Ön Asya Arkeolojisine Giriş Paleolitik çağ (2.5 milyon – 12 bin) Paleolitik çağ insanın en zor geçirdiği dönem!!! Alt (2.5 milyon – 80 bin): İnsan eliyle yapılmış ilk aletler. Buzul dönemi-ara buzul dönemi yaşanmış. İnsanlar mağaralarda, kaya sığınaklarında. Avcılık-toplayıcılık ekonomisi. Yerleşik hayat yok, gezgin.
İnsanlar besinlerin peşinden giderler. İklim soğuk. Antalya Karain, Hatay, İstanbul Yarımburgaz, Yarımburga z, ayrıca Ankara, Gaziantep, Adıyaman, Maraş, Elazığ ve Antalya yerleşimleri. Tarkan-Karamurat Tarkan-Karamurat filmleri Yarımburgaz mağarasında çekilmiş. Sonra defineciler altın aramışlar. Sonra stad-toplukonutlar… Antalya Karain mağarası alt-orta paleolitik iskan. bal ık tutarlar, olta yaparlar, alet Orta (80 bin -30 bin): Aletler küçülür. El çantası! Zıpkınla balık yapan aletler yaparlar. Antakya’da yoğun yerleşmişler, ayrıca Tuz Gölü, Kastamonu, Gaziantep, Maraş, Adıyaman, Antalya, Eskişehir, Kars. Üst (30 bin – 12 bin): Ukrayna’da 25000 yıl önce, mamut kemikleri ve derileri ile ilk basit kulübeler yapılmış. Derileri dikmişler. Kemik ve boynuzları ustaca kullanmışlar. Tırnak iriliğinde mikrolitler yapmışlar. Antalya, Kastamonu, Keban, Maraş, Ordu, Ünye, İst. Yarımburgaz, Trakya. Avrupa’da çok gelişmiş olarak karşımıza çıkar. Mağara duvarlarına renkli resim yapmışlar (Ant. Beldibi, Adıyaman, Hakkari). Hayvan tasviri olan renkli resimler. Fransa’da Lascoux, Altamira, Chauvet, Font de Gaume mağaralarında mamut, fil, geyik, yabani at resimleri. Fransa’da Solutre’de yaban atlarını uçurumdan aşağı düşürüp öldürüp yiyorlar. İspanya, Avusturya ve İtalya’da da görülüyor. Ana tanrıça, do ğurganlık resimleri yapmışlar; çıplak doğurganlık, bereket. Kırmızı, yaşam enerjisi rengi. Heykelcikler yapmışlar: Avusturya’da bulunan Willendorf Wille ndorf venüsü, Lespüg venüsü. Yüzde detay de tay yok, büyük göğüslü ve karınlı (doğurganlık).
Mezolitik çağ (12 bin - 9 bin) [(protoneolitik (ön asya için), orta taş çağı] Mezolitik yada epipaleolitik çağ: Buzul çağının sona ermesi insanların mağaralardan çıkmasına yol açmış. Avcılık ve toplayıcılığın yanı sıra biriktirme ve devşirme yapmaya başlamışlar. Konut kavramı ortaya çıkmaya başlıyor. Bazı hayvanlar evcilleştirilmeye çalışılıyor. Neolitik çağ (9000 - 5500) Çanak çömleksiz neolitik çağ (PPN): 9000- 7500 Erken neolitik çağ : 7500- 6500 Geç neolitik çağ : 6500- 5500 Neolitik çağ için bkz. Anadolu1 notları Kalkolitik çağ (5500 -3500) Kalkos: bakır. Bakır taş çağı. Savunma sistemli kentler çıkar. Bakırdan ilk aletler çıkar. Bakır 1084 °C’de erir. Erken kalkolitik çağ (5500 -4500) Bir nevi neolitiğin devamı. Geç kalkolitik çağ (4500 -3500) Tunç çağı (3500 -1190) Erken tunç çağı (3500 -2000) Tunç çağının erken sahasında önce bakıra arsenik, daha sonra kalay katıp bronz yaparlar. Mezarlık ortaya çıkar (ekstramural, yerleşim dışı). Kremasyon: Ölüler yüksek ısıda yakılıp gömülür. Yenikapı’da ortaya çıkmış. Meslek grupları, savunma, saray içeren kentler. Efsane çağı (Ilyada, Troia) bu dönem. Bu dönemden itibaren yerleşme Anadolu’ya yayılır.
