Urednica MAJA UZELAC Recenzenti dr. sci. SLAVKO KLJAIĆ dr. sci. PETAR BEZINOVIĆ Grafička
urednica
MARIJA PRVONOŽEC Lektorica MARIJA SABLJAK Korektorica SLUŽBA KOREKTURE "ŠK" Priprema GRAPA, ZAGREB
Ranije izdano kao ISBN 86-03-99954-6 ISBN 953-0-30548-6 CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveučilišna knjižnica, Zagreb UDK 159.923.01(075.8) FULGOSI, Ante Psihologija ličnosti : teorije i istraživanja / Ante Fulgosi. - 6. izd. - Zagreb : Školska knjiga, 1997. - VIII, 500 str. : graf. prikazi ; 24 cm. - (Udžbenici Sveučilišta u Zagrebu = Manualia Universitatis studiorum Zagrabiensis) Bibliografija iza svakog poglavlja. - Kazala. ISBN 953-0-30548-6 970723060 Tisak
TISKARA d.d., Nova Gradiška
Dr. sci. ANTE FULGOSI
PSIHOLOGIJA LIČNOSTI Teorije i istraživanja
VI. izdanje
Školska knjiga, Zagreb, 1997.
Sadržaj Predgovor
VII
Uvod
1 P r v i dio
S. F r e u d : P s i h o d i n a m i č k a teorija ličnosti
23
H . A . M u r r a y : M o t i v a c i j s k a teorija ličnosti
81
E . H . E r i k s o n : P s i h o s o c i j a l n a teorija ličnosti
115
D r u g i dio W. H . S h e l d o n : K o n s t i t u c i o n a l n a teorija ličnosti
151
T r e ć i dio K. L e w i n : T o p o l o š k a teorija ličnosti
181 Četvrti dio
G. W. A l l p o r t : P e r s o n o l o š k a teorija ličnosti
215
A . H . M a s l o w : H u m a n i s t i č k a teorija ličnosti
247
C. R. R o g e r s : F e n o m e n o l o š k a teorija ličnosti
275
G. A . K e l l y : K o g n i t i v n a teorija ličnosti
311
Peti dio B . F. S k i n n e r : B i h e v i o r i s t i č k a teorija ličnosti
341
Šesti dio H . J. E y s e n c k : D i m e n z i o n a l n a t i p o l o g i j a ličnosti
383
R. B . C a t t e l l : F a k t o r s k o - a n a l i t i č k a teorija ličnosti
419
Kazalo imena
467
Kazalo pojmova
474
V
Predgovor S u v r e m e n a znanstvena psihologija učinila j e u nekoliko posljednjih desetljeća velik napredak na području proučavanja onih aspekata čovjekova ponašanja i subjek t i v n i h doživljaja koji su n a j u ž e p o v e z a n i s n j e g o v i m p o j m o m o s e b i i o n i h koji t v o r e l i č n o s t p o j e d i n c a . Taj j e n a p r e d a k u č i n j e n zahvaljujući t o m e što j e n a p o d r u č j u p r o učavanja ličnosti, slično kao i na drugim područjima s u v r e m e n e znanstvene psiho logije, o s t v a r e n a s i n t e z a t e o r i j s k o g i e m p i r i j s k o g r a d a . B e z te s i n t e z e t a k a v n a p r e d a k n e bi b i o m o g u ć . S a m teorijski rad b e z e m p i r i j s k i h verifikacija, z n a č i o bi o b i č n u s p e k u l a c i j u i b i o bi z n a n s t v e n o b e z v r i j e d a n , a e m p i r i j s k a i s t r a ž i v a n j a b e z t e o r i j s k i h k o n c e p c i j a p r e d s t a v l j a l a bi b e z n a d n o lutanje i besciljni e m p i r i z a m , slijep z a r e l e v a n t n e p r o b l e m e č o v j e k a , o s u đ e n n a istraživanje trivijalnosti i n e m o ć a n d a n a đ e z n a n s t v e n e o d g o v o r e n a o s n o v n a pitanja o ljudskoj p r i r o d i . S i n t e z a t e o r i j s k o g i e m p i r i j s k o g r a d a o m o g u ć i l a j e d a se u p o d r u č j e i s t r a ž i v a n j a ličnosti unesu znanstvene metode eksperimenta, mjerenja i matematičkih analiza ( o s o b i t o f a k t o r s k e a n a l i z e ) p o r e d v e ć t r a d i c i o n a l n i h k l i n i č k i h o p s e r v a c i j a i d a se te m e t o d e k o r i s t e p r i istraživanju r e l e v a n t n i h a n e trivijalnih pitanja i p r o b l e m a . Z a h v a l j u j u ć i t o m e d a n a s se l i č n o s t istražuje p r i m j e n o m v e l i k o g broja v r l o r a z n o l i k i h postupaka od biokemijsko-molekularnih, matematičkih, multivarijatnih do eksperi m e n t a l n i h i k l i n i č k i h . V a ž n o j e istaknuti da se svi ti p o s t u p c i i i s t r a ž i v a n j a , u s p r k o s n j i h o v o j r a z l i č i t o s t i , p o k a z u j u k o r i s n i m i p r o d u k t i v n i m te se m e đ u s o b n o n a d o p u njuju. S u v r e m e n a z n a n s t v e n a p s i h o l o g i j a ličnosti n e m o ž e se s t o g a o d r e ć i ni j e d n o g o d tih i b r o j n i h d r u g i h p r i s t u p a i m e t o d a . U o v o j s a m knjizi čitatelju i s t u d e n t u n a s t o j a o pružiti u v i d i d o k a z e o m e đ u s o b noj p o v e z a n o s t i i s i n t e z i t e o r i j s k o g i e m p i r i j s k o g r a d a k o j a j e o s t v a r e n a n a p o d r u č j u suvremene psihologije. Čitatelj ć e s i g u r n o biti i z n e n a đ e n š i r i n o m i r a z n o l i k o š ć u t e o r i j s k i h k o n c e p c i j a l i č n o s t i u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i i n j i h o v o m m e đ u s o b n o m s u p r o t n o š ć u . Ta č i n j e n i c a , m e đ u t i m , u k a z u j e n a o g r o m n o p o d r u č j e k o j e p r e d s t a v l j a ljudska ličnost, n a v e l i k u različitost njezinih aspekata, kao i na gotovo neograničenu m o g u ć n o s t njenog m i j e n j a n j a i nijansiranja. O v o se p o s l j e d n j e o d n o s i n a r o č i t o n a o n e k o n c e p c i j e k o j e ističu s u b j e k t i v n e doživljaje k a o p r i m a r n e k o m p o n e n t e ličnosti. Z b o g v e l i k o g b r o j a p s i h o l o š k i h teorija i s n j i m a p o v e z a n i h i s t r a ž i v a n j a t r e b a l o j e u č i n i t i i z b o r i s e l e k c i j u . Kriteriji p o k o j i m a su o d a b r a n e teorije i k o n c e p c i j e u o v o j knjizi bili su n o v o s t i e m p i r i j s k a p o d r š k a , o d n o s n o stupanj s i n t e z e t e o r i j s k o g i e m p i r i j s k o g r a d a . P r e d n o s t s a m d a o novim psihološkim teorijama i o n i m a k o j e se n e oslanjaju s a m o n a j e d n u vrstu e m p i r i j s k i h p o d a t a k a , o d n o s n o k o j e se n e oslanjaju s a m o n a k l i n i č k e p o d a t k e . K l i n i č k i p o d a c i n e k a d su bili d o v o l j n i z a r a z l i k o v a n j e z n a n s t v e n i h teorija ličnosti o d n e z n a n s t v e n i h , tj. s p e k u l a t i v n i h . K l i n i č k i p o d a c i n e predstavljaju dovoljnu osnovu za znanstvenu validaciju pojedinih koncepcija, već m o r a j u biti d o p u n j e n i p o d a c i m a i r e z u l t a t i m a m u l t i v a r i j a t n i h e k s p e r i m e n a t a , r e z u l VII
t a t i m a m a t e m a t i č k i h a n a l i z a (u p r v o m e r e d u r e z u l t a t i m a f a k t o r s k e a n a l i z e ) , p o d a c i m a i r e z u l t a t i m a univarijatnih, o d n o s n o klasičnih e k s p e r i m e n a t a .
te
Pet do sada izišlih i rasprodanih izdanja Psihologije ličnosti p o k a z u j e da j e o v a knjiga naišla na d o b a r prijem k o d naših stručnjaka iz različitih područja. N j o m e se danas koriste, o s i m p s i h o l o g a , i stručnjaci i istraživači na p o d r u č j u sociologije, socijalnog rada, politologije, psihijatrije, penologije, pedagogije, istraživanja ovisnosti, defektologije i specijalne edukacije, kao i svi oni koji su zainteresirani za objašnjavanja ljudske p r i r o d e i ljudskog n a č i n a funkcioniranja. Tijekom i nakon o v o g a rata Psihologija ličnosti p o k a z a l a se vrlo k o r i s n o m na području utvrđivanja i otklanjanja najrazličitijih vrsta i oblika t r a u m a t s k i h stresnih p o r e m e ć a j a , te rekuperacije i vraćanja u n o r m a l n e životne t o k o v e svih onih koji su u ratu doživjeli p o r e m e ć a j e i p r o m j e n e u području organizacije i funkcioniranja vlastite ličnosti. Takvi se poremećaji i p r o m j e n e m o g u učinkovito rekuperirati j e d i n o ukoliko se poznaju i razumiju načini formiranja ličnosti i načini njenog funkcioniranja. Ovdje ž e l i m p o s e b n o zahvaliti s v i m a o n i m a koji su se založili da se, n a k o n p o d u ž e g v r e m e n a , objavi i o v o n o v o (šesto) izdanje, a osobitu z a h v a l n o s t u p u ć u j e m r e c e n z e n t i m a : prof. dr. Slavku Kljaiću i doc. dr. Petru B e z i n o v i ć u , urednici o v o g izdanja Mariji Uzelac te izdavaču Školskoj knjizi.
U Z a g r e b u , 2 1 . srpnja
1997. Autor
VIII
UVOD Psihologija ličnosti p r e d s t a v l j a p r e m a m i š l j e n j u m n o g i h psihologa sre d i š n j e ili ž a r i š n o m j e s t o u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i . D o k s e u d r u g i m p o d r u č jima psihologije, kao na primjer, u području percepcije, mišljenja, pamćenja, intelektualnih funkcija i d r u g i m a , p r o u č a v a j u izolirani oblici p o n a š a n j a i rea giranja i to, najčešće, u unaprijed isplaniranim i definiranim situacijama, područje ličnosti zahtijeva znanstveno proučavanje i obuhvaćanje cjelokup n o g č o v j e k a sa s v i m k o m p o n e n t a m a . P r i t o m e te k o m p o n e n t e ( a k o se t a k o m o g u n a z v a t i ) , s t o j e u n e p r e k i d n o j m e đ u s o b n o j interakciji što znači da nisu izolirane, k a o u slučaju k a d a su s a m e , svaka za sebe, p r e d m e t izučavanja, k a o što je to slučaj u s p o m e n u t i m p o d r u č j i m a psihologije. Zbog toga mnogi (oprav d a n o ) s m a t r a j u d a je psihologija ličnosti o n a j dio s u v r e m e n e z n a n s t v e n e psi h o l o g i j e k o j i t r e b a s i n t e t i z i r a t i s v e ili v e l i k d i o p o j e d i n a č n i h s p o z n a j a n a tirfi d r u g i m p o d r u č j i m a i pružiti uvid u m o g u ć n o s t i i s p o s o b n o s t s u v r e m e n e psi hologije da r a z u m i j e i z n a n s t v e n o t u m a č i čovjeka u realnosti. N a taj n a č i n psihologija ličnosti predstavlja, n a o d r e đ e n način, ogledalo s u v r e m e n e psi hologije. Zbog takvog sintetičkog p r i s t u p a psihologija ličnosti je m o ž d a od svih područja u n u t a r suvremene psihologije najbliža laičkom shvaćanju čovjeka k o j e se n a j č e š ć e t e m e l j i u p r a v o n a s i n t e t i č k o m p r i s t u p u . T a k a v j e p r i s t u p u g l a v n o m u t e m e l j e n n a naivnom realizmu č i j a j e o s n o v a v l a s t i t o ili t u đ e su bjektivno iskustvo. Takva osnova čini da je laičko shvaćanje čovjeka često suprotno znanstvenom, kao što je to slučaj i u svim d r u g i m znanostima. Zbog t o g a š t o l a i c i i m a j u , g r a d e ili t r a ž e s i n t e t i č k e k o n c e p c i j e i š t o s u i m o n e n a j bliže, u p r a v o je psihologija ličnosti onaj dio s u v r e m e n e psihologije koji j e n a j p o g o d n i j i z a u n o š e n j e z n a n s t v e n i h s p o z n a j a u zablude, pogreške, predra s u d e i n e z n a n j a k o j e č i n i laička koncepcija čovjeka zasnovana na naivnom realizmu. M e đ u t i m , psihologija ličnosti m o ž d a je još p o t r e b n i j a psiholozima-stručn j a c i m a k a o i s t r u č n j a c i m a iz d r u g i h p o d r u č j a . Z a p s i h o l o g e p s i h o l o g i j a lič n o s t i znači s i n t e z u p o d a t a k a k o j a p o k a z u j e n a k o j e m se s t u p n j u r a z v o j a na lazi s u v r e m e n a p s i h o l o g i j a u o d n o s u n a d v a v a ž n a p r o b l e m a : razumijevanje ljudske prirode i razumijevanje ljudskog ponašanja. Oba problema od naj v e ć e s u v a ž n o s t i z a s u v r e m e n u p s i h o l o g i j u . U vezi s j e d n i m i d r u g i m p r o b l e m o m u s u v r e m e n o j znanstvenoj psihologiji postoje b r o j n a objašnjenja i po daci. Psihologija ličnosti treba psihologu-stručnjaku pružiti uvid u različita tumačenja i različite podatke o d n o s n o odgovore na o b a pitanja. Shvaćanje i t u m a č e n j e j e d n o g i d r u g o g p i t a n j a p r e d s t a v l j a p o k u š a j d a se n a ta p i t a n j a d a d e o d r e đ e n , z n a n s t v e n o o s n o v a n i o d g o v o r . P s i h o l o g i j a l i č n o s t i s t u d e n t u ili z n a n s t v e n o m r a d n i k u (koji je z a o k u p l j e n i m p o j e d i n a č n i m i parcijalnim pita njima i problemima vezanim u manjoj mjeri s tim temeljnim pitanjima) pruža m o g u ć n o s t orijentacije i snalaženja te m o g u ć n o s t da svoje pojedinačne i par1
cijalne p r o b l e m e koji ga zaokupljaju i apsorbiraju dovede u vezu s t i m osnov n i m p i t a n j i m a te d a n a taj n a č i n b o l j e o s m i s l i i r a z u m i j e n e s a m o svoj vla stiti r a d n e g o i r a d i i s t r a ž i v a n j a d r u g i h , o d n o s n o o m o g u ć u j e m u r a z u m i j e vanje razvoja i prirode s u v r e m e n e znanstvene psihologije uopće.
Povijest istraživanja ličnosti Interes za čovjekovu ličnost star je vjerojatno koliko i s a m čovjek, n o s n o t o l i k o k o l i k o j e s t a r i n t e r e s z a ljudsku prirodu.
od
R i j e č l i č n o s t ili o s o b n o s t p o t j e č e o d l a t i n s k e r i j e č i persona. Persona je označavala m a s k u k o j u su nosili glumci u s t a r o g r č k o j d r a m i za v r i j e m e pred stave. Već s a m a činjenica da je pojedinac sposoban, m a k a r s a m o za vrijeme t r a j a n j a p r e d s t a v e , i g r a t i d r u g o g č o v j e k a ili d r u g u o s o b u i z a z i v a p i t a n j a u v e z i s n j e g o v o m v l a s t i t o m o s o b o m ili n j e g o v o m v l a s t i t o m p r i r o d o m , o d n o sno, generalizirano n a sve ljude, t a k v a m o g u ć n o s t izaziva p i t a n j a o l j u d s k o j prirodi uopće. Funkcija m a s k e u starogrčkoj d r a m i bila je da gledaocima na vijesti o d r e đ e n i k o n z i s t e n t a n o b r a z a c p o n a š a n j a o d s t r a n e onog koji t a k v u m a s k u nosi. Ubrzo je ta riječ počela označavati ne s a m o m a s k u nego i osobu, o d n o s n o ulogu k o j u ta m a s k a označava. K o n a č n o ta je riječ počela ozna č a v a t i i s a m o g g l u m c a ili g l u m c e . Danas je riječ ličnost vrlo česta i uobičajena u govornoj komunikaciji u svakodnevnom životu. Njezino je precizno značenje u takvoj komunikaciji, kao i značenje m n o g i h riječi u n o r m a l n o j ljudskoj komunikaciji, vrlo neja sno i n e o d r e đ e n o . V j e r o j a t n o p o s t o j i veći b r o j značenja te riječi k o j u o n a ima u o b i č n o m govoru i vjerojatno, k a k o je to slučaj i s d r u g i m riječima, svaki sugovornik koristi tu riječ n a drugačiji način. Pri t o m e , k a o i u s v a k o m d r u g o m k o m u n i c i r a n j u slične v r s t e , s u g o v o r n i c i g o t o v o n i k a d n e p o s t a j u svje s n i različitosti značenja k o j e n j i h o v e riječi (koje i m služe za m e đ u s o b n o »spo razumijevanje«) i m a j u za s v a k o g od njih. Moglo bi se reći da je najčešće značenje riječi ličnost u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u v e z a n o u z način ponašanja pojedinca. Ličnost bi p r e m a t o m e predstav l j a l a o z n a k u z a konzistentan način ponašanja i postupanja pojedinaca. Ta kvo značenje t e r m i n a vodi svoje podrijetlo već od Platona koji je s p o m i n j a o tipove ličnosti n a bazi k o n z i s t e n t n o g p o n a š a n j a kao što je to činio i Aristotel u svojoj Etici, a zatim i Teofrast, učenik Aristotelov, u svojim K a r a k t e r i m a . T a k o , d a n a v e d e m o k a o p r i m j e r , T e o f r a s t o p i s u j e »ulizicu« k a o o n o g k o j i se n a k o n z i s t e n t a n n a č i n n a s t o j i d o d v o r i t i d r u g o m e i t a k o n e p r e k i d n i m ula givanjem, o d o b r a v a n j e m i poslušnošću steći njegovu naklonost. Značenje t e r m i n a ličnost postaje p o s t e p e n o još šire. T a k o ličnost počinje o z n a č a v a t i n e č i j u društvenu ulogu ili društvenu sliku p o j e d i n c a ( » o n j e v e l i k a ličnost«, »on j e v i s o k a ličnost«), a k o n z i s t e n c i j a p o n a š a n j a k o j a j e o s n o v a ličnosti s a d a se već p r o t e ž e n a c j e l o k u p n o t r a j a n j e života p o j e d i n a c a š t o z n a č i d a j e n j e g o v o k o n z i s t e n t n o p o n a š a n j e p o s t a l o cjelozhotna uloga. Dalja z n a č e n j a t e r m i n a ličnost u laika jesu: š a r m , p o p u l a r n o s t (»on j e p o p u l a r n a l i č n o s t « ) , i d e n t i t e t p o j e d i n c a , f i z i č k a p r i v l a č n o s t ili v e l i k b r o j d r u g i h s o c i j a l n o ili i n d i v i d u a l n o p o ž e l j n i h ili n e p o ž e l j n i h o b i l j e ž j a p o j e d i n a c a . T r e b a s v a k a k o r e ć i d a u s v e m u t o m e p o s t o j i v e l i k u d i o subjektivnog ili konotativnog značenja. 2
Ličnošću u smislu ljudske prirode bavili su se m n o g i t o k o m s r e d n j e g v i j e k a , a b a v e s e i d a n a s s neznanstvenih pozicija. S u v r e m e n a z n a n s t v e n a psi hologija ličnosti ima, m e đ u t i m , svoje podrijetlo u medicini. Medicinska tradicija psihologije ličnosti započinje vjerojatno od Hipok r a t a , g r č k o g liječnika koji j e živio u č e t v r t o m stoljeću p r i j e n o v e ere. Hip o k r a t j e p o k u š a o međuljudske razlike u emocionalnom reagiraju i tempe r a m e n t u p r o t u m a č i t i n a biokemijskoj osnovi i p o s t a v i o j e p r v u teoriju tipova ličnosti. Ljudi se m e đ u s o b n o r a z l i k u j u p o t e m p e r a m e n t u i e m o c i o n a l n o s t i j e r su različito ispunjeni tjelesnim sokovima kojih ima četiri vrste: krv, crna ž u č , ž u t a ž u č i f l e g m a . O s i m š t o ti t j e l e s n i s o k o v i o b j a š n j a v a j u i n d i v i d u a l n e r a z l i k e , o n i z n a č e i o s n o v u zdravlja odnosno bolesti. Zdravlje postoji onda k a d a postoji o d g o v a r a j u ć a r a v n o t e ž a u zastupljenosti tih sokova, a bolest on d a k a d a se ta r a v n o t e ž a p o r e m e t i . H i p o k r a t o v o u č e n j e p r e u z e o j e k a s n i j e r i m s k i liječnik Galen., O n o se o d r ž a l o sve d o n a š i h d a n a , n a r a v n o , u izmije njenom i znanstveno mnogo osnovanijem obliku. U d i r e k t n o j v e z i s p s i h o l o g i j o m l i č n o s t i j e s t e v r o p s k a klinička medicina o s a m n a e s t o g i d e v e t n a e s t o g s t o l j e ć a . U to d o b a m e d i c i n a se b a v i l a p r o u č a v a n j e m simptomatologije » d u š e v n i h b o l e s t i « ili p s i h o z a , klasifikacijom i liječe njem t a k v i h b o l e s t i . N a o s n o v i t a d a p o z n a t i h ili v l a d a j u ć i h f i z i o l o š k i h k o n c e p c i j a o m e n t a l n o j a k t i v n o s t i , f r a n c u s k i l i j e č n i k P h i l i p p e P i n e l j e ( u 18. s t o l j e ć u ) p s i h o t i č k e p o r e m e ć a j e l i č n o s t i p o č e o t u m a č i t i poremećajima u funk cioniranju mozga. T o j e u t o d o b a duhovnih ili duševnih koncepcija ljudske prirode bila revolucionarna i odlučujuća prekretnica koja je podstakla znan s t v e n a i s t r a ž i v a n j a » d u š e v n i h b o l e s t i « ili psihoza u devetnaestom stoljeću i k a s n i j e . O s i m p o k u š a j a i n a s t o j a n j a d a s e p r o u č e p s i h o z e , u e v r o p s k o j kli ničkoj m e d i c i n i razvila su se i n a s t o j a n j a d a se p r o u č e i r a z u m i j u i neuroze. Neuroze k a o p o r e m e ć a j e u p o n a š a n j u i ličnosti koji su blažeg k a r a k t e r a od p s i h o z a , p o k u š a v a l i s u l i j e č i t i i o d s t r a n j i v a t i iz p o n a š a n j a r a z l i č i t i m v r s t a m a i p o s t u p c i m a sugestije. Takva su nastojanja i pokušaji prevladavali t o k o m o s a m n a e s t o g i devetnaestog stoljeća. Sugestija označava p o s t u p a k u mijenja n j u ili u t j e c a n j u n a n e č i j e p o n a š a n j e t a k o d a t a j p o j e d i n a c n e k r i t i č k i p r i h v a ć a o d r e đ e n e p o s t u p k e ili s a v j e t e , o d n o s n o v j e r o v a n j a . T a k o s u l i j e č n i c i u s p i j e v a l i o d s t r a n i t i ili o l a k š a t i n e u r o t i č k e s i m p t o m e j e d n o s t a v n i m u v j e r a v a n j e m pacijenta da će o d r e đ e n p o s t u p a k sigurno dovesti do toga. Sugestija j e k a s n i j e p o s t a l a o s n o v o m hipnoze k o j a j u j e u velikoj m j e r i i s a s v i m isti s n u l a . Hipnotička sugestija j e u b r z o p o s t a l a o s n o v n o m m e t o d o m »liječenja« o d r e đ e n i h v r s t a neurotičkih simptoma i poremećaja. F r a n c u s k i liječnik i psi h i j a t a r J e a n - M a r t i n C h a r c o t j e (u 19. s t o l j e ć u ) r a z v i o v l a s t i t u k o n c e p c i j u i teoriju h i p n o z e koja je p r i v u k l a velik b r o j pristalica i sljedbenika koji su h i p n o t i č k e f e n o m e n e h t j e l i z n a n s t v e n o p r o u č i t i ili i s k o r i s t i t i u t e r a p i j i . M e đ u njima je bio i Sigmund Freud kojeg s m a t r a m o osnivačem m o d e r n e psihologije ličnosti. F r e u d j e postavio o s n o v u ne s a m o s u v r e m e n e psihologije ličnosti, već j e i z r a d i o i n i z terapeutskih postupaka i tehnika te pružio p r v u značajnu teoriju ličnosti u povijesti psihologije. Većina s u v r e m e n i h teorija ličnosti u n e k o j s u vezi ili o d n o s u s F r e u d o v o m t e o r i j o m . M e đ u t i m , p o d j e d n a k o t o l i k o važan i velik je i utjecaj ostale e v r o p s k e kliničke medicine i njena n a s t o j a n j a da se p o r e m e ć a j i p o n a š a n j a z n a n s t v e n o o b j a s n e i klasificiraju. T u j e p o s e b n o značajan rad njemačkog liječnika Emila Kraepelina i Francuza Pierra Janeta. U v e z i s kliničkom tradicijom j e s p o m e n u t i d a fizikalne pozicije
s u v r e m e n e psihologije ličnosti u objašnjavanju poremećaja
interesantno ponašanja i 3
ličnosti, koje su predstavljale temelj medicinskog pristupa, nisu n i k a k o mogle biti s p o j e n e s p o z i c i j a m a i p r i s t u p o m t a d a š n j e psihologije n o r m a l n i h . T a se p s i h o l o g i j a t e k p o č e l a o s l o b a đ a t i filozofske duhoznanstvene tradicije i pater n a l i z m a f i l o z o f i j e k a o i spekulativnog pristupa psihičkim fenomenima i pro cesima. T a k v u psihologiju medicina, kao već uznapredovala znanost, nije ni trebala ni m o g l a koristiti. Z b o g toga liječnici nisu mogli p r o n a ć i ništa k o r i s n o u o n o m e što je a k a d e m s k a psihologija pružala, a ni psiholozi nisu pronalazili n e š t o s l i č n o u p r o u č a v a n j u mentalnih oboljenja i poremećaja ( M u r p h y , 1949). T e k j e F r e u d p o k u š a o s p o j i t i p s i h o l o g i j u s m e d i c i n o m (ili m e d i c i n u s p s i h o l o g i j o m ) i n a t a j n a č i n p s i h o l o g i j u l i č n o s t i o t c i j e p i t i o d filozof sko-religiozno-ideološke tradicije i spojiti j e sa z n a n s t v e n i m p r i s t u p o m ali j e taj njegov p o k u š a j s a m o djelomično uspio, b a r što se tiče ovog drugog nastojanja. Za razvoj s u v r e m e n e psihologije ličnosti važni su d a k a k o i drugi utjecaji i d r u g a p o d r u č j a ljudske aktivnosti. Tu u p r v o m r e d u treba s p o m e n u t i utje c a j D a r v v i n a o d n o s n o u t j e c a j n j e g o v e teorije o evoluciji čovjeka iz životinje i postavljanje čovjeka u prirodni red š t o j e b i l o s u p r o t n o t r a d i c i o n a l n o d o m i n a n t n i m vjerovanjima i učenjima o izuzetnosti čovjekovog podrijetla, nje gove p r i r o d e i njegovih obilježja koja s u vrijedila kroz cijeli s r e d n j i vijek i b i l a o s n o v i c o m s v i h r e l i g i o z n o - f i l o z o f s k o - i d e o l o š k i h naučavan ja. D a r w i n j e n a r o č i t o u t j e c a o n a M c D o u g a l l a i n j e g o v o s h v a ć a n j e o instinktivističkoj osnovi l j u d s k o g p o n a š a n j a , ali j e D a r w i n o v utjecaj d o š a o i p r e k o biologije. Od pristupa koji nisu znanstveni na p r v o m je mjestu p o utjecaju na razvoj s u v r e m e n e p s i h o l o g i j e l i č n o s t i t r a d i c i o n a l a n filozofsko-spekulativan pristup. Već s m o p r i j e s p o m e n u l i P l a t o n a i A r i s t o t e l a . O s i m n j i h č i t a v j e niz filozofa kroz m n o g a stoljeća bio zaokupljen razmišljanjem o ljudskoj prirodi i pokuša v a o promišljanjem, a n e znanstvenim istraživanjima, pronaći odgovore na b r o j n a p i t a n j a k o j a s u se u vezi s t i m postavljala. T u su n a r o č i t o i s t a k n u t a naučavan ja i mišljenja T o m e Akvinskog, Hobbesa, Lockea, Machiavellija, B e n t h a m a , Comtea, Nietzschea, Kierkegaarda i drugih. N e k a od tih učenja i d a n a s i m a j u o d r e đ e n značaj u psihologiji ličnosti, iako je taj utjecaj svakim d a n o m sve m a n j i , s m a n j u j u ć i se u funkciji količine z n a n s t v e n o g r a d a i znan stvenih p o d a t a k a k o j i h j e b r o j s v a k i m d a n o m sve veći. Psihologija ličnosti, kao integralni dio s u v r e m e n e znanstvene psihologije, u svojem razvoju najviše je bila pod utjecajem ostalih područja psihologije i z n a n s t v e n i h s p o z n a j a n a t i m p o d r u č j i m a . T o se osobito o d n o s i n a psihološke škole i smjerove k o j i s u s t v o r e n i ili s e r a z v i l i o d o n d a o d k a d j e s u v r e m e n a psihologija postala z n a n s t v e n a disciplina, tj. od druge polovice devetnaestog stoljeća do danas. Taj je utjecaj ostvaren u ovom, dvadesetom stoljeću. Od s v i h š k o l a u n u t a r p s i h o l o g i j e n a j v e ć i u t j e c a j i m a l a j e dinamička škola i s m j e r koji je stvorio F r e u d i koji je postao dio s u v r e m e n e psihologije ličnosti te j e p o s e b n o o p i s a n u d a l j e m t e k s t u . O d o s t a l i h p s i h o l o š k i h š k o l a ili s m j e r o v a v a ž a n u t j e c a j n a p s i h o l o g i j u l i č n o s t i i m a l a j e gestaltistička psihologija, a na r o č i t o refleksološka i bihevioristička psihologija. Gestaltističku psihologiju zasnovao je njemački psiholog Max Wertheimer (1912). I m e t e p s i h o l o g i j e p o t j e č e o d n j e m a č k e r i j e č i gestalt koja označava formu, oblik, figuru, konfiguraciju. Ta je psihologija nastala kao reakcija n a W u n d t o v i T i t c h e n e r o v strukturalizam k o j i j e , z a s n o v a n n a idealističkoj kon cepciji o psihofizičkom paralelizmu (nezavisnosti d u h a i tijela), p o k a z a o kao p o t p u n o p r o m a š e n p r i s t u p u proučavanju ne s a m o čovjekovih doživljaja nego č o v j e k a u o p ć e . U m j e s t o s t r u k t u r a l n i h a n a l i z a z a s n o v a n i h n a analitičkoj intro4
spekciji, gestaltisti su naglašavali cjelinu iskustva i doživljaja i zasnovali su o n o š t o d a n a s n a z i v a m o holističkim pristupom u proučavanju ponašanja i procesa. Gestaltistička je psihologija svoj najveći d o p r i n o s dala n a p o d r u č j u eksperimentalnog istraživanja z a k o n a i zakonitosti p e r c i p i r a n j a (tu su istak nuti doprinosi W e r t h e i m e r a i Koffke). te n a p o d r u č j u mišljenja (Wertheimer i Kohler). Gestaltistička je psihologija u nizu eksperimenata pokazala da je nemoguće razumjeti kompleksne procese u čovjeku i kompleksne oblike p o n a š a n j a u k o l i k o s e o n i n a s t o j e r a š č l a n i t i n a n e k e elemente ili osjete. Utje caj te psihologije na s u v r e m e n u psihologiju ličnosti ogleda se u holističkom p r i s t u p u p r o u č a v a n j a ličnosti. Direktni izdanak te psihologije n a p o d r u č j u l i č n o s t i p r e d s t a v l j a L e w i n o v a p s i h o l o g i j a (vidi d a l j e u t e k s t u ) . M e đ u t i m t a j e p s i h o l o g i j a i m a l a s n a ž a n u t j e c a j i n a o n e p s i h o l o g e ili personologe koji se nisu smatrali gestaltistima i postala je dio njihovih teorija upravo kroz takav h o l i s t i č k i p r i s t u p . T o s u n a p r i m j e r G o r d o n A l l p o r t ( p o g l a v l j e 7), A b r a h a m M a s l o w ( p o g l a v l j e 8) i C a r l R o g e r s ( p o g l a v l j e 9). Refleksološka psihologija koju je zasnovao ruski i sovjetski psiholog i f i z i o l o g I v a n P e t r o v i č P a v l o v i bihevioristička psihologija koju je stvorio J o h n B. W a t s o n (obje psihološke škole nastale su p o č e t k o m ovog stoljeća) n e s a m o d a s u p s i h o l o g i j u r a z v i l e k a o objektivnu, a ne nekakvu hibridnu »znanost«, n e g o su p o k a z a l e da se l j u d s k o p o n a š a n j e m o ž e r a z u m j e t i i pro u č a v a t i j e d i n o o b j e k t i v n i m , a n e s u b j e k t i v n i m m e t o d a m a , k a t e g o r i j a m a ili k o n struktima. Oba ova smjera su od najveće važnosti i imaju najjači utjecaj n a s u v r e m e n u psihologiju t a k o da m o ž e m o reći d a j e s u v r e m e n a z n a n s t v e n a psi hologija u svojoj osnovi i svojim obilježjima refleksološko-bihevioristička. U n u t a r i jedne i druge psihologije najvažniji je doprinos Pavlova i njegovo o t k r i ć e uvjetovanih refleksa za k o j e j e d o b i o N o b e l o v u n a g r a d u . Z a s n o v a n e n a o b j e k t i v n o m p r i s t u p u te su psihologije m o g l e u p o t p u n o s t i iskoristiti te m e l j n u m e t o d u s v a k o g z n a n s t v e n o g i s t r a ž i v a n j a — eksperiment. Koristeći e k s p e r i m e n t z a p r o u č a v a n j e l j u d s k o g p o n a š a n j a k a o objektivnog podatka ili objektivne varijable i Pavlov i Watson, kao i drugi, uspjeli su utvrditi neke o d temeljnih zakona javljanja, mijenjanja i modificiranja ljudskog ponaša nja. O v e s u s e z a k o n i t o s t i p o k a z a l e v r l o š i r o k i m a i u m o g u ć n o s t i s u d a i n a j s l o ž e n i j e o b l i k e l j u d s k o g p o n a š a n j a d o v e d u u l a n a c uzročno-posljedičnih od nosa, š t o je c i l j s v a k o g z n a n s t v e n o g i s t r a ž i v a n j a . Z b o g t o g a s u z a k o n i t o s t i i temelji ovih p s i h o l o š k i h škola u g r a đ e n i i u s u v r e m e n u z n a n s t v e n u psihologiju ličnosti te su, p o m i š l j e n j u m n o g i h , te z a k o n i t o s t i d o v o l j n e za o b j a š n j e n j e cjelokupnog ljudskog ponašanja i cjelokupne ličnosti. P a v l o v i j e v i W a t s o n o v r a d n a p o d r u č j u k o n d i c i o n i r a n j a ili u v j e t o v a n j a , k a o i r a d n j i h o v i h s l j e d b e n i k a i s u r a d n i k a , p o k a z a o j e d a j e objektivan znan stveni pristup m o g u ć n a s v a k o m p o d r u č j u l j u d s k o g p o n a š a n j a i l i č n o s t i . Lič n o s t i č o v j e k s u u t a k v o m k o n t e k s t u r e z u l t a t k o n d i c i o n i r a n j a ili u č e n j a . N a t a j j e n a č i n učenje ličnosti postalo objašnjenje njezinog nastanka i temelj n j e z i n e m o d i f i k a c i j e , p a č a k i m e t o d a terapije ponašanja u slučajevima po remećaja, o d n o s n o učenje je postalo t e m e l j e m ličnosti. Zbog toga bihevior i s t i p s i h o l o g i j u l i č n o s t i s m a t r a j u d i j e l o m ili g r a n o m p s i h o l o g i j e u č e n j a . N j i hov je utjecaj na tu g r a n u i u teoriji (istraživanja) i p r a k s i (terapija), k a k o će b i t i v i d l j i v o iz d a l j e g t e k s t a , o g r o m a n . I r e f l e k s o l o š k a p s i h o l o g i j a P a v l o v a i W a t s o n o v a b i h e v i o r i s t i č k a p s i h o l o g i j a z a h t i j e v a j u k a o p r a v e z n a n s t v e n e di s c i p l i n e rigorozan pristup svim a s p e k t i m a ličnosti i ne d o p u š t a j u ulaz niti o s t a v l j a j u p r o s t o r a z a n e k e metafizičke ili mitološke spekulacije n a bilo ko5
j e m p o d r u č j u ličnosti. S t o g a nije č u d n o d a j e u p r a v o p o d u t j e c a j e m tih p r a v i h z n a n s t v e n i h p r i s t u p a došlo do velikog »čišćenja« ličnosti o d svih staro, s r e d n j e i novovjekovnih utjecaja i n a t r u h a zasnovanih n a općim mišljenjima, stavo v i m a , v j e r o v a n j i m a , u v j e r e n j i m a , n a u č a v a n j i m a ili n a d r u g i m subjektivislič kim temeljima. Z b o g toga su se o n e k o n c e p c i j e ličnosti koje se zasnivaju n a t i m p s i h o l o g i j a m a n a j v i š e p r i b l i ž i l e z n a n s t v e n o m c i l j u da uz najmanji mo gući broj konstrukata ili zakona protumače najveći mogući broj pojava i promjena. Direktan izdanak refleksološke psihologije na području ličnosti p r e d s t a v l j a j u Pavlovljeva koncepcija ličnosti n a temelju obilježja centralnog živčanog sustava izložena u ovoj knjizi u sklopu Eysenckove teorije ličnosti. S k i n n e r o v a t e o r i j a l i č n o s t i z a s n o v a n a n a instrumentalnom kondicioniranju predstavlja d a n a s najvažniju teoriju ličnosti biheviorističke škole. Osim biheviorističke i refleksološke psihologije koje predstavljaju ne s a m o prošlost već i sadašnjost u psihologiji, od ostalih suvremenih utjecaja na razvoj psihologije ličnosti treba svakako s p o m e n u t i nove spoznaje koje su o s t v a r e n e n a p o d r u č j i m a inter kulturalne psihologije, z a t i m n a p o d r u č j u kog nitivne psihologije, a o s o b i t o n a p o d r u č j u istraživanja motivacije. Rezultati istraživanja n a p o d r u č j u i n t e r k u l t u r a l n e psihologije doveli su do p o n o v n i h procjena i vrednovanja mnogih psiholoških podataka, do utvrđivanja njihove v e ć e ili m a n j e g e n e r a l n o s t i , o d n o s n o d o u t v r đ i v a n j a v e ć e ili m a n j e o v i s n o s t i 0 k u l t u r n i m u t j e c a j i m a . T o j e s v a k a k o z n a č a j n o z a razlikovanje onih obilježja ponašanja i ličnosti koja predstavljaju samo kulturne produkte, od onih koja imaju veći stupanj nezavisnosti od kulture i okoline. Ova druga obilježja od posebnog su interesa za one koncepcije ličnosti koje su usmjerene na prouča vanje i razumijevanje ljudske prirode. Istraživanja na p o d r u č j u kognitivnih funkcija, misaonih procesa i kon ceptualnih sposobnosti pokazala su da su te osobine i obilježja ličnosti z n a t n o važnija za r a z u m i j e v a n j e ličnosti n e g o š t o se to r a n i j e s m a t r a l o . K a o r e z u l t a t t o g a n a s t a l a j e kognitivna koncepcija ličnosti G. K e l l y j a k o j a z n a č i s a s v i m o r i g i n a l a n i n e z a v i s a n p r i s t u p l i č n o s t i o d s v i h o s t a l i h ( p o g l a v l j e 10). I s t r a ž i v a n j a n a p o d r u č j u m o t i v a c i j e p o k a z a l a su d a j e za r a z u m i j e v a n j e 1 predviđanje ponašanja n e o p h o d n o poznavanje motivacije i pojedinca i ljudi općenito. M e đ u t i m , uz već tradicionalne motive, u m n o g i m se psihološkim i s t r a ž i v a n j i m a p o t v r d i l o d a s u specifični motivi pojedinca, a osobito motivi postizanja cilja ili uspijevanja, z a t i m m o t i v razvijanja, rasta i razvoja vlastitih sposobnosti i potencijalnosti i aktualizacija tih sposobnosti i potencijalnosti k o j i m a s u l j u d i o b d a r e n i , o d n o s n o samoaktualizacija pojedinca, važne deter m i n a n t e f o r m i r a n j a l j u d s k e ličnosti koje se n i k a k o n e m o g u zaobići. N a osnovi t o g a s t v o r e n e s u m o d e r n e k o n c e p c i j e l i č n o s t i u o k v i r u humanističke psiholo gije k a k v e s u n a p r i m j e r k o n c e p c i j e i t e o r i j e M a s l o v v a i R o g e r s a . Na razvoj suvremene psihologije ličnosti djeluju mnogi faktori. Faktor socijalnih promjena i socijalnih kretanja svakako je vrlo važan. Pod utjecajem t a k v i h p r o m j e n a i k r e t a n j a d o l a z i d o erozije u tradicionalnim shvaćanjima i tumačenjima. Mnogi »temelji« ličnosti p o s t a j u n e s i g u r n i i n e p o t r e b n i . Umje sto rigidnih k o n c e p c i j a koje bi t r e b a l e biti d a n e j e d n o m zauvijek, n a s t a j u n o v a s h v a ć a n j a i o t k r i v a j u se n o v i d o k a z i o velikoj d e t e r m i n i r a n o s t i ličnosti faktorima situacije u kojoj se p o j e d i n a c nalazi u o d r e đ e n o m t r e n u t k u . T a k o s u n a s t a l e k o n c e p c i j e situacionizma i interakcionizma k o j e ličnost pojedinca promatraju kao neprekidno promjenljiv sadržaj; sadržaj koji se neprekidno mijenja u odnosu na situaciju i iz situacije u situaciju. Ličnost p o j e d i n c a ne6
p r e k i d a o stoji u interakciji s okolinom ( d r u š t v e n o m i fizičkom) i nije j e d n a k a ujutro i navečer istog dana, ona zapravo nije n i k a d a k o n s t a n t n a . Takva su s h v a ć a n j a p o t v r đ e n a i u multivarijatnim i faktorsko-analitičkim istraživa njima. T a s u istraživanja p o k a z a l a i z m e đ u ostalog i to d a j e za p r e d v i đ a n j e i r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a p o j e d i n c a p o t r e b n o u z e t i u o b z i r faktore okoline i situaciju. N a taj se n a č i n sve više r u š i t r a d i c i o n a l n o shvaćanje d a j e ličnost pojedinca stabilna i nepromjenjiva konstanta koju determiniraju s a m o unu tarnji i n e p r o m j e n j i v i faktori. Iz toga proizlazi i slika o p r i r o d i č o v j e k a i poje d i n c a k a o bića neizmjernih potencijalnosti i bića neizmjerne promjenljivosti i plastičnosti. Ta je slika daleko bliža stvarnosti i činjenici da se ljudi m e đ u sobno strahovito razlikuju, od tradicionalne slike mrtvih, ukočenih, uni f o r m i r a n i h i p e t r i f i c i r a n i h l i č n o s t i p o d d o m i n a c i j o m b o ž a n s t a v a ili n a č e l a k o j a s u i m u r o đ e n a ili u s a đ e n a . N a t a j n a č i n o v a p s i h o l o g i j a , p o n a š e m m i š l j e n j u , o t k r i v a i u k a z u j e n a s v e v e ć u konvergenciju između ličnosti i prirode čovjeka k o j a s e d a n a s o s t v a r u j e . N a t a j n a č i n n e s t a j e hijatus između ličnosti i prirode stvoren u t o k u srednjeg vijeka, k a d a je ličnost p o j e d i n c a bila zaista s a m o m a s k a ili o k o v z a n j e g o v u p r i r o d u k o j a j e b i l a p r o g l a š e n a i z v o r o m z l a i k o j u je na svaki način trebalo onemogućiti.
Definicije ličnosti Z a č i t a t e l j a k o j i se želi u p u t i t i u o d r e đ e n o p o d r u č j e z n a n o s t i verbalno-logičke definicije s u č e s t o v r l o z n a č a j n e . N a r o č i t o a k o t o u p u ć i v a n j e n i j e ili n e ć e b i t i o s o b i t o d u b o k o i u k o l i k o m u j e c i l j d a l j a verbalna komunikacija. Za s u v r e m e n u z n a n o s t verbalno-logičke definicije s u o d vrlo m a l e k o r i s t i i vri j e d n o s t i . S u v r e m e n a z n a n o s t i s u v r e m e n a psihologija t e m e l j e se n a operacio nalizaciji svojih temeljnih pojmova a ne na verbalnim definicijama. Verbalni medij u s u v r e m e n o j znanosti s a m po sebi u o p ć e n e predstavlja n i k a k a v sustav ni k o m u n i k a c i j e , a p o g o t o v o n e p r e d s t a v l j a s r e d s t v o n a k o j e m bi se m o g l a temeljiti takva znanost. Za znanstvenu komunikaciju, znanstveni r a d i temelje n e k e z n a n o s t i p o t r e b n a s u m n o g o preciznija sredstva i načini definiranja od tradicionalnih verbalno-logičkih postupaka. Takvi su načini i sredstva operacione definicije k o j e s e t e m e l j e n a matematičkim odnosno kvantitativnim m e t o d a m a . Operacione definicije p o j m o v a u n u t a r n e k o g znanstvenog podru č j a z n a č e d e f i n i r a n j e p o j m o v a n a b a z i postupaka mjerenja ili n a osnovi mjer nih instrumenata odnosno rezultata mjerenja. S a m o takve definicije imaju d o v o l j n u jasnoću i egzaktnost da m o g u zadovoljiti p o t r e b e znanstvenog istra ž i v a n j a . T o j e s l u č a j i n a p o d r u č j u p s i h o l o g i j e l i č n o s t i . V e r b a l n o - l o g i č k e defi n i c i j e t o n e m o g u . Z b o g t o g a s u m n o g i p o j m o v i , o s o b i t o u objektivnim i mate matičkim teorijama ličnosti d e f i n i r a n i ili o p e r a c i j a m a m j e r e n j a ili m a t e m a t i č k i m i z r a z i m a . T o j e , n a p r i m j e r , s l u č a j s p o j e d i n i m osobinama ili faktorima ličnosti u faktorskim teorijama Eysencka i Cattella gdje su pojedine dimenzije ličnosti definirane, s jedne strane, m j e r n i m i n s t r u m e n t i m a (testovima, upit n i c i m a ) , a s d r u g e s t r a n e pozicijama vektora u vektorskom prostoru koje poje dini m j e r n i i n s t r u m e n t i imaju. Dalji n e d o s t a t a k verbalno-logičkih definicija j e t o š t o se u n j i m a n e m o g u o b u h v a t i t i svi a s p e k t i n e k o g p o d r u č j a , u o v o m s l u č a j u p o d r u č j a l i č n o s t i . Zna nost d a n a s raspolaže s o g r o m n i m b r o j e m p o d a t a k a (koji su v e ć i n o m never7
balne prirode) a k o j i s e j e d n o s t a v n o n e m o g u ili n e d a j u p r e t o p i t i ili s a ž e t i u n e k u v e r b a l n u definiciju. Zbog toga nije rijedak slučaj da psiholog (poput F r e u d a ) k o j i se cijeli život b a v i i s t r a ž i v a n j e m ličnosti i n a o s n o v i t o g a stvori i e l a b o r i r a n u i k o m p l e k s n u t e o r i j u l i č n o s t i n i k a d a n e d o n o s i d e f i n i c i j u lič n o s t i . T o m o ž e z a č u d i t i n e u p u ć e n e ili o n e k o j i s e n e b a v e z n a n s t v e n i m r a d o m , ali n e i z n a n s t v e n i k e s tog p o d r u č j a . P o t p u n o je j a s n o da je teorija ličnosti takvog psihologa uzeta u cijelosti u j e d n o i njegova definicija ličnosti koja s e p o bogatstvu i egzaktnosti n e m o ž e u o p ć e u s p o r e d i t i s t r a d i c i o n a l n i m defi n i c i j a m a koje su t a k o n e o p h o d n e o n i m a koji n e raspolažu ničim d r u g i m već verbalnim mogućnostima i verbalnim znanjima. Ipak, postoje b r o j n e verbalno-logičke definicije ličnosti nastale p o d utje c a j e m t r a d i c i j e s t v a r a n j a t a k v i h d e f i n i c i j a . O n e s l u ž e z a k o m u n i c i r a n j e s lai c i m a ili k a o p o m o ć n o s r e d s t v o i s t r a ž i v a č a . N e k e o d t i h d e f i n i c i j a d a n e s u u s a m i m prikazima pojedinih teorija ličnosti, a neke ćemo, u svrhu orijentacije, navesti ovdje. Pri t o m e t r e b a s v a k a k o j o š j e d n o m n a p o m e n u t i da je za pot p u n u d e f i n i c i j u l i č n o s t i p o t r e b n a c j e l o k u p n a t e o r i j a , a n e j e d n a ili d v i j e r e č e nice. Allport kaže da je ličnost dinamička organizacija unutar pojedinca onih psihofizičkih sustava koji o d r e đ u j u njegove specifične prilagodbe okolini ( S a n f o r d , 1963, s t r . 4 9 4 ) . Bronfenbrenner kaže da ličnost predstavlja jedan sustav relativno traj n i h d i s p o z i c i j a d a s e d o ž i v l j a v a j u , r a z l i k u j u ili m a n i p u l i r a j u s t v a r n i ili p e r c i p i r a n i a s p e k t i o k o l i c e p o j e d i n c a , u k l j u č u j u ć i i n j e g a s a m o g (ibid. s t r . 497). Cattell: »Ličnost j e o n o što dozvoljava predviđanje nečeg što će neka o s o b a učiniti u danoj s i t u a c i j i . . . Ličnost se o d n o s i n a cjelokupno p o n a š a n j e p o j e d i n c a k a k o j a v n o t a k o i o n o i s p o d k o ž e « ( i b i d . s t r . 496). E y s e n c k : » L i č n o s t j e v i š e ili m a n j e s t a b i l n a i t r a j n a o r g a n i z a c i j a k a r a k tera, t e m p e r a m e n t a , i n t e l e k t a i fizičke k o n s t i t u c i j e n e k e o s o b e koja određu j e n j e g o v u o s o b i t u p r i l a g o d b u s v o j o j o k o l i n i « (ibid. s t r . 496). Hilgard s m a t r a d a j e ličnost: » . . . u k u p a n zbroj obilježja pojedinca i n a č i n a p o n a š a n j a k o j i p o s v o j o j o r g a n i z a c i j i ili o b r a s c u o p i s u j u j e d i n s t v e n i n a č i n p r i l a g o đ a v a n j a t o g p o j e d i n c a n j e g o v o j o k o l i n i « ( i b i d . s t r . 497). N e w c o m b s m a t r a d a se ličnost p o j e d i n c a m o ž e » . . . u p o z n a t i j e d i n o pro m a t r a n j e m njegovog i n d i v i d u a l n o g p o n a š a n j a . ( N a p o m i n j e m d a k o r i s t i m ter m i n ličnost u smislu o z n a č a v a n j a organizacije predispozicija p o j e d i n c a za p o n a š a n j e . ) Želio b i h s u g e r i r a t i d a je o n o š t o želim reći to d a j e o n a vrsta p o n a š a n j a iz k o j e m o ž e m o n a j v i š e n a u č i t i o l i č n o s t i p o n a š a n j e u n e k o j u l o z i . P r o m a t r a n j e m J o h n a Doea u takvim f u n k c i j a m a kao što su suprug, gost, n a m j e š t e n i k ili p o s l o d a v a c , m o ž e m o o t k r i t i o n e v r s t e r e d a i p r a v i l n o s t i u n j e g o v o m p o n a š a n j u k o j e p r e d s t a v l j a j u cilj i s t r a ž i v a č a ličnosti« (ibid. s t r . 496). Sullivan kaže da je ličnost: » . . . relativno t r a j a n obrazac ponovljivih međ u p e r s o n a l n i h s i t u a c i j a k o j e o b i l j e ž a v a j u l j u d s k i život« (ibid. s t r . 497). Ove definicije ličnosti k a o i d r u g e u t e k s t u p o k a z u j u da j e za psihologi j u l i č n o s t i n a j v a ž n i j i a s p e k t i t e m e l j n i p o d a t a k ponašanje pojedinca u razli čitim situacijama. Teorije ličnosti se m e đ u t i m ne slažu u t o m e koliko je to ponašanje determinirano izvanjskim faktorima, tj. samom okolinom, a u kolikoj je mjeri d e t e r m i n i r a n o u n u t a r n j i m f a k t o r i m a kao što su »osobine« ličnosti. Naše je poznavanje drugog čovjeka ograničeno njegovim postupa n j e m i p o n a š a n j e m . T o s u objektivni podaci i podaci koji su direktno dostup ni promatranju i registriranju. T o o m o g u ć u j e d a psihologija ličnosti bude 8
objektivna znanost kao što je i cjelokupna suvremena psihologija. Uzroke ili p o v o d e p o n a š a n j a n e k i p s i h o l o z i s u s k l o n i t r a ž i t i i u n u t a r p o j e d i n c a , d o k se drugi zadovoljavaju s a m o okolnim faktorima i d e t e r m i n a n t a m a . U t o m pogledu, i ne s a m o u tom, postoje značajne razlike između različitih teorija ličnosti. Te su razlike značajne zbog toga jer je objektivnost »unutarnjih« d e t e r m i n a n t i p o n a š a n j a teže utvrditi i o n e su m a n j e d o s t u p n e objektivnoj znanstvenoj provjeri od izvanjskih čija je objektivnost očigledna. Zbog toga se psiholozi ličnosti koji se više o s l a n j a j u n a u n u t a r n j e d e t e r m i n a n t e p o n a š a n j a i z l a ž u o p a s n o s t i d a t a k v e » d e t e r m i n a n t e « ne predstavljaju nikakvu realnost, d a n i s u v i š e n o prazne riječi ili imena o d n o s n o pojmovne tvorevine ili konstruktu T a k v e zamišljene »determinante« p o n a š a n j a ili p r a z n a i m e n a neprihvatljivi su za z n a n o s t . T a k v i m »objašnjenjima« i »tumačenjima« obilo vala je stara, neznanstvena psihologija u kojoj je bilo dovoljno, kao i u dru g i m n e z n a n s t v e n i m p o d r u č j i m a , d a p o s t o j i n e k o i m e ili r i j e č p a d a s e s a m i m t i m m i s l i d a s e i z a t e r i j e č i k r i j e n e k a o b j e k t i v n a r e a l n o s t ili p o j a v a . T a k a v j e s l u č a j i is » i n t e r p r e t a c i j a m a i l i t u m a č e n j i m a « .koje s u s r e ć e m o k o d l a i k a u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u g d j e s e riječi uzimaju kao obješnjenja i shvaćaju kao krajnja realnost. P r i m j e r za to su »psihološki« termini i »psihološka« termino logija k a k o se o n a k o r i s t i u s v a k o d n e v n o m životu. T a k o se p o d p o j m o v i m a kao što su »inteligencija«, »mišljenje«, »pamćenje«, »poštenje«, »marljivost« i t d . p o d r a z u m i j e v a j u n e k e » r e a l n e « e g z i s t e n c i j e ili d e t e r m i n a n t e p o n a š a n j a koje se u z i m a j u k a o k r a j n j a objašnjenja. T a k o j e n e t k o pošten, j e r i m a t a k v u o s o b i n u »u sebi«. O n a j koji p u n o z n a i p a m t i taj t o p o s t i ž e z b o g t o g a j e r i m a s p o s o b n o s t » p a m ć e n j a « i » i n t e l i g e n c i j e « . Na taj način verbalne oznake i govorne konvencije postaju stvarni entiteti u čije se nezavisno i realno postoja nje vjeruje i koji se koriste za »tumačenje« nečeg. To je isto tako k a o k a d bismo činjenicu da vidimo stvari oko sebe objašnjavali vidom. Takva tuma čenja dovoljna su u s v a k o d n e v n o j i n e z n a n s t v e n o j k o m u n i k a c i j i k o j a se odvija u o k v i r i m a i t e m e l j i n a n a i v n o m r e a l i z m u č o v j e k a i l j u d i čija se spoznaja temelji isključivo na osjetilima, vlastitom razumu, te vlastitom i tuđem isku stvu zasnovanom na istim takvim kanalima »informacija« i koja se (spoznaja) ne udaljava od takvog naivnog realizma. N a r a v n o da je to upravo ona spoznaja koja je suprotna znanstvenoj i k o j a j e n a j č e š ć e velika prepreka znanstvenoj spoznaju U n u t a r n j e » d e t e r m i n a n t e « p o n a š a n j a m o g u k a t k a d a biti i d r u k č i j e g ka r a k t e r a a n e s a m o n e r e a l n o g . O n e m o g u b i t i , n a p r i m j e r , fiziološke. Takve fiziološke »determinante« imaju, za razliku o d običnih laičkih v e r b a l n i h ozna k a , » k a r a k t e r r e a l n o s t i « . S m a t r a s e , n a i m e , d a o n e o z n a č a v a j u realne procese i realna zbivanja k o j a i m a j u objektivan karakter te kao takve m o g u biti uzete, priznate i dokazane. U m n o g i m slučajevima to je zaista tako. Realnost i objektivnost fizioloških p r o c e s a u o r g a n i z m u i njihov utjecaj n a p o n a š a n j e i l i č n o s t , o d n o s n o o s o b i n e l i č n o s t i , u m n o g i m j e s l u č a j e v i m a d o k a z a n a ili s e m o ž e dokazati. M e đ u t i m , u gotovo j e d n a k o m b r o j u slučajeva takva fiziološka t u m a č e n j a k o j a ostavljaju dojam znanstvenosti, objektivnosti i realnosti n e m a j u d o v o l j n u ili č a k n e m a j u n i k a k v u p o d l o g u , p a p r e d s t a v l j a j u s a m o fiziološke konstrukte koji poput običnih riječi nemaju zasebnu realnost i ne zavisnu egzistenciju. Zbog toga takva »tumačenja« valja uzimati s o p r e z o m k a o i sve v e r b a l n e o z n a k e sve d o k se n e ispita i n e d o k a ž e o b j e k t i v n o posto9
j a n j e t a k v i h f i z i o l o š k i h p r o c e s a i d e t e r m i n a n t i (njihovo ne postojanje u zamišljajima odnosno u glavi onog koji šnjenja ili koji ih je izmislio).
realno postojanje, ih koristi kao
a obja
Teorije i istraživanja U psihologiji ličnosti teorije i istraživanja su m e đ u s o b n o vrlo usko pove zani i m e đ u n j i m a postoji velik s t u p a n j međuzavisnosti. T a k v a povezanost i m e đ u z a v i s n o s t ne postoji v j e r o j a t n o ni n a j e d n o m d r u g o m p o d r u č j u psiholo gije. Zbog toga ć e m o se u k r a t k o z a d r ž a t i n a n e k i m važnijim obilježjima i funkcijama teorije na p o d r u č j u psihologije ličnosti i u psihologiji u o p ć e k a o i na nekim važnijim obilježjima istraživanja u tim znanstvenim područjima. Često se t e o r i j a s h v a ć a k a o n e š t o što je s u p r o t n o č i n j e n i c a m a . U z n a n o s t i je to gotovo uvijek tako. Teorija postoji dotle dok je ne zamijene činjenice utvrđene znanstvenim m e t o d a m a istraživanja. Zbog toga teorija sama p o sebi nije o n o č i m e bi se z n a n o s t i m o g l e zadovoljiti. Za z n a n o s t i t e o r i j e p r e d s t a v l j a j u n a j č e š ć e s a m o o d r e đ e n o polazište, stanovitu spekulaciju ili hipotezu odnosno sustav hipoteza i očekivanja koje tek treba ispitati i dokazati. Bez t a k v o g d o k a z i v a n j a i ispitivanja teorija je za z n a n s t v e n u psihologiju k a o i za d r u g e z n a n o s t i samo fikcija ili pojmovni okvir nastao u glavi ili glavama nje nih autora koji ne mora imati nikakve veze ni korespondencije odnosno osno ve u stvarnosti. U t o m s m i s l u t e o r i j a s e n e r a z l i k u j e o d d r u g i h produkata uma k a o š t o s u n a p r i m j e r f i l o z o f s k a t u m a č e n j a ili u m j e t n i č k i o d n o s n o k n j i ž e v n i p r o d u k t i . O n a p r e d s t a v l j a rezultat slobodnog izbora i stvaralački produkt njenog autora kao i neko umjetničko djelo. Ona je p r e m a tome arbitrarno konstruirana. Z b o g t o g a s e z a s t v a r a n j e t e o r i j a k a o i z a s t v a r a n j e ili p i s a n j e r o m a n a n e m o g u d a t i n e k a p o s e b n a p r a v i l a i p r o p i s i ( H a l l i L i n d z e y , 1978). A k o n e k a t e o r i j a ž e l i iz t o g h i p o t e t i č k o g s t a t u s a i z a ć i , o n a m o r a b i t i p o d v r g n u t a z n a n s t v e n o j v e r i f i k a c i j i ili p r o v j e r i , a t o z n a č i i s p i t i v a n j u n a o s n o v i znanstve nih metoda; s v e d o t l e o n a p r e d s t a v l j a subjektivni produkt njena autora. Tek takva verifikacija m o ž e potvrditi n e k u teoriju i učiniti je dijelom znanosti, o d n o s n o n e p o t v r d i t i i k l a s i f i c i r a t i j e u o n o ogromno skladište ljudskih pro dukata i ostvarenja koja nisu više od zamišljaja, promišljaja, domišljaja ili izmišljaj a. Z b o g t o g a s v a k a t e o r i j a k o j a želi p o s t a t i d i j e l o m n e k e z n a n o s t i m o r a o m o g u ć a v a t i verifikaciju svojih dedukcija i svojih predviđanja. Verifikacija z n a č i testiranje, testiranje hipoteza. One teorije koje to ne omogućuju neće n i k a d a p o s t a t i d i o z n a n o s t i . N j i h n a z i v a m o neznanstvenim teorijama. Neznan s t v e n e s e t e o r i j e zasnivaju na uvjerenjima, vjerovanjima, impresijama, in tuiciji, zdravom razumu, općem iskustvu ili istom mišljenju v e ć e g ili v e l i k o g b r o j a ljudi, ali n e i n a o b j e k t i v n o p r o v j e r e n i m i o b j e k t i v n o d o k a z a n i m po dacima. T e o r i j e u z n a n o s t i i m a j u n e k o l i k o funkcija. Najvažnija funkcija jest da o n e utječu i usmjeruju istraživanja na određenom području, da prikupljaju p o d a t k e i u t v r đ u j u činjenice kojih do t a d a u toj znanosti nije bilo, o d n o s n o d a drugačije tumače i reinterpretiraju već postojeće i poznate činjenice. Tako n e k e č i n j e n i c e k o j e s u v e ć u t v r đ e n e , a m a n j e r e l e v a n t n e ili v a ž n e , m o g u u svjetlu nove teorije postati d o m i n a n t n e . 10
Osim takve interpretacije već poznatih činjenica, znanstvene teorije tre b a j u u s m j e r a v a t i i s t r a ž i v a n j a i o m o g u ć a v a t i o t k r i v a n j e ili u t v r đ i v a n j e n o v i h , d o t a d a n e p o z n a t i h č i n j e n i c a ( F u l g o s i , 1974, 1975). U p r a v o j e j e d a n o d n a j v a ž n i j i h k r i t e r i j a z a v r e d n o v a n j e z n a n s t v e n i h t e o r i j a n j i h o v utjecaj na empi rijska istraživanja i zamah takvih istraživanja do kojeg je dovela neka teo rija. P r e m a t o m e n i j e i s p r a v n o m i š l j e n j e k o j e n e k i i z r a ž a v a j u d a s u t e o r i j e jednostavna racionalizacija onoga što je utvrđeno p r e t h o d n i m istraživanjima ili k a k o k a ž u » p j e n a u b r a z d i « k o j u o s t a v l j a v o d e ć a o š t r i c a z n a n s t v e n o g n a pretka, a to je istraživanje. Sposobnost neke teorije da sugerira opće smjerove i s t r a ž i v a n j a ili s p e c i f i č n e h i p o t e z e k o j e s e m o g u p r o v j e r a v a t i znanstvenim metodama eksperimenta, mjerenja, sustavnog promatranja, opažanja ili regi striranja, n a z i v a s e heuristička vrijednost teorije. Teorije ličnosti, k a o i druge teorije na p o d r u č j u psihologije, znatno se m e đ u s o b n o razlikuju u pogledu h e u r i s t i č k e v r i j e d n o s t i , ali n e m a v j e r o j a t n o ni j e d n e z n a n s t v e n e t e o r i j e k o j a bi bila bez h e u r i s t i č k e vrijednosti. D a l j i j e z n a č a j i f u n k c i j a z n a n s t v e n i h t e o r i j a d a p r u ž a j u operacione ili empirijske definicije o d r e đ e n i h p o j m o v n i h k o n s t r u k a t a ili t v o r e v i n a k o j e s u z n a č a j n e za o d r e đ e n o z n a n s t v e n o p o d r u č j e . N a i m e , b e z t a k v i h o p e r a c i o n i h i empirijskih definicija n e m o g u ć a su istraživanja i primjena znanstvenih po stupaka (mjerenja, eksperimenta i sustavnog promatranja), a bez toga nema ni z n a n s t v e n e v e r i f i k a c i j e s a m e t e o r i j e ni z n a n s t v e n o g r a d a u o p ć e . Z b o g t o g a su u p r e d n o s t i o n e teorije k o j e su u t e m e l j e n e n a o p e r a c i o n i m i e m p i r i j s k i m definicijama, p r e d o n i m t e o r i j a m a čiji s u t e m e l j i v e r b a l n o - l o g i č k e definicije č e s t o p u t a b e z i k a k v o g o b j e k t i v n o g z n a č e n j a , t j . p r a z n e r i j e č i ili p o j m o v n e k o n s t r u k c i j e , o d n o s n o u o b i č a j e n i p o j m o v i ili f r a z e . T i p i č a n p r i m j e r z a t o u psihologiji j e s t p o j a m inteligencije koji j e do S p e a r m a n a bio s t o l j e ć i m a ver balno i s u b j e k t i v n o »definiran«, da bi S p e a r m a n , analizirajući sve te definicije, d o š a o d o z a k l j u č k a d a inteligencija ne znači ništa drugo do praznu riječ. T o j e k a s n i j e n a v e l o B o r i n g a d a inteligenciju definira kao ono što se mjeri testo vima inteligencije (dakle operaciono i objektivno), odnosno što je dovelo do faktorskih, dakle matematičkih definicija inteligencije.
