ATLAS ATLAS DE DE MEDICINA FORENSE Autor: Rodrigo Manrique 1. Introducción 2. Criminalística 3. Muerte 4. Autopsia 5. Traumatología 6. Lesiones por arma blanca 7. Lesiones por arma de fuego 8. Asfixias 9. Quemaduras 10.
Accidentes en veiculares
11. 11.
Toxicología
12.
!eterminación de la edad " el desarrollo
13.
!elitos sexuales
14.
Infanticidio
15.
Medicina laboral
16.
Tortura
17.
Identificación
18.
!esastres
19.
C#dulas " papelería
20.
$ibliografía
Introducción
La !"#$#%a &!'a& o &!'a& o (or!%)! u% $o%*u%to "! $o%o$##!%to) $#!%t+(#$o) ut#& ut#, #,a" a"o) o) !% &a A"#%#)tra$#-% "! u)t#$#a u)t#$#a /ara "#&u$#"ar o r!)o&!r /ro&!a) "! /ro&!a) "! or"!% $##& /!%a& o a"#%#)trat#o a"!) "! $oo/!rar !% &a (oru&a$#-% "! a&'u%a) &!!) &!!).. S# #!% !#)t!% $#!%to) "! ro) ro) )or! )or! &a at!r#a at!r#a !% !% &o) u! )! /u!"!% !%$o%t !%$o%trar rar "!)$r# "!)$r#/$# /$#o%! o%!)) u "!ta&& "!ta&&a"a a"a)) "! &a) "#(!r! "#(!r!%t! %t!)) t$%#$a) at!r#a&!) "! at!r#a&!) "! !)tu"#o "! &a !"#$#%a !"#$#%a (or!%)! (or!%)! /!ro $r!o u! u%a #a'!% o u% $ua"ro "! r!)u!% !) u$o a) ($#& "! !%t!%"!r )# )! /r!)! /r!)!%t %ta% a% !% &u'a &u'arr "! &ar'o &ar'o)) t!t t!to) o) #'!%!) #'!%!) a$o/aa"a) "! u% /!u!o t!to t!to !/$at#o !/$at#o /ara #%tro"u$#r a &o) %!-(#to) !% &a at!r#a )!r#r /ara &o) !)/!$#a)ta) $oo u% r!$or"ator#o #)ua& "! a&'u%a) $u!)t#o%!) $&a!) "!& t!a. or ta& ot#o ! "# a &a tar!a "! #r r!$o/#&a%"o #'!%!) "! "#(!r!%t!) t!to) r!(!r#"o) !% &a #o'ra(+a #o'ra(+a $o% $o% !& (#% "! /r!)!%tar "! a%!ra ($#& &a at!r#a /ara !& !)tu"#o r!(#r#!%"o a& &!$tor a &a) (u!%t!) (u!%t!) or#'#%a&!) or#'#%a&!) )# %!$!)#ta a/ar &a #%(ora$#-% #%(ora$#-% )or! )or! t!a) !)/!$+(#$o). A"!) "! u! &a) #'!%!) )o% u% /u!%t! "! !%tra"a /ara u$o) !)tu"#o)o) "! ar!a) a(#%!) a &a !"#$#%a &!'a& /ara !)tu"#o)o) "! r!a r!a)) a(#% a(#%!) !) $oo $oo )o% )o% &o) &o) ao' ao'a" a"o) o) $r# $r##% #%a& a) #)ta ta) ) /)#$ /)#$-& -&o' o'o) o) )o$#-&o'o) otro) !)/!$#a)ta) u! !)t% !% $o%ta$to $o% (or!%)! )#% !ar'o %!$!)#ta% )a!r "!& t!a. E& at! at!r# r#a& a& &o or'a or'a%# %#$! $! !% u%a u%a )!$u )!$u!% !%$# $#a a u! u! o $o%) $o%)#" #"!r !ro o &-'#$a !/! !/!,a% ,a%"o "o /or &a $r##%a&+)t#$a $oo $oo raa raa "! &a) &a) $#!%$#a) *ur+"#$a) u! #%t!%ta a tra) "!& at!r#a& )!%)#&! )#'%#(#$at#o "!t!r#%ar !& o &o) /r!)u%to) r!)/o%)a&!) "! u% $r#!% /or &o $ua& )!r+a !& /u%to "! /art#"a /ara &a !"#$#%a (or!%)! a& )! !& #%#$#o "!& $o%ta$to !%tr! !& $a"!r &a) #%!)t#'a$#o%!) #%!)t#'a$#o%!) /o)t!r#or!). /o)t!r#or!). E& )!'u%"o $a/+tu&o )! r!(#!r! a &a u!rt! $oo u!rt! $oo u% (!%-!%o #o&-'#$o u! !) o*!to "! !)tu"#o !"#$o &!'a& &a) tra%)(ora$#o%!) u! )u(r! !& $a"!r "!)"! u! !)ta )u$!"! a)ta u! )! tra%)(ora !% u% $u!r/o aor(o "! a+ u% !)u!&!to u! %o) a /ro/or$#o%a%"o #%(ora$#-% u #/orta%t! !% )!%t#"o !"#$o &!'a&. E& t!r$!r $a/+tu&o !) !& r!(!r!%t! a &a %!$ro/)#a !% )+ u! "!! "! )!r u%a t$%#$a '!%!ra& "! #%!)t#'a$#-% #%!)t#'a$#-% /ara /ara !% &o) )#'u#!%t!) $a/+tu&o) /a)a /a)arr a &a) &a) t$% t$%#$ #$a) a) !)/!$ !)/!$#(#(#$ #$a) a) "! auto/)#a auto/)#a ! #%!)t#'a$#-% !% &o) "#(! "#(!r! r!%t %t!) !) t#/o t#/o)) "! &!)# &!)#o% o%!) !) u! u! )! /r!) /r!)!% !%ta ta% % !% &a) &a) "#(! "#(!r! r!%t %t!) !) o"a"a"!) "! u!rt! u!rt!..
CAIT;LO RIMERO Criminalística La $r##%a&+)t#$a )! /u!"! "!(#%#r $oo &a raa au#ar "!& "!r!$o /!%a& u! )! !%$ar'a "!& "!)$ur##!%to !r#(#$a$#-% $#!%t+(#$a "!& "!to "!to "!& "!%$u!%t!<1= E& "#$o (or!%)! "!! "! t!%!r u% $o%o$##!%to $o%o$##!%to a)to a)to "! !)ta r!a /ara /o"!r r!a,ar r!a,ar "! &a a%!ra a) a"!$ua"a &a #%!)t#'a$#-% "! #%!)t#'a$#-% "! u% !$ !$o o /r!)u r!)u%t %ta a!% !%tt! "! "!$t $t##o<2 o<2==au% au%u! u! !% &a aor aor++a "! &o) or'a%#)o) !%$ar'a"o) "! /ro$ura$#-% "! *u)t#$#a !#)t!% /!r#to) !% $r##%a&+)t#$a !& (or!%)! "!! "! $o%o$!r !)ta "#)$#/%a "#)$#/%a.. r#!ra!%t! /or /oru! u! !& $oo $oo !/! !/!rt rto o !% !"# !"#$# $#%a %a /u!" /u!"! ! &&a &&aar ar &a at!%$#-% "! a&'u%o) !&!!%to) >t#&!) /ara )u !)tu"#o u! )! !%$u!%tra% !% &a !)$!%a. A"!) "!! "! )a!r u! !&!!%to) u! a%)#) a%)#) /u!"!% a$!r otro) /!r#to) u! #%t!r#!%!% !% u%a #%!)t#'a$#-% au%u! %o )!a )u $a/o "#r!$to "! !)tu"#o $oo !*!/&o !& 'ra(-&o'o /u!"! $o%(#rar o r!$a,ar &a aut!%t#$#"a" "! u%a %ota )u#$#"a au%u! !& %o )!/a %a"a "! !)ta at!r#a ao) /u!"!% "ar "#$t!%!) u! $o/&!!%t%"o)! &&!!% a u%a $o%$&u)#-% $#!%t+(#$a. E)t! E)t! $a/+ $a/+tu tu&o &o %o #%t! #%t!%t %ta a )!r )!r u% a%ua& a%ua& "! $r##%a&+)t#$a /u!)to u! !#)t!% #%(#%#"a" "! !&&o) "! u%a !$!&!%t! $a"a" $a"a" $oo $oo &o) $#ta"o) !% &a #o'ra(+a <3=)#%o )o&o toar &o) !&!!%to) ) #/orta%t!) /ara !& r!a "! !"#$#%a (or!%)! u! !) !& t!a /r#%$#/a& "! !)t! ro ro..
E% !)ta &a#%a r!$u!r"o &o) /a)o) "!& to"o "! #%!)t#'a$#-% !% &a $r##%a&+)t#$a /art#!%"o "!& /r#%$#/#o "! u! /ara u! &a #%!)t#'a$#-% r#%"a (ruto). E& "#$o (or!%)! o#a!%t! %o #%t!r#!%! !% &a /r!)!ra$#-% /!ro "!! "! /art#$#/ar !% &o) )#'u#!%t!) $#%$o /a)o).
D!)"! !& /u%to "! #)ta $r##%a&+)t#$a t!%!o) u! "#)t#%'u#r tr!) &u'ar!) u "#(!r!%t!) /r#!ra!%t! !& &u'ar "! &o) a$o) u! !) !& &u'ar "o%"! )! "!)arro&&a &a a$$#-% "!$t#a u! !% !& $a)o "! &a !"#$#%a (or!%)! )!r#a !& &u'ar "o%"! )! $o!t#- !& o#$#"#o.
E& &u'ar "!& a&&a,'o !) !& &u'ar "o%"! )! !%$u!%tra% &o) #%"#$#o) !% !)t! $a)o )!r+a !& $a"!r o"!o) #%(!r#r u! %o) !%$o%trao) !% !& &u'ar "! &o) !$o) /oru! )! !%$u!%tra !& $u!r/o $o% a%$a) "! )a%'r! a)+ $oo au%"a%$#a "! #%"#$#o) ro"!a%"o a& $u!r/o #!%tra) u! /o"!o) )u/o%!r u! )! trata "! u% &u'ar "!& a&&a,'o $ua%"o )! !%$u!%tra% !)$a)o) r!)to) !t#$o) )o% u !)$a)o) &o) #%"#$#o). E%tr! !& &u'ar "! &o) !$o) !& &u'ar "!& a&&a,'o !#)t! u% /u%to #%t!r!"#o u! !) !& &u'ar "! #%$u&a$#-% u! $o%)#)t! !% au!& &u'ar u! !) ut#,a"o /ara tra)/ortar !& $u!r/o "!& &u'ar "o%"! )! $o!t#- !& o#$#"#o a& &u'ar "o%"! (u! a&&a"o.
La) !)$!%a) "!& $r#!%<4=/u!"!% "##"#r)! /ara )u a%)#) !% "o) 'ru/o) u #/orta%t!) &o) &u'ar!) $!rra"o) &o) a#!rto). D!/!%"#!%"o "!& t#/o "! &u'ar )! a/$ara% "#(!r!%t!) to"o) "! !)tu"#o r!$o&!$$#-% "! #%"#$#o) !% !& &u'ar<5=
ara ?ut#rr!, N>!, "! Ar$o) <6=!#)t!% "#(!r!%t!) to"o) /ara u)$ar #%"#$#o) "!/!%"#!%"o ta%to "! )# !) u% &u'ar a#!rto $oo
$!rra"o !% &a &a#%a )! /r!)!%ta% a&'u%o) "! &o) to"o) ) !/&!a"o) r!$or"a%"o u! a& (#%a& "! $u!%ta) u#!% "!! toar &a "!$#)#-% "! !& to"o a !/&!ar )!r !& $r##%a)ta "! $a/o $oo $oor"#%a"or "! &a) &aor!) "! #%!)t#'a$#-% )#% !ar'o !& (or!%)! %!$!)#ta t!%!r #"!a "! !)to) to"o) /ara !% &a !"#"a u! )! &! "! /art#$#/a$#-% /u!"a a$tuar )#% a&t!rar !& &u'ar "! &o) !$o).
E% !)ta &a#%a /r!)!%to &o) /a)o) "! #%!)t#'a$#-% "! u% o#$#"#o !% &a /art! )u/!r#or /r!)!%to !& &u'ar "! &o) !$o) !% "o%"! )! o)!ra% ar#o) !&!!%to) "! #%t!r) $r##%a )t#$o $oo )o% u% &a'o !t#$o &a /o)#$#-% "!& $a"!r !& ara o#$#"a &a $!r$a%+a $o% u%a !)u#%a "! &a a#ta$#-%. E% &a /art! #%(!r#or /r!)!%to !& $u!r/o tota&!%t! a#!rto )or! u%a !)a "! %!$ro/)#a) "o%"! )! )u/o%! )! a !$o &a %!$ro/)#a /ara $orroorar &o) a&&a,'o) /r#!ra) #/r!)#o%!) u! )! tu#!ro% "!& &u'ar "! &o) !$o).
E& &!tr!ro !% !"#o "! ao) !)$!%ar#o) "! &aorator#o !) /oru! !& $r##%a)ta "! $a/o r!$o'! #%"#$#o) u! !%#ara /ara $o%(#rar &a %atura&!,a "! &o) #%"#$#o) a)+ #)o "ura%t! &a %!$ro/)#a )! "!!% "! #r toa%"o $#!rta) u!)tra) u! a& )!r !%#a"a) a &aorator#o "ar% #%(ora$#-% #/orta%t!. Lo) &!tr!ro) a &a "!r!$a !%$#o%a% !% %!'r#ta &o) "#(!r!%t!) (u%$#o%ar#o) u! "!!r+a% #%t!r!%#r !% &a) "o) !)$!%a) #!%tra) u! $o% &!tra %ora& )! r!)u! )u (u%$#-%.
D!%tro "!& $a/o "! #%!)t#'a$#-% $r##%a&+)t#$a "! &a) $#!%$#a) *ur+"#$a) !) u #/orta%t! "#)t#%'u#r ar#o) tr#%o) r!&a$#o%a"o) u! )# #!% !% !& &!%'ua*! $o>% )o% $a)# )#%-%#o) t#!%!% u%a $o%%ota$#-% u "#(!r!%t!. Lo) #%"#$#o) )o% to"o au& at!r#a& )!%)#&! u! )#r! "! )!a& /ara !)tu"#ar u% )u/u!)to #&+$#to u! a& $o%(#rar)! !% !& &aorator#o )u $a"a" )! $o%#!rt! !% !#"!%$#a u! a& )!r a&ora"o /or u% *u!, )! &! "a !& a&or "! /ru!a. u!"!% "##"#r)! /ara )u !)tu"#o !% "o) $at!'or+a) &o) #%"#$#o) "!t!r#%a"o) u! /or )u %atura&!,a %o %!$!)#ta% ) !)tu"#o) /ara )u #"!%t#(#$a$#-% &o) #%"!t!r#%a"o) u! %!$!)#ta% u%a $o%(#ra$#-% "! &aorator#o.
E) u #/orta%t! "!%tro "! &a (#*a$#-% !)$r#ta "! &a !)$!%a "! &o) !$o) "!)$r##r &a /o)#$#-% "!& $a"!r /u!)to u! !)to ta#% au"ara a !)ta&!$!r &a $au)a "! &a u!rt! *u%to $o% otra) #%!)t#'a$#o%!) a)+ $oo /u!"! au"ar a !)ta&!$!r /o)#$#-% #$t#a #$t#ar#o.
E% &a &a#%a /r!)!%to "o) t#/o) "! (#*a$#-% /&a%#!tr#$a "! u%a #)a !)$!%a "! &o) !$o) !% !& &a"o "!r!$o /r!)!%to &a /&a%#!tr+a "! @!%!r) u! !) u >t#& /oru! %o) /!r#t! u#$ar tr#"#!$#-%a&!%t! &o) "#(!r!%t!) #%"#$#o) /oru! !#)t! u%a r!/r!)!%ta$#-% ta%to "!& $o%t!%#"o "! &a a#ta$#-% $oo "! &a) /ar!"!) t!$o. E% !& &a"o #,u#!r"o /r!)!%to u% $rou#) )#/&! !% !& u! )o&o )! u#$a% &o) !&!!%to) )or! !& /#)o. E) u #/orta%t! !)t! t#/o "! /&a%#!tr+a /ara /o"!r !% o!%to) /o)t!r#or!) r!/ro"u$#r $o% !a$t#tu" &a u#$a$#-% "! &o) "#(!r!%t!) #%"#$#o). ara r!a,ar !)t! traa*o !) u #/orta%t! toar !"#"a) $o% $#%ta tr#$a "!)"! u% /u%to (#*o a /art#r "! a+ #r u#$a%"o to"o) &o)
!&!!%to) u! "!!% )!r "#u*a"o) a !)$a&a /ara %o a&t!rar &a) r!&a$#o%!) /ro/or$#o%!) u! 'uar"a% !%tr! )#.
Otro t#/o "! (#*a$#-% )ua!%t! #/orta%t! !) &a (oto'ra(+a /u!)to u! !% &a) /&a$a) toa"a) u!"a !#"!%$#a "! &o) "#(!r!%t!) !&!!%to) "! &a #%!)t#'a$#-% )u) r!&a$#o%!) /o)#$#-% or#'#%a&. La) (oto'ra(+a) /!r#t!% $o/roar !a$ta!%t! !& "!)arro&&o "!& traa*o "! #%!)t#'a$#-% a& #r !a&a%"o &o) "#(!r!%t!) #%"#$#o) /!ra%!$!% $oo t!)t#'o) "! &a) $o%"#$#o%!) "!& &u'ar "!)/u) "! %u!)tra #%t!r!%$#-% "! &a) r!&a$#o%!) u! 'uar"a% &o) #%"#$#o) a& )!r r!o#"o) "!%tro "!& /ro$!)o "! #%!)t#'a$#-%. E) #/orta%t! !%$#o%ar u! &a) (oto'ra(+a) $oo to"o "!!% "! t!%!r u% or"!% !)ta&!$#"o /ara u! )#ra% !% o!%to) /o)t!r#or!). Lo /r#!ro u! )! "!! "! (oto'ra(#ar !) u%a #)ta '!%!ra& u! #%$&ua )# !) /o)#&! to"a &a $ua"ra o &a !)u#%a "! &a) $a&&!) "o%"! )! u#$a !& &u'ar "! &o) !$o) )# !) /o)#&! toar u% a$!r$a#!%to "! &a /&a$a $o% !& %or! "! &a $a&&! !)to )!r !*or. Ta#% )! "!!% toar (oto) #%"##"ua&!) "! &o u! !) &a (a$a"a "! &a $a)a $o% !& %>!ro /ara u%a /o)t!r#or #"!%t#(#$a$#-%. o)t!r#or!%t! )! /!%!trara a& &u'ar "! &o) !$o) r!$or"a%"o u! %o )! "!! to$ar %a"a a)ta u! )! aa (oto'ra(#a"o $o%!%#!%t!!%t!. D!%tro "!& &u'ar "! &o) !$o) "!!o) toar u%a (oto /a%or#$a !% &a u! )! u!)tr!% &o) !&!!%to) '!%!ra&!) "!& &u'ar "! &o) !$o) au%u! %o )! /!r$#a% "!ta&&!) u (#%o) /!r#t! #&u)trar to"o) &o) #%"#$#o). a $o% &a #)#-% '!%!ra& /o"!o) !/!,ar a traa*ar !% !& &!a%ta#!%to !a&a*! "! &a) !#"!%$#a) (oto'ra(#a%"o "!)"! "#(!r!%t!) %'u&o) &o) #%"#$#o) a%t!) "! o!r&o) ! #%!"#ata!%t! "!)/u) "! o!r&o) &o u! %o) /!r#t#r u$a) !$!) ot!%!r #%(ora$#-% ao)a /ara &a #%!)t#'a$#-%.
Ta#% "!!o) "! a$!r 'ra%"!) a$!r$a#!%to) "! to"o "!ta&&! "! #%"#$#o) u! au%u! )! /#!r"a /ar$#a&!%t! &a r!&a$#-% $o% !& $o%*u%to )! /u!"a% o)!rar ar$a) o"!&o) a&'u%a) $ara$t!r+)t#$a) #"!%t#(#$at#a) "! &o) #%"#$#o) a)+ $oo "! &a) &!)#o%!).
E% !)ta &a#%a )#/&!!%t! u#!ro /r!)!%tar a&'u%o) "! &o) at!r#a&!) a) >t#&!) /ara r!$o&!$tar !a&ar &o) #%"#$#o) !% !& $a/o &o) "#(!r!%t!) &aorator#o) "! $r##%a&+)t#$a !% !& u%"o t#!%!% %ora) t$%#$a) /ara &a r!$!/$#-% !)tu"#o "! )u) u!)tra) u! !& "#$o
(or!%)! u! traa*a /ara "#(!r!%t!) &aorator#o) )! &! )u#%#)tra% at!r#a&!) !)/!$+(#$o) /ara &a r!$o&!$$#-% "! #%"#$#o). Au+ )#/&!!%t! u#!ro /r!)!%tar a&'u%o) "! &o) at!r#a&!) a) (r!$u!%t!) u)a"o) /ara !)t! (#%.
CAIT;LO SE?;NDO Muerte La u!rt! !) u% (!%-!%o %atura& a& u! to"o) &o) )!r!) ua%o) !)tao) /r!"!)t#%a"o) /or &o $ua& %o !) u% t!a !$&u)#o "! &a !"#$#%a (or!%)! )#%o u! !) u% t!a u! aar$a to"a) &a) !)/!$#a"a"!) !"#$a) "!)"! !& /!"#atra a)ta !& '!r#atra t#!%!% u! !%(r!%tar)! $o% !&&a $oo !& r!)u&ta"o "! &a !o&u$#-% %atura& "!& #%"##"uo. E% !)t! $a/+tu&o a%a,ar!o) /r#!ra!%t! &a $o%)tata$#-% "! u! a )u$!"#"o &a u!rt! $oo !& #%#$#o "! u%a )!r#! "! /ro$!)o) *ur+"#$o) %o %!$!)ar#a!%t! /!%a&!) /ara &a) "#)/o)#$#o%!) u&t#a) "!& $u!r/o. D!%tro "! &a !"#$#%a ta#% !)to) $r#t!r#o) t#!%!% #/orta%$#a /ara &a "o%a$#-% "! -r'a%o) u! a$tua&!%t! /o)##ta &a )a&a$#-% "! u$o) /a$#!%t!). D!)"! !& /u%to "! #)ta (or!%)! t#!%! u$o #%t!r) !& /o"!r !)tu"#ar &o) (!%-!%o) /o)t!r#or!) a &a u!rt! o (!%-!%o) $a"ar#$o) /u!)to u! !)to) /u!"!% /ro/or$#o%ar u$a #%(ora$#-% /ara &a #%!)t#'a$#-% "!& "!to !% !& )!%t#"o u! %o) /!r#t!% ot!%!r !& $ro%ta%ato"#a'%o)t#$o &a /o)#$#-% "!& $a"!r. or u&t#o !)tu"#ar!o) &a) "#)/o)#$#o%!) ortuor#a) u! )! /u!"!% a$!r "!& $a"!r
E#)t!% "#(!r!%t!) )#'%o) u! %o) /!r#t!% $o%(#rar u! u%a /!r)o%a r!a&!%t! a u!rto $o% &o) /r#!ro) (!%-!%o) u! )! )u$!"!% a !$!) !) u "#(+$#& "#)t#%'u#r !%tr! u%a /!r)o%a u "#& a u%a /!r)o%a a (a&&!$#"a. A&'u%a) "! !)ta) /ru!a) )! a)a% !% &a "!t!$$#-% "! &a r!)/#ra$#-% u! /u!"! )!r $oo )o% &a) /ru!a) "! B#&)o% o &a %!uato)$-/#$a !% &a) u! )! $o/ru!a )u au)!%$#a a& %o /o"!r a/a'ar u%a !&a o a& %o !/a%ar u% !)/!*o.
Ta#% /o"!o) $o%)tatar &a u!rt! /or &a au)!%$#a "! &a $#r$u&a$#-% $oo !) !& $a)o "! &a /ru!a "! Ma'%u) u! $o%)#)t! !% &a 'a"ura "! u% "!"o /ara "!o)trar &a au)!%$#a "! $#r$u&a$#-%. E& )#'%o "! La%$#)# u! $o%)#)t! !% &a au)!%$#a "! r!a$$#-% #%(&aator#a /or au)!%$#a "! r!)/u!)ta %!r#o)a. Ca#o) a) /ro(u%"o) )! /u!"!% o)!rar !% &o) o*o) $oo !& "! St!%o% Lou#) u! $o%)#)t! !% &a o/a$#"a" $or%!a& o &a "#)/!r)#-% "! &a (&or!)$!%$#a /ar!%t!ra&
E) #/orta%t! "!)ta$ar &o) $r#t!r#o) $&+%#$o) /ara "!$&arar &a u!rt! "!& #%"##"uo )# #!% !% &a &a#%a a%t!r#or a !%$#o%ao) a&'u%o) "! !)to) !% !)ta &a#%a r!)uo &o) /r#%$#/a&!) $r#t!r#o) /or a/arato) )#)t!a) /ara "!$&arar &a u!rt!.
S# #!% !% &a) &a#%a) a%t!r#or!) )! /r!)!%taro% &a) (ora) "! $o%)tata$#-% "!& &a u!rt! !& $o&!$t#o "! autor!) $ua%o) %o) /ro/o%! u% $ua"ro u! a # a%!ra "! /!%)ar ! /ar!$! u >t#& /u!)to u! r!)u! &a) a$tua$#o%!) u! !& "#$o t#!%! u! a$!r (r!%t! a u% $a"!r %o) /r!)!%ta ar#o) tr#%o) u! /u!"!% $o%(u%"#r)! !% !& &!%'ua*! $o>% )#% !ar'o t#!%!% u% )#'%#(#$a"o u /r!$#)o "!%tro "! &o) tr#%o) "! &a !"#$#%a &!'a&. r#!ra!%t! t!%!o) u! r!$or"ar u! !& $a"!r %o !) /!rt!%!%$#a "! &o) (a#ar!) )# #!% !&&o) /u!"!% "!$#"#r )or! &a) "#)/o)#$#o%!) (#%a&!) !#)t!% /r!)$r#/$#o%!) ta%to *ur+"#$a) $oo )a%#tar#a) u! #ta% &a "#)/o)#$#-% "!& $u!r/o /or &o) "!u"o). E% $ua%to a& !a!% "!& $a"!r !) #/orta%t! !%$#o%ar !& r!$o%o$##!%to u! )# #!% %o !) &o ) a$o%)!*a&! !& "#$o /u!"! /or &a r!#)#-% !t!r%a "!& $u!r/o "!t!r#%ar &a $au)a "! u!rt! )#% %!$!)#"a" "! auto/)#a /ro$!)o /!r#t#"o !% a&'u%o) /ro$!"##!%to) *ur+"#$o). E% $ua%to a& /u%to 4 !& #%t!r) a$&arator#o !)ta !% &o) (#%!) /ara &o) $ua&!) )! #%t!r#!%! !& $a"!r !% &a "#)!$$#-% !) $o% (#%!) "! !"u$a$#-% o #%!)t#'a$#-% &a auto/)#a /ara "!t!r#%ar &a $au)a "! &a
u!rt! !& !a&)aa#!%to /ara /r!)!rar !& $u!r/o !& a)!o $o/o)tura )o&o !) $o% (#%!) !)tt#$o) "! /r!)!%ta$#-%.
E% !)t! $ua"ro )! r!)u!% &o) (!%-!%o) (#)#o&-'#$o) "!)"! !& #%#$#o "! &o) (!%-!%o) $a"ar#$o) u! r!)u! ?-!, !% &a) )#'u#!%t!) &a#%a) o)!rar!o) /or )!/ara"o $a"a u%o "! !)to) (!%-!%o) $oo u%a !%t#"a" a/art!.
