büyük devetein bujuvazisinin fesefe ad atında en kaba huafeee, en bayağı dini hayaee ve en yüce ma nevi kaışıkığa kendini kaptması poetaya devimi ya da uusa devim açsndan asnda pek de üzüecek bi duum deği Moden kapitaist buuvazinin Avustaya yeieinin anayşaını benimseesi bize zaa vemez Ancak, bizim göevimiz bu anayşaın hak kiteeine, işçiee ve köyüee geçmemesini sağamakt İşçi kitee ine buuvazinin ve daha önceki egemen snan dünya göüşeinden geek kaba ve geekse geişkin dini fantazi
dürtü dür tüer er buunmas buun masna na rağmen nas ouyor da bu kadar kadar çok çok akm varğn sürdürebiiyor? Sanrm bu sorunun yant şöye oma Birincisi burjuva topumunun fark tarihse aşamaarnda ark anayşar ortaya çkar çkar İkincisi, tek te k tek ükeerdeki snf iişkieri arasnda farkar vardr Örneğin İngitere, Amanya ve Amerika'y düşüneim bu ükeedeki sn iişkierinin yere özeikeri vardr Üçüncüsü hehangi bir ükede ve herhangi bir anda şu ya da bu fes e fe görüşe gö rüşeinde inde iadesini buan bua n büyük ve ve küçük küç ük buuvazi grupaşmaarn dikkate amak zorundayz Son oarak da tek tek ükeerin ideoojik geenekeri ve fiozoarn şahsi terciherinin nihai omasa da bei bir roü vardr Tek tek akmarn büyük tarihse ve bögese böge se çeşitiiğine ağmen ağmen,, günümüz günümüz Amerikan ve Avrupa burjuvazisinin gene devrim karşıtğ ve gericiiği burjuva fe fe sef se fesinin es inin tüm akmarnda ortak oan bir dizi diz i niteikte niteik te kend ke ndn n g e Mq, özeike de diyaektik materyaizmi materyai zmi reddederer; reddedere r; görüşerinin temeinde kimi zaman açk kimi zaman gizi bir ideaizm yatar Bir B ir başka ortak ve ve çok kendine has bir niteik de şudur İnsan aknn roünü ve önemini kstama ve keyiğin, kuraszğn, biinçsiziğin hüküm sürdüğü aan yani irasyone" aan genişetme çabasndadrar Akn şğ ş ğ burj burjuv uvazi aziye ye sadece sadece uçurum uçu rumaa varan var an you you gösterd gösterdiği iği için iç in gözerini yar ya r yarya yarya ya ya da tamame tama menn kapa kapay ypp hoş ho ş hayaere hayaere (çünkü ak ak gözüye bakdğnda bakdğnd a bun bu nar arn n haya haya oduğu anaşr) damay tercih ederer. Şimdi, sra pragmatizm okuunda Bu oku veya akm Amerikan kaynakdr Sonra İngitere ve İtayaya da
ayn zamanda etkitepkiyi çapıtması ve ticaete eğiliminin altında da bu yata Pagmatizm kelimenin tam anlamıyla ticaet felsefesidi Bu elsefeden ilk söz eden Ameikaı fi lozof Peice Peice di 868 lı lında nda pagmatizmin özü olaak göügöüle bilecek küçük küçük bi bi makae yadı yadı Ama bu akım ak ımın ın asıl ası l kuuku ucusu ve öncüsü öncüsü ünlü Ameikal pskolog Willam amesti amesti William ames uzun süe Havad Ünivesitesinde felsefe pofesöü olaak göev yaptı Daha sona New Yokta da pofesölük yaptı. Babası kısmen spiitüalizme düşkün eski bi teolog bi Swedenbog'cydu. William ames ilk başlada doğa bilimi öğetiyodu Felsefesi, teoloi ve doğa