Sosyolojiye Giris

ANKARA ÜN‹VERS‹TES‹ UZAKTAN E⁄‹T‹M YAYINLARI

Sosyolojiye Giriş

Yazar

Prof. Dr. Aytül Kasapoğlu

@

Ankara Üniversitesi Uzaktan E¤itim Yay›nlar›

@ ISBN: 978-975-482-936-5 © Ankara Üniversitesi, 2011 Bu kitab›n bas›m, yay›n ve da¤›t›m haklar› Ankara Üniversitesi’ne aittir. Ankara Üniversitesi’nden yaz›l› izin al›nmadan kitab›n tamam› ya da bir bölümü mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t ya da başka şekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Kitaptaki görüşlerin yasal ve bilimsel sorumlulu¤u, ünite yazarlar›na ve kitap editörlerine aittir. Genel Yönetim : Prof. Dr. Haluk Geray Akademik Koordinasyon : Prof. Dr. Aytül Kasapoğlu Teknik Koordinasyon : Murat Çınar Tasar›m Türkçe Editörü

: Öğr. Gör. Mehmet Sobacı Kemal Cenk : Dr. Hüseyin Özçelebi Dr. Ejder Kındıra

1. Bask› 2011 Baskı: Sistem Ofset Basım - Yayın San. ve Tic. Ltd. Şti. Strazburg Caddesi No: 7/A Sıhhiye • Ankara Tel: (312) 229 18 81 Bas›m Tarihi: 30 Kasım 2010

Yay›n No: 79

Sosyolojiye Giriş

Sunuş Uzaktan öğretim, öğretim elemanı ve öğrencilerin aynı mekanda bulunma zorunluluğu olmadan, bilgi ve iletişim teknolojilerine dayalı olarak öğretim faaliyetlerinin yürütüldüğü ortamlardır. Siz öğrencilerimiz için, Ankara Üniversitesi’nde sunulan uzaktan eğitim programları internet tabanlıdır. Ders içeriklerine istediğiniz yerde ve istediğiniz zamanda erişebilecek, hocalarınız la internet üzerinden iletişim içinde olabileceksiniz. Uzaktan e-öğrenme yoluyla eğitim, geleneksel sınıf ortamındaki öğrenmeden farklıdır. Bu nedenle sizlerin dikkat etmesi gereken bazı konular bulunmaktadır. Öncelikle e-öğrenme, kendi kendinizi disiplin etmenizi gerektirir. Yüzyüze eğitimde belli bir oranda da olsa, sınıflara devam zorunluyken, e-öğrenme sistemlerinde bunun yerini alacak bir zorunluluk bulunmaz. Bu nedenle kendi kendinizi her gün veya haftanın bir kaç günü içeriklere erişmeye, hocalarla ve sınıf arkadaşlarınızla etkileşim içinde olmaya yönlendirmelisiniz. Bazı öğren ciler bu yönlendirmeyi yapmakta zorlanırlar ve hazırlıklarını sınav öncelerine göre hazırlarlar. Böyle bir davranış başarısızlığı getirir. Haftalık çalışma programı yapmak, çevrim-içi ve çevrim-dışı çalışma zamanları belirlemek ve derslerde aktif olmak başarıyı getirecek unsurlardır. Derslerin portalını her gün veya yeteri kadar ziyaret etmek, içerikleri çalışmak ve etkileşimlere katılmak başarı için şarttır. Eğer çalışmaya ara verir ve sürekli ertelerseniz, bir süre sonra derslerden uzaklaşarak kendinizi yalnız ve edilgin hissetmeye başlarsınız. Böylesi durumlarda bu zinciri kırmalı, kaldığınız yerden hızla aradaki farkı kapatmaya çalışmalısınız. Her insanın öğrenme biçimi farklıdır. Öğrenme biçimi kişilerin yeni bilgiyi öğrenmesinde, çoğunlukla farkında olmadan, daha başarılı olduğu yöntem olarak tanımlanabilir. Bazıları görsel yollarla yani okuyarak, grafiklere, resimlere bakarak daha kolay öğrenir. Bazılarıysa yeni bilgiyi işitsel yollarla dinlediklerinde daha kolay zihinlerine yerleştirirler. Kimi öğrenciler başkalarının davranışlarını, örneğin bir aygıtın nasıl çalıştırıldığını izleyerek yeni bilgileri edinebilirler. Bu tür farklı öğrenme biçimlerini bir arada sunan ders içeriklerine zenginleştirilmiş çokortamlı içerikler diyoruz. Ankara Üniversitesi, e-öğrenim derslerinin içeriklerini farklı öğrenme biçimlerine sahip olanların gereksinimlerini karşılayacak biçimde üretmeyi hedefliyor, her dönem zengin leştirilmiş çokortamlı içeriklerin oranını arttırıyor. Sizlere ulaştırılan bu kitap içerisindeki bilgilerin geniş bir özeti, internetteki eğitim portalında, görsel, görsel/işitsel ve yazılım desteğiyle birlikte verilecektir. Ayrıca, dersin sorumlu öğretim elemanı, forum modülünü ve sanal sınıfları sizlerle etkileşime geçmek için kullanacaklardır. Kitaplar sizlere ait önemli kaynak materyallerden biridir. Kitaplarınıza not almanız, önemli cümlelerin altını çizmeniz çalışmalarınıza yardımcı olacaktır. Hepinize başarılar dilerim. Prof. Dr. Haluk Geray

iii

iv

Sosyolojiye Giriş

Kitabı Çalışırken Size sunulan kitap içeriği ile etkileşiminizi desteklemek amacıyla kulla nılan simgeler aşağıda tanıtılmıştır. Üniteyi Çalışırken: Her ünitenin başında sunulan üniteyi çalışırken başlığı altında üniteyi çalışırken dikkat etmeniz gereken önemli noktalar belirtilmektedir. Öğrenme Hedefleri: Her ünitenin başında “Öğrenme Hedefleri” başlığı altında o üniteyi tamamladığınızda kazanmış olacağınız beklenen yeterlilikler verilmektedir. Örnek: Anlatılanların olabildiğince somutlaştırılması ve anlatımın pekiştirilebilmesi amacıyla metin içerisinde örneklere başvurulmaktadır. Özgün Tanım: Konu anlatımı esnasında belli kavramların karşılık geldi ği anlamları özetlemek, ya da kavrama yönelik farklı nitelemelerin aktarılması amacıyla çeşitli tanımlar yer almaktadır. Soru: Metin içerisinde sizi düşünmeye ve sorgulamaya sevk etmesi amacıyla sorular bulunmaktadır. Önemli Metin: Konulara çalışırken bazı bölümlere daha fazla dikkat etmeniz amacıyla uzmanlar tarafından önemli görülen bölümler önemli metin ikonu ile belirtilmektedir. Özet: Konu ile alakalı bütünsel bir fikre sahip olmanız amacıyla konu sonlarında bulunan özet başlığı altında konunun kısa ve öz hali sunulmaktadır. Gözden Geçir: Özet başlığı ardından her konu sonunda karşılaşacağınız gözden geçir başlığı altında sizi konuyla ilgili daha kapsamlı sorgu lama yapmaya sevk edecek açık uçlu sorular bulunmaktadır. Değerlendirme: Ünite sonlarında sunulan çoktan seçmeli değerlendirme soruları ile konuya yönelik öğrenmelerinizi değerlendirebilmeniz amaçlanmaktadır. Kaynaklar: Sunulan kaynaklar bölümü daha ayrıntılı çalışma ve araştırma yapmak istemeniz durumunda yardımcı niteliğinde olacaktır. Sözlük: Metin içerisinde geçen, anlamada sıkıntı yaşayabileceğiniz düşünülen kavramlar sözlük bölümlerinde kısaca tanımlanmaktadır.

Sosyolojiye Giriş

İçindekiler Sunuş ........................................................................................................ iii İçindekiler ................................................................................................. v

Ünite 1 Sosyoloji ve Diğer Sosyal Bilimler ...............................................................1 Sosyoloji ve Sosyolojinin Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi................... 4 Sosyolojinin İlişkide Bulunduğu Bazı Sosyal Bilimler .......................7 Psikoloji................................................................................................ 7

Antropoloji ..........................................................................................8 Ekonomi ...............................................................................................8 Siyaset Bilimi.......................................................................................9 Felsefe .................................................................................................. 9 Sosyoloji ve Sosyolojinin Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi................. 10 Sosyolojinin Dalları ................................................................................ 11 Özet ...........................................................................................................15 Değerlendirme Soruları .........................................................................16

Ünite 2 Sosyolojinin Öncüleri ...................................................................................19 Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar .........................................................22 İbn-i Haldun ............................................................................................22 Henri de Saint Simon ............................................................................. 25 Auguste Comte .......................................................................................28 Karl Marks ...............................................................................................30 Özet ...........................................................................................................33 Değerlendirme Soruları .........................................................................35

Ünite 3 Sosyolojinin Kurucuları ..............................................................................37 Sosyolojinin Kurucuları ........................................................................40 Sosyolojinin Temel Önermeleri ............................................................40 Önerme 1 ...........................................................................................40 Önerme 2 ...........................................................................................40 Önerme 3 ...........................................................................................40

v

vi

Sosyolojiye Giriş

E. Durkheim ............................................................................................41 M. Weber .................................................................................................44 Özet........................................................................................................... 48 Değerlendirme Soruları .........................................................................49

Ünite 4 Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar ...............................................................51 Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar .........................................................54 Sembolik Etkileşimci Yaklaşım .............................................................54 Sosyal İnşaacılık ......................................................................................57 Etiketleme Kuramı .................................................................................58 İşlevselci Yaklaşım ..................................................................................59 Çatışmacı Yaklaşım ................................................................................63 Eleştirel Güç Çatışma Yaklaşımı ..........................................................65 Özet........................................................................................................... 67 Değerlendirme Soruları .........................................................................68

Ünite 5 Sosyolojiye Eleştirel Bakan Yaklaşımlar ...................................................69 Feminizm .................................................................................................72 Farklı Feminist Yaklaşımlar ..................................................................73 Marksist Feminizm ..........................................................................73 Radikal Feminizm ............................................................................74 Liberal Feminizm .............................................................................75 Sosyalist Feminizm ..........................................................................76 Postmodernizm .......................................................................................77 Özet........................................................................................................... 82 Değerlendirme Soruları .........................................................................84

Ünite 6 Yöntembilimsel Yaklaşımlar, Araştırma Tipleri ve Araştırma Teknikleri ...............................................................................85 Yöntembilimsel/Metodolojik Yaklaşımlar .........................................88 Araştırma Tipleri/Boyutları .................................................................93 Amacına Göre Araştırma Tipleri ...................................................94 Kullanım Alanına Göre Araştırma Tipleri....................................94 Zaman Boyutunda Araştırma Tipleri ............................................ 95

Sosyolojiye Giriş

Bilgi Toplama Tekniklerine Göre Araştırma Tipleri.................... 95 Yanıtladıkları Sorulara Göre Araştırmalar ...................................96 Yapıldıkları Yerlere Göre Araştırmalar .........................................96 Aktif veya Pasif Olarak Yapıldıklarına Göre Araştırmalar........ 96 Araştırma Teknikleri ..............................................................................97 Özet ...........................................................................................................99 Değerlendirme Soruları .......................................................................100

Ünite 7 Araştırma Süreci .........................................................................................101 Araştırmanın Adımları ........................................................................104 Araştırma Problemi ..............................................................................105 Araştırma Amaçları ..............................................................................107 Araştırmanın Önemi ............................................................................109 Araştırmanın Sınırlılıkları ..................................................................109 Araştırmanın Yaklaşım ve Sayıltıları ................................................109 Yöntem ................................................................................................... 110 Süre ve Maliyet ..................................................................................... 110 Kaynakça ............................................................................................... 111 Özet ......................................................................................................... 112 Değerlendirme Soruları ....................................................................... 113

Ünite 8 Sivil Toplum ............................................................................................... 115 Tarihsel Gelişim .................................................................................... 118 Devlet ve Sivil Toplum İlişkisi ........................................................... 120 İslam ve Sivil Toplum .......................................................................... 121 Kavramsal Açıklık ................................................................................123 Sivil Toplum Kuruluşları ..................................................................... 123 Sivil Toplumun Yeniden İnşası ........................................................... 127 Özet .........................................................................................................128 Değerlendirme Soruları .......................................................................129

Ünite 9 Küreselleşme ..............................................................................................131 Küresel Yaklaşımlar ..............................................................................134 Küreselleşme Tartışmaları ...................................................................135

vii

viii

Sosyolojiye Giriş

Küreyellik/Glokalleşme ......................................................................136 Küreselleşme Eleştirisi .........................................................................137 Küreselleşme Karşıtı Yeni Toplumsal Hareketler ............................ 139 Özet .........................................................................................................141 Değerlendirme Soruları .......................................................................142

Ünite 10 Türkiye’de Sosyoloji ve Son Gelişmeler .................................................143 Türkiye’de Sosyoloji............................................................................. 146 Türkiye’de Sosyolojinin Sorunları ..................................................... 146 Kurumsal Sorunlar .........................................................................147 Metodolojik Sorunlar .....................................................................147 Bilimsel Çalışmalar ve Yayınlar ................................................... 147 Eğitim ...............................................................................................147 Bilimsel Toplantılar ........................................................................147 Araştırma .........................................................................................148 Sosyal ve Akademik İlişkiler ........................................................148 Akademik Gerekçeler ....................................................................148 Genel Değerlendirme ve Çözüm Önerileri ...................................... 148 Dünyadaki Son Gelişmeler Işığında Türkiye’de Sosyoloji ............ 149 Özet .........................................................................................................157 Değerlendirme Soruları .......................................................................158 Kaynakça ...............................................................................................159 Değerlendirme Sorularının Yanıtları ................................................. 163

1 İ J O L O Y S O S

Sosyoloji ve Diğer Sosyal Bilimler 2.

Sosyolojinin Öncüleri

3.

SosyolojininKurucuları

4.

SosyolojikKuramsalYaklaşımlar

5.

SosyolojiyeEleştirelBakanYaklaşımlar

6.  

YöntembilimselYaklaşımlar, AraştırmaTiplerive AraştırmaTeknikleri

7.

AraştırmaSüreci

8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme

10. Türkiye’deSosyoloji

2

Ünite 1

Ünitede Ele Al›nan Konular • GenelOlarakBilim • BilimSınıflamaları • Sosyoloji • DiğerSosyalBilimler • SosyolojininDiğerSosyalBilimlerleİlişkisi • SosyolojininDalları

Ünite Hakk›nda • Genelolarakbilimtanımıvebilimsınıflamalarıhakkında bilgiverilecektir. • Sosyolojininnasılbirbilimolduğuanlatılacaktır. • Sosyolojinindiğersosyalbilimlerleolanilişkisi gösterilecektir. • Sosyolojinindallarınınnelerolduğuincelenecektir.

Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar

Ö¤renme Hedefleri • Genelolarakbilimnediröğreneceksiniz. • Bilimdallarınınkaçaayrıldığınıöğreneceksiniz. • Sosyolojininnasılbirbilimolduğunuöğreneceksiniz. • Sosyolojinindiğerbilimdallarıylailişkisiniöğreneceksiniz. • Sosyolojinindallarınıöğreneceksiniz.

Üniteyi Çal›ş›rken • Genelolarakbiralanınbağımsızbirdisiplinhalinegelmesi içinhangikoşullarıyerinegetirmesigerektiğinitartışınız. • Diğersosyalbilimlerinsosyolojiilebenzervefarklıolan yönlerinitartışınız. • Çevrenizdevarsabirpsikolog,birantropolog,birfelsefeci, biriktisatçıyaeskifilhikâyesinianlatarakgörüşlerinialınız vefarklıdüşünüpdüşünmediklerinigerekçeleriyle tartışınız. • Sosyolojinindiğerbilimlergibidallaraayrılmasınınavantaj vedezavantajlarınıkarşılaştırınız. • SosyolojininTürkiye’debirsiviltoplumkuruluşuhalinde örgütlenmesiniaraştırınız.

3

4

Ünite 1

Sosyoloji ve Sosyolojinin

Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi İnsanoğlu, varoluşundan bu yana etrafında olup biten olay ve olguları anlama, açıklama ve geleceğe yönelik öngörülerde bulunma çabasında olmuştur. Ancak bunlar çoğu zaman sadece gözlemlere dayanmamış büyü ve efsanelerle de karışmıştır. Daha çok zihinsel olarak yürütülen bu çabaların bilimsel olarak kabul edilmesi için bazı koşulları yerine getirmesi beklenir (Henslin, 2001): 1. Bir bilimin ilk hedefi olayların neden bu şekilde olduğunu “açıklamak”tır. “Neden atılan taş yere düşer?” veya “Neden ısınan cıva yükselir?” gibi, “Neden insanlar evlenirler veya boşanırlar?” sorularına yanıt vermek gerekir. 2. İkinci amaç ise boyutlarını “genellemeler” yapmaktır. İlerigrup sürülenlerin birey veya tekil olay aşarak daha geniş ve ortamlarda da geçerli olduğunu ortaya koymaktır. Örneğin sadece Ahmet/ Ayşe’de değil, daha geniş kesimlerde örneğin kırda veya kentte evlenme ve boşanma eğilimlerine yönelik daha kapsayıcı önermelerde bulunmak gerekir. Sosyologlar, genelleme yapabilmek için tekrarlayan özelliklere veya olaylara, yani kalıplara/örüntülere bakarlar. 3. Üçüncü bilim olma koşulu ise, öngörülerde bulunmaktır. Mevcut bilgilerimiz ışığında gelecekte neler olacağını söyleyebilmektir. Yukarıda belirtilen koşulları yerine getirmek için bilim insanları sis tematik çalışmalar yaparlar. Bilimsellik koşulları olarak aşağıdaki ilkeler de son derece önemlidir: 1. Bulguları olduğu gibi hiç değiştirmeden ortaya koymak, 2. Bulguları başkalarının denetleyebileceği açıklıkta sunmak, 3. Önyargılarda bulunmaktan kaçınmak, yanlı davranmamak, 4. Herkesin bildiği kabul edilen sağduyu (common sence) bilgisinden uzak durmak, yerleşik kabullerin etkisinde kalarak toplumsal olgu veya olayları değerlendirmemek. İnsanların doğal ve sosyal yaşama ilişkin bilme meraklarını gidermek amacıyla daha sistemli bilgiler elde etmeye yönelik çabalar artmış ve sırasıyla doğaya yönelik olarak doğa bilimleri, daha sonra da toplum ve insana yönelik olarak da sosyal bilimler gelişmeye başlamıştır.


Bu nedenle bilimlerin, a. Doğa bilimleri (fizik, kimya, biyoloji, jeoloji vb.), b. Sosyal bilimler (antropoloji, psikoloji, ekonomi, siyasetbilim vb.) olarak ikiye ayrıldığını bilmek gerekir. Sosyal bilimlerin çoğu genel, tümel, zorunlu önermelerde bulunmayı hedeflemez. Sosyal Bilimler ‘ürün’(product) ve ‘süreç’(process) bağlamında daha geniş bir bilim tanımını tercih ederler. Burada ürün ve süreçten kastedilen, bilim insanlarının sistemli çabaları sonucunda ortaya koydukları anlamda bilim tanımıdır. Entelektüel ve akademik olarak doğal bilimler ve sosyal bilimler sınıflaması çok geneldir. Doğa bilimleri ve sosyal bilimler içinde geçen tüm bilimlerin de kendi içlerinde uzmanlaşmış alt dalları vardır. Örneğin biyoloji, botanik ve zoolojiden oluşur. Kimya ise, organik ve inorganik kimya olmak üzere çok geniş iki dala ayrılır. Bu bağlamda sosyoloji de modern uygarlığın geliştirdiği bir bilim olarak kendi için de pek çok dallara ayrılır (kır, kent, sağlık, hukuk, aile, din sosyolojisi vb.). Sosyolojiyi, yeni Türkçe ile “Toplumbilim”, eskilerin kullandığı gibi “İçtimaiyat” olarak tanımlamak yeterli değildir. Aynı şekilde insan ilişkilerini inceleyen bir sosyal bilim demek de fazla bir anlam ifade etmez. Çünkü birçok sosy al bilim insan ilişkilerinin değişik yanlarını inceler. O zaman sosyolojinin ne ile uğraştığını nasıl bir bilim olduğunu biraz daha ayrıntılı olarak incelemekte yarar vardır. Bunu yapar ken I.Wallerstein (1998)’dan yararlanmak mümkündür. Çünkü o daha kapsamlı bir biçimde sosyolojinin ne olduğunu gösteren bir çaba içindedir. Ona göre her çalışma alanı gibi sosyolojiyi de üç temel alanda incelemek mümkündür: 1. Entelektüel/zihinsel disiplin olarak sosyoloji, 2. Örgütlenmiş bir yapı olarak sosyoloji, 3. Belirli önermeleri paylaşan bilim insanları topluluğu olarak sosyoloji. Wallerstein’a göre, bir alanın bağımsız bir disiplin haline gelmesi demek, her şeyden önce zihinsel bir inşa olarak, o alanda neyin nasıl düşünüldüğünü veya diğer alanlarda neler düşünüldüğünü araştırmak ve alanın ne olduğu kadar ne olmadığını göstermek demektir. Diğer bir ifade ile sosyolojinin ekonomi veya psikolojiden farkını orta-

5

6

Ünite 1

ya koymaktır. Ayrıca diğer sosyal bilimlerden farklı bir çalışma alanı ve konuya sahip olmak, bu bilginin toplanmasında farklı yöntem ve yaklaşımlara sahip olmak bir alanı disiplin yapmak için aranan koşullardır. İşte sosyoloji bu anlamda entelektüel bir faaliyet olarak diğer bilimler gibi bir disiplin olmasının yanı sıra, bölümler ve anabilim dalları halinde düzenlenmiş bir yapıya sahiptir ve sosyolojinin ne olduğu hakkında bazı ortak görüşleri paylaşan çok sayıda kişi yani sosyolog da bulunmaktadır. Daha ileride sosyolojinin disiplin olarak kabul edilmesine temel olarak kabul edilen önermelerin neler olduğu ve bu önermeleri geliştirmiş olmaları dolayısıyla sosyolojinin kurucusu kabul edilen sosyologların kimler olduğu görülecektir (Bkz. Bölüm 3). Öncü düşünürlerinin izlerini 13. ve 14. yüzyıllara kadar götürmek mümkün olmakla birlikte, bir disiplin olarak sosyoloji 19. yüzyıl sonlarında keşfedilmeye başlanmıştır. 20. yüzyıl ilk çeyreğinde ise, sosyo loji artık sosyal bilimler içinde bağımsız bir disiplin olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Bu dönemde birçok sosyal bilim kendini diğerlerinden ayıran özelliklerini özenle ortaya koymaya çalışmıştır. Başlangıçta birçok çalışma sosyolojik çalışma olarak kabul görmemiş, “Bu sosyoloji değil iktisat tarihi veya siyaset bilimidir.” denilmiştir. Burada sosyal bilimlerin farklı dallara ayrılmasını karikatürize eden çok bilindik fil hikâyesini özetle vermek uygun olacaktır (Henslin, 2001: 8): Hikâyeye göre, gözleri bağlanmış psikolog, antropolog, siyasetbilimci, iktisatçı ve sosyologdan oluşan beş kişiye bir file dokunarak neler gördüklerini açıklamaları istenir. Filin başına dokunan psikolog, “Bu kısım en önemlidir; tüm düşünce ve duygular burada yer alır; hayvanı en iyi anlamak için sadece burayı çalışın.” der. Filin hortumuna/ gerdanına ve dişlerine şefkatle dokunan antropolog gülümseyerek, “ Bu gerçekten ilkel; burada kendimi çok rahat hissediyorum; burada yoğunlaşın.” der. Filin dev kulaklarına dokunan siyasetbilimci, “Burası güç merkezidir, burası diğer tüm hayvanları denetler, çalış malarınızı burada yoğunlaştırın.” der. Filin ağzını yoklayan iktisatçı, “Bu kısım en önemlidir; her şey bedene buradan yayılır; çalışmalarınızı bu dağılımın nasıl gerçekleştiği üzerinde yoğunlaştırın.” der. Son olarak sıra sosyologa gelince, o tüm filin bedenini yokladıktan sonra, “Hayvanı en iyi ancak bir parçası üzerinde yoğunlaşarak anlayabilirsiniz; ancak bunlar bütünün birer parçasıdır; baş, boyun, dişler, kulakların hepsi önemlidir; ancak onların bütünün parçası olduğun-


dan hiç söz etmediniz; biz gözlerimizdeki bağı kaldırarak resmin tümünü görmeliyiz; hayvanı oluşturan tüm parçaların birlikte nasıl çalıştığını görmemiz gerekir.” der. Daha sonra sosyolog, “Bu yaratığın diğer benzer yaratıklarla nasıl etkileştiğini; grup içinde davranışların nasıl değiştiğini de görmemiz gerekir.” der. Ancak sosyologun önerdiği gibi olmaz. Hiçbiri gözlerin deki bağı çözerek bir araya gelme ve yaratığın tümünü birlikte incele meyi kabul etmez. Bunun yerine onların, “baş kısmı benim, ondan uzak durun”; “gerdana dokunmayın”; “ellerinizi kulaklardan çekin”; “ağız benim alanım ondan uzak durun” dediklerini duyar gibi oluruz.

Sosyolojinin İlişkide Bulunduğu Bazı Sosyal Bilimler Doğa bilimleri gibi sosyal bilimler de çok farklı dallarda uzmanlaştıklarından bunlar hak kında kısa tanıtıcı bilgi edinmek sosyol ojiyi anla maya başlamak için uygun olacaktır. Aslında tarih, coğrafya, hukuk, iletişim, felsefeden ilahiyata kadar çok geniş bir alana yayılan sosyal bilimlerin tümünün sosyoloji ile yakın ilişkisi vardır. Ancak burada bunlardan sadece beşine yer verilmiştir.

Psikoloji Psikoloji hem biyoloji hem de felsefeden beslenerek gelişen bir bilim dalıdır. Tarihsel olarak antik Yunan filozofları Aristo ve Sokrates’e kadar uzanan geçmişinin derin izlerini adından da anlamak müm kündür. Yunanca “psyche” ruh ve zihin demektir. Ancak bilim olarak psikolog Wilhelm Wundt (1832-1920)’un Almanya’nın Leipzig kentin de psikoloji laboratuvarını kurmasıyla doğar. Wundt’un düşünceleri daha sonra Yapısalcılık olarak bilinen düşünce okuluna da temel oluşturmuştur. Psikolojideki diğer düşünce okulları arasında en önemlileri sırasıyla Yapısalcılık, İşlevselcilik, Psikoanaliz, Davranışçılık ve Humanizmdir. Psikoloji, hem akademide hem de akademi dışında uygulama olanağı bulunan bir bilim dalıdır. Akademik olarak psikoloji insan düşüncesi ve davranışını inceler. Psikolojik araştırmalar da bu bağlamda insan düşünce, duygu ve davranışını anlamaya ve açıklamaya çalışır. Gelişim psikolojisi, sosyal psikoloji, klinik ve deneysel psikoloji başlıca dallarıdır.

7

8

Ünite 1

Psikologlar ayrıca meslek olarak akıl/ruh sağlığı tedavisi, performans geliştirme, kendine yardım, ergonomi gibi gündelik yaşamı etkileyen alanlarda çalışmalar yapar; alkol, kumar, ilaç bağımlılığı gibi problemlerin yanı sıra tecavüz gibi çeşitli travmalarda tedavi sağlarlar. Sosyal psikoloji, sosyolojiye en yakın bilim dalıdır. Nitekim bazı sos yal psikologlar sosyoloji kökenlidir. Sosyal psikolojik araştırma tekniklerinden ampirik sosyolojik araştırmalarda geniş ölçüde yararlanılır.

Antropoloji Antropoloji, insanların geçmişiyle olduğu kadar bugünüyle de ilgilenir. İnsanlık tarihi boyunca görülen tüm kültürleri anlamak için sos yal, beşeri, doğal ve biyolojik bilimlerden yararlanır. Sosyal kültürel antropoloji, fiziki/biyolojik antropoloji, arkeoloji ve dilbilim alanlarında uzmanlaşılır. Bunlar arasında sosyal antropoloji, sosyoloji ile kardeş disiplindir. Sosyal Antropoloji, kültürel değişme, yerleşim, anlamın yaratılması, organizasyonu ve yönetimiyle ilgilenir. Sosyal Antropologlar, katılarak gözlem yaparak yerel bilgi toplar ve değerlendirirler. Onların temel ilgisi kültürü anlamaktır. Biyolojik ya da Fiziki Antropoloji, insanın biyolojik geçmişi, evrim, uyum ve farklılaşma ile ilgilenir. İnsanın yanı sıra, maymun ve benzeri memeli omurgalılar, fosiller, tarih öncesi insanlar ve genetik üzerinde çalışır. Arkeologlar ise, uzak ve yakın tarih öncesi maddi kalıntıları örneğin, çanak, çömlek ve taş aletleri; hayvan kemiklerini; inşaat kalıntılarını kuramsal, ideolojik oluşumları ve çevre ile etkileşimleri açısından incelerler. Dil antropo logları ise, dili sosyal yaşamı yansıtan ve belirleyen yollar olarak görür ve karşılaştırmalı olarak incelerler. Dili iletişim, kimlik örüntüleri, grup üyeliği, yaygın kültürel inançlar ve ideolojilerle ilişkilendirerek incelerler.

Ekonomi Ekonominin ne olduğu konusunda evrensel olarak kabul gören bir tanım yapmak güç ise de, basitçe insanın tüketim, üretim ve bölüşüm ile ilgili davranışını araştıran bir sosyal bilim dalı olduğu söylenebilir. Ekonomi, aslında insanların nasıl seçim yaptıklarıyla ilgilenir. Diğer bir ifade ile insanlar ve grupların kıt kaynaklar arasından istek ve taleplerini en iyi karşılayabilmek için nasıl karar verdiklerini inceler. Ekonomistler en genel anlamda toplumsal üretim, hizmet ve malların toplumda nasıl dağıldığıyla da yakından ilgilidir.


Ekonominin biri mikro diğeri makro olmak üzere iki temel alanı var dır. Mikro ekonomi, ekonomik kararların alt veya mikro düzeyde olanlarıyla ilgilenir. Örneğin fiyatlardaki artış veya azalmanın ailelerin satın alma gücüne etkisini inceler. Makro ekonomi ise, mikro ekonominin tam tersine daha geniş ölçekte ve toplumdaki tüm bireylerin toplam olarak kararlarıyla ilgilenir. Örneğin faizlerdeki değişim oranının ulusal tasarruf oranlarını nasıl etk ilediğini inceler.

Siyaset Bilimi Disiplin olarak Siyaset Bilimi, ABD’de sivil savaş sonrası ortaya çıkmış oldukça yeni bir alandır. Ancak kökleri antik uygarlıklara, ahlak filozoflarına, tarih ve ekonomiye dayanır. Tarihsel olarak tüm liderler siyasetle ilgilenmişlerdir. Geçmişte askeri güç siyasetin en temel belirleyicisi olmuşsa da günümüzün göreli olarak daha istikrarlı devletle rinde yolsuzluğun baskılanması gibi temel konularda siyaset biliminin yol göstericiliğine ihtiyaç artmıştır. Siyaset Biliminin en temel eserlerinden biri İtalyan diplomat Niccolo Machievelli’nin yazdığı Prens (1513)’tir. Bu eserde başarılı yönetici için belirli stratejiler önerilir. Görünüşte liderin adil ve iyi olması gerekse de “Amaca ulaşmada her yol meşrudur.” fikrine dayanan eser, siyaset bilimin tartışmalı da olsa en temel yapılarındandır. Aslında siyaset bilimi kesin/katı verilerden daha çok öznel yorumlara dayanır. Farklı yönetim biçimleri ve yapıları, kamu politikaları, siyaset ve siyasal süreçler, sistemler ve siyasal davranışı inceler. Siyaset kuramı, siyaset felsefesi, siyasal ideoloji, siyasal ekonomi, siyasal çalışmalar ve analizler, karşılaştırmalı siyaset, uluslararası ilişkiler konularında uzmanlaşmaya gidilmiştir. Siyaset bilimi hem humanistik hem bilimsel yaklaşımlar hem de bunların araç ve yöntemlerini kullanarak dünyanın çeşitli bölge ve ülkelerinde siyasal süreç, sistem ve siyasal dinamiklerle ilgili çalışmalarda bulunur. Son yıllarda anayasal hükümetlerde oy verme davranışına kadar ilgi alanı genişlemiştir.

Felsefe Bir disiplin olarak felsefe, varlık, bilgi ve etik konularındaki sorularla ilgili rasyonel incelemedir. Ampirizm yerine, akıl ya da çıkarsamalar yoluyla gerçeği aramaktır. Felsefenin bir sosyal bilim olarak, gündelik dildeki kullanımdan farklı bir anlamı vardır. Bu nedenle kapsamlı inanç sistemi veya dünya görüşü ile karıştırılmamalıdır. Örneğin “Benim felsefem çok çalışmaktır.” denildiğinde, buradaki kullanım bilim değil, sadece bir dünya görüşüne işaret eder.

9

10

Ünite 1

Aslında felsefenin temel dört çalışma alanı vardır. Bunlar sırasıyla “Metafizik”, “Epistemoloji” (Bilgi Kuramı), “Ontoloji” (Varlıkbilim) ve “Ahlak”tır. Özellikle ontoloji ve epistemolojiden birçok bilimsel kavramı tanımlamada yararlanılır. Ayrıca Bilgi Kuramının da “bilginin kaynağı” ve “bilginin değeri” olarak iki temel alanı vardır. Bu bağlamda epistemolojik olarak, bilginin kaynağını “akıl” olarak görmek Rasyonalizm; “deney” olarak görmek Ampirizm; “sezgi” olarak görmek Intuitionism/Sezgicilik; “fayda” olarak görmek Pragmatizm olarak anılır. Hatta son yıllarda bir gelişme daha yaşanarak, bil ginin kaynağının “kadının öznel deneyimleri” veya algıları olduğu ileri sürüldüğünden, Feminizm de böylelikle epistemoloji tartışmalarında yerini almış bulunmaktadır.

Sosyoloji ve Sosyolojinin

Diğer Sosyal Bilimlerle İlişkisi

Her şeyden evvel psikoloji, antropoloji, ekonomi ve siyaset biliminin hepsi de insan davranışı ile ilgilenirler. Bu yüzden bu bilimlere bazen Davranış Bilimleri de denilir. Tüm bu bilimler insan ilişkileri üzerinde mikro veya makro düzeylerde dururlar. Hatta ilk önceleri sosyal, siyasal ve ekonomik yönler ayrı ayrı değil bir bütün olarak ele alınıp incelenirdi. Örneğin Karl Marks’ın tarihsel maddeci sosyolojisinde ekonomi, siyaset ve sosyal birbirinden ayrılmak bir yana birbiri ile etkileşim içindedir. Ancak daha sonra başta Emile Durkheim olmak üzere bazı sosyologlar sosyal olanı diğer alanlardan ayırmak için yoğun çaba göstermişlerdir. Durkheim bir sosyal olayın ancak diğer bir sosyal olay ile açıklanması ilkesi üzerinde ısrarla durmuştur. Sosyolojinin diğer alanlarla benzerlikleri çoktur. Örneğin antropologlar ve sosyologlar kültür ile ilgilenirler. Nitekim başlangıçta sosyologlar daha çok toplumsal yapı ile ilgilenirken, günümüzde tekrar toplumsal yapı-kültür ve bireyin birlikte incelenmesine dayanan daha kapsamlı çalışmalar tercih edilmeye başlanmıştır. Özellikle doğa bilimlerinden farklı olarak, insan ürünü olay ve olguların yorumlanarak anlaşılmasında kültür son derece önemlidir. Aynı ekonomik üretim biçimine sahip olmasına rağmen farklı toplumsal yapıların varlığı kültürel analizlere duyulan ihtiyacın başlıca kaynağı olmuştur. Ayrıca insanlar arasındaki iletişim aracı olarak dilin en büyük kültür taşıyı cısı olması da sosyolojinin kültüre ilgisini arttırmaktadır. Ekonomi ve sosyolojinin her ikisi de üretim ve bölüşümle ilgilenirler. Ancak sosyologlar üretim ve bölüşümün sosyal sonuçları ile daha fazla ilgilenirler. Örneğin sosyologlar, kapitalist üretim biçiminde


işçilerin, kadın ve çocukların sömürüldüğü konusu üzerinde daha fazla dururlar. Hatta feminist sosyologlar konuyu daha da derinleştirerek kadının ev içi emeğinin de ekonomik ve sosyal bir değeri olduğunu ve dolayısıyla kapitalizmi gizli olarak beslediğini iddia ederler. Marksizm’in ekonomik altyapıya önem ve öncelik vermesi de sosyoloji ve ekonomi yakınlığının en iyi göstergesidir. Marks’a göre üretim güçleri ve üretim ilişkileri olarak ekonomik altyapı, aile, devlet, eği tim, din, hukuk gibi diğer üstyapı kurumlarını belirler . Psikolojinin toplum yerine bireyle ilgilendiği açıktır. Ancak son yıllarda psikolojik gelenek içinde gelişmiş bazı mikro sosyolojik yaklaşımlar başta olmak üzere bireyin toplum tarafından belirlenen pasif bir alıcı olmadığını kabul eden yaklaşımlar da gelişmiştir. Antony Giddens’ın Yapılaşma Kuramı bunun en iyi örneğidir. Yapı ve birey ikiliğini kabul eden bu kuram, ajan olarak bireyi yapıyı etkileme kapa sitesine sahip olarak görür ve önemser. Artık Durkheim gibi, “Fert yok, cemiyet var.” görüşlerine fazla itibar edilmemesi, bireyin sosyal sorunlarla baş ederken başvurduğu stratejilerin psikolojide olduğu gibi önemsenmesi söz konusudur. Felsefe ve sosyoloji arasında da çok yakın bağlar vardır. Sosyolojideki pek çok yaklaşımın insan ve toplum hakkında sahip oldukları felsefi kabullere göre birbirinden ayrıldığı söylenebilir. Sosyolojinin kurucusu Auguste Comte’da aslında bir filozoftur. Sosyolojide çok sık kulla nılan diyalektik kavramı da felsefeden alınmıştır. Nitekim sosyolojinin temel kabulü olan değişme fikri, “Aynı ırmakta iki kez yıkanılmaz.” diyen ilkçağ filozofu Heraklit’e aittir. “Değişmeyen tek şey değişmenin kendisidir.” şeklindeki diyalektik görüş sosyolojinin temel önermesidir ve felsefe kökenlidir.

Sosyolojinin Dalları Diğer pek çok bilim gibi sosyolojinin de alt dalları vardır. Bunlar arasındaki ilk sınıflama kuramsal ve uygulamalı sosyoloji ayrımıdır. Daha sonra araştırma yapılan mekâna göre kır ve kent sosyolojileri gelir. Sosyal kurumları çalışan sosyoloji dalları da vardır. Bunların başında aile sosyolojisi, din sosyolojisi, siyaset sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, eğitim sosyolojisi, ekonomik sosyoloji ve sağlık sosyolojisi gelir. Sosyolojinin inceledikleri sosyal problemler açısından da gelişmiş pek çok dalı vardır. Bunlar arasında kadın, çocuk, yaşlılık, suç, çevre, afet sosyolojisi en önde gelenleridir. Ayrıca günümüzde sanayi sosyolojisi artık örgütsel sosyolojiye dönüşmüştür. Öte yanda bilgi ve kültür sosyolojisi adı altında yapılan çalışmalara da rastlanmaktadır.

11

12

Ünite 1

Sosyolojinin dallara ayrılması içerik açısından problemlidir. Örneğin kırsal sağlık sorunlarının incelenmesinin kırsal sosyoloji mi yoksa sağlık sosyolojisi mi olduğu tartışılabilir. Aynı şekilde hastane incele melerine örgüt sosyolojisi mi sağlık sosyolojisi içinde mi yer verileceği de tartışılabilir. Bu yüzden sosyoloji dallarının çok net sınırlarının bulunmadığı bir gerçektir. Bu durumlarda okuyucunun temel ölçüt olarak hangi alanın temel kuram ve kavramlarından hareketle çalış manın yapıldığına dikkat etmesi gerekir. Ayrıca araştırma probleminin nasıl tanımlandığı da ipucu verebilir . Örneğin bir sağlık örgütün de sosyal ilişkiler sorunu araştırıldığında bunun kırsal veya kentsel bir çalışma olması önemini yitirir. Araştırmaya sağlık sosyolojisi olarak bakılır. Aynı konu sosyal problemler çalışıldığında da ortaya çıka bilir. Kadın odaklı bir çalışma feminist kuramlara göre yapıldığında farklı, sağlık sosyolojisi açısından yapıldığında farklı terminoloji kullanılarak birbirinden ayrılacaktır. Çünkü feminist kuram, kadının konumunu ataerkil ve erkek egemen görüşlerle temellendirirken, diğeri sağlık sosyolojisi kuramsal yaklaşımlarını kullanacaktır. Sosyolojideki temel yaklaşımlar daha sonra inceleneceği için burada daha fazla ayrıntıya girilmeyecektir. Burada belirtilmesinde yarar olan önemli bir nokta feminist ve postmodernist görüşlerin, modernitenin bilimi olan sosyolojiye meydan okuduklarıdır. Özellikle kendisi de modernist olduğu halde feminizm, sosyolojiyi ataerkil ideolojiyi yeniden üretmekle suçlar. Postmodernizm de sosyolojiyi meta-anlatı, diğer bir ifade ile çok geniş kapsamlı ve iddialı görerek dışlar. Ancak, feminist ve postmodernist eleştirilerin sosyolojiye ayna tutarak eksikliklerini görmesine olanak sağladığı da inkâr edilemez. Örneğin geçmişte birçok klasik aile araştırmasında sorular sadece aile reisi olarak erkeğe yöneltilmiştir. Çünkü ailedeki en yüksek eğitimli ve sorumlu kişi aile reisidir. Bu sorun son yıllarda ayrı ayrı kadın ve çocuk anket/mülakat formları düzenlenerek çözümlenmeye çalışılmaktadır. Türkiye’de de Sosyoloji Derneği tarafından yapılan Gecekondularda Geleneksel Dayanışmanın Çağdaş Organizasyonlara Dönüşümü (1993) adlı aile araştırmasında erkek, kadın ve çocuk mülakatları ayrı ayrı yer almıştır. Bu durum gelişme ve gerçeğe daha fazla ulaşma çabası olarak olumlu bir şekilde değerlendirilmiştir. Ancak feminist ve postmodernist araştırmaların mevcut araştırma tekniklerinden bazılarını önemsemesi, sosyolojik araştırmalara sınırlar koyduğundan kabul edilemez bulunmaktadır. Örneğin feminist a raştırmalar nitel araş tırma tekni klerini tercih eder. Postmodernizm de içinde bulunduğumuz anı ve yeri önemsediğin-


den tarihsel çalışmaları reddeder. Oysa sosyoloji hem nicel hem nitel; hem dünü/tarihsel olanı hem de bugünü önemser ve bilmek ister. Karşılaştırmalarını hem zaman hem de mekân boyutunda yapmak onun zenginliğidir. Sosyolojinin dallarını farklı şekilde kavramlaştırmak da mümkündür. Örneğin Michael Burawoy (2005) tarafından sosyolojinin akademi içine ve dışına yönelik olarak yapılması da önemlidir. Akademi içinde sosyologların yaptıkları çalışmalar hem “Profesyonel” hem de “Eleştirel” olabilir. Akademi dışına yönelik olanlar ise “Politika Yönelimli” uygulamalı araştırmalar ve “Halk Sosyolojisi” (Public Sociology) olarak adlandırılabilir. Burada en önemli kısım, halkın düzeyine inerek onlar için bilgi üretmek ve bunu onlarla paylaşmaktır. Çünkü akademisyen sosyologlar çoğu zaman akademik ilgi ve merakları temelinde araştırmalar yapmakta halk ile diyalogu ihmal etmektedirler. Oysa bilimsel çalışmaların yanı sıra topluma sorumluluk bilinci ile toplum için diğer bazı çalışmalarda bulunmak ahlaki bir sorumlu luktur. Sosyologlar toplumla diyalog haline geçtiklerinde onların sorunlarını daha iyi anlayacak ve daha verimli çalışmalar yapabileceklerdir. Örneğin sivil toplum kuruluşlarında görev almak, kitle ile tişim araçlarında programlara katılmak, dünyada ve ülkede yaşanan önemli konularda görüş bildirmek sosyologları sırça köşklerinden çıkaracak ve halk sosyolojisi yapmaya götürecektir. Bu konu ayrıntılı olarak 10. Bölümde ele alınmıştır. Sosyolojinin ayrıca Türkiye’de akademik kadroların atanmasında esas olan dört bölümü bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla “Genel Sosyoloji ve Metodoloji”, “Kurumlar Sosyolojisi”, “Uygulamalı Sosyoloji” ve “Toplumsal Yapı ve Değişme” anabilim dallarıdır. Bu ayrımın pek sağlıklı olduğu söylenemez. Nitekim bazı üniversitelerdeki sosyoloji bölümlerinde bu ayrıma son verilmiştir. Öte yandan 2010 yılında İsveç/ Göteborg’da yapılan Dünya Sosyoloji Kongresine aktif olarak katılan 51 Araştırma Komitesi (RC) bulunmaktadır. Bunlar bilginin uzman laşması kadar bölünmesinin de işaretleri dir. Bölünen bilgi ise, toplumsal gerçekliğin bütünlüğünün gözden kaçırılmasına ve birbirinden habersiz çalışmalar sonucunda da sosyolojide bir “meşruiyet krizinin” (Habermas, 1981) yaşanmasına yol açmaktadır. Çünkü tüm Dünya’da sosyolojiden beklenen çok fazla olmasına rağmen yerine getirilebilenler çok daha azdır. Sosyologlar ağaçlar ile uğraşırken ormanı göremez hale gelmişlerdir. Bu nedenle sadece doğal ve sosyal olarak ikiye bölünen bilimlerin değil, tüm sosyal bilimlerin ve sosyolojinin daha bütüncül çalışmalar yapması ve

13

14

Ünite 1

daha adil, eşitlikçi ve güvenilir bir dünya için mücadele etmesi beklenmektedir. Sonuç artıkbulunulmaktadır. daha kapsamlı bir sosyolojitoplumsal tanımı yapacak konumaolarak, gelinmiş “Sosyoloji, ilişkiler bir ve onları düzenleyen başta eğitim, siyaset, aile gibi kurumlar ile bu ilişkilerin içinde oluştuğu ekonomik-sosyal-kültürel, hukuksal yapı ve süreçleri, grup, sınıf ve örgütleri hem makro hem de mikro, hem nicel hem de nitel teknikler aracılığıyla tarihsel ve mekânsal bağlamından koparmaksızın, yapı-birey ile kuram ve uygulama bütünlüğü içinde inceleyen bir bilimdir.” Sosyolojinin Türkiye’de yüksek öğretimdeki hedefi ise, profesyonel sosyoloji ile politika yönelimli sosyolojiyi dengeleyebilen; yurtta ve dünyada yaşanan kamusal sorunlara ahlaki olarak sorumlu olduğunun bilinciyle halka yönelen; eleştirel düşünen, tartışan, yazan; sivil topluma duyarlı, her türden ayrımcılığa karşı, yaratıcı ve demokrat sosyologlar yetiştirmektir.