S# #!% !& !%(r#a#!%to !) u%o "! &o) (!%-!%o) a) $o%(#a&!) /ara !& $ro $ro%ota%ato"#a'%o)t#$o !) #/orta%t! toar !% $u!%ta &a) $ara$t!r+)t#$a) (+)#$a) "!& $a"!r /u!)to u! /u!"!% "ar or+'!%!) a "#(!r!%t!) ar#a$#o%!) /u!)to u! !% "#(!r!%t!) $o%"#$#o%!) . E% &a (#'ura )! /r!)!%ta &a 'ra(#$a "!& !%(r#a#!%to $a"ar#$o !% &a) "#(!r!%t!) )#tua$#-%!) /ara u! !& &!$tor t!%'a #"!a "!& $o/orta#!%to "!& !%(r#a#!%to !% !)ta) $o%"#$#o%!).
!%) !%))' )'! ! /r!) /r!)!% !%ta ta )u (ao (ao)o )o %oro %oro'r 'ra aa a toa toa%" %"o o !% $u!% $u!%ta ta &a r!&a r!&a$# $#-% -% !%tr !%tr! ! &a t!/!ratura a#!%t! a#!%t! &a t!/!ratura r!$ta& "!& $a"!r toa%"o a"!) !% $u!%ta !& /!)o "!& )u*!to. E) #/orta%t! "#)t#%'u#r u! !& autor /ro/o%! "o) %or%o'raa) /ara t!/!ratura a#!%t! #%(!r#or a 23 'ra"o) o #!% $ua%"o !) )u/!r#or a !)ta t!/!ratura.
La) #"!$!) $a"ar#$a) )o% a$uu&ao) )a%'u+%!o) !% &a) /art!) a) "!$!) "!& $a"!r "! $o&or ro*o ro*o #o&$!o. D!%tro "! &a $r##%a&+)t#$a t#!%!% &a $ara$t!r+)t#$a "! u! /or u% &a"o /u!"!% #%"#$ar%o) &a /o)#$#-% "!& $a"!r /u!)to u! a& (orar)! !% &a) /art!) a) "!$!) %o) #%"#$a% &a /o)#$#-% "!& $a"!r (or%"o)! !% !)/a&"a %a&'a) !% "!$>#to "or)a& o !% !)toa'o $ara !% "!$> "!$># #tto "or) "or)a& a& o !% &o) #!r !ro) o) #%(!r %(!r#o #or! r!)) !% !& $a)o $a)o "! &o) &o) aor$a"o). E& otro /u%to #/orta%t! !) u! u%a !) (#*a"a) !)ta) a %o "!)a/ar!$!% au%u! )! /u!"!% (orar %u!a) &o u! %o) a&a "! o##!%to "!& o##!%to "!& $a"!r.
La r#'#"!, $a"ar#$a $o%)#)t! !% &a "#(#$u&ta" "! o##!%to) !% !& $a"!r u! !/#!,a a a/ar!$!r a &a) 6 ora) "! u!rt! !% )!%t#"o $!(a&o$au"a& #%#$#a%"o !% &o) >)$u&o) "! &a a%"+u&a a)ta '!%!ra,ar &a r#'#"!, /ara "!)a/ar!$!r a /art#r "! &a) 36 ora) .
S!'>% &a) $o%"#$#o%!) "!& !"#o a#!%t! o #!% &a #%t!r!%$#-% "!& )!r ua%o !% !%or !"#"a !& $a"!r /u!"! )!'u#r "#)t#%ta) tra%)(ora$#o%!) )# #!% &o ) $o>% !) u! )u(ra &a /utr!(a$$#-% /u!"! t!%!r otro) (!%-!%o) u! /ara )u !)tu"#o /o"!o) "##"#r&o) !% (!%-!%o) $o%)!ra"or!) o "!)tru$tor!). D!%tro "! &o) (!%-!%o) "!)tru$tor!) /o"!o) !%$#o%ar /or u% &a"o &a "!)tru$$#-% /ro"u$#"a /or &a) a$t!r#a) #%t!r%a) o #!% &a a%tro/o(a'#a /ro"u$#"a /or "#!r)o) a%#a&!) $oo rato%!) /#raa) u#tr!) u otro) a%#a&!). E% $a) $"o) )!$o) )! /u!"! "ar &a o#(#$a$#-% !)/o%ta%!a a)+ $oo !% $a) u (r+o) )! /u!"! "ar &a $o%'!&a$#-%. E% !"#o) &+u#"o) /u!"! "ar)! &a tra)(ora$#-% "! &a 'ra)a !% *a-% &o u! /!r#t! u! !& $a"!r )! $o%)!r! a"u#!ra u% a)/!$to "! )!o $o% u% o&or $ara$t!r+)t#$o u! )! $o%o$! $oo a"#/o$#ra. E% &o) (!to) )! /u!"! "ar &a /!tr#(#$a$#-% $ua%"o )! "a &a u!rt! #%traut!r#%a !% &o u! !% '#%!$o&o'+a )! &a &&aa -#to (!ta&.
E% &o) )u*!to) !%t!rra"o) !% t#!rra "!a)#a"o )atro)a /u!"! /r!)!%tar)! &a $or#(#$a$#-% u! !) !& (!%-!%o /or !& $ua& !& $u!r/o a"u#!r! u%a $o%)#)t!%$#a )##&ar a& $u!ro u% $o&or ro%$!a"o $ara$t!r+)t#$o. Otro (!%-!%o u! )! /r!)!%ta !% &o) $a"!r!) !%t!rra"o) !) &a $o$ua$#-% (!%-!%o /or !& $ua& !& $u!r/o )! u!&! u%a a)a u#"a a$uo)a !% &a u! (&ota% &o) u!)o).
;%a "! &a) /o)#&!) !o&u$#o%!) u! /u!"! t!%!r !& $a"!r !) &a /utr!(a$$#-% u! )! $o%)#"!ra u% (!%-!%o $a"ar#$o tar"+o /ara ) u !)tu"#o )! "##"! !% $uatro /!r#o"o) a )a!r $rot#$o !%(#)!ato)o $o$uat#o &a r!"u$$#-% !)u!&t#$a. E& )#'%o #%#$#a& "! /utr!(a$$#-% !) &a a/ar#$#-% "! &a a%$a !r"! a"o#%a& !% &o) a"u&to) o #!% !% &a) (o)a) %a)a&!) !% &o) %#o) u! )! "a a &o) tr!) "+a) "! (a&&!$##!%to "! &a /!r)o%a. E& /!r#o"o $rot#$o )! $ara$t!r#,a /or &a !t!%)#-% "! &a a%$a !r"! a"o#%a& "! &a (o)a #a$a "!r!$a &a "#(u)#-% "! &a #)a a !&
r!)to "!& a"o!% "#u*%"o)! &a r!" !%o)a "!& #)o $o&or !r"! ot#o /or !& $ua& )! &! "a !& %or! "! /!r#o"o $rot#$o. E& /!r#o"o !%(#)!ato)o )! $ara$t!r#,a /or &a (ora$#-% "! u&a) "! 'a) /or !& /ro$!)o "! /utr!(a$$#-% a"!) "! &a /rotru)#-% "! &o) o*o) &a &!%'ua a)+ $oo !& au&ta#!%to "!& a"o!% &o) '!%#ta&!). E% !)t! /!r#o"o )! %!$!)#ta a%!*ar !& $a"!r $o% u$o $u#"a"o /u!)to u! /or &a a$uu&a$#-% "! !ta%o !) )ua!%t! !/&o)#o. E& /!r#o"o $o$uat#o )! $ara$t!r#,a /or &a "!)tru$$#-% "! &o) t!*#"o) /or !"#o "! &a) a$t!r#a). or >&t#o !& /!r#o"o "! r!"u$$#-% !)u!&t#$a $o%)#)t! !% &a "!)tru$$#-% tota& "!& r!)to "! &o) t!*#"o) a)ta u!"ar )o&o !& !)u!&!to &o) "#!%t!) )#!%"o !& /!r#o"o >&t#o "! &a /utr!(a$$#-%.
E% !)ta &a#%a )! r!)u!% &o) /r#%$#/a&!) )u$!)o) "!)"! u! )! $o%(#ra &a u!rt! a)ta &a) "#)/o)#$#o%!) (#%a&!) "!& $u!r/o a )!a u! !)t! )!a $r!a"o /o)t!r#or!%t! )u) $!%#,a) "!/o)#ta"a) !% a&'>% &u'ar o #!% !)/ar$#"a) !% a&'u%a r!'#-% $oo )! a /u!)to "! o"a >&t#a!%t!. S# #!% !& !%t#!rro !) u%a "#)/o)#$#-% a) $&)#$a &o) aatar!) "! &a #"a o"!r%a &a (a&ta "! !)/a$#o) "!)t#%a"o) a !)t! (#% a% !$o u! "!$a#'a !)ta /r$t#$a )! /r!(#!ra &a $r!a$#-%. E% !& &a"o "!r!$o a/ar!$!% !& %or! "! tr!) /a/!&!) u! !) r!u#)#to t!%!r /ara /o"!r "#)/o%!r "!& $u!r/o /r#!ra!%t! !& $!rt#(#$a"o "! "!(u%$#-% !t!%"#"o /or u% !"#$o $o% !& $ua& )! /u!"! /!"#r a& *u!, $##& u! !t#!%"a !& a$ta "! "!(u%$#-% o#a!%t! )a&a%"o &o) r!u#)#to) "! #%!)t#'a$#o%!) /o)t!r#or!) !t#!%"a !& #)o &a autor#,a$#-% /ara !& !%t#!rro o $r!a$#-%.
D#!r)o) a%#a&!) ata$a% a &o) $a"!r!) /u!"!% "!*ar )!a&!) u! )# %o $o%o$!o) #!% /u!"!% $o%(u%"#r%o) a$!r%o) /!%)ar u! )! trata "! &!)#o%!) /ro"u$to "! &a a'r!)#-% a& )u*!to $ua%"o !% r!a"a" (u!ro% /ro"u$#"a) "!)/u) "! &a u!rt! . So% ar#o) &o) a%#a&!) u! ata$a% a &o) $a"!r!) "! "#(!r!%t!) taao) u! /u!"!% ar#ar "!)"! /!u!a) o)$a) a)ta a%#a&!) ta% 'ra%"!) $oo &o) /!rro).
;%o "! &o) (!%-!%o) art#(#$#a&!) u! "!)"! )u or#'!% !)ta "!)t#%a"o a "!)tru#r !& $a"!r !) &a #%$#%!ra$#-% u! $o%)#)t! !% r!"u$#r a $!%#,a u% $u!r/o. ara u! )! $u/&a $o% &a r!"u$$#-% tota& "!& $u!r/o a $!%#,a %!$!)#tao) "! t!%!r a&ta) t!/!ratura) u! '!%!ra&!%t! )o&o )! $o%)#'u!% !% or%o) $!rra"o) a u! "!)"! t#!/o) a%$!)tra&!) !#)t+a% #%t!%to) "! $r!a$#-% !% /#ra) otro) !"#o) u! a& %o a&$a%,ar a&ta) t!/!ratura) %o &&!'aa% a &a) $!%#,a) )o&o u!aa% /ar$#a&!%t! !& $u!r/o.
;%a !, u! !& $a"!r !) #%$#%!ra"o !% u% or%o a"!$ua"o )!r u "#(+$#& /o"!r a$!r #%!)t#'a$#o%!) )or! !& ot#o /or !& $ua& %o )! "!! autor#,ar !)t! /ro$!)o a)ta t!%!r &a )!'ur#"a" "! u! )! a "!t!r#%a"o &a $au)a "! u!rt! "! u! )! &!a%taro% &a) "#(!r!%t!) u!)tra) /ru!a) )or! !& $a)o.
CAIT;LO TERCERO Autopsia
INTROD;CCION S#!/r! )! a a)o$#a"o &a (#'ura "!& "#$o (or!%)! a &a %!$ro/)#a au%u! ! !%$#o%a"o u$o u! %o !) &a >%#$a (u%$#-% !) u%a &aor u #/orta%t! "!%tro "! &a) u$a) u! "!)arro&&a !& (or!%)! ot#o /or !& $ua& to"o #%t!r!)a"o !% !)ta raa "! &a !"#$#%a "!! "! $o%o$!r a "!ta&&! !& /ro$!)o "! %!$ro/)#a. E& /ro$!)o "! !)tu"#o "!& $a"!r ua%o #%$&u!%"o )u) -r'a%o) #%t!r%o) /ara "!t!r#%ar &a $au)a "! &a u!rt! r!$#! ar#o) %or!) $a"a u%o "! !&&o) t#!%! u% )#'%#(#$a"o !)/!$+(#$o u! !) #/orta%t! %o) r!!&a a)/!$to) #/orta%t!) "! !)t! /ro$!"##!%to. I%"!/!%"#!%t!!%t! "!& %or! u! )! &! "! &o) "#(!r!%t!) autor!) $o#%$#"!% !% u% to"o "! r!a,a$#-% u! /!r#t! ot!%!r r!)u&ta"o) /o)#t#o). E% !)t! $a/+tu&o !)tu"#ar!o) !% '!%!ra& !& /ro$!)o "! %!$ro/)#a )!a&ar!o) !% &o) $a/+tu&o) !)/!$+(#$o) &a) !"#"a) u! )! "!!% toar /ara $a)o) !)/!$#a&!) $oo )o% &a) a)(##a) o &a) )o)/!$a) "! #%to#$a$#-% !% "o%"! !)t% #%"#$#a"o) /ro$!"##!%to) t$%#$a) !)/!$+(#$a) /ara /o"!r "!o)trar "#$a) $ara$t!r+)t#$a)
A%t!) "! !%trar !% )# a& t!a "! &a auto/)#a %!$!)#tao) a$!r r!(!r!%$#a a &a) r!'#o%!) a%at-#$a) /u!)to u! &a) &!)#o%!) t#!%!% u! )!r u#$a"a) "!)$r#ta) !% /u%to) !)/!$+(#$o) "!& $u!r/o ua%o.
E% !)t! $ua"ro r!/ro"u,$o &o) (#%!) "! &a %!$ro/)#a u! !%$#o%a !& a!)tro o) Ra-% F!r%%"!, u! %o !) %!$!)ar#o a$!r a) $o!%tar#o).
ara u! &a %!$ro/)#a )!a !#to)a )! %!$!)#ta r!a,ar !% &u'ar $o% &a) a"!$ua"a) $o%"#$#o%!) "! #o)!'ur#"a" "! #&u#%a$#-% traa*o. E% $ua%to a $o%"#$#o%!) "! #o)!'ur#"a" t!%"r+ao) u! !%$#o%ar /#)o) /ar!"!) $o%)tru#"a) "! at!r#a& %o /oro)o ($#&!%t! &aa&! a)+ $oo a$$!)o ($#& a a'ua !)a) "! !ta& ($#&!%t! &aa&!). E% $ua%to &a #&u#%a$#-% "!! !% &o /o)#&! "! )!r %atura& a"!) )! "!! "! $o%tar $o% #&u#%a$#-% art#(#$#a& "! )u(#$#!%t! $a"a" u! /!r#ta &a a"!$ua"a #)ua,a$#-% "! !& /ro$!)o "! %!$ro/)#a /ara u! %o )! /#!r"a% "!ta&&!) u! /u!"!% r!)u&tar #/orta%t!) /ara &a #%!)t#'a$#-% $r##%a&. E) u #/orta%t! ta#% "!)ta$ar &o u! N>!, <7=!%$#o%a u! "!! a"!) "! !#)t#r &a )a& "! %!$ro/)#a) otra) r!a) a%!a) $oo )o% !& ar!a "! r!(r#'!ra$#-% /ara $a"!r!) u! %o )!r% !%tr!'a"o)
#%!"#ata!%t! "!)/u) "! &a %!$ro/)#a &o) &aorator#o) a%!o) "! #"!%t#(#$a$#-% "! $u!r/o) a)+ $oo r!$!/$#-% !%tr!'a "! $a"!r!). Ta#% "!!r+a% "! !#)t#r r!a) !)/!$#a&!) "!"#$a"a) a !& traa*o "! $u!r/o) #%(!$to$o%ta'#o)o) /utr!(a$to) u! /or )u %atura&!,a r!/r!)!%ta% u% r#!)'o aor /ara &a /o&a$#-% u! !& r!)to "! &o) $a"!r!).
E& at!r#a& ut#,a"o !% u%a %!$ro/)#a )! /u!"! $ata&o'ar !% "#(!r!%t!) 'ru/o) )!'>% /ara &o u! )! u)! u! Tru*#&&o /ro/o%! a'ru/ar&o. E& at!r#a& "! !"#$#-% $o%)#)t! !% &a )$u&a u! %o) "a !& /!)o "! &o) -r'a%o) &a $#%ta tr#$a /ara toar &a a&tura a)+ $oo &o) /!r+!tro) $!($o tor$#$o a"o#%a& &a) /ro!ta) u! %o) )#r!% /ara !"#r (&u#"o). E& at!r#a& "! $ort! !) #"%t#$o a& u! )! u)a !% $#ru'+a !& $u$#&&o u#r>r'#$o !& #)tur+ &a) t#*!ra) &o) )!rru$o) /!ro a"!) "! !)to) !#)t!% a&'u%o) at!r#a&!) !)/!$+(#$o) /ara %!$ro/)#a $oo !) !& $a)o "!& $o)totoo ra#too /ara $ortar &a) $o)t#&&a) &a) !rt!ra) r!)/!$t#a!%t!. E& at!r#a& "! )u*!$#-% !/&ora$#-% $o%)#)t! !% #%)tru!%to) /ara )u*!tar )o%"!ar &a) !r#"a) u! &! )!r#r% u$o a& "#$o &!'a& /ara $o%)tatar "#r!$$#-% tra!$to "! &a) #)a). E& at!r#a& /ara $o&!$$#-% "! u!)tra) !)t "!)t#%a"o /ara $o%)!rar (&u#"o) o /!u!o) (ra'!%to) "! -r'a%o) t!*#"o) u! a& )!r a%a,a"o) /o)t!r#or!%t! au"ara% a $o/&!tar &a #%(ora$#-% "! &a auto/)#a.
E) #/orta%t! toar !% $u!%ta &a) !)t#"ura) "!& $a"!r /u!)to u! !% !&&a )! /u!"!% r!$u/!rar ar#o) #%"#$#o) u #/orta%t! !% &a #%!)t#'a$#-% "! u% $r#!% a"!) "! )!r#r%o) u$a) !$!) $oo !"#o "! #"!%t#(#$a$#-%. E% $o%"#$#o%!) #"!a&!) "!!r+a #%#$#ar)! &a %!$ro/)#a $o% &a "!)$r#/$#-% "! &o) )#'%o) !%$o%tra"o) !% &a ro/a "!& $a"!r /ara $orr!&a$#o%ar !)to) $o% !& $u!r/o a "!)%u"o /or u&t#o $o% &a a/!rtura "! $a#"a"!). E% &a &a#%a /r!)!%to ar#o) #%"#$#o) !% &a ro/a u! "!!% )!r r!$u/!ra"o) !%#a"o) a*o $a"!%a "! $u)to"#a a &o) "#(!r!%t!) &aorator#o) /ara /o"!r r!a,ar !*or &a #%!)t#'a$#-%.
E& !a!% !t!r%o "!& $a"!r !) !& /r#!r /a)o /ara r!a,ar &a %!$ro/)#a $o%)#)t! !% &a "!)$r#/$#-% "!ta&&a"a "!& $u!r/o #%$&u!%"o &a) "#(!r!%t!) "#!%)#o%!) toa"a) $o% &a $#%ta tr#$a. E% !)t! !a!% )! "!! r!#)ar !& $u!r/o /or to"a) &a) )u/!r(#$#!) $or/ora&!) ot#o /or !& $ua& "!! "! r!#)ar)! %o )o&o !& /!$o )#%o ta#% &a !)/a&"a.
D!/!%"#!%"#!%"o "! &a) $o%"#$#o%!) "! &a u!rt! "! &o u! )! !)t! #%!)t#'a%"o a)+ $oo "! &a a#"a" "!& t$%#$o !#)t!% "#(!r!%t!) t#/o) "! #%$#)#o%!) /ara r!a,ar &a %!$ro/)#a u! )! /u!"!% a/$ar au%u! &a (ora a) )#/&! a) $o>% !) &a "! #r$o. Ta#% !% u$a) o$a)#o%!) !) #/orta%t! !& a)/!$to !)tt#$o "!& $a"!r #%t!%ta%"o /ro"u$#r !& !%or 'ra"o "! "!(ora$#-% "!& #)o.
D!%tro "! &a auto/)#a )! !tra!% /or u% &a"o "! &a $a#"a" $ra%!a%a !& $!r!ro /or !& otro &a"o &a) #)!ra) "! &a $a#"a" tor$#$o a"o#%a& &o u! )! $o%o$! $oo &ou! u! a& !tra!r)! )! $o%*u%ta% &o) -r'a%o) $ar"#a$o) r!)/#rator#o) "#'!)t#o '!%#tour#%ar#o &o) $ua&!) )! #r% )!/ara%"o $a"a +)$!ra /ara )u !)tu"#o #%"##"ua&. E% &a &a#%a /r!)!%to u% !)u!a "! &o) -r'a%o) u! )! !tra!% /ara r!$or"ar !)to) &a) $ara$t!r+)t#$a) "! $a"a u%a "! !&&a).
Lo) $ort!) "! &a auto/)#a #%#$#a% $o% &a a/!rtura "! &a $a#"a" $ra%!a%a u! )! #%#$#a $o% !& $ort! "! u%a a/-(#)#) a)to#"!) a &a otra /a)a%"o /or !& rt! /ara r!/!&!r &o) $o&'a*o) "! &a '&!a a/o%!ur-t#$a a$#a a"!&a%t! atr). Coo )#'u#!%t! /a)o )! )!rru$a &a $a&ota a "o) tra!)!!) "! "!"o "! &o) r!or"!) )u/raor#tar#o) a $uatro "! &o) ar$o) ,#'ot#$o)<8=/ara t!r#%ar "! )!/arar !& $r%!o $o% !& o)t!otoo !& art#&&o. a "!)$u#!rta) &a) !%#%'!) )! )!$$#o%a% $o% t#*!ra) !% (ora "! $ru, "!),a%"o a tra) "!& )!%o &o%'#tu"#%a& /ara /o)t!r#or!%t! $ortar &o) %!r#o) -/t#$o) a)+ $oo &o) /au!t!) a)$u&ar!) /or >&t#o !& /u!%t! /ara /o"!r !tra!r !& $!r!ro /ara )u !)tu"#o /o)t!r#or.
S#'u#!%"o $o% !& $u!r/o )! "!! r!#)ar &a a)! "!& $r%!o /ara "!)$artar (ra$tura) "! &a #)a o #!% &o) )#'%o) "! ao'a#!%to !% &o) $a)o) !% &o) u! )!a /!rt#%!%t! #%!)t#'ar&o).
E% !& $!r!ro )! "!!% a$!r $ort!) /ara o)!rar &a) $ara$t!r+)t#$a) "! &a )u)ta%$#a &a%$a )!'>% &o u! )! !)t #%!)t#'a%"o /u!"!% )!r $ort!) &o%'#tu"#%a&!) o #% /u!"!% )!r tra%)!r)a&!).
S!a u! )! $ort! !& $!r!ro &o%'#tu"#%a& o tra%)!r)a& !) #/orta%t! ar#r &o) !%tr+$u&o) &at!ra&!) /ara o)!rar a)#!tr+a) o "ao !% &o) #)o).
E% !& $u!&&o )! r!a,a u% $ort! &o%'#tu"#%a& "!)"! )+%(#)#) a%"#u&ar u! )!r a/a"o $o% "o) #%$#)#o%!) a) )#'u#!%"o !& or"! #%(!r#or "! &a a%"+u&a. S! !tra! )! tra$$#o%a &a &!%'ua )!$$#o%a%"o !& /a&a"ar !ra%o)o /ara )!$$#o%ar /o)t!r#or!%t! &a (ar#%'! /o)t!r#or!%t! )!$$#o%ar !& !)/a$#o /ara!rt!ra& /ara (orar u% )o&o &ou!.<9=
E& )#'u#!%t! /a)o !) &a a/!rtura "! &a $a#"a" tor$#$a a"o#%a& u! $oo "#*#o) a%t!r#or!%t! &a t$%#$a ) $o>% !) &a #r$o u! $o%)#)t! !% a$!r u%a #%$#)#-% "!)"! &a r!'#-% )u!%to%#a%a a)ta !& or"! )u/!r#or "!& /u#). o)t!r#or!%t! )! )!$$#o%ara% &a) $o)t#&&a) ut#,a%"o /ara !&&o !& $o)totoo !& $u$#&&o o #!% !& o)t!otoo !& art#&&o "! a%!ra u! )! /u!"a ar#r !& /!to !)t!r%a& /!r#ta t!%!r a$$!)o a& $ora,-% &o) /u&o%!). La) #)!ra) /u!"!% a%a,ar)! #% )#tu) o #!% !tra!r)! to"o !& &ou! /ara #r "#)!$a%"o $a"a u%a "! &a) #)!ra) /ara )u !)tu"#o #%"##"ua&. Coo "#*#o) a%t!r#or!%t! )! )!$$#o%a !& !&o "!& /a&a"ar /ara !tra!r "!)"! &a &!%'ua a)ta !& a%o u! ta#% )! )!$$#o%a /ara ot!%!r &o) -r'a%o) tor$#$o) a"o#%a&!) !% u%a /#!,a u! $o%o$! $oo &ou!.
E& a/arato r!)/#rator#o )! "!! #r )!$$#o%a%"o "!& &ou! a*a%"o /or )!/ara"o ao) /u&o%!) &a tru!a )!$$#o%a%"o a $a"a /u&-% /or )u #&o. o)t!r#or!%t! )! ar#r &a tru!a !% )!%t#"o &o%'#tu"#%a& /ara u)$ar )#'%o) "! aor$a#!%to &o$a,ar $u!r/o) !trao) "!%tro "! &a +a ar!a ro%$o a)/#ra$#-% o #!% !)/ua !% !& $a)o "!& ao'a"o. o)t!r#or!%t! )! )!$$#o%a $a"a /u&-% /ara o)!rar &a !)tru$tura #%t!r%a.
ara !& $ora,-% ta%to Mart+%!, $oo Taaa)# /ro/o%!% /r#!ra!%t! r!#)ar !& /!r#$ar"#o &a $o%(ora$#-% !t!r%a "!& $ora,-% /ara /o)t!r#or!%t! #%$#"#r &a) $aa) &a) /u&o%ar!) &o a) &!*o) /o)#&! "! &a) /ar!"!) "! &a) aur+$u&a). o)t!r#or!%t! )! !a#%a% )!$$#o%a% &a) !%a) /u&o%ar!) a 2 $!%t+!tro) &a $aa )u/!r#or /ara /r!)!rar !& %o"o )!%oaur#$u&ar. La aur#$u&a "!r!$a )! ar#r "!)"! &a !%a $aa #%(!r#or a)ta !& /! #!%tra) u! &a #,u#!r"a "!)"! &a) /u&o%ar!) a)ta &a or!*u!&a La aur#$u&a #,#u!r"a
A& #'ua& u! !& $ora,-% "!!o) "! )!$$#o%ar &a) #)!ra) a"o#%a&!) /ara o)!rar a&t!ra$#o%!) a$ro)$-/#$a) #%"#$at#a) "! &a $au)a "! u!rt! o #!% /or &o !%o) !& !)tu"#o "! &a !)tru$tura "! &a) #)!ra). S! "!! ar#r !& !)-(a'o !& !)toa'o !% +a) "! r!$u/!rar !& $o%t!%#"o ')tr#$o u! %o) /u!"! a&ar "! $ua%ta) ora) "!)/u) "!&
>&t#o a!%to a)# $oo u$a) !$!) /o"!o) !%$o%trar /a)t#&&a) !% &o) $a)o) "! )u#$#"#o.