bilimi kavam ve yöntemleinin bi kaışımdı, ama teoloinin doğa bilimine egemenliği esastı Pagmatizm felsefesini geliştiiken amesin esinlendiği kişi Fansız fiozof Renouve'yd. ngiltee'de pagmatizm akmının baş temsilcisi yıllaca Oxd'ta pofesö olaak göev yapan Sclle adndaki biiydi Bugün bu akımın Ameikadaki en bilinen temsilcisi önce Chicago, sona da New Yokta Yok ta bulunan bulunan John Deweydi De weydi Dewey savaştan hemen hemen sona sona 9 9 ylnda Japonya'ya, adndan da Çin'e gtmş ve bualada öğetileinin popagandasn yapmşt Adeta Ameika ve Ameikancılğın çkal çkala a için daha da ha gelişkin gelişkin tüden bi misyonelik seyahatiydi seyahatiydi bu. Şimdi, pagmatizmin felsef ls efeni eninn temel te mel akmlaı akm laıyl ylaa ilişkiili şkisini inceleyeceğiz Felsee akımı olaak pagmatizm göünüşte son deece adikaldi Aada kendine kökten ampiizm i zm veya eya adkal deneyi tei adın adın da veyo veyo ve geek g eek idealizme geekse mateyalizme üstün olduğu iddiasında
yani tinsel saylan şey olduğu göülü, şu akla ki pagmatistle tinsellikten tins ellikten duyg duygul ula a,, hisle yani en basit, basit, en asli as li uhuh sal işlevle çeçevesinde bahsedeken diğe di ğe idealistl idealistle e üce uhsal işlevlei asli olaak göüle Psişik ve fiziksel olanın duyguda histe ayılmaz bi bütün oluştuduğunu ve bedensel olanın uhsal olanla biliği dışında asla va olmadğın iddia edele. Bu nedenle de insanın duygulaı hayallei veya hisleinden bağımsz olan bi dş dünyann valığn eddedele eddedele B u şahane şahane dalaveeyi dalaveeyi de en niha ni hayetinyetinde şuaya bağlala Ruhsal olanın bedensel olanla ilişkisi geçek geçe k değil yalnzca sözde bi soundu. İnsan bilincinden bilincinden bağımsız maddi bi dünyann valığ yok yok sayılısa sayıl ısa bu tü tü bi dünyanın insan düşüncesiyle ilişkisi sounu da kuşkusuz otadan kalkacakt. Bu gayet basit ve şaştıc çözüm" sounun kendisinin kendisinin yok yok edildiği bi hokkabazlktı yalnızca. yalnız ca. Pagmaizm emel anayş bakımından ezm Başka akımlan idealizmine kaşı yüüttüğü mücadele aslında yalnzca sözde bi mücadeledi Pagmatizmin geçek ve cdd akb bunu açk aç kça ça da kabul kabul ede ede mateya mateyalzmd lzmd özellikle de diyalektik mateyalizmdi. Pagmatizmin te mel anlay anlayş, ş, Avustuyalı filozof filozof ve doğa aaştımac aaştı macıs ısıı Enst E nst c ve un un göüşüyle göüşüyle yani sözde söz de ampiyok ampiyokiti iti sizm ekolüyle ne kada yakn olduğunu göstei. Pagmatistlei idealist sayaak onlaa haksızlk etmiş olmamak içn Anglosakson dünyasnn büyük sözlüğü Bitannica Ansiklopedisinin tanklığına da başvuabiliiz William James ile ilgili maddede, kendisinin idealist konumu ampiik pi ik bakş açısna dayana dayanaak ak savund savunduğu uğu yaza yaza Pagm P agmatiz atiz--