Özet İnsanların doğal ve sosyal yaşama ilişkin bilme meraklarını gidermek amacıyla daha sistemli bilgiler elde etmeye yönelik çabalar artmış ve sırasıyla doğaya yönelik olarak Doğal Bilimler, daha sonra da toplum ve insana yönelik olarak da Sosyal Bilimler gelişmeye başlamıştır. Sosyal Bilimlerin çoğu genel, tümel, zorunlu önermelerde bulunmayı hedeflemez. Sosyal Bilimler ‘ürün’ (product) ve ‘süreç’ (process) bağlamında daha geniş bir bilim tanımını tercih ederler. Burada ürün ve süreçten kastedilen bilim insanlarının sistemli çabaları sonucunda ortaya koydukları anlamında bilim tanımıdır. Her çalışma alanı gibi sosyolojiyi de üç temel alanda incelemek mümkündür: entelektüel / zihinsel disiplin olarak sosyoloji; örgütlenmiş bir yapı olarak sosyolo ji; belirli önermeleri paylaşan bilim insanları topluluğu olarak sosyoloji. Doğa bilimleri gibi sosyal bilimler de çok farklı dallarda uzman laşmışlardır. Aslında tarih, coğrafya, hukuk, iletişim, felsefeden ilahiyata kadar çok geniş bir alana yayılan sosyal bilimlerin tümünün sosyoloji ile yakın ilişkisi vardır. Diğer pek çok bilim gibi sosyolojinin de alt dalları vardır. Bunlar arasındaki ilk sınıflama kuramsal ve uygulamalı sosyoloji ayrımıdır. Daha sonra araştırma yapılan mekâna göre kır ve kent sosyolojileri gelir. Sosyal kurumları çalışan sosyoloji dalları da vardır. Bunların başında aile sosyolojisi, din sosyolojisi, siyaset sosyolojisi, hukuk sosyolojisi, eğitim sosyolojisi, ekonomik sosyoloji ve sağlık sosyolojisi gelir. Sosyolojinin incelediği sosyal prob lemler açısından da gelişmiş pek çok dalı vardır. Bunlar arasında kadın, çocuk, yaşlılık, suç, çevre, afet sosyolojisi en önde gelenleridir. Ayrıca günümüzde sanayi sosyolojisi artık örgütsel sosyolojiye dönüşmüştür. Ayrıca bilgi ve kültür sosyolojisi adı altında yapılan çalışmalara da rastlanmaktadır. Öte yandan 2010 yılında İsveç/Göteborg’da yapılan Dünya Sosyoloji Kongresine aktif olarak katılan 51 Araştırma Komitesi (RC) bulunmaktadır. Bunlar bilginin uzmanlaşması kadar bölünmesinin de işaretleridir.

15

16

Ünite 1

De¤erlendirme Sorular› 1. Diğertümbilimlergibisosyolojinindetemelamacınedir? a.Açıklama b.Anlama c.Öngörüdebulunma d.Betimleme e.Hepsi 2. I.Wallerstein’egörebilimlerinbağımsızbirdisiplinolmasının koşullarınelerdir? a.Bağımsızbirkonu b.Bağımsızyöntem c.Organizasyon d.Biliminsanlarıtopluluğu e.Hepsi 3. Eskifilhikâyesindesosyologunrolüaşağıdakilerdenhangisiyle uyuşmaz? a.Parçalarbütündenönemlidir b.Bütünsel/holistikbakış c.Bütününparçalarınkabatoplamındandahafazlabirişleve sahipoluşu d.Hepsi e.Hiçbiri 4. Sosyolojinindallaraayrılmasınıntemelilkelerinelerdir? a. Zaman b.Mekân c. Kurumlar d.Problemler e.Hepsi 5 Aşağıdakilerdenhangisi“halksosyolojisi”nintemelözelliğidir? a.Bireyeönemvermek b.Aileyeönemvermek c.Hukukaönemvermek d.Toplumungenelineahlakisorumlulukduymak e.Hepsi


6.Aşağıdakilerdenhangisisosyolojininincelemealanıdışındadır? a.Gruplarıincelemek b.Toplumsalsınıflarıincelemek c.Olmasıgerekeniincelemek d.Toplumsaldeğerleriincelemek e.Toplumsalhareketliliği incelemek 7.Sosyolojiyidiğersosyalbilimlerdenayırantemelözelliknedir? a.Toplumsalyönü b.Bütünselyönü c.Nedenselyönü d.Objektivite e.Bireyselyönü 8.Sosyolojininaltdallaraayrılmasınınbilgininuzmanlaşmasıkadar, toplumsalkrizedeyolaçabileceğinisavunanünlüsosyolog/ filozofkimdir? a.Z.Baumann b.M.Burawoy c.J.Habermas d.I.Wallerstein e. S. Amin

17

18

Ünite 1

1.

İ J

2

O L O Y S O S

SosyolojiveDiğerSosyalBilimler

Sosyolojinin Öncüleri 3.


4.


5.


6.  


7.


8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme


20

Ünite 5

Ünitede Ele Al›nan Konular •


•

İbn-iHaldun

•

HenrideSaintSimon

•

AugusteComte

•

KarlMarks

Ünite Hakk›nda •

•

•

•

•

SosyolojikKuramsalYaklaşımlarolarakkimlerinkabul edildiğigösterilecektir. İbn-iHaldun’untemelgörüşlerininnelerolduğu incelenecektir. HenrideSaintSimon’untemelgörüşlerininnelerolduğu incelenecektir. AugusteComte’untemelgörüşlerininnelerolduğu incelenecektir. KarlMarks’ıntemelgörüşlerininnelerolduğu incelenecektir.


Ö¤renme Hedefleri •

•

•

•

•

Sosyolojininöcüleriolarakkimlerinkabuledildiğini öğreneceksiniz. İbn-iHaldun’untemelgörüşlerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. HenrideSaintSimon’untemelgörüşlerininneler olduğunuöğreneceksiniz. AugusteComte’untemelgörüşlerinelerolduğunu öğreneceksiniz. KarlMarks’ıntemelgörüşlerininnelerolduğunu öğreneceksiniz.

Üniteyi Çal›ş›rken •

•

•

•

•

İbn-iHaldun’unöyküsününonungörüşleriüzerindeki etkisininneolduğunuaraştırınız. SaintSimon’unnedenetikçiveyaütopiksosyalistolarak adlandırıldığınıtartışınız. A.Comte’unPozitivizmadlıfelsefesininnasılbir sosyolojininkurulmasınaöncülükettiğiniaraştırınız. K.Marks’ınfelsefivesosyolojikgörüşleriarasındakiortak yönüaraştırınız. Öncüdüşünürlerarasındakibenzervefarklıyönleri listeleyiniz.

21

22

Ünite 2

Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar Sosyoloji konusundaki kitapların çoğunluğunun Batı kaynaklı oluşu yüzünden sosyoloji tarihi yazılırken sürekli Batılı düşünürlere yer verilmesi alışıldık bir tutum ve davranıştır. Ancak son yıllarda giderek Batı dışındaki sosyologlar tarafından bir kişinin adı daha fazla anılır hale gelmiştir. Bu kişi Arap asıllı düşünür İbn-i Haldun’dur. Sosyoloji tarihi kitapları incelendiğinde birçok önemli ve güncel reform konusunda olduğu gibi sosyoloji hakkında da ilk habercinin Henri de Saint Simon olduğu ve daha sonra Karl Marks, Auguste Comte, Emile Durkheim ve Max Weber’in geldiği görülür. Bu nedenle adı geçen düşünürlerin temel görüşlerini bilmek gerekmektedir. Bununla birlikte Batı dışından bir sese kulak vermenin uygun olacağı düşüncesiyle kitabın bu bölümünde Henri de St. Simon, Auguste Comte ve Karl Marks gibi Batılı öncüler yanında İbn-i Haldun’a yer verilmiştir.

İbn-i Haldun (1332-1406) İbn-i Haldun’u basit bir Arap düşünürü ya da tarihçisi olarak görmek yanıltıcı bir başlangıca yol açabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek yaşadığı dönemi ve öncesini bilmek gerekir. Nitekim tarihe bakıldığında M.S. 711’de Arapların bugün İspanya olarak bilinen İber Yarımadasına Cebeli Tarık Körfezini geçerek geldikleri ve güneyde yaşayan Yahudi ve Hıristiyanlara İslamiyeti tanıtarak tarihte “Endülüs Uygarlığı” (756-1031) olarak geçen uygarlığı inşa ettikleri görülür. Ancak daha sonra İspanya Kraliçesi Kastilya’nın iktidara geldiği dönemde İslam egemenliğine son verilerek önce 1492 yılında Yahudiler (Seferadlar) daha sonra da Araplar ülkeden sürülürler (1610). Nitekim Yahudiler/ Sefaradlar daha sonra Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmişler ve gemilerle İstanbul’a getirilmişlerdir. Bu nedenle halen Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan Museviler, geçmişteki cömert davranışı şükranla anmaktadırlar. Buna karşılık tekrar Afrika’ya dönen Müslümanlar çeşitli ülkelere dağılmışlardır. İşte Tunus’ta 1332 yılında doğan daha sonra İspanya’nın Sevile kentine gelerek burada uzun yıllar yaşayan İbn-i Haldun’u bu kültür zenginliği içinde değerlendirmek gerekmektedir. İbn-i Haldun hakkındaki bilgilere Batının Gumplowicz ve Oppenheimer aracılığıyla ulaştığı da belirtilmelidir. İbn-i Haldun Endülüs Uygarlığının son dönemlerinde daha 21 yaşında iken Arap Sultanı Abu Einan’ın güvenini kazanarak onun özel sekreteri olarak çalışırke n, kendisini çekemeyenlerin iftiraları y üzün -


den aynı sultan tarafından iki yıl hapse mahkûm olur (1356-1358). Sultanın ölümünden sonra Vezir İbn-i Ömer, onu özgürlüğüne kavuşturarak görevine iade eder. Aslında onun yaşamının iki bölümü olduğu; birinde kamu bürokrasisinin hizmetkârı iken, diğerinde bilimsel çalışmalara kendini adamış bir kişilik olduğu söylenir. Ancak ilk dönemdeki devlet tecrübelerinin onun daha sonra geliştirdiği kuramlara katkısının olduğu inkâr edilemez. İspanya’dan ayrıldıktan sonra Mısır’ın Kahire kentinde 1402’de ölen İbn-i Haldun, evrimci ve determinist bir düşünürdür. En önemli eseri olan Mukaddime aslında çok kapsamlı bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. Kolaylıkla anlaşılması mümkün olmayan eserinde uygarlıkların gelişimini ortaya koyar. Özellikle Ümran başlığı altında bugün hars/kültür denilen konu hakkında düşüncelerini ortaya koyar. Ona göre iki türlü Umran vardır: 1. Bedevi Umran: Bugünkü karşılığı köylülüktür. Kır ve göçebe kültürün özelliklerini taşır . 2. Hadari Umran: Yerleşiklik ve kentlilik anlamında kullanılmıştır. İbn-i Haldun’a göre medeniyet bedevilerde değil Hadarilerdedir ve Ümran’ın üç özelliği vardır: 1. Doğallık: İnsan doğası gereği tek başına yaşayamaz. İnsan topluluğu bu nedenle doğaldır. 2. Organiktir: İnsan topluluğunun belirli bir şekilde gelişmesi zorunludur. 3. İşlevseldir: Bireyler iyi yaptıkları işlerde uzmanlaşırlar. Sosyolojik açıdan önemi, özellikle kır ve kentler arasında farklılaşma üzerinde durmasıdır. Ona göre, göçebe-köy toplulukları yerleşik-kentlerden önce ortaya çıkar ve burada yaşayanlar henüz daha güvenilir ve sağlamdır. Bunun temel nedeni kırda ailenin daha istikrarlı olmasıdır. Buna bağlı olarak da sosyal dayanışma daha yüksektir. Ayrıca büyüklere özellikle de kadınlara çok fazla değer verilir ve saygı duyulur. Ancak bedeviler aynı zamanda inançsız, isyankâr ve şiddet yanlısıdırlar. Hadarilerin yaşadıkları yerler, yani kentler değişmeyi temsil eder; burada düşünceler derinleşebilir; bilgi artar ve düşünceler zenginleşir. Kent hayatı tüm bu kültürün gelişeceği en uygun ortamdır. İbn-i Haldun’un Ümran ile bağlantılı diğer kavramı Asabiye’dir. Ona göre Ümran tıpkı bir ağaca benzer. Ağacın gövdesi hadara/kentlilik;

23

24

Ünite 2

özsuyu ise asabiyedir. Asabiye demek, herkesin aslına/asabiyesine bağlı olması demektir. Diğer bir ifade ile soyundan geldiklerine bağlılık göstermek ve onlarla dayanışma içine girmektir. Psikologlar buna “ortak bilinç” de derler. Sosyolojik açıdan ise, dayanışma duygusu, sosyal bağlılık/tesanüt, yakın akraba bağı anlamına gelir. Asabiyenin özellikleri kabile, aşiret veya topluluk üyeleri arasında kuvvetli bir birlik, güçlü bir dayanışma, yardımlaşma, doğadan koruma bilinci ve inancının kuvvetli olmasıdır. Asabiye aynı zamanda davranış anlamına da gelir. Güçlü ortak düşünce güçlü davranış birliğine dayanır. Bedeviler arasında asabiye daha güçlüdür. Ancak bedeviler modernleşip yerleşikliğe geçtikçe soy asabiyesi güçsüzleşirler. Bu nedenle İbn-i Haldun’un görüşlerinde sadece ekonomik değil manevi bir motif, metafizik bir değerlendirme de söz konusudur Bu düşünceler daha sonra ekonomi yerine ahlakı önemseyen Emile Durkheim’da daha ayrıntılı olarak görülür. Aslında İbn-i Haldun iki tür asabiye sınıflandırır: 1. Nesep/soy Asabiyesi: Bedevilerde ve göçebelerde daha çok görülür. 2. Sebep Asabiyesi: Yerleşik toplumlarda daha yaygındır. İbn-i Haldun’a göre sebep asabiyesi, kişilerin hayatını anlamlandıran uğruna yaşamı feda etmeyi ya da çatışmayı göze aldırabilecek yüksek bir değer veya inançtır. Bu yüzden yerleşik toplumlarda sebep asabiyesi gelişir ve millet ortaya çıkar. Çünkü millet ideali olan insanlar büyük özverilerle oluşturdukları sebep asabiyesine bağlanırlar ve artık nesep/soy asabiyesine ihtiyaç duymazlar. Bundan sonraki çatışma ve mücadele milletler ve uygarlıklar arasında cereyan eder. Uygarlıklar arasında savaşlara işaret eden Huntington’ın da benzeri düşüncelere sahip olduğu söylenebilir. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu’na göre, biyolojik determinizmi sosyal determinizm ile birleştirmeye çalışmıştır. Afrika’da çeşitli kabileleri dolaşarak yaptığı saha çalışmaları sonucunda toplumu canlı bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumların da doğup, büyüyüp, gelişeceğini ve sonlanacağını iddia eder. Ona göre doğum ve gelişme dönemleri göçebe kültürünün sonucudur. Buna karşı kent yaşamına olumsuz bakar ve giderek kentleşen uygarlıkların gerileyerek yok olduğu düşüncesine ulaşır. Nitekim bu görüşleri nedeniyle Hilmi Ziya Ülken tarafından ilerleme karşıtı olarak algılanmıştır. Çünkü onun ilgisini çeken Ümran aslında uygarlık demektir ve kentlerdeki yaşamı anlatır. Ancak onun görüşlerinin sadece bilimsel değil


aynı zamanda İslami olduğu, Kuran’ın Araf suresi 34. ayetinde toplumların da canlılar gibi doğup, büyüyüp geliştiğinin yazıldığı ve dolayısıyla da İbn-i Haldun’un görüşlerinin özgün olmadığı iddia edilebilir. Ancak onun hem Marks’ın değişme ve çatışma konusundaki düşüncelerine sahip olduğu hem de Durkheim’ın ortak bilinç ve dayanışma kavramlarının benzerlerini çok daha önce kullandığı açık tır. Ünlü tarihçi Arnold Toynbee’nin “Dünyaya onun gibi bir tarihçi bir daha gelmedi.” sözlerinin yanı sıra, sosyoloji dışında iktisat tarihinin de kurucusu olarak kabul edildiğini hatırlamakta yarar vardır.

Henri de Saint Simon (1760-1825) Ünlü Fransız düşünürü St. Simon, daha 13 yaşında iken dinsel dogmalara koşulsuz itaati reddetmiş ve genç yaşında bir yakınının etkisiyle Yorktown’a giderek Amerikan Bağımsızlık Savaşı’na katılmıştır. Ülkesine dönmeden önce de Pasifik ile Atlas Okyanusu’nu birbirine bağlayacak Panama Kanalı inşaat planı için Meksika Genel Valisini temsil etmiştir (1783). Fransız Devrimi sırasında 11 ay hapishanede kalmış ve burada insanlığın bilimsel ve sosyal reformu hakkındaki düşüncelerini formüle etmiştir. St. Simon toplumun yeniden organizasyonunun ancak felsefeci, mühendis ve bilim insanları ile birlikte olabileceğini düşünmüştür. Bu bağlamda laik bir dini savunarak, geleneksel din adamlarını eleştirmiş; din adamları ile bilim insanı eğitimcilerin yer değiştirmesini önermiştir. Her zaman coşkulu bir insan olarak ölüm yatağında iken, kendisini mali açıdan destekleyen Olinde Rodriquez’e şunları söylemiştir: “Yaptığın büyük işlerin seni heyecanlandırması gerektiğini unutma.” Nitekim Amerikan Bağımsızlık Savaşı’na heyecan duyarak katılması ve subay olarak dövüşmesi böyle bir heyecan sonucu olsa gerektir. Aynı şekilde Fransız Devrimi de kendisine yapılanlara rağmen onun desteğini kazanmıştır. Çünkü St. Simon şanssız ve yoksul olmasına karşılık yüksek soylu bir memurdu. Fransız Devrimi sırasında yaşayabilmek için adını M. Bonhomme olarak değiştirmek zorunda kalmıştı. Buna rağmen tepeden inmeci jakoben devrimciler Onu geçmişine dayanarak hapse atmışlardı. Ancak aristokrasiye karşı olan devrimcilerin yardımı ile hapishaneden kaçmayı başarmış ve tekrar eski ismini almıştı. St. Simon’un düşünceleri sosyal bilimlerde önemli yankılar yaratmıştır. Toplumbilimin, aynı doğa bilimlerinde olduğu gibi benzer temeller üzerinde inşa edilmesi gerektiğini savunmuştur. St. Simon arkadaşı olan A. Comte’u büyük ölçüde etkilemiştir. Ayrıca 19. yy boyunca

25

26

Ünite 2

tüm Avrupa’da etkili olmuştur denilebilir. Taraftarları arasında ünlü matematikçi Lagrange ve imparator III. Napolyon bulunmaktadır. -

St. Simon aslında kendi kendini eğitmiş bir düşünür olsa da sosyolo jinin, sosyalizmin, sosyal organizasyonlarda teknokratik yaklaşımın ve birleşik bir Avrupa kurulması fikrinin; hep onun düşüncelerinden esinlendiği iddiaları bulunmaktadır. O, toplum hakkında çalışmayı içeren biçimde bilime dayalı olarak bilginin yeniden kurulmasını, zihinlerdeki karmaşıklığı gidererek düzen kurmada anahtar olarak görmekteydi. Ancak böylelikle sosyal istikrar, Fransız Devrimi ve Napolyon Savaşlarından sonra kurulabilirdi. Tarihe dayalı analizler yaparak, gelecekteki toplumun bilime ve sanayiye dayanacağını öngörmüştü. Bu toplum herkesin yararlı işler yapabileceği bir atölye olacaktı. Modernitenin kapsamlı analizini yapan St. Simon tüm bu yönleriyle önemli bir miras bırakmıştır. 17 Ekim 1760’ta Paris’te yoksul, fakat soylu bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Gençliğinde Aydınlanmacı filozoflardan etkilenmiştir. Özellikle d’Alambert gibi ansiklopedistlerin etkisiyle antikçağ düşüncesinden beslenerek dinsel ve siyasal kurumların modasının geçtiği düşüncesine ulaşmıştır. Artık eskimiş olan monarşinin, aris tokrasinin ve papazların önceki dönemlerde önemli işlevler görmelerine rağmen artık sadece kendi imtiyazları için mücadele ettiklerini ve gelecek için yararsız veya fuzuli olduklarını düşünmüştür. Durkheim’a göre, St. Simon 19. yüzyıl düşüncesinin tohumlarını atmıştır. F. Engels, “Daha sonraki sosyalizm ile ilgili tüm düşünceleri St. Simon’da bulmak mümkündür.” demiştir. Oysa St. Simon, K. Marks ve F. Engels’in Komünist Manifesto'yu yayımlamalarından 23 yıl önce ölmüştü. St. Simon’un sosyolojinin en önde gelen düşünürü olmasına rağmen, onun çırağı, arkadaşı, birkaç eserinde ortak yazarı olan A. Comte, altı ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri adlı eserin sahibi olarak sosyolojinin babası olarak anılmıştır. Oysa düşünce anlamında sosyoloji fikrine ilk ve en büyük ilham kaynağı olan kişi St. Simon’dur demek yanlış olmayacaktır. St. Simon “sanayileşme” kavramını ortaya atarak, sosyal gelişme ve farklılaşma konularında yazmakla Comte ve Spencer’e iyi bir başlangıç yapma imkânı sağlamıştır. Seçkinlerin toplumsal gelişmelere ayak uydurmaları gerektiğini inceleyerek, daha sonra ünlenen seçkinci filozoflara örneğin Gaetano Mosca ve Vilfredo Pareto’nun yolunu açmıştır. Tarihte sınıfların rolü hak kında yazarak, refahın yaratılma sında emekçiler ve onları sömürenler üzerine düşüncelerini ifade


ederek sınıf mücadelesi konusunda K. Marks’ın daha keskin ve ayrıntılı bir doktrin oluşturmasına katkıda bulunmuştur. Kuram uygulamada temelbunların sosyal değerlerin özelliklesonuçlarını de dinsel olanlarınveüzerinde durarak toplum açısından incelemiştir. Bu konu daha sonra Durkheim sosyolojisinin en önemli katkısı olarak değerlendirilmiştir. O, istikrarlı ve istikrarsız yapılar arasındaki farklara işareddederek, sosyolojik işlevselcilik ve değişken sosyal yapılar düşüncesinin ilk habercisi olmuştur. Hatta daha da ileri giderek, Avrupalı ulusların parlamenter cumhuriyetlere dönüşeceğini de öngörmüştür. Bir gün gelip Avrupa Parlamentosu kurulacağı fikrine inanm ıştır. Engels’e göre St. Simon sosyalizmin temel şahsiyetidir. Onun temsil ettiği sosyalizme Etikçi/Ethical Sosyalizm denilmekte ve aynı zamanda

olarak da anılmaktadır. Toplumların kooperatifmodelininÜtopyacı oluşmasını savunduğu için ütopyacı denildiği belirtilmeli dir. Bu görüş Avrupa’da modernizasyon hareketlerinin başladığı zamana denk düşer. Bu hareket, işletmelerin yerel toplulukta yeni hâkim kuruluşlar haline dönüştüğü döneme rastlar. Ev ve işyeri artık birbirinden ayrılmaktadır. Şehirler ve onların banliyöleri, önceden kırsal kesimde yaşayanların yeni yerleşim bölgeleri haline gelmektedir. Doğuştan veya sermaye ile yüksek sınıflardan gelen kişiler daha iyi koşullarda yaşarken, sanayi kentlerindeki çoğunluk ancak asgari geçim standartlarını çok daha fazla çalışarak koruyabilmektedir. Etik ya da Ütopyacı Sosyalizme göre, politik haklarından çok doğal haklar insanları mutlu etmektedir. Bu haklar, çalışmak, kendi işini seçmek, emeğinin meyvelerini görmektir. Diğer bir ifade ile elde edilen kâr, vasıfsız veya vasıflı olarak çalışanın kendisine ait olmalıdır. Etikçi Sosyalizm herkesin yeni oluşan kentlerdeki toplumda nezih bir yaşam standardı ve insan ilişkilerine sahip olma hakkı olduğunu savunmaktaydı. Bu görüş daha sonra 19. yy sonlarında başlı başına bir sosyal mesele haline gelmiştir. St. Simon ayrıca refah devleti çözüm önerisini geliştirmiştir. Herkesin yeteneklerine ve ihtiyaçlarına göre iş bulmasını istemiştir. O politik yöntem olarak her zaman şiddete karşı olmuştur. Ayrıca giderek sosyal problemlere duyarsızlığı yüzünden liberalizme daha fazla kuşku ile bakmıştır. Halkın sosyal refahının sağlanmasında devlete anahtar rolü yüklemiştir. St. Simon’un büyük düşünce mirası fazlaca sistematik olmaması yüzünden bazı kayıplara uğradığı gibi, bazı biyografi yazarları onun için, “her zaman öğrenen ve bir şey bilmeyen” demek cesaretini gös -

27

28

Ünite 2

terebilmiştir. Ayrıca nesnel bir değerlendirme yapmak gerekirse, doğal olarak Ütopyacı Sosyalizm ideolojisini formüle etmede o yalnız değildi. Pierre Joseph Proudhon, Charles Fourier ve Louis Blanc Fransa’da; Robert Owen İngiltere’de, Wilhelm Weitling Almanya’da sosyalizme katkıda bulunan öncü sosyalistlerdi. Ancak K. Marks’a ait olduğu sanılan birçok düşüncenin aslında onlara ait olduğunu, bugünkü çalışma yaşamının demokratikleşmesi ve çalışma yaşamında kalite fikirlerinin çok eskilere giderek Etikçi sosyalistlere ve dolayısıyla St. Simon’a dayandığını bilmek gerekmektedir.

Auguste Comte (1798-1859) Fransa’da küçük bir yerleşim olan Montpellier şehrinde muhafazakâr bir memur ailesinde doğmuştur. Annesinin ve eşinin koyu birer Katolik olarak dindarlığının daha sonraki yaşamında önemli etkileri olmuştur. Buna karşılık fizik, matematik ve astronomi ile de ilgilenen bir kişi olması, onun doğal bilimlere benzer bir sosyal bilim kurma düşüncesini beslemiştir denilebilir. Aslında, zaman içinde görüşlerinde ortaya çıkan değişmeler onun bilimsellikten uzaklaşması yönünde olmuşsa da, bunlar onun önce felsefeye daha sonra sosyolojiye katkılarını gölgeleyememiştir. A. Comte, Fransız Devrimi ve Aydınlanma Düşüncesine tepki olarak geliştirdiği düşünceleriyle tanınan sosyolojinin isim babası Fransız sosyologudur. “Var olup olmadığını sorgulamaksızın, bilginin amacını, deneyimlenen/yaşanan olguların betimlenmesine dayandıran felsefi düşünce sistemi” olarak basitçe tanımlayabileceğimiz Pozitivizmin kurucusudur. A. Comte, aynı zamanda doğa bilimleriyle ilgilendiğinden sosyolojinin de doğa bilimlerine benzemesine çalışır. O, doğa bilimlerinde kullanılan gözlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanılabileceğini savunur. Ona göre pozitif bilimler arasında basitten karmaşığa doğru bir düzen vardır. Bu düzen, bilimler arasında birlik sağlar ve bilimlerin gelişim sırasını gösterir; ayrıca farklı ampirik konu alanlarının birbirinden ayırt edilmesine olanak sağlayan yöntemlerin tarihsel olarak ortaya çıkışını anlamamıza olanak sağlar. Tüm bilimler içinde en son ortaya çıkan ve en karmaşık olan sosyolo jidir. O, sosyolojiyi yeni bir bilim olarak ortaya koyduğunda, sosyolojinin diğeriçinde tüm bilimleri araya getireceğine inanmıştır. O, belirli hiyerarşi bilimsel bir yöntemlerin kullanılmasının, anarşi başta olmak üzere tüm sosyal problemleri çözeceğine; her zaman bilimlerin kendinden önce gelen bilimlere dayanması gerektiğine, dolayısıyla


hem düzen (order) hem de gelişme/ilerleme (progress) fik irlerine birlik te inanmıştır. Nitekim mezar taşında da onu en iyi simgeleyen bu iki kelime yazmaktadır. İlerlemeye olumlu bakan bir filozoftur. Onun düşüncelerini “sosyal dinamik” ve “sosyal statik” olarak iki bölüm halinde incelemek mümkündür. Sosyal Statik, düzenli ve istikrarlı sosyal ilişkiler ve toplumsal yapıdır. Sosyal Dinamik ise, sosyal değişme demektir ve en iyi ifadesini Üç Hal Yasasında bulur. Tüm insan düşüncesinin, bireysel veya tarihsel kültürel olsun üç adımlı yasayı izlediğini savunur. Bunlar: a. Teolojik hal/dönem: Bu dönem de kendi içinde doğacılık (animizm), tek ve çok tanrıcılık olarak üçe ayrılmaktadır. Teolojik döneme hayali dönem de denilmektedir. b. Metafizik hal/dönem: Soyut hal de denilmektedir. Soyut cisimlerle ilgilenme anlamında kullanılmaktadır. c. Pozitif hal/dönem: Değişkenler arasında gözlenebilen ilişkilere dayanır. Kesin ve yasalara bağlı bilgi demektir. Bilimsel dönem de denilir. A. Comte sosyolojinin aracılığıyla, insanlığın uygarlık düzeyinin gelişeceğine inanmıştır. Pozitif felsefe ile insanlığın içinde bulunduğu kaotik durumun sonlanacağını ve dolayısıyla ilerleyeceğini savunmuştur. O, bencil duyguların ele geçirdiği doğal durumdan, sosyal duygulara geçilmesini veya yükselmeyi kendisine problem edinmiştir. Ona göre, dinsel ayin ve törenler, bilimsel düşünce tarafından ahenkli bir hale dönüştürüldüğünde, duygular da eğitilecektir. Bu düşünceleri adeta “Yerçekimi Yasası”nı değiştirmekle bir tutulmuş ve imkânsız bulunarak eleştirilmiştir. Ayrıca, bireyler üzerinde önce ahlaki daha sonra hukuki baskı kurmaya çalıştığı için; daha sonraki yıllarında da mistisizme sapmakla eleştirilmiştir. Pozitivizmin önceki bilimsellik iddiaları yerini daha çok dine bırakmıştır. Hatta bu çabalarını “Sosyalatri” adlı bir insanlık dini geliştirmeye kadar vardırmıştır . Son olarak en büyük eleştiri Üç Hal Yasası ile ilgili olarak yapılmıştır. Onun iddiasının aksine insanların bu dönemlerden zorunlu olarak ve birbirini izleyerek geçmedikleri bilinen bir gerçektir. Nitekim günümüzde bazı insanlar teolojik açıklamalara inanırken bazıları da bilim sel olanları kabul etmektedirler. En azından günümüz modern toplumunda da teolojik ve metafizik açıklamalara başvurulması A. Comte’u doğrulamamaktadır. Ancak evrimci düşüncelerle tarihi ilerleme olarak olumlu görmesi önemini korumaktadır. Ayrıca altı ciltlik Pozitif

29

30

Ünite 2

Felsefe Dersleri'nin 47. altbölümüne geldikten sonra “sosyal fizik”

adını sosyolojiye çevirerek sosyolojinin isim babası olmuştur. Bu da başlı başına önemli bir katkı olarak değerlendirilmelidir.

Karl Marks (1818-1883) Karl Marks, Avrupa’yı dönüştüren Sanayi Devrimi'ni gözleyerek kuramını geliştirmiştir. Kırdan göçen tarım işçilerinin kentlerde karın tokluğuna çalıştırıldığını ve ortalama ömürlerinin 30 yaş olduğuna tanık olmuştur. Bu acımasız çalışma koşullarını anlayabilmek için tarihsel olarak toplumları incelemeye başladığında ise, insanlık tarihinin sınıf çatışmasına dayandığını ve sınırlı sayıda güçlünün (burjuvazi) üretim araçlarına sahip olduğunu ve çoğunluğu oluşturan işçileri (proletarya) sömürdüğünü görmüştür. Marks’ın Felsefesi “Diyalektik (Dialectical Materialism) olarak anılırken; sosyolojisineMateryalizm” “Tarihsel Maddecilik” (Historical Materialism) denilir. O, Hegel’in baş aşağı durduğunu iddia ettiği diyalektik anlayışını yerine oturtmuştur. Çünkü üç aşamalı tez-antitez ve sentez şeklindeki ilerlemede Hegel tez olarak manevi bir varlık olan Geist’i (tanrıyı) görürken, Marks tez olarak temele ekonomiyi koymuştur. Aslında diyalektik düşüncenin temeli ilkçağ filozofu Heraklit’e (İ.Ö. 5. yy) dayanır. O, “Aynı ırmakta iki kez yıkanılmaz.” diyerek değişimin her yerde olduğuna ilk işaret edendir. Daha sonra Alman filozofu Johann Fichte (1762-1814) tez-antitez-sentez formülünü ortaya atmıştır. Kısaca Hegel ve Marks’ın düşüncelerinin orijinalliği sadece tezin ne olacağı konusundadır. Marks tüm üretim biçimleri gibi kapitalizmin de diyalektik olarak kendini ortadan kaldıracak potansiyele (işçi sınıfı) sahip olduğunu ve tarihin sınıf mücadelesine dayandığını savunur. Ona göre insanlık sosyal tarihi, kaynaklara sahip olanlarla olmayanlara karşı sınıf mücadelesinin tarihidir. Her iki grubun da hacmi ve nasıl üye olunduğu içinde bulundukları toplumun ekonomik sistemiyle olan bireysel ilişkileri tarafından belirlenir. Bu yüzden güç ilişkilerinin sınıfsal değil, bireysel düzeyde analiz edildiğini unutmamak gerekir. Marks’ın iddiasına göre, “üretim ilişkileri” (işçi-işveren vb.) ve “üretim biçimi” (kapitalist, sosyalist v.b) olarak her toplumun ekonomik sistemi, o toplum için en önemli ve tek olgudur. Refahın üretildiği ve dağıtıldığı düzenleme “altyapıyı” (infra structure) oluşturur ve diğer soysal kül türel düzenlemeleri belirler. Aile, din, siyaset, ekonomi, hukuk ve hatta sanatsal beğenilerin tümü üstyapıyı (super structure) oluşturur


ve ekonomik altyapının üstyapı üzerindeki etkilerini yansıtırlar. Geniş anlamda bunların nihai rolü, toplumun temel parametresi olan üretim biçimini korumak ve desteklemektir. Ona göre emek (man), makine/teknoloji (machine) ve para (money) üç belirleyicidir. İngilizce karşılıkları M harfi ile başladığı için bunlara “3M” der, onlar her şeyin temelidir ve altyapıyı oluştururlar. Marks, hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir düşünürdür. Evrimciliği toplumların belirli aşamalardan geçeceği, örneğin önce “ilkel-komünal”, “feodal”, “kapitalist” ve “sosyalist” toplum aşamalarının birbirini izleyeceği ve sonuçta sınıfsız topluma ulaşılacağını savunmasından kaynaklanır. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tüm önemli pozisyonlar ve sosyal etkileşimlerin üretim biçimi tarafından belirlenmesi görüşüdür. Bu bireysel duruşların da üretim biçimine göre düzenlenmesi demektir. Marks için temel ayrım, üretim aracına sahip olanlar ve olmayanlar arasındadır. Çünkü üretim aracına sahip olanlar, üretim biçimini dolayısıyla politik, yasal ve diğer tüm üstyapıyı kontrol ederler. Üretim aracına sahip olmayanlar ise, emeğini satarak geçinenlerdir. Her grubun kendisini nesnel olarak görmesini sağlayan sınıf algısı vardır. Aslında bu algılar, gerçek sınıfların gelişmesinde kritik rol oynarlar. Sonuçta kendini diğerleriyle aynı sınıftan görenlerin ortak çıkarlarını arttırmak için örgütlenmeleriyle sınıf bilinci gelişir. İşte bu noktada nesnel bir gerçeklik olan sınıf, öznel bir farkındalık olan sınıf için mücadeleye dönüşür. Böylelikle insanlar yaşamak için tarihsel mücadeleye hazırlanmış olurlar. Marks’a göre, modern toplumda amaçları ve çıkarları açısından her iki sınıf (özel mülkiyete sahip güçlü burjuvazi ve güçsüz proletarya) doğalarından dolayı uyuşmaz ve birbirine zıttır. Üretim aracına sahip olarak burjuvazi, ekonomik yatırımlarından elde ettiği kârı en fazlaya çıkarmak; proletarya da emeğinin k arşılığını en fazla almak isteyecek tir. Mevcut ekonomik sistemde ya da üretim biçiminde, sınırlı arz içinde sonucu sıfır olan bir oyun (zero, sum, game) söz konusudur. Bu da aslında bir grubun kârı diğer grubun zararından başka bir şey değildir. Marks’a göre, burjuvazinin sahip olduğu ekonomik, siyasal yasal kaynaklar, ona çok daha geniş bir grup olan emekçiler üzerinde çok büyük güç ve avantajlar sağlar. Yüksek kârlar ve güç farklılıkları sonucunda, sözle ifade edilmese de, kapitalist toplumun ücretli köleleri olan işçilerin yoksullukları artar. Bu, çalışanların hakkı olan refah payına, özel mülkiyete sahip olan yönetici sınıf tarafından el konur. Sonuç olarak yoksulluk, açlık, hastalık, kötü barınma koşullarının

31

32

Ünite 2

tümü, özel mülkiyet temelli ekonomik sistemden kaynaklanan sosyal problemlerdir. Marks’a göre, modern toplumda karşılaştığımız sorunlardan sorumlu olan ekonomik sistem değişmeden sorunlar çözülemez. Sorunlar ancak özel mülkiyetin yerini ortak mülkiyet aldığında, diğer ifade ile kapitalizmin yerini sosyalizm aldığında çözümlenebilir. Marks’ın katı ekonomik determinist anlayışı çok eleştirilmiştir. Ayrıca kendinden sonraki gelişmeler onun iddialarını doğrulamamıştır. Sınıflar ortadan kalkmadığı gibi, yeni orta sınıflar ortaya çıkm ış, işçi ler en fazla sömürülen olmaktan çıkmıştır. Emperyalizm sayesinde sanayi toplumları dış talanı arttırarak kendi işçilerine bazı iyileşmeler sağlayabilmiştir. Ayrıca sanayinin en gelişmiş olduğu İngiltere yerine, bir tarım toplumu olarak yeterli işçisi olmayan Sovyetlerde devrimin olması da ekonomi kadar, bir üstyapı kurumu olan siyasetin de toplumsal değişmede önemli olduğunu göstermiştir. Bu gelişmeler ve ortaya çıkan yeni koşullar, toplumların onun önerdiği zorunlu aşamalardan geçmesini de engellemiştir.


Özet Bu bölümde Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar olarak İbn-i Haldun, August Comte, St. Simon ve Karl Max kısaca incelenmiştir. İbn-i Haldun’u basit bir Arap düşünürü ya da tarihçisi olarak görmek yanıltıcı bir başlangıca yol açabilir. Bu nedenle biraz daha gerilere giderek onun yaşadığı dönemi ve öncesini bilmek gerekir. İbn-i Haldun, evrimci ve determinist bir düşünürdür. En önemli eseri olan Mukaddime aslında çok kapsamlı bir sosyal bilimler ansiklopedisine benzetilebilir. O bu eserinde uygarlıkların gelişimini ortaya koyar. Özellikle Ümran başlığı altında bugün hars/kültür denilen konu hakkında düşüncelerini yazar. Ona göre iki türlü Ümran vardır. Determinizmi sosyal determinizm ile birleştirmeye çalışmıştır. Afrika’da çeşitli kabileleri dolaşarak yaptığı saha çalışmaları sonucunda toplumu canlı bir organizmaya benzetir. Buradan hareketle toplumların da doğup, büyüyüp, gelişeceğini ve sonlanacağını iddia eder. Ona göre doğum ve gelişme dönemleri göçebe kültürünün sonucudur. Buna karşı kent yaşamına olumsuz bakar ve giderek kentleşen uygarlıkların gerileyerek yok olduğu düşüncesine ulaşır. Ancak İbn-i Haldun'un kültür, sanat ve bilimin ancak kentlerde gelişeceğini ifade ettiği de unutulmamalıdır. St. Simon’un düşünceleri sosyal bilimlerde önemli yankılar yaratmıştır. Toplumbilimin aynı doğa bilimlerinde olduğu gibi benzer temeller üzerinde inşa edilmesi gerektiğini savunmuştur. St. Simon arkadaşı olan A. Comte’u büyük ölçüde etkilemiştir. Ayrıca 19.yy boyunca tüm Avrupa’da etkili olmuştur. St. Simon 19. yy düşüncesinin tohumlarını atmıştır. F.Engels, “Daha sonraki sosyalizm ile ilgili tüm düşünceleri St. Simon’da bulmak mümkündür.” demiştir. Oysa St. Simon, K. Marks ve F. Engels’in Komünist Manifesto'yu yayımlamalarından 23 yıl önce ölmüştü. A. Comte, aynı zamanda doğa bilimleriyle ilgilendiğinden sosyolojinin de doğa bilimlerine benzemesine çalışır. O, doğa bilimlerinde kullanılan gözlem ve deney gibi tekniklerin sosyolojide de kullanılabileceğini savunur. Onun düşüncelerini “sosyal dinamik” ve “sosyal statik” olarak iki bölüm halinde incelemek mümkündür. Sosyal Statik, düzenli ve istikrarlı sosyal ilişkiler ve toplumsal yapıdır. Sosyal Dinamik ise, sosyal değiş me demektir ve en iyi ifadesini Üç Hal Yasasında bulur. Tüm insan düşüncesinin, bireysel, tarihsel veya kültürel olsun üç adımlı yasayı izlediğini savunur. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Teolojik hal/dönem, Metafizik hal/dönem, Pozitif hal/dönem. K. Marks hem evrimci hem de ekonomik determinizmi savunan bir düşünürdür. Evrimciliği toplumların belirli aşamalardan geçeceği, örneğin önce “ilkel-komünal”,

33

34

Ünite 2

“feodal”, “kapitalist” ve “sosyalist” toplum aşamalarının birbirini izleyeceği ve sonuçta sınıfsız topluma ulaşılacağını savunmasından kaynaklanır. Ekonomik determinizm ise, belirli bir toplumda tüm önemli pozisyonlar ve sosyal etkileşimlerin üretim biçimi tarafından belirlenmesi görüşüdür.


De¤erlendirme Sorular› 1 İbn-iHaldun’ungörüşlerindenkimlerinetkilendiğisöylenebilir? a.K.Marks b.E.Durkheim c.A.Toynbee d.Hepsi e.Hiçbiri 2. St.Simonnasılnitelendirilmektedir? a.Ütopyacırealist b.Ütopyacıkapitalist c.Ütopyacısosyalist d.Hepsi e.Hiçbiri 3. A.Comte’unevrimcidüşüncesinieniyiyansıtankavram hangisidir? a.İkiHalYasası b.ÜçHalYasası c.PozitifFelsefeDersleri d.SosyolojiDersleri e.Hepsi 4. K.Markskimindüşüncesindenetkilertaşır? a.İbn-iHaldun b.Hegel c.Fichte d.Hepsi e.Hiçbiri 5. Aşağıdakilerdenhangisisosyolojininöncüdüşünürlerininortak yönüarasındasayılmaz? a.Toplumculuk b.Değişmedenyanaolmak c.Determinizm d.Bireycilik e.Hiçbiri

35

36

Ünite 2

6.İbn-iHaldun’unsosyolojikdüşüncesindebedevilikten(göçebelik) medeniliğe(yerleşiklik)geçişisağlayanmotorgüçnedir? a.Umran b.Asabiye c.Din d.Dil e.Irk 7.İbn-iHalduntarafındandevletlerinömrüüzerinegeliştirilensosyal determinizm,dahasonrahangifilozoftarafındanbiyolojik determinizmeçevrilerekhayatbulmuştur? a.E.Durkheim b.K.Marks c.M.Weber d.C.Darvin e.J.Locke

İ 3 J O L O Y S O S

1.


2.

SosyolojininÖncüleri

Sosyolojinin Kurucuları 4.


5.


6.  


7.