E& a/arato '!%#tour#%ar#o )! )!$$#-%a% $a"a u%o "! &o) r#%o%!) /ara /o)t!r#or!%t! $ortar&o) /or !& #o "! a%!ra u! /o"ao) o)!rar &o) $a$!) !%or!) aor!) a)# $oo &a) /#ra#"!) r!%a&!) /o"!o) "!t!$tar $a&$u&o) o "!'!%!ra$#-%!) /ato&o'#$a). Lo) ur!t!ro) )! ar!% /ara u)$ar $a&$u&o) o /#$#to).
La !*#'a )! toa u%a u!)tra $o% *!r#%'a /ara !)tu"#o) "! )!"#!%to a)+ $oo !& to#$o&o'#$o /u!)to u! !) u%a "! &a) u!)tra) ) #/orta%t!) /ara a%a)#) to#$o&o'#$o.
Cua%"o )! )o)/!$a (ra$tura !)ta %o !) !/u!)ta !)ta #%"#$a"o r!a,ar a%#ora) u)$u&!)u!&t#$a) /ara /o"!r "!t!$tar &o$a,ar &a) (ra$tura) !% !)t! $a)o )! !*!/(#$a $o% &a /#!r%a $oo !) (r!$u!%t! !%$o%trar !% +$t#a) "! atro/!&&a#!%to /!ro ta#% /u!"! r!a,ar)! !% &o) ra,o) )# )! )o)/!$a u! #%t!r/u)o !& #)o /ara "!(!%"!r)! "! u% 'o&/! "!& a'r!)or. r#!ra!%t! )! %!$!)#ta a$!r u%a /a&/a$#-% a%ua& !% !& #!ro a(!$ta"o /ara &o$a,ar #rr!'u&ar#"a"!) !% !& $o%tor%o $r!/#ta$#-% o o##!%to /ara &o$a,ar !& o &o) /u%to) "! (ra$tura o #!% "!)/u) "! r!a,ar !)ta) a%#ora) a)!!rar u! %o !#)t!% (ra$tura) !% &a) !tr!#"a"!)<10= E& )#'u#!%t! /a)o !) &a "#)!$$#-% $o% #)tur+ "!&a /#!& t!*#"o $&u&ar )u$ut%!o u)$u&o) /ara &o$a,ar !a$ta!%t! !& /u%to "! &a (ra$tura /ara a& !%$o%trar a& o a &o) u!)o) a(!$ta"o) /o"!r "o$u!%tar &a (ra$tura.
La !"u&a !)/#%a& %o )! !tra! "! rut#%a !% &a auto/)#a )o&o )! !tra !% $a)o) u !)/!$+(#$o) u! /or !& t#/o "! u!rt! /u"#!ra au"ar%o) a "!o)trar &a $au)a "! u!rt! $oo !) !& $a)o "! u!rt!) !% !$o) "! tra%)#to a)+ $oo !% &o) $a)o) "! a(##a !$%#$a !% &a) u! )! /u!"! &!)#o%ar&a !"u&a
ara ar#r &a !"u&a /r#!ro )! ar! &a /#!& a)ta &o) !)/a$#o) #%t!r$o)ta&!) "! a%!ra u! u!"!% #)#&!) &o) ar$o) !rt!ra&!) &o) $ua&!) )!r% "!)tru#"o) $o% !& rau#otoo o #!% $o% $u$#&&o /ara ro/!r &o) ar$o) !rt!ra&!) /ara $ortar &o) 'a!%to) o)!rar to"a &a !"u&a !% )u $o%*u%to
S# #!% !) #/orta%t! !& !)tu"#o a$ro)$-/#$o "! &o) -r'a%o) ta#% !) #/orta%t! toar u!)tra) /ara !)tu"#o) #)to/ato&-'#$o) u! /u!"!% r!(or,ar %u!)tro "#a'%o)t#$o a$ro)$-/#$o o #!% !% &a'u%a) o$a)#o%!) %o) /!r#t#r% "!t!r#%ar &a $au)a "! u!rt! $ua%"o !& !)tu"#o a$ro)$-/#$o %o %o) r!!&a u%a $au)a. Taaa)#<11=r!$o#!%"a u! &a) /#!,a) t!%'a% u%a) "#!%)#o%!) "! 5 /or 5 /or 3 $!%t+!tro) !% &o) $a)o) "! -r'a%o) %o%!) "!!% )!r "! (ora $ua"ra"a #!%tra) u! !% &o) -r'a%o) /ar!) !& #,u#!r"o "!! )!r $ua"ra"o #!%tra) u! !& "!r!$o tr#a%'u&ar. La otra r!$o!%"a$#-% u! a$! !) u! &a) /#!,a) "!!% "! u!"ar tota&!%t! )u!r'#"a) !% !& u#"o (#*a"or.
E) u #/orta%t! u! !& "#$o &!'a& )!/a a/ro#a"a!%t! &a) "#!%)#o%!) /!)o "! &o) /r#%$#/a&!) -r'a%o) "!& $u!r/o ua%o /u!)to u! !)to *u%to $o% &a) a&t!ra$#o%!) or(o&-'#$a) /!r#t! !a&uar &o) (!%-!%o) u! &&!aro% a &a u!rt! "!& #%"##"uo ta& !) !& $a)o "!& "#a'%o)t#$o "! &a %!uo%+a u! /u!"! /r!)u#r)! /or !& )or!/!)o "! &o) /u&o%!). E% !& $ua"ro /r!)!%to !& r!)u!% "! &o) /r#%$#/a&!) /!)o) !"#"a) u! Gu#ro, /r!)!%ta au%u! t#!%! &a "!)!%ta*a "! u! !)to) "ato) )o% u% /ro!"#o %o !)t% "##"#"o) /or !"a"!) $oo !) !& $a)o "! ,u!, 2003 u#!% /r!)!%ta ar#a) /a'#%a) .
CAIT;LO 4 Traumatología
INTROD;CCION E& )!r ua%o !)ta !/u!)to $o%)ta%t!!%t! a a'r!)#o%!) "!& !"#o a#!%t! )# #!% '!%!ra&!%t! &a '!%t! /#!%)a !% a'!%t!) !$%#$o) &o) !(!$to) %o$#o) "! !)to) )or! !& or'a%#)o %o )o% &o) >%#$o) u! /u!"!% /ro"u$#r&! "ao /u!)to u! ta#% !#)t!% otro) a'!%t!) $oo &o) u+#$o) $o% &o) u! !)tao) !% $o%ta$to $o%)ta%t! o &o) #o&-'#$o) $o% &o) u! $o%##o) $o%ta%t!!%t!. E)t! /!u!o $a/+tu&o !) u%a #%tro"u$$#-% a &o) a'!%t!) u! /u!"!% "aar a& )!r ua%o "!*a%"o /ara !)tu"#o $o% u% /o$o a) "! "!ta&&! a&'u%o) a'!%t!) u $ou%!) !% %u!)tro !"#o $oo &a) ara) u! ta%to &! #%t!r!)a% a& "#$o (or!%)!.
E% !)t! $ua"ro )! r!)a&ta u! )# #!% '!%!ra&!%t! !)tao) a$o)tura"o) a $o%)#"!rar )o&o &o) 'o&/!) $oo trauat#)o) !#)t!% u$o) otro) !&!!%to) u! /ro"u$!% trauat#)o) )#% )!r a'!%t!) !$%#$o) u! t#!%!% 'ra% #%t!r) !% &a !"#$#%a &!'a&. D!%tro "! &o) a'!%t!) u+#$o) u$o) "! &o) #)o) )o% $au)a%t!) "! u!rt!) a )!a "! a%!ra #%t!%$#o%a& !% &o) )u#$#"#o) o a$$#"!%ta& !% !& !"#o &aora&.
E% &a /ro"u$$#-% "! u% trauat#)o )! %!$!)#ta% tr!) !&!!%to) /r#!ra!%t! u% a'!%t! (+)#$o u! /u!"! )!r u% o*!to $o%tu%"!%t! !% %u!)tro !)u!a a )u !, #/u&)a"a /or u%a (u!r,a !t!r%a u! a )u !) /ro"u$! u%a &!)#-%.
La) &!)#o%!) $o%tu)a) )#/&!) )! /u!"!% "##"#r /or !& 'ra"o "! /!%!tra$#-% !% &o) t!*#"o) a)+ $oo )# )! #%t!rru/! &a $o%t#%u#"a" "! &a /#!& o %o. S#!%"o o#a!%t! &a) u! /!%!tra% &a /#!& ) 'ra!) u! &a) u! r!)/!ta% )u #%t!'r#"a". D!%tro "! &a) &!)#o%!) $o% #%t!'r#"a" "! &a /#!& t!%!o) &a /!t!u#a &a !u#o)#) !& !atoa to"a) t#!%!% !% $o>% &a a$uu&a$#-% "! )a%'r! !% !& r!a u! r!$##- !& #/a$to )! "#(!r!%$#a% !% u! &a /!t!u#a !) u% /!u!o /u%t#&&!o &a !u#o)#) o or!t-% !) u% a$uu&o "! )a%'r! u! #%(#&tra !& t!*#"o #!%tra) u! !& !atoa !) u%a o&)a "! )a%'r! !%tr! &a) $a/a) "! &a /#!&. La) &!)#o%!) u! ro/!% &a #%t!'r#"a" "! &a /#!& t!%!o) &a !ro)#-% &a !$or#a$#-% &a !r#"a &a !ro)#-% !) /ro"u$#"a /or &a (r#$$#-% a) u! /or &a /!%!tra$#-% u! a& )!r u )u/!r(#$#a& )a%'ra /o$o. E% !& $a)o "! &a !$or#a$#-% )! a(!$ta% to"a) &a) $a/a) "! &a /#!& /or &o u! )a%'ra ) /u!"!% !%$o%trar)! ra)tro) "!& o*!to /ro"u$tor /or u&t#o !)ta &a !r#"a )! /!%!tra% to"a) &a) $a/a) "! &a /#!& t!*#"o $!&u&ar )u$ut%!o /or &o u! )! /r!)!%ta )a%'ra"o au%"a%t!.
S# #!% u$a) !$!) !) #/orta%t! !& toar !% $u!%ta !& $o&or /ara a!r#'uar &a a%t#'H!"a" "! u%a &!)#-% !) a) /r!$#)o "!t!r#%ar&o /or &a !o&u$#-% "! &a) $&u&a) /r!)!%t!) !% u%a &!)#-% u! !) &a !o&u$#-% #)to&-'#$a "! u%a !r#"a. E) $&)#$o "!%tro "! &a /ato&o'+a &a !o&u$#-% $!&u&ar "! u%a !r#"a u! '!%!ra&!%t! )! $o%o$! $oo /ro$!)o #%(&aator#o r!/ara$#-% u! !)ta&!$! t#!/o) u /r!$#)o) /ara $a"a /or$!)o. La!%ta&!!%t! %o !) ta% ($#& "! a/r!$#ar $oo !) !& $o&or )#%o u! )! %!$!)#ta% u!)tra) "! t!*#"o /ara "!t!r#%ar &a !o&u$#-% #)to&-'#$a "! &a !r#"a.
RELACIN ENTRE EL TIEMO TRASNC;RRIDOS DES;ES DE LA LESION S; COLORACIN NJMERO DE DKAS
COLORACIN
1
Ro*o
23
N!'ru,$o
36
A,u&a"o
7 12
!r"o)o
12 17
Aar#&&!%to
Toa"o "! ?a&&!'o) 7 ;%a "! &a) /r!'u%ta) ) (r!$u!%t!) !% &a $&a)#(#$a$#-% "! &!)#o%!) !% !& )u*!to #o <12=!) !& $o&or u! /r!)!%ta% &a) &!)#o%!) $o%tu)a) !)to) $a#o) !)t% u #!% !)ta&!$#"o) /or !& $o&or /o"!o) (#*ar $o% u$a /r!$#)#-% )u $ro%o&o'+a. Lo) $a#o) "! $o&or !)t% "a"o) /or &a "!'ra"a$#-% "! &a !o'&o#%a !% )u) "#(!r!%t!) /#'!%to) a)ta !& 21 "+a !% u! )! r!a)or! /or $o/&!to &a )a%'r! "!)a/ar!$#!%"o /or $o/&!to &a u!&&a "!& traua $o%tu)o.
E% !)ta &a#%a /r!)!%ta &a $&a)#(#$a$#-% "! &a) $a+"a) /ro/u!)ta /or ?a&&!'o) )( 147 !% &a u! /r!)!%ta tr!) o"a"a"!) "! $a+"a) &a) )#/&!) u! !) u%a $a+"a "!)"! !& /&a%o "! )u)t!%ta$#-% &a) $o/$a"a) $ua%"o )! $a! )or! a'ua (u!'o $a&!) !&$tr#$o) o a&'>% otro at!r#a& u! $o/$a &a $a+"a /or >&t#o &a a$!&!ra"a u! !) a'raa"a /or &a a$!&!ra$#-% u! &&!a !& )u*!to a& $orr!r. La /r!$#/#ta$#-% u! !) u%a $a+"a "!)"! u%a a&tura aor u! &a "!& /&a%o "! )u)t!%ta$#-%. or u&t#o t!%!o) &a "!(!%!)tra$#-% u! !) u%a $a+"a "! u%a a&tura aor a 5 !tro) u! /u!"! )!r "!)"! u%a !%ta%a o (!%!)tra &o u! &! "a )u %or!.
ara "!)$r##r u%a &!)#-% t!%!o) u! r!(!r#r%o) !% tr!) /&a%o) /or u%a /art! !% !& /&a%o (ro%ta& t!%!o) u! "##"#r !%tr! "!r!$a ! #,u#!r"a a$#a $oo arr#a aa*o S#% !ar'o !% u% )#)t!a tr#"#!%)#o%a& t!%!o) u! toar !% $u!%ta u% "!&a%t! u% atr). E)ta "!)$r#/$#-% )!r u >t#& /ara !)ta&!$!r &a !$%#$a "! &!)#o%!) /u!) a& )a!r !)to) "ato) /o"!o) #%(!r#r &a /o)#$#-% #$t#a #$t#aar#o..
;%a "! &a) /r!'u%ta) a) (r!$u!%t!) u! )! &! r!a,a% a& !"#$o (or!%)! !) !& t#!/o "! r!$u/!ra$#-% "! u%a (ra$tura /ara a)+ /o"!r !)ta&!$!r #%$a/a$#"a"!) $a&$u&ar &a )a%$#-% $orr!)/o%"#!%t! a& u! &a /ro"u*o. E% &a &a#%a /r!)!%to &o) t#!/o) "! $o%)o"a$#-% "! &a) (ra$tura) !% /ro!"#o r!$or"a%"o u! !% %#o) tar"a a/ro#a"a!%t! &a #ta" "!& t#!/o.
#r$!r /ro/o%+a $&a)#(#$ar &a) !r#"a) !% tr!) %#!&!) )!'>% &a r!'#-% "!& $u!r/o u! a(!$tara% $o%)#"!r%"o&a) orta&!) $ua%"o /!%!tra% $a#"a" $ra%!a%a o $a#"a" tor$#$o a"o#%a& 'ra!) !% &o) #!ro) )or! to"o /or &a /o)#&! a(!$ta$#-% "! 'ra%"!) a)o) &!!) !% &a) !tr!#"a"!) "#)ta&!).
CAIT;LO 5. Lesiones por arma blanca D!)"! t#!/o) u a%t#'uo) &a) ara) &a%$a) a% )#"o ut#,a"a) /or &a ua%#"a" /ara /ro"u$#r "ao) $or/ora&!) a &o) !%!#'o). S# o)!rao) &a #)tor#a u$a) $##,a$#o%!) a%t#'ua) "o#%aro% a )u) !%!#'o) r!a,aro% #/orta%t!) $o%u#)ta) ut#,a%"o !)t! t#/o "! ara) $oo &o "!u!)tra% $#!%to) "! !#"!%$#a) !%$o%tra"a) !% r!)to) -)!o) u! u!)tra% $&ara !#"!%$#a "! u! (u!ro% u)a"a) !)t! t#/o "! ara) /ara "aar a otro )!r ua%o. E% %u!)tro) "+a) au%u! u$o) -r'a%o) /o$#a$o) a% r!)tr#%'#"o /ro)$r#to !& u)o /o)!)#-% "! u$a) ar#!"a"!) "! !)t! t#/o "! ara) )#'u!% u)%"o)! !% !& a*o u%"o $oo ara) a"!) "! u! u%o /u!"! $o%)!'u#r ($#&!%t! a&'u%a) "! !)ta) ara) $oo !rra#!%ta) "! traa*o o ut!%)#o) "!& o'ar. Gu#!% %o t#!%! u% u!% $u$#&&o /ara $ar%! o u! $a/!)#%o %o t#!%! u% a$!t! /ara "!)ro,ar &a a&!,a. E% !)t! $a/#tu&o a%a,ar!o) &a) &!)#o%!) u! /ro"u$!% &a) ara) &a%$a) u! )! )#'u!% u)a%"o /ara a)!)#%ar a &a '!%t! !% %u!)tro) "+a).
E% !)ta &#%a /r!)!%to &a $orr!&a$#-% !%tr! &o) /r#%$#/a&!) t#/o) "! ara) &a%$a) !% &o) "#u*o) "! &a #,u#!r"a !% &a "!r!$a !& t#/o "! !r#"a u! /ro"u$!.
E% !)ta &a#%a )! /r!)!%ta% &a) /art!) u! $o%(ora% u% ara &a%$a t+/#$a !%t!%"#!%"o u! a&'u%a) "! !)ta) /art!) /u!"!% (a&tar )or! to"o !% &a) ara) "! (ar#$a$#-% $a)!ra o #!% !$a) o a#ta"a) !% !& o!%to u! !) u $o>% !)t! t#/o "! ara) !% &o) $!%tro) /!%#t!%$#ar#o).
E% !)t! $ua"ro )! $o/ara% &a) $ara$t!r+)t#$a) "! &a) !r#"a) "#(!r!%t!) 'ru/o) "! ara) &a%$a) u! /u!"!% )!r u $&ara!%t! #"!%t#(#$a&!) .
;%o "! &o) a)/!$to) ) #/orta%t!) !% $r##%a&+)t#$a )o% &a) !r#"a) "! "!(!%)a u! )! /ro"u$!% a& #%t!%tar !& )u*!to #%t!r/o%!r '!%!ra&!%t! !& #!ro )u/!r#or<13=$o% !& o*!t#o "! "!(!%"!r)! $o%tra u% a'r!)or. E)to %o) a&a "! &a &u$a # (or$!*!o u! t#!%! &a +$t#a $o% !& #$t#ar#o a%t!) "! or#r /or &o $ua& !)t! t#/o "! !r#"a) )o% a&ta!%t! )u'!)t#a) "! o#$#"#o au%u! a u! )!r u $u#"a"o)o) "! %o $o%(u%"#r $o% "!(!%)a "!& #%"##"uo a%t! u% a$$#"!%t! $oo )!r#a !& $a)o "! a&'u#!% u! $o&a$#o%a $o% au#%ar#a a'r+$o&a
Ro"r#'u!, 2002 /ro/o%! 5 t#/o) "! &!)#o%!) /or ara &a%$a $oo &!)#o%!) t+/#$a) $o% /atro%!) u #!% "!(#%#"a). Cr!o $o%!%#!%t! r!$u/!rar )u #"!a /u!)to u! $orr!&a$#o%a &a) &!)#o%!) $o% !& t#/o "! u!rt! )u !t#o&o'+a !"#$o&!'a& &o u! &! "a u$a #%(ora$#-% a& #%!)t#'a"or /ara #%(!r#r /or u! (#%!) )! /r!)!%ta% !)ta) &a)#-%!).
E& "!'H!&&o !) u%a "! &a) !r#"a) u! )! !%$u!%tra% $o% u$a (r!$u!%$#a u! %!$!)#tao) "#(!r!%$#ar )u !t#o&o'+a !%tr! )u#$#"#o o#$#"#o. La) $ara$t!r+)t#$a) /ro/#a) "! $a"a u%o "! !&&o) t#!%!% u! !r $o% &a (ora "! r!a,ar !& $ort! &a $a/a$#"a" u! t#!%! &a /!r)o%a /ara r!a,ar !& $ort! "! a%!ra u! !% !& )u#$#"a /or u! &a aor+a "! &o) #%"##"uo) )o% "#!)tro) a% '!%!ra&!%t! "! #,u#!r"a a "!r!$a a"!) "! )!r u% $ort! "#)$o%t#%uo /or &a "#(#$u&ta" "! a%t!%!r u% $ot! $o%t#%uo. E% $o%tra/o)#$#-% /or &o #)o u! &a aor+a "! &o) #%"##"uo) )o% "#!)tro) a& t!%!r "! (r!%t! a !& #%"##"uo t#!%"! a #%#$#ar)! !% &a #,u#!r"a "#r#'#r)! a &a "!r!$a a"!) "! u! )# !& #%"##"uo )! "a $u!%ta /u!"! a!r !r#"a) "! "!(!%)a u! %u%$a )! /r!)!%ta% !% !& )u#$#"a /u!)to u! %o #%t!r/o%! &a a%o a%t! !& ara o#$#"a.
CAIT;LO 6 Lesiones por arma de fuego
INTROD;CCION D!)"! !& "!)$ur##!%to "! &a /-&ora /or &o) $#%o) &a a/$a$#-% "! &a #)a /ara /ro"u$#r ara) )! a "a"o u% #/-rtat! '#ro a &a #)tor#a /u!)to u! aora a %o !) ta% %!$!)ar#o !& !%(r!%ta#!%to $u!r/o a $u!r/o %# &a (u!r,a /ara !%$!r a& a"!!r)ar#o )#%o u! !& u! /o)!! u% ara "! (u!'o /u!"! ($#&!%t! !r#r o atar a )u o/o%!%t! au%u! !)t! &o )u/!r! !% (u!r,a o a#"a". D! !)ta a%!ra )! r!a,o &a $o%u#)ta "! M#$o /or #%"##"uo) !% u% %>!ro #%(!r#or u! &o) !%$#"o) /!ro $o% ara) a) &!ta&!) u! !)to). La) ara) "! (u!'o ta#% &! a% /!r#t#"o a& or! )u/!rar a !)t#a) )a&a*!) $a,%"o&a) $o% (a$#"a" "!(!%"#%"o)! "! !&&a) &&!'a%"o !% a&'u%o) $a)o) a $au)ar )!!ro) "ao) !$o&-'#$o) $oo &a ata%,a #%"#)$r##%a"a "! >(a&o) t#'r!) u! &&!o a !)ta) !)/!$#!) a u%a "#)#%u$#-% ta% /ro%u%$#a"a u! $a)# &o) &&!a a &a !t#%$#-%. La) ara) a% !o&u$#o%a"o u$o "!)"! au!&&a) /r##t#a) "! /r#%$#/#o) "!& )#'&o PI !% "o%"! )o&o )! /o"+a "#)/arar u% )o&o t#ro t!%+a% u! a$!r)! /ro$!)o) u $o/$a"o) /ara $ar'ar&a "#)/arar&a a &a) ara) o"!r%a) autot#$a) u! /u!"!% "#)/arar ar#a) !$!) /or )!'u%"o a)!'ura%"o a& /o)!!"or "! !)t! t#/o "! ara aor!) /o)##"a"!) "! "ar !% !& &a%$o. E% &a a$tua"a" &a) ara) "! (u!'o !)t% u /o/u&ar#,a"a) )o% u)a"a) a"!) "! /or &o) -r'a%o) "! )!'ur#"a" />$a &o) !*r$#to) /or u$o) /art#$u&ar!) $oo !&!!%to "!(!%)#o o "!/ort#o &o $ua& &! /!r#t! a u$o) $r##%a&!) a/ro!$ar !)to) u)o) /ara a"u#r#r u% ara /ara $o!t!r #&+$#to) $oo a)a&to) u o#$#"#o). E& "#$o (or!%)! %!$!)#ta )a!r "! ara) "! (u!'o /u!)to u! !) u%a $au)a (r!$u!%t! "! &!)#o%!) !% !& or! "! %u!)tro) "+a) !ra $o% (r!$u!%$#a !r#"a) /or !)t! t#/o "! ara) !% )u (u%$#-% /ro(!)#o%a&.
La) ara) "! (u!'o )! /u!"!% $&a)#(#$ar /or ar#o) $r#t!r#o) au%u! &o a) $o>% !) /or )u &o%'#tu" /or &a $a%t#"a" "! /#)to&a) o ara) "! a%o u! )! ut#,a% ta%to /or &a) (u!r,a) "!& or"!% $oo /or &o) "!%$u!%t!) /or )u taao (a$#"a" "! tra)/ort!.
Cort! $&)#$o "! &a) ara) "! a%o $o% to"o) )u) !&!!%to) arr#a u%a /#)to&a a& &&aa"a !)$ua"ra aa*o u% r!o&!r. or )u taao (a$#"a" "! a%!*o o$u&ta#!%to !)ta) )o% &a) ara) "! (u!'o u! a) $o>%!%t! )! ut#,a% !% &o) a$o) "!$t#o).
ara a&ar "! a&+)t#$a %!$!)#tao) !%$#o%ar &a) /art!) "! u% $artu$o u$a) !$!) )! $r!! u! !& $uartu$o !) &a /#!,a $o/&!ta /!ro )o% 4 !&!!%to) #%t!'ra"o) !%tr!) )+. or &o $ua& %u%$a )! a% a !%$o%trar *u%to) to"o) &o) !&!!%to). E& /ro!$t#& !) &a /art! "!& $artu$o u! /o"!o) r!$u/!rar !% &o) $a"!r!) $o%)#)t! !% u%a /#!,a "! (ora o*#a& !$a "! /&oo u! /u!"! !)tar r!$u#!rta $o% a&'>% at!r#a& $oo !& $or! /u!"! !)tar ra%ura"a !% !)to) $a)o) )! $o%#!rt! !% !/a%)#a. E& otro !&!!%to u! /roa&!!%t! )! !%$u!%tr! !% !& &u'ar "! &o) !$o) au%u! (u!ra "!& $u!r/o !) !& $a)u#&&o u! !) u% !&!!%to !t$o u! $o%t#!%! !%'ar,a"a &a o*#a a"!) "! $o%t!%!r &a $ar'a "! /ro!$$#-% u% a*o !/&o)#o $o%o$#"o $oo $a/)u&. E#)t!% "o) !/&o)#o) "!(!r!%t!) /or u% &a"o !& $a/)u& u! !) u% a*o !/&o)#o u! !) u )!%)#&! a &o) 'o&/!) (!%-!%o u! !) a/ro!$a"o /ara #%#$#ar !& (!%-!%o a&+)t#$o a& )!r 'o&/!a"o /or !& /!r$utor u! a )u !, tra)#t! !)ta #'%#$#-% a &a $ar'a "! /ro!$$#-% u! !)ta $o/u!)ta "! /-&ora. A%t!r#or!%t! )o&o !#)t+a &a /-&ora %!'ra )#% !ar'o "!)"! &a #%tro"u$$#-% "! &a %#tro'$!r#%a o /-&ora &a%$a !)ta !) &a /r!"o#%a%t!.
D!%tro "! &a !"#$#%a &!'a& !) u #/orta%t! o)!rar !% $a"a "#)/aro $ua& !) !& or#(#$#o "! !%tra"a !& "! )a"a /u!)to u! !)to %o) #%(ora $o% u$a /r!$#)#-% &a u#$a$#-% "! !& o#$#"a !% r!&a$#-% a &a +$t#a !$o "! u$o #%t!r) $r##%a)t#$o /ara "!t!r#%ar &a 'ra!"a" "! &o) !$o).