1
Orta tunç çağı (2000 -1450) Asur Ticaret Kolonileri çağı (1900-1700), Eski Hitit krallık çağı) Anadolu yazı ile tanışır. Asurlu tüccarlarla tüccarlarl a beraber silindir mühürler gelir gel ir (daha önce damga mühür vardı). Para gelir. Saray mimarisi gelişir. Beylikler dönemi yaşanır. Asur Ticaret Kolonileri çağı (1900-1700), hemen eski Hitit krallık çağından (1650-1450) önce. Kayseri’de Kültepe, Kaniş’te Asurlu tüccarların mahallesi var. Ticaret merkezlerinin büyüğüne Karum denir. Wabartum küçük Pazar, konaklama yerleri. Anadolu’dan hammadde, bakır, yün, tahıl alıp mamül madde, kalay, kumaş getirirler. Tüccar vergi verir, bey güvenliği sağlar. Kasko, sigorta, hukuk sistemi gelişir. Aile hukuku, miras, meclis, mahkeme sistemi gelişir. Ticarette Anadolu altın çağını yaşar, her şey ayağa gelir. Hitit devletinde MÖ 1600’de Anitta 1600’de Anitta isimli kral var, ilk Hitit Hiti t kralı Kaniş’i ele geçirir. Hititler Hititl er Anadolu’nun ilk üniter üni ter devletidir.
2
Geç tunç çağı (1450 -1190) (Hitit büyük krallık veya İmparatorluk çağı) Hitit başkenti Çorum, Boğazköy, Hattuşa. Bir başka merkez Alacahöyük (güneş tanrıçası kenti). Ortaköy: Şapinuva Kuşaklı: Sarissa Maşat Höyük (Zile yakınlarında): Tapigga Hitit kralları: 1. Hurşili (Babile sefer yapar) 2. Muvaterli
3. Hattuşili 4. Kutalya Hititler 1300- 1190 arasında en güçlü. Sonra tarih sahnesinden çekilirler. Nedenleri:
İklim değişikliği, kuraklık, kıtlık. Büyük su ve tahıl depoları yapmışlar. Büyük ve seri depremler olmuş. Höyükler dolgu toprak olduğu için depremlerden çok etkileniyor. Hititler güneydoğu Anadolu ve Suriye’ye göçüp oraya asimile olurlar. Yerlerine başkaları bulundukları yerlerden kaçarak gelir. Amasya, Samsun, Sinop civarında yaşayan kaşgalar yerli b ir halk, Hititlere her zaman bela be la olmuşlar. Demir çağı (1190 -330) Erken demir çağı (1190-850) Hititler çekilince Trakho-Frigler gelir. Anadolu’da karanlık çağ başlar. Mimari, çanak çömlek
çok geriler (yaklaşık MÖ 1000’e kadar). Güneydoğu Anadolu ve Suriye’de geç Hitit kent devletleri var. Orta demir çağı (850-600/650)
Yaklaşık olarak MÖ 850’de Batıda Frig, doğuda Urartu ortaya çıkar. Orta çağı anadoluya gelen Kimerler ve İskitler gibi göçebeler sonlandırır. Kimerler at üzerinde her türlü maharet gösterebiliyorlar. Kral Milas MÖ 600/650’de boğa kanı içerek intihar eder. Geç demir çağı (600/650-330) Daha sonra İranlılar, Persler, medler gelir. Büyük Kiros 547 civarında bütün anadoluyu ele geçirir. Anadolu’yu satraplıklara ayırır. Satrap vali gibi, satraplık eyalet sistemi gibi. Bu dönem MÖ 334’deki büyük İskender seferine kadar sürer. Büyük İskender Helenistik çağı başlatır. (334-30). Daha sonra Roma dönemi başlar.