ça oa oayya koya koyann bi bi cümlesi cüml esini ni aın aı nlamak lamak isiyoum isi youm ame a mess şöyl şöylee diyo diyo Bi B i şeyd şeyden en söz sö z etiğimizde et iğimizde ya hiçbi şeyi kask astemeyiz ya da zihnimizde imgeemimizde buunan veya bulunacak oan ya da hehangi bi kişi aafından aganabilen bi şeyi kastedeiz kasted eiz"" Demek ki bi şey" deken pag pag-matizm bi anayş uhsal bi şey anlıyo Pagmaizmin ana kavamaından bi başkasna çoğul even" kavamına da değinmek iseim Bu kavam dünyanın bibieiyle bağlantıs olmayan ksmi dünyaadan ouştuğu anlamna gei Kavamın kendi içinde anlamsız bi çelişki baınddığını uzun uzadıya açklamama geek yok. Ebete ki dünyan dünyann n aynı anda biik bi ik ve çokluk oduğunu oduğunu iddia etmek etme k çeişki çe işki değidi değidi ama bi bi i k omad o madan an çokuk oan bi düny dünya a bi bi even ev en iddias iddias açıkça açıkça anlams anl amsız ız bi bi çeişkidi çeiş kidi.. İnsa İ nsann bi fel sef se fe akmn ak mnn n böyl böylee açık bi anams an amszlı zlığa ğa nasıl vaabidi vaabidiğini ğini kendine soduğunda cevap için çok uzağa gitmesine geek yoku Aaanda ilişki bulunmayan paçaadan ouşan dünya modei tüm akmladan papazaın dünyasıd; Bu dünya tamamen ve mutlak bi biçimde bibiinden ay ve aklı oan dünyevi cea vadisi ie aeten meydana geli Çoğu even" ev en" bu anik adi papazlık saçmalığı saçmalığı için i çin yeni yeni bi bi daha daha üsün üsün"" yaadan yaadan baet Ayca Ayca bi de pagmatizme has hakikat kavam vadı Pagmaizm açsndan hakika için nesnel bi öçü yoktu İnsan aklının dışında bi geçekliği kabu etmediğinden hakika için bi ölçüü de olamaz. Pagmaizme göe hakikat, işleyen", yaalı olan şeydi yani öçü öznedi. Hakikatin öçüsü oan dile geti imemiş özne genelde insan değil, bujuvazi ve onun özel
agats ag atstn tn b manevaanın manevaanın amac amac eski dini saç ağn ağn b b se" b şekide kutaıması ve savunu savunumasımasıd at Wia ames inanma iadesi" ve dini dene y akknda kan bie kitap yazmşt buada he tü nan nan şekinin şekinin ne kada kada çıgnca ousa osun bei bei bi güç ve etkiiik sağadığ sağadığ süece insana hakiki bi şeye sundu sundu-ğnu kanıtamaya çaışyodu. çinde büyüdüğü Histiyan dini dini W iia James için böy böyee etki etkii" i" bi hakikatti. hakikatti. Aikaı Aikaı zenci için hakikat hakikat tahtadan yapımş yapımş ve çi viee bezenm bez enmiş iş bi put oabii. şin şi n püf noktas başka yeed yeedee inanç veya veya aya oaak adandııan şeyin pagmatistede deneyim oaak adandımasdı. Wiliam James öneğin göünü dünyann çoku bi uha ev e v eni oduğunu oduğunu ve anamın bu e vend venden en adığ adığını ını söy söye e insanın insanın akına akına hemen haya hayaet ete eee inanana geiyo Wiam ames'in bu şekide dini hakikat" veya deneyim" oaak iei südüğü şey şey Ameik Ame ika' a' da bunan yüzece Hıistiyan veya Hıistiyanomayan tai kat n inançlaının bi kaş ka şm md. d. Pagmatist anayış ak akıı dnee ve taikataa ait antazi üüneinin standataştııp nomaeştileek noma