Otro !&!!%to r!a&!%t! #/orta%t! !) &a "#)ta%$#a a &a u! )! #,o !& "#)/aro u! %o) a)ar!o) !% &a /r!)!%$#a "! !&!!%to) a$o/aa%t!) "!& "#)/aro .
E% !& o!%to "!& "#)/aro %o )o&o )a&! &a a&a /or &a o$a "!& $ao% &a o*#a )#%o u! )a&!% *u%to $o% !&&a u$o) !&!!%to) $oo 'a)!) "! &a "!(&a'ra$#-% 'ra%o) "! /-&ora u! a& #/a$tar !& /ro!$t#& a& $u!r/o &! a "ar $ara$t!r+)t#$a) u !)ta&!) u! %o) a% a /!r#t#r "!t!r#%ar &a "#)ta%$#a a &a $ua& (u! r!a,a"o !& "#)/aro. E% &a &#%a )! /r!)!%ta% &o) !&!!%to) a$o/aa%t!) "!& "#)/aro &a "#)ta%$#a a/ro#a"a a &a u! )! /ro"u$!% &o) "#(!r!%t!) (!%-!%o). E) #/orta%t! !%$#o%ar u! &a) "#)ta%$#a) au+ r!(r!+"a) )o% u% a/ro#a"o u! /ara $a&$u&ar r!a&!%t! &a) "#)ta%$#a) )! t#!%!% u! a$!r "#)/aro) a "#(!r!%t!) &o%'#tu"!) $o% !& #)o o"!&o "! ara o #!% $o% !& ara !% $u!)t#-% /ara $o%)tatar &a "#)ta%$#a.
Coo !/$aa !% &a &#%a a%t!r#or &o) !&!!%to) a$o/aa%t!) "!& tatua*! %o) /!r#t!% "!"u$#r $o% a)ta%t! !a$t#tu" &a "#)ta%$#a "!)"! &a u! (u! !$o u% "#)/aro. Au+ )! /r!)!%ta &a or(o&o'+a "!& or#(#$#o "! !%tra"a a $uatro 'ra%"!) "#)ta%$#a) &a) $ara$t!r+)t#$a) "! $a"a u%a "! !&&a) a)ta &a &ar'a "#)ta%$#a u! !) #%"!t!r#%a&! /or &a au)!%$#a "! &o) !&!!%to) a$o/aa%t!) "!& "#)/aro.
D!%tro "! &a !"#$#%a &!'a& !) )ua!%t! #/orta%t! "#)t#%'u#r !%tr! !& or#(#$#o "! !%tra"a !& "! )a"a /u!)to u! !)to %o) "ar $o% /r!$#)#-% !& tra!$to "! &o) /ro!$t#&!) "!%tro "!& $u!r/o a"!) "! au"ar%o) a !)ta&!$!r &a !$%#$a "! &!)#o%!) &a /o)#$#-% #$t#a #$t#ar#o /r!'u%ta) $&a!) "!%tro "! &a #%!)t#'a$#-% "! u% $r#!%. E& or#(#$#o "! !%tra"a /u!"! )!r r!"o%"o u oa& "!/!%"#!%"o "!& %'u&o $o% u! &a a&a /!%!tr! a& $u!r/o !% &o) $a)o) "! "#)/aro) a $orta !"#a%a "#)ta%$#a /u!"!% !%$o%trar)! &o) !&!!%to) a$o/aa%t!) "!& "#)/aro &o) or"!) "! &a !r#"a !)t% #%!rt#"o). E% $ua%to a& "#!tro )# #!% /u!"! )!r u )##&ar a& "!& $ar! "! &a a&a %!$!)#tao) t!%!r /r!)!%t!) u! !)to %o )#!/r! !) !r"a"!ro /u!)to u! /or &a !&a)t#$#"a" "! &o) t!*#"o) /u!"! r!"u$#r)! u% /o$o o #!% /or !& !(!$to !/&o)#o /u!"! au!%tar &a "!)tru$$#-%. E& or#(#$#o "! )a"a !) '!%!ra&!%t! "! (ora #rr!'u&ar $o% &o) or"!) "! &a !r#"a !!rt#"o) $o% "#!tro '!%!ra&!%t! aor u! !& "! !%tra"a. ;% "ato #/orta%t! /ara "#)t#%'u#r ao) or#(#$#o) !) u! !% !& "! )a"a %u%$a )! a% a !%$o%trar &o) !&!!%to) a$o/aa%t!) "!& "#)/aro.
E% &o) "#)/aro) !% $o%ta$to &o) 'a)!) "! &a "!(&a'ra$#-% %o t#!%!% )#t#o a$#a "o%"! !)$a/ar ot#o /or !& $ua& /!%!tra% "##"!% &a /#!& (ora%"o u%a ,o%a !% $ru, o !)tr!&&a"a $o%o$#"a $oo 'o&/! "! #%a "! o((a%. E) #/orta%t! r!$a&$ar u! /ara u! )! /r!)!%t! !& 'o&/! "! #%a %o )o&o )! %!$!)#ta u! !)t! a/oa"a !& ara )#%o u! ta#% "!! !)tar !% /ro##"a" $o% u!)o) /r#%$#/a&!%t! !& $r%!o .
E% &o) "#)/aro) $o% !)$o/!ta )! o)!ra !& (!%-!%o "! "#)/!r)#-% a "#(!r!%$#a "! &a) "!) ara) #!%tra) u%o ) )! a&!*a "!& &a%$o !& "#!tro "! "#)/!r)#-% "! &o) /!r"#'o%!) )!r aor . A$tua&!%t! !#)t!% /ro'raa) "! $o/uta"ora !% &o) u! a /art#r "! &a !"#$#-% "!& "#!tro "! "#)/!r)#-% "! &o) /!r"#'o%!) "!/!%"#!%"o "!& $ar! "! &o) #)o) )! /u!"! $a&$u&ar $o% u$a /r!$#)#-% &a "#)ta%$#a "!)"! &a u! )! #,o !& "#)/aro.
CAIT;LO 8 Asfixias
INTROD;CCION La) a)(##a) )o% u% 'ru/o u !t!ro'%!o )# #!% #!%!% !& t!r#%o #!%! "!& 'r#!'o t!ra&!%t! )#'%#(#$a )#% /u&)o a$tua&!%t! )! "!(#%!% $oo (a&ta "! a#r!. E% &a) a)(##a) /o"!o) !%$o%trar to"a) &a !t#o&o'+a) !"#$o &!'a&!) "! u!rt! /u!)to u! /u!"!% &&!ar a &a u!rt! "!)"! /or u%a $au)a %atura& $oo )!r#a u%a #%(!$$#-% u! &&!'a a /ro"u$#r u%a %!uo%+a a)ta $au)a) a$$#"!%ta&!) $oo )o% "!rru!) "! !"#(#$#o) o $o%(#%a#!%to) a)ta $au)a) (ra%$a!%t! o#$#"a) $oo )!r#a !& !)tra%'u&a#!%to o )u#$#"a) $oo )!r#a !& aor$a#!%to o !& ao'a#!%to. Coo !% /u!"!% )!r /ro"u$#"a) /or u "#!r)a) $au)a) u! &o u! t#!%!% !% $o>% !) )#/&!!%t! &a au)!%$#a "! a#r! u%a )!r#! "! a%#(!)ta$#o%!) u! &! )o% $ou%!) u! )! !%$u!%tra% '!%!ra&!%t! !% &a %!$ro/)#a au%a"a) a )#'%o) !)/!$+(#$o) "! $a"a t#/o "! a)(##a.
E& t!r#%o a)(##a )#/&!!%t! u#!r! "!$#r !t#o&-'#$a!%t! )#% /u&)o u! (u! !& t!r#%o u! &! "#!ro% &o) 'r#!'o) )#% !ar'o a$tua&!%t! )! $o%)#"!ra &a a)(##a $oo $ua&u#!r o)tru$$#-% "!& /a)o "! a#r! a$#a &o) /u&o%!) . E)ta o)tru$$#-% /u!"! )!r /or "#(!r!%t!) $au)a) )#!%"o u "#(!r!%t!) &a) $au)a) u! /u!"!% ar#ar "!)"! &a #%tro"u$$#-% "! u% $u!r/o !trao u! /u!"! )!r u% )o"o o u#"o a)ta u%a o)tru$$#-% !$%#$a.
or ta& ot#o /r!)!%to u% $ua"ro u! r!)u! &a) /r#%$#/a&!) $au)a) "! a)(##a !% &a) &a#%a) )#'u#!%t!) ! "!t!%"r /ara !r !)/!$+(#$a!%t! a&'u%a) "! &a) $au)a) "! u!rt! /or !)t! t#/o "! $au)a)
E) #/orta%t! "#)t#%'u#r !%tr! aor$a"ura !)tra%'u&a#!%to /u!)to u! au%u! !% !& &!%'ua*! )! u)a% $oo )#%-%#o) &a aor$a"ura
$o%)#)t! !% &a )u)/!%)#-% /ar$#a& o tota& "!& $u!r/o #!%tra) u! &a !)tra%'u&a$#-% !) !& !*!r$!r /r!)#-% "#r!$ta!%t! )or! !& $u!&&o.
E& )ur$o "!& aor$a"o t#!%! &a $ara$t!r+)t#$a "! )!r $o/&!to "! r!/ro"u$#r &a t!tura "!& o*!to u! )! u)o /ara aor$ar /u!"! )!r "uro $ua%"o !& o*!to !) r+'#"o o &a%"o $ua%"o )! ut#,a a&'>% !&!!%to /ara /rot!'!r &a aor$a"ura o !) "! $o%)#)t!%$#a &a%"a.
D!%tro "! &a %!$ro/)#a "! u% #%"##"uo u! )u(r#- a)(##a u%o "! &o) /u%to) a) #/orta%t!) !) &a "#)!$$#-% "!& $u!&&o /ara o)!rar a&'u%a) !)tru$tura) $oo )o% &a) a)ta) /o)t!r#or!) "!& u!)o #o#"!) a)+ $oo &a) a)ta) "!& $art+&a'o t#ro#"!).
E) u #/orta%t! "#)t#%'u#r !%tr! !& aor$a#!%to &a !)tra%'u&a$#-% . u!)to u! !% &a aor$a"ura !& )u*!to !) )u)/!%"#"o /or !& $u!&&o !& )ur$o t#!%! u! )!r $o/&!to #!%tra) u! !% &a !)tra%'u&a$#-% t#!%"! a )!r #%$o/&!to /u!)to u! &o a) $o>% !) u! )! u)! !& #%)tru!%to )o&o !% &a r!'#-% (ro%ta& . Ta#% a& a/$ar !& ara o#$#"a !% !& $u!&&o t#!%"! a )!r or#,o%ta& #!%tra) u! a& )!r )u)/!%"#"o a u%a a&tura aor t#!%"! a )!r o$uo !% !& aor$a"o.
E% &a &#%a /r!)!%to &o) $r#t!r#o) /ara $&a)#(#$ar &a aor$a"ura r u! /u!"! )!r /or &a )u)/!%)#-% $o/&!ta o /ar$#a& $ua%"o a&'u%a /art! "!& $u!r/o u!"a !% $o%ta$to $o% !& /#)o.
E& otro $r#t!r#o #/orta%t! !) !& $o&or "a"o /or &a $o/r!)#-% "!& /au!t! a)$u&ar /u"#!%"o "ar)! !& aor$a"o a,u& o !& a%$o
To"o ao'a"o /a)a /or 5 (a)!) a%t!) "! or#r a& $a!r a& a'ua #%t!%ta r!)/#rar /or r!a$$#-% "!(!%)#a au%u! &o u! #%)/#ra /r#%$#/a&!%t! !) a'ua
E% &a (#'ura /r!)!%to &o) ra)'o) t+/#$o) "! u%a /!r)o%a u! (a&&!$#ao'a"a
Do%"! %o) "!! &&aar &a at!%$#-% !& $o&or a,u&ora"o)o "! &a $ara &&aa"a a)$ar#&&a !u#ot#$a "! Mor!)t#% a$o/aa"a "! )!$r!$#-% "! u%a !)/ua ro)a a&r!"!"or "! &o) or#(#$#o) r!)/#rator#o) u! )! $o%t#%ua !% to"o !& ro& ro%u#a& a& r!a,ar &a %!$ro/)#a. Otro ra)'o #/orta%t! !) &a) $ara$t!r+)t#$a) "! &a /#!& &o) !&&o) )! /ara% $oo )# !#)t#!ra (r+o a)+ $oo &a /#!& "! &a) a%o) )! a$!ra /ar!$#!%"o !% &a) /r#!ra) (a)!) arru'a"a /ara !% (a)!) /o)t!r#or!) )!r u ($#& "! "!)/r!%"!r /ara (orar !& 'ua%t!<14= S# #!% )! a "#)$ut#" u$o &a /r!)!%$#a "! "#ato!a) u! )o% u%o) /!u!o) #$roor'a%#)o) u! a& !%$o%trar&o) !% &a "u&a -)!a )!r#a% #%"#$at#o) "! u! !& #%"##"uo !)taa #o !% !& o!%to "!& ao'a#!%to. Lo u! )# t#!%! u% 'ra% a&or !) &a $o/ara$#-% "! &a) "#ato!a) "! &a !"u&a &a) "!& !"#o a#!%t!.
D!%tro "! &a auto/)#a !) u #/orta%t! &a) a%$a) "! Tar"#u( u! )o% /!u!a) a%$a) "#)tr#u#"a) )or! &a )u/!r(#$#! "! &o) /u&o%!) "!& $ora,-%.
E% &a a)! "!& $r%!o "!)/u) "! a!r r!t#ra"o !& $!r!ro )! /u!"!% !%$o%trar "o) )#'%o) !% !& $a)o "! ao'a#!%to /or u% &a"o &a #%tro"u$$#-% "! a'ua /or &a) (o)a) %a)a&!) u! /ro"u$! !orra'#a) /u%t#(or!) !% &a r!'#-% !to#"a& o )#'%o "! ar'a) A&ara"o &a !%tra"a #o&!%ta "! a'ua !% !& o+"o u! /ro"u$! ru/tura "! &a) $!&"#&&a) a)to#"!) o )#'o "! N#&!).
E% !& $a"!r !% !& a'ua )! "a% $a#-) #!% !)ta&!$#"o) "! a%!ra u! )# !& "#$o (or!%)! )a! !)to) $a#o) /u!"! r!$o%o$!r !% u! !)ta"#o "! !)t! $#$&o !)ta u% $u!r/o a& )!r &o$a,a"o /u!"! "!t!r#%ar
$o% u$a !a$t#tu" $ua%to t#!/o t#!%! a/ro#a"a!%t! "! u!rto u% $a"!r. E) #/orta%t! toar !% $u!%ta u! &o) "ato) u! /r!)!%to )o% u% /ro!"#o /!ro !) o#o u! !% $a) $"o) !)t! /ro$!)o )! a$!&!ra #!%tra) u! !% t#!/o) (r+o) !& /ro$!)o )! !%&!%t!$!r.
CAIT;LO 9 Quemaduras
INTROD;CCION D!)"! a%t!) "! u! !#)t#!ra !& or! !% &a t#!rra "#(!r!%t! a'!%t!) /ro"u$+a% "a%o) a &o) a%#a&!) /&a%ta) /or u!a"ura) $oo #o) !% !& $a/#tu&o a%t!r#or u$a) !$!) &a !%!r'+a !&$tr#$a a#!%ta& $au)a a& $a!r )or! !& or! u!a"ura) "#r!$ta) o #!% a& $a!r )or! &o) aro&!) o &a a&!,a /u!"! "!)atar #%$!%"#o u! u$a) !$!) /or &a) $#r$u%)ta%$#a) $ato&-'#$a) !& #!%to /o"+a% atra/ar a u% or! /ro"u$#r&! &!)#o%!) u! /o"+a% #r "!)"! u!a"ura) /ar$#a&!) a)ta &a $aro%#,a$#-% tota&. A& a&ar "! u!a"ura) &a '!%t! !% '!%!ra& &a) r!&a$#o%a $o% !& (u!'o "#r!$to )#% !ar'o !#)t!% u$o) a'!%t!) u! /u!"!% /ro"u$#r&a) au%u! /ar!,$a #&-'#$o ta#% !& (r#o /u!"! /ro"u$#r &!)#o%!). E% %u!)tro) "+a) $o% !& u)o "! )u)ta%$#a) !/&o)#a) $oo $ou)t#&! !) (r!$u!%t! u! o$urra% a$$#"!%t!) !% !& tra)/ort! o /or "!(!$to) !% &a) #%)ta&a$#o%!) (#%a&!) $oo )o% &a) !)tu(a) &o) $a&!%ta"or!) "! a'ua !% !& o'ar o &a) toa) "! $ou)t#&! /ro"u$#!%"o (r!$u!%t!!%t! a$$#"!%t!). Otra )#tua$#-% o"!r%a u! (a$#ta !& u! &a '!%t! )u(ra u!a"ura) !) !& u)o "! !/&o)#o) )#% u% $o%tro& a"!$ua"o "! &o) #)o) )#% &a) !"#"a) "! )!'ur#"a" %!$!)ar#a). S# #!% u$a) u!a"ura) /u!"!% )!r /ro"u$#"a) "! a%!ra a$$#"!%ta& ta#% /u!"!% /ro"u$#r)! #%$!%"#o) "! a%!ra #%t!%$#o%a& /ara !%$ur#r u% o#$#"#o ot#o /or !& $ua& !& !"#$o &!'a& "!! "! $o%o$!r !)t! t#/o "! &!)#o%!) /ara /o"!r !#t#r u%a o/#%#-% #!% (u%"a!%ta"a !% $a)o) "! u!a"ura).
;%a "! &a) $u!)t#o%!) a) #/orta%t!) !% &a !"#$#%a (or!%)! !) &a !t!%)#-% "!& r!a u!a"a u! t#!%! !& )u*!to. S# #!% &a r!'&a "! &o) 9 !) u%a $u!)t#-% $&a! "! &o) ro) "! ur'!%$#a $#ru'+a /u!)to u! /!r#t! !)ta&!$!r /ro%-)t#$o) "! 'ra!"a" /ara !& !"#$o &!'a& ta#% !) #/orta%t! &a "!t!r#%a$#-% "!& r!a "! u!a"ura /ara !)ta&!$!r !$a%#)o) "! &!)#-% a)# $oo "#&u$#"ar !% o$a)#o%!) $u!)t#o%!) &aora&!). E% &a &a#%a /r!)!%to &a #a'!% $&)#$a "! &a r!'&a "! &o) 9 r!$or"a%"o u! /or &a $o/o)#$#-% $or/ora& !) "#)t#%ta !& ar!a !% !& !! !& #%(a%t! u! !% !& a"u&to.
A"!) "! &a !t!%)#-% "! &a) u!a"ura) )! t#!%! u! toar !% $u!%ta &a /ro(u%"#"a" "! &a) #)a) &a $ua& )! !a&>a "! a$u!r"o a &o) t!*#"o) u! #%o&u$ra u! /u!"!% #r "!)"! u%a u!a"ura u !%#'%a /or #%)o&a$#-% a)ta &a $aro%#,a$#-% u! a&$a%,a #%$&u)o !& u!)o o#a!%t! /o%! !% r#!)'o &a art#$u&a$#-% a)ta &a #"a "!/!%"#!%"o "!& ar!a $or/ora& a(!$ta"a. Ta#% !) #/orta%t! r!$or"ar u! u%a u!a"ura "! /r#!r 'ra"o %o "!*a $#$atr#, t#!%"! a &a r/#"a !o&u$#-% #!%tra) u! &a) "! )!'u%"o t!r$!r 'ra"o "!*a% &!)#o%!) /!ra%!%t!) &a "! $uarto 'ra"o /u!"! &&!ar a)ta u%a a/uta$#-%.
S# #!% !& $a&or $&)#$a!%t! )! a a)o$#a"o $o% u!a"ura) !& (r+o ta#% /u!"! /ro"u$#r 'ra%"!) &!)#o%!) tr#$a). La) &!)#o%!) /or (r#o /u!"!% )!r &o$a,a"a) o #!% '!%!ra,a"a) )#!%"o &a) /r#!ra) a) $ou%!) a& !/o%!r)! !& #%"##"uo a& a#!%t! (r#o a$$#"!%ta&!%t!. E% &a (#'ura r!/r!)!%to &o $uatro 'ra"o) "! u!a"ura /or (r#o !*!/(#$a%"o &a) &!)#o%!) !% !& a%t!ra,o.
E) #/orta%t! t!%!r /r!)!%t! u! /u!"!% /r!)!%tar)! (ra$tura) $ra%!a&!) !% !& #%"##"uo $aro%#,a"o /or $au)a) "!& (u!'o /ara "#)t#%'u#r "! u%a (ra$tura /ro"u$#"a a%t!ort! u! /u"#!ra )!r &a $au)a "! u!rt! $o% u% #%$!%"#o /o)t!r#or /ara o$u&tar u% o#$#"#o.
E% !& tra%$o !%$!($o )! /u!"! !%$o%trar u% /u%t#&&!o !orr'#$o !% !& $uarto !%tr+$u&o u! %o) #%"#$a u! !& #%"##"uo ur#- !&!$tro$uta"o.
E% &a) u!a"ura) !&$tr#$a) !%$o%trao) '!%!ra&!%t! u% /u%to "! !%tra"a u! !) &a u! t#!%! $o%ta$to $o% &a $orr#!%t! !&$tr#$a !& /u%to "! )a"a u! '!%!ra&!%t! )! !%$u!%tra !% !& /#!. A& /a)ar &a $orr#!%t! !&$tr#$a /or !& $ora,-% )u!&! #%"u$#r u% /aro $ar"#a$o . Gu! !) &o u! a (+% "! $u!%ta) &! /ro"u$! &a u!rt! a& #%"##"uo u! )u(r! !&!$tro$u$#-%.
;%o "! &o) a$$#"!%t!) ) $ou%!) !) &a (u&'ura$#-% u! "!!o) "#)t#%'u#r "! &a !&!$tro$u$#-% /oru! &a (u&'ura$#-% &a (u!%t! !&$tr#$a /ro#!%! "! &o) rao) u! $a!% a t#!rra !% &a) tor!%ta). ;% )#'%o $&)#$o "! (u&'ura$#-% !) !& "#u*o !% (ora "! !&!$o u! )! o)!ra !% &a (#'ura toa"a "! D# Mao.
E% &a auto/)#a "! u%a /!r)o%a u! a u!rto /or !(!$to) "! u%a !/&o)#-% "!!o) "! /r!'u%tar%o) ar#o) /ro&!a) $oo )# !& #%"##"uo !)taa #o !% !& o!%to "! &a !/&o)#-% o (u! /u!)to a%t!) "! &a #)a &o u! /o"!o) "#(!r!%$#ar /or /r!)!%$#a o %o "! uo !% +a) r!)/#rator#a).
CAIT;LO 10 Accidentes en vehiculares
INTROD;CCION
E& or! )#!/r! a u!r#"o )!r a) r/#"o a) (u!rt! $o%u#)tar to"o) &o) a#!%t!). S# #!% 'ra$#a) a &a t!$%o&o'+a a &o'ra"o "o#%ar &a t#!rra !& a#r! !& ar $o% u%a )!r#! "! !+$u&o) !)to) %o !)t% !!%to) "! )u(r#r /!r$a%$!) o$a)#o%a%"o )!r#o) "ao) a &a) /!r)o%a) u! &a!%ta&!!%t! !)t% #%o&u$ra"a) !% !)to) a$$#"!%t!) ;%o "! &o) (a$tor!) u! a !*ora"o &a t!$%o&o'+a !) !& au!%to "! &a !&o$#"a" u! ta#% a% /ro"u$#"o u! &a) &!)#o%!) u! )u(r! !& #%"##"uo )!a% a) 'ra!) a)ta orta&!). Lo) a$$#"!%t!) !#$u&ar!) ) $ou%!) )o% &o) a$$#"!%t!) "! tr%)#to !% "o%"! /u!"! )!r u%a /!r)o%a atro/!&&a"a /or u% !+$u&o u! &! /u!"! /ro"u$#r )!!ro) "ao) ! #%$&u)o &a u!rt! )#% !ar'o %o o&#"!o) u! ta#% &o) $ou!) /u!"!% /ro"u$#r &!)#o%!) )!!ra) &a u!rt! a u$o) #%"##"uo). S# #!% &o) a$$#"!%t!) "! tr%)#to )o% &o) ) (r!$u!%t!) "!%tro "! &o) a$$#"!%t!) !#$u&ar!) a(ortu%a"a!%t! /u!"!% /ro"u$#r &!)#o%!) (r!$u!%t!!%t! /!ro %o )o% ta% orta&!) $oo !) !& $a)o "! &o) a$$#"!%t!) ar!o) !% &o) u! $a)# )#!/r! )o% orta&!) /or %!$!)#"a". E& "#$o (or!%)! "!! "! $o%o$!r u #!% "! !)t! t#/o "! a$$#"!%t!) /u!)to u! u$a) !$!) &a) autor#"a"!) *u"#$#a&!) &! /!"#r% )u #%t!r!%$#-% /ara !)ta&!$!r &o) !$a%#)o) "! &!)#-% "! &a #$t#a /or u%a /art! /or otra &! /!"#r% u$a) !$!) u! !a#%! a& $o%"u$tor /ara "!t!r#%ar $u!)t#o%!) *ur+"#$a) #/orta%t!) $oo )# !)taa a*o !& #%(&u*o "! a&$oo& o "ro'a) u! &! /u!"!% $o/$ar &a )#tua$#-% /!%a&.
D!%tro "! &a "!)$r#/$#-% "!& atro/!&&a#!%to t!%!o) u! "##"#r&o /r#!ra!%t! !% t+/#$o at+/#$o !& /r#!ro )! $ara$t!r#,a /or /r!)!%tar &a) $uatro (a)!) r!/ro"u$#"a) !% &a #a'!% #!%tra) u! !& )!'u%"o )! $ara$t!r#,a /oru! &! (a&ta a&'u%a "! !&&a). Lo $ua& t#!%! u% 'ra% a&or !% &a #%!)t#'a$#-% /oru! /or !*!/&o )# (a&ta &a (a)! "! #/a$to /u!"! )!r u! a !)taa t#ra"o !% !& /a#!%to !% !& o!%to "! )u(r#r !& a$$#"!%t!.
D# Mao /ro/o%! tr!) a$t#tu"!) "#(!r!%t!) u! )! /u!"!% "!"u$#r a /art#r "!& !)tu"#o "! &a) (ra$tura) "! &a) /#!r%a) u! t#!%!% u$o #%t!r) $r##%a)t#$o /u!)to u! %o) !)t% a&a%"o "! !% u! a$t#tu" !)taa !& )u*!to a& )!r atro/!&&a"o. E)ta) /u!"!% )!r u! !& )u*!to !)taa /ara"o /or &o $ua& &a) (ra$tura) )! !%$u!%tra% !% aa) /#!r%a) a &a #)a a&tura &o u! )#'%#(#$ar+a a) #!% #/ru"!%$#a "!& $o%"u$tor. E& )!'u%"o !)$!%ar#o !) &a (ra$tura !% aa) /#!r%a) /ara a "#(!r!%t! a&tura u! )! /ro"u$! $ua%"o !& #%"##"uo !)ta $orr#!%"o )!r+a a) #!% $u&/a "!& /!at-% u#!% u$a) !$!) #%t!%ta $ru,ar u%a #a"a" a 'ra% !&o$#"a" )#% !"#r &a) $o%)!$u!%$#a). or u&t#o &a )#tua$#-% "! &a (ra$tura !% u%a )o&a /#!r%a #%"#$a "! u! &a"o r!$##- !& )u*!to !& #/a$to $o% &o u! /o"!o) "!"u$#r &a /o)#$#-% "!& )u*!to "!& !#$u&o !% !& o!%to "!& atro/!&&o.