Obilježja teorija ličnosti Teorije ličnosti se m e đ u s o b n o razlikuju n e s a m o po već s p o m e n u t i m obilježjima i funkcionalnim zahtjevima već i po većem b r o j u drugih. Mnoga o d t i h o b i l j e ž j a k o r i s t e s e z a međusobnu usporedbu različitih teorija, za utvr đ i v a n j e n j i h o v i h t e m e l j n i h p r e t p o s t a v k i (u n e k i m s l u č a j e v i m a t e p r e t p o stavke m o g u biti i a k s i o m a t s k e ) , za utvrđivanje s t u p n j a njihove m e đ u s o b n e s l i č n o s t i o d n o s n o s t u p n j a r a z l i č i t o s t i . O v a o b i l j e ž j a u j e d n o u k a z u j u n a shva ćanje prirode ličnosti odnosno prirode čovjeka koje imaju pojedini teoretici. Zbog toga su analize i uspoređivanja pojedinih teorija posebno interesantne, tako da o t o m e postoji na p o d r u č j u psihologije uopće, a posebno n a području p s i h o l o g i j e l i č n o s t i , o b i l n a l i t e r a t u r a ( A l l p o r t , 1937, 1 9 6 1 ; B o r i n g , 1950; C a r l s o n , 1975; D a h l s t r o m , 1970; E d w a r d s i A b b o t t , 1 9 7 3 ; F r i c k , 1971; F u l g o s i , 1974, 1975; H o l z m a n , 1974; G e e n , 1976; M a d d i , 1976; M i s c h e l , 1976; S a n f o r d , 1 9 6 3 ; S a r n o f f , 1962; S a r a s o n , 1966). T e m e l j n e p r e t p o s t a v k e p o j e d i n i h teorija k o j e se o d n o s e n a l j u d s k u pri r o d u ili n a p r i r o d u l i č n o s t i v r l o s u b r o j n e i u o d n o s u n a n j i h t e o r i j e s e m e
li
đusobno j a k o razlikuju. Mi ćemo ovdje spomenuti i opisati s a m o neke od n j i h . V a l j a n a j p r i j e r e ć i d a s u t e pretpostavke ili temelji kod nekih teorija s a s v i m empirijskog karaktera ( k a o n a p r i m j e r k o d S k i n n e r o v e ili Pavlovljev e t e o r i j e l i č n o s t i ) , o d n o s n o konceptualnog karaktera (kao k o d fenomenološ k i h t e o r i j a l i č n o s t i ) . O v e d r u g e b i v a j u empirijski verificirane tek post festum. To u stvari znači da se n e k e teorije temelje n a e m p i r i j s k i m p o d a c i m a , a druge takve podatke nastoje tek kasnije utvrditi. Obilježja p o k o j i m a se p o j e d i n e teorije ličnosti m e đ u s o b n o razlikuju t r e b a s h v a t i t i i k a o »dimenzije«, o d n o s n o k a o kontinuume na kojima pojedine teorije zauzimaju određene pozicije ili točke. T o znači da se m o ž e razlikovati n e s a m o p o s t o j a n j e ili n e p o s t o j a n j e p o j e d i n o g o b i l j e ž j a n e g o s e t a o b i l j e ž j a m o g u i kvantificirati ili mjeriti. Zbog toga je uobičajeno da se p o j e d i n a temelj n a o b i l j e ž j a d e f i n i r a j u k o n t i n u u m i m a n a č i j i m k r a j e v i m a s t o j e polarni atributi ili pridjevi. T o je m o g u ć e t i m više, što je dijapazon različitosti teorija ličnosti t o l i k i d a o b u h v a ć a ili p o k r i v a n a j č e š ć e č i t a v u d i m e n z i j u , o d j e d n o g p o l a d o s u p r o t n o g p o l a ( H j e l l e i Z i e g l e r . 1976). Najvažnije b i p o l a r n e d i m e n z i j e za u s p o r e đ i v a n j e teorija ličnosti jesu: dimenzija racionalnosti, dimenzija idiografičnosti, dimenzija konstitucionalnosti, dimenzija determiniranosti, dimenzija interdisciplinarnosti, dimenzija objektivnosti, dimenzija holizma, dimenzija reaktivnosti, dimenzija spoznatljivosti, dimenzija h o m e o s t a t i č n o s t i . Ovdje ćemo ukratko opisati pojedine dimenzije i njihovo Dimenzija
ili ljestvica
nomotetičnost
—
značenje.
idiografičnost
N a t o j d i m e n z i j i ili l j e s t v i c i m o g u ć e j e r a z l i k o v a t i p o j e d i n e t e o r i j e l i č n o s t i s o b z i r o m n a n j i h o v stupanj nomotetičnosti odnosno na njihov stupanj idio grafičnosti. N a j e d n o m p o l u i m a m o o n e t e o r i j e k o j e s u p r e t e ž n o ili i s k l j u č i v o nomotetičkog karaktera, t j . k o j e s e z a s n i v a j u n a općim, zajedničkim obiljež jima svih ljudi ili na podacima takvih istraživanja. Takva su istraživanja velikog b r o j a p o j e d i n a c a u k o j i m a se p o d a c i p r o m a t r a j u , a n a l i z i r a j u i inter p r e t i r a j u z a j e d n i č k i , t a k o d a s e d o b i v a j u ili u t v r đ u j u z a j e d n i č k a o b i l j e ž j a ili c r t e l i č n o s t i k o j e v r i j e d e z a č i t a v u l j u d s k u p o p u l a c i j u ili z a n e k u d e f i n i r a n u populaciju. Tipičan primjer nomotetičkih teorija predstavljaju konstitucionalne teorije ličnosti u k o j i m a se n a s t o j e u t v r d i t i z a j e d n i č k a obilježja svih p o j e d i n a c a i n a o s n o v i n j i h ili u s p o r e d b o m s n j i m a u t v r d i t i o b i l j e ž j a s v a k o g p o j e d i n c a . Idiografičke teorije l i č n o s t i s u o n e k o j e s e zasnivaju na promatra njima i proučavanjima pojedinaca i koje naglašavaju i zahtijevaju takav indi vidualan pristup. O v d j e s e p o j e d i n a c n e u s p o r e đ u j e s n i k a k v i m n o r m a m a ili s p o p u l a c i j s k i m obilježjima. Z b o g toga se idiografičke teorije z a s n i v a j u i p r o v j e r a v a j u e m p i r i j s k i m p o d a c i m a k o j i s u n a j č e š ć e kliničkog karaktera, a nom o t e t i č k e teorije p o d a c i m a koji su rezultat najčešće m u l t i v a r i j a t n i h istraži vanja, i mjerenja. Iz toga se vidi d a će n o m o t e t i č k a teorija i m a t i p o t e š k o ć a u p o k u š a j i m a d a s v o j e r e z u l t a t e i p r e t p o s t a v k e k o r i s t i u i n t e r p r e t a c i j i p o j e d i n c a , a d a ć e se idiografička teorija izlagati opasnosti da individualna obilježja i p o d a t k e n e o p r a v d a n o p o o p ć a v a ili g e n e r a l i z i r a , o d n o s n o d a n e u t v r d i o p ć a o b i l j e ž j a svih ljudi. 12
Ljestvica
ili dimenzija
racionalnost
—
iracionalnost
Teorije ličnosti se m e đ u s o b n o z n a t n o razlikuju p o t o m e k a k v u ulogu pridaju sposobnostima mišljenja, predviđanja, odlučivanja, zaključivanja, o d n o s n o svjesnim procesima u p o n a š a n j u ili u u s m j e r a v a n j u p o n a š a n j a i p o s t u p a n j a p o j e d i n c a . D o k n e k i s m a t r a j u d a j e č o v j e k svjestan svojih postu p a k a i s a m o g s e b e , d r u g i s m a t r a j u d a j e o n iracionalan. P r i m j e r za »racionalistički« p r i s t u p i i n t e r p r e t a c i j u ličnosti i m a m o u t e o r i j a m a A l l p o r t a i Kellyja. Tako Allport s m a t r a da je za razumijevanje n e k o g pojedinca važno poznavati njegova u s m j e r e n j a , njegove planove, interese, stavove, dakle »svjesne deter m i n a n t e « p o n a š a n j a . Kelly je čak svakog č o v j e k a proglasio za »znanstvenika«. L i č n o s t s e u t o j t e o r i j i z a s n i v a n a intelektualnim procesima, a ponašanje poje dinca ima znanstveni karakter, jer predstavlja proces donašanja i testiranja hipoteza, d o k j e c j e l o k u p n a s u b j e k t i v n a r e a l n o s t p o j e d i n c a njegov vlastiti produkt ili produkt takvog procesa testiranja hipoteza. N a s u p r o t t o m e F r e u d j e s m a t r a o d a s u l j u d i iracionalna bića, n e s v j e s n a svojih m e n t a l n i h aktivnosti i nesvjesna temeljnih obilježja kao i determinanti vlastitog ponašanja i postupaka. J a s n o je da će u tim t e o r i j a m a koje su više racionalne naglasak, prouča vanje i objašnjenja ponašanja i ličnosti biti o k r e n u t o p r e m a kognitivnim funkcijama ili d e t e r m i n a n t a m a , a d a ć e t o i z o s t a t i k o d i r a c i o n a l i s t i č k i h t e o r i j a . Dimenzija
sloboda
—
determinizam
P i t a n j e unutarnje i individualne slobode pojedinca u odnosu na cjelokup nu okolinu također predstavlja dobro razvijenu i pokrivenu dimenziju na kojoj je moguće razlikovati pojedine tedrije ličnosti. Bazno je pitanje ovdje koliko je pojedinac slobodan da odlučuje o sebi, da kontrolira svoje ponaša nje i svoje postupanje i koliko su subjektivni doživljaji ili impresije pojedinca da gotovo svakog trenutka moze slobodno odlučivati stvarni, tj. u kolikoj je m j e r i p o n a š a n j e d e t e r m i n i r a n o u z r o c i m a koji su izvan njihove kontrole. N a p o l u s l o b o d e ili b l i z u t o g p o l a o v e d i m e n z i j e s t o j i R o g e r s o v a t e o r i j a l i č n o s t i . R o g e r s ( p r e m a S c h l i e n u , 1963, s t r . 307) k a ž e : » . . . č o v j e k j e d n o s t a v n o n e m a obilježja j e d n o g stroja, on j e d n o s t a v n o nije u šaki nesvjesnih motiva, o n j e o s o b a u p r o c e s u s t v a r a n j a sebe s a m o g , o s o b a k o j a u životu s t v a r a zna čenje, osoba koja utjelovljuje jednu dimenziju subjektivne slobode«. S d r u g e s t r a n e z a F r e u d a , P a v l o v a ili S k i n n e r a p o j e d i n a c p r e d s t a v l j a j e d a n p o t p u n o d e t e r m i n i r a n sustav u k o j e m ima m a l o mogućnosti za slobodno odlučivanje i autonomiju odnosno u kojem takve mogućnosti uopće nema. T a k o S k i n n e r ( 1 9 7 1 , s t r . 200) k a ž e d a » A u t o n o m n i č o v j e k p r e d s t a v l j a s a m o sredstvo za o b j a š n j a v a n j e onoga što n e m o ž e m o objasniti ni n a koji drugi n a č i n . O n j e s t v o r e n iz n a š e g n e z n a n j a , a k a k o s e n a š e r a z u m i j e v a n j e p o v e ćava, to s a m a tvar od koje je on sazdan nestaje.« One teorije koje su bliže polu slobode koncipiraju čovjeka, ličnost i ljude k a o b i ć a k o j a s u odgovorna za vlastite akcije i postupke. Ta odgovornost naj češće nije a p s o l u t n a , ali i m a o d r e đ e n s t u p a n j . P r e m a t i m personalističkim teorijama i k o n c e p c i j a m a čovjek je sposoban da transcendira svoju nepo srednu okolinu i da se, bar u izvjesnoj mjeri, oslobodi njezinih utjecaja. U s t v a r i , stupanj slobode pojedinca je proporcionalan stupnju njegove mogućnosti da se oslobodi takvih utjecaja. D a p a č e , p o t i m k o n c e p c i j a m a bitno je obilježje ljudi upravo takva sposobnost i nedeterminiranost okolinom. To je 13
u j e d n o i srž čovjeka. N j e g o v e n e d a ć e p r o i z l a z e iz p o d l o ž n o s t i ili z a r o b l j e n o s t i različitim utjecajima okoline. N a s u p r o t t o m e personološke teorije ličnosti koje su bliže p o l u d e t e r m i n i z m a t u m a č e čovjekovo p o n a š a n j e k a o p o t p u n o determinirano utjecajima okoline i prema tome kontrolirano okolinom. U t i m t e o r i j a m a i i s t r a ž i v a n j i m a k o j a s u s n j i m a u v e z i n a g l a s a k ć e b i t i n a ispi tivanju specifičnih utjecaja okoline i zakonitosti takvih utjecaja. Takve kon cepcije pripisivat će ličnost u p r a v o u t j e c a j i m a okoline i s m a t r a t će d a n a m poznavanje tih utjecaja omogućuje da ličnost pojedinca ne samo mijenjamo, nego i formiramo mijenjajući i kontrolirajući takve utjecaje. Determinističke k o n c e p c i j e l i č n o s t i z n a t n o s e m e đ u s o b n o r a z l i k u j u p o t o m e što smatraju o d l u č u j u ć i m za ličnost i p o n a š a n j e . T a k o n e k e od njih (poput Freudove) sma t r a j u d a s u nesvjesni motivi i nesvjesne komponente ličnosti ono što deter m i n i r a i k o n t r o l i r a p o n a š a n j e čovjeka, d r u g e (poput S k i n n e r a i Pavlova) sma t r a j u d a s u izvanjski faktori u formi efekata ponašanja oni koji determiniraju i kontroliraju to ponašanje pa prema tome i ličnost, drugi pak. smatraju da je rano iskustvo pojedinca odlučujuće (kao Erikson), neke pripisuju kontrol nu ulogu fiziološkim procesima u organizmu (Eysenckova koncepcija, Pavlovljeva koncepcija) a n e k e utjecajima d r u š t v a i d r u š t v e n e okoline (Erikson). Dimenzija
subjektivnost
—
objektivnost
K o n c e p c i j e ličnosti u s u v r e m e n o j psihologiji z n a t n o se m e đ u s o b n o razli k u j u i u p i t a n j u k o l i k o j e p o n a š a n j e ili l i č n o s t p o j e d i n c a subjektivna tvore vina ili jedan subjektivni svijet. K o l i k o j e p o n a š a n j e ili l i č n o s t p o j e d i n c a de terminirana subjektivnim iskustvima odnosno doživljajima pojedinca. Razlike koje postoje m e đ u teorijama ličnosti u shvaćanju značenja subjektivnog u o d n o s u n a p o n a š a n j e proizlaze p o m o m m i š l j e n j u v j e r o j a t n o (kao i sve o s t a l e r a z l i k e n a d r u g i m d i m e n z i j a m a ) iz stvarnih razlika medu ljudima. Neki su ljudi vrlo podložni svojim doživljajima i subjektivnim iskustvima i njihova je ličnost izgrađena i p o d kontrolom je takvih iskustava, p a p r e m a tome p o d slabim ili nikakvim utjecajima objektivnih faktora i determinanti ponašanja. D r u g i s u v i š e pod utjecajem vanjskih, objektivnih činilaca, a manje pod utje cajem vlastitih subjektivnih doživljaja. Ta različitost m e đ u teorijama ličnosti i n a p o d r u č j u p e r s o n o l o g i j e r e f l e k t i r a r a z l i č i t o s t i z m e đ u fenomenologije i biheviorizma u suvremenoj psihologiji kao jednoj od temeljnih razlika u pri stupu i tumačenju ljudi u suvremenoj psihologiji. Z n a č e n j e subjektivnog svijeta i osobnog iskustva o d n o s n o doživljaja za r a z u m i j e v a n j e ličnosti m o ž d a se n a j p o t p u n i j e izražava u Rogersovoj fenomen o l o š k o j t e o r i j i l i č n o s t i . R o g e r s s m a t r a d a j e unutarnji, subjektivni, doživljajni svijet pojedinca odlučujući za njegovo ponašanje, za njegove tegobe, za njegovo postupanje i za razumijevanje pojedinca. T a k o R o g e r s kaže: »Unu t a r n j i s v i j e t i m a , i z g l e d a , z n a č a j n i j i u t j e c a j n a p o n a š a n j e n e g o l i p o d r a ž a j i iz v a n j s k e o k o l i n e « ( R o g e r s , 1964, s t r . 124). S u p r o t n o s t a j a l i š t e j e o n o k o j e č o v j e k a s m a t r a fizikalnim ili fiziološkim sustavom koji je pod neprekidnim utjecajima okoline. Ti utjecaji imaju odlu č u j u ć u važnost za f o r m i r a n j e p o n a š a n j a i za r a z u m i j e v a n j e p o s t u p a k a . Bez p o z n a v a n j a t i h objektivnih, vanjskih determinanti ponašanje pojedinca se n e može razumjeti niti objasniti. T a k o S k i n n e r koji i z m e đ u svih s u v r e m e n i h biheviorista najdosljednije zastupa takvo shvaćanje kaže: »Zadatak je znan stvene analize da objasni k a k o je p o n a š a n j e osobe k a o fizikalnog sustava po v e z a n o s u v j e t i m a p o d k o j i m a se l j u d s k a v r s t a razvila k a o i s u v j e t i m a u k o j i m a 14
p o j e d i n a c živi« ( S k i n n e r , 1 9 7 1 , s t r . 14). Z a n j e g a p s i h o l o g i j a m o ž e » s l i j e d i t i s t a z u k o j u i m a j u fizika i biologija t a k o d a se d i r e k t n o o k r e n e o d n o s i m a izme đu ponašanja i okoline i zanemari pretpostavljena posredujuća stanja duha« ( i b i d . s t r . 15). L j u d s k o j e p o n a š a n j e p o t a k v i m k o n c e p c i j a m a zakonito i uzroč no povezano s vanjskim, objektivnim -faktorima. Teorije onih personologa koji imaju subjektivističku koncepciju zanimat ć e s e i b a v i t i prirodom subjektivnog iskustva i dozivljajnim svijetom pojedinca o n a k o k a k o g a p o j e d i n a c d o ž i v l j a v a ili v j e r u j e d a g a d o ž i v l j a v a . T o j e d a k l e n u ž n o fenomenološki pristup. Psiholozi takve orijentacije smatraju u stvari d a j e zadatak psihologije u p r a v o d a p r o u č a v a t a j d o ž i v l j a j n i i s u b j e k t i v n i svi j e t ili l j u d s k o i s k u s t v o i d a j e t o predmet psihologije; ili b a r n a j v a ž n i j i n j e n d i o . U t a k v i m k o n c e p c i j a m a z n a č a j n o m j e s t o i m a t ć e t a k v i p o j m o v i k a o psi hološki faktori, psihološka okolina, subjektivni okvir referencije, osobnost, vlastito ja. N a g l a s a k ć e b i t i n a t o m e kako p o j e d i n a c d o ž i v l j a v a s v i j e t i s v o j u o k o l i n u . O b j e k t i v n a s t v a r n o s t i fizički svijet m o g u u t j e c a t i n a p o j e d i n c a jedino onako kako ga on percipira i doživljava, dakle subjektivno. Prema tome, objektivna realnost nije o n a koja m o ž e određivati p o n a š a n j e pojedinca, već j e t o percipirana ili subjektivna realnost. Subjektivni a ne objektivni faktori o d r e đ u j u p o n a š a n j e i d j e l o v a n j e . Značenja koje pojedinac pridaje objektiv nim zbivanjima su ona koja određuju njegove postupke. P o j e d i n a c živi u subjektivnom svijetu, u psihološkoj a ne fizičkoj okolini. Za razumijevanje p o j e d i n c a u t a k v i m s e k o n c e p c i j a m a v e l i k z n a č a j p r i d a j e i pojmu o sebi ili vlastitom ja. O n o s e č e s t o ( s a s v i m n e h o t i c e i p o t p u n o p o g r e š n o s h v a ć a k a o u n u t a r n j i » m a l i č o v j e k « ili h o m u n k u l u s k o j i s e k o r i s t i z a » t u m a č e n j a « , d a k l e o n a k o k a k o to s h v a ć a j u i laici). P r e m a n e k i m p e r s o n o l o z i m a najvažnije ljud s k o o b i l j e ž j e j e u p r a v o t o shvaćanje koje pojedinac ima o samom sebi ili per cepcija samog sebe. T o s e s m a t r a i k l j u č e m z a r a z u m i j e v a n j e b e z k o j e g s e ličnost pojedinca i on s a m ne m o g u shvatiti. P r e m a tome, kod takvih koncep c i j a sve je unutrašnje, s v e j e u č o v j e k u ili u p o j e d i n c u . Z a o b j e k t i v n e p e r s o n o l o g e n a s u p r o t t o m e , s v e j e izvan čovjeka, a ako u n j e m u i m a nečeg to je opet n a s t a l o p o d u t j e c a j e m vanjskih činilaca. Z a d a t a k j e p s i h o l o g i j e p r e m a t o m e d a p r o u č a v a objektivne determinante ponašanja i samo ponašanje. J e d n o i d r u g o s u objektivni podaci i zato ih je m o g u ć e pro učavati znanstvenim m e t o d a m a , a to su eksperiment, mjerenje i sustavno opažanje, a ne introspekcija. To je ujedno i garancija da je psihologija moguća kao znanost. Dimenzija
holizam
—
elementarizam
Holističkim stajalištem u psihologiji s m a t r a m o ono po kojem je ljudska p r i r o d a t a k v a da se p o n a š a n j e i p o j e d i n a c m o g u r a z u m j e t i j e d i n o proučava njem pojedinaca kao cjelina. S u p r o t n o t o m e j e elementarističko stajalište po kojem psihologija može razumjeti ljudsko ponašanje jedino ako istražuje s v a k i f u n d a m e n t a l n i a s p e k t t o g p o n a š a n j a p o s e b n o , d a k l e analitički. Razlike u h o l i s t i č k o m i e l e m e n t a r i s t i č k o m p r i s t u p u d o v o d e d o t o g a d a se p o n a š a n j e ljudi u različitim psihologijama i personologijama proučava na različitim razinama generalnosti o d n o s n o d a s e k o r i s t e r a z l i č i t e jedinice za objašnjenje tog ponašanja. Tako, na primjer, k o d Skinnera i Pavlova jedinice analize jesu refleksi. K o d R o g e r s a t o j e cjelokupna, nepodijeljena ličnost. Holisti smatraju d a š t o s e v i š e f r a g m e n t i r a l i č n o s t ili p o j e d i n a c , t o s e v i š e psihologija bavi trivi15
jalnostima, apstrakcijama, artificijelnim stvarima, ljudskim preparatima, a ne stvarnim živim ljudima. Parcijalizacija i fragmentiranje ljudi je n e m o g u ć a i p r e d s t a v l j a z a b l u d u . N a s u p r o t t o m e , elementaristi smatraju da je put znano s t i a n a l i t i č k i i d a sustavna analiza jedina može dovesti do pravih znanstvenih a ne subjektivnih spoznaja. Proučavanje specifičnosti nikako ne može štetiti. A n a t o m i j a se z a s n i v a n a stanici, biologija i k e m i j a n a m o l e k u l i , fizika n a a t o m u . Poznavanje specifičnih faktora omogućuje razumijevanje globalnog ponašanja, odnosno, znači poznavanje temelja tog ponašanja. Jedino specifična analiza predstavlja znanstvenu spoznaju i omogućuje takvu spoznaju. Holistički pristup naglašava zavisnost ponašanja i ličnosti od okoline, o d n o s n o m e đ u s o b n u p o v e z a n o s t »poljem« u n u t a r kojeg se t o p o n a š a n j e do g a đ a . P o n a š a n j e p o j e d i n c a n i j e r e z u l t a n t a s a m o u n u t a r n j i h s u b j e k t i v n i h čini l a c a , v e ć i v a n j s k i h . Kumulativno i zajedničko djelovanje j e d n i h i d r u g i h do vodi d o p o n a š a n j a . U t a k v o m p r i s t u p u n a g l a š a v a se s a d a š n j o s t , a k a t k a d a se z a n e m a r u j e p r o š l o s t p o j e d i n c a . Z a n e m a r u j u se i s m a t r a j u m a n j e v a ž n i m i hereditarni činioci ponašanja. I z m e đ u svih p o j e d i n a č n i h a k a t a i p o s t u p a k a pojedinca postoji povezanost i s v a k i s e p o s t u p a k i a k t m o ž e r a z u m j e t i s a m o u kontekstu i odnosu na ostale p o s t u p k e tog pojedinca. U s v e m u t o m e velik značaj i važnost imaju i organski procesi ili procesi u organizmu jer i oni predstavljaju dio totalnosti. H o l i s t i č k i p r i s t u p č e s t o n a g l a š a v a i posebnost i jedinstvenost svakog po jedinca. Svaki je p o j e d i n a c različit od drugih, dapače svaki je a k t pojedinca j e d i n s t v e n i neponovljiv. T o znači d a ni isti p o j e d i n a c nije ponovljiv, o d n o s n o on je u s v a k o m času različit. Ponašanje pojedinca d e t e r m i n i r a n o je subjektivno-objektivnim totalitetom činilaca, ali je njihov broj i njihov sklop ili obrazac takav da je uvijek jedinstven i neponovljiv. Z b o g toga se p o j e d i n a c n e m o ž e opisivati niti razumjeti n a osnovi trajnih stabilnih karakteristika kao što su osobine i crte ličnosti. Dimenzija
homeostaza
—
heterostaza
P r e m a homeostatičkim koncepcijama ličnosti ličnost p o j e d i n c a k a o i nje g o v o r g a n i z a m p r e d s t a v l j a j u j e d a n s u s t a v k o j i j e s p o s o b a n ili u s m j e r e n n a o d r ž a v a n j e v l a s t i t e ravnoteže ili unutarnje ravnoteže. T a k a v s u s t a v o p i r e se s v e m u š t o t u r a v n o t e ž u n a r u š a v a i n a s t o j i o s t v a r i t i n e p r e k i d n o stanje ravno teže. A k o j e o n a n a r u š e n a , t a k a v s u s t a v d j e l u j e t a k o d a s e r a v n o t e ž a o p e t u s p o stavi. Ravnoteža o r g a n i z m a i ličnosti postoji o n d a kada n e m a u n u t a r n j i h izvora napetosti. P r e m a heterostatičkim shvaćanjima ljudi nemaju tendenciju neprekidnog o d r ž a v a n j a stanja bez n a p e t o s t i , već, s u p r o t n o t o m e , oni su u s v o m p o s t o j a n j u i ž i v o t u usmjereni na razvoj i rast, oni traže i trebaju podražaje i doživljaje i oni teze samoostvarenju ili samoaktualizaciji. Pitanje homeostatičnosti odnosno heterostatičnosti ljudskog ponašanja p o v e z a n o j e s motivacijom i ulogom motiva u ponašanju, odnosno u razumije v a n j u ličnosti. S a s v i m d r u g e m o t i v e k a o o d r e d n i c e p o n a š a n j a n a g l a š a v a t će o n e p e r s o n o l o š k e k o n c e p c i j e k o j e se zasnivaju n a h o m e o s t a z i o d o n i h k o n c e p cija koje se zasnivaju na heterostazi. H e t e r o s t a t i č k e k o n c e p c i j e u vezi s m o t i v a c i j o m i l i č n o š ć u n a j i z r a ž e n i j e su u Maslowljevoj i Rogersovoj teoriji ličnosti. Oba psihologa s m a t r a j u da je l j u d s k o p o n a š a n j e m o t i v i r a n o n e p r e k i d n o m potrebom i težnjom za razvija njem i rastom, n e p r e k i d n o m težnjom za samoaktualizacijom i razvojem svih 16
svojih potencijalnosti. Takve koncepcije odbacuju shvaćanje po kojem čovjek n i j e d r u g o n e g o l i o r g a n i z a m k o j i t e ž i zadovoljenju svojih nagona i potreba, o d n o s n o smanjenju napetosti k o j a n a s t a j e iz n e z a d o v o l j a v a n j a p o t r e b a i n a gona (nagoni nisu ovdje k a o ni d r u g d j e u ovoj knjizi instinkti!). Ljudi u m j e s t o redukcije nagona traže podražaje, traže izazove, traže m o g u ć n o s t i za ispunje nja s a m i h sebe. To u j e d n o predstavlja temelj za formiranje i razvoj ličnosti, k a o i k l j u č za n j e z i n o r a z u m i j e v a n j e . H o m e o s t a t i č k e koncepcije s m a t r a j u da su obilježja ličnosti i cjelokupna l i č n o s t naučeni oblici ponašanja. T a k v o učenje p o n a š a n j a zasniva se n a posto j a n j u bioloških potreba i u v e z i s n j i m a pobuđenih stanja organizma ili nagona koji n a r u š a v a j u ravnotežu organizma. O r g a n i z a m i pojedinac će naučiti da se p o n a š a o n a k o (a t o z n a č i d a ć e t a k o i f o r m i r a t i s v o j u l i č n o s t ) k a k o t o z a h t i j e vaju okolnosti koje m o g u dovesti do zadovoljenja njegovih potreba i redukcije n a g o n a . Funkcija je ličnosti upravo takvo zadovoljenje potreba i reduciranje nagona odnosno odstranjenje napetosti iz organizma. Repertoar ponašanja koji čini ličnost p o j e d i n c a u j e d n o j e i r e p e r t o a r p o n a š a n j a koji je taj pojedi n a c naučio u t o k u zadovoljenja i za zadovoljenje svojih p o t r e b a , o d n o s n o za reduciranje svojih nagona. P r i m j e r takve teorije i m a m o k o d Freud^, a i k o d nekih biheviorističkih teorija ličnosti i učenja. H o m e o s t a t i č k a pozicija znači i n t e r e s za istraživanje b r o j a , p r i r o d e i razli čitosti baznih ljudskih nagona kao i m e h a n i z a m a ličnosti koji su razvijeni za njihovo zadovoljavanje. Heterostatička pozicija u personologiji znači orijen t a c i j u n a samoaktualizaciju ličnosti, n j e z i n e ciljeve, n j e z i n u budućnost i na stojanja pojedinca, k a o i n a s r e d s t v a i p u t o v e za njihovo dostizanje. O s n o v n e p o t r e b e čovjeka i n t e g r i r a n e s u u t a k v i m k o n c e p c i j a m a s t i m ciljevima i te žnjama. Dimenzija
nasljeđe
—
okolina
U psihologiji u o p ć e , p a i u psihologiji ličnosti, j e d n o o d t e m e l j n i h i vječ n i h p i t a n j a j e s t p i t a n j e o t o m e u k o l i k o j m j e r i s u p o j e d i n i a s p e k t i č o v j e k a ili ličnosti određeni nasljeđem, a u kolikoj mjeri su p r o d u k t okoline, o d n o s n o n j e z i n i h u t j e c a j a . T o se p i t a n j e u p e r s o n o l o g i j i p o v e z u j e s konstitucionalizmom. K o n s t i t u c i o n a l i z a m ili ( o p ć e n i t i j e ) nativizam s m a t r a da je ljudska ličnost d e t e r m i n i r a n a n a s l j e đ e m . Empirizam s m a t r a d a j e sve u č o v j e k u o d r e đ e n o okolinom. Konstitucionalizam ima svoj početak u Hipokratovoj koncepciji da j e l j u d s k i t e m p e r a m e n t o d r e đ e n t j e l e s n i m s o k o v i m a : k r v l j u , c r n o m ž u č i , žu t o m žuči i flegmom, o d n o s n o njihovim m e đ u s o b n i m o d n o s i m a u tijelu poje dinca. U suvremenijim koncepcijama konstitucionalističko stajalište ima m o u K r e t s c h m e r o v o j tipologiji ličnosti, o d n o s n o u Sheldonovoj konstitucion a l n o j p s i h o l o g i j i l i č n o s t i . M e đ u t i m , i m n o g e d r u g e k o n c e p c i j e n a g l a š a v a j u va žnost konstitucije odnosno nasljeđa (Freud, Eysenck). E m p i r i s t i č k a k o n c e p c i j a ili k o n c e p c i j a u t j e c a j a o k o l i n e n a j i z r a ž e n i j a j e u biheviorističkim teorijama ličnosti i ponašanja osobito kod W a t s o n a i Skinn e r a . T e m e l j n a d e t e r m i n a n t a p o n a š a n j a i l i č n o s t i o v d j e j e učenje ličnosti odnosno učenje ponašanja. Okolina stvara te oblikuje i ponašanje i ličnost p o j e d i n c a . Z b o g t o g a j e p r o u č a v a n j e u č e n j a i psihologija učenja središnji i najvažniji dio s u v r e m e n e psihologije. O s i m biheviorističkih koncepcija, i n e k e d r u g e koncepcije ličnosti p r i d a j u veliko značenje u t j e c a j i m a okoline. T o se o s o b i t o o d n o s i n a s u v r e m e n u environmentalnu (od engleske riječi environ2
Fulgosi: Psihologija ličnosti
17
m e n t = o k o l i n a ) psihologiju, o d n o s n o psihologiju okoline. Na području psiho l o g i j e l i č n o s t i t a k a v n a g l a s a k i t r e n d d o v e o j e d o r a z v o j a interakcionizma i situacionizma. P o t i m s h v a ć a n j i m a l i č n o s t j e u n e p r e k i d n o j i n t e r a k c i j i ili o d n o s u s o k o l i n o m i m i j e n j a se u funkciji p r o m j e n a te okoline. Konstitucionalističke koncepcije s m a t r a t će ličnost p r o d u k t o m unutarnjih determinanti i snaga. T a k o ć e p o j e d i n a c b i t i a g r e s i v a n z b o g t o g a š t o i m a k o n s t i t u c i o n a l n e p r e d i s p o z i c i j e z a t a k v o p o n a š a n j e ( r e c i m o j a k i i d ili o d r e đ e n e b i o l o š k e d e t e r m i n a n t e k o j e m o g u ići č a k d o g e n e t i č k e s t r u k t u r e ) . J a s n o j e d a će mogućnosti utjecaja okoline u takvoj koncepciji biti vrlo malene, a stabil n o s t p o n a š a n j a ili o s o b i n a l i č n o s t v r l o v e l i k a . Dimenzija
spoznatljivost
—
nespoznatljivost
U p s i h o l o g i j i l i č n o s t i p i t a n j e spoznatijivosti pojedinca na znanstvenoj osnovi t a k o đ e r p r e d s t a v l j a j e d n o o d n a j v a ž n i j i h p i t a n j a . D a li s e z n a n s t v e n i m m e t o d a m a i s t r a ž i v a n j a m o ž e p o s t i ć i z n a n s t v e n a s p o z n a j a l i č n o s t i ili l i č n o s t izbjegava znanstvenoj spoznaji? To je pitanje, dakako, povezano s d r u g i m p i t a n j i m a k a o š t o s u , n a p r i m j e r , p i t a n j a o s u b j e k t i v n o s t i ili o b j e k t i v n o s t i , s l o b o d i ili d e t e r m i n i r a n o s t i . T a k o ć e g l e d i š t e p e r s o n o l o g a k o j i s m a t r a j u lič n o s t p o t p u n o d e t e r m i n i r a n o m i o b j e k t i v n o m p o j a v o m biti d a se o n a m o ž e s p o z n a t i z n a n s t v e n i m p o s t u p c i m a , t j . d a j e m o g u ć a z n a n s t v e n a s p o z n a j a lič n o s t i . P e r s o n o l o z i k o j i l i č n o s t u z i m a j u k a o s u b j e k t i v n i p r o d u k t ili p o j a v u s u b j e k t i v n o d e t e r m i n i r a n u , o d n o s n o s l o b o d n u ili n e d e t e r m i n i r a n u s m a t r a t ć e da znanstvene m e t o d e ne o m o g u ć u j u spoznaju ličnosti. Pavlov, W a t s o n , S k i n n e r i drugi refleksolozi i bihevioristi s m a t r a j u d a j e ličnost, kao i sve ljudsko, p o t p u n o m o g u ć e z n a n s t v e n o proučavati i spoznavati znanstvenim postupcima i m e t o d a m a , pa je, p r e m a tome, moguća i znanstvena spoznaja ličnosti. To mišljenje i m a j u i m n o g i drugi psiholozi izvan tog k r u g a . T a k o C a t t e l l i E y s e n c k s m a t r a j u d a j e m o g u ć a znanstvena spoznaja na bazi matematičkih i drugih metoda analiziranja ponašanja. Prema tome, znanstvene metode eksperimenta, mjerenja, sustavnog opažanja, kliničke opservacije i m a t e m a t i č k e analize o m o g u ć u j u spoznaju ličnosti. Ljudi su p r e m a t a k v i m s h v a ć a n j i m a z n a n s t v e n o spoznatijivi bez o s t a t k a , i z n a n o s t ih m o ž e o b j a s n i t i u potpunosti. N a s u p r o t tome, Rogers i drugi fenomenološki i egzistencijalni psiholozi, s m a t r a j u d a s v a k i p o j e d i n a c živi u v l a s t i t o m s u b j e k t i v n o m s v i j e t u k o j i s e neprekidno i nepredvidivo mijenja i u kojem on sam zauzima središnje mje s t o . To je privatan svijet koji svoj smisao i svoje značenje ima u samom sebi. Ta privatna značenja i smisao nisu d o s t u p n i z n a n s t v e n o m proučavanju. Poje d i n c a s e s t o g a m o ž e s a m o razumjeti ili ga treba nastojati razumjeti. Takav p r i s t u p z n a č i o n d a u n o š e n j e t r a d i c i o n a l n i h neznanstvenih postupaka u pro učavanje ličnosti i zahtijeva takve p o s t u p k e (to su. n a p r i m j e r , s a m o o p a ž a n j e ili i n t r o s p e k c i j a , i n t u i c i j a , k o n t e m p l a c i j a , s p e k u l a c i j a , i m a g i n a c i j a , e m p a t i j a i drugi). N a r a v n o d a »podaci« dobiveni ovim n e z n a n s t v e n i m m e t o d a m a ne m o g u b i t i p r i h v a ć e n i u z n a n o s t i i d a m o r a j u p r o ć i naknadnu verifikaciju znan stvenim postupcima, tj. m o r a j u biti ispitani i dokazani eksperimentom, mje r e n j e m ili s u s t a v n i m o b j e k t i v n i m o p a ž a n j e m ili r e g i s t r i r a n j e m . S u b j e k t i v a n p r i s t u p p r o u č a v a n j u l i č n o s t i m o ž e s t o g a p r u ž i t i j e d i n o hipoteze, a n e defini tivne spoznaje. Bez znanstvene verifikacije i znanstvenih m e t o d a nemoguće j e razlikovati o b j e k t i v n e i realne činjenice o d p o j m o v n i h k o n s t r u k a t a , »moz g o v n e m e t a f i z i k e « ili » m o z g o v n e m i t o l o g i j e « , o d n o s n o o d p r a z n i h r i j e č i . 18
Ovdje m o r a m o reći da, p o n a š e m mišljenju, u s u v r e m e n o j psihologiji po stoji o d r e đ e n a konvergencija rezultata subjektivnog i objektivnog p r i s t u p a u proučavanju ličnosti. Naime, i čisto subjektivni i čisto objektivni p r i s t u p doveli su d o sličnih rezultata. Većina, a u n e k i m slučajevima (kao k o d Skinn e r a ) i sve » p s i h o l o š k e d e t e r m i n a n t e « p o n a š a n j a za k o j e se p r i j e vjerovalo da p o s t o j e ili d a s u t r a j n e i n e p r o m j e n j i v e k o n s t a n t e l i č n o s t i i u p r o c e s u e k s p e r i m e n t i r a n j a i u p r o c e s u s u b j e k t i v i s t i č k i h a n a l i z a j e d n o s t a v n o » n e s t a j u « ili »evaporiraju«, o d n o s n o p o k a z u j u se n e s t v a r n i m , t a k o d a se ličnost u p r o c e s u znanstvenog p r o u č a v a n j a p o s t e p e n o »prazni«. U m j e s t o »psiholoških«, dakle s u b j e k t i v n i h » d e t e r m i n a n t i « , n a m a s v a k i m d a n o m p o s t a j u sve p o z n a t i j e i j a s n i j e objektivne determinante p o n a š a n j a i l i č n o s t i , k a o i objektivne deter minante tih »psihičkih determinanti«. J a s n o se p o k a z u j e da su ove d r u g e s a m o epifenomeni i d a n e m a j u n i k a k v e samostalne egzistencije; p o k a z u j e se da se z b o g t o g a o n e n e m o g u s m a t r a t i konačnim determinantama ili pokretačima ljudskog ponašanja, o d n o s n o znanstvenim temeljom ličnosti iako za laika i n e s t r u č n j a k a i m a j u n a j v e ć e z n a č e n j e . T o j e p o m o m m i š l j e n j u j o š j e d a n slu čaj koji p o k a z u j e k o l i k o se z n a n s t v e n a spoznaja i z n a n s t v e n a istina r a z l i k u j e i koliko je s u p r o t n a subjektivnom i svakodnevnom iskustvu odnosno naivnom r e a l i z m u koji za gotovo sve ljude p r e d s t a v l j a n j i h o v u k o n a č n u »spoznaju« sebe i svijeta. Dimenzija
reaktivnost
—
proaktivnost
Ova dimenzija, n a kojoj se t a k o đ e r m o g u razlikovati koncepcije o ličnosti, o d n o s i s e n a p i t a n j a gdje j e u z r o k l j u d s k o g p o n a š a n j a — d a li u s a m o m p o j e d i n c u ili i z v a n n j e g a ? G d j e s u p r a v i r e a l n i u z r o c i p o n a š a n j a i l i č n o s t i , da li je ličnost kontrolirana unutarnjim činiocima i podražajima ili je kontrolirana vanjskim činiocima i podražajima? Ako postoje u n u t a r n j i činioci c j e l o k u p n o g p o n a š a n j a o n d a l j u d i p r e d s t a v l j a j u aktivna bića p o b u đ e n a u n u t a r n j i m p r o c e sima i u s m j e r a v a n a t a k v i m p r o c e s i m a . Takvi procesi m o g u biti materijalni, fiziološki, b i o l o š k i , b i o k e m i j s k i , ali m o g u biti z a m i š l j e n i i k a o p s i h o l o š k i . Ova k v e k o n c e p c i j e n a z i v a m o proaktivnim. N a s u p r o t n j i m a s t o j e reaktivne kon cepcije ličnosti. P o n j i m a č o v j e k j e reaktivno stvorenje, on samo reagira na p o d r a ž a j e i t u s u o n d a n a j v a ž n i j i i z v a n j s k i p o d r a ž a j i i s i t u a c i j e ili i z v a n j s k e d e t e r m i n a n t e l i č n o s t i i p o n a š a n j a . T i p i č a n p r i m j e r r e a k t i v n i h k o n c e p c i j a lič nosti i m a m o k o d Pavlova, W a t s o n a , S k i n n e r a i drugih biheviorista i refleksologa. P r o a k t i v n e k o n c e p c i j e ličnosti vrlo su različite. T a k o F r e u d s m a t r a d a s u nagoni pokretači l j u d s k o g p o n a š a n j a , k a o i s n a g e k o j e d j e l u j u iz nesvjesnog dijela ličnosti, d o k A l l p o r t , n a p r i m j e r , s m a t r a d a s u svjesni ciljevi, stavovi i interesi oni koji u s m j e r u j u ponašanje. Maslow s m a t r a da je začetak svih ljudskih postupaka, kao i cjelokupnog ponašanja pojedinca unutarnji. Tako on kaže: »Čovjek i m a svoju b u d u ć n o s t u s a m o m sebi i o n a j e d i n a m i č k i aktiv n a i u s a d a š n j e m č a s u « ( M a s l o w , 1 9 6 1 , s t r . 59). T a k o k o n c i p i r a n a l i č n o s t t r e b a l a b i n a t a j n a č i n b i t i oslobođena utjecaja neposredne okoline i okolina je u stvari za nju manje važna. N a s u p r o t tome reaktivistička pozicija s m a t r a ličnost, o d n o s n o c j e l o k u p n o p o n a š a n j e pojedinca p r o d u k t o m reagiranja na i z v a n j s k i s v i j e t . Ljudi ne iniciraju svoje ponašanje u samima sebi. T o j e s a m o privid; oni j e d n o s t a v n o reagiraju n a izvanjske p r o m j e n e , događaje, zbivanja o d n o s n o n a svoju okolinu. P r i m j e r za to j e činjenica d a ni j e d a n čovjek n e z n a š t o ć e r e ć i ili r a d i t i u s l j e d e ć e m č a s u ili u t o k u j e d n o g j e d i n o g d a n a . T o je zbog toga j e r j e on izložen n e p r e k i d n o m » b o m b a r d i r a n j u « p o d r a ž a j a i pro19
mjena izvana koje ne m o ž e kontrolirati a n a koje je reaktivan. Pravi uzroci p o n a š a n j a su, d a k l e , i z v a n č o v j e k a . T a k o K i m b l e k a ž e : »Za sve p r a k t i č k e s v r h e moguće je konstruirati t a k v u z n a n s t v e n u psihologiju u kojoj će organizam biti s m a t r a n p r a z n i m . S t o se m e n e tiče, j a m o g u zamisliti t a k v u psihologiju koja se zasniva j e d i n o i u p o t p u n o s t i n a p o d r a ž a j i m a i o d g o v o r i m a , psihologiju u k o j o j j e e g z i s t e n c i j a o r g a n i z m a p o t p u n o n e v a ž n a č i n j e n i c a « ( K i m b l e , 1953, s t r . 158). O v a j e k o n c e p c i j a p o t p u n o i d e n t i č n a W a t s o n o v o j , S k i n n e r o v o j i Pavlovljevoj. O s i m o v i h d i m e n z i j a k o j e s e k o r i s t e z a d i s t i n k c i j u ili r a z l i k o v a n j e i z a d e s k r i p c i j u ili o p i s i v a n j e p o j e d i n i h t e o r i j a l i č n o s t i p o s t o j e , n a r a v n o , i d r u g e . Međutim, kao što s m o već rekli, m e đ u n e k i m dimenzijama postoji prekriva nje, što znači da one nisu m e đ u s o b n o nezavisne i s a m o s t a l n e , o d n o s n o da su u m e đ u s o b n o j korelaciji. Zbog toga je i sam termin dimenzija relativan, pa s e m o ž e z a m i j e n i t i t e r m i n o m kontinuum ili ljestvica. Zanimljivo je da su poje d i n e t e o r i j e l i č n o s t i b i l e k a t e g o r i z i r a n e n a v e ć e m b r o j u t a k v i h k o n t i n u u m a ili bipolarnih ljestvica i da su o n d a izračunati koeficijenti r a n g korelacija između p o j e d i n i h k o n t i n u u m a . Matrica korelacija koje su tako dobivene podvrgnute s u faktorskoj analizi i klaster-analizi d a bi se u t v r d i l e p r a v e d i m e n z i j e (ortog o n a l n e ) k o j e o b u h v a ć a j u č i t a v semantički prostor bipolarnih ljestvica ili kontinuuma. Rezultati faktorskih i klaster-analiza su pokazali da verbalni termini, kao i uvijek, ne predstavljaju nezavisne oznake i nezavisne dimenzije, v e ć d a j e dimenzionalnost psiholingvističkog prostora m n o g o manja. Tako je C a r t w r i g h t (1957) u t v r d i o p o s t o j a n j e s v e g a č e t i r i f a k t o r a ili d i m e n z i j e . P r v i faktor predstavlja svrhovitost odnosno determinante grupne pripadnosti, drugi faktor biologiju o d n o s n o b i o l o š k e d e t e r m i n a n t e , treći f a k t o r p o j a m o sebi, svrhe i organizmičku determiniranost, četvrti faktor nasljeđe i strukturu. T a f t j e (1960) k l a s t e r a n a l i z o m u t v r d i o p e t k l a s t e r a : k l a s t e r f u n k c i o n a l i s t i č k i h teorija socijalnog polja, klaster teorija koje naglašavaju važnost nesvjesnih kompleksa u razvoju i s t r u k t u r i ličnosti, klaster u r o đ e n e organizmičke samoaktualizacije, klaster interakcije sa socijalnom o k o l i n o m i klaster konstitucion a l n e s t r u k t u r e l i č n o s t i . S c h u c h (1966) j e u s v o j o j a n a l i z i u t v r d i o č e t i r i k l a stera: klaster naglašavanja socijalnog, klaster naglašavanja sebe i dva klastera k o j i m a n i j e m o g a o d a t i n a z i v . E v a n s i S m i t h s u (1972) u č i n i l i f a k t o r s k u a n a l i z u i atributa i teoretičara. Prvi faktor teoretičara odgovara faktoru naglašavanja sebe, k a o i u analizi Schucha, drugi je faktor psihoanalitičkog pristupa, treći faktor jest faktor biološkog pristupa, a četvrti je'faktor naglašavanja učenja ličnosti. P o s e b n o su interesantni rezultati koje je dala faktorska analiza koju j e i z v r š i o C o a n (1968). O n j e t r a ž i o o d p s i h o l o g a d a m u r a n g i r a j u 54 p s i h o l o g a t e o r e t i č a r a u o d n o s u p r e m a r a z l i č i t i m vrstama sadržaja k a o što su, n a primjer, nesvjesni procesi, p o j a m o sebi, učenje, z a t i m u o d n o s u p r e m a o d r e đ e n i m metodološkim pristupima ( d a li n a g l a š a v a j u ili o d b a c u j u i n t r o s p e k c i j u ili k o n t r o l i r a n e e k s p e r i m e n t e ) i k o n a č n o d a li p r i h v a ć a j u ili o d b a c u j u r a z l i č i t e vrste konceptualizacija k a o što su operacione definicije p o j m o v a , korištenje hipotetičkih konstrukata. Utvrđene su korelacije između rangova i dobivena matrica je faktorizirana. U t v r đ e n o je ovih šest faktora: 1. f a k t o r subjektivizam-objektivizam. Subjektivistički pol ovog faktora znači naglašavanje svijesti, svjesnih procesa, i n t r o s p e k t i v n i h izvještaja i po dataka i važnost p o j m a o sebi. Objektivistički pol znači naglašavanje opaženog p o n a š a n j a , operacione definicije, učenje i n e p o s r e d n e izvanjske deter minante. 20
2. f a k t o r holizam-elementarizam. H o l i z a m z n a č i n a g l a š a v a n j e ili p r i d a vanje važnosti u k u p n e organizacije i posebnosti odnosno jedinstvenosti pojedinca, d o k elementarizam znači naglašavanje elemenata ponašanja i općih principa bez individualnosti. 3. f a k t o r transpersonalno-personalno. Transpersonalni pol ove dimenzije predstavlja i obuhvaća a p s t r a k t n a načela k a k o u s t r u k t u r i ličnosti, tako i u p r o c e s i m a , d o k p e r s o n a l n i pol o v o g f a k t o r a n a g l a š a v a p o n a š a n j e p o j e d i n c a i njegove doživljaje. 4. f a k t o r kvantitativno-kvalitativno. Prvi pol ovog faktora označava na glasak n a statističkoj analizi, kvantitativnim formulacijama i operacionim definicijama. Drugi pol o b u h v a ć a introspektivne izvještaje i nesvjesne procese. 5. f a k t o r dinamičnost-statičnost. Jedan pol označava važnost koju za ličnost i m a j u procesi koji se zbivaju u njoj u sadašnje vrijeme, k a o i p r o m j e n e koje se sada s n j o m događaju, d o k drugi p o l označava naglašavanje statičnih obilježja p o n a š a n j a u deskripciji ličnosti. 6. f a k t o r unutarnjost-izvanjskost. Taj faktor označava polarnost izme đ u bioloških k o n s t i t u c i o n a l n i h d e t e r m i n a n t i ličnosti n a s u p r o t p r o c e s i m a uče nja i socijalnim utjecajima koji predstavljaju izvanjske d e t e r m i n a n t e ličnosti. N a v e d e n i f a k t o r i n i s u , m e đ u t i m , b i l i bez k o r e l a c i j e , t a k o d a j e G o a n i z v r š i o i faktorsku analizu matrice njihovih korelacija i utvrdio d a oni definiraju jedan f a k t o r v i š e g reda, k o j i je također b i p o l a r a n . N a j e d n o m p o l u t o g f a k t o r a stoje atFibuti subjektivistički, holistički, kvalitativan i personalan, a n a dru g o m p o l u a t r i b u t i objektivistički, elementaristički, kvantitativan i transpersonalan. T i p r i d j e v i o z n a č u j u p r i s t u p e l i č n o s t i . U o d n o s u p r e m a t e o r i j i l i č n o s t i s j e d n e su s t r a n e ili na j e d n o m p o l u o v o g f a k t o r a t e o r i j e F r e u d a , R o g e r s a i Maslowa, a na drugom Hulla i Skinnera. Interesantno je da je Coan utvrdio da se važnost p o j e d i n i h p o l o v a p e t f a k t o r a p r v o g r e d a c i k l i č k i i z m j e n j i v a l a u povijesti s u v r e m e n e psihologije. I z n i m k u o d toga čini s a m o prvi faktor subjektivizam — objektivizam koji pokazuje stalan i neprekidan p a d važnosti pola subjektivizma i porast pola objektivizma, tj. smanjenje fenomenološkog i porast objektivnog i bihevioralnog pristupa u proučavanju ličnosti i u psihologiji uopće.
Literatura Allport, G. W.: P e r s o n a l i t y : a p s y c h o l o g i c a l i n t e r p r e t a t i o n , N e w Y o r k , H o l t , 1937. Allport, G. W.: P a t t e r n s a n d g r o w t h i n p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1961. Boring, E. G.: A h i s t o r y of e x p e r i m e n t a l p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y -Crofts, 1950. Berger, J.: P s i h o d i j a g n o s t i k a , B e o g r a d , N o l i t , 1979. Carlson, JR.: M e a s u r e m e n t of p e r s o n a l i t y t r a i t s : t h e o r y a n d t e c h n i q u e s . U : P . H . M u s s e n a n d M . R. R o s e n z w e i g ( E d s . ) : A n n u a l R e v i e w of P s y c h o l o g y , V o l . 26, S t a n f o r d , Calif., A n n u a l R e v i e w s , 1975. Carlson, R.: W h e r e is t h e p e r s o n i n p e r s o n a l i t y r e s e a r c h ? , P s y c h o l o g i c a l B u l l e t i n , 1971, 75, 203—219. Cartwright, D. S.: F a c t o r a n a l y z i n g t h e o r i e s of p e r s o n a l i t y . C o u n s e l i n g C e n t e r Dis c u s s i o n P a p e r s , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o , V o l . I l l , N o . 24, 1957. 21
Coan, R. W.; D i m e n s i o n s of p s y c h o l o g i c a l t h e o r y , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1968, 23, 715—722. Dahlstrom, W. G.: P e r s o n a l i t y . U: P. H . M u s s e n a n d M. R. R o s e n z w e i g ( E d s . ) : A n n u a l R e v i e w of P s y c h o l o g y , Vol. 21, S t a n f o r d , Calif., A n n u a l R e v i e w s , 1970. Edwards, A. L. and Abbott, R. D.: M e a s u r e m e n t of p e r s o n a l i t y t r a i t s : t h e o r y a n d t e c h n i q u e . U: P . H . M u s s e n a n d R. M. R o s e n z w e i g ( E d s . ) : A n n u a l R e v i e w of P s y c h o l o g y , Vol. 24, S t a n f o r d Calif., A n n u a l R e v i e w , 1973. Evans, 7. D. and Smith, H. W.: A f a c t o r - a n a l y t i c s y n t e s i s of p e r s o n a l i t y t h e o r i e s : b a s i c d i m e n s i o n s r e c o n s i d e r e d . J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1972, 82, 145—149. Frick, W.: H u m a n i s t i c P s y c h o l o g y : i n t e r v i e w s w i t h M a s l o w , M u r p h y a n d R o g e r s , C o l u m b u s , O h i o , M e r r i l l , 1971. Fulgosi, A.: Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i : I N e s u s t a v n o e k s p e r i m e n t i r a n j e , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1974, 4, 44—50. Fulgosi, A.: Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i : I I e k s p e r i m e n t u r a c i o n a l i s t i č k o j t r a d i c i j i , 1975, 5, 73—80. Geen, G.: P e r s o n a l i t y : t h e s k e i n of b e h a v i o r , S t . Louis., M o . , M o s b y , 1976. Hall, C. S. and Lindzey, G.: T h e o r i e s of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley, 1978. Hjelle, L. A. and Ziegler, D. J.: P e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , M c G r a w - H i l l , 1976. Holzman, P . S.: P e r s o n a l i t y . U: M. R. R o s e n z w e i g a n d L. W. P o r t e r ( E d s . ) : A n n u a l R e v i e w of P s y c h o l o g y , Vol. 25, S t a n f o r d , Calif., A n n u a l R e v i e w s , 1974. Kimble, G.: P s y c h o l o g y a s a s c i e n c e , S c i e n t i f i c M o n t h l y , 1953, 77, 156—160. Lamovec, T., Musek, J. i drugi: T e o r i j e o s o b n o s t i , L j u b l j a n a , C a n k a r j e v a z a l o ž b a , 1975. Maddi, R.: P e r s o n a l i t y t h e o r i e s : a c o m p a r a t i v e a n a l y s i s , H o m e w o o d , 111., D o r s e y P r e s s , 1976. Maslow, A,: E x i s t e n t i a l p s y c h o l o g y . U: R. M a y ( E d . ) : E x i s t e n t i a l p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , R a n d o m H o u s e , 1961. Mischel, W.: I n t r o d u c t i o n t o p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1976. Musek, J.: P s i h o l o g i j a o s o b n o s t i , L j u b l j a n a , D o p i s n a d e l a v s k a u n i v e r z a , 1977. Popović, B.: P s i h o l o g i j a l i č n o s t i , B e o g r a d , D r u š t v o p s i h o l o g a S r b i j e , 1977. Rogers, C: T o w a r d a s c i e n c e of t h e p e r s o n . U: T. W a n n ( E d . ) : B e h a v i o r i s m a n d p h e n o m e n o l o g y , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1964. Rot, M.: P s i h o l o g i j a l i č n o s t i , B e o g r a d , Z a v o d z a u d ž b e n i k e , 1976. Sanford, N.: P e r s o n a l i t y : i t s p l a c e in p s y c h o l o g y . U: S. K o c h ( E d . ) P s y c h o l o g y : a s t u d y of a s c i e n c e , Vol. 5, N e w Y o r k M c G r a w - H i l l , 1963. Sarnoff, I.: P e r s o n a l i t y d y n a m i c s a n d d e v e l o p m e n t . N e w Y o r k , Wiley, 1962. Sarason, I. G.: P e r s o n a l i t y : a n o b j e c t i v e a p p r o a c h . N e w Y o r k , Wiley, 1966. Schuh, A. J.: A s y n t h e s i s of p e r s o n a l i t y t h e o r i e s b y c l u s t e r a n a l y s i s , J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1966, 64, 69—71. Shlien, J.: P h e n o m e n o l o g y a n d p e r s o n a l i t y . U : J. W e p m a n a n d R. H e i n e ( E d s . ) : C o n c e p t s of p e r s o n a l i t y , C h i c a g o , A l d i n e , 1963. Skinner, B. F.: B e y o n d f r e e d o m a n d d i g n i t y , N e w Y o r k , K n o p f , 1971. Taft, R.: A s t a t i s t i c a l a n a l y s i s of p e r s o n a l i t y t h e o r i e s , A c t a P s y c h o l o g i c a , 1960, 17, 80—88.
22
Prvi dio
S. Freud: Psihodinamička teorija ličnosti U vrijeme k a d je nastala, F r e u d o v a koncepcija čovjeka i ličnosti značila je j e d n o sasvim n o v o shvaćanje koje je, o s i m toga, u m n o g i m svojim aspekti m a bilo i s u p r o t n o svim d o t a d a š n j i m s h v a ć a n j i m a čovjeka koja su se uvrije žila k r o z s t o l j e ć a i k o j a s u p r e d s t a v l j a l a s l u ž b e n a m i š l j e n j a i t u m a č e n j a . Z b o g toga je F r e u d o v o shvaćanje i t u m a č e n j e naišlo n a velik i žestok otpor zastupni ka takvih tradicionalnih tumačenja i shvaćanja. Dok su tradicionalna shvaćanja i t u m a č e n j a čovjeka smatrala da je čovjek svjesno b i ć e s a slobodnom voljom, m o g u ć n o š ć u slobodnog odlučivanja i od g o v o r n o z a s v o j e p o s t u p k e , p a p r e m a t o m e autonomno biće, n e o v i s n o o s v e m u o s t a l o m e , F r e u d j e i z n i o k o n c e p c i j u p o k o j o j j e č o v j e k nesvjesno biće, bez mogućnosti slobodnog odlučivanja, p o t p u n o determinirano koje ne samo da n e m o ž e d o n o s i t i r a c i o n a l n e ili s v j e s n e o d l u k e , n e g o n e m o ž e v l a d a t i n i s a m i m sobom. Osim toga, za F r e u d a čovjek nije nikakvo nezavisno biće koje bi se p o bilo č e m u odvajalo i razlikovalo od ostale realnosti i prirode. Čovjek j e za F r e u d a dio te realnosti i zbog toga za njega n e m o g u vrijediti nikakvi izuzeci u obliku autonomije, slobodne volje i slično. Zakonitosti realnosti p o t p u n o determiniraju i čovjeka. T a k v a j e koncepcija značila velik u d a r a c svima o n i m a koji su čovjeka i njegovu p r i r o d u o d v a j k a d a tumačili k a k o su htjeli, koji su i čovjeka i njegovu prirodu smatrali svojim, rekao bih, lovnim područjem. I z u z i m a j u ć i č o v j e k a iz p r i r o d n o g r e d a i p r i r o d n e u z r o č n o s t i , t a s u t r a d i cionalna t u m a č e n j a i shvaćanja s m a t r a l a , d a k a k o , d a se čovjek n e može pro u č a v a t i znanstvenim metodama prirodnih znanosti, već samo introspekcijom, kontemplacijom, intuicijom, spekulacijom, imaginacijom i sličnim neznanstve nim postupcima. Freud je, međutim, s m a t r a o da čovjeka, kao p r i r o d n o biće, treba prouča vati znanstvenim m e t o d a m a i d a se takvim m e t o d a m a može čovjek jedino i proučiti o d n o s n o shvatiti. P r e m a t o m e , F r e u d o v a koncepcija čovjeka značila je uništavanje svih tradicionalnih vrijednosti, bila j e revolucionarna i zbog toga neprihvatljiva za s v e o n e k o j i s u č o v j e k a i z d v a j a l i iz p r i r o d n o g r e d a s t v a r i i iz p r i r o d n e u z r o č nosti i determiniranosti. Zbog toga, dakle, što je stvorio j e d n u novu koncepciju čovjeka, što je čovjeka vratio u p r i r o d n i red i d e t e i m i n i r a n o s t , a t i m e u velikoj mjeri srušio neznanstvene i m r a č n e koncepcije o čovjeku, Freuda danas mnogi smatraju intelektualnim gigantom u povijesti razvoja m o d e r n e misli. 23
S a m je F r e u d r e k a o d a je čovjek p r e t r p i o tri p o v r e d e svog narcisizma i vlastite slike o sebi. P r v a se zbila o n d a k a d j e K o p e r n i k p o k a z a o d a Z e m l j a nije c e n t a r svemira, k a k o su to smatrali ljudi i njihovi istaknuti umovi n a r a z l i č i t i m p o d r u č j i m a . D r u g a p o v r e d a l j u d s k o g n a r c i s i z m a d o g o d i l a se o n d a k a d je D a r w i n p o k a z a o d a j e č o v j e k b i ć e k o j e je n a s t a l o e v o l u c i j o m o d životi nje. Treća je povreda tog narcisizma Freudovo otkriće nesvjesnog i njegove dominacije n a d svjesnim dijelom čovjeka, k a o i njegovo otkriće snaga i utje caja koje su izvan čovjekovih mogućnosti i njegove kontrole, a koje utječu n a njegovo ponašanje. S t i m u vezi s m a t r a m d a m o r a m s p o m e n u t i n e k e č i n j e n i c e iz r a z v o j a znanstvene psihologije u to doba. U d o b a k a d je nastajala F r e u d o v a koncepcija čovjeka i njegova psiholo gija ličnosti, u m i r a l a je p r v a v r s t a z n a n s t v e n e psihologije — W u n d t o v a struk t u r a l i s t i č k a psihologija, a r a đ a l e su se nove k o n c e p c i j e i škole z n a n s t v e n e psi hologije: gestaltistička psihologija, Pavlovljeva objektivna psihologija i bihe viorizam. S t a r a s t r u k t u r a l i s t i č k a psihologija doživjela je svoj r a s p a d i svoju s m r t (u e k s p e r i m e n t a l n i m g r č e v i m a ) z b o g n e k o l i k o r a z l o g a . W u n d t j e , d a b i p s i h o logiju postavio k a o znanost, a ne kao filozofsku disciplinu, zamislio i stvorio za n j u i p o s e b n u v r s t u e k s p e r i m e n t a — i n t r o s p e k c i j s k i e k s p e r i m e n t . On joj je definirao i p o d r u č j e istraživanja — t o su psihički procesi, psihička stanja i psi hički život č o v j e k a , o d n o s n o svijest. Ciljevi s u t a k v e p s i h o l o g i j e da, n a b a z i introspektivnog eksperimenta, u t v r d i elementarne dijelove psihičkog ili psihi čke elemente i zakone (u s k l a d u s W u n d t o v o m i d e a l i s t i č k o m k o n c e p c i j o m o paralelizmu n e m a t e r i j a l n e duše i m a t e r i j a l n o g tijela) p o k o j i m a se ti elementi k o m b i n i r a j u u složene psihičke doživljaje, p r o c e s e i stanja. N a taj način psiho logija je t r e b a l a , p o W u n d t o v o j zamisli, p o s t a t i n e k o m v r s t o m » m e n t a l n e ke mije«. K a d utvrdi elemente psihičkog života i zakone spajanja i kombiniranja tih e l e m e n a t a (a t o su t r e b a l i biti osjeti), p s i h o l o g i j a j e p o s t i g l a svoj cilj — o n a s v a k o p s i h i č k o s t a n j e i p r o c e s m o ž e s v e s t i i i z v e s t i iz e l e m e n a t a , p s i h i č k i h elemenata. Takva mogućnost znači postizanje razumijevanja i mogućnost p r e d v i đ a n j a psihičkog života, isto o n o što j e k e m i j a postigla n a p o d r u č j u m a t e r i j a l n o g svijeta. Da bi se to m o g l o postići, p o t r e b n i s u o s i m e k s p e r i m e n t a l n i h l a b o r a t o r i j a i i n s t r u m e n a t a , p o m i š l j e n j u W u n d t a i p o logici stvari, još i ispitanici koji t r e b a j u b i t i d o b r o izvježbani u introspekciji svojih doživljaja i svjesnih stanja. W u n d t i s t r u k t u r a l i s t i č k i psiholozi p r e t p o s t a v l j a l i su, p r e m a t o m e , d a po stoje psihički elementi, d a se oni m o g u utvrditi e k s p e r i m e n t o m k o m b i n i r a n i m s i n t r o s p e k c i j o m i d a se psihički život i p s i h i č k i p r o c e s i m o g u izjednačiti sa svjesnim stanjima. Znanstvena rasprava između pripadnika strukturalističke škole koja je vođena n a osnovi eksperimentalnih istraživanja i eksperimentalnih rezultata kroz niz godina pokazala je neodrživost takve psihologije. Naime, Titchener, W u n d t , i drugi strukturalisti, j e d n i u Americi, a drugi u Evropi, ispitivali su, na primjer, u »strogo kontroliranim uvjetima«, e k s p e r i m e n t a l n o m m e t o d o m , k o d i s p i t a n i k a k o j i s u b i l i i z v a n r e d n o i z v j e ž b a n i u s a m o o p a ž a n j u ili i n t r o s p e k c i j i , d a li j e d a n k r u g z e l e n o p l a v o g s v j e t l a p r o j i c i r a n n a b i j e l u p o d l o g u p r e d s t a v lja j o š j e d a n o d m o g u ć i h p s i h i č k i h e l e m e n a t a (dakle k o n a č n i h , nevidljivih, do ž i v l j a j a ) ili t a j d o ž i v l j a j p r e d s t a v l j a k o m b i n a c i j u d v a j u e l e m e n t a r n i h p s i h i č k i h doživljaja, tj. doživljaja zelenog i doživljaja plavog, pa. p r e m a t o m e , n e pred24
stavlja poseban element psihičkog. Ispitanici, »eksperti u introspekciji«, u j e d n o m su l a b o r a t o r i j u , n a osnovi i n t r o s p e k c i j e izjavljivali d a j e taj doživljaj p o s e b a n e l e m e n t i d a se n e m o ž e svesti n a j o š e l e m e n t a r n i j e doživljaje zelenog i p l a v o g , p a n i j e n a s t a o k a o n j i h o v a k o m b i n a c i j a , a i s t o t a k v i » e k s p e r t i u in trospekciji« u d r u g o m l a b o r a t o r i j u izjavljivali su d a t o nije p o s e b a n doživljaj i d a o n predstavlja k o m b i n a c i j u dvaju e l e m e n t a r n i h doživljaja, t j . doživljaja zelenog i doživljaja plavog. Ta je znanstvena debata značila kraj strukturalističke psihologije, jer je o n a j a s n o pokazala da se jedna znanstvena metoda kakva je eksperiment ne može kombinirati s jednom neznanstvenom metodom kakva je introspekcija i da W u n d t o v a m e t o d a introspektivnog e k s p e r i m e n t a znači neuspio pokušaj. M e đ u t i m , p o o p ć o m m i š l j e n j u a n a r o č i t o m i š l j e n j u g e s t a l t i s t a , r e z u l t a t i Titchenera, W u n d t a i drugih pokazuju još nešto, a to je da je s a m a introspekcija p r o m a š e n a , t j . d a vlastiti doživljaji nisu dostupni introspekcijskoj analizi bila ona eksperimentalna ili neeksperimentalna. Ako se ispitanici koji su »savršeno izvježbani« u introspekciji n e m o g u složiti o t o m e k a k a v j e doživljaj zelenoplavog svjetla, o n d a to p o k a z u j e d a se oni n e ć e složiti ni o k o čega d r u g o g i da psihički procesi (kako je to, uostalom, pokazala kasnije i W u r t z b u r s k a škola u v e z i s m i š l j e n j e m ) izmiču introspekciji. Introspekcija, p r e m a tome, ne pred stavlja više od impresije, iluzije, izmišljanja o d n o s n o s a m o o b m a n e . Ako jednostavni osjeti nisu dostupni introspekciji, ako ni mišljenje nije d o s t u p n o i n t r o s p e k c i j i i a k o s u i svi ostali r e z u l t a t i s t r u k t u r a l i s t i č k e p s i h o l o g i j e ( n a p o d r u č j u e m o c i j a , n a p r i m j e r ) v r l e s k r o m n i ili n i š t a v n i , o n d a j e , p r e m a m o m mišljenju, jasno d a je »znanstvena« psihologija (koja se doduše služila n e z n a n s t v e n o m i n t r o s p e k c i j o m ) već prije F r e u d a p o k a z a l a postojanje >krize s v i j e s t i « i d a j e p o l o ž a j s v i j e s t i b i o v e ć t a d a p o l j u l j a n . R a d P a v l o v a k o j i j e u p u ć i v a o n a p o t p u n u prirodnu determiniranost tako zvanog psihičkog života i m o g u ć n o s t i da se o n razumije i p r o u č a v a k a o niz uvjetovanih refleksa također je bio snažan u d a r a c tradicionalnoj koncepciji čovjeka kao svjesnog bića. Konačno, W a t s o n i klasični biheviorizam, (dakle, kao i Pavlovljeva psiho logija a k a d e m s k e psihologije) učinili su o n o isto š t o je učinio F r e u d , s a m o još m n o g o temeljitije. Oni su čovjeka koncipirali kao p o t p u n o determinirani sustav: s u s t a v čije f u n k c i o n i r a n j e i p o n a š a n j e ovisi o i z v a n j s k i m d e t e r m i n a n t a m a i za koji j e p i t a n j e i n t r o s p e k c i j e i svijesti p o t p u n o b e s m i s l e n o i n e v a ž n o . S t r u k t u r a l i s t i č k a psihologija sa s v o j o m p o t p u n o b e s m i s l e n o m i neadekvat n o m k o n c e p c i j o m o s j e t a k a o k o r e l a t a p r o c e s a koji se zbivaju u osjetilima bez dalje elaboracije u višim živčanim s t r u k t u r a m a s jedne strane, odnosno o s j e t a k a o e l e m e n a t a svijesti s d r u g e s t r a n e , bila je suviše n a i v n a i d j e t i n j a s t a d a se o k o r i s t i t i m s n a ž n i m z n a n s t v e n i m s r e d s t v o m k a k a v je e k s p e r i m e n t i d a izvuče p o u k e i z a k l j u č k e koji bi rezultirali j e d n o m n o v o m k o n c e p c i j o m čovje ka, lišenom starih idealističko-racionalističkih i duhoznanstvenih zabluda. Zbog toga je trebalo p r i č e k a t i nastajanje p o t p u n o novih shvaćanja k a o što su bila Pavlovljeva, W a t s o n o v a , i n a p o d r u č j u ličnosti F r e u d o v a . U v o đ e n j e i ko rištenje e k s p e r i m e n t a u psihologiju nije bilo dovoljno niti j e moglo, ni tada n i d a n a s , s p a s i t i o n e k o j i s e ( s v j e s n o ili n e s v j e s n o ) n i s u m o g l i ili z n a l i o d u p r i jeti t r a d i c i o n a l n i m s h v a ć a n j i m a o p s i h i č k o m životu k a o p o s e b n o j vrsti stvar nosti (pa m a k a r i u formi psihofiziološkog paralelizma), o d n o s n o p o s e b n o m p o d r u č j u istraživanja (sada p a k rezervatom psihologije). Eksperimentirajući s p r e p a r i r a n i m l j u d i m a u n e r e a l n i m u v j e t i m a , oni s u m o r a l i završiti u trivijal25
nostima i s konačnim i potpunim promašajem. Umjesto njih nove su putove z n a n s t v e n o j p s i h o l o g i j i o t v o r i l i o n i k o j i s u t o j psihologiji omogućili da znanstvene metode eksperimenta i sustavnog opažanja koristi za objektivne, a ne subjektivne i »duševne« predmete istraživanja, predmete koji su rele vantni, a ne trivijalni i ezoterički. N a p o k o n , svaka znanost m o ž e rasti i razvija ti se t e k o n d a k a d a s e riješi t o g o s o b n o g doživljajnog b a l a s t a (što g a u z n a n stvenom r a d u nazivamo subjektivnim faktorom), p a to vrijedi i za znanstvenu p s i h o l o g i j u . M e đ u t i m , s t r u k t u r a l i s t i s u (a i d a n a s i m a j o š p o n e k i z a o s t a l i s t r u k turalist) pod utjecajem stare duhoznanstvene psihologije u p r a v o subjektivne d o ž i v l j a j e p r o g l a s i l i p r e d m e t o m i s t r a ž i v a n j a i n a taj n a č i n z n a n s t v e n u p s i h o logiju osudili n a propast. Umjesto umrtvljenog, praznog i depersonaliziranog ispitanika zatvorenog u tišinu laboratorija i u r o n j e n o g u »strogo kontrolirane uvjete« i p o g r e š n o indoktriniranog da m u njegova introspekcija omogućuje spoznavanje samog sebe i vlastite svijesti (koja j e trebala biti isto što i on sam) i angažiranog u ispraznom i b e z n a d n o m traženju nečega čega nema, Freud je stvorio koncep ciju živog čovjeka, u r o n j e n o g u realan svijet i ispunjenog strahovitom dinami kom unutarnjih snaga, k o n c e p c i j u k o j a j e b i l a m n o g o b l i ž a r e a l n o m ž i v o t u i r e a l n i m l j u d i m a o d l a b o r a t o r i j s k o g č o v j e k a ili l a b o r a t o r i j s k o g p r e p a r a t a čovjeka kojeg su istraživali strukturalisti. F r e u d o v i p a c i j e n t i b i l i s u r e a l n i l j u d i iz s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , a n j i h o v i problemi i njihove ličnosti kao i unutarnja dinamika, poteškoće i stanja proizlazili s u iz r e a l n i h ž i v o t n i h situacija. F r e u d o v i s u ljudi, o s i m toga, bili i s p u n j e n i s a s v i m drugim sadržajima o d o n i h u W u n d t o v u l a b o r a t o r i j u (za k o j e s u j e d i n o z n a l i i z a k o j e s u s e i n t e r e s i r a l i s t r u k t u r a l i s t i ) . U m j e s t o »svi jesti« njih su p o k r e t a l e nesvjesne snage i porivi, snage i porivi p r e d k o j i m a s u o n i bili p o t p u n o n e m o ć n i i j a d n i . O n i s u dolazili p o p o m o ć i tražili j e o d č o v j e k a koji j e o n j i h o v i m p o t e š k o ć a m a i s n a g a m a k o j e s u ih p o k r e t a l e i razdirale znao gotovo isto t a k o m a l o k a o i oni sami i koji je tek trebao te snage u t v r d i t i , definirati, k o n c i p i r a t i i istražiti d a bi i m m o g a o p r u ž i t i p o t r e b n u po m o ć i da bi m o g a o prodrijeti u i razumjeti ljudsku ličnost i ljudsku prirodu. O v d j e m o r a m i s t a ć i j o š d v i j e s t v a r i k o j e m i s e , iz d a n a š n j e p e r s p e k t i v e , č i n e vrlo interesantnima. Po m o m mišljenju, usprkos svim razlikama između Wundtovih i Titchenerovih ispitanika i Freudovih pacijenata, m e đ u njima po s t o j i i s t a n o v i t a s l i č n o s t . I j e d n i i d r u g i bili s u podjednako bespomoćni u od n o s u p r e m a sebi. J e d n i s u u z a l u d n o t r a g a l i za e l e m e n t i m a s v o j e svijesti k o j i h s u trebali biti, p o s a m o j logici s t v a r i , svjesni i bez e k s p e r i m e n a t a (jer su i n a č e ti e l e m e n t i nesvjesni), a d r u g i s u u z a l u d n o tragali za u z r o c i m a svojih p o t e š k o ća i stanja koje su također trebali po koncepciji čovjeka kao svjesnog i auton o m n o g bića, p u n o g slobodne volje, biti svjesni. I jedni i drugi pokazivali su p o d j e d n a k u nemoć i nemogućnost zahvaćanja i vladanja vlastitom ličnošću na osnovi introspekcije svojih svjesnih stanja. Ti n e s v j e s n i i b e s p o m o ć n i i s p i t a n i c i u j e d n o m s l u č a j u i p a c i j e n t i u d r u g o m dolazili su u k o n t a k t s l j u d i m a koji t a k o đ e r nisu ništa znali. Nisu znali što t r e b a ispitivati ni k a k o to treba ispitivati. Ispitanici zajedno s W u n d t o m i p a c i j e n t i , z a j e d n o s F r e u d o m , l u t a l i s u u mraku neznanja i prividne nedeterminiranosti pojava i događaja koje su trebali objasniti, predviđati i kontroli rati. J a s n o j e d a su u takvoj situaciji m o g u ć n o s t i za p r a v u z n a n s t v e n u psiholo giju bile izvanredno m a l e i slabe. Stoga nije č u d n o što su svaka ideja i postu p a k koji su u t o m m r a k u vodili dalje bili dobrodošli i nužni. 26
U p r a v o z b o g t a k v o g s t a n j a i z n a č e n j a taj j e m r a k b i o g e r m i n a l a n i u nje m u su se začinjali novi p o k r e t i i probijali novi smjerovi koji su z n a n s t v e n u psihologiju trebali dovesti d o p r a v i h p u t o v a koji će joj omogućiti i objektivan predmet istraživanja i znanstvenu rigoroznost i provjeru bez koje n e m a za nju, k a o ni za bilo k o j u znanost, n a p r e t k a u p o s t i z a n j u z n a n s t v e n i h ciljeva. F r e u d o v a dinamička koncepcija ličnosti bila je j e d a n o d p o k u š a j a d a se i z a đ e iz m r a k a n e z n a n j a i n e r a z u m i j e v a n j a . T u s u k o n c e p c i j u z b o g s v o j e r a z l i čitosti i novosti u s k o r o prihvatili mnogi koji su smatrali da tradicionalna koncepcija čovjeka, svjesnog s a m o g sebe, o b d a r e n o g sviješću i savješću, treba biti n a p u š t e n a , i da svijest k a o p o k r e t a č k a snaga a u t o n o m n o g čovjeka treba biti zamijenjena motivima, n a g o n i m a , instinktima, porivima, e m o c i j a m a i konfliktima. I s t r a ž i v a n j e l j u d s k e p r i r o d e i s v a k o g p o j e d i n c a rie m o ž e , k a k o j e t o p o s t a lo u p s i h o a n a l i z i e v i d e n t n o , b i t i p o v j e r e n o s a m o m p o j e d i n c u , k o j i j e n e s v j e s n o b i ć e , v e ć t r e b a b i t i p o v j e r e n o d r u g o m e . P u t t a k v o g i s t r a ž i v a n j a j e analiza, a k a r a k t e r t a k v o g i s t r a ž i v a n j a j e idiografički, odnosno klinički, tj. orijentiran n a s v a k o g p o j e d i n c a p o s e b n o . Svaki je pojedinac poseban slučaj organizacije i m e đ u s o b n o g djelovanja snaga koje ga pokreću i tvore. Te su snage, doduše, univerzalne i zajedničke svim l j u d i m a , ali j e njihov izraz i organizacija k o d svakog pojedinca drukčija. Studiranje univerzalnih pokretačkih snaga može se provesti j e d i n o k r o z s t u d i r a n j e p o j e d i n a c a , a s t u d i r a n j e p o s e b n e i osobite organizacije tih snaga koje čine čovjeka također je n u ž n o vezano za pojedinca. Z a t o p s i h o l o g i j a m o r a i m a t i k a o s v o j u osnovnu metodu kliničku metodu ili, k a k o b i s m o d a n a s r e k l i , idiografički pristup. R a z u m i j e v a n j e p o j e d i n c a cilj je svakog psihološkog istraživanja a to je moguće postići jedino analizom, i to dubinskom analizom svakog pojedinca. U takvoj analizi otkrivaju se pokretačke snage p o j e d i n c a i p r a v e determinante njegova manifestnog ponašanja. Bez toga je takvo p o n a š a n j e i svaki pojedinac za n a s nera zumljiv, k a o što je nerazumljiv i s a m sebi. P r e m a tome, p o Freudu, psiho analiza p r e d s t a v l j a p u t i ključ za postizanje r a z u m i j e v a n j a p o j e d i n c a i za utvrđivanje općih snaga koje d e t e r m i n i r a j u p o n a š a n j e svih ljudi. Eksplikacija pojedinca znači uivrđivanje specifične organizacije tih univerzalnih snaga u n j e g o v u s l u č a j u i specifičnu determiniranost p o n a š a n j a p o j e d i n c a t i m sna gama. Prema Freudu, svako je ponašanje determinirano. Tu determiniranost, koja je često vrlo složena, p o t r e b n o je otkriti i utvrditi. T a k o K e n i s t o n kaže (1965): »Tek k a d s m o p o č e l i s h v a ć a t i s u p t i l n u i s p r e p l e t e n o s t t e m a , v i š e s t r u k u d e t e r m i n i r a n o s t s v a k o g p o j e d i n a č n o g a k t a , v j e r o v a n j a ili f a n t a z i j e i v i š e s t r u k e funkcije k o j i m a služi svaki s a n , želja, p o s t u p a k i filozofija, počeli s m o r a z u m i j e v a t i p o n e š t o o d i n d i v i d u e « (str. 49). Analiza i p r o d i r a n j e u pojedinca sve više otkriva složenost njegove ličnosti i složenost s n a g a k o j e r e g u l i r a j u n j e g o v o p o n a š a n j e i n j e g o v a »svjesna sta nja«. »Što s m o u n a š e m p r o u č a v a n j u m e n t a l n i h p r o c e s a d u b l j e p r o d i r a l i , po stajali s m o svjesniji bogatstva i k o m p l e k s n o s t i njihova sadržaja. Mnoge jedno stavne f o r m u l e koje su n a m n a p o č e t k u izgledale d a odgovaraju, pokazale su se kasnije k a o n e a d e k v a t n e . Mi ih n e p r e k i d n o m i j e n j a m o i p o b o l j š a v a m o « ( F r e u d , 1933, s t r . 121). N a t a j j e n a č i n n a s t a l a F r e u d o v a psiho dinamička teorija ličnosti, koja nas ovdje od svih njegovih ostvarenja i t u m a č e n j a najviše zanima. Ta je teorija p o s v o j i m o s n o v n i m o b i l j e ž j i m a idiografička, orijentirana na individualne 27
razlike, holistička ili o r i j e n t i r a n a n a cjelokupnu ličnost i na cjelokupno pona š a n j e k o j e j e hijerarhijski organizirano. To je teorija koja je sveobuhvatna i koja n a istoj osnovi t u m a č i i t a k o j e d n o s t a v n e f e n o m e n e k a o što s u »slučajne« p o g r e š k e i »slučajni« p r o p u s t i i t a k o k o m p l e k s n e f e n o m e n e kao što j e k u l t u r a i umjetnost, a to praktički znači cjelokupno ljudsko ponašanje. T o je teorija koja p o k u š a v a objašnjavati i pojedinca i cijelu l j u d s k u zajednicu, dakle univer zalna teorija, i zbog toga za znanost od najveće važnosti pod uvjetom da može b i t i verificirana i potvrđena znanstvenim metodama i postupcima. Ovdje mo r a m o istaći (ono š t o vrijedi za sve teorije o ličnosti u ovoj knjizi, p a i općenito, i što ć e m o više p u t a u ovoj knjizi m o r a t i isticati) d a t r e b a razlikovati znan stvene od neznanstvenih teorija. Teorije s a m e po sebi nisu dio znanosti. One to postaju tek o n d a kad su i a k o su verificirane znanstvenim postupcima. Zbog t o g a t r e b a , p o m o m m i š l j e n j u , r a z l i k o v a t i znanstvene teorije o d neznanstvenih. ( F u l g o s i , 1974, 1975). Z n a n s t v e n e s u t e o r i j e o n e k o j e o m o g u ć u j u objektivnu ve rifikaciju z n a n s t v e n i m m e t o d a m a , t j . m e t o d a m a eksperimenta i metodama objektivne registracije i koje su takvim m e t o d a m a verificirane i potvrđene. Neznanstvene su one teorije koje takvu verifikaciju ne omogućuju. Zbog toga ni j e d n a teorija, m a k o l i k o o n a p o s v o j i m d r u g i m obilježjima ( k a o š t o s u uni v e r z a l n o s t , z a k o n i t o s t , j e d n o s t a v n o s t , p l a u z i b i l n o s t i j e d n o b a z i č n o s t svih feno m e n a ) bila privlačna za z n a n o s t , ne m o ž e biti z n a n s t v e n a teorija d o k n e m a t a k v u o b j e k t i v n u v e r i f i k a c i j u ili a k o t a k v u v e r i f i k a c i j u n e o m o g u ć u j e . F r e u d o va t e o r i j a ličnosti nije, d a k l e , p r e m a m o m m i š l j e n j u , n i k a k a v izuzetak. Verif i c i r a n o s t , a n e o s t a l a p r i m a m l j i v a o b i l j e ž j a t e ili b i l o k o j e d r u g e t e o r i j e , osnova su njezine znanstvenosti i znanstvene vrijednosti. Dakako da znanstve na provjera n e k e teorije m o ž e s a m a po sebi biti p o t p u n o p r o m a š e n a i da je m o g u ć e d a j e n e k a teorija a d e k v a t n a , a d a su m e t o d e d o k a z i v a n j a i verificira nje n e a d e k v a t n e . M e đ u t i m , i a d e k v a t n e m e t o d e za dokazivanje te teorije (koje eventualno tek t r e b a pronaći) m o r a j u biti znanstvene, a to znači objektivno r e g i s t r i r a n j e ili e k s p e r i m e n t . I s t i n a j e t a k o đ e r d a s e p r i m i t i v n i m e k s p e r i m e n t o m ili e k s p e r i m e n t i r a n j e m o d n o s n o o p a ž a n j e m i l i r e g i s t r a c i j o m m o ž e u p r o p a s t i t i s v a k a t e o r i j a ili k o n c e p c i j a , a l i j e i s t i n a i t o d a s e b e z e k s p e r i m e n t a i o b j e k t i v n o g o p a ž a n j a n i j e d n a k o n c e p c i j a ili t e o r i j a n e m o g u p r i h v a t i t i u z n a n o s t i . Z b o g t o g a s u m n o g e h i p o t e z e i t e o r i j e u z n a n o s t i m o r a l e č e k a t i ili ć e m o r a t i č e k a t i d o k s e p r o n a đ u o d g o v a r a j u ć i e k s p e r i m e n t a l n i p o s t u p c i ili in strumenti i načini objektivnog registriranja i opažanja da bi bile podvrgnute verifikaciji. T o je slučaj u svim znanostima, p a i u psihologiji. Z a t o svaka znanost napreduje onoliko koliko joj napreduju metode znanstvenog rada, a n e o n o l i k o k o l i k o n a p r e d u j u t e o r i j e , ali j e i s t o t a k o i i s t i n a d a n a p r e d a k zna n o s t i m o g u s p r i j e č i t i u z n a t n o v e ć o j m j e r i o n i k o j i s u s e vezali za neadekvatne metode eksperimentiranja ili neadekvatne instrumente objektivnog registrira nja odnosno znanstvenog rada n e g o l i t e o r e t i č a r i k o j i s t v a r a j u i k o n c i p i r a j u nove teorije i hipoteze. Znanost treba nove teorije i hipoteze kao što treba nove i n s t r u m e n t e z a r e g i s t r i r a n j e i n o v e (i b o l j e ) e k s p e r i m e n t a l n e p o s t u p k e . Inkom patibilnost neke teorije i mogućnosti njezine verifikacije može proizlaziti iz metodološke zaostalosti određene znanosti ili znanstvenog područja kao i iz neznanstvenosti teorije. O d l u k u o n e z n a n s t v e n o s t i n e k e teorije n e m o ž e m o sto ga zasnivati n a n e p r o v j e r e n o s t i , već n a n e m o g u ć n o s t i p r o v j e r a v a n j a znanstve n i m p o s t u p c i m a . T e k k a d n e k a t e o r i j a n e t r a ž i ili n e t r e b a p r o v j e r u z n a n s t v e n i m m e t o d a m a ili k a d z a h t i j e v a n a p u š t a n j e z n a n s t v e n i h m e t o d a p r o v j e r a v a n j a , o n d a m o ž e m o sasvim sigurno i o p r a v d a n o reći da je ta teorija neznanstvena. 28
Odricanje p o t r e b e z n a n s t v e n e verifikacije siguran je dokaz neznanstvenosti teorije, ali n e m o g u ć n o s t z n a n s t v e n e verifikacije to j o š nije. Teorije k o j e traže z n a n s t v e n u verifikaciju, ali j e još n e m a j u , n e p r i p a d a j u još z n a n o s t i , ali m o g u , potencijalno, postati dio znanosti. One koje znanstvenu verifikaciju ne traže ili n e p r i z n a j u n e m o g u p o s t a t i d i o z n a n o s t i i n e p r i p a d a j u z n a n o s t i k a o n i o n e teorije k o j e j e z n a n s t v e n a p r o v j e r a oborila. Š t o j e n e k a t e o r i j a složenija i uni v e r z a l n i j a , t o će b i t i p o t r e b a n veći m e t o d o l o š k i n a p o r i veći m e t o d o l o š k i na p r e d a k d a bi se mogla znanstveno ispitati. T a k a v je slučaj u p r a v o s F r e u d o v o m t e o r i j o m , k o j a j e i v r l o kompleksna i univerzalna. Z b o g t o g a j e p r v o p i t a n j e k o j e t r e b a p o s t a v i t i u vezi s F r e u d o v o m teori j o m d a li o n a t r a ž i ili z a h t i j e v a z n a n s t v e n u i e m p i r i j s k u v e r i f i k a c i j u ili n e . A k o ne, o n d a ta teorija n i k a d a ne može postati dio znanosti. Ona može, u najboljem s l u č a j u , b i t i j e d a n p o g l e d n a s v i j e t ili s v j e t o n a z o r ili m o ž e b i t i f i l o z o f i j a č o v j e ka, o d n o s n o d r u š t v a u o p ć e . Ako odgovor p o t r a ž i m o kod s a m o g F r e u d a , o n d a postaje j a s n o d a je on s m a t r a o svoju teoriju znanstvenom teorijom i da se borio, o d n o s n o nastojao d a t u teoriju zasnuje na znanosti, a ne na filozofiji. O n j e s a m nijekao bilo k a k v u v e z u i z m e đ u p s i h o a n a l i z e i filozofije. O n j e s a m c i j e n i o N i e t z s c h e a i s m a t r a o da on ima najprodornije znanje o sebi, znanje kakvo n e m a ni jedan d r u g i č o v j e k koji j e i k a d a živio, ali j e s m a t r a o d a se z n a n s t v e n a r i g o r o z n o s t n e m o ž e n a d o m j e s t i t i n i k a k v i m f i l o z o f i r a n j e m i d a j e p s i h o a n a l i z a grana psihologije i dio znanosti. Filozofija za n j e g a n i j e s u p r o t n a z n a n o s t i , ali j e ne moćna pred znanstvenim napretkom. P r e m a tome, psihoanaliza, p r e m a Freudu, treba biti znanstvena disciplina i n j o j j e z b o g t o g a , n u ž n a znanstvena verifikacija. Bez toga o n a ne može to postati. To isto vrijedi i za F r e u d o v u k o n c e p c i j u i teoriju ličnosti. I psihoana l i z a i t e o r i j a l i č n o s t i t r e b a j u z n a n s t v e n u v e r i f i k a c i j u . D a li ć e i h t a k v a verifi k a c i j a p o t v r d i t i ili n e , o v i s i o t o m e k a k v e s u t o t e o r i j e , a l i i o t o m e d a li j e t a k v a v e r i f i k a c i j a p o k u š a n a , o d n o s n o d a li p o s t o j e i d a li s u m o g u ć i a d e k v a t n i eksperimentalni postupci, kao i adekvatne m e t o d e za objektivnu registraciju i opažanje onih predviđanja koja su zasnovana n a toj teoriji. Z n a n o s t , a n e r e l i g i j a ili n e k a d r u g a v r s t a n a u č a v a n j a t r e b a , p r e m a F r e u d u , u t v r đ i v a t i i s t i n u o č o v j e k u . U vezi s t i m o n k a ž e : »Gola j e č i n j e n i c a d a istina n e m o ž e b i t i t o l e r a n t n a i n e m o ž e p r i z n a t i k o m p r o m i s ili o g r a n i č e n j a , d a z n a n stveno istraživanje o b u h v a ć a cijelo polje l j u d s k i h aktivnosti i m o r a prihvatiti jedan b e s k o m p r o m i s n i kritički stav p r e m a svakoj drugoj snazi koja nastoji u z u r p i r a t i b i l o k o j i d i o n j e z i n a p o d r u č j a « ( F r e u d , 1933, s t r . 219). J a s n o je da čovjek koji je bio toliko orijentiran na znanost i uvjeren u njezinu p o t r e b u nije m o g a o tražiti n i k a k a v izuzetak za s e b e ni za svoju kon cepciju o čovjeku. Znanstveni r a d za F r e u d a predstavlja n e p r e k i d n o i precizno nastojanje da se izgradi o d r e đ e n a , z n a n s t v e n o o s n o v a n a , p a p r e m a t o m e i p r o v j e r e n a k o n c e p c i j a k o j u n i k a k v a p r o i z v o l j n a i n e z n a n s t v e n a m i š l j e n j a ili i n t e r p r e t a cije n e ć e m o ć i n a r u š i t i , niti će t a k v e i n t e r p r e t a c i j e u o p ć e biti m o g u ć e . U t o m s u m u p o g l e d u u z o r p r i r o d n e z n a n o s t i za k o j e k a ž e : »I, š t o v i š e , b a r u s t a r i j i m i zrelijim z n a n o s t i m a već postoji solidna osnovica z n a n j a k o j a se s a d a m o ž e e l a b o r i r a t i i m o d i f i c i r a t i , a l i n e i s r u š i t i « ( F r e u d , 1933, s t r . 2 3 8 ) . M e đ u t i m , m o r a m r e ć i d a j e F r e u d u p o g l e d u z n a n o s t i i m a o o d r e đ e n o gle dište koje, p o m o m mišljenju, nije u skladu sa s u v r e m e n i m razvojem znanosti, o k o j e m on, dakako, nije m o g a o imati ni pojma. 29
F r e u d j e , n a i m e , s m a t r a o d a z n a n o s t t r e b a izgrađivati određenu koncepciju ili potvrđivati određenu koncepciju ili, r e c i m o , t e o r i j u (ili j e n i j e k a t i ) . T o j e zapravo pitanje o ulozi teorije i istraživalačkog r a d a u znanosti. Ja u t o m po gledu i m a m drugačija gledišta koja s a m izrazio n a d r u g o m m j e s t u (Fulgosi, 1974, 1975). U s v i m t i m r a n i j i m k o n c e p c i j a m a z n a n o s t i , v a l j d a z b o g u t j e c a j a filozofskog r a c i o n a l i z m a , teorija se p r e t p o s t a v l j a l a istraživalačkom r a d u i s m a t r a l a važnijim o d njega. Teorija je, k a t k a d a , opet bila s m a t r a n a svjetona zorom. Znanost, koja je z a p r a v o istraživanje, trebala je biti u službi takvih t e o r i j a ili s v j e t o n a z o r a . T o j e p r i m i t i v n a k o n c e p c i j a o d n o s a t e o r i j e i i s t r a ž i v a n j a u z n a n o s t i , p o g o t o v o o n d a k a d a s e r a d i o n e k i m š i r i m t e o r i j a m a ili svjetonazorima. T a p r i m i t i v n a k o n c e p c i j a još se i d a n a s javlja u p e r i f e r n i m z n a n s t v e n i m s r e d i n a m a gdje se s t v a r n i istraživalački rad, kojeg zbog nespo s o b n o s t i , n e z n a n j a ili t e h n i č k o g s i r o m a š t v a n e m a , n a s t o j i n a d o k n a d i t i t e o r i jom, a činjenice k o n s t r u k t i m a . Odnos između teorije i znanstvenih podataka za m e n e j e o b r n u t o p r o p o r c i o n a l a n . Z a t o se uloga teorije i n a p o d r u č j u psiho l o g i j e p o s t e p e n o s m a n j u j e , a t e o r i j e s u ž a v a j u ( F u l g o s i , 1974, 1975). I d o k s e u doba Freuda na t a k o složenom i malo istraženom p o d r u č j u kao što je ličnost i čovjekova priroda moglo očekivati prenaglašavanje teorije, danas je situacija drukčija. Teorija m o r a biti povezana s istraživačkim postupcima koji često bez nje n e m o g u , ali koji jedini m o g u u n a p r e đ i v a t i z n a n s t v e n u spoznaju. Zbog takvog shvaćanja odnosa između teorije i istraživanja i pridavanja veće uloge teoriji, k a o i zbog još n e k i h p o s e b n o s t i u F r e u d o v o j koncepciji zna nosti, kao što je oslanjanje isključivo n a kliničke m e t o d e , m o g a o bih reći d a se Freudova koncepcija znanosti n a p o d r u č j u p r o u č a v a n j a čovjeka i ličnosti bitno razlikovala o d d a n a š n j e z n a n s t v e n e psihologije i od o n d a š n j i h p r i r o d n i h zna nosti. Zbog toga je nejasno kakvu je znanost F r e u d zapravo razumijevao pod tim i m e n o m . Ako se radi o istraživanjima n a p o d r u č j u ličnosti i ljudskog po našanja, to nije bila z n a n o s t niti znanstveni r a d koji b i s m o d a n a s smatrali a d e k v a t n i m i p r a v i m . Zbog svega toga nije č u d n o što s a m Freud, u s p r k o s t o m e šio je tražio z n a n s t v e n u verifikaciju i z n a n s t v e n u osnovicu za svoje teorije, lu verifikaciju i osnovicu nije sam dao ni našao. Njegova koncepcija i znanosti i z n a n s t v e n e verifikacije n e k e teorije b i t n o se razlikovala o d d a n a š n j e psiholo gije i o d o n d a š n j i h p r i r o d n i h z n a n o s t i . S t o g a njegovo o s l a n j a n j e n a p r i r o d n e znanosti nije m o g l o osigurati i znanstveni s t a t u s njegove teorije u općim znanstvenim okvirima. Međutim, čak i takva koncepcija i čovjeka i znanosti značila je n a p r e d a k i bila je revolucionarno nova u o n d a š n j i m okvirima.