ve otaama buuva inanc haine getiidğ aboatuad Hehangi bi taikat ayn yeşi yeşi bi peyni peyni oduğna oduğ na nany nan yosa osa ve bu inan inançç da ona ona güç güç veiyosa o zaman pagmatiste bu maddeyi de gene dini kaşıma kata. Ameikan pagmatzminden yeteince bahsettik. Şimdi de size ngiiz pagmatist Sc lle' den bi önek veeyim. Rle o te Spnx (Sfenksin Bimeceei) ad kitabnn içindekile için dekile" " kısmından kı smından ve bazı b azı paagaaından paaga aından kendi ken di a-
sonlu sonlu olaak Tanı Tanı çünkü çün kü ancak sonlu sonlu bi Tanı çıkasanaç ıkasanabili" Ayn bölümün bölümün 27 paagafında şöyle deniyo Tanı Doğa' ile ayn değildi ve bu yüzden de Doğa Do ğa Tanya kaşı koyan b n s içee bil'" bil'" anı' anı'ya ya kaşı çıkan unsu" unsu " gündelik dilde şeytan vya iblis olaak adlandııl Pagmatizmin Tannın vaoluşunun yanı sıa şeytann vaoluşunu da kantlamasından başka ne beklenebili ki? 2 b ö lümün ikinci paagafında dakaal ngilizlein otalama aklna uygun ve mantıklı göünen pagmatist bi cennet tasvii vad Paagaf şöyle: Süecin (yani dünyann gelişmesinin) son hedefi uyumlu bieyleden oluşan bi topluma ulaşmaktı ulaşmaktı " 3 paagaf paag af Du D uum um buysa buysa eğe gelişmenin çkş noktası asgai bi uyum olmalı Bu uyum da henüz bi etkileşimin ve bu nedele de dünyann va olmadığı bi dünya öncesi duumu vasayıayı geektii Zamandan ve değişiklikten önce olduğu için de daha azla inceleme yapmaya maya müsait değildi değildi"" Bu sözlei sözlei anlama anl amakk pekl pekl mümkün, mümkü n, çünkü henüz zaman şeyle ve olayla yokken olanla Çin masallaındaki edehalaa aynı tüdendi tüdendi ngilteenin en ünlü ünive üni vesit sitesi esi olan olan dinda d inda Ox Ox od od da çalşan çalş an bu pagmatist öğetmenin dünyann sonu hakkında söylediklei de pek hoştu: Dünyasüecinin sonu mükemmel bi uyum veya veya uy uya ala lanm nmay ayaa ulaşmaktı hayatt hayattaki aki tüm etkinliklein etkinlikle in tamamlanması ve altın çağna geçmesidi" Bu son duum neye benziyo? Bu duum zamansüecinin oluşundan metafizik özelliği özell iğiyle yle,, yani yani mükemmel bi valığn değişmedeğiş meyen ve ve sonsuz so nsuz duumunu tasvi tasvi etmesiyle etmesiyle ayl" Atk A tk hiçbi değişikliğin dönüşümün zamann olmadğı ama yine
bu cennetlerde bir şeyler olur Müzik dans ve başka etkin likler" vardır Pragmatik cennetse sonsuza dek uzatılmış ve bitmek bilmeyen bir can ca n sıkınt sıkı ntısı ısıyl ylaa dolu dolu olan cennettir saadet saadet dediği şey şey mutlak mutlak can sıkıntısından sıkıntısından ibaret ngiliz ngiliz Pazar günüdür Bu cennet tüm zorlukların kötünün za manın ve düşünceduygu arklılıklarının çözümünü içeriyor Görünüşe göre bu mükemmel durumda bütün insan lar aynı şeyi düşünüyor Peki angi konularda sohbet ede rek vakit geçirirler acaba? Bu aynı Bay Schiller 908 yılında tüm İngiliz kiliseleri genel kongresine şunları