E% to"o !+$u&o u! atro/!&&o a u%a /!r)o%a )!'>% !& /r#%$#/#o "! #%t!r$a#o "! &a $r##%a&+)t#$a "!!% "! !#)t#r r!)to) "! &a #$t#a a)+ $oo !)ta "!! "! t!%!r r!)to) "! /#%tura otra) /art!) "!& auto-#& a'r!)or. E% !)ta &a#%a )! /r!)!%ta% &o) /r#%$#/a&!) /u%to) "o%"! )! /u!"!% u)$ar #%"#$#o) !% !& !+$u&o /ro/u!)to) /or So)a u! !& ar$a $o% (&!$a).
D!%tro "! &a auto/)#a !) u #/orta%t! u#$ar /or &a) &!)#o%!) u#!% !ra !& $o%"u$tor !& $o/#&oto &o) /a)a*!ro) "!& a)#!%to tra)!ro /u!)to u! !)to au"ara a "!)%"ar r!)/o%)a#"a"!). E% !& $o%"u$tor $o/#&oto )! !%$u!%tra% !% $o>% a&'u%a) &!)#o%!) !% $o>% $oo &a (ra$tura "!& (ur "!& (ro%ta& au%u! /u!"! )!r !% !& &a"o "!r!$o !% !& $o%"u$tor !% !& $o/#&oto !% !& #,u#!r"o. E% !& $o%"u$tor !) t+/#$o &a) &!)#o%!) /ro"u$#"a) /or !& o&a%t! $o% !)ta&&a#!%to "! #)!ra) $oo /u&o%!) $ora,-% +'a"o a,o
CAIT;LO 11 Toxicología
INTROD;CCION S# #!% a)ta !& o!%to !o) trata"o ar#o) t!a) "! trauato&o'+a )or! to"o "!)"! !& /u%to "! #)ta "! &o) a'!%t!) !$%#$o) u! $o>%!%t! /ro"u$!% "ao a& or'a%#)o ta#% !) #/orta%t! "!"#$ar&! u% $a/#tu&o a au!&&o) a'!%t!) t-#$o) u! /u!"!% /ro"u$#r &!)#o%!) o &a u!rt! "!& #%"##"uo. E& #%"##"uo /u!"! #%to#$ar)! "! u "#!r)a) a%!ra) a$$#"!%ta&!%t! !% !& traa*o a& !)tar !% $o%ta$to $o% u% to#$o )#% "ar)! $u!%ta o #!% "! a%!ra #%t!%$#o%a& a )!a /oru! a&'u#!% &! )u#%#)tr! u% to#$o o #!% /oru! $o%)ua )u)ta%$#a) #&+$#ta) t!a u $o>% !% %u!)tro) "+a) /u!)to u! u$o) -r'a%o) "! /ro$ura$#-% "! *u)t#$#a %o) a% a /!"#r u! #%!)t#'u!o) )# u% #%"##"uo !)ta $o%)u#!%"o "ro'a) /ara a/$ar&! &a /!%a $orr!)/o%"#!%t!.
A%t!) "! !%trar !% )# a &a to#$o&o'+a %!$!)#tao) $oo !% otro) $a/+tu&o) $&a)#(#$ar &o) to#$o) u! %o )o&o )o% !%!%o) )#%o u%a 'aa u a/a "! )u)ta%$#a) u! /u!"!% /ro"u$#r&! "ao a& or'a%#)o u! a&'u%o) /ro"u$to) )o% "! (ar#$a$#-% /ara (#%!) "#)t#%to) $a)o u $o>% )o% &o) /ro"u$to) "! /#!,a u! )! (ar#$a% /ara !& a)!o "!& o'ar )#% !ar'o )o% #%'!r#"o) a$$#"!%ta&!%t! /or &o) %#o) o #!% /or !& a"u&to $o% (#%!) )u#$#"a).
To"a )u)ta%$#a u+#$a )u(r! )u !tao)o /a)a%"o /or 5 /a)o) !% !)t! /ro$!)o !% &o) u! "!/!%"#!%"o "! &a )u)ta%$#a "! u! )! trat! ar#ara% &o) )#t#o) !)/!$+(#$o) !% !& or'a%#)o "o%"! )! "!% $a"a u%o "! !&&o).
La #%to#$a$#-% /u!"! t!%!r $ua&u#!ra "! &a) 3 !t#o&o'+a) !"#$o&!'a&!) /or &o $ua& !& (or!%)! "!! !)tar !%tr!%a"o /ara /o"!r a tra) "!& $o%t!to /o"!r !/r!)ar u%a o/#%#-% a$!r$a "! $ua& (u! &a !t#o&o'+a !"#$o&!'a& "! &a u!rt! /u!)to u! !)to )!r $&a! /ara /o"!r /ro)!'u#r $o% &a) #%!)t#'a$#o%!) /o$#a$a) o #!% )!)ar&a) )# )! $o%)#"!ra u%a u!rt! a$$#"!%ta&. ara !)to )! "!! "! t!%!r !% $u!%ta ta%to !& to#$o !% )# $oo !& $o%t!to #)o "! &a !)$!%a "! &o) !$o).
;%o "! &o) t-#$o) a) $ou%!) !) !& a&$oo& /u!)to u! !) ($#& "! a"u#r#r !) "! u)o $#to ot#o /or !& $ua& u$a '!%t! &o $o%)u!. E& /o"!r "!t!r#%ar !& !)ta"#o "! #%to#$a$#-% !t+$a !) u #/orta%t! /ara (#*ar r!)/o%)a#"a"!) *ur+"#$a) a u%a /!r)o%a )or! to"o )# !)ta
a%!*a%"o !% !)ta"o "! !r#!"a" /ro&!a u (r!$u!%t! u! u$a) !$!) )! r!&a$#o%a $o% a$$#"!%t!) "! tra%)#to.
E% &a #%to#$a$#-% !t+$a %o )o&o !) #/orta%t! toar !% $u!%ta &a $a%t#"a" "! a&$o& #%'!r#"a )#%o ta#% u! )! !)taa toa%"o %o !) &o #)o u! u% #%"##"uo )! to! u%a $!r!,a u! u%a ot!&&a "! B) o ro% o#a!%t! $o% &a /r#!ra %o &&!'a a& !)ta"o "! !r#a'u!, #!%tra) u! $o% &a )!'u%"a o/$#-% a !%o) "! &a #ta" a !)tar !% !)ta"o #%$o%!%#!%t!. E% !& $ua"ro /r!)!%to &a $a%t#"a" "! a&$oo& u! t#!%!% a&'u%a) !#"a) a) o !%o) &a $a%t#"a" u! u%o /u!"! #%'!r#r a%t!) "! r!a)ar &o) &+#t!) /!r#t#"o) "! a&$oo&.
?o!, r!)u! !traor"#%ar#a!%t! $uatro $au)a) #/orta%t!) /or &a) u! u%a /!r)o%a !
Tr!) /&a%ta) ut#,a"a) /ara /ro"u$#r &a) "ro'a) ) $ou%!) &a /a/a!r "! "o%"! )! )a$a% &o) o/#$!o) $oo &a or(#%a. La $o$a u! )! ut#,a !% Su"ar#$a /ara a)$ar&a %o )!%t#r &a (at#'a /!ro a& )#%t!t#,ar&a u+#$a!%t! )! ot#!%! u% /o&o &a%$o $o%o$#"o $oo $o$a+%a. or u&t#o t!%!o) &a $a%%a#) u! !) &a ar#'ua%a u! )! (ua.
ru!a) "! or#!%ta$#-% /ara "!t!r#%ar !& t#/o "! "ro'a !%$o%tra"a. E) #/orta%t! r!$or"ar u! &a) /ru!a) "! or#!%ta$#-% )#/&!!%t! "a% u%a #"!a /!ro )o&o !& a%)#) u+#$o $orr!$to /u!"! a(#rar !& or#'!% $o/o)#$#-% u+#$a "! "#$a )u)ta%$#a.
;%a "! &a) $u!)t#o%!) ) #/orta%t!) u! !%(r!%ta !& "#$o &!'a& !) !& !a!% (+)#$o "!& )u*!to $o%)#"!ra"o $oo "ro'a"#$to. D!/!%"#!%"o "! &a "ro'a ut#,a"a ar#ara u$o &o) )#'%o) u! !%$o%tr!o) !% !& (ua"or "! ar#'ua%a !%$o%trar!o) aar#&&a) &a) u%a) a)+ $oo u% o&or )u# '!%!r#) a /a)to u!a"o.
E% u$o) #%"##"uo) /o"!o) !%$o%trar )#'%o) "! $o%)uo "! ar#a) "ro'a) "! a%!ra )#u&ta%!a /or &o u! a& r!#)ar&o) !%$o%trar!o) "#(!r!%t!) )#'%o) !)/!$+(#$o).
ara ! a%ua& "!& !"#$o &!'#)ta !% &a) "!&!'a$#o%!) <15=!#)t!% "o) /ru!a) )!#o&-'#$a) /ara "!t!r#%ar !& !)ta"o /)#$o(+)#$o<16="!& #%"##"uo u! )o% &a) a%#ora) "! Ro!r' )#/&! Ro!r' )!%)##,a"o. La /ru!a "! Ro!r' $o%)#)t! !% u! !& #%"##"uo )! /o%'a "! /#! $#!rr! &o) o*o) !% u% #%"##"uo %!uro&-'#$a!%t! )a%o %o "!! "! taa&!ar)! /!ro !% u%o #%to#$a"o o $o% )+%toa) $!r!!&o)o) )! $a!r a$#a u% &a"o o a$#&ara. E& Ro!r' )!%)##,a"o $o%)#)t! !% u! !& #%"##"uo $a#%! /!'a%"o u% ta&-% a otro u! !% u% #%"##"uo )a%o a%t!%"r &a !rt#$a"a" #!%tra) u! u% #%"##"uo !%(!ro t!%"!ra a $a!r a$#a a"!&a%t! o a$#a atr).
La )!'u%"a /ru!a !) &a "! a#%) u! $o%)#)t! !% u! !& #%"##"uo $#!rr! &o) o*o) !/#!,! a $a#%ar !% &+%!a r!$ta )# !& #%"##"uo )u(r! /ro&!a) "! $oor"#%a$#-% #ra ar#a%"o "#u*a%"o !% !& )u!&o &a !)tr!&&a "! a#%). E) #/orta%t! !%$#o%ar u! u% #%"##"uo $o% #%(!$$#-% "! o+"o o $o% u%a !%(!r!"a" $!r!ra& /u!"! t!%!r ta%to &a) /ru!a) a%t!r#or!) $oo !)ta a&t!ra"a) )#% u! /or !&&o !)t! #%to#$a"o. Ta#% !) #/orta%t! u! !& "#$o u! r!a$! !)ta) /ru!a) "!! "! !)tar &o )u(#$#!%t!!%t! $!r$a "!& !/&ora"o "! a%!ra u! )# !& #%"##"uo /#!r"! !& !u#r#o !)t! "#)/o%#&! /ara "!t!%!r&o a%t!) "! u! !)t! $a#'a )! &!)#o%!.
E% !& o)/#ta& )! /u!"!% toar u$a) u!)tra) to#$o&-'#$a) /ara #%!)t#'ar !& au)o "! "ro'a) !% u!)tra) $&+%#$a). E) r!& r!&at# at#a a!%t !%t! $o $o>% !% #%"# #%"## #"u "uo) o) u! u! &&!'! &!'!% % a u% $!%t $!%tro ro o)/#ta&ar#o $o% u%a )or!"o)#) "! a&'u%a "ro'a !% !)ta"o "! $oa ot#o /or !& $ua& &o) !)/!$#a)ta) !% ur'!%$#a) %!$!)#ta% r!a,ar a%)#) $&+%#$o) /ara "!t!r#%ar !& trata#!%to !% $u!)t#-% /ara &a ur'!%$#a.
E) u #/orta%t! u! !& "#$o u! r!a,a &a auto/)#a to! &a) u!) u!)tr tra) a) $orr $orr!) !)/o /o%" %"#! #!%t %t!) !) /ara /ara /o"! /o"!rr "!t! "!t!r r#% #%ar ar /r!) /r!)!% !%$# $#a a $ua%t#(#$ar !& $o%)uo "! "ro'a). S# #!% u$a) !$!) a& r!a,ar &a auto/)#a u$a) !$!) /!r$##o) o&or!) $ara$t!r+)t#$o) $oo o&or a a&$oo& o a a*o o #!% u%a $o&ora$#-% ro* ro*o $!r!, !r!,a a !% &a #%to %to##$a$# $a$#-% -% /or /or o%- o%-##"o "! $aro%o !) u u #/orta%t! toar &a) u!)tra) "! &o) "#(!r!%t!) -r'a%o) (&u#"o) "! a%!ra u! /o"ao) t!%!r u%a $o%(#ra$#-% "! &aorator#o a"!) "! u%a $ua%t#(#$a$#-%.
E% a&'u%a) o$a)#o%!) !% !& !a!% a$ro)$-/#$o %o !#)t!% "ato) #%"# #%"#$a $at#t#o o)) "! #%to #%to# #$a $a$# $#-% -% )# /u!" /u!"!% !% )!r )!r "!t! "!t!$t $ta" a"a) a) /or /or to to"o "o)) u+#$o) /or &o u! !) u #/orta%t! toar !% to"o) &o) $a)o) &a) u!)tra) /ara a%)#) !% &a auto/)#a.
CAIT;LO 12 Determinación de la edad y el desarrollo
INTROD;CCIN ;%o "! &o) t!a) ) #/orta%t!) "!%tro "! &a !"#$#%a &!'a& !) &a "!t!r#%a$#-% "! &a !"a" !& "!)arro&&o /u!)to u! !)to /!r#t! "!t!r#%ar !% u!%a !"#"a &a $a/a$#"a" "! &a /!r)o%a /ara a$tuar "! #%t!r) !% &o) "!to) )!ua&!) a)+ )!ua&!) a)+ $oo "! "!t!r#%ar &a #/uta#"a" "! u% "!t!%#"o /ara )!r r!)/o%)a&! o %o "! u% "!to. Ta#% $oo !r!o) !% !& $a/+tu&o "! #"!%t#(#$a$#-% &a "!t!r#%a$#-% "! &a !"a" !) u% (a$tor u #/orta%t! /ara &&!'ar a !)ta&!$!r &a #"!%t#"a" #"!%t#"a" "! "! &a /!r)o%a .
E) #/orta%t! a%t!) "! !%trar !% )+ a &a "!t!r#%a$#-% "! &a !"a" !)ta&!$!r &o) 'ru/o) "! !"a"!) a &o) u! /o"!o) a)#'%ar a u% )u*!to /ara /o)t!r#or!%t! #r !% &a !"#"a "! &o /o)#&! r!"u$#!%"o &o) ra%'o) "! !"a" a)ta &&!'ar a& %#!& ) $o%(#a&! o )!a u% ra%'o "! !"a" u r!"u$#"o.
;%o "! &o) /!r#o"o) $r+t#$o) a) #/orta%t!) /ara "!t!r#%ar &a !"a" !) &a a"ur!, "!& /ro"u$to a& %a$!r /u!)to u! u% /ro"u$to u! %a$!
/r!aturo /u!"! or#r "! #%a"ur!, "! (ora %atura& #!%tra) u! u% %#o #!% "!)arro&&a"o a"uro /u!"! or#r "! a%!ra o#$#"a. Lo) /!"#atra) '#%!$-&o'o) toa% !% $u!%ta u%a )!r#! "! /ara!%tro) /ara "!t!r#%ar &a !"a" a& %a$!r !)to &!) )#r! /ara "!t!r#%ar !& /ro%o)t#$o !"#"a) "! trata#!%to /r!!%)#-%
;%o "! &o) $r#t!r#o) a) $o%(#a&!) /ara "!t!r#%ar &a !"a" !) &a )!$u!%$#a "! !ru/$#-% "!%tar#a /u!)to u! t#!%! u% or"!% u #!% !)ta&!$#"o )! $o%o$!% u #!% &a) !"a"!) a &a) u! )ur'! $a"a /#!,a. S#% !ar'o !) #/orta%t! "!)ta$ar u! !#)t!% ar#a$#o%!) #%"##"ua&!) $#!rta t!%"!%$#a a u! %o rot!% &o) t!r$!ro) o&ar!) /or &o $ua& %o /o"!o) "!$#r u! u%a /!r)o%a )!a !%or /or %o t!%!r !)ta) /#!,a). E% &a (#'ura )! /r!)!%ta% !% /u%t!a"o &a "!%t#$#-% "!$#"ua !% &a%$o &a "!%t#$#-% "!(#%#t#a &a) /#!,a) r!/r!)!%ta"a) /or arr#a "! &a &+%!a )o% &a) u! )! !)t% "!)arro&&a%"o a/!%a) u! )! /o"r% o)!rar !% u%a ra"#o'ra(+a /!ro %o a )#/&! #)ta.
S#'u#!%"o $o% !& "!)arro&&o otro (a$tor #/orta%t! /ara "!t!r#%ar &a !"a" !) &a !o&u$#-% "!& !)u!&!to u! !% &o) %#o) !)ta $o%(ora"o /or ar#a) /art!) u! )! #r% (u)#o%a%"o !%tr! )# /ara /o"!r $o%(orar !& !)u!&!to a"u&to ta& !) !& $a)o "! &o) u!)o) &ar'o) (ora"o) /or "o) !/+(#)#) u%a "#(#)#) o &o) $oa&!) (ora"o) /or tr!) u!)o) u! )! a% a (u)#o%ar !% u% u!)o a"u&to. A& #'ua& u! &a "!%ta"ura !#)t!% !"a"!) u !)/!$#(#$a) /ara u! )! (u)#o%!% &o) u!)o) /or &o u! )! /u!"! !)t#ar &a !"a" $o% a)ta%t! /r!$#)#-% toa%"o ra"#o'ra(+a) "! "#(!r!%t!) ar!a). E#)t!% at&a) )or! to"o /ara &a a%o /ara a&orar &a !"a" !)u!&t#$a.
;%o "! &o) $r#t!r#o) u! a) )! a ut#,a"o /ara "!t!r#%ar &a !"a" !) !& "!)arro&&o "! $ara$t!r!) )!ua&!) )!$u%"ar#o) /u!)to u! !)to) %o )o&o %o) a&a% "! !"a" )#%o ta#% "! a"ur!, /u!)to u! a"!) au+ #%t!r#!%!% u$a) oro%a) "a%"o /ru!a) "!& "!)arro&&o #o&-'#$o "!& #%"##"uo. Mu$a) !$!) !% &o) "!to) )!ua&!) )! /#"! !)t! t#/o "! !)tu"#o) /ara "!t!r#%ar $a/a$#"a" /ara "!%u#r o #!% /ara $o%)!%t#r u%a r!&a$#-% )!ua&.
E) u #/orta%t! /ara "!t!r#%ar &a !"a" $&+%#$a ta#% toar !% $u!%ta !& )!o "!& #%"##"uo )# o)!ra $o% "!ta&&! &o) "ato) "! &a ta&a !% !& )!o a)$u%o )! "a% &o) $a#-) a) tar"! u! !% !& )!o (!!%#%o /or &o $ua& )# &! a/$ao) &o) $r#t!r#o) "! !"a" /ara !ra) a &o) ar-%!) "ar!o) u%a !"a" #%(!r#or a &a u! !& )u*!to t#!%!.
CAIT;LO 13 Delitos sexuales
INTROD;CCIN ;% r!a u $o>% "!%tro "! &a !"#$#%a &!'a& !) !& !)tu"#o "! &o) "!to) )!ua&!) /u!)to u! au%u! !% a*o 'ra"o !)t% r!&a$#o%a"o) $o% !& o#$#"#o !) u% 'ru/o "! "!to) u $o>% u! /or )u "#(u)#-% !% #%t!r%!t otro) !"#o) "! $ou%#$a$#-% a)#a u! /roo$#o%a% !)t! t#/o "! $o%"u$ta) )! !%$u!%tra% $o% 'ra% (r!$u!%$#a !% &a )o$#!"a". L!%$o%# a$! u% !)tu"#o u $o/&!to "! !)t! 'ru/o "! "!to) "!)"! !& /u%to "! #)ta )o$#o&-'#$o !% "o%"! "!)ta$a u%a )!r#! "! (a$tor!) "! "o#%a$#-% a)ta "! )u/u!)ta )u/!r#or#"a" $u&tura& ! #%t!&!$tua&.
E% !)t! $a/+tu&o /r!)!%to u% r!)u!% "! &o) /r#%$#/a&!) !&!!%to) /ara &a #%!)t#'a$#-% "! !)t! t#/o "! "!to) "!)"! !& /u%to "! #)ta $r##%a&+)t#$o "#$o (or!%)! u! !) &o u! ) %o) #%t!r!)a.
;% a)/!$to #/orta%t! !% &o) "!to) )!ua&!) !) !& !)ta"o "!& $u!&&o ut!r#%o u! )! /u!"! o)!rar $o% !& !)/!$u&o a'#%a& r!$or"!o) u! !) $#r$u&ar /!u!o !% &a %u&+/ara !% (ora "! !%"#"ura !% &a u*!r u! a t!%#"o #*o) u &a$!ra"o !% &a) u&t+/ara).
S# #!% !) u #/orta%t! r!#)ar &a r!'#-% '!%#ta& /ara !)tu"#ar &o) "!to) )!ua&!) ta#% !) #/orta%t! r!#)ar otra) r!a) $or/ora&!) u! ar'a) A&ara"o<17="#$! u! !% !)to) $a)o) )! "!!% u)$ar #%"#$#o) !% tr!) r!a) u! /ara !& )o%: !& r!a '!%#ta& !& r!a !tra'!%#ta& !& r!a /ara'!%#ta& . &a /r#!ra aar$a a& r!'#-% '!%#ta& !& a%o &a )!'u%"a &a $ara #%t!r%a "! &o) u)&o) '&>t!o) o%t! "!
!%u) /or >&t#o &a t!r$!ra aar$a otra) ,o%a) !r-'!%a) $oo )o% aa) $u!&&o. E% !)ta &a#%a /r!)!%to &a #a'!% $&)#$a "!& /ro(!)or ar'a) /ara !% otra) &a#%a) /r!)!%tar &o) /u%to) !)/!$+(#$o) "! r!#)#-% !% !& !)tu"#o "! &o) "!to) )!ua&!).
E% !)ta &a#%a $o%*u%to &a) #'!%!) /r!)!%ta"a) /or L!%$o%# a$!r$a "! &a (ora "! r!#)#-% "! &a) +$t#a) "! "!to) )!ua&!).
E) #/orta%t! !%$#o%ar &a) r!$o!%"a$#o%!) u! !& autor a$! $o% r!)/!$to a &a /r#a$#"a" u! "!! t!%!r !& r!a "o%"! )! r!a,a% !)to) !)tu"#o) u! /or &a #)a %atura&!,a "! &o u! a )u(r#"o &a #$t#a a"!) "! &a r!$o!%"a$#-% "! &a /r!)!%$#a "! u%a !%(!r!ra u! au"! !% &a r!#)#-%. E% &a) a"u&ta) &a /o)#$#-% a) )#/&! !) &a '#%!$o&-'#$a )#% !ar'o !% &a) %#a) )! r!$o#!%"a $o% &o) u)&o) )!/ara"o) &o) /#!) *u%to) o /o)#$#-% "! ra%a. La a%#ora "! &a) r#"a) %o) /!r#t! #)ua,ar !& #!% $o%)#)t! !% toar &a $ara #%t!r%a "! $a"a &a#o !%or $o% !& /u&'ar &a !t!r%a $o% !& +%"#$! tra$$#o%a%"o '!ra!%t! a$#a a(u!ra.
E% !)ta &a#%a )! r!$u!r"a &a a%ato+a "! &o) -r'a%o) '!%#ta&!) (!!%#%o) &a) tr!) /r!)!%ta$#o%!) ) $ou%!) "! #!% a)+ $oo "! &o) /r#%$#/a&!) /u%to) "! ru/tura )!'>% )u ar#!"a".
E) #/orta%t! a& r!#)ar a u%a u*!r )u/u!)ta!%t! #o&a"a "#)t#%'u#r !%tr! &a) !)$ota"ura) u! )o% (#)#o&-'#$a) o) "!)'arro) u! )o% "! or#'!% traut#$o Ta#% )! "!! "! r!$a&$ar u! !& #!% "!)'arra"o %o %!$!)ar#a!%t! !) )#%-%#o "! r!&a$#-% )!ua& )#%o u! !)t! /u!"! "!)'arrar)! "! a%!ra a$$#"!%ta& o a)ta u#r>r'#$a )#% u! !)to #/u! u%a r!&a$#-% )!ua&..
;%o "! &o) a)/!$to) #/orta%t!) /ara !& !)tu"#o "! &o) "!to) )!ua&!) !) !& 'ra"o "! &a "#)t!%)a#"a" "!& #!% /u!)to u! !% a&'u%o) $a)o) /u!"! a!r r!&a$#-% )!ua& )#% "!)'arro) /or &a #)a. R#a)<18=/ro/o%! !& a/oa)! $o% u%a )o%"a "! N!&ato% u! )! #%tro"u$! !% !& $a%a& a'#%a& )! &&!%a !& a&-% $o% a'ua /ara a$!r tra$$#-% &!%ta!%t! a$#a !& !t!r#or #!%"o "! !)ta (ora !& 'ra"o "! !&a)t#$#"a" #!%a&.
E% &a r!#)#-% "! &a u*!r )u/u!)ta!%t! #$t#a "! u% "!to )!ua& )! "!! "! $o%)#"!rar %o )o&o !& r!a '!%#ta& )#%o to"o !& $u!r/o u)$a%"o !% "#(!r!%t!) r!'#o%!) u!&&a) u !)/!$#(#$a) u! /r!)!%to !% &a &a#%a /ara u! !& #%!)t#'a"or t!%'a u%a #"!a "! !% u! /u%to)
"!& $u!r/o u)$ar #%"#$#o) #/orta%t!) !% &a #%!)t#'a$#-% !"#$o&!'a& $r##%a&+)t#$a "! &o) !$o).
A& #'ua& u! !% &a /r!)u%ta +$t#a !% !& /r!)u%to a'r!)or /o"!o) !%$o%trar !% /u%to) !)/!$+(#$o) u!&&a) "!& #%t!r$a#o !%tr! +$t#a #$t#ar#o.
D!%tro "! &a r!#)#-% "!& /r!)!%to a'r!)or t!%!o) u! t!%!r !% $u!%ta &a) /o)##"a"!) "! u! !& )!a !& a'r!)or /ara &o $ua& "!!o) $o/arar &a (u!r,a u)$u&ar &a $a/a$#"a" "! r!)/u!)ta )!ua& "!& a'r!)or.