8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme


38

Ünite 3

Ünitede Ele Al›nan Konular

•

SosyolojininTemelÖnermeleri

•


•

E.Durkheim

•

M.Weber

Ünite Hakk›nda

•

Sosyolojinintemelönermelerininnelerolduğu gösterilecektir.

•

SosyolojikKuramsalYaklaşımlarnınkimlerolduğu belirlenecektir.

•

E.Durkheim’ıngörüşleriincelenecektir.

•

M.Weber’ingörüşleriincelenecektir.

Sosyolojinin Kurucuları


•

Sosyolojinintemelönermelerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. SosyolojikKuramsalYaklaşımlarnınkimlerolduğunu öğreneceksiniz.

•

E.Durkheim’ıngörüşlerininnelerolduğunuöğreneceksiniz.

•

M.Weber’ingörüşlerininnelerolduğunuöğreneceksiniz.


•

•

•

•

•

•

•

Toplumsalolgularnelerdirvebizenasılbaskıyaparlar? Örneklerlegösteriniz. Durkheim’intemeleserleriarasındakibağıgösteriniz. Diğerbirifadeile“Sosyolojik MetodunKuralları”ve“İntihar”arasındakiilişkiyi tartışınız. Durkheim’ınortakbilinçkavramınındahaöncekimde görüldüğünühatırlayınız.Budurum Durkheim’ınözgünbirdüşünürolmasınınasıletkiler? Tartışınız. DurkheimveWeber’inortaközelliklerinikarşılaştırınız. DurkheimveMarksyanılırkenWeber’indoğrulandığı iddiasınınkaynağınıaraştırınız. Weber’inotoritevebürokrasisınıflamalarıarasındanasıl birilişkibulunduğunugösteriniz.

39

40

Ünite 3

Sosyolojinin Kurucuları Sosyolojinin bir disiplin olarak kurucularının kim olduğu konusunda farklı görüşler bulunduğu söylenebilir. Bazıları Durkheim, Weber ve Pareto’yu kurucu olarak görürler. Wallerstein gibi bazıları ise, K. Marks, Durkheim ve Weber’in sosyolojinin bağımsız bir disiplin olarak kabul edilmesi ve tan ınmasında en önemli katkı larda bulunduğunu iddia ederler. Bu bölümde önce bu düşünürler tarafından öne sürülen üç kurucu temel önerme hakkında bilgi verilecek daha sonra -K. Marks Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar arasında sayılarak daha önce tanıtıldığından- E. Durkheim ve M. Weber hakkında kısa bilgi verilecektir.

Sosyolojinin Temel Önermeleri Her alanın geçmişi, tarihi, onu diğer alanlardan ayıran özellikleri, diğer bir ifade ile kültürü vardır. Daha önce de sözü edildiği gibi, bir alanın bağımsız bir disiplin olarak kabul edilmesi için bazı zihinsel çabaların bulunması ve bunların yaygın olarak kabul edilerek bir kültüre dönüşmesi beklenir. Bugüne kadar kuşkusuz daha birçok düşünür tarafından çok sayıda önerme üretilmişse, de zaman içinde bunlar unutularak gitmiştir.

Önerme 1 “Toplumda açıklanabilir, rasyonel yapılar olarak sosyal gruplar vardır.” E. Durkheim’a göre sosyal olgular bizim dışımızdadır ve bize baskı yaparlar. Sosyal olgular ancak diğer sosyal olgularla açıklanabilir ve biyoloji veya psikolojiye indirgenemez. Onun temel ilkesi, sosyal olguları nesnel gerçeklikler olarak incelemektir. Durkheim’ın bu önermesi, sosyolojinin bağımsız bir disiplin olarak kabul edilmesinde önemli rol oynar.

Önerme 2 “Ancak bu gruplar uyum (ahenk) içinde değildir, aksine sürekli çatışma/mücadele içindedirler.” İşte K. Marks’a göre, “Tüm toplumlarda var olan sosyal tarih sınıf çatışması tarihidir” (Marks ve Engels,1948). Daha sonra sosyolojide ortaya çıkan çatışmacı yaklaşım bu görüşten beslenmiştir. Sosyolojinin bağımsız bir disiplin olmasında bu görüş önemli katkı sağlamıştır.

Önerme 3 “Bir ölçüde gruplar/devletler çatışma içinde olabilirler; ancak uzun zaman içinde toplum içindeki alt gruplar içinde hiyerarşik otorite


içinde yapılanma, toplumun sürdürülebilirliği açısından meşrudur.” Bu M.Weber’e ait olan önerme, çatışmaya rağmen düzenin varlığını açıklayan ve dolayısıyla sosyolojinin bir disiplin olarak kabulüne katkıda bulunan temel önermedir.

Emile Durkheim (1858-1917) Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheim’in çalışmala rıyla başlamıştır. Durkheim, sosyolojinin isim babası A. Comte’un düşüncelerinin büyük bir kısmını onaylamaz. Ancak sosyolojinin yöntem ve ilkelerini yeniden tanımlarken A. Comte gibi doğa bilimleriyle devamlılık içinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasında nedensellik ilişkisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlayışı oluşturur. Daha sonra bu görüş sosyal bilimleri doğa bilimlerine indirgeme (reductio nism) olarak eleştirilir. Durkheim ilksonra sosyoloji bölümünü Üniversitesi’nde 1895 yılındaAvrupa’da kurar. Daha en önemli yapıtıBordo Sosyolojik Metodun Kuralları adlı eserini yazar (1898). Bu eserde sosyal olguları tanımlar, normal ve patolojik arasında ayrım yapar. Sosyal olayların nasıl açıklanacağını anlatır. Daha sonra yazdığı yöntem ilkelerini uygulayarak İntihar adlı monografik çalışmasını yayımlar (1897). Bu çalışmasında sosyolojinin biyoloji ve psikolojiye indirgenemeyeceğini göstermek için intihar istatistiklerini, mezhepler, yaş, eğitim, evlenme/boşanma ya da çocuk sahibi olup olmama gibi koşullar açısında karşılaştırır. Örneğin intiharın bireysel bir olay olmadığını Katoliklerde Protestanlara göre daha fazla intihar olmasıyla göstermeye çalışır. Aslında Durkheim üç tür intihar arasında ayrım yapmıştır: 1. Egoist İntihar: Bireysel nedenlerden kaynaklanan intihardır. 2. Alturistik/Elcil İntihar: Sosyal bağların çok sıkı olduğu toplumlarda daha çok görülür. Japon pilotların kamikaze/ intihar dalışları veya toplum için kendini feda eden eylemciler gibi. 3. Anomik İntihar: Toplumda dayanışmanın çözülmesine bağlı olarak her yıl belirli sayıda insanın i ntihar etmesidir. Anomi kuralsız lık demektir. Durkheim’in burada göstermek istediği, her toplumsal olayın diğer bir sosyal olay ile açıklanması yönündeki yöntem ilkesidir. Aynı şekilde toplumdaki iş bölümünü de açıklamaya çalışır. Ona göre toplumların evrim ine bakıldığında iki tür dayanışma olduğu anlaşılır: 1. Mekanik dayanışma: Birbirine benzeyen insanların dayanışmasıdır. Geleneksel topluluklarda görülür.

41

42

Ünite 3

2. Organik dayanışma: Modern toplumlarda işbölümü sonucunda farklılaşmaya bağlı olarak ortaya çıkar. Durkheim nedenselişbölümü açıklamalarını işbölümü organik konusunda da yapar. Modern toplumda ve dolayısıyla dayanışmanın sebebi nüfus artışıdır. Kırın aksine kentlerde nüfus artmakta ve herkes farklı alanlarda uzmanlaşmaktadır. Artık insanlar ekmeklerini yaptırmak için fırıncılara, giysilerini diktirmek için terzilere ihtiyaç duyar hale gelirler. Buradan da Durkheim’in işlevselci görüşlerine gelmek mümkündür. İşbölümü ve organik dayanışmanın toplumun ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik olarak ortaya çıktığını savunduğu için görüşlerinin işlevselci olduğu söylenir. Durkheim toplumda normal ve hastalıklı/patolojik ayrımı yapar. Toplum ortalamasında görülen olaylar normal iken sapanlar patolojiktir. Anomi, yani toplumda kuralların çözülmesi hali, normalden sapma ve negatif bir durumdur; bu durum sosyal reformlar yapılarak ortadan kaldırılmalıdır. Toplum giderek bireycileşmektedir. Birey ve devlet arasında büyük bir boşluk vardır. Bu boşlukları dolduracak sosyal organizasyonlara ihtiyaç vardır. Sosyoloji, neyin normal neyin hastalıklı olduğunu belirleyen, kurumların ortaya çıkışını ve işlevlerini inceleyen bilimdir. Durkheim’in yöntem ilkeleri diğer sosyal bilimler üzerinde de, başta siyaset bilimi ve pazarlama olmak üzere oldukça etkili olmuştur. Ancak onun, sosyal olguları doğa bilimleri gibi inceleyen pozitivist görüşü A. Comte’u aşamasa da, sosyoloji yönteminin kurallarını ortaya koymuş olması özgün yanıdır. Öte yandan Durkheim’in çok eleştirilen “ortak bilinç” (collective counces) fikrinin de özgün olmadığı ve öncü filozoflardan İbn-i Haldun’a ve onun “asabiye” kavramına kadar uzandığı belirtilmelidir. Durkheim, toplumda biz duygusunun ortak bilinç ile inşa edildiğini savunurken, aynı zamanda metafizik bir kavrama ya da hiç istemediği psikolojik açıklamalara girmiştir. Ona göre ortak bilinç, “bir toplumun bireylerinin taşıdığı ortak inanç ve duygular bütünüdür”. Ancak bu bireysel bilinçlerin basit bir toplamı veya sonucu ortaya çıkmaz. Uzun tarihsel ortak yaşam sonucunda ortaya çıkan inançlar ve değerler, bizi diğer gruplardan ayıracak bir bilince ulaşınca ortaya toplum çıkar. Bu, insanlar tarafından oluşturulan gerçeklik, daha sonra bize baskı yapar ve bizi kurallarına uymaya zorlar. Örneğin dil, yazı, para gibi. Dilini bilmeden anlaşamaz, para vermeden malı alamazsınız. Bu artık bizim dışımızda ve bize baskı yapan gerçeklik, nesnel olarak incelenebilir. Olaylar arasında neden-sonuç ilişkileri


kurarak açıklanabilir. Ayrıca onların işlevsel olup olmadıkları da gösterilebilir. -

Durkheim, Pozitivist olmaktan bir sosyolog olarakİlksel tanı nır. Onun antropoloji üzerindeçok de İşlevselci etkilerinden söz edilebilir. toplumlarda din ve büyünün işlevini açıklayan çalışmaları bu bağlamda değerlendirilebilir. Ayrıca Pozitivizmin kurucusu A. Comte’un tarihsel çalışmalarda bulunmasına rağmen, o fazlaca tarihe önem vermez gibi görünür. Ancak toplumların en basit (horde) halden, klan ve yerleşik hale geçişini inceleyen çalışmalarında tarihsel yönler bulunur. Bununla birlikte bunları antropologlar gibi, bugün halen bu şekilde ve henüz değişmeden yaşayan ilksel kabileler üzerinden araştırdığı için tarihsel çalışma olarak görmemiş olabilir. Öte yandan Durkheim’in Marks’a karşı bir düşünür olarak, ekonomik determinizmi reddettiğini daha çok ahlakçı bir düşünür olduğunu belirtmek gerekir. O hiçbirvezaman kapitalizmi eleştirmemiş, modern toplumda mevcut koşullarda düzeni değiştirmeden, reformlar yaparak iyileştirme önerilerinde bulunmuştur. Bu yönden devrimci değil, statükocu bir geleneği temsil eder. Ayrıca tüm olay ve olguların aynı zamanda işlevselliğini de gösteren Durkheim’in neden intiharın işlevi üzerinde durmadığı da ayrı bir sorudur ve eleştirilere açıktır. Tarihe bakıldığında ne K. Marks ne de E. Durkheim’in görüşlerinin doğrulandığı görülür. Çünkü toplumların bunalımı için önerdiği ahlaki reçeteler fazlaca işe yaramamış, ardından iki dünya savaşı patlak vermiş, modern toplumda yoksulluk, yolsuzluk, işsizlik, çevre kirliliği küreselleşen sorunlar baş iken, göstermiştir. Aynı şekilde Marks’ıngibi daartık öngörüleri doğrulanmamış tek doğrulanan M. Weber ve onun “İstikbal bürokrasilerdedir.” görüşü olmuştur. Genel olarak Fransız Pozitivizmi ve özel olarak Durkheim Sosyolojisi Türkiye’de çok etkili olmuştur. Onun basit bir aktarıcısı olmaksızın Ziya Gökalp Türkiye’ye sosyolojiyi getirmiş ve 1914’te Cumhuriyet kurulmadan önce ilk sosyoloji derslerini vermiştir. Daha sonra onun aracılığıyla Atatürk ilkeleri üzerinde de Fransız Pozitivizmi ve Durkheim Sosyolojisi etkili olmuştur denilebilir. Türkiye’de sosyoloji Ziya Gökalp aracılığıyla önce Osmanlı’nın nasıl kurtarılacağı, daha sonra da yeni kurulan ve her şeyden önce kültür değişmesini hedefleyen Cumhuriyet gerçekleştirilmesinde gösterici olmuştur. ModernDevrimlerinin sanayi toplumlarının sorunlarının yol çözümü için ortaya çıkan bir bilim olan sosyolojiden, Batıdan farklı olarak Türkiye’de mevcut kamusal sorunların çözümünde fayda umulmuştur.

43

44

Ünite 3

Sonuç olarak “fert yok cemiyet var” ya da “önce toplum sonra birey” görüşünün sahibi Emile Durkheim, ıslahatçı/reformcu, determinist, işlevselci, indirgemeci bir sosyolojinin kurucusudur. Daha sonra özellikle ABD’de etkili olmuştur. Ünlü Amerikalı sosyolog T. Parsons, daha sonra “Sosyal Sistem Kuramını” geliştirerek yapısal işlevselciliği ABD’de hâkim paradigma haline getirmiştir.

Max Weber (1864-1920) Max Weber, Alman iktisatçı düşünürüdür. O da Durkheim gibi Marks’a karşı bir konumda saf tutmuştur. Onun Almanya’da Bismark döneminde güçlü bir ulusal devlet kurulana kadar toplumda yaşanan çalkantılar üzerinde yaptığı gözlemler ve tarihsel çalışmalar kültüre önem vermesine yol açmıştır. Toplumdaki çatışmayı reddetmemiş, ancak ekonomi yerine din gibi kültürel farklılıklara bağlamıştır. Aslında Weber’in bürokrasi ve otorite arasında kurduğu bağlantı önemlidir. Onun güç (power) ve otorite (authority) arasında ayrım yaptığı bilinmektedir. Ona göre güç, “direnmelere rağmen birinin diğerlerine dediklerini yaptırabilmesidir ve bunun kaynağı önemli değildir”. Buradan hareketle meşru olan güce de otorite denilir. Çünkü itaat edenlerin, kendilerinden istekte bulunanın taleplerini meşru görmeleri gerekir. Aksi takdirde bu kaba güç (force) ve şiddet/ zorbalık olur. Örneğin bir yönetimde amir memurlarından bazı taleplerde bulunur ve memurlar onun bu istemlerde bulunmasını meşru görerek ona itaat ederler. Weber’e göre üç tip otorite arasında ayrım yapmak gerekir: 1. Yasal/ussal Otorite: Bu tip otorite kaynağını yasalardan alır. 2. Geleneksel Otorite: Toplumdaki gelenek ve göreneklere dayanır. Büyüklerin, erkeklerin, yaşlıların dedikleri yapılır. 3. Karizmatik Otorite: Olağanüstü koşullarda bazen kişilere bazı üstün özellikler atfedilir. Kişinin gerçekte bu özellikleri taşıyıp taşımaması önemli değildir. Genelde başlangıçtaki karizmatik otorite giderek geleneksel veya ussal otoriteye dönüşebilir. Weber üç tip otoriteye karşı iki tip bürokrasi sınıflar: 1. Yasal Bürokrasi: Bu tür bürokrasi en ussal yönetim biçimidir. 2. Geleneksel Bürokrasi: Geleneksel aile ve hemşerilik dayanışması içinde yönetim anlayışıdır.


Weber’e göre, bunların gerçeklik düzleminde birebir karşılıklarının bulunması gerekmez. Bunlar “ideal tipler”dir. İdeal tip olması gereken anlamında kullanılmaz. Daha çok zihinsel olarak oluşturulduğunu, fikir olarak bulunduklarını söyler. Sosyolojinin yapacağı en önemli iş, tarihin zengin hazinesine başvurarak ideal tip kavramlaştırmalarına gitmektir. Daha sonra ikinci adımda yapılacak işlem ise, gerçekte göz lenen ile zihinsel olarak kurgulanan arasında ne kadar fark bulunduğunu ortaya koymaktır. Nitekim Türkiye’de dikkatli bir gözlemci en büyük siyasal partilerin veya firmaların dahi tüm ussal/rasyonel yönetim iddialarına rağmen, ne kadar geleneksel yönler taşıdıklarını saptayabilir. Weber ayrıca Eylem Kuramcısı olarak anılmasına yol açan üç tip eylem sınıflaması da yapmıştır: 1. Amaca yönelik ussal eylem, 2. Değere yönelik ussal eylem, 3. Duygusal eylem. Amaca ve değere yönelik ussal eylemin her ikisinin de rasyonalitesi vardır. Ancak ilkinde hukuk kuralları ve yasalar gereği eylemde bulunulurken, diğerinde değerler rol oynar. Örneğin Hint kültüründe kadınlar ölen kocaları ile birlikte yakılırlar veya kaptanlar batan gemilerini en son terk ederler. Başka bir örnek de aristokratların düelloda onurları yüzünden ölmeyi göze almasıdır. Weber’in Metodoloji konusundaki görüşlerini, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu adlı ünlü eserinde bulmak mümkündür. O tarih te yaptığı incelemeler sonucunda geçmiş çağlarda Avrupa’nın bazı yerlerinde kapitalizme geçildiği halde dünyanın diğer yerlerinde bunun neden gerçekleşemediğini sorgular. Bu dünyada çok çalışıp, hiç tüketmeden biriktirmek ve dünya zevklerinden vazgeçmek olarak çileci yaşam biçiminin (asketizm) Protestanlıkta yaygın olduğu ve dolayısıyla kapitalizmin bu ülkelerde ortaya çıktığı sonucuna varır. Ona göre Katolikler geleneksel muhafazakârlığı temsil ederken, Protestanlar değişmeyi seçmişlerdir. Katolikler kilise sayesinde kendilerini güven içinde hisseder ve cennete gitmeyi garantilerken, Protestanlar bu inancı paylaşmayarak Tanrının isteğinin çalışmak ve daha çok kazanmak olduğuna inanırlar. Bu amaçla harcamayarak, kapital birikiminin doğmasına da yol açarlar. Bu açıklama birkaç yönden değerlendirilebilir. İlk olarak kapitalizm ile Protestan ahlakı arasında nedensel ilişki kurulmaya çalışılmakta -

45

46

Ünite 3

dır. İkincisi ekonomik bir sonuç, kültürel ya da dinsel bir nedene bağlanmaktadır. Oysa Weber’in bizzat kendisi açıklamaların yeterli olması koşulunu arar. Bunların ilki olgusal olarak görünüşte; ikincisi mantıken tatmin edici olmasıdır. Weber insanların neden çok çalışıp harcamadan biriktirdikleri konusunda tatmin edici bir açıklama geti rememiş ve sermaye birikimini sadece Protestanlığa bağlamıştır. Weber, çağdaşları arasında ampirizm ile realizm arasındaki uçurumda köprü olmaya çalışmış bir düşünürdür. Ona göre sosyal olayları, sadece anlamak yetmez; aynı zamanda açıklamak gerekir. Örneğin uzaktan asilzadelerden birinin av sırasında vurulduğu anlaşılabilir. Aynı şekilde alınan bir ilacın baş ağrısına iyi geldiği anlaşılabilir. Ancak sadece anlama yeterli değildir. Asilzadenin kazara mı, yoksa kasıtlı mı olarak mı vurulduğunun açıklanması gerekir. Aynı şekilde ilacın neden baş ağrısını giderdiğini de açıklamak gerekir. Anlamanın açıklama ile desteklenmesi konusunda ilk örneğe dönülecek olursa, kişinin aşığına yaklaştığı için diğerini vurarak kasıtlı bir eylemde bulunması ve olaya kaza süsü vermesi bir seçenektir. Olayın gerçekten kaza olması da olasıdır. Bu durumda açıklamanın tatmin edici olması için “değere yönelik ussal eylem” kavramına başvurur ve o dönemde onur için insanların birbirini öldürebileceği nedenini tatmin edici bulur. Aslında Weber’in söylemek istediği olasılıkların göz önünde bulundurulmasıdır. Nitekim tarihsel olarak geriye baktığında, "Eğer Maraton Savaşı'nı Yunanlılar yerine Persler kazansaydı, dünyanın gelişimi nasıl olurdu?" diyerek sorgular.varır. "Bu takdirde Helen uygarlığı dünyaya egemen olamazdı." sonucuna Bu durum onun görüşlerindeki “olasılıklı yasalar” yönünün ağırlığını ortaya koyar. Ancak bir yandan Protestan etiği ile kapitalizm arasında katı nedensellik ilişkisi kurar ken, öte yanda olasılıklar üzerine dikkat çekmeye çalışması çelişkili olarak algılanmasına yol açar. Onun en temel katkısının Bürokrasi Kuramı olduğu açıktır. Ancak neden üç tip otorite tanımlarken iki tip bürokrasi sınıfladığı konusunda da eleştiriler alır. Ayrıca Marks’ın ekonomik temelli indirgemeci açıklamasının benzerini yapması ve tek nedenli (din) açıklama olarak Protestan etiğini kapitalizmin nedeni olarak ileri sürmesi çok eleştirilir.


Sonuç olarak Weber, anlama kadar açıklama üzerinde durması, insan eylemlerini sınıflaması ve en önemlisi de bürokrasi konusunda bir kuram geliştirmiş olması yüzünden bugün de önemini korumaktadır. Türkiye’de son yıllara kadar fazla önemsenmemesi, Durkheim sosyolojisinin egemenliğine bağlanabilir. Ancak yorumlayıcı/hermeneutik çalışmalar yapan sosyologlar onu tekrar keşfetmektedirler denilebilir.

47

48

Ünite 3

Özet Bir alanın bağımsız bir disiplin olarak kabul edilmesi için bazı zihi n sel çabaların bulunması ve bunların yaygın olarak kabul edilerek bir kültüre dönüşmesi beklenir. Sosyoloji için bu temel önermeler şunlardır: a) “Toplumda açıklanabilir, rasyonel yapılar olarak sosyal gruplar vardır.” (Durkheim) b) “Ancak bu gruplar uyum (ahenk) içinde değildir aksine sürekli mücadele içindedirler.” (K. Marks) “Bir ölçüde gruplar/devletler çatışma içinde olabilirler; ancak uzun zaman içinde toplum içindeki alt gruplar içinde hiyerarşik otorite içinde yapılanma, toplumun sürdürülebilirliği açısından meşrudur.” (M. Weber). Modern akademik bir bilim olarak sosyoloji Durkheim’in çalışmalarıyla başlamıştır. Durkheim, sosyolojinin isim babası A. Comte’un düşüncelerinin büyük bir kısmını onaylamaz. Ancak sosyolojinin yöntem ve ilkelerini yeniden tanımlarken A. Comte gibi doğa bilimleriyle devamlılık içinde nesnel, rasyonel ve olaylar arasında nedensellik ilişkisi (causality) arayan bir sosyal bilim anlayışı oluşturur. Daha sonra bu görüş, sosyal bilimleri doğa bilimlerine indirgeme (reductionism) olarak eleştirilir. Öte yandan Durkheim’in Marks’a karşı bir düşünür olarak, ekonomik determinizmi reddettiğini ve daha çok ahlakçı bir düşünür olduğunu belirtmek gerekir. Genel olarak Fransız Pozitivizmi ve özel olarak Durkheim Sosyolojisi Türkiye’de çok etkili olmuştur. Onun basit bir aktarıcısı olmaksızın Ziya Gökalp Türkiye’ye sosyolojiyi getirmiş ve 1914’te Cumhuriyet kurulmadan önce ilk sosyoloji derslerini vermiştir. Max Weber, Alman iktisatçı düşünürüdür. O da Durkheim gibi Marks’a karşı bir konumda saf tutmuştur. Aslında Weber’in bürokrasi ve otorite arasında kurduğu bağlantı önemlidir. Onun güç (power) ve otorite (authority) arasında ayrım yaptığı bilinmektedir. Ona göre güç, “direnmelere rağmen birinin diğerlerine dediklerini yaptırabilmesidir ve bunun kaynağı önemli değildir". Weber’e göre üç tip otorite arasında ayrım yapmak gerekir: a)Yasal/ussal Otorite b) Geleneksel Otorite c) Karizmatik otorite. Weber üç tip otoriteye karşı iki tip bürokrasi sınıflar: Yasal bürokrasi ve Geleneksel bürokrasi. Weber’ e göre, bunların gerçeklik düzleminde birebir karşılıklarının bulunması gerekmez. Bunlar “ideal tipler” dir. Weber ayrıca Eylem Kuramcısı olarak anılmasına yol açan üç tip eylem sınıflaması da yapmıştır: a) Amaca yönelik ussal eylem b) Değere yönelik ussal eylem c) Duygusal eylem. Metodoloji konusun daki görüşlerini Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu adlı ünlü eserinde bulmak mümkündür.


De¤erlendirme Sorular› 1. Aşağıdakidüşüncelerdenhangisisosyolojininbağımsızbirbilim olmasınaenfazlahizmetetmiştir? a.Toplumsalolgutanımı b.Çatışma/mücadele c.Meşruluk d.Hepsi e.Hiçbiri 2. E.Durkheim’eaşağıdakilerdenhangisimoderntoplumdaenfazla görülür? a.Elcilintihar b.Benciintihar c.Anomikintihar d.Hepsi e.Hiçbiri 3. E.Durkheim’egöretoplumlarındeğişimihangiyöndedir? a.Organiktenmekanikdayanışmaya b.Mekaniktenorganikdayanışmaya c.Organiktenstatikdayanışmaya d.Mekaniktenstatikdayanışmaya e.Hiçbiri 4. AşağıdakilerdenhangisiK.Marks’ınekonomikdeterminizmine karşıçıkmıştır? a. b. c. d. e.

Hegel Durkheim Weber Hepsi Hiçbiri

5. Weber’egörekarizmatikotoritenezamanortayaçıkar? a.Herzaman b.Olağanüstüdurumlarda c.Geçmişzamanlarda d.Modernzamanlarda e.Hepsi

49

50

Ünite 3

6. DevrimveFransızDevrimigibikavramlarsosyalbiranalizde hangiverilerekarşılıkgelir? a.Olay–mücadele b.Olay–Olay c.Olgu–Olgu d.Olgu–Olay e.Hiçbiri 7. Weber,K.Marks’ısosyalkuramyönündeneleştirerek,onun toplumuaçıklamadahangiölçütüeksikbıraktığınıdüşünür? a.Birey b.Sınıf c.Bürokrasi d.Statü e.SiyasiPartiler

İ J O L4 O Y S O S

1.


2.


3.


Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar 5.


6.  


7.


8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme


52

Ünite 4


FarklıSosyolojikYaklaşımlar

•

SembolikEtkileşimciYaklaşım

•

İşlevselciYaklaşım

•

ÇatışmacıYaklaşım


•

Sosyolojidefarklısosyolojikyaklaşımlarbulunduğu gösterilecektir. SembolikEtkileşimciYaklaşımıntemelgörüşleri incelenecektir.

•

İşlevselciYaklaşımıntemelgörüşleriincelenecektir.

•

ÇatışmacıYaklaşımıntemelgörüşleriincelenecektir.



•

Sosyolojidefarklısosyolojikyaklaşımlarbulunduğunu öğreneceksiniz. SembolikEtkileşimciYaklaşımıntemelgörüşlerini öğreneceksiniz.

•

İşlevselciYaklaşımıntemelgörüşleriniöğreneceksiniz.

•

ÇatışmacıYaklaşımıntemelgörüşleriniöğreneceksiniz.


•

•

•

•

Farklısosyolojikyaklaşımlarıngenelanalizdüzeylerini karşılaştırınız. Farklısosyolojikyaklaşımlarınanahtarkavramlarını inceleyerekfarklarınıortayakoyunuz. SembolikEtkileşimciYaklaşımınmikrobiryaklaşımolarak beslendiğifelsefitemelleriöğreniniz. YapısalİşlevselciYaklaşımındayandığıampirizmve pozitivizmileuyuşumunuyapılançalışmalardanörneklerle gösteriniz. Çatışmanınişlevselliğikonusunutartışınız.

53

54

Ünite 4

Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlar Genel olarak sosyal bilimlerde, özel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide başlangıçtan bu yana birbiriyle yarışan görüş ve modeller söz konusu olmuştur. Diğer bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nasıl gördüklerine, daha doğrusu onlar hakkındaki kabullerine göre farklıla şan çeşitli yaklaşımlar vardır. Bunlar genelde “Metodolojik Yaklaşımlar” ( Pozitivist, Antipozitivist / Yorumlayıcı ve Eleştirel gibi) ve “Kuramsal Yaklaşımlar” olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklaşımların, modernist çerçevede “Sembolik Etkileşimcilik” gibi daha mikro yaklaşımlardan, “İşlevselcilik” ve “Çatışmacılık” gibi daha makro yapısal yaklaşımlara doğru genişlediği ve hatta son yıllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve postmodernist yaklaşımlarla da zenginleştiği söylenebilir. Burada önemli olan sosyolojik araştırmalarda birbirinden oldukça farklı çok sayıda kuramsal ve metodolojik yaklaşımın kullanıldığının bilinmesidir. Araştırmacıların mikro öznelden, makro nesnel boyutlara kadar uzanan geniş bir alanda araştırma yapması meşru olduğu gibi, aynı araştırmanın değişik aşamalarında da bunların bazıların dan yararlanmaları mümkündür. Önemli olan kuram ve uygulama bütünlüğüne sahip bir araştırma planlamak ve yürütebilmektir. Ayrıca bu kuramsal yaklaşımların insan ve toplum hakkındakabul ettikleri epistemolojik ve ontolojik özellikler çerçevesinde bazılarının nitel, bazılarının ise nicel araştırma tekniklerinin kullanılmasına uygun olduğu veya bunları gerektirdikleri bilinmelidir. Bu nedenle bu bölümde belli başlı sosyolojik yaklaşımlar karşılaştırmalı olarak incelenmiştir.

Sembolik Etkileşimci Yaklaşım Modernist çerçevede mikro öznel düzeyde sosyolojik çalışmalarda pek çok kuramdan söz edilse de, bunların genel bir şemsiye altında toplanması mümkündür. İşte Sembolik Etkileşimcilik böylesine genel bir kapsayıcılığa sahiptir. Psikolojik gelenek içinde gelişen bir sosyoloji ekolü olarak da adlandırılan bu kuramsal yaklaşımın tarihsel analizi, onun epistemolojik olarak Amerika’da yaygın kabul gören pragmatizm içinde geliştiğini göstermektedir. Hatta bu yaklaşımın 18. yüzyıl İngiliz Ahlak felsefecilerine kadar izlerinin sürülebildiği ve William James (1842-1910) ve John Dewey (1859-1952) gibi 20. yüzyıl eğitimci ve psikologları tarafından geliştirildiği belirtilmelidir. Bu yaklaşımı sosyolojiye taşıyan en önemli savunucuların başında George Herbert


Yaklaşımlar

Genel analiz Analiz odağı düzeyi

Anahtar kavramlar

Sembolik Etkileşimcilik/ Symbolic Interactionism

Sosyal etkileşimin mikrososyolojik incelemeleri

Yüzyüzeetkileşim veinsanların toplumyaşamı oluşturmakiçin sembollerinasıl kullandıkları

•Semboller •Etkileşim •Anlamlar •Tanımlar

Fonksiyonel/ İşlevselciAnaliz (Yapısal İşlevselcilik/ Uyma/ Consensusda

Toplumun makro -sosyolojik incelemesi

Toplumuoluşturan parçaların birbirleriyleolan olumlu(işlevsel) veolumsuz (işlevsel

•Yapıİşlevler (gizilveyaaçık) •İşlevselolmayan •Denge/ tarafsızlık

denilmektedir) Çatışmacılık/ Conflict Perspective (Çatışmacı yapısalcılıkda denilmektedir)

olmayan)ilişkileri Toplumun makrososyolojik incelemesi

Toplumdakıtolan kaynaklariçin mücadelevegüçlü egemenlerin güçsüzlerinasıl kontrolettikleri

•Eşitsizlik •Güç/iktidar •Çatışma •Rekabet •Sömürü/ istismar

Tablo 1 .SosyolojidekiTemelYaklaşımlar(Henslin,2001:24)

Mead (1863-1931) ve onun öğrencisi Herbert Blumer gelmektedir. Ayrıca Charles Horton Cooley (1864-1929) ve William Thomas (18631947) da bulunmaktadır. Sembolik Etkileşimin Pragmatizme dayanan üç temel ilkesi şunlardır: 1. İnsanlar kendileri tarafından anlam/önem atfedilen (yüklenilen) davranışlarda bulunurlar. 2. İnsanların davranışları toplumdaki diğer insanlarla giriştikleri sosyal etkileşimden kaynaklanır. 3. İnsanlar karşılaştıkları d urumları yorumlarlar ve ulaştıkları sonu ca bağlı olarak da davranışlarını değiştirirler. Herbert Mead’in izleyicisi olarak Blumer (1962)’in temel iddiası, insanların öncelikle karşılarındakinin davranışını yorumladıkları ve daha sonra eyleme karar verdikleri yönündedir. Ona göre insanlar araya yorum süreci girmeden doğrudan eyleme geçmezler. Bu yorumlama

55

56

Ünite 4

ve anlamlandırma sürecinde ise, kuşkusuz semboller ve işaretler önem kazanır. Bu yüzden bu yaklaşıma Sembolik Etkileşimcilik denilmiştir. Bu görüşün, klasik Davranış/ Behaviorizm Kuramındaki “uyaran- tepki” ilişkisini reddederek araya yorumlama sürecini koyması önemlidir. Çünkü insanlar her uyarana basitçe tepki veren robotlar değildir. Örneğin bir genç kadın kendisine gelen her teklifi sonuçları itibariyle yorumlamadan 'evet' demez. Teklifin masum bir yardım amacına mı, yoksa daha ileri bir ilişki için bir ilk adım mı olduğunu anlamlandırmaya çalışır ve olasılıkları gözden geçirdikten sonra 'evet' veya 'hayır' der. İşte Sembolik Etkileşimcilik, bu anlamlandırma ve yorumlama sürecinin nasıl inşa edildiğini, insanların kendi lerini ve karşılarındakini nasıl konumlandırdıklarını inceler. Onlar, ontolojik olarak sosyal yaşamın dinamik olduğunu ve diyalektik olarak karşılıklı ilişki içinde bir bütün olarak sürekli değiştiğini kabul ederler. Bu gelenek içinde yer alan sosyologlar çok sayıda farklı konularda ve değişik araştırma teknikleri kullanarak çalışmaktadırlar. Ancak çoğunluğun, sosyal etkileşimi daha iyi çalışabilmek için katılarak gözlem gibi nitel teknikleri kullandıkları söylenebilir. Özellikle son yıllarda çalışılan konular arasında duygusal emek (Arlie Hochschild), sosyal hareketler ve kendine ayna tutma, izlenim yaratma ve yönetme, ortam tanımlama gibi konular gelmektedir. Ayrıca klasik yapısalcılığın “dil kuralları”na (language) vurgu yapan semiotik/ göstergebilimsel incelemeleri yerine, daha dinamik ve etkileşimsel olan “konuşma” (parole) üzerinde vurgu yapan semiotik çalışmalar yapıldığı söylenebilir. Sembolik etkileşimcilik, insanı sosyal bir fenomen olarak anlamak için öznelci yaklaşımı tercih eder. Bu yaklaşıma göre, insanların sosyal davranış ve inançlarını belirleyen yaşamın sosyal koşulları fazla nesnel değildir. Onlar, aslında insanların bu koşullar hakkındaki öznel algılamaları ve yorumlamalarıdır. Örnek olarak aynı koşullarda olan iki insanı ile alalım. Koşullardaki her hangi bir değişmenin her ikisinde de farklı tepkilere yol açacağı düşünülmelidir. Sözgelimi ölümcül bir hastalık birinde intihara diğerinde yaşama daha fazla sarılmaya yol açabilir. Sosyal etkileşimciler yaşamdaki bazı nesnel bileşenleri kullanabilirler. Ancak onlara göre bu nesnel tavır yeterli değildir. Kişilerin olaylara yüklediği, etrafında ördüğü öznel anlamın da bilinmesi gerekir. Sembolik Etkileşimci yaklaşım ile kadın, erkek, çocuk, yaşlı, hasta, çalışan, işsiz, işçi veya işveren her türden sosyal statünün toplumdaki


konumuna ilişkin çalışma yapabileceği unutulmamalıdır. Her şeyden önce değişen sembollerle ilgili olarak ortaya çıkan yeni yaşam biçimleri, tek eşli, eşcinsel veya lezbiyen çiftler veya yaşlılar hakkında çok zengin bir literatür bulunduğu belirtilmelidir. Özellikle son yıllarda evsizler üzerine araştırmalar yaygınlaşmıştır. Evsizlerin iletişim tarzlarıyla, özellikle de sözel/konuşma ve sözel olmayan jestler (gestures) ve sessiz kalmaya (silence) yönelik araştırmalarla ilgilenirler. Sembolik etkileşimciler, araştırmacının kendini, incelediği kişi veya grubun yerine kendisini koyarak, onların açısından olaylara bakmasını önemser. Buna “içe bakışlı anlama” denilir ve bu yönden hem psikolojik hem de halkbilim ve sosyal antropolojik olarak da “emik” yaklaşımı da çağrıştırır. Ayrıca nitel veri analizlerini, nicel ve ileri istatistik tekniklerle çözümlemelere tercih ederler. Ayrıca (Interpretive/ Verstehen), “ Sosyal İnşacılık” (Social “Yorumlayıcı” Constructionism), “Dramatujikal” ve “Etiketleme Kuramı” (Labellng Theory) olarak literatürde geçen çalışmaların da Sembolik Etkileşim genel çerçevesi içinde düşünülerek değerlendirilmesinin mümkün olduğu belirtilmelidir. Diğer bir ifade ile birçok çalışmada farklı etiketler kullanılarak benzer araştırmaların benzer amaçlara yönelik olarak yapıldığı dikkatten kaçmamalıdır. Tüm bu sözü edilen yaklaşımların ortak özelliği, daha fazla yapı (makro) yerine “birey” (mikro) üzerinde durmaları ve olgular yerine “süreçlere” odaklanmalarıdır. Süreçlerin incelenmesine bağlı olarak da nitel araştırma tekniklerinin kullanılmasının diğer bir ortak özellik olduğu unutulma malıdır.

Sosyal İnşacılık Berger ve Luckmann (1996) gibi fenomonolojik sosyoloji yapanlara göre, sosyal problemleri çalışırken sembolik etkileşim yaklaşımının kabullerinden hareket edildiğinde bu çaba artık sosyal inşacılık adını almaktadır. Onlara göre, organize insan yaşamının diğer yönleri gibi, sosyal sorunlar da insan ürünüdür ve yaratıcıları insanlardır. Onlar belirli bir toplumda insanların çevrelerinde olup bitenleri anlamlandırmaları, olay ve objelere değer yüklemeleri sonucunda ortaya çıkarlar. Sosyal sorunlar, bazı grupların belirli ortamları ahlaki olarak algılamaları ve tanımlamalarından bağımsız olarak var olamazlar. Bu kendiliğinden hatalı veya kötü koşullar var olamaz demektir. Onlar ancak birileri tarafından kötü veya yanlış olarak yorumlandıktan ve tepki aldıktan sonra o hale gelirler. Aslında sosyal problemlerin öznel

57

58

Ünite 4

ve nesnel bölümlerinin bulunduğunu iddia edenler vardır. Bu nedenle konunun tartışmalı bir alan olduğu belirtilmelidir. Sosyal İnşacılara göre, sosyolojik olay ve koşulları belirlemek, onları sosyal analizin problem temel olarakamacı, görmebazı ve tanımlama sürecini göstermektir. Buna karşılık günümüzde Tarihsel İnşacılık (Bash, 1995) adlı yeni bir yaklaşım daha bulunmakta ve sadece sorunların tanımlamasıyla yetinmeyerek radikal çözüm önerileri geliştirmeyi hedeflemektedir. Tarihsel İnşacılığın Avrupa sosyolojisi kökenli olmasına karşılık Sosyal İnşacılığın daha çok ABD’den beslendiği söylenebilir.

Etiketleme Kuramı Etiketleme için en iyi örnek Sapmanın Etiketlenmesi Kuramıdır (Labeling Theory of Deviance). Diğer suç ve sapmanın bilimsel yorumlarına benzemeyen biçimde, bu yorumlamaya göre, sosyal sapma, belirli bireylerde gözlenen biyolojik veya psikolojik bir kusur değildir. Ayrıca belirli bir grup ya da toplumun işleyişi sırasında gözlenebilen bir kusur da değildir. Belirli bir grup ya da toplum, belirli olguları, davranışları sapan davranış olarak görür ve bunlara yönelik olarak resmi tepki koyar. Howard Becker (1963), sosyal grupların sosyal sapmayı yarattığını söyler. Ona göre, kuralları koyan insanlar bunların ihlalini sapma olarak görürler. Ayrıca bu kuralları belirli insanlara uygulayarak, onları sapkın (deviant) olarak etiketlendirirler. Etiketleme kuramcılarına göre, belirli bir grup veya toplumun tüm üyeleri bazen düzenlenmiş bozan davranışlarda bulunurlar. Bu birincil sapma (primarykuralları deviance) denilen ve rastlantısal olarak arada sırada yapılan eylemler, Becker’in deyimiyle “ahlak müteahhitleri” tarafından gözlenir ve endişe verir olduklarında sosyal olarak önem kazanırlar. Bu noktada şansız bireyler aşağılanırlar. Onlar, önceki yasal vatandaş ya da mahalle sakini kimliğinden mahrum edilirler ve kendilerine yeni bir sapkın kimliği verilir. Kişi bir kez etiketlendi mi, artık kendini tüm sosyal fırsatlardan ve ilişkilerden dışlanmış olarak bulur. Sosyal olarak kabul edilen insanlar gibi yaşamını sürdürme şansın dan mahrum olan bireyler, yaşayabilmek için, toplumsal olarak onaylanmayan (kuramda bunlar ikincil/secondary sapmalar olarak anılırlar) davranışlarda bulundukları gibi, kendileri gibi damgalanmış insanların yanına giderler. Bu ikincil sapma da, bireyin hakikaten sapan bir karaktere sahip olduğunun bir kanıtı olarak gösterilir. Bu


durum, ahlaki ve yasal düzenin koruyucularının cezalandırma eyle mi kadar çevrenin kibarca dışlanmasını da meşrulaştırır. Etiketleme Kuramı, sosyal kuralların ihlalinin yorum konusu yapılmasına son derece karşıdır. Etiketleme Kuramı, sorumluluğu şiddet dolu veya tehlikeli olarak etiketlenenlerden çok etiketlemeyi yapanlara yüklemek eğilimi taşır. Çünkü eğer toplum kurallara sahip olmada bu kadar ısrarlı olmasaydı, kural ihlallerinden bu kadar rahatsız olmayacaktık. Aslında Etiketleme Kuramı, suç ve sapmayı anlamamızda da yeni bir boyut kazandırmamaktadır. Bu kuram dikkatleri sadece sapma olayına ve sapkın insanları etiketleme sürecine ve neticelerine yöneltmekte; suç ve suçun keşfedilişi ve etiketlendirme süreçleri ana tema olmaktadır. Örneğin HIV pozitif virüs taşıyan herkesin AIDS damgası yiyerek toplumdan dışlanma sürecinin incelemesi gibi. Bu konuda Goffman (1963)’ınDamgalanma (Stigma) çalışması önemlidir.