yazıyordu Bütün dinler işe yarıyorsa hepsi hakikidir İngiltere'nin papazlarına pragmatizmi tavs tavsiy iyee ederek eder ek din için özellikle yararlı bir bi r koruyucu olduğunu idealist idealis t fese feseeden eden daha çok işe yaradığını, başka bir deyişle dini korumak için en yeni Amerikan patenti olduğunu hatırlatıyordu Böyl Böylece ece pragmatist Pazar Paz ar vaizi vaizind nden en ayrılıyor ayrılıyoruz uz AmeriAme rikalı ohn Dewey'in Dewey' in diğer pragma pragmatistl tistlere ere oranla oranl a biraz daha d aha kurnaz olduğunu olduğunu ama onunla diğer diğerler lerii arasında arasında önemli bir bi r ark omadı o madığını ğını da sö s öylemek ylemek istiyorum Derslerin sonunda size birkaç kitap tavsiye etmek istiyorum. Friedrich Engels'in Feuerbach3 makalesi [Feuec Üze n e Teze eze} iyi bir bir başangıçtır Bu e s er er diyalektik matermateryalizm gelişimi ve buruva felsefesiyle ilişkisi hakkında çok açık ve özlü bir açıklama içerir Sonra Friedrich Engelsin An-Düng: B Eugen Düng Bm Aü Eo k i tabını önerebilirim Bu kitap günümüze kadar diyalektik materyalizm ve onun çeşitli alanlardaki kullanımı hakkın
da en kapsamlı ve ikna edici izaha içei Ma'an size ek bi bi kiap öneemeyeceğim öneemeyeceğim Tüm yazılaı yazıla ı diya diyaek ekti tikk maeyaizm yönemine yönemine göe yazımş yazı mşı ı.. Ayıca yıc a Pehhanovun felsee yazıaın da unumamak geek Çineye henüz te cüme edimedile ama Rsçada opu olaak yayınandı la Bi de eninin lm A mpotzm4 adı yapı vad Taihse ' i g i popüe bi des Ayıca, atık hakiab da Bukhain aanda ş yata yata omaya omayann İtayan İtayan a a kss ks s a a la lanı nınn taihse ta ihse maö taihçi eyaizme eyaiz me igii igi i yazıana yazıana ve en ö oan Fanz Mehing Me hingin in yazılaına da dikk i i çekmek iseim c kpd ö ğ bee diyalekik m a e enmeke yetinmeyip ygulam ygulamaaya da geçc geç cğğ n i a a ediyoediyoum Böyle bi davanış diyaekik maeyalimin öüne çok uygn olacak Diyalekik maeyazm devimci haeketen doğmş ve devimci haekete gene anamda kavuzuk eme çabasındadı çabasındadı Ka Max bi bi keesinde keesinde şöyle şöyle demiş demiş i Fesefeni Fesefeninn bnuna maeyaizmi maeyaizmi kas edi ediyo yod du u göevi gö evi dünyayı çeşitli biçimlede yeniden yomlamak deği, dünyayı değişimeki. Çin'in günümüzdeki hai gibi büyük bi devi de vimc mcii dönemde dönemde yaşa yaşaya yann ve dev d evi ime me kaılma ka ılma mulğuna ulğuna eişen kişie yalnızca eoisyen eoisyen oaak kaamaz kaamaz Böylece desein sonuna geldik. Bu desee gösediğiniz heyecanlı ve süeki igi için eşekkü edeim
I en, Saemhe Wee Ci 3 Maeramu und Empiriokritzsmu.
DzN AKHİLU S - Yuna Yunann desta destann kahram kahrama a (Homer'i (Homer'inn şakl şaklar arnda ndan) n) s 66, 67 610 5 7 7)) s 8, 69, 1 90 ANAKSİMANDROS ANAKSİMANDROS Mieti Mieti Ynan ozou (MÖ. 6105 383 32 2 aton' yaı a Ana e , AR İTOTLS M M.Ö .Ö 38 erenel e en etkli lozou, lozou, Byk Byk İsken İskender der'in 'in öğ öğet etme meni ni - s 2, 53 5, 58 59, 60, 6 1 6 9 70 7 , 3, 1