E& )!!% !) u%o "! &o) !&!!%to) ) #/orta%t!) /u!)to u! )! /u!"! !)tu"#ar u$o !) /ru!a #rr!(uta&! "! !a$u&a$#-%<19= !)ta $o%(ora"o /ara )u !)tu"#o u+#$o "! "o) (ra$$#o%!) &a /r#!ra u! !) &a (ra$$#-% $!&u&ar u! !)ta $o/u!)ta /or &o) !)/!rato,o#"!) u! )o% )u) $&u&a) $ara$t!r+)t#$a) u! /u!"!% %o !)tar /r!)!%t!) /or "#!r)a) )#tua$#-%!) $oo )o% &a a,o!)/!r#a o o'o!)/!r#a &a !*!, "!& )u*!to &a r!a,a$#-% "! &a a)!$to+a<20=
La (ra$$#-% u#"a !)ta $o%(ora"a /or /rot!+%a) )a&!) #%!ra&!) &+/#"o) $aro#"rato) "!%tro "! &o) $ua&!) "!)ta$a &a (ru$tuo)a u! !) u% a,>$ar u! ut#,a% &o) !)/!rato,o#"!) $oo (u!%t! "! !%!r'+a. ara &a #"!%t#(#$a$#-% u+#$a "!& )!!% !#)t!% "o) t#/o) "! /ru!a) &a) /r!)u%t#a) &a) $o%(#rat#a) "!%tro "! &a) /r#!ra) t!%!o) &a "!& "!)arro&&o "!& $o&or &a) $r#)ta&o'r(#$a) &a &u, "! Boo" "!%tro "! &a) )!'u%"a) &a o)!ra$#-% a& #$ro)$o/#o "! &o) !)/!rato,o#"!) &a) #%u%o&-'#$a)<21= u!)to u! &o) !)/!rato,o#"!) $o%)t#tu!% )o&o !& 5Q "!& )!!% u!r!% $o% (a$#"a" (u!ra "!& $u!r/o )o% ($#&!) "! (ra'!%tar)! )# #!% )u o)!ra$#-% !) u%a /ru!a #rr!(uta&! &a a) )!%$#&&a "! &a /r!)!%$#a "! )!!% u$a) !$!) )! t#!%! u! r!$urr#r a otra) /ru!a) u! #%"#$a% &a /r!)!%$#a "! u#"o )!#%a& /or &o ta%to "a% r!)u&ta"o) a) $o%(#a&!).
S# #!% a !%$#o%ao) u! &a /r!)!%$#a "! &o) !)/!rato,o#"!) !) u%a /ru!a #rr!(uta&! "! "!to) )!ua&!) !%$#o%ao) &o) a)/!$to) r!&a$#o%a"o) $o% &a /r!)!%$#a o au)!%$#a )#% !ar'o otro "ato #/orta%t! /ara a&orar !) &a $a"a" "! &o) !)/!rato,o#"!).. A $o%t#%ua$#-% /r!)!%to &o) a&or!) u! %o) "a !& !)/!rato'raa %ora& u! !) #/orta%t! a&orar !% !& !)tu"#o "! &o) "!to) )!ua&!).
CAIT;LO 14 Infanticidio ;%a )!r#! "! "!to) u r!&a$#o%a"o) a &o) "!to) )!ua&!) )o% &o) "!to) $o%tra !& r!$#% %a$#"o !& #%(a%t! )# #!% !% !& $a/#tu&o a%t!r#or !/!,ao) a !/$ar &o) )#'%o) "! !ara,o /arto r!$#!%t! !% !)t! $a/+tu&o %o) !%(o$ar!o) a !)tu"#ar ar#a) /o)#&!) $o%)!$u!%$#a) "!& !ara,o. or u% &a"o !)ta !& aorto u! au%u! !% u$a) &!'#)&a$#o%!) !)t "!)/!%a,a"o o !% /ro$!)o "! "!)/!%a,a$#-% to"a+a $o%t#%ua )#!%"o u% "!to !% u$a) /art!). Otra /o)#&! $o%)!$u!%$#a "!& !ara,o !) &a )or!#"a o %o "!& r!$#% %a$#"o !%t!%"#!%"o u! /u!"! a!r %a$#"o u!rto /or a&(ora$#o%!) 'ra!) !%(!r!"a"!) a$$#"!%t!) o otra) $#r$u%)ta%$#a) !% &a) u! &a a"r! %o t#!%! %#%'u%a $u&/a o #!% /or )u #%t!%to "! a%t!%!r !& o%or o /or $u!)t#o%!) !$o%-#$a) !&&a #)a "a u!rt! a& /ro"u$to r!$#% %a$#"o. Ta#% !% !)t! $a/+tu&o r!#)ar!o) u% a)/!$to a) a &ar'o /&a,o u! !) a %o !% !& %!o%ato )#%o !% !& %#o u! a !$!) !) a&trata"o !% o$a)#o%!) )! &&!'a a /ro"u$#r&! &a u!rt! /or ra,-% "! !)t! a&trato r!$##"o "! &o) /a"r!).
Mu$a) u*!r!) r!$urr!% a $#!rta) #!ra) /ara /ro"u$#r)! u% aorto )# #!% a&'u%a) "! !)ta) t#!%!% )u)ta%$#a) u+#$a) u! /ro"u$!% o #!% &a #%to#$a$#-% "!& /ro"u$to o $o%tra$$#-% ut!r#%a a& %o t!%!r "o)#) !)ta%"ar#,a"a) t#!%!% !(!$to) "#(!r!%t!) !% $a"a u*!r. S#% !ar'o !) #/orta%t! "!)"! !& /u%to "! #)ta $r##%a)t#$o !& !%$o%trar !)ta) #!ra) %o) &&!a a /!%)ar !% &a r!a,a$#-% "! u% aorto o #!% !& #%t!%to "! /ro"u$#r&o.
Mto"o $&+%#$o /ara /ra$t#$ar !& aorto ut#,a%"o u%a a)/#ra"ora u%a $a%u&a o#a!%t! !)t! to"o )o&o !) a/$a&! a !r#o%!) "! /o$a) )!a%a) "! '!)ta$#-% )#% !ar'o !) )!'uro ! #/$a /o$o) r#!)'o) $ua%"o )! r!a,a !% u% $!%tro o)/#ta&ar#o.
E& aorto /u!"! /ra$t#$ar)! /or u% !"#$o a )!a u! )! /ra$t#u! /or ra,o%!) *u)t#(#$a"a) $oo !) !& $a)o "! &a !$&a/)#a o #/!rt!%)#-% !% !& !ara,o. O #!% /or ot#o) $r##%a&!) $o&aora%"o $o% &a u*!r u! %o u#!r! t!r#%ar )u !ara,o. ?!%!ra&!%t! !)t! #%)tru!%ta& )! ut#,a !% u#r-(a%o /ara r!a,ar u% aorto o #!% !& &!'ra"o /ara !#%ar r!)to) "! u% /ro"u$to !/u&)a"o r!$#!%t!!%t! /ara !#tar $o/$a$#o%!) "!)/u) "! u% aorto !)/o%ta%!o. Cua%"o )! u)a !)t! #%)tru!%ta& &a) $o/$a$#o%!) )o% rara).
E#)t! u$a $o%(u)#-% /or &o #)o )! /r!)ta a a&a) #%t!r/r!ta$#-%!) ar#a) $o%"u$ta) u! at!%ta% $o%tra &a #"a "!& /ro"u$to /!ro u! !) #/orta%t! "#(!r!%$#ar !%tr! aorto /arto /r!aturo ! #%(a%t#$#"#o u! $o)%t#tu!% !$o) /u%#&!) "#(!r!%t!) au%u! to"o) !)t% r!&a$#o%a"o) $o% &a u!rt! "!& /ro"u$to. La "#(!r!%$#a !)ta !% &a) )!a%a) "! '!)ta$#-% !& "!)arro&&o "!& /ro"u$to u! a a"u#r#!%"o !% &a !"#"a !% u! a !o&u$#-%a%"o !%tr! 12 15 )!a%a) )! $o%)#"!ra !r#-% "! &a) 15 a &a) 28 )!a%a) )! $o%)#"!ra (!to /u"#!%"o !)t! )!r #a&! !%tr! &a) 28 38 )!a%a) au%u! /r!aturo /or &o u! u$a) !$!) !)to) /ro"u$to) %!$!)#ta% /!ra%!$!r !% &a #%$ua"ora "! &a) 38 a &a) 42 )!a%a) )! $o%)#"!ra a t!r#%o a) a&& "! !)! &a/)o )! $o%)#"!ra /o)t!r#%o.
Mu$a) !$!) )! &! $u!)t#o%a a& "#$o &!'a& )# &a u*!r a t!%#"o u% /arto r!$#!%t! o %o /ara r!)/o%"!r a !)ta $u!)t#-% !& "#$o $u!%ta $o% a&'u%o) )#'%o) u! &o /u!"!% or#!%tar a "!$#r u! a /ar#"o r!$#!%t!!%t! $oo &a )!$r!$#-% "! &o) &ou#o) u! a"!) %o) /u!"!% or#!%tar a "!t!r#%ar a$! $u!%to t#!/o (u! !& /arto /u!)to u! ar+a% u$o !% $o&or $o/o)#$#-% $o%(or! tra%)$urr!% &o) "+a). E#)t!% a&'u%o) $a#o) $or/ora&!) !% &a u*!r u! )o% "!(#%#t#o) ot#o /or !& $ua& a& !%$o%trar&o) /o"!o) a(#rar u! &a u*!r a /ar#"o au%u! %o !a$ta!%t! $ua%"o $oo )o% &a /!r/#'!%ta$#-% "! &o) /!,o%!) &a) !)tr+a) a"o#%a&!). E& "#$o /ara a(#rar u! &a u*!r a /ar#"o r!$#!%t!!%t! t#!%! u! a)ar)! !% to"o) &o) )#'%o) /o)#&!) /ara %o )o&o a(#rar !& !$o "! a!r "a"o a &u, )#%o ta#% $ua%"o.
;% "ato #/orta%t! /ara &a #%!)t#'a$#-% !"#$o&!'a& "! &a u!rt! "! u% %#o r!$#!% %a$#"o !) &a a%tro/o!tr+a "! %u!o toa%"o &o) $o%$!/to) "! /!"#atr+a r!$or"!o) u! u% %!o%ato a t!r#%o "!! !"#r a&r!"!"or "! 50 $ "! &o%'#tu" $!(a&o$au"a& a)+ $oo a/ro#a"a!%t! 35 $ "! /!r+!tro $!($o. Ta#% r!$or"!o) &a a%tro/o!tr+a $!($a u! %o) /u!"! or#!%tar a a&'u%a /ato&o'+a '!%t#$a $oo $au)a "! u!rt! !% $uo $a)o %o !#)t! %#%'>% "!to.
;%a "! &a) $u!)t#o%!) ) #/orta%t!) !% &a #%!)t#'a$#-% !"#$o&!'a& "! u% r!$#% %a$#"o !) &a #a#"a" "!& /ro"u$to /u!)to u! !)ta !) u%a $u!)t#-% (u%"a!%ta& /ara "!t!r#%ar &a $u&/a#"a" o #%o$!%$#a "! &a a"r! /u!)to u! )# to"a+a !)taa #%a"uro /u"o a!r u!rto /or !)ta $au)a )#!%"o u%a $au)a %atura& !% &u'ar "! $r##%a&. Lo) /!"#atra) '#%!$-&o'o) "!)"! a$! u$o t#!/o a% /u!)to %(a)#) !% !& !)tu"#o a&ora$#-% "! &a a"ur!, "!& /ro"u$to /u!)to u! &!) au"a a "!t!r#%ar !& /ro%-)t#$o &a) $o%"u$ta) a )!'u#r $o% !& /or !)t! ot#o /r!)!%to u%a #a'!% "! Mo%"ra'-% u! r!)u! &a) $ara$t!r+)t#$a) "! u% /ro"u$to a"uro.
E% !& $ua"ro !%)to 12 $r#t!r#o) "! a"ur!, "!& r!$#% %a$#"o toa%"o !% $u!%ta ta%to &a a%tro/o!tr+a $oo &a or(o&o'+a /ro$!"!%t!) "! &a /r$t#$a $&+%#$a ta%to /!"#tr#$a $oo '#%!$o&-'#$a a"!) "!& !a!% !"#$o&!'a& "!& $a"!r r!$#% %a$#"o.
ara "!t!r#%ar &a a"ur) Ca&au#'<22=!%$#o%a "o) /u%to) #/orta%t!) /or u% &a"o !& )#'%o "! !$&ar" !& "! #&&ar".
S#'%o "! !$&ar" a& r!a,ar $ort!) /ara&!&o) a)$!%"#!%"o "!)"! &a art#$u&a$#-% "! &a ro"#&&a a &a !tr!#"a" "#)ta& "!& (ur !) "! $o&r ro*#,o t#!%! u% "#atro !%tr! 4 5 . E& )#'%o "! #&&ar" $o%)#)t! !% u! !% $a"a !#a%"+&ua )! !%$u!%tra% 4 ta#u!) -)!o) u! (ora% 5 a&!o&o).
E) #/orta%t! r!$or"ar u! !% &a %!$ro/)#a "!& r!$#% %a$#"o a "#(!r!%$#a "!& a"u&to !#)t!% &a) (o%ta%!&a) a"!) "! u! !& $r%!o !) u$o a) "!&'a"o )ua! u! !& "!& a"u&to "! a%!ra u! )! "!! a "#(!r!%$#a "!& a%t!r#or ar#r !% ro "!)/u) "! r!t#rar !& !%$(a&o o)!rar &a a)!.
D!%tro "! &a auto/)#a "! u% r!$#% %a$#"o !) u #/orta%t! t!%!r !% $u!%ta a&'u%a) /art#$u&ar#"a"!) $oo !& 'ra% taao "!& t#o u! !% !& a"u&to )! $o%#!rt! !% u%a '&%"u&a "#(+$#& "! &o$a,ar. I'ua&!%t! !& +'a"o /u!"! r!a)ar !& r!or"! $o)ta& "! a%!ra %ora& )#% u! !)to #/u! /ato&o'+a.
A& #'ua& u! !% !& a"u&to !) u #/orta%t! "!t!r#%ar !& /!)o "! &o) -r'a%o) "!& r!$#% %a$#"o /u!)to u! !)to %o) /u!"! au"ar a /&a%t!ar u%a /ato&o'+a o u%a a&(ora$#-% $oo $au)a "! u!rt! a) u! u% o#$#"#o u otra $au)a o&!%ta.
E) #/orta%t! "#)t#%'u#r )# !& %#o r!)/#ro o %o )# %a$#- u!rto )!r /or $au)a %atura& ot#o /or !& $ua& %o !#)t! "!to u! /!r)!'u#r )#% !ar'o )# %a$#- #o !) u /roa&! u! )! aa $o!t#"o #%(a%t#$#"#o. S# !& %#o %a$#- #o a)/#ro a#r! !& $ua& )! !%$o%trara !% &o) "#(!r!%t!) -r'a%o) /ro"u$#!%"o uru*a) o a$#%"o&o) (&otar. E% &a &a#%a /r!)!%to &a) tr!) /ru!a) a) $ou%!) !% &o) /u&o%!) u! o#a!%t! !) !& &u'ar "o%"! ) a#r! ao) a !%$o%trar !% !& !)toa'o tuo "#'!)t#o u! ao) a !%$o%trar a&'o "! a#r! #%)/#ra"o !% !& o+"o !"#o.
;%a "! &a) $au)a) ) (r!$u!%t!) "! u!rt! %!o%ata& !) &a a)/#ra$#-% "! u#"o a%#-t#$o !& $ua& t!ra&!%t! ao'a a& /ro"u$to a%t!) "! u! %a,$a. E% &a (#'ura /r!)!%to &o) /r#%$#/a&!) !&!!%to) u! )! /u!"!% !%$o%trar !% &a auto/)#a !% !)to) $a)o).
;%o "! &o) /ro&!a) u! !%(r!%ta $o>%!%t! !& !"#$o "! 'uar"#a o !& /!"#atra !) !& %#o u! &! !) &&!a"o )u/u!)ta!%t! /or u% a$$#"!%t! /!ro )#% !ar'o /r!)!%ta )#'%o) "! a&trato (+)#$o /or /art! "! &o) /a"r!). La!%ta&!!%t! u$a) !$!) /a)a "!)a/!r$##"o !% &o) $!%tro) o)/#ta&ar#o) /or (a&ta "! $o%o$##!%to) "!& "#$o /!ro !) (u%"a!%ta& "!t!$tar&o /ara /rot!'!r a &o) !%or!). E% &a &a#%a /r!)!%to u% r!)u!% "! a&'u%a) u!&&a) "! &!)#o%!) )#% !ar'o )! "!! !)tar at!%to /u!)to u! /u!"!% !#)t#r u$a) (ora) "! a&tratar a& !%or.
Gu!a"ura $o% a'ua #r#!%t! D# Mao /r!)!%ta !)ta (ora "! a&trato a& !%or !% &a (#'ura "! arr#a /r!)!%ta &a (ora !% u! !) )u!r'#"o !% a'ua $a!%t! !% &a) "! aa*o &a "#)tr#u$#-% "! &a) &!)#o%!) /ro"u$#"a) /or !)ta (ora "! $a)t#'o $or/ora&.
CAIT;LO 15 Medicina laboral ;%o "! &o) a)/!$to) ) #/orta%t!) "!%tro "! &a !"#$#%a &!'a& !) &a !"#$#%a "!& traa*o o &aora& )# #!% !#)t! u%a !)/!$#a"a" "!"#$a"a a at!%"!r &a) &!)#o%!) a$$#"!%t!) u! )! /ro"u$!% !% &o) $!%tro) "! traa*o !& o*!t#o "!& "#$o &!'a& !) "#(!r!%t! au%u! %o /or !)o !%o) #/orta%t!.
E& /r#!ro t#!%! &a (u%$#-% "! $u#"ar u! )! $u/&a% &a) !"#"a) "! )!'ur#"a" /r!!%$#-% a)# $oo "ar &o) /r#!ro) au#o) )!'u##!%to "! &o) traa*a"or!) #!%tra) u! !& "#$o (or!%)! t#!%! $oo o*!t#o !)tu"#ar &a) $#r$u%)ta%$#a) "!& a$$#"!%t! &aora& /ara /o"!r "ar u%a a&ora$#-% >t#& "! &a) &!)#o%!) /ro"u$#"a) &a) $o%)!$u!%$#a) "! &a) #)a). S# #!% u$a) !$!) !)to !)$a/a "!& #to "! &a #%!)t#'a$#-% /o$#a$a "!& "!r!$o /!%a& u! !) "o%"! tra"#$#o%a&!%t! )! !%$ua"ra a& (or!%)! %o /or !)o "!*a "! )!r )u $o/!t!%$#a /u!)to u! !& !"#$o (or!%)! /or "!(#%#$#-% !)ta /ara /ro/or$#o%ar #%(ora$#-% $#!%t+(#$o t$%#$a !% au#o "!& "!r!$o !% to"a) )u) ar!a) #%$&u!%"o !& "!r!$o $##& o !& "!r!$o &aora&. Mu$a) !$!) !& *u!, %!$!)#ta u%a o/#%#-% t$%#$a "! &a) &!)#o%!) u! )u(r#- !& traa*a"or !% u% *u#$#o !% !& u! "!a%"a u%a #%$a/a$#"a" a )!a /ar$#a& o /!ra%!%t! !% !)ta) o$a)#o%!) !& !/!rto "! u#!% /u!"! "#)/o%!r !) !& "#$o (or!%)! au%u! !)t! t!%'a u! a/oar)! /roa&!!%t! !% &o) #%(or! "!& "#$o "!& $!%tro "! traa*o u#!% at!%"#- a& &!)#o%a"o )#% !ar'o !)t! %o !)ta $a/a$#ta"o tota&!%t! /ara !#t#r u%a o/#%#-% t$%#$a )or! !& a)u%to /or )# )o&o )#%o u! %!$!)#ta !& $o%)!*o "!& !/!rto !% !"#$#%a &!'a&. o"!o)
E& )u*!to "!%tro "! )u traa*o /u!"! #r )u(r#!%"o "!(ora$#o%!) /ro(!)#o%a&!) )u(r#!%"o a&'u%a) !%(!r!"a"!) /ro(!)#o%a&!) o "!(ora$#o%!) /ro"u$to "!& traa*o. E% &a (#'ura )! /r!)!%ta% a a%!ra "! r!)u!% a&'u%a) "! &a) !%(!r!"a"!) &aora&!) u! $o% ) (r!$u!%$#a )! /u!"!% o)!rar !% )u*!to) u! "!)arro&&a% "#(!r!%t!) o(#$#o).
;%a "! &a) $au)a) "! "!(ora$#-% "ao /ro(!)#o%a& a) (r!$u!%t! !) &a #%$orr!$ta /o)tura u! a"o/ta !& traa*a"or a& "!)arro&&ar )u &aor. E% &a (#'ura /ro/o%'o tr!) !*!/&o) "! u%a #%a"!$ua"a /o)tura a& traa*ar u! /u!"!% &&!ar a "!(ora$#o%!) /ro(!)#o%a&!).
Au%u! !& t!a "! &o) a$$#"!%t! a) #!% $o/r!%"! a &a !"#$#%a &aora& o$u/a$#o%a& a&'u%a) !$!) !& !/&!a"o /r!)!%ta u%a "!a%"a $o%tra !& /atr-% &o $ua& ot#a a& !"#$o (or!%)! a #%t!r!%#r . E% &a (#'ura /r!)!%to u% r!)u!% "! &a) $o%"#$#o%!) u! /u!"!% (aor!$!r &a /ro"u$$#-% "! u% a$$#"!%t!.
;%a "! &a) $u!)t#o%!) a) (r!$u!%t!!%t! /r!'u%ta"a) a& "#$o &!'a& !) !)ta&!$!r )# )! trata "! u% a$$#"!%t! o #!% u%a !%(!r!"a" /ro(!)#o%a&.
E& $o&!$t#o $ua%o /r!)!%ta !)t! $ua"ro u >t#& /ara "#(!r!%$#ar !%tr! !)ta) "o) (ora) "! /ro&!a) &aora&!).
;%o "! &o) (a$tor!) #/orta%t!) /ara u! !& traa*a"or )! a%t!%'a )a%o !) !& a!%tar)! $o% &a $a%t#"a" )u(#$#!%t! "! %utr#!%t!) /ara $o/!%)ar &a !%!r'+a u! #%!rt#r !% "!)arro&&ar )u o(#$#o. E% &a ta&a /r!)!%to a a%!ra "! !*!/&o &a $a%t#"a" "! $a&or +a) u! )! $o%)u!% !% "#(!r!%t!) o$u/a$#o%!) $oo 'u+a au%u! o#a!%t! /ara $a"a traa*o !)/!$#(#$o )! r!u!r#r% $a%t#"a"!) "! !%!r'+a "#(!r!%t!) u! !& !"#$o "! &a !/r!)a "!! $a&$u&ar /ara a%t!%!r a &o) !/&!a"o) !% u!% !)ta"o.
E& )!r ua%o t#!%! u% !)/!$tro "! $a/ta$#-% au"#t#a u! )! #"! !% u%a u%#"a" $o%o$#"a $oo "!$#!& u! /u!"!% #r "!)"! u%o) $ua%to) !% )o%#"o) u u!"o) a)ta u (u!rt!) $ua%"o t#!%! u$o) "!$#&!). E& ru#"o (u!rt! $o%)ta%t! /u!"! #r /ro"u$#!%"o "ao !% &a au"#$#-% "!& )u*!to &&!ar&o a &a )or"!ra.
E% !)ta &a#%a /r!)!%to &a !o&u$#-% au"#otr#$a "! u%a )or"!ra /ro"u$#"a /or u%a !/o)#$#-% /!r#-"#$a a ru#"o u! a /ro"u$#!%"o 'ra"ua&!%t! #/oa$u)#a.
CAIT;LO 16 Tortura ;%a "! &a) &aor!) ) #/orta%t!) "!& "#$o (or!%)! !) /r!!%#r &u$ar $o%tra &a tortura otra) (ora) "! trato) #%ua%o) "! !$o to"o !"#$o /or )u #)a $o%"#$#-% !)ta o'a"o a $oat#r &a tortura $oo &o "!u!)tra% &o) "#(!r!%t!) $o%!%#o) )u)$r#to) a %#!& #%t!r%a$#o%a&.
S# #!% /or tra"#$#-% &a tortura !ra u% !"#o rut#%ar#o "! #%!)t#'a$#-% /o$#a$a a)ta !#)t+a% r!'&a) /ara a"#%#)trar &a tortura $oo u%a t$%#$a "! #%t!rro'ator#o !% "#(!r!%t!) tr#u%a&!) o !% "+a a %o )! a$!/ta $oo u% to"o $#to "! #%!)t#'a$#-% au%u! !% u$a) /art!) "!& u%"o )! )#'a u)a%"o r!'u&ar!%t!. D!%tro "! &a #)tor#a ta#% (u! #/orta%t! &a /art#$#/a$#-% "!& "#$o !% &o) /ro$!"##!%to) "! tortura /u!)to u! !)t! t!%+a &a (u%$#-% r!#)ar a& )u*!to a torturar /ara !r )# )! &! /o"+a a/$ar "#$o /ro$!"##!%to a)+ $oo )!r#r "! o"!ra"or "ura%t! !& tor!%to /ara !#tar u! !& tortura"o ur#!ra. E) #%t!r!)a%t! u! /ara /ro"u$#r &a tortura %o )! %!$!)#ta u%a 'ra% t!$%o&o'+a %# #%)tru!%to) )ua!%t! !)/!$#a,a"o) /ara torturar a u%a /!r)o%a a !$!) a)ta t!%!r o*!to) "! u)o $ot#"#a%o u! )! /u!"!% !%$o%trar !% $ua&u#!r t#!%"a &o u! &o) $o%#!rt! !% #%)tru!%to) "! tortura !) *u)ta!%t! )u (ora "! ut#,ar&o). D!%tro "! !)t! $a/+tu&o ta#% ao) a to$ar "o) t!a) )ua!%t! /o&#$o) /!ro u! $r!o #/orta%t! u! !& "#$o &!'#)ta $o%o,$a /or u% &a"o !& u)o "! &a (u!r,a $ua%"o &a) autor#"a"!) !% u)o "! )u) (a$u&ta"!) "! &a) u! !)t% #%!)t#"o) !*!r$!% &a (u!r,a /ara )o!t!r a au!& u! a #o&a"o &a &! &o $ua& !% o$a)#o%!) /u!"! &&!ar a u!*a) "! au)o) "! &a /!r)o%a "!t!%#"a. La otra $#r$u%)ta%$#a u! u#!ro #%$&u#r !% !)t! $a/+tu&o !) !& u%"o "!& )a"oa)ou#)o !& o%"a*! u! /or a$u!r"o !%tr! &o) #%"##"uo) )! /ra$t#$a% u$a) !$!) !% $#r$u%)ta%$#a) $o%tro&a"a) )#% !ar'o )! /u!"!% /ro"u$#r &!)#o%!) "! $ar$t!r a$$#"!%ta& a"!) "! u! /u!"! a!r &!)#o%!) !% u% $u!r/o u! a'a% )u/o%!r u! (u!ro% a/$a"a) $oo tortura $o%(u%"#r &a #%!)t#'a$#-%.
E% !& /roto$o&o "! E)tau& )! r!$o'!% &a) /r#%$#/a&!) (ora) "! tortura u! )# #!% r!$o'! u$a) !/!r#!%$#a) )or! to"o "! &o) r!'+!%!) totatar#o) )u"a!r#$a%o) u! !% &a "$a"a "! &o) 60 70 tuo u "#(!r!%t!) (ora) "! tortura %o /u!"! !% a&'u%a a%!ra /r!)!%tar to"a) &a) (ora) "! tortura !#)t!%t!).
E% &a &a#%a /r!)!%to &a) /r#%$#/a&!) (ora) "! tortura )!'>% !& /roto$o&o "! E)ta>& )#% !ar'o !& !"#$o "!! "! !)tar a#!rto a a&'u%a) (ora) "! tortura u! %o !)t% r!'#)tra"a) au+ )#% !ar'o /u!"!
a/$ar)! "#(!r!%t!) (ora) "! tortura.