Nesvjesno Z a F r e u d a č o v j e k n e p r e d s t a v l j a s v j e s n o v e ć nesvjesno biće. O n j e n a n e k i način stranac s a m o m sebi, ne poznaje s a m o g sebe i ne m o ž e s a m o g sebe nikada ni u p o z n a t i a k o m u d r u g i u t o m e n e p o m o g n e . Č o v j e k j e , n a p r i m j e r , nesvje stan svojih motiva i pravih razloga svojih akcija i svoje aktivnosti. Spoznava nje s a m o g sebe i vlastitog nesvjesnog koje je m o g u ć e uz p o m o ć d r u g o g p r e m a Freudu je jedan od najvažnijih zadataka svakog čovjeka. Međutim, to je vrlo t e š k o i z a v e ć i n u l j u d i t o j e n e m o g u ć e , j e r n i k a d a n e m a j u t a k v e pomoći dru goga. R a z l o g n e m o g u ć n o s t i s p o z n a v a n j a s e b e j e s t i u t o m e š t o j e p o d r u č j e nesvjesnog u ličnosti svakog pojedinca p o svoin opsegu i značenju golemo u usporedbi sa sviješću. F r e u d je u t o m pogledu usporedio ličnost s ledenom 30
s a n t o m k o j a p l i v a n a v o d i ( s l i k a 1). P o d r u č j e s v i j e s t i o d g o v a r a o n o m d i j e l u t e l e d e n e s a n t e k o j i v i r i i z n a d p o v r š i n e i k o j i j e s a m o d e s e t i n a ili j e d a n a e s t i n a t e ledene sante. Sve o n o što j e ispod površine, a to je m n o g o veći dio, o d g o v a r a nesvjesnom dijelu ličnosti čovjeka. Svijest je, dakle, s a m o malen dio i zabluda je s v i h l j u d i k a d s e b e i d e n t i f i c i r a j u s t i m s v j e s n i m d i j e l o m s v o j e l i č n o s t i i počnu sebe smatrati svjesnim stvorenjima.
S l i k a 1. Težina upoznavanja s nesvjesnim dijelom vlastite ličnosti proizlazi i o t u d a š t o t a j d i o l i č n o s t i i m a p o F r e u d u , prijeteći karakter i predstavlja opasnost z a s a d a š n j u l i č n o s t p o j e d i n c a . P r i j e l a z o d r e đ e n i h s a d r ž a j a iz n e s v i j e s t i u s v i j e s t m o ž e ugroziti ličnost, a p r i j e l a z s v i h s a d r ž a j a iz n e s v j e s n o g u s v i j e s t r a z o r i o b i l i č n o s t s v a k o g č o v j e k a . N e s v j e s n i ili p o d s v j e s n i d i o l i č n o s t i n a s t a o j e u p r a v o k r o z proces obrane ličnosti i j e d n i m je dijelom p r o d u k t te o b r a n e . N e s v j e s n o j e t e m e l j psihoanalitičkog tumačenja ličnosti i temelj psihoana litičke prakse. Sve što je važno u psihoanalizi, nalazi se u nesvjesnom dijelu l i č n o s t i . S a m F r e u d k a ž e : »Ciljevi p s i h o a n a l i z e n i s u n i š t a v i š e n e g o li o t k r i v a n j e n e s v j e s n o g m e n t a l n o g ž i v o t a « ( F r e u d , 1953, s t r . 3 9 7 ) . N e s v j e s n o j e najdublji stratum i najdublja razina ljudskoga. Ono kod F r e u d a o z n a č a v a , m e đ u t i m , (u r a z l i č i t i m e t a p a m a r a z v o j a p s i h o a n a l i z e i nje gove teorije) različite stvari. U svom p r v o m značenju nesvjesno je predstavlja lo o z n a k u z a s v e o n e i d e j e , m i s l i , u s p o m e n e i p a m ć e n j a k o j a s u represirana o d n o s n o potisnuta iz s v i j e s t i u p o d s v i j e s t , i t o d i r e k t n i m d j e l o v a n j e m s a m i h psihičkih p r o c e s a o d n o s n o u g r a đ e n i h m e h a n i z a m a . Ti elementi predstavljaju m a t e r i j a l koji j e s a m p o sebi o p a s a n za ličnost p o j e d i n c a . U s v o m d r u g o m z n a č e n j u F r e u d p o d n e s v j e s n i m p o d r a z u m i j e v a nesvjesno znanje. To nesvjesno z n a n j e , p o n j e g o v u m i š l j e n j u , j e s u o n e i n f o r m a c i j e k o j e m i i m a m o , ali k o j e n i k a d a n i s u p r o š l e k r o z n a š u s v i j e s t i k o j e nisu naučene. T a j d i o ili t o z n a č e n j e nesvjesnog m n o g o je veće od onog prvog značenja. Konačno, nesvjesno o b u h v a ć a i o n a i s k u s t v a k o j a i m a m o , a l i k o j a m možemo verbalizirati. Takva predverbalna iskustva također pripadaju u nesvjesno. N e s v j e s n o j e F r e u d u b i o n u ž a n p o j a m (ili z a k l j u č a k ) d a b i m o g a o o b j a s n i t i i protumačiti velik broj čudnih p o s t u p a k a i ponašanja koji su se događali njegovim p a c i j e n t i m a m i m o njihove volje i svijesti. T a k v i h p o s t u p a k a i m a i k o d o b i č n i h l j u d i u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u . N a p r i m j e r , k a d z a k a s n i m o ili u p o g r e š n o v r i j e m e d o đ e m o n a s a s t a n a k s n e k i m ili z a b o r a v i m o d o ć i n a t a k a v unaprijed dogovoreni sastanak. Za F r e u d a takav događaj nije slučajan, j e r je za njega čovjek d e t e r m i n i r a n i s u s t a v p a , p r e m a t o m e , i taj d o g a đ a j m o r a i m a t i svoj u z r o k . U z r o k t o m d o g a đ a j u t r e b a tražiti u n e s v j e s n o m dijelu ličnosti, j e r p o j e d i n a c s a m nije u stanju ni objasniti niti znati k a k o se to moglo dogoditi. 31
P r e m a t o m e , n e s v j e s n o p r e d s t a v l j a zaključak do kojeg je Freud došao a n a l i z i r a j u ć i t a k v e » s l u č a j n e « i » n e h o t i č n e « p o s t u p k e ili simptome. Nesvjesno s e , d a k l e , manifestira u svakodnevnom životu i p u t e m tih manifestacija ono je d o s t u p n o analizi. Analiza nesvjesnog dijela ličnosti olakšana je o n d a k a d a su s u s p e n d i r a n e kritičke s p o s o b n o s t i pojedinca kao, n a primjer, k a d se poje d i n a c n a l a z i u r e l a k s i r a n o m s t a n j u , k a d s e n a l a z i u p o l u b u d n o m s t a n j u ili u snu, k a d j e o m a m l j e n n e k i m k e m i j s k i m s r e d s t v o m i si. U t a k v i m se s t a n j i m a javljaju primitivnije forme mišljenja, fantazije i snovi koji, uz već s p o m e n u t e »pogreške« i »propuste« koji se p o j e d i n c u d o g a đ a j u u svjesnom stanju, pred s t a v l j a j u o s n o v n e p o d a t k e z a a n a l i z u n e s v j e s n o g d i j e l a l i č n o s t i ili z a p s i h o analizu. Iz F r e u d o v i h se r a d o v a m o ž e zaključiti d a i m a o s a m t a k v i h situacija ili v r s t a p o d a t a k a k o j e s u p o g o d n e z a a n a l i z u p o d s v i j e s t i ili n e s v j e s n o g . T o s u sljedeće situacije i podaci. 1. Šale, pogreške i propusti. U svom r a d u o odnosu šala i nesvjesnog Freud je p o k a z a o k a k o h u m o r č e s t o m o ž e poslužiti k a o s r e d s t v o za n e s v j e s n o izraža vanje seksualnih i agresivnih misli. To isto vrijedi za pogreške i p r o p u s t e koji se, p r e m a F r e u d u , d o g a đ a j u p o d u t j e c a j e m n e s v j e s n o g . 2. Podaci o tome što pojedinac kod drugih ljudi ne voli t a k o đ e r o t k r i v a j u njegovu podsvijest. Ljudi najviše prigovaraju o n i m osobinama drugoga koje s a m i i m a j u ili i z r a ž a v a j u . O n o š t o p o j e d i n a c m r z i , š t o m u s e g a d i ili č e g a s e k l o n i č e s t o j e o n o š t o g a n a j v i š e p r i v l a č i ili g a j e p r i v l a č i l o , ili o n o š t o v o l i ili je volio. G a đ e n j e , m r ž n j a , o d b o j n o s t su, p r e m a t o m e , s a m o načini o b r a n e od stvari k o j i m a p o j e d i n a c nesvjesno teži. 3. Podaci o životu pojedinca također otkrivaju njegovu podsvijest. Tako, n a p r i m j e r , p o j e d i n e s k l o n o s t i ili p r e t j e r a n o s t i ili r e p e t i t i v n a p o n a š a n j a u v e z i su s n e s v j e s n i m . T a k o se p o j e d i n c i n a k o n n e u s p j e h a o d a j u p r e t j e r a n o m piću, spavanju, p r e k o m j e r n o m h r a n j e n j u i slično. K a d ih kasnije drugi odbijaju z b o g t o g a j e r s u p i j a n i , d e b e l i , p o s p a n i , t o o d b i j a n j e ili o d b a c i v a n j e n a v o d i i h n a još j a č u o d a n o s t t i m a k t i v n o s t i m a koje su, p r e m a t o m e , j e d a n nesvjestan način s a m o k a ž n j a v a n j a za n e u s p j e h e . 4. Otpor koji pojedinac pruža pojedinim t e m a m a u razgovoru odnosno t e m e k o j e izbjegava t a k o đ e r s u i n d i k a t i v n e za n j e g o v u podsvijest. To se m o ž e m a n i f e s t i r a t i u r a z g o v o r u i simptomom nerazumijevanja. Često s m o svjedoci da pojedinac u razgovoru ne razumije nešto što je svima ostalima jasno. To je indikacija da je taj sadržaj n a neki način povezan s n j e g o v o m podsviješću. 5. Slobodne asocijacije p r e d s t a v l j a j u k l a s i č n u p s i h o a n a l i t i č k u t e h n i k u za i s t r a ž i v a n j e n e s v j e s n o g d i j e l a l i č n o s t i p o j e d i n c a . U r e l a k s i r a n o m s t a n j u , fizič k o m i m e n t a l n o m , p o j e d i n a c g o v o r i s v e š t o m u d o l a z i ili p a d a n a p a m e t . Za n i m l j i v o j e d a se k o d p o j e d i n a c a k o j i s e p o d v r g a v a j u p s i h o a n a l i t i č k o j t e r a p i j i u s l o b o d n i m a s o c i j a c i j a m a n a j p r i j e j a v l j a j u i z j a v e o krivnji i grešnosti, koje n a r a v n o , za psihoanalizu n e m a j u z n a č e n j a u vezi s n e s v j e s n i m d i j e l o m te ličnosti. Istraživanje nesvjesnog započinje tek n a k o n toga. 6. Snovi p r e d s t a v l j a j u , k a k o j e to F r e u d r e k a o , »kraljevski p u t « u ne svjesno. Zbog toga psihoanaliza pridaje snovima pojedinca najveću važnost. Analiza snova može n a m razjasniti, p o mišljenju F r e u d a , nesvjesne misli poje dinca. F r e u d je stoga toj analizi posvetio j e d n o o d svojih najboljih djela: »Interpretacija snova«. U t o m djelu iznio je i razradio teoriju snova koja je p r e m a n j e g o v i m v l a s t i t i m riječima o m o g u ć i l a d a p s i h o a n a l i z a p r e r a s t e iz j e d n e p r o c e d u r e p s i h o t e r a p i j e u d u b i n s k u p s i h o l o g i j u ( F r e u d , 1965, s t r . 7 ) . 32
7 . Umjetnička djela i umjetničko stvaralaštvo predstavljaju, p o mišljenju F r e u d a , neurotičke simptome koji su javni. N e u r o t s k i simptomi su s a m i p o sebi izraz nesvjesnog i z b o g toga s u u m j e t n i č k a djela p r i k l a d n i sadržaji z a nje govu analizu. Sto je n e k o u m j e t n i č k o djelo složenije i što je neki umjetnik s a v r š e n i j i , t o s u n j e g o v e n e s v j e s n e t e n d e n c i j e i t r e n d o v i više p r e r u š e n i i zamaskiraniji. 8. Neurotički simptomi s u bili p r v i koji s u F r e u d a naveli n a t e o r i j u o ne s v j e s n o m . T o s u b i l i o n i n e u r o t i č k i s i m p t o m i k o j i n i s u i m a l i o r g a n s k u ili n e u r o l o š k u osnovicu. T o su, n a primjer, histerični simptomi, različite tjelesne t e g o b e i si. F r e u d j e z a k l j u č i o d a t a k v e s i m p t o m e m o r a j u p r o u z r o č i t i n e s v j e s n e snage u pojedincu i da su oni, p r e m a tome, izraz tih snaga. Tako je, n a primjer, histerična seksualnost koja se izražava s e k s u a l n i m p r o m i s k u i t e t o m , p o Freu d o v u m i š l j e n j u , u z r o k o v a n a d u b o k o n e s v j e s n o u s a đ e n i m strahom ili osjećajem osobne neadekvatnosti (recimo o s o b n e r u ž n o ć e i slično) i d u b o k i m strahom od odbačenosti. Te o d n o s e psihoanaliza m o r a utvrditi da bi psihoterapija bila u s p j e š n a , a t o znači d a se u t o m p r o c e s u m o r a probiti kroz k o j e k a k v a m o r a listička i filozofska o p r a v d a v a n j a k o j e p o j e d i n c i i m a j u u vezi s a s a m i m s o b o m . Freud, m e đ u t i m , nije bio prvi koji je s k r e n u o pažnju n a važnost nesvjes n o g z a r a z u m i j e v a n j e l j u d s k i h p o s t u p a k a . N e k i s u filozofi t o u č i n i l i p r i j e n j e g a , u t o k u 18. i 19. s t o l j e ć a . O n o š t o j e F r e u d u v e z i s n e s v j e s n i m u č i n i o j e s t t o d a j e t o m p o j m u d a o empirijski status i i z v e o g a iz s t a n j a č i s t e h i p o t e t i č k e a p s t r a k c i j e u realnost. T a se realnost m o ž e ispitivati o b j e k t i v n o i n a taj način, eventualno, objektivno i dokazati postojanje i djelovanje nesvjesnoga. Nesvjesno, dakle, upravlja, usmjeruje i oblikuje ljudsko ponašanje i djelovanje. O n o s e n i k a d a n e p o j a v l j u j e u p r a v o m o b l i k u ili p r a v o m l i k u , v e ć j e u v i j e k simbolizirano. P r i k r i v e n i i s i m b o l i z i r a n i izražaj nesvjesnog m o ž e se, p o F r e u d u , i s k o r i s t i t i z a n j e g o v u a n a l i z u , a i z a terapiju. Desimbolizacija nekog i s k u s t v a z n a č i u k i d a n j e n j e g o v a p o d s v j e s n o g d j e l o v a n j a ili s m a n j e n j e t a k v o g djelovanja. Zbog toga interpretacija snova, s i m p t o m a , ponašanja i ostalih p o d a t a k a z n a č i p u t z a d u b l j e i b o l j e r a z u m i j e v a n j e n e č i j e p o d s v i j e s t i ili n e svjesnoga.
Druge razine svijesti O s i m nesvjesnog u ličnosti postoje j o š dvije razine svjesnosti. To su predsvjesno ili podsvjesno i svjesno. Njihov položaj i odnosi u ličnosti poje d i n c a p r i k a z a n i s u n a s l i c i 2.
S l i k a 2. 3
Fulgosi: Psihologija ličnosti
33
P r e d s v j e s n o o z n a č a v a o n a j d i o l i č n o s t i ili o n a j s t r a t u m u l i č n o s t i p o j e d i n c a k o j i u o d r e đ e n o m č a s u n i j e d o s t u p a n p a m ć e n j u , ali koji t o m o ž e p o s t a t i u bilo k o j e m d r u g o m času. T o pojavljivanje u svijesti nekog p o d a t k a m o ž e biti s p o n t a n o ili s e m o ž e o s t v a r i t i s m i n i m a l n i m n a p o r o m k a o , n a p r i m j e r , k o d prisjećanja nečega. R e c i m o , registarski b r o j vlastitog a u t o m o b i l a m o ž e poje d i n c u u n e k o m č a s u p o s t a t i n e d o s t u p a n , d a b i ga se već u s l j e d e ć e m t r e n u t k u p r i s j e t i o . Z b o g t o g a s e d o m e n a p r e d s v j e s n o g n a z i v a j o š i dostupnim pamćenjem pojedinca. Predsvjesno p r e m o š ć u j e jaz između svjesnog i nesvjesnog dijela ličnosti. U t o k u t e r a p i j e n e k i s c s a d r ž a j i u l i č n o s t i u z d i ž u iz n e s v j e s n o g u p r e d s v j e s n o , a o n d a u svijest. S v i j e s t p r e d s t a v l j a n a j v i š u r a z i n u ili s t r a t u m u l i č n o s t i . S v i j e s t u k l j u č u j e sve o n o čega s m o u o d r e đ e n o m času svjesni. Svjesno iskustvo s a m o je m a l e n dio m e n t a l n o g života koji je svojim većim dijelom nesvjestan. Zbog toga za F r e u d a svjesno iskustvo pojedinca predstavlja iskrivljenu sliku k o j a j e n a s t a l a i k o j a s e o d r a ž a v a k r o z j e d a n proces selekcioniranja i zaštitnog odabiranja s a d r ž a j a iz r e a l n o s t i . O s i m t o g a , s v i j e s t j e k r a t k o t r a j n a i p r o l a z n a i n e p r e k i d n o s e m i j e n j a . Z b o g t o g a svijest predstavlja samo proces, i to proces koji ubrzo nestaje u dubinama predsvjesnog ili podsvijesnog i ne svjesnog o n o g č a s a k a d s e p o j e d i n a c o r i j e n t i r a ili k a d » s v r a t i p a ž n j u « n a n e što drugo. Iz toga vidimo d a su ove dvije razine, predsvjesno i svjesno, m n o g o m a n j e značajne i za ličnost i za njezino funkcioniranje, i za psihoanalizu, i za čovječanstvo od nesvjesnoga.
Struktura ličnosti U cjelokupnoj teoriji Freuda, koja n i k a d a nije formalno bila dorađena, m i ć e m o se najviše usmjeriti i ograničiti n a njegovu teoriju ličnosti. P o j a m o n e s v j e s n o m k a o g l a v n o m d i j e l u ličnosti i k a o t e m e l j u za r a z u m i jevanje čovjeka i psihoanalizu u o p ć e k a r a k t e r i s t i č a n je za p o č e t a k psihoanali z e i F r e u d o v a u č e n j a . N a k o n 1920. o n j e p r o m i j e n i o s v o j u k o n c e p c i j u l i č n o s t i t e n e s v j e s n o , k a o i d r u g e r a z i n e s v j e s n o s t i , z a m i j e n i o n o v i m m o d e l o m i lič n o s t i i m e n t a l n o g ž i v o t a u k o j e m p o s t o j e tri strukture koje zajedno čine ličnost p o j e d i n c a i s v a k o g č o v j e k a . T o s u id (ili l a t i n s k i o n o ) , ego ( l a t i n s k i j a ) i super ego ( n a d j a ) . Id, ego i superego n e predstavljaju zasebne s t r u k t u r e u ličnosti koje i m a j u s v a k a z a s e b e n e z a v i s n u e g z i s t e n c i j u , v e ć s u t o oznake za određene procese u n u t a r ličnosti i za o d r e đ e n e snage koje djeluju. Te »strukture« p r e m a tome, Freud nije m o g a o povezati s o d r e đ e n i m a n a t o m s k i m s t r u k t u r a m a živčanog sustava, p a ih čak nije povezivao ni sa središnjim živčanim sustavom. Freud je bio vrlo dobro upoznat s neuroanatomijom i smatrao je da neuro a n a t o m i j a n j e g o v a d o b a n i j e j o š t o l i k o r a z v i j e n a d a b i se id, e g o i s u p e r e g o mogli identificirati s n e k i m n e u r o a n a t o m s k i m s t r u k t u r a m a . Koncepcija ( M u n r o e , 1955), ( M u n r o e , 1955). je to prikazano 34
o r a z i n a m a s v j e s n o s t i p o z n a t a j e k a o topografija ličnosti a k o n c e p c i j a o i d u , e g u i s u p e r e g u k a o strukturalna koncepcija O b j e se k o n c e p c i j e m o g u spojiti i z a j e d n o izraziti o n a k o k a k o n a slici 3.
svijest predsvijest
nesvjesno
S l i k a 3. ( P r e m a : W o l m a n 1968.) K a k o s e v i d i iz s l i k e 3 , i d j e u c i j e l o s t i u r o n j e n i s a d r ž a n u p o d r u č j u n e svjesnog i on čini najveći dio tog p o d r u č j a . E g o i s u p e r e g o p r o s t i r u se kroz sve tri razine svjesnosti: nesvjesno, predsvjesno i svjesno. Najveći dio ega i superega lociran je u p o d r u č j u predsvjesnog, a s a m o mali dio j e d n o g i d r u g o g čini svijest pojedinca. J e d a n dio ega i s u p e r e g a lociran je u p o d r u č j e nesvjesnog. Iz t o g a se vidi d a s u i e g o i s u p e r e g o v e ć i m s v o j i m d i j e l o m izvan svijesti negoli u svijesti. Iz slike 3. vidljivo j e d a n e s v j e s n i d i o l i č n o s t i o b u h v a ć a sve t r i s t r u k t u r e i id i ego i s u p e r e g o , ali j e najveći njegov dio i s p u n j e n i d o m .
Id Id je u r o đ e n a k o m p o n e n t a ličnosti. On sadrži sve o n o što je psihološko kod pojedinca a što je naslijeđeno i p r i s u t n o pri r o đ e n j u . T o su, u p r v o m r e d u , instinkti ili nagoni. (Freud upotrebljava oba termina kao sinonime. U s u v r e m e n o j psihologiji motivacije instinkti i n a g o n i su, m e đ u t i m , različite stvari. T a k o se l j u d s k o p o n a š a n j e o b j a š n j a v a n a g o n i m a koji m o g u biti i steče ni, a n e i n s t i n k t i m a koji n i k a d a n i s u bili d o k a z a n i u l j u d s k o m p o n a š a n j u . Instinkt kod F r e u d a znači u stvari nagon.) I d j e s j e d i š t e i n s t i n k a t a i p r e m a t o m e rezervoar psihičke energije kojom čovjek raspolaže. I d j e i izvor energije za sve ostale aktivnosti i p r o c e s e u ličnosti, a to znači i izvor energije koja je n u ž n a za funkcioniranje ega i super ega. Te s u s t a v e u ličnosti e n e r g i j o m o p s k r b l j u j e id. I d j e s r e d i š t e s v e g a š t o j e animalno u čovjeku i svega što je neorganizira no; o n n e p o z n a j e z a k o n e , n e p r i z n a j e n i k a k v a p r a v i l a i d j e l u j e n a p r i m i t i v a n n a č i n k o j i n i č i m n i j e o g r a n i č e n ili s p u t a n . I d n e p o z n a j e i n h i b i c i j e . O n j e iz v o r a n , p r i m a r a n s u s t a v l i č n o s t i iz k o j e g s e p o s t e p e n o f o r m i r a j u o s t a l a d v a sustava u ličnosti. K a o p r i m a r a n i i z v o r a n s u s t a v ličnosti, id s l o b o d n o izražava p r i m a r n o n a č e l o s v i h l j u d s k i h b i ć a , a t o j e d a s v a k i porast psihičke energije koju izazi vaju nagoni odmah reducira na taj način što taj suvišak energije izluči ili izbija i na taj način onemogućava ili smanjuje napetost koja bi nastala pojavom takvog viška energije ili porastom energije. I z b i j a n j e ili i z l u č i v a n j e e n e r g i j e iz i d a n a t a j d i r e k t n i n a č i n s m a n j u j e napetost u ličnosti i izaziva ugodu. To sma n j e n j e n a p e t o s t i n a z i v a s e načelom ili principom ugode. N a č e l o ili p r i n c i p u g o d e jest j e d i n o n a č e l o koje id p o z n a j e i p o k o j e m funkcionira. Z b o g toga je id impulzivan, i r a c i o n a l a n i n a r c i s t i č k i . O n djeluje b e z o b z i r a n a k o n z e k v e n c e ili p o s l j e d i c e s v o j i h a k c i j a b i l o u o d n o s u n a v l a s t i t o o d r ž a n j e ili o d r ž a n j e drugih. Budući da ne poznaje tjeskobu i strah, on direktno izražava vlastitu 35
p r i r o d u i nastoji postići svoj cilj, š t o m o ž e biti o p a s n o i za p o j e d i n c a i za društvo. S v o j u e n e r g i j u i d c r p i i z t i j e l a , iz t j e l e s n i h p r o c e s a , a d a b i s e o s l o b o d i o s u v i š k a e n e r g i j e i n a p e t o s t i k o j u t a j v i š a k i z a z i v a , o n s e s l u ž i ili refleksnim akcijama ili primarnim procesom. B u d u ć i d a j e za F r e u d a , p r e m a j e d n o j njegovoj definiciji, n a g o n ili i n s t i n k t s v a k i trajni izvor iritacije ili uzbuđenja, refleksnim r e a k c i j a m a id s m a n j u j e ili u k i d a t a k v u i r i t a c i j u , a t i m e i t o nagonsko stanje, smanjujući na taj način energiju i napetost u ličnosti. Refleksne aktivnosti su u r o đ e n e i osnivaju se na funkcioniranju refleksnih p u t o v a u živčanom sustavu. Svaka refleksna aktiv n o s t ili r e f l e k s n e p o s r e d n o s m a n j u j e n a p e t o s t . P r i m a r n i p r o c e s j e s l o ž e n i j i o d r e f l e k s a i p r e d s t a v l j a psihološku akciju. N a p e t o s t s e s m a n j u j e k r o z p r i m a r n i p r o c e s n a t a j n a č i n š t o o n s t v a r a pre dodžbu nekog objekta koja će smanjiti napetost. Tako, na primjer, čovjek koji j e g l a d a n ili k o d k o j e g d j e l u j e n a g o n g l a d i i m a t ć e p r e d o d ž b u ili p r e d o d ž b e h r a n e i jela. Te halucinantne predodžbe rezultat su funkcioniranja p r i m a r n o g p r o c e s a . T a k v e p r e d o d ž b e n a z i v a j u s e ispunjenjem želje. Najbolji primjer funkcioniranja p r i m a r n o g p r o c e s a i ispunjavanje želja j e s u snovi. Svaki j e san p o F r e u d u , i s p u n j e n j e ž e l j e ili p o k u š a j t a k v o g i s p u n j e n j a . K o d p s i h i č k i h b o l e s n i k a i p s i h o t i č a r a t u f u n k c i j u i m a j u halucinacije. Autističko mišljenje ili nezrelo, nelogično, djetinjasto m i š l j e n j e v o đ e n o ž e l j a m a ili i s p u n j e n o ž e l j a m a t a k o đ e r predstavlja izraz funkcioniranja p r i m a r n o g procesa. Id u svom funkcioniranju ne poznaje realnost i jedina su njegova realnost u p r a v o ove p r e d o d ž b e koje služe i s p u n j e n j u želja. I d n e razlikuje ni r e a l n o s t od nerealnosti, stvarnost o d zamišljaja, subjektivne predodžbe od realnog o b j e k t a , subjektivnosti od objektivnosti. P r e m a t o m e j e j a s n o d a p r i m a r n i p r o c e s n e m o ž e reducirati napetost. G l a d a n č o v j e k n e m o ž e p o j e s t i svoju viziju h r a n e i p o s t a t i sit. I d j e , p r e m a tome, nesposoban da zadovolji potrebe organizma i njegovo funkcioniranje nije dovoljno d a bi se o r g a n i z a m o d r ž a o n a životu. Zadovoljenje n a g o n a i odr žanje života m o ž e se postići j e d i n o u k o n t a k t u s r e a l n o š ć u . D a bi se postiglo takvo zadovoljenje, n u ž n o je da je ličnost sposobna odgoditi p r i m a r n i proces fiktivnog zadovoljavanja, ali t o znači n a m e t a n j e o g r a n i č e n j a f u n k c i o n i r a n j u ida i r a z l i k o v a n j e v a n j s k o g s t v a r n o g svijeta o d fiktivnog svijeta vlastitih želja, p o t r e b a i n a g o n a . Z a j e d n o i d r u g o id j e n e s p o s o b a n , i z a t o se u l i č n o s t i m o r a razviti d r u g a s t r u k t u r a koja će to moći, a to je ego.
Ego O r g a n i z a m za svoju egzistenciju t r e b a d i r e k t a n k o n t a k t i d i r e k t n e o d n o s e s izvanjskim svijetom. T a k v e m u o d n o s e i t a k a v k o n t a k t id ne m o ž e osigu r a t i sa s v o j i m p r i m a r n i m p r o c e s o m i s p u n j a v a n j a želja. G l a d a n čovjek m o r a pronaći h r a n u i konzumirati tu hranu. Zbog toga je nužno da on razlikuje mentalnu predodžbu od stvarnog objekta, predodžbu od percepcije stvarnog objekta. Tek k a d se p r e d o d ž b a više ne zamjenjuje stvarnim objektom, mogu ć e j e t e o b j e k t e t r a ž i t i i p r o n a l a z i t i u s t v a r n o s t i ili o k o l i n i . T o s e t r a ž e n j e i p r o n a l a ž e n j e z a s n i v a n a u s p o r e đ i v a n j u p o d a t a k a iz o b j e k t i v n e r e a l n o s t i i p r e d o d ž b e . T a k o s e s p r e d o d ž b o m j e l a u s p o r e đ u j u p o d a c i iz o s j e t n i h o r g a n a . Sve se t o d o g a đ a u d r u g o j s t r u k t u r i ličnosti, a to j e ego. 36
E g o n e f u n k c i o n i r a p o p r i m a r n o m n a č e l u u g o d e , v e ć p o načelu realnosti. On n e djeluje kroz p r i m a r n i p r o c e s i s p u n j a n j a želja, već k r o z sekundarni proces. Cilj j e n a č e l a r e a l n o s t i d a n a p e t o s t s t v o r e n u u o r g a n i z m u p o r a s t o m i n s t i n k t i v n e a k t i v n o s t i o č u v a s v e d o k n i j e o t k r i v e n ili p o s t i g n u t o n a j r e a l a n o b j e k t k o j i ć e o m o g u ć i t i o d g o v a r a j u ć u , a n e f i k t i v n u s a t i s f a k c i j u ili z a d o v o ljenje n e k o g n a g o n a . P r e m a t o m e , p r i n c i p realnosti p r i v r e m e n o s u s p e n d i r a ili o n e m o g u ć a v a p r i n c i p u g o d e , a t i m e s e p r o t i v i i n s t i n k t i v n o m d j e l o v a n j u i d a . P r i n c i p u g o d e m o r a b i t i s u s p e n d i r a n s v e d o k s e n e o s t v a r i realno zado voljenje. Takvo realno zadovoljenje uslužuje i ispunjava i princip ugode, pa je i on postignut. Zadovoljenjem se snizuje n a p e t o s t u organizmu. Tako, n a primjer, seksualni nagon biva o d g o đ e n sve d o k se n e p r o n a đ e odgovarajući »objekt« i o d g o v a r a j u ć e o k o l n o s t i za njegovo zadovoljenje. E g o j e , d a k l e , s p o s o b a n d a r a z l i k u j e r e a l n o s t i f i k c i j u i, z a r a z l i k u o d i d a , s p o s o b a n je t r p j e t i o d r e đ e n s t u p a n j n a p e t o s t i . N a d a l j e , d o k j e id rigidan i l i k s a n i f u n k c i o n i r a uvijek n a isti n a č i n , ego j e s p o s o b a n za p r o m j e n u i mije njanje. Te p r o m j e n e u egu nastaju p o d utjecajem novih iskustava. Umjesto mišljenja zasnovanog na željama, k o j e je k a r a k t e r i s t i č n o za id, n j e g a k a r a k t e r i z i r a realističko mišljenje ili realizam. Zbog toga ego razvija i raspolaže kognitivnim kapacitetom i s p o s o b a n j e z a spoznaju realnosti. Ti su kapaciteti u f o r m i r a z l i č i t i h kognitivnih sposobnosti ili vještina. Sekundarni proces je z a p r a v o k o g n i t i v n i p r o c e s k o j i m s e u t v r đ u j u p l a n o v i , p r o g r a m i i načini po stupanja d a bi se d o š l o d o o n i h o b j e k a t a koji m o g u zadovoljiti n a g o n e ida, i t o n a t a k a v n a č i n k o j i n e ć e u g r o z i t i e g z i s t e n c i j u p o j e d i n c a ili e g z i s t e n c i j u d r u g i h o s o b a . E g o j e , p r e m a t o m e , s j e d i š t e intelektualnih funkcija i intelekta, o n j e i racionalan. U m j e s t o zadovoljavanja želja ego je angažiran u testiranju realnosti. U t o m e m u p o m a ž u svi m e n t a l n i p r o c e s i o s o b i t o m i š l j e n j e . E g o , d a k l e , p r e d s t a v l j a izvršni organ ili egzekutivu ličnosti jer on kontro lira sve p u t o v e p r e m a akciji, vrši selekciju o n i h a s p e k a t a okoline n a koje će reagirati i o d r e đ u j e način n a koji će reagirati. On odlučuje i o t o m e koje će instinkte zadovoljiti. U t o m djelovanju on m o r a sjediniti i uskladiti i zahtjeve ili p r o h t j e v e i d a i z a h t j e v e r e a l n o s t i ili o k o l i n e . T o n i j e l a k o i z a t o o n č e s t o djeluje u vrlo složenim uvjetima. M e đ u t i m , n e s m i j e m o z a b o r a v i t i d a j e e g o n a s t a o iz i d a i d a o n z a p r a v o , k a o i cijela l i č n o s t , p r e d s t a v l j a d i o i d a . T o j e o r g a n i z i r a n i d i o i d a čiji j e cilj zadovoljavanje ida, a n e frustriranje ida. O s i m toga, sva energija k o j o m ego r a s p o l a ž e p r o i z l a z i iz i d a . I z i d a p r o i z l a z i i s v a m o ć k o j o m r a s p o l a ž e e g o . Z b o g toga ego n i k a d a ne m o ž e biti s a m o s t a l a n i nezavisan o d ida. E g o j e n a taj na čin vezan i uz id i za r e a l n o s t . O n i s t o v r e m e n o m o r a zadovoljavati p r o h t j e v e ili z a h t j e v e i d a i z a h t j e v e r e a l n o s t i , a t i s u g o t o v o u v i j e k u s u p r o t n o s t i . D a b i m o g a o udovoljiti i j e d n i m i d r u g i m zahtjevima, ego treba imati o d r e đ e n u jakost i koherenciju ili integritet. Z a h t j e v i i d a s u k a t k a d a t a k o j a k i ili t o l i k o s u p r o t n i realnosti da ego počinje gubiti svoj integritet i počinje se r a s p a d a t i . Z b o g t o g a e g o m o r a t r o š i t i e n e r g i j u i n a v l a s t i t o o d r ž a v a n j e i i z g r a d n j u ili r e p a r i r a n j e vlastitog integriteta koji je stalno ugrožen n e p r e k i d n i m zahtje vima impulzivnog, slijepog, iracionalnog, sebičnog, n a r c i s t i č k o g i asocijal nog ida.
37
Superego S u p e r e g o p r e d s t a v l j a onaj dio ličnosti koji se n a j k a s n i j e razvija. Super ego nastaje i razvija se p o d utjecajem socijalne okoline i društva u kojem po j e d i n a c živi. D a b i m o g a o živjeti u d r u š t v u i s o s t a l i m l j u d i m a , s v a k i p o j e d i n a c m o r a u s v o j i t i » p r a v i l a p o n a š a n j a « ili » p r a v i l a i g r e « k o j a v r i j e d e u t o m društvu. To znači da treba usvojiti n o r m e , vrijednosti, moral, etiku, stavove i d r u g a obilježja koje to d r u š t v o ima i koji u tom d r u š t v u vrijede. To usvajanje d r u š t v e n i h n o r m i i priznatih vrijednosti naziva se socijalizacija. Da bi p o j e d i n a c m o g a o sve t c usvojiti i socijalizirati se, u njegovoj se ličnosti, p o mišljenju F r e u d a , razvija p o s e b n a s t r u k t u r a k o j u j e F r e u d nazi v a o superego. Superego predstavlja unutarnjeg reprezentanta društva, njego vih tradicionalnih n o r m i , vjerovanja, uvjerenja, vrijednosti, etike i svega ostalog. S u p e r e g o j e moralni čuvar ličnosti i njegova je glavna funkcija da sudi o t o m e š t o je d o b r o a š t o je loše u p o s t u p a n j u i p o n a š a n j u ličnosti i b r i n e se o t o m e d a p o s t u p a n j e i p o n a š a n j e b u d e u skladu s »moralnim« zahtjevima koji su u njega usađeni. Te moralne standarde u superego je usadilo društvo, pa s u p e r e g o p r e d s t a v l j a z a p r a v o agenta društva u pojedincu. S u p e r e g o s e r a z v i j a inkorporiranjem vrijednosti i s t a n d a r d a koje djetetu u s a đ u j u najprije roditelji, a onda šira društvena okolina, odnosno značajni pojedinci u njegovu životu. T a k o na p o č e t k u superego reflektira s a m o očeki vanja roditelja. S u z r a s t o m se socijalni svijet djeteta sve više p r o š i r u j e (škola, organizacije, u s t a n o v e , profesija itd.). S t a k v i m p r o š i r e n j e m socijalnog svijeta proširuje se, povećava i mijenja s u p e r e g o p o j e d i n c a t a k o da o b u h v a ć a novo o b l i k e p o n a š a n j a i p o s t u p a n j a k o j e n e k a g r u p a ili s o c i j a l n a o r g a n i z a c i j a odobrava, njeguje ili zabranjuje. I z o v o g a s e v i d i d a s e č o v j e k ne rađa sa superegom ili s moralnim i etič kim standardima, v e ć s e s u p e r e g o r a z v i j a n a k n a d n o u s v a j a n j e m ili i n k o r p o r a c i j o m d r u š t v e n i h n o r m i i etičkih s t a n d a r d a , k a o i p r o c e s o m socijalizacije. J a s n o je d a to o b j a š n j a v a zašto različiti ljudi i m a j u različite m o r a l n e i etičke s t a n d a r d e . S u p e r e g o pojedinca je o n a k a v kakvim ga je napravila socijalna okolina tog pojedinca; o n nije ni nasljeđen, ni urođen, niti je unaprijed formi ran na određeni način. S u p e r e g o s e r a z v i j a p o d u t j e c a j e m nagrađivanja i kažnjavanja. N a taj na čin dijete p o s t e p e n o uči o n o što smije i o n o što n e smije i n a taj način s a m o p o č i n j e u p r a v l j a t i s v o j i m p o n a š a n j e m i u s m j e r a v a t i ga. U s u p e r e g u F r e u d r a z l i k u j e d v a d i j e l a : savjest i ego-ideal. Savjest je s t r u k t u r a k o j a djeluje u n u t a r s u p e r e g a a koja se u n j e m u razvila p o d utje c a j e m kazni r o d i t e l j a i d r u g i h a g e n a t a d r u š t v a . E g o - i d e a l j e s t r u k t u r a u n u t a r s u p e r e g a k o j a s e r a z v i j a p o d u t j e c a j e m nagrada i pohvala koje dijete i čovjek dobivaju od roditelja i drugih. S a v j e s t i m a f u n k c i j u i s p o s o b n o s t d a p o j e d i n c a kažnjava za p o s t u p k e koji nisu u skladu s d r u š t v e n i m n o r m a m a . To savjest postiže kroz evaluaciju postupaka, moralne zabrane, osjećaje krivnje i grijeha. S a v j e s t se javlja uvijek o n d a k a d p o n a š a n j e pojedinca nije u skladu s idealima koje je u njega usa dilo društvo. Ego-ideal djeluje i regulira ponašanje ličnosti na taj način što postavlja ciljeve k o j i m a p o j e d i n a c t e ž i , p o s t a v l j a aspiracije koje kada su dostignute i z a z i v a j u u p o j e d i n c u o s j e ć a j ponosa i vlastite vrijednosti. Na primjer, dijete 38
k o j e j e h v a l j e n o z a svoj š k o l s k i u s p j e h n a s t o j i t a k a v ili j o š b o l j i u s p j e h p o s t i ći i d a l j e . Savjest je, p r e m a tome, unutarnji reprezentant socijalnih zabrana i kazni, a ego-ideal j e u n u t a r n j i r e p r e z e n t a t socijalnih p o h v a l a i d o p u š t e n j a . S u p e r e g o je p o t p u n o razvijen tek o n d a k a d su razvijeni i savjest i ego-ideal pojedinca. Tek tada superego može p o t p u n o funkcionirati. P o t p u n u zrelost p o s t i ž e o n d a k a d a m o ž e u s p j e š n o i p o t p u n o zamijeniti roditelje i regulirati i voditi ponašanje, t j . k a d se razvije s a m o k o n t r o l a p o n a š a n j a . Superego ne funkcionira po načelu realnosti p a je zato i on u sukobu s r e a l n o š ć u , o d n o s n o s e g o m . S u p e r e g o n e teži r e a l n o m , već i d e a l n o m , i zbog toga se s u k o b l j a v a i s idom, i s e g o m , i s r e a l n o š ć u . N a k r a j u t r e b a reći d a se ta tri s u s t a v a u ličnosti n e s m i j u shvatiti a n t r o pomorfistički kao neki homunkulusi u n u t a r pojedinca koji reguliraju njegovo ponašanje, niti k a o neke metafizičke egzistencije. Id, ego i superego s a m o su imena za različite vrste psiholoških procesa u n u t a r ličnosti koji se odvijaju u skladu s različitim načelima. U n o r m a l n i m okolnostima ta bi tri sustava pro cesa u ličnosti trebala djelovati s k l a d n o i kao cjelina p o d u p r a v o m ega. U v r l o o p ć e n i t o m s m i s l u , k a k o k a ž u H a l l i L i n d z e y (1978), t i s e s u s t a v i p r o c e s a u l i č n o s t i m o g u zamisliti k a o b i o l o š k a k o m p o n e n t a l i č n o s t i (id), psi h o l o š k a k o m p o n e n t a l i č n o s t i (ego) i k a o s o c i j a l n a k o m p o n e n t a l i č n o s t i ( s u p e r ego). Od te tri k o m p o n e n t e Freud je za najslabiju s m a t r a o ego. Kasniji razvoj psihoanalize j e d n i m je dijelom išao u p r a v o u p r a v c u pridavanja većeg znače nja egu, koji j e p o s t a o najvažniji dio ličnosti č o v j e k a (vidi poglavlje o E r i k s o novoj psihosocijalnoj teoriji ličnosti).