ATOMCULA OMCU LAR R - Maddenn ike ike bileşeneinin bileşeneinin aom aomar ar oldğunu oldğunu iler iler sren Y nanl doğa flozolaı. (eukppos, Demokrtos, pkuros, Roma Lukreius, s)) s. 8 s 183 1 89 896) 6) - Aman AVNARUS, Richard 183 Aman io iozo zof, f, Ampirk akımı akımınn kurucusu s 182 BACON, BACON, rancis r ancis ( 1561 1626 - İngliz ozof ozof e dee deett adamı; adamı; özelile özelile me arcı araştma yöntemni yöntem ni emsl ediyord ediyordu. u. Marx onu o nu İngliz İngl iz matey mateyaliz aliz adad 8 n baba aa adad BRGSON, Henr (dğ 1859) - ransız ransız o ozo zoff, meafzk, msik olaak sez gs deneym mse kaq kaqs sa a o oar ar s. 6, 1 1, 26 28 BRAHM BR AHMANİ ANİM M Brahmanların Brahmanların öğrets öğrets (Hintli (Hintli ahper ahper kastı), kastı), m m arlıkların arlıkların ilah kaynağı kaynağı olan Bahma'y Bahma'yaa tapnma tapnma 72 79 BUDA BUDA [BUDİ [BU DİM M]] ( M Ö 6 yzyl) - Hndistan Hndistan'd 'dan an çıkaak Çn e japon japonya ya'y 'yaa da yay yayııan an dini dini bir rerm rerm harekeinn kurcs kurc s s 72 7 75, 7779 BUHARN, N. 8891938) - Rus Boşei Boşeizmn zmnn n en önem ldelerinden ldelerinden bri bri sayısız ulusaekonom ulusaekonomk, k, felse elsei i e poltik poltik makaleyaz makale yazaı aı - s. 187 BYÜK İSKNDR (M.Ö. 356323) Makedo Makedonya nya kra kra - Anado, Sury Surye, e, Mısı Mısır, r, Bai , As' As' fehe fehedip dip Hindis Hin disa a''a kada uaşt uaşt - s. 60 188, 19 0 9 115566 ) İsi CALN 1 509 İsiç çel elii e erm rmc s . 8 ÇANG ÇANG KAY KAYŞ ŞK K - 1927 ylında dabeyle ölnen Komnangı asker de - s 30 ÇA HANDAN (M.Ö
882 ngl doğa aaştmacısı ve evim kuacısı DARWI, Chales 1 809 882 -s 2 0 0 0 0 Ynan antkağnın en önem EMOKROS (M.Ö öne m matey mateyali alist st ozofu - 8 DESCARES, Rn (159 Fa m z lozo lozo - s. 85 DEWEY, John (doğ. H - lum l um v v> >t te> e>ii (Ame (A meika ika)) poesö poesöü, ü, pag pag matizmin öneml b t> '· han >z ydama önemnin DDERO D DERO, , D ens en s H han öne mnin en önemli ma tey teyali alist st s. 8 l a nasonast ktsat. DHRIG, Eugen 33 J Dühn Düh ng' g'n n kaba kaba elsesn elsesn k k n> n> y ı l n d a h adlı ya pıtın pıtın yamı yamışt şt s. 8 izik<. gr greı il i unn kucsu: EISEI, Abet (doğ 89 - an izik<. Mtlak biimde haeketsiz olan ibi şy k< n ancak madde madde ve onun hae haeke ket ty yee belieni - s. EEA E EA Felse Felsefe fesi si Değişm Değişmeyen eyen valıkla valıkla ilgi oaa oaakk ün ü n İtalya'di unan sö müge şehinde Eleada gelştiilen b öğeti (Ksenn>, Pamns 5 50 Zenon 9030 6 6, 5 EPEDLE EPEDLE Ag Agg g JJ 40-40 40-40 D temel tem el elemenin ğu nu öğetmş öğetmşti ateş ateş su, hava ve topak; topak; dünyanın dün yanın ik temel temel kuvvet ku vvetoan oan aşk ve ne neet et aacıığıya aacıığıya haeket ettildiğin düşünüdü s 8 8 9 5 5 Ma ie bikte, ENGES, iedch 1 8 8 89 bikte, diyaektik mateyazmin ve blims blimsel el komünizm komünizmn n kucus kucus s. O 2, 82 83, 86 92, 998 6, 53, 86