İşlevselci / Fonksiyonalist Yaklaşım Genel olarak sosyolojide modernist çerçevede en yaygın olarak kullanılan makro yaklaşım “Yapısal İşlevselcilik” olarak da anılan yaklaşımdır. Bu yaklaşım toplumu birbiri ile ilişkili parçaların görev yaptığı bir sistem olarak görür. Örneğin Amerikalı ünlü sosyolog T. Parsons toplumun “koruyucu”, “bütünleştirici”, “yönlendirici” ve “uygulayıcı” alt sistemlerden oluştuğunu savunur. Aile, kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken; din, toplumun bütünlüğünü sağlayan, siyasal kurumları yönlendiren, ekonomik kurumlarda da uygulayıcı konumundadır. Sembolik Etkileşimci yaklaşımın birey üzerinde odaklaşmasının aksi ne, İşlevselcilikteki vurgu daha çok yapı ve onun işleyişi üzerindedir. Yapıyı oluşturan elemanlar olarak normlar, adetler, gelenekler ve kurumlar analiz edilir. İşlevselciğin tarihsel olarak kökeni, Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlarndan Auguste Comte ve onun pozitivist felsefesine kadar uzanır. İlk olarak Fransız Devrimi sonrası dağılma konumuna gelen toplumda birlik sağlamak amacıyla A. Comte ve daha sonra sanayileşmenin yarattığı “kuralsızlık /anomi” ve ahlaki bunalımların çözümü için “organik dayanışmayı” arttırmak denge ve istikrarı yeniden tesis etmek üzere E. Durkheim tarafından geliştirilen görüşlere dayanır. Durkehim’e göre, toplumu oluşturan parçalar işlevlerini gördüklerinde toplum normal konumdadır. Buna karşılık organlar görevlerini yapamaz durumda iseler, bu “anormal” veya “hastalıklı /patolojik” durumdur. İşlevselcilik açısından hem bir organizma olarak yapıya hem de onu oluşturan parçaların işleyişine bak-

59

60

Ünite 4

mak gereklidir. A. Comte ve H. Spencer de toplumu bir tür yaşayan organizma gibi görürler. Bir organizma gibi toplumun da sağlıklı olması, onu oluşturan organların uyum (ahenk) içinde olmasına bağlıdır. İşlevselci Yaklaşım epistemolojik olarak bilginin kaynağını deneyde gören Ampirizm’den ve sosyal dünyanın da fizik dünya gibi dıştan göründüğü gibi doğrudan inceleneceğini savunan Pozitivizm’den temellenir. Ancak tüm işlevselcilerin böyle olmadığı ve daha sonraki birçok işlevselcinin (T. Parsons ve N. Luhmann) antipozitivist oldukları bilinmelidir. Aslında işlevselciliğin değişme yerine mevcut durumun savunuculuğunu yapan muhafazakâr bir ideolojiyi temsil ettiği yönünde görüşler de yok değildir. Çatışmacı Yaklaşımın sosyal problemler ve eşitsizlikler üzerinde durmasının tam aksine İşlevselciler, toplumda istikrar, ahenk ve bütünlüğü esas olarak gördüklerinden, onların bu tür eleştirilerle karşılaşmaları olağandır. İşlevselcilik, sadece sosyoloji ile sınırlı değildir. Onun Marcel Mauss, Bronislaw Malinovski ve Radcliffe-Brown gibi ünlü antropologlarla beslenen bir temeli de bulunmaktadır. Özellikle yapı ve işlev arasındaki ilişkiler üzerinde duran ve yapının oluşumunu açıklayan Radcliffe-Brown’ın katkıları önemlidir. Çünkü toplumda önce belirli bir ihtiyacın ortaya çıkması ve daha sonra bu ihtiyacı karşılayacak yapılaşmaya gidilmesi söz konusudur. Aslında yapı veya işlevden hangisinin önce geldiği tartışılan bir konudur. Bazen tam tersi oluşumlar da gözlenebilir. Nitekim günümüz tüketim toplumunda, kapitalist yapının zorladığı tasarlanmış sanal ihtiyaçlar yaratılabilmektedir. Klasik işlevselciliğin biyolojik analoji yaparak bir sosyal evrim kuramına sahip olduğunu da belirtmek gerekir. Çünkü A. Comte ve onun ünlü “Üç Hal Yasası” dahil bazı sosyologlar topluma ve sosyal bilimlere en uygun model olacak bilimin biyoloji olduğunu düşünmüşlerdir. Sistem içinde yapı ve işlevleri anlatırken biyolojik benzetmeler kolaylık sağlamıştır. Örneğin toplum bir insan bedenine, onun parçaları olan organlar/uzuvlar da kurumlara benzetilmiştir. Bedenin parçalarının işlevlerine benzeyen şekilde toplumsal kurumların uyum mekanizmaları ve işlevleri incelenmiştir. Aslında “Organizmacı” olarak adlandırılan bu modelin temeli, toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak organlar ve onların işleyişidir. Toplumu doğal bilimler modelini örnek alarak çözümlemeye çalışan bu indirgemeci ve ampirik temelli yaklaşım, diğer varlıklar gibi toplumu da birbiri ile karşılıklı ilişkilerden oluşan bir sistem olarak görür


(sosyal yapı) ve bu parçaların her biri organizmanın yaşamını sürdürmesinde sonuçlara (işlevlere) sahiptir. Bu sonuçların bazıları sistemin yaşamını sürdürmesine katkıda bulunurken yani fonksiyonel olurken bazıları da bunu azaltabilir ve disfonksiyonel olabilir. İşlevselci Yaklaşımın önemli isimlerinden biri de R. Merton’dur. O, organik benzetmeler üzerinde fazla durmaz ve onun yerine işlevler ve çeşitleri üzerinde çalışır. Merton işlevselliği, toplumun dengede kalmasına hizmet etme koşuluna bağlar. Sistemin dengede bulunmasına hizmet etmeyen işlevler de bulunduğunu belirleyen Merton bunlara “işlevsel olmayan” (dysfunctions) sonuçlar adını verir. Öte yandan gizil/latent ve açık/manifest işlevler arasında da ayrım yapar. Örneğin ABD’de azalan doğumların artması için ailelere para desteğinde bulunulmuştur. Burada paranın açık işlevi çocuk sayısının artmasına katkıda bulunmaktır. Ancak doğum sayısının patlaması bebek bezi, bebek yatağı gibi birçok sanayinin de iş kapasitesini arttırmış; bu baştan niyetlenilmemiş gizil bir işlev olarak bazı sektörlerin gelişimine katkı yapmıştır. Buna karşılık, niyetlenilmeyen olumsuz gizli işlevlerden de söz edilebilir. Örneğin hükümet zamanında teşvikleri sona erdirmediği için, ileriki yıllarda ailelerin genişlediği, artan çocuk sayısının yoksulluğa ve işsizliğe yol açtığı, para desteğinin aynı zamanda uzun dönem için gizil ve fakat negatif bir işlevi olduğu anlaşılmıştır. Başka bir örnek de haşhaş üretimine getirilen kısıtlamalar hakkında verilebilir. Haşhaş üretilmemesi bir yerde ekonomik işsizliğe yola açarken, başka bir bölgede sağlığın korunmasına hizmet edebilir. Kısaca pozitif ve negatif işlevlerin herkesim için aynı olmadığı söylenmek istenir. Oysa Çatışmacı Yaklaşım için ölçüt bu kararın kimlerin çıkarına hizmet ettiği tarafından belirlenir. Örneğin aile planlaması nın nüfusun denetlenmesine mi yoksa sağlığa mı hizmet ettiği böyle bir sorudur. İşlevselcilere göre insanlar, sosyal denilen ortak yaşamı olanaklı kılan zekâya sahip olan amaç yönelimli varlıklardır. Ayrıca bu görüş, insanların bazı ortak inanç ve değerleri de paylaştığını kabul eder. Örgütlü toplumsal yaşamı olanaklı kılan birlik ve dayanışma duygusunun kaynağı da budur. İşlevselcilikte -insanlardan bağımsız bir sistem olarak- toplumun, uzun süreli devamlılığı esastır. Bu yüzden, iyi inşa edilmiş evlilik ve aile gibi her toplumda bulunan sosyal kurumlar önemsenir. Çünkü insanlar yaşasınlar veya ölsünler toplumların devamlılığını bu kurumlar sağlayacaktır. Pozitivizm ve ampirizm temelli klasik işlevselcilik, belirli bir toplumda bulunan sosyal sorunları açıklamada iki yol önerir:

61

62

Ünite 4

1. Sosyal Patoloji Açıklaması: Buna göre, kötü ya da yanlış yönlendirilmiş bireylerin kasıtlı davranışları sonucunda sosyal problemler ortaya çıkar. Örneğin bir birey dıştan bir mikrop veya virüsler; içten de hastalıklı hücreler yüzünden hastalanabilir. İşte bu hastalıklı bireyler toplumu da etkilerler. Bu görüşe göre ateşlenmek belirli bir bedensel hastalığın belirtisi iken, yoksulluk gibi suç da toplumsal hastalıkların belirtisidir. Buradan varılan sonuç da ilginçtir. Şöyle ki, nasıl fiziksel sağaltım için bedenin mikroplardan temizlenmesi gerekiyorsa, toplumların da sorun yaratan bu tür hastalıklı birey ve gruplardan ya tedavi görerek ya da atarak kurtulması gerekir. Örneğin ekonomik sorunlarından tembellik ya da çalışma isteği ve şevki olmadığı için sorumlu olan fakir insanlara çalışma ahlakı ve arzusu kazandırılarak yoksulluğun ortad an kaldırılabileceğini düşünürler. Çünkü tembellikleri yüzünden çalışmama patolojik bir durumdur ve bir an önce ortadan kaldırılmalıdır. Suçun da aynı şekilde suçluların yakalanmasıyla denetim altına alınacağını düşünürler. Toplumun korunması için bu insanlara ömür boyu hapis, hatta idam cezası dahi verilebilir. Büyük sistemin sürekli sağlığı en önemlidir ve hastalanmış toplumsal parçaları keserek kötülükleri azaltan her şey meşrudur. Sosyal sorunları, uyumsuzluk, ahlaksızlık ve sosyal çözülme biçiminde kavramlaştıran sosyal patoloji yaklaşımı, boşanma, eğitimsizlik ve akıl hastalıklarını tartışırken; toplumdaki mevcut kurallara uyma da bireylerin başarısızlığı üzerinde odaklaşır. Diğer bir ifade ile toplum ya da devletin toplum ya da sağlık programlarındaki yetersizliği yerine, bireyi toplumdaki normlara uymada başarısız olarak görür ve suçlar. Aslında burada yansılanan Durkheim’ın ahlakçı görüşüdür. Mevcut kapitalist düzen normal olarak kabul edilmekte, aksayan yönler ise sapma, anormal ve patolojik olarak görülmektedir. 2. Sosyal Çözülme Açıklaması: İkinci bir yorum olarak, soysal çözülme kavramlaştırmasına göre sosyal problemler, toplumdaki normal durumda yapının öğeleri arasında var olan denge ve uyumun bozulması sonucunda ortaya çıkarlar. Sistemin bir bölümünde ortaya çıkan rahatsızlıklar, karşılıklı ilişki halindeki diğer bölümleri de etkiler. Bu yüzden ortaya çıkan sorunlar sistemin iyi işlemediğinin işaretidir. Bu yaklaşımda problemin çözülmesi bozulan yapının onarılmasıdır. Eğer mevcut yapının içinde sorun çözülmezse, yapı yeni ve farklı düzeyde denge oluşturarak sorunu çözümler.


Sosyal problemlerin işlevselci/fonksiyonalist yorumları, güçsüz sayıltıları ve bunların yaşam üzerinde yaptıkları olumlu ve olumsuz etki ler yüzünden eleştirilmektedir. Ayrıca muhafazakârlık dolayısıyla, mevcut düzeni sürdürme çabasında olmaları yüzünden de suçlanmaktadırlar. Bu eleştiriler, klasik işlevselci modelin gözden geçirilmesine yol açmış ve Robert K. Merton toplumsal sistemlerin karmaşıklığını anlamada daha orta boy bir işlevselci kuram geliştirmiştir.

Çatışmacı Yaklaşım Sosyal bilimlerde Çatışmacı yaklaşım ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve sınıflar arasındaki sosyal, siyasi ve maddi eşitsizlikler üzerinde vurgu yaparak mevcut sosyopolitik sistemi eleştirirler. Çatışmacılar, özellikle sınıflar arasındaki güç mücadelesi ve birbirine tarihsel olarak karşıt olan hâkim ideolojiler üzerinde dururlar. Bu çalışmaları, güncel “barış ve çatışma çözümleme” (peace and conflic resolution) analizleriyle karıştırmamak gerekir. İşlevselcilerin toplumu ahenk içinde bir bütün olarak görmelerinin aksine çatışmacılar, toplumun birbiriyle kıt kaynaklar için çatışan gruplardan oluştuğunu kabul ederler. Dıştan bakıldığında birlik ve beraberlik içinde görülen ilişkilerin ardında bir güç mücadelesi olduğunu savunurlar. Çatışmacı Yaklaşım da modernist kuramlara ve daha çok makro düzeyde yapısal analizlere dayanır. Çatışmacı sosyologların en başında K. Marks gelir. Ona göre insanlık tarihi aynı zamanda sınıf çatışması tarihidir. Ancak günümüzde Marksist olmayan çatışma kuramcıları da bulunmaktadır. Örneğin bunlardan biri olarak Ralf Dahrendorf, çatışmanın “otorite” içeren her ilişkide söz konusu olabileceğini savunur. Meşru olan güç (power) olarak tanımlanan otorite (Weber, 1946) toplumun her kesiminde, ister küçük bir grup ister bir organizasyon ya da geniş toplum olsun her düzeyde bulunur. Otorite konumunda bulunanların diğerlerinde kendisine uymayı beklemesine karşılık, diğerleri buna direnirler. Sonuç olarak, toplumda her iki taraf arasında otorite adına sürekli çatışma yaşanır. Örneğin bir işyerinde farklı birimler arasında, okulda öğretmenler ve öğrenciler arasında, hastanede hekim ve hekim-dışı personel arasında, ailede karı-koca veya ana-baba ve çocuklar arasında sürekli otorite çatışması yaşanabilir. Aynı şekilde Lewis Coser da Marks’tan farklı olarak, çatışmanın aralarında yakın (close) ilişki bulunan herkes için söz konusu olduğunu savunur. Çünkü birbirleriyle yakın ilişki içinde olanlar arasında sorumluluk, güç ve ödüllerin paylaşımı sırasında ortaya çıkabilecek her türlü değişiklik diğerlerinde hayal kırıklığı yaratabilir. Bu durum,

63

64

Ünite 4

aile içindeki mahrem (intimate) ilişkilerde de söz konusudur. Eş ve veya çocuklar arasında, her an ya ev işlerinin paylaşımında ya da önemli kararların alınmasında anlaşmazlık çıkabilir. Coser, ayrıca çatışmanın sosyal sistem açısından bütünleştirici ve uyum sağlayıcı işlevleri üzerinde durmasıyla da tanınır. Ona göre çatışma yoluyla grup normlarının yeniden gözden geçirilmesine ve uyarlanmasına olanak sağlanır. Örneğin bir işyerinde çalışanlar arasındaki işbölümü çatışma yaratıyorsa, taraflar tutum ve davranışlarını gözden geçirerek yeni sorumluluklar üstlenebilirler. Modern çatışma kuramının kurucusu C. W. Mills’e göre, ilk aşamada sosyal yapılar birbiriyle çıkar ve kıt kaynaklar için çatışan insanlar aracılığıyla yaratılır. Daha sonraki aşamada ise, çıkar ve kaynaklar, insanlar tarafından yaratılan yapının yüceltilerek “şeyleştirilmesi”nden (reification) ve toplumdaki güç ve kaynakların eşitsiz dağılımından etkilenir. Bu şeyleştirme aslında insan ve onun yarattığı yapı arasındaki diyalektik bağın kopması ya da gözden kaçırılmasıdır. Ona göre Amerikan toplumundaki iktidar seçkinlerinin üç ayağı vardır: ordu (Pentagon), ekonomi ve yönetim/hükümet. Aslında ordu ve ekonominin iç içe geçmişliği de göz ardı edilmemelidir. Savaş sanayi demek daha doğru bile olabilir. Bu yüzden iktidar seçkinlerinin temel politikası ülkeler ve toplumlar arasında çatışmanın yükselmesi, silahlanma ve kitlesel yıkım ve insan ırkının yok edilmesine yöneliktir. Görüşleri yüzünden Amerika’da toplum dışı ilan edilen C. W. Mills’in tüm radikalliğine rağmen, 1960’larda yaptığı kestirimlerin pek çoğunda haklı olduğunu söylemek mümkündür. Sosyolog G. Lenski (1966)’ye göre, bir toplumda varlığı kabul edilen alt grupları birbirinden ayıran her özellik, Marks tarafından betimlenen sınıf çatışmalarına temel oluşturma potansiyeline sahiptir. Örneğin yaş ve cinsiyet, mülkiyet ve otorite hatlarını çaprazlamasına keser ve nüfusu toplumsal eşitsizlik olarak değerlendirilen gruplara böler. Ekonomik konumlarına bakılmaksızın çağdaş toplumda birçok yerde erkeklere göre kadınlar, toplumsal ödüllerden daha düşük pay alırlar. Gençlere daha fazla önem verilen sosyokültürel sistemlerde toplumun yaşlıları, gençlere göre daha az değerli bulunabilir. Yaş Sınıfları (Age Classes) kavramını ortaya atan Lenski’ye göre, bu ayrımlar modern toplumda giderek artmakta ve aralarındaki mücadele giderek sertleşmektedir. Ona göre eğer toplumdaki mevcut gruplar düzenlemelerin kendi çıkarlarına hizmet etmediğini düşünmeye başlarlarsa toplumdaki k arışıklık alevlenir.


Yapısal işlevselcilik gibi Çatışmacı Yaklaşım da, modern ve makro bir yaklaşım olarak benzer bazı özelliklere sahiptir. Çünkü Çatışmacı Yaklaşıma temel oluşturan Marksizm de yapısalcı bir kuramdır. Örneğin aile konusunda önemli çalışmalar yapan Abbott ve Sapsford (1987)’a göre Marksizm, çekirdek ailenin, kapitalist iş yerindeki gerilimlerden kaynaklanan tansiyonu düşürmede bir supap olarak modern toplum için daha uygun bir form olduğunu kabul eder. Marksistlerin toplum hakkındaki görüşleri işlevselcilerden son derece farklıdır. Onlara göre modern toplumu karakterize eden özellik, sadece sanayileşme değil ve fakat kapitalizmdir. Sonuç olarak Çatışmacı Yaklaşım, makro düzeyde ve çoğu zaman tarihsel karşılaştırmalar yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri konuların başında sınıf mücadelesi ve güçlü sınıfların işsizliğe, yoksulluğa örneğin evsizliğe nasıl baktığı gelir. Örneğin Amerika’da Afrika kökenlilerin neden daha fazla işsiz olduğunu sorgular, hükümet politikalarını eleştirirler. Günümüzdeki çatışmacı sosyologlar arsında en önemlileri R. Collins, R. Dahrendorf, Lenski, Eitzen ve Baca Zinn, Eric Olin Wrigh'tır. Onlar, toplumu birbiriyle dayanışma içinde olan grupların oluşturduğu bir bütün olarak görmezler. Aksine onlar, toplumu birbiriyle çatışan çıkarlara sahip grupların zor ve güç kullanarak kendi refahlarını arttırmak için mücadele ettikleri bir arena olarak görürler. Onlara göre, farklı gruplar kendi çıkarlarını arttırmak için toplumu denetlemeye girişirler. İktidara gelen grup ise, artık politik, ekonomik ve sosyal kararları kendi lehine ve diğer grupların aleyhine alır.

Eleştirel Güç Çatışma Yaklaşımı Son yıllarda hem eleştirel hem de çatışma yaklaşımlarını güç odağında birleştiren bir yaklaşımdan daha fazla söz edilir hale gelmiştir. Kısaca Eleştirel Güç Çatışma Yaklaşımı (Critical Power Conflict Perspective) olarak geçen şemsiye altında, sınıf üzerinde duran neoMarksistler, kadının sömürüsü üzerine vurgu yapan feministler, ırk ve etnik sömürü üzerinde vurgu yapan analizciler ve antidemokratik yönetim üzerinde odaklaşan eleştirel devlet analizcileri gibi oldukça geniş ve heterojen gruplar yer almaktadır. Aralarında farklılıklar olmasına rağmen bu yaklaşımı benimseyenler, toplumdaki egemen kurumları derinlemesine incelemekte ve sosyal sorunların çözümün de radikal ve temel çözüm önerileri geliştirmeye çalışmaktadırlar. Aslında bu yaklaşımın taraftarları arasında henüz üzerinde anlaşma ya varılan bir kuram ve analiz gövdesinin bulunmadığı hemen belir-

65

66

Ünite 4

tilmelidir. Marksist entelektüel gelenekten beslendiği açık olan bu yaklaşımın temel önermeleri şunlardır (Feagin ve Feagin, 1997): a. Eleştirel Güç Çatışma Yaklaşımı, muhafazakârsosyal veya liberal piyasa düzeni yaklaşımlarıyla karşılaştırıldığında, problemlerin anlaşılmasında daha derin bir görüş sağlar. b. Güçlü insanların diğerleri üzerinde güçleri vardır. Çünkü onlar toprak ve işletme üzerinde özel mülkiyet, daha fazla refah ve gelir payı, daha fazla bilgi kaynağı ve daha fazla asker ve polis üzerinde kontrol gibi önemli kaynakları denetlerler. Bu yüzden sıradan insanlar üzerinde güçleri vardır. c. Toplumdaki mevcut düzen ile hiyerarşiyi açıklayan, yorumlayan inanç ve ideolojiler güçlüler tarafından şekillendirilir. d. Toplumdaki tabakalaşma, hükmetme ve itaat ilişkileri birçok sosyal soruna kaynaklık etmektedir. Örneğin, sınıflı sistem içinde geniş işçi kesimine az sayıdaki kapitalist sınıf hükmetmektedir. Irkçılık temelinde beyazlar beyaz olmayanlara, toplumsal cinsiyet (gender) ayrımında da erkekler kadınlara hükmetmektedir. e. Belirli aralıklarla güçlülerle güçsüzler arasında yaşanan çatışmalar, sosyal sorunların yarattığı baskı ve tehditler, kaynakların ve güçlerin yeniden dağılımıyla sosyal sorunların çözümünü amaçlayan yeni sosyal hareketler (social movements) ve örgütlenmelerin doğmasına yol açmıştır. Yeni sosyal hareketler olarak çevreciler ve feministler gibi grupların, iktidar talepleri olmamakla birlikte toplumsal duyarlılık arttırmada önemli misyonları vardır. Sonuç olarak Eleştirel Güç Çatışma Yaklaşımı, sadece uyum ve ahenk ile ilgilenmek yerine, güç ve çatışma ilişkilerini birlikte kavramlaştırarak daha bütüncül (holistik) bir bakış açısına sahip olması açısından çok önemlidir. Bu yaklaşımın, kapitalizmi veri olarak kabul eden tüm yaklaşımları statükocu bularak eleştirmesi de ayrıca değerini arttır maktadır. Sosyal bilimlerde Çatışmacı yaklaşım ve kuramlar, toplumdaki gruplar ve sınıflar arasındaki sosyal, siyasi ve maddi eşitsizlikler üzerinde vurgu yaparak mevcut sosyopolitik sistemi eleştirirler. Çatışmacılar özellikle sınıflar arasındaki güç mücadelesi ve birbirine tarihsel olarak karşıt olan hakim ideolojiler üzerinde dururlar


Özet Genel olarak sosyal bilimlerde, özel olarak sosyolojide tek hakim bir paradigma (model veya kavramlar ana demeti) yoktur. Sosyolojide başlangıçtan bu yana birbiriyle yarışan görüş ve modeller söz konusu olmuştur. Diğer bir ifade ile sosyolojide insan ve toplumu nasıl gördüklerine, daha doğrusu onlar hakkındaki kabullerine göre farklıla şan çeşitli yaklaşımlar vardır. Bunlar genelde “Metodolojik Yaklaşımlar” (Pozitivist, Antipozitivist /Yorumlayıcı ve Eleştirel gibi) ve “Kuramsal Yaklaşımlar” olarak iki genel grupta toplanabilirler. Sosyolojideki kuramsal yaklaşımların, modernist çerçevede “Sembolik Etkileşimcilik” gibi daha mikro yaklaşımlardan, “İşlevselcilik” ve “Çatışmacılık” gibi daha makro yapısal yaklaşımlara doğru genişlediği ve hatta son yıllarda sosyolojiye meydan okuyan feminist ve postmodernist yaklaşımlarla da zenginleştiği söylenebilir. Sembolik etkileşimcilik, insanı sosyal bir fenomen olarak anlamak için öznelci yaklaşımı tercih eder. Bu yaklaşıma göre, insanların sosyal davranış ve inançlarını belirleyen yaşamın sosyal koşulları fazla nesnel değildir. Onlar aslında insanların bu koşullar hakkındaki öznel algılama ları ve yorumlamalarıdır. Genel olarak sosyolojide modernist çerçevede en yaygın olarak kullanılan makro yaklaşım, “Yapısal İşlevselcilik” olarak da anılan yaklaşımdır. Bu yaklaşım, toplumu birbiri ile ilişkili parçaların görev yaptığı bir sistem olarak görür. Örneğin Amerikalı ünlü sosyolog T. Parsons toplumun “koruyucu”, “bütünleştirici”, “yönlendirici” ve “uygulayıcı” alt sistemlerden oluştuğunu savunur. Aile kurum olarak koruyucu bir alt sistem iken, din toplumun bütünlüğünü sağlayan, siyasal kurumları yönlendiren, ekonomik kurumlar da uygulayıcı konumundadır. İşlevselci Yaklaşım, epistemolojik olarak bilginin kaynağını deneyde gören Ampirizmden ve sosyal dünyanın da fizik dünya gibi dıştan göründüğü gibi doğrudan inceleneceğini savunan Pozitivizmden temellenir. Çatışmacı sosyologların en başında K. Marks gelir. Ona göre insanlık tarihi aynı zamanda sınıf çatışması tarihidir. Ancak günümüzde Marksist olmayan çatışma kuramcıları da bulunmaktadır. Örneğin Ralf Dahrendorf çatışmanın otorite ilişkisi bulunan her yerde olabileceğini savunur. Aynı şekilde Lemis Coser da Marks’tan farklı olarak, çatışmanın aralarında yakın (close) ilişki bulunan herkes için söz konusu olduğunu savunur. Çatışmacı Yaklaşım, makro düzeyde ve çoğu zaman tarihsel karşılaştırmalar yaparak incelemeler yapar. Problem edindikleri konuların başında sınıf mücadelesi ve güçlü sınıfların işsizliğe ve yoksulluğa nasıl baktığı gelir.

67

68

Ünite 4

De¤erlendirme Sorular› 1. Aşağıdakilerdenhangisifarklısosyolojikyaklaşımların karşılaştırılmasındaölçütolabilir? a. b. c. d. e.

Genelanalizdüzeyi Analizinodaklandığıkonular Anahtarkavramlar Hepsi Hiçbiri

2. SosyolojikYaklaşımlarbirbirindenenfazlahangiaçıdan farklılaşır? a. Düzey(makro-mikro) b. c. d. e.

Zaman(dün-bugün) Yer(doğu-batı) Hepsi Hiçbiri

3. SembolikEtkileşimcilikençokhangigörüştenbeslenir? a.Pozitivizm b.Entivisyonizm c.Ampirizm d.Pragmatizm e.Hiçbiri 4. Yapısalİşlevselcilikençokhangikaynaktanbeslenir? a.Feminizm b.Pragmatizm c.Pozitivizm d.Rasyonalizm e.Hepsi 5. ÇatışmacıYaklaşımıntemelgörüşlerikimedayanır? a.E.Durkheim b.K.Marks c.M.Weber d.A.Comte e.Hiçbiri

İ J O L5 O Y S O S

1.


2.


3.


4.


Sosyolojiye Eleştirel Bakan Yaklaşımlar 6.  


7.


8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme


70

Ünite 5


•

Feminizm FarklıFeministYaklaşımlar > MarksistFeminizm > RadikalFeminizm > LiberalFeminizm > SosyalistFeminizm

•

•

Postmodernizm PostmodernizminEleştirisi


Feminizminsosyolojiyeeleştirileriincelenecektir.

•

FarklıFeministYaklaşımlarınnelerolduğugösterilecektir.

•

MarksistFeminizmintemelgörüşleriincelenecektir.

•

RadikalFeminizmintemelgörüşleriincelenecektir.

•

LiberalFeminizmintemelgörüşleriincelenecektir.

•

SosyalistFeminizmtemelgörüşleriincelenecektir.

•

Postmodernizminsosyolojiyeeleştirileriincelenecektir.

•

Postmodernizminkendisineyöneltileneleştiriler gösterilecektir.

Sosyolojiye Eleştirel Bakan Yaklaşımlar


•

•

•

•

•

•

•

Feminizminsosyolojiyeeleştirileriniöğreneceksiniz. FarklıFeministYaklaşımlarınnelerolduğunu öğreneceksiniz. MarksistFeminizmintemelgörüşlerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. RadikalFeminizmintemelgörüşlerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. LiberalFeminizmintemelgörüşlerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. SosyalistFeminizmtemelgörüşlerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. Postmodernizminsosyolojiyeeleştirilerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. Postmodernizminkendisineyöneltileneleştirilerinneler olduğunuöğreneceksiniz.


Feminizminataerkillikkonusundakigörüşünütartışınız.

•

Nedenfarklıfeministlerinortayaçıktığınıöğreniniz.

•

Farklıfeministlerinbenzernoktalarınısıralayınız.

•

•

•

•

Feminizmsosyolojiyenedenmeydanokumaktadır? Tartışınız. Postmodernizminençokhangialanlardagelişme gösterdiğininedenleriyletartışınız. Postmodernizminsosyolojiyenedenbukadareleştirel yaklaştığınıvebundakihaklılıkpayınıtartışınız. Postmodernizmvepostyapısalcılığınsosyolojiyenasılbir tehditoluşturabileceğiniörneklerletartışınız.

71

72

Ünite 5

Sosyolojiye Eleştirel Bakan Yaklaşımlar Klasik sosyolojik yaklaşımlara temel eleştirilerden biri Feminizmden diğeri ise Postmodernizmden gelmektedir. Sosyolojinin eleştirilerini bilmenin onun daha iyi anlaşılmasına hizmet edeceği kuşkusuzdur. Bu amaçla, bu bölümde her iki yaklaşıma da yer verilmiştir.

Feminizm Ancak daha başlangıçta feminist olarak adlandırılan pek çok kuramın olduğu veya birbirinden farklı çok sayıda feminizm bulunduğu belirtilmelidir. Buna rağmen, genel hatlarıyla farklı feminist yaklaşımlar ortak bazı özelliklere de sahiptirler: 1. Feminizm genel anlamda sosyolojiye eleştirel bakar. Sosyolojinin toplumsal yaşam hakkında yanlı/tarafgil görüşlere sahip olduğunu savunur. Klasik anadamar (mainstream) sosyolojinin aslında erkekegemen (malestream) görüşlere sahip olduğunu iddia eder. Burada esas sorgulanmak istenen sosyolojinin değerlerden arınmış bir bilim olup olmadığıdır. Ancak günümüzde artık nesnellik konusundaki kesin ısrarlardan vazgeçildiği belirtilmelidir. Çünkü sosyolojide araştırmaya başlarken problemin seçimi değerlerle ilgilidir. Kurucu sosyologlardan M. Weber, araştırmacının bu öznel başlangıca rağmen nesnel bir araştırma yürütmesinin olanaklılığını savunmuşsa da artık büyük ölçüde bu tür iddialardan vazgeçilmiş bulunulmaktadır. 2. İkinci olarak Feminizm hem İşlevselcilerin hem de Çatışmacıların görüşlerine eleştirel bakar. Bu eleştirinin altında tek fakat önemli bir neden yatar ki, o da erkek egemenliği demek olan “ataerkillik ”tir (patriarchy). 3. Tüm Feminist kuramlar aileyi ataerkil bir kurum olarak görürler, bu konuda aralarında oldukça önemsiz farklar bulunur. 4. Aileyi ataerkil olarak görmek ise oldukça kapsamlıdır. Örneğin Feministler, İşlevselcileri ailenin tüm üyelerine sağladığı olanakların ya da çıkarların eşit olduğunu iddia ettikleri için eleştirirler. Onlara göre bu yaklaşım toplumsal cinsiyet farklılıklarını görmezden gelmektedir. Oysa tüm ev işleri ve çocukların yetişmesinden sorumlu olan kişi kadındır. Kadının temel rolü üreme ve çocuk yetiştirmedir. Her ne kadar artık birçok ülkede kadın ev dışında çalışmaya başlasa da Feministlere göre, bu kadının iki kez sömü-


rülmesi ve baskılanmasıdır. Çünkü kadın meslek sahibi de olsa, ev işleri ve çocu kların yetiştirilmesi sorumluluğu halen onun üzerin dedir. 5. Feministler ayrıca İşlevselci Yaklaşımın toplumsal cinsiyet (gender) farklarına ilişkin görüşlerinde çelişki ve belirsizlik olduğunu iddia ederler. İşlevselcilerin toplumsal cinsiyet rollerini doğal ve değişmez olarak görmelerini sorgularlar. Feministlere göre top lumsal cinsiyet rolleri kültürel olarak öğrenilerek aktarılırlar ve bu yüzden değiştirilebilirler. 6. Feministler, Marksist aile görüşlerini de toplumsal cinsiyete kapalı ya da görmezden gelen tutumları yüzünden eleştirirler. Marksistler, sadece bir sınıfın diğer sınıf üzerindeki güç mücadelesini sorun edinerek sermaye ve emek üzerinde odaklanarak toplumsal cinsi-

yeti ederler. Feministlere göre aile, sadece ihti yacı ihmal olan emeği üreterek onu destekleyen birim kapitalizmin olmanın ötesinde ataerkilliği de yeniden üreten birimdir. Diğer bir ifade ile aile, hem kapitalizmin hem de ataerkilliğin emniyet supabıdır. Kapitalist sistemde kadın hem yedek emek gücünü üretir hem de piyasanın ucuz emek ihtiyacını karşılar. Bu durum aynı işi yapan kadına erkekten daha az ücret ödenmesine olanak tanır.

Farklı Feminist Yaklaşımlar Feminist Yaklaşım içinde en önemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Bunlar hakkında tanıtıcı bilgiler verilerek aralarındaki farklar aşağıda gösterilmeye çalışılmıştır.

Marksist Feminizm Adından da anlaşılacağı üzere bu kuram hem Feminist hem de Marksist görüşlerin bir karışımıdır. Feministler erkek egemenliğini, kapitalizmin bir sonucu veya özel mülkiyeti koruyan kapitalizmin yol açtığı bir durum olarak görürlerse de, bu konu son derece tartışmalı dır. Çünkü bu durumda, özel mülkiyet ortadan kalktığında ataerkilliğin de kalkması gerekecektir. Oysa başta eski Sovyetler Birliği, Çin ve Küba olmak üzere kapitalizm yıkıldığı halde ataerkillik yok olmamış, kadınlara yapılan baskı ve sömürü aynen kapitalist ülkelerde olduğu gibi devam etmiştir. İslam ülkelerinde de, bazıları kapitalist bazıları değilken ataerkillik son derece yaygındır. Bu nedenle bu toplumlardaki ataerkilliği, kapitalizme mi yoksa kültürel yapıya yani dine mi bağlamak gerekeceği sorularının yanıtları oldukça tuzaklı ve tartışmalıdır.

73

74

Ünite 5

Marksistler tarafından aile yaşamı ve evlilikte kadının sömürüldüğü kabul edilmekle birlikte, bunun ailenin kadın üzerinde etkisinden çok, aile ile kapitalizm arasındaki ilişkiden kaynaklandığının ileri sürülmesi önemlidir. Marksist feministler, Marksist kavramları kullanmakla birlikte kadının sömürüsünü aile yaşamının ana htar özelli ği olarak görmektedirler. Örneğin Margaret Benston (1972), Kadının Özgürlüğünün Politik İktisadı adlı eserinde, “kadının yarattığı ücretsiz emeğin çok büyük olduğunu ve üretim araçlarının mülkiyetine sahip olanlarla karşılaştırıldığında çok daha kârlı olduğunu” savunmaktadır. Minimum ücret ölçülerinde bile kadının emeğinin ödenmesi durumunda refahın yeniden dağılımında çok büyük artışlar sağlanacaktır. Bugün için ailenin desteklenmesi, ücretliler üzerinde gizli bir vergilendirme demektir. Diğer bir ifade ile şu andaki ücretler ile iki kişinin emeği satın alınmış bulunmaktadır. Bu bağlamda Benston, çekirdek ailenin kapitalist toplumda istikrar sağlayan bir “ekonomik birim” olduğunu tartışmaktadır. Böylelikle evde yapılan üretim, baba ya da eşin kazancından ödenmekte ve onun emeğini piyasadan çekme olanağı çok daha azalmaktadır. Böylelikle yalnızca aile üretimi ve ucuz emek değil, aynı zamanda işverenin masrafsız olarak idamesi de sağlanmaktadır (Haralambos ve Holborn, 1995). Öte yandan Marksist feministlere göre ev kadını rolündeki kadınlar, eşlerinin ücretli işçi olarak rollerini en iyi şekilde yerine getirmek için duydukları gereksinmeleri de karşılamaya çalışırlar. Ansley’e göre kadınlar, geleneksel rollerini oynarken, kocalarının meşru kızgınlık larını, güçsüzlüklerinden ka ynaklanan hayal kırgın lıklarını ve baskı yı sineye çekerler. Hatta birçok kocanın aileleri ve karısı üzerinde kurduğu diktatörlük, onlara sisteme hiç meydan okumaksızın kızgınlıklarını ifade etme olanağı sağladığı için aile kapitalizm için vazgeçilmezdir.

Radikal Feminizm Radikal feministler, ataerkilliği kültürün bir sonucu olarak görürler. Ataerkillik, kadının rollerini doğal ve karma bir şekilde görerek aile aracılığıyla kültürel olarak aktarılmasına yardımcı olunması demektir. Ataerkil ideoloji, kadını ikincil ve zayıf cins olarak görerek ev işi ve çocuk yetiştirme rolüne indirger. Ataerkillik, farklı toplumsal yapılarda kültürel değerler ve inançların bir sonucu olarak görülebilir. Kültür toplumsal yapının bir parçasıdır; ancak, Marksistlerden farklı olarak sadece ekonomik ihtiyaçlarla belirlenmemektedir. Ataerkillik bu nedenle farklı toplumsal yapılarda farklı biçimlerde ortaya çıkabilir. Örneğin kapitalist, komünist ve teokratik toplumlarda ataerkillik mümkündür. Ancak kültür değiştiğinde ataerkillik de değişebilir.


Sonuç olarak çok sayıda feminizm olmasına rağmen radikal feministleri diğer feminizmlerden ayıran iki temel özellik vardır. Bunlardan ilki, kadınlar tarafından kadınlar için geliştirilmiş olmasıdır . Bu yüz den mevcut yaklaşımlar ve gündem ile uzlaşmaya gereksinim duymazlar. Diğer kuramlar örneğin Marksizmin uyarlamasının yerine, yenilikçi olma eğilimindedirler. İkinci temel özellikleri, kadınların baskı görmesini, hükmetmenin en evrensel ve en temel biçimi olarak görmeleridir. Toplum kapitalist olmaktan çok ataerkil veya erkek egemen olarak görülür. Ayrıca kadını erkeklerden farklı çıkarlara sahip olarak görürler. Üzerinde fikir birliğine varmamış olmakla birlikte, Christina Delphy ve Diana Leonard (1992) gibi bazıları, erkek egemenliğinin sürmesinden aileyi sorumlu tutarlar. Onlar aileyi temel olarak ekonomik bir sistem olarak görürler. Bu sistemde erkek çoğu kez kazançlı iken, kadın ve çocuklar kaybedenler tarafındadır. Çünkü tüm aile fertleri aile reisi için çalışırlar. Kadının uğradığı baskı, onun yaptığı işten ve bedeninin kullanımından gelmektedir. Bu yüzden de kadının pasif olarak yetiştirilmesi gibi ideolojik gerekçelerle değil, kadının aile içinde çalıştırılması uygun olduğu için kadın baskılan makta olduğu görüşündedirler.

Liberal Feminizm Liberal feminizmin iki temel savından biri “erkekle eşitlik”, diğeri ise “kadının özgürlüğü” dür. Onlar için kamusal alanda çalışmak çok önemlidir. Çalışma yaşamında eşitlik, aile yaşamında eşitlik ve son olarak sosyal hayatta eşitlik sağlanmalıdır. Aile içindeki geleneksel işbölümü kadının çalışmasının en büyük engelidir. Kapitalizmin gelişmesi ve yeterli istihdam olanağının sağlanması ile aile dönüşüme uğrayacaktır. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi köklü biçimde dönüştürme taleplerine eleştirel bakarlar. Liberal feminizm, aslında bilimsel bir yaklaşımdan çok politik özellikler taşır. Ataerkil yapının, nasıl ortaya çıktığı veya ne olduğuyla ilgilenmek yerine nasıl olması gerektiğini sorgular. Liberal Feministler, yasal değişiklik ile ailede ve toplumda kadının konumun iyileşebileceğini savunurlar. 1970’lerin eşit işe eşit ücret getiren Eşit Fırsatlar Yasasını savunurlar. Ancak bazı iyileşmeler sağlanmış olsa bile temel eşitsizliklerin hâlâ mevcut olduğunu görmek gerekir. Bu nedenle Marksistler, fırsatlar ve seçeneklerin artmasının toplumsal yapının esnek ve değişebilir olarak görülmesine hizmet etmesine rağmen gerçekte daha güçlü olanlar (zenginler ve erkekler) tarafından bunun bir yol bulunarak engellendiğini görürler.

75

76

Ünite 5

Sosyalist Feminizm Kamusal ve özel alan kavramlarını özellikle vurgulayan Sosyalist Feministler, Radikal Feministlerden farklı olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat çekerler. Onlara göre kapitalizm, kadını “özel alana”, erkeği de “kamusal alana” yerleştirmiştir. Kapitalizm, kadını özgürleştiriyor gibi görünürken, aslında bunun tam aksini yaptığı için, kadının özgürleşmesi ve kurtuluşu ancak sosyalizm ile mümkündür. Ailenin yıkılması ancak sosyalist bir toplumda gerçekleşebilir. Üretimin toplumsallaşması, ailedeki yeniden üretime gereksinim bırakmayacak ve ailenin önemi azalacaktır. Sosyalist feministlere göre özel alan siyasaldır. Bu söyleme göre, özel bir kurum olan aile içindeki kişiliklerin, özel ilişkilerin, diğer bir ifade ile mahrum sayılabilecek konuların tümü politik boyutlara sahiptir. Özel alan yani aile, kadının ezilmişliğinin, ikincilliğinin ortamını hazırlayan bir kurumdur. Önerilen ise, aile ilişkilerinin de siyasal alan içinde görülmesidir. Siyasal alanın, kamusal alan ile sınırlandırılmış olması da böylece tartışılır hale gelmiş bulunmaktadır. Birleşmiş Milletlerin “Gender in Development” (1996) serisinde de “yönetişim” (governance) kavramının aile içi ilişkileri de kapsayan biçimde genişletildiği unutulmamalıdır. Sonuç olarak birçok yeni gelişme, ailenin erkek egemenliğine terk edilen özel bir alan olarak görülmesine karşı olunduğunu göstermektedir. Böylelikle kadın ve çocukların istismarı durumunda, sivil toplum kuruluşları tarafından aile içi ilişkilere müdahale edilmesi meşrulaşmaktadır. Feministler de sürekli araştırma yaparak kadının toplumdaki konumunun daha iyiye götürülmesine çalışırlar ve farklı feminist görüşlere göre değişmeyen temel özellikleri burada bulmak mümkündür. Feminist araştırmaların özellikleri olarak şunlar sıralanabilir (Neuman, 1995) 1. Çoğunluğu kadın olan araştırmacılar tarafından Feminist değerlerin, yaklaşımların savunuculuğunu yapmak. Çok nadir olarak erkekler de bulunmakla beraber fazla kabul görmezler. 2. Kavram, sayıltı ve araştırma amaçlarını ifade eden sorularda biyolojik farklılık ifadesi olan ‘sexizm’in reddi ve bunun yerine “toplumsal cinsiyet”i (gender) kabul etmek. 3. Araştırmacı ile üzerinde çalışılan arasında empatik (kendini yerine koyma) ilişkiler kurmak, ona özne olarak yönelmek.


4. Araştırmalarda toplumsal cinsiyet ve güç ilişkilerinin toplumsal yaşamın tüm yönlerine nüfuz ederek etkilediğine duyarlı olmak. 5. Araştırma katmak. sürecine, araştırmacının kişisel deneyim ve duygularını 6. Araştırma tekniklerin in seçiminde esneklik ve akademik alanlar arasındaki mevcut sınırları aşmak. Birçok araştırma tekniğini birlikte kullanmak. Ancak deney ve niceliksel çözümlemelerden 7. İnsan yaşamının duygusal olan ve karşılıklı bağımlılığa dayanan boyutlarını kabul etmek. 7. Kişisel ve toplumsal değişme amaçlayan “eylem yönelimli” (action oriented) araştırma yapmak, aktivist olmak. 8. Sosyolojinin ve ataerkil söylemin tüm insanlığa genellenmesine karşı durmak.