Dinamika i procesi u ličnosti Rekli s m o da je Freudova teorija p r v a elaborirana teorija ličnosti. Elabor i r a n o s t i cjelovitost toj teoriji daje u p r a v o onaj dio koji se odnosi na dinami ku ličnosti. F r e u d je prvi razvio j e d n u d i n a m i č k u teoriju ličnosti, a ne stati č k u d e s k r i p c i j u n a b a z i o v i h ili o n i h m r t v i h ili p e t r i f i c i r a n i h o b i l j e ž j a i k a r a k t e r i s t i k a p a j e n a taj način svoju t e o r i j u učinio m n o g o realističnijom o d svih prethodnih koncepcija. Z a F r e u d a č o v j e k p r e d s t a v l j a j e d a n energetski sustav ili sustav energije. K a o t a k a v , taj se s u s t a v e n e r g i j a p o n a š a n a isti n a č i n k a o i svaki složeni ener getski sustav. Freud je u tom pogledu bio pod jakim utjecajem deterministič kih k o n c e p c i j a i p o d u t j e c a j e m fizike i fiziologije svog d o b a . K a o liječnik F r e u d je znao d a ljudski organizam funkcionira t a k o d a troši energiju, a ener gija j e , k a o š t o j e to p o k a z a l a fizika, j e d n a j e d i n s t v e n a i n e u n i š t i v a . O n a , m e đ u t i m , m o ž e p o p r i m a t i r a z l i č i t e f o r m e i p r e l a z i t i iz j e d n e f o r m e u d r u g u . P r e m a t o m e , ljudski organizam mora funkcionirati po zakonu o konzervaciji ener gije jednako kao i svaki drugi sustav energija. Jedina razlika između čovjeka kao energetskog sustava i ostalih jest u formi energije k o j o m on raspolaže. Taj poseban oblik energije je psihička energija. U k u p n a e n e r g i j a k o j o m o r g a n i z a m r a s p o l a ž e n a s t a j e i s t v a r a s e iz t j e l e s n i h p r o c e s a i m e t a b o l i z m a , t j . iz h r a n e . T a s e e n e r g i j a t r o š i z a s v e t j e l e s n e p r o c e s e k a o š t o su r a d s r c a , r a d m i š i ć a , d i s a n j e , k r e t a n j e , p r o b a v a , ali i 39
z a m i š l j e n j e , p e r c i p i r a n j e , p a m ć e n j e , koji jednako tako predstavljaju tjelesne procese. E n e r g i j a se u fizici i d e f i n i r a r a d o m i u č i n c i m a . M e đ u t i m , s v a k i r a d t r e b a d r u g u v r s t u e n e r g i j e . Z a t a k o z v a n i p s i h i č k i r a d ili p s i h i č k e p r o c e s e p o t r e b n a j e i p o s e b n a v r s t ili o b l i k e n e r g i j e , a t a j j e o b l i k p s i h i č k a e n e r g i j a . Psihički procesi troše psihičku energiju. Ta psihička energija može biti trans formirana iz fiziološke, a. m o ž e s e i transformirati u fiziološku. Prema tome, o n a se p o d v r g a v a istim p r i r o d n i m n a č e l i m a i z a k o n i m a k o j i m a se podvrga v a j u i svi o s t a l i o b l i c i e n e r g i j a . Svaki čovjek raspolaže s a m o s ograničenom količinom energije, pa p r e m a t o m e i p s i h i č k e e n e r g i j e . Cilj j e l j u d s k o g p o n a š a n j a i f u n k c i o n i r a n j a l i č n o s t i d a s e t a o g r a n i č e n a k o l i č i n a e n e r g i j e p o t r e b n a z a p s i h i č k e p r o c e s e štedi što je moguće bolje. Psihička energija u organizmu nastaje u idu djelovanjem instinkata. i n s t i n k t i s u , k a o š t o s m o r e k l i , urođeni tjelesni izvori ekscitacije ili stanja neurofiziološke ekscitacije. Ako j e djelovanje takvih u n u t a r n j i h izvora eksci t a c i j e ili i n s t i n k a t a j a k o , r a s p o l o ž i v a s e e n e r g i j a o r g a n i z m a b r z o t r o š i i z a t o o r g a n i z a m t r e b a smanjiti to trošenje energije, odnosno odstraniti uzrok njezi ne akumulacije, odstraniti djelovanje ekscitacije ili djelovanje instinkta. Od stranjivanje djelovanja trajnih izvora ekscitacije u n u t a r organizma, instinkata ili n a g o n a p o s t i ž e s e n j i h o v i m zadovoljavanjem. Zadovoljenje dovodi do ne s t a n k a ( p r i v r e m e n o g , d a k a k o ) d j e l o v a n j a n e k o g i n s t i n k t a ili i z v o r a e k s c i t a c i j e , do smanjenja trošenja energije i napetosti koja je u organizmu izazvana pove ć a n o m k o l i č i n o m energije. T a k o se štedi energija o r g a n i z m a . Za zadovoljenje i n s t i n k t a i s m a n j e n j e p o t r o š n j e e n e r g i j e p o t r e b n o j e postojanje ličnosti, od n o s n o ega i s u p e r e g a . Oni z n a j u k a k o se m o ž e i k a k o se s m i j e zadovoljiti n e k i instinkt n a najbolji i najefikasniji način. Ego i s u p e r e g o n e služe n i č e m d r u gom nego konzervaciji energetskih izvora kojima raspolaže organizam. D i n a m i k a o r g a n i z m a i p r o c e s i u o r g a n i z m u b a z i r a j u se, p r e m a t o m e , n a energiji, a procesi u ličnosti n a o n o m dijelu te energije k o j u n a z i v a m o psihič k o m . C j e l o k u p n a p s i h i č k a e n e r g i j a d o b i v a s e iz t k i v a , iz t i j e l a , a t r o š i s e z a r e d u k c i j u ili s m a n j e n j e n a p e t o s t i i z a z v a n e e k s c i t a c i j a m a ili d j e l o v a n j e m i n s t i n k a t a . S o r g a n s k o g ili t j e l e s n o g s t a j a l i š t a t o j e č i s t i g u b i t a k e n e r g i j e i zato nije č u d o što se o r g a n i z a m p u t e m ličnosti bori protiv takvog rasipanja energije i protiv njezina pretvaranja u oblik psihološke energije. Instinkti
ili
nagoni
I n s t i n k t i ili n a g o n i s u , d a k l e , t r a j n i i u r o đ e n i i z v o r i e k s c i t a c i j e u o r g a nizmu koji troše u k u p n u energiju organizma pretvarajući je u psihičku. Pod n j i h o v i m d j e l o v a n j e m n a s t a j e v i š a k t a k v e e n e r g i j e k o j i i z a z i v a tenziju ili na petost u organizmu ili ličnosti. Da bi se ta napetost smanjila i uspostavilo stanje u k o j e m se energija neće trošiti za psihičke procese o d n o s n o p r e t v a r a t i u oblik psihičke energije, p o t r e b n o je zadovoljiti instinkte i ukloniti ekscitac i j u iz o r g a n i z m a . T o s e p o s t i ž e d j e l o v a n j e m l i č n o s t i o d n o s n o p o n a š a n j e m . Cjelokupno l j u d s k o p o n a š a n j e je, p r e m a tome, u z r o k o v a n o instinktima i us mjereno na njihovo zadovoljavanje. Djelovanje instinkata je, naravno, maski r a n o i p r i k r i v e n o , ali k a t k a d a m o ž e , k a d s u ego i s u p e r e g o slabi, p o s t a t i i otvoreno i direktno. 40
I z t o g a s e v i d i d a j e F r e u d o v s u s t a v l i č n o s t i monističku Cjelokupna ličnost i organizam djeluju na osnovu prirodne energije koja se stvara iz hrane. To j e materijalistički i m o n i s t i č k i s u s t a v koji za o b j a š n j e n j e l j u d s k e ličnosti n e posiže za nikakvim d u h o m , d u š o m , psihičkim i ostalim idealističkim koncepci j a m a . U t o m e je značenje F r e u d a i njegove psihologije ličnosti i koncepcije čovjeka u o p ć e u usporedbi sa svim ranijim shvaćanjima. I n s t i n k t i s u , p r e m a t o m e , i z v o r i ili p r e t v a r a č i iz k o j i h n a s t a j e p s i h i č k a energija. Zbog toga se m o r a m o zadržati n a njima. Freud je dao nekoliko koncepcija instinkata. Psihološka reprezentacija n e k o g i n s t i n k t a n a z i v a s e željom, a tjelesni proces k o j i i z a z i v a e k s c i t a c i j u ili i n s t i n k t n a z i v a s e potrebom. S v a k i p o b u đ e n i i n s t i n k t v r š i selektivnu kontrolu nad ponašanjem i usmjer u j e to p o n a š a n j e p r e k o ida, e g a i s u p e r e g a . T a se selektivnost postiže n a razli čite n a č i n e kao, š t o je, n a p r i m j e r , p o v e ć a n j e osjetljivosti za o d r e đ e n e hranid b e n e t v a r i ili s n i ž a v a n j e a p s o l u t n o g l i m e n a z a o n e t v a r i k o j e s u o r g a n i z m u potrebne. K o d s v a k o g i n s t i n k t a F r e u d r a z l i k u j e o v a o b i l j e ž j a : izvor, cilj, objekt i poriv. Izvor j e o d g o v a r a j u ć i t j e l e s n i p r o c e s e k s c i t a c i j e ili p o t r e b e o d n o s n o sta nje tkiva. C i l j j e o d s t r a n j i v a n j e t e e k s c i t a c i j e ili z a d o v o l j e n j e , o d n o s n o u k l a n j a n j e p o t r e b e . Objekt instinkta j e o n a s t v a r ili o n o š t o m o ž e z a d o v o l j i t i p o t r e b u , a l i i c j e l o k u p n o p o n a š a n j e k o j e d o v o d i d o t o g o b j e k t a . Poriv j e s n a g a ili j a k o s t n e k o g i n s t i n k t a , o d n o s n o jačina potrebe organizma. Što je potreba veća, t o j e n a g o n jači. P s i h i č k a e n e r g i j a s e , p r e m a t o m e , j a v l j a iz t j e l e s n i h p o t r e b a i s m a n j u j e s e z a d o v o l j a v a n j e m t i h p o t r e b a . T o j e j e d a n ciklus koji se repetitivno ili ope tovano ponavlja. T o z n a č i d a i n s t i n k t i i z a z i v a j u prisilnu repeticiju ili prisilno ponavljanje ponašanja. T a k a v model djelovanja instinkata i funkcioniranja ličnosti nazvan je modelom reduciranja napetosti. C j e l o k u p n i c i k l u s odvija se zato d a bi se smanjio porast napetosti u o r g a n i z m u . Z b o g t o g a s e k a ž e d a j e cilj n e k o g i n s t i n k t a regresivan, jer uspostavlja i vraća ličnost u stanje mirovanja, odno sno da su instinkti po svom djelovanju konzervativni, jer nastoje konzervirati ili o d r ž a t i s t a n j e mirovanja ili ravnoteže u organizmu i ličnosti. I z v o r i cilj i n s t i n k a t a s u , p o F r e u d u , s t a l n i u t o k u cijelog života.'-Jedino n e k i o d i z v o r a e k s c i t a c i j e m o g u u t o k u s a z r i j e v a n j a ili s t a r e n j a organizma nestati, a novi se razviti. M e đ u t i m , objekt n e k o g instinkta, k a o i sredstva i putovi njegovog zadovoljenja z n a t n o se m i j e n j a j u u t o k u života pojedinca. T o j e m o g u ć e s t o g a što. s e p s i h i č k a e n e r g i j a m o ž e p r e m j e š t a t i s j e d n o g o b j e k t a na drugi i trošiti n a različite načine. Zbog toga, a k o neki objekt zadovoljenja i n s t i n k t a n i j e d o s t u p a n , e n e r g i j a s e m o ž e i n v e s t i r a t i u n e k i d r u g i . Energija se može premještati s jednog objekta na drugi bez ograničenja. To znači da jedan o b j e k t z a d o v o l j e n j a n e k o g i n s t i n k t a m o ž e zamijeniti neki drugi. K a d je ener g i j a j e d n o m t r a j n o i n v e s t i r a n a u z a m j e n s k i ili s u p s t i t u i r a j u ć i o b j e k t , k o j i t a k o n a d o m j e š t a onaj koji bi p r i r o d n i m p u t e m zadovoljio taj instinkt, taj se objekt i a k t i v n o s t k o j a j e u v e z i s n j i m n a z i v a j u i derivatom instinkta. T a k o j e sisa n j e p r s t a k o d m a l o g d j e t e t a d e r i v a t i n s t i n k t a g l a d i ili s e k s a . M o g u ć n o s t p o m i c a n j a ili p r e m j e š t a n j a p s i h i č k e e n e r g i j e p o b u đ e n e n e k i m i n s t i n k t o m s jednog objekta n a drugi j e d n o je o d najvažnijih obilježja 41
F r e u d o v e t e o r i j e i d i n a m i k e l i č n o s t i . T i m e s e o b j a š n j a v a raznolikost ljudskog p o n a š a n j a i n j e g o v a plastičnost. C j e l o k u p n o ljudsko p o n a š a n j e n a taj je način m o g u ć e s v e s t i i i z v e s t i iz i n s t i n k a t a ili n a g o n a . S v i i n t e r e s i , p r e f e r e n c i j e , p r e o k u p a c i j e , navike, u k u s i , stavovi, vrijednosti i djelatnosti p r e d s t a v l j a j u sluča j e v e p r e m j e š t a n j a j e d n e t e i s t e e n e r g i j e — i n s t i n k t i v n e ili n a g o n s k e e n e r g i j e i proizlaze i temelje se n a njoj. T r a j n o i n v e s t i r a n j e p s i h i č k e ili n a g o n s k e e n e r g i j e u n e k i o b j e k t n a z i v a s e kateksijom. Ako je zadovoljenje nekog instinkta takvim objektom spriječeno, d o l a z i d o antikateksije. P r i m j e r i za k a t e k s i j u j e s u e m o c i o n a l n e veze i poveza n o s t s l j u d i m a , s p o s l o m , s a s t v a r i m a ili i d e a l i m a . A n t i k a t e k s i j u i z a z i v a j u barijere k o j e s u ili unutarnje ili izvanjske, a k o j e s p r e č a v a j u n e p o s r e d n o za d o v o l j e n j e n e k o g i n s t i n k t a ili n a g o n a . K a t e k s i j e i a n t i k a t e k s i j e p r e d s t a v l j a j u motivaciju i dinamiku ličnosti. N% p i t a n j e k o l i k o i n s t i n k a t a ili n a g o n a p o s t o j i u č o v j e k u F r e u d n i j e n i k a d a o d g o v o r i o j e r je s m a t r a o d a t o t r e b a j u o d g o v o r i t i fiziolozi, a n e p s i h o l o z i . U k o n a č n o j verziji s v o j e t e o r i j e i n s t i n k a t a F r e u d s m a t r a d a se svi i n s t i n k t i m o g u s v r s t a t i u d v i j e k a t e g o r i j e . J e d n u ( E r o s ) č i n e instinkti ili nagoni života a d r u g u ( T h a n a t o s ) instinkti ili nagoni smrti. I n s t i n k t i života služe o d r ž a v a n j u p o j e d i n c a i vrste. Primjeri takvih instin k a t a j e s u glad, žeđ, seks. Uz t e i n s t i n k t e je, p r e m a F r e u d u , v e z a n i p o s e b a n oblik p s i h i č k e energije koji se naziva libido. O d s v i h i n s t i n k a t a ž i v o t a z a F r e u d a j e n a j v a ž n i j i seksualni nagon ili sek sualni nagoni. P o s t o j i v i š e t a k v i h i n s t i n k a t a , j e r r a z l i č i t a t j e l e s n a t k i v a izazi v a j u r a z l i č i t e erotske želje. S v a k o t a k v o t k i v o n a z i v a s e erogenom zonom.. E r o g e n a z o n a j e d i o k o ž e ili s l u z n i c e k o j i j e v r l o o s j e t l j i v n a i r i t a c i j u k o j a iza ziva u g o d u . F r e u d je razlikovao nekoliko takvih zona. J e d n u čine u s t a i u s n a šupljina, j e d n u spolni organi, j e d n u anus. Te zone imaju veliko značenje u Freudovoj teoriji razvoja ličnosti. Instinkti smrti m n o g o su slabije opisani. Oni djeluju m n o g o neprimjetnij e o d i n s t i n k a t a života i z a t o m a l o z n a m o o n j i m a . M e đ u t i m , n j i h o v o j e djelo vanje neminovno i svaki čovjek na kraju u m i r e . Stoga Freud kaže da je »smrt c i l j ž i v o t a « ( F r e u d , 1920 a, s t r . 3 8 ) . I m a v i š e i n s t i n k a t a k o j i p r i p a d a j u t o j k a tegoriji. To su, na primjer, instinkti okrutnosti, agresivnosti, ubijanja i samo ubojstva. Oni, m e đ u t i m , n e m a j u poseban oblik energije kao što je t o libido. Ti s u i n s t i n k t i t a k o đ e r b i o l o š k i o d r e đ e n i i j e d n a k o v a ž n i k a o i i n s t i n k t i živo t a . N j i h o v i s o m a t s k i ili t j e l e s n i i z v o r i s u n e p o z n a t i , a t o j e n a j v e ć a s l a b o s t u F r e u d o v o j teoriji i n s t i n k a t a . Moglo bi se p o m i s l i t i d a j e njihov izvor u katab o l i č k i m p r o c e s i m a u t k i v u , ali F r e u d t o n i j e p r e t p o s t a v l j a o . Težnju za smrću, koja je urođena čovjeku, Freud je objašnjavao načelom konstantnosti. P r e m a t o m n a č e l u sve ž i v o i svi živi p r o c e s i i m a j u t e n d e n c i j u vraćanja u stanje stabilnosti kakvo postoji u n e o r g a n s k o m svijetu. F r e u d to t u m a č i t i m e d a j e ž i v o t s t v o r e n iz n e ž i v e t v a r i d j e l o v a n j e m n e k i h s i l a iz k o z m o s a . P r i j e l a z iz n e ž i v e t v a r i u ž i v u b i o j e n a p o č e t k u n e s t a b i l a n i ž i v a s e t v a r u b r z o v r a ć a l a u neživo stanje. P o d u t j e c a j e m evolucije život se j e d i n k i poste p e n o p r o d u ž a v a o , a r a z v o j e m o r g a n a za r e p r o d u k c i j u živa j e t v a r s t e k l a m o g u ć n o s t d a s e s a m a o b n a v l j a i n i j e v i š e t r e b a l a b i t i u v i j e k n a n o v o s t v a r a n a iz n e ž i v e . T a k o j e p o s t a l a relativno nezavisna o d nežive. M e đ u t i m , i t a d a i sada živa se t v a r p o d v r g a v a l a n a č e l u k o n s t a n t n o s t i i v r a ć a n j a u neživo stanje. T v a r j e u s t a n j u ž i v o t a i z b a č e n a iz s v o j e r a v n o t e ž e i m o r a s e u t o s t a n j e v r a t i t i . Želja za s m r ć u j e k o d ljudi psihički r e p r e z e n t a n t tog principa. 42
Drugo empirijsko objašnjenje tog instinkta smrti u čovjeku moglo bi, p r e m a F r e u d u , b i t i načelo entropije, tj. termodinamički zakon prema kojem s e s v a k i e n e r g e t s k i s u s t a v n a s t o j i v r a t i t i u s t a n j e b a l a n s a ili r a v n o t e ž e . M e đ u tim, i uz takvo je objašnjenje status (osobito biološki) instinkata s m r t i ne jasan. D r u g i v a ž a n i n s t i n k t s m r t i j e s t agresivni nagon. Agresivnost je težnja s a m o u n i š t e n j u koja je u s m j e r e n a na neki izvanjski objekt koji predstavlja s u p s t i t u c i j u za s a m o g sebe. Agresivni n a g o n se javlja o n d a k a d želju za s m r ć u b l o k i r a i n s t i n k t života i d r u g e o k o l n o s t i . Prvi svjetski r a t j e bio poti caj F r e u d u za r a z v i j a n j e t e o r i j e o i n s t i n k t i m a s m r t i , a o s o b i t o o a g r e s i v n o m instinktu. Nagoni života i nagoni s m r t i u m n o g i m su životnim a k t i v n o s t i m a sinteti z i r a n i i n e u t r a l i z i r a n i . T a k o j e za F r e u d a , n a p r i m j e r , j e d e n j e fuzija gladi (instinkta života) i d e s t r u k t i v n o s t i (instinkta smrti) koji se izražava u grizenju, trganju itd. L j u b a v o p e t m o ž e neutralizirati m r ž n j u . Izvanjska
ekscitacija
ili
podrazivanje
Osim u n u t a r n j e ekscitacije o r g a n i z m a , p o s t o j e i m o g u ć n o s t i i izvori za izvanjsku ekscitaciju, tj. za takvu ekscitaciju koja svoje izvore i m a u okolini. T a k v u i z v a n j s k u e k s c i t a c i j u F r e u d j e s m a t r a o kudikamo manje važnom i značajnom za razumijevanje ličnosti i njenu dinamiku od unutarnjih i urođe nih izvora ekscitacije. Izvanjski podražaji postavljaju pred ličnost m n o g o m a n j e zahtjeve i dovode ličnost u z n a t n o m a n j e složene situacije nego što je to slučaj s u n u t a r n j i m izvorima u z b u đ e n j a i podražaja. T i m se izvorima pod r a ž a j a i u z b u đ e n j a Ličnost m o ž e m n o g o l a k š e p r i l a g o d i t i n e g o l i u n u t a r n j i m z a h t j e v i m a . O s i m toga, o d tih se izvora m o ž e pobjeći, a od u n u t a r n j i h ne. Z b o g t o g a j e vanjsko podrazivanje od sekundarne važnosti i ne doprinosi značajni je razumijevanju čovjeka. O n o m o ž e p o s t a t i važno j e d i n o u o d r e đ e n i m sluča jevima. Takav je slučaj s prejakim izvanjskim stimulacijama onda kada ego j o š n i j e r a z v i j e n , t j . u r a n o j ž i v o t n o j d o b i . T a d a t a k v a s t i m u l a c i j a ili p o d r a z i vanje može imati negativne posljedice za ličnost pojedinca jer pod utjecajem takve stimulacije u toj životnoj d e b i s t v a r a se količina psihičke energije k o j u ličnost nije u stanju podnijeti i koristiti. Iz toga se, p r e m a m o m mišljenju, vidi velika razlika i z m e đ u t r a d i c i o n a l n e psihologije i psihologije ličnosti. T r a d i c i o n a l n a psihologija (na p r i m j e r psiho logija p e r c e p c i j e , o s j e t a , m i š l j e n j a , p a m ć e n j a , z a b o r a v l j e n a , u č e n j a itd.) b i l a je orijentirana samo na proučavanje čovjeka u odnosu p r e m a izvanjskim p o d r a ž a j i m a i o k o l n i m u t j e c a j i m a . T a j e p s i h o l o g i j a z a n e m a r i v a l a ili n i j e z n a l a z n a č e n j e u n u t a r n j i h b i o l o š k i h d e t e r m i n a n t i p o n a š a n j a i l i č n o s t i . Ličnost je, međutim, u mnogo većoj mjeri određena tim biološkim determinantama nego li perifernim i tangencijalnim utjecajima k o j i m a se b a v i l a t r a d i c i o n a l n a psi hologija vvundtovsko-strukturalističkog tipa. Zanemarivanje tih unutarnjih, b i o l o š k i h d e t e r m i n a n t i d o v e l o j e s t o g a t u t r a d i c i o n a l n u p s i h o l o g i j u n a spo redne probleme i na pogrešne putove traženja razjašnjenja ljudskog ponaša nja i ljudske prirode. Od te trivijalnosti, tangencijalnosti i perifernosti takva se psihologija nije m o g l a spasiti ni t a d a n i s a d a ( t a m o g d j e j e j o š i m a ) nikak v i m h v a t a n j e m z a e k s p e r i m e n t a l n u m e t o d u , jer je tu metodu jednako moguće i pametnije primjenjivati na relevantne determinante ljudskog ponašanja i na relevantna pitanja čovjeka,. Zanemarivanje unutarnjih, bioloških, determi nanti p o n a š a n j a i s m a t r a n j e čovjeka s a m o o r g a n i z m o m koji doživljajno reagi43
r a n a i z v a n j s k e p o d r a ž a j e z n a č i p o t p u n o simplificirati i falsificirati prirodu. Stoga nije č u d o što takva u s m j e r e n j a ni,prije ni sada nisu pridonijela razumijevanju ljudskog ponašanja. Dinamički
odnosi
u
njegovu znatnije
ličnosti
B u d u ć i d a s e p s i h i č k a e n e r g i j a u o r g a n i z m u s t v a r a i p o t j e č e iz t j e l e s n i h p r o c e s a , o d n o s n o iz o n i h t o č a k a u t i j e l u u k o j i m a p o s t o j i t r a j n a e k s c i t a c i j a , t o j e o n a u p o t p u n o s t i v e z a n a za id. I d t u e n e r g i j u troši za i s p u n j a v a n j e svo j i h želja n a bazi p r i m a r n o g p r o c e s a i n a č e l a u g o d e . I d i m a t e n d e n c i j u d a cje l o k u p n u e n e r g i j u p o t r o š i z a t a k v o z a d o v o l j a v a n j e i n s t i n k a t a ili u k l a n j a n j e i z v o r a e k s c i t a c i j e u o r g a n i z m u . E n e r g i j a i d a j e v r l o fluidna i lako se moze pre mještani s objekta na objekt koji m o ž e ispunjavati želju (dijete koje je gladno stavlja u u s t a s v a k a k v e stvari i siše ih). B u d u ć i d a ostala dva sustava funkcija u ličnosti, ego i superego, n e m a j u v l a s t i t e e n e r g i j e , a z a f u n k c i o n i r a n j e t r e b a j u p s i h i č k u e n e r g i j u i n s t i n k a t a ili izvora trajne ekscitacije u n u t a r organizma, oni je m o r a j u n a neki način pri s k r b i t i ili d o b i t i o d i d a . E g o p r i s k r b l j u j e p s i h i č k u e n e r g i j u p u t e m m e h a n i z m a ili p r o c e s a identi fikacije. Proces identifikacije temelji se n a n e m o g u ć n o s t i ida d a razlikuje s u b j e k t i v n o o d objektivnog, imaginaciju od stvarnosti. Zbog toga je za id s v e j e d n o d a li j e o b j e k t n e k e k a t e k s i j e s t v a r a n ili s a m o z a m i š l j e n , r e a l a n ili subjektivan. On ne m o ž e razlikovati izvanjski svijet od svijeta zamišljaja i ideja. Da bi o r g a n i z a m m o g a o zadovoljiti svoje p o t r e b e , on m o r a razlikovati r e a l n o od subjektivnog, j e r s a m o realno m o ž e zadovoljiti p o t r e b e organizma. T o se razlikovanje postiže n a osnovi u s p o r e đ i v a n j a u n u t a r n j e slike tog o b j e k t a ili p r e d o d ž b e o d p e r c e p c i j e t o g o b j e k t a . Razlikovanje predodžbi od percepcije o d v i j a se p o s r e d s t v o m s e k u n d a r n o g p r o c e s a . I d o s t v a r u j e k a t e k s i j e p o d j e d n a k o l a k o s r e a l n i m ili s a m o z a m i š l j e n i m o b j e k t i m a , j e r o n n e r a z l i k u j e s i m b o l e o d fizičkih o b j e k a t a k o j e ti s i m b o l i reprezentiraju. Budući da je sekundarni proces kojim raspolaže ego m n o g o efikasniji u zadovoljavanju stvarnih p o t r e b a organizma i m n o g o uspješnije o d p r i m a r n o g u k i d a ili s n i ž a v a t e n z i j u ili n a p e t o s t u o r g a n i z m u , o d n o s n o s m a n j u j e ili u k i d a e k s c i t a c i j u p u t e m k a t e k s i r a n j a p s i h i č k e e n e r g i j e z a r e a l n e o b j e k t e i za realnost, to p o s t e p e n o sve više psihičke energije biva k a t e k s i r a n o u realnost, a ne u zamišljaje. To je proces identifikacije. N a taj način sve više energije dolazi p o d vlast ega, t a k o d a o n n a k r a j u m o ž e zagospodariti svim energetskim zalihama ida. Ta vlast n a d psihičkom energijom za ego je s a m o relativna, j e r č i m e g o n e z a d o v o l j i o r g a n i z a m , o d n o s n o i n s t i n k t e ili iz vore ekscitacije, id p r e u z i m a vlast. Z a d o b i v e n u energiju o d i d a ego t r o š i za različite svrhe. T a k o se dio ener gije ida troši za o d r ž a v a n j e , u n a p r e đ i v a n j e i razvoj p s i h o l o š k i h p r o c e s a k a o što su rezoniranje, mišljenje, suđenje, pamćenje, percipiranje i drugi. Drugi dio zadobivene energije ego troši za o b u z d a v a n j e ida i s p r e č a v a n j e njegova impulzivnog, iracionalnog i direktnog načina djelovanja. Taj način djelovanja m o ž e postati o p a s a n i za egzistenciju ega i m o ž e izazvati r a s p a d ega. Zbog toga ego razvija i koristi svoje o b r a m b e n e m e h a n i z m e k o j i m a se b r a n i od ida, a za koje t r e b a i troši psihičku energiju. S n a g e kojima ego ograničava ida nazivaju s e antikateksijama. K o n a č n o , ego t r e b a i troši energiju i za svoju o b r a n u o d superega koji je također iracionalan i i m a tendenciju zadobivanja energije i postizanja dominacije i nad idom i nad egom. 44
Dio energije ego troši za integraciju i usklađivanje funkcioniranja svih triju p o d r u č j a u ličnosti, o d n o s n o za usklađivanje, j a b i h to nazvao, svih kate g o r i j a f u n k c i o n i r a n j a ili f u n k c i j a u l i č n o s t i . E g o t i m e n a s t o j i p o s t i ć i h a r m o n i j u u ličnosti koja će m u olakšati njegovo bavljenje i uspostavljanje o d n o s a s r e a l n o š ć u , o d n o s n o s o k o l i n o m k o j a j e d i n a imože z a d o v o l j i t i p o t r e b e o r g a nizma. P r o c e s i u e g u n a k o j e s e t r o š i p s i h i č k a e n e r g i j a iz i d a v r l o s u s l o ž e n i . T o s u v r l o k o m p l e k s n i nizovi kateksija i antikateksija k o j i m a se psihička e n e r g i j a kanalizira p r e m a o b j e k t i m a koji su k a t k a d a i vrlo udaljeni i različiti o d o n i h o b j e k a t a k o j i m o g u z a d o v o l j i t i o r g a n i z a m ili n e k u n j e g o v u p o t r e b u . Z b o g t o g a p o j e d i n a č n e e g o - k a t e k s i j e n e m o g u ili ne« m o r a j u d i r e k t n o z a d o v o l j a v a t i i n s t i n k t e ili p o t r e b e o r g a n i z m a , a l i s u t a k v e p o j e d i n a č n e e g o - k a t e k s i j e v e z a n e u l a n c e i s u s t a v e k o j i n a o v a j ili o n a j n a č i n i p a k d o v o d e d o t a k v o g z a d o v o l j e n j a . T i m s e k a n a l i m a p s i h i č k a e n e r g i j a o r g a n i z m a ili i n s t i n k a t a š i r i p r e m a najrazličitijim objektima i djelatnostima koji n a prvi pogled n e m a j u n i k a k v e veze s n e k i m i n s t i n k t o m , ali o n i o l a k š a v a j u e g u d a d o đ e d o p r a v i h i r e a l n i h o b j e k a t a k o j i ć e z a d o v o l j i t i p o t r e b e ili i n s t i n k t e o r g a n i z m a . N a t a j n a č i n e n e r g i j a n e k o g i n s t i n k t a ili p o t r e b e m o ž e b i t i k a t e k s i r a n a s n a j r a z l i č i t i j i m o b j e k t i m a . N a p r i m j e r , e n e r g i j a i n s t i n k t a g l a d i ili p o t r e b e z a h r a n o m može takvim k a n a l i m a u pojedinčevu egu biti k a t e k s i r a n a u interesima za zvanje k u h a r a , u i n t e r e s u za s k u p l j a n j e m r e c e p a t a , ali isto t a k o u i n t e r e s u z a n e k o d r u g o z v a n j e . M o ž e b i t i k a t e k s i r a n a z a o d r e đ e n e s t a v o v e ili n a č i n e m i š l j e n j a z a o d r e đ e n a v j e r o v a n j a , u v j e r e n j a ili i d e o l o g i j u i t d . Superego priskrbljuje psihičku energiju p o t r e b n u za njegovo funkcioni r a n j e t a k o đ e r p u t e m m e h a n i z m a identifikacije. U tome važnu ulogu imaju roditelji. Roditelji predstavljaju j e d n e od prvih o b j e k a t a za koje se k a t e k s i r a p s i h i č k a e n e r g i j a i d a . T o j e z b o g t o g a š t o r o d i t e l j i , ili n j i h o v i z a m j e n i c i , z a d o voljavaju p o t r e b e djetetova o r g a n i z m a , o d n o s n o ida. Te su kateksije vrlo raz vijene i jake. Međutim, osim toga što zadovoljavaju potrebe organizma rodi t e l j i u č e ili p r e n o s e n a d i j e t e r a z l i č i t e t r a d i c i o n a l n e ili d r u š t v e n o p r i z n a t e v r i jednosti, n o r m e , ideale, načine t u m a č e n j a itd. Osim toga oni igraju i ulogu u k a ž n j a v a n j u ili p o h v a l j u j u i n a g r a đ u j u d i j e t e k a d s e p o n a š a n a » i s p r a v a n « o d n o s n o »neispravan« način. Roditelji su, p r e m a t o m e , u takvoj funkciji rep r e z e n t a n t i ili a g e n t i d r u š t v a . Ovdje m o r a m istaći sličnost i razliku i z m e đ u F r e u d o v a shvaćanja i t u m a čenja nagrade i kazne i biheviorističkog shvaćanja nagrade i kazne. P r e m a F r e u d u , k a r a k t e r n a g r a d e i m a j u s v i o n i o b j e k t i ili p o s t u p c i ( r i j e č i , s m i j e š a k , o d o b r a v a n j e , n o v a c , o d l i k o v a n j a i t d . ) k o j i d i r e k t n o ili i n d i r e k t n o s m a n j u j u n a p e t o s t u o r g a n i z m u . K a r a k t e r k a z n e i m a j u p a k svi o n i o b j e k t i i p o s t u p c i ( k a o p r i j e k o r , n e u g o d n i p o s t u p c i i s l i č n o ) k o j i povećavaju ili odgađaju sma njenje napetosti u organizmu. U neobiheviorističkoj koncepciji nagrada i kazna i m a j u gotovo isto značenje. Različit je, m e đ u t i m , način n a koji Pavlov i bihevioristička psihologija objašnjavaju stjecanje k a r a k t e r a nagrade kod onih objekata koji ne mogu direktno utjecati na zadovoljenje, kao i neposto janje tenzije kao posebnog, od p o t r e b e odvojenog m e h a n i z m a . Takvim djelovanjem roditelja dijete nauči identificirati one p o s t u p k e i ponašanja u svom r e p e r t o a r u koji dovode d o nagrada i identificirati p o s t u p k e koji dovode d o kazni, i t a k o se počinje ponašati na način koji od njega zahti jevaju roditelji i drugi agenti društva. U t o m e m u p o m a ž u kateksije s idealima, vrijednostima, pravilima, n o r m a m a koje su m u pokazali i n a koje su ga naučili 45
r o d i t e l j i i d r u g i a g e n t i d r u š t v a . T e k a t e k s i j e p r e d s t a v l j a j u introjekciju moral nih imperativa društva. K a t e k s i j a za te i m p e r a t i v e zbiva se, d a k l e , p r e k o ori ginalnih k a t e k s i j a ida za roditelje k a o o n e koji zadovoljavaju o r g a n i z m i č k e p o t r e b e . N a t a j n a č i n i d e a l i d r u š t v a p o s t a j u i d e a l i p o j e d i n c a ili n j e g o v ego -ideal, idealno ja, a k a t e k s i r a n e z a b r a n e i k a z n e d r u š t v a p o s t a j u n j e g o v a o s o b n a savjest. J e d n o i d r u g o su sastavni dio superega. Dakle, superego za svoje f u n k c i o n i r a n j e s t j e č e e n e r g i j u p u t e m identifikacije s roditeljima, i on postaje njihov reprezentant u ličnosti, kao i reprezentant društva. Imperativi društva, a t o znači i funkcioniranje superega, vrlo su često suprotni idu i njegovim impulsima. Imperativi društva trebaju suspendirati agresivnost, inhibirati primitivne nagone i porive agresivnog nagona i svih nagona s m r t i , k a o i seksualnog nagona i svih n a g o n a života. K a d s u razvijeni i id i e g o i s u p e r e g o , i z m e đ u n j i h m o ž e dolaziti d o razli čitih o d n o s a i zavisnosti u r a s p o r e d u i korištenju psihičke energije. Ako je ego slab, većinu energije kontrolira id. Takav pojedinac je sklon impulsivnom, n a g o n s k o m djelovanju, i s p u n j a v a n j u želja i p r o h t j e v a p u t e m p r i m a r n o g pro cesa, n e d o v o l j n o razlikuje realnost od imaginacije i primitivan je. U njegovu se ponašanju izražavaju osobine i obilježja ida. P o j e d i n a c k o d k o g a e n e r g i j o m o r g a n i z m a g o s p o d a r i s u p e r e g o p o k a z u j e u s v o m p o n a š a n j u dominaciju moralističkih načela i ideala umjesto realističkih. Superego je, k a o i ego, sposoban z a s t v a r a n j e a n t i k a t e k s i j a . Antikateksije savjesti sputavaju i vežu ego tako da onemogućuju njegovo djelovanje i normalne kontakte s realnošću. Antikatek s i j e e g o - i d e a l a t a k o đ e r n e g a t i v n o u t j e č u n a e g o , j e r e g o - i d e a l , ili i d e a l n o j a , p o s t a v l j a p r e v i s o k e i n e d o s t i ž n e c i l j e v e ili r a z i n e o č e k i v a n j a , o d n o s n o s t a n d a r d e k o j i m a p o j e d i n a c n i k a k o n e m o ž e u d o v o l j i t i . S t o g a j e t a k a v p o j e d i n a c iz l o ž e n čestim ili stalnim frustracijama, što dovodi do osjećaja neuspjeha i depresije. M e h a n i z m i d i n a m i k e l i č n o s t i s u , d a k l e , k a t e k s i j e i a n t i k a t e k s i j e k o j e iz v o d e id, e g o i s u p e r e g o . Iz t i h k a t e k s i j a i a n t i k a t e k s i j a proizlazi i harmonija ličnosti, a l i i konflikti i tenzije, k a o i različita p a i psihopatološka stanja u kojima se pojedina ličnost m o ž e naći. Sukobi snaga i djelovanje tih snaga u l i č n o s t i t v o r e dinamiku ličnosti, dinamiku koju nitko prije F r e u d a nije tako detaljno opisao niti objasnio i kojoj nitko prije njega nije posvetio toliku pažnju i toliku važnost za objašnjenje ljudskog ponašanja i ljudske prirode.
Razvoj ličnosti Razvoj ličnosti se, p r e m a F r e u d u i psihoanalizi, odvija p o d u t j e c a j e m r a z l i č i t i h i s k u s t a v a iz r a n o g d j e t i n j s t v a i p o d u t j e c a j e m s e k s u a l n e e n e r g i j e ili libida koja je svakom čovjeku urođena. U svom razvoju ličnost prolazi kroz č e t i r i psihoseksualna stadija. T o s u : oralni, analni, falusni i genitalni stadij. O s i m t i h g l a v n i h s t a d i j a p o s t o j i j o š i period latencije. Ti su stadiji razvoja ličnosti psihogenetički, š t o znači da su univerzalni i prisutni kod svih ljudi. Prva tri stadija u razvoju ličnosti su najvažnija i traju d o otprilike pete godine života, što znači d a se u t o m razdoblju ličnost pojedinca već gotovo u p o t p u n o s t i f o r m i r a . T a s e t r i s t a d i j a z a j e d n o n a z i v a j u predgenitalnim stadiji ma. N a z i v i p o j e d i n i h s t a d i j a p o t j e č u o d n a z i v a d i j e l o v a t i j e l a u k o j i m a j e u s r e d o t o č e n a l i b i d i n a l n a ili s e k s u a l n a e n e r g i j a o r g a n i z m a u t o k u r a z v o j a ili, 46
b o l j e r e ć i , u k o j i m a s u s m j e š t e n i t r a j n i j i izvori s t i m u l a c i j e . T i se dijelovi tije l a n a z i v a j u primarnim erogenim zonama. T e su p r i m a r n e e r o g e n e z o n e osjet l j i v e n a s t i m u l a c i j u ili p o d r a z i v a n j e . S t i m u l a c i j a t i h p o d r u č j a i l i z o n a i z a z i v a ugodu. To su osobito o n a m j e s t a gdje se spajaju koža i sluznica, o d n o s n o vanjska i u n u t a r n j a koža. Podrazivanje tih m j e s t a izaziva s e k s u a l n o zadovo ljenje. T a k v e e r o g e n e z o n e p o F r e u d u s u oči, uši, usta, u s n e , m u š k i i ženski s e k s u a l n i o r g a n i , p r s a i a n u s . U s v a k o m s t a d i j u r a z v o j a l i č n o s t i d r u g i d i o tije la i l i d r u g a e r o g e n a z o n a j e a k t i v n a i t r a ž i o b j e k t e ili a k t i v n o s t i k o j i m o g u izazvati u g o d u . Psihoseksualni razvoj j e r a z v o j s e k s u a l n o g i n s t i n k t a , i o n j e genetički i biološki determiniran i invarijantan. Redoslijed razvojnih stadija j e n a taj n a č i n n e i z m j e n j i v o razmatanje bioloških sekvenci nezavisno o kulturi i kul turnom nasljeđu. M e đ u t i m , individualna iskustva i doživljaji p o j e d i n c a vezani za p o j e d i n e p s i h o s e k s u a l f i e s t a d i j e , o s t a v l j a j u t r a j n e t r a g o v e n a o s o b i n e , v r i jednosti i stavove koji se u t o m stadiju formiraju. Osobit utjecaj n a formiranje ličnosti i m a j u dva faktora; to su frustracija i preveliko popuštanje ili udovoljavanje. K o d f r u s t r a c i j e d j e t e t o v e p o t r e b e za psihoseksualnom aktivnošću ili psihoseksualne potrebe (kao š t o su, recimo, s i s a n j e , g r i z e n j e ) n i s u z a d o v o l j e n e ili o p t i m a l n o z a d o v o l j e n e o d o n i h k o j i h s e 0 djetetu brinu. K o d prevelikog udovoljavanja roditelji p a k ne omogućuju djetetu da stekne dovoljnu kontrolu nad internim funkcijama (kao što su f u n k c i j e e l i m i n a c i j e m o k r a ć e i f e c e s a ) i n a t a j n a č i n p o t i č u ili p o d r ž a v a j u djetetov osjećaj ovisnosti o drugima i osjećaj nekompetencije. I u jednom 1 u d r u g o m slučaju dolazi, p o mišljenju Freuda, do prevelikog investiranja libida k o j e s e k a s n i j e , u o d r a s l o j d o b i , m a n i f e s t i r a k a o rezidualno ponašanje (koje čine osobine, vrijednosti i stavovi) p o v e z a n o s o n i m p s i h o s e k s u a l n i m s t a d i j e m u k o j e m j e d o š l o d o f r u s t r a c i j e ili d o p r e v e l i k o g u d o v o l j a v a n j a i ovisnosti o roditeljima. D a l j i f a k t o r u r a z v o j u l i č n o s t i p r e d s t a v l j a p o j a v a fiksacije za određeni s t a d i j ili p e r i o d p s i h o s e k s u a l n o g r a z v o j a . F i k s a c i j a z n a č i o s t a j a n j e n a o d r e đ e n o m stadiju psihoseksualnog razvoja. T a k o n e k o dijete od šest godina koje siše p r s t e p r e d s t a v l j a p r i m j e r fiksiranosti za oralni stadij p s i h o s e k s u a l n o g razvoja. N j e g o v a se e n e r g i j a investira u j e d n u a k t i v n o s t k o j a j e k a r a k t e r i s t i č n a za n e k i raniji s t a d i j . D o f i k s a c i j e d o l a z i z b o g t o g a š t o j e t a k a v p o j e d i n a c i m a o ili d o ž i v i o p r e m a l o ili p r e v i š e z a d o v o l j e n j a z a v r i j e m e t o g r a z v o j n o g s t a d i j a , p a j e ili ustrašen ili nemotiviran da prijeđe u drugi stadij te traži i dalje istu vrst zadovo ljenja. T a k v e fiksacije m o g u biti p r i s u t n e i u p o n a š a n j u o d r a s l e o s o b e . Fiksir a n o s t za o r a l n i stadij m o ž e k o d o d r a s l o g biti izražena t r a ž e n j e m zadovoljenja u j e d e n j u , p i j e n j u , p u š e n j u i si. Dalji f e n o m e n koji je važan u p s i h o s e k s u a l n o m razvoju pojedinca jest regresija. R e g r e s i j a z n a č i v r a ć a n j e n a j e d a n r a n i j i ili n i ž i n i v o u r a z v o j u k o j i j e v e ć p o j e d i n a c p r o š a o , o d n o s n o n a j e d a n r a n i j i n a č i n z a d o v o l j a v a n j a ili n a n e k u r a n i j u t o č k u f i k s a c i j e . R e g r e s i j u ili n a z a d o v a n j e i z a z i v a j u stiesovi stanja napetosti, anksioznosti i frustracije. Zbog toga je regresija s a m o jedan specijalan slučaj fiksacije, i one su k o m p l e m e n t a r n e . Što j e n e k a fiksacija jača, to je i v j e r o j a t n o s t regresije veća. B u d u ć i da regresiju m o g u izazvati i prolazna stanja, to o n a može biti i s a m o prolazna pojava. T a k o pojedinac m o ž e r e g r e s i r a t i n a p r e v e l i k o k o n z u m i r a n j e j e l a i p i ć a ili p u š e n j e d o k t r a j e f r u s t r a c i j a , s t r e s ili t j e s k o b a . Z a n i m l j i v o j e s p o m e n u t i d a s u n e k a i s t r a ž i v a n j a f
47
pokazala d a postoji povezanost i z m e đ u veličine frustracije u o r a l n o m stadiju i i n t e n z i t e t a f i k s i r a n o s t i z a p u š e n j e ( M c A r t h u r i d r u g i , 1958). P s i h o s e k s u a l n i r a z v o j , fiksacija i regresija i m a j u g o l e m u važnost za psi h o a n a l i t i č k o t u m a č e n j e o s o b i n a ili k a r a k t e r a l i č n o s t i . T a k o z a s v a k i p r e d g e n i t a l n i r a z v o j n i s t a d i j p o s t o j i o d r e đ e n i tip ili karakter ličnosti T i s e t i p o v i ili k a r a k t e r i ličnosti formiraju p o d utjecajem fiksiranosti pojedinca za određeni p r e d g e n i t a l n i razvojni stadij, a za psihologiju ličnosti j e d a n su o d najvažnijih aspekata Freudove teorije psihoseksualnog razvoja. Oralni
stadij
Oralni stadij o b u h v a ć a p r v u godinu života. Dijete je t a d a p o t p u n o ovisno o d r u g i m a i d o zadovoljenja njegovih potreba može doći jedino uz p o m o ć drugih osoba. Biološki nagoni zadovoljavaju se kroz usta. Manipulacije tog predjela tijela izazivaju t a k o đ e r ugodu. Zbog toga u s n a šupljina, usne, jezik i okolni predio postaju središte aktivnosti i interesa. T o su, p r e m a tome, pod r u č j a t i j e l a k o j a p r v a s t u p a j u u funkciju zadovoljenja potreba i preko kojih s e ostvaruje socijalni kontakt. U tim se predjelima koncentrira seksualna energija ( l i b i d o ) d j e t e t a i o n a o s t a j e v e z a n a z a t a j p r e d i o i k r o z .cijeli ž i v o t . Grizenje nokata, ljubljenje, pušenje, jedenje, pijenje, žvakanje g u m e itd. pred stavljaju aktivnosti koje su, p r e m a F r e u d u i d r u g i m psihoanalitičarima, do kaz vezanosti libida za oralnu zonu. P r e m a Freudovoj teoriji seksualne je tijesno povezano s u g o d o m . Ekscitacija oralne zone izaziva u g o d u pa zbog toga i s e k s u a l n o zadovoljenje. T a k o ta u g o d a i to zadovoljenje bivaju kateksirani za sve o b j e k t e koji izazivaju u z b u đ e n j e o r a l n e z o n e , b i l o t o m a j č i n a p r s a ili d u d a , n o k a t ili p a l a c , ž v a k a ć a g u m a ili c i g a r e t a . N a osnovi t a k v i h zadovoljenja i u g o d e u toj dobi dijete razvija r u d i m e n t e povjerenja ili nepovjerenja u o s o b e i o k o l i n u . R a z v i j a v e ć u ili m a n j u zavisnost ili nezavisnost o d te okoline. B u d u ć i d a n a p o č e t k u n e razlikuje sebe o d okoli n e (ili m a j č i n i h p r s i j u o d n o s n o b o č i c e s m l i j e k o m ) , n a p o č e t k u s e m i j e š a j u u g o d a z b o g u t a ž e n j a n a g o n a g l a d i i privrženosti. T a k o n a s t a j e dječji egocentrizam. S v r e m e n o m d i j e t e p o č i n j e r a z l i k o v a t i s e b e o d m a j k e ili o k o l i n e i majčina p r s a o d n o s n o d u d u od vlastitog p r s t a koji ih počinje zamjenjivati u izazivanju oralne ugode. O r a l n i s t a d i j z a v r š a v a k a d a p r e s t a j e d o j e n j e . P r e s t a n a k d o j e n j a ili h r a n j e n j a n a b o č i c u i s t i m u vezi s m a n j e n j e u g o d e izaziva k o d d j e t e t a o d r e đ e n e p o t e š k o ć e i konflikte koji su t o veći što j e više libidinalne energije bilo pobu đ e n o i k o n c e n t r i r a n o u oralnoj zoni. Veća koncentracija te energije u toj zoni s m a n j u j e količinu libidinalne energije koja ostaje n a r a s p o l a g a n j u za rješava nje konflikata u drugim razvojnim stadijima. U drugoj polovici p r v e godine života n a s t u p a d r u g a faza oralnog stadija. T o j e oralno-agresivna ili oralno-sadistička faza. K a d dijete dobije zube i m o ž e gristi, grizenje i ujedanje postaju načini izražavanja frustracije koju o n o d o ž i v l j a v a k a d n e m a z a d o v o l j e n j a ili k a d j e t o z a d o v o l j e n j e o d g o đ e n o . T a d a dijete traži o r a l n o zadovoljenje ujedanjem, pljuvanjem, slinjenjem i n a d r u g e »agresivne« načine. D j e c a k o j a u o r a l n o j f a z i d o ž i v l j a v a j u p r e v e l i k o ili p r e m a l o z a d o v o l j e n j e , ili p r e v e l i k u ili p r e m a l u k o l i č i n u s t i m u l a c i j e , p o s t a j u oralno-pasivne ličnosti u odrasloj dobi. T a k v e ličnosti i m a j u optimističko shvaćanje svijeta, i m a j u stabilno povjerenje u druge ljude i u odnose s drugima. U odnosu n a druge 48
r a z v i j a j u j e d a n zavisan odnos i očekivanja. Takvi pojedinci očekuju brigu i skrb od drugih i razumijevanje. Oni su pasivni, nezreli i lakovjerni (rezidualno p o n a š a n j e ) . F i k s a c i j a za o r a l n i stadij d o v o d i u o d r a s l o j d o b i d o p e s i m i s t i č k o g ponašanja i shvaćanja svijeta i okoline. Ti su pojedinci sarkastični, cinični u odnosu p r e m a svima u svojoj okolini. Oni su skloni eksploatiranju drugih i d o m i n a c i j i n a d d r u g i m a d o k g o d t r a j u ili n i s u z a d o v o l j e n e n j i h o v e v l a s t i t e potrebe. Analni
stadij
Analni stadij o b u h v a ć a d r u g u i treću g o d i n u života. U toj dobi središte iibidinalne energije, o d n o s n o izvori s t i m u l a c i j e u o r g a n i z m u p r e m j e š t a j u se s o r a l n e z o n e u analnu zonu. S t i m u l a c i j a t e z o n e s a d a i z a z i v a u g o d u i d i j e t e n a s t o j i i z a z v a t i t a k v u s t i m u l a c i j u . O n o t o p o s t i ž e ili retencijom ili ispuštanjem i z m e t a , o d n o s n o kontroliranjem i s p u š t a n j a ili i z b a c i v a n j a i z m e t a . T i m k o n t r o l i r a n j e m i z b a c i v a n j a o n o p o v e ć a v a ili s m a n j u j e p r i t i s a k u n i ž i m d i j e l o v i m a debelog crijeva i n a analni sfinkter. N a č i n p o n a š a n j a o k o l i n e u o d n o s u n a p o d u č a v a n j e d j e t e t a u vezi s kon troliranjem izbacivanja i izlučivanja i z m e t a i m o k r a ć e , o d n o s n o podučavanje i treniranje toalete i higijene imaju, p o mišljenju Freuda, vrlo specifične efekte n a razvoj ličnosti djeteta u toj dobi i kasnije. Taj trening i p o d u k a z a h t i j e v a o d d j e t e t a d a odgodi neposredno zadovoljenje i ugodu (po primar n o m procesu) i d a tu ugodu i zadovoljenje uskladi sa socijalnim zahtjevima. T a j t r e n i n g i p o d u k a jačaju funkcije ega i superega. To znači da su takav t r e n i n g i p o d u k a z a č e c i samokontrole i vladanja sa sobom koju će pojedinac imati u svojoj odrasloj dobi. P o d u č a v a n j e t o a l e t e i h i g i j e n e z a d i j e t e j e frustrativno. Ako je taj postu p a k g r u b , o n će k o d djeteta izazvati t e n d e n c i j u z a d r ž a v a n j a stolice i opstipac i j u ili z a t v o r e n o s t . T a s e t e n d e n c i j a m o ž e generalizirati na druge postupke i p o n a š a n j a , t e s e k o d d j e t e t a (i o d r a s l o g ) r a z v i j a analno-retentivni karakter ličnosti. A n a l n o - r e t e n t i v n a l i č n o s t ili l i č n o s t k o j a j e f i k s i r a n a z a t a j s t a d i j n a t a k a v n a č i n p o k a z u j u u s v o m p o n a š a n j u o s o b i n e k a o š t o s u t v r d o g l a v o s t , ne p o p u s t l j i v o s t , š k r t o s t , u r e d n o s t , t o č n o s t , i z r a ž e n u č i s t o ć u i h i g i j e n u , r e d ili p a k i z r a z i t u n e u r e d n o s t . N e s p o s o b n e s u za r a z l i k o v a n j e p a n e r a z l i k u j u m a l e razli ke i ne osjećaju fine distinkcije, te ne p o d n o s e nejasnoće i dvosmislenosti. A k o j e m a j k a p r e v i š e b l a g a i m o l i ili p r e k l i n j e d i j e t e d a r e g u l i r a s v o j u stolicu i hvali ga i n a g r a đ u j e za to, k o d djeteta će se razviti analno-agresivni karakter ličnosti. Odrasla osoba koja je fiksirana za taj stadij n a ovaj način ima osobine kao što su okrutnost, destruktivnost, nesređenost, neprijateljstvo. U ljubavnim odnosima u odrasloj dobi takva osoba shvaća druge kao objekte koje ona posjeduje i koji su njezina svojina. Falusni
stadij
U dobi i z m e đ u četvrte i pete godine dolazi d o p r o m j e n e središta i kon c e n t r a c i j e I i b i d i n a l n e e n e r g i j e . O n a s e s a d a k o n c e n t r i r a o k o seksualnih organa koji p o s t a j u e r o g e n a z o n a i čija stimulacija izaziva u g o d u . Djeca se u toj dobi interesiraju za svoje spolne organe, spolne razlike, za r a đ a n j e djece i slično. F r e u d s m a t r a d a d j e c a već u toj d o b i i m a j u m n o g o v e ć e r a z u m i j e v a n j e u vezi s a s p o l n i m o d n o s i m a i s t v a r i m a n e g o š t o t o r o d i t e l j i ili o d r a s l i m i s l e . 4
Fulgosi: Psihologija ličnosti
49
F a l u s n i s t a d i j j e v a ž a n p o t o m e š t o s e u n j e m u j a v l j a Edipov kompleks. T a j s e k o m p l e k s k o d d j e v o j č i c a n a z i v a Elektrinim kompleksom. Edip je, pre m a grčkoj tragediji koju je napisao Sofoklo, bio mitološki kralj Tebe. On je, ne znajući to, u b i o svog oca i oženio se svojom m a j k o m . K a d je to otkrio, i z v a d i o si j e o č i . O v u j e m i t o l o š k u t r a g e d i j u F r e u d u z e o k a o i l u s t r a c i j u za, p o njegovu mišljenju, najveći konflikt u razvoju pojedinca i ličnosti. Za njega laj m i t i l u s t r i r a n e s v j e s n u težnju s v a k o g d j e t e t a da s t u p a u s e k s u a l n e o d n o s e s roditeljem s u p r o t n o g spola i da se i s t o v r e m e n o riješi roditelja istog spola. To se obično n e d o g a đ a i sin ne ubija oca i ne s t u p a u seksualni o d n o s s m a j k o m , ali, p o F r e u d u , k o d n j e g a p o s t o j i n e s v j e s n a želja d a u č i n i i j e d n o i d r u g o . likt.
U t o k u f a l u s n o g s t a d i j a p s i h o s e k s u a l n o g r a z v o j a r j e š a v a s e Edipov Rješenje tog konflikta je različito k o d m u š k e i k o d ženske djece.
konf
M a j k a ili n j e n a z a m j e n a p r e d s t a v l j a o b j e k t s i n o v l j e v e l j u b a v i . O n a m u j e p r u ž a l a u g o d u i z a d o v o l j e n j e o d r o đ e n j a . O n j e želi s e k s u a l n o p o s j e d o v a t i o n a ko k a k o je posjeduje njegov otac. Pokušava je zavesti pokazivanjem penisa, š t o d o k a z u j e d a želi z a u z e t i m j e s t o i p r e u z e t i u l o g u svog o c a u o d n o s u p r e m a njoj. Z b o g toga m u o t a c p o s t a j e s u p a r n i k i glavni n e p r i j a t e l j kojeg bi t r e b a l o ukloniti. Sin je, m e đ u t i m , nejasno svjestan prednosti svog oca i shvaća da on n e ć e t o l e r i r a t i n j e g o v e p r o h t j e v e i želje u o d n o s u n a m a j k u . On se z b o g t o g a p o č i n j e bojati oca i m o g u ć n o s t i d a ć e m u o n o d s j e ć i p e n i s . T a j s t r a h ili t j e s k o b u o d g u b i t k a p e n i s a F r e u d n a z i v a tjeskobom kastracije. Zbog te tjeskobe sin o d u s t a j e o d svojih seksualnih želja i incesta s m a j k o m . E d i p o v se k o n f l i k t k o d d j e č a k a n o r m a l n o r j e š a v a o k o s e d m e g o d i n e živo t a n a t a j n a č i n d a d j e č a k represira ili potisne iz svijesti u podsvijest ili ne svjesno svoje s e k s u a l n e želje u o d n o s u n a m a j k u (pa ih dalje nije više svje s t a n ) i p o č i n j e s e identificirati s ocem. Identifikacija znači da p r e u z i m a nje gove k a r a k t e r i s t i k e . Taj p r o c e s identifikacije s o c e m naziva se identifikacija s agresorom, j e r sin doživljava oca k a o agresora na m a j k u . Takva identifika cija o m o g u ć u j e sinu d a p o p r i m i n e k e o d obilježja svog oca. T a k o sin postepe no p r e u z i m a očeve stavove, mišljenja, gledišta, vrijednosti, moral, .seksualno p o n a š a n j e , ali i n j e g o v e z a b l u d e , u v j e r e n j a , v j e r o v a n j a , p r e d r a s u d e , m i t o v e . Sva ta obilježja o m o g u ć u j u m u da se osjeća » m u š k a r c e m « i »zrelim«. F r e u d s m a t r a d a sin n a taj n a č i n , p o p r i m a j u ć i obilježja svog oca, i n d i r e k t n o i ne svjesno ostvaruje posjedovanje svoje m a j k e k a o objekta svoje ljubavi. Među t i m , t a k v o m introjekcijom očeva ponašanja i njegovih obilježja sin introicira, u stvari, d r u š t v e n e n o r m e i pravila ponašanja, a to znači d a se kroz t a k v u i d e n t i f i k a c i j u s o c e m r a z v i j a s i n o v l j e v s u p e r e g o . Superego je, dakle, tekovina uspješno riješenog Edipova konflikta. K o d d j e v o j č i c a r j e š a v a s e Elektrin kompleks. Objekt prve ljubavi kćeri je, k a o i k o d d j e č a k a , m a j k a ili o s o b a k o j a j e z a m j e n j u j e . M e đ u t i m , u f a l u s n o m stadiju žensko dijete otkriva da ona, za razliku od b r a t a i oca, n e m a penisa i da je anatomski drukčija. Čim žensko dijete otkrije da n e m a penisa, ono po ž e l i d a g a i m a . F r e u d k a ž e d a s e u v e z i s t i m j a v l j a zavist zbog penisa k o j a k o d djevojčica p r e d s t a v l j a p a n d a n k o m p l e k s a kastracije koji se javlja k o d dječa ka. Zbog n e d o s t a t k a p e n i s a i zbog te zavisti djevojčica razvija neprijateljske osjećaje p r e m a m a j c i o k r i v l j u j u ć i j e d a j u j e o n a lišila p e n i s a kažnjavajući j e n a taj n a č i n z b o g n e k o g p r i j e s t u p a i d a j e o n a za to o d g o v o r n a . I s t o g č a s a d j e v o j č i c a želi p o s j e d o v a t i s v o g o c a k o j i i m a t a j t j e l e s n i o r g a n . Tumačenje Elektrina kompleksa koji je dao Freud manje je prihvaćeno od tumačenja Edipova konflikta. To je zbog toga jer m a j k a nikako ne može 50
predstavljati takvu prijetnju kakvu predstavlja otac. Nadalje, kod djevojčice s e n i k a k o n e m o ž e j a v i t i i n t e n z i v a n s t r a h ili t j e s k o b a o d g u b i t k a p e n i s a k a o k o d d j e č a k a j e d n o s t a v n o z a t o š t o i m t a k a v g u b i t a k ili t a k v a k a z n a n e m o g u zaprijetiti. Zbog toga je konflikt k o d djevojčica m n o g o manje intenzivan, a k a o rezultat toga, p r e m a mišljenju Freuda, kod njih se ne razvija t a k o inten z i v n a prisilna moralnost kao kod dječaka. Ta razlika postoji i kod odraslih, t a k o d a k o d žena ne zapazamo takvu prisilnu moralnost i sputanost kao kod muškaraca. R j e š e n j e E l e k t r a - k o m p l e k s a k o d d j e v o j č i c a s a s t o j i s e u r e p r e s i r a n j u ili p o t i s k i v a n j u iz s v i j e s t i r a z o č a r e n j a s m a j k o m i ž e l j e z a p o s j e d o v a n j e m o c a . T o j o j o n d a o m o g u ć u j e d a prihvati žensku ulogu i s t e k n e s v o j ženski identitet. Taj se k o m p l e k s k o n a č n o rješava i ž e l j o m za r a đ a n j e m sina. T o r a đ a n j e sina čini k o m p e n z a c i j u i supstituciju za n e d o s t a t a k penisa. Fiksacija za falusni stadij p s i h o s e k s u a l n o g razvoja k o d m u š k a r a c a izraža va se kroz t a k v e o s o b i n e ličnosti k a o š t o su: ambicioznost, hvalisavost, tašti na, bezobzirnost, drskost. F a l u s n i tip ličnosti p o k a z u j e izrazitu t e ž n j u za u s p j e h o m ili u s p i j e v a n j e m u ž i v o t u . T a j u s p j e h s i m b o l i z i r a t e ž n j u z a p o s j e d o v a n j e m m u š k o s t i . F i k s i r a n o s t izaziva i n e p r e k i d n o isticanje i hvalisavost svojom muškošću. K o d ž e n a falusna se fiksacija o č i t u j e u p r o m i s k v i t e t n o m p o n a š a n j u , zavo đ e n j u , s k l o n o s t i f i e r t o v a n j u i p o j a č a n o m i n t e r e s u z a m u š k a r c e . U s p r k o s sve m u t o m e t a k v a o s o b a m o ž e i z g l e d a t i ili g l u m i t i n a i v n o s t , n e d u ž n o s t i n e i s k u s nost u seksualnim odnosima. Neriješeni E d i p o v k o m p l e k s i konflikt uzrok su m n o g i h n e u r o t i č k i h po j a v a . N a s e k s u a l n o m p l a n u t o s u k o d m u š k a r a c a i m p o t e n c i j a , a k o d ž e n a frigidnost. Period
latencije
Od o t p r i l i k e šeste g o d i n e d o p u b e r t e t a n a s t u p a p e r i o d latencije. U t o m se periodu ne događaju neke značajnije seksualne promjene. Freud kaže da je u t o m r a z d o b l j u l i b i d o sublimiran, a t o z n a č i kanaliziran i usmjeren n a neseks u a l n e a k t i v n o s t i . T a k o s e k o d d j e c e u t o m r a z d o b l j u r a z v i j a j u n a j r a z l i c i t ij i interesi i aktivnosti k a o što su interes za knjige, literaturu, znanosti, sporto ve, prijatelje, d r u š t v a . L i b i d o j e z b o g p r o m i j e n j e n i h fizioloških p r o c e s a s m a njen i nije k o n c e n t r i r a n u nekoj novoj tjelesnoj zoni. Zbog toga m n o g i sma traju da se taj period i ne m o ž e s m a t r a t i p o s e b n o m e t a p o m psihoseksualnog razvoja. On, m e đ u t i m , z a u z i m a vrlo velik i značajan dio m l a d e n a č k e dobi i sigurno se, p r e m a n a š e m m i š l j e n j u , n e m o ž e z a n e m a r i t i . Djeca su u t o m peri o d u izložena m n o g o b r o j n i m i različitim utjecajima koje je Freud, m e đ u t i m , sasvim zanemario. Genitalni
stadij
Genitalni se stadij p r o t e ž e o d p o č e t k a p u b e r t e t a d o s m r t i . P o č e t a k p u b e r teta znači p o n o v n o javljanje i b u đ e n j e seksualnog n a g o n a i Iibidinalne energi j e . T o se m a n i f e s t i r a p o j a č a n i m i n t e r e s o m za s u p r o t a n spol. N a p o č e t k u s u t e p r o m j e n e ( u p u b e r t e t u ) i z a z v a n e s a m o biokemijskim procesima u organizmu i fiziološkim promjenama. Te su p r o m j e n e velike i b r o j n e . Mnoge žlijezde s u n u t a r n j i m l u č e n j e m , n a p r i m j e r s p o l n e , p o č i n j u ili p o j a č a v a j u i z l u č i v a n j e hormona u krv. Njihovim djelovanjem razvijaju se s e k u n d a r n e spolne karak-
51
t e r i s t i k e m u š k a r a c a i ž e n a . Ti h o r m o n i i p r o m j e n e djeluju i n a m o z a k i mozgovne procese, povećavaju podražljivost i uzbuđenost organizma kao i seksualnu aktivnost. P r e m a Freudovu mišljenju, na početku adolescencije postoji period homoseksualnosti. Izbijanje seksualne energije je n a p o č e t k u u s m j e r e n o pre m a o s o b a m a istog spola. T a k o se m l a d i ljudi najbolje osjećaju i t r a ž e d r u š t v o osoba istog spola (prijatelja, prijateljica, starijih). Kasnije se libidinalna e n e r g i j a k a t e k s i r a za o s o b e s u p r o t n o g s p o l a i z a p o č i n j e u d v a r a n j e i »hvata nje«. K o n a č n o se p r o n a l a z i p a r t n e r s u p r o t n o g spola s k o j i m se zasniva b r a č n a veza i osniva obitelj. K a d pojedinac dospije d o tog punog genitalnog razvoja, o n d a je on, p o F r e u d u , o s t v a r i o p u n r a z v o j s v o j e l i č n o s t i . Genitalni tip ličnosti predstavlja za F r e u d a i p s i h o a n a l i z u idealan tip ličnosti. T a k v u ličnost obilježavaju osobi n e k a o š t o s u socijalna zrelost, socijalno-seksualna o d g o v o r n o s t i zreli socijalno-seksualni odnosi, zadovoljstvo i u g o d a u h e t e r o s e k s u a l n i m o d n o s i m a . Da bi pojedinac postigao p u n genitalni razvoj, m o r a se odreći pasivnosti kakvu je pokazivao u t o k u ranijih stadija razvoja, k a d m u je p o k l a n j a n a ljubav, paž n j a , s k r b ili f i z i č k a s i g u r n o s t b e z i k a k v e n a d o k n a d e ili u z v r a t a . P o j e d i n a c s a d a m o r a naučiti radili i zasluživati, m o r a p o s t a t i o d g o v o r a n , aktivan, m o r a rješa vati p r o b l e m e i sam osiguravati svoju egzistenciju. U vezi s t i m t r e b a reći d a F r e u d , s u p r o t n o o p ć e m mišljenju, nije s m a t r a o da se seksualni nagon t r e b a manifestirati u s e k s u a l n o m iživljavanju. Fiziološka kontrola seksualnih i m p u l s a j e poželjna i zbog toga jer se na taj način seksual na energija investira u druge aktivnosti k a o š t o s u : b r i g a z a l j u d e , z a čovje č a n s t v o ili n e k e n j e g o v e d i j e l o v e , i t o o s l o b a đ a p o j e d i n c a b i l o k o n f l i k t a , b i l o osjećaja krivnje.
Teorija anksioznosti Freudova teorija i koncepcija tjeskoba, strahova, briga i uznemirenosti odnosno anksioznosti također je jedan od originalnih doprinosa koji je Freud dao tumačenju ponašanja i našoj sposobnosti razumijevanja ljudi i dinamike ličnosti pojedinca. Iz d o s a d a š n j e g izlaganja vidjeli s m o d a s u o s n o v n e snage, e n e r g i j e i pro c e s i k o j i č i n e d i n a m i k u l i č n o s t i p o s v o m k a r a k t e r u biološki i urođeni organi zmu. S v e e n e r g i j e s k o j i m a o r g a n i z a m r a s p o l a ž e p o t j e č u iz t j e l e s n i h p r o c e s a , a i z v o r i p s i h i č k e e n e r g i j e s u t r a j n i i z v o r i ili m j e s t a s t i m u l a c i j e u s a m o m o r g a nizmu (nazvani instinkti). D j e l o v a n j e m t i h t r a j n i h i z v o r a s t i m u l a c i j e n a s t a j u stanja napetosti koja treba smanjiti. To je uloga i funkcija ličnosti. Njezinim funkcioniranjem ta s e s t a n j a n a p e t o s t i smanjuju ili nestaju zato šio se smanjuju ili uklanjaju izvori stimulacije u organizmu. T o s e p o s t i ž e zadovoljavanjem potreba orga nizma. D o k se te p o t r e b e n e zadovolje, izvori stimulacije djeluju, izazivaju n a p e t o s t i trošenje energije organizma pretvaranjem te energije u psihičku energiju. T a k v a s t a n j a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i n a z i v a m o pobuđenim stanji ma ili nagonskim stanjima. Dakle, nagonska su stanja, p r e m a Freudu, uzro kovana funkcioniranjem organizma i određena organizmičkim procesima i stanjima. Organizam s a m p o sebi posjeduje dinamičke karakteristike i stvara dinamičke promjene i stanja. 52
Međutim, Freud je smatrao da stanja napetosti mogu nastati, iako m n o g o m a n j o j m j e r i , i o d izvanjske stimulacije ili podražaja.
u
Ta izvanjska stimulacija i n a p e t o s t k o j u o n a izaziva u o r g a n i z m u osnova s u Freudove teorije anksioznosti ili tjeskobe. O k o l i n a o r g a n i z m a i l i č n o s t i m o ž e n a p o j e d i n c a d j e l o v a t i prijeteće i za strašujuće. O n a m o ž e s a d r ž a v a t i o p a s n a p o d r u č j a ili o p a s n e d o g a đ a j e . T a k v i u t j e c a j i p o v e ć a v a j u n a p e t o s t u o r g a n i z m u i s t v a r a j u n a g o n s k o ili p o t a k n u t o stanje, kao što je to bio slučaj i s u n u t a r n j i m izvorima stimulacije. U takvom s t a n j u p o j e d i n a c n a s t o j i i z b j e ć i o p a s n o s t , n e u g o d u , p r i j e t n j u ili b a r i j e r u k o j a d j e l u j e n a n j e g a iz o k o l i n e . Pod utjecajem takve. Skinner bi r e k a o averzivne stimulacije, stvaraju se u z b u đ e n a ili n a p e t a s t a n j a k o j a s e s u b j e k t i v n o d o ž i v l j a v a j u k a o s t r a h o v i , b r i g e , t j e s k o b e , u z n e m i r e n j a ili a n k s i o z n a s t a n j a . K a o n a g o n s k a s t a n j a , t j . s t a nja povećane napetosti i energetske potrošnje, ta slanja djeluju n a organizam i njegovo funkcioniranje, odnosno na ponašanje. U svemu tome uključena je i ličnost pojedinaca. O s o b a k o j a j e p o d t a k v i m u t j e c a j i m a o k o l i n e j e s t zastrašena osoba ili anksiozna osoba, p u n a n e m i r a , b r i g e i t j e s k o b e . T a s e s t a n j a m a n i f e s t i r a j u u njezinu ponašanju, i m o g u čak i sprečavati n o r m a l n o funkcioniranje ličnosti. T o j e s l u č a j s neurozama i neurotskim simptomima koji su F r e u d a i naveli na proučavanje i pomisao o anksioznosti. F r e u d je tjeskobu t u m a č i o n a različite načine. P r v a je njegova koncepcija b i l a d a j e t j e s k o b a v e z a n a z a n e m o g u ć n o s t ili n e a d e k v a t n o s t o s l o b a đ a n j a s e k s u a l n e ili I i b i d i n a l n e e n e r g i j e . P o s t o j i b l o k a d a I i b i d i n a l n e e n e r g i j e i t a s e e n e r g i j a i u z b u đ e n j e p r e t v a r a u neurozu tjeskobe ili ijeskobnu neurozu. Međutim, kasnije je F r e u d p r o m i j e n i o t a k v u interpretaciju tjeskoba. K o n a č n a je njego v a k o n c e p c i j a t j e s k o b a d a s u t j e s k o b e funkcije ega ( F r e u d , 1926). T j e s k o b e k a o t a k v e u p o z o r a v a j u p o j e d i n c a n a m o g u ć e i z v o r e p r i j e t n j i ili o p a s n o s t i u n j e g o v o j o k o l i n i , t a k o d a b i s e o n m o g a o p r i p r e m i t i i r e a g i r a t i n a a d a p t i v a n ili prilagođen način. F r e u d r a z l i k u j e n e k o l i k o v r s t i a n k s i o z n o s t i ili t j e s k o b a . P o s t o j i primarna anksioznost k o j a j e v e z a n a za r o đ e n j e . N o v o r o đ e n č e n e m a j o š n i k a k a v ego, a v e ć j e i z l o ž e n o o g r o m n o m b r o j u p o d r a ž a j a iz o k o l i n e , k a o i g o l e m o m b r o j u p o d r a ž a j a iz s v o j e u n u t r a š n j o s t i . B e z e g a o n o j e n e s p o s o b n o d a k o n t r o l i r a izvanjski svijet i zato se k o d njega stvara j e d a n difuzni osjećaj opasnosti. Taj o s j e ć a j j e , z b o g s l a b o s t i ili n e p o s t o j a n j a ega, t r a u m a t s k i , a r e z u l t a t toga j e p r i m a r n a a n k s i o z n o s t i l i t j e s k o b a . O n a p r e d s t a v l j a psihički šok k o j i d o ž i v ljava n o v o r o đ e n č e p r i l i k o m o d v a j a n j a o d m a j č i n a tijela. Taj šok ostavlja trajne posljedice n a p s i h u djeteta, t a k o da svako kasnije odvajanje u životu, k a o r e c i m o o d v a j a n j e o d m a j k e , o s t a j a n j e u m r a k u , o d l a z a k m a j k e ili n j e z i n a zamjena d r u g o m osobom, k a o i sva odvajanja u kasnijem životu uzrokuju j a k e r e a k c i j e a n k s i o z n o s t i ili t j e s k o b e . Iz toga v i d i m o d a se R a n k o v e (1929). R a n k j e , kobe koji se o n d a troši u oznost izazvana r a đ a n j e m
Freudova koncepcija »traume rođenja« razlikuje od n a i m e , s m a t r a o d a t a t r a u m a s t v a r a r e z e r v o a r tjes čitavu životu. F r e u d s m a t r a d a je ta t r a u m a i anksi samo prototip ostalih kasnijih anksioznosti.
Osim primarne anksioznosti, Freud razlikuje još tri vrste anksioznosti. To s u realistička tjeskoba, neurotička tjeskoba i moralna tjeskoba ili anksioznost.
53
Realistička
anksioznost
P e r c e p c i j a s t v a r n i h o p a s n o s t i ili p r i j e t n j i u o k o l i n i ( n a p r i m j e r , o t r o v a , p l i n a , z m i j e , s t r u j e , p o t r e s a itd.) izaziva u p o j e d i n c u e m o c i o n a l n o u z b u đ e n j e k o j e s e n a z i v a r e a l i s t i č n o m ili objektivnom anksioznošću. T a j e t j e s k o b a ili anksioznost gotovo istovjetna sa strahom jer je uzrok takvih emocija poznat. T a t j e s k o b a ili s t r a h i m a , n a r a v n o , negativne posljedice na ponašanje poje dinca koje postaje manje adaptabilno. Ta tjeskoba brzo nestaje s nestankom uzroka. Neurotička
tjeskoba
ili
anksioznost
I z v o r j e neurotičke tjeskobe u opasnosti da bi impulsi ida mogli postati svjesni. T o je s t r a h d a ego neće biti sposoban da k o n t r o l i r a id i da će n a k o n toga slijediti reakcija okoline i a g e n a t a društva. Da bi se sigurnost ega poja č a l a i u k l o n i l a t a k v a p r i j e t n j a iz i d a , r a z v i j a j u s e mehanizmi obrane ega. O n i su n o r m a l n o dovoljni za potiskivanje idovih impulsa. Neurotička tjeskobnost pojavljuje se t e k o n d a k a d postoji o p a s n o s t od p r o b i j a n j a k o n t r o l e ega i ta tjeskobnost signalizira takvu mogućnost. Moralna
tjeskoba
M o r a l n a se t j e s k o b a j a v l j a o n d a k a d p o s t o j i o p a s n o s t d a ć e e g o b i t i kaž n j e n o d s u p e r e g a . T a m o g u ć n o s t izaziva e m o c i o n a l n o u z b u đ e n j e koje se naziva moralnom tjeskobomO n a se pojavljuje o n d a k a d a p o s t o j i o p a s n o s t d a će se p o j a v i t i ili s e p o j a v i l o n e m o r a l n o d j e l o v a n j e i d a b i l o k a o č i n , k a o m i s a o ili k a o n a m j e r a . T o d o v o d i d o reakcije s u p e r e g a koji izaziva osjećaje s r a m a , krivnje, osuđivanje s a m o g sebe. Moralna tjeskoba vodi podrijetlo od objek t i v n e t j e s k o b e k o j u s u u d j e t i n j s t v u i z a z i v a l e k a z n e , p r i j e k o r i ili p r i j e t n j e r o d i t e l j a ili d r u g i h l j u d i . M o r a l n a t j e s k o b a , p r e m a t o m e , usmjeruje ponašanje pojedinca p r e m a o n i m p o s t u p c i m a koji su prihvatljivi za d r u š t v o i okolinu, o d n o s n o za njegovu savjest. P o s e b a n o b l i k m o r a l n e t j e s k o b e p r e d s t a v l j a socijalna tjeskoba. N j u izazi v a m o g u ć n o s t ili o p a s n o s t d a p o j e d i n a c b u d e i s k l j u č e n iz d r u š t v a s e b i r a v n i h ili v r š n j a k a z b o g n e p r i h v a t l j i v i h č i n a ili s t a v o v a . O s i m t i h t j e s k o b a , F r e u d j e v j e r o v a o d a iz d j e l o v a n j a s u p e r e g a p o t j e č u i tjeskobe vezane za s m r t i kazne u p r e k o g r o b n o m životu. O n e t j e s k o b e k o j e s e n e m o g u i z b j e ć i ili e f e k t i v n o r i j e š i t i u z r o k u j u traume. Da bi se t r a u m e izbjegle, ego, koji n e m o ž e izaći n a kraj s n e k o m t j e s k o b o m ili a n k s i o z n o š ć u n a r e a l i s t i č a n n a č i n , p o k u š a v a s e r i j e š i t i t a k v o g s t a n j a n a n e r e a l i s t i č a n n a č i n k a k a v p r e d s t a v l j a j u obrambeni mehanizmi ličnosti ili obrambeni mehanizmi ega.
Obrambeni mehanizmi ličnosti ili ega O b r a m b e n i organizmi ega o m o g u ć u j u egu da kontrolira id i da ukloni njegove impulse, zahtjeve i prohtjeve i dovede do njegova zadovoljenja i o n d a k a d a id nije m o g u ć e zadovoljiti n a realan način. Ova se F r e u d o v a koncepcija o b r a m b e n i h m e h a n i z a m a razlikuje donekle od one koja je uobičajena u suvre menoj psihologiji a p o kojoj mehanizmi o b r a n e predstavljaju način o b r a n e
54
l i č n o s t i u s i t u a c i j i k a d p o s t o j i f r u s t r a c i j a ili o p a s n o s t o d f r u s t r a c i j e . U t a k v o j koncepciji ti m e h a n i z m i štite ličnost k a o cjelinu, a n e s a m o ego. (Zvonarević, 1978). E g o m o ž e k o n t r o l i r a t i i d o v e i m p u l s e i ž e l j e n a d v a n a č i n a : ili d a i h b l o k i r a , t a k o d a s e o n i n e p o j a v l j u j u u p o n a š a n j u , ili d a i h i s k r i v i , t a k o d a j e n j i h o v a i z v o r n a s n a g a z n a t n o s m a n j e n a ili p o m a k n u t a . Svi o b r a m b e n i m e h a n i z m i ega i m a j u dvije z a j e d n i č k e 1. o n i f u n k c i o n i r a j u n a n e s v j e s n o m predstavljaju samoobmanu,
karakteristike:
planu i zbog toga n a razini
2. i s k r i v l j u j u p e r c e p c i j u r e a l n o s t i t a k o d a s e t j e s k o b a izaziva k o d p o j e d i n c a s m a n j u j e .
koju ta
svijesti realnost
U većini situacija u životu u funkciji je o d j e d n o m više o b r a m b e n i h meha n i z a m a l i č n o s t i a n e s a m o j e d a n . M e h a n i z a m a o b r a n e l i č n o s t i ili e g a i m a v e ć i b r o j . Mi ć e m o ovdje u k r a t k o opisati s a m o najvažnije. Represija
ili
potiskivanje
Represija ili potiskivanje s a d r ž a j a , d o ž i v l j a j a i i s k u s t v a iz s v i j e s t i u p o d s v i j e s t č i n i g l a v n i o b r a m b e n i m e h a n i z a m e g a ili l i č n o s t i . O n j e t a k o đ e r i o s n o vica za nastajanje i funkcioniranje d r u g i h m e h a n i z a m a . Represija d i r e k t n o o n e m o g u ć u j e p o j a v l j i v a n j e z a b r a n j e n i h s e k s u a l n i h i a g r e s i v n i h i m p u l s a u svi j e s t i p o j e d i n c a . Z b o g n j e g o v a d j e l o v a n j a p o j e d i n a c n i j e n i s v j e s t a n i z v o r a ili u z r o k a s v o j i h v l a s t i t i h s t a n j a t j e s k o b e ili k o n f l i k a t a u s e b i , n i t i s e m o ž e s j e t i t i t r a u m a t s k i h d o ž i v l j a j a ili i s k u s t a v a iz s v o j e p r o š l o s t i . R e p r e s i j a n a taj n a č i n o s l o b a đ a p o j e d i n c a t j e s k o b e , ali n e s m a n j u j e na petost u organizmu. Potisnuti impulsi ostaju aktivni, psihička energija se tro ši za s p r e č a v a n j e n j i h o v a p o j a v l j i v a n j a u svijesti, a t o s m a n j u j e r a s p o l o ž i v u energiju ega. T a k a v ego ne raspolaže d o v o l j n o m e n e r g i j o m za k o n s t r u k t i v n e aktivnosti, kreativnost i razvoj. P o t i s n u t i i m p u l s i , u n e m o g u ć n o s t i d a se p o j a v e u svijesti n a o t v o r e n i na č i n , z a d o v o l j a v a j u s e k r o z snove, šale, pogreške u govoru i na druge načine. Projekcija D r u g i p o v a ž n o s t i o b r a m b e n i m e h a n i z a m j e s t projekcija. Projekcija je nesvjesni proces pripisivanja d r u g i m a vlastitih neprihvatljivih impulsa, stavo va, m i š l j e n j a , v j e r o v a n j a i p o n a š a n j a . Taj n a m m e h a n i z a m o m o g u ć u j e okriv l j a v a n j e d r u g i h z a n a š e v l a s t i t e ili o s o b n e n e d o s t a t k e . R e c i m o , n o g o m e t a š k o j i p r o m a š i gol a u t o m a t s k i gleda n a s v o j u k o p a č k u k a o d a j e o n a za t o kriva. Postoji velik b r o j takvih p r i m i t i v n i h projekcija. M l a d a djevojka, nesvjesna v l a s t i t i h s e k s u a l n i h i m p u l s a ili p r o h t j e v a ( d o b r o r e p r e s i r a n i h ) , v i d i u s v a k o m m o m k u o s o b u k o j a j e ž e l i z a v e s t i . U č e n i k ili s t u d e n t k o j i n e p r o đ e n a i s p i t u o k r i v l j u j e n a s t a v n i k a ili t e s t k o j i n i j e o b j e k t i v a n . S o c i j a l n e p r e d r a s u d e t a k o đ e r p r e d s t a v l j a j u p r i m j e r e p r o j e k c i j e . S o c i j a l n i , r a s n i ili e t n i č k i stereotipi p o g o d n i su o b j e k t i za proiciranje vlastitih n e d o s t a t a k a i o s o b n i h k a r a k t e ristika. Racionalizacija F r u s t r a c i j a i a n k s i o z n o s t m o g u b i t i u k l o n j e n e ili u b l a ž e n e iskrivljavanjem realnosti putem racionalizacije. R a c i o n a l i z a c i j a z n a č i p o g r e š n o m i š l j e n j e ili
55
izmišljanje nepravih razloga koji m o g u zamijeniti prave razloge nekog ne u s p j e h a , p o g r e š k e ili p o g r e š n o g s u d a . S v e s e t o m o ž e o p r a v d a t i r a c i o n a l i z a c i j o m . Postoje dvije o s n o v n e forme racionalizacije. To su »kiselo grožđe« i »slatki limun«. Primjer za p r v u vrstu racionalizacije jest mladić k o j e m je djevojka odbi la p r i j e d l o g z a s a s t a n a k i k o j i z a k l j u č u j e d a j e t o j o š b o l j e j e r o n a i o n a k o nije za n j e g a d o v o l j n o lijepa. P r i m j e r za d r u g u v r s t u r a c i o n a l i z a c i j e j e s t , reci m o , d j e v o j k a k o j a zbog. r o d i t e l j s k e z a b r a n e n e m o ž e ići n a s a s t a n a k s m o m k o m i z a k l j u č u j e d a j e i p a k m n o g o p a m e t n i j e p o t r o š i t i t o v r i j e m e za u č e n j e . Regresija U n o r m a l n o m r a z v o j u l i č n o s t i p o j e d i n a c p r e l a z i iz j e d n o g r a z v o j n o g s t a d i j a u d r u g i , viši. U t o m p r e l a ž e n j u j a v l j a j u se, k a k o s m o rekli konflikti p a i t r a u m e . P o j e d i n a c koji u t o k u n a p r e d o v a n j a i razvoja doživi t r a u m u , povlači s e ( n e s v j e s n o ) n a t r a g n a j e d a n n i ž i s t u p a n j ili rcgresira. Tako mlada žena može doživjeti t r a u m u k a o s u p r u g a i vratiti se roditeljima. O d r a s t a o čovjek, n a k o n n e k o g t r a u m a t s k o g d o ž i v l j a j a , p o s e ž e z a p i ć e m ili p r e k o m j e r n i m j e l o m . L j u d i n e p r e k i d n o p u š e ili ž v a č u g u m e . S v e s u t o p r i m j e r i p o v r e m e n i h ili t r a j n i h r e g r e s i j a p o n a š a n j a n a j e d a n niži nivo. Regresija je o b i č n o u s m j e r u o n o g s t u p n j a za koji je pojedinac fiksiran. Regresija je uzrok n e j e d n a k o m razvoju svih osobina ličnosti. T a k o kod pojedinca m o g u neke osobine biti m a k s i m a l n o ili d o b r o r a z v i j e n e , a n e k e d r u g e s l a b o r a z v i j e n e ili č a k i i n f a n t i l n e . Formirana
reakcija
ili reaktivna
formacija
Reaktivna formacija j e o b r a m b e n i m e h a n i z a m ličnosti koji je najbliži s v i j e s t i p a j e č e s t o i s v j e s t a n n a č i n o b r a n e e g a . F o r m i r a n a ili p r e t f o r m i r a n a r e a k c i j a p r e d s t a v l j a obranu od izražavanja zabranjenih ili nepoželjnih impul sa izražavanjem suprotnog. S a s t o j i se o d d v a . k o r a k a . U p r v o m k o r a k u dolazi d o r e p r e s i j e n e p o ž e l j n o g i m p u l s a , a u d r u g o m d o s v j e s n o g i z r a ž a v a n j a su p r o t n o g . F o r m i r a n a ili p r e t f o r m i r a n a r e a k c i j a v r l o s e č e s t o k o r i s t i u s o c i j a l n i m situacijama. T a k o se fingira socijalno prihvatljivo p o n a š a n j e koje se vrlo teško razlikuje od nefingiranog. Razlike su obično u prisilnosti, pretjeranosti ili r i g i d n o s t i k o j i o b i l j e ž a v a j u t a k v u p r e t f o r m i r a n u r e a k c i j u i d i f e r e n c i r a j u j e od n o r m a l n i h koje nisu pretformirane. Tako pojedinci prilikom susreta po k a z u j u i s t a k n u t u l j u b a z n o s t d a b i s a k r i l i a n t i p a t i j u ili n e u g o d u . P o j e d i n a c p o s t a j e i s t a k n u t i b o r a c z a n e k i m o r a l n i p r i n c i p ili p o t h v a t z a t o d a b i o t k l o n i o opasnost koja m u prijeti od njegova vlastitog nemoralnog impulsa. Sublimacija Sublimacija je takav o b r a m b e n i m e h a n i z a m ega p o m o ć u kojeg ego kana l i z i r a n e p o ž e l j n e ili z a b r a n j e n e i m p u l s e i d a u o n e a k t i v n o s t i k o j e n e s a m o d a s u d r u š t v e n o d o p u š t e n e , već s u i d r u š t v e n o p o ž e l j n e . T o s e j e d n a k o t a k o od nosi i na misli. S u b l i m a c i j a j e j e d i n i o b r a m b e n i m e h a n i z a m koji se m o ž e s m a t r a t i zdra vim i korisnim n a č i n o m o b r a n e od nedopuštenih impulsa ida. To je zbog toga š t o o v d j e n e d o l a z i d o inhibicije impulsa, v e ć d o p o v e z i v a n j a t o g i m p u l s a ili e n e r g i j e z a p r i h v a t l j i v e o b j e k t e ili a k c i j e . N a t a j s e n a č i n i m p u l s i i d a m o g u iz r a ž a v a t i . S u b l i m a c i j a , p r e m a t o m e , p r e d s t a v l j a supstituiranu aktivnost ili supstituirani objekt n e k o g i m p u l s a ili n a g o n a . T a k o m l a d i ć m o ž e s v o j e s e k s u a l n e
56
nagone kanalizirati u takve aktivnosti kao što su sport, natjecanja, pothvati. Pojedinac s j a k i m nesvjesnim n a g o n o m neprijateljstva i agresivnosti može p o s t a t i vrlo cijenjeni m e s a r t a k o d a cijeli život m o ž e rezati m e s o , n e s v j e s n o režući ljude k o j e m r z i , a m o ž e p o s t a t i i v o đ a koji t e r o r i z i r a p o t č i n j e n e »vode ći« i h n e k o m » c i l j u « . F r e u d je s m a t r a o d a je c j e l o k u p n a k u l t u i a i civilizacija z a p a d n o g svijeta nastala sublimacijom seksualnog nagona i seksualne energije. Tako on kaže: »Sublimacija seksualnog m o t i v a jest j e d n o i s t a k n u t o obilježje k u l t u r n e evolucije; sublimacija omogućuje revnu znanstvenu, umjetničku i ideološku aktivnost koje igraju t a k o značajnu ulogu u n a š e m civiliziranom životu« ( P r e m a : C o h e n , 1969, s t r . 3 4 ) . T a k o j e F r e u d t u m a č i o , n a p r i m j e r , s k l o n o s t L e o n a r d a d a Vincija slika nju M a d o n a sublimacijom težnje za intimnošću s vlastitom m a j k o m od koje j e r a n o b i o o d i j e l j e n ( F r e u d , 1910). P r a v a c s u b l i m a c i j e o d r e đ e n j e m o g u ć n o š ć u i n v e s t i r a n j a s e k s u a l n e i in s t i n k t i v n e e n e r g i j e u o b j e k t e k o j i i m a j u zamjensku vrijednost. Ta zamjenska v r i j e d n o s t o v i s i o s l i č n o s t i t a k v o g o b j e k t a o r i g i n a l n o m i o t o m e d a li d r u š t v o d o p u š t a ili p r i h v a ć a t a k v u z a m j e n s k u d j e l a t n o s t .