EPKÜ EP KÜRC RCÜ ÜER ER Felse Felsee akımı akımı Yunan Yun an filo filozo zo Epiku Epikuos osnn (M.Ö. (M.Ö . 320, atomcuuk atomcu uk taafta taafta,, mateyaist aydnlanmacı ve hac ha cıı öğetisin öğetisinee dayanmak tadı s. 65 8 2 Alma FEERACH udwig 1 80 82 Al mann iloz ilozo ou Heg H ege e idealizmyle mü cdde çığ çı ğ aça b ma mayas yas ünü ün ü ese oa Hırsyağı Öü 8 yıl 86, 9098 9098,, 86, 86, 88 yılnd ndaa ayı ayınl nlan andı dı s 9 83, 86, 359 933 336 6 üyük Makedonya kaı kaı (M.Ö. (M. Ö. 35 üyük sk sken ende dei inn babası babası s. 60 FP, I I . Makedonya G OEHE H E , John. Wogang Wogang 1 9 Alman şa şa ve eve evens nse e düşünü. düşünü. 0 9 832 - Alman sayda alıntladığımız, Zahme Xee sözü şöye "Sanata ve ve b
17 7 0� 18 31 ) - Alman ozof, nesnel dealis Tüm valğn çkş nokas� H E GEL 177 n mlak dea dğn düşünü dyaekik ynm kn gemş 83, 86 8695 95,, 97, 1 02, 1 1 3 1 14 14 1 23 , 172 172 173 - s. 1 0 1 9 6 1 83 HEVEUS ( 7 5 77 rszz Aydn Aydnnm nm ozo ozo s 86 7 7 rs HERKLETOS, nam dğe "Kaank (M.Ö 544475) Eesos Eesosa a yaamş� y aamş� Y esesde öemli dyakikçdi alğn özünü değişide 62, aa ve va oan e şeyin kaşkladan olştğn düşünü düşünü - s 48�53, 62, 63 63 6 9 7 0 1 13 1 15 1 19 19 1 2 3
HESDOS HESDO S Ynan Ynan şa şai, MÖ 8 yüyda yaşad İşle ve Gül adl adl eseini eseininn ya sa, sa, ]hega ad, evenn yaad yaad şy şya a igili ese de de vad - s. 172 HSU HSUZU ZU Çn Çn lozof - s 168 YOA YOA AR AR Ml M l eli en esk na nann doğa ozola (hals, (hals, Anaks An aksim imand andos os,, Anaks Anaksmen menes) es) s 43 43,, 52 2 9 0 Amek AMES, AM ES, Wiam Wiam Amek o ozo zo e skoo skoogg s 181184 2 0 0 Adnnm KAN, mmane ( 72 Adnnm döem dö em Aman s se es sinn inn en ü ü yük iozlandan idi idi Eeş E eşel el deazm dea zmnn mslcisi mslcisi sayl, sayl, en önem öne m SfAk şdi 89 1 70 se 7 8 hl SfAk di s 1 6, 89 KAO KAO TZU TZU Çin Çin flozo s 174 KLER LER oan o annn 1 557711 1 630) Alman asonom, asonom, gezegen aeketnin aeketnin üç ü ç yasas yasas n mş, öylce Koenikçi dünya göüşünü ekişim ekişimişi işi s. 109 KONÇYS KONÇYS k. k. Kng Kn g Tz. z. 72 KUA TZU (M.Ö 7 yüzy - Çnli Çnli ozof s 1 6 1 , 1 72 KUNG Z U Kon Konü üs s M Ö . 5 5 1 4 7 8 En ü n ü Çnli Çnli ahlak ahlak lozo s. 43, 1 36 36 1 56 5 6 1 57 1 6 1 1 67 1 6 9 1 7 1 , 1 7 3, 3 , 1 75 75 90 4 ayan sosyals e Ronie oesö Ma� LABRIOLA, Anono 1 842 1190
ea/ı Tah Göüü Hakkda Deemele, Felee e yalm Hakkda Mekupl ve Meng aandan Amancaya tecüme edlen) Kmü Mae aeu u A A aa aşlkl eselein yazad - s 187 L AO ZU oğ oğ M. M.Ö. Ö. 604 ölümü inmi inmiyo yo)) inl inl o ozo zo e dn dn taik taikat at kcs a e h'in (Tao (Tao Öğet Öğetis isi)i) yaz yaza a s 43 123 7 60 62 165, 16 5, 1 6 7, 169, 16 9, 1 70173 175 175