Postmodernizm Genel olarak sosyal bilimlere özel olarak sosyolojiye günümüzde en büyük eleştiri postmodernizmden gelmektedir. Postyapısalcılık ile oldukça yakın eleştiriler getirmeleri ise, her ikisi arasında büyük benzerlikler olmasından kaynaklanır. Çoğu zaman da birbirleri yerine kullanılırlar. Kelime olarak anlamı ise, modernizmin ve yapısalcılığın sonu demektir. Postmodernizm kıta Avrupası ve özellikle de Fransa ve Almanya’da ortaya çıkmıştır. Bu görüşe fikir babalığı edenler Alman filozofları Nietzsche ve Heiddeger’dir. Ayrıca Derrida, Lyotard, Baudrillard ve Faucault postmodernizm denilince öne çıkan diğer isimlerdir. Nihilizm ve Anarşizmden beslenir. Aslında postmodernizmin en sert eleştirisi de yine Almanya’dan gelmiştir. Jurgen Habermas, akla ve bilime tekrar dönmeyi şiddetle savunmuştur. Postmodern eleştiriler, psikoloji ve iktisat dışındaki alanlarda; başta sosyoloji, coğrafya, hukuk, şehir planlama olmak üzere bazı alanlarda daha fazla etkili olmuştur. Postmodernizmle ilgili çok sayıda çalışmanın yapılması ve yayımlanması, bu konuya ilginin yüksek olduğunu göstermektedir. Ona duyulan ilginin temel kaynağı modernizmi reddetmesi, onu yetersiz bulması ve modernite dışında kendini kurmaya çalışmasıdır. Modernizmi “yapısöküm”e uğratma (deconstruction) çabası bile, moderniteden beklentilerini bulamayanlara başlı başına ilgi kaynağı olmaktadır. İki dünya savaşından başka, yoksulluk, işsiz-

77

78

Ünite 5

lik, şiddet ve zorunlu göç, çevresel kirlilik gibi küresel problemler tüm bilimsel gelişmelere rağmen giderek artmıştır. Bu yüzden onlara göre kentleşme, sanayileşme, bürokrasi, liberal demokrasi, hümanizma ve her şeyden önce insan aklına güven ve rasyonalite değerini yitirmiştir. Rasyonalite ve bilimler, insanları özgürleştirmeye yetmeyen; aksine, baskılayan araçlar olarak eleştirilir. Bu yüzden postmo dernizm, her türden büyük kuram veya üst-anlatı olarak gördüğü, diğer bir ifade ile her şeyin cevabını önceden veren Marksizm, liberalizm gibi ideolojileri; Hıristiyanlık, İslamiyet gibi tüm dinleri ve hatta feminizmi bile özcü ve modernist bularak eleştirir. Bunların tezlerinin büyücülük veya astroloji kadar bile kesinliği yoktur. Aslında postmodernizm bunlara alternatif üst-anlatılar geliştirmek amacında değildir. O, sadece açıklamalara temel veya öz oluşturacak dayanakların olamayacağını iddia eder. Onlar, açıklamaya niyetlenmeksizin göreli yorumlar yapmayı daha uygun bulurlar. Ayrıca bugün ve bura da olanı daha fazla önemserler. Modernin kendinden önceki gelenekselden üstün olduğunu da kabul etmezler. Akıldışı, tikel ve modern olmayana, geleneksele, coşkuya, metafizik olana, büyüye, efsaneye, modernliğin eleştirdiği ne varsa sahip çıkarak değer verirler. Popüler kültürü de bu arada önemserler. Sosyal bilimler ile doğa bilimleri, sanat ve edebiyat, bilimsel olan ile olmayan arasında bir fark gözetmezler. Onlar her türden katı sınırlamalar getirilmesine karşıdırlar. Bu bağlamda akademik disiplinler arasındaki ayrımı da reddederler. Günümüzde özellikle mimaride, edebiyat ve sanatta, resim, müzik ve fotoğrafçılık alanında oldukça etkilidirler. Disiplinlerarası çalışmaları değerli bulurlar. Ancak teknik, pratik ve verimli olandan çok, görünüş ve estetik her zaman ön plandadır. Kışkırtıcı söylemi, akademik ve ciddi olanlardan daha çok kullanırlar. Her alanı bir metin olarak görür ve onu bir çerçeveye oturtarak anla maya çalışırlar. Hiçbir şeyi kabul veya reddetmezler. Bunun yerine belirsizliği tercih ederler. Postmodernizmin “yapısöküm” konusundaki bazı önerileri şöyledir (Rosenau,1998:197): 1. Kuralı bozmak için istisna arayın. Elinizdeki metinde savunulan bir genellemeyi en uç noktalara kadar giderek, onu saçma gösterene kadar uğraşın. Söz gelimi bir kahramanı n cesareti an latılıyorsa onun aslında korkak olduğunu, metindeki istisnai bazı örneklerden hareketle gösterin. Tam tersi de olabilir, korkak bir kişinin aslında çok cesur olduğunu gösterin.


2. Mutlak görüş bildirmekten kaçının. Bunun yerine heyecan uyandırıcı sansasyonel önerm eler geliştirin. Örneğin metindeki k ahrama nın uykuda gezer, unutkan ve de yalancı olduğunu gösterin. 3. Metindeki ikili karşıtlıkları kullanın. Daha sonra bu karşıtlıkları inkâr etmeye çalışın. Örneğin iyi ve kötü ya da geleneksel ve modern gibi. Metnin veya kahramanın bu özelliklerinin meşru olmadığını istisnalar bularak gösterin. Örneğin geleneksel bir evlilikte demokratik ya da eşitlikçi ilişkilerin yürüyemeyeceğini gösterin. 4. Hiçbir şeyi kabul veya reddetmeyin. Bunun nedeni karşınızdakinin sizi eleştirmesine fırsat vermemektir. 5. Çok sayıda yoruma açık olacak şekilde yazmaya çalışın. Önemli olan okuyanın sizi anlamasına fırsat vermemektir. Belirsiz, bulanık ifadeler sizi anlaşılmaz kılacak ve okuyucu “Tamam bunu demek istiyor!” duygusu yaşayamayacaktır. 6. Yeni ve alışılmamış kelimeler kullanın. Bunun amacı okuyucuya çok iyi bildiği sandığı şeyi aslında bilmediğini göstermektir. Örneğin Zygmunt Bauman sosyolojinin görevinin bu olduğunu ısrarla savunur: “Bildik sanılanın aslında bilinmediğini göstermek.” Yorgun cemaat, hayali akrabalar gibi kavramlar kullanın. 7. Terminoloji değişikliğine izin vermeyin. Bu aslında postmodernizm ile çelişkili bir öneridir. Eleştirdiği hegemonik ilişkiyi kurarak benzersiz olduğunu kanıtlamaya çalışmaktadır. Oysa yapısökümün de birçok araç/yol/yöntem içinden biri olarak görülmesi gerekirken, taviz vermez tutum önerisi yadırganmaktadır. Postmodern bir çalışma, daha çok amaçlar, seçimler, davranışlar, tutumlar ve kişilik üzerinde değil, alternatif söylemler ve anlam üzerinde odaklanır. Unutulmuş, akıl dışı, önemsiz, bastırılmış, sınırdaki, klasik, kutsal, geleneksel, ayrık duran, boyun eğdirilmiş, reddedilmiş, özsel/özcü olmayan, marjinal ya da çevrede olan, dışlanmış, yerleşmemiş, susturulmuş, geçici, niteliksiz, ertelenmiş ve parçalanmış olaylar üzerinde durur. Tikel ayrıntıları, küçük olayları önemser. Toplumsal olayların yalın hali yerine karmaşıklığını; determinizm/ belirlenme yerine belirsizliği, birlik yerine çeşitliliği, sentez yerine farklılığı araştırır. Genellemelere varmak yerine tek ve biricik olayları araştırmayı önerir. Nedensel ilişkiler aramak yerine metinlerarasılığı (intertextuality) savunur. Tekrar eden rutin olaylar yerine, bir daha

79

80

Ünite 5

tekrarlanmayan olaylara bakmayı önemser. Sosyoloji için genel geçer bilimsel gerçekler yerine, daha gelip geçici şeylerle uğraşmak gibi daha mütevazi bir misyon önerir. Nesnellik peşinde koşmak yerine duyguların arkasından gitmeyi önerir. Sonuç olarak görececilik/rölativizm, nesnellikten üstün tutulur ve parçalara ayırma tercih edilir. Bütünleştirme önemsenmez. Sosyolojiyi bir doğa bilimi gibi gören tüm görüşlere karşı çıkar. Bunu tekno-bilimsel kültür olarak eleştirir. Hiçbir zaman alternatif bir bakış açısı aramaksızın sadece eleştirmeyi misyon edinirler. Postmodern görüş sahipleri de araştırmalar yaparlar. Postmodernist bir araştırmanın genelde paylaşılan özellikleri olarak bazı saptamalarda bulunmak mümkündür (Neuman, 1994): 1. Tüm ideolojilerin, örgütlü inanç sistemlerinin, tüm toplumsal kuramlar da dahil olmak üzere hepsini reddederek işe başlamak; 2. Kişisel deneyimlere, duygulara ve imgelemlere, sezgilere çok güvenmek; 3. Anlamsızlık ve kötümserlik duygusu taşıyarak, dünyanın hiç ilerlemeyeceğine ve düzelmeyeceğine kuvvetle inanmak; 4. Aşırı öznellik, dış dünya ile akıl arasında hiçbir ayrım yapmamak; 5. Aşırı görececilik/ relativizm, birbirine üstün olmayan sonsuz sayıda yorumlar yapmak; 6. Farklılık, kaos ve karmaşıklığı benimsemek, sürekli değişmeyi kabul etmek; 7. Şimdi ve burada olanın önemsenmesine bağlı olarak, geçmişi ve farklı yerlerle ilgili çalışmaları küçümsemek ve reddetmek; 8. Yaşamın çok karmaşık olmasına bağlı olarak nedensel ilişkilerin kurulamayacağını kabul etmek; Modernizm ve Aydınlanmayı reddetmek; 9. Araştırmanın hiçbir zaman gerçek dünyada olup biteni yansıtamayacağını iddia etmek; 10. Toplumun bilimi olmayacağına ve sosyal bilimlerin kökten dönüşümü fikrine inanmak; 11. Yüzeydeki görüntüler yerine gizli yapıları ortaya çıkarmak; 12. Postmodern araştırma raporu bir sanatsal çalışmadır. Bu nedenle tiyatro gibi, dramatik sunumlar, oyun, film, kaset üretmek.


Sosyolojiyi eleştiren postmodernizmin kendisi de büyük eleştiriler alır. Bunlar kısaca şöyle özetlenebilir: 1. Modernizmin yarattığı hayal kırıklığından beslenen kötümser bir görüş olması en fazla eleştirilir. Ekonomik sıkıntı içindeki bilim insanlarının kendi iç değişimlerini de bir ölçüde yansıttığı; işsiz ve umutsuzların görüşü olduğu ileri sürülür. İyimserliğin, umutların boşa çıkmasının gerginliği içindeki bilim insanlarının bir kurgusu olarak görülür. 2. Tüm yenilik iddialarına rağmen önceki birçok düşünceden örneğin Nihilizm, Fenomenoloji, Fransız Yapısalcılığı, Romantizm, Marksizm, Kritisizm ve Varoluşçuluk, Etnometodoloji ve Hermeneutik’ten derin izler taşır. 3. Yapısöküm konusundaki ısrarları ile sosyolojiye meydan okur. Oysa sosyoloji, anlamsızlaştırma ya da bozuma uğratma yerine olgu ya da eylemi anlama ve yorumlama peşinde bir bilimdir. 4. Hakikat, akıl ve ahlaki evrensellerin reddi konusunda Nietzsche ve Heidegger vurgusu onları zayıflatır. En önemli savunucusu Fransız Jacquez Derrida bile, artık fazla anlam ifade etmez hale gelmeye başlamıştır. 5. Birçok zaman çelişki içindedirler. Metinlerarasılık, aynı konu ve kavramların birçok yerde kullanılması yüzü nden özgünlük olama yacağını kabul etmek demektir. Bu durum bile, bir neden sonuç ilişkisi olduğu kadar devamlılık ya da bütünlük işaretidir. Oysa onlar, bütün yerine parçayı önemserler. 6. Sadece bugün ve burada olan ile ilgilenmesi, her şeyin göreceli olduğunu kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologların bazılarına cazip gelse de önemli çoğunluğuna son derece sınırlama getirici bir görüş gibi görünmektedir. 7. Son bir nokta ise, modernizmin sonunun gelmeyip, daha ileri bir aşamaya geçildiği yönündedir. Örneğin A. Giddens modernitenin bu aşamasını ileri veya geç- modernite (late-modernizm) olarak anar.

81

82

Ünite 5

Özet Klasik sosyolojik yaklaşımlara temel eleştirilerden biri Feminizmden diğeri ise Postmodernizmden gelmektedir. Feminist Yaklaşım içinde en önemlileri Marksist, Radikal, Liberal ve Sosyalist Feminizmdir. Marksist Feminizm hem Feminist hem de Marksist görüşlerin bir karışımıdır. Feministler erkek egemenliğini, kapitalizmin bir sonucu veya özel mülkiyeti koruyan kapitalizmin yol açtığı bir durum olarak görürlerse de, bu konu son derece tartışmalıdır. Radikal feministler, ataerkilliği kültürün bir sonucu olarak görürler. Ataerkillik demek, kadın rollerini doğal ve karma olarak görerek aile aracılığıyla kültürel olarak aktarılmasına yardımcı olmak demektir. Ataerkil ideoloji, kadını ikincil ve zayıf cins olarak görerek ev işi ve çocuk yetiştirme rolüne indirger. Liberal feminizmin iki temel savından biri “erkekle eşitlik”, diğeri ise “kadının özgürlüğü” dür. Onlar için kamusal alanda çalış mak çok önemlidir. Çalışma yaşamında eşitlik, aile yaşamında eşitlik ve son olarak sosyal hayatta eşitlik sağlanmalıdır. Aile içindeki geleneksel işbölümü kadının çalışmasının en büyük engelidir. Kapitalizmin gelişmesi ve yeterli istihdam olanağının sağlanması ile aile dönüşüme uğrayacaktır. Onlar sosyalist ve radikal feministlerin aileyi köklü biçimde dönüştürme taleplerine eleştirel bakarlar. Kamusal ve özel alan kavramlarını özellikle vurgulayan sosyalist feministler, radikal feministlerden farklı olarak ataerkillik yerine kapitalizm vurgusuyla dikkat çekerler. Onlara göre kapitalizm kadını “özel”, erkeği de “kamusal alana” yerleştirmiştir. Kapitalizm, kadını özgürleştiriyor gibi görünürken, aslında bunun tam aksini yaptığı için, kadının özgürleşmesi ve kurtuluşu ancak sosyalizm ile mümkündür. Genel olarak sosyal bilimlerde, özel olarak sosyolojide bugün en büyük eleştiri postmodernizmden gelmektedir. Postyapısalcılık ile oldukça yakın eleştiriler getirme leri ise, her ikisi arasında bü yük benzerlikler olmasından kaynaklanır. Çoğu zaman da birbirleri yerine kullanılır lar. Kelime olarak anlamı ise, modernizmin ve yapısalcılığın sonu demektir. Postmodern eleştiriler psikoloji ve iktisat dışındaki alanlarda; örneğin, başta sosyoloji, coğrafya, hukuk, şehir planlama olmak üzere bazı alanlarda daha fazla etk ili olmuştur. Ona duyulan ilginin temel kaynağı modernizmi reddetmesi, onu yetersiz bulması ve modernite dışında kendini kurmaya çalışmasıdır. Modernizmi “yapısöküme” uğratma (deconstruction) çabası bile moderniteden beklentilerini bulamayanlara başlı başına ilgi kaynağı olmaktadır. Postmodern bir çalışma daha çok, amaçlar, seçimler, davranışlar, tutumlar ve kişilik üzerinde değil, alternatif söylemler ve anlam üzerinde odaklanır.


Sadece bugün ve burada olan ile ilgilenmesi, her şeyin göreceli olduğunu kabul etmesi, genellemeleri reddetmesi sosyologların bazılarına cazip gelse de, önemli çoğunluğuna son derece sınırlama getirici bir görüş gibi görünmektedir.

83

84

Ünite 5

De¤erlendirme Sorular› 1.

Aşağıdakilerdenhangisifeministyaklaşımlariçindeyeralır? a. b. c. d. e.

Marksistfeminizm Sosyalistfeminizm Radikalfeminizm Liberalfeminizm Hepsi

2. Sosyalistfeministlerenfazlaneüzerindedurur? a.Ataerkillik b.Anaerkillik c.Kapitalizm d.Küreselleşme e.Hepsi 3. Aileyiköklübirbiçimdedeğiştirmeyekarşıolanlarkimlerdir? a.Marksistfeministler b.Liberalfeministler c.Sosyalistfeministler d.Hepsi e.Hiçbiri 4. Aşağıdakilerdenhangisipostmodernizmiçinönemlidir? a.Kapsamlıkuramlarıreddetmek b.Modernizmireddetmek c.Aklagüvenmemek d.Şimdiveburadaolanlailgilenmek e.Hepsi 5. Postmodernizmhangiyollametinleriinceler? a.Yapısöküm b.Yazboz c.Şifreleme d.Kodlama e.Hepsi 6. Postmodernizminsosyolojiyieleştirmesinintemelsebebinedir? a.Sosyolojininmodernbirbilimolması b.Sosyolojinintoplumsalolgularlailgilenmesi c.Sosyolojininerkekegemenbirsöyleminetkisindekalması d.Sosyolojinikesinsonuçlariçermemesi e.Sosyolojininbirdiğersosyalbilimlerlearasınıntamolarak ayrışmamışolması

İ J O L O 6 Y S O S

1.


2.


3.


4.


5.


Yöntembilimsel Yaklaşımlar, Araştırma Tipleri ve Araştırma Teknikleri 7.


8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme


86

Ünite 6


Yöntembilimsel/MetodolojikYaklaşımlar > PozitivistYaklaşım > YorumlayıcıYaklaşım > EleştirelYaklaşım > FeministYaklaşım > PostmodernYaklaşım

•

•

AraştırmaTipleri AraştırmaTeknikleri

Ünite Hakk›nda

•

Yöntembilimsel/MetodolojikYaklaşımlarınnelerolduğu gösterilecektir. > PozitivistYaklaşımıntemelözelliklerigösterilecektir. > YorumlayıcıYaklaşımıntemelözelliklerigösterilecektir. > EleştirelYaklaşımıntemelözelliklerigösterilecektir. > FeministYaklaşımıntemelözelliklerigösterilecektir. > PostmodernYaklaşımıntemelözelliklerigösterilecektir.

•

Araştırmatiplerihakkındabilgiverilecektir.

•

Araştırmatekniklerikarşılaştırılacaktır.

Yöntembilimsel Yaklaşımlar, Araştırma Tipleri ve Araştırma Teknikleri


Yöntembilimsel/MetodolojikYaklaşımlarınnelerolduğunu öğreneceksiniz. > PozitivistYaklaşımıntemelözelliklerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. > YorumlayıcıYaklaşımıntemelözelliklerininneler olduğunuöğreneceksiniz. > EleştirelYaklaşımıntemelözelliklerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. > FeministYaklaşımıntemelözelliklerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. > PostmodernYaklaşımıntemelözelliklerininneler olduğunuöğreneceksiniz.

•

Araştırmatiplerininnelerolduğunuöğreneceksiniz.

•

Araştırmatekniklerininnelerolduğunuöğreneceksiniz.


•

•

•

•

•

•

•

FarklıYöntembilimsel/MetodolojikYaklaşımlar bulunmasınınnedenleriniaraştırınız. PozitivistYaklaşımıntemelilkelerinisıralayınız YorumlayıcıYaklaşımilePozitivistYaklaşımı karşılaştırınız. EleştirelYaklaşımhanginoktalardadiğeryaklaşımlardan köklübirayrılığıtemsiledervehaklılıkpayınedir? Tartışınız. FeministYaklaşımdanhareketleyapılanaraştırmaların diğerlerindentemeldeayrıldıklarınoktalarıeleştiriniz. SosyolojidePostmodernYaklaşımilearaştırmayapmanın olanakvesınırlarınıtartışınız. Araştırmatiplerivearaştırmatekniklerininbirbirine karıştırılmasıkonusundaörneklerveriniz. AraştırmaTeknikleriarasındakifarklarıntemelindeyatan nedir?Tartışınız.

87

88

Ünite 6

Yöntembilimsel Yaklaşımlar, Araştırma Tipleri

ve Araştırma Teknikleri Genel olarak bilim, yöntem/metot, araştırma teknikleri kavramlarının sosyal bilimler söz konusu olduğunda son derece detaylı tartışmalara konu olduğu; hatta yöntem ve yöntembilimin/metodolojinin sosyal bilimlerin en hassas alanı olduğu söylenebilir. Ayrıca alanın temel kavramlarının çoğu kez birbiri yerine kullanıldığı görülür. Örneğin birçok araştırma tekniğine yöntem denildiğine sıkça rastlanır. Bu kitabın sınırları içinde şu noktanın açıklığa kavuşturulmasında yarar vardır: Yöntem ve araştırma tip ve teknikleri aynı şeyler değildir. Yöntem denilince, bilimsel bir araştırmada izlenecek adımlar ve zihinsel tutumlar anlaşılmalıdır. Ancak tümdengelim (dedüksiyon) ve tümevarım (endüksiyon) gibi mantıksal çıkarsama (logical reaso ning) yollarının da tek başına yöntem olma özelliği yoktur. Ayrıca araştırmalarda hem tümdengelim hem de tümevarımın birlikte yapıldığını da bilmek gerekir. Yöntem, genellikle bu zihinsel işlemlerin tümüne verilen ad olarak kabul edilir. Bu, aslında yöntem konusunda monist/tekçi bir anlayışın yansımasıdır. Yöntem konusuna çoğulcu yaklaşanlar ise, araştırma tekn iklerine rahatlıkla araştırma yöntemle ri diyebilirler. Araştırma tipleri ise, sosyal araştırmanın boyutları olarak da (Neuman, 1994) kavramlaştırılan sınıflamalardır. Araştırma boyutları ya da tipleri ile araştırma tekniklerini de birbiriyle karıştırmamak gerekir. Bu nedenle araştırma tipleri hakkında yapılan sınıflamalardan örnekler vererek konunun daha iyi anlaşılmasına çalışılmıştır.

Yöntembilimsel/Metodolojik Yaklaşımlar Genel olarak sosyal bilimlerde, özel olarak sosyolojide kullanılan çok sayıda araştırma tipi ve tekniğinden söz etmek mümkündür. Bunun arkasında yatan temel sebeplerden biri metodolojik yaklaşımlar arasındaki farklardır. Bu nedenle öncelikle Pozitivizm, Yorumlayıcı ve Eleştirel Metodolojik Yaklaşımlar hakkında kısa verilmiştir. Aslında son yıllarda metodolojik yaklaşımlara Feminizm ve Postmodernizm de eklendiğinden onların da “araştırma nedeni”, “toplumsal gerçekliğin doğası”, “insanoğlunun doğası”, “sağduyunun rolü”, “kuramın ne olduğu” ve “doğru olan bir açıklama”, “iyi bir kanıtın ne olduğu” ve araştırmalarda “değerlerin yeri” olarak sekiz temel başlık altında özelliklerine yer verilmiştir.


Özellikler

POZİTİVİZM (Emile Durkheim)

1.AraştırmaNedeni

İnsanlarınolaylarıöngörebilmelerive denetleyebilmeleriiçindoğalyasaların bulunması.

2.Toplumsal GerçekliğinDoğası

Düzenlikalıplarveyakeşfedilebilecekbir düzen.

3.İnsanoğlunun Doğası

DışsalFaktörlertarafındanbelirlenmiş/ biçimlenmişrasyonelvebenmerkezli bireyler.

4.SağduyununRolü

Bilimdendahaazdeğerliveaçıkçafarklı olanbirform.

5.KuramNedirve

Birbiriyleilişkilitanımlar,aksiyomlarve

NeyeBenzer?

yasalarınmantıksal,tümdengelimsel (dedüktif)sistemi.

6.DoğruOlanBir AçıklamaNedir?

Yasalaramantıksalolarakbağlıolanve olgularadayanandır.

7.İyiBirKanıtNedir?

Diğerleritarafındantekrarlanabilecek, kesingözlemleredayalı,nesnelolandır.

8.DeğerinYeriNedir?

Bilimdeğerlerdenarınıktır.Değerlerin bilimdeyeriyoktur.Ancakdeğerlerbir konuolarakseçilipincelenebilirler(Valuefree)

Tablo 1.PozitivistYaklaşım(Neuman,1994)

Pozitivizm, epistemolojik/bilgi kuramsal olarak bilginin kaynağının “ampirizm” olduğunu ve dolayısıyla, sadece gözlenebilir olanların seçilerek analiz edilmesini hedefler. Gözlenebilen olguların ardında yatan anlamlarla fazlaca ilgilenmez. Bunun temel nedeni, insan zekâsının bu gözlenemeyen ve gizli olan anlamları kavrama kapasitesine güvensizliğidir. Sonuç olarak pozitivizmi benimseyen sosyologlar da, gözlenebilen ve ölçülebilen olguları analiz ederler. Onlar daima ampirik bilginin üstün olduğunu savunurlar. Pozitivist ve Yorumlayıcı yaklaşımların karşılaştırılan sekiz alanda da birbirinden çok farklı kutuplarda konumlandıkları açıktır. Pozitivizm, daha çok doğa bilimlerine öykünerek indirgemeci bir yaklaşım sergilerken; Yorumlayıcılık, sosyal ve beşeri bilimlerin kendine özgü özel-

89

90

Ünite 6

liklerini ön planda tutar. İnsan ve topluma yönelik araştırmalarda yasa bağımlı “açıklamalar” yerine, toplumsal eylemi “anlamak”, betimlemek ve “yorumlamak” esastır. Özellikler

YORUMLAYICILIK (Max Weber)

1.Araştırmanedeni

Önemlitoplumsaleylemlerianlamakve betimlemek.

2.ToplumsalGerçekliğin İnsanetkileşimitarafındanyaratılan Doğası ortamınakışkanveyasabit/kalıcı olmayantanımları. 3.İnsanoğlununDoğası

Hemanlamıyaratansosyalvarlıklar hemdeyaşamlarınısürekli anlamlandıranvarlıklar.


Sıradaninsanlartarafındankullanılan,

güçlügündelikteoriler. 5.KuramNedirveNeye Birgrubunanlamsistemininnasıl Benzer? meydanageldiğivesürdürüldüğüne ilişkintanımlama. 6.DoğruOlanBir AçıklamaNedir?

Üzerindeçalışmayapılanlarınsesve duygularınıdoğruaksettirme,onların anteniolmak.


Akışkantoplumsaletkileşimler çerçevesinekonulanveyaoturtulandır.

8.DeğerinyeriNedir?

Değerler,toplumsalyaşamınonunla bütünleşmişbirparçasıdır.Hiçbir grubundeğeriyanlışdeğildir.Ancak farklıdeğerlerolabilir.

Tablo 2.YorumlayıcıYaklaşım(Neuman,1994)

Eleştirel Yaklaşımın hedefi düzeni değiştirmektir. Bu nedenle aktivist bir tavır benimser. Bazı yönlerden Feminist araştırmalarla örtüşür. Nesnellik aramaktan vazgeçilmesi diğer ortak yönleridir.


Özellikler

ELEŞTİREL (K. Marks ve S. Freud)


Efsane/mitleriyıkmak;toplumukökten değiştirmeküzereinsanlarıgüçlendirmek.


Çatışmadolugizliyapılartarafından yönetilen

3.İnsanoğlunun Doğası

İstismaredilerekhayallerpeşindetuzağa düşürülmüş,sahipolduklarıyaratıcı potansiyellerigerçekleşmeyenbireyler.


Nesnelkoşullarvegüçdağılımınıgizleyen sahte/yanlışinanç.

5.KuramNedirve NeyeBenzer?

Gerçekkoşullarıortayakoyanve insanlarındahaiyiyaşamalarınayardım edenbireleştiri.

6.DoğruOlanBir AçıklamaNedir?

İnsanlarındünyayıdeğiştirmekiçin gereksinmeduyduklarıaraçlarısağlar.


Hayallerivehataları,yanılsamalarıortaya koyankuramtarafındanbilgilendirilmedir.

8.DeğerinYeriNedir?

Tümbilimdeğerlebaşlamalıdır (aktivisttir).Değerlerinbazılarıdoğru bazılarıyanlıştır.

Tablo 3.EleştirelYaklaşım(Neuman,1994)

Eleştirel yaklaşım gerçek üstü söylemlerle uyuşturulmuş toplum bireylerini güçlendirerek mevcut sisteme başkaldırmalarını hedefler. Onun amacı bilimsellik sınırlarını zorlayarak toplumsal değişmeyi sağlamak ve bunun için de bireyleri bilgilendirerek sarsmaktır. Çünkü çoğu zaman bireyler içinde yaşadıkları düzendeki güç ve bağımlılık ilişkilerini sorgulamadan yaşarlar. Ancak temelde modernizmi reddetmezler.

91

92

Ünite 6

Özellikler

FEMİNİST

1.AraştırmaNedeni

Mitleri,efsaneleriyıkmakveinsanları güçlendirmek;‘ötekilerin’değerlerinive eşitliğiniarttırmak.


Çatışmayüklü,insanlarıbaskıaltında tutangüçilişkileriylesarmalanmıştır.

3.İnsanoğlunun Doğası

Yaratıcı,çoğunluklagörülemeyengüçler tarafındantuzağadüşürülmüşpotansiyeli kavranmamışcinsiyetedayalıvarlık.


Gücüvenesneldurumlarıgizleyensahte inançlar


İnsanlaradünyayıdahaiyigörebilmeyolu sağlayan,gerçekdurumlarıaçıklayan

6.DoğruOlanBir AçıklamaNedir?

eleştiri İnsanlarıbaskıcıilişkilerdenkurtarmaya yardımedenaraçlarıvefikirleridestekler.


Hayalvehatalarıortayaçıkarankuramla biçimlendirilmiştir.

8.DeğerinYeriNedir? Araştırmaiçindeğerleresastırvefeminist olanlarıaçıkçatercihedilir.

Tablo 4. FeministYaklaşım(Neuman,2003)

Gerek Feminist ve gerekse postmodern yaklaşımlar sosyolojiye radikal eleştiriler getirirler. Feminizm, epistemolojik olarak kadının öznel algılarını bilginin kaynağı olarak görür. Bu yüzden literatürde “feminist metodoloji” kavramı artık kullanılmaya başlamıştır.


Özellikler

POSTMODERNİZM


Öznelliğiifadeetmek,insanlarıharekete geçirmektir


Gerçekbirörüntü/kalıpveyaanaplan olmaksızınkaotikveakışkandır.

3.İnsanoğlunun Doğası

Yaratıcı,potansiyelikavranmamışdinamik varlık.


Sosyalgerçekliğinmahiyetibilimselve teknokratiktümevarımcıbiçimlerden üstündür.


Diğerlerinioyalayan,şokeedenveya hareketegeçirentiyatrobenzeriveya sanatsalçalışmanınanlatımıyada

6.DoğruOlanBir AçıklamaNedir? 7.İyiBirKanıtNedir?

ifadesidir. Dahadoğruolanbiraçıklamayoktur. Kabuledenleriçintümaçıklamalar doğrudur. İnsanlarıniçdünyalarındave duygularındayankısınıbulanestetik özellikleresahiptir.

8.DeğerinYeriNedir? Değerleraraştırmanınayrılmazparçasıdır. Ayrıcabütündeğerlereşitkonumdadır, farklıdeğildir.

Tablo 5.PostmodernYaklaşım(Neuman,2003) Postmodernizm, modernite eleştirilerindeki aşırılığını her alanda olduğu gibi bu alanda da sergiler. Ancak modernitenin bilim insanları ve geniş kitleler üzerindeki olumsuz etkilerini temsil eden içeriği yüzünden giderek yaygınlaşmaktadır. Daha çok kültür ve sanat alanında yapılacak çalışmalarda kullanılabilir olduğu göz ardı edilmemelidir.

Araştırma Tipleri / Boyutları Araştırma tiplerini çeşitli ölçütlere göre sınıflamak örneğin araştırmanın amacına, kullanım alanına, zaman boyutuna, bilgi toplama tek niklerine, yapıldıkları yerlere, yanıt verdikleri sorulara ve aktif veya pasif katılıma göre sınıflamak mümkündür.

93

94

Ünite 6

Amacına göre araştırma tipleri Bu konuda üç tip araştırmadan söz edilebilir: Keşfedici Araştırmalar Bir konu ve(Exploratory) problem alanında hiçbir şey bilinmiyorsa, bu tip bir araştırma ile durum anlaşılmaya çalışılır. Ethnometodolojik araştırmalar keşfedicidir. Çeşitli fikirler ortaya atmak, geçici kuramsal bağlantılar geliştirmek, ek araştırma yapma olasılık ve uygunluğunu belirlemek, sorular formüle etmek üzere yapılır. Etrafta neler olup bittiği hakkında derli toplu, ayakları yere basan bir resim geliştirmekte yararlıdır. Betimsel (Descriptive) Araştırmalar İlişki, mekanizma ve süreci betimlemeye yarar. En fazla kullanılan araştırma tipidir. Nicel/sayısal ilişkilerle veya sözel/nitel verilerle durum betimlenir. Bir grubun kusursuz/düzgün bir profilini elde

etmek için yapılır. Bir konu hakkında yeni bilgiler toplamak, aşama Açıklayıcı (Explenatory) Araştırmalar Neden-sonuç ilişkilerinin ortaya konmasını hedefler. Daha önce çok sayıda betimsel araştırma yapılması halinde neden-sonuç ilişkilerine daha fazla ulaşılabilir. Ancak sosyal bilimlerde çok yaygın olarak uygulanması mümkün değildir. Bir kuramın doğruluğunu test etmede, birbiriyle yarışan açıklamalardan hangisinin en uygun olduğunu belirlemede, yeni bir kuram oluşturmada veya mevcut kuramların alanını genişletmede yararlanılır. Açıklamaları desteklemek ve çürütmek için kanıt sağlamak amacıyla da yapılabilir.

Kullanım alanına göre araştırma tipleri İki önemli başlık altında toplanmaları mümkündür: Temel (Basic) Araştırmalar Kurama katkı amacına yönelik olarak yapılırlar. Araştırma içsel bir tatmin sağlar. Araştırma ile ilgili kararı diğer sosyologlar verir. Araştırma problemi büyük bir özgürlük içinde seçilir. Bilim ve bilim insanlarının en yüksek standartları gözetilerek yapılır. Temel ilgi araştırmanın içsel tutarlılığı üzerinde yoğunlaşır. Araştırma sonuçlarının bilimsel dergilerde yayınlanması ve akranların tepkilerinin alınmasıyla başarı değerlendirilir. Uygulamalı (Applied) Araştırmalar

Bilimsel özen, standartlar ve başarı değerlendirmesinin, araştırma sonuçlarının kullanımına bağlı olduğu araştırmalardır. Çoğu zaman araştırmayı talep edenler tarafından kaynak sağlanarak yürütülürler.


Ancak çoğu zaman kaynak sağlanmadan da, daha dar ölçekte sosyal sorunlara çözüm önerileri geliştirmek amacıyla yapılırlar. Bu tip araştırmalar da aslında üç alt başlık altında incelenebilirler: • Eylem Yönelimli (Action Oriented) : Kadın, çevre gibi toplumda değişme yaratmaya yönelik araştırmalardır. • Etki Değerlendirmesi (Impact Assessment): Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Raporları bu türe girer. Son yıllarda Sosyal Etki Değerlendirmesi (SED) Raporları da artık giderek yaygınlaşmaktadır. Eğitim ve sosyal hizmetlerin, ayrımcılık ve suçluluk gibi sosyal koşulların, iş kaybı, yoksullaşma gibi ekonomik etkilerin, demografik/nüfus hareketlerinin, çevre kirliliğinin, sağlık çıktıla rının ve psikolojik iyilik, stres, korku, kendine saygıda değişmelerin araştırıldığı değerlendirme çalışmalarıdır. • Değerlendirme Araştırması (Evaluation Research): Yeni eğitim modeli, hizmet veya teknoloji etkilerinin değerlendirilmesidir.

Zaman Boyutunda Araştırma Tipleri Araştırmaların bazıları, karşılaştırma yapmak için zaman boyutunu kullanır. Burada da üç tip araştırmadan söz edilebilir: Araştırmalar Dört yıl beklemek yerine halen ilk ve son sınıfta okuyan öğrencilerin karşılaştırması gibi. Kesitsel (Crosssectional)

Boylamasına (Longitudinal) Araştırmalar

Panel veyaaylar takip araştırmaları da izlenir. denir. Olaylar ve etkileri belirli dönemler veya yıllar boyunca Vak’a İncelemesi (CaseStudy) Bir birimi derinliğine incelerken de zaman boyutunda değişmelere bakılabilir.

Bilgi Toplama Tekniklerine Göre Araştırmalar Araştırmalar sürekli bilgiler toplanarak ve analiz edilerek yapıldığından böyle bir sınıflama da yapılmış bulunmaktadır. Bilgi toplama tekniklerine göre araştırmalar en genel anlamda ik iye ayrılırlar: Nicel (Quantitative)Araştırmalar

Deney (experiment), tarama (survey), içerik analizi (content analysis), mevcut istatistikler nicel araştırma teknikleridir. Tarama denilen surveylerde anket ve mülakatlar kullanılır. Nicel araştırmalarda eğer amaçlar hipotezler halinde yazılmış ise, bunların test edilmesi; kav-

95

96

Ünite 6

ramların yaş, eğitim, gelir vb. değişkenlere (variable) dönüştürülmesi; bilgi toplamada bazı nesnel ölçekler geliştirilerek kullanılması; bilgilerin bu ölçeklerle sayısal olarak toplanması; kuramın tümdengelimsel ve nedensel (causal) olması araştırma süreçlerinin tümüyle standartlaştırılarak tekrar edilebilir hale getirilmiş olması; verilerin anali zinde istatistikler, şekiller, grafikler kullanılması yüzünden bu tür araştırmalar “teknokratik” olarak değerlendirilir. Aslında “Pozitivist” epistemolojiye uygun olarak yapıldıklarını bilmek gerekir. Nitel (Qualitative) Araştırmalar Göstergebilim (semiotics), derin yorumsama (hermeneutics), odak grup çalışmaları (focus group studies), alan araştırması (field research) ve etnometodoloji (ethnomethodology) en önemli nitel araştırma teknikleridir. Araş tırmacının bilgilerin içine dalarak ona nüfuz etme si, öznel anlamı yakalaması ve keşfetmesi; bilgilerin sayılar yerine

kelimeler kullanılarak betimlenmesi, tümevarımsal çıkarsama, nedensel/kozal olan veya olmayanın birlikte kabulü; araştırma süreçlerinin aşırı özgül oluşu ve buna bağlı olarak tekrarlanamazlığı; bilginin ampirik ve deneysel olmadığı ya da aşkın/transandantal olduğu savunulur. Bu nedenle “Yorumlayıcı” (interpretive) sosyoloji olarak da adlandırılırlar.

Yanıtladıkları Sorulara Göre Araştırmalar Genel olarak araştırma sorulara yanıt arama süreci olduğundan, sorulan sorulara göre de sınıflanabilirler: • Nedir? Betimsel araştırmalar bu türdendir. • Ne idi? Tarihsel karşılaştırmalı araştırmalardır. • Nasıl? Deneysel araştırmalar, açıklama amacına yönelik olarak yapılırlar.

Yapıldıkları Yerlere Göre Araştırmalar Araştırmalar yapıldıkları yere göre üçe ayrılırlar: • Kitaplık /Kütüphan e Araştı rması: Kitap, belge ve dergiler incelenir. • Laboratuvar Araştırması : Sosyal bilimlerde çok az yapılabilir. En fazla psikolojik temelli sosyal araştırmalarda kullanılır. • Alan /Saha Araştırması: Sosyal bilimlerin laboratuvarı alandır.

Aktif veya Pasif Olarak Yapıldıklarına Göre Araştırmalar • Birinci Elden Veri Toplanan Araştırmalar (Reactive Research): Tüm yüz yüze yapılan görüşmeler, odak grup çalışmaları böyledir.


• İkinci Elden Veriye Dayanan Araştırmalar (Non-reactive Research): Önceden yapılmış başka araştırmaların analizi olarak “meta-analiz”, “içerik analizi”, “mevcut istatistikler”, resim ve belge gibi “dokümanlar” veya geriye kalan “artıklar ya da izlere” bakılarak yapılan araştırmalar. Örneğin yer taşları gibi eşyaların aşın ması, tüketilen içeceklerin çöpe atılmış şişeleri veya tamire bırakılan arabalardaki rady o programlarına bakı larak tüketici analizleri yapılmasıdır.

Araştırma Teknikleri Sosyal araştırmalarda çok sayıda bilgi toplama tekniğinden yararlanılır. Bu tekniklerin katılarak gözlem gibi bazıları antropologlar tarafın dan, anket ve mülakatlar ise sosyal psikologlar tarafından geliştirilmiş olsalar da, bunlar sosyolojide de yaygın olarak kullanılırlar. Ayrıca tabloda gösterilmeyen birçok araştırma tekniği daha bulunmaktadır. Örneğin grup mülakatına benzer olarak düzenlenen odak grup çalışmaları gibi. Bu tekniğin formel, fakat yapılaşmamış olarak değerlendirilmesi mümkündür. İnformel Düzen

Katılarak Gözlem (Yalınçve Denetimsiz) Karşılıklı Konuşma (kaynak kişilerle görüşme) Mektuplar Biyografiler Makaleler

FormelFakat Yapılaşmamış (Unstructured)

FormelFakat Yapılaşmış (Structured)

Yanıtlar

SistematikGözlem (DenetimliGözlem)

DeneyselTeknikler (Experimental)

Sözel olmayan

MülakatTekniği MülakatTekniği (sorularkapalıuçlu, (sorularaçıkuçlu, seçenekler seçenekler belirlenmemiş: belirlenmiş: GörüşmeKılavuzuile) GörüşmeCetveli ile) SoruCetveli (Sorularaçıkuçlu) (Questionnaire)

SoruCetveli (Sorularkapalı uçlu) GrupTipive Postaile

Sözel

Yazılıve sözlü

AnketTekniği

Tablo 6.AraştırmalardaTemelBilgiToplamaTeknikleri(Galtung, 1969)

97

98

Ünite 6

Çoğu zaman anket ve mülakat kavramları birbiri yerine hatalı olarak kullanılmaktadır. Mülakatlar yüz yüze yapılan görüşmelerdir. Sorular mülakatçı tarafından sorulur. Anket ise, katılımcıların kendi başlarına sorulara yanıt verdiği durumlardır. Posta veya grup tipi olabilir. Soruların açık uçlu ve kapalı uçlu (seçenekli) olmasında, yüz yüze görüşme veya posta ile gönderilmesinde araştırma probleminin niteliği, görüşülenlerin eğitim düzeyi, ulaşılabilirlik gibi daha pek çok faktör rol oynar. Araştırmacılar, temel olarak seçtikleri yaklaşımlarla epistemolojik ve ontolojik olarak tutarlı olacak şekilde araştırma tekniklerini seçerek bilgi toplarken, birden fazla araştırma tekniğini araştırmalarının değişik aşamalarında kullanabilir . Örneğin önce açık uçlu sorularla mülakat yaparak pilot çalışmasını tamamlar ve daha sonra kapalı uçlu sorularını oluşturarak grup tipi anket ile bilgi top lar. Bu türlü birden fazla tekniğin birlikte, ancak tutarlılık içinde uygulanmasına “sacayağı” denilir.


Özet Genel olarak sosyal bilimlerde özel olarak sosyolojide kullanılan çok sayıda araştırma tipi ve tekniğinden söz etmek mümkündür. Bu duruma yol açan yatan temel sebeplerden biri metodolojik yaklaşımlar arasındaki farklardır. Bu nedenle öncelikle Pozitivizm, Yorumlayıcı ve Eleştirel Metodolojik Yaklaşımlar hakkında kısa bilgi verilmiştir. Aslında son yıllarda metodolojik yaklaşımlara Feminizm ve Postmodernizm de eklendiğinden onların da “araştırma nedeni”, “toplumsal gerçekliğin doğası”, “insanoğlunun doğası”, “sağduyunun rolü”, “kuramın ne olduğu” ve “doğru olan bir açıklama”, “iyi bir kanıtın ne olduğu” ve araştırmalarda “değerlerin yeri” olarak sekiz temel başlık altında özelliklerine de kısaca değinilmiştir. Pozitivist ve Yorumlayıcı yaklaşımların, karşılaştırılan sekiz alanda da birbirinden çok farklı kutuplarda konumlandıkları açıktır. Pozitivizm, daha çok doğa bilimlerine öykünerek indirgemeci bir yaklaşım sergilerken; Yorumlayıcılık, sosyal ve beşeri bilimlerin kendine özgü özelliklerini ön planda tutar. İnsan ve topluma yönelik araştırmalarda yasa bağımlı “açıklamalar” yerine, toplumsal eylemi “anlamak”, betimlemek ve “yorumlamak” esastır. Araştırma tiplerini çok çeşitli ölçütlere göre sınıflamak, örneğin araştırmanın amacına, kullanım alanına, zaman boyutuna, bilgi toplama tekniklerine, yapıldıkları yerlere, yanıt verdikleri sorulara ve aktif veya pasif katılıma göre sınıflamak mümkün dür. Sosyal araştırmalarda, çok sayıda bilgi toplama tekniğinden yararlanılır. Bu tekniklerin katılarak gözlem gibi bazıları antropologlar tarafından, anket ve mülakatlar ise sosyal psikologlar tarafından geliştirilmiş olsalar da, bunlar sosyolojide de yaygın olarak kullanılırlar. Ayrıca grup mülakatına benzer olarak düzenlenen odak grup çalışmaları da bulunmaktadır ve bu tekniğin formel fakat yapılaşmamış olarak değerlendirilmesi mümkündür.

99

100

Ünite 6

De¤erlendirme Sorular› 1 Pozitivizmtemeldeaşağıdakiözelliklerdenhangisiylebağdaşır? a.İçebakışlıanlama b.Emikyaklaşma c.Dışsalfaktörleriaraştırmak d.Yorumyapma e.Hiçbiri 2. YorumlayıcıYaklaşımaşağıdakiözelliklerdenhangisiyle bağdaşmaz? a.Anlama b.Açıklama c.Betimleme d.Hepsi e.Hiçbiri 3. EleştirelYaklaşımıntemelamacınedir? a.Toplumukorumak b.Yoplumudeğiştirmek c.Toplumuyıkmak d.Hepsi e.Hiçbiri 4. FeministvePostmodernistyaklaşımlarsosyolojiyinasılgörürler? a.Yenilikçi b.Değişimci c.Muhafazakâr d.İlerici e.Hiçbiri 5. Araştırmalarhangiölçütlerkullanılaraktiplereayrılırlar? a.Amaçlar b.Kullanımalanı c.Zamanboyutu d.Bilgitoplamateknikleri e. Hepsi

İ J O L O Y S7 O S

1.


2.


3.


4.


5.


6. 

YöntembilimselYaklaşımlar, AraştırmaTiplerive



AraştırmaTeknikleri

Araştırma Süreci 8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme


102

Ünite 7

Ünitede Ele Al›nan Konular Sosyalaraştırmalarınadımları •

AraştırmaProblemi

•

AraştırmaAmaçları

•

AraştırmanınÖnemi

•

AraştırmanınSınırlılıkları

•

AraştırmanınYaklaşımveSayıltıları

•

AraştırmanınYöntemi

•

•

AraştırmanınSüreveMaliyeti AraştırmanınKaynakçası


Araştırmanınadımlarınınnelerolduğugösterilecektir.