Psihopatologija i terapija Psihoanalitička teorija psiholoških p o r e m e ć a j a zasniva se n a d i n a m i č k i m p r o c e s i m a u l i č n o s t i . Osnovna uloga ličnosti jest zadovoljavanje instinkata ili nagona. N a č i n i u v j e t i t o g z a d o v o l j a v a n j a m o g u d o v e s t i d o psiholoških poremeča ja. O s n o v a p s i h o l o š k i h p o r e m e ć a j a j e s u konflikti u ličnosti. Neuroze, i psiho ze, k a o i d r u g i p o r e m e ć a j i p o n a š a n j a r e z u l t a t s u konflikata. Razlika i z m e đ u n o r m a l n o g i patološkog funkcioniranja ličnosti najčešće je u načinu n a koji se zadovoljavaju p r o h t j e v i instinkata. Pri t o m e v a ž n u u l o g u i m a j u o b r a m b e n i m e h a n i z m i k o j i s e k o r i s t e u s v i m nerealnim zadovoljenjima. Nadalje, lazlika i z m e đ u p a t o l o š k o g i n o r m a l n o g f u n k c i o n i r a n j a j e s t i u t o m e d o l a z i li ili n e d o iskrivljavanja stvarnosti i u kojem stupnju je to iskrivljavanje. Svim je pato loškim s t a n j i m a zajedničko to d a do zadovoljenja i n s t i n k a t a dolazi n a načine koji su bili k a r a k t e r i s t i č n i za r a n e s t a d i j e p s i h o s e k s u a l n o g razvoja ličnosti, a to pokazuje d a k o d takvih stanja postoji fiksacija za neki od tih ranih stadija, o d n o s n o za neki raniji način zadovoljenja instinktivnih p o t r e b a organizma. R a z v o j p o j e d i n c a o s t a o j e u p o g l e d u j e d n o g , v i š e ili s v i h i n s t i n k a t a n a infan tilnom nivou, t a k o d a p o j e d i n a c n a s t o j i z a d o v o l j i t i , r e c i m o , s e k s u a l n e p o t r e b e ili a g r e s i v n i i n s t i n k t n a i n f a n t i l a n n a č i n . U psihozama osnova poremećaja su konflikti koji dovode do primitivnih i i n f a n t i l n i h n a č i n a p o n a š a n j a , d o p r i m i t i v n i h n a č i n a o b r a n e l i č n o s t i i, k o n a č n o , d o odbacivanja ili zanemarivanja realnosti. U neurozama t a k o đ e r postoje konflikti stanja u ličnosti. Za o b r a n u od t i h k o n f l i k a t a ličnost se u p r e t j e r a n o j m j e r i služi o b r a m b e n i m m e h a n i z m i m a . Zadovoljavanje seksualnog i agresivnog instinkta je i po načinu i p o formi i n f a n t i l n o i n e a d a p t i r a n o . L i č n o s t j e z b o g t o g a i z l o ž e n a tjeskobi i prisiljena se n e p r e s t a n o koristiti o b r a m b e n i m m e h a n i z m i m a i postupcima.
57
U perverzijama dolazi d o o t v o r e n o g i d i r e k t n o g infantilnog n a č i n a izraža v a n j a i z a d o v o l j a v a n j a i n s t i n k a t a , i t o b e z p r i k r i v a n j a , m o d i f i k a c i j e ili t r a n s formacije. Frustracije koje pojedinac doživljava n a n e k o m s t u p n j u svog psihoseks u a l n o g r a z v o j a d o v o d e d o fiksacija, a traume k o j e iz t o g a k a s n i j e p r o i z l a z e d o v o d e d o regresija na ranije stadije razvoja i ranije načine funkcioniranja i zadovoljavanja potreba organizma. S r ž s v i h p a t o l o š k i h s t a n j a j e s u k o n f l i k t i v e z a n i z a edipalni ili Edipov kom pleks. F r e u d j e u s v o j o j k n j i z i » T r i e s e j a o t e o r i j i s e k s u a l n o s t i « (1905) i z l o ž i o s h v a ć a n j e p r e m a k o j e m j e d j e č j a s e k s u a l n o s t polimorfna, što znači da je može p o d j e d n a k o zadovoljiti svaki dio tijela. U perverziji n o r m a l n a s e k u s a l n o s t je zamijenjena n e k o m k o m p o n e n t o m infantilne seksualnosti t a k o da su seksu a l n i c i l j e v i p e r v e r t i l a s l i č n i ili i d e n t i č n i s o n i m a m a l o g d j e t e t a . D j e č j a f o r m a zadovoljenja usvojena je zbog tjeskobe vezane za o p a s n o s t od kastracije koja j e u vezi s E d i p o v i m k o m p l e k s o m . Z a d o v o l j a v a n j e m s e k s u a l n o g i n s t i n k t a u dječjoj formi pervertit izbjegava opasnost kastracija. N a sličan način m o g u se objasniti i h o m o s e k s u a l n o s t , i transvestiti, i drugi p o r e m e ć a j i p o n a š a n j a i ličnosti. N e u r o z e se o d ovih p o r e m e ć a j a razlikuju t i m e š t o k o d n j i h n e dolazi d o z a d o v o l j e n j a i n s t i n k a t a , v e ć s u i n s t i n k t i blokirani i n e
pojavljuju razvijaju
se s i m p t o m i koje b o l e s n i c i fobičke
nazivamo simptome
k a o , r e c i m o , s t r a h o d z a t v o r e n o g ili o t v o r e n o g p r o s t o r a ( k l a u s t r o f o b i j a ) . P o j a v l j u j u s e i konverzivni simptomi k a o što su već s p o m e n u t e paralize, tikovi i drugi. O b r a m b e n i m e h a n i z m i h i s t e r i k a s u repetitivna potiskivanja d a bi se n a taj način izbjegla t j e s k o b a vezana za E d i p o v k o m p l e k s . Fobije su izazvane n e s v j e s n i m ili p o t i s n u t i m ž e l j a m a , m i s l i m a , i d e j a m a , u s p o m e n a m a i a f e k t i m a . Z b o g j a k e f i k s a c i j e i j a k e r e p r e s i j e h i s t e r i c i s u e m o c i o n a l n o n e s t a b i l n i ili labilni, i m p u l z i v n i , d j e t i n j a s t o n a i v n i u vezi sa s e k s u a l n i m s t v a r i m a , ali i v r l o ograničenog interesa i znanja, nekreativni i nesposobni za stvaralačko funkcioniranje. D a k l e , p r e m a p s i h o a n a l i z i , p s i h o p a t o l o š k a s t a n j a p r e d s t a v l j a j u zastoj ili stagnaciju u razvoju ličnosti i instinkata. Taj razvoj dovodi d o pervertiranog ponašanja, do korištenja obrambenih mehanizama, do neurotičkih simptoma i d o p s i h o t i č k o g p o v l a č e n j a iz ili u d a l j a v a n j a o d r e a l n o s t i . Sve te s i m p t o m e i ponašanja psiholog treba biti u stanju dijagnosticirati i razumjeti. U t o m e m u m o g u poslužiti određeni postupci koje je utvrdila psihoanaliza i sam Freud, k a o i postupci razvijeni u okviru psihologije kao š t o s u , n a p r i m j e r , projektivne tehnike. Psihoanalitička
terapija
Psihoanalitička terapija je sigurno d a n a s , još uvijek, najčešće primjenji van sustav psihološke terapije. N j o m e se koriste i psihijatri i psiholozi, a ko risti se i n a p o d r u č j u m e n t a l n o g zdravlja. Ako je mehanizam nastajanja psihopatoloških stanja i oblika ponašanja o n a k a v k a k v i m ga je prikazao Freud, o n d a bi se n a osnovi toga trebali utvr diti postupci koji će pacijentu omogućiti d a se takvih stanja i n a č i n a pona š a n j a o s l o b o d i . T a j s u s t a v p o s t u p a k a č i n i psihoanalitičku terapiju. B u d u ć i d a s u svi u z r o c i n e n o r m a l n o m f u n k c i o n i r a n j u u p o d r u č j u ne svjesnog i da postoje blokade i o b r a m b e n i mehanizmi, u takvoj je terapiji najprije p o t r e b n o te m e h a n i z m e oslabiti i omogućiti uvid u nesvjesne uzroke ili p o k r e t a č e t a k v o g p o n a š a n j a . Z a t o s e k o r i s t e r a z l i č i t i p o s t u p c i . F r e u d s e n a p o č e t k u k o r i s t i o katartičkom hipnozom (katarza-očišćenje). Taj se p o s t u p a k (hipnotiziranja pacijenta, oslobađanja s i m p t o m a i deblokiranja emocija u takvom stanju) nije p o k a z a o previše uspješnim, p a ga je F r e u d napustio. Drugi postupak, koji se s m a t r a m n o g o uspješnijim, jer daje bolji uvid u nesvjesno i bolje rezultate u psihoanalitičkoj terapiji, jesu slobodne asocijacije. P a c i j e n t u r e l a k s i r a n o m s t a n j u t r e b a g o v o r i t i ili izreći sve što m u p a d a n a p a m e t i ne s p r e č a v a t i bilo što o d o n o g a što m u se pojavi u svijesti. S l o b o d n e asocijacije, p r e m a F r e u d o v o j d e t e r m i n i s t i č k o j kon cepciji čovjeka, uopće nisu slobodne, o n e se s a m o t a k o nazivaju. K a o i svako d r u g o ponašanje, i takve su asocijacije determinirane nesvjesnim procesima i nesvjesnom motivacijom pojedinca. Zbog toga one i m o g u otkriti te nesvjes ne motive i procese koji u pojedincu djeluju. D r u g i g l a v n i p o s t u p a k p s i h o a n a l i z e j e s t analiza i interpretacija snova. S n o v e je F r e u d n a z v a o , k a o š t o s m o r e k l i , k r a l j e v s k i m p u t e m u n e s v j e s n o . O n i su d i r e k t a n izraz ida i o t k r i v a j u njegove želje k a o i u n j e m u s k r i v e n e k o n f l i k t e . U s n o v i m a F r e u d r a z l i k u j e manifestnt i latentni sadržaj. Manifestni sadržaj sna jest onaj kojeg se pojedinac sjeća. To je ono što je pojedinac sanjao. Taj manifestni sadržaj sna prikriva, m e đ u t i m , latentni sadržaj koji
59
p r e d s t a v l j a ili i z r a ž a v a n e s v j e s n u ž e l j u i n j e z i n o i s p u n j e n j e . M a n i f e s t n i s a d r ž a j s n a p r e d s t a v l j a s a m o simboličku formu te želje. K r o z slobodne asocijacije i analizu s n o v a sakrivene želje i potisnuti sadrža j i b i v a j u dovedeni u svijest p a c i j e n t a ili o s v i j e š t e n i , t a k o d a o t p a d a p o t r e b a z a o b r a n o m ili p o t i s k i v a n j e m , p a s e t i m e r j e š a v a j u i k o n f l i k t i i f i k s a c i j e p o j e dinca, kao i kompleksi kojih je pojedinac bio žrtvom. N a t a j s e n a č i n oslobađa i redistribuira energija organizma i ličnosti za zrelije, realističnije, fleksibilnije i slobodnije djelovanje (slobodnije o d osjeća j a k r i v n j e ili g r i j e h a ) . P o j e d i n a c s e o s l o b a đ a d o m i n a c i j e i d a k o j i s e s a d a d o vodi p o d k o n t r o l u ega. T a k o u psihoanalitičkoj terapiji n a s t a j u strukturalne promjene u ličnosti i o d v i j a s e razvoj ličnosti koji je bio zaustavljen i nepot p u n . Z b o g t o g a n e k i s m a t r a j u p s i h o a n a l i z u procesom učenja u toku kojeg po jedinac ponovno nastavlja i završava svoj razvoj i rast što ga je prekinula n e u r o z a ili k o n f l i k t . T o s e u č e n j e m o ž e s h v a t i t i i k a o i z l a g a n j e p a c i j e n t a , u mnogo povoljnijim uvjetima, emocionalnim iskustvima i situacijama koje su ranije izazvale njegove p o t e š k o ć e . U t a k o shvaćenoj psihoanalitičkoj terapiji važnu ulogu za postizanje u s p j e h a i m a p o j a v a transferencije. Transferencija znači postepeni razvoj u pacijentu takvih stavova i odnosa p r e m a terapeutu kakve je on imao p r e m a v l a s t i t i m r o d i t e l j i m a . T o m o ž e b i t i l j u b a v ili m r ž n j a . F r e u d j e m i s l i o d a t r a n s f e r e n c a o d r a ž a v a p o t r e b u p a c i j e n t a d a n a đ e n e k o g a k o g a ć e moći voljeti ili ljubiti i k o m e će m o ć i izraziti svoje p o t i s n u t e ljubavne osjećaje. T e r a p e u t o v d j e s l u ž i k a o supstituirani objekt ljubavi. Pacijent je te transferencije ne svjestan, a t e r a p e u t podržava njezin razvoj. Kasnije pacijent može postati s v j e s t a n z n a č e n j a t r a n s f e r e n c i j e , i t o i z a z i v a k o d n j e g a j e d n u minijaturnu neu rozu ili neurozu transformacije. Osvješćenje transferencije omogućuje paci j e n t u da shvati svoja prijašnja iskustva i doživljaje. K o n a č n a f a z a p s i h o a n a l i t i č k e t e r a p i j e j e s t f a z a emocionalne reedukacije. Stečeni uvid u s a m o g sebe pacijent t r e b a koristiti u svakodnevnim situacija m a . On treba naučiti da od sada drugačije misli, drugačije osjeća, percipira i d a se d r u k č i j e p o n a š a . Zbog svega toga psihoanalitička terapija traje vrlo dugo, čak pet, p a i više godina. Osim tih k o m p o n e n t i i m e t o d a klasične psihoanalitičke terapije, postoje i b r o j n e modifikacije koje su k a s n i j e u v e d e n e i koje i m a j u za s v r h u s k r a ć e n j e t r a j a n j a t e r a p i j e ( H a r p e r , 1959). Interesantno je spomenuti, zbog drugih postupaka psihološke terapije o p i s a n i h u ovoj knjizi, da i u klasičnoj psihoanalitičkoj terapiji postoji zahtjev z a pasivnošću terapeuta. O n p r e d s t a v l j a s a m o n e k e v r s t e o g l e d a l a ili p r a z n i e k r a n n a k o j e m u p a c i j e n t t r e b a s e b e o c r t a t i i u g l e d a t i . T a k o s u svi p a c i j e n t o vi o d g o v o r i , r e a k c i j e , i n t e r p r e t a c i j e i t r a n s f e r e n c i j a u o d n o s u n a t e r a p e u t a određeni njegovim neurotičkim konfliktima, tjeskobama i željama. Terapeut o sebi otkriva što je m o g u ć e manje.
Empirijska i znanstvena validacija Freudova je teorija predstavljala revolucionarnu koncepciju čovjeka. Zbog toga je ona snažno djelovala na m n o g a znanstvena i neznanstvena p o d r u č j a ljudske aktivnosti. Taj utjecaj Freudovih koncepcija evidentan je na gotovo 60
s v i m p o d r u č j i m a k o j a s u n a o v a j ili o n a j n a č i n v e z a n a z a l j u d s k o p o n a š a n j e i gotovo je j e d n a k utjecaju koji je i m a l o D a r w i n o v o učenje o evoluciji čovjeka. T a k o je Freudova koncepcija čovjeka i ličnosti utjecala n a istraživanja i miš ljenja u p o d r u č j u psihologije, sociologije, medicine, antropologije, religije, ideologije, filozofije, o d g o j a i o b r a z o v a n j a , k r i m i n o l o g i j e , u m j e t n i č k o g s t v a r a laštva i drugima. Teorija i koncepcija Freuda bila je prihvaćena negdje s oduševljenjem, a negdje s e k s t r e m n o m kritikom, odbijanjem, pa čak i ismijavanjem, odnosno ignoriranjem. O n o š t o j e za s v a k u t e o r i j u k o j a želi b i t i z n a n s t v e n a n u ž n o , t o s u empirij ski podaci i empirijska provjera na osnovu znanstvenih metoda. Bez takve p r o v j e r e n e m o ž e se prihvatiti ni j e d n a teorija u z n a n o s t i , m a k o l i k o o n a bila r e v o l u c i o n a r n a , n o v a ili m a k a k o o n a i z g l e d a l a p l a u z i b i l n a , k o h e r e n t n a , »evi d e n t n a « ili » l o g i č n a « . O d t o g a n e m o ž e b i t i i z u z e t a n i F r e u d o v a k o n c e p c i j a o č o v j e k u i l i č n o s t i . M o r a m o r e ć i d a j e F r e u d o v a t e o r i j a i k o d l a i k a s t e k l a veli k u p o p u l a r n o s t i d a j e m n o g i p r i h v a ć a j u k a o intuitivno ispravnu i točnu, kao što je, uostalom, i mnogi intuitivno odbijaju kao netočnu. Međutim, intuicija, ni pozitivna ni negativna, ne p r e d s t a v l j a u znanosti n i k a k a v kriterij. Zbog toga se m o r a m o z a p i t a t i k a k v i su e m p i r i j s k i i z n a n s t v e n i p o d a c i u vezi s F r e u dovom teorijom. S a m F r e u d , k a k o s m o t o rekli n a p o č e t k u , bio j e izrazito n a s t r a n i zna nosti, a bio je u o s t a l o m i obrazovan k a o liječnik. P r e m a t o m e , i on s a m je bio z a i n t e r e s i r a n z a empirijsku validaciju svoje teorije koju je smatrao, k a k o s m o r e k l i , z n a n s t v e n o m , a n e f i l o z o f s k o m ili i d e o l o š k o m t e o r i j o m . U svojim vlastitim radovima F r e u d je nastojao pružiti određene podatke k o j i s u t r e b a l i p o k a z a t i empirijsku zasnovanost njegove teorije. On je, uosta lom, i polazio o d e m p i r i j s k i h p o d a t a k a . Ti se podaci, k a o što s m o s p o m e n u l i , odnose na manifestacije k a o što su pogreške, lapsusi, propusti, prisilne rad nje, misli, psihičke bolesti, koji su objektivnog k a r a k t e r a (pa p r e m a t o m e p o g o d n i z a z n a n s t v e n a i s t r a ž i v a n j a ) , a k o j i s u n e o b j a š n j i v i ili n e r a z u m l j i v i . Njihovo t u m a č e n j e i otkrivanje njihovih uzroka bilo je i povod za stvaranje njegove teorije. U s v o j i m b r o j n i m r a d o v i m a , k a o n a p r i m j e r , u knjizi » P s i h o p a t o l o g i j a sva k o d n e v n o g ž i v o t a « , o n je p r u ž i o v e l i k b r o j e m p i r i j s k i h p o d a t a k a k o j i s u o s n o vica njegove teorije. O s i m toga, o n j e p o t a n k o opisao i šest p o s e b n i h slučajeva p s i h o t e r a p i j e . Ti p o d a c i i tih šest s l u č a j e v a čine z a p r a v o c j e l o k u p n u e m p i r i j sku osnovicu psihoanalize, ako tome ne pridodamo i kliničke podatke, odnosno o s o b n a iskustva s a m o g F r e u d a , b r o j n i h psihoanalitičkih t e r a p e u t a i m n o g i h pa cijenata koji su prošli kroz psihoterapiju od njezina p o s t a n k a d o danas. Ta iskustva, svoja i tuđa, kao i kliničke podatke Freud smatra valjanom znanstvenom evidencijom i p o t v r d o m svojih koncepcija. I s k u s t v a se temelje n a kliničkoj metodi r a d a k o j o m se, p o n j e g o v o m mišljenju, dolazi d o p o j m o v a i teorijskih k o n s t r u k a t a korisnih za eksplikaciju i organizaciju empirijskih po dataka. Tako Freud piše: »Pravi p o č e t a k z n a n s t v e n e a k t i v n o s t i sastoji se z a p r a v o u opisivanju feno m e n a , a o n d a se nastavlja njihovim g r u p i r a n j e m , klasifikacijom i koreliranjem. Čak i u stadiju opisivanja nije m o g u ć e izbjeći p r i m j e n u o d r e đ e n i h a p s t r a k t n i h ideja n a m a t e r i j a l koji j e p r i r u c i . . . Ti p o j m o v i m o r a j u n a po č e t k u i m a t i o d r e đ e n u m j e r u n e o d r e đ e n o s t i ; n e m a n i k a k v e m o g u ć n o s t i d a nji hov sadržaj b u d e jasnije određen . . . Jedino nakon daljeg istraživanja određe61
nog p o d r u č j a m i m o ž e m o j a s n i j e f o r m u l i r a t i z n a n s t v e n e p o j m o v e koji leže n j e g o v u t e m e l j u . . . « ( F r e u d , 1 9 1 5 , s t r . 117).
u
Iz t o g a se vidi d a j e F r e u d o v a koncepcija z n a n s t v e n o g r a d a bila o g r a n i č e n a n a s k u p l j a n j e p o d a t a k a i r a z j a š n j a v a n j e p o j m o v a . Zbog toga je psihoanalitička terapija za njega predstavljala dovoljan izvor empirijskih podataka i značila adekvatnu metodu verifikacije njegove teorije. Klasične metode znanstvenog r a d a , k a o š t o s u eksperimentalna provjera i metoda sustavnog i objektivnog promatranja ili registriranja, o n nije s m a t r a o n u ž n i m ili ih nije s m a t r a o pri m j e n j i v i m a n a p o j a v e k o j e j e i s t r a ž i v a o . T o s e v i d i i iz o d g o v o r a k o j i j e F r e u d d a o R o z e n z w e i g u . R o s e n z w e i g j e p i s a o F r e u d u o b a v j e š t a v a j u ć i g a o re z u l t a t i m a s v o j i h eksperimentalnih studija represije koje čine jedan od temelj nih m e h a n i z a m a u psihoanalizi i Freudovoj teoriji nesvjesnog. F r e u d je odgo vorio da se psihoanalitički pojmovi zasnivaju n a velikom b r o j u pouzdanih zapažanja i d a i m n e t r e b a j o š i p o s e b n a eksperimentalna verifikacija. Inten zivno studiranje pojedinačnih slučajeva bilo je i ostalo ne s a m o njegova osnov n a m e t o d a , n e g o i m e t o d a cijele psihoanalize poslije njega. F r e u d je s m a t r a o da j e psihoanaliza dio psihologije. Međutim, psihologija se u t o d o b a (naročito p o d utjecajem biheviorista), p a još i prije (od W u n d t a ) , z a s n i v a l a n a eksperimentu k a o o s n o v n o m p o s t u p k u istraživanja. Zbog toga se i dogodilo da je psihoanaliza, zbog takve Freudove koncepcije, ostala izvan okvira a k a d e m s k e i z n a n s t v e n e psihologije. T a k a v stav j e s m a n j i o i n t e r e s psi hologa za njegovu teoriju, p a je psihoanaliza ostala p o d r u č j e psihijatrije u kojoj je klinička m e t o d a bila d o m i n a n t n a i dovoljna. T e k u n a t r a g d v a d e s e t ili t r i d e s e t g o d i n a p o č i n j e s e s m a n j i v a t i t a j r a s k o r a k između psihoanalize i psihologije zahvaljujući sve brojnijim p o k u š a j i m a da s e t e m e l j n i p s i h o a n a l i t i č k i p o j m o v i i k o n s t r u k t i eksperimentalno verificiraju. P s i h o t e r a p i j s k a p r a k s a t e m e l j i s e n a kliničkom interviewu, odnosno na d u g o t r a j n o m k o n t a k t u i z m e đ u p a c i j e n t a i p s i h o t e r a p e u t a . T o znači d a izričaji pacijenta u toku takvih intervjua predstavljaju osnovne empirijske podatke. Kriterij za istinitost p s i h o a n a l i t i č k e teorije bili su, d o n e d a v n o , j e d i n o takvi podaci, o d n o s n o interpretacije tih podataka od strane psihoanalitičara. T a k a v p o s t u p a k u psihoanalizi nije za z n a n o s t prihvatljiv zbog toga što ima o d r e đ e n e n e d o s t a t k e . T a k o psihoanalitičar nije u toj situaciji objektivni promatrač. On je treniran u psihoanalizi i u toku tog treninga p r o š a o je kroz d u g o r a z d o b l j e indoktrinacije. Profesionalni trening psihoanalitičara uklju čuje i to d a o n čini s a m o a n a l i z u , i čak ga obavezuje n a to. obavezuje ga tako đer da prisustvuje povremenim dodatnim profesionalnim treninzima i da radi, naročito n a p o č e t k u p r a k s e , p o d vodstvom već iskusnih psihoanalitičara. Sve to dovodi d o toga d a p s i h o a n a l i t i č a r i i m a j u j a k o pozitivno uvjerenje i poziti van stav u odnosu p r e m a psihoanalizi koji je i opći i osobni kao i u odnosu na F r e u d o v u t e o r i j u . T a k a v s t a v i t a k v a filozofija čini o d n j i h p r i s t r a n e , a n e ne p r i s t r a n e opažače i i n t e r p r e t e onoga što pacijent iznosi. Oni su t a k o predisponirani da to što čuju interpretiraju na osnovi psihoanalize, odnosno na osnovi Freudove teorije i da pojave t u m a č e uzrocima koje predviđa ta teorija. T o ih p r e d i s p o n i r a i za selektivnu percepciju i interpretaciju. Uostalom, d a nisu uvjereni u efikasnost i t o č n o s t F r e u d o v e koncepcije, n e bi se p s i h o a n a l i z o m ni bavili. Međutim, osim njihove pristranosti i neobjektivnosti, postoji i pristranost i neobjektivnost samog pacijenta. O n č e s t o zna što se očekuje o d n j e g a i z n a što treba, a što ne treba reći za vrijeme psihoanalitičke psihoterapije. N a taj
62
n a č i n m o g u ć e j e d a p a c i j e n t i n a s t o j e , n a j e d a n s u p t i l a n i fin n a č i n , zadobiti n a k l o n o s t ili p r i z n a n j e t e r a p e u t a i z l a ž u ć i o n e s a d r ž a j e i i s k u s t v a k o j e s u u skladu s njegovim očekivanjima. S v e t o z a j e d n o m o ž e p r i d o n o s i t i » v e r i f i k a c i j i « i » t o č n o s t i « , o d n o s n o »isti n i t o s t i « F r e u d o v e t e o r i j e , ali n e m o ž e p r e d s t a v l j a t i d o v o l j n o o b j e k t i v n u , e g z a k t n u i r i g o r o z n u verifikaciju k a k v a se u znanosti traži, pa, p r e m a t o m e , n e p r e d s t a v l j a znanstveni dokaz točnosti Freudove teorije. Činjenica d a se stanje n e k o g p a c i j e n t a u t o k u psihoanalitičke terapije poboljšalo t a k o đ e r n e m a s a m a p o sebi nikakve dokazne snage za tu teoriju. Proces psihoterapije može uključivati i sasvim druge mehanizme od onih koje je F r e u d predvidio p a da opet b u d e uspješan. To je slučaj k o d drugih psiho loških vrsta terapija koje se ne oslanjaju n a Freuda, a koje postižu jednake, a k o ne i bolje rezultate, a mehanizmi i procesi koji posreduju u takvim psiho loškim t e r a p i j a m a sasvim su različiti o d F r e u d o v i h (na p r i m j e r Rogersova n e d i r e k t i v n a ili n a k l i j e n t a c e n t r i r a n a p s i h o l o š k a t e r a p i j a ) . O č i t o j e , d a k l e , d a s u u z kliničku evidenciju zasnovanu na procesu psiho analitičke terapije, za verifikaciju Freudove, kao i svake druge teorije, potreb n a i e k s p e r i m e n t a l n a i s t r a ž i v a n j a u k o n t r o l i r a n i m u v j e t i m a u kojima je sub jektivni faktor izbačen ili sveden na najmanju moguću mjeru. D a n a s , za razli k u o d ranije, i m a m o t a k v i h istraživanja (njih su izvršili psiholozi, a n e psihi jatri) i neke od njih ć e m o ovdje u k r a t k o spomenuti. Eksperimentalna
validacija
Da je e k s p e r i m e n t a l n a validacija Freudove teorije dosta m a l a i zakašnjela, nije k r i v s a m o F r e u d i p s i h o a n a l i t i č a r i , već je d o n e k l e za to k r i v a i s a m a psiho logija koja je u t o d o b a bila o r i j e n t i r a n a bilo u p o g r e š n o m s m j e r u (struktura listička analiza svijesti), bilo n a p o g r e š n e i n e z n a n s t v e n e m e t o d e (introspektivn i e k s p e r i m e n t ) . P r e m a t o m e , p o s t o j a l a j e i metodološka i instrumentalna ne zrelost psihologije k o j a se, k a o znanost, tek počela razvijati i izgrađivati svoje m e t o d e , te se zbog toga nije mogla u h v a t i t i u k o š t a c s m n o g i m relevantnim aspektima l j u d s k o g p o n a š a n j a i l j u d s k e p r i r o d e , a o s o b i t o n e s p i t a n j i m a lič nosti i njezine dinamike. N a s u p r o t t o m e F r e u d o v a t e o r i j a z a h t i j e v a b r o j n e operacione definicije i operacionalizacije pojmova k o j i s u , ili v r l o k o m p l e k s n i i n e p o d l o ž n i t a k v o j o p e r a c i o n a l i z a c i j i , ili n e d o v o l j n o j a s n o d e f i n i r a n i . Z b o g t o g a j e t r e b a l o , a i s a d a treba, b a z n e p o j m o v e F r e u d o v e teorije najprije p r i p r e m i t i za e k s p e r i m e n t a l n o i s t r a ž i v a n j e i z n a n s t v e n u v e r i f i k a c i j u ili, k a k o k a ž e S a r n o f f (1971), s v a k i o d a b r a n i p o j a m t r e b a n a j p r i j e lingvistički definirati i n a taj način izraziti i pre cizirati njegova p s i h o l o š k a obilježja te: » K o n a č n o , s e m a n t i č k i definirani po j a m m o r a b i t i t e o r i j s k i p o v e z a n s n e k i m f e n o m e n o m p o n a š a n j a ili d o ž i v l j a v a nja n a taj n a č i n d a se k a ž e p o d k o j i m u v j e t i m a će se p o s t u l i r a n a veza m o ć i ispitivati« (Sarnoff, 1971, s t r . 29). To znači da F r e u d o v u teoriju treba ispitivati k a o i svaku drugu okvirima hipotetičko-deduktivnog postupka, o d n o s n o t e s t i r a t i h i p o t e z e k o j e iz t e t e o r i j e slijede. Postavljanje i testiranje hipoteza jest v r h u n s k i nivo znanstvenog istraživanja. Dalja je poteškoća, a i nedostatak Freudove teorije u t o m e što ona ima postdiktivni karakter, a n e prediktivni karakter. J e d a n o d ciljeva svake zna nosti jest predviđanje ili predikcija, a ne deskripcija ili tumačenje onoga što se već dogodilo. Hipoteze u znanosti k o j e s e p o d v r g a v a j u objektivnoj verifi63
kaciji u z p o m o ć z n a n s t v e n i h m e t o d a z a p r a v o s u p r e d v i đ a n j a . Z b o g t o g a , d a b i s e F r e u d o v a t e o r i j a m o g l a z n a n s t v e n o v e r i f i c i r a t i , potrebno ju je iz tog postdiktivnog stanja provesti u prediktivno, a to predstavlja dalju poteškoću u takvoj znanstvenoj validaciji te teorije. Zbog toga nije č u d n o š t o F r e u d o v a teorija, iako j e najstarija od svih o p i s a n i h u ovoj knjizi, n e m a iza sebe d o d a n a s ni onoliko e k s p e r i m e n t a l n i h i drugih objektivno verificiranih p o d a t a k a koliko imaju n e k e druge teorije ličnosti nastale m n o g o kasnije. Ipak, k a o što s a m rekao, u posljednjih dvade setak godina bilježimo sve više p o k u š a j a da se n a znanstveni način validiraju temeljni konstrukti te teorije. Eksperimentalna
istraživanja
nesvjesnog
U psihologiji percepcije p o z n a t o j e (neovisno o F r e u d o v o j teoriji) da su n a š e percepcije p o d u t j e c a j e m m n o š t v a d e t e r m i n a n t i o d kojih je većina ne svjesnih. T a k o m o g u k^o primjer spomenuti perceptivne v a r k e kojima su pod ložni svi l j u d i , z a t i m g e s t a l t i s t i č k e p r i m i t i v n e o r g a n i z a c i j s k e f o r m e , z a k o n e k o n s t a n t n o s t i i d r u g e z a k o n e p e r c e p c i j a , z a t i m i s t r a ž i v a n j a k o j a p o k a z u j u za visnost naših percepcija od fizioloških stanja o r g a n i z m a (smanjeni apsolutni limen za one tvari koje o r g a n i z m u n e d o s t a j u ) , o d n o s n o o d tjelesnih p o t r e b a , zavisnost percepcija od stavova, uvjerenja i vjerovanja, od prethodnog iskus tva bližeg i daljeg (Helsonova istraživanja i teorija razine adaptacije) i m n o g a d r u g a . Svi ti u t j e c a j i i z a k o n i k o j i d j e l u j u n a n a š e p e r c e p c i j e v e ć i n o m s u nesvjesni. K o n a č n o , o g r o m a n b r o j fizioloških procesa u čovjeku i u čovječjem m o z g u j e nesvjestan i čovjek o n j i m a n i š t a n e zna, a oni d e t e r m i n i r a j u i nje gova stanja i d i n a m i k u njegove ličnosti i njegovo ponašanje. Zbog toga nije č u d n o što je M u r r a y ličnost i Freudovo nesvjesno poistovjetio s ljudskim mozgom i njegovim funkcioniranjem. Ovdje ć e m o s p o m e n u t i s a m o eksperimentalna istraživanja fenomena perceptivne obrane. M c G i n n i e s j e (1949) u t v r d i o d a j e m i n i m a l n o v r i j e m e t a histoskopskog e k s p o n i r a n j a p o t r e b n o za prepoznavanje riječi (limen prepo znavanja) m a n j e za riječi koje su n e u t r a l n e (kao što su, n a primjer, jabuka, s t o l i c a , v r b a ) n e g o l i z a r i j e č i k o j e i m a j u e m o c i o n a l n o z n a č e n j e ili k o j e p r i p a d a j u m e đ u tabu-riječi (kao što su, n a primjer, silovanje, penis). On je to u t v r d i o n a taj n a č i n š t o j e p o s t e p e n o p o v e ć a v a o v r i j e m e e k s p o n i r a n j a tih rije č i . P a r a l e l n o s t i m e o n j e k o d i s p i t a n i k a (a t o s u b i l i s t u d e n t i ) m j e r i o i v e l i č i n u e l e k t r o d e r m a l n e reakcije. Utvrdio je d a se i k o d j e d n i h i k o d drugih riječi p r i j e p r e p o z n a v a n j a p o j a v l j u j e e l e k t r o d e r m a l n a r e a k c i j a k o j a j e b i l a v e ć a ili j a č a k o d e m o c i o n a l n o o b o j e n i h ili t a b u - r i j e č i . E l e k t r o d e r m a l n a r e a k c i j a j e p o d k o n t r o l o m a u t o n o m n o g ž i v č a n o g s u s t a v a č o v j e k a i i z v a n n j e g o v e s v j e s n e ili voljne kontrole. Pojavljivanje eleklrodermalnih reakcija n a tabu-riječi prije n j i h o v e v e r b a l n e ili s v j e s n e i d e n t i f i k a c i j e d o k a z j e d a p o s t o j i otpor svjesnom prepoznavanju takvih riječi. T u razliku u v r e m e n u i z m e đ u pojavljivanja a u t o n o m n e reakcije (prepoznavanje n a nesvjesnoj razini) i v r e m e n a koje je b i l o p o t r e b n o z a p r e p o z n a v a n j e n a s v j e s n o j r a z i n i M c G i n n i e s j e n a z v a o perceptivnom obranom. Perceptivna o b r a n a je proces kojim se ličnost pojedinca brani od tjeskobe koja joj prijeti prilikom svjesnog susreta s takvim zabra njenim riječima. Ovoj interpretaciji postavljena je z a m j e r k a d a je do o d g a đ a n j a prepozna v a n j a z a b r a n j e n i h riječi d o š l o m o ž d a z b o g t o g a što su se ispitanici ustručavali 64
d a ih k a ž u i a k o su ih već prije prepoznali. T o j e z a t i m izazvalo niz e k s p e r i m e n t a l n i h i s t r a ž i v a n j a o d k o j i h j e u m n o g i m a taj fenomen potvrđen, ali s u razli čiti istraživači dali različita o b j a š n j e n j a . S a m f e n o m e n j e nazivan različito, n a p r i m j e r percepcija bez svijesti, nesvjesna percepcija, subliminalna percepcija, subcepcija. N a o s n o v i r e z u l t a t a t i h i s t r a ž i v a n j a L a z a r u s i M c C l e a r y s u (1951) z a k l j u č i l i d a o n a j a s n o pokazuje da čovjek mole reagirati na podražaje na jednoj autonomnoj razini ili na razini aulonomnog živčanog sustava a da te podražaje svjesno ne prepoznaje. U j e d n o m d r u g o m e k s p e r i m e n t a l n o m istraživanju, koje se t a k o đ e r m o ž e d o v e s t i u v e z u s p e r c e p c i j o m , E a g l e i d r u g i (1966) i s p i t i v a l i s u d a li n e k i s l a b i i nikada doživljeni podražaj i m a o d r e đ e n u vrijednost i utjecaj n a kasniju i m a g i n a c i j u ili p r e d o č i v a n j e . P r v a i s p i t a n i c i m a p o k a z a n a s l i k a s a d r ž a v a l a j e j e d n u dominantnu figuru ( d r v o ) i j e d n u recesivnu figuru (gusku oblikovanu o b r i s i m a g r a n a ) . N a d r u g o j , kontrolnoj slici p r i k a z a n o j e i s t o d r v o , ali b e z o b r i s a g u s k e m e đ u g r a n a m a . O b j e su slike bile p r i k a z a n e t a h i s t o s k o p s k i stu d e n t i m a k o j i h j e b i l o 310. N a k o n p r i k a z i v a n j a s l i k e i s p i t a n i k j e t r e b a o z a m i s l i ti j e d n u p r i r o d n u s c e n u i n a c r t a t i j e n a p a p i r u t e r i j e č i m a o z n a č i t i p o j e d i n e d i j e l o v e t e s l i k e . Eksperimentalnoj skupini p r i k a z a n a je s a m o slika s percept i v n o r e c e s i v n o m g u s k o m , a kontrolnoj s a m o slika sa stablom bez guske. Vre m e n a e k s p o n i r a n j a bila su, za polovinu ispitanika u svakoj skupini, 1 s e k u n d a i 1 stotinka sekunde. Analiza crteža je pokazala: 1. d a j e 67 p o s t o i s p i t a n i k a u e k s p e r i m e n t a l n o j s k u p i n i i m a l o n a g u s k u , a s a m o 50 p o s t o u k o n t r o l n o j s k u p i n i ;
asocijacije
2. d a j e r a z l i k a u č e s t i n i a s o c i j a c i j a n a g u s k u i z m e đ u e k s p e r i m e n t a l n e i kontrolne skupine postojala s a m o o n d a k a d je vrijeme eskponiranja iznosilo 1 sekundu; 3. d a n i j e d a n i s p i t a n i k iz o b j e s k u p i n e n i j e s p o n t a n o i z j a v i o d a j e p r i m i j e t i o ili v i d i o g u s k u , a k a d j e n a k o n t o g a p o d r a ž a j n a s l i k a b i l a e k s p o n i r a n a č a k 30 s e k u n d i s a z a d a t k o m d a s e p r o n a đ e g u s k a k o j a j e n a s l i c i , s a m o j e m a n j e o d p o l o v i n e i s p i t a n i k a o b i j u s k u p i n a p r e p o z n a l o ili v i d j e l o g u s k u n a slici. N a o s n o v i t o g a ovi s u istraživači zaključili d a p o d r a ž a j i koji n i s u s v j e s n o p e r c i p i r a n i utječu na misaoni tok i imaginaciju, što znači da ljudi m o g u biti nesvjesni podražaja na koje reagiraju mijenjanjem toka svojih svjesnih mi saonih procesa. Eksperimentalna
istraživanja
represije
Represija, k a o najvažniji o b r a m b e n i m e h a n i z a m ličnosti i kao j e d a n od temeljaca F r e u d o v e teorije ličnosti bila je p r e d m e t o m većeg b r o j a eksperi mentalnih i drugih istraživanja te je vjerojatno najviše ispitivani m e h a n i z a m u dinamici ličnosti. Važnost tog m e h a n i z m a vrlo je velika za n o r m a l n o funkcioniranje ličnosti i z a p o j a m mentalnog zdravlja. O n o š t o j e i s k l j u č e n o iz s v i j e s t i n e d o s t u p n o j e z a c i j e l i ž i v o t , a t o z n a č i d a ne sudjeluje u razvoju ličnosti. Energija potro š e n a z a p o t i s k i v a n j e ili z a o d r ž a v a n j e t o g s t a n j a n e d o s t u p n a j e z a o s t a l e z a d a t k e a d a p t a c i j e u t o k u života. 5
Fulgosi: Psihologija ličnosti
65
Laboratorijska istraživanja tog m e h a n i z m a i pojave obavljena su vjero j a t n o n a j p r i j e u vezi s L e w i n o v o m t e o r i j o m ličnosti. T o j e p o z n a t i Zeigarničin efekt ( v i d i p o g l a v l j e o L e w i n o v o j p s i h o l o g i j i l i č n o s t i ) . P o j a m p o t i s k i v a n j a u š a o j e i u p s i h o l o g i j u z a b o r a v l j a n j a i Freudova teorija potiskivanja predstavlja danas jednu od ieorija zaboravljanja. Eksperimentalni, nacrt- za istraživanje m e h a n i z m a potiskivanja j e u t a b l i c i 1.
prikazan
T a b l i c a 1. Eksperimentalna grupa
Kontrolna grupa
Hipoteze
Uči g r a d i v o A
Uči g r a d i v o A
Prvo dos jecanje Zadatak koji ugrožava ego ili l i č n o s t
Prvo dosjećanje Neutralni zadatak
N e m a razlike između eksperi mentalne i kontrolne grupe.
Drugo dosjećanje
Drugo dosjećanje
Ispitanici u eksperimentalnoj skupini prisjetit će se m a n j e • gradiva.
Uklanjanje prijetnje i razjašnjavanje
Razjašnjavanje
Treće prisjećanje
Treće prisjećanje
Neće biti razlike između eksperimentalne i kontrolne grupe.
Ovaj n a c r t e k s p e r i m e n t a omogućava, u slučaju d a se pokaže da su rezultati u skladu s postavljenim hipotezama, ove zaključke i interpretacije. U odnosu na prvu hipotezu zaključak je da su eksperimentalna i kontrol na skupina izjednačene po stupnju naučenosti gradiva. U o d n o s u n a d r u g u hipotezu — da je ugrožavanje ega, prijetnja i tjeskoba o d n o s n o u z n e m i r e n o s t k o j a iz t o g a p r o i z l a z i k o d i s p i t a n i k a u e k s p e r i m e n t a l n o j s k u p i n i d o v e l a d o potiskivanja ili r e p r e s i j e o n i h d i j e l o v a g r a d i v a k o j i s u povezani s takvom prijetnjom. U odnosu na treću hipotezu — da je uklanjanje prijetnje i objašnjavanje situacije i n a m j e r e ispitivača ispitanicima eksperimentalne skupine uklonilo represiju p o j e d i n i h riječi i učinilo ih p o n o v n o d o s t u p n i m svijesti. Po ovom su nacrtu izvršena brojna ispitivanja tog mehanizma, tako da s a d a v e ć p o s t o j i dovoljno eksperimentalnih i znanstvenih dokaza za postoja n j e r e p r e s i j e . P r e g l e d t i h i s t r a ž i v a n j a d a l i s u Z e l l e r ( 1 9 5 0 , 1951); W o r c h e l (1955); D ' Z u r i l l a (1965); M i s c h e l (1972); S a r a s o n (1972). O v d j e ć e m o n a v e s t i j e d n o i s t r a ž i v a n j e G l u c k s b e r g a i K i n g a (1967). Oni su se u t o m eksperimentu koristili nekim riječima koje su povezali s n e u g o d n i m p o d r a ž a j i m a — e l e k t r o š o k o m . T a k v o u p a r i v a n j e (riječ-šok) tre b a , p o h i p o t e z i , d o v e s t i d o pojavljivanje straha i do potiskivanja takvih riječi iz pamćenja, odnosno do motiviranog zaboravljanja. U e k s p e r i m e n t u s u p o s t o j a l e t r i z a d a n e l i s t e r i j e č i (A, B i D ) i j e d n a za mišljena lista riječi C asocdranih s riječima u B i D. Listu A činile su besmisle n e riječi (na p r i m j e r dax), listu B e n g l e s k e riječi o d k o j i h j e s v a k a bila poveza n a s j e d n o m b e s m i s l e n o m r i j e č i iz l i s t e A. L i s t u C s a č i n j a v a l e s u e n g l e s k e r i j e či o d k o j i h j e s v a k a b i l a p o v e z a n a s j e d n i m p a r o m i z l i s t e A i B i p r e d s t a v l j a l e 66
s u v e z u t i h p a r o v a s r i j e č i m a iz l i s t e D . T a k o , n a p r i m j e r , j e d a n A - B p a r b i o je gex — justice (pravda), a odgovarajuća B — C asocijacija bila j e justice — peace (mir), a asocijacija C—D peace-war (rat). Dakle, asocijacija između po jedinih riječi u listama A i D stvorena j e p r e k o asocijacija pojedinih riječi u p a r o v i m a B — C i C—D (dakle p r e k o implicitne liste C). Ispitanici s u najprije naučili A — B asocijacije (deset parova), i t o meto d o m a n t i c i p a c i j e . N a k o n t o g a s u i m n a p r s t e p o s t a v l j e n e e l e k t r o d e . Z a t i m sii p r o j i c i r a n e r i j e č i iz l i s t e D . T r i o d d e s e t D - r i j e č i b i l e s u p r a ć e n e š o k o m , a ' i s p i tanici s u trebali pritisnuti d u g m e koje j e stavljalo u pogon zujalicu k a d god bi se t a k v a riječ t r e b a l a pojaviti. T o s e p o n a v l j a l o d o k ispitanici n i s u n a u č i l i d a tri p u t a z a r e d o m b e z p o g r e š k e n a t a j n a č i n p r e d v i d e p o j a v l j i v a n j e D-riječi koje su popraćene šokom. N a k o n toga su j o š j e d n o m ponovili parove A — B . Z a s v e t o v r i j e m e r i j e č i iz i s k u s t v e n e ili i m p l i c i t n e l i s t e ( l i s t e C) n i s u p r e z e n t i rane, j e r su o n e predstavljale zamišljene, implicitne, asocijativne odgovore i z m e đ u B i D-riječi. Rezultati s u pokazali d a j e p o s t o t a k zaboravljenih B riječi U p a r o v i m a A — B m n o g o v e ć i (29,2°/o) z a o n e r i j e č i k o j e s u b i l e p o v e z a n e š a š o k o m n e g o l i j e p o s t o t a k z a b o r a v l j e n i h B r i j e č i u p a r o v i m a A — B z a o n e r i j e č i k o j e nisiu b i l e p r a ć e n e š o k o m (6,3%>). S v i s u s e i s p i t a n i c i j e d n a k o p r i s j e ć a l i r i j e č i iz l i s t e D , b i l o d a s u p r a ć e n e š o k o m ili n e . N a osnovi toga ti su istraživači zaključili d a uparivanje šoka s podacima! koji su već m e m o r i r a n i z n a č a j n o otežava kasnije prisjećanje tih p o d a t a k a . T o znači d a s u podaci u p a m ć e n j u koji s u asocirani s n e u g o d n i m doživljajima z a b o r a v l j e n i ili r e p r e s i r a n i l a k š e i više o d o n i h k o j i n i s u a s o c i r a n i s t a k v i m d o ž i v l j a j i m a , o d n o s n o d a postoji diferencijalno pamćenje riječi kao rezultat djelovanja mehanizma represije. R o s e n z w e i g o v e k s p e r i m e n t (1943) k o j i j e p o k a z a o p o s t o j a n j e r e p r e s i j e u o d n o s u n a o n e z a d a t k e koji n i s u mogli biti završeni (dakle s u p r o t n o o d Zeigarničina efekta) o n d a k a d a postoji ego-uključenje i prijetnja ličnosti pojedinaca, t a k o đ e r j e u izravnoj vezi s t i m m e h a n i z m o m i s m a t r a se eksperimentalnim dokazom djelovanja represije. Fiziološki
indikatori
i sadržaj
snova
F r e u d j e snovima, k a k o s m o rekli, pridavao veliku važnost za proučava nje nesvjesnog. Analiza snova predstavlja j e d a n o d glavnih n a č i n a analize ne svjesnog. Snovi, p r e m a Freudu, imaju tri osnovne funkcije. Oni.predstavljaju ispunjavanje želja p u t e m p r i m a r n o g p r o c e s a i d a , o n i l i č n o s t oslobađaju od nesvjesne napetosti i c n i p r e d s t a v l j a j u čuvare sna. D a li s e p o d a c i o f i z i o l o š k i m i d r u g i m o b j e k t i v n i m p r o m j e n a m a , k o j e s e događaju za vrijeme spavanja i sanjanja m o g u dovesti u vezu s Freudovom interpretacijom snova i njihove funkcije? S t i m u vezi p r o v e d e n a s u i s t r a ž i v a n j a o m o g u ć o j p o v e z a n o s t i i z m e đ u p o k r e t a očiju i sanjanja, o d n o s n o sadržaja snova k a o i p r o u č a v a n j a o d n o s a sno v a p r e m a s n u ( t j . d a li o n i p r e d s t a v l j a j u č u v a r e s n a ) . Pokreti očiju za vrijeme spavanja (skraćeno REM-ovi od: rapid eye move m e n t ) s m a t r a j u s e i n d i k a t o r i m a sanjarija j e r j e u s t a n o v l j e n o d a 74°/o i s p i t a nika koji su buđeni u t r e n u t k u k a d su imali REM-ove sanja, a d a o n d a kada n e m a R E M - o v a s a m o 7 % i s p i t a n i k a i z j a v l j u j e d a j e t a j č a s n e š t o s a n j a l o (Aser i n s k y i K l e i t m a n , 1955; V a n d e C a s t l e , 1971).
67
Ispitivanja s u pokazala da brzi pokreti očiju za vrijeme spavanja (REMo v i ) koji signaliziraju snove nisu pouzdani indikatori onih funkcija snova koje snovima pridaje Freud. Tako s u REM-ovi cikličke naravi i čine jednu auto matsku funkciju te nije vjerojatno da nas sanjanje uspavljuje kako to misli Freud. Međutim, eksperimentalno j e utvrđeno da s u ljudi za vrijeme REM-ova relativno neosjetljivi na izvanjsku stimulaciju i teže se bude, tako da se sma tra da snovi ipak na taj način čuvaju san (iako bi se moglo zaključiti i suprotno). Utvrđeno j e da za vrijeme REM-ova postoji povećana neuralna i auto nomna aktivacija, š t o se interpretira k a o izbijanje nesvjesnih impulsa, a to je jedna od glavnih funkcija snova p o Freudu (Fisher i drugi, 1965). Istraživanja u kojima s u ispitanici buđeni za vrijeme REM-ova, a to znači da i m nije bilo dopušteno da sanjaju, također se dovode u vezu s Freudovom interpretacijom snova. Ako snovi predstavljaju oslobađanje psihičke energije i predstavljaju
odušak
za tu
energiju
i napetost
koju
ona
stvara,
o n d a bi
sprečavanje sanjan ja trebalo dovesti do znakova abnormalnog ponašanja. Me đutim, zdravi ljudi mogu podnijeti takvo lišavanje o d snova čak dva tjedna bez nekih psiholoških poremećaja, a to nije u skladu s Freudovom interpre tacijom snova. Jedan j e drugi podatak u vezi s tim povoljniji za tu interpretaciju. Taj je podatak da takvi ispitanici koji s u bili lišavani sanjanja nakon toga imaju mnogo
više
REM-ova
n e g o š t o s u ih imali prije, š t o znači da se snovi
kompen
ziraju. U toj kompenzaciji snova utvrđene s u velike interindividualne razlike, što znači da je kod nekih ta kompenzacija velika, a kod drugih slaba. Te s u razlike u potrebi kompenzacije snova dovedene u vezu s fleksibilnošću lič nosti. Postavljena j e hipoteza da s u oni pojedinci koji pokazuju malu kompen zaciju fleksibilne ličnosti ili da imaju fleksibilne ličnosti, a oni pojedinci koji pokazuju veliku kompenzaciju izgubljenih snova nefleksibilne ličnosti. Fleksi bilne ličnosti m o g u svoje nesvjesne impulse, koji se izražavaju putem snova, izražavati u ponašanju i na taj ih se način oslobađati. Ispunjavanje zelja je funkcija snova za koju postoji najmanje objektiv nih podataka, a podaci o periodičnosti sanjanja u suprotnosti su s takvom interpretacijom snova. Neofreudovci s u u vezi s tom funkcijom snova posta vili jednu drugu hipotezu. Prema njima snovi nemaju samo funkciju ispunja vanja želja, već oni imaju određenu ulogu u rješavanju problema i u planira nju budućeg ponašanja. Snovi za njih imaju, prema tome, i određenu adaptiv nu ulogu i funkciju. Tu s u hipotezu eksperimentalno testirali Grieser i surad nici (1972). Prema hipotezi koju s u ovim eksperimentom provjeravali spomenuti istraživači, funkcija je snova da povezu sadašnja stanja stresa sa sličnim sta njima i iskustvima u prošlosti pojedinca i da na taj način omoguće mehaniz m i m a obrane da takva stanja savladaju. U t o m istraživanju studenti su rješa vali anagrame. Nakon toga bili su informirani o tome koje su anagrame uspje šno, a koje neuspješno riješili. Rečeno i m je također da je to test inteligencije u kojem i mlađi ispitanici postižu dobre rezultate, čime je stvorena situacija prijetnje
egu ili
ličnosti.
Hipoteza koja j e testirana bila je: ispitanici kojima je dopušteno da nakon zadatka sanjaju bit će sposobni da se prisjete više neriješenih anagrama nego ispitanici koji s u spriječeni u sanjanju. Sanjanje, prema interpretaciji ovih istraživača i prema neofreudovskim koncepcijama, predstavlja bavljenje sa 68
situacijom u kojoj je doživljen stres i na taj način ta situacija postaje manje opasna ili pogibeljna za pojedinčev e g o ili ličnost. Zbog te smanjene prijeteće vrijednosti takvi neuspjesi (rekli b i s m o odsanjani neuspjesi) bit će slabije i manje represirani o d neuspjeha koji nisu odsanjani i koji i dalje predstavljaju opasnost za ličnost. Rezultati s u pokazali da s u oni ispitanici koji s u bili buđeni za vrijeme razdoblja spavanja u kojima nije bilo REM-ova, pa prema tome ni sanjanja i oni koji nisu bili buđeni za vrijeme REM-ova (tj. sanjanja) sposobni d a se prisjete statistički značajno većeg broja neriješenih anagrama negoli oni ispi tanici koji s u bili buđeni u REM-periodima i kojima je sanjanje na taj način uskraćeno. Ti su rezultati interpretirani kao dokaz da snovi imaju -funkciju koja olakšava oslobađanje od sadržaja koji su opasnost ili egu ili ličnosti
adaptivnu prijetnja
Rezultate koji s u također interpretirani kao podrška ovakvoj koncepciji snova dobili s u i drugi autori (Offenkrantz i Rechtschaffen, 1963). Istraživanja
Edipova
kompleksa
i straha
od
kastracije
Podaci o Edipovu kompleksu, strahu o d kastriranja i zavisti zbog penisa najčešće s u kliničkog i idičgrafičkog karaktera i podrijetla. Međutim, u novije vrijeme poduzeta s u i u vezi s t i m aspektima Freudove teorije i neka nomotetička istraživanja koja imaju veći stupanj objektivnosti i generalnosti. Edipov kompleks i strah o d kastracije su, prema Freudovoj teoriji, razli čito izraženi kod muškaraca i k o d žena. N a osnovi toga Hall i Van de Castle su (1965) postavili hipotezu da ć e k o d muškaraca u snovima biti više izražen strah od kastriranja negoli kod žena, a da će kod žena u snovima biti više izra žena zavist zbog penisa i želja za kastriranjem. Studenti i studentice koji s u sudjelovali u o v o m istraživanju trebali su, kao dio svojih aktivnosti, bilježiti svoje snove. Istraživači su stvorili jedan sustav ocjena ili specifičnih kriterija za simbole straha o d kastracije i za želju za kastriranjem, kao i za zavist zbog penisa. Indikatori straha o d kastriranja bile su takve teme snova kao: prijetnja gubitka, gubitak ili ozljeda nekog dije la tijela, nemogućnost ili nesposobnost upotrebe penisa, pretvaranje iz muš karca u ženu, stvaran gubitak ili opasnost gubitka neke stvari ili životinje koji pripadaju o n o m e koji sanja. Želja za kastriranjem ima iste te indikatore, samo š t o še oni ne događaju o n o m e koji sanja, nego drugoj osobi. Zavist zbog penisa indicirana je snovima kao š t o s u pretvaranje žene u muškarca, zavist ili divljenje m u š k i m tjelesnim karakteristikama i stjecanje objekata koji imaju muške karakteristike. Ispitivanja s u pokazala da sadržaje koje su studenti zabilježili suci mogu pouzdano svrstati u odgovarajuće kategorije na bazi ovih kriterija i da s e sla žu u 87 posto slučajeva na svakoj o d te tri kategorije ili varijable. Analiza i kategorizacija snova studenata i studentica pokazala j e da muškarci imaju statistički značajno više snova u vezi sa strahom o d kastrira nja negoli žene, a da se k o d žena statistički značajno više javljaju snovi koji izražavaju želju za kastriranjem i zavist zbog penisa. Ti s u rezultati interpreti rani k a o dokaz o d n o s n o razlika
nutog
valjanosti teorijskog pojma kastracije i Edipova među spolovima koje je Freud predvidio u vezi s
kompleksa, tim.
Freudovo mišljenje da strah od smrti predstavlja jednu derivaciju potis straha od kastracije ispitivali su eksperimentalno Sarnoff i Corwin 69
(1959). A k o j e t o t o č n o , o n d a b i p o v e ć a n j e s t r a h a ili t j e s k o b e o d k a s t r a c i j e trebalo uzrokovati i povećanje straha od smrti. U t o m istraživanju autori su najprije, uz p o m o ć posebno konstruirane Ljestvice za mjerenja straha od smrti, utvrdili stupanj tog straha k o d svakog i s p i t a n i k a k o j i j e s u d j e l o v a o u p o k u s u . Uz p o m o ć p r o j e k t i v n o g t e s t a Blackyevih slika (vidi dalje tekst) u t v r d i l i s u k o d svakog i s p i t a n i k a i n j e g o v u tjeskobu ili strah od kastracije. N a osnovi tog indikatora ispitanici s u bili podijeljeni u dvije s k u p i n e — j e d n u k o j u s u činili ispitanici s v i s o k i m s t u p n j e m t j e s k o b e o d k a s t r a c i j e i d r u g u k o j u s u činili ispitanici s n i s k i m s t u p n j e m t j e s k o b e od kastracije. U d r u g o m dijelu e k s p e r i m e n t a , koji je o d r ž a n n a k o n četiri tjedna, ispita n i c i s u t r e b a l i o c i j e n i t i e s t e t i č k u v r i j e d n o s t n e k i h s l i k a . P o l o v i n i i s p i t a n i k a iz s v a k e g r u p e d a n e s u n a o c j e n j i v a n j e s l i k e g o l i h ž e n a ( g r u p a s visokim seksual nim arousalom ili uzbuđenjem), a polovini slike obučenih žena (grupa s niskim seksualnim arousalom ili u z b u đ e n j e m ) . S p o v e ć a n j e m s e k s u a l n o g u z b u đ e n j a povećava se p r e m a F r e u d u i s t r a h od kastracije. R e z u l t a t i s u b i l i u s k l a d u s t i m p r e d v i đ a n j e m iz F r e u d o v e t e o r i j e . N a i m e , ispitanici koji s u bili u g r u p i s v i s o k i m s t r a h o m o d k a s t r a c i j e n a k o n izlaganja jačem seksualnom u z b u đ e n j u pokazivali su veće povećanje straha o d smrti negoli ispitanici s n i s k i m stupnjem straha o d kastracije. K a d j e intenzitet seksualnog u z b u đ e n j a b i o nizak, nije bilo razlike m e đ u g r u p a m a . Ti su rezul tati u skladu s F r e u d o v o m teorijom. Istraživanja
humora
i
smijeha
S m i s a o za h u m o r i manifestacija h u m o r a isključivo su ljudska obilježja. H u m o r i m a i individualno i socijalno značenje. T a k o , n a primjer, m n o g i psihi j a t r i j s k i p a c i j e n t i p o k a z u j u o d s u t n o s t ili p o m a n j k a n j e s m i s l a z a h u m o r ( S p i e g l e r , 1973). M e đ u t i m , m a l o j e p o k u š a j a d a s e h u m o r i s t r a ž u j e z n a n s t v e n i m m e t o d a m a . O h u m o r u j e p o s t a v l j e n o v i š e t e o r i j a i v i š e i n t e r p r e t a c i j a . P o s t o j e in t e r p r e t a c i j e k o j e s u dali filozofi H o b b e s i K a n t , ali j e n a j c j e l o v i t i j u i n t e r p r e t a ciju dao Freud. P r e m a F r e u d u h u m o r i m a zamjensku funkciju ili f u n k c i j u indirektnog zadovoljavanja zabranjenih impulsa ili želja. U g o d a k o j u h u m o r i z a z i v a d o l a z i z a p r a v o o d naglog smanjenja unutarnje napetosti i anksioznosti ili uznemire nja i od naglog povećanja psihičke energije koja je dotada bila angažirana za kontrolu tih impulsa. T o o s l o b a đ a n j e energije izražava se s m i j e h o m . N a p e t o s t p r i j e t o g o s l o b a đ a n j a s t v o r e n a j e agresivnim seksualnim impulsima. S a m j e F r e u d o v u svoju teoriju h u m o r a p o t k r e p l j i v a o i o p a ž a n j i m a d a se v e ć i n a š a l a , a n e g d o t a , v i c e v a i t d . b a v i ili z a s n i v a n a t i m n a g o n i m a i l i s e n a n j i h odnosi. Z b o g t o g a se s m a t r a d a već s a m i ovi p o d a c i p o t v r đ u j u F r e u d o v u teori ju h u m o r a , p r e m a kojoj j e h u m o r izraz z a b r a n j e n i h i m p u l s a u f o r m i k o j a j e takva da neće dovesti do intervencije superega. D a b i n e k a š a l a b i l a s m i j e š n a , o n a m o r a , p o t o j k o n c e p c i j i , n a j p r i j e iza zvati o d r e đ e n i s t u p a n j a n k s i o z n o s t i k o j i izaziva tenziju, a o n d a d o v e s t i d o o s l o b a đ a n j a o d te tenzije. H u m o r , p r e m a t o m e , p o psihoanalizi, p o m a ž e nor m a l n i m o s o b a m a d a kontroliraju svoje primitivne impulse i u t o m pogledu djeluje slično k a o i m e h a n i z a m sublimacije. Ova Freudova teorija bila je i eksperimentalno ispitivana. Singer i drugi s u (1966) n a o s n o v i o v e t e o r i j e p o s t a v i l i s l i j e d e ć e h i p o t e z e k o j e s u s e m o g l e e k s p e r i m e n t a l n o i s p i t a t i : 1. p o v e ć a n j e i n h i b i c i j e k o j a o n e m o g u ć a v a i z r a ž a v a n j e 70
agresivnih impulsa t r e b a izazvati s m a n j e n o uživanje u agresivnom h u m o r u i 2. t a k a v e f e k t t r e b a o b i b i t i i z r a ž e n i j i š t o j e j a č i i i z r a ž e n i j i a g r e s i v n i s a d r ž a j šale. Ispitanici, m u š k a r c i koji su sudjelovali u o v o m pokusu, najprije su trebali ocijeniti pet Goyinih bakroreza. Petorici su pokazani bakrorezi n a kojima su prikazane benigne socijalne scene i sadržaji, a petorioi bakrorezi n a kojima su p r i k a z a n e b r u t a l n e i sadističke scene sa s v r h o m d a se n a taj n a č i n izazove povećanje inhibicije koja sprečava impulse okrutnosti. N e p o s r e d n o n a k o n t o g a i s p i t a n i c i s u t r e b a l i o c i j e n i t i stupanj humoroznosti j e d n e s e r i j e o d 12 s l i č i c a i s t u p a n j a g r e s i j e k o j i j e n a n j i m a i z r a ž e n . O d t i h 12 s l i č i c a č e t i r i s u p o r t r e t i r a l e vrlo agresivne međuljudske odnose (na pri mjer slika na kojoj je prikazana žena u naslonjači i kraj nje p u š k a naciljana na ulazna vrata i k o n o p a c koji povezuje vrata i okidač na pušci, a žena govori: »Dragi, nije z a k l j u č a n o « ) . Četiri sličice p r i k a z i v a l e su scene k o j e s u izražavale srednji stupanj međusobne agresivnosti, a o s t a l e s u i z r a ž a v a l e nizak stupanj agresivnosti ili nikakvu agresivnost. N a k o n e k s p e r i m e n t a o b a v l j e n a j e k o n t r o l a e f i k a s n o s t i i z a z i v a n j a ili ind u c i r a n j a inhibicije k o j a j e pokazala d a su ispitanici izloženi o k r u t n i m b a k r o r e z i m a Goye više o d k o n t r o l n i h izjavljivali d a s u doživljavali o d v r a t n o s t , gađe nje i depresiju. R e z u l t a t i s u p o k a z a l i d a s u i s p i t a n i c i iz i n h i b i r a n e g r u p e p r o c i j e n i l i s r e d n j e h u m o r o z n e c r t e ž e k a o n e š t o m a n j e s m i j e š n e , n e g o l i i s p i t a n i c i iz k o n t r o l n e , neinhibirane, skupine, d o k su visoko agresivne crteže procijenili kao znatno m a n j e s m i j e š n e n e g o š t o s u t o u č i n i l i i s p i t a n i c i iz n e i n h i b i r a n e s k u p i n e . T i rezultati p o k a z u j u d a pojedinci u stanju p o v e ć a n e inhibicije izražavanja agre sije n a l a z e agresivni h u m o r z n a t n o m a n j e s m i j e š n i m negoli š t o o n izgleda smiješan pojedincima k o d kojih takvo stanje nije izazvano. S h u r c l i f f j e (1968) u j e d n o m d u h o v i t o m e k s p e r i m e n t u i s p i t i v a o j o š j e d a n važan a s p e k t F r e u d o v e teorije h u m o r a i smiješnog. P r e m a toj je teoriji, k a k o s m o v e ć s p o m e n u l i , d o ž i v l j a j s m i j e š n o g ili h u m o r a t o v e ć i š t o j e v e ć e s m a n j e nje n a p e t o s t i koju p o j e d i n a c doživljava. To znači da će oni ispitanici koji su p r i j e o l a k š a n j a d o v e d e n i u s t a n j e v e ć e e m o c i o n a l n e u z b u đ e n o s t i ili n a p e t o s t i i m a t i jači doživljaj s m i j e š n o g o d onih koji s u bili n a n i ž e m s t u p n j u emocio n a l n o g u z b u đ e n j a ili n a p e t o s t i . S h u r c l i f f j e i m a o t r i e k s p e r i m e n t a l n e s k u p i n e k o j e s u o d g o v a r a l e različi t i m s t u p n j e v i m a n a p e t o s t i ili a n k s i o z n o s t i k o j a j e b i l a i z a z v a n a e k s p e r i m e n talnim manipulacijama. I s p i t a n i c i s u n a j p r i j e d o v o đ e n i u l a b o r a t o r i j p o d i z l i k o m d a se želi proci jeniti njihova r e a k c i j a n a m a l e životinje. P r e d n j i m a s u se nalazila tri kaveza. U p r v i m d v a m a k a v e z i m a bili s u vidljivi bijeli l a b o r a t o r i j s k i š t a k o r i , a u tre ć e m se š t a k o r nije primjećivao. I s p i t a n i c i m a p r v e s k u p i n e (s niskim stupnjem anksioznosti) rečeno je da j e n j i h o v z a d a t a k d a u z m u š t a k o r a iz t r e ć e g k a v e z a i d a g a d r ž e u r u c i p e t sekundi. Ispitivač im je rekao da je štakor miran i neopasan i da neće s njim imati nikakvih poteškoća. Ispitanicima k o d kojih je trebalo izazvati anksioz nost srednjeg stupnja najprije su p o k a z a n a dva dijapozitiva koji su, tobože, p r i k a z i v a l i u z o r k e k r v i š t a k o r a iz p r v a d v a k a v e z a . T i m j e i s p i t a n i c i m a r e č e n o d a j e n j i h o v z a d a t a k d a u z m u u z o r a k k r v i iz t r e ć e g š t a k o r a . N j i m a j e p r o t u m a č e n o k a k o će to učiniti i rečeno im je d a je z a d a t a k lakši nego što izgleda. K o n a č n o , i s p i t a n i c i m a k o d k o j i h j e i z a z v a n najviši stupanj anksioznosti tako-
71
đ e r j e r e č e n o d a ć e m o r a t i u z e t i k r v i iz t r e ć e g š t a k o r a , a p o k a z a n e s u i m i bočice s tobožnjom krvi prvih dvaju štakora. Njima je p o k a z a n i način na k o j i se iglom u z i m a j u v e ć e količine krvi i r e č e n o i m je d a j e p o s t u p a k uzima n j a k r v i iz š t a k o r a e k s t r e m n o o p a s a n j e r i h o n m o ž e u g r i s t i . N a k o n i n s t r u k c i j e svaki j e ispitanik z a v u k a o r u k u u treći k a v e z i n a vlasti to iznenađenje, i olakšanje, u n j e m u otkrio š t a k o r a igračku. N a k o n t o g a i s p i t a n i k j e t r e b a o o c i j e n i t i stupanj šaljivosti situacije kao i stupanj zabrinutosti ili anksioznosti p r i j e n e g o j e u g l e d a o š t a k o r a i g r a č k u . Re z u l t a t i s u n e d v o s m i s l e n o p o k a z a l i : š t o j e b i o v i š i s t u p a n j z a b r i n u t o s t i k o d ispi tanika prije nego je u g l e d a o štakora igračku, to m u je kasnije situacija bila s m j e š n i j a . Stupanj humora proporcionalan je stupnju oslobođenja od nape tosti izazvane zabrinutošću ili anksioznošću. N a osnovi tih i d r u g i h e k s p e r i m e n a t a d a n a s se s m a t r a d a je Freudova t e o r i j a h u m o r a i z d r ž a l a v r l o r i g o r o z n e e k s p e r i m e n t a l n e p r o v j e r e i da pred stavlja prihvatljivo tumačenje fenomena humora kod ljudi, t o v i š e š t o n e p o stoji d r u g o alternativno objašnjenje te pojave. Projektivni
testovi
Iz F r e u d o v e t e o r i j e p r o i z a š l e su i b r o j n e p r o j e k t i v n e t e h n i k e i p r o j e k t i v n i testovi koji se d a n a s š i r o k o k o r i s t e o s o b i t o u kliničkoj psihologiji, ali i u psi h o l o š k i m i s t r a ž i v a n j i m a ličnosti. S m a t r a se d a ovi testovi p r e d s t a v l j a j u znača jan n a p r e d a k u o d n o s u n a klasičnu psihoanalitičku dijagnostiku* i terapiju k o j a s e z a s n i v a l a n a p o s t u p c i m a k o j i s u b i l i m n o g o manje precizni i standar dizirani, a m n o g o v i š e subjektivni i neodređeni. Projektivne t e h n i k e i testovi temelje se n a F r e u d o v u o b r a m b e n o m meha nizmu projekcije i sredstvo su i način istraživanja nesvjesnih motiva i emoci ja, odnosno nesvjesne motivacije. Nesvjesni motivi, k o m p l e k s i , p o t r e b e , želje, e m o c i j e i sve š t o čini nesvjes n o n e k o g p o j e d i n c a m o g u d o ć i d o i z r a ž a j a s a m o u s i t u a c i j a m a k o j e ne ugroža vaju ego ili ličnost. T a k v e s u s i t u a c i j e o n e k o j e s u neodređene, nejasne, nera zumljive ili ne strukturirane. U susretu s takvim nestrukturiranim situacijama ili s a d r ž a j i m a , p o j e d i n a c ć e , s u o č e n s a z a d a t k o m d a u t a k v u s i t u a c i j u u n e s e n e k i r e d ( r e c i m o d a j e i n t e r p r e t i r a ) , projicirati u svojim o d g o v o r i m a u p r a v o te n e s v j e s n e i p o t i s n u t e m o t i v e porive, želje, stavove i d r u g o . N a osnovi takve koncepcije švicarski psihijatar H e r m a n n R o r s c h a c h je po č e t k o m ovog stoljeća konstruirao, na bazi istraživanja i eksperimentiranja, prvi p r o j e k t i v n i test koji j e i d a n a s najviše k o r i š t e n ( R o r s c h a c h o v test). Rezul t a t e s v o j i h i s t r a ž i v a n j a p u b l i c i r a o j e 1921. u m o n o g r a f i j i » P s i h o d i j a g n o s t i k a « . R o r s c h a c h o v test m r l j a sastoji se o d deset gotovo s i m e t r i č n i h m r l j a o d kojih je pet slabo obojeno, a pet neobojeno, tj. crno-bijelo. Zadatak je ispitanika da s v a k u m r l j u interpretira. Te njegove interpretacije ispitivač brižljivo bilježi i kasnije analizira s o b z i r o m n a više kriterija (mjesto, s a d r ž a j , f o r m u , b o j u , originalnost itd.). N a k o n ovog testa u psihološkim kliničkim istraživanjima stvoreni su i dru gi. D a n a s s u u z R o r s c h a c h o v t e s t n a j p o z n a t i j i p r o j e k t i v n i t e s t o v i : T A T , Szondijev test fotografija psihijatrijskih pacijenata, test crtanja čovjeka i neki drugi. O p ć e n i t o se p r o j e k t i v n e tehnike i testovi m o g u , s o b z i r o m n a zadatke, podijeliti u ove kategorije: testovi asocijacija, testovi konstrukcija, testovi dopunjavanja, testovi izražavanja i testovi izbora.