RO RO ansız ozo s 82 DT DTR R - g gzz ş ç i eet k dd oaya ve kıcıar ad ei dvrmc akm aa 769 ynda make kırmaya arş b yasa çıkard X i 8 6 yar aasda dizm b kite areketyd - 147 E, Mari X3 ı 6 6 - Aa emc s 84 MACH, Enst ( X3X X3X 6 ustraı ustraı zkç zkçi,i, maemat maematkç kç ve ozo ozo Maeya m1 itabda enn Mac Macıınn deas deastt ve özne özne öğ öğ etsie r ,-knı�lr s X2 aşamş o oo MG M G T T K T IXX >ykik aeryazme MAR, Kar IX IX IXX aeryazme dayaarak bimse komü nm "Marks kuucuu s 0 0 82 82, 83, 83, 86, 86, 92, 9 9 98, 36, 1 46, 3, 86, 1 87 8 4 Y IY Mi Miin in ön 8 MEHRNG, MEHR NG, F Fan anzz 84 MEG Z (M .Ö .Ö.. 3 7 4 <,: i wf 6X. MICH MICHSO, A. A. ( 8 2 XX Aııeik fzç XX y yd daa dur durg g ete eter eorse kaşı kaş ı önemi önemi bir d pn�lr s 3 0042 420) 0) i ozo 6 6X 6 MO'' (M.Ö. 00
APOYO, APOYO, 18081873) - arbey arbey rs rsr r parat paratoru oru odu o du (krş. (krş. Max, Lu Bapae' Buma) s 86, 3 1727) ngiiz fizikç ve matemaikç Newto yerçekimi WTO, saac 1 6 3 1727) kaunu ka unu keşf keşfe eti ti ve modern modern doğa bi b im mn n teme kavam kavama aın ın geiş geişi ird rd s
lll ERC, - oo ama amam m em em r m m Y Mak Üe Yaa 1883, vb. - s. 1 8 1 428 834 348 8 una o ATO M.Ö. 42 ozo zo ğ ğ dea dea d d 7 8 8 60, 69, 69, 70, 70, 7 , 1 1 3 4, 70 ü. Sokra Sokrate tes' s'in in öğrenc öğrencsi si s 3, 54, 7 86 1 9 1 8) Rus Makszmin kucus, PEHANOV 86 kucu s, s se eii yazar yazar e öemi yaı yaıt ta aıd ıd s. 0, 187 RENOVIR, Cares 8 5 1903) sz oz ozo o düşünceeinn düşü nceeinn teede deast deast eke ekek kz zm m vardr S. 1 8 1
SCHIR, F C S. dğ. dğ. !86 ng ng z z ms ms s s oz oz O d dda da proes; pagmatm b ü "ümanzm d öm s Hmm' m' s. 8, 8 86 903 yaynanan Hm SCHMID, eter W at at Sog Sog s 55 5 6 SOOG Ç n küüü küüü araşt araştm maı aıar ar m m - s. 5 SOS SO SR R - se se dogmaarn s s oaa d g g d dm m şan or orta taa ağğ o oo ola lar r (.· 5. yüzy yüzyıı s. 8, 8 9 0399 9 unan SORS (M.Ö. 039 unan oz ozo o, , ğ ds d s öm ö m s fesesn sesn d s 60, 69 SOS SO SR, R, Çn unan unan "bge "bgek k öğm öğm m m daa esk ssem aaşırmacaının aaşırmacaının s yd yd ma ma öüd d b und a a s. 2 2 68, SWDORCR SWDORCR - Mst b dn at atı ı Y Y Kdü Kdüss ss s s csu Swedebg 688 mü mü s 8 Ş M - uze uzeyy sy syaa dnende büyücü, nn dd dd - s . 3 Ş HO HO (MÖ. (MÖ. 6 0 Çnn mpaator mpaator oda ssm od od d· d· 0 Ç d, büyük sedd sedd nşa rd rd mparatouğu 3 6 ö ödü s 63 6 5 53 3 z HS (MÖ 6 z yon yonya yaıı doğ doğaa o ozo zo s. 69 OSOY, ev (18289 ) Devrm önces döm dö m byü s z z dan br, ayn ayn zamanda anaşst yönem ozo ozo z. Haında (s. 5966, s. 62, 63 8 ansz VO VO IR ( 69·1 8 ansz ay aydnanma dn anma ozo - s 86 VN Çn kaı, Ça anedannın urcs urcs (z Ça anedan) anedan) u anedann üm kalar kalar kendne "Van "Van dyod dyod s 1 5, 68, 69 YN Z Z Çn Çn oz ozo o s . 5, İsvre e ZWI 8 1 5 3 eo omc mc - s. 8