E& !a!% (+)#$o "! u%a /!r)o%a u! )! )o)/!$a (u! tortura"a "!! )!r $o/&!to !t-"#$o )#'u#!%"o &a !to"o&o'+a '!%!ra& "!& !a!% (+)#$o !% !"#$#%a /!ro u)$a%"o )!a&!) !)/!$#(#$a) u! /u!"a% a&ar%o) "! tortura. E) #/orta%t! u! !& "#$o u! r!a$! !& !a!% (+)#$o t!%'a $o%o$##!%to) "! $r##%a&+)t#$a /ara u! a& r!a,ar !& !a!% /u!"a r!$o'!r &o) #%"#$#o) %!$!)ar#o) /ara /roar &a tortura.
Coo !% to"a) &a) !)/!$#a"a"!) "#$a) /ara ot!%!r u% "#a'%o)t#$o %o )o&o "!!o) a)ar%o) !% !& !a!% (+)#$o )#%o ta#% !% to"o) "! 'a#%!t! /ara "#a'%o)t#$ar &a tortura. E% !& /roto$o&o "! E)tau& !#)t! u% a%!o "! &o) !"#o) au#ar!) "! "#a'%o)t#$o "! tortura !% !& u! )! !/$a u! t#/o "! to"o )! "!! u)ar /ara $a"a t#/o "! &!)#-% u! u!r!o) "!o)trar u! ! )#r#- /ara $r!ar &a )#'u#!%t! &#%a. E) u #/orta%t! "!)ta$ar u! !)to) to"o) "#a'%-)t#$o) u! /r#%$#/a&!%t! )o% #a'!%o&o'#$o) %o) /!r#t!% %o )o&o t!%!r !&!!%to) )-"o) /ara $o%)o"ar !& "#a'%o)t#$o )#%o u! ta#% %o) au"a% a "o$u!%tar &a) &!)#o%!) /ara /r!)!%tar)! !% "#'!%$#a) *u"#$#a&!) u! )! )#'a% "! &a #%!)t#'a$#-% /or #o&a$#-% "! "!r!$o) ua%o)..
Coo "#*! a%t!r#or!%t! !#)t!% "#(!r!%t!) !&!!%to) u! /u!"!% )!r ut#,a"o) /ara torturar a u%a /!r)o%a %o %!$!)ar#a!%t! )o% &o) #%)tru!%to) !)/!$#a&!%t! "#)!a"o) /ara !)t! (#% )#%o u! )o% #%)tru!%to) $ou%!) $orr#!%t!) u! )! /u!"!% $o/rar !% $ua&u#!r /art! &o u! /ro"u$! &a tortura !) &a ut#,a$#-% "! !)to) !&!!%to) /ara /ro"u$#r&! "ao a& #%"##"uo.
A& r!a&,ar &a auto/)#a !) u #/orta%t! "o$u!%tar u!&&a) "! tortura u! "!!% "! )!r (#*a"a) !% !)t! o!%to a"!) "! u! )! "!!% "! $o%)!rar !)to) #%"#$#o) /ara /o)t!r#or!%t! /o"!r $o/roar !)ta /ra$t#$a.
La) (u!r,a) "!& or"!% t#!%! $oo #)#-% a%t!%!r &a $o%#!%$#a ar-%#$a !%tr! &o) #%t!'ra%t!) "! &a )o$#!"a" au%u! !)to #/u! !% a&'u%a) o$a)#o%!) !& u)o "! &a (u!r,a (+)#$a /ara a%t!%!r a*o $o%tro& a &o) #%"##"uo) /!'ro)o). S! a "#)$ut#"o u$o !& u)o "! !)to) !"#o) "! "o#%a$#-% )u*!$#-% )#% !ar'o t!%!o) u! r!$o%o$!r u! )o% %!$!)ar#o) /ara a%t!%!r !& or"!% />$o. E% &a &#%a /r!)!%to a&'u%o) "! &o) #%)tru!%to) $o% &o) u! $u!%ta% &a) (u!r,a) "!& or"!% /ara a%t!%!r &a /a, )o$#a& u! )# #!% )o% !&!!%to) /ara "o#%ar a &a /!r)o%a &a "#(!r!%$#a "! )u ut#,a$#-%
$ua%"o !) $orr!$ta $o%)#)t! !% u! )o% to"o) "! $o%tro& %o /ara /ro"u$#r "o&or #%t!%$#o%a&!%t!..
I%)tru!%to) "! )a"oa)ou#)o )! /u!"!% o)!rar !% /a'#%a) "!)t#%a"a) a !& )a"oa)ou#)o t#!%"a) !)/!$#a,a"a) !% !)ta at!r#a. Ta#% !) (r!$u!%t! !r !)t! t#/o "! at!r#a& !% u%a #%"u)tr#a !% $r!$##!%to u! !) &a /or%o'ra(+a. S# #!% )! a)u! u! u#!%!) ut#,a% !)t! t#/o "! #%)tru!%to) a$!/ta !& u)o "! !)t! at!r#a& ! #%$&u)o !% u$a) /!&+$u&a) /or%o'r(#$a) )! !%$#o%a !& $o%)!%t##!%to !/r!)o "! &o) /art#$#/a%t!) /u!"!% o$urr#r a$$#"!%t!) $o% #/$a$#o%!) !"#$o &!'a&!).
CAIT;LO 17
Identificación ;%o "! &o) a)/!$to) a) #/orta%t!) "! &a !"#$#%a (or!%)! !) !)ta&!$!r &a #"!%t#"a" "!& )u*!to "! !)tu"#o ta%to #o $oo "#(u%to. Coo "#*#o) !% !& $a/+tu&o "! %!$ro/)#a u%o "! &o) o*!t#o) "! &a #)a !) &a #"!%t#(#$a$#-% "!& #%"##"uo /ara &o $ua& !& "#$o (or!%)! ut#,ara &o) !&!!%to) "! &o) u! "#)/o%'a a )u a%o u! /u!"!% ar#ar "!)"! &o) $ara$t!r!) "!& #%"##"uo a)ta a%)#) "! &aorator#o "! >&t#a t!$%o&o'+a. O#a!%t! "!/!%"!r u$o !& at!r#a& u! t!%'a a )u "#)/o)#$#-% /ara /o"!r ut#,ar &a) "#(!r!%t!) t$%#$a) "! #"!%t#(#$a$#-% &a) /o)##"a"!) u! t!%'a "! $o%)!'u#r u%a #"!%t#(#$a$#-% /o)#t#a. Cua%"o "#)/o%!o) "! u% $a"ar (r!)$o !% u!% !)ta"o "! $o%)!ra$#-% !)t! %o %o) /r!)!%ta aor!) /ro&!a) /u!)to u! /o"!o) #"!%t#(#$ar&o a tra) "! )u) /!rt!%!%$#a) a)+ $oo )u) $ara$t!r+)t#$a) (+)#$a). Cua%"o t!%!o) u% $a"!r !% !)ta"o "! "!)$o/o)#$#-% o u a&t!ra"o /or (!%-!%o) %atura&!) $oo )o% &a $aro%#,a$#-% o &a #%a)#-% /or (au%a &o$a& t!%"r!o) u! a)ar%o) !% to"o) a%tro/o&-'#$o) o o"o%to&-'#$o). E% &o) >&t#o) ao) )! a "!)arro&&a"o u%a t!$%o&o'+a )ua!%t! $o%(#a&! u! !) !& A$#"o D!o)# Nu$&!#$o !& (ao)o ADN )#% !ar'o /ara a/$ar !)ta t!$%o&o'+a %!$!)#tao) $o/arar !& at!r#a& $o% a&'u#!% $o%o$#"o ot#o /or !& $ua& %o /u!"! a/$ar)! a to"o) &o) r!)to) "! &o) u! "!)$o%o$!o) )u #"!%t#"a" )o&o )! /u!"! a/$ar a )u*!to) #"!%t#(#$a&!).
ara #"!%t#(#$ar a u%a /!r)o%a /o"!o) /art#r "! "o) /r#%$#/#o) /or u% &a"o !% !& )u*!to !)t#"o /or )u #)a ro/a <23=t!%#!%"o !% $u!%ta ar$a $ara$t!r+)t#$a) /ro/#a) "! $a"a /r!%"a a)+ $oo &o) "o$u!%to) u! )! !%$u!%tr!% !% &o) o&)#&&o). E% !& )u*!to "!)%u"o ao) a toar !% $u!%ta /or u% &a"o &a a%tro/o!tr+a o )!a &a) !"#"a) "!& )u*!to a"!) "! u! )o% u #/orta%t!) &a) "!(ora$#o%!) ta%to /ato&-'#$a) $oo #%t!%$#o%a&!).
;%o "! &o) a)/!$to) ) #/orta%t!) "! &a #"!%t#(#$a$#-% !) &a "!)$r#/$#-% (+)#$a "!& ro)tro "!& )u*!to a #"!%t#(#$ar !% &o u! )! $o%o$! $oo (#a$#-% "!& )u*!to. E% &a &a#%a /r!)!%to &o) ra)'o) /ara a$!r u%a "!)$r#/$#-% $o/&!ta "! &a (#a$#-% "!& #%"##"uo.
E& tatua*! !) u%a "! &o) !&!!%to) u! a) /u!"!% au"ar a &a #"!%t#(#$a$#-% "! u%a /!r)o%a /u!)to u! )# #!% !#)t!% t!a) $ou%!) $a"a u%o !) #%"##"ua& !% $u!%to a "#!%)#o%!) $o&or!) u#$a$#-% !t$t!ra.
E& "o$tor #&&a)!or !% R#a) 1998:640 /r!)!%ta u%a $&a)#(#$a$#-% "! &o) "#u*o) "! &o) tatua*!) &o u! !) a) #%t!r!)a%t! !% )u !)tu"#o /ro/o%! u% )#'%#(#$a"o "! $a"a t#/o "! "#u*o u! /u!"! )!r u #%t!r!)a%t! "!)"! !& /u%to "! #)ta $r##%o&-'#$o /u!)to u! %o) au"a a )a!r !& /!%)a#!%to "! u#!% )! tatu- "!t!r#%a"o "#u*o ta#% %o) au"a a )a!r u#!% !) !& )u*!to.
;%o "! &o) !&!!%to) ) >t#&!) /ara "!t!r#%ar !& t#!/o "! u!rt! !) !& !)tu"#o "! &a !%too&o'+a (or!%)! u! )! "!"#$a a !& !)tu"#o "! &o) #%)!$to) u! #%a"!% a& $a"!r /u!)to u! #"!%t#(#$a%"o !a$ta!%t! u! #%)!$to !)ta !% !& $u!r/o !% !& o!%to "!& a&&a,'o /o"!o) "!"u$#r $o% u$a )!'ur#"a" &a (!$a "! u!rt!. E) #/orta%t! "!)ta$ar u! )# #!% !) u /r!$#)o !% u! o!%to $a"a #%)!$to #%a"! a& $a"!r !% "#(!r!%t!) r!'#o%!) !#)t!% !)/!$#!) u &o$a&!) ot#o /or !& $ua& )! %!$!)#ta r!a,ar !)tu"#o) &o$a&!) /ara t!%!r u% (!$a#!%to a) /r!$#)o /or !& o!%to )o&o /r!)!%to !% !)ta &a#%a &a) /r#%$#/a&!) (a#a) "! #%)!$to) toa"a) "! Ca)tro.
S# #!% !% !& $a/#tu&o "! !"a" /r!)!%to ra"#o'ra(+a) /ara "!t!r#%ar &a !"a" /or !& "!)arro&&o !)u!&t#$o !% !)ta &a#%a /r!)!%to a $o%)#"!ra%"o !& u!)o )!$o &a) !"a"!) "! (u$#-% "! &o) $!%tro) "! o)#(#$a$#-%. E% !)t! $a)o !) u% traa*o a) )#/&! )o&o t!%!o) u! /art#r "! )# a !)ta (u)#o%a"o o %o !& $!%tro o !)ta !% /ro$!)o "! (u)#-% &o u! %o) "ar+a u%a !"a" u /r!$#)a.
Ta#% !) #/orta%t! toar !% $u!%ta !& )!o "!& #%"##"uo ot#o /or !& $ua& )! /r!)!%ta% &a) !"a"!) /ara ao) )!o).
ara "!t!r#%ar !& )!o !& a%tro/-&o'o (+)#$o %!$!)#ta toar !% $u!%ta to"o !& !)u!&!to /!ro o#a!%t! !#)t!% /#!,a) u! &! "a% a) #%(ora$#-% u! otra) t!%#!%"o &a $a!,a -)!a &a $#%tura /&#$a )! "#$! u! )! /u"! )!ar a u% !)u!&!to $o% u% 90Q "! )!'ur#"a".
E% &a &#%a /r!)!%to a&'u%o) /u%to) $&a!) /ara &a "!t!r#%a$#-% "!& )!o !% !& !)u!&!to.
ara &a "!t!r#%a$#-% "! &a ra,a !) u #/orta%t! toar !% $u!%ta ta%to !& a)/!$to $oo u%a )!r#! "! !"#"a) ! +%"#$!) u! au"a% a !& a%tro/-&o'o (+)#$o a "!t!r#%ar &a (#a$#-% "!& )u*!to.
S# #!% !% &a &a#%a /r!)!%to !& $r%!o "! &a) tr!) ra,a) /r#%$#/a&!) !)to) "#u*o) )o% u% /ro!"#o u$a) !$!) "!t!r#%ar &a (#a$#-% %o !) u% traa*o a)+ "! )#/&!.
E& "#$o (or!%)! !% &a !"#"a "! )u) /o)##"a"!) t#!%! u! "!t!r#%ar &a $au)a "! u!rt! $o)a u! %o !) u ($#& !% !& $a)o "! r!)to) !% !)ta"o "! "!)$o/o)#$#-% aa%,a"a o "! !)u!&!t#,a$#-%. E% &a &a#%a /r!)!%to a&'u%a) "! &a) )!a&!) /r#%$#/a&!) u! )! !%$u!%tra% /r#%$#/&a!%t! !% !& $r%!o /u!)to u! )o% &a) u%#"a"!) u! a) #%(ora$#-% &! /u!"!% "ar a& !"#$o /ara &a "!t!r#%a$#-% "! &a $au)a "! u!rt!.
ara ara "!t! "!t!r r#% #%ar ar &a !)ta !)tatu tura ra !#) !#)t! t!% % "#(! "#(!r!% r!%t! t!)) ta& ta&a) a) /ara /ara u!)o) $o/&!to) /ara "#(!r!%t!) ra,a) )!o). S#% !ar'o to"a+a a /art#r "! (ra' (ra'! !%t %to) o) -)!o -)!o)) /o"! /o"!o o)) "!t! "!t!r r#% #%ar ar &a ta&& ta&&a a #"!% #"!%t#t#(#(#$a $a%" %"o o !& )!'!%to -)!o u! )! /r!)!%ta.
ara #"!%t#(#$ar a u% $a"!r "!& u! $o%tao) $o% r!'#)tro o"o% o"o%to to&&-'# '#$o $o /o"! /o"!o o)) r!a& r!a, #,ar ar &a auto auto/) /)#a #a ora& ora& u! u! $o%) $o%)#) #)t! t! !% o)! o)!r rar ar &a) &a) /#!, /#!,a) a) "!%t "!%ta& a&!) !) /or /or !"# !"#o o "! $ort $ort!) !) /ara /ara o)! o)!r rar ar "#r!$ta!%t! !)ta).
;%o "! &o) ra,'o) a) #/orta%t!) /ara &a #"!%t#(#$a$#-% "! $u!r/o) "! "!)$o%o$#"o) )o% &o) $ara$t!r!) !/#'!%!t#$o) !% &o) "#!%t!) /u!)to u! !)to) %o) a&a% "! &a ra,a "!& #%"##"uo a"!) "! u! )# ot!%!o) u% o&"! )! /u!"!% $o/arar )u) $ara$t!r+)t#$a).
La) arru'a) /a&at#%a) )o% u /art#$u&ar!) !% $ua%to a )u "#)tr#u$#-% (ora "! a%!ra u! $a)+ )! $o%#!rt!% !% &a u!&&a "#'#ta& "!& #%"##"uo. A(ortu%a"a!%t! u$o) "!%t#)ta) $u!%ta% $o% o&"!) "!%tar#o) "! )u) /a$#!%t!) au%u! %o &!) "a% u$a at!%$#-% at!%$#-% !)to) !)to) %o) /!r#t!% a$! a$!rr $o $o/ara /ara$# $#-% -%!) !) $o% $o% !& )u* )u*!to !to a #"!%t "!%t##(#$a (#$arr /ara ara )a! )a!rr )# $orr!)/o%"! o %o.
;%o "! &o) !&!!%to) a) $o%(#a&!) /ara !)ta&!$!r &a #"!%t#"a" "!& )u*!to !) !& A$#"o D!o)#r#o%u$&!#$o !*or $o%o$#"o /or )u) )#'&a) ADN !& $ua& )! !tra! ta%to "! u%a /!r)o%a #a $oo "! u% $a"!r . E% &a (#'ura /r!)!%to &a) u!)tra) u! )! "!!% "! toar /ara r!a,ar &a $o/ara$#-% "!& ADN.
E% !)ta (#'ura /r!)!%to !& /ro$!)o /ara &a !tra$$#-% "! ADN a /art#r "! u%a u!)tra "! u /!u!o taao . /ara /o"!r #"!%t#(#$ar a u%a /!r)o%a. La "!)!%ta*a "! !)ta t$%#$a !) u! a& %o !#)t#r u% a%$o "! "ato) %o /o"!o) a/$ar !)ta t$%#$a )# %o t!%!o) &a )o)/!$a "! u#!% )! trat!.
CAIT;LO 18
Desastres La a$tua$#-% "!& "#$o (or!%)! !% !& $a)o "! "!)a)tr!) a )!a% %atura&!) o /roo$a"o) /or !& or! !) u #/orta%t! /u!)to u! au%u! "!)"! !& /u%to "! #)ta "! &a #%!)t#'a$#-% a !)ta r!)u!&to "! /r#%$#/#o /u!)to u! u$a) !$!) )! trata "! a$$#"!%t!) !% "o%"! %o )! /u!"! u)$ar a u% $u&/a&!<24=%o /or !)o "!*a% "! t!%!r !)to) $a)o) #%t!r) !"#$o &!'a&. S# #!% u$a) !$!) )! $o%)#"!ra u! &a at!r#a "! "!)a)tr!) !) a) #!% u% t!a "! /rot!$$#-% $##& u! "! !"#$#%a )#% !ar'o !& !"#$o (or!%)! ta#% "!! #%t!r!%#r !% !)tu"#ar !)to) (!%-!%o) /ara "!t!r#%ar &a) $#r$u%)ta%$#a) !% u! o$urr#!ro% &o) !$o) /ro/o%!r a$$#o%!) /ara /r!!%#r (utura) $at)tro(!). Coo to"a) &a) raa) "! &a !"#$#%a (or!%)! &a #%!)t#'a$#-% "! &o) "!)a)tr!) t#!%! u%a !to"o&o'+a /ro/#a !% u$a) o$a)#o%!) "a"a /or &a 'ra% $a%t#"a" "! $u!r/o) u! )#u&t%!a!%t! )! t#!%!% u! traa*ar u! u$a) !$!) r!a)a &a $a/a$#"a" (+)#$a "! u$o) a%(#t!atro) !& otro 'ra% /ro&!a !) &a "!)(#'ura$#-% u! u$a) !$!) )u(r!% &o) $u!r/o) u! %o /!r#t!% $oo !% &o) $a)o) or"#%ar#o) #"!%t#(#$ar&o) a )#/&! #)ta $oo "! or"#%ar#o )! a$! !% !& /ro$!)o "! auto/)#a. E% !)t! $a/+tu&o !)tu"#ar!o) &a) /r#%$#/a&!) !)$a&a) !t!oro&o'+a) /ara $&a)#(#$ar &o) "!)a)tr!) %atura&!) /ara "!)/u) o)!rar !& /ro$!"##!%to "! #%t!r!%$#-% !% !)t! t#/o "! )#tua$#o%!) &o u#)! "!*ar a)ta !& >&t#o /u!)to u! u$o "! &a #%!)t#'a$#-% a a&ao) !% $a/+tu&o) r!)/!$t#o) $oo )o% &a) u!a"ura) u! )! /r!)!%ta% !% &o) 'ra%"!) #%$!%"#o) !& ao'a#!%to "! &a) #%u%"a$#o%!) !t$. a"!) "! u! !& &!$tor a t#!%! u%a u!%a #"!a "! &o u! !) &a #"!%t#(#$a$#-% /or !& $a/+tu&o $orr!)/o%"#!%t!.
E#)t!% ar#o) (a$tor!) "! r#!)'o /ara u! )! )u$!"a% "!)a)tr!) %atura&!) $oo &a $o%)tru$$#-% u $!r$a%a a &o) r+o) o !% arra%$a) o t!rr!%o) a& r!&&!%a"o) !% "o%"! /u!"!% o$urr#r a$$#"!%t!) u! &&!!% $oo $o%)!$u!%$#a &a u!rt! "! /!r)o%a) t!a #/orta%t! !% !"#$#%a (or!%)!. S# #!% !)t! /ro&!a /r#%$#/a&!%t! &! $orr!)/o%"! !)tu"#ar&o a /rot!$$#-% $##& !& !"#$o "!! t!%!r &a $a/a$#"a" "! /&a%t!ar !)to) /ro&!a) $oo $#r$u%)ta%$#a) u! &&!aro% a &a u!rt! a &a /!r)o%a $o% !& o*!t#o "! "#)!ar !)trat!'#a) t!%"#!%t!) a !#tar !)t! t#/o "! $at)tro(!
%&CALA &A''IR &IM(&)* CLA&I'ICACI+* !% ,-RACA*%& CAT%.)RIA (AR/M%TR)&
%'%CT)& #!%to) "! 74 a 95 #&&a) /or ora 64 a 82 %u"o). r!)#-% arotr#$a +%#a #'ua& o )u/!r#or a 980 28.94 /u&'a"a). Da%o) /r#%$#/a&!%t! a aro&!) aru)to) $a)a) -#&!) u! %o aa% )#"o /r!#a!%t! a)!'ura"a). Da%o) '!ro) a otra) !)tru$tura). D!)tru$$#-% /ar$#a& o tota& "! a&'u%o) &!tr!ro) a%u%$#o) /or!!%t! #%)ta&a"o). Mar!*a"a) "! 4 a 5 /#!) )or! &o %ora&. Ca#%o) $arr!t!ra) !% $o)ta) a*a) #%u%"a"a) "ao) !%or!) a &o) u!&&!) atra$a"!ro). La) !ar$a$#o%!) !%or!) ro/!% )u) aarr!) !% r!a) !/u!)ta)
-no
Dao) +%#o)
!os
Dao) o"!ra"o) #!%to) "! 96 a 110 #&&a) /or ora 83 a 96 %u"o). r!)#-% arotr#$a +%#a "! 965 a 979 28.50 a 28.91 /u&'a"a). Da%o) $o%)#"!ra&!) a aro&!) aru)to) a&'u%o) "!rr#a"o). ?ra%"!) "ao)
a $a)a) -#&!) !% r!a) !/u!)ta). Et!%)o) "ao) a &!tr!ro) a%u%$#o). D!)tru$$#-% /ar$#a& "! a&'u%o) t!$o) /u!rta) !%ta%a). o$o) "ao) a !)tru$tura) !"#(#$#o). Mar!*a"a) "! 6 a 8 /#!) )or! &o %ora&. Carr!t!ra) $a#%o) #%u%"a"o) $!r$a "! &a) $o)ta). La) ruta) "! !)$a/! !% t!rr!%o) a*o) )! #%t!rru/!% 2 a 4 ora) a%t!) "! &a &&!'a"a "!& $!%tro "!& ura$%. Da%o) $o%)#"!ra&!) a U La) ar#%a) )! #%u%"a%. La) !ar$a$#o%!) !%or!) ro/!% aarra) !% r!a) a#!rta). S! r!u#!r! &a !a$ua$#-% "! r!)#"!%t!) "! t!rr!%o) a*o) !% r!a) $o)t!ra).
Tres
Dao) !t!%)o). Mu$a) raa) )o% arra%$a"a) a #!%to) "! 111 a &o) aro&!). ?ra%"!) aro&!) 130 #&&a) /or ora "!rr#a"o). A%u%$#o) &!tr!ro) u! 96 a 113 %u"o). %o !)t% )-"a!%t! #%)ta&a"o) r!)#-% )o% &&!a"o) /or !& #!%to. A&'u%o) arotr#$a "ao) a &o) t!$o) "! !"#(#$#o) +%#a "! 9415 a ta#% a /u!rta) !%ta%a). 964 27.91 a A&'u%o) "a%o) a &a) !)tru$tura) "! 28.47 /u&'a"a). !"#(#$#o) /!u!o). Ca)a) -#&!) "!)tru#"a). Mar!*a"a) "! 9 a 12 /#!) )or! &o %ora& #%u%"a%"o !t!%)a) r!a) "! ,o%a) $o)t!ra) $o% a/a "!)tru$$#-% "! u$a) !"#(#$a$#o%!) u! )! !%$u!%tr!% $!r$a "!& tora&. La) 'ra%"!) !)tru$tura) $!r$a "! &a) $o)ta) )o% )!r#a!%t! "aa"a) /or !& !at! "! &a) o&a) !)$oro) (&ota%t!). La) +a) "! !)$a/! !% t!rr!%o)
a*o) )! #%t!rru/!% 3 a 5 ora) a%t!) "! &a &&!'a"a "!& $!%tro "!& ura$% "!#"o a &a )u#"a "! &a) a'ua). Lo) t!rr!%o) &&a%o) "! 5 /#!) o !%o) )or! !& %#!& "!& ar )o% #%u%"a"o) /or a) "! 8 #&&a) t#!rra a"!%tro. o)#&!!%t! )! r!u#!ra &a !a$ua$#-% "! to"o) &o) r!)#"!%t!) !% &o) t!rr!%o) a*o) a &o &ar'o "! &a) ,o%a) $o)t!ra)
Cuatro
Dao) !tr!o). Aro&!) aru)to) )o% arra)a"o) #!%to) "! 131 a /or !& #!%to. A%u%$#o) &!tr!ro) 155 #&&a) /or ora )o% arra%$a"o) o "!)tru#"o). a 114 a 135 %u"o). !t!%)o) "a%o) !% t!$o) /u!rta) r!)#-% !%ta%a). S! /ro"u$! $o&a/)o arotr#$a tota& "! t!$o) a&'u%a) /ar!"!) +%#a "! 920 a !% u$a) r!)#"!%$#a) /!u!a). 944 27.17 a La aor+a "! &a) $a)a) -#&!) 27.88 /u&'a"a) )o% "!)tru#"a) o )!r#a!%t! "aa"a). S! /ro"u$!% ar!*a"a) "! 13 a 18 /#!) )or! &o %ora&. Lo) t!rr!%o) &&a%o) "! 10 /#!) o !%o) )or! !& %#!& "!& ar )o% #%u%"a"o) a)ta 6 #&&a) t#!rra a"!%tro. a 'ra%"!) "a%o) a &o) /#)o) a*o) "! !)tru$tura) $!r$a "! &a) $o)ta) "!#"o a& #%(&u*o "! &a) #%u%"a$#o%!) !& at#r "! &a) o&a) &&!a%"o !)$oro). La) ruta) "! !)$a/! )o% #%t!rru/#"a) /or &a )u#"a "! &a) a'ua) 3 a 5 ora) a%t!) "! &a &&!'a"a "!& $!%tro "!& ura$%. o)#&!!%t! )! r!u#!ra u%a !a$ua$#-% a)#a "! to"o) &o) r!)#"!%t!) "!%tro "! u% r!a "! u%a) 500 ar"a) "! &a $o)ta
ta#% "! t!rr!%o) a*o) a)ta 2 #&&a) t#!rra a"!%tro.