72
K o d testova asocijacija daje se p o d r a ž a j n a riječ, a z a d a t a k je ispitanika da odgovori p r v o m riječju koja m u padne na um. K o d testova konstrukcije d a se ispitaniku slika i traži se o d njega da ne š t o i s p r i č a o o n o m e š t o j e n a toj slici p r i k a z a n o . P r i m j e r t a k v o g t e s t a j e t e s t t e m a t s k e a p e r c e p c i j e ( T A T ) k o j i j e osnovno dijagnostičko sredstvo za ispiti vanje ljudske motivacije odnosno specifičnog ljudskog motiva ili potrebe za uspjehom. Valja reći d a j e taj test n a s t a o i d a se koristi izvan okvira F r e u d o v e psihologije ličnosti. On je povezan s M u r r a y e v o m motivacijskom teorijom ličnosti (vidi dalji t e k s t ) . Testovi dopunjavanja zahtijevaju od ispitanika d a završi neku započetu r e č e n i c u , a testovi ekspresije da nacrta na papiru sebe i neku drugu osobu s u p r o t n o g s p o l a . P r o j e k t i v n i testovi izbora, n a p r i m j e r S z o n d i j e v t e s t , t r a ž e o d ispitanika d a izabere o n u fotografiju k o j a m u se najviše i o n u fotografiju k o j a m u se n a j m a n j e sviđa. Osim toga što za ispitanika predstavljaju nejasne i n e o d r e đ e n e situacije, projektivni testovi i m a j u još n e k a d r u g a zajednička obilježja. T a k o ispitanici nisu u p u ć e n i u s v r h u testiranja, ne postoje ispravni i neispravni odgovori (što se kaže i s p i t a n i k u ) , a svaki odgovor, b e z razlike, s m a t r a se v a ž n i m i indikativ n i m za neki a s p e k t pojedinca. Zajednička j e karakteristika projektivnih tehni ka i to da j e p o s t u p a k vrednovanja i ocjenjivanja odgovora složen i da ga može o b a v i t i s a m o psiholog specijalist z a t a j t e s t ili t e t e s t o v e i d a j e u o d n o s u p r e m a d r u g i m p s i h o l o š k i m testovima, ali n e i u o d n o s u p r e m a d r u g i m psihijatrij s k i m t e h n i k a m a u velikoj mjeri subjektivan. P r o j e k t i v n e t e h n i k e i t e s t o v i , a k o s e m o ž e p o k a z a t i d a s u v a l j a n i ili d a imaju metrijsku karakteristiku valjanosti, predstavljaju s a m i m tim dokaz v a l j a n o s t i n e s v j e s n o g mehanizma projekcije koji je važan element Freudove p s i h o d i n a m i č k e koncepcije ličnosti. Zbog toga validacija tih testova znači i validaciju tog aspekta Freudove teorije. S F r e u d o v o m t e o r i j o m o p s i h o s e k s u a l n o m r a z v o j u ličnosti u vezi je i p r o j e k t i v n i t e s t B l u m a (1949, 1950). T a j s e t e s t s a s t o j i o d 12 c r t e ž a n a k o j i m a s u prikazani prizori i a v a n t u r e psa Blackyja i njegove obitelji (mama, .tata, b r a t o d n o s n o sestra). S v a k i crtež p r e d s t a v l j a n e k i o d stadija p s i h o s e k s u a l n o g raz v o j a l i č n o s t i . T a k o s t a d i j oralnog eroticizma pokazuje crtež h r a n j e n j e Blacky j a , s t a d i j . analnog sadizma reprezentiran je slikom na kojoj Blacky pokriva nešto zemljom. Edipov k o m p l e k s zastupljen je slikom n a kojoj Blacky, stojeći iza g r m a , p r o m a t r a k a k o se njegova m a m a i tata drže za r u k e , itd. O d i s p i t a n i k a se t r a ž i d a ispriča n e k u p r i č u o s v a k o j slici. N a k o n toga m u ispitivač p o s t a v l j a p i t a n j a u vezi s t i m , a n a k r a j u i s p i t a n i k s v r s t a v a crteže u d v i j e s k u p i n e — o n e k o j e v o l i ili k o j i m u s e s v i đ a j u i o n e k o j e n e v o l i ili k o j i m u s e n e s v i đ a j u . D o b i v e n e p o d a t k e ispitivač integrira i interpretira. Taj je proces subjektivan i temelji se n a psihoanalitičkim p o j m o v i m a . Blackyjev test se m n o g o koristi u kliničkoj psihologiji za ocjenu psiho a n a l i t i č k e t e r a p i j e ili u v e z i s p s i h o a n a l i t i č k o m p s i h o t e r a p i j o m , a l i i u i s t r a ž i v a n j i m a p s i h o s e k s u a l n o g r a z v o j a l i č n o s t i . T a k o s u B l u m i M i l l e r (1952) i s p i t i v a l i k o r e l a c i j u i z m e đ u oralnog eroticizma i pojedinih varijabli koje čine oralni sindrom, kao što su zaokupljenost poklonima, darovima, dosada i drugi. Taj su test upotrijebili i Sarnoff i Corwin za ispitivanje veze i odnosa između k a s t r a c i j s k e a n k s i o z n o s t i i s t r a h a o d s m r t i (1959), k a k o j e t o v e ć o p i s a n o .
73
Istraživanja
utjecaja
ranog
iskustva
i
doživljaja
R a n o i s k u s t v o i d o ž i v l j a j i , o s o b i t o o n i u p r v e t r i g o d i n e ž i v o t a , a l i i o n i iz nešto kasnijeg razdoblja imaju, p r e m a Freudu, p r e s u d a n utjecaj na formira nje ličnosti i n a njezina obilježja, o d n o s n o ponašanje. Taj je utjecaj j a k i djeluje cijeli život. Postoje v r l o b r o j n a istraživanja utjecaja t a k v i h r a n i h iskustava i doživlja ja n a ličnost pojedinca. Ovdje ć e m o s p o m e n u t i s a m o nekoliko takvih istra živanja. L e v y j e (1934) e k s p e r i m e n t a l n o i s t r a ž i v a o h i p o t e z u d a u g o d u u o r a l n o m stadiju razvoja n e stvara zadovoljenje gladi, već podrazivanje sluznice u s t a sisanjem. U t o m eksperimentu postojala su tri para štenadi koja su dobivala istu količinu h r a n e , ali k r o z d u d e različite veličine i različitog o t v o r a , o d n o s n o h r a n j e n j e m n a p r s i m a m a j k e . P r e t p o s t a v k a j e bila d a će oni psići koji s u h r a n j e ni k r o z d u d u s n a j v e ć i m o t v o r o m s t e ć i t a k v i m h r a n j e n j e m n a j m a n j e o r a l n o g z a d o v o l j e n j a , j e r t a k v a d u d a n e z a h t i j e v a m n o g o s i s a n j a i, b u d u ć i d a j e k r a t k a , ne stimulira m n o g o sluznicu usta. R e z u l t a t i s u bili u s k l a d u s t o m h i p o t e z o m , š t o znači d a ti rezultati p o d r ž a vaju mišljenje da postoji potreba za sisanjem koja je nezavisna od p o t r e b e za h r a n o m . M e đ u t i m , D a v i s i n j e g o v i s u r a d n i c i s u (1940) e k s p e r i m e n t o m p o k a z a l i d a j e potreba za sisanjem stečena ili naučena putem nagrađivanja takvog ponaša nja, a t o z n a č i d a j e s t e č e n a n a bazi instrumentalnog kondicioniranja. U d r u g i m su istraživanjima ispitivani drugi a s p e k t i p o n a š a n j a koji obilje ž a v a j u oralni karakter. Tako, n a p r i m j e r , oralne ličnosti k a t k a d a m o g u izgleda ti k a o d a s u darežljive, p l e m e n i t e , v e l i k o d u š n e . M e đ u t i m , t a d a r e ž l j i v o s t i osta l a o b i l j e ž j a n i s u k o d n j i h g e n u i n a ili i z v o r n a . D a r e ž l j i v o s t s e k o d n j i h t e m e l j i n a o n o m e š t o oni žele dati, a n e n a o n o m e što bi drugi želio ili htio. T a k v a j e d a r e ž l j i v o s t i prisilna, tako da drugog prisiljava da m o r a prihvatiti ponuđeno. Nadalje, t a k v e ličnosti osjećaju d a sve što p o k l a n j a j u zaslužuje uzvratni pok l o n ili d a r . T a k v i m p o n a š a n j e m o r a l n i k a r a k t e r ili l i č n o s t n a s t o j i s e b i o s i g u r a t i ili s t v o r i t i s i g u r n o s t i g r a j u ć i u l o g u j e d n e pasivne ili zavisne osobe. O n a s e z a pravo iznad svega boji gubitka, uživa u uzimanju i prisvajanju, o d n o s n o u trpanju u sebe. K o d nje postoji n e p r e k i d a n strah d a nečeg neće imati dovolj no, da će j e n e t k o prevariti, oštetiti itd. B l u m i Miller su u svojim istraživanji m a pokazali postojanje takvih crta ličnosti kod oralno fiksiranih osoba, a H u n t j e (1941) e k s p e r i m e n t o m p o k a z a o d a s e s l i č n o p o n a š a n j e ili s l i č n e c r t e l i č n o s t i javljaju i k o d š t a k o r a koji su doživjeli f r u s t r a c i j u u h r a n j e n j u u r a n o j život noj dobi i t a k o ostali fiksirani za oralni stadij. Snažan i p r e s u d a n utjecaj ranog iskustva n a neke osobine ličnosti k o d m a j m u n a p r i m a t a d o k a z a o j e u n i z u i s t r a ž i v a n j a H a r l o w (1958). O n j e m l a d e m a j m u n e šest do dvanaest sati n a k o n rođenja odijelio od majki i h r a n i o na b o č i c u k o j a j e , z a j e d n u g r u p u , b i l a p r i č v r š ć e n a n a majci surogatu načinjenoj od žice koja je bila grijana, d o k j e d r u g a p o l o v i n a o d 60 t a k o o d v o j e n i h m a j m u n a i m a l a i s t u t a k v u » m a j k u « , s a m o š t o j e o n a b i l a presvučena tkaninom. H a r l o w je utvrdio da je tjelesni kontakt m a j m u n i ć a s t k a n i n o m (koja je z a m j e n j i v a l a d l a k u ili k r z n o k o d p r a v i h m a j k i ) i m a o presudnu važnost za emo cionalni razvoj tih majmuna, a d a h r a n j e n j e iz d o j k e p r a v e m a j k e t a k v e v a ž n o s t i n e m a . R e z u l t a t i s u , s u p r o t n o p s i h o a n a l i z i , p o k a z a l i d a j e glavna funkcija hranjenja osiguranje čestog i intimnog ili bliskog kontakta djeteta s majkom 74
/ da je taj kontakt važan za razvoj emocionalnog ponašanja. Međutim, drugi rezultat tih e k s p e r i m e n a t a jest u skladu s psihoanalitičkom teorijom: od ma l i h m a j m u n i c a l i š e n i h k o n t a k a t a s a ž i v o m m a j k o m razvile su se potpuno bes pomoćne i beščutne majke bez materinskih osjećaja prema vlastitim mladuncima I s t r a ž i v a n j e k o j e s u p r o v e l i K a g a n i M o s s (1962) n a d j e c i t a k o đ e r p o k a z u je utjecaj r a n o g iskustva n a obilježja ličnosti pojedinca u odrasloj dobi. Oni s u u t v r d i l i korelaciju između osobina ličnosti djece u dobi između tri i deset godina s osobinama ličnosti koje su oni imali u odrasloj dobi. U t v r d i l i s u vi s o k u p o z i t i v n u k o r e l a c i j u koja pokazuje da se određeni aspekti ličnosti razvi jaju već u ranom djetinjstvu. Međutim, korelacija je bila znatno viša kod onih o s o b i n a k o j e s u u t o m d r u š t v u s m a t r a n e z a osobinu spola, t j . z a » m u š k e « i »ženske« o s o b i n e . One o s o b i n e koje, p o toj klasifikaciji, p r i p a d a j u s u p r o t n o m spolu i ulozi suprotnog spola nisu imale t a k v u konzistentnost i korelaciju. To p o k a z u j e d a društvo i njegovi standardi, odnosno uloge koje ono ima. za jedan i drugi spol također utječu na razvoj osobina ličnosti, mirno procesa psiho seksualnog razvoja. S m a t r a s e d a i s p i t i v a n j e o d n o s a i z m e đ u p o j e d i n i h s t a d i j a i n s t i n k t i v n o g ili psihoseksualnog razvoja i kasnijih obilježja ličnosti u različitim k u l t u r a m a i d r u š t v i m a p r e d s t a v l j a značajan postupak verifikacije Freudove teorije. Ako ličnosti u različitim k u l t u r a m a predstavljaju rezultat takvog psihoseksualnog ili biološkog razvoja, o n d a je t o važan d o k a z za F r e u d o v u koncepciju, a a k o n e , o n d a j e t o d o k a z s l a b o s t i ili n e t o č n o s t i t e k o n c e p c i j e . C o h e n j e (1953) i s t r a ž i v a o o d n o s i z m e đ u r a n e o r a l n e p r a k s e s o c i j a l i z i r a n j a (na p r i m j e r : n a č i n a zadovoljenja h r a n j e n j a : n a zahtjev djeteta o d n o s n o frus t r a c i j a n a g o n a g l a d i ) i n a č i n a e k o n o m s k o g i g o s p o d a r s k o g ili p r o i z v o d n o g k o o p e r i r a n j a u o d r a s l o j d o b i u 22 r a z l i č i t a d r u š t v a . G o s p o d a r s k o ili e k o n o m s k o k o o p e r i r a n j e b i l o j e d e f i n i r a n o k a o n a s t o j a n j e d a s e s t v o r e n a ili s t e č e n a d o b r a (na p r i m j e r h r a n a ) dijele s d r u g i m a , a ne g o m i l a j u za sebe. R e z u l t a t i s u bili p o t p u n o u s k l a d u sa s t i l o m z a d o v o l j a v a n j a d j e t e t a u oral noj dobi. U o n i m d r u š t v i m a gdje je h r a n j e n j e d j e t e t a bilo z a s n o v a n o n a nje govim zahtjevima, postoji u odrasloj dobi tendencija d a se p o n a š a n a ekonom s k i k o o p e r a t i v a n n a č i n ( t o j e u t v r đ e n o u 15 d r u š t a v a ) , a t a m o g d j e j e p o s t o j a la r a n a f r u s t r a c i j a n a g o n a g l a d i u o d r a s l o j j e d o b i d o m i n i r a l o e k o n o m s k o na tjecanje (u s e d a m d r u š t a v a ) . W h i t t i n g i C h i l d s u (1953) i s p i t i v a l i o d n o s i z m e đ u n a č i n a t r e n i r a n j a d j e t e ta (treniranja, n a primjer, toalete, odbijanja o d sise i seksualnog treniranja) i n a č i n a o d n o s n o običaja liječenja ( n a d r i l j e k a r s t v a ) . Taj je o d n o s bio istraži van u s e d a m d e s e t i pet različitih društava. U t v r d i l i s u d a j e a n k s i o z n o s t , t j e s k o b a ili z a b r i n u t o s t k o j u k o d d j e t e t a s t v a r a p r o c e s s o c i j a l i z a c i j e ili n a č i n s o c i j a l i z a c i j e u p o j e d i n i m d r u š t v i m a p o vezana s različitim u v j e r e n j i m a i v j e r o v a n j i m a u vezi s b o l e s t i m a i n j i h o v i m u z r o c i m a . U z r o k j e t a k v e anksioznosti ili tjeskobe socijalizacije u n a č i n u kaž njavanja p r i p a d n i k a p o j e d i n o g d r u š t v a , k o j e č e s t o d o v o d i d o fiksacije za od r e đ e n i p e r i o d r a z v o j a , a p o s l j e d i c a t o g a s u o n d a o r a l n a , a n a l n a ili s e k s u a l n a o b j a š n j e n j a ili t u m a č e n j a u z r o k a b o l e s t i . Oralna tumačenja su, n a p r i m j e r , da j e b o l e s t u z r o k o v a n a u z i m a n j e m h r a n e , p i ć a , o t r o v a i s i . ili v e r b a l n o m z a r a z o m , o d n o s n o u r o k o m n e k e o s o b e . Analno tumačenje bolesti u tim primitivnim d r u š t v i m a o g l e d a se u t a k v i m o b j a š n j e n j i m a d a j e b o l e s t u z r o k o v a n a defeci-
75
r a n j e m , m a g i j o m ili r i t u a l i m a d r u g i h . Seksualno tumačenje bolesti pripisuje b o l e s t s e k s u a l n i m a k t i v n o s t i m a , sekreciji, m e n s t r u a l n o j k r v i i si. U t v r đ e n a j e j a k a p o v e z a n o s t i z m e đ u anksioznosti oralne socijalizacije i oralnog tumačenja b o l e s t i i i z m e đ u oralnog zadovoljenja i oralne prakse lije čenja bolesti. S l i č n a j e p o v e z a n o s t u t v r đ e n a i z m e đ u analne tjeskobe socijaliza cije i analnog tumačenja bolesti i analnog zadovoljenja i korištenja magije i rituala u terapiji bolesti. T i s u r e z u l t a t i p o t v r d a h i p o t e z e i F r e u d o v a t u m a č e n j a d a visoki stupanj frustracije ponašanja koje je karakteristično za neki stupanj psihoseksualnog razvoja dovodi do trajnog fiksiranja interesa i okupiranosti takvim oblicima ponašanja. Vrlo interesantno istraživanje i dokaz utjecaja ranog iskustva na kasnije p o n a š a n j e i l i č n o s t i p r e d s t a v l j a f a k t o r s k o - a n a l i t i č k i e k s p e r i m e n t š t o g a j e iz v e l a G o l d m a n - E i s l e r (1951). K o r i s t e ć i s e m o d i f i k a c i j o m M u r r a y e v i h l j e s t v i c a za m j e r e n j e individualnih p o t r e b a , o n a j e testirala dvije hipoteze. P r v a hipo teza odnosila se n a p r e d v i đ a n j e psihoanalitičke teorije da su osobine oralno zadovoljenog karaktera s u p r o t n e o s o b i n a m a oralno nezadovoljenog karaktera ličnosti. D r u g a hipoteza je bila d a su o r a l n e k a r a k t e r i s t i k e diferencijalno po v e z a n e s u v j e t i m a u k o j i m a s u p o j e d i n c i bili u s v o m o r a l n o m p e r i o d u razvoja, t j . r a z l i č i t e z a o n e k o j i s u d o ž i v j e l i oralnu frustraciju (rano odvajanje od prsij u ) o d n o s n o o r a l n o zadovoljene (kasno odvajanje od prsiju). U ispitivanje prve h i p o t e z e b i l o j e u k l j u č e n o 115 o d r a s l i h , o d č e g a 47 m u š k a r a c a , a u i s p i t i v a n j u d r u g e h i p o t e z e 100 o d r a s l i h i s p i t a n i k a . P r v a j e h i p o t e z a t e s t i r a n a f a k t o r s k o m a n a l i z o m s p o m e n u t i h ljestvica. Re z u l t a t j e p o k a z a o d a s v e i n t e r k o r e l a c i j e o b i l j e ž j a d e t e r m i n i r a j u jedan bipolarni faktor. J e d a n p o l t o g f a k t o r a d e f i n i r a n je o s o b i n a m a k a o : p e s i m i z a m , pasiv n o s t , o r a l n a ili v e r b a l n a a g r e s i j a , r e z e r v i r a n o s t , a d r u g i o p t i m i z m o m , s o c i j a bilnošću, brižljivošću. Takva kompozicija ovog faktora odgovara vrlo d o b r o p s i h o a n a l i t i č k o j d e s k r i p c i j i oralno zadovoljenog tipa ili oralnog optimista o d n o s n o oralno frustrirane ličnosti ili oralnog pesimista. T i m e j e pokazano da se samoocjene ljudi poklapaju s opisima i predviđanjima Freuda- i psiho analize. D r u g a j e h i p o t e z a t e s t i r a n a t a k o d a s u u t v r đ e n i b o d o v i s v a k o g o d 100 i s pitanika i da je u t v r đ e n a dob u kojoj je svaki ispitanik odvojen od prsiju. Ako j e t o bilo p r i j e p e t m j e s e c i s t a r o s t i , o n d a j e t o p o definiciji p r e d s t a v l j a l o rano odvajanje, a a k o je to bilo n a k o n pet mjeseci starosti, onda je to bilo kasno odvajanje. Z a o b j e g r u p e u t v r đ e n i s u faktorski bodovi n a faktoru oralnog optimizma — oralnog pesimizma. U t v r đ e n e s u statistički značajne razlike i z m e đ u ispita nika koji su r a n o odvojeni o d prsiju i ispitanika koji su odvojeni kasno. Prvi s u u o d r a s l o j d o b i b i l i z n a t n o v i š e o r a l n o pesimistički, a drugi su pokazivali u z n a t n o v e ć o j m j e r i o b i l j e ž j a oralnog optimizma. O v o i s p i t i v a n j e p o t v r đ u j e n a objektivan način o č e k i v a n j e p s i h o a n a l i t i č a r a d a s u o b i l j e ž j a o r a l n o g o p t i m i z m a m e đ u s o b n o p o v e z a n a (ili d a č i n e sindrom), k a o i d a s u o b i l j e ž j a o r a l n o g p e s i m i z m a a s o c i r a n a u d r u g i s i n d r o m i, n a d a l j e , d a j e duzina dojenja v a ž a n č i n i l a c u r a z v o j u ili e t i o l o g i j i o r a l n o g p e s i m i z m a odnosno oralnog optimizma. I n t e r e s a n t n o j e i i s t r a ž i v a n j e o kondicionabilnosti oralnih i analnih karak tera ličnosti u z p r i m j e n u S k i n n e r o v e t e h n i k e instrumentalnog uvjetovanja, T i m m o n s i N o b i i n (1963) s u s B l u m o v i m t e s t o m B l a c k y j e v i h s l i č i c a i s p i t a l i 76
90 s t u d e n a t a i u t v r d i l i k o j i s u m e đ u n j i m a oralnog, a k o j i analnog karaktera. N a k o n t o g a s u s v a k o m i s p i t a n i k u d a l i s n o p o d 120 k a r t i c a . N a v r h u s v a k e k a r tice bile s u n a p i s a n e dvije lične z a m j e n i c e o d k o j i h j e j e d n a b i l a u p r v o m licu ( j a ili m i ) , a d r u g a u t r e ć e m l i c u ( o n , o n a ili o n i ) . N a d n u s v a k e k a r t i c e b i l a j e započeta j e d n a rečenica, a z a d a t a k je ispitanika b i o d a rečenicu ispuni n a taj način da u nju stavi j e d n u od navedenih zamjenica. N a k o n trideset pokušaja, u toku kojih ispitivač nije utjecao na ispitanika, započelo je instrumentalno pojačavanje. T o s e p o j a č a v a n j e ili oblikovanje ponašanja sastojalo u tome da j e i s p i t i v a č p o l u g l a s n o p r o m r m l j a o » a h a « , » d o b r o « , »fino« »O. K.« k a d g o d j e ispitanik za p o p u n j e n j e rečenice koristio z a m j e n i c u u p r v o m licu. P r e m a psihoanalitičkoj teoriji ličnosti, oralne ličnosti su m n o g o zavisnije, orijentirane p r e m a njezi i brizi d r u g i h za sebe, d o k se a n a l n e ličnosti opiru autoritetu i teže samostalnosti. N a osnovi toga postavljena je hipoteza da će u ovakvom eksperimentu instrumentalnog verbalnog kondicioniranja ponašanje ispitivača j a č e utjecati n a oralne tipove ličnosti negoli n a analne te d a će oral ni biti b r ž e i j a č e k o n d i c i o n i r a n i s u g e s t i j a m a ispitivača negoli a n a l n i . R e z u l t a t i k o j i s u d o b i v e n i p r i k a z a n i s u n a slici 4. 65 O)
o
(Oralni \
60
\
\
55
\ V
> <
50 analni
o CL
45
prije
kondicioniranje
poslije
S l i k a 4. ( P r e m a : T i m m o n s i N o b l i n 1963) K a k o s e iz s l i k e 4. v i d i , o č e k i v a n j e ili h i p o t e z a z a s n o v a n a n a p s i h o a n a l i tičkoj teoriji o r a l n o g i a n a l n o g k a r a k t e r a p o t v r đ e n a j e r e z u l t a t i m a ovog e k s p e r i m e n t a . Č i m j e p o j a č a v a n j e ili v e r b a l n o n a g r a đ i v a n j e i z b o r a z a m j e n i c a u p r v o m l i c u z a p o č e l o , o r a l c i s u o d m a h p o k a z a l i t e n d e n c i j u d a i z a b i r u t e za m j e n i c e . Š t o j e v e r b a l n o k o n d i c i o n i r a n j e dulje trajalo, oralci s u bili sve sklo niji izboru tih zamjenica, d o k su analci pokazivali čak i p a d (otpor) izabiranju tih zamjenica. N a k o n što je e k s p e r i m e n t a t o r p r e s t a o pojačavati t a k a v izbor, o b j e su se g r u p e izjednačile, što p o k a z u j e d a j e njihovo različito p o n a š a n j e uzrokovano reagiranjem ispitivača. Ovaj pregled empirijskih i eksperimentalnih istraživanja, k a o i sva ostala istraživanja p o d u z e t a s n a m j e r o m d a se z n a n s t v e n i m m e t o d a m a verificiraju temelji Freudove teorije ličnosti pokazuju da je znanstvena validacija te teorije d o d a n a s n e p o t p u n a . Dio t e m e l j n i h k o n s t r u k a t a F r e u d o v e t e o r i j e m o ž e se s m a t r a t i d o n e k l e d o k a z a n i m , ali p r e o s t a j e j o š z n a t a n b r o j t e m e l j n i h kon s t r u k a t a k o j i n e m a j u n i k a k v u ili n e m a j u d o v o l j n j i z n a n s t v e n u v e r i f i k a c i j u ili p o d r š k u . M e đ u t i m , za sve k o n s t r u k t e u toj, k a o i svakoj drugoj teoriji, čak i o n d a a k o su dokazani, nije isključeno d a se n e m o g u zamijeniti d r u k č i j i m i
77
jednostavnijim objašnjenjima. Vidjet ć e m o da su u d r u g i m teorijama ličnosti stvorena takva objašnjenja koja su manje kompleksna, manje metafizička i koja su manje opterećena »mozgovnom mitologijom« od Freudovih. Ostaje, m e đ u t i m , činjenica da j e F r e u d o v a teorija predstavljala velik poti caj za razvoj z n a n s t v e n e psihologije ličnosti.
Literatura Abraham, K. A.: A s h o r t s t u d y of t h e d e v e l o p m e n t of t h e l i b i d o v i e w e d i n t h e l i g h t of m e n t a l d i s o r d e r s . 1924. U: O n c h a r a c t e r a n d l i b i d o d e v e l o p m e n t : six e s s a y s b y K a r l A b r a h a m , N e w Y o r k , N o r t o n , 1966. Aserinsky E. and Kleitman, N.: T w o t y p e s of o c u l a r m o t i l i t y o c c u r r i n g i n s l e e p , J o u r n a l of A p p l i e d P h y s i o l o g y , 1955, 8, 1—10. Berger, J.: P s i h o d i j a g n o s t i k a , B e o g r a d , N o l i t , 1979. Blum, G. S.: A s t u d y of t h e p s y c h o a n a l y t i c t h e o r y of o r a l c h a r a c t e r , G e n e t i c P s y c h o logical M o n o g r a p h s , 1949, 39, 3—99. Blum, G. S.: T h e B l a c k y P i c t u r e s : a t e c h n i q u e f o r t h e e x p l o r a t i o n of p e r s o n a l i t y d y n a m i c s , N e w Y o r k , P s y c h o l o g i c a l C o r p o r a t i o n , 1950. Blum, G. S. an Miller, D. R.: E x p l o r i n g p s y c h o a n a l i t i c t h e o r y of o r a l c h a r a c t e r , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1952, 20, 287—304. Cohen, J.: P e r s o n a l i t y d y n a m i c s : e y w i t n e s s s e r i e s i n p s y c h o l o g y , C h i c a g o , R a n d M c N a l l y , 1969. Cohen, Y. A.: A s t u d y i n t e r p e r s o n a l r e l a t i o n s i n a J a m a i c a n c o m m u n i t y , U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n , Y a l e U n i v e r s i t y , 1953. Davis, A. and Dollard, J.: C h i l d r e n of b o n d a g e , W a s h i n g t o n , A m e r i c a n C o n c i l of e d u c a t i o n , 1940. D'Zurilla, T.: R e c a l l efficiency a n d m e d i a t i n g c o g n i t i v e e v e n t s i n ^ e x p e r i m e n t a l re p r e s s i o n , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1965, 37, 253—256. Eagle, M., Wolitzky, D. L. and Klein, G. S.: I m a g e r y : effect of a c o n c e a l e d f i g u r e in s t i m u l u s , S c i e n c e , 1966, 18, 837—839. Fischer, C, Gross, J. and Zuch, Cycle of p e n i l e e r r e c t i o n s y n c h r o n o u s w i t h d r e a m i n g ( R E M ) s l e e p , A r c h i v e s of G e n e r a l P s y c h i a t r y , 1965, 12, 29—45. Freud, S.: T h r e e e s s a y s o n s e x u a l i t y . U: S t a n d a r d e d i t i o n , Vol. 7, L o n d o n , H o g a r t h P r e s s , 1953 — p r v i p u t o b j a v l j e n o 1905. Freud, S.: L e o n a r d o d a V i n c i : a s t u d y i n p s y c h o s e x u a l i t y . U: S t a n d a r d e d i t i o n . Vol. 11, L o n d o n , H o g a r t h P r e s s , 1957 — p r v i p u t o b j a v l j e n o 1910. Freud, S,: I n s t i n c t s a n d t h e i r v i c i s s i t u d e s . U: S t a n d a r d e d i t i o n , Vol. 14, L o n d o n , H o g a r t h P r e s s , 1957 — p r v i p u t o b j a v l j e n o 1915. Freud, S.: I n h i b i t i o n s , s y m p t o m s a n d a n x i e t y . U: S t a n d a r d e d i t i o n , Vol. 20, L o n d o n , H o g a r t h P r e s s , 1959 — p r v i p u t o b j a v l j e n o 1926. Freud, S.: N e w i n t r o d u c t o r y l e c t u r e s o n p s y c h o a n a l y s i s . N e w Y o r k , N o r t o n , 1933. Freud, S.: A g e n e r a l i n t r o d u c t i o n t o p s y c h o a n a l y s i s , G a r d e n City, N . Y., D o u b l e d a y , 1953. Freud, S.: T h e i n t e r p r e t a t i o n of d r e a m s , N e w Y o r k , A v o n B o o k s , 1965. Freud, S.: T h e s t a n d a r d e d i t i o n of t h e c o m p l e t e p s y c h o l o g i c a l w o r k s . J . S t r a c h e y (Ed.), L o n d o n , H o g a r t h P r e s s , 1953—1974. Fulgosi, A.: Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i : I N e s u s t a v n o e k s p e r i m e n t i r a n j e , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 4, 1974, 4, 44—50. 78
Fulgosi, A : Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i : I I feksperimenti u r a c i o n a l i s t i č k o j t r a d i c i j i , R e v i j a z a p s i h o l o g i j a , 1975, i5, 7 3 ^ 8 0 * Glucksberg, S. and King, L.: M o t i v a t e d f o r g e t t i n g m e d i a t e d : b y i i h p l i c i t v e r b i d c h a i n i n g : a l a b o r a t o r y a n a l o g of r e p r e s s i o n , S c i e n c e ; 1967, 517—519.: Goldman-Eisler, F.: B r e a s t f e e d i n g a n d c h a r a c t e r f o r m a t i o n . U: C. K l u c k h o h n , H . A. M u r r a y a n d D . M. S c h n e i d e r ( E d s . ) : P e r s 6 n a l i t y in n a t u r e , s o c i e t y a n d c u l t u r e , N e w Y o r k , K n o p f , 1948. Goldman-Eisler, F.: T h e p r o b l e m of »orality« a n d i t s o r i g i n in e a r l y c h i l d h o o d . J o u r n a l of m e n t a l s c i e n c e s , 1951, 97, 765—782. Grieser, C, Greenberg, R. and Harrison, R. H.: T h e a d a p t i v e f u n c t i o n of, s l e e p : t h e d i f f e r e n t i a l effects of s l e e p a n d d r e a m i n g o n r e c a l l , J o u r n a l of a b n d r m a l P s y c h o l o g y , 1972, 80, 280—286. Hall, C. and Van de Castle, R.: An e m p i r i c a l i n v e s t i g a t i o n of t h e c a s t r a t i o n c o m p l e x i n d r e a m s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1965, 33,20—29, Harlow, H. F.: T h e n a t u r e of love, A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , . 1958, 13, 673^-685. Harper, R.: P s y c h o a n a l y s i s a n d p s y c h o t h e r a p y : 36 s y s t e m s , E n g l e w o o d ; Cliffs. N . J . P r e n t i c e - H a l l , 1959. Hilgard, E.: P s y c h o a n a l y s i s : e x p e r i m e n t a l s t u d i e s . U: D. Sills ( E d . ) : I n t e r n a t i o n a l e n c y c l o p e d i a of t h e s o c i a l s c i e n c e . V o l . 13. N e w Y o r k , ; M a c m i l l a r i a n d thfc F r e e P r e s s , 1968. Hook, S. (Ed.): Psychoanalysis, scientific m e t h o d a n d philosophy. N e w . York, G r o v e , 1960. Hunt, J. McV.: E f f e c t s of i n f a n t f e e d i n g f r u s t r a t i o n u p ^ n a d u l t h o a r d i n g i n t h e A l b i n o r a t . J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1941, 36, 33&—360. Kagan, J. and Moss, H. A.: B i r t h t o m a t u r i t y . N e w Y o r k , Wiley, 1962. Keniston, K: T h e u n c o m m i t t e d , N e w Y o r k , H a r c o u r t , B r a c e a n d W o r l d , 1965. Kline, P.: F a c t a n d f a n t a s y in F r e u d i a n t h e o r y , L o n d o n , M e t h u e n , 1972. Lamovec, T., Musek, J.: T e o r i j e o s o b n o s t i , L j u b l j a n a , C a n k a r j e v a z a l o ž b a , 1975. Lazarus, R. S. and McCleary, R. A.: A u t o n o m i c d i s c r i m i n a t i o n - s t i m u l u s a w a r e n e s s : a s t u d y of s u b c e p t i o n , P s y c h o l o g i c a R e v i e w , 1951, 58, 113—122. Levy, D. M.: M a t e r n a l o v e r p r o t e c t i o n , P s y c h i a t r y , 1938, 1, 561—591. Madison, P.: F r e u d ' s c o n c e p t i o n of r e p r e s s i o n a n d d e f e n s e ' i t s t h e o r e t i c a l a n d o b s e r v a t i o n a l l a n g u a g e , M i n n e a p o l i s , M i n n . , U n i v e r s i t y of M i n n e s o t a P r e s s , 1961. McArthur,C. Waldron, E. and Dickinson, J.: T h e p s y c h o l o g y of s m o k i n g , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1958, 56, 267—275. McCleary, R. A. and Lazarus, R. S.: A u t o n o m i c d i s c r i m i n a t i o n w i t h o u t a w a r e n e s s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1949, 18, 171—179. McGinnies, E.: E m o t i o n a l i t y a n d p e r c e p t u a l d e f e n s e . P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1949, 56, 244—251. Mischel, W.: I n t r o d u c t i o n t o p e r s o n a l i t y . N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d Win s t o n , 1971. Munroe, R. L.: S c h o o l s of p s y c h o a n a l i t i c t h o u g h t , N e w Y o r k , D r y d e n , 1955. Musek, J.: P s i h o l o g i j a o s o b n o s t i , L j u b l j a n a , D o p i s n a d e l a v s k a u n i v e r z a , 1977. Offenkrantz, W. and Rechtschaffen, A.: Clinical s t u d i e s of s e q u e n t i a l d r e a m s , A r c h i v e s of G e n e r a l P s y c h i a t r y , 1963, 8, 497—508. Rank, O.: T h e t r a u m a of b i r t h , N e w Y o r k , H a r c o u r t , B r a c e , 1929. Rorschach, H.: P s y c h o d i a g n o s t i c s , N e w Y o r k , G r u n e a n d S t r a t t o n , 1942. (1921). Rosenzweig, S.: An e x p e r i m e n t a l s t u d y of » r e p r e s s i o n « w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o n e e d - p e r s i s t i v e a n d e g o d e f e n s i v e r e a c t i o n s t o f r u s t r a t i o n , J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1943, 32, 64—74.
79
Rot, N.: Osnovi socijalne psihologije, Beograd, Zavod za udžbenike, 1973. Sarason, /.: Personality, an objective approach, New York, Wiley, 1972. Sarnoff, L: Testing Freudian concepts: an experimental social approach, New York, Springer, 1971. Sarnoff, I. and Corwin, S. Af.: Castration anxiety and the fear of death, Journal of Personality, 1959, 27, 374-385. Shurcliff, A . : Judged humor, arousal and relief theory, Journal of Personality and Social Psychology, 1968, 8, 360—363. Singer, D. L., Gollob, H. and Levine, J.: Inhibitions and the enjoyment of aggres sive humor: an experimental investigation. Paper presented at the meeting of the Eastern Psychological, Association, New York, 1966. Skinner, G. B. F.: Critique of psychoanalitic concepts and theories, The Scientific Monthly, 1954, 79, 300—305. Spiegler, Af. D.: Classroom approach teaches patients independence skills, Hospital and Community Psychiatry, 1973, 24, 216—221. Timmons, E. O. and Hoblin, C. D.: The differential performance of orals and annals in a verbal conditionning paradigm, Journal of consulting psychology, 1963, 27, 383—386. Van de Castle, R. L.: The psychology of dreaming, New York, General learning press, 1971. Zeller, A . : An experimental analogue of repression: II the effect of individual failure and success on memory measured by relearning, Journal of Experi mental Psychology, 1950, 40, 411—422. Zeller, A . : An experimental analogue of repression: III the effect of induced failure and success on memory measured by recall, Journal of Experimental Psychology, 1951, 42, 32—38. Zvonarević, Af.: Socijalna psihologija, Zagreb, Školska knjiga 1978. V/hiting, J. W. M. and Child, I. L.: Child training and personality: a cross-cultural study, New Haven, Conn., Yale University, 1953. Wolman, B.: The unconsciuos mind: the meaning of Freudian psychology, Englewood Cliffs, N. J., Prentice-Hall, 1968. Worchel, P.: Anxiety and repression, Journal of abnormal and social psychology, 1955, 51, 201—205.
80
H. A. Murray: Motivacijska teorija ličnosti O s n o v i c u z a o b j a š n j e n j e i n d i v i d u a l n i h r a z l i k a m e đ u p o j e d i n c i m a i nji hovim ličnostima, o d n o s n o za objašnjenje specifičnosti i posebnosti svake l i č n o s t i , r a z l i č i t i t e o r e t i č a r i l i č n o s t i n a l a z e u r a z l i č i t i m dispozicijama. Murray i njegovi sljedbenici s m a t r a j u da se razlika i z m e đ u pojedinih ličnosti, k a o i k a r a k t e r i s t i č n i o b r a s c i s v a k e l i č n o s t i r a z v i j a j u iz s l i č n o s t i i r a z l i k a u m o t i v a c i j i , odnosno u ciljevima na koje se pojedinac usmjeruje. U osnovi svake m o t i v i r a n e i c i l j u u s m j e r e n e a k t i v n o s t i j e s u potrebe k o j e p o j e d i n a c i m a . Ta ko se motivacija, a s n j o m i cjelokupna ličnost može objasniti i proučavati p r o u č a v a n j e m potrebe p o j e d i n c a ili p o j e d i n a c a . L j u d i s e m e đ u s o b n o r a z l i k u j u p o t r e b a m a koje imaju i intenzitetom tih p o t r e b a . Razlike u p o t r e b a m a dovode do interindividualnih razlika m e đ u ličnostima. Proučavanje strukture potre ba pojedinca znači i proučavanje njegove ličnosti. Takvo proučavanje omo gućuje ne s a m o upoznavanje ličnosti pojedinca, već i predviđanje njegova p o n a š a n j a i n j e g o v i h p o s t u p a k a i, n a p o k o n , t o o m o g u ć u j e i k o n t r o l u p o n a š a nja. Polazeći o d t a k v o g gledišta, M u r r a y j e stvorio teoriju ličnosti k o j a se za sniva n a p o t r e b a m a k a o p r i m a r n o m uzroku ponašanja i motivacije pojedinca. Budući da motivacija pojedinca predstavlja dinamički aspekt ličnosti, da ona p r e d s t a v l j a e n e r g e t s k u i p o k r e t a č k u s n a g u i da o n a u s m j e r u j e i u p r a v l j a po našanjem, ona je i osnovica ličnosti svakog čovjeka. Zbog tih, karakteristika M u r r a y e v u t e o r i j u l i č n o s t i m o ž e m o n a z v a t i motivacionom teorijom ličnosti. M u r r a y j e (1938) s m a t r a o d a j e t e r m i n » p s i h o l o g i j a l i č n o s t i « t a u t o l o š k i i n e s p r e t a n , p a j e u m j e s t o n j e g a u v e o t e r m i n personologija. P e r s o n o l o g i j a bi bila dio psihologije koji se bavi p r o u č a v a n j e m i n a s t o j a n j e m d a se š t o j e mo guće bolje shvati i objasni svaki pojedinac za sebe. Iz toga je j a s n o da Mur r a y p r o u č a v a l i č n o s t s idiografskog stanovišta, s l i č n o k a k o j e t o i k o d AUporta, F r e u d a , R o g e r s a i d r u g i h kliničkih psihologa. D a l j e o b i l j e ž j e M u r r a y e v e t e o r i j e l i č n o s t i j e s t holistički p r i s t u p . O n i nje govi s u r a d n i c i s m a t r a l i s u d a j e u p r o u č a v a n j u i r a z u m i j e v a n j u pojedinca nužno proučavati »usmjerivačke snage u n u t a r pojedinca, snage koje traže s v o j i z r a z ili k o j e p r e d s t a v l j a j u o d g o v o r n a r a z l i č i t e o b j e k t e ili t o t a l n u s i t u a c i j u u o k o l i n i « ( A l l p o r t , 1962, s t r . 2 4 ) . S v a k i s e g m e n t p o n a š a n j a , s m a t r a M u r ray, m o ž e se z a s e b n o p r o u č a v a t i , ali se m o ž e r a z u m j e t i s a m o u o d n o s u n a c j e l o k u p a n n a č i n f u n k c i o n i r a n j a p o j e d i n c a . Z b o g t o g a j e u z analizu ponaša n j a n u ž n a i sinteza. O d o s t a l i h h o l i s t i č k i h p r i s t u p a ličnosti M u r r a y se razli k u j e t i m e š t o n a g l a š a v a i v a ž n o s t okoline ili situacije u kojoj se pojedinac nalazi. T o znači d a je njegova teorija i teorija »polja«. Za r a z u m i j e v a n j e po našanja nekog pojedinca nužno je poznavati okolinu i kontekst u kojoj se 6
Fulgosi: Psihologija ličnosti
81
taj p o j e d i n a c nalazi. P r e m a t o m e , o k o l n e d e t e r m i n a n t e o d r e đ u j u p o n a š a n j e i ličnost p o j e d i n c a . T o j e z b o g t o g a š t o s u o n e u vezi s n j e g o v o m m o t i v a c i j o m i djeluju n a tu motivaciju. M u r r a y j e stoga elaborirao j e d a n sustav za des kripciju takvih utjecaja okoline na pojedinca. Dalje je obilježje Murrayeve teorije da ona pridaje j e d n a k u važnost pro šlosti p o j e d i n c a k a o i n j e g o v u s a d a š n j e m s t a n j u m o t i v i r a n o s t i , o d n o s n o sa dašnjim utjecajima okoline. U tom pogledu, kao i mnogim drugima, Mur ray je pod snažnim utjecajem Freudova učenja i psihoanalitičkih koncepcija. O s o b i t o s u z a l i č n o s t p o j e d i n c a v a ž n i n j e g o v a i s k u s t v a i d o ž i v l j a j i iz d j e t i n j s t v a . S t o g a k o d s v a k o g č o v j e k a p o s t o j e nesvjesne motivirajuće snage ko j e d j e l u j u n a n j e g o v o p o n a š a n j e i o k o j i m a p s i h o l o g i j a l i č n o s t i ili p e r s o n o logija m o r a j u voditi brigu. Posve je j a s n o d a teorija koja se zasniva n a motivaciji i koja p o s e b n u važnost za objašnjenje i razvoj ličnosti p r i d a j e p o t r e b a m a m o r a biti biološki orijentirana i biološki utemeljena. Biološka orijentacija također je jedno od obilježja Murrayeve teorije ličnosti. S a m M u r r a y je p r o š a o medicinsko ško l o v a n j e i s t e k a o d o k t o r a t iz b i o k e m i j e . T u j e o r i j e n t a c i j u M u r r a y n a v r l o pri kladan način sjedinio s hurnanističkom orijentacijom. P r e m a t o m e , o s n o v n a obilježja M u r r a y e v e teorije ličnosti bit će: individu alni p r i s t u p , h o l i z a m , o r i j e n t i r a n o s t n a s i t u a c i o n e d e t e r m i n a n t e ličnosti, orij e n t i r a n o s t n a p r o š l o s t i p o d s v i j e s t k a o m o t i v a c i j s k e s n a g e t e b i o l o š k a za snovanost ljudske ličnosti.
Definicija ličnosti M u r r a y je, z a r a z l i k u o d m n o g i h d r u g i h psihologa, p o k u š a o d a t i defini c i j u l i č n o s t i . D r u g i p s i h o l o z i s m a t r a j u d a n j i h o v s u s t a v ili t e o r i j a l i č n o s t i predstavlja definiciju ličnosti i da su definicije ličnosti u formi verbalnih izreka suvišne. Budući da je pokušavao definirati ličnost u različitim razdob ljima svog rada, to su njegove deefinicije ličnosti u različitim razdobljima bile r a z l i č i t e . S v e t e d e f i n i c i j e n a g l a š a v a j u d a j e ličnost hipotetički entitet, hipotetički konstrukt, a ne nešto što ima realnu egzistenciju. Ličnost, nadalje, p r e d s t a v l j a a p s t r a k c i j u k o j u j e f o r m u l i r a o n e k i t e o r e t i č a r ili p r o m a t r a č . D e finicija ličnosti t r e b a u sebi s a d r ž a v a t i t r a j n e e l e m e n t e p o n a š a n j a , o d n o s n o t a k v e e l e m e n t e koji se o p e t o v a n o j a v l j a j u u p o n a š a n j u p o j e d i n c a . S t o g a j e l i č n o s t m o g u ć e d e f i n i r a t i t e k n a o s n o v i d u ž e g p r o m a t r a n j a ili r e g i s t r i r a n j a njezina ponašanja. Nadalje, s m a t r a Murray, ličnost predstavlja organizacionu -formu i integrativnu snagu k o d pojedinca, p a stoga i taj aspekt treba biti izražen u definiciji ličnosti. N a osnovi t a k v i h uvida i p o k u š a j a M u r r a y se opredjelio za o v a k v u definiciju ličnosti: » L i č n o s t s e b i o l o š k i m o ž e d e f i n i r a t i k a o v l a d a j u ć i o r g a n ili t i j e l u n a d r e đ e n a institucija. K a o takva, o n a je locirana u m o z g u . Bez m o z g a n e m a lično sti« ( M u r r a y , 1951b, s t r . 267b). Ta definicija n e znači d a j e ličnost isto što i mozak. Ličnost je hipotetičk a struktura. Ta se s t r u k t u r a nalazi u m o z g u i p o t p u n o je ovisna o mozgov n i m p r o c e s i m a . Eliminacija mozga dovodi do eliminacije ličnosti. Iz toga je j a s n o d a fiziološki p r o c e s i u m o z g u d e t e r m i n i r a j u ličnost p o j e d i n c a i d a se psihologija u p r o u č a v a n j u ličnosti m o r a orijentirati n a proučavanje takvih fizioloških procesa. 82
Lociranje ličnosti u mozgu, koji vrši u p r a v n e funkcije u organizmu, koji i n t e g r i r a i d i r i g i r a c j e l o k u p n o p o n a š a n j e p o j e d i n c a z n a č i d a iz s a m o g p o n a šanja pojedinca m i m o ž e m o zaključivati n a njegovu ličnost. Ono što je m o z a k n a b i o l o š k o m i f i z i o l o š k o m p l a n u , t o j e l i č n o s t n a p l a n u ili n i v o u p o n a š a n j a . L i č n o s t p r e d s t a v l j a o s n o v i c u z a identitet pojedinca i ona osigurava kontinui tet tog i d e n t i t e t a . O s i m toga, k a o i m o z a k , o n a o m o g u ć u j e p o j e d i n c u d a se adaptira na okolinu. U v e z i s t o m k o n c e p c i j o m d a j e l i č n o s t l o c i r a n a i v e z a n a z a m o z a k i fizi o l o š k e p r o c e s e u m o z g u j e s t i M u r r a y e v p o j a m vladajućih procesa. O n i fizi ološki i n e u r o l o š k i p r o c e s i koji leže u osnovi f u n k c i o n i r a n j a n e k e ličnosti č i n e vladajuće p r o c e s e . Ti p r o c e s i d e t e r m i n i r a j u d o m i n a n t n e oblike funkcionira nja te ličnosti. Sve varijable ličnosti, o d n o s n o sva njezina obilježja proizlaze i m o g u se r e d u c i r a t i n a v l a d a j u ć e fiziološke p r o c e s e u m o z g u . I z m e đ u m o z ga i ličnosti postoji identitet. Takav identitet postoji i između pojedinih mo tiva, o d n o s n o p o t r e b a , i f u n k c i o n i r a n j a m o z g a , o d n o s n o k a r a k t e r a v l a d a j u ć i h procesa u mozgu. Ako kod pojedinca postoji jak motiv za postizanjem uspje ha u životu, a k o d drugog je pojedinca takav motiv m n o g o slabije izražen, onda to znači da između njih postoji razlika u vladajućim mozgovnim proce s i m a k o j i s u f i z i o l o š k i ili n e u r o l o š k i . D a k l e , p o s t o j i r a z l i k a u f i z i o l o š k o m , o d nosno neurološkom funkcioniranju, a ne samo razlika u ponašanju. Murray s m a t r a d a s e p o t r e b e p o j e d i n c a ili n j e g o v i m o t i v i m o g u p r e p o z n a t i i l i d i j a g n o s t i c i r a t i u p o n a š a n j u ili o d g o v a r a j u ć i m p s i h o l o š k i m i n s t r u m e n i i m a i b e z m j e r e n j a ili d i j a g n o s t i c i r a n j a m o z g o v n i h p r o c e s a k o j i s u u n j i h o v o j o s n o v i , ali su sve psihološke varijable u svojoj konačnoj analizi ili prirodi -fiziološke ih neurološke. O s o b i n e ličnosti m o g u se m j e r i t i n a p s i h o l o š k o m n i v o u , ali su one i n t i m n o povezane s fiziološkim funkcioniranjem i fiziološkim procesi ma u mozgu tog pojedinca. Postoji i o d r e đ e n i o d n o s i z m e đ u svijesti i vladajućih p r o c e s a u m o z g u p o j e d i n c a . Svi s u s v j e s n i p r o c e s i v l a d a j u ć i , ali svi v l a d a j u ć i p r o c e s i u m o z g u pojedinca n i s u svjesni. P r e m a t o m e , svijest je s a m o j e d n a osobina vladajućih fizioloških p r o c e s a u m o z g u , k o j a m o ž e , ali i n e m o r a biti u n e k o m s l u č a j u prisutna.
Struktura ličnosti Ličnost je za M u r r a y a n e p r e s t a n o promjenljiv fenomen. Međutim, u njoj možemo, unatoč tome, prepoznavati određene strukture koje su stabilne u v r e m e n u i k o j e s u n u ž n e za r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a . Ove s t r u k t u r e k o d M u r r a y a n o s e i s t e n a z i v e k a o i k o d F r e u d a . T o s u id, ego i superego. U koncipira n j u tih t r a j n i h s t r u k t u r a u l i č n o s t i M u r r a y se u velikoj m j e r i , i a k o n e s a s v i m , slaže s F r e u d o m . Id je za M u r r a y a kao i za F r e u d a sjedište primitivnih i neprihvatljivih i m p u l s a . K a o t a k a v i d p r e d s t a v l j a i z v o r e n e r g i j e , o n s a d r ž i urođene motive. I d , n a d a l j e , p r e d s t a v l j a n e v i d l j i v o i n e s o c i j a l i z i r a n o Ja p o j e d i n c a . M e đ u t i m , za razliku o d F r e u d a , M u r r a y s m a t r a d a id sadrži i i m p u l s e koji su prihvat ljivi i za p o j e d i n c a i z a d r u š t v o , d a k l e i m p u l s e p r e m a zlu, ali i p r e m a d o b r u . Snaga ida i njegova u k u p n a energija znatno varira od pojedinca do pojedin ca, što znači d a se ljudi m e đ u s o b n o razlikuju p o m o g u ć n o s t i k o n t r o l i r a n j a vlastitog ida. N e k i m a j e to lako, a d r u g i m a teže.
83
E g o i m a više funkcija kod M u r r a y a negoli k o d Freuda. On ne s a m o da k o n t r o l i r a o d r e đ e n e i m p u l s e i m o t i v e i d a ih i n h i b i r a i potiskuje, već j e nje gova uloga i u t o m e d a r a s p o r e đ u j e (vremenski sekvenoionira) i u p r a v l j a nači n o m pojavljivanja o n i h i m p u l s a i motiva koji se javljaju u p o n a š a n j u poje dinca. Od njegove s p r e t n o s t i i »stručnosti« u t o m p o s l u zavisi i efikasnost prilagodbe pojedinca. P r e m a tome, ego nije s a m o integrator i organizator i m p u l s a i m o t i v a k o j i d o l a z e iz i d a , v e ć j e v e z a n z a z a h t j e v e i n d i v i d u a l n e p r i lagodbe. Superego je kod Murraya, kao i kod Freuda, rezultat utjecaja društva i socijalne okoline u kojoj se p o j e d i n a c razvija. S u p e r e g o j e internalizirani sustav vrijednosti, n o r m i i pravila koji regulira ponašanje pojedinca u skladu sa z a h t j e v i m a o k o l i n e . O n j e , d a k l e , a g e n t t o g d r u š t v a , o d n o s n o p o j e d i n i h nje govih instanci. On djeluje u m j e s t o njih i djeluje n a j e d n a k način i u istom s m j e r u k a o i oni. E l e m e n t i društva koje on reprezentira jesu roditelji, dru štvene u s t a n o v e , učitelji, drugovi, o d n o s n o svi oni koji s u propisivali pravila ponašanja i p o s t u p a n j a koje je pojedinac usvojio i interanalizdrao. U z e g o j e v e z a n i e g o - i d e a l . E g o - i d e a l p r e d s t a v l j a i d e a l i z i r a n u s l i k u ili p r e d o d ž b u k o j u p o j e d i n a c i m a o sebi. T o j e cilj k o j e m u p o j e d i n a c teži. O d n o s između s u p e r e g a i ego-ideala m o ž e k o d p o j e d i n a c a biti različit. Pojedinac k o d kojeg j e d o m i n a n t a n s u p e r e g o a ego-ideal p o t i s n u t p o k a z u j e u s v o m pona š a n j u samozaborav. O n j e n a p u s t i o sve svoje o s o b n e a m b i c i j e i težnje i stavio s e u s l u ž b u d r u g i h l j u d i t e r a d i i d j e l u j e z a n j i h o v o ili s v e o p ć e d o b r o . P o n a šanje p o j e d i n c a k o d k o j e g j e ego-ideal p o t p u n o n e z a v i s a n o d s u p e r e g a pot p u n o je p a k u n e s k l a d u s društvenim n o r m a m a . T o je slučaj kod kriminalaca. P o v e z a n o s t s u p e r e g a i e g o - i d e a l a g a r a n c i j a j e ili p r e d u v j e t z a n o r m a l a n p u t i način ostvarivanja vlastitih ambicija i težnji, o d n o s n o za u s k l a đ e n o s t izme đu tih osobnih ambicija i zahtjeva društva. E g o i s u p e r e g o se p o s t e p e n o razvijaju. Taj razvoj, p r e m a mišljenju Mur raya, traje duže negoli je to u psihoanalitičkom t u m a č e n j u . Najpovoljniji je r e z u l t a t r a z v o j a l i č n o s t i o n d a k a d a j e s t v o r e n benigni superego i sposoban i domišljat ego. U t a k v i m o k o l n o s t i m a i m p u l s i i d a m o g u s e l a k o i z r a ž a v a t i na način koji je k u l t u r n o i društveno prihvatljiv. O s i m t i h k o m p o n e n a t a ličnosti za s t r u k t u r u ličnosti s u v a ž n e i potrebe. O n e s u najvažnije s t r u k t u r a l n e k o m p o n e n t e ličnosti. M e đ u t i m , o n e su isto v r e m e n o i najvažniji pokretači ličnosti, i zbog toga p o t r e b e n e p r e d o d r e đ u j u s a m o s t r u k t u r u , već i d i n a m i k u ličnosti.
Motivacija ličnosti U objašnjenju motivacije ličnosti javljaju pojma. To su potreba, pritisak i tema.
se kod Murraya tri
osnovna
Potrebe P o t r e b e s u o s n o v i c a M u r r a y e v e t e o r i j e l i č n o s t i ili personologije. One prožimaju pojedinca kao što prožimaju i Murrayev sustav. Njihovi su efekti prisutni u svim ljudskim aktima. Potrebe su k a o osnovicu motiviranog po n a š a n j a p r i z n a v a l i i d r u g i psiholozi, ali i h n i t k o n i j e t a k o a n a l i z i r a o , t a k s o n o mizirao, definirao i operaciono odredio k a k o je to učinio Murray. 84
Definicija p o t r e b e k o j u je d a o M u r r a y jest sljedeća: » P o t r e b a j e j e d a n k o n s t r u k t ( j e d n a p o g o d n a f i k c i j a ili h i p o t e t i č k i p o j a m ) koji predstavlja n e k u s n a g u . . . u m o z g o v n o m p o d r u č j u , s n a g u k o j a organizi r a p e r c e p c i j u , a p e r c e p c i j u , i n t e l e k c i j u , k o n a c i j u i a k c i j u n a t a j n a č i n d a u od ređenom smjeru transformira neku postojeću, nezadovoljavajući situaciju. P o t r e b a j e p o n e k a d d i r e k t n o i z a z v a n a u n u t a r n j i m p r o c e s i m a o d r e đ e n e vr s t e . . . ali j e č e š ć e ( k a d j e u s t a n j u p r i p r e m l j e n o s t i ) i z a z v a n a j e d n i m o d n e k o liko o p ć e n i t o efektivnih p r i t i s a k a (silama okoline). O n a s e s t o g a m a n i f e s t i r a t a k o d a n a v o d i o r g a n i z a m d a t r a ž i ili i z b j e g a v a ili, u s l u č a j u s u s r e t a , d a p o k l a n j a p a ž n j u o d n o s n o d a r e a g i r a n a o d r e đ e n e v r s t e p r i t i s a k a . . . S v a k u p o t r e b u p r a t e k a r a k t e r i s t i č n i o s j e ć a j i ili e m o c i j e i tendencije d a se k o r i s t e o d r e đ e n i m o d u s i d a se taj t r e n d nastavi. P o t r e b a mo že b i t i s l a b a ili i n t e n z i v n a , č a s o v i t a ili t r a j n a . M e đ u t i m , o n a o b i č n o t r a j e i d o v o d i d o o d r e đ e n o g s m j e r a p o n a š a n j a (ili f a n t a z i j e ) , k o j i . . . m i j e n j a p o č e t n e o k o l n o s t i t a k o d a d o l a z i d o u k i d a n j a s i t u a c i j e k o j a j o š z a d o v o l j a v a ili u t a ž u j e o r g a n i z a m « ( M u r r a y , 1938, s t r . 123). Iz te se definicije vidi d a j e s v a k a p o t r e b a u vezi s m o z g o v n i m funkcioni r a n j e m . T a k o , n a p r i m j e r , potreba za dominiranjem p r e d s t a v l j a korisnu ap strakciju i služi za o p i s i v a n j e i o b j a š n j e n j e p o s t u p a n j a i a k t i v n o s t i pojedi n a c a , t j . k a o » n e š t o « š t o leži u o s n o v i t i h a k t i v n o s t i . Međutim, ta potreba, kao i sve druge, predstavlja mozgovne procese i fiziološka zbivanja. D a n a š n j e sta n j e z n a n o s t i n e o m o g u ć u j e d a s e p r e c i z n o u t v r d e psihokemijski procesi i s t a n j a k o j a d e t e r m i n i r a j u t u o s o b i n u ; o n a se k a o t a k v a n e m o ž e n i o p i p a t i , ni vidjeti, ali t o n e z n a č i d a t o j e d n o m n e ć e b i t i m o g u ć e , t j . d a n e ć e b i t i m o g u ć e t o č n o o d r e d i t i n j e z i n u biokemijsku prirodu. U o s t a l o m , d a n a s su već po z n a t a k e m i j s k a s r e d s t v a k o j i m a se m o g u m i j e n j a t i m n o g i oblici p o n a š a n j a i tzv. o s o b i n e l i č n o s t i . K e m i j s k i u t j e c a j n a p s i h i č k e p r o c e s e o d u v i j e k j e b i o e v i d e n t a n , ali su l j u d i , p o m i š l j e n j u a u t o r a ove k n j i g e , z b o g s v o g antropomorjizma bili u v i j e k s k l o n i d a to z a b o r a v l j a j u . P o t r e b u t r e b a r a z l i k o v a t i o d aktona, tj. od obrasca akcije koji je vezan z a t u p o t r e b u , k o j i iz n j e p r o i z l a z i i k o j i d o v o d i d o z a d o v o l j e n j a t e p o t r e b e . O b r a z a c p o n a š a n j a veže se uz n e k u p o t r e b u o n d a a k o d o v o d i d o t a k v o g zado voljenja. T a k o se, n a p r i m j e r , uz nečiju p o t r e b u za v l a š ć u n a d d r u g i m a m o ž e v r l o l a k o p o v e z a t i o b r a z a c p o n a š a n j a k o j i n a z i v a m o p r i j e t n j o m ili p a k p o l i t i k o m . T i m p o n a š a n j e m zadovoljava se p o t r e b a za v l a d a n j e m . P o j e d i n i akton i m o g u b i t i u s l u ž b i r a z l i č i t i h p o t r e b a . T a k o , n a p r i m j e r , u d a j a ili b r a k m o ž e kod n e k e žene zadovoljiti njezine p o t r e b e za s e k s o m , sigurnošću, novcem, h r a n o m i t d . Z b o g t o g a n i j e u v i j e k m o g u ć e n a o s n o v i p o n a š a n j a o d m a h za ključiti o kojoj se p o t r e b i radi. M u r r a y navodi dvadeset i tri razloga zbog kojih je p o j a m p o t r e b e nužan za psihologiju, za r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a n e k e o s o b e , o d n o s n o z b o g kojih to p o n a š a n j e s a m o p o sebi nije dovoljno za r a z u m i j e v a n j e te o s o b e . N e k i od t i h r a z l o g a s u s l j e d e ć i ( M u r r a y , 1962). 1. D a b i o r g a n i z a m m o g a o ž i v j e t i , m o r a j u b i t i i s p u n j e n i o d r e đ e n i u v j e t i . Svi i m a m o , n a p r i m j e r , p o t r e b u za k i s i k o m . 2. Z a u d o v o l j e n j e t a k v i h u n i v e r z a l n i h p o t r e b a m o ž e m o s e s l u ž i t i r a z l i čitim a k t o n i m a . T a k o se h r a n a m o ž e uzgajati, loviti, k r a s t i , k u p o v a t i itd. 3. R a z l i č i t i a k t o n i d o v o d e d o istih e f e k a t a . T a k o e m b r i o u z i m a h r a n u p u t e m k r v n i h žila, n o v o r o đ e n č e se h r a n i s i s a n j e m , d i j e t e se h r a n i žlicom, a odrasli m o r a zaraditi n o v a c d a bi n j i m e m o g a o kupiti h r a n u .
85
4. A k t o n i s a m i p o s e b i n e m a j u i n t r i n z i č n u v r i j e d n o s t . U s p o s t a v l j a j u s e i o d r ž a v a j u s a m o o n i koji d o v o d e d o o d r e đ e n i h ciljeva (zadovoljenja p o t r e b e ) . 5. N o v e s i t u a c i j e i z a z i v a j u s l i j e d a k t o n a s v e d o k s e n e p r o n a đ e o n a j koji dovodi do željenog efekta. 6. N e o p h o d n a k o n a č n a s t a n j a m o g u b i t i p o s t i g n u t a a k t o n i m a d r u g e o s o b e (na primjer, k a d biološke p o t r e b e bolesnog djeteta zadovoljava njegova majka). 7. P e r z i s t e n c i j u p o n a š a n j a t a k o đ e r b i b i l o t e š k o p r o t u m a č i t i a d a s e n e pretpostave potrebe. 8. K o m p l e k s n i o b l i c i p o n a š a n j a i o r g a n i z i r a n i p o k r e t i i n j i h o v a k o o r d i n a c i j a m o r a j u b a r d j e l o m i č n o b i t i d e t e r m i n i r a n i n e k i m u p r a v l j a j u ć i m ili u s m j e r u j u ć i m p r o c e s o m , a to j e u p r a v o definicija potrebe. 9. P o j a m p o t r e b e j e n u ž a n d a b i s e r a z u m j e l e r a z l i k e u i n t e n z i t e t u i t r a j a n j u p o n a š a n j a k o j e j e u s m j e r e n o n a cilj. I n t e n z i t e t s a m i h a k t o n a m o ž e va r i r a t i iz č a s a u č a s . 10. A k t o n i s a m i p o s e b i m o g u b i t i p r e k i n u t i n e k i m s t a n j e m ili p r o m j e n o m . T a k o će g l a d n o dijete prestati plakati k a d se pojavi n e k a s t r a n a osoba. S a m a k t o n p o sebi nije. p r e m a tome, kritičan. Da jest, on bi perzistirao. 11. D a j e p o t r e b a v a ž n a d e t e r m i n a n t a p o n a š a n j a , v i d i s e p o t o m e š t o s e o d g o v o r i ili r e a k c i j e n a s p e c i f i č n e p o d r a ž a j e n e p o j a v l j u j u . T a k o , n a p r i m j e r , n a k o n obilnog r u č k a nitko neće prihvatiti poziv za odlazak u restoran. 12. K a d j e n e k a p o t r e b a a k t i v n a , o b j e k t i ili d o g a đ a j i m o g u s e k o r i s t i t i n a nove načine koji služe toj potrebi. Tako, n a primjer, dječak koji je ljut n a svog druga može j a b u k u koju je jeo baciti n a njega, a ne pojesti. 13. O p o s t o j a n j u p o t r e b e g o v o r i i č i n j e n i c a d a o r g a n i z m i a k t i v n o t r a ž e o d r e đ e n e o b j e k t e , a n i s u s a m o a k t i v n i o n d a k a d a s u ti o b j e k t i p r i s u t n i . T o j e s l u č a j , r e c i m o , k a d a » ž i v o t i n j a i s t r a ž u j e o k o l i n u z b o g h r a n e ili k a d a č o v j e k t r a ž i n e k i s e k s u a l n i o b j e k t « ( M u r r a y , 1962, s t r . 6 3 ) . T a k v a s e a k t i v n o s t m o ž e objasniti postojanjem potrebe u organizmu. 14. U o r g a n i z m u s e m o g u u t v r d i t i biološki uzroci k o j i p r e d s t a v l j a j u s t v a r ne uzroke ponašanja koje je povezano s potrebom. U Murrayevo doba mnogi t a k v i biološki mehanizmi u o r g a n i z m u n i s u bili poznati. D a n a s , m e đ u t i m , po z n a j e m o v e l i k b r o j takvih mehanizama čije djelovanje uzrokuje ponašanja koje je karakteristično za postojanje potrebe. Tako, na primjer, injektiranje h o r m o n a p r o u z r o k u j e m a t e r i n s k o i seksualno p o n a š a n j e k o d životinja, što znači da je takvo ponašanje determinirano prisutnošću i djelovanjem takvih hormona. Isto tako, d a n a s već z n a m o da direktna stimulacija električnom s t r u j o m o d r e đ e n i h h i p o t a l a m i č k i h c e n t a r a u m o z g u izaziva p o n a š a n j e k a r a k teristično za žeđ, glad, u g o d u i n e u g o d u i d r u g e vrste ponašanja. To znači d a su takva stanja k o n t r o l i r a n a funkcioniranjem tih centara i d a se m o g u u m j e t n o izazvati. Budući d a j e n a taj način p o k a z a n o da je u p o t r e b a p o j m a potrebe op ravdana, M u r r a y i njegovi suradnici su svoja dalja istraživanja usmjerili na utvrđivanje vrste i b r o j a p o t r e b a koje postoje kod ljudi. Karakterističan na čin tog istraživanja j e s t u t o m e d a s u se istraživanja o d n o s i l a n a m a n j i b r o j ljudi koji su se o n d a duže vrijeme intenzivno proučavali. Tipovi
trebe 86
potreba
M u r r a y r a z l i k u j e , n a p r v o m m j e s t u , viscerogene potrebe i psihogene po k o d čovjeka. N a osnovi istraživanja u svojoj psihološkoj klinici n a
H a r v a r d s k o m s v e u č i l i š t u , M u r r a y j e ( o k o 1930. g o d i n e ) d o š a o d o z a k l j u č k a d a se m o ž e u t v r d i t i d v a n a e s t v i s c e r o g e n i h p o t r e b a i d v a d e s e t i o s a m psihogenih p o t r e b a koje su važne za objašnjavanje i razumijevanje ljudskog po n a š a n j a . T e s u p o t r e b e u o s n o v i p o n a š a n j a s v i h l j u d i , a l i s u o n e r a z l i č i t o iz ražene kod pojedinaca. V i s c e r o g e n e ili fiziološke potrebe vezane su za o d r e đ e n a stanja organizma i o r g a n s k e p r o m j e n e i procese. T i p i č n e visceralne p o t r e b e s u p o t r e b a za zra k o m , v o d o m , h r a n o m , s e k s o m , u r i n a c i j o r n , d e f e k a c i j o m , i z b j e g a v a n j e m ozlje d e , i z b j e g a v a n j e m t o p l i n e i h l a d n o ć e . T e s u p o t r e b e primarne u odnosu na p s i h o g e n e p o t r e b e i univerzalne ( p r i s u t n e k o d svih ljudi). Z n a se k o j i m su vanjskim i u n u t a r n j i m podražajima izazvane. P s i h o g e n e p o t r e b e s u i z v e d e n e iz v i s c e r o g e n i h . N j i h o b i l j e ž a v a t o d a n i s u v e z a n e z a n e k i s p e c i f i č n i o r g a n ili z a n e k i s p e c i f i č n i f i z i o l o š k i p r o c e s . T o z a p r a v o n e z n a č i d a t a k a v o r g a n n e p o s t o j i ili d a n e p o s t o j i t a k a v f i z i o l o š k i p r o c e s k o j i d e t e r m i n i r a p s i h o g e n e p o t r e b e , v e ć s a m o t o d a t a k a v p r o c e s ili o r g a n u M u r r a y e v o v r i j e m e n i j e b i o p o z n a t , ili n i j e p o z n a t j o š n i d a n a s . P r i s u t n o s t ili n e p r i s u t n o s t o d r e đ e n i h p o t r e b a , n j i h o v a t r a j n o s t i i n t e n z i t e t t e n j i h o v s k l o p ili o b r a z a c p r e d s t a v l j a j u , p r e m a m i š l j e n j u M u r r a y a , o s n o v i c u za o b j a š n j e n j e r a z l i k a m e đ u l i č n o s t i m a p o j e d i n a c a . N e k i ljudi n e m o r a j u , n a primjer, n e k u p o t r e b u osjećati u t o k u cijelog života, a drugi je m o g u osjećati vrlo često i intenzivno. K o d ovih drugih ponašanje će biti p o d domi nacijom takve p o t r e b e i ona će obilježavati ličnost tog pojedinca. Pojedinci mogu, nadalje, doživljavati vrlo česte i brze p r o m j e n e potreba, tako d a će njihovo ponašanje biti vrlo promjenljivo. To neće biti slučaj kod drugih kod kojih postoje trajne potrebe. L i s t a M u r r a y e v i h p s i h o g e n i h p o t r e b a p r i k a z a n a j e u t a b l i c i 1. S v a k u p o t r e b u o n u k r a t k o o p i s u j e ili d e f i n i r a , o d n o s n o z a s v a k u d a j e p r i m j e r p o n a š a n j a koje izaziva takva p o t r e b a . T a b l i c a 1. Murrayeva
lista psihogenih
Glavna kategorija: Potreba
potreba
čovjeka
ambicija Primjeri
ponašanja
Postignuća
S a v l a d a v a t i p r e p r e k e i t e š k o ć e . G o s p o d a r i t i , m a n i p u l i r a t i ili o r g a n i z i r a t i fizikalne o b j e k t e , l j u d s k a b i ć a ili i d e j e š t o j e m o g u ć e n e z a visnije i brže. Postizati visoke s t a n d a r d e . N a d m a š i t i druge.
Priznanje
Hvalisanje i isticanje sebe i vlastitih zasluga.
Egzibicije
N a s t o j a t i i m p r e s i o n i r a t i . B i t i z a p a ž e n o d d r u g i h n a o s n o v i v i d a ili sluha. Pobuđivati, fascinirati, zabavljati, šokirati druge. Privlačiti pažnju manerizmima (gestama), načinom govora i oblačenjem te n a druge načine. Monopolizirati konverzaciju i voditi glavnu riječ.
Stjecanja
S t j e c a t i s t v a r i r a d o m ili p r i j e v a r o m .
Očuvanje
Popravljanje onog što se posjeduje.
Reda
U r e đ i v a t i s t v a r i . U v o d i t i č i s t o ć u , r a s p o r e d , o r g a n i z a c i j u , preciz nost.
Zadržavanja
Gomilati i skupljati, s t v a r a t i zalihe.
Konstruiranja
Organiziranje i građenje nečega. G l a v n a k a t e g o r i j a : o b r a n a s t a t u s a i o d r ž a v a n j e p s i h o l o š k e »dis tance«.
87
Izbjegavati poniženje, skrivati neuspjeh. Odustajati od aktivnosti iz s t r a h a o d n e u s p j e h a . D r u ž i t i s e s a s l a b i j i m i i n f e r i o r n i m a . Iz bjegavanje situacija koje m o g u dovesti d o neuspjeha. B r a n i t i s e o d n a p a d a , k r i t i k e i o p t u ž b i . O p r a v d a v a t i ili s k r i v a t i l o š e p o s t u p k e , n e u s p j e h e ili p o n i ž e n j a . O p r a v d a v a t i s v o j e g o . N a v o d i t i o b j a š n j e n j a ili o p r a v d a n j a . P o d u z i m a t i a k c i j e o d m a z d e ili o s v e t e . I z b j e ć i p o n i ž e n j e p o n o v l j e n o m a k c i j o m . S v l a d a t i s l a b o s t i ili p o t i s n u t i s t r a h . O d r ž a v a t i s a m o poštovanje i ponos n a visokoj razini. Glavna kategorija: reagiranje n a ljudsku vlast i m o ć . D i k t i r a n j e d r u g i m a ili d i r i g i r a n j e d r u g i m a . K o n t r o l i r a t i l j u d e u o k o l i n i s u g e s t i j a m a , z a v o đ e n j e m , u v j e r a v a n j e m ili z a p o v i j e d a n j e m . Ograničavati, zabranjivati. S u r a đ i v a t i s d r u g i m a . Diviti se i p o d r ž a v a t i s u p e r i o r n o g . H v a l i t i , nagrađivati i eulogizirati. Popuštati. Potpadati pod utjecaj drugo ga. K o n f o r m n o s t s običajima i pravilima. I m i t i r a t i ili o p o n a š a t i d r u g e . Omalovažavanje autoriteta. Biti slobodan. Izhjegavati ograničenja. O p i r a t i s e p r i s i l i . I z b j e g a v a t i ili n a p u s t i t i a k t i v n o s t i k o j e j e o d r e dio neki dominirajući autoritet. Biti nezavisan i djelovati p r e m a v l a s t i t i m i m p u l s i m a . B i t i n e v e z a n , n e o d g o v o r a n . I z b j e g a v a t i obi čaje i konvencije. Z a u z i m a t i s u p r o t n a ili n e k o n v e n c i o n a l n a s t a j a l i š t a . N a p a d a t i ili o g o v a r a t i d r u g e . S i l o m r e a g i r a t i n a o p o z i c i j u . T u ć i se. O s v e ć i v a t i s e . N a p a s t i , o z l i j e d i t i ili u b i t i d r u g o g a . K a ž n j a v a t i druge. I s p r i č a v a t i s e , i s p o v i j e d a t i se, p o v j e r a v a t i , p r e d a t i se. P a s i v n o se p o d v r g a v a t i vanjskoj snazi. Prihvaćati s r a m o t u , kritiku, kaznu, u v r e d u . P r e p u s t i t i se s u d b i n i . P r i z n a t i i n f e r i o r n o s t , p o g r e š k u , po r a z , zlo d j e l o . O k r i v l j a v a t i , o g o v a r a t i ili m u t i l i r a t i s e b e . P r o n a l a ziti ili t r a ž i t i u ž i v a n j e u b o l i , k a ž n j a v a n j u , b o l e s t i ili n e d a ć i . Inhibiranje nekonvencionalnih
impulsa.
Glavna kategorija: privrženost m e đ u
ljudima.