Tarihleme yöntemleri: C14, potasyum argon, termoluminesans, dentrokronoloji (ağaç halkalarını sayma yöntemi) Kazı yapılan alanlara, tranşe, açma, trench veya sondaj denir!!! Fosil: Havayla teması aniden kesildiği için korunabilmiş canlı kalıntılarına verilen genel
addır. Kabuk, kemik, diş, tohum, yaprak gibi. Fosilleşme şu şekilde olabilir; 1- Canlı organizmanın kömürleşmesi 2- Canlı organizmaların sadece kemiklerinin kalması ya da izlerinin kayaçlar arasında oluşması 3- Buz kütleleri içinde canlının hiç bozulmadan kalması 4- Amber, reçine, doğarlar 5- Mermer 6- Aniden havayla kesilmesi ile
3
Kültür varlıkları: 1. Taşınamaz. 2. Taşınabilir. Taşınamaz kültür varlıkları Sivil mimari Saray Konutlar
Dini mimari
Tapınak Şapeller Açık hava kült alanları
Askeri mimari Surlar ve eklentileri
Şehir kapıları Kışlalar/ garnizonlar
Mezarlar
Doğal mağaralar her zaman barınmada ön planda olmuş. Kaya sığınaklar daha küçük. Konaklama yerleri mevsimlik, yerleşilmiş, terk edilmiş; höyük gibi dolgu bırakmaz. Yerleşimler
Yerleşim tipi Düz yerleşimler
Yüksekliği Dolgu kalınlığı göz ile ancak belli olacak kadar az.
Çapı Geniş bir alana yayılan, belli bir dönemde yerleşilmiş alanlar.
Basık höyük
1-3 m
Küçük höyük Orta boy höyük Büyük höyük Çok büyük höyük
3-6 m 6-15 m 15-30 m >30 m
Yerleşme sonucu oluşmuş yığma tepeler Çapı ≈50 m Çapı ≈100 m Çapı >100 m Genelli kle güneydoğu Anadolu, Suriye, Suriye, Mezopotamya ’da bulunur.
Sırt yerleşmesi (yamaç yerleşmesi): Eğimli yamaç veya teras üzerinde olan, dolgu kalınlığı gözle ölçülemeyen yerleşimler (örn. Karadeniz). Ören: Yüzeyde yapı kalıntıları/yıkıntıları belli olan eski yerleşimler. Yer altı kenti: Yer altında yapay olarak oyulmuş barınaklar (örn. Kapadokya). Fosil yatakları: İnsanoğlundan önceki hayatı anlatan yerler. Mezarlıklar (nekropolis) Tümülüsler: Yığma toprakla oluşturulmuş mezar tepeleri. Avrupa ve Batı Anadolu’da. Krepis denen çevre duvarları var. Kurganlar: (Avrasya, Kafkasya): Daha küçük boyutlu, ahşaptan. Dolmen: Kapaklı kaya, 2 dikme, 1 yatay blok. Mengil: Bir tek dikili taş. Genellikle Trakya, Antakya, Kars. Hepsi mezar değil, bazıları anıt. Taşınabilir kültür Taşınabilir kültür varlıkları Küçük buluntu, çanak çömlek. Küçük buluntu: Kil (pişmiş toprak), taş, çakmaktaşı, kemik, diş, kavkı ve metal. Kavkı: Deniz kabuğu türü Kil: Plastik malzeme, içine çeşitli katkılar (örn. Mineral, bitkiler) konabilir. İşlevlerine göre küçük buluntular: 1. Aletler a. Dokumacılıkla ilişkili aletler (tezgah ağırlığı, tezgah tarağı, sapı, ağırşak) b. Temizlikle ilgili aletler (fırça sapı) c. Çömlekçilikle ilişkili aletler (ızgara, kap pişirme ayıracı, perdah aleti, baskı) d. Madencilikle ilgili aletler (kalıp, biley taşı, zımpara taşı) e. Öğütme-dövme ile ilgili aletler (öğütme taşı, ezgi taşı, havan eli) f. Kesme ve delme işiyle ilgili aletler (kesici, ustura, keski, kalem, delici, zıpkın ucu, dikiş
iğnesi) g. Kazma ile ilişkili aletler (kazıyıcı)
4
h. Vurma ile ilişkili aletler (çekiç, tokmak) i. Karıştırma ile ilişkili aletler (spatula) j. Mühürler (çıktığı yerin tarihler, ticaret hacmini gösterir, çok değerli bulgu. 2. Silahlar
Mızrak ucu, kargı ucu, hançer, ok ucu, balta (yassı, kolcuklu, sap delikli), kılıç, sapan tanesi, topuz başı, gülle. 3. Takılar
Kolye, boncuk, iğne, yüzük, küpe, pandantif, bilezik, halhal, fibula (bir tür çengelli iğne), firkete, broş. 4. Dinle ilgili buluntular
Figürünler (insan, hayvan), ritonlar (insan, hayvan biçimli kutsal içki kapları), semboller.