•

AraştırmaProblemininnasıltanımlandığıgösterilecektir.

•

AraştırmaAmaçlarınınnasılbelirlendiğiincelenecektir.

•

AraştırmanınÖnemininnasılbelirlendiğiincelenecektir.

•

•

•

AraştırmanınSınırlılıklarınınnasılortayakonduğu gösterilecektir. AraştırmanınYaklaşımveSayıltılarınınönemi gösterilecektir. AraştırmanınYöntemihakkındanasılbilgiverildiği incelenecektir.

•

AraştırmanınSüreveMaliyetininnasılhesaplandığı

•

incelenecektir. AraştırmanınKaynakçasınınnasılyazıldığıgösterilecektir.

Araştırma Süreci


Araştırmanınadımlarınınnelerolduğunuöğreneceksiniz.

•

AraştırmaProblemininnasıltanımladığınıöğreneceksiniz.

•

AraştırmaAmaçlarınınnasılbelirlendiğiniöğreneceksiniz.

•

AraştırmanınÖnemininnasılbelirlendiğiniöğreneceksiniz.

•

•

•

•

•

AraştırmanınSınırlılıklarınınnasılortayakonduğunu öğreneceksiniz. AraştırmanınYaklaşımveSayıltılarınınönemini öğreneceksiniz. AraştırmanınYöntemihakkındanasılbilgiverildiğini öğreneceksiniz. AraştırmanınSüreveMaliyetininnasılhesaplandığını öğreneceksiniz.. AraştırmanınKaynakçasınınnasılyazıldığını öğreneceksiniz..


•

•

•

•

Biraraştırmaproblemibelirlediktensonra,onuzihinselve mekanikfaaliyetlerdebulunaraktanımlamayaçalışınız. Belirlediğinizproblemitemelalanbiraraştırmanın amacını,önemini,sınırlılıklarınıyazmayaçalışınız. Yapacağınızaraştırmanındayanacağıkuramsalyaklaşımı belirlediktensonrasayıltılarınızıyazmayaçalışınız. Seçtiğinizkuramsalyaklaşımlauyumluaraştırma tekniklerininnelerolabileceğinitasarlayınız. Araştırmanızınmaliyetvesüresihakkındaöngörülerde bulununuz.

•

KaynakçanızıAPAsisteminegöreyazmayaçalışınız.

103

104

Ünite 7

Araştırma Süreci En basit tanımıyla araştırma, soru ve sorunlara yanıt arama sürecidir. A. Einstein’in de belirttiği gibi soru ve sorun (problem) yoksa araştırma da yoktur. Araştırma doğrusal (linear) adımlarla gerçekleşmez. Bunun yerine gelgitlerden oluşan bir süreç olarak ilerler. Ancak yine de araştırma sürecinin aşamalarını bilmek gerekir. Burada önemli olan araştırma sürecindeki her aşamada geriye dönülerek değişikler yapma olanağının bulunmasıdır.

Araştırmanın Adımları Bir araştırmanın yapılabilmesi için problemin tanımlanması da yeterli değildir. Daha sonraki aşamaların da titizlikle yerine getirilmesi gerekir. Bir araştırma önerisi hazırlarken aşağıdaki alt bölümler özenle • • • • • • • •

hazırlanmalıdır. Problem Amaçlar Önem Sınırlılıklar Yaklaşım ve sayıltılar Yöntem Süre ve maliyet Kaynakça

Genel olarak, araştırma önerisinde yer alan söz konusu altbölümler, araştırma titizlikle tamamlandıktan sonra raporun “Giriş” adı verilen birinci bölümünde yer alır. Ayrıca “Bulgular ve Tartışma” ile “Sonuç ve Öneriler” olarak iki ayrı bölümün daha hazırlanarak rapor edilmesi gerekir. Bazı araştırmalarda, öneriler ayrı olarak da verilebildiği gibi öneri yazılmayan araştırmalara da rastlanabilir. Bunun bir yaklaşım meselesi olduğunun belirtilmesinde yarar vardır. Çünkü bazı sosyologlar böyle bir görevi üstlenmek istemezler ya da sosyolojiye yüklemezler. Ayrıca metin içinde okumayı güçleştirecek detaylar, anket/mülakat formları, haritalar gibi malzemelerin de raporun ekinde verildiği belirtilmelidir.

Araştırma Süreci

Araştırma Problemi İlk aşamada araştırma sorunu/problemi kavramını bilmek gerekir. Kişiyi zihinsel, psikolojik veya fiziksel olarak rahatsız eden her durum problem olabilir. Ancak konu ile problemi birbiriyle karıştırmamak gerekir. Örneğin siyaset bir konu iken, siyasette kadınların düşük oranda temsil edilmesi bir problemdir. Aynı şekilde sağlık bir konu iken, sağlık hizmetlerinin kalitesinin düşüklüğü veya sağlıkta eşitsizlikler birer problemdir. Problemin tanımlanması çok kolay bir iş değildir. Bu amaçla hem mekanik hem de zihinsel bazı işlemlerde bulunmak gerekir. Ancak bu işlemlerin eşzamanlı olarak yürütülmesi gerekir. Birinin diğerine önceliği yoktur. 1. Mekanik faaliyetler: Literatürü alanadanışmak. gitmek ve sorunu yaşayanlarla görüşmek, konununtaramak, uzmanlarına 2. Zihinsel faaliyetler: Problemi önce “bütünleştirmek”, sonra “sınırlamak” ve en nihayet “tanımlamak” tır. Sosyal problemler yaşamda tek başına ortaya çıkmazlar. Bu nedenle, önce bizi rahatsız eden problemi diğer problemlerle bütünleştirmek gerekir. Örneğin sağlıkta eğitsizlikler probleminin o ülkede uygulanan sağlık politikalarıyla, ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyi ile ve hatta tıp eğitimiyle bile ilişkisi olduğunu ortaya koymak gerekir. Ancak sağlık politikalarının siyasetin; sağlığa ayrılan payın düşük olmasının ekonominin ve hekimlerin tu tumlarının da eğitimin önce likli çalışma alanı olduğunu düşünerek, sosyolojik açıdan araştırma problemini “sağlıkta sosyal eşitsizlikler”ile sınırlamak mümkündür. Ancak bu da yeterli değildir. Üçüncü bir aşamada problemi taşıyanları da içeren biçimde tanımlamak gerekir. Örneğin burada kadınların veya yaşlıların sağlık hizmetlerinden daha düşük yararlanması yönünde bir problem tanımına ulaşmak mümkündür. Ancak bu zihinsel işlemleri yaparken, bir yandan da bu alanda yapılmış yerli ve yabancı kaynakları okumak, sahaya gitmek ve sağlık sosyolojisi çalışan uzmanlarla görüşmek yerinde olacaktır. Sosyal problemleri çalışmanın güçlükleri arasında şunlar sayılabilir (Soraka ve Bryjack, 1995): 1. Bir sosyal araştırmacıyı rahatsız eden olayların çoğu, sonuçları itibariyle sosyal olmasına rağmen kendileri sosyal olmayabilir. Örneğin deprem, çığ, heyelan, sel gibi birçok olayda kitlesel can

105

106

Ünite 7

kayıpları olmasına rağmen bu olayların kendileri doğal olaylardır. Bu nedenle A. Giddens’ın insan ürünü afetler (human-made disasters) kavramına başvurarak, fay veya heyelan hattını yerleşime açan yerel yönetimler veya burada denetimsiz konutlarda oturmak zorunda kalan insanlara yönelik sosyal problemler belirleyerek araştırmak ve toplumu risklerden haberdar ederek hazırlamak mümkündür. 2. Olayların sosyal problem olarak kabul edilmesinde hem nesnel hem de öznel koşullar birlikte rol oynarlar. Örneğin trafik, her yıl binlerce kişinin hayatının kaybetmesine yol açarak artık bireysel bir sorun olmaktan çıkmıştır. Ancak belirli bir yere üst geçidin yapılması, ancak önemli/güçlü bir kişi veya yakınının kaybından sonra mümkün olabilir. Aynı şekilde çevresel sorunlara ilgi de, sadece nesnel değil bazı öznel ölçütlere bağlı olarak artabilir. 3. Sosyal problemler çoğu zaman olaylar ortaya çıktıktan sonra araştırılmaktadır. Bunun temel nedenlerinden biri etik kaygılarla insanları doğrudan etkileyecek deneysel araştırmaların önceden yapılmamasıdır. Bu nedenle kestirimler sadece olasılık düzeyinde kalmakta ve ciddiye alınmamaktadır. Olaylar ortaya çıktıktan sonra sonuçları itibariyle ve ikinci elden verilerle incelenebilmektedir. İnsanlar hastalandıktan veya öldükten sonra geride kalanlarla araştırma yapılabilmektedir. 4. Diğer önemli bir faktör ise, sosyologların sorunları araştırmaları ve çözüm yolları önermelerinin politik destek olmadan fazla bir şey ifade etmemesidir. Politikacıların ise, uzun vadede sonuç alınacak hiçbir kolaylıkla bilinen bir gerçektir. Ayrıca yatırıma kaynak yaratma, yenigirişmedikleri vergiler demek olacağından politikacıları sosyal proble mleri araştırmak için ikna etmek güçtür. Sosyolojinin ilgilendiği tüm problemler aynı düzeyde değildir. Nelerin hangi düzeylerde ele alınacağını bilmek açısından bazı sınıflamaları gözden geçirmekte yarar vardır (Soraka ve Bryjack, 1995): 1. Küresel sorunlar: Dünya çapında bölge ve ülke sorunlarını aşan sorunlardır. Savaş ve çatışma, nüfus hareketleri ve göçler, çevresel tahribat bunların başında gelir. 2. Toplum düzeyinde sorunlar: Bunlar toplumdan topluma değişen sorunlardır. Kentleşme, sosyoekonomik eşitsizlikler, suç örnek olarak verilebilir. 3. Aile ve bireysel düzeyde sorunlar: ailenin çözülmesi, cinsellik, bağımlılık, hastalık ve sağlık bakımı gibi.

Araştırma Süreci

Aslında burada gözden kaçırılmaması gereken önemli nokta sorunların her düzeyde önemli olabileceği ve araştırılabileceğidir. Çünkü sağlık ve hastalık bireysel bir sorun gibi görünse de, hem küresel hem de sosyoekonomik eşitsizliklerden çok etkilenen bir sorundur. Nitekim Türkiye’de sağlık hizmetlerinde yapısal değişikliklere gidilmesi, sağlık personeline performansa dayalı ödemeler yapılması, hasta katkı payının arttırılması, hep IMF gibi küresel aktörlerin dayatmasıyla ortaya çıktığından bireysel olmaktan çok toplumsal ve küresel boyutlar kazan mıştır. Araştırma probleminin araştırmaya değer bulunması, gerçekleştirilmesi ve dolayısıyla bilime katkı sağlaması da bazı koşullara bağlıdır: 1. Önemli/anlamlı (significant) bir sorun mu? Sonuç olarak araştırmanın bir maliyeti vardır ve harcanan emek, zaman ve paranın karşılığının alın ması beklenir. 2. Güncel bir sorun mu? Çoğu kez bazı problemler bazı kesimler için artık önemini kaybetmiş olabilir. 3. Araştırılabilir mi? Sorunun mevcut bilimsel araştırma teknikleriyle araştırılabilir şekilde ortaya konması beklenir. Örneğin demokrasi veya yabancılaşma için ölçme araçları varsa nesnel bir inceleme yapılabilir. Metre olmadan uzunluk ölçülemeyeceği gibi, sosyal bilimlerin özellikle pozitivist kanadında bu koşul önem kazanır. 4. Özgün/orijinal bir sorun mu? Daha önce defalarca araştırılmış problemler de araştırılabilir ancak belirli bir süre geçmesi veya mekân farklılaşması ile karşılaştırma olanağı sağlanması beklenir. 5. Maliyet/bütçe ve zaman hesaplaması uygun mu? Bu konularda gerçekçi hesaplamalar yapmak gerekir. 6. Araştırmacı riskleri karşılamada alternatif bir plana (B Planı gibi) sahip mi? Öyle problemler vardır ki, araştırma sırasında çıkan engeller yüzünden araştırılamaz. Örneğin doğal veya terör gibi insan ürünü afetler yüzünden sahaya gidilemeyebilir. Bu durumda nasıl bir yol izlenebileceğinin önceden düşünülmesi gerekir.

Araştırma Amaçları Problem tanımlandıktan sonra, araştırma önerisinin en önemli i kinci aşaması amaçların yazılmasıdır. Bir sosyal araştırmada amaçlar iki şekilde yazılabilir:

107

108

Ünite 7

1. Hipotezler halinde amaç yazmak: Bu daha çok doğa bilimlerine öykünmeci biçimde amaç yazmak yoludur. Hipotez aslında “bağımlı” (sonuç) ve “bağımsız” (neden/etken) değişkenler arasında ilişki kuran bir önermedir. Ancak sosyal olaylar çoğu zaman tek bir nedene bağlı olarak ortaya çıkmadıkları için çok sayıda hipotez yazmak gerekir. Örneğin boşanmaların artışını problem edinen bir araştırmada boşanma bağımlı değişkendir. Ancak boşanma üzerinde ekonomik nedenlerden eşlerin yaşına ve hatta çocuk sahibi olup olmadıklarına kadar pek çok bağımsız değişken etkili olabilir. Boşanmanın tek bir nedeni olmadığı için teke tek bir neden sonuç ilişkisi zaten kurulamaz. Burada aslında istatistiksel olarak “farksızlık” ya da “boş/sıfır hipotezi” (null hypothesis) kurulmakta ve daha çok iki değişken arasında bir ilişkinin var olup olmadığı sorgulanmaktadır. Doğa bilimlerine öykünerek yazılmakla birlikte, “ısınan metalin genişlemesi” örneğinde ısınmanın neden, genleşmenin sonuç olduğu gibi birolduğu vargıyagibi, ulaşılamadığı için, hipotez formüle ederek sosyal bilimlerde araştırma amacı yazmanın pek de uygun olmayacağı söylenebilir. 2. Amaçları sorular halinde yazmak: Araştırma amaçlarının hipo tezler halinde yazılmasının uygun olmadığı görüşüne alternatif olarak önerilen çözüm amaçları sorular halinde yazmaktır. Örneğin aynı şekilde boşanma problemini araştırırken, “Boşanmalarda artışa yol açan faktörler nelerdir?” veya “Boşanmaların artmasında rol oynayan etmenler nelerdir?” ya da “Boşanma en çok kimler arasında görülmektedir?” şeklinde sorulara yanıt aramak araştırmanın amacı olabilir. Kuşkusuz her araştırmada birden fazla soruya yanıt aranabilir. Ancak bazı eğitimci ve psikologların tek bir araştırma sorusu sorarak araştır ma yaptıkları belirtilmelidir. Oysa sosyal bilimlerin çoğunda, özellikle de sosyolojide hem ikinci elden verilere dayanılarak araştırma yapılması hem de olayların karmaşıklığı yüzünden tek probleme veya amaca yönelik bir araştırma planlamak ve yürütmek pek gerçekçi görünmemektedir. Bu daha çok laboratuvar koşullarında deney yaparken tek bir soruna yönelmek ve daha sonra bundan tek bir yayın yapmak geleneğinin bir parçasıdır. Oysa sosyal bilimlerin çoğunda, daha önce başkaları tarafından toplanılan bilgi ve belgeden de yararlanıldığı için bu tür sınırlamalara gitmek pek mümkün görünmemek tedir. Kaldı ki, geniş çaplı alan araştırmalarında bütüncül bir bakış açısıyla çok yönlü bilgi toplamak için çok sayıda araştırma amacı yazmak, hem kapsam/içerik hem de maliyet açısından daha uygundur.

Araştırma Süreci

Araştırmanın Önemi Yapılacak araştırmanın neye hizmet edeceği, diğer bir ifade ile katkı sının ne olacağı bu alt bölümde yazılır. Daha önce böyle bir problem üzerinde odaklaşan araştırmanın yapılmamış olması onun önemini arttırır. Bazen de önceki araştırmalarda sorgulanmayan bir boyutun eklenmesi, örneğin aile araştırmasına aile içi şiddetin eklenmiş olması araştırmaya değer katabilir. Daha önce uygulanmayan araştırma tekniklerinin, örneğin nitel tekniklerden odak grup çalışmas ının kul lanılması veya birden fazla araş tırma tekn iğinin bir arada kullanılma sı da araştırmanın önemini arttırabilir. Araştırmanın bu alt bölümü araştırmanın gerekçesi gibi düşünülebilir. Çünkü araştırma amaçları nelerin inceleneceğini gösterirken, önem bölümü toplanan bilgilerin neye hizmet edeceğini, nerede kullanılacağını anlatır.

Araştırmanın Sınırlılıkları Bu alt bölümde araştırmada yapılmayanlar kadar araştırma sırasında karşılaşılan güçlükler ve bunları n nasıl yenildiği anlatılır. Örneğin bir aile araştırmasında aile üyelerinin sağlık problemlerinin tıbbi yönüyle ilgilenilmediği veya psikolojik analizlerinin yapılmadığını belirtmek uygun olabilir. Bu tür açıklamalar neyin neden yapılmadığının da yanıtı niteliğindedir. Sözgelimi araştırma sırasında ulaşılamayan kişiler yerine kimlerin seçildiği veya hangi soruların işlenmediğini belirt mek gerekir. Süre açısından sarkmalar varsa, bunların da açıklandığı yer burasıdır. Ayrıca B planı uyarınca yapılan her türlü düzenlemenin bu altbölümde ayrıntılarıyla anlatılması araştırmanın geçerlik ve güvenirliğine katkıda bulunur.

Yaklaşım ve Sayıltılar İnsan ve toplum hakkındaki kabullere göre, farklılaşan sosyolojik kuramsal ve metodolojik yaklaşımların hangisinden hareket edilerek araştırmanın yürütüleceği veya yürütüldüğü hakkında bilgi vermek gerekir. Araştırmanın kuram ve uygulama bütünlüğü açsından en önemli bölümüdür. Seçi lecek araştırma teknik lerinin iç tutarlılığının denetlenmesi açısından bu bölüm önemlidir. Ayrıca kabul edilen kuramsal yaklaşımın belirtilmesi kadar, ona temel olan önermelerin de tekrar alanda araştırılmasına gerek olmadan kabulü olan sayıltılar (assumptions) hakkında da kaynak göstererek bilgi vermek gerekir. Örneğin çatışmacı yaklaşımdan hareket eden bir araştırma, artık çatışma var mı yok mu diye araştırmaz. Sadece bunu sayıltı olarak

109

110

Ünite 7

kabul ettiğini kaynak vererek belirtir. Çünkü Çatışmacı Yaklaşım çatışmayı önceden kabul eder. Araştırmada yapılacak olan ise, çatışma türlerini, çatışma sürecini veya çatışmaya yol açan faktörleri ortaya çıkarmaktır. Öte yandan Sembolik Etkileşimci bir yaklaşım daha çok mikro öznel süreçlerle ilgilendiği için nitel araştırma tip ve tekniklerini tercih edecektir. İşte tüm araştırmanın iç tutarlığı, geçerlik ve güvenirliği açısından bu bölümde verilen bilgiler büyük önem taşır ve okuyucu kadar araştırmacıya da yol gösterir.

Yöntem Araştırmalarda başta evren ve örneklem olmak üzere kullan ılan tüm araştırma teknikleri hakkında yeterli bilgi bu alt- bölümde verilir. Araştırmanın yaklaşım ve sayıltılar bölümüyle tutarlı olarak seçilen ve uygulanan araştırma tipi hakkında öncelikle bilgi vermek gerekir. Örneğin betimsel bir araştırma ise burada kullanılan anket ve müla katların nasıl geliştirildiği, pilot çalışma yapılıp yapılmadığı, formların kaç sorudan oluştuğu ve nasıl uygulandığı ayrıntılı olarak anlatılır. Daha sonra top lanan verilerin hangi istatistiksel tekni kler kullanı larak analiz edildiği hakkında da bilgi vermek gerekir. Eğer araştırma nitel bir araştırma ise, seçilen araştırma tekniklerinin neler olduğu ve sahada nasıl uygulandığı anlatılır. Söz gelimi odak grup çalışması yapıldıysa grupların nasıl oluşturulduğu, kimlerin moderatörlük yaptığı, toplantıların kaç saat sürdüğü, nasıl kaydedildiği ve toplanan verilerin nasıl çözümlendi ği ha kkında ayrıntılı bilgi verilir.

Süre ve Maliyet Araştırmalar çoğu zaman belirli bir zaman içinde yürütülür. Örneğin araştırma bir tez olacaksa belirli bir eğitim dönemi içinde tamamlanmak zorundadır. Bu gibi durumlarda araştırma genelde tek bir kişi tarafından yürütüleceğinden, maliyet unsuru önemle gözetilerek daha dar çerçevede yürütülür. Buna karşılık, eğer araştırma mali açı dan destek bulunarak gerçekleşecekse o zaman daha geniş tutulabilir. Ancak bu durumda da kaynak sağlayıcılara belirli süre taahhüdünde bulunmak gerekir. Araştırmada kaç kişinin ne kadar süreyle ve ne kadar ücretle çalışacağı hesaplanarak bütçesi oluşturulur. Üniversitelerin Bilimsel Araştırma Proje Fonları, ulusal, yerel ve hatta -

uluslararasıilan araştırma fonlarından destek alınarak yürütülecek tırmalarda edilen koşullara uygun süre ve maliyet hesaplarıaraş yapılır.

Araştırma Süreci

Kaynakça Araştırmalar bilginin birikimli olarak ilerlediği ana düşüncesinden hareketle yürütüldüğünden önceki araştırma raporlarının, konuyla ilgili ulusal ve uluslararası bilimsel dergilerde yayınlanmış makalelerin taran ması gerekir. Bu, planlanan ve yürütülen araştırmanın yapacağı katkının gösterilmesi açısından da gereklidir. Araştırmada toplanılan bilgilerle önceki araştırmaların bulgularının karşılaştırılması hayati önem taşır. Çünkü araştırma raporu yazılırken sadece eldeki araştırma bulgularını betimlemek yetmez. Toplanan bulguların değerlendirilmesi için öncekilerle tartışılması gerekir. Bu nedenle araştırmalarda kaynakça çok önemli bir gösterge olarak özenle hazırlanmalı, değinilen çalışmalara mutlaka kaynakçada da yer verilmelidir. Referans gösterme ve kaynakça yazmada çeşitli yollar bulunsa da önemli olan, araştırma önerisi ve raporunda başından sonuna kadar tek bir sistemi tutarlı olarak izlemektir. Sosyal bilimler ve sosyolojide son yıllarda APA denilen ve Amerikan Psikoloji Derneği tarafından geliştirilen sistem daha pratik bulunarak yaygın şekilde kullanılmaktadır.

111

112

Ünite 7

Özet Bir araştırmanın yapılabilmesi için başta problemin tanımlanması olmak üzere çeşitli aşamaların yerine getirilmesi gerekir. Bir araştırma önerisinde sırasıyla problem, amaçlar, önem, sınırlılıklar, yaklaşım ve sayıltılar, yöntem, süre ve maliyet, kaynakça hakkında bilgiler verilir. İlk aşamada araştırma sorunu/problemi kavramını bilmek zorunludur. Kişiyi zihinsel, psikolojik veya fiziksel olarak rahatsız eden her durum problem olabilir. Ancak konu ile problemi birbiriyle karıştırmamak gerekir. Örneğin “siyaset” bir konu iken, “siyasette kadınların düşük oranda temsil edilmesi” bir problemdir. Aynı şekilde “sağlık” bir konu iken, “sağlık hizmetlerinin kalitesinin düşüklüğü” veya “sağlıkta eşitsizlikler” birer problemdir. Problem tanımlanırken bir yandan mekanik faaliyetlerde bulunmak örneğin literatürü taramak, alana gitmek ve sorunu yaşayanlarla görüşmek, konunun uzmanlarına danışmak; öte yandan da zihinsel faaliyetlerde örneğin, problemi önce “bütünleştirmek” sonra “sınırlamak” ve en nihayet “tanımlamak” gerekir. Proble m tanı mlandıktan sonra araştırma önerisinin en önemli ikinci aşaması amaçların yazılmasıdır. Bir sosyal araştırmada amaçlar sorular veya hipotezler olarak iki şekilde yazılabilir. Yapılacak araştırmanın neye hizmet edeceği diğer bir ifade ile katkısının ne olacağı önem alt bölümünde yazılır. Araştırmanın sınırlılıkları bölümünde araştırmada yapılmayanlar kadar, araştırma sırasında karşılaşılan güçlükler ve bunların nasıl yenildiği anlatılır. Yaklaşım ve sayıltılar alt bölümünde, insan ve toplum hakkındaki kabullere göre farklılaşan sosyolojik kuramsal ve metodolojik yaklaşımların hangisinden hareket edilerek araştırmanın yürütüleceği veya yürütüldüğü hakkında bilgi vermek gerekir. Araştırmanın kuram ve uygulama bütünlüğü açısından en önemli bölümüdür. Yöntem alt bölümü ise, araştırmalarda başta evren ve örneklem olmak üzere kullanılan tüm araştırma teknikleri hak kındaki bilgileri içerir. Araş tırmanın yaklaşım ve sayıl tılar bölümüyle tutarlı olarak seçilen ve uygulanan araştırma tipi hakkında öncelikle bilgi vermek gerekir. Araştırmalar bilginin biri kimli olarak ilerlediği ana düşüncesinden hareketle yürütüldüğünden önceki araştırma raporlarının, konuyla ilgili ulusal ve uluslararası bilimsel dergilerd e yayınlanmış makalelerin taranması ve kaynak çada gösterilmesi gerekir.

Araştırma Süreci

De¤erlendirme Sorular› 1. Aşağıdakilerdenhangisibiraraştırmaönerisindeyeralmaz? a.Bulgularvetartışma b.Kaynakça c.Sürevemaliyet d.Amaçlar e.Problem 2. Biraraştırmaproblemitanımlanırkenhangifaaliyetlerde bulunulur? 

a.Zihinselfaaliyetler b.Mekanikfaaliyetler c.Ritmikfaaliyetler d.aveb e.Hiçbiri

3. Araştırmaamaçlarınasılyazılabilir? a.Hipotezlerhalinde b.Sorularhalinde c.Kodlamalarhalinde d.aveb e.Hepsi 4. Biraraştırmanınyöntembölümündehangibilgileryeralmaz? a.Araştırmatipi b.AraştırmaTekniği c.Örneklem d.Evren e.Tartışma 5. Birbilimselrapordakaynakçayazarkenenönemlinoktanedir? a.Yararlanılantümkitaplarıgöstermek b.Tekbirreferanssisteminesadıkkalmak c.Ulusalkaynaklarkadaruluslararasıkaynaklarıkullanmak d.Hepsi e.Hiçbiri

113

114

Ünite 7

İ J O L O Y S O S8

1.


2.


3.


4.


5.


6. 





7.


Sivil Toplum 9.

Küreselleşme


116

Ünite 8


TarihselGelişim

•

DevletveSivilToplumİlişkisi

•

İslamveSivilToplum

•

KavramsalAçıklık

•

SivilToplumKuruluşları

•

SivilToplumunYenidenİnşası


Siviltoplumkavramınıntarihselarkaplanıgösterilecektir.

•

Devletvesiviltoplumarasındakiilişkiincelenecektir.

•

İslamtoplumlarındasiviltoplumunortayaçıkışı tartışılacaktır.

•

Siviltoplumkavramınaaçıklıkkazandırılacaktır.

•

Siviltoplumkuruluşlarınınişlevlerinineleştirel

•

•

değerlendirilmesiyapılacaktır. Siviltoplumkuruluşlarınınözelliklerivetipleri incelenecektir. Siviltoplumunyenideninşasıkonusundakigörüşler incelenecektir.

Sivil Toplum


•

•

Siviltoplumkavramınıntarihselgeçmişiniöğreneceksiniz. Devletvesiviltoplumarasındakiilişkiyiöğreneceksiniz. İslamülkelerindesiviltoplumunortayaçıkışını öğreneceksiniz.

•

Siviltoplumkavramınınözellikleriniöğreneceksiniz.

•

Siviltoplumkuruluşlarınınişlevlerininöğreneceksiniz.

•

•

Siviltoplumkuruluşlarınınözelliklerinivesınıflamalarını öğreneceksiniz. SivilToplumunyenideninşasıkonusundakigörüşleri öğreneceksiniz.


•

•

•

•

•

SiviltoplumkavramınınBatıtoplumlarındahangikoşullara bağlıolaraknasılortayaçıktığınıaraştırınız. Batıdadevletvesiviltoplumarasındakiilişkideortaya çıkanfarklıgeleneklerikarşılaştırınız. Nedenİslamülkelerindesiviltoplumunortaya çıkamayacağınındüşünüldüğünüaraştırınız. Siviltoplumunhangigerekçeyleaskerolmayananlamında kullanıldığınısorgulayınız. SiviltoplumkuruluşlarınınTürkiye’deenönemliişlevinin neolduğunutartışınız. Çevrenizdenbirsiviltoplumkuruluşuseçereksahip olduğuözellikleriliteratürile

•

Karşılaştırınızvefarklılıklarınsebeplerinitartışınız.

•

Yenitoplumsalhareketlerintemelözellikleriniaraştırınız.

117

118

Ünite 8

Sivil Toplum Sosyolojik açıdan sivil toplum kavramı çok şey ifade eder. Sosyolojiyi anlamak için sivil toplumun ne olduğunu ve nasıl ortaya çıktığını bilmek gerekir. Herkesin üzerinde anlaştığı bir tanımını yapmak pek mümkün değilse de, “sivil toplum” kuramsal olarak, devlet yapısı ve onu oluşturan siyasal kurum ve örgütlerin dışında kalan alan ve faaliyetleri ifade etmede yaygın olarak kullanılır. Ayrıca bu faaliyetlerin çoğunlukla devlet ve birey arasında kalan alana yönelik olduğu kabul edilir. Kısaca sivil toplum, “devlet” veya “siyasal alan” dışında kalan “toplumsal” alan olarak görülür. Ünlü Alman sosyologu Jurgen Habermas tarafından da “kamusal alan” olarak tanımlanır. Günümüzde devlet ve sivil toplum çatışan alanlar olarak kavramlaştırılmaktadır. Daha doğrusu liberal görüş, devlet ve sivil toplumu böyle bir konumlandırmadan yarar umar. Kutuplaşmış bir devlet karşısında sivil toplum anlayışı her ikisi arasında bulunan diyalektik ilişkinin bulanıklaşmasına yol açar. Oysa Sunar (1998)’ın da belirttiği gibi, esas çatışmalar devlet ve çeşitli kesimleri temsil eden sivil toplum örgütleri arasında değil, daha çok çıkar grubuna dönüşen, örneğin sermaye ve emek, toprak sahibi olanlar ve olmayanlar, kadınlar ve erkekler, çeşitli dinsel cemaatler veya laikler arasındadır. Çoğu kez eşitsiz güç ilişkileri mücadelesinde galip gelenler iktidara da talip olurlar ve devleti ele geçirirler. Bundan sonra mücadele devlet olanaklarını kullanarak yürütülür. Diğer bir ifade ile çatışmalar, hem sivil toplum kesimleri hem de onların devlet içinde olan temsilcileri aracılığıyla Bueksik yüzden devlet ve sivilgelir. toplum kutuplaşması, olgularayürütülür. yüzeysel ve bakmak anlamına Kaldı ki tarihsel olarak da başlangıçta sivil toplum daha farklı şekilde kavramlaştırılmıştır.

Tarihsel Gelişim Sivil toplum kavramıyla ilgili literatür incelendiğinde, 18.yüzyılın sonuna kadar devlet ve siyasal toplumla eş anlamlı olarak ve tıpkı klasik Atina ve Roma dönemlerindeki anlamıyla kullanıldığı görülür. İlkçağda Aristo ile modern dönemde Kant ve ve Lock’un sivil toplum olarak tanımladıkları şey benzer biçimde sivil devlettir (etat civil). Bundan kastedilen ise, despotik keyfi idarenin yerine kanun ve düzenin egemen olduğu bir yönetimi getirmektir. Ünlü filozof Thomas Hobbes’un da ifade ettiği gibi, kanun ve düzenin egemen olabilmesi için insanların özgür iradesiyle egemenliği devlete ve onun yönetici-

Sivil Toplum

lerine devretmesi gerekir. Sonuç olarak bu dönemde klasik anlamıyla devlet ve sivil toplum aynı şeydir. Ancak 18. yüzyılın ortalarından itibaren bu anlayışta değişmeler ortaya çıkmıştır. John Keane (2004)’a göre bu kavramın Avrupa’da ortaya çıkışı ve gelişiminde dört dönemi birbirinden ayırmak mümkündür: 1. İlk aşamada, 18. yüzyılın ortalarından başlayarak sivil toplum ve devlet kavramları arasında farklılaşmalar ortaya çıkmış ve anayasal devletin otoriter olabileceği varsayılarak; onun içinde sivil toplumun nasıl korunacağına dair ilkeler belirlenmeye başlamıştır. 2. İkinci aşama olarak, daha sonra sivil toplum ve onun içindeki alt grupların kendilerini savunmalarını n meşruiyeti konusu tartışma ya açılarak daha ileri bir aşamaya gelinmiştir. 3. Üçüncü ise, ihtiyacı sivil toplumun dengelemekten laşacağı aşamada ve denetime olduğu kendini fikrine ulaşılmıştır. Siviluzak top-lumun özgürlüğünün çatışma üreten bir sürece dönüşmesi kaygısı uyanmıştır. İşte 19. yüzyılın başına denk gelen dönemde Alman filozof Hegel’inkine benzer biçimde bir sivil toplum anlayışına ulaşılmıştır. Hegel aile, sivil toplum ve devlet üzerinde önemle durarak, sivil toplumun devlet ve ailenin bir sentezi olduğunu savunmuştur. Hegel, ayrıca sivil topluma oldukça olumsuz bakarak devlet tarafından denetlenmesinden yana olmuştur. 4. Son aşamada ise, tekrar sivil toplumun bağımsız bir alan olarak devlet tarafından baskılanmasının önüne geçilmesi savunulmaya başlanmıştır. anlamında sivil toplum devletten bağımsız bir alan olarakBugünkü görülmektedir. Sivil toplum tartışmalarında en önemli konulardan biri, devletten bağımsızlık ya da devlet karşısında özerk toplum vurgusudur. Burada temel sorular kimin bağımsızlığı, kimin gücü ve kimin devletidir. Diamond’a göre sivil toplum, kendi kendini yaratan, kendi kendini sürdürebilen, devletten bağımsız örgütlü toplumsal yaşam alanıdır. Birçok yazar, devlet ile aile arasında, devletten ayrı ve özerk bir alana göndermede bulunur. Ancak gerçek yaşamda böyle olmayabilir. Örneğin Türkiye’de bazı sivil toplum kuruluşları menfaatleri gereği devlet ile bütünleşmekte sakınca görmemişler, devlet desteğini alarak muhalifleriyle mücadele etmişlerdir. Sözgelimi işverenler veya işçiler kendilerine yakın iktidarlarla ittifak kurmaktan çekinmemişlerdir. Hatta bir keresinde bir işverenler derneği (TÜSIAD), gazete ilanlarıyla iktidardaki sosyal demokrat partiyi (CHP) devirmede misyon üstlen-

119

120

Ünite 8

miş ve başarılı olmuştur. Öte yandan, bir sivil toplum kuruluşu zamanla siyasallaşma derecesini yükselterek siyasal partiye dönüşebilir. Bunun bir örneği Almanya’da Yeşiller Hareketidir. Bu hareket zamanla Yeşiller Partisine dönüşmüştür. Bu yüzden devletten bağımsızlık tartışmalı bir konudur. Hele İsveç gibi toplum ve hükümet ayrımının, iktidarın pratiğinde pek fazla anlam ifade etmediği ülkelerde bu argümanın fazlaca bir değeri kalmamaktadır. Çünkü işsizlik ve çocuk yardımları yapan devlet tüm vatandaşlarına toplumsal refahtan büyük bir pay vermekte sadece üretim değil dağıtımda da genel toplum çıkarını gözetmektedir. Bu durumda devlet ve toplum o kadar iç içedir ki, siyasal alan ile toplumsal alanı ayırmak son derece güçleşmektedir.

Devlet ve Sivil Toplum İlişkisi Bununla birlikte devlet-sivil toplum ilişkisini göstermede üç farklı gelenek bulunduğu söylenebilir (Cohen ve Arato, 1992; Sarıbay, 2000): • Alman Geleneği: Bu gelenek Hegel ve Marks ile başlar. Sivil toplumu devletin parçası olarak kabul eder. Aralarında aracılar olduğunu kabul etmekle birlikte ikisini farklı iki alan olarak görmez . • Fransız Geleneği: Tocqueville tarafından temsil edilir. Sivil toplum ile devlet arasında politik toplumun bulunduğunu ve bunun önemli olduğunu savunur. • İtalyan Geleneği: Gramsci tarafından savunulan politik toplumla devletin aynı olduğunu ya da özdeş olduğunu savunan görüştür. Ayrıca, Yeni-Marksistler ekonominin sivil topluma dahil olmasına çalışırlar. Yeni-Liberaller ise, sivil toplumu ekonomiye indirgerken, Yeni-Muhafazakârlar sivil toplum ile burjuva toplumunu özdeşleştirerek devlet karşıtlığı yaparlar. Ancak bu görüşleri aşırı bularak devlet ve sivil toplum karşıtlığı yerine, onların birbiri içine girerek etkileştiklerini kabul eden çalışmalar daha fazladır. Öte yandan "Sivil toplum kavramlaştırmasının liberal düşüncelerle sıkı sıkıya bağlantılı olması, onu önemsiz kılar mı?" sorusunun tartışılması gerekir. İlk bakışta liberal temelinden koparıldığında fazla bir anlam ifade etmeyecek gibi görünse de, onun kaynaklandığı temelleri aşarak çok geniş kitlelere mal olduğu tartışmasız bir gerçekliktir. Öte yandan farklı çıkar gruplarının çekişmesi gibi bir kavramlaştırması da Gramsci tarafından yapılmış olan sivil toplumun önemi inkâr edilemez. Bu nedenle Sunar (1998)’ın da belirttiği gibi, onu liberal olma-

Sivil Toplum

yan alana çekerek ve böylelikle de liberal bağlantılarını genişleterek, örneğin vatandaşlık ve kamu fikri üzerinde yoğunlaşarak, sivil toplumu tartışmak mümkündür. Ancak Türkiye gibi ülkelerde farklı cemaatlerin demokrasi ve sivil toplum adı altında çok temel evrensel referansları bile değiştirme çabaları bulunduğundan, konunun artık basit bir sivil toplum düzeyinden çıkıp, ciddi siyasal rejim değiştirme talebine dönüşme kapasitesine sahip olduğu söylenebilir. Bu konuda yeni muhafazakârlık adı altında yükselen görüşler önemlidir. Onlar devletin kendi başına önemini reddederek, girişimci bireyler tarafından denetlenmesini talep etmektedirler. Devletin küçülmesi ve özelleştirme politikaları ile de bu taleplerin paralel gitmesi liberal bağlantıların kanıtı olarak görülebilir.

İslam ve Sivil Toplum Çeşitli dinler ve onların sivil topluma dönüşme kapasiteleri konusunda da çeşitli tartışmalar bulunmaktadır. Örneğin Ernest Gellner, İslamiyet ve sivil toplumun bağdaşamayacağını ileri sürmesiyle tanınmaktadır. Ona göre, müminler cemaatinde bağımsız hareket edemeyen bireyler, sivil toplumun kurulacağı türde ara örgütlenmelerin yapı taşları olamazlar. Ayrıca ona göre devlet ve birey ya da aile arasında, sendikalar, siyasal partiler, dinsel örgütlenmeler, baskı grupları ya da dernek ve kulüplere benzer sivil toplum ara örgütlenmeleri şu anda yıkılmış bulunan önceki Demir Perde ülkelerinde olmadığı için, onlar da Batı gibi olamamışlardır. Ayrıca piyasa ekonomisi sivil toplumun ön koşuludur. Gellner’e göre, diğer tüm dinler laikleşirken; sadece İslamiyet, hüküm sürdüğü topraklarda ahali üzerinde etkisini hiç azaltmadan sürdürdü. Bu gözlemlere karşı Elizabeth Özdalga (1998) “Türkiye’de Osmanlı döneminden başlayarak hem devlet hem de toplum laikleşmiştir. Anayasa ve yasalar İslam Hukukundan bağımsız olarak yapılmıştır. Ayrıca cemaatçi ve liberal değerleri bir arada görmek mümkündür.” derken, 10 yıl önceden bugünleri adeta tarif etmiştir. Özellikle iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisinin “muhafazakâr demokrat” olduklarını iddia eden resmi görüşleri de bu şekilde okunabilir. Diyalektik olarak da karşıtların birliği (unity of opposites) ilkesi uyarınca bu mümkündür. Öte yandan burada bir parantez açarak belirtilmesinde yarar olan bir konu ise, “laiklikleşme” ve “laiklik ideolojisi” arasındaki ayrımdır. Nitekim Niyazi Berkes, “laikleşme”nin sosyolojik bir süreç iken, laikliğin bir ideoloji olduğunu söyler. Bu bağlamda laikleşme, büyük ölçüde bireylerin iradesinden bağımsız olarak içinde bulunulan koşulların

121

122

Ünite 8

sonucu olarak ortaya çıkan bir süreçtir. Bu yüzden Gellner’in İslamiyetin laikleşemeyeceği vargısı, ideolojiyi toplumsal gerçek sanmak yanılgısından ibarettir. Ayrıca onun köktendinciliği laikleşmeye tepkiler olarak kullanması ve İslamiyeti laikleşmeye bağışıklı olarak görmesi de eleştirilir (Özdalga,1998). Öte yandan Türkiye’de Kemalizm, otoriterlik ve sivil toplumun gelişmesi konusunda da bazı değerlendirmeler bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Kemalizmin laikleştirici birçok devrim yapmasına karşılık bazı sivil toplum olarak düşünülebilecek dinsel cemaat tipi örgütlenmelere izin vermemesidir. Özdalga (1988)’ya göre özellikle bu örgütlenmeler, İslami bir eğilime sahip olduklarında rejim tarafından kısıtlanmışlardır. Türkiye’de dinsel cemaatler bu nedenle karşıt eğilimlerin taşıyıcısı olmuş ve dolayısıyla bazen çok seslilik ve demokrasi temsilcisi olarak algılanmıştır. Aynı şekilde hem laik rejim hem de muhalifler birbirini sivil toplum ve demokrasi düşmanı olarak algılamış ve suçlamıştır. Öte yandan dinsel cemaatler arasındaki ayrışma ve mücadele göz ardı edilmiştir. Oysa Özdalga’nın da belirttiği gibi, esas mücadele laik ve İslamcılar arasında değil, İslamcıların kendi aralarındaki mücadelede aranmalıdır denilebilir. Çünkü sivil toplum anlamında en güçlü örgütlenmeye sahip olanlar onlardır. Gerek cemaat vakıfları gerekse onların uzantıları olan holdingler son derece güçlüdür. Ortadoğu’daki mistik devlet anlayışının da sivil toplumun gelişmesini engelleyici potansiyelinden bahsedenler bulunmaktadır. Örneğin Sariolgaham (1998)’a göre, Ortadoğu’nun tamamında vatandaşların çoğunluğu devlete itaatkârdır ve bunun kaynağı mistik bakış açısıdır. Otoriteye meydan okumak, maddi çıkarlar peşinde koşmak olarak görülür ve olumsuzlanır. Ayrıca girişimci sınıfın zayıflığı da değişimi yavaşlatan bir faktördür. Güvenlik kaygısı da otoriteye bağımlılığın diğer bir nedenidir. Rejimin güvenliği önde gelir. Devletin doğası korku ve güvensizliği besler. Göreli değişmeye rağmen devletin ağırlığı baskındır ve bu durum sivil toplumu zayıflatır. Ayrıca bölgede aşiret yapısı da bireylerin bağımsız hareket kabiliyetini sınırlar. Başkalarına kolay kolay güvenmezler ve duygusaldırlar. Bu tür yapının hâkim olduğu bölgede sivil toplumun örgütlenmesi zordur. Ayrıca istikrarsızlık nedeniyle toplumsal düzeyde oldukça fazla siyasallaşmışlardır. Bağımsız davrananlardan şüphelenilir. Toplumsal istikrarın yanısıra bireyin kendine olduğu kadar başkasına güveneceği koşullar olmadan sivil toplum gelişemez. Sonuç olarak kültürel

Sivil Toplum

engeller Ortadoğu’nun değişimi için gerekli gücü üretememiştir. Tüm bu değerlendirmelerin, kısmen de olsa Türkiye için de geçerli olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ancak Türkiye bölgesinde tek laik, demokratik hukuk devleti olarak sivil toplum olma yolunda çok büyük avantajlara sahiptir. Türkiye’de sosyologlar sivil toplumun içinde “Halk Sosyolojisi” (Public Sociology) yaparak yer almaktadırlar.

Kavramsal Açıklık Sivil toplum kavramına ilişkin olarak ayrıca bilinmesi gereken başka noktalar da vardır (Özden, 2008): 1. Gelişmiş toplumlarda devletin temel sorumlulukları ve yükümlülükleri sınırlanmıştır. Bu toplumlarda devlet, sivil toplumun destekçisi olarak ikincil konumdadır. Ayrıca devlet, sivil toplum kuruluşları arasında ortak çıkarın korunması adına hakem rolü oynar. Buna karşılık gelişmekte olan ülkelerde devletin faaliyet alanı daha geniştir. Sivil topluma güven tam gelişmediği gibi daha dar alanda faaliyet gösterilir. 2. Sivil toplum özellikle Türkiye’de sivil-asker ikiliğinden hareketle, askeri olmayan anlamında da kullanılmaktadır. Oysa sivil toplumun karşıtı siyasal toplumdur. Siyasal toplum ise, sivil ve askeri bürokrasiyi, devleti ve kurumlarını, siyasal partileri de kapsayan çok daha geniş bir alandır. 3. Sivil toplum denilince yalnızca sivil toplum kuruluşları (STK) anlaşılmaktadır. Oysa sivil toplum çok daha geniş bir kavramdır. Sivil toplum içinde örgütlenmemiş kesimler de temsil edilir. Sivil toplum kuruluşları, sivil toplumun kendisi değil ve fakat en önemli parçasıdır. Sivil toplum faaliyetleri resmi örgütlenme olmaksızın da gerçekleşebilir. Toplumun değişik kesimlerinin mitinglerde protesto gösterileri veya yardımlaşma girişimleri sivil toplum faaliye tidir. Daha sonra bu faaliyetler örgütlenerek STK’ya dönüşebilir.