P r i d r u ž i t i se, s p o j i t i s g r u p o m , b i t i u blizini, k o o p e r i r a t i sa zado v o l j s t v o m s n e k i m t k o t e voli ili t k o ti j e sličan. Z a d o v o l j a v a t i drugoga i stjecati naklonost neke kateksirane osobe. Privrženost i lojalnost prijateljima. Odijeliti se i i z b j e g a v a t i n e g a t i v n o k a t e k s i r a n u o s o b u . O d b a c i t i , n a p u s t i t i ili b i t i i n d i f e r e n t a n p r e m a i n f e r i o r n o m e . D i s k r i m i n i r a t i ili p r e z i r a t i d r u g e . Njegovati dijete. Biti naklonjen n e k o m b e s p o m o ć n o m pojedincu, djetetu, o n o m koji j e slab, n e m o ć a n , u m o r a n , n e i s k u s a n , nesigu ran, poražen, ponižen, osamljen, m e n t a l n o nesređen i zadovoljava ti n j e g o v e p o t r e b e . P o m a g a t i d r u g o m e k o j i j e u o p a s n o s t i . H r a n i t i , p o d r ž a v a t i , z a š t i ć i v a t i , tješiti, liječiti. Tražiti p o m o ć . Zadovoljavati svoje p o t r e b e naklonošću i simpa tijom drugih osoba, u d r u ž e n i h osoba. Biti njegovan, p o d r ž a n , održavan, okružen, zaštićen, voljen, savjetovan, vođen, utješen, m a ž e n , p a ž e n . Biti b l i z a k o d a n o m z a š t i t n i k u . U v i j e k i m a t i n e k o g a t k o te p o d r ž a v a .
Igre
T r a ž i t i z a b a v u . Činiti n e š t o z b o g z a b a v e i b e z d r u g i h s v r h a . Traži ti u g o d n u r e l a k s a c i j u o d s t r e s o v a i n a p e t o s t i . S u d j e l o v a t i u igra ma, sportovima, plesu, kartanju, žurevima. Glavna kategorija: izmjena
informacija.
Znanja
Postavljanje pitanja, traženje informacija, spekuliranje, analiziranje, generaliziranje.
čitanje,
Tumačenja
Podučavati, interpretirati, predavati drugima.
istraživanje,
K a k o s e v i d i iz l i s t e p s i h o g e n i h p o t r e b a , o d n o s n o iz m a n i f e s t a c i j a t i h p o treba, te p o t r e b e nisu uvijek m e đ u s o b n o nezavisne j e r se neki oblik p o n a š a n j a ili n e k i p o s t u p a k m o ž e j a v i t i ili b i t i v e z a n z a d v i j e p o t r e b e ili v i š e . D a l j e M u r r a y d i j e l i p o t r e b e n a otvorene i prikrivene, odnosno na mani festne i latentne. M a n i f e s t n e ili o t v o r e n e p o t r e b e j e s u o n e k o j e s e u n e k o m d r u š t v u m o g u s l o b o d n o m a n i f e s t i r a t i , a l a t e n t n e ili p r i k r i v e n e s u o n e p o t r e b e k o j e s u o b i č n o potisnute, inhibirane ili represirane, j e r n j i h o v o o t v o r e n o izra ž a v a n j e n i j e d o p u š t e n o u n e k o j k u l t u r i ili n e k o m d r u š t v u . N a p r i m j e r , u a m e r i č k o m d r u š t v u p o t r e b e z a u d r u ž i v a n j e m , r e d o m i p o s t i z a n j e m m o g u se slo b o d n o i z r a ž a v a t i . N a s u p r o t t o m e , p o t r e b e k a o š t o s u a g r e s i j a , s e k s ili p o t r e b a za s u k o r a n c o m n e s m i j u se s l o b o d n o izražavati. O t v o r e n e p o t r e b e m a n i f e s t i r a j u s e n e k i m motoričkim ponašanjem. Laten t n e ili p r i k r i v e n e p o t r e b e o s t a j u s a s v i m ili d j e l o m i č n o u s v i j e t u snova i fan tazija, a p o j e d i n a c m o ž e b i t i i potpuno ili djelomično nesvjestan njihove pri sutnosti ili utjecaja. K a t k a d a t a k v e p r i k r i v e n e p o t r e b e nalaze svoj izlaz u raz l i č i t i m o b l i c i m a neurotičkog ponašanja i u neurotskim simptomima. Pojedina se d r u š t v a m e đ u s o b n o r a z l i k u j u p o t o m e k o j e p o t r e b e se m o g u s l o b o d n o izra ž a v a t i a k o j e n e . O d r e đ e n u u l o g u k o d i z r a ž a v a n j a ili n e i z r a ž a v a n j a n e k e p o t r e b e i m a i s u p e r e g o p o j e d i n c a , a l i j e i o n p r o d u k t k u l t u r n e ili d r u š t v e n e o k o l i n e pojedinca. D a l j e s e p o t r e b e d i j e l e n a proaktivne i retroaktivne. Ta se podjela temelji n a i z v o r i m a p o t r e b a . P r o a k t i v n e s u c n e p o t r e b e k o j e s u p o b u đ e n e ili' s t v o r e n e n e k o m p r o m j e n o m s t a n j a unutar osobe, & n e nečim što je izvan pojedinca, o d n o s n o u njegovoj okolini. N a primjer, p o t r e b a za h r a n o m je proaktivna p o t r e b a j e r j e n j e z i n i z v o r ili u z r o k p r o m j e n a u s a m o m o r g a n i z m u . R e a k t i v n e s u o n e p o t r e b e k o j e s u i n i c i r a n e ili p o b u đ e n e p r o m j e n a m a i u okolini poje dinca ili podražajima iz okoline. N a j č e š ć e s u t o p o d r a ž a j i ili p r o m j e n e k o j e s u i z n e n a d n e , n e p r e d v i d i v e i n e u g o d n e , n a p r i m j e r p o t r e b a d a se izbjegne visoka t e m p e r a t u r a . N e k e p o t r e b e m o g u p r i p a d a t i o b j e m a kategorijama. Tipičan pri m j e r z a t o j e p o t r e b a z a s e k s o m . T a j e p o t r e b a f u n k c i j a s t a n j a ili p r o m j e n a u s a m o m organizmu. D e t e r m i n i r a n a je, na primjer, izlučivanjem o d r e đ e n i h hor m o n a i d u ž i n o m v r e m e n a o d posljednjeg seksualnog čina, a k a t k a d a može b i t i i z a z v a n a i d j e l o v a n j e m o k o l i n e , t j . p o g o d n i m s e k s u a l n i m o b j e k t o m ili p a r t n e r o m . O d n o s i z m e đ u d v a p o j e d i n c a m o ž e se i n t e r p r e t i r a t i , p r e m a m i š l j e n j u Murraya, također na osnovi tih termina. U t o m odnosu jedan pojedinac može b i t i p r o a k t i v a n , i n i c i r a t i i n t e r a k c i j u , r a z g o v o r i si., a d r u g i m o ž e b i t i r e a k t i v a n , tj. s a m o reagirati n a takve inicijative. D a l j a j e p o d j e l a p o t r e b a n a fokalne i difuzne. Fokalne su potrebe one koje s u povezane s a m o s m a l i m b r o j e m objekata u okolini, a difuzne su one koje s u p o v e z a n e s v e l i k i m b r o j e m ili s a s v i m o b j e k t i m a u o k o l i n i p o j e d i n c a . F o k a l i z i r a n e p o t r e b e m o g u b i t i i z a z v a n e s a m o m a l i m b r o j e m u z r o k a ili p o v o d a , a difuzne m o g u biti izazvane velikim b r o j e m takvih objekata. Potrebe ne mo-
89
r a j u u v i j e k b i t i v e z a n e z a i s t i ili i s t e o b j e k t e i n e m o r a j u b i t i u s m j e r e n e p r e m a i s t i m o b j e k t i m a . A k o j e n e k a p o t r e b a v e z a n a z a n e k i n e p o d o b n i ili n e o d g o v a r a j u ć i o b j e k t , t o p r e d s t a v l j a fiksaciju. Fiksacija je p a t o l o š k o s t a n j e u izražava n j u ili j a v l j a n j u n e k e p o t r e b e . T a k v o j e s t a n j e i o n d a k a d a n e k a p o t r e b a n i j e v e z a n a za n e k i o b j e k t k o j i j e m o ž e zadovoljiti d u ž e vrijeme, već »skače« i pre m j e š t a se s o b j e k t a n a objekt. K o n a č n o , p o t r e b e s e d i j e l e n a modalne p o t r e b e , efektne p o t r e b e i n a pro cesnu aktivnost. E f e k t n e p o t r e b e su o n e koje su vezane za neki n e p o s r e d a n e f e k t ili p o s l j e d i c u , t j . o n e k o j e d o v o d e d o n e p o s r e d n o g o s t v a r e n j a n e k o g s t a n j a k o j e p r o i z l a z i iz z a d o v o l j e n j a t e p o t r e b e ili j e n j e z i n c i l j . N a p r i m j e r , u č e n i k uči s t o g a j e r želi položiti n e k i ispit. M o d a l n e s u p o t r e b e o n e k o j e d o v o d e d o zadovoljenja, b a r u n e k o m opsegu, već u s a m o m toku te aktivnosti. T u je zadovoljenje vezano za s a m u aktivnost, a n e za krajnji efekt te aktivnosti ( M u r r a y , 1 9 5 1 a ) . P r i m j e r z a t o j e , r e c i m o , s l u š a n j e g l a z b e ili č i t a n j e n e k o g r o m a n a i si. K o n a č n o , p r o c e s n u a k t i v n o s t č i n e o n i oblici p o n a š a n j a koji s u slu čajni, nefunkcionalni, n e k o o r d i n i r a n i i koji se zbivaju o d rođenja. T o su, n a primjer, gledanje, slušanje, mišljenje, govor. To je, po Murrayu, funkcioni r a n j e z b o g u g o d e ili u ž i v a n j a , o d n o s n o z b o g z a d o v o l j s t v a . Interakcija
medu
potrebama
U ličnosti postoji stalna interakcija i dinamički odnosi između različitih p o t r e b a p o j e d i n c a . Ličnosti nikada nisu statički sustavi potreba, u njima po s t o j i n e p r e k i d n a i z m j e n a s l a g a n j a , k o o p e r a c i j e ili k o n f l i k a t a i z m e đ u r a z l i č i t i h p o t r e b a . M u r r a y j e p r e d v i d i o veći b r o j p o j m o v a i deskripcija k o j i m a se m o ž e opisati dinamika u ličnosti. Ovdje ć e m o navesti samo najvažnije. N a j v a ž n i j i p r i n c i p o r g a n i z a c i j e p o t r e b a u l i č n o s t i j e s t princip hijerarhije. H i j e r a r h i j a p o t r e b a k o j e i s t o v r e m e n o p o s t o j e ili d j e l u j u f o r m i r a s e p r e m a prepotentnosti p o t r e b a ili p r e m a n j i h o v o j urgentnosti. One potrebe koje su p r e p o t e n t n e ili n a d m o ć n e p o s t a j u vladajućc i n a j p r i j e d o l a z i d o n j i h o v o g za dovoljenja. T a k o će u n e k o j situaciji u kojoj su se pojavile dvije m e đ u s o b n o i n k o m p a t i b i l n e p o t r e b e p r e v l a d a t i o n a k o j a je p r e p o t e n t n i ja. T a će p o t r e b a d o v e s t i d o a k c i j e ili d o a k t i v n o s t i . Z a d o v o l j e n j e t a k v e p o t r e b e , d j e l o m i č n o ili potpuno, preduvjet je za zadovoljavanja ostalih potreba. Na primjer, potreba z a i z b j e g a v a n j e m f i z i č k e o p a s n o s t i ili o z l j e d e p r e p o t e n t n i j a j e u m n o g i m situacijama potrebi da se d r u g o m e koji je u opasnosti pomogne. Za personol o g i j u i d i n a m i k u l i č n o s t i v a ž n o j e p o z n a v a t i i konflikte koji nastaju između nekih najvažnijih potreba. Drugo načelo organizacije potreba u D o fuzije p o t r e b a dolazi o n d a k a d a j e d n a i s t o v r e m e n o z a d o v o l j i t i d v i j e p o t r e b e ili sportsko društvo može zadovoljiti nečiju razonodom.
l i č n o s t i j e s t n a č e l o fuzije potreba. a k c i j a ili j e d a n t o k a k t i v n o s t i m o ž e više. Recimo, učlanjivanje u n e k o p o t r e b u za d r u š t v o m i p o t r e b u za
K o n a č n o , organizacija zadovoljavanja p o t r e b a može se ostvariti i zamje njivanjem {sub sidi jaci jom). Z a m j e n s k a p o t r e b a je ona koja je m a n j e važna, a njezino zadovoljenje služi, u stvari, zadovoljenju n e k e jače p o t r e b e . Tako, n a p r i m j e r , d i v l j e n j e m k o j e s e i z r a ž a v a p r e m a p r e t p o s t a v l j e n o m ili v o đ i i p u t e m k o n f o r m n o s t i s n j i m pojedinac može p o k u š a t i zadovoljiti svoju skrivenu po t r e b u z a p o s t i z a n j e m ili u s p i j e v a n j e m , k o j a s e s a s t o j i u t o m e d a g a t a k a v v o đ a ili p r e t p o s t a v l j e n i f a v o r i z i r a j u . 90
Sukob ili konflikt m e đ u p o t r e b a m a nastaje onda kada zadovoljenje jedne p o t r e b e z n a č i n e m o g u ć n o s t z a d o v o l j e n j a n e k e d r u g e p o d j e d n a k o v a ž n e ili in t e n z i v n e p o t r e b e . T a k a v k o n f l i k t u z r o k u j e napetost u ličnosti. Takav je slučaj, n a p r i m j e r , k o d m l a d i h l j u d i k o j i s e ž e n e ili u d a j u , a i s t o v r e m e n o o s j e ć a j u j a k u potrebu za što većom samostalnošću i nezavisnošću. Obje potrebe su u m e đ u s o b n o m konfliktu, jer zadovoljenje jedne znači nezado voljen je druge. Zbog složenih d i n a m i č k i h o d n o s a i z m e đ u različitih p o t r e b a k o d pojedinca, kao i zbog postojanja različitih vrsla p o t r e b a (latentnih i podsvjesnih), poje d i n a c č e s t o nije svjestan svoje motivacije, n i t i s e iz n j e g o v a m a n i f e s t n o g p o n a š a n j a m o g u p r e p o z n a t i i u t v r d i t i p o j e d i n e p o t r e b e k o j e ke*d n j e g a p o s t o j e . Z b o g t o g a s u n u ž n i indirektni postupci i načini za u t v r đ i v a n j e m o t i v a c i j s k e strukture i stanja koja postoje kod pojedinaca. Takvi postupci i instrumenti s u projektivni testovi. M u r r a y je s a m razvio jedan takav projektivni test — test t e m a t s k e a p e r c e p c i j e (TAT-test) koji je, uz R o r s c h a c h o v , p o s t a o n a j p o z n a t i j i i najviše korišten projektivni test u psihologiji. Postojanje o d r e đ e n e p o t r e b e m o ž e se, m e đ u t i m , u m n o g i m slučajevima u t v r d i t i i b e z k o r i š t e n j a p r o j e k t i v n i h t e s t o v a . D a b i s e iz s t v a r n o g p o n a š a n j a m o g l o z a k l j u č i t i d a p o s t o j i n e k a p o t r e b a m o r a j u b i t i p o z n a t i kriteriji na osno v i k o j i h s e t a k a v z a k l j u č a k m o ž e d o n i j e t i . M u r r a y j e (1938) p r e d l o ž i o p e t t a k vih kriterija za prepoznavanje potreba. Prvi kriterij za identifikaciju p o t r e b e j e s t konzistencija p o n a š a n j a , c i l j e v i ili r e z u l t a t i k o j e p o j e d i n a c p o s t i ž e ili n a stoji postići. T a k o student koji u s v e m u postiže najbolje ocjene pokazuje t a k v u k o n z i s t e n c i j u . D r u g i k r i t e r i j j e obrazac ili vrsta aktivnosti koja se javlja u ponašanju pojedinca. Recimo, student provodi m n o g o v r e m e n a za knjigom, u l a b o r a t o r i j u ili k n j i ž n i c i t e i z b j e g a v a d r u g e a k t i v n o s t i k o j e s u s u p r o t n e njegovoj potrebi za odličnim u s p j e h o m . T r e ć i k r i t e r i j j e selektivna percepcija i selektivna reaktivnost pojedinca. Pojedinac p o s e b n u pažnju pridaje određenim aspektima situacije i zanemaru je druge. On je reaktivan n a neke podražaje i situacije, a nereaktivan n a dru ge. T a k o , n a š s t u d e n t posvećuje veliku p a ž n j u i p r i d a j e veliku važnost poha đanju predavanja, proradi propisane literature, a zanemaruje djevojke, sport, kazalište. Č e t v r t i k r i t e r i j j e izražavanje određenih osjećaja. N a p r i m j e r , »Više o d s v e g a ž e l i m p o l o ž i t i t a j i s p i t s o d l i č n i m « ili » T o l i k o t o ž e l i m d a n e m o g u m i r o v a t i « i si. K o n a č n o , p e t i k r i t e r i j j e s u manifestacije zadovoljstva koje prate postiza n j e o d r e đ e n o g e f e k t a ili c i l j a , o d n o s n o m a n i f e s t a c i j e n e z a d o v o l j s t v a k o j e s e j a v l j a j u k a d t a k a v e f e k t ili c i l j n i j e p o s t i g n u t .
Pritisci U z p o t r e b e pritisci su druga najvažnija skupina determinanti ponašanja i p o s t u p a k a nekog pojedinca. Potrebe i pojedinac nalaze se uvijek u k o n t a k t u i o d n o s u s o k o l i n o m . Z b o g t o g a t a o k o l i n a ili n e k i n j e z i n i a s p e k t i m o g u p o m o ć i ili o t e ž a t i z a d o v o l j e n j e p o t r e b a . P r e m a m i š l j e n j u M u r r a y a t e o r i j a l i č n o s t i k o j a ž e l i o b j a s n i t i p o n a š a n j e p o j e d i n c a m o r a u z e t i u o b z i r o v e deter minira juće aspekte okoline i objasniti k a k o oni djeluju na ponašanje. 91
Takve važne d e t e r m i n a n t e okoline i njezini utjecaji n a zadovoljavanje po t r e b a p r e d s t a v l j a j u u M u r r a y e v u s u s t a v u p r i t i s c i . P r i t i s a k ili p r i t i s k e M u r r a y ovako opisuje: »Pritisak n e k o g objekta jest o n o što taj objekt m o ž e učiniti n e k o m s u b j e k t u ili z a n e k i s u b j e k t — t o j e m o g u ć n o s t d a u t j e č e , n a j e d a n ili n a d r u g i n a č i n , n a d o b r o b i t s u b j e k t a « ( M u r r a y , 1938, s t r . 121). Poznavanje pritisaka koje neka okolina vrši na nekog pojedinca znači po znavanje značajnih determinanti njegova ponašanja, a to omogućuje razumi jevanje i predviđanje njegova ponašanja. To j e m n o g o veća m o g u ć n o s t negoli mogućnost predviđanja ponašanja s a m o na osnovi motiva. U t a b l i c i 2. n a v e d e n i s u n e k i v a ž n i j i p r i t i s c i ili z a h t j e v i o k o l i n e k o j i nije utječu n a p o n a š a n j e p o j e d i n c a i na njegovu ličnost.
traj
T a b l i c a 2. Pritisci
ili zahtjevi
okoline
1. O d b a c i v a n j e
Odsutnost p o d r š k e vlastite obitelji. Odbijanje m o l b e za p r i m a n j e u d r u š t v o , p o s a o ili o r g a n i z a c i j u . N e s l o g a u o b i t e l j i . R a s t a v l j e n i roditelji. Bez roditelja. Bolest roditelja. S m r t roditelja. Inferior ni roditelji. Različiti roditelji. S i r o m a š t v o . S t a m b e n i p r o b l e m i .
2. A g r e s i j a
Napadan od drugih, kritiziran, optuživan, okrivljavan. Maltreti ran od starijih. Maltretiran od vršnjaka. Svađe s vršnjacima. Verbalni napadi.
3. U d r u ž e n o s t
Prijatelji i drugovi. Drugarstvo. Prijateljstvo. Društva. Klubovi. Udruženja. Političke organizacije.
4. D o m i n a c i j a
O s o b e ili p r e p r e k e k o j e o g r a n i č a v a j u p o j e d i n c a . Z a b r a n e . sile. D i s c i p l i n a . R e l i g i o z n a ili i d e o l o š k a i n d o k t r i n a c i j a .
5. N e d o s t a c i
Siromaštvo. Nedostatak hrane, imovine, novca, stana, drugova, različitosti doživljaja.
6. N e s r e ć a i ugroženost
O p a s n o s t i . G u b i t a k fizičke p o d l o g e . V i s i n a . V o d a . S a m o ć a (osta ti s a m i b e s p o m o ć a n ) . T a m a . G r m l j a v i n e i g r o m o v i . P o ž a r . P r o m e t n e nesreće. Životinje.
7. P r i z n a n j a i postignuća
Natjecanja. Nagrade. Priznanja. Rivalstvo.
8. R e d
O d r ž a v a n j e r e d a u k u ć i , p o s l u , n a s t o l u i si.
9. A u t o n o m i j a
Previše zaŠtitnički roditelji. Ograničavanje
Pri
posjeda,
samostalnosti.
10. P o n i ž e n j e
Učiniti n e š t o loše, zabranjeno, krivo.
11. Z a b a v a
Zabave koje su uobičajene i obavezne. Igre.
12.
R o đ e n j e d r u g o g b r a t a ili s e s t r e .
13.
Njegovanje nošću.
14.
Z a d r ž a v a n j e , o t i m a n j e ili u s k r a ć i v a n j e s t v a r i .
15.
Neznanje i
16. S e k s
Izložbenost s e k s u a l n i m zahtjevima i prohtjevima. Zavođenje (ho m o s e k s u a l n o ili h e t e r o s e k s u a l n o ) . S p o l n i a k t r o d i t e l j a .
17. 18. I n f e r i o r n o s t 92
drugih
osoba, zahtjevi
za p o d r š k o m , b r i g o m ,
njež
nerazumijevanja.
Prijevare i o b m a n e drugih. Fizička, s o c i j a l n a , i n t e l e k t u a l n a .
B u d u ć i d a n e k e p o t r e b e i n e k i p r i t i s c i ili z a h t j e v i i m a j u j e d n a k e n a z i v e , M u r r a y sve p o t r e b e o z n a č a v a m a l i m s l o v o m n (od engleske riječi n e e d ) , a sve pritiske m a l i m slovom p (od engleske riječi press). Ta se slova p i š u ispred i m e n a p o t r e b a ili p r i t i s k a . N a p r i m j e r , n D o m i n a c i j a o z n a č a v a p o t r e b u z a d o m i n a c i j o m , a p D o m i n a c i j a o z n a č a v a p r i t i s a k o k o l i n e n a p o j e d i n c a ili d o m i naciju okoline nad pojedincem. M u r r a y r a z l i k u j e d v i j e s k u p i n e p r i t i s a k a : alfa-pritiske i beta-pritiske. A l f a - p r i t i s c i p r e d s t a v l j a j u r e a l n e o s o b e , s t v a r i ili s i t u a c i j e o n a k v i m a k a k v e o n i jesu u realnosti. Beta-pritisci predstavljaju okolinu o n a k v o m k a k v o m je poje d i n a c p e r c i p i r a ili d o ž i v l j a v a . N a v e d i m o j e d a n p r i m j e r . Z a h t j e v z a o d r e đ e n i m o p ć i m u s p j e h o m u s r e d n j o j školi k a o p r e d u v j e t o m za u p i s n a fakultet pri m j e r je alfa-pritiska. Shvaćanje pojedinca da predstavlja izgubljen slučaj a k o ne postigne takav prosječni opći uspjeh, jest njegova percepcija okoline i p r e ma tome beta-pritisak. P r e m a Murrayu beta-aspekt pritisaka i zahtjeva mnogo j e v a ž n i j i i u t j e c a j n i j i n a p o j e d i n c a . T a j doživi ja ini aspekt pritisaka i zahtjeva vrši jači utjecaj n a p o j e d i n c a j e r o n p r e d s t a v l j a o n o š t o p o j e d i n a c osjeća, što interpretira i ono n a što on reagira. Između alfa-pritisaka i beta-pritisaka, odnosno između jednog i drugog a s p e k t a o k o l i n e , m o g u p o s t o j a t i v e ć i ili m a n j i s t u p n j e v i podudarnosti. Kod normalno funkcionirajućeg pojedinca t a j j e s t u p a n j s u k l a d n o s t i ili p o k l a p a n j a i z m e đ u r e a l n e o k o l i n e i i n t e r p r e t i r a n e ili d o ž i v l j e n e o k o l i n e v i s o k . A k o p o s t o j i ili n a s t a n e v e ć a n e s u k l a d n o s t i z m e đ u a l f a - p r i t i s a k a i b e t a - p r i t i s a k a , d o l a z i d o obmana, obmanjivanja samog sebe ili d o deluzija, o d n o s n o deluzijskog mišlje nja. T a k v o j e m i š l j e n j e k a r a k t e r i s t i č n o z a p a r a n o i d n e b o l e s n i k e , a l i s e u b l a žem obliku m o ž e javiti i javlja u životu svakog pojedinca. K o d p a r a n o i č a r a po s t o j i v e l i k a r a z l i k a i z m e đ u a l f a - a s p e k t a i b e t a - a s p e k t a p r i t i s k a a g r e s i j e (p Agre sija). K o d njega p o s t o j e s a m o o b m a n a o p r o g o n j e n j u o d okoline, j e r o n t a k o t u o k o l i n u d o ž i v l j a v a , i a k o t a o k o l i n a m o ž e , s t v a r n o , b i t i t e k m a l o ili u o p ć e n e biti a g r e s i v n a p r e m a t o m p o j e d i n c u . Odnosi
između
potreba
i
pritisaka
L i č n o s t j e d i n a m i č k a o r g a n i z a c i j a . U t o j d i n a m i c i n e p r e k i d n o d o l a z i d o in t e r a k c i j a i z m e đ u r a z l i č i t i h p o t r e b a u p o j e d i n c u i r a z l i č i t i h p r i t i s a k a ili z a h t j e va okoline. Zbog toga se p o n a š a n j e pojedinca n e m o ž e d o k r a j a razumjeti ni s a m o na osnovi potreba, niti s a m o na osnovi pritisaka. Odnos između potreba i pritisaka jest takav da na potrebu koja postoji u p o j e d i n c u m o ž e d j e l o v a t i g o t o v o s v a k i p r i t i s a k iz o k o l i n e (i b e t a i a l f a ) . O s i m toga, n e k a p o t r e b a ličnosti p o j e d i n c a m o ž e doći p o d utjecaj najrazličitijih pri t i s a k a ili z a h t j e v a o k o l i n e . S t o g a m o g u n a s t a t i t a k v e s i t u a c i j e u k o j i m a z a h t j e vi ili p r i t i s c i o k o l i n e m o g u o l a k š a v a t i z a d o v o l j e n j e n e k e p o t r e b e p o j e d i n c a , o d n o s n o s i t u a c i j e u k o j i m a p r i t i s c i o k o l i n e m o g u o n e m o g u ć a v a t i ili o t e ž a v a t i zadovoljenje neke p o t r e b e . Recimo, a k o pojedinac ima vrlo izraženu p o t r e b u z a p o s t i z a n j e m u s p j e h a ili n a p r e d o v a n j a , a o k o l i n a j e t a k v a d a iz n j e p r o i z l a z i p o d r š k a (p P r i z n a n j e , p U d r u ž i v a n j e ) , o n d a će t a k v i pritisci p o m a g a t i ostvare nju i zadovoljavanju p o t r e b e pojedinca za p o s t i z a n j e m u s p j e h a i p o j e d i n a c će u t a k v o j okolini lako n a p r e d o v a t i i postizati u s p j e h e . S a s v i m će s u p r o t n o biti a k o j e o k o l i n a a g r e s i v n a , d o m i n i r a j u ć a ili o d b a c u j u ć a .
93
P r e m a t o m e , p o n a š a n j e p o j e d i n c a p r o i z l a z i iz i n t e r a k c i j e t e o k o l i n e i n j e govih potreba. To je, p o n a š e m mišljenju, istaknuto obilježje i doprinos Murraya. T a j m e đ u o d n o s p s i h o l o z i č e s t o z a b o r a v l j a j u ili o n j e m u n i k a d a n i s u n i č u l i . Događaji J e d n a od definicija ličnosti koju daje M u r r a y kaže da je ličnost ono što je n j e z i n a p o v i j e s t . Povijest ličnosti je ličnost. P r e m a t o m e , p r o u č a v a n j e životo pisa pojedinca predstavlja također proučavanje njegove ličnosti. Povijest je, n a r a v n o , v r e m e n s k i k o n t i n u i r a n a . M e đ u t i m , u s v r h u p r o u č a v a n j a M u r r a y de finira diskretne v r e m e n s k e jedinice ponašanja koje su važne za proučavanje ličnosti. Te jedinice se nazivaju događajima. Događaji čine integraciju između potreba i pritisaka koja je ostvarena u određenom v r e m e n s k o m razdoblju. T a i n t e g r a c i j a m o ž e b i t i e k s t e r n a ili i z v a n j s k a i p r e d s t a v l j a t i o d r e đ e n o v r i j e m e u toku kojeg je pojedinac angažiran u nekom ponašanju koje je manifestno ( r e c i m o t r e n i r a n j e v e s l a n j a ili o d l a ž e n j e n a s a s t a n a k s n e k i m m o m k o m ) . I n t e gracija m o ž e biti o s t v a r e n a i bez manifestnog ponašanja kao, n a primjer, u mislima ili u mašti ( m i s l i t i n a t r e n i n g v e s l a n j a ili m i s l i t i n a s a s t a n k e s m o m k o m ) . P r v i s e d o g a đ a j i n a z i v a j u eksternim, a d r u g i internim. I j e d n i i drugi su važni za p r o u č a v a n j e ličnosti. M e đ u t i m , z n a n s t v e n o m p r o u č a v a n j u , t j . psiho l o š k o m p r o u č a v a n j u d o s t u p n i s u s a m o podaci o ponašanju jer su oni objektiv nog karaktera. Z b o g t o g a • e k s t e r n i d o g a đ a j i p r e d s t a v l j a j u realne entitete za psihologiju. To su podaci koje psiholog može objektivno registrirati, proma t r a t i , a n a l i z i r a t i , r e p r e z e n t i r a t i n e k i m m o d e l o m , r e k o n s t r u i r a t i ili p r o t u m a č i t i . » O s i m t o g a , p o n a š a n j e p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a o n o š t o s e ž e l i p r e d v i đ a t i ili š t o se m o ž e p r e d v i đ a t i i u o d n o s u n a š t o se m o ž e t e s t i r a t i a d e k v a t n o s t f o r m u l a c i j a i h i p o t e z a « ( M u r r a y i K l u c k h o h n , 1953, s t r . 9 ) . I n t e r n i i eksterni događaj obično su d o b r o m e đ u s o b n o integrirani. Povre m e n o oni m o g u , m e đ u t i m , p o s t a t i odijeljeni. T a k o , n a p r i m j e r , neki važan do gađaj u životu pojedinca m o ž e biti p o t p u n o interni (recimo p o t r e b a i zahtjev za religijom), p a se n e pojavljuje n a razini p o n a š a n j a tog p o j e d i n c a . P r o m a t r a j u ć i s a s o c i j a l n o g a s p e k t a p o n a š a n j e t a k v o g p o j e d i n c a ili s a s t a j a l i š t a z a h t j e v a n e k e okoline, to p o n a š a n j e m o ž e izgledati nezadovoljavajuće. Tako, n a pri mjer, M u r r a y i K l u c k h o h n s m a t r a j u da j e posve netočno reći za nekog psihot i č a r a d a j e » š e n u o « ili » s i š a o s u m a « . U m j e s t o t o g a m n o g o j e i s p r a v n i j e z a t a k v o p o n a š a n j e reći d a j e o n »sasvim u s v o m u m u « , a d a j e »izvan objektiv n o g i realnog svijeta«. Događaji obuhvaćaju relativno kratka vremenska razdoblja. Proučavanje i n d i v i d u a l n o g života o d n o s n o ličnosti t r e b a o b u h v a t i t i i d u ž a v r e m e n s k a raz d o b l j a . T a k v a se d u ž a v r e m e n s k a r a z d o b l j a m o g u s m a t r a t i s e r i j o m d o g a đ a j a ili epizoda. Takva su razdoblja, recimo, djetinjstvo, adolescencija, odraslost. Tema T e m a j e s r o d a n p o j a m s p o j m o m d o g a đ a j a . O n a s e t a k o đ e r o d n o s i n a in t e g r a c i j u p o t r e b e i p r i t i s a k a , a l i u sadašnjosti pojedinca. Taj p o j a m omogu ćuje psihologu da interpretira sadašnje ponašanje na osnovi takve integracije. P o n a š a n j e k o j e p r o i z l a z i iz t a k v e i n t e g r a c i j e p o t r e b a i p r i t i s a k a n a z i v a s e epizodom ponašanja. E p i z o d a p o n a š a n j a j e , d a k l e , n e k a tema u akciji. Obično t e m a označava interakciju s a m o jedne potrebe i jednog pritiska okoline. Na
94
p r i m j e r , u č e n i k k o j i j e d o b i o o d l i č a n iz n e k o g p r e d m e t a m o ž e p o s t a t i p r e d m e t o m i s m i j a v a n j a svojih d r u g o v a (interakcija n Postizanja u s p j e h a i p Agresi j e ) . K a o r e z u l t a t t o g a m o ž e p r o i z a ć i t u č n j a v a ili f i z i č k i o b r a č u n . T o j e e p i z o d a ponašanja. Situacija može biti kompliciranija ako su u interakciji i druge po t r e b e i pritisci. T a k o , n a p r i m j e r , n e m o r a uslijediti fizički o b r a č u n n a k o n svake vrsti agresije okoline, jer m o g u djelovati i druge potrebe i drugi pritisci. Da bi se m o g l e p r o u č a v a t i složenije interakcije i z m e đ u p o t r e b a i pritisa k a , M u r r a y j e s t v o r i o p o j a m serijska tema. S e r i j s k a t e m a č i n i n i z t a k v i h i n t e r akcija između pojedinca i okoline. Tako, ako učenik na svaku agresiju okoline reagira v l a s t i t o m a g r e s i v n o š ć u , t j . a k o p Agresija uvijek i n e m i n o v n o izaziva n Agresiju, o n d a j e t i m e objašnjen način interakcije i z m e đ u pojedinca i nekih aspekata njegove okoline. Ako, pojedinac n a agresiju svojih vršnjaka odgovara a g r e s i j o m , a n a a g r e s i j u s t a r i j i h ( r o d i t e l j a , u č i t e l j a i si.) p o d v r g a v a n j e m ili p o k o r a v a n j e m , o n d a će se pojaviti dvije serijske t e m e u n j e g o v u p o n a š a n j u . P r e m a t o m e , serijske t e m e predstavljaju složenije, različitije sadašnje o d n o s e i z m e đ u p o t r e b a i p r i t i s a k a koji leže u osnovi nečijeg p o n a š a n j a . A k o s e n e k e p o t r e b e ili n e k a p o t r e b a i n e k i p r i t i s c i ili o b j e k t i iz o k o l i n e m e đ u s o b n o t r a j n o p o v e z u j u , s t v a r a s e integrat potrebe. Integrat potrebe pred s t a v l j a d o b r o u t v r đ e n u tematsku dispoziciju. T o j e p o t r e b a za n e k o m specifič n o m i n t e r a k c i j o m s n e k i m o b j e k t o m ili v r s t o m o b j e k a t a , ili o s o b a u o k o l i n i pojedinca. Pobuđivanje potrebe koja je tako integrirana s nekim objektom ili n e k o m o s o b o m d o v e s t ć e d o a k t i v a c i j e p o n a š a n j a traženja t e o s o b e ili o b j e k t a , o d n o s n o d o t r a ž e n j a o s o b e ili o b j e k t a k o j i j e i s t i ili s l i č a n p r e d o d ž b i t o g o b j e k t a ili o s o b e . Jedinstvena
tema
I z m e đ u s v i h t e m a k o j e p o s t o j e k o d p o j e d i n c a n a j v a ž n i j a j e jedinstvena ili osobita tema t o g p o j e d i n c a . J e d i n s t v e n a ili o s o b i t a t e m a n e k o g p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a o s o b i t u o r g a n i z a c i j u ili o b r a z a c o d n o s a i p o v e z a n o s t i i z m e đ u p o t r e b a i pritisaka k o j a je nastala n a osnovi iskustva i doživljaja tog pojedinca koji s u s e z b i l i u n j e g o v u r a n o m d j e t i n j s t v u . T a k v a p o s e b n a ili o s o b i t a o r g a n i z a c i j a , o b r a z a c ili p o v e z a n o s t p o t r e b a , p r i t i s a k a i z a h t j e v a o k o l i n e j e s t t r a j n a i o n a daje smisao i koherenciju ponašanju pojedinca. » J e d i n s t v e n a t e m a j e s m j e s a m e đ u s o b n o p o v e z a n i h — s u r a đ u j u ć i h ili suprotnih — d o m i n a n t n i h potreba koje su povezane s pritiscima kojima je po j e d i n a c b i o i z l o ž e n j e d n o m ili u n e k o l i k o p r i l i k a u s v o m r a n o m d j e t i n j s t v u , a k o j i s u b i l i ili u g o d n i ili t r a u m a t s k i . T e m a p r e d s t a v l j a j e d n o p r i m a r n o i s k u s t v o ili d o ž i v l j a j iz r a n o g d j e t i n j s t v a ili n a k n a d n o f o r m i r a n u r e a k c i j u n a t a j d o ž i v l j a j . B e z o b z i r a n a t o k a k v a j e n j e z i n a p r i r o d a ili g e n e z a , o n a s e p o n a v l j a u m n o g i m o b l i c i m a k r o z k a s n i j i ž i v o t « ( M u r r a y , 1938, s t r . 604). J e d i n s t v e n a t e m a p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , u t j e c a j d o ž i v l j a j a iz r a n o g d j e t i n j stva na kasnije ponašanje. To je, svakako, koncepcija koja podsjeća na Freuda p o d čijim j e u t j e c a j e m b i o M u r r a y . S a m M u r r a y k a ž e d a j e d o te k o n c e p c i j e d o š a o n a o s n o v i p r a k s e i u p o k u š a j i m a d a s h v a t i ili d o b i j e u v i d u ličnost poje dinca. T o m u j e i s k u s t v o p o k a z a l o d a j e u p o n a š a n j u i l i č n o s t i p o j e d i n c a č e s t o p r i s u t n a j e d n a dominantna snaga ili utjecaj k o j i j e p r o i z a š a o iz p o s e b n o g o b r a s c a spoja p o t r e b a i pritiska koji je n a s t a o u r a n o m djetinjstvu tog po jedinca. J e d i n s t v e n a t e m a p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a zbog toga »ključ za jedinstve n u p r i r o d u « p o j e d i n c a . M u r r a y s t i m u vezi k a ž e . 95
^Iskustvo n a s j e p o d u č i l o d a je, iako su razlozi za m n o g e s u b j e k t o v e reakcije bili m i s t e r i o z n i i veći dio njegove prošlosti p o t p u n o izvan d o h v a t a , k o d većine p o j e d i n a c a bilo m o g u ć e naći j e d a n t e m e l j a n reaktivni sustav na zvan j e d i n s t v e n o m t e m o m , koji je predstavljao ključ za njegovu jedinstvenu p r i r o d u « ( M u r r a y , ibid., s t r . 604). J e d i n s t v e n a t e m a p o j e d i n c a čini pojedinca različitim od svih ostalih. Ona je p s i h o l o š k a srž ličnosti p o j e d i n c a . J e d i n s t v o se ličnosti o d r ž a v a sve dotle d o k p o s t o j i s t a b i l n a ili i s t a k o n s t e l a c i j a d o m i n a n t n i h p o t r e b a p o j e d i n c a p o v e z a n i h n a o d r e đ e n e v r s t e p r i t i s a k a k o j i m a je p o j e d i n a c bio izložen u ranom djetinjstvu. J e d i n s t v e n a t e m a j e nesvjesna snaga k o j a u p r a v l j a p o n a š a n j e m , p o s t u p a n j e m i r e a g i r a n j e m p o j e d i n c a . O n a se t e š k e o t k r i v a , a m o ž e se o t k r i t i s a m o n a osnovi p o d a t a k a o razvoju pojedinca. Vektorsko-vrijednosni
sustav
P o t r e b e p o j e d i n c a uvijek služe o d r e đ e n i m vrijednostima. One su uvijek u s m j e r e n e n a n e š t o . Najčešće j e t o postizanje o d r e đ e n o g stanja koje se naziva konačnim stanjem ili ciljnim stanjem. P o t r e b a djeluje sve dotle d o k se takvo stanje ne postigne. Zbog toga u analizi motiva pojedinca treba uzeti u obzir i ovu vrijednosnu k o m p o n e n t u , kao i usmjerenost potrebe p r e m a o d r e đ e n o m cilju. U s m j e r e n o s t p o n a š a n j a m o ž e se najbolje r e p r e z e n t i r a t i n a o s n o v i vekto ra. T a k v i v e k t o r i ( u s m j e r e n e v e l i č i n e ) p r e d s t a v l j a j u z a M u r r a y a » š i r o k e f i z i č k e ili p s i h i č k e p r a v c e a k t i v n o s t i « . M u r r a y j e p o k u š a o , k a o i u d r u g i m p r i l i k a m a , d a t i t a k s o n o m i j u t a k v i h v e k t o r a k o j i m a se m o ž e o p i s a t i m o t i v i r a n o p o n a š a n j e . T a k o on s p o m i n j e v e k t o r e odbacivanja, stjecanja, transmisije, izlučivanja, destrukcije obrane, izbjegavanja, izražavanja, konstruiranja, konzervacije.. L i s t a vrijednosti koje se t a k o u s m j e r e n i m t e n d e n c i j a m a p o n a š a n j a p o k u š a v a j u postići sadrži ove vrijednosti: imovinu (koju čine vrijedni objekti), bogatstvo, autoritet (vlast odlučivanja), u d r u ž e n o s t (afektivne o d n o s e i z m e đ u sebe i nekih d r u g i h ) , z n a n j e ( č i n j e n i c e , t e o r i j e , z n a n o s t ) , e s t e t i č k e f o r m e ( u m j e t n o s t i , lje p o t u ) , i d e o l o g i j u ( s u s t a v v r i j e d n o s t i , filozofije, religije) i fizičku d o b r o b i t •tjelesno zdravlje, snagu). S u s t a v v e k t o r a i v r i j e d n o s t i č i n i vektorsko-vr ijedno snu matricu u kojoj su pojedini vektori povezani s pojedinim vrijednostima. Takva m a t r i c a prika z u j e vektorsko-vrijednosni sustav pojedine osobe.
Glavne funkcije ličnosti K a k v a j e u l o g a ili k a k v a j e f u n k c i j a l i č n o s t i ? Č e m u s l u ž i l i č n o s t ? V e ć i n a p s i h o l o g a ličnosti s m a t r a d a ličnost služi v o đ e n j u i u p r a v l j a n j u p o n a š a n j e m č o v j e k a ili l j u d i . M u r r a y i K l u c k h o h n s u (1953) u t o m e b i l i s p e c i f i č n i j i i n a v e l i nekoliko funkcija ličnosti. Smanjenje
napetosti
potrebe
Od svih funkcija ličnosti, p r e m a mišljenju tih autora, najkarakterističnija i n a j o b u h v a t n i j a f u n k c i j a l i č n o s t i j e s t smanjivanje napetosti p o t r e b a u orga nizmu. Potrebe dovode do stvaranja napetosti, a napetost dovodi do redukcije 96
potrebe. Z a i s p i t i v a č a ili i s t r a ž i v a č a v a ž n i j e j e s t a n j e k o j e j e d o v e l o ili s t v o r i l o n a p e t o s t n e g o z a v r š n o s t a n j e ili s a m o s t a n j e n a p e t o s t i u k o j o j s e p o j e d i n a c nalazi. J e d i n o se n a taj n a č i n m o g u r a z u m j e t i neki, inače n e p r o t u m a č i v i doga đaji u životu pojedinca k a o što su, n a primjer, samoubojstva. » . . . Ovo n a m p r u ž a t u m a č e n j e s a m o u b o j s t a v a i n e k i h d r u g i h o č i g l e d n o a n t i b i o l o š k i h efekata, k a o što s u t o m n o g o b r o j n i oblici o s l o b a đ a n j a od nepodnošljivih patnji. S a m o u b o j s t v o n e m a a d a p t i v n e (preživljavajuće) vrijednosti, ali o n o i m a ađustivnu v r i j e d n o s t za o r g a n i z a m . S a m o u b o j s t v o j e f u n k c i o n a l n o j e r u k i d a bol n u n a p e t o s t « (ibid, s t r . 36). P r e m a t o m e , i ovdje se M u r r a y slaže s F r e u d o m , za k o g a j e napetosti u organizmu t a k o đ e r osnovna zadaća ličnosti. Generiranje
reduciranje
napetosti
Različitost u k o n c e p c i j a m a M u r r a y a i F r e u d a u vezi j e s o s t a l i m funkcija m a l i č n o s t i . T a k v a j e i f u n k c i j a generiranja napetosti. P r e m a F r e u d u ličnost nastoji dovesti organizam u jedno stanje p o t p u n e nenapetosti. To bi stanje, p r e m a mišljenju Freuda, trebalo zadovoljavati organizam, odnosno trebalo bi predstavljati zadovoljenje. Murray i Kluckhohn smatraju da postizanje takvog nenapetog stanja u organizmu ne djeluje k a o zadovoljenje. Zadovoljenje, pre m a n j i h o v u m i š l j e n j u , i z a z i v a s a m proces reduciranja napetosti. Mi s m o zadovoljeni o n o l i k o koliko m o ž e m o reducirati n a p e t o s t i koje p o s t o j e u na m a , o d n o s n o koje doživljavamo. S t o j e čovjek gladniji, t o će više uživati u jelu. Što je žedniji, to će više uživati u h l a d n o m pivu, što je zaljubljeniji t o će više uživati u p i s m u k o j e j e p r i m i o . F r e u d o v o gledište d a j e s a m o sta n j e n e n a p e t o s t i o n o š t o z a d o v o l j a v a o r g a n i z a m ili p o j e d i n c a karakteristično je samo za Freudove pacijente, odnosno za neurotičare ili psihotičare. »Sta n j e b e z n a p e t o s t i p r e d s t a v l j a k a t k a d a i d e a l z a o n e k o j i p a t e o d k r o n i č n e tje s k o b e , r a z o č a r a n j a ili f r u s t r i r a n o g s e k s u a l n o g n a g o n a ; m e đ u t i m , n e p o s t o j a nje pozitivne napetosti izazvane potrebama, nepostojanje apetita, nepostoja nje znatiželje, n e p o s t o j a n j e želje za p r i p a d n o š ć u , n e p o s t o j a n j e strasti — u p r a v i l u j e v r l o b o l n o « (ibid. s t r . 36). Sa
moizrazavanje
T r e ć a v a ž n a f u n k c i j a l i č n o s t i j e s t spontano, kratko i slobodno izražava nje vlastite prirode. To doživljava s v r e m e n a n a vrijeme svaki čovjek. Nači n i t a k v o g i z r a ž a v a n j a v l a s t i t e p r i r o d e m o g u b i t i v r l o r a z l i č i t i . O n i m o g u ići od s a n j a r e n j a d o vrlo intenzivnih e m o c i o n a l n i h u z b u đ e n j a . T a k v o izražava nje s a m o g sebe n e m a d r u g o g cilja o s i m s t v a r a n j a intrinzične (unutarnje) u g o d e k o j a p r o i z l a z i iz s a m o g t o g i z r a ž a v a n j a s v o j e t e m e l j n e p r i r o d e . Donošenje
odluka
Č e t v r t a v a ž n a f u n k c i j a l i č n o s t i j e s t donošenje odluka o postupcima. Ta je f u n k c i j a ličnosti v a ž n a z b o g t o g a š t o se n a taj n a č i n i z b j e g a v a j u konflikti u l i č n o s t i . D o n o š e n j e o d l u k a ili o d l u č i v a n j e z n a č i o v d j e , n a j č e š ć e , i z b o r iz m e đ u r a z l i č i t i h k o n f l i k t n i h c i l j e v a . N a p r i m j e r : »Da li j e z a m e n e b o l j e d a d a n a s i d e m n a k u p a n j e ili d a u č i m z a i s p i t ? « i s l i č n o . I z b j e g a v a n j e k o n f l i k t a u l i č n o s t i u t a k v i m s e s i t u a c i j a m a p o s t i ž e u t v r đ i v a n j e m rasporeda pona7
Fulgosi: Psihologija ličnosti
97
s a n j a ili c i l j e v a u n e k o m v r e m e n s k o m i n t e r v a l u . N a t a j s e n a č i n č e s t o m o g u z a d o v o l j i t i r a z l i č i t e k o n f l i k t n e p o t r e b e ili m o t i v i , o d n o s n o p o s t i ć i r a z l i č i t i ciljevi. Kontroliranje
razine
aspiracije
M u r r a y i Kluckhohn smatraju nadalje da je jedna o d važnih funkcija l i č n o s t i i k o n t r o l i r a n j e razine aspiracija koje pojedinac ima. T a razina aspi r a c i j a m o ž e se p r i l a g o đ a v a t i r e a l n o s t i u k o j o j se p o j e d i n a c nalazi, o d n o s n o m o g u ć n o s t i m a koje on ima. Funkcija je ličnosti u t o m pogledu da što je mo g u ć e više s m a n j i r a z l i k u i z m e đ u razine aspiracije k o j u i m a p o j e d i n a c i nje g o v i h m o g u ć n o s t i . V i s o k a r a z i n a ili n i v o a s p i r a c i j e č e s t o d o v o d i d o t o g a d a se postavljeni ciljevi n e m o g u postići niti zadovoljiti p o t r e b e k o j e j e po jedinac s takvim nivoom aspiracije stvorio. Nezadovoljenje takvih potreba, o d n o s n o n e p o s t i z a n j e t a k v i h c i l j e v a i z a z i v a k o d p o j e d i n c a frustraciju ili razočaranje. P a bi se t a k v e frustracije u b u d u ć n o s t i š t o više izbjegle, poje dinac j e prisiljen sniziti svoju razinu aspiracije. Tako, n a primjer, o n m o ž e z a k l j u č i t i : » T a j j e p o s a o ili s t u d i j p r e t e ž a k z a m e n e , p r o m i j e n i t ć u g a z a n e k i lakši.« Usklađivanje razine aspiracije i mogućnosti pojedinca omogućuju poje dincu da umjesto frustracije i razočaravanja poveća, o d n o s n o maksimalizira zadovoljenje p o t r e b a o d n o s n o dozvoljava m u postizanje n e k o g k r a j n j e g sta n j a ili c i l j a . K a o p r i m j e r k r a j n j e g k o r i š t e n j a t e s t r a t e g i j e M u r r a y i K l u c k h o h n n a v o d e j o g u . U j o g i s e o d b a c u j u s v e i z v a n j s k e p o t r e b e i s o c i j a l n i za htjevi, p a se n a taj n a č i n m a k s i m a l n o snižava razina aspiracije p o j e d i n c a ili s e t a r a z i n a d o v o d i n a n u l u . U t a k v o m s t a n j u n e m a m o g u ć n o s t i z a d o ž i v l j a v a n j e f r u s t r a c i j e ili r a z o č a r e n j a , p a j e u j e d n o z a d o v o l j e n j e p o t r e b a p o j e dinca, koje su također minimalizirane, maksimalno. U potpunoj suprotnosti s t a k v o m p r a k s o m j e s t s i t u a c i j a u k o j o j p o s t o j e i d e o l o š k i z a h t j e v i ili c i l j e v i . Tako, M u r r a y i K l u c k h o h n kažu da i d e m o k r a t s k e ideologije u a m e r i č k o m d r u š t v u p o t i č u k o d ljudi m a k s i m a l n u e k s t r a v e r t i r a n o s t i n a taj n a č i n s u u s u p r o t n o s t i s p r i r o d n o m t e n d e n c i j o m izbjegavanja frustracije i t e ž n j o m za snižavanjem razine aspiracije n a k o n neuspjeha. Zbog toga, p r e m a njihovu mišljenju, u a m e r i č k o m društvu postoji visoka razina aspiracije u stjecanju b o g a t s t v a , p r e s t i ž a , p r i v i l e g i j a i si. T a k v o j e p o n a š a n j e d o v e l o d o v e l i k a g na p r e t k a i p o d i z a n j a ž i v o t n o g s t a n d a r d a , ali j e t o p r a ć e n o n e p r e k i d n i m neza dovoljstvom. To sprečava pojedinca da postigne sreću. Prilagodavanje
socijalnim
očekivanjima
i
normama
M u r r a y i K l u c k h o h n smatraju da j e česta funkcija ličnosti u t o m e da pojedincu, koji predstavlja posebnost i osobnost, omogući prilagođavanje zahtjevima i konvencijama društva. Oni s m a t r a j u da je t a funkcija ličnosti najteža i najbolnija. Svako društvo, da bi moglo funkcionirati normalno, zahtijeva o d s v a k o g p o j e d i n c a d a se p r i d r ž a v a pravila p r o p i s a , uzusa, z a k o n a ili n o r m i . T e z a h t j e v e t i a u t o r i n a z i v a j u socijalnim očekivanjima. Pojedinac ili o s o b a k o j a j e t a k o f o r m i r a n a d a s e n e m o ž e p r i l a g o d i t i t i m s o c i j a l n i m očekivanjima bit će u m n o g i m životnim situacijama nesretna i neefikasna. S d r u g e s t r a n e , ovi a u t o r i s m a t r a j u d a prevelika k o m f o r m n o s t s dru š t v e n i m o č e k i v a n j i m a ili z a h t j e v i m a m o ž e t a k o đ e r b i t i š t e t n a z a p o j e d i n c a ili z a č i t a v o d r u š t v o i l i k u l t u r u . K a t k a d a j e z a p o s t i z a n j e v l a s t i t i h i d e a l a ili n a -
98
č e l a p o j e d i n a c p r i s i l j e n d a s e p o n a š a ili p o s t u p a n a d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v način, o d n o s n o u neskladu s d r u š t v e n i m očekivanjima. T a k o su m n o g e revo lucionarne p r o m j e n e rezultat n e k o n f o r m n o g p o n a š a n j a većih grupa pojedi naca u n e k o m društvu. Takve se g r u p e b o r e protiv usvojenih n o r m i i usta ljenih očekivanja i ponašanja u n e k o m društvu. Težina ove funkcije ličnosti proizlazi o t u d a što je k a t k a d a n u ž n o d a se p o j e d i n a c p o n a š a u skladu s nor m a m a i očekivanjima nekog društva, a u drugim slučajevima u neskladu.
Determinante i razvoj ličnosti M u r r a y j e v e l i k u p a ž n j u p o s v e t i o r a z m a t r a n j u determinanti ličnosti i razvoju ličnosti. Ličnost j e za njega njezin vlastiti razvoj i u ličnosti se re f l e k t i r a n j e z i n a p r o š l o s t i p r o š l o i s k u s t v o . V r e m e n s k a d i m e n z i j a r a z v o j a lič nosti p o j e d i n c a n u ž n a j e za r a z u m i j e v a n j e te ličnosti. Ličnost se n e m o ž e r a z u m j e t i izvan v r e m e n s k e dimenzije. Z b o g toga nije d o v o l j n o d a se p o z n a j u s a m o s a d a š n j e p o t r e b e p o j e d i n c a ili p r i t i s c i , o d n o s n o m e đ u d j e l o v a n j e p o t r e b a i p r i t i s a k a u n e k o m č a s u da bi se t a ličnost razumjela, već j e za ra z u m i j e v a n j e ličnosti p o j e d i n c a p o t r e b n o poznavati njegovu prošlost i ciljeve koje on i m a u b u d u ć n o s t i . Važnost te v r e m e n s k e dimenzije ličnosti u Murrayevoj teoriji već s m o istakli k a d s m o govorili o t e m a m a koje predstavljaju veće v r e m e n s k e jedinice međudjelovanja subjekta i okoline, o d n o s n o među djelovanja subjekta i objekta. Registracija časovitog ponašanja pojedinca i podaci o njegovom postup k u u o d r e đ e n o m času, k a o n a p r i m j e r fotografiranje lica u času izražavanja n e k e e m o c i j e , p r e d s t a v l j a , p r e m a M u r r a y u (1951b), a p s t r a k c i j u k o j a iskriv ljuje t u r e a l n o s t . T a k v a registracija, k a o ni fotografija, n e m o ž e n a m ništa r e ć i o t o m e što je prethodilo i dovelo do takvog izraza, odnosno do takvog ponašanja, n i t i k a k o ć e s a m p o j e d i n a c ili o s o b a n a k o n t o g a p o s t u p i t i . P o n a šanje m o r a biti analizirano u vremenskoj dimenziji. M u r r a y s m a t r a da je za razvoj ličnosti o d n o s n o za razumijevanje ličnosti naročito važna j e d n a vrst akternih događaja koje on naziva interpersonalnim ili dijadičkim događajima. I n t e r p e r s o n a l n i ili d i j a d i č k i d o g a đ a j i j e s u , n a primjer, interakcije i z m e đ u roditelja i djeteta, djeteta s b r a ć o m i sestra ma, učitelja i učenika, m u ž a i žene i slične. O d r e d n i c e ili d e t e r m i n a n t e l i č n o s t i o d n o s n o n j e n a r a z v o j a , f o r m i r a n j a i m i j e n j a n j a s u b r o j n e . S v e t e o d r e d n i c e ili n j i h o v a v e ć i n a m o g l a b i s e svr s t a t i u t r i k a t e g o r i j e : genetičke, konstitutivne i sociokulturne determinante ličnosti. Genetičke
determinante
Genetički i maturacioni faktori u velikoj mjeri o d r e đ u j u razvoj pojedinca i utječu n a tok takvog razvoja. Pod utjecajima genetičkih faktora nalaze se p r o c e s i m a t u r a c i j e ili s a z r i j e v a n j a . T i s u p r o c e s i g e n e t i č k i pret programirani i u v j e t u j u p o j a v l j i v a n j e o d r e đ e n i h , v r e m e n s k i o g r a n i č e n i h razdoblja ili era u r a z v o j u p o j e d i n c a . M u r r a y č e s t o r a z l i k u j e t r i t a k v a : v e l i k a r a z d o b l j a ili e r e u ž i v o t u s v a k o g p o j e d i n c a . P r v a e r a ili r a z d o b l j e č i n e d j e t i n j s t v o , a d o l e s c e n c i j a i d o b a r a n e o d r a s l o s t i ( m l a d o s t i ) . D r u g a e r a ili r a z d o b l j e u ž i v o t u pojedinca o b u h v a ć a srednje godine života, a treća e r a obuhvaća razdoblje 99
starosti pojedinca. U p r v o m razdoblju dolazi d o razvoja i u m n o ž a v a n j a broj nih s t r u k t u r a l n i h i funkcionalnih obilježja pojedinca. U d r u g o m razdoblju takve se s t r u k t u r e i funkcije preinačuju i mijenjaju. U trećoj eri života po j e d i n c a s m a n j u j u s e s p o s o b n o s t i g e n e r i r a n j a n o v i h f u n k c i j a i s t r u k t u r a od n o s n o s p o s o b n o s t i p r e s t r u k t u r i r a n j a ili p r e i n a č a v a n j a v e ć p o s t o j e ć i h s t r u k t u r a i f u n k c i j a , p a z b o g t o g a o n e p o s t e p e n o a t r o f i r a j u i n e s t a j u . S v a k u ge netičku e r u u razvoju ličnosti karakteriziraju b r o j n i događaji i p r o g r a m i po našanja koji su genetički determinirani. Genetički uvjetovana razdoblja u razvoju ličnosti m o g u se razlikovati i prema utjecajnosti katabolitičkih i anabolitičkih procesa. U prvom razdoblju r a z v o j a p r e v l a d a v a j u a n a b o l i t i č k i p r o c e s i n a d k a t a b o l i t i č k i m p r o c e s i m a u or ganizmu. U d r u g o m razdoblju postoji izjednačenost intenziteta jednih i dru gih procesa, a u t r e ć e m razdoblju prevladavaju katabolitički procesi. Genetički utjecaj n a razvoj ličnosti odvija se, p r e m a M u r r a y u , n a još jedan način koji je neovisan o anabolitičko-kataboličkom odnosu. Murray (1968) s m a t r a d a n a r a z v o j l i č n o s t i u t j e č u i p o j e d i n i centri u mozgu poje dinca, čije j e funkcioniranje i uloga genetički determinirana. T o j e p o t p u n o u skladu s njegovom koncepcijom da n e m a ličnosti bez postojanja mozga. To je ujedno i u skladu s rezultatima suvremenih istraživanja funkcioniranja l j u d s k o g m o z g a , k o j a s u u t v r d i l a p o s t o j a n j e t a k v i h (a i d r u g i h ) c e n t a r a . M u r ray razlikuje dvije vrste .centara u m o z g u koji su važni za iskustvo i razvoj p o j e d i n c a . J e d n u v r s t u č i n e c e n t r i z a ugodu (hedonički centri), a d r u g u čine c e n t r i z a neugodu (anhedonički centri). Ti centri, koji su genetički progra m i r a n i , i z a z i v a j u u g o d u o d n o s n o n e u g o d u k a d s u p o d r a ž e n i ili s t i m u l i r a n i . O n i p r e d s t a v l j a j u generatore ugode odnosno neugode i u d i r e k t n o j s u vezi s d o ž i v l j a v a n j e m i i s k u s t v o m č o v j e k a . P o j e d i n a c k r o z i s k u s t v o u č i ili o t k r i v a š t o p r o i z v o d i ili i z a z i v a u g o d u a š t o i z a z i v a ili p r o i z v o d i n e u g o d u . N a t a j n a č i n genetički faktori utječu i determiniraju razvoj pojedinca i putem tak vog učenja odnosno putem iskustva. S v e o n o š t o i z a z i v a u g o d u ili s t i m u l i r a c e n t r e z a u g o d u M u r r a y n a z i v a hedoničkim generatorima, 2L s v e o n o š t o i z a z i v a n e u g o d u n a z i v a anhedoničkim generatorima. T a k v i h h e d o n i č k i h , od nosno anhedoničkih generatora može biti više vrsta. J e d n u vrstu čine retrospektivni generatori. T o s u p r o š l a i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j i . D r u g u v r s t u č i n e spektivni generatori ili s a d a š n j a i s k u s t v a o d n o s n o doživljaji, a t r e ć u s k u p i n u č i n e prospektivni generatori. T i p r o s p e k t i v n i g e n e r a t o r i p r e d s t a v l j a j u zam i š l j a j e , o č e k i v a n j a ili a n t i c i p a c i j e b u d u ć i h u g o d a o d n o s n o n e u g o d a . S a d a š n j i ili s p e k t i v n i g e n e r a t o r i m o g u b i t i s m j e š t e n i d j e l o m i č n o ili p o t p u n o u s a m o j l i č n o s t i , m o g u b i t i s m j e š t e n i u o k o l i n u p o j e d i n c a ili u n e k i m interpersonalnim odnosima. Oni koji su smješteni u ličnosti pojedinca m o g u s e n a l a z i t i u n e k o m d i j e l u t i j e l a ( n a p r i m j e r u m o z g u ) ili m o g u p r e d s t a v l j a t i n e k u v r s t u procesa u tijelu koji se o n d a naziva psihološkim p r o c e s o m ove ili o n e v r s t e . I z t a k v e k o n c e p c i j e o d n o s a i z m e đ u i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j a p o j e d i n c a i genetičkih determinanti vidimo da M u r r a y ne smatra, kao bihevioristi, da je čovjek r o b navika koje su rezultat učenja. Pojedinac nije rob takvih navika, već on n e p r e k i d n o traži nove putove i načine izražavanja s a m o g sebe. Osim toga, d a bi zadovoljio genetičke p r o g r a m e i iskoristio genetičke kapacitete, pojedinac traži nove stimulacije, nove doživljaje, nova ostvarenja. Čovjek je, o s i m toga, a p o v o d o m t a k v e genetičke d e t e r m i n i r a n o s t i , s p o s o b a n d a se t r a n s f o r m i r a p o d u t j e c a j e m r a z l i č i t i h v r s t a u v i đ a n j a ili s p o z n a j a . 100
Konstitutivne
odrednice
ličnosti
Konstitutivne odrednice ličnosti u bliskoj s u vezi s g e n e t i č k i m odredni c a m a . M e đ u t i m , z b o g s v o j e m a n i f e s t n o s t i ili p o j a v n o s t i t e o d r e d n i c e u t j e č u n a o d n o s p o j e d i n c a s d r u g i m ljudima, o d n o s n o n a o d n o s d r u g i h p r e m a nje m u , a taj odnos, utječe n a razvoj i formiranje ličnosti pojedinca. Cjelokupno fizičko u s t r o j s t v o p o j e d i n c a predstavlja o n o š t o M u r r a y naziva konstitucionalnim odrednicama njegove ličnosti. T a k o definiranoj kategoriji pripada j u , p r e m a t o m e , t a k v a o b i l j e ž j a p o j e d i n c a k a o š t o s u i z g l e d ili t i p t i j e l a , s p o l , s t a r o s t , f i z i č k a s n a g a , f i z i č k i n e d o s t a c i , p i g m e n t a c i j a k o ž e , i z g l e d , slič nost izgleda pojedinca n e k o m stereotipu i druge. Te o d r e d n i c e p o s t a j u važne za razvoj n e k e ličnosti o n d a k a d a p o s t a j u valne za socijalnu okolinu pojedinca, t j . k a d a d r u g i iz t e o k o l i n e p o č i n j u n a n j i h r e a g i r a t i . T a k o , n a p r i m j e r , p o j e d i n a c k o j i j e s l a b , b o l e s t a n ili i m a n e k i f i z i č k i n e d o s t a t a k n e ć e n i k a d a ili ć e t e k p o n e k a d d o ć i u p r i l i k u d a s e b a v i n e k i m s p o r t o m ili n e k o m s p o r t s k o m i g r o m . Z b o g t o g a s e k o d n j e g a n i k a d a n e ć e r a z v i t i o n i a s p e k t i l i č n o s t i k o j i s u p o t r e b n i z a t a k v e a k t i v n o s t i ili k o j i su razvijeni kod pojedinaca koji se b a v e t a k v i m aktivnostima. Vjerojatno da takav pojedinac, m u š k a r a c , neće privlačiti pažnju žena, k a o što ni takva žena neće privlačiti veću pažnju m u š k a r a c a . Zbog toga se takav pojedinac m o ž e o s j e ć a t i o d b a č e n i m o d o k o l i n e ili r a z o č a r a n i m . K o d n j e g a ć e z b o g t o g a biti g e n e r i r a n e o d r e đ e n e p o t r e b e koje će o n p o k u š a t i zadovoljiti. D a b i zado voljio t a k v e p o t r e b e , o n će razvijati o d r e đ e n e k a r a k t e r i s t i k e svoje ličnosti k a o , r e c i m o , s k l o n o s t i n t e l e k t u a l n o m r a d u , u m j e t n o s t i i si. K a k o će neka konstitucionalna odrednica djelovati n a razvoj ličnosti pojedinca, n e m o ž e se reći u n a p r i j e d . T a k v o djelovanje ovisi o t o m e k a k o okolina reagira na tog pojedinca. Između pojedinca i okoline postoji stalna i n t e r a k c i j a i m e đ u o d n o s . U vezi s t i m j e z a n i m l j i v o c i t i r a t i š t o M u r r a y i K l u c k h o h n kažu o takvoj interakciji između pojedinca i njegove okoline odnosno o događanju. 7
» S v a k a i n t e r a k c i j a s u b j e k t a i o k o l i n e o s t a v l j a iza s e b e n e k i t r a g svojeg postojanja — j e d n u n o v u činjenicu, klicu n e k e ideje, d r u k č i j u p r o c j e n u ne čeg, o d a n i j u p r i v r ž e n o s t n e k o j osobi, m a l o p o b o l j š a n j e vještine, obnavljanje n a d e , nov razlog za m a l o d u š n o s t . N a taj se način polako, jedva zamjetljivim g r a d a c i j a m a — i a k o k a t k a d a i i z n e n a d n i m s k o k o m n a p r i j e d ili k l i z a n j e m u n a t r a g — o s o b a m i j e n j a iz d a n a u d a n . B u d u ć i d a s e i p o z n a n i c i t e o s o b e m i j e n j a j u , m o ž e se zbog toga reći d a s u k o d svakog njihova p o n o v n o g susre t a , o b j e t e o s o b e r a z l i č i t e « ( M u r r a y i K l u c k h o h n , 1953, s t r . 10). Socijalno-kulturne
odrednice
ličnosti
I a k o j e M u r r a y u velikoj mjeri privržen psihoanalizi i Freudu, on ipak u znatno većoj mjeri od drugih slično orijentiranih psihologa pridaje znače n j e u t j e c a j u okoline i sociokulturne okoline u razvoju ličnosti. M e đ u s o c i o k u l t u r n i m o d r e d n i c a m a n a j v a ž n i j e s u pripadnost utjecaii grupe i utjecaj uloge k o j u p o j e d i n a c i m a u d r u š t v u .
grupi
ili
M e đ u socijalnim g r u p a m a koje u t j e č u n a razvoj i formiranje ličnosti po jedinca najvažnije su obitelj, etnička pripadnost, religiozna pripadnost, ras na pripadnost, politička pripadnost, regionalna pripadnost i socioekonomska p r i p a d n o s t . P r i p a d n o s t svakoj pojedinoj grupi utječe n a razvoj ličnosti po j e d i n c a stoga što t a k v a p r i p a d n o s t izlaže p o j e d i n c a različitim u t j e c a j i m a oko-
101
line, o d n o s n o u t j e c a j i m a različitih okolina, k a o i utjecajima različitih vrijed n o s n i h sustava. Stoga će se k o d p r i p a d n i k a različitih socijalnih g r u p a razvi j a t i različite potrebe. D r u k č i j e p o t r e b e i m a j u oni koji žive u bijedi o d o n i h koji žive u b o g a t s t v u , d r u k č i j e o n i koji s u religiozni, a d r u k č i j e oni koji t o n i s u i s i . Z b o g t o g a p r i p a d n o s t o d r e đ e n o j g r u p i ili k u l t u r i f o r m i r a r a z l i č i t e l i č n o s t i u t o l i k o j m j e r i u k o l i k o j s u t e g r u p e ili s t r u k t u r e r a z l i č i t e . Utjecaj društvene uloge pojedinca predstavlja j e d n u p o d d e t e r m i n a n t u u formiranju ličnosti. T a skupina o d r e d n i c a važna je stoga što n a m objašnja v a n a s t a j a n j e interindividualnih razlika između pojedinaca koji pripadaju istoj socijalnoj grupi. O d r e đ e n a k u l t u r a određuje i propisuje k a k o se m o r a j u i g r a t i ili i z v r š a v a t i o d r e đ e n e u l o g e u d r u š t v u . P o j e d i n a c k o j i d o b i j e j e d n u o d takvih uloga p o s t a j e vezan za nju. T o su, n a p r i m j e r , uloge u o d n o s u n a spol, zanimanje i druge. Tako, u a m e r i č k o m društvu postoje ženske uloge. M n o g e ž£ne p r i s i l j e n e s u i g r a t i t e u l o g e o n a k o k a k o t o d r u š t v o o d n j i h zahtijeva. I s a m o zato što su ženske — one su odgajane na određene načine za takve uloge. Tako, n a primjer, o n e t r e b a j u biti podložne m u š k a r c i m a , n e s m i j u s v o j u p o t r e b u z a p o s t i z a n j e m ili u s p i j e v a n j e m m a n i f e s t i r a t i u o d r e đ e n i m a k t i v n o s t i m a ili s m j e r o v i m a i t r e b a j u s t e ć i k a r a k t e r i s t i k e k o j e i m a j u » d o b r e s u p r u g e « ili » d o b r e m a j k e « i s l i č n o . Z b o g t o g a t a k v a u l o g a b i t n o u t j e če n a razvoj i formiranje njihove ličnosti. One potrebe koje su u skladu s ulogom m o g u se izražavati i zadovoljavati, a one koje to nisu, ne mogu. T a k o se k o d žene t r e b a razvijati i izražavati p o t r e b a za p o m o ć i ( s u k o r a n c a ) , ali n e i potreba za dominacijom. Druge
determinante
ličnosti
Osim genetičkih, konstitucionalnih i socijalno-kulturnih determinanti s p o m e n u t ć e m o još dvije skupine d e t e r m i n a n t i ličnosti koje navodi Murray. P r v u t a k v u s k u p i n u č i n e situacione determinante. Situacione determi n a n t e s u d o ž i v l j a j i i i s k u s t v a p o j e d i n c a iz d a n a u d a n . T a k v a s u i s k u s t v a i događaji nepredvidljivi i slučajni. O v a m o pripadaju i oni događaji koji se slučajno jave u životu pojedinca, a koji o n d a m o g u djelovati duže vrijeme. T a k o , n a p r i m j e r , slučajni s u s r e t s n e k o m o s o b o m m o ž e se pretvoriti u t r a j n u v e z u ili o d n o s k o j i o n d a u t j e č e i n a f o r m i r a n j e l i č n o s t i t o g p o j e d i n c a . Većina interpersonalnih kontakata takvog je slučajnog karaktera. Ovamo p r i p a d a j u t a k o đ e r i odnosi u obitelji u kojoj se pojedinac razvija, a koji su izvan njegova d o m a š a j a . T a k o o d n o s i i z m e đ u roditelja m o g u u t j e c a t i n a nje gov razvoj, odnosi s b r a ć o m i s e s t r a m a itd. Ti slučajni događaji i d e t e r m i n a n t e koje i m a j u trajniji utjecaj n a formi ranje ličnosti predstavljaju u p r a v o zbog svoga slučajnog k a r a k t e r a determi n a n t e k o j e s u specifične za p o j e d i n c a i koje zbog toga o d r e đ u j u i u t j e č u n a osobitost njegove ličnosti, o d n o s n o n a različitost i p o s e b n o s t ličnosti svakog pojedinca. Drugu skupinu čine kompleksi. Kompleksi Murray je psihoanalitičku ju i formiraju n o važnima za vi j e i d e n t i č n a 102
u svojoj teoriji razvoja ličnosti naročito razvio i detaljizirao t e o r i j u o kompleksima koji se k o d svakog p o j e d i n c a javlja u r a n o m djetinjstvu. Te je komplekse Murray smatrao poseb razvoj ličnosti. M u r r a y e v a koncepcija o k o m p l e k s i m a u osno p s i h o a n a l i t i č k o j k o n c e p c i j i , ali se o d n j e razlikuje b o g a t s t v o m
i razrađenošću. Razlika je t a k o đ e r u t o m e što je M u r r a y s m a t r a o da se kom pleksi mogu utvrđivati i mjeriti k o d svakog pojedinca. U tu svrhu on je kon struirao i projektivni test tematske apercepcije koji je namijenjen dijagno sticiranju takvih kompleksa. Osnovica njegova učenja o k o m p l e k s i m a nalazi se u njegovu shvaćanju da događaji koji se zbivaju u najranijem djetinjstvu imaju veliko značenje za f o r m i r a n j e l i č n o s t i p o j e d i n c a . U t a k o r a n o j d o b i j e z i č n a s p o s o b n o s t i go vor j o š n e postoje. Zbog toga takvi događaji, doživljaji i iskustva n e m o gu biti jezično kodirani ni g o v o r o m izraženi. Stoga uobičajene m e t o d e utvr đivanja takvih iskustava ne m o g u doći u obzir. Kasniji opisi i rekonstruk c i j e p o k a z a l i s u d a p o s t o j i p e t v r s t a i s k u s t a v a ili d o ž i v l j a j a k o j i i z t o g v r l o ranog razdoblja života utječu n a kasniji razvoj i formiranje ličnosti, o d n o s n o n a p o n a š a n j e p o j e d i n c a u t o k u cijelog života. T i h p e t v r s t a iskusta v a iz n a j r a n i j e g ž i v o t a p r e d s t a v l j a a k t i v n o s t i ili u v j e t e k o j i k o d d j e t e t a iza z i v a j u u g o d u ili u ž i t a k . S v a k a t a k v a a k t i v n o s t b i v a , m e đ u t i m , p r e k i n u t a , f r u s t r i r a n a ili o g r a n i č a v a n a o d o k o l i n e i n e m o ž e s e p r o d u ž a v a t i ili n a s t a v l j a t i unedogled. Takvo prekidanje ostavlja, p r e m a Murrayu, posljedice koje traj n o utječu na razvoj tog pojedinca. Evo k a k o on opisuje tih pet vrsti važnih doživljaja koji m o g u imati trajne posljedice na razvoj pojedinca: » . . . 1) s i g u r n a p a s i v n a i z a v i s n a e g z i s t e n c i j a u n u t a r m a t e r n i c e ( g r u b o p r e k i n u t a b o l n i m i s k u s t v o m r o đ e n j a ) ; 2) s e n z u a l n i u ž i t a k s i s a n j a d o b r e h r a n e iz m a j č i n i h p r s i j u (ili iz b o č i c e ) l e ž e ć i s i g u r n o i z a v i s n o n a n j e n i m r u k a m a ( z a u s t a v l j e n o o d b i j a n j e m o d s i s e ) ; 3) s l o b o d n o u ž i v a n j e u u g o d n i m o s j e t i m a k o j i p r a t e d e f e c i r a n j e ( o g r a n i č e n o v j e ž b a n j e m h i g i j e n e ) ; 4) u g o d n e o s j e t n e i m p r e s i j e k o j e p r a t e u r i n i r a n j e . . . ; i 5) j a k o u z b u đ e n j e k o j e p o b u đ u j e t r l j a n j e g e n i t a l i j a ( z a b r a n j e n o p r i j e t n j o m k a ž n j a v a n j a ) « ( M u r r a y , 1938, s t r . 361). Tih pet vrsta iskustava je identično kao i u
psihoanalizi.