Çanak çömlekler işlevlerine göre 5 grupta toplanır: 1. Yemek kapları (tabaklar, çanaklar) 2. Pişirme kaplar (çanaklar, çömlekler, tepsiler) 3. Depolama kapları (çanaklar, çömlekler, küpler, kapaklar) 4. Sıvı kapları (çömlekler, maşrapalar, mataralar, bardaklar, kadehler, testiler, çaydanlıklar, ibrikler, şişeler, huniler, süzgüler) 5. Ayrışık kaplar Anadolu’da Protohistorik Dönemler Protohistorik dönemler Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nda (ETÇ) başlar. Yazı MÖ 31003000’de Mezopotamyada bulundu. Güney Mezopotamya (Babil Ülkesi) ortaya çıktı. Çivi yazısı hece sistemine dayanır. Sümer yazılarında Anadolu’dan bahsedildiği için protohistorik dönem başlamış olur. Sümer metinlerinde Anadolu: Yukarı ülke. Ticaret ve kültürel ilişkiler kendini gösteriyor. Sümer’den sonra Akad Krallığı Kurulur (2600-2400). Akadca ve Sümerce farklı diller. Sargon ve torunu Neramsa’nın yazılarında Anadolu’yla ilgili bilgiler var. Kuruşanga Acemhöyük ile eşleştiriliyor. Sorunlar nedeniyle krala mektup yazıyorlar, bunun sonucunda Anadolu’ya sefer yapılıyor. Anadolu yazıya 300-400 yıl sonra geçer. Bademağacı ve Vezirköprü Oymaağaç höyüklerinde Anadolu’da sayı (sayma) tabletleri bulunmuş. Bu basit bir rakam sistemi, neyi saydıkları bilinmiyor. Muhtemelen MÖ 1950 yılında Assurlu tüccarlarla gelen yazı sistemi, Anadolu’da gelişmekte olan yazı sistemini baskılamış. Erken Tunç Çağında ticaretle beraber ekonomik büyüme gerçekleşmiş, savunmalı, tahkimatlı kentler ortaya çıkmış. İnsanlar kaybetmek istemedikleri değerleri korumak istiyorlar. Yönetici sınıf, dinsel özellikler ortaya çıkmış. Kral aynı zamanda rahip olmuş. İyi koşullarda yaşayan elit kesim ve ha lk kesimi ortaya çıkmış. Kale kentler oluşmuş. Dış kent surla çevrili değil, bir sorun çıktığında surla çevrili iç kente kaçıyorlar. Troia önemli bir merkez; 9 kat derler, ancak tartışmalı. Batı Anadolu’da Behice Sultan, Kuruçay, Orta Anadolu’da Boğazköy, Alişar höyük, Kuzeyde (Karadenizde) İkiztepe, Güneyde Tarsus Gözlükule, Mersin Yumuktepe, Doğu Anadolu’da Malatya civarı Arslantepe, Kebanda Norşun tepe kazılmış ve araştırılmış olanlar. (Veli Sevin’e bak). Madencilik önemli. Döküm tekniği öğrenilir. Bakırı eritirler (1084 °C’de erir). Bakır ö nce arsenikle, sonra kalayla ala şım olarak kullanılır: tunç. Truva hazineleri, Alacahöyük, İkiztepe sembolleri MÖ 2800-2500 dönemi ürünleridir. Metal “güç” getirir, zenginlik demek. Troya Homerus Ilyada destanında geçer. Yeri Çanakkale yakınında Hisarlık tepesi. Eskiden deniz kenarıymış, şimdi içeride kalmış. 100 m çapında, 20 m yüksekliğinde yoğun bir yerleşim. Rönesansta antik yunan edebiyatı önem taşımış. H. Schilemen 1850’lerde Osmanlı coğrafyasında Troia’yı bulmak amacıyla kazılara başlar. Troia hazineleri bugün Almanya, Rusya, Atina ve Türkiye’de 4-5 müzeye dağılmış. Eşi Sofia Yunan, Troia hazineleriyle fotoğraf çektirmiş. 1950’lerde Amerikalılar yeniden kazıya başlamış. Ilyada destanı ile çıkqn 5