Sivil Toplum Kuruluşları Sivil Toplum Kuruluşları, sivil toplumun oluşmasında çeşitli işlevlere sahiptir. Ancak bu işlevlerini yerine getirirlerken bazı sorunlara da yol açmaları olasılık dahilinde olduğundan, söz konusu işlevlerin (Özden, 2008) eleştirel değerlendirmesinin yapılmasında yarar vardır: Demokrasi Kültürünü geliştirmek Özellikle otoriter ve merkezi devlet yapısının kullaştırdığı tebaanın birey olarak güçlenmesine, kendi ile ilgili kararlara katılmasına ve

123

124

Ünite 8

dolayısıyla demokrasi kültürünün gelişmesine hizmet etmek sivil toplumun en ideal işlevidir. Ancak bunun gerçekleşip gerçeklememesinin çok daha başka koşullarla belirlendiği ve tek başına STK’lerin bu misyonu yerine getirmesinin mümkün olmadığı belirtilmelidir. Kaldı ki, demokrasi konusu da son derece tartışmalı bir alandır. Liberal demokrasilerden katılmacı demokrasiye geçildiği iddialarının içeriği çoğu zaman doldurulamamaktadır. Ayrıca, devletin vatandaşın hizmetkârı olması düşüncesi de her zaman gerçeklerle uyuşmamaktadır. Örneğin Türkiye’de 600 yüzyıllık imparatorluk geçmişinden kaynaklanan ve devleti baba olarak görmek ve her şeyi devletten beklemek yaygın bir gelenektir. Vatandaşların birey olma süreci henüz tam olarak gerçekleşmemiştir. Ayrıca tam birey olduğunun farkına varan kişilerin tekrar STK'ler aracılığıyla cemaatleşmesi ve baskılanması olasılığı her zaman vardır. Bu durumda özellikle yoksul kesim hem ekonomik hem de cemaat tarafından çifte baskılanmaya maruz kalmaktadır. Çeşitlenmeye katkıda bulunmak Bu kavramın da demokrasi ile ilgisi kurulmakta ve farklılık, çeşitlilik zenginlik olarak algılanmaktadır. Bu konuda da birbirinden ayrılığın farkında olma düzeyi arttıkça çatışma olması; toplumun bölünmesi ve bölünenlerin de kendi aralarında birleşerek örgütlenmesi söz konusudur. Örneğin etnik gruplar, hemşeri grupları, mezhepsel cemaatlerin STK’leşmesi bu yolla gerçekleşmektedir. Etnik aidiyetlerin artmasının ise, başta terör olmak üzer şiddet olaylarını beslemesi olasılığı yüksektir. Dayanışmaya yol açması Durkheim işbölümü ve farklılaşmanın dayanışmaya yol açacağını söyleyerek örgütlenme düşüncesinin önemine işaret etmiştir. Geleneksel toplumda benzer ve farklılaşmayan arasında mekanik dayanışma varken modern toplumda farklılıktan kaynaklanan organik dayanışmanın artması bir zorunluluk olsa da, dayanışma yerine çatışma ve mücadeleye dönüşme olasılığı hiçbir zaman göz ardı edilemez. Örneğin işçi ve işverenlerin kendi aralarında ayrı ayrı dayanışması bu kez örgütlü mücadeleye yol açmaktadır. Modern toplum, örgütlü toplum olduğundan aynı okuldan mezun olanlar, aynı spor takımını tutanlar arasında dayanışma gibi birçok örnek sıralamak mümkündür. Bireysel çıkarların toplumsal çıkara dönüşmesi de ortak çıkarların başarı şansını arttırıcı bir faktör olarak göz önünde bulundurulmalıdır.

Sivil Toplum

Siyasal bilinçlenmeye katkıda bulunmak Sivil toplum kuruluşu üyeleri başlangıçta gönüllü olarak başladıkları üyeliklerinde giderek bilinçlenirler. Derneklerdeki seçimlere katıl-

mak, aday olmak, taraf olmak, propaganda yapmak, topluma hizmet sırasında sosyal ilişkileri geliştirmek, destek çıktıkları kesimlerin sorunlarının çözümü için daha sistematik düşünmek, hak aramak, kamu fikrine aşina olmayı beraberinde getirir. Zaten STK'ler, bir anlamda iktidar talepleri olmayan “yeni toplumsal hareketler” olarak da anılan yapılanmaların içinde geliştiği örgütlenmeler olarak siyasal alan dışındadır; ama siyasetle yakından ilgilenirler. Sonuç olarak bir çevreci hareket, STK olarak örgütlendiğinde ve çevreyi tahrip eden fabrikalarla mücadelesinin Parlamentoda bazı yasal değişiklikler yapılmazsa başarıya ulaşamayacağını gördüğünde artık siyaset ile ilgilenmeye başlamış demektir. Öte yandan, siyasal partiler devletten de yardım aldıkları gibi açıkça çıkar grubuna dön üştüklerinden, toplumda fazla yüksek statüde görülmezler. En güvenilir kuruluşlar içinde siyasal partiler ilk sıralarda değildir. Ayrıca toplumun gelişmişlik düzeyi ile siyasetle ilgilenme arasında ters bir ilişki olup, siyasal yabancılaşma gelişmiş ülkelerde daha yaygındır. Nitekim Batı ülkelerinde seçime katılma oranı yüzde elliler civarında iken, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde daha yüksektir. İşte özellikle Batıda birey olma bilincine erişmiş geniş topl um kesimlerinin çıkarlarının k amusal alanda temsili, siyasal partiler yerine sivil toplum kuruluşlarına kaydığından siyasal bilinçlenme fonksiyonu buralarda daha önemsenmektedir. Sivil toplum kuruluşları, sivil toplumun örgütlenmiş yapısı olarak belirli temel özelliklere sahiptir: • Biçimsel yapı ve örgütlenme: Sivil toplum kuruluşlarının hiyerarşik bir yapı içinde düzenlenen, işbölümü ve amaçlarının yazılı olarak belirlendiği bir yapısı vardır. Örnek olarak Sosyoloji Derneği bir sivil toplum kuruluşu olarak amaçlarını, faaliyet alanlarını ve organlarını bir tüzük ile belirlemiştir. Bu tüzel kişilik ona kurum sal bir kim lik ve süreklilik sağlamaktadır. • Özerklik: Sivil toplum kuruluşları devletten mali destek almaksızın kendi öz kaynakları ile yaşamlarını sürdürürler. Üye aidatları, yapılan projelerden alınan katkı payları ve bağışlar ile faaliyetlerini yürüterek, özerk olmaları sağlanır. • Kamu yararına çalışmak: Sivil toplum kuruluşları kâr amacı güdemezler. Örneğin Sosyoloji Derneği kamu yararına çalışan der-

125

126

Ünite 8

nek statüsüne sahiptir. Kâr amacı gütmeksizin yaptığı projelerle giderlerini karşılamaya çalışır. Ayrıca üye aidatları toplanması da büyük bir sorun olduğundan STK'lerin yaşam mücadelesi verdikleri söylenebilir. • Özgürce kurulabilmek: Belirli bir alanda faaliyet göstermek isteyen herkes gerekli belgeleri tamamlayarak örgütlenebilir. Türkiye’de 100.000’in üzerinde STK vardır. • Gönüllü olarak çalışmak: STK'lerin bir adı da gönüllü kuruluştur. Bu örgütlerde çalışmak gönüllülük esasında olmaktadır. Aslında bazı büyük ve geniş ölçekte örgütlenmiş STK'lerde ücretle çalışan profesyonel yöneticiler ve sekreter gibi bazı görevliler istihdam edilmektedir. Ancak buralarda bile çoğunluk gönüllülerdedir. Çünkü kâr amacı güdülmediği için maliyetin karşılanması müm kün değildir. Sosyoloji Derneğinde de tüm yöneticiler gönüllülük esasında çalışırlar ve hiçbir ücret almazlar. Ancak bazı görevlerde üyelerin harcamaları Yönetim Kurulu kararıyla karşılanabilir. Sivil toplum kuruluşları tek tip olmadığı gibi, aralarında önemli farklılıklar da vardır. Onları çeşitli ölçütlere göre sınıflamak mümkündür: • Bağış yapan kuruluşlar (charitable orientation): Daha çok yiyecek, yakacak, ilaç gibi gereksinimlerin karşılanmasını hedeflerler. • Hizmet amaçlı kuruluşlar (Service orientation ): Sağlık, eğitim, dinsel hizmetler sunmayı hedeflerler. • Katılım sağlamayı amaçlayan kuruluşlar (particiapa tory orientation): Kampanyalarla bağış toplayarak belirli hizmetleri sunma-

ya aracı olurlar. Örneğin törenlerde çiçek yerine bağış toplayarak eğitime katkı sağlanmaktadır. Bunlara fon yaratma kuruluşları da denilmektedir (fund raising).

• Güçlendirme amaçlı kuruluşlar (empowering orientation): Mesleki kuruluşların çoğu böyledir. Üyelerinin sorunlarına çözüm ararlar. Ayrıca kadın kuruluşları da kadınların güçlendirilmesine çalışırlar. Yoksul, özürlü ve damgalanmış kişilere yönelik çalışmalar da bu kapsamdadır. Gönüllü kuruluşları ayrıca ilgilendikleri alanlara göre de sınıflamak mümkündür: • Ekonomik faaliyette bulunanlar: İşveren ve işçi sendikaları, kooperatifler, bazı meslek örgütleri.

Sivil Toplum

• Kültürel faaliyette bulunanlar: Her türden sanatsal faaliyette bulunan dernekler/ vakıflar, kent/kasaba/ köy güzelleştirme ve hemşeri dernekleri bu gruba girer. • Siyasal faaliyette bulunanlar: Feminist ve çevreci faaliyetler, düşünce üretme (think-tanks) kuruluşları, çeşitli platformlar gibi. • Dinsel alanda faaliyet gösterenler: Cami dernekleri, cemaatler, vakıflar sayılabilir. Örneğin Şerif Mardin’e göre, devlet ile birey arasında boşluğu dolduran en önemli sivil toplum kuruluşları vakıflardır. Özellikle dinsel azın lıkların veya mezhepsel cemaatlerin vakıfları üyelerine çok yönlü hizmet sunarlar.

Sivil Toplumun Yeniden İnşası Çağımızın ünlü düşünürlerinden Manuel Castels (1996)’in üç ciltlik Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür (Information Age :Economy, Society and Culture) adlı eserinde üzerinde durduğu önemli konu, bilgi çağında küresel ekono minin temel özelliğinin an ında gerçekleşen enformasyon, sermaye ve iletişim akışıdır. Ona göre hem tüketim hem de üretimi bu akışlar belirler. Ağ Toplumun Yükselişi (The Rise of Network Society, 1996) adlı birinci ciltte enformasyon ağlarının dışında kalan t üm ülke ve ulusların mar jinalleştiğini gösterir. Kimliğin Gücü (The Power of Identity, 1998) adını taşıyan ikinci ciltte ise, sivil toplumun yeniden inşası üzerinde durur. O, buna “kimlik projesi” adını verir. Aslında Craig Calhoun (2004) da endüstri çağının eskiyen kuru mlarının yeniden inşası konusunda çağrı yapan lardandır. Sivil toplumun inşa projesi aslında kadın, çevre, eşcinseller ve onların cinsel yeniden kimlik hareketleri, insan hakları hareketi gibi “yeni toplumsal hareketlerin” çok önemli olduğu fikrine dayanır. Bazı yeni kuruluşların yaratacağı ağ (network) ile bireyler arasında köprü kurularak toplumun potansiyel dağılımını engeller. Örneğin kadın hareketlerinin, kadın örgütleri kurarak aileyi dönüştürmesi buna bir örnektir. Yeni kurulan ailelerin de kadın hareketiyle bağı böylelikle kurulmuş olduğu gibi aile de yeni biçimiyle sürdürülmüş olacaktır. Ancak Castels, çoğu zaman kimlik hareketlerinin direniş kaynaklı olduğunu; bu yüzden de cemaatçiliğe kayma riski taşıdığını da hemen ekler. Bununla birlikte Avrupa’yı hareketlerin çevrecilik ve insan hakları savunuculuğu gibi değiştiren yeni toplumsal hareketler olduğunu ve sivil topluma dönüşüm şansı tanıdıklarını iddia eder.

127

128

Ünite 8

Özet Günümüzde devlet ve sivil toplum, çatışan alanlar olarak kavramlaştırılmaktadır. Daha doğrusu liberal görüş, devlet ve sivil toplumu böyle bir konumlandırmadan yarar umar. Kutuplaşmış bir devlet karşısında sivil toplum anlayışı her ikisi arasında bulunan diyalektik ilişkinin bulanıklaşmasına yol açar. Oysa esas çatışmalar devlet ve çeşitli kesimleri temsil eden sivil toplum örgütleri arasında değil, daha çok bizzat çıkar grubuna dönüşen, örneğin sermaye ve emek, toprak sahibi olanlar ve olmayanlar, kadınlar ve erkekler, çeşitli dinsel cemaatler veya laikler arasındadır. Sivil toplum tartışmalarında en önemli konulardan biri devletten bağımsızlık ya da devlet karşısında özerk toplum vurgusudur. Burada önemli sorular kimin bağımsızlığı, kimin gücü ve kimin devletidir. Diamond’a göre, sivil toplum kendi kendini yaratan, kendi kendini sürdürebilen, devletten bağımsız örgütlü toplumsal yaşam alanıdır. Birçok yazar, devlet ile aile arasında, devletten ayrı ve özerk bir alana göndermede bulunur. Bununla birlikte devlet-sivil toplum ilişkisini göstermede üç farklı gelenek bulunduğu söylenebilir: a) Alman Geleneği: Bu gelenek Hegel ve Marks ile başlar. Sivil toplumu devletin parçası olarak kabul eder. b) Fransız Geleneği: Tocqueville tarafından temsil edilir. Sivil toplum ile devlet arasında politik toplumun bulunduğunu ve bunun önemli olduğunu savunur. c) İtalyan Geleneği: Gramsci tarafından savunulan politik toplumla devletin aynı olduğunu ya da özdeş olduğunu savunan görüştür. Sivil toplum kuruluşlarının çok çeşitli işlevleri vardır. Bunlar arasında i) Demokrasi Kültürünü geliştirmek, ii) Çeşitlenmeye katkıda bulunmak, iii) Dayanışmaya yol açmak, iv) Siyasal bilinçlenmeye katkıda bulunmak en önemlileridir. Sivil toplum kuruluşları, sivil toplumun örgütlenmiş yapısı olarak belirli temel özelliklere sahiptir. Bunların başında ise, i) Biçimsel yapı ve örgütlenme, ii) Özerklik, iii) Kamu yararına çalışmak, iv) Özgürce kurulabilmek, v) Gönüllü olarak çalışmak gelir. Sivil toplum kuruluşları tek tip olmadığı gibi aralarında önemli farklılıklar da vardır. Manuel Castells’in üzerinde durduğu “sivil toplumun yeniden inşası” önemli bir konudur. Buna “kimlik projesi” de denilmektedir. Sivil toplumun yeniden inşa projesi aslında kadın, çevre, eşcinseller ve onların cinsel kimlik hareketleri, insan hak ları hareketi gibi “yeni toplumsal hareketlerin” çok önemli olduğu fikrine dayanır.

Sivil Toplum

De¤erlendirme Sorular› 1. Siviltoplumuntarihselgelişimiiçindehangiaşamadakamu yararınıihlaledeceğiveçatışmaüretenbirsürecedönüşeceği düşünülerekdenetlenmesigündemegelmiştir? a.Birinciaşama(18.yy) b.İkinciaşama(18.yy) c.Üçüncüaşama(19.yy.başı) d.Hiçbirzaman e.Herzaman 2. Hangigeleneksiviltoplumudevletinbirparçasıolarakgörür? a.İngilizgeleneği b.Fransızgeleneği c.Almangeleneği d.Amerikangeleneği e.İtalyangeleneği 3. İslamiyet’insiviltoplumaizinvermeyeceğidüşüncesinin temelindeyatangörüşnedir? a.Bağımsızbireyolmayışı b.Laikliğinolmayışı c.Piyasaekonomisigelişmemiştir. d.Hepsi e.Hiçbiri 4. SivilToplumkuruluşlarınıntemelişlevinedir? a.Demokrasikültürünügeliştirmek b.Çeşitlenmeyekatkıdabulunmak c.Dayanışmayayolaçmak d.Siyasalbilinçlenmeyehizmetetmek e.Hepsi 5.Aşağıdakihangiözelliksiviltoplumkuruluşlarındabulunmaz a. Devletdesteği b. Maliözerklik c. Kamuyararınaçalışmak d. Hepsi e. Hiçbiri

129

130

Ünite 8

6. Siviltoplumuçatışmakavramıiçindehegemonyaileilişkilendirip açıklayandüşünürkimdir? a.J.Keane b.J.Habermas c.A.Gramsci d.E.Gellner e.M.Castels 7. Hangisisiviltoplumkuruluşlarınınişlevlerindenbirideğildir? a.Demokrasikültürünügeliştirmesi b.Dayanışmayayolaçması c.Siyasalbilinçlenmeyekatkıdabulunması d.Çeşitlenmeyekatkıdabulunması e.Bireyingrupiçindepasifleşmesi

İ J O L O Y S O S

9

1.


2.


3.


4.


5.


6. 





7.


8.

SivilToplum

Küreselleşme 10. Türkiye’deSosyoloji

132

Ünite 9

Ünitede Ele Al›nan Konular

•

KavramsalAçıklık

•

KüreselYaklaşımlar

•

KüreselleşmeTartışmaları

•

Küreyellik

•

KültürelMekânlar

•

KüreselleşmeEleştirisi

•

KüreselleşmeKarşıtıYeniToplumsalHareketler

Ünite Hakk›nda

•

Küresellik,küreselveküreselleşmekavramlarıarasındaki farklargösterilecektir.

•

Küreselyaklaşımlarincelenecektir.

•

Küreselleşmedefarklıgruplarbulunduğugösterilecektir.

•

Küreyellikkavramınaaçıklıkkazandırılacaktır.

•

Kültürelmekânlarsınıflamasıincelenecektir.

•

Küreselleşmeyeyapılaneleştirilergözdengeçirilecektir.

•

KüreselleşmeKarşıtıYeniToplumsalHareketlerinortaya çıkışıgösterilecektir.

Küreselleşme


•

•

Küresellik,küreselveküreselleşmekavramlarıarasındaki farklarıöğreneceksiniz. Küreselyaklaşımlarıöğreneceksiniz. Küreselleşmekonusundafarklıgruplarbulunduğunu öğreneceksiniz.

•

Küreyellikkavramınıöğreneceksiniz.

•

Kültürelmekânlarsınıflamasınıöğreneceksiniz.

•

Küreselleşmeyeyapılaneleştirileriöğreneceksiniz.

•

KüreselleşmeKarşıtıYeniToplumsalHareketlerinortaya çıktığınıöğreneceksiniz.


•

•

•

•

•

Küresellik,küreselveküreselleşmekavramlarınınyanlış kullanımlarındanörneklerbulunuz. Küreselsistemleryaklaşımıbaşlangıçtasadeceiktisatile sınırlıikennedendahasonragenişlemiştir?Tartışınız. Sosyologlarınnedenküreselleşmeyedahaçok homojenleştiriciolarakbaktıklarınıdeğerlendiriniz. Küreyellikkavramınıntemelindekültürelemperyalizmin bulunmaolasılığınıtartışınız.Kültürelmekânlarıntemel özelliğinivegelecektekietkilerinitartışınız. Küreselleşmeyeyapılaneleştirilerdenkatılmadıklarınızı belirleyerekgerekçelendiriniz. KüreselleşmeKarşıtıYeniToplumsalHareketlerininternet sitelerinegirerek,buhareketleriaraştırınızvebunların ortayaçıkmalarındavegelişimlerindeyaşanansorunları değerlendiriniz.

133

134

Ünite 9

Küreselleşme Küreselleşme kavramı günümüzde en sık kullanılan kavramların başındagelir vepek çokyöndensosyolojiyiilgilendirir.Dünyaölçeğindekipolitikveideolojikdönüşümleriizlemekiçinönemlibiraraç tır. Ulrick Beck’i izleyerekbu kavramaaçıklık kazandırmaktayarar vardır.Çünküliteratürde“globalism”( globalisme),“globalite”( globality) ve  “globalleşme/küreselleşme” (globalization) gibi farklı kullanımlarbulunmaktadır(Sarıbay,2000): Neo-liberalizm temelli bir kavramlaştır mayla kültür, siyaset, sivil toplumun tümünün ekonomik yapı tarafından belirlendiği savunulur. Diğer bir ifade ile ekonomiye indirgenmiştekve düzbiryapının,pazarhâk imiyetialtındaişlemesinianlatır.

•

Globalism /Küresel lik:

•

Globalite /Kür esel:

“Dünya Toplumu” anlayışına işaret eder. Ülkelerinçokbo yutluilişkileriçindebağımlılıkları nıgösterir.

• Globalleşme/Küreselleşme:Globalleşmebirsüreçtir.Uluslarüstü aktörlertarafındanbelirlenenbirsistemiifadeeder.Busüreçteekonomi, kültür, siyaset ve sivil toplum birbirine indirgenmeksizin yanyanagörülürler.Ancakgerçektedurumhiçdeöyledeğildir.

Küresel Yaklaşımlar JonathanFriedman(1992),küresel/globalolanileilgiliolarakikifarklıgörüşünbulund uğunaişaretede r: • Kültürel Sosyoloji Yaklaşımı:Dahaçokedebiyatalanındakifark lı araştırmaları birleştirenve Birmingham çevresinden esinlenen yaklaşımdır. Bu yaklaşım insan toplulukları arasında olduğu kadar,maddivemaneviöğelerarasındadagiderekartanbağlantılar,alışverişlervehareketlerinfarkınavarılmasınadayanır.Ronald RobertsonveişlevselcisistemkuramcısıTalcotParsonsbukatego rideyeralırlar. • Küresel Sistemler Yaklaşımı: Bu yaklaşım daha önce küresel tarihsel politik iktisat olarak ortaya çıkm ıştır. Dünya Sistem Yaklaşımıolarakdabilinenbubakış,kültüredeğinmemesiyüzün den eleştirilmiştir. Bu yaklaşım daha çok politik iktisat alanıyla sınırlıdır.Ancakdahasonrabualan,kültürvekimlikkonularıda katılarakgenişletilmiştir.

Küreselleşme

Küreselleşme Tartışmaları KüreselleşmeliteratüründeöndegelenbirisimolanRonaldRobertson’a göre,küreselleşmetartışmalarınıyap anlarikigr uphalindesınıflana bilir: • Birörnekleştiriciler/Homojenleştiriciler: Bunların başında A. GiddensgibiMarksistlergelsedebazıişlevselcilerdebukategori deyeralır.Bilimse lverealistbirepistem olojitaraftarıdırlar.Özne olanbilimadamı,nesneolarakdışdünyayıinceler.Sosyalbilimci lerinönemlibirkısmıbutüryaklaşımıbenimser.Modernistbir yaklaşımdır. • Farkçılaştırıcılar/Heterojenleştiriciler:  Edvard Said ve Stuart Hallenönemlitemsilcile ridir.Onlardaha çokderinyorumsama / hermeneutik yaparlar. Bu yaklaşımı daha çok kültürel çalışma yapanlarbenimser.Postmodernbiryaklaşımdır. JonathanFriedman(1992)’agöre,küreselleşmesöylemininönemlibir kısmı modernitenin ideolojik ürünüdür. Bu konudaki tartışmaların önemlibirbölümüdeemperyalizmeleştirisiüzerindeyoğunlaşmış tır.Tekmerkezlikültürelhegemonyanın,örneğinAmerikandeğerle rinin,tüketimürünlerininveyaşambiçimlerininçevreülkekültürle rininiçinesızarakya ygınlaşması,yanikültürelem peryalizmşiddetle eleştirilmiştir.Çünkükültürelfarklarınsilinipgi tmesiendişesivardı. Yalnız ekonomik olarak çevre konumunda olan ülkelerde değil, Avrupa’dabilebukaygılararastlanmakta,Amerika’nınhamburgerve kolakültüründençekinilmektedir. Öte yandan küreselleşme kuramcısı olarak Ronald Robertson bir küreselleşmemodeliönerir.O,küreselleşmeyinesnelveöznelbileşenlerolarakformüleeder.Küreselleşmebubağlamda,dünyanınküçülerek baskılanmasını/sıkıştırılmasını  (compression) ifade eden bir terimdir.Ona görebubaskılanma süreciyeniolma yıpinsanlıktari hindeçokgerilerekadaruzanır.Buküçülmevebaskılanmafikriise, parçalar arasındaki mesafenin azalmasıyla sonuçlanır. Robertson’a göreküreselsistemdeenönemliolgukarşılıklıbağımlılıktır.Onagöre hepimizde“dahabüyükbirsisteminparçasıolduğumuzbilinci”yani tikelcilik(particularisme)gelişir.DüşüncelerindeT.Parsons’ınizlerini taşıyan Robertson, tikelcilik ve evrenselciliğin karşılıklı gelişimini izler.Onagöretikelcilikyayılarakevrenselleşmektedir.Ayrıcayerel deküreselbirüründür.Örneğingeçenyüzyıldaulusdevletlerinkar bonkopyagibiçoğalmalarıküreselkültürünbiryansımasıdır.

135

136

Ünite 9

Robertson (1992)’un görüşleri birçok yönden eleştirilmiştir. Örneğin Friedman(1992)Harvey’denyararlanarak,zamanvemekândaküçül meninvebaskılanmanınyadat azyikaltındakalar aksıkışmanın,sal t bilimselgelişmeveyatarafsızteknolojikevrimdenkaynaklanmadığınısöyler.Busüreçlerin,sermayebirikiminin,dünyaekonomikstrate jilerinin veözgül toplumsalyapıların etkisiyleortaya çıktığını savunur.Robertson’untümekonomik,siyasal,toplumsalöğeleri,bütünün parçası olduğumuzun bilincine varma  ile anlatmasının sığlığına dikkatleriçeker.Onagöreyerelleşenbenzerlikler,küreseltoplumsal güçvekoşullarınürünüdür.

Küreyellik/Glokalleşme Anılankavramlardansonraortayaçıkanbiryenikavramdahavardır. Buna,küreselveyerel(local)kelimelerindenüretildi ğiiçin“küreyel lik/glokalleşme” (glocalization) veya “kültürel globalleşme” denilmektedir.Bu,aslındabelirlibirkültüreözgüolanınyaygınlaşmasıdır. BukavramınJaponkaynaklıolduğuvekendineözgüolanileevrensel olanıçokiyibağdaştıranişkültüründenesinlenereküretildiğideayrıcabilinmelidir.ÖrneğinAmerikantoplumundakihamburgerkültürü dünyanınheryerineyayılmıştırveartıkbuna“McDonallaştırma/ McDonalizationdenilmektedir(Ritzer,1983).Aynışekildebirçokyerel sigara,yemek,müzik,giyimtarzıyaygınlaşmaktadır.Örneğinherkes kotpantolonuheryerdegiymektedir. Appadurai(1993)veSarıbay(2000)’agöreglokalleşmeyaratankültürel mekânlar(space)bulunmaktadırvebunlarıbeşbaşlıkaltındatopla makmümkündür: • Etno-mekân: Göçmenvemülteciler,mevsimlikişçilerveturistle rin yaşadıkları mekânlar. Bunlar içinde yaşadığımız dünyayı değiştireninsanlarınyaşadığımekânlarolarakönemkazanır. • Tekno-mekân: Tüm mevcut teknolojilerin, ileri olanlar da dahil olmaküzeretümsınırlarıaşarako luşturduklarımekânlardır. • Finans-mekân: Uluslararası para hareketlerinin gerçekleştiği borsatürümekânlardır. • Medya-mekân:Televizyonveradyobaştaolmaküzeretümbilgi lerinelektronikolaraküretildi ğiveyayıldığımekânlardır. • Zihinsel-mekân:  Aydınlanmadan bu yana üretilen düşünce ve ideolojilerin,örneğineşitlik,adalet,özgürlük,demokrasigibifikir lerinyayıldığımekânlar.

Küreselleşme

Sözüedilenbufizikiyerleşim/toprağındankoparılmış(deterritorialized ) mekânlarkuşkusuzetkileşimiçindedir.Ayrıcakendinisanalortamlar daserbe stçe ifade etme olanağına dasahiptir . Artık burada “küresel sanallaşma”sözkonusudur(cyberspace)demekdahadoğrudur. Butürkullanımlardahaöncetarihselyadazaman(time)boyutunda değişme ile ilgilenen sosyolojinin mekân (space) ile de ilgilenmeye başladığınınişaretlerdir.Zamanvemekânınbirlikteönemtaşıdığıise, ilk önceleri Giddens’in “Yapılaşma Kuramı”nda ortaya konmuştur. Giddensküreselleşmeyediyalektikolarakbakmıştır.O,“küreselleşme için,varlıkileyokluğunkesişmesi,toplumsalolaylarlatoplumsaliliş kilerinbellimesafedeyerelbağlamsallıklarlakarışmasıdır”demiştir (Giddens,1990).AyrıcaGiddens,küreselleşmeyimodernliğinbirsonucuolarakgörmüştür.

Giddens’ınbudüşüncelerinieleştirenlerdebulunmaktadır.Örneğin RolandRobertson(1992)’agöre,küreselleşme,basitçemodernliğinbir sonucuolarakgörülemez,aksineküreselleşmemodernliğihazırlayan bir koşuldur. Ayrıca Giddens, küreselleşme yerine küresel terimini kullanmadığıiçineleştirilmiştir.Çünküküresellikmodernliğinyay gınlaşmasınıkolay laştıranbirdurumdur .Genişan lamdacoğrafiola rakuzakuygarlıklarıniçiçegeçmesinigös termedeuygunterminolo jidir(Robertson,1992). Öteyandanmodernlikgenelanlamdakurumlarınvetemeltecrübele rin bir örnek  /homojen olması anlamını taşır. Burada Giddens’in modernlik ile küreselleşme arasında kurduğu ilişki problemlidir. Çünküo,küreselleşmeyimodernliğinbirsonucuolarakgörmektedir. Oysaküreselleşme,biryandankültürelbirliğisağlarken,biryandan da farklılıkları derinleştirmekte, en azından su yüzüne çıkmasına olanaktanımaktadır .Nitekimküreselleşmesürecinde ,homojenlikve heterojenlik,evrensellikileözgücülük(particularisme)gibiikilikar şıtlıklardiyalektikolarakbiraradabulunabilir.Hattaküresellikbunu ideolojikolarakteşvikedergörünür.Aslındaolayıngerçeği,ekono mikolarakhomojenlik(kapitalizm)karşısındakültürelçoğulculuğa izinverilmesidir.İnsan ların“tüketimtoplum u”ndasadecetüketme eğilimlerinin arttırılm ası temel hedeftir. Tüketilen şeylerin benzer veyafarklıolmasıisedetaydanibarettir.

Küreselleşmenin Eleştirisi PostmoderndüşünceleriiletanınanZygmuntBauman(1997)dadahil olmak üzere küreselleşmeninzenginler  vefakirle r arasında tabaka-

137

138

Ünite 9

laşmayıdahadakeskinleştirerekkutuplaşmayayolaçtığıdeğerlendirmesiniyapanlarçoktur .Ayrıcaküreselleşmeileemperyalizmarasın dailişkikurarakyapılanbazıeleştirilerekulakvermekgerekmekte dir. Türkiye’nin önemli iktisatçılarından Korkut Boratav (2000), Probhat Patnaik (1997)’tenesinlenerek“e mperyalizmnedenartık solaydınlarınsöylemindeyeralmıyor”sorusunusormaktavebukavramınyeri nikürselleşmeninaldığısonucunavarmaktadır.Budurumdaküresel leşmenin,emperyalizminyerinialmasüreciüzerindedurmakgerek mektedir. Bilindiğiüzere,Patnaik(1997)emperyalizmi,dünyayıbelirleyeneko nomikilişkilerinbütünüolaraktanımlamaktavedünyadayaşanan tümdönüşümleribununsonucuolarakgörmektedir.OnunveBoratav (2000)’ınitirazı,tümbudönüşümlerinartıkküreselleşmeileaçıklan mayabaşlamasıdır.Çünkübudurumaynıolgununfar klıikibiçimde anlatılmasıvedolayısıylaçarpıtılmasıilesonuçlanmaktadır. Boratav(2000)’agöreküreselleşmeterminolojisinikullananlar,emperyalizmterminolojinikullananlardanbaşlı caüçaçıdanfarklılaşırlar: • Yapısalbağımlılıkyerinekarşılıklıbağımlılıkkullanırlar.Dünyanın eşitsiz ve hiyerarşik yapıya sahip olduğunu görmezden gelerek, herşeyinkarşılıklıbağımlılı ğasahipbirdengeiçindecereyanettiğinisavunurlar. • Merkezeçevreekonomilerindensistematikolanaktarılandeğe rler gözardıedilerek,herkesineşitolarakyararlandığıbirsistemyak laşımı sunarlar. Piyasa ilişkilerinin  genişlemesiyle daha adil bir kaynak dağılımına ulaşılacağı savunulur. Gelişmiş merkez ile çevreülkeleriarasındakibölüşümmücadelelerigündemegetiril mez. • Piyasanın eşitsiz güçler arasında oluştuğunu eleştiren yaklaşım terkedilerek,piyasayagüvenyaklaşımıpekiştirilir.Piyasaeleştiri lerdenuzaktutularakfetişleştirilir.Bunafanatikgüvenyaklaşımı dadenilir.Böylebirsitemdedevletinrolühemenhemenhiçyoktur. Boratav’ınhaklı olarakilerisürdüğügibi,21.yüzyıldadageçmişteki tümeşitsizliklerartaraksürdüğühalde,küreselciyaklaşımınemper yalizm kavramlaştırmasına egemenliği, onun üstünlüğünden kaynaklanıyorolamaz.Helehelebağımlılıkvesömürüilişkilerinigör mezdengelenbiryaklaşımınyeterligibisunulmasımümkündeğildir.

Küreselleşme

Ancak Marksizmin emperyalizm üzerindeki eleştirileri geçerliliğini koruyorolsada,dahamuhafazakârgüçlerindünyaeg emenliğiniele geçirmişolmalarıyüzündenişleviniyerinegetiremezhalegeldiğide açıktır.Ayrıcaumutlarınıyitirenaydınlarınteslimiyetçitutumlarına da,önemlibireleştirisözkonusudur.Ancakbirçokküreselleşmekar şıtıyenitoplumsalhareket,günümüzdeküreselleşmeyeciddieleştiri lergetirmektedirler.

Küreselleşme Karşıtı Yeni Toplumsal Hareketler

Alan Touraine (1998)’e göre, sosyal hareketler toplumdaki mevcut bağımlılıkvebaskılamasisteminidönüştürmeyiamaçlayaneylemlerdir. Bu anlamda sağlıksız görülen bir durum ya da öğenin, bu bir değer,kuralveyatabiiyetilişkisiolabilir,kültürelolaraksorgulanma sıvesonucundasosyalilişkilerinyenideninşasıdır.Buyüzdensosyal hareketlerpolitikhareketlerdenfarklıdırlar.Dahaöncekibölümdede belirtildiği gibi iktidarı ele geçirme talebinde bulunmazlar. Ancak mevcutsistememeydanaokurlarvebumeydanokumasırasındapolitiksistemlemücadeleederkenortayaçıkarlar.Toplumda“meşruluk krizi”(Habermas,19 71)ortayaçıktığındaörneğin toplumdaataerkil lik sorgulanmaya başladığında feminist hareketler de ortaya çıkar. Ancakbaşlangıçta,busorgulamatamyapılma danbazıgörüşl erithal edilebilir. Başka ülkelerdeki hareketlerin izlenmesi çoğu zaman söz konusudur.Örneğin1968’deFransa’daortayaçıkanöğrencilerinbaş lattığıözgürlükvebarışhareketidünyayayayılmıştır.ABD’desanayide çalışan kadın işçilerin sömürülmesi sonucunda ortaya çıka n Feminizm de aynı şekilde sanayileşmemiş ülkelerde de yayılmıştır. Küreselleşmekarşıtıhareketleriseçokdahafarklıbiryapıyasahiptir. Küreselleşmekarşıtıhareketlerintemeli1990’lıyıllardaemperyalizme vetekellerekarşıdirenişolarakatılmıştır .Yeniliberalgörüş lerekarşı “Yeni Bir Dünya Mümkündür.” sloganı etrafında örgütlenilmiştir. Dünyanınçokdeğiş ikkıtaveülkelerind eortayaçıkmıştır.Çok çeşitli aktörleribirarayagetirmiştir.Birbirindenfarklıtalepveyaklaş ımları barındırması temel özelliğidir. Aynı zamanda geniş ölçüde genç kesimtarafındandesteklenmiştir.Çoksayıdabağımsıztekilörgütün bir araya gelmesine yol açmıştır. Birbirinden çok uzak mesafelerde olaninsanlariletişim teknolojilerindenyararlanarakveağlarkurarak önemliküreselleşmeyanlısızirvetoplantılarınıprotestoetmişlerdir. İlki2001’deBrezilya’da,2004’deHindistan’da,2005'tetekrarBrezilya’da, 2006’daPakistanveMali’de,2007’deKenya’da,2009’dayineBrezilya’da

139

140

Ünite 9

toplanmıştır.2011’deiseSenagal’inDakarkentindeyapılmasıplanlanmıştır. Ayrıca Dünya Sosyal Forumu (DSF)’nun,  binlerce örgüt ve aktivistibarındıranvea detaEnternasyonalisthareketiçağrıştıranbir yapıyasahipolmasıönemlidir. KüreselleşmeKarşıtıHareketinçeşitliaşamalar dangeçtiğisöyl enebilir: • Birinciaşama:Fransa’daLeMondeDiplomatiguedergisiçevresindekuramsaltemelleratılmıştır.1999’daABD’deSeattle’debüyük bir protesto gösterisi düzenlenmiştir. Daha sonraları da Dünya TicaretÖrgütüBakanlarKurulu,DünyaBankası,GelişmişYediler (G7)toplantılarısürekliprotestoedilmiştir. • İkinci aşama: Antiküresel Hareketin Alternatif/Alter-Küreselci Hareketedönüşmesidir.Küreselleşmeyanlıları Davostoplantıları yaparken, anti küreselciler alternatif olarak ilk toplantıların ı Brezilya’da Porto Allegre kentinde toplanmıştır. “Sosyal Forum” olarak anılan toplantılar, hareketin örgütsel yapısını da ortaya çıkarmaya başlamıştır. Bu yapının temel özelliği, herhangi bir hiyerarşiye ve karar mekani zmasının olmaması, herhangi bir örgüt disiplininden bağımsız olmasıdır. Alter-Küreselci aşamaya gelinmesinin önemi, sadece protesto gösterileriyle yetinilmeyip, alternatif projeler geliştirme potansiyeline sahip olunduğunun gösterilmesidir. • Üçüncü aşama:Maales efüyeler arasında bazı anlaşmalar çıkmış vetaraflarbirbirinimahkemeyevermiştir.Güvenbunalımıyüzün denortayaçıkançatışmabirçoküyekaybınayolaçmıştır.

Küreselleşme

Özet Küreselleşme tartışmalarını yapanlar iki grup halinde sınıflandırılmaktadır:i)Birörnekleştiriciler/Homojenleştiricilerii)Farkçılaştırıcılar/ Heterojenleştiriciler. Aslında küreselleşme söylemini n önemli bir kısmı modernitenin ideolojik ürünüdür. Bu konudaki tartışmaların önemlibirbölümüdeemperyalizmeleştirisiüzerindeyoğunlaşmıştır. Tekmerkezlikültürelhegemonyanın,örneğinAmerikandeğerlerinin, tüketimürünlerininveyaşambiçimlerininçevreülkekültürlerinin içinesızarakyaygınlaşması,yanikültürelemperyalizmşiddetleeleştirilmiştir.ÖteyandanküreselleşmekuramcısıolarakRonaldRobertson birküreselleşmemodeliönerir.O,küreselleşmeyinesnelveöznelbileşenler olarak formüle eder. Küreselleşme bu bağlamda, dünyanın küçülerek baskılanmasını/sıkıştırılmasını  (compression) ifade eden bir terimdir. Ona göre bu baskılanma süreci yeni olmayıp insanlık tarihindeçokgerilerekadaruzanır.DüşüncelerindeT.Parsons’ınizlerinitaşıyanRobertson,tikelcilikveevrenselciliğinkarşılıklıgelişimini izler.Onagöretikelcilikyayılarakevrenselleşmektedir.Ayrıcayerelde küreselbirüründür.Örneğingeçenyüzyıldaulusdevletlerinkarbon kopyagibiçoğalmalarıküreselkültürünbiryansımasıdır.Robertson (1992)’un görüşleri birçok yönden eleştirilmiştir. Örneğin Friedman (1992) Harvey’den yararlanarak, zaman ve mekânda küçülmenin ve baskılanmanın yadatazyik altındakalarak sıkışmanın,saltbilimsel gelişmeveyatarafsızteknolo jikevrimdenkaynaklanmadığınısöyle r. Busüreçlerin,sermayebirikiminin,dünyaekonomikstratejilerininve özgül toplumsal yapıların etkisiyle ortaya çıktığını savunur. Robertson’untümekenomik,siyasal,toplumsalöğeleri,bütününpar çasıolduğumuzunbilincinevarmaileanlatmasınınsığlığınadikkatleri çeker. Ona göre yerelleşen benzerlikler, küresel toplumsal güç ve koşulların ürünüdür.“Küreyellik/Glokalleşme ise,yeni ortayaçıkan birkavramdır.Bunaküreselveyerel(local)kelimelerindenüretildiği için“küreyellik/glokalleşme”(glocalization)veya“kültürelgloballeşme”denilmektedir.Buaslındabelirlibirkültüreözgüolanınyay gınlaşmasıdır.Glokalleşmeyaratankültürelmekânlar(space)bulunmaktadır ve bunları beş başlık altında toplamak mümkündür: i) Etnomekân, ii) Tekno-mekân, iii) Finans-mekân, iv) Medya-mekân, v) Zihinsel–mekân.Küreselleşmeninzenginlervefakirlerarasındataba kalaşmayıdahadakeskinleştirerekkutuplaşmayayolaçtığıdeğerlen dirmesiniyapanlarçoktur.Ayrıcaküreselleşmeileemperyalizmara sındailişkikurarakyapılanbazıeleştirilerekulakvermekgerekmektedir.

141

142

Ünite 9

De¤erlendirme Sorular› 1. Aşağıdakikavramlardanhangisi“DünyaToplumu”anlamına gelir? a.Globalite b.Globalizm c.Globalleşme d.Glocalization e.Hiçbiri 2. GlokalizmyadaKüreyellikhangikelimelerdenüretilmiştir? a. b. c. d. e.

Küreselveküreselolmayan Küreselveyerel Küreselolmayanveyerel Küreselvegenel Hiçbiri

3. KüreselleşmekonusundaFarkçılaştırıcılarıntemelgörüşünedir? a. b. c. d. e.

Postmodernlik Kültüreönemverme Derinyorumsamayapma Hepsi Hiçbiri

4. KorkutBoratavgünümüzdeküreselleşmeninhangikavramın yerinialdığıiddiasındadır? a.Sosyalizm b.Kapitalizm c.Emperyalizm d.Sanayileşme e.Hiçbiri 5. KüreselleşmeKarşıtıYeniToplumsalHareketlerintemelözelliği nedir? a. Politikhareketolmak b. Politikhareketlerdenfarklıolmak c. Yerelolmak d. Kapitalizmisavunmak e. Hiçbiri

İ J O L O Y S O S

10

1.


2.


3.


4.


5.


6. 





7.


8.

SivilToplum

9.

Küreselleşme

Türkiye’de Sosyoloji

144

Ünite 10


Türkiye’deSosyoloji

•

Türkiye’deSosyolojininSorunları

•

GenelDeğerlendirmeveÇözümÖnerileri

•

Dünya’dakiSonGelişmelerIşığındaTürkiye’deSosyoloji


•

•

•

Türkiye’desosyolojininkuruluştarihçesigösterilecektir. Türkiye’desosyolojininsorunlarıincelenecektir. Geneldeğerlendirmeveçözümönerilerigözden geçirilecektir. Dünya’dakisongelişmelerışığındaTürkiye’desosyolojinin konumuirdelenecektir.



•

•

•

Türkiye’desosyolojininkuruluştarihçesiniöğreneceksiniz. Türkiye’desosyolojininbaşlıcasorunlarınınnelerolduğunu öğreneceksiniz. Geneldeğerlendirmeveçözümönerilerininnelerolduğunu öğreneceksiniz. Dünya’dakisongelişmelerışığındaTürkiye’desosyolojinin konumuhakkındaayrıntılıbilgisahibiolacaksınız.