Cinco
Dao) Aro&!) aru)to) )o% tota&!%t! $ata)tr-(#$o). arra)a"o) /or !& #!%to $o% u$o) #!%to) "! a) "! aro&!) 'ra%"!) arra%$a"o) "! 155 #&&a) /or ora ra+,. Da%o) "! 'ra% $o%)#"!ra$#-% 135 %u"o). a &o) t!$o) "! &o) !"#(#$#o). Lo) r!)#-% a%u%$#o) &!tr!ro) arra%$a"o) arotr#$a "!)tru#"o) &&!a"o) /or !& #!%to a +%#a /or "!a*o $o%)#"!ra&! "#)ta%$#a "! 920 M 27.17 o$a)#o%a%"o a )u !, a) /u&'a"a). "!)tru$$#-%. Dao) u )!!ro) !t!%)o) a !%ta%a) /u!rta). a $o&a/)o tota& "! u$a) r!)#"!%$#a) !"#(#$#o) #%"u)tr#a&!). S! /ro"u$! u%a 'ra% "!)tru$$#-% "! $r#)ta&!) !% /u!rta) !%ta%a) u! %o aa% )#"o /r!#a!%t! /rot!'#"o). Mu$a) $a)a) !"#(#$#o) /!u!o) "!rr#a"o) o arra)a"o). D!)tru$$#-% a)#a "! $a)a) -#&!). S! r!'#)tra% ar!a) u )u/!r#or!) a 18 /#!) )or! &o %ora&. O$urr!% "a%o) $o%)#"!ra&!) a &o) /#)o) a*o) "! to"a) &a) !)tru$tura) a !%o) "! 15 /#!) )or! !& %#!& "!& ar a)ta a) "! 500 ar"a) t#!rra a"!%tro. La) ruta) "! !)$a/! !% t!rr!%o) a*o) )o% $orta"a) /or &a )u#"a "! &a) a'ua) !%tr! 3 a 5 ora) a%t!) "! &a &&!'a"a "!& $!%tro "!& ura$%. o)#&!!%t! )! r!u#!ra u%a !a$ua$#-% a)#a "! to"o) &o) r!)#"!%t!) !% t!rr!%o) a*o) "!%tro "! u% r!a "! 5 a 10 #&&a)
"! &a) $o)ta). S#tua$#-% $a-t#$a Ca"a ao &o) ura$a%!) "ura%t! u%o) !)!) "!%o#%a"o) t!/ora"a &o) ura$a%!) $au)a% "!)a)tr!) !% &a) /o&a$#o%!) $o)t!ra) o &&!'a% a a(!$tar a ar#o) #&-!tro) t#!rra a"!%tro. E% &a &a#%a /r!)!%to !% &a /art! )u/!r#or &o) !&!!%to) $o%)t#tu!%t!) "! u% ura$% !% &a /art! #%(!r#or &a !)$a&a Sa((#r S#/)o% /ara $&a)#(#$ar &o) "ao) /ro"u$#"o) /or !)to).
%&CALA &I&M)L).ICA !% M%RCALLI I Mu "#&
I/!r$!/t#&! /ara &a aor+a !$!/to !% $o%"#$#o%!) (aora&!). A$!&!ra$#-% !%or a 0.5 ?a&
II D#&
!r$!/t#&! )-&o /or a&'u%a) /!r)o%a) !%
r!/o)o /art#$u&ar!%t! au!&&a) u! )! !%$u!%tra% u#$a"a) !% &o) /#)o) )u/!r#or!) "! &o) !"#(#$#o). Lo) o*!to) $o&'a%t!) )u!&!% o)$#&ar. A$!&!ra$#-% !%tr! 0.5 2.5 ?a&
III L!!
!r$!/t#&! /or a&'u%a) /!r)o%a) "!%tro "! &o) !"#(#$#o) !)/!$#a&!%t! !% /#)o) a&to). Mu$o) %o &o r!$o%o$!% $oo t!rr!oto. Lo) auto-#&!) "!t!%#"o) )! u!!% '!ra!%t!. S!%)a$#-% )!!*a%t! a& /a)o "! u% $a#-% /!u!o. A$!&!ra$#-% !%tr! 2.5 6.0 ?a&.
I Mo"!ra"o
!r$!/t#&! /or &a aor#a "! /!r)o%a) "!%tro "! &o) !"#(#$#o) /or /o$a) /!r)o%a) !% !& !t!r#or "ura%t! !& "+a. Dura%t! &a %o$! a&'u%a) /!r)o%a) /u!"!% "!)/!rtar)!. !rtura$#-% !% $!r#$a /u!rta) !%ta%a). La) /ar!"!) )u!&!% a$!r ru#"o. Lo) auto-#&!) "!t!%#"o) )! u!!% $o% ) !%!r'+a. S!%)a$#-% )!!*a%t! a& /a)o "! u% $a#-% 'ra%"!. A$!&!ra$#-% !%tr! 6.0 10 ?a&.
o$o (u!rt!
La aor+a "! &o) o*!to) )! $a!% $a#%ar !) "#(#$u&to)o &a) !%ta%a) )u!&!% a$!r ru#"o. A$!&!ra$#-% !%tr! 10 20 ?a&.
I Fu!rt!
Lo /!r$#!% to"a) &a) /!r)o%a) u$a) /!r)o%a) a)u)ta"a) )u!&!% $orr!r a& !t!r#or /a)o #%)o)t!%#&!. !%ta%a) /&ato) $r#)ta&!r+a "aa"a). Lo) o*!to) )! $a!% "! )u) &u'ar!) u!&!) o#"o) o $a+"o). R!ou! "aa"o. Dao) &!!) a !)tru$tura). A$!&!ra$#-% !%tr! 20 35 ?a&.
II Mu (u!rt!
arar)! !) "#(#$u&to)o. Mu!&!) "aa"o). Dao) #%)#'%#(#$a%t!) !% !)tru$tura) "! u!% "#)!o $o%)tru$$#-%. Dao) &!!) a o"!ra"o) !% !)tru$tura) or"#%ar#a) #!% $o%)tru#"a). Dao)
$o%)#"!ra&!) !)tru$tura) /or!!%t! $o%)tru#"a). Ma/o)t!r+a "aa"a. !r$!/t#&! /or /!r)o%a) !% !+$u&o) !% o##!%to. A$!&!ra$#-% !%tr! 35 60 ?a&. Dao) &!!) !% !)tru$tura) !)/!$#a,a"a). Dao) $o%)#"!ra&!) !% !)tru$tura) or"#%ar#a) #!% $o%)tru#"a) /o)#&!) $o&a/)o). Dao III D!)tru$t#o )!!ro !% !)tru$tura) /or!!%t! $o%)tru#"a). Ma/o)t!r+a )!r#a!%t! "aa"a o "!)tru#"a. Mu!&!) $o/&!ta!%t! )a$a"o) "! &u'ar. A$!&!ra$#-% !%tr! 60 100 ?a&.
IP Ru#%o)o
%#$o '!%!ra,a"o. Dao) $o%)#"!ra&!) !% !)tru$tura) !)/!$#a,a"a) /ar!"!) (u!ra "! /&oo. ?ra%"!) "ao) !% #/orta%t!) !"#(#$#o) $o% $o&a/)o) /ar$#a&!). E"#(#$#o) "!)/&a,a"o) (u!ra "! &a) a)!). A$!&!ra$#-% !%tr! 100 250 ?a&.
P D!)a)tro)o
A&'u%a) !)tru$tura) "! a"!ra #!% $o%)tru#"a "!)tru#"a). La aor+a "! &a) !)tru$tura) "! a/o)t!r+a !& ar$o "!)tru#"o $o% )u) a)!). R#!&!) "o&a"o). A$!&!ra$#-% !%tr! 250 500 ?a&.
o$a) )# &a) u#!ra !)tru$tura) "! PI Mu a/o)t!r+a /!ra%!$!% !% /#!. u!%t!) "!)a)tro)o "!)tru#"o). R#!&!) $ura"o) !% 'ra% !"#"a. A$!&!ra$#-% aor a 500 ?a&. D!)tru$$#-% tota& $o% /o$o) )u/!r##!%t!). Lo) PII Cata)tr-(#$o0 o*!to) )a&ta% a& a#r!. Lo) %#!&!) /!r)/!$t#a) Catastrófico u!"a% "#)tor)#o%a"a) Lo) )#)o) a% )#"o u% 'ra% a,ot! /ara &a ua%#"a" "!)tru!%"o $#u"a"!) !%t!ra) a &o &ar'o "! &a #)tor#a "!*a%"o a #&!) "! +$t#a).
E% &a /art! )u/!r#or /r!)!%to u% !)u!a "! u% $ort! !)u!t#$o "! &a t#!rra a(!$ta"a /or u% )#)o !% &a /art! #%(!r#or "o) o"!&o) "! )#)-'ra(o) !& !rt#$a& !& or#,o%ta&.
E% &o) "!)a)tr!) %atura&!) !& "#$o (or!%)! "!! "! )!'u#r u%a !to"o&o'+a "! traa*o !)/!$#a& /u!)to u! /or &a a)##"a" "! "#$o) !!%to) t#!%! u! r!a,ar o"#(#$a$#o%!) a &o) to"o) ut#,a"o) !% &a #%!)t#'a$#-% #%"##"ua& "! u% $r#!%. E/!,a%"o /oru! '!%!ra&!%t! %o )! /r!)!%ta !% &u'ar!) $!rra"o) )#%o '!%!ra&!%t! a#!rto) u! #/$a% 'ra%"!) !t!%)#o%!) "! t!rr!%o /or !*!/&o !% &o) a$$#"!%t!) ar!o) )! !%$o%trara% r!)to) !)/ar$#"o) !% #&-!tro) "! "#)ta%$#a . Otra /art#$u&ar#"a" !) u! /or &a a'%#tu" "! &o) "!)a)tr!) u$a) !$!) !) #/o)#&! tra)&a"ar to"o) &o) $u!r/o) a &a or'u! &o$a& /or &o u! )! "!!% a#tar or'u!) /ro#$#-%a&!) !% !)ta"#o) o $!%tro)
$u&tura&!) "o%"! )! %!$!)#ta $o%$!%trar a u%a 'ra% $a%t#"a" "! !/!rto) !% "#!r)a) at!r#a) u! au"ara% a #"!%t#(#$ar a &a) #$t#a). Ta#% !) #/orta%t! !%t!%"!r u! !% !)to) $a)o) u$a) !$!) r!)u&ta #%>t#& a$!r &a auto/)#a a $a"a u%o "! &o) $u!r/o) !%$o%tra"o) /u!)to u! &a) $au)a) "! u!rt! )o% o#a) <25= /or !*!/&o !% &o) a$$#"!%t!) ar!o) )o&o )! /ra$t#$a &a auto/)#a a !& /#&oto &a tr#/u&a$#-% "! &a %a! /ara !)$&ar!$!r &a) $#r$u%)ta%$#a) "!& /!r$a%$! !& r!)to "! &a) +$t#a) )o&o )! #"!%t#(#$a%.
;%o "! &o) (!%-!%o) %atura&!) ) $ou%!) )o% &o) #%$!%"#o) (or!)ta&!) u! $a"a a%o !% t!/ora"a "! !ra%o "!)ata% $at)tro(!) %atura&!) !% to"o !& u%"o.
E% &a (ora$#-% "! &o) #)o) !#)t!% (!%-!%o) /r#%$#/a&!) u! )o% &o) $au)a%t!) "! "#$o) /!r$a%$!) /or u% &a"o t!%!o) &a "!)#"rata$#-% "! &o) aro&!) /ro"u$#"a /or &a "#)#%u$#-% "! &a a)or$#-% "!& )u!&o "! &a #)a /or !& otro &a (ora$#-% "! u% 'a) #%#)#&! /!ro )ua!%t! (&aa&! u! !) !& !t#&!%o<26= D! &a $o#%a$#-% "! ao) (a$tor!) )ur'!% #%$!%"#o) (or!)ta&!) $a/a$!) "! /ro"u$#r )!!ra) u!a"ura) o atar a $#!%to) "! a%#a&!) ua%o).
Coo "#*! a%t!r#or!%t! u% #%$!%"#o (or!)ta& /u!"! arra)ar $o% u$a) #$t#a) !) #/orta%t! "!)"! !& /u%to "! #)ta (or!%)! )a!r $oo )! tra)#t! /ara /o"!r &&!ar a $ao u%a !#to)a #%!)t#'a$#-% "! &o) !$o) u! &&!aro% a !)t! a$$#"!%t!. E% &a &a#%a /r!)!%to &o) tr!) t#/o) "! tra)#)#-% "! &o) #%$!%"#o) (or!)ta&!) .
Lo) ura$a%!) ta#% $ora% $#!%to) "! #"a) $a"a a%o /or "#(!r!%t!) $au)a) a/art! "! &a #%u%"a$#-% u! "!*a% u! !) &a $au)a a) $o>% "! u!rt!. Ca)tro a$#&&!r r!)u! u $&ara!%t! &a) (ora) !% u! u%a /!r)o%a /u!"! or#r "!%tro "! u%a $o%t#%'!%$#a "! !)ta %atura&!,a ot#o /or !& $ua& to! "! !& !)a) #"!a) /ara /r!/arar &a &a#%a u! /r!)!%to au+.
roa&!!%t! u%o "! &o) (!%-!%o) %atura&!) u! a) &!ta"a" t!%'a )o% &a) "!)$ar'a) !&$tr#$a) !% &a ato)(!ra /ro"u$#"a) /or &o) rao). ?!%!ra&!%t! &a) $a/a, ato)(r#$a) !)t% $ar'a"a) /o)#t#a!%t! #!%tra) u! &a t#!rra !)ta $ar'a"a %!'at#a!%t! &o u! /ro"u$! u%a "#(!r!%$#a "! /ot!%$#a&!) u! (aor!$! !% $#!rta) $o%"#$#-%!) !t!oro&-'#$a) u! /or "#(!r!%$#a !%tr! aa) $ar'a) )! "!)at!% "!)$ar'a) !&$tr#$a). Mu$a) !$!) &o) o*!to) a&to) /u%t#a'u"o) )o% #"!a&!) /ara atra!r !)ta) "!)$ar'a) $ua%"o &a '!%t! )! r!(u'#a "!a*o "! &o) ro&!) /ara /rot!'!r)! "! &a &&u#a /u!"! )u(r#r (u&'ura$#-% a& atra!r u% rao !& ro& u! )!r+a "! 'ru#"a.
La) !/&o)#o%!) a% $ora"o u$a (u!r,a !% &o) >&t#o) a%o) $au)a%"o #%(#%#"a" "! u!rt!) &!)#o%!) a& or!. E& #%$r!!%to "! &a) #)a) )! "!! ta%to a (a$tor!) ta%to a$$#"!%ta&!) $oo #%t!%$#o%a&!) !%$#o%a%"o "!%tro "! &o) /r#!ro) !& a&a$!%a#!%to a%!*o "! )u)ta%$#a) )ua!%t! o&t#&!) $oo &o) 'a)!) a&$oo&!) u! /or u% "!)$u#"o o %!''!%$#a /u!"!% &&!'ar a /ro"u$#r u% "!)a)tr!. or otro &a"o &a /ro(!ra$#-% "! or'a%#,a$#o%!) t!rror#)ta) ra"#$a&!) u! a% ut#,a"o art!(a$to) !/&o)#o) /ara r!##%"#$ar )u) "!a%"a) ut#,a%"o ta#% !% u$a) o$a)#o%!) at!r#a&!) a"#$#-%a&!) u! a& /ro"u$#r)! &a "!(&a'ra$#-% )! $o%#!rt!% !% /ro!$t#&!) #%"##"ua&!) $o%o$#"o) $oo !tra&&a. E% &a &#%a /r!)!%to &o) tr!) !&!!%to) u! /ro"u$!% "ao a& )u$!"!r u%a !/&o)#-%.
CAIT;LO 19 Cdulas ! papelería E% !)t! >&t#o $a/+tu&o u#!ro /r!)!%tar "#(!r!%t!) $!"u&a) /a/!&!r+a u! !) u)a"a !% )!r#$#o) (or!%)!) /ara r!'#)trar "#(!r!%t!) a)/!$to) "! &a) $#!%$#a) (or!%)!) $oo &!)#o%!) /o)!)#-% "! ro/a) !)tu"#o "! r!)to) !)u!&t#$o) o #!% "!%ta"ura . E& o*!t#o "! #%$&u#r&o) !% !)t! at!r#a& !) "ar #"!a) /ara a%t!%!r u% r!'#)tro a"!$ua"o "! at!r#a&!) &o u! !% u% (uturo au"ara a /o"!r $o/art#r #%(ora$#-% !%tr! "#(!r!%t!) #%)t#tu$#o%!) "!"#$a"a) a &a /ro$ura$#-% "! *u)t#$#a u! /!r#ta $o/arar )u #%(ora$#-%.
C"u&a )ua!%t! >t#& /ara r!'#)trar r!)to) o)!o) #%(a%t#&!) t!%#!%"o !% $u!%ta u! u$a) !$!) !)to) /r!)!%ta% $oo $ara$t!r+)t#$a &a (a&ta "! (#)#-% !%tr! ar#o) u!)o) &a !/+(#)#) "#(#)#) "! &o) #)o).
C!"u&a u $o/&!ta "! !)u!&!to) a"u&to) r!/ro"u$#"a "! S#o%#% u! !) u >t#& /ara !& a%tro/-&o'o (+)#$o /u!)to u! $o%t#!%! u% !)/a$#- /ara r!'#)trar &a) $ara$t!r+)t#$a) "!%ta&!) /ara !)t#"o) o*!to) a)o$#a"o) u! )# #!% %o )o% t!a !)/!$#(#$o "! !& &o) "o#%a $o% (a$#"a" /or )u) $o%o$##!%to) "! o"o%to&o'+a aru!o&o'+a.
F#$a /ara !& r!'#)tro o"o%to&o'+$o u >t#& /ara #"!%t#(#$a$#-% a tra) "! &a "!%ta"ura.
E)ta) $!"u&a) /r!)!%ta% &a !%ta*a "! "!ta&&ar &a $a!,a u! /or )u #/orta%$#a (u%$#-%a& !) u%o "! &o) -r'a%o) ) ($#&!%t! a(!$ta&!) /r!)!%ta $o% aor (r!$u!%$#a trauat#)o) "! "#(!r!%t!) 'ra"o) u! /ro"u$!% &a u!rt!.
,u!, 2003:1301 /r!)!%ta u%a (#$a /ara $o/arar &a "!%ta"ura "!& )u*!to a #"!%t#(#$ar $o% !& )u*!to u! )! )o)/!$a /!rt!%!$#- "#$a "!%ta"ura. E% !)ta /'#%a /r!)!%to !& (r!%t! !% &a )#'u#!%t! !& r!!r)o "! &a #)a.
Mo"!&o u $o/&!to /ara $&a)#(#$ar &!)#o%!) !% !& )u*!to !% #"a. "ibliografía
A&a Mar#o Atlas de medicina forense Tr#&&a) 1988 A&a Mar#o Medicina legal conceptos básicos L#u)a Nor#!'a 2003
A&a Mar#o Compendio de medicina Forense M%"!, !"#tor!) 2005 At!,a%a F!r%a%"o Aspectos de medicina legal en la práctica diaria or'a%#,a$#-% a%a!r#$a%a "! &a Sa&u" ouu!t A&a#% Manual de criminalística moderna S#'&o PPI rot!&& Do% Desenterrando huesos Fo%"o "! Cu&tura E$o%-#$a r#,u!&a Fra%$#)$o Curso de medicina legal ;%#!r)#"a" Na$#o%a& Sa% Lu#) ?o%,a'a 2004. Ca&au#' ?#&!r' Medicina legal y toxicología Ma))o% 2005 Ca)t!&&a%o) or'! Medicina legal y forense arra Na$#o%a& "! Ao'a"o) Ca)tro a$#&&!r Ra#u%"o Lecciones de medicina legal La aa%a Co&!$t#o "! autor!) $ua%o) Lecciones de medicina legal ) ( &a aa%a Cua D# Ma#o #%$!%t Manual de patología Forense D+a) "! Sa%to) 2003. D+a,Aro%a Mar+a Introducción a la enfermería legal y forense D+a) "! Sa%to) 2005 ?a&&!'o) I% lementos para clasificar lesiones #%"#to ?a&&!'o) I% Determinación de la edad clínica #%"#to ?-!, E"uar"o !ópicos medico forenses SISTA 2004 Et!!rr#a Fra%$#)$o. L!)#o%!) /or ara) "! (u!'o /ro&!a) "#$o (or!%)!)V !% @#ru'#a 2003 NW 4 //151 F!r%%"!, Ra-% lementos básicos de medicina forense M%"!, !"#tor!) 1980 ?ar$+a I)ra!& "rocedimiento pericial m#dico forense orr>a
?ut#rr!, X%'!& Manual de ciencias forenses y criminalística Tr#&&a) 1999 I%'uar% Mar#o Manual $nico de Criminalística F#)$a&+a '!%!ra& "! &a %a$#-% ) ( @%#'t !r%ar" Medicina forense de %impson E& Ma%ua& Mo"!r%o 1984. L!a E&a "atología general e inmunología Tr#&&a) 2008 L!$#o%# uo Los delitos sexuales Tr#&&a) 2006 Lo,a%o O)$ar stomatología forense Tr#&&a) 2006 Lo%) L!#) &istoria de la tortura D#a%a 2005 Manual de procedimientos del m#dico legista en las delegaciones
#%"#to2008 Mart+%!, Sa&a"or Medicina legal M%"!, !"#tor!) 2004 M!%'ott# Car&!) l laberinto de la in'estigación criminal orr>a 2003 Mora&!) Mar Lu, Manual para la práctica de autopsias F#)$a&+a ?!%!ra& "! &a Na$#-% o'ota Co&o#a. Mor!%o Ra(a!& Manual de introducción a la criminalística orr>a 1990 Mor!%o Ra(a!& (alística forense orr>a 2003. Mo%t#!& u!%t#%o Criminalística tr!) too) L#u)a Nor#!'a 2008. Moa%o F (alística forense )( O(#$#%a "!& A&to Co#)#o%a"o "! &a) Na$#o%!) ;%#"a) /ara &o) "!r!$o) ua%o) "rotocolo de stambul 1999 at#t- o) !ratado de medicina legal y elementos de patología forense Guoru 2003 Gu#ro, A&(o%)o Medicina forense orr>a 1990
#$ar"o A&!*a%"ro Medicina Forense E"#$#o%!) *ur+"#$a) Tra*a%o ot!%t#%# 2005 R!#a%% B roo/O. )adem#cum de medicina legal E"#tor#a& C#!%t+(#$o t$%#$a 1987. R#a) Mar#o Medicina forense Cu!&&ar ?ua"a&a*ara M#$o. Ro"r+'u!, o) #$!%t! Introducción a la antropología forense A%a$o%"a 1994. Ro)!&& Ba)#'%to% Morfología humana 2 too) E"#tor#a& $#!%$#a) !"#$a) &a aa%a Cua 2001. S#o%#% Ca#&o. Medicina legal *udicial IMS 1973. ar'a) E"uar"o. Medicina legal Tr#&&a) M#$o M#$o 2005. ar'a) E"uar"o a Medicina forense criminalística Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ar'a) E"uar"o !anatología forense Tr#&&a) M#$o M#$o 2009. ar'a) E"uar"o $ !raumatología forense Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ar'a) E"uar"o " %exología forense Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ar'a) E"uar"o ! Medicina forense psi+uiátrica Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ar'a) E"uar"o ( Medicina forense toxicológica y laboral Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ar'a) E"uar"o ' Deontología m#dica Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ar'a) E"uar"o Atlas de ciencias forenses Tr#&&a) M#$o M#$o 2008. ,u!,. $tor In'estigación m#dico legal de la muerte A)t!ra 2003
!&o)a ? ,uía para la reali-ación de necropsias medicolegales I%)t#tuto Na$#o%a& "! M!"#$#%a L!'a& C#!%$#a) For!%)!) 2004 Taaa)# F!/! ,uía t#cnica para la reali-ación de necropsias Tr#u%a& )u/!r#or "! u)t#$#a "!& D#)tr#to F!"!ra& 2010 T!&&o Fra%$#)$o Medicina forense ar&a Tru*#&&o ?#& Medicina Forense E& Ma%ua& Mo"!r%o 2002 Autor:
Rodrigo Manrique <1= Mor!%o 1990:22 <2= S! a&a "! !$o /r!)u%ta!%t! "!$t#o /oru! u$a) !$!) &o) Yr'a%o) "! /ro$ura$#Y% "! *u)t#$#a #%#$#a% #%!)t#'a$#o%!) a)ta u! !)ta) $o%$&u!% )! /u!"! a(#rar u! )! trata "! u% "!to o #!% %o )! $o!t#Y %#%'Y% #&Y$#to %!$!)#tY%"o)! u$a #%!)t#'a$#Y% /ara /o"!r "#(!r!%$#ar !)ta) )#tua$#o%!). <3= !r ?u,Y% 1997 Mo%t#!& 2008 <4= S# #!% !) $oY% ut#,ar !& tYr#%o !)$!%a "!& $r#!% !) a) $orr!$to ut#,ar !& t!r#%o &u'ar "! &o) !$o). u!)to u! u$a) !$!) a&'o u! )! $o%)#"!raa &u'ar "o%"! )! $o!t! u% #&Y$#to &a #%!)t#'a$#Y% /o)t!r#or "!u!)tra u! %o (u! ta&. <5= !r &Y#%a "! &a /Y'#%a )#'u#!%t!. <6= ?ut#!rr!, 199:41 Nu%!, 2005:12934 <7= NYY!, 2005: 635 <8= Taaa)# 2010:11 <9= Taaa)# 2010:12 <10= Nu%!, 2005:49
<11= Taaa)# 2010:17 <12= So&o !% !& #o )! "!% !)to) $a#Y) "! $o&or r!$or"!o) u! !% !& $a"a!r %o !#)t! r!a$$#Y% #%(&aator#a /or &o $ua& %o )! "ara% $a#Y). <13= ?!%!ra&!%t! !) !& #!ro )u/!r#or /oru! /or #%)t#%to !& )u*!to #%t!%t toar !& ara $o% u! !) a'ra"#"o. <14= NuY!, 2005:52 <15= 2008:47 <16= E& $!rt#(#$a"o "! !a!% /)#$o(Y)#$o t#!%! $oo (#%a"a" "!t!r#%ar &a "#)#%u$#Y% "! &a) (u%$#o%!) %!uro&Y'#$a) /or !& $o%)uo "! a&$oo& o "ro'a). <17= ar'a) A&ara"o 2005:122 <18= R#a) 1998:209. <19= A$tua&!%t! !#)t!% ar#o) "!to) )!ua&!) !% &o) u! %o )! "a %!$!)ar#a!%t! &a !a$u&a$#Y% $oo &a #o&a$#Y% !u#/ara"a !% "o%"! )! #%tro"u$! u% o*!to "#(!r!%t! a& /!%!. <20= E) I/orta%t! "!)ta$ar u! "!)/uY) "! &a 'a"ura "! &o) $or"o%!) !)/!rat#$o) t#!%!% u! /a)ar 3 !)!) /ara u! "!)a/ar!)$a% &o) !)/!rato,o#"!). <21= I%)t#tuto "! #%!)t#'a$#o%!) (or!%)!): 7 <22= C&au#' 2005:665 <23= R!$u!r"! !& &!$tor $ua%"o a&ao) "! auto/)#a &a) $ara$t!r#)t#$a) "! &a ro/a. <24= E% %o /o$o) $a)o) )! a #%t!%ta"o !%$ur#r u% o#$"#o "!%tro "! u% a$$#"!%t! $oo u% #%$!%"#o /or &o $ua& !& Y"#$o (or!%)! "!! !)tar u at!%to r!$o'!r &a aor $a%t#"a" "! #%"#$#o) u! /u!"a a)ta %o !)tar )!'uro "! &a !t#o&o'Ya r!a& "! &a) u!rt!).