hazinelerin tarihle ndirilmesi yanlış. Troia’da hiçbir yazılı belgeye rastlanmamış. Orası Troia
mı? Homeros’un yazdığı Troia savaşı oldu mu? Troia 7. tabakada yıkım belirtisi yok. MÖ 3200’den Roma döneminin sonuna kadar burada yerleşilmiş. Troia savaşının temeli DoğuBatı savaşları (Homerus’a (Homerus’a göre). göre). Savaş, Yunanlı’ların Marmara ve Karadeniz’e geçip ve kolonizasyon çabası için yapılmış. Ancak kolonizasyon 500-600 yıl sonra olmuş. Önce karadeniz ereğlisi sonra Sinop (kendisi de koloni kurmuş). Heredot: Historia Assur Ticaret Kolonileri Çağı
Assur Ticaret Kolonileri Çağı Anadolu -Assur Ticaret Yolları
(İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi 9) En önemli merkez Kültepe Kaneş. Eşek kervanları ile yapılan ticaret. Kalay Anadolu ve Mezopotamya’da yok daha doğudan gelir (Hazar denizi). Selçuklu kervansaray sistemi de Assur koloni yollarıyla örtüşüyor. Anadolu’dan hammadde bakır, tahıl, yün alırlar, lüks tüketim malları getirirler. Yolculuk 2-3 ay sürebilir. Kervan günde maksimum 30 km gider , kışın 15 km’ye düşer . Ana ticaret merkezleri olan karumlar 10-12 adet. Wabartumlar daha küçük ölçekli, konaklama yerleri olarak kullanılıyor. Bölgede bir çok kralllık var. Sisteme dahil krallıklar tarafından kervanlar sigortalanıyor. Mal Kaneş’te önce saraya gelir, sonra dağıtılır. Bu şekilde Anadolu’ya yazı gelir. Yazıyı sadece katip denen meslek grubu biliyor. Anıtsal mimari de gelir. Malikane tipi yapılar, saray tipi yapılara dönüşür. Anadolu’ya silindirik mühürler gelir (geleneksel mühür damga türüdür). Yunan meclisinin kökeni koloni çağı. Ticaret hukuk ve pek çok konuda yazılı belge ele geçer. Evlerde arşivler de var. Altın, gümüş eserler gelir. Kültepe/Kaneş-Karum’da ilk kez 1870’lerde kazılar yapılmış. Tahsin Özgüç (2005’te ölmüş) 1948’de kazı yapmış. Anadolu’ya gelen yenilikler: tabletler, çivi yazısı…
Hitit dönemi Eski krallık dönemi: 1650-1450 Büyük imparatorluk dönemi: 1450-1190 Anadolu’da ilk merkezi krallık. krall ık. Hattuşa (Büyükkale, Boğazköy) başkent. Kızılırmak civarına Hititlerce Hatti ülkesi denir. Çivi yazısı sisteminde sessizler sabittir, sesliler değişir. Örn. Urartu ile Ararat aynı. Hitit: Tevrattan gelen isim.
6
Hatti: Çivi yazısından gelen isim. Hatti diye bir halk var. Hititler kendilerine “Neşa” derler. Avrupa kökenli) ve Hattiler (Asya kökenli) ayrı kökenden. Hititler (Hint- Avrupa