•

•

•

•

Türkiye’desosyolojininkuruluştarihçesinidahakapsamlı olarakinceleyiniz. Türkiye’deSosyolojininkonumunu,yakındanbildiğiniz diğerbirsosyalbilimilekarşılaştırınızvebunların farklarınıgörünüz. Türkiye’desosyolojininsorunlarınınhangialanlarda yoğunlaştığınıbelirlediktensonrabununolasınedenlerini tartışınız. Geneldeğerlendirmeveçözümönerilerihakkındayapılan değerlendirmelerinhayatageçirilmesiiçinsizegörene yapılmalıdır?Tartışınız. M.Burawoy’unsınıflamasınıgözönündebulundurarak, Türkiye’desosyolojininhangialanlardadahafazlagelişim gösterdiğiniveHalkSosyolojisiyapmaolanaklarını tartışınız.

145

146

Ünite 10

Türkiye’de Sosyoloji ve Son Gelişmeler Türkiye’de ilk sosyoloji dersleri İstanbul Üniversitesi’nde/ Darülfünun’da 1913-1914 öğretim yılında Ziya Gökalp tarafından verilmiştir. Başlangıçta sosyoloji “İçtimaiyat Darülmesaisi” adı altında bağımsız bir kürsü olarak Ziya Gökalp tarafından kurulmuş iken, daha sonraki uygulamalar iktisat ve felsefe bölümleri içinde sosyoloji kürsüleri şeklinde olmuştur. Nitekim Cumhuriyet Döneminin ilk Fakültelerinden Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinde de 1939-40 öğretim yılında Felsefe Bölümü içinde sosyoloji dersleri verilmeye başlanmış ve daha sonra da kürsü olarak yapılanma gerçekleşmiştir. Orta Doğu Teknik Üniversitesi (1959) ve Boğaziçi Üniversitesinde (1971) Sosyal Bilimler Bölümü, Ege Üniversitesinde (1977) Davranış Bilimleri içinde sosyoloji dersleri okutulmaya başlanmıştır. Daha sonra 1982’de Yüksek Öğretim Kanunu (YÖK) ile Sosyoloji Bölümleri bağımsız olmuştur. Bunlar içinde tek farklı gelişim, Hacettepe Üniversitesi Sosyoloji'nin ilk kuruluşundan itibaren ve YÖK’ten önce bağımsız bir bölüm olarak kurulmasıdır (1964). Türkiye’de ve Avrupa’da sosyolojinin bir bilim olarak kabul edilmesi hemen hemen aynı yıllara rastlamakla birlikte, aynı gelişimi gösterememiştir. Sosyoloji öğretim üyeleri tarafından uzun yıllardır üzerinde durulan en önemli sorunların başında “aktarmacılık” gelmektedir. İkinci önemli sorun ise, “gelenek yokluğu” dur. Aktarmacılık ya da uyarlamacılık, özgünlük sorunu bugün de devam etmektedir. Günümüz sosyolojinin statüsünün düşüklüğünün en önemli nedenlerinin başında çerçeveleri Batıya bağımlılığı ve kendi gelmektedir koşularına uygun kuramsal ve kavramsal oluşturamaması (Odabaş, 2004). Ancak bu konudaki değerlendirmelerin sosyolojisinin nasıl bir bilim olduğu konusundaki tartışmalar ışığında yapılması daha sağlıklı olacaktır. Çünkü başlangıçta Batıda doğan ve Batı sorunlarını inceleyen sosyolojinin evrenselliği hiçbir eleştiri yapılmadan tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de kabul edilmiştir. Düz evrimci gelişme kuramlarının eleştirilmesi ve Batı merkezli kuramların Batı-dışını açıklamada yetersizliklerinin ortaya konulması üzerine ise, önceden olağan sanılan bağımlılık ilişkisi artık sorun edilmeye ve eleştirilmeye başlanmıştır.

Türkiye’de Sosyolojinin Sorunları Türkiye’de sosyolojinin sorunları daha sistematik ve detaylı olarak sekiz başlık altında değerlendirilebilir:


Kuramsal Sorunlar Bu başlık altında üç temel sorun alanı bulunmaktadır: • Evrensel olduğu düşüncesiyle hiç eleştiriye tabi tutmadan Batı sosyolojisini kabul etmek ve kullanmak, • Kuramsal ve metodolojik yaklaşımları birbirine karıştırmak ve bunun farkında olmamak, • Kuramları uygularken tatarsızlığa düşmek ve bunun farkında olamamak, • Sosyologlar arasında kuramsal tartışmaları yeterince yapmamak.

Metodolojik Sorunlar • Pozitivist geleneğin baskınlığı ya da hegemonyası, • Yorumlayıcı sosyolojiye çok az yer verilmesi, • Feminist eleştirilerden çok az yararlanılması, • Kalitatif /nitel tekniklere araştırmalarda çok az yer verilmesi.

Bilimsel Çalışmalar ve Yayınlar • Ulusal yerine uluslararası ölçütler kullanmak. • Yabancı dilde yayın yapmaya daha çok önem vermek, • Batı kuramlarını Türkiye’den bulgularla test eden yayınlar yapmak, • Kuram ve uygulama bütünlüğüne sahip araştırmalar ve bunlara dayanan yayınlar yapmamak.

Eğitim • Batı literatürünü tercüme eden kitapları eleştirmeden okutmak, • Standart programlarda esneklik olmadan eğitim vermek, • Yüksek öğretim hakkında dar bir vizyona sahip olmak, • Eğitimleri kuramsal ağırlıklı vermek, uygulamalara yeterince fırsat tanımamak.

Bilimsel Toplantılar • Uluslararası gündemi izlemek, yerel ve özgün gündemli toplantılar yapmamak, • Sadece Batı kuramlarını, yerel bağlantılarını kurmadan tebliğ olarak sunmak, • Geniş katılımlı toplantıları sık sık yapamamak

147

148

Ünite 10

Araştırma • Devlet destekli araştırmalar artmıştır. TÜBİTAK önemli destekler vermektedir. • Politika yönelimli araştırmalara devlet desteği daha fazladır, kuramsal araştırmalar ise destek görmemektedir. • Kurumlaşmış uluslararası destek artmıştır. Avrupa Birliği fonları ancak belirli konuları desteklemektedir.

Sosyal ve Akademik İlişkiler • Uluslararası kongre ve toplantılara katılım düşüktür. Belirli üniversitelerden dil bilenler daha çok katılmaktadır. • Sınırlı ulusal toplantı düzenlenmekte ve iletişim azalmaktadır. Üç yılda bir Sosyoloji Derneği ulusal bir kongre düzenleyebilmektedir. • Türkiye’deki gelişmiş kabul edilen üç büyük kentteki üniversitelerle diğer üniversiteler arasında merkez-çevre benzeri hegemonik bir bağımlılık ilişkisi bulunmaktadır. Bu Türkiye ve Batı ülkeleri arasında olduğu gibi derin olmasa da benzer biçimde varlığını sürdürmektedir. • Bölümler içinde ve bölümler arasında “bölmelenmişlikler” (Akşit, 1986)yoğundur.

Akademik Dereceler • Batı sistemiyle son derece bütünleşmiş bir sistem vardır. Bilim dallarına başvurular ve başvuru koşulları batı yönelimlidir. • Bolognizasyon denilen, “Avrupa Birliği Yüksek Öğretim Alanı”na dahil olmak üzere izlenen süreç de batıyla bütünleşme derecesini hızlandırmıştır. Avrupa Kredi Transfer Sistemi (AKTS/ECTS) uygulanmalarına başlanmış ve sosyoloji bölümlerinin denkliği için yeterlilikler belirlenmeye başlanmıştır.

Genel Değerlendirme ve Çözüm Önerileri • Sosyoloji Batıda doğup geliştiği için Türkiye’de de Batı merkezli bir sosyoloji son derece meşru görülmekte ve etkili olmaktadır. • yarayan Yapılan çalışma vekaynağı yayınların çoğu Batı kuramlarını test etmeye bilgi/data niteliğindedir. • Mevcut Batı sosyolojisi yerel, ulusal ve bağlamsal koşulları göz ardı edilerek aktarılmaktadır.


• Birbiriyle yarışan çok sayıda görüş vardır. Ancak bilimsel topluluğun/cemaatin gelişmesinde bundan yararlanılabilir. • İletişim kopukluğu son derece yaygındır. • Sınırlı özgün kuramsal çerçeve ve akademik yükselme amacıyla yapılan çalışma ve yayınlar yeterli bir sosyolojinin gelişiminde en önemli engellerdir. Türkiye’de Sosyolojinin gelişmesi için çok sayıda öneride bulunmak mümkündür: • Sosyologlar arasında iletişimi geliştirerek ortak yapılan çalışma sayısını arttırmak. • Küresel ve yerel ölçekte karşılaştırmalı araştırmalar yapmak. • Uluslararası ve bölgelerarası araştırma programları geliştirmek. • Küresel gelişim içinde tarihsel özgüllükleri önemseyerek “sosyolojik düşünme yeteneği” (Mills, 1956) geliştirmek. • Yapı-birey arasındaki ilişkiyi önemseyerek, makro ve mikro çalışmaları birlikte yapmak. • Metodolojik ve ontolojik sayıltılarını gözeterek nicel ve nitel araştırma tekniklerini bütünleştirmek. • Uluslararası merkez-çevre ilişkilerine duyarlı biçimde, diğer uluslarla toplantı ve konferanslar düzenlemek.

Dünyadaki Son Gelişmeler Işığında Türkiye’de Sosyoloji Amerikan Sosyoloji Derneği (ASA) ve Uluslararası Sosyoloji Derneği (ISA) başkanlıkları da yapan İngiliz asıllı sosyolog Michael Burawoy’in yaptığı ‘mesleki’ (professional), ‘halk’ (public), ‘politika’ (policy) ve ‘eleştirel’ ( critical ) sosyoloji sınıflamasını göz önünde bulundurarak Türkiye’de Sosyoloji’ye bakıldığında başlangıçtaki kurucularımızın mesleki sosyoloji kadar halk sosyolojisi de yaptığı söylenebilir. Çünkü Michael Burawoy’e göre, dört tip sosyoloji ve dört tip sosyolog bulunmaktadır: ‘Profesyonel’, ‘eleştirel’, ‘halk’ ve ‘politika yönelimli” sosyologlar. Akademik kuruluşlara göre farklılaştığı gibi, aynı ulus/toplumdeğişiklikler içinde olduğu kadar farklı uluslara/toplumlara de gösteren, birbirine içten bağımlılığı göre olan zaman bu dörtiçintip sosyolog ve sosyoloji arasında kaçınılmaz olarak hükmetme ve bağımlılık ilişkileri söz konusudur.

149

150

Ünite 10

Sosyolojik Bilgi

Akademi

AkademiDışı

Araçsal Bilgi

ProfesyonelSosyoloji

PolitikaYönelimli

Düşünümsel Bilgi EleştirelSosyoloji (Diyaloga dayalı bilgi)

HalkSosyolojisi

Tablo 7:Burawoy’unSosyolojiSınıflandırması(Burawoy,2005)

Sosyolojik işbölümünde Burawoy sosyolojik bilgi türleri ve onun izleyicilerinin bir tipolojisini önerirken ‘araçsal’ (instrumental) ve ‘düşünümsel’ (reflexive) olarak iki bilgi türü ve ‘akademik’ ve ‘extra-akademik/akademi dışı olarak’ iki grup dinleyici ayrımı yapar. Araçsal bilgi ve düşünümsel bilginin her ikisinde de meşruluk, hesap verme, patolojik davranışlara sahip olma ve siyaset yapma açısından sosyologlar karşılaştırılır. Mesleki sosyoloji, akademik izleyiciye kuramsal veya ampirik özellikte, bilimsel normlara ve akran değerlendirmesine dayalı, kendi referans sistemine ve mesleki çıkarına sahip araçsal bilgi üretir. Politika yönelimli sosyoloji ise, akademi dışındaki izleyiciye, somut, etkili, sırasında kaynak sağlayıcıların hizmetinde olabilen, politik müdahale olanağı veren araçsal bilgi üretir. Eleştirel sosyoloji, akademik izleyiciye, temel ahlaki görüşler taşıyan, sırasında dogmatik özelliklere sahip, dahili tartışma içeren düşünümsel bilgi sunar. Halk sosyolojisi ise, akademi dışındaki izleyiciye, iletişimsel, belirli halk kesimlerine yönelik ve halk ile diyalog içinde düşünümsel bilgi üretir. Diğer bir ifade ile mesleki ve politika yönelimli sosyoloji, araçsal bilginin değişik formlarıdır. Buna karşılık eleştirel sosyoloji, akademisyenlere; halk sosyolojisi ise, akademi dışındakilere yönelik düşünümsel bilgi üretmekten sorumludur. Aralarında uzlaşma pek kolay olmasa da profesyonel sosyolojinin araçsal (instrumental) bilgisi, halk sosyolojisi kadar politika yönelimli sosyoloji ve onun müşterilerinin hizmetine de sunulabilir. Nitekim Burawoy’e göre, ‘gerçek’ (truth) ve gerçeğin test edilmiş yöntemleri, birikimli bilgi yapılarını, yönlendirici soruları ve kavramsal çerçeveyi sağlayan profesyonel sosyoloji olmaksızın ne halk ne de politika yönelimli sosyoloji olur. Profesyonel sosyoloji, halk ve politika yönelimli sosyolojinin düşmanı değildir; fakat onların var olabilmesi için zorunludur. Eğer profesyonel sosyoloji olmaksızın halk ve politika sosyolojisi olmuyorsa, aynı durum eleştirel sosyoloji için de geçerlidir. Ancak farklı bir şekilde, profesyonel sosyoloji olmadan halk ve politika yönelimli sosyoloji olmayacağı gibi, eleştirilecek bir şey olmayacağı için


eleştirel sosyoloji de olamaz. Ancak kabul etmek gerekir ki, bu tiplerden birinde yer alan sosyologların kendilerine göre farklı bilgileri, meşruluk temelleri ve sorumlulukları/hesap verme mekanizmaları bulunduğundan uzlaştırılmaları pek kolay değildir. Söz konusu sınıflamada yer alan ilk kategori olarak profesyonel sosyologlar, toplumu analiz etmek için kuramsal ve metodolojik olarak sofistike araçlara sahiptirler. Benimsedikleri bilimsel süreçler, meşruluk ilkeleri ve hesap verme biçimleri kendi meslektaşları tarafından belirlenir. İdeal olarak profesyonel sosyoloji, propaganda ve dogmaya dönüşmeyi engellemede, diğer sosyoloji yapma biçimlerinin belkemiğidir. Ancak, eğer profesyonel sosyoloji bir ülkede çok gelişmişse diğerlerinin zayıf kalma olasılığı yüksektir. Profesyonel sosyologlar yaptıkları çalışmaları yayınlama sorumluluğuna sahiptirler. Türkiye’de başlangıcından bu yana sosyolojinin bu kapsamda gelişim gösterdiği iddia edilebilir. Politika yönelimli araştırmacı sosyologlar, profesyonel sosyoloji tarafından geliştirilen kuramsal çerçeveleri ve metodolojileri, kamu veya özel sektör tarafından talep edilen araştırmaları yapmakta kullanırlar. Halk sosyologları ise, temelde kamuya angaje olmuştur. Onlar toplumun içinde bulunduğu en önemli problemleri göstermek için halk ile birlikte çalışırlar ve halka karşı sorumludurlar. Halk sosyolojisi, akademinin ötesinde politik ve ahlaki düşüncelerle halk ile diyalog içinde olmaktır. Ayrıca ‘seçkinci/geleneksel’ ve ‘organik/tabana dayalı’ (grassroots) halk sosyolojileri şeklinde ayrım da söz konusudur. Örneğin David Reisman’ın Yalnız Kalabalıklar, Gunnar Myrdal’ın Amerikan İk ilemi, Robert Bellah’ın Kalbin Alışkanlıkları adlı kitapları veya New York Times gazetesinde çıkan yazılar, geleneksel ya da seçkinci halk sosyolojileri olarak kabul edilmektedir. Organik ya da tabana dayalı halk sosyolojisi ise, mahalle grupları, inanç toplulukları, işçi sendikaları gibi, daha sınırlı çıkarların savunulmasına yönelik olabilir. Örneğin eğitim sırasında öğrenciler, sosyologların ilk halkı olarak görülürler. Geleneksel seçkinci yaklaşım öğrencileri hiçbir şey bilmeyen ve bilgi ile doldurulması gereken boş bir kap/tabla olarak görürken, organik/tabana dayalı yaklaşım ise diyalog ile öğrencilerde var olan bilgilerin ortaya çıkarılabileceğini kabul eder. Halk sosyolojisi, halk ile sosyolog arasında karşılıklı anlaşma içinde konuşmayı/ diyalogu başlatır. Politika yönelimli bir sosyolojiden halk sosyolojisine de geçiş olabilir. Örneğin James Coleman’ın Amerikan Kongresi’ne sunduğu Afrikalı Amerikalıların okullara entegrasyon önerisi böyle bir durumu yansıtmaktadır. Türkiye’den de benzer örnekler vermek

151

152

Ünite 10

mümkündür. Örneğin bazı DTCF Sosyoloji Bölümü öğretim üyelerinin GAP İdaresi için yaptıkları karşılaştırmalı toplumsal yapı araştırması öncelikle politika yönelimlidir. Ayrıca kalkınma ajansları ve GAP’ın eşitsizlikleri arttırdığı konusunda kamuoyuna yapılan eleştiriler, halk sosyolojisi olarak düşünülebilir. Eleştirel sosyologlar ise, mevcut kuramları, onların sayıltılarını ve mesleki sosyolojinin gizli g ündemini sorunsallaştırırken bilimsel topluluğa karşı sorumludur. Normal bilim yaparken Sosyolojik Kuramsal Yaklaşımlarnın bilgisinin veya sosyolojinin temellerinin sorgulanması fazla mümkün değildir. Bu işi yapmak eleştirel sosyolojinin görevidir. Bu yüzden eleştirel sosyolojinin mesleki sosyolojinin bilinci olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu anlamda C. Wright Mills, Alvin Gouldner ve hatta Pitirim Sorokin’in mevcut mesleki sosyolojinin temellerini sorgulayan eleştirel sosyologlar olduğunu söylemek mümkündür. Onlar, “ne için bilgi” ve “kimin için bilgi” sorularını sorarak yanıt aramışlardır. Eleştirel sosyoloji ilk olarak mesleki sosyoloji ile ilgilenir; ama bilginin piyasada metalaşmasını sorunlaştırarak politika yönelimli sosyoloji ile, ahlaki yükümlülükler nedeniyle de halk sosyolojisi ile ilgilenir. Ancak tüm bu dört tipin Weberyen anlamda birer ideal tip olduklarını unutmamak gerekir. Bazı sosyologlar dört tip içinde de faaliyet gösterebilirler. Ancak çoğu zaman birinde yoğunlaşma söz konusudur. Burawoy, sosyologların politika sosyolojisi, eleştirel sosyoloji, halk sosyolojisi ve mesleki sosyoloji arasında yer değiştirebileceğini; bunun da normal olduğunu belirtir. Aslında bir sosyolog, yaptığı işin ahlaki boyutuna hiç değinmeden mesleki sosyoloji yapabilir. Kategoriler arasındaki ilişki ya da bağlılık, bu kategorilerin özerkleşmesi ile tehlike altına girebilir. Her tipin kendine özgü patalojik yanları söz konusudur. Örneğin mesleki sosyoloji kendini diğer tiplerden tamamen soyutlayabilir, politika yönelimli araştırmalar iktidarın hizmetine girebilir, halk sosyolojisinin de pop sosyolojiye dönüşme riski vardır. Ancak unutulmaması gereken, devlet/siyaset ve ekonomi tarafından tehdit edilen sivil toplumu savunmanın, eleştirel sosyolojinin en önemli görevi olduğudur. Bazı öğretim üyeleri, Sosyoloji Derneği yönetiminde uzun yıllardır görev üstelenerek bu misyonu yerine getirmeye çalışmaktadır. Gelişmiş Batı toplumlarındaki bu dörtlü sınıflama yerine, ‘çalışılan yer’ ve ‘yapılan iş’ gibi iki ölçütlü bir sınıflama yapmak da mümkündür. Örneğin Achwan ve Sujatmiko’ya göre Endonezya’da ‘akademik’, ‘aktivist’ ve ‘profesyonel’ sosyolog tipleri bulunmaktadır. Aslında bunların birbirlerini tamamen dışladığı söylenemez. Tipler arasında


sürekli geçişler de mümkündür ve birbirleriyle işbirliği de yapmaktadırlar. Akademik sosyologlar Burawoy’in profesyonel sosyologlarına benzemekte, üniversite ve araştırma enstitülerinde toplumu anlamada sofistike kuramlar ve yöntemlere sahip olarak çalışmaktadırlar. Endonezyalı profesyonel sosyologlar ise, Burawoy’in politika yönelimli araştırmacı sosyologları gibi kamu veya özel sektörde hizmet ve politika üretiminde görev almaktadırlar. Aktivist sosyologlar ise, medya veya sivil toplum kuruluşları aracılığıyla sosyal problemleri yorumlayarak daha iyi bir toplumu inşa etmek üzere evrensel değerlerle ilintili eleştirel politikalar üretmeye çalışmaktadırlar. Farklı bir deyişle aktivist sosyologlar, Burawoy’un eleştirel ve halk sosyolojisine benzer faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Bu bağlamda değerlendirdiğimizde kurucularımızın aktivist olduklarını, daha sonraki kuşakların ise hem akademik hem de profesyonel özellikler taşıdığını söylemek pek yanlış olmayacaktır. Öte yandan bir disiplin olarak sosyoloji, toplumsal meşruluk baskısı ile karşı karşıya kalmada yalnız değildir. Tüm Batı Avrupa ülkelerinde bilim ve toplum ilişkilerinin yeni ve değişen örüntüleri söz konusudur, ki bu değişim Mod 1’den Mod 2’ye geçiş olarak adlandırılmaktadır. Eğer Mod1 araştırma, devlet fonlarıyla desteklenmiş ve disiplin temelli olarak organize edilmiş klasik araştırma ise, Mod 2 bilimin kurumsal bağlamında bir dizi önemli değişim gerektirmektedir. Mod 2’de, bilgi toplumunun ortaya çıkışıyla birlikte, üniversiteler bilgi üretimindeki tekel konumlarını kaybetmişlerdir. Bunun yerine araştırma merkezleri, hükümet kuruluşları, özel danışmanlık şirketleri araştırmalara fon sağlamakta ve öncekilerden çok daha fazla sayıda araştırmacı istihdam etmektedirler. Mod 2 Araştırmalar geçici ve interdisipliner ortamlarda yürütülmekte, temel araştırmalardan farklı olarak çeşitli düzeylerde uygulamalar içermekte ve büyük ölçüde dış ortak/ partner ve müşterilerle yakın işbirliği içinde yapılmaktadır. Bir araştırmanın yararını değerlendirmede de, bu gelişmelere paralel olarak politik ve ekonomik ölçütler daha fazla önem kazanmaktadır. Sonuç olarak araştırmalar, ekonomik yarar, politik etki ve sosyal performans göstergelerinin baskısına hedef olmaktadır. Bu tür özelliklerin Türkiye için de geçerli olmaya başladığı söylenebilir. Hatta Mod 1.5 veya Mod 3 şeklinde (devlet üniversitesinde piyasaya araştırma yapmak gibi) örneklerden de söz edilebilir. Profesyonel sosyolojiden beslenen politika yönelimli sosyologlar tarafından, örgütsel problemlere veya pratik politikalara uygulanabilecek bilgi üretilir. Profesyonel sosyolojinin bilgi savları, bilmece çözme

153

154

Ünite 10

şeklinde meydana gelir. Bu terim, Kuhn’un normal bilim yapma dönemine denk gelir. Politika yönelimli sosyoloji, bu bağlamda sosyal problemlere yönelik olarak problem çözmedir. Politika yönelimli sosyologlar arasında ‘geleneksel/seçkinci ’ ve ‘organik/tabana dayalı’ halk sosyolojisini benimseme açısından da farklar bulunabilir. Halk sosyolojisi kamusal tartışmalara hizmet eder ve bu yüzden dıştan dinleyicileriyle diyalog içerisindedir. Eleştirel sosyolojide, “diyalog hakkında da diyalog” söz konusudur ve bunların dinleyicileri daha çok akademiktir. Tüm bu tartışmaların Türkiye’de tam karşılıkları bire bir bulunmasa da veya ‘kuramsal’ ve ‘uygulamalı’ sosyoloji ayrımına dayanan terminoloji daha yaygın olsa da, DTCF Sosyoloji bölümü, gerek uygulamalı gerekse politika yönelimli sosyoloji yaparken de eleştirel olmak ve halka yönelmek eğilimindedir. Örnek vermek gerekirse, Elektrik Mühendisleri Odası ile işbirliği içinde “Elektronik gözaltı ve telekulak” konusunda; İnşaat Mühendisleri Odası ile 1999 Marmara Depreminin 10. yılında “Afetlere Hazırlık” konusunda; 12 Eylül 2009 ‘da İstanbul’da yaşanan sel felaketinden sonra merkezi ve yerel yönetime yönelik eleştirel basın açıklamalar ve 2007’de Ankara’da yaşanan su kesintilerinde yerel yönetim uygulamalarının değerlendirmesini yapan bir doktora tezinde halk sosyolojisi yapıldığı söylenebilir. Hatta Sosyoloji Derneği üye ve yöneticilerinin Adnan Menderes Üniversitesi ile birlikte Aydın'ın Didim ilçesinde Ekim 2009 ‘da gerçekleştirdiği 6. Ulusal Sosyoloji Kongresinde Türkiye’nin önemli gündem maddesini oluşturan ‘demokratik açılım’ konusunda katılanların görüşlerini alarak, kapanış oturumunda sonuçların paylaşılması da halk sosyolojisi örneği olarak değerlendirilebilir. Nitekim Burawoy de, Irak Savaşı’na karşı ASA’nın açıklama yapmasını sağlayarak, halk sosyolojisi yaparken bu şekilde tavır almanın sosyologların ahlaki sorumluluğu olduğunu belirtmiş ve üyelerinden önemli destek görmüştür. Sosyoloji Türkiye’de İstanbul Üniversitesi’nde Ziya Gökalp tarafından ilk derslerin verildiği 1914’lü yıllara kadar giden geçmişinden bu yana büyük ölçüde halk sosyolojisi ağırlıklı iken, 1990’lı yıllardan başlayarak politika yönelimli olmaya başlamıştır. Aile Araştırma Kurumu’na 1990 yılında kurulan Sosyoloji Derneği üyelerinin yaptığı, Geleneksel Dayanışmanın Çağdaş Dayanışmaya Dönüşümü (1993) bir politika yönelimli araştırmadır. Ancak bu çalışmaların arkasında hep akademik kaygılar olmuştur. Burawoy veya başkalarının eleştirdiği parasal kaynak sağlayıcıların çıkar ına hizmet eden araştırmalar hiçbir zaman yapılmamıştır. Çoğu kamusal destekli olan araştırmalar, daima geniş


toplum kesimlerine hizmet etmek anlayışının ürünüdür. Bu çabaların bir örneği olarak TÜBİTAK tarafından desteklenen GAP Karşılaştırmalı Toplumsal Yapı Araştırması en son çalışmalardan birisi olarak hem Sosyoloji Derneği hem de GAP idaresi tarafından 2010 yılında basılmıştır. Bu çalışmaların ayrıca Mod1 araştırmadan Mod 2’ye geçişin izlerini taşıdığı söylenebilir. Ancak TÜBİTAK’ın da devlet kuruluşu olması nedeniyle tam bir dönüşümden söz edilemez. Ayrıca henüz kamu en önemli kaynak sağlayıcı olduğundan Türkiye’de Mod 2 araştırmalar çok sınırlıdır. Bununla birlikte, şimdilik yakın bir tehdit olmaması hiç olmayacak anlamına gelmemelidir. Bilindiği üzere sosyoloji Türkiye’de ağırlıkla devlet üniversitelerinde bilimsel ve ekonomik açıdan tam özerk olmayan koşullarda yapılmaktadır. Buradan hareketle “acaba Türkiye’de halk sosyolojisinin geliştiğini iddia etmek mümkün müdür ” sorusu akla gelmektedir. Ancak “Özellikle İskandinav refah toplumunda, devletin her zaman her şeyin içinde olması demek halk sosyoloji anlamına gelmemektedir. Diğer bir ifade ile araçsal halk sosyoloji tatmin edici görünmemektedir.” diyen Kropp’un saptaması, yanıtın olumsuz olduğunu bize açıkça göstermektedir. Sujata Patel (2010)’in belirttiği gibi, 1970’lerden bu yana dünya hızla değişmekte; bilgi, düşünce, hizmet, para, mal ve teknoloji kadar hastalık (örneğin kuş ve domuz gribi) ve ilaçlar ile silahlar da sınır ötesine taşarak dolaşmaktadır. Dünya Risk Toplumu olarak da tanımlanan bu toplum yapısı içinde işbirliği olanakları kadar çatışma, eşitsizlikler ve askeri güç uygulamaları da artmakta; kültürel dışlamalar ve grup kimlikleri yeni formlarda ortaya çıkmakta; mekân kavramı yeniden tanımlanmaktadır. Bu yüzden değişen dünyayı anlamada yeni yaklaşımlara ihtiyaç duyulmaktadır. Ancak önemli olan sosyologların bu değişmelere meydan okumaya ne kadar hazır oldukları ya da değişen dinamikleri a nlamada ne tür kaynaklara sahip olduklarıdır . Öte yandan, sosyolojik çalışmalarda toplum olarak kavramlaştırılan gerçeklik çoğu kez ulus devlete karşılık gelmektedir. Hatta Amerikalı sosyologların, toplum yerine ulus kavramını tercih ettiklerini dikkatli gözlemciler hemen fark edebilirler. Bu yüzden birçok ünlü Batılı sosyologun geliştirdiği kuram veya kavramın küresel düzeyde karşılaştırmalar içermediğini ve yalnızca Kuzey Amerika ya da Avrupa ile sınırlı kaldığını söylemek mümkündür. Aslında U. Beck’in “yöntemsel ulusalcılık” (methodological nationalism), “kozmopolitan gerçeklik” (cosmopolitan reality) ve “ikinci modernlik” (second modernity) kavramları da tam bu konulara işaret etmektedir. Diğer bir ifade ile sosyolojinin konusu olan insan, kurum, örgüt ya da gruplar hakkındaki

155

156

Ünite 10

betimlemeler, bunu yapan sosyologun kendi ulusal kültürü ile sınırlı kalabilmektedir. Özetle bugüne evrenselhatta olarak ileri sürülen (provincial) birçok sosyolojik görüş bu özelliğideğin taşımazken, bölgesel/taşra düzeyinde kalırken, bunları eleştirmeden evrensel olarak kabul etmek Syed Farid Alatas (2010)’ın yıllar önce belirttiği gibi “tutuklu zihinler” (captive mind) olarak eleştirilmektedir. Buradan hareketle DTCF Sosyoloji Bölümü’nde yoksulluk konusundaki bir doktora tezinde “azimli yoksullar” kavramı geliştirilerek sosyolojik yazına kazandırılmıştır. Bu girişimin Alataş’ın “basit alternatif” geliştirme söylemine denk düştüğünü belirtmek yanlış olmayacaktır. Bilindiği üzere, alternatif sosyoloji arayışları, Batı-dışının ya da Güneyin Kuzeye tarihsel, sosyal, ekonomik, siyasal, kültürel, bilimsel/ akademik kendi çok yönlü bağımlılığına karşı bir meydan okumadır. Batı dışından, tarihsel ve sosyal deneyimlerine dayanan yeni kavram ve kuramların üretilmesi, sosyal bilimlerde güneyin kuzeye olan tarihsel bağımlılığını azaltmada önemli görülmektedir. Alataş’ a göre, sosyal bilimlerde batıya alternatif olabilmek için, taklitçi olmamak, yaratıcı olmak, özgün olmak, özcü olmamak, Avrupa merkezli olmamak, ulus devlet ve uluslararası grup ve kuruluşlardan bağımsız olmak, yerelin kültürünü, dilini, sosyal ve ekonomik koşullarını yeni kavramlar ve kuramlar üretmede bilginin kaynağı olarak görmek gerekir. O, ‘basit’ ve ‘yüksek’ düzeyde alternatif olma konularını tartışır. Basit düzeyde alternatif olmak, Batıda geliştirilen kavramları Batı dışı bağlama dikkatle uygulamak iken; yüksek düzeyde alternatif olmak, Batı dışında/yerel düzeyde üretilen bir kavramın yerel bağlamda yaratıcı olarak uygulanması demektir. Yüksek düzeyde alternatif olmak, özellikle hegemonik ilişkileri yıkacağı için önemlidir. Alataş’ın burada İbn-i Haldun’un Asabiye Teorisi’ni kastettiği belirtilmelidir. Ancak İbn-i Haldun’un sanayi öncesi toplumlardaki değişmeyi açıklamak üzere geliştirdiği kuramından yararlanmanın da basit alternatif olma özelliğinin daha fazla olduğunu ifade etmek gerekmektedir. Bu bağlamda Ziya Gökalp’in ‘hars’ ve ‘medeniyet’ ayrımı da Batı dışından bir alternatif söylem olabilir. Ayrıca hars kavramının kültüre denk düşmesi yüzünden, bu girişimin de basit alternatif olacağı iddia edilebilir. Aslında basit alternatiflerin, günümüzde çok tartışılan ‘tek’ yerine ‘çoklu evrenselliklerin’ olduğu görüşü için de uygun bir zemin hazırladığı düşünülmelidir.


Özet Türkiye’de ve Avrupa’da sosyolojinin bir bilim olarak kabul edilmesi hemen hemen aynı yıllara rastlamakla birlikte, aynı gelişimi gösterememiştir. Türkiye’de sosyolojinin en önemli sorunlarının başında “aktarmacılık” ve “gelenek yokluğu” gelmektedir. Türkiye’de sosyolojinin statüsünün düşüklüğü ise, son yıllarda tartışmaya açılan diğer bir sorundur. Bu duruma yol açan en önemli nedenlerin başında batıya bağımlılığı ve kendi koşularına uygun kuramsal ve kavramsal çerçeveleri oluşturamaması gelmektedir. Ancak bu konudaki değerlendirmelerin sosyolojinin nasıl bir bilim olduğu konusundaki tartışmalar ışığında yapılması daha sağlıklı olacaktır. Çünkü başlangıçta Batıda doğan ve Batı sorunlarını inceleyen sosyolojinin evrenselliği hiçbir eleştiri yapılmadan tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de kabul edilmiştir. Evrimci gelişme kuramlarının mercek al tına alınması ve Batı merkezli kuramların Batı-dışını açıklamada yetersizliklerinin saptanmasıyla yapılan eleştiriler de artmıştır. Bu eleştirilerin başında, yapılan çalışma ve yayınların çoğu Batı kuramlarını test etmeye yarayan bilgi/data kaynağı niteliğinde olması ve Batı sosyolojisinin yerel, ulusal ve bağlamsal koşulları göz ardı edilerek aktarılması gelmektedir. Ayrıca sosyologlar arasında iletişim kopukluğunun yaygın olması ve sınırlı özgün kuramsal çerçeve ve akademik yükselme amacıyla yapılan çalışmalar, yeterli bir sosyolojinin gelişiminde en önemli engeller olarak görülmektedir. Amerikan Sosyoloji Derneği (ASA) ve Uluslararası Sosyoloji Derneği (ISA) başkanlıkları da yapan İngiliz asıllı sosyolog Michael Burawoy’in yaptığı ‘mesleki’ (professional), ‘halk’ (public), ‘politika’ (policy) ve ‘eleştirel’ sosyoloji sınıflamasını göz önünde bulundurarak Türkiye’de Sosyoloji’ye bakıldığında, başlangıçtaki kurucularımızın mesleki sosyoloji kadar halk sosyolojisi yaptığı da söylenebilir. Alternatif sosyoloji arayışları ise, Batı-dışının ya da güneyin kuzeye tarihsel, sosyal, ekonomik, siyasi, kültürel, bilimsel/akademik çok yönlü bağımlılığına karşı bir meydan okumadır. Batı dışından, kendi tarihsel ve sosyal deneyimlerine dayanan yeni kavram ve kuramların üretilmesi, sosyal bilimlerde güneyin kuzeye olan tarihsel bağımlılığını azaltmada önemli görülmektedir.

157

158

Ünite 10

De¤erlendirme Sorular› 1. Türkiye’desosyolojininkurucusukimdir? a)HilmiZiyaÜlken b)PrensSabahattin c)ZiyaGökalp d)FahriFındıkoğlu e)NiyaziBerkes 2. Türkiye’desosyolojininenönemlisorunlarınınbaşındane gelmektedir? a) Aktarmacılık b) Gelenekyokluğu c) Batıyabağımlılık d) Özgünlük e) Hepsi 3. AşağıdakilerdenhangisiTürkiye’desosyolojininmetodolojik sorunlarıarasındasayılamaz? a)Pozitivizminbaskınlığı b)Pozitivizminihmali c)Yorumlayıcısosyolojininihmali d)Feministeleştirileriyoksayma e)Hiçbiri 4. AşağıdakilerdenhangisiTürkiye’desosyolojiningelişimindeetkili değildir? a)İletişimigüçlendirmek b)Karşılaştırmalıaraştırmalaryapmak c)Sadecemikroçalışmayapmak d)Mikrovemakroçalışmalarıbirlikteyapmak e)Ulusalveuluslararasıtoplantılardüzenlemek 5. M.Burawoy’unsınıflamasındanhareketleTürkiye’deenazyapılan sosyolojihangisidir? a)Meslekisosyoloji b)EleştirelSosyoloji c)PolitikaYönelimliSosyoloji d)Halksosyolojisi e)Hiçbiri


Kaynaklar Abbott, P., Sapsford, R. (1987)Women and Social Class. London: Tavistock. Alataş, S. F. (2010), “The Definition and Types of Alternative Discourses”, iç. Facing an Unequal World: Challenges for a Global Socıology (der. M. Burawoy, M. Chang, M. F. Hsieh). Vol 2 : 139-158. Appadurai, A. (1993) Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy. iç. Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity (Dr. M. Featherstone). London. Arrent, H. (1958) The Human Condition. Chicago: University of Chicago Press. Armağan, M. (2004)(der)Küresel Kuşatma Karşısında İnsan. İstanbul: Ufuk. Bandura, A. (1965) Vicarious Process: A Case of No-trial Learning. İç. Advances in Experimental Psychology (der. L. Berkowitz). New York: Academic Press. Bauman, Z. (1999) Küreselleşme: Toplumsal Sonuçları (Çev. A. Yılmaz). İstanbul: Ayrıntı. Baumann, Z. (1997) Thinking Sociologically. Oxford: Blackwell. Bash, H. H. (1995) Socail Problems and Social Movements . New Jersey: Humanities. Beck, U. (1992) Risk Society. London: Sage. Becker, H. S. (1974) Labelling Theory Reconsidered. iç. Deviance and Social Control (der. P. Rock ve M. McIntosh). London: Tavistock. Berger, P. (1963) İnvitation to Sociology: A Humanistic Perspective. New York: Doubleday. Boratav, K. (2000) Emperyalizm mi? Küreselleşme mi? İç Küreselleşme: Emperyalizm Yerelcilik İşçi Sınıfı (der. E. A. Tonak). Ankara: İmge. Bozkurt, V. (2010) Değişen Dünyada Sosyoloji. Bursa: Ekin. Burawoy, M. (2005) Public Sociologies: Contradictions, Dilemmas and Possibilities. Social Forces, 82: 1603-1618. Castels, M. (1996) Rise of Network Society. Oxford Blackwell. Cheal, D. (1991) Family and the State of Theory. Tronto: Üniversity of Toronto Pres. Coser, L. (1956) The Fuctions of Social Conflict. Gelencoe, Ill.: The Free Pres. Coşkun, İ. (1997) Modern Devletin Doğuşu. İstanbul: Der. Dahrendorf, R. (1959)Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford: Stanford University Pres.

159

160

Ünite 10

Durkheim, E. (!1938/1964)The Rules of Soıciological Method. New York: Free Press. Durkheim, E. (1912/1965)Elementary Forms of Religious Life. New York: Free Press. Feagin, J. R., Feagin, C. B. (1997) Social Problems: A Critical Power-Conflict Perspective. New Jersey: Prentice Hall. Foucault, M. (1980 ) Power/Knowledge, selcted Interviews and Other Writings 1971-1977. Brighton: Harvester. Friedman, J. (1992) General Historical and Culturally Specific Properties of Global Systems. Review, 15: 335-372. Fukuyama, F. (1989) The End of History and The Last Man . London: Hamilton. Giddens, A. (1984) Constitution of Society. Cambridge: Polity. Giddens, A. (1990) The Consequences of Mpodernity: Cambridge: Polity. Giddens, A. (1993) Sociology. London: Polity. Giddens, A. (2000) Elimizden Kaçıp Giden Dünya. (Çev. O. Akınhay). İstanbul: Alfa. Gellner, E. (1992) Postmodernism, Reason and Religion. London: Routledge. Habermas, J (1981) The Philosophical Discourse of Modernity. Cambridge: Polity Pres. Haldun, İ. (1977) Mukaddime. (Çev. T.Dursun). Ankara. Haralambos, M., Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. London: Coolins . Lenslin, J. M. Sociology: A Down to Earth Approach. Boston: Allyn and Bacon. Hochschield, A. (1983) The Managed Hear: Commercialization of Human Feeling. Berkeley: University of California Pres. Kasapoglu, A. (1997) Günümüzde Aile Araştırmaları. Ankara: Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sosyal Hizmetler Müsteşarlığı Yayınları. Kasapoğlu, A. (1992) Sosyolojide Birlik Sağlamak. DTCF Araştırma Dergisi, 1: 141-158. Kasapoğlu, A. M. (1991)Yüksek Öğretimde Sosyoloji Eğitiminin Sorunları. Ankara: A nkara Üniversitesi . Keane, J. (2004) Sivil toplum ve Devlet, Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, (Çev. A. Çiğdem). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Lyotard, J. F. (1990)Postmodern Durum (Çev. A.Çiğdem). Ankara: Ara.


Lenski, G. (1966) Power and Privilege: A THeory of Social Stratification. New York. McGraw- Hill Company. Özdalga, E., Persson, S. (1998) (der)Sivil Toplum, Demokrasi ve İslam Dünyası. (Çev. A. Fethi): İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Özden, K. (2008) Sivil Toplum ve Sivil Toplum Kuruluşları. iç. Sivil Toplum Kuruluşlarında Yönetim. (der. A.Coşkun). Ankara: Seçkin. Özkalp, E. (2000) Sosyolojiye Giriş. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. Marks, K. (1978) Capital. (Çev. E.Mandel). New York: Vinatge Books. Mead, G. H. (1934) Mind, Self and Society. Chicago, Ill.,: Chicago Univesity Press. Merton, R. (1949) Social Theory and Social Structure, Glencoe, Ill.,: Free Pres. Mills, C. W. (1956) The Power Elites. New York: Oxford University Press Neuman (1994) The Qualitative and Quantitative Research Metheods. Parsons, T. (1951;1967)The Social System. Glencoe, III: The Free Press Patel, S. (2010), “The Imperative and the Challenge of Diversity. Reconstructing Sociological Traditions fort he Twenty First Century”, iç. Facing an Unequal World: Challenges for a Global Socıology (der. M. Burawoy, M. Chang, M. F. Hsieh), Vol 1: 48-63 Patnaik, P (1997) Imperialism. Revue Tiers Monde . 38-150. Ritzer, G. (1983) Sociological Theory. New York: Alfred A. Knoph. Robertson, R. (1992) Globalization: Social Theory and Global Culture. London: Sage. Rosenau, P. M. (1998)Postmodernizm ve Toplum Bilimleri (Çev. T. Birkan). Ankara: Bilim ve Sanat. Sarıbay, A. R. (1995) Postmodernite, Sivil Toplum ve İslam. İstanbul: İletişim. Sarıbay, A. R. (2000) Global Bir Bakışla Politik Sosyoloji. İstanbul: Alfa. Sezer, R. (1997) Niyazi Berkes: Unutulan Yıllar.İstanbul: İletişim. Soraka, M. P., Bryjack, ( 1995) Social Problems: A World at Risk. Boston: Allyn and Bacon. Storey, J. (1993) An Introductory Guide to Cultural Theory and Popular Culture. New York: Wheatsheaf. Tonak, E. A. (2000) (der)Küreselleşme: Emperyalizm Yerelcilik İşçi Sınıfı. Ankara: İmge. Topçuoğlu, A., Aktay, Y. (1999) (der.)Postmodernizm ve İslam, Küreselleşme ve Oryantalizm. Ankara: Vadi.

161

162

Ünite 10

Wallertein, I. (1998) The Heritage of Sociology and The future of Social Sciences in the 21st Century. Current Sociology, 2: 1-4. Weber, M. (1946 ) From Max Weber: Essays in Sociology (Çev. H. Gerth ve C. W. Mills) New York: Oxford University Pres. Weber, M. (1913/1947)The Theory of Social and Economic Organization. Çev. A. M. Hendelson ve T. Parsons). Glencoe. Ill: The Free Press Worsley, P. (1988)Introducing Sociology. Harmonworth: Penguin.


Değerlendirme Sorularının Yanıtları 1. Ünite

2. Ünite

3. Ünite

4. Ünite

1. E

1. D

1. D

1. D

2. E

2. C

2. C

2. A

3. A

3.B

3.B

3. D

4. E

4. D

4. D

4. C

5. D

5. D

5.B

5.B

6. C

6.B

6. D

7.B

7. D

7. C

5. Ünite

6. Ünite

7. Ünite

8. Ünite

1. E

1. C

1. A

1. C

2. C

2.B 3.B

2. D

2. C

3.B

3. D

3. D

4. E

4. C

4. E

4. A

5. A

5. E

5. D

5. A

8. C

6. A

6. C 7. E

9.Ünite

10.Ünite

1. A

1. C

2.B

2. E

3. D

3.B

4. C

4. C

5.B

5.B

163

164

Ünite 10

Sosyolojiye Giris

Recommend Documents