Hitit haritasında Yukarı ülke: Sivas, Tokat, Amasya (belki de bütün dağlık bölgelere diyorlar). Aşağı ülke: Tuz gölü, güneydeki alanlar. Kuzeyi: Kaşga bölgesi (Karadeniz, Samsun, Ordu). Kaş galar Hititlerin belalıları. Hititler onları hor görür, domuz çobanı, barbar, dokumacı, göçebe-yarı göçebe bir topluluk. Hititlerin 1190’da yıkılmalarında payları var. Hititler en güçlü oldukları dönemde yıkılırlar. Hattuşa 1830’larda bulunur. Heredotta geçen bir Iterya kenti olduğu öne sürülür. Persler Anadolu’yu ele geçirirken başlarında Büyük Kyros var. MÖ 547’de Lidya kralı Knoissos ile savaşmış. Efes’i Avusturyalılar, Boğazköyü Almanlar kazmış. Kente büyük, topografiye topografi ye uydurulmuş bir savunma sistemi yapılmış. İnişli-çıkışlı bir araziye sahip. Aşağı kent (tapınak var)- yukarı kent (Büyükkale denen akropolü var) var. Güneyde sfenksli kapı var. Alacahöyük, Boğazköy kadar meşhur. Özellikle sfenksli kapısı kabartmalarıyla meşhur. Ortostat: Düzgün kesilmiş taşlar binaların dış kapılarına, bazen kabartmalarla sıralanır. Esas kazılar 1935’te başlar. 13 adet kral mezarı bulunur. Yüksek bir kültürün, soylu sınıfın varlığına işaret eder. Maşat höyük / Tapigga: Tokat ili Zile ilçesi yakınlarında. Hitit saray arşivi bulunmuş. Kaşga halkona karşı bir ön karakol ve önemli bir Hitit merkezi, 1976-1980’lerde kazılmış. Ortaköy / Şapinuva (Çorum): Çok büyük, Hititlerin yeni başkenti diye lanse ediliyor. Başta bir Hurri kenti olarak düşünülüyormuş. Hurriler MÖ 3500’ten beri doğudan geldiği düşünülen Asya kökenli, Anadolu halklarından biri. b iri. Urartular da Hurrilerle ilişkilendirilirler. ili şkilendirilirler. Bir din turizmi merkezi. Kuş falına bakılırmış. Kurban çukurları var. Kutsal suyla arınma ayinleri varmış. Düz bir arazi olduğu için çağımızda makinalı tarım yapılmış, yapıların üst kısımları yok olmuş. Kuşaklı / Şarissa (Sivas): Büyükçe bir höyüğe benzer, sur sistemi içinde bir eyalet merkezi. 1990’larda kazılmış. İmikuşağı (Elazığ): Tam bir Hitit kenti değil. Hitit kültürü içinde yaşar. Karakaya barajı yapılırken kurtarma kazısında ortaya çıkmış. Höyük kurtarılamaz, ancak bilgi kurtarılabilir! İmparatorluk: Çok uluslu, zenginlik, birden fazla yönetim merkezi (başkent), egemen olunan halkların dinlerine saygı, başlangıçta sahip olunan topraklardan başka coğrafyalara yayılım. Tarihte imparatorluk Assur imparatorluğu ile başlar. Pers, İskender, Roma imparatorlukları gerçek imparatorluklar. Hitit Çanak Çömleği -Sıradan yapımlar (fabrik yapımlar). Bu dönemde çanak/çömlek ikinci planda. Anıtsal yapılar ve yazı birinci planda. -Mataralar -Tapınaklarda kullanılan kabartma vazolar (İnandık (Çankırı’da) vazosu- Hitit kutsal merkezi) -Sıvı sunumu için özel kaplar. Bunlar yıllar sonra Selçuklularda görünmüş. Tapınaklarda para yerine geçecek metaller saklanır.
Metal (kılıç, balta) eserleri bulmak zor, babadan oğula geçer. Depremde veya mezarlarda bulunabilir.
Yazı: Çivi yazısı. Ön yazışmalar Babilce, daha sonra Hititçe. Tablet sistemi (kil). Metal ve tahta (tura) tabletler var ancak günümüze ulaşmamış. Hyeroglif denen resim yazısı da var, kaya anıtlarda kullanılır.
Frig Krallığı / Frigya Bölgesi Harita detaylarına çalış!!! Demir çağı Anadolu’da 1190’larda başlar. Kıtlık vs. sonucu yıkımdan sonra Hititler güneydoğuya yönelmiş, Malatya ve kuzey kuzey Suriye’ye yerleşmişler. O bölgedeki egemen kültürün bir parçası olmuşlar geç Hitit devletleri çeşitli kent devletleri olarak yaşamaya devam etmiş. Terk ettikleri yerlere MÖ 850 yıllarında Frig devleti kurulur. Terk eden yönetici sınıfıdır, halk yerinde kalır. 1150’lerden itibaren bölgeye Thrakho-Frig göçleri olur. Göç hem Çanakkale ve İstanbul boğazlarından hem de Marmara denizi üzerinden gerçekleşir. Frigler önce 7
Marmara’nın güney kıyısında (Bursa, Balıkesir, Çanakkale) yerleşirler. İlk dönemler karanlık çağlar olarak nitelendirilir, çünkü gelen insanlar kültür olarak çok daha geridedir. Değişim her zaman ilerleme değil, bazen gerilemedir.Yazıları yoktur, çanak çömlek ilkeldir, çünkü geldikleri yerlerin kültürünü getirirler. Hititlerden boşalan bölgeye kuzeyden Kaşgalar, doğudan Muskiler, güneyden Aramiler gelir. gelir. 1190-850 arası Frig kültürünün kültürünün olgunlaşma sürecidir. 850 sonrasında Kral Milas tarafından olgun bir kültür olarak karşımıza çıkıyor. Başkent Ankara yakınlarında Gor dion. dion. Sadece iki kralları biliniyor: Midas ve Gordius. Niçin sadece iki kral var, bir seri Gordius mu var, yokjsa diğer krallar silik mi bilinmiyor. Milas, 740-690 civarında yaşamış çok renkli bir şahsiyet. Milas adı hem batı hem de doğu kaynaklarında var. Assus (argon) kaynaklarında Muskili Mita olarak ola rak geçer. Milas’ın iki efsanesi var: 1. Eşek kulaklı Milas. Müzikten anlamayanın kulağı böyle olur denmiş. 2. Her tuttuğu altın olan Milas. Sardeş çayından altın parçacıkları akarmış. 700-696 yıllarında atlı kavimler olan Kimmerler gelmiş ve Gordionu ele geçirmişler. Milas en görkemli zamanda kenti kaybetmiş. Kendisi kurtulmuş ancak boğa kanı içerek intihar etmiş. Gordion civarında bulunan bir tümülüs içinden çıkan iskeletin Milasa ait olduğu düşünülüyor. Gordion’da bir efsane de “kördüğüm”. Helenizmi yayan büyük İskender 334 kışını Gordion’da geçirmiş. Orada bir tapınak ve arabaya bağlı kördüğüm efsanesi var: kördüğümü açan Asya’nın sahibi olacak. İskender kördüğümü keserek açmayı başarıyor. Ancak işi kuralına göre yapmadığı için Asya’nın hakimi olsa da ömrü kısa olmuş deniyor. Frigya Kızılırmak’ın batısı (Ankara, Eskişehir, Uşak). Frig krallığı sona erse de adı kalıyor. Evliya çelebi bile kullanır.
Frig’lerin başlıca şehirleri Ankara bölgesi: Gordion, Hacıtuğrul, Ankara Yukarı Sakarya Sakarya bölgesi (Eskişehir, Afyon, Bilecik): Midas şehri ve kaleler Kızılırmak bölgesi (aslında Frig değil, ancak Frig etkisi altında): Alacahöyük, Boğazköy, Eskiyapı, Maşakhöyük, Pazarlı, Akalar, Alişarhöyük, Kerkenez dağı, Kültepe, Kalehöyük. Gordion başkent ve siyasi yönetim merkezi. 500 m çapında. 1950’lerden sonra Almanlar kazılara başlamış, halen devam ediyor. Megaron ile karakterize bir yapı ortaya çıkmış. Megaron kökeni Anadolu’da kalkeolitik çağa kadar gidiyor. Megaron hiçbir şekilde sonradan büyütülemiyor, tek başına bir birim. Eğer saray yapılması istenirse onlarca megaron yanyana dizilebilir. Frigler megaronların yerlerini renkli çakıltaşlarıyla süslemişler, bu adet daha sonra Roma’ya geçmiş. Yapıların dış cephelerini seramik biçiminde pişmiş topraklar süslemiş. Ankara’da Hacıbayram camii, Anıtkabir ve Bahçelievlerde Bahçel ievlerde Frig kalıntıları var. Midas şehrinde şehri nde (Yazılıkaya) bir megaron resmedilmiş, üzerinde Midas ve Matar (anne demek) isimleri okunuyor. Frigce çok çözülebilmiş değil. Fr ig ig yazısı çanak çömlek, metal ve anıt üzerinde astlanıyor. r astlanıyor. Frig’lerin kaleleri: Sarp kayalar üzerine kurulmuş, topografyaya uydurulmuş. Fındıkkale, Doğanlar, Üçkuleler, Pişmiş kule… kule… En önemli sorun güvenlik. Pazarlıda pişmiş topraktan küçük taşlar üretip yer döşemesi yapmışlar. Çatı kiremitleri kullanmışlar (stroter , düz olanlar; kalpiter , kambur olanlar). Frig kültürünün karadenize yayılmasının bir örneği Samsun yakınlarında Akalar. 1936’da kazılmış. Kalede köşe yok, kenarlar yuvarlatılmış. Kerkenez dağı, Yozgat civarında dağ tepesinde bir kent. Çok soğuk. İnsanlar orada nasıl yaşamış? 7-8 km sur var. Tapınaklar: Açıkhava tapınağı kutsal yer. Ana tanrıça (doğa tan rıçası) Kubala’ya (Kibele) ithaf edilmiş, yani üzerlerinde kabartma resimleri yer alır. Sunaklar (kaya mezarları): Bölgenin jeomorfolojisi nedeniyle yapılmış. Tümülüsler: Milas’ın mezarı 50 m yüksekliğinde. Ankara treni yakınından geçer.
8
Urartular
Van gölünün doğu kenarındaki Van kalesi olan Tuşpa başkentleridir. MÖ 860’larda kuruluyor. Demir çağı yerleşkesidir. Batısında Fırat’ın kolu olan Karasu, kuzeyinde Ermenistan, doğusunda kuzeybatı İran, güneybatısında Assurlular vardır. Urartular Assurlarla hep mücadele etmiş ama çoğu zaman yenik düşmüşlerdir. Assurların Urartulara yaptıkları seferlerin en büyük nedeni hammadde. (demir, bakır kaynakları). Bu aşamada insan gücü çok önemli. Tapınaklar: Küçük mekanlar. En büyüğü 15 m. Basit planlı ve kareler. Kerpiçten yapılıyor. Kentin en yüksek noktasına yapılıyor. Açık hava tapınakları da var. Urartu yerleşmeleri
Altıntepe, toprakkale, anzavurtepe, bostankaya, b ostankaya, kef kalesi, anzaf kaleleri, çavuştepe, çavuştepe , sardurihini, meherkapı, yeşilalıç (açık hava tapınaklarının en önemlisi, kapısında urartucanın en uzun yazısı var. Bu yazıda hangi tanrıya ne kadar kurban sunulduğu anlatılıyor.) Depo odalarında 2 m’lik büyük küpler var. Bunlara pitos deniliyor. Tahıl ya da suların depolanmasında kullanılıyor. Urartular 8. yy’dan itibaren yol sistemini geliştirmişler. Özellikle Elazığ-Bingöl bölgesinde. Yollar roma yollarına benzemiyor. Belli yerlerde dinlenme noktaları var. Bu yolları daha sonra Persler kullanıyor. Perslerin müthiş bir gözetim sistemi var. Bunlara çaparhane deniliyor. Pers habercilerine çapar deniliyor. Perslerin posta sisteminde bu kadar gelişkin olmasının sebebi Urartuların geliştirdiği yol sistemidir.
Urartularda ölü gömme 1. Cesedi toprağa ya da kaya mezarına bırakarak. 2. Kremasyon (yakma). Ölü yakıldıktan sonra urne denilen kaba (vazo) konulup toprağa gömülür. Hipege mezarlığı (aile mezarlığı): Ölü yanına kaplarla yemek, takı vs. konuluyor. Bu da öteki dünya inancının olduğunu gösteriyor. Ancak net bir kanıt yok. MÖ 6 YY’da zerduşluk ile birlikte ahiret inancı oluşuyor. Urartu heykeltıraşlığı Hiçbir zaman hayali bir yer resmetmiyorlar. Kabartmalar çok fazla yok. Assur sanatından etkilenilmiş. Mask geleneği var. Metal sanatında ileri düzeydeler. Mobilyacılıkta da ustalar. Assurlardan getirilen fildişi fildi şi malzemeleri de kullanırlar. kullanırla r. Çanak çömlekçilikte ustalar. Genelde Geneld e metal benzeri kaplar üretmişler, çünkü o zaman herkes metal bir kaba sahip olamıyor. Ayrışık sıra dışı kaplar da yapmışlar. Bunlar günlük kull anıma uygun değil. Persler
MÖ 547 yılından İskender dönemine kadar Anadolu pers egemenliğinde. Yönetim sistemlerinde satraplık var, ülkenin tamamı bu şekilde yönetiliyor. NOT:
Önasya’yla ilgili anlatılan dönem ve kültürler Erken tunç ve demir çağı Tunç çağı nasıl? Uygarlık, önemli merkezleri. Koloni çağı Hititler
Demir çağı uygarlıkları Kızılırmak etrafında neler vardır? Kültepe, önasya özellikle Anadolu temelinde. Mezopotamya’dan soru yok sadece Anadolu.
9