T i h p e t v r s t a i s k u s t a v a , v e z a n i h u v i j e k z a p r e k i d ili o n e m o g u ć a v a n j e u g o d n e a k t i v n o s t i , m o ž e d j e l o v a t i i u k a s n i j e m r a z d o b l j u ž i v o t a . Utjecaj tih iskustava na kasnije ponašanje predstavlja komplekse. Prema tome, o kom p l e k s i m a g o v o r i m o o n d a k a d a t a k v a n e u g o d n a i s k u s t v a iz n a j r a n i j e g d j e t i n j stva utječu n a kasnije ponašanje pojedinca. Zbog genetičke determiniranosti u g o d e v e z a n e za tih p e t v r s t a aktivnosti njihovo p r e k i d a n j e izaziva ne u g o d u k o d s v a k o g p o j e d i n c a . S t o g a , p r e m a m i š l j e n j u M u r r a y a , svi ljudi imaju komplekse. K o d p o j e d i n a c a oni se razlikuju i n t e n z i t e t o m i s a m o a k o s u v r l o i z r a ž e n i ili j a k o u t j e č u n a p o n a š a n j e p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a j u a b n o r malnost. Utjecaj kompleksa n a ponašanje je nesvjestan. Budući d a postoji pet vrsta ugodnih aktivnosti koje m o g u biti frustri r a n e ili p r e k i n u t e , p o s t o j i i p e t v r s t a k o m p l e k s a k o j i s e m o g u f o r m i r a t i k o d l j u d i . T o s u klaustralni kompleks, oralni kompleks, analni kompleks, ureteralni kompleks i kompleks kastracije. Klaustralni k o m p l e k s i razvijaju se n a osnovi iskustava koja su se zbila p r i j e r o đ e n j a , t j . iskustava iz maternice. Ti k o m p l e k s i m o g u i m a t i tri tipa: » . . . 1) k o m p l e k s k o j i s e f o r m i r a o u v e z i s a ž e l j o m d a s e p o n o v n o s t v o r e u v j e t i s l i č n i o n i m a k o j i s u v l a d a l i p r i j e r o đ e n j a ; 2) k o m p l e k s k o j i j e u s r e d o t o č e n o k o t j e s k o b e z b o g g u b i t k a p o d r š k e i b e s p o m o ć n o s t i i 3) k o m p l e k s k o j i j e t j e s k o b n o u s m j e r e n p r o t i v g u š e n j a i o g r a n i č a v a n j a « (ibid, s t r . 363). Za identifikaciju kompleksa i njihova utjecaja n a ponašanje pojedinca v a ž n i s u simptomi p o k o j i m a se takvi k o m p l e k s i m o g u p r e p o z n a t i . M u r r a y 103
stoga za svaku vrstu kompleksa navodi bazne s i m p t o m e koji služe za njihovu identifikaciju. Neki od tih simptoma prikazani su u daljem tekstu. Jednostavni klaustralni kompleks. Ovaj kompleks predstavlja nesvjesnu težnju za ponovnim .uspostavljanjem intrauterinih uvjeta života koji su po stojali prije rođenja. Taj kompleks karakteriziraju naklonjenosti, povezanost ili kateksiranost s prostorima koji su dobro zatvoreni i sigurni. Takvi pro stori simboliziraju zatvorenost i sigurnost maternice. Kompleks karakteri ziraju i težnja za zaštitničkim majčinskim objektima ili pojedincima, težnja ili povezanost s prošlošću, pružanje otpora promjenama i novome, te težnja za smrću. N a bazi ovog kompleksa razvile su se sljedeće važne potrebe iz Murrayeve liste potreba: potreba za pasivnošću, za izbjegavanjem ozljede ili štete, potreba za o s a m o m i potreba za sukorancom ili pomoći. Pojedinac kod kojega je izražen klaustralni kompleks teži prošlosti, boji se budućnosti, pruža otpor n o v o m e u s v o m životu, pasivna je i ovisna osoba. Kompleks straha od nepodrške. Simptomi tog kompleksa s u strahovi vezani za otvorene prostore, zatim strah o d pada, strah od potresa, strah od požara, strah od gubitka podrške bliskih osoba i prijatelja. Kcnpleks egresije ili izlaženja. Taj se kompleks očituje u nastojanjima dr. se pobjegne s nekog mjesta, da se ode ili napusti određeno mjesto. Po stoji kateksija (vezanost) za otvorene prostore, potreba da se boravi na moru, u planinama, na polju, da se šeće, putuje, da se boravi n a svježem zraku. Taj se kompleks također manifestira u potrebi za promjenama, u ja koj potrebi za autonomijom i samostalnošću i u klaustrofobiji. Pojedinac kod kojega j e ovaj kompleks jako izražen u mnogim je aspektima suprotan pojedincu k o d kojega je izražen jednostavni klaustralni kompleks. On je ne miran, poduzetan, orijentiran prema budućnosti, naročito neposrednoj. Bje ži od zatvorenosti i izbjegava ograničenja. Simptomi
oralnih
kompleksa
Oralni se kompleks javlja također u tri oblika ili subkompleksa. Svi ti oblici oralnog kompleksa proizlaze iz doživljaja koji su vezani za hranjenje u najranijem djetinjstvu. Kompleks oralne sukorance. Taj se kompleks manifestira u različitim vrstama oralnih aktivnosti u kombinaciji s različitim tendencijama ili mani festacijama zavisnosti i pasivnosti. Simptomi tog kompleksa su različiti ob lici oralnih automatizama. Takvi automatizmi su sisanje različitih objekata, na primjer dude, prsa, palca, gume za žvakanje, cigarete i si. Kompleks se manifestira također u kompulzivnom hranjenju (uzimanju hrane preko mje re) ili pijenju (kao kod alkoholičara). Iz tog kompleksa proizlaze i potrebe za pasivnošću i podrškom ili njegom (sukorancom), o d n o s n o tuđom pomo ću. Manifestira se u kateksiji s riječima, objektima koji pružaju njegu ili prehranu (nurturant) i u inhibiranoj potrebi za agresivnošću. Kompleks oralne agresivnosti. Ponašanje koje otkriva ovaj kompleks predstavlja kombinaciju oralne aktivnosti i agresije. Manifestira se u oral nim automatizmima kao š t o je, grizenje (nokata, na primjer), zatim u katek siji s netekućim oralnim objektima (kao š t o su, na primjer, meso, kosti i dru gi). Potrebe koje proizlaze iz ovog kompleksa j e s u potrebe za agresivnošću, 104
potrebe za izbjegavanjem opasnosti od ozljeđivanja (harmavoidance), fobija od svih objekata ili stvari koje grizu. Taj se kompleks manifestira i u mu canju, i projiciranju vlastite agresivnosti na okolinu. Tako se okolina doži vljava ispunjenom naj razlici ti j im opasnim objektima koji mogu gristi ili ujedati. Kompleks se manifestira i ambivalentnošću prema autoritetima. Kompleks oralnog odbacivanja. Taj se tip oralnog kompleksa manifesti ra u gadljivosti prema određenim objektima ili prema određenim oralnim aktivnostima o d n o s n o u ispljuvavanju takvih objekata ili u sklonosti povra ćanju. Postoji negativna kateksija ili odbojnost u odnosu na neke vrste hra ne, strah o d infekcije usta, strah od ozljeda do kojih može doći prilikom hranjenja, slaba potreba za hranom. Potrebe koje se javljaju iz ovog kom pleksa jesu potrebe za odvajanjem (seclusiom), za autonomijom, potreba da se odbacuje, ravnodušnost, odnosno izbjegavanje hrane. Simptomi
analnih
kompleksa
Slično kao i Freud o d n o s n o Abraham, Murray smatra da postoje dvije vrste analnih kompleksa. Obje te vrste kompleksa formiraju se za vrijeme treniranja i učenja toaletne discipline. Jedna vrsta analnih kompleksa veza na je s tendencijom da se izbacuje, a druga s tendencijom da se zadržava. Analni kompleks izbacivanja. Simptomi s u proljevi, proizvodnja fekali ja i kateksija za fekalije. N a osnovi tog kompleksa razvijaju se potrebe kao što su potreba za agresivnošću i za autonomijom. Potreba za agresivnošću manifestira se o p ć o m neurednošću i zamazanošću. N a bazi tog kompleksa kod pojedinca se razvija analna teorija o rađanju. Razvijena j e potreba za analnim s e k s o m i takvim seksualnim aktivnostima. Analni kompleks zadržavanja. U osnovi j e tog kompleksa želja da se vlastite fekalije zadrže. Postoji kateksija za fekalije. Ta je kateksija nesvjes na. Kompleks se manifestira prividnom odbojnošću prema fekalijama, negativizmima prema defekaciji, gađenjem u o d n o s u na defekaciju, stidljivošću. I ovdje postoji potreba ili tendencija prema analnom seksu i analnoj teoriji 0 rađanju. Postoji također i potreba za autonomijom. Ta je potreba kod ovog kompleksa izražena otporom koji se pruža savjetima i sugestijama, a ne traženjem nezavisnosti i slobode. Kompleks se izražava i j a k o m potrebom za čistoćom i redom. Kod pojedinaca s takvim kompleksom postoji i ten dencija ili sklonost stjecanju imovine. Na taj se način formira o n o š t o kod Freuda predstavlja analni karakter. Obilježja tog analnog karaktera ista su 1 kod Freuda i kod Murraya: štedljivost, čistoća i tvrdoglavost. Uretralni
kompleks
Uretralni k o m p l e k s leži u osnovi sindroma koji se zajedno nazivaju kompleks Ikarusa. Ikarus j e bio lik iz grčke mitologije koji je, na krilima od voska usprkos savjetu svog oca doletio do Sunca i tako ostvario svoj životni san. Krila su m u se o d Sunčeve topline otopila, i on je p a o na Zemlju i ubio se. Osnovni su simptomi ovog kompleksa mokrenje u krevet, uretralna zmazanost i uretralni erotizam. Kod pojedinaca kod kojih postoji kompleks Ikarusa postoji i kateksija za vatru, težnja besmrtnosti, jak narcisizam (sebeljublje) i nerealne ambicije koje nastaju u susretu s opasnošću od neuspjeha. Murray je razvio instrumente kojima se taj kompleks može procjenjivati. 105
Kompleks
kastracije
Ovaj k o m p l e k s i m a m n o g o m a n j e značenje za M u r r a y a negoli za Freuda. M u r r a y s m a t r a d a taj k o m p l e k s može biti vezan s a m o za o d r e đ e n e specifične fantazije o opasnosti gubljenja penisa. Taj k o m p l e k s nije, m e đ u t i m , p o Murrayevu mišljenju, vezan za nastajanje nekih neurotičkih simptoma i n e u r o t s k e anksioznosti. K o m p l e k s kastracije vezan j e za p r a k s u masturbacije u djetinjstvu. S v i k o m p l e k s i d j e l u j u n a nesvjesnoj razini. Sve nesvjesne tendencije p o j e d i n c a a k t i v n o se b r a n e o d svijesti i n a s t o j e ostati nesvjesne. To znači d a M u r r a y , k a o i F r e u d , p r e t p o s t a v l j a d j e l o v a n j e mehanizma represije ili potis kivanja.
Empirijska istraživanja i metode Uz M u r r a y e v u t e o r i j u ličnosti v e z a n j e velik b r o j i s t r a ž i v a n j a , a za n j u s u ili i z n j e p r o i z a š l e i o d r e đ e n e m e t o d e i p o s t u p c i z a i s p i t i v a n j e l i č n o s t i . M o ž e m o stoga reći d a Murrayeva teorija i m a golem utjecaj na razvoj suvre m e n e teorije ličnosti. Većina tih istraživanja nije orijentirana n a validaciju s a m e teorije. Dva su o s n o v n a u z r o k a t o m e . Prvi je u z r o k m a l o m b r o j u po kušaja da se ta teorija empirijski validira to što M u r r a y u svojoj teoriji i b r o j n i m p o j m o v i m a p r u ž a v i š e deskripciju ličnosti, a ne njezino tumače nje, o d n o s n o š t o p r u ž a d e s k r i p c i j u i taksonomiju ponašanja, a ne objašnje nja t o g p o n a š a n j a . D r u g i j e u z r o k m a l o m b r o j u e m p i r i j s k i h v a l i d a c i j a t e t e o r i j e u t o m e š t o j e M u r r a y f o r m u l i r a o m a l o s p e c i f i č n i h h i p o t e z a ili p r e t p o s t a v k i k o j e b i t r a ž i l e ili o m o g u ć a v a l e e m p i r i j s k u p r o v j e r u ( H a l i i L i n d z e y , 1978). O s n o v n a k a r a k t e r i s t i k a i s t r a ž i v a n j a l i č n o s t i k o j e s u o b a v i l i M u r r a y ili n j e g o v i s u r a d n i c i j e s t idiografičnost. T a se idiografičnost istraživanja zasni v a n a M u r r a y e v u humanističkom pristupu ličnosti i na naglašavanju poseb nosti ili osobitosti svakog pojedinca, o d n o s n o n j e g o v e različitosti od drugih. I d i o g r a f i č k i p r i s t u p i i s t r a ž i v a n j e l i č n o s t i z n a č i z a n j e g a intenzivno bavlje nje i multifacetno procjenjivanje pojedinaca i utvrđivanje posebnosti svakog pojedinca uz pomoć objektivnih i znanstvenih metoda i postupaka^ T o j e su p r o t n o n o m o t e t i č k o m pristupu što ga M u r r a y odbacuje k a o neprihvatlji vog u personologiji. N o m o t e t i č k i p r i s t u p temelji se n a i n t e n z i v n o m prouča v a n j u v e ć e g b r o j a p o j e d i n a c a ili n a p r o u č a v a n j u g r u p a . O v d j e s e t r a ž e z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e i o b i l j e ž j a a z a n e m a r u j u p o s e b n e . Kod nomotetičkog je pristupa važno ono što je zajedničko, a nevažno ono što je posebno ili oso bito. M u r r a y p r e z i r e t a k v e p r i s t u p e p r o u č a v a n j u l i č n o s t i u k o j i m a s e t r a ž e a r i t m e t i č k e sredine, g r u p n e razlike u t i m s r e d i n a m a , korelacije m e đ u speci fičnim m j e r a m a osobina ličnosti. Takav p r i s t u p z a n e m a r u j e složenost i sup tilnost ličnosti svakog pojedinca. Znanost o ličnosti m o r a , p r e m a njegovu mišljenju, dalje razvijati postup ke koji o m o g u ć u j u znanstvenu, objektivnu i točnu p r o c j e n u svake pojedine l i č n o s t i . J e d a n o d p u t o v a , p r e m a n j e g o v u m i š l j e n j u , j e s t u integraciji eks perimentalnih postupaka s postupcima kojima se koriste personolozi. Takav integrirani postupak istraživanja on naziva »multiformnim p r o g r a m o m pro c j e n e « ( M u r r a y , 1963). U t a k v o m p r o g r a m u p r o c j e n e l i č n o s t i b r o j i s p i t a n i k a 106
m o r a b i t i m a l e n i sve i s p i t a n i k e m o r a j u i s p i t i v a t i svi istraživači. N a t a j se način o s v a k o m ispitaniku dobivaju brojni podaci n a osnovi različitih ekspe r i m e n a t a i b r o j n i p o d a c i n a o s n o v i r a z l i č i t i h m e t o d a ili i n s t r u m e n a t a p r o c j e n e . D r u g i z a h t j e v ili k a r a k t e r i s t i k a m u l t i f o r m n o g p r o g r a m a p r o c j e n e l i č n o s t i jest veći ( n a j m a n j e dva) b r o j serija s a s t a n a k a e k s p e r i m e n t a l n i h psihologa i personologa. Prva je takva serija sastanaka posvećena formuliranju profila ličnosti s v a k o g i s p i t a n i k a , a d r u g a j e p o s v e ć e n a tumačenju ili objašnjavanju razlika koje su uočene među pojedincima u svakom pojedinom eksperimen t u . Cilj j e o v o g d r u g o g s a s t a n k a o b j a š n j e n j e p o n a š a n j a s v a k o g p o j e d i n c a u svakodnevnom životu. Takav stav u proučavanju ličnosti doveo je do toga d a Murray s m a t r a da j e klinička procjena koju daju psiholozi točnija, bolja i potrebnija od poda t a k a k o j i s e d o b i v a j u s k a l a m a p r o c j e n a ili p s i h o l o š k i m t e s t o v i m a . Z b o g t o g a veliku pažnju treba posvetiti nedostacima svakog kliničkog psihologa i ospo s o b l j a v a n j u t a k v i h p s i h o l o g a , o d n o s n o r a z v i j a n j u n j i h o v e sposobnosti zapa žanja. T a k v i s u p s i h o l o z i z a n j e g a » n a j v a ž n i j i i n s t r u m e n t p r e c i z n o s t i « u p r o učavanju ličnosti. J e d a n o d n a č i n a poboljšanja kliničke psihološke dijagnostike sastoji se, k a o š t o j e p o z n a t o iz p s i h o m e t r i j e , u t o m e d a s e z a p r o c j e n u i s t e o s o b e i istih k a r a k t e r i s t i k a koristi n e j e d a n , već više procjenjivača. T i m e se po boljšavaju metrijske karakteristike procjena, jer su takve procjene pouzda n i j e i o b j e k t i v n i j e . M u r r a y j e n a t o j č i n j e n i c i z a s n o v a o dijagnostički koncil ili savjet. D i j a g n o s t i č k i koncil čini veći b r o j p r o m a t r a č a koji o d r e đ e n o vri j e m e p r o m a t r a j u istu osobu. Svaki od njih intenzivno proučava ispitanika ili i s p i t a n i k e i p r i t o m e s e m o ž e k o r i s t i t i i v l a s t i t i m s p e c i j a l i z i r a n i m t e h n i k a m a . N a k o n toga se održava s a s t a n a k n a k o j e m svaki iznosi svoja zapaža n j a i svoje r e z u l t a t e , v o d i se d i s k u s i j a i p r o m a t r a se k o h e r e n t n o s t r e z u l t a t a . Svaki p r o m a t r a č ima mogućnost da na osnovi rezultata i opažanja drugih m i j e n j a s v o j e m i š l j e n j e ili o c j e n e o i s p i t a n i k u . N a o s n o v i t a k o s k u p l j e n i h i analiziranih p o d a t a k a d o n o s e se sudovi o o s o b i n a m a ličnosti ispitanika, ob jašnjava njegovo ponašanje i interpretira njegova ličnost. U v e z i s t i m j e i M u r r a y e v p o j a m ekološke vrijednosti psihološkog eks p e r i m e n t a ili i s t r a ž i v a n j a . P o z n a t o j e d a u s u v r e m e n o j e k s p e r i m e n t a l n o j p s i hologiji i m a m o m n o š t v o istraživanja i e k s p e r i m e n a t a koji n e m a j u nikakve ekološke vrijednosti ( v r i j e d n o s t i z a ž i v o t ili p r a k s u ) i l i i m j e t a k v a v r i j e d n o s t m i n i m a l n a . Z a M u r r a y a , k a o i z a d r u g e p s i h o l o g e ( F u l g o s i , 1974, 1975), p s i h o l o š k i e k s p e r i m e n t i i i s t r a ž i v a n j a t r e b a j u b i t i generabilni n a situacije i z v a n l a b o r a t o r i j a i m o r a j u b i t i značajni ili relevantni. Dijagnoze ličnosti po jedinaca trebaju imati upravo takvu ekološku vrijednost, tj. trebaju predvidje ti p o n a š a n j e i p o s t u p k e pojedinca u realnoj životnoj situaciji. Dijagnostički savjet t r e b a postići u p r a v o takvu svrhu. Korisnost i ekološku vrijednost svog sustava i dijagnostičkog savjeta M u r r a y je d o k a z a o , k a o i mnogi drugi psiholozi, za v r i j e m e d r u g o g a svjetskog rata. T a d a j e M u r r a y , kao p o t p u k o v n i k a m e r i č k e a r m i j e , u s k l o p u U r e d a za s t r a t e š k e s l u ž b e r a z v i o m e t o d e ot krivanja i selekcije ljudi koji su korišteni za specijalne špijunske misije u E v r o p i i n a d r u g i m m j e s t i m a (za t e r e z u l t a t e b i o j e o d l i k o v a n v i s o k i m o d l i k o v a n j i m a ) . R e z u l t a t e t i h i s t r a ž i v a n j a o b j a v i o j e u k n j i z i A s s e s s m e n t of M e n ( P r o c j e n j i v a n j e l j u d i , 1948).
107
Istraživanje
studenata
na
Harvardu
Istraživanje studenata H a r v a r d s k o g sveučilišta koje je M u r r a y proveo kao direktor Harvardske psihološke klinike vjerojatno najbolje ilustriraju n a č e l a i p r a k s u p r o u č a v a n j a ljudi k a k v u j e z a s n o v a o M u r r a y . T o j e bila lon gitudinalna studija u kojoj su korištene b r o j n e projektivne tehnike i testovi, o b j e k t i v n i t e s t o v i l i č n o s t i , o p a ž a n j a p o n a š a n j a i o c j e n j i v a n j a , d u b i n s k i in tervjui i m n o g i e k s p e r i m e n t a l n i postupci. P r o g r a m istraživanja i m a o j e sve značajke m u l t i f o r m n o g p r o g r a m a procjenjivanja ličnosti. Neke o d m e t o d a u t o m istraživanju bile su: 1. k r a t k a a u t o b i o g r a f i j a ( p o d a c i o o s o b n o j p o v i j e s t i i s p i t a n i k a , o o b i t e l j i , školovanju, seksualnom razvoju, b u d u ć i m ciljevima i procjena samog sebe); 2. s a d a š n j e d i l e m e i s p i t a n i k a ( r a z g o v o r i o o s o b n i m p r o b l e m i m a i m o g u ćim rješenjima); 3. test p r e d v i đ a n j a i s e n t i m e n a t a (mjerenje sličnosti i z m e đ u predviđa nja koje i m a pojedinac o pojedinim ekonomskim, političkim, znanstvenim i d r u g i m d o g a đ a j i m a i o č e k i v a n j a k o j a p o j e d i n a c u vezi s t i m i m a ) ; 4. t e s t g l a z b e n i h s n a t r e n j a (iskazi o m i s a o n i m p r o c e s i m a i z a z v a n i h glaz bom); 5. t e s t s p o s o b n o s t i ( i s k a z i i m j e r e n j a s p o s o b n o s t i k a o š t o s u m e h a n i č k e sposobnosti, p s i h o m o t o r n e sposobnosti, socijalne sposobnosti, artističke spo sobnosti i kreativno-teorijske sposobnosti); 6. t e s t p a m ć e n j a n e u s p j e h a ( p r i s j e ć a n j e u s p j e h a i n e u s p j e h a u r j e š a v a nju specijalnih testova). Te i b r o j n e druge m e t o d e i postupci pružili su rezultate za analizu svakog od pedeset ispitanih studenata u okviru dijagnostičkog savjeta. Ova studija i m a taj n e d o s t a t a k što u z o r a k s t u d e n a t a s H a r v a r d a u do b a k a d j e istraživanje r a đ e n o n e predstavlja reprezentativni u z o r a k ni za a m e r i č k e s t u d e n t e , a p o g o t o v o n e z a c i j e l u m u š k u p o p u l a c i j u s t u d e n a t a ili m u š k u p o p u l a c i j u u o p ć e u svijetu. Z b o g t o g a se rezultati n e m o g u generali zirati. Test
tematske
apercepcije
(TTA)
Za Murrayevu teoriju ličnosti i istraživanja najkarakterističniji instru m e n t j e t e s t t e m a t s k e a p e r c e p c i j e . N j e g a s u r a z v i l i M o r g a n i M u r r a y (1935). T e s t t e m a t s k e a p e r c e p c i j e (TTA) b a z i r a s e n a M u r r a y evo j k o n c e p c i j i o n e s v j e s n o j m o t i v a c i j i ili n e s v j e s n o m d j e l o v a n j u p o t r e b a i m o t i v a . P r e m a M u r r a y u , p o t r e b e s u p o n e k a d manifestne u p o n a š a n j u pojedinca i m o g u se i d e n t i f i c i r a t i n a o s n o v i t a k v o g p o n a š a n j a , a k a t k a d a s u latentne. Latentne p o t r e b e s u inhibirane, p r i k r i v e n e i nesvjesne, i zato se n e m o g u zapažati u u o b i č a j e n i m s i t u a c i j a m a . O s i m i d e n t i f i k a c i j e n e k e m a n i f e s t n e ili l a t e n t n e potrebe koja postoji k o d pojedinca, n u ž n o je odrediti i njezin intenzitet. O s n o v n a r a z l i k a i z m e đ u m a n i f e s t n i h i l a t e n t n i h p o t r e b a v i d i s e iz o v o g c i t a t a : » G l a v n a r a z l i k a i z m e đ u j e d n e i m a g i n a t i v n e p o t r e b e i j e d n e o t v o r e n e ili o č i t e p o t r e b e j e s t u t o m e š t o p r v a u ž i v a u č i t a n j u ili r e p r e z e n t i r a u m a š t a n j u , g o v o r u ili i g r i o n o š t o d r u g a o b j e k t i f i c i r a u o z b i l j n i m a k c i j a m a . T a k o neki pojedinac umjesto d a ostvaruje neki pothvat, ima, čitajući knjige o t o m e k a k o to drugi r a d e , viziju k a o d a o n to radi. U m j e s t o d a ozlijedi nepri j a t e l j a , o n ć e i z r a z i t i s v o j u a n t i p a t i j u p r e m a n j e m u d r u g i m a ili ć e u ž i v a t i u igranju agresivne uloge u nekoj igri...« 108
» . . . T e r m i n .imaginativna p o t r e b a ' p o g o d a n j e za iskazivanje .količine n a p e t o s t i p o t r e b e k o j a s e i z r a ž a v a u m i š l j e n j u ili z a m i š l j e n i m a k c i j a m a ' « (Mu r r a y , 1962, s t r . 257). J a k a l a t e n t n a p o t r e b a d o v o d i d o » p e r c i p i r a n j a ili a p e r c i p i r a n j a o n o g a š t o se želi«. P o j e d i n a c p o d u t j e c a j e m » j e d n o g n a g o n a i m a t e n d e n c i j u d a .projicira' n a o k o l n e o b j e k t e n e k e o d i m a g i n a c i j a k o j e s u p o v e z a n e s n a g o n o m k o j i dje l u j e « ( M u r r a y , 1962, s t r . 2 6 0 ) . U p r a v o n a t a k v o j m o g u ć n o s t i p r o j i c i r a n j a v l a s t i t i h l a t e n t n i h p o t r e b a n a o k o l i n u z a s n i v a s e t e s t t e m a t s k e a p e r c e p c i j e . T e s t te m a t s k e apercepcije je, p r e m a t o m e , p r o j e k t i v n i test. D a n a s se klinički psiho lozi t o l i k o k o r i s t e t i m t e s t o m d a o n u t o m e z a o s t a j e j e d i n o iza R o r s c h a c h a ( B u r o s , 1972). T T A s e s a s t o j i o d 20 c r n o - b i j e l i h s l i k a . N e k e s u o d n j i h v r l o r e a l i s t i č n e , a druge su simboličke. N a većini slika p r i k a z a n o je nekoliko osoba uključenih u n e k u n e j a s n u s i t u a c i j u ili a k c i j u . Z a d a t a k j e i s p i t a n i k a d a n a o s n o v i p r o m a t r a n j a s v a k e s l i k e s a s t a v i š t o j e m o g u ć e z a n i m l j i v i j u ili d r a m a t i č n i j u p r i č u o o n o m e š t o j e n a slici p r i k a z a n o , o d n o s n o o o n o m e š t o s e zbiva, k a o i d a p r e d v i d i š t o ć e iz t e s i t u a c i j e ili d o g a đ a j a r e z u l t i r a t i . S v a k a p r i č a m o r a , p r e m a t o m e , i m a t i i prošlost, i sadašnjost, i b u d u ć n o s t . O s i m toga, u priči k o j u ispita n i k p r i č a m o r a j u b i t i o p i s i o s j e ć a j a ili s t a n j a , k a o i o p i s i m i š l j e n j a o s o b a k o j e s u n a slici p r i k a z a n e . I s p i t i v a č bilježi n j e g o v u p r i č u doslovce, a p o s t a v l j a m u p o n e k o pitanje s a m o a k o j e nužno. Za opis svake slike u TTA ispitanik ima p e t m i n u t a v r e m e n a . Uz test i s p i t a n i k u se d a j e i ova u p u t a : »Ovo j e test vaše k r e a t i v n e imaginacije. P o k a z a t ć u v a m j e d n u sliku, a o d v a s t r a ž i m d a s a s t a v i t e p l a n ili p r i č u k o j a b i s e m o g l a k o r i s t i t i k a o i l u s t r a cija za t u sliku. K a k v i s u o d n o s i i z m e đ u p o j e d i n a c a p r i k a z a n i h n a slici? Š t o se s n j i m a d o g a đ a ? K a k v e su njihove s a d a š n j e misli i osjećaji? K a k a v će biti ishod? Učinite to što bolje možete. Budući da tražim od vas da date m a h a s v o j o j l i t e r a r n o j i m a g i n a c i j i , p r i č u m o ž e t e u č i n i t i p o v o l j i d u g a č k o m ili d e t a l j n o m « ( M u r r a y , 1962, s t r . 5 3 2 ) . Ocjenjivanje i i n t e r p r e t a c i j a TTA z a h t i j e v a veliku p r a k s u i vještinu. Za kvantitativno ocjenjivanje postoji nekoliko sustava, t a k o da svaki klinički psiholog i m a svoj vlastiti sustav ocjenjivanja. Kvalitativno ocjenjivanje sastoji se u utvrđivanju prisutnosti pojedinih p o t r e b a izraženih kroz priču i u identi fikaciji tih potreba, k a o i u i d e n t i f i k a c i j i jedinstvene teme ili dominantne teme p o j e d i n c a . T a j e d i n s t v e n a ili d o m i n a n t n a t e m a p o j e d i n c a j a v l j a s e u r a z l i č i t i m p r i č a m a k o j e j e p o j e d i n a c i s p r i č a o u v e z i s r a z l i č i t i m s l i č i c a m a iz T T A . O v a interpretacija priče podsjeća na psihoanalitičku interpretaciju asocijacija i s n o v a . N j e z i n j e c i l j d a , u z p o t r e b e , i d e n t i f i c i r a i konflikte pojedinca, k a o i na č i n e n a k o j e p o j e d i n a c rješava te svoje konflikte i zadovoljava svoje potrebe. P r e m a M u r r a y e v u s u s t a v u sadržaj p r i č a d o b i v e n i h TTA analizira se i klasi f i c i r a u d v a d i j e l a : a ) o n a j s a d r ž a j k o j i m a n i f e s t i r a s n a g u ili s n a g e k o j e p r o i z l a z e iz s a m o g » h e r o j a « p r i č e i b ) o n a j s a d r ž a j k o j i p r o i z l a z i iz s n a g e ili s n a g a o k o l i n e . P r v i j e , d a k a k o , u v e z i s potrebama p o j e d i n c a , a d r u g i j e u v e z i s pri tiscima okoline. Oba ova sustava određuju ponašanje i stanje pojedinca. Heroj u n e k o j p r i č i j e o n o lice ili i z m i š l j e n a o s o b a s k o j o m se p o j e d i n a c identificira, čija s t a j a l i š t a , m i s l i ili o s j e ć a j e n a j v i š e o p i s u j e . U vezi s t a k v i m » h e r o j e m « za ispitivača su važne i druge njegove k a r a k t e r i s t i k e kao inteligencija, snaga, vlast, vodstvo. N a osnovi takve analize s a d r ž a j a identificiraju se p o t r e b e kao š t o s u p o t r e b a z a u s p j e h o m ili p o s t i g n u ć e m , p o t r e b a za s e k s o m , p o t r e b a za p o m o ć i i d r u g e p o t r e b e , k a o i n j i h o v a i n t e r a k c i j a s p r i t i s c i m a okoline. Za iden109
t i f i k a c i j u j e d i n s t v e n e t e m e p o j e d i n c a ili d o m i n a n t n e t e m e k o r i s t e s e i d e n t i f i k a c i j e jednostavnih tema. J e d n o s t a v n a t e m a p r e d s t a v l j a i n t e r a k c i j u i z m e đ u p o t r e b a i pritisaka, k a o i rezultat takve interakcije u jednoj priči. Kompleksne teme p r e d s t a v l j a j u s l j e d e ć u r a z i n u u i d e n t i f i k a c i j i j e d i n s t v e n e t e m e pojedinca. K o m p l e k s n e su teme one koje se javljaju u nekoliko priča. Analiza sadržaja priča koje su ispričane, k a o i podaci o p o t r e b a m a , pritis cima i temama, treba da ispitivaču pruže odgovor na neka osnovna pitanja u v e z i s i s p i t a n i k o m . T a s u p i t a n j a n a p r i m j e r : D a li p o j e d i n a c u t j e č e n a s v o j u o k o l i n u ili t a o k o l i n a d o m i n i r a i v l a d a n j i m e ? D a li p o j e d i n a c u s p i j e v a s v l a d a v a t i p r e p r e k e n a p u t u d o s v o j i h c i l j e v a ili g a t e p r e p r e k e o d n o s n o o k o l i n a b l o k i r a j u n a t o m p u t u ? D a li m u d r u g i l j u d i p o m a ž u ili o d m a ž u ? D a li j e p o j e d i n a c a k t i v a n ili j e p a s i v a n ? D a li t o l e r i r a f r u s t r a c i j u ? K a k o r e a g i r a n a f r u s t r a c i j u — a g r e s i j o m ili p o v l a č e n j e m ? D a li j e p o j e d i n a c d o m i n a n t a n ili s u b misivan? P r i č e k o j e p o j e d i n a c i s p r i č a u v e z i s p o j e d i n i m s l i k a m a iz T T A n e m o r a j u p r e d s t a v l j a t i l i t e r a r n e p r i k a z e n e k i h r e a l n i h i s k u s t a v a ili d o ž i v l j a j a p o j e d i n c a ili n e k i h s i t u a c i j a k r o z k o j e j e o n p r o š a o . O n e m o g u b i t i č i s t e i z m i š l j o t i n e . U vezi s t i m t r e b a reći d a M u r r a y r a z l i k u j e dvije r a z i n e f u n k c i o n i r a n j a p o j e d i n c a : funkcioniranje prve razine i funkcioniranje druge razine. Funkcioniranje n a p r v o j razini čine s t v a r n i p o s t u p c i , akti i v e r b a l n o p o n a š a n j e . Ti s u p o s t u p c i a k t i i v e r b a l n o p o n a š a n j e u v e z i s o t v o r e n i m ili m a n i f e s t n i m p o t r e b a m a p o j e dinca. Funkcioniranje n a drugoj razini čine ideje, fantazije, zamišljaji, snovi i p l a n o v i o p o n a š a n j u ili p o s t u p c i m a . T T A n a m o t k r i v a f u n k c i o n i r a n j e p o j e d i n c a n a t o m d r u g o m n i v o u ili r a z i n i . P r i č e k o j e p o j e d i n a c i s p r i č a p r e d s t a v l j a j u k l j u č ili u l a z z a n j e g o v p r i v a t n i s v i j e t ili d o ž i v l j a j e . P r e v o đ e n j e t i h p r i č a u s t v a r n o p o n a š a n j e ili p r e d v i đ a n j e s t v a r n o g p o n a š a n j a n a o s n o v i n j i h z a h t i j e v a v e l i k o i s k u s t v o i t r e n i n g p s i h o l o g a i u v i j e k j e ( k a o i s v a k i d r u g i p o s t u p a k ) ve z a n o z a m o g u ć n o s t p o g r e š n o g i n t e r p r e t i r a n j a ili p r o g n o z i r a n j a s t v a r n o g p o našanja. Iz ovoga što s m o rekli vidi se d a j e TTA n a sličnim o s n o v i c a m a i pretpo stavkama kao i Rorschach. J e d n o m e i d r u g o m e osnovica je psihoanalitička teorija i Freudov mehanizam projekcije. Mehanizam projekcije predstavlja o b r a n u ličnosti. Ličnost se b r a n i tako da nesvjesno pripisuje vlastite potrebe, ž e l j e , n a g o n e , m i s l i , n a m j e r e i l i c i l j e v e d r u g i m l j u d i m a ili s t v a r i m a u s v o j o j o k o l i n i . M u r r a y u v e z i s T T A r a z l i k u j e i g o v o r i s a m o o imaginativnoj projek ciji, k o j a s e m o ž e d o n e k l e r a z l i k o v a t i o d F r e u d o v e p r o j e k c i j e . T e s u p r o j e k c i j e u v i j e k u v e z i s a s p e c i f i č n o m s l i k o m iz t e s t a i n e m o r a j u b i t i n e g a t i v n e u o d n o s u p r e m a s a m o m pojedincu niti sasvim strane t o m pojedincu. Nestrukt u r i r a n o s t s i t u a c i j e p o m a ž e i s p i t a n i k u d a z n a č e n j e t a k v i h s i t u a c i j a s t v o r i iz s a m o g sebe, a to o n d a otkriva nešto o njegovim najintimnijim željama, potre bama, emocijama i konfliktima. i za
O s i m s p o m e n u t e f o r m e , TTA i m a j o š i p o s e b n e f o r m e za ž e n s k e i s p i t a n i k e djecu.
Ocjenjivanje
manifestnih
potreba
O c j e n j i v a n j e m a n i f e s t n i h p o t r e b a ili o t v o r e n i h p o t r e b a p o j e d i n c a m n o g o je lakše od ocjenjivanja latentnih. Ovdje nisu potrebne projektivne tehnike niti projektivni instrumenti. 110
Za ocjenu i mjerenje intenziteta manifestnih p o t r e b a M u r r a y navodi četiri kriterija. To su: 1. f r e k v e n c i j a i l i č e s t i n a o d r e đ e n i h / p o s t u p a k a ili a k c i j a : Š t o š e n e k a a k c i j a ili p o s t u p a k češće j a v l j a j u u r e p e r t o a r u p o n a š a n j a p o j e d i n c a , to više uka z u j u n a o d r e đ e n u p o t r e b u . Č e š ć e p o j a v l j i v a n j e t a k v i h p o s t u p a k a ili a k t i v n o s t i znači da je p o t r e b a jača; 2. t r a j a n j e o d r e đ e n e a k c i j e . Š t o j e t r a j a n j e n e k e a k c i j e d u ž e , t o j e p o t r e b a koja je takvu akciju podstakla (recimo uzimanje hrane) jača; 3 . i n t e n z i t e t a k c i j e . I n t e n z i t e t n e k o g p o s t u p k a ili n e k e a k c i j e u k a z u j e n a i n t e n z i t e t p o t r e b e . Š t o j e i n t e n z i t e t ili s n a g a a k c i j e ili p o s t u p k a v e ć i , t o j e i potreba jača; 4. s p r e m n o s t z a n e k u a k c i j u . Š t o j e v e ć a s p r e m n o s t i l i s k l o n o s t o d r e đ e n o m p o s t u p k u ili d j e l o v a n j u , t o j e j a č a p o t r e b a k o j u t a k a v p o s t u p a k m o ž e ili treba zadovoljiti. P r e m a t o m e , o p o s t o j a n j u m a n i f e s t n i h ili o t v o r e n i h p o t r e b a z a k l j u č u j e m o n a o s n o v i manifestnog ponašanja. T o se m a n i f e s t n o p o n a š a n j e p o j e d i n c a m o ž e r e g i s t r i r a t i objektivnim postupcima ili metodama. T a k o se, n a p r i m j e r , objek t i v n o i j e d n o s t a v n o m o g u r e g i s t r i r a t i č e s t i n a i t r a j a n j e p o j e d i n i h a k c i j a ili p o s t u p a k a p o j e d i n c a . R e c i m o , k a d k a ž e m o d a k o d n e k o g p o s t o j i p o t r e b a za o d m a r a n j e m koja j e v e o m a izražena, o n d a se to može provjeriti čestinom i trajanjem perioda o d m o r a koji se javljaju u p o n a š a n j u tog pojedinca. Za mje r e n j e i n t e n z i t e t a n e k o g p o s t u p k a ili n e k e a k c i j e p o t r e b n o j e i m a t i ili u t v r d i t i o d r e đ e n u mjernu ljestvicu n a k o j o j ć e b i t i p o s t u p c i ili a k c i j e k o j e s u k a r a k t e ristične za t u p o t r e b u , a u j e d n o i k a r a k t e r i s t i č n e za različite intenzitete te po trebe. K a o p r i m j e r za t a k v u ljestvicu za m j e r e n j e p o t r e b e za agresivnošću Murray navodi sljedeće: »... kritika popraćena osmijehom, smijeh na račun d r u g o g a , b l a g a p o r u g a , o z b i l j n a o p t u ž b a , silovito g u r a n j e , u d a r a c u lice, u b o j s t v o « ( M u r r a y , 1962, s t r . 2 5 4 ) . S p r e m n o s t z a o d r e đ e n i p o s t u p a k ili a k c i j u m o ž e s e , p r e m a M u r r a y u , m j e r i t i latencijom nekog o d g o v o r a ili n e k e r e a k c i j e k a o i adekvatnošću objekta k o j i se koristi za zadovoljenje n e k e p o t r e b e . T a k o će u m o r a n č o v j e k z a s p a t i č i m d o đ e u ležeći p o l o ž a j b e z o b z i r a n a t o g d j e se na lazio, a ž e d a n čovjek n a p i t će se i z m a z a n e v o d e . Potreba
za
postizanjem
Jedno od najistaknutijih istraživanja čovjekovih potreba u suvremenoj p s i h o l o g i j i j e s t i s t r a ž i v a n j e l j u d s k e p o t r e b e ili m o t i v a z a postizanjem ili uspi jevanjem. P o t r e b a z a p o s t i z a n j e m ili u s p i j e v a n j e m j e d a n j e o d n a j v a ž n i j i h ljudskih motiva. T o j e snažan motiv koji p o k r e ć e milijune i milijarde ljudi u n j i h o v o j s v a k o d n e v n o j a k t i v n o s t i . T o j e , o s i m t o g a , i t i p i č a n ljudski motiv. Stoga nije č u d n o da su m n o g a istraživanja u suvremenoj psihologiji motivacije i ličnosti p o s v e ć e n a u p r a v o t o m m o t i v u . D a j e taj m o t i v d o š a o u središte istra živanja i da je on danas već toliko istražen, zaslužan je u p r v o m redu Murray. Njegova teorija je najtemeljitije upozorila n a postojanje i djelotvornost ovog m o t i v a k o d najrazličitijih ljudi. Taj j e m o t i v n a v e d e n u njegovoj listi psihogenih m o t i v a i opisan u njegovoj teoriji. To je p o t a k l o psihološka istraživanja ovog, za ljude k a r a k t e r i s t i č n o g motiva. Većina istraživanja tog m o t i v a vezana je za McClellanda i njegove suradnike, koji već gotovo trideset godina istražu ju taj motiv. Koncentracija na s a m o j e d a n motiv može izgledati suprotna M u r r a y e v u p r i s t u p u koji ide za o b u h v a ć a n j e m i katalogiziranjem cjelokupne 111
ličnosti p o j e d i n c a , o d n o s n o svih njegovih m o t i v a i p o t r e b a . M e đ u t i m , McClel land kaže sljedeće: »Usredotočenjem na samo jedan problem, na jedan motiv mi smo u toku našeg proučavanja utvrdili da s m o naučili m n o g o ne s a m o o motivu postizanja ili u s p i j e v a n j a , v e ć i o s t a l i m p o d r u č j i m a l i č n o s t i « ( M c C l e l l a n d i d r u g i , 1953, str. VI). McCelland i Atkinson su najprije utvrdili d a se za m j e r e n j e jačine motiva može koristiti Murrayev i Morganov test tematske apercepcije. Oni su izveli e k s p e r i m e n t e u k o j i m a s u l j u d i ( m o r n a r i ) bili r a z l i č i t o v r i j e m e l i š a v a n i h r a n e ili v o d e . P r o m a t r a l i s u k a k o t o u t j e č e n a n j i h o v e o d g o v o r e ili i n t e r p r e t a c i j e s l i k a u t e s t u t e m a t s k e a p e r c e p c i j e . U t v r d i l i s u d a s e n a o s n o v i s a m e in t e r p r e t a c i j e p r i č a u v e z i s T T A m o ž e p o u z d a n o o d r e d i t i intenzitet potrebe kod p o j e d i n c a , o d n o s n o duzina vremena kroz koje je taj pojedinac bio lišen hrane. T o znači d a se n a b a z i fantazija u vezi s TTA m o ž e m j e r i t i i n t e n z i t e t izazvanog m o t i v a , p a č a k i o d r e đ i v a t i v r i j e m e lišenosti. T o j e bilo ispitivanje u vezi s viscerogenim motivima. N a k o n toga su Atkinson i McClelland pokušali s TTA m j e r i t i psihogene potrebe, o s o b i t o p o t r e b u z a p o s t i z a n j e m ili u s p i j e v a n j e m . T o su t a k o đ e r bila e k s p e r i m e n t a l n a istraživanja. Pojedinci s u stavljani u razli čite situacije i e k s p e r i m e n t a l n e uvjete koji su pobuđivali, n a različiti način i u r a z l i č i t o m i n t e n z i t e t u , m o t i v z a p o s t i z a n j e m ili u s p j e h o m . P r i č e k o j e s u t i p o j e d i n c i d a l i n a T T A a n a l i z i r a l e s u s e s o b z i r o m n a z a s t u p l j e n o s t ili i z r a ž a j nost tog motiva. N a taj način su u t v r đ e n e kategorije p o m o ć u kojih se m o g u ispitanici podvrgnuti različitim eksperimentalnim situacijama diferencirati s o b z i r o m n a m o t i v p o s t i z a n j a ili u s p i j e v a n j a . T e s u k a t e g o r i j e o d g o v o r a s l u ž i l e k a o sredstvo identifikacije i kvalifikacije motiva uspijevanja ili postizanja. F a n t a z i j a ili m a š t a p o j e d i n c a p o s t a l a j e t a k o o s n o v n i n a č i n s t u d i r a n j a m o t i v a p o s t i z a n j a ili u s p i j e v a n j a . M c C l e l l a n d i n j e g o v i s u r a d n i c i su, k o r i s t e ć i se time u nizu istraživanja, ispitivali podrijetlo, n a s t a n a k , o d n o s n o determi n a n t e motiva postizanja, njegov razvoj i njegovu zastupljenost, o d n o s n o obi lježja u r a z l i č i t i m d r u š t v i m a i s o c i j a l n o - e k o n o m s k i m g r u p a c i j a m a . U vezi s podrijetlom i razvojem tog motiva ta su istraživanja pokazala da je taj motiv: »... ukorijenjen ranim vježbanjem nezavisnosti i n a k n a d n i m uprezanjem t a k o s t e č e n i h d i s p o z i c i j a z a s o c i j a l n o d e f i n i r a n e s i t u a c i j e p o s t i z a n j a ili u s p i jevanja, p o d r š k o m p o t r e b i za p o s t i z a n j e m k o j u p r u ž a j u o d a n i , ali i zahtijeva jući, modeli roditelja i značajno iskustvo emocionalnog zadovoljenja u situaci j a m a uspijevanja. Takav obrazac sigurno sugerira da pojedinac s izrazitom p o t r e b o m z a p o s t i z a n j e m t r e b a b i t i i s k u s a n u m a k s i m i z i r a n j u d o b i t i ili k o r i s t i , r e l a t i v n o lišen t j e s k o b e u vezi s m o g u ć n o š ć u n e u s p j e h a , z b o g toga e f i k a s a n u o n i m z a d a c i m a k o j e j e i z a b r a o i k o j e ž e l i p o k u š a t i « ( B i r n e y , 1968, s t r . 878). M o d i f i k a c i j e T T A o m o g u ć i l e s u M c C l e l l a n d u d a n a o s n o v i z a p i s a ili d r u g i h verbalnih materijala, k a o što su pripovijetke, proučava taj motiv ne s a m o k o d sadašnjih ljudi, o d n o s n o u sadašnjosti, nego i njegovu zastupljenost u proš l o s t i . M c C l e l l a n d i d r u g i s u (1953) n a t a j n a č i n p r o u č a v a l i o d n o s i z m e đ u v j e ž b a n j a n e z a v i s n o s t i k o d d j e c e i m o t i v a c i j e z a p o s t i z a n j e m ili u s p i j e v a n j e m k o d različitih indijanskih p l e m e n a u Sjevernoj Americi. I n t e r e s a n t n a su istraživanja u k o j i m a su e k o n o m s k e pojave kao, n a pri mjer, ekonomski rast i ekonomsko propadanje pojedinih kultura proučavane u vezi s m o t i v o m p o s t i z a n j a . U j e d n o m t a k v o m i s t r a ž i v a n j u o c j e n j i v a n e s u s o b z i r o m n a m o t i v p o s t i z a n j a p r i č e k o j e s u čitala djeca u n e k o j zemlji u raz d o b l j u i z m e đ u 1920. i 1929. g o d i n e . N a o s n o v i t o g a u t v r đ e n a j e s r e d n j a v r i j e d 112
n o s t i n t e n z i t e t a m o t i v a p o s t i z a n j a z a 23 r a z l i č i t e z e m l j e . M c C l e l l a n d j e p o k u š a o p r e d v i d j e t i e k o n o m s k i r a s t t i h z e m a l j a u r a z d o b l j u i z m e đ u 1929. i 1950. godine. Intenzitet motiva postizanja koji je utvrđen n a dječjim pričama u ranijem razdoblju imao je korelaciju od +0,53 s indeksom ekonomskog rasta tih zemalja u kasnijem razdoblju. Indeks e k o n o m s k o g rasta u t o m kasnijem razdoblju obuhvaćao je takve podatke kao što su potrošnja električne energije i d r u g e e k o n o m s k e p o k a z a t e l j e ( M c C l e l l a n d , 1961). N a osnovi takvih istraživanja McClelland i njegovi suradnici razvili su teoriju o stjecanju motiva i j e d a n p r o g r a m k o j e m u j e cilj b i o p o j a č a n j e ljud s k e m o t i v a c i j e ( M c C l e l l a n d . 1 9 5 5 ; M c C l e l l a n d i W i n t e r , 1969). I z t a k v i h i s t r a ž i v a n j a o n i s u d o š l i d o z a k l j u č k a d a s u s v i l j u d s k i m o t i v i naučeni. Čak i oni m o t i v i k o j i s u v i s c e r o g e n i ili b i o t i č k i , k a o g l a d , ž e đ , i s e k s , n e m o g u s e z a p a z i t i u p o n a š a n j u p o j e d i n c a sve dotle d o k n e d o đ e d o o d r e đ e n o g učenja. T i m se u č e n j e m o s t v a r u j e v e z a ili t o u č e n j e z n a č i s t v a r a n j e v e z e ili a s o c i j a c i j e između znakova pomoću kojih se ti motivi mogu identificirati i njih samih. Isti su autori došli d o zaključka da se motivaciona s t r u k t u r a odraslog čovjeka može programirano* mijenjati. M u r r a y e v a teorija ličnosti utjecala je t a k o đ e r i n a b r o j n a d r u g a istraživa n j a . T a k o s u b r o j n a i s t r a ž i v a n j a motiva vladanja nad drugima i motiva pridru živanja. N a o s n o v i te teorije stvoreni s u m n o g i d r u g i i n s t r u m e n t i za ispitiva nje ličnosti. U vezi j e s t o m t e o r i j o m i p o z n a t i E d w a r d s o v u p i t n i k o o s o b n i m prefe r e n c i j a m a ( P e r s o n a l P r e f e r e n c e S c h e d u l e ili E P P S ) . T a j j e u p i t n i k s a s t a v l j e n n a osnovi M u r r a y e v e liste p s i h o g e n i h p o t r e b a i valjan je i p o u z d a n m j e r n i i n s t r u m e n t za ispitivanje p e t n a e s t varijabli k a o š t o su, n a p r i m j e r , p o t r e b a za a u t o n o m i j o m , p r o m j e n o m i i z d r ž l j i v o š ć u ( E d w a r d s , 1953). N a osnovi Murrayeve teorije konstruiran je i Sternov Indeks (1958).
aktivnosti
Literatura Allport, G. W.: T h e g e n e r a l a n d t h e u n i q u e i n p s y c h o l o g i c a l s c i e n c e . J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1962, 30, 4 0 5 - 4 2 2 . Birney, R. C: R e s e a r c h o n t h e a c h i e v e m e n t m o t i v e . U: E . F . B o r g a t t a a n d W. W. L a m b e r t ( E d s . ) : H a n d b o o k of p e r s o n a l i t y t h e o r y a n d r e s e a r c h , C h i c a g o , 111., R a n d M c N a l l y , 1968. Euros, O. (Ed.): The seventh mental measurements yearbook, Highland Park, N . J. G r y p h i n P r e s s , 1972. Edwards, A: E d w a r d s p e r s o n a l p r e f e r e n c e s c h e d u l e , N e w Y o r k , P s y c h o l o g i c a l C o r p o r a t i o n , 1953. Fulgosi, A.: Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i . I N e s u s t a v n o e k s p e r i m e n t i r a n j e . I I E k s p e r i m e n t i u r a c i o n a l i s t i č k o j t r a d i c i j i , R e v i j a z a psi h o l o g i j u , V o l . 4, 1974, 44—50 i Vol. 5, 1975, 73—80. Hall, C. S. and Lindzey, G.: T h e o r i e s of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley, 1978. McClelland, D. C: S o m e s o c i a l c o n s e q u e n c e s of a c h i e v e m e n t m o t i v a t i o n . U: M . R. J o n e s ( E d . ) : N e b r a s k a s y m p o s i u m o n m o t i v a t i o n , L i n c o l n , U n i v e r s i t y of N e b r a s k a P r e s s , 1955. 3
Fulgosi: Psihologija ličnosti
113
McClelland, D. C: T h e a c h i e v i n g s o c i e t y , P r i n c e t o n , V a n N o s t r a n d , 1961. McClelland, D. C, Atkinson, G. W„ Clark, R. A a n d Lowell, E. L.: T h e a c h i e v e m e n t m o t i v e , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1953. McClelland, D. C and Winter, D. G.: M o t i v a t i n g e c o n o m i c a c h i e v e m e n t , N e w Y o r k , F r e e P r e s s , 1969. Morgan, C. and Murray, H.: A m e t h o d f o r i n v e s t i g a t i n g f a n t a s i e s : t h e T h e m a t i c A p p e r c e p t i o n T e s t , A r c h i v e s of N e u r o l o g y a n d P s y c h i a t r y , 1935, 34, 289—306. Murray, H. A. (and collaborators): Explorations in personality, New York, Science E d i t i o n s , 1962. i 1938. Murray, H. A.: T h e m a t i c A p p e r c e p t i o n T e s t m a n u a l , C a m b r i d g e , M a s . , H a r v a r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1943. Murray, H. A: T o w a r d a c l a s s i f i c a t i o n of i n t e r a c t i o n . U: T. P a r s o n s a n d E . A. S h i l s ( E d . ) : T o w a r d a g e n e r a l t h e o r y of a c t i o n , C a m b r i d g e , H a r v a r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1951. (a) Murray, H. A: S o m e b a s i c p s y c h o l o g i c a l a s s u m p t i o n s a n d c o n c e p t i o n s , D i a l e c t i c a , 1951, 5, 266—292. (b) Murray, H. A: T h e p e r s o n a l i t y a n d c a r e e r of S a t a n , J o u r n a l of S o c i a l I s s u e s , 1962, 28, 36—54. Murray, H. A: S t u d i e s of s t r e s s f u l i n t e r p e r s o n a l d i s p u t a t i o n s , A m e r i c a n Psyc h o l o g i s t , 1963, 18, 28—36. Murray, H. A.: C o m p o n e n t s of a n e v o l v i n g p e r s o n o l o g i c a l s y s t e m . U: D. L. Sills ( E d s . ) : I n t e r n a t i o n a l E n c y c l o p e d i a of t h e S o c i a l S c i e n c e s , N e w Y o r k , M a c m i l l a n a n d F r e e P r e s s , 1968. Murray, H. A. and Kluckhohn, C : O u t l i n e of a c o n c e p t i o n of p e r s o n a l i t y . U: C. K l u c k h o h n , H . A. M u r r a y a n d D. S c h n e i d e r ( E d s . ) : P e r s o n a l i t y in n a t u r e , s o c i e t y a n d c u l t u r e , N e w Y o r k , K n o p f , 1953. Office of S t r a t e g i c S e r v i c e Assessm e n t of M e n , N e w Y o r k , R i n e h a r t , 1948. Stern, G.: P r e l i m i n a r y m a n u a l : a c t i v i t i e s i n d e x . College c h a r a c t e r i s t i c s i n d e x , S y r a c u s e , N . Y., S y r a c u s e U n i v e r s i t y P s y c h o l o g i c a l R e s e a r c h C e n t e r , 1958.
114
E. H. Erikson: Psihosocijalna teorija ličnosti Klasična F r e u d o v a teorija ličnosti u kojoj je ličnost čovjeka determinira na n a osnovi o d n o s a i z m e đ u ida, ega i s u p e r e g a i u kojoj je id najvažnija kom p o n e n t a , j e r p r e d s t a v l j a izvor svih energija i u z r o k svih d i n a m i č k i h p r o m j e n a , doživljela je u k a s n i j e m razdoblju (naročito n a k o n F r e u d o v e smrti) nekoliko značajnih transformacija. Jedna od najvažnijih transformacija klasične psiho analitičke teorije ličnosti jest ego-psihologija. Ego-psihologija, za razliku od klasične psihoanalize, glavnu važnost za razvoj i d i n a m i k u ličnosti pridaje egu, a ne idu. F r e u d je ego s m a t r a o uprav ljačem i r e g u l a t o r o m o d n o s a i z m e đ u ida i superega. U takvoj funkciji ego se pojedinca m o r a o neprekidno boriti između ta dva izvora suprotnih tendencija i m o t i v a . U toj b o r b i e g o j e m o r a o v o d i t i b r i g u i o s a m o m sebi, ali n i k a d a nije u s p i j e v a o steći v l a s t i t u s a m o s t a l n o s t ili n e z a v i s n u e g z i s t e n c i j u . I o n j e u v i j e k z a v i s a n i u s l u ž b i i d a i n j e g o v i h n a g o n a ili i n s t i n k a t a . S v r h a i c i l j e v i ž i v o t a , p r e m a F r e u d u , s a d r ž a n i s u u i n s t i n k t i m a ili n a g o n i m a i d a k o j i j e n a j s t a r i j i i izvorni dio ličnosti. Ego-psihologija predstavlja psihoanalitičku školu koja odstupa od takvog Freudova shvaćanja. P r e m a mišljenju glavnih eksponenata te škole Freud je p o t c i j e n i o u l o g u e g a p a t o t r e b a i s p r a v i t i . Ego predstavlja mnogo važniji, sa mostalniji i istaknutiji dio ličnosti nego što je to smatrao Freud. T a k o o s n i v a č i glavni e k s p o n e n t ego-psihologije H a r t m a n n kaže da ego nije zaslužan s a m o z a r a z v o j i u s p o s t a v l j a n j e n a č e l a r e a l n o s t i li r a n o m d j e t i n j s t v u , d a e g o n e m a s a m o i n t e g r a t i v n u u l o g u ili s i n t e t i č k u u l o g u u l i č n o s t i ( d a n e v r š i s a m o i n t e g r a ciju ida i superega), d a nije važan s a m o zbog toga što predstavlja kognitivne funkcije ličnosti k a o što su percipiranje, pamćenje, mišljenje, odlučivanje i d r u g e , v e ć d a o n i m a nezavisan utjecaj na dinamiku ličnosti i da ima svoje vlastite funkcije i uloge koje su nezavisne od ida. T a k v u u l o g u i t a k v u f u n kciju F r e u d je n e g i r a o do k r a j a života. M e đ u t i m , H a r t m a n n , n a osnovi n e k i h F r e u d o v i h m i š l j e n j a s m a t r a d a id i ego imaju paralelnu egzistenciju od samog početka i d a s e e g o n e r a z v i j a u k a s n i j e m ž i v o t u iz i d a , v e ć s u o b a s u s t a v a p r i s u t n a k o d r o đ e n j a . I d i ego su, p r e m a t o m e , u r o đ e n i i svaki o d njih se razvija p r e m a vlastitim u r o đ e n i m predispozicijama. Energiju za vlastite pro c e s e e g o d o b i v a iz n e i s k o r i š t e n e ili n e u t r a l i z i r a n e s e k s u a l n e i a g r e s i v n e e n e r gije te zbog toga njegovo funkcioniranje nije u službi i n s t i n k a t a ida. Obrambeni mehanizmi kojima ego raspolaže služe za borbu protiv instink tivnih snaga i služe prilagođavanju ličnosti i njezinoj organizaciju Nadalje, p r e m a mišljenju ovih psihoanalitičara, i konflikti u egu n e m o r a j u proizlaziti
115
iz n j e g o v i h s u k o b a s i d o m ili s u p e r e g o m , v e ć m o g u b i t i u z r o k o v a n i tibilnošću ciljeva koji su njegovi vlastiti.
inkompa-
Tako koncipirani ego i m a m n o g e adaptivne funkcije u o d n o s u p r e m a oko lini k o j e s u p o s v o m k a r a k t e r u a k t i v n e , a n e p a s i v n e . N e r a d i se s a m o o »testi r a n j u r e a l n o s t i « , k a o š t o j e t o p r e t p o s t a v l j a o F r e u d , v e ć o aktivnom djelovanju u toj realnosti na osnovi spoznajnih procesa percipiranja, pamćenja i mišlje nja ( H a r t m a n n , 1958, 1964). P r e m a tome, ego je sposoban za samostalno djelovanje u okolini, za samo stalnu i k o m p e t e n t n u manipulaciju okoline i za izvršavanje z a d a t a k a (White, 1963). N e k i s u p s i h o a n a l i t i č a r i i š l i t a k o d a l e k o d a s u s m a t r a l i d a j e jedino ego urođena struktura ličnosti, a da id i ne postoji. Cilj j e t a k o u r o đ e n o g e g a d a t r a ž i , p r o n a l a z i o b j e k t e u r e a l n o s t i ili o k o l i n u i d a s t o m o k o l i n o m i o b j e k t i m a u s p o s t a v l j a k o n t a k t ( F a i r b a i r n , 1952). Ako je pri r o đ e n j u p r i s u t a n s a m o ego, a id n e postoji, o n d a se postavlja pitanje o t k u d a konflikti u ličnosti. Ego-psiholozi, m e đ u kojima je najistaknu t i j i E r i k s o n , o d g o v a r a j u n a t o p i t a n j e d a konflikti nastaju i razvijaju se iz ne sukladnih iskustava i doživljaja koje ima pojedinac u odnosu prema svojoj okolini. I z v o r k o n f l i k a t a n i s u n i k a k v i i n s t i n k t i ili n a g o n i ( n a g o n i i i n s t i n k t i kod F r e u d a su j e d n o te isto, a u s u v r e m e n o j su psihologiji to različite stvari) k o j i s u u s u k o b u s e g o m ili s u p e r e g o m , v e ć s u t o s u p r o t n a i s k u s t v a i d o ž i v l j a j i koje pojedinac ima u svom kontaktu s okolinom. Ta okolina je takva da katka d a n j e g o v e p o t r e b e , o č e k i v a n j a i l i c i l j e v e z a d o v o l j a v a ili o s t v a r u j e , a k a t k a d a j e t a k v a d a t e p o t r e b e , ciljeve ili t e ž n j e n e z a d o v o l j a v a . P r e m a t o m e , k o n t a k t s o k o l i n o m m o ž e d o v e s t i p o j e d i n c a u stanje zadovoljenja, a l i i u stanje frus tracije ili razočaranja. I n t e r a k c i j a s o k o l i n o m ili k o n t a k t i s o k o l i n o m s u , p r e m a t o m e , ambivalentni i u djetetu se n a osnovi takvih k o n t a k a t a razvijaju ambivalentni i konfliktni osjećaji u odnosu p r e m a mnogim djelovima okoline ili p r e m a c j e l o k u p n o j o k o l i n i u k o j o j s e r a z v i j a . T a k o k o n c i p i r a n a ego-psihologija postala je m n o g o bliža psiholozima i d r u g i m s m j e r o v i m a i dijelovima s u v r e m e n e psihologije o d t r a d i c i o n a l n e psi hoanalize. T o j e zbog toga što se u ego-psihologiji naglašavaju sadržaji koji su jednaki sadržajima u m n o g i m p o d r u č j i m a suvremene psihologije. To su per cepcija, p a m ć e n j e i mišljenje. Ego-psihologija je postala bliža i prihvatljivija p s i h o l o z i m a i z b o g t o g a š t o j e izašla iz p o d r u č j a p s i h o p a t o l o g i j e i š t o j e mogla objašnjavati i tumačiti procese i dinamiku normalnih osoba. E r i k s o n j e najviše razvio i o p i s a o funkcije i u l o g u ega, osobito u razvoju l i č n o s t i . M a i e r (1965) s m a t r a d a j e E r i k s o n t i m e n a p r a v i o r a d i k a l a n z a o k r e t u psihoanalitičkom t u m a č e n j u ličnosti. S a m Erikson s m a t r a da je on ipak ostao učenik F r e u d a i d a je s a m o razradio njegova učenja o p s i h o s e k s u a l n o m razvo j u n a o s n o v i n o v i h s p o z n a j a i p o d a t a k a iz biologije, a n t r o p o l o g i j e i sociologije. R a z l o z i z b o g k o j i h M a i e r (1965) s m a t r a d a E r i k s o n o v o u č e n j e z n a č i r a d i k a l a n raskid s F r e u d o m su sljedeći: Eriksonov r a d predstavlja k o n a č n o prihvaćanje ega k a o glavnog sustava u ličnosti i odbacivanje ida. U m j e s t o ida ego j e osnova ličnosti, njezina funkcioniranja i n j e n a razvoja. Zatim, ego predstavlja p o t p u n o a u t o n o m n u s t r u k t u r u ličnosti k o j a i m a n a r o č i t u u l o g u u t o k u a d a p t i v n o g raz voja pojedinca. Ta je uloga ega osobito značajna u odnosu p r e m a socijalnoj okolini pojedinca i odlučujuća je za socijalnu adaptaciju pojedinca. Nadalje, E r i k s o n i drugi zastupnici ego-psihologije s m a t r a j u da j e uloga nesvjesnog u klasičnoj psihoanalitičkoj školi prenaglašena. Pojedinac je, za njega, m n o g o v i š e r a c i o n a l a n ili s v j e s t a n s v o j i h o d l u k a i p o s t u p a k a . E r i k s o n j e r a z v o j p o j e 116
dinca i ličnosti doveo u odnos i ovisnost o roditeljima i cjelokupnoj socijalnoj m a t r i c i u k o j o j se p o j e d i n a c n a l a z i , p a č a k i o p o v i j e s n i m u v j e t i m a ili k o n s t e lacijama. Dalja su obilježja Eriksonove psihologije ličnosti u t o m e što o n a o b u h v a ć a cjelokupni životni raspon čovjeka, od rođenja do starosti, i što u cjelokupnom razvoju p r o n a l a z i u t j e c a j e i d e t e r m i n a n t e p o n a š a n j a i ličnosti, a n e s a m o u ra n o m djetinjstvu k a o što je to slučaj s F r e u d o v o m psihologijom ličnosti. Eriks o n o v a s e r a z v o j n a t e o r i j a l i č n o s t i p o k l a p a s F r e u d o v o m s a m o u p r v i m faza m a razvoja djeteta. Konačno, postoji bitna razlika između F r e u d a i Eriksona u t o m e n a koji n a č i n o n i p r e d m i j e v a j u rješavanje psiho seksualnih konflikata u ličnosti. U p s i h o s e k s u a l n o m konfliktu F r e u d je vidio dokaz o djelovanju, utjecaju i posto j a n j u nesvjesnog i nesvjesnih d e t e r m i n a n t i ponašanja. Za njega r a n i psihoseksualni konflikti djeluju traumatski, njihovo je djelovanje t r a u m a t s k o na kasnije p o n a š a n j e i razvoj pojedinca i oni stoga čine osnovicu za razvoj pato loških oblika ponašanja. Erikson s m a t r a d a ego i m a osobine i mogućnosti da s v a k i k o n f l i k t k o j i s e j a v l j a u k o n t a k t u s o k o l i n o m i d r u š t v o m rješava na dobrobit same ličnosti i pogodno za njezin razvoj, tj. da nastajanje traume nije neminovno kao što je to mislio Freud. O s o b n e k r i z e i psihosocijalne krize kroz koje prolazi svaki pojedinac u svom razvoju predstavljaju mogućnost da s e o s t v a r i d a l j i r a z v o j p o j e d i n c a i j o š b o l j e v l a d a n j e ili p r i l a g o đ e n o s t o k o l i n i . Z a r a z u m i j e v a n j e l i č n o s t i p o j e d i n c a p o t r e b n o j e s t o g a znati na koje je načine on savladao važne krize u svom razvoju. Neki od tih načina bit će adekvatni ili o d g o v a r a j u ć i , a d r u g i ć e b i t i n e a d e k v a t n i ili p o g r e š n i . Poznavanje ličnosti predstavlja, prema tome, poznavanje načina rješavanja psihosocijalnih kriza u razvoju pojedinca. Za E r i k s o n a , k a o i za h u m a n i s t i č k e psihologe, svaki po j e d i n a c p o s j e d u j e s t v a r a l a č k e i a d a p t i v n e s n a g e i o s o b i n e , o d n o s n o svaki je po jedinac po svojoj osnovnoj prirodi dobar, a ne zao, kao što je to slučaj kod Freuda. Zbog toga je svaki pojedinac i potencijalno dobar. Eriksonova psihosocijalna teorija razvoja ličnosti pretpostavlja d a postoje o d r e đ e n i stupnjevi ili stadiji psihosocijalnog razvoja kroz koje prolazi svaki čovjek. Ti s u stadiji, k a o š t o ć e m o vidjeti, p r e d e t e r m i n i r a n i i neizmjenjivi. Po stoji stalan i neizmjenjiv r a s p o r e d pojavljivanja tih stadija u razvoju svakog p o j e d i n c a . O v i s u s t a d i j i uvjetovani genetički, a nazivaju se psihosocijalnim s t o g a , j e r u s v a k o m o d n j i h s t v a r a s e p o s e b a n odnos između pojedinca i nje gove socijalne okoline, o d n o s n o u s v a k o m s t a d i j u ili f a z i p o s t o j i o d r e đ e n utjecaj socijalne i fizičke o k o l i n e n a p o j e d i n c a koji se psihološki razvija i zre.
Načelo epigeneze Eriksonova teorija ličnosti više je od svih ostalih teorija ličnosti razvojna teorija. Ličnost se u toj teoriji p r o m a t r a isključivo u procesu razvoja i s a m razvoj ličnosti predstavlja, slično k a o i kod Murraya, s a m u ličnost. Razvoj s v a k e l i č n o s t i i s v a k o g p o j e d i n c a p r o l a z i o d r e đ e n e f a z e , e t a p e ili s t a d i j e . T i s u stadiji univerzalni i vrijede za sve ljude, bez obzira n a to u kakvoj okolini r a s t u i razvijaju se. Postoji o s a m takvih stadija u životu svakog čovjeka. Kat k a d a i h n a z i v a j u i o s a m l j u d s k i h d o b i . S v a k i s t a d i j e v o l v i r a ili n a s t a j e n a k o n prethodnog stadija i raspored pojavljivanja pojedinih stadija u razvoju ne mo že se m i j e n j a t i j e r j e g e n e t i č k i o d r e đ e n . T i h o s a m s t a d i j a u r a z v o j u p r e d s t a v l j a
117
razvoj ega. P o j a v l j i v a n j e p o j e d i n i h s t a d i j a d e t e r m i n i r a n o j e načelom epigeneze. P o d t i m n a č e l o m E r i k s o n s m a t r a s l j e d e ć e : »1) d a s e l j u d s k a l i č n o s t r a z v i j a , u n a č e l u , p r e d e t e r m i n i r a n i m k o r a c i m a sa sve v e ć o m s p r e m n o š ć u p o j e d i n c a koji se razvija d a biva p r i v u č e n , d a b i v a s v j e s t a n i d a b i v a u i n t e r a k c i j i s a s v e v e ć i m s o c i j a l n i m r a d i j u s o m ; i 2) d a se d r u š t v o , u načelu, t a k o k o n s t i t u i r a da zadovoljava i potiče t a k a v redoslijed mogućnosti za interakciju i da pokušava jamčiti i poticati pravu brzinu i p r a v u s e k v e n c u t o g s v e v e ć e g o b u h v a ć a n j a « ( E r i k s o n , 1963a, s t r . 270). O s a m s t a d i j a ili r a z d o b l j a u r a z v o j u č o v j e k a k o j e E r i k s o n p r e d v i đ a i o p i suje rezultat su r a s t a i razvoja koji se odvija p o o v o m epigenetičkom načelu i k o j i s e z a s n i v a n a temeljnom planu ličnosti koji se genetički prenosi u ljud skom rodu. Budući da su razvojni stadiji genetički determinirani, svaki od njih se j a v l j a u o d r e đ e n o i o p t i m a l n o v r i j e m e . U t o j e v r i j e m e t a j s t a d i j ili f a z a d o m i n a n t n a i o n a d o m i n a n t n o utječe na ponašanje pojedinca. Međutim, svaki s t a d i j u r a z v o j u ili m a t u r a c i j i m o ž e u t j e c a t i n e k i m i n t e n z i t e t o m i n a k a s n i j e stadije. K a d se svi stadiji u r a z v o j u ličnosti p o j a v e u p r i r o d n o j sekvenci i k a d a uspijevaju sazrijeti, t a d a ličnost postiže svoj p u n i razvoj i svoju p u n u zrelost. T a k v a j e l i č n o s t potpuno funkcionirajuća. S v a k i j e p s i h o s o c i j a l n i s t a d i j v e z a n z a o d r e đ e n u vrstu krize, t a k o d a j e t a vrsta krize osobita i k a r a k t e r i s t i č n a za taj stadij. Krize u p o j e d i n i m stadijima n a s t a j u k a o posljedica fiziološke maturacije organizma i socijalnih zahtjeva koje okolina postavlja pojedincu u pojedinim razdobljima njegova razvoja ili iivota. O n o š t o p o j e d i n c e čini m e đ u s o b n o različitim i što svakog p o j e d i n c a čini različitim od ostalih nastalo je kao rezultat različitog rješavanja pojedinih k r i z a u r a z v o j u ili r a z l i č i t o g n a č i n a r j e š a v a n j a t i h k r i z a . T e k r i z e i n j i h o v o rješavanje imaju, p r e m a t o m e , najveću važnost za razvoj ličnosti. S v a k a od n j i h p r e d s t a v l j a o d r e đ e n u t o č k u i z b o r a ili o d r e đ e n o o k r e t i š t e u r a z v o j u koji j e u s m j e r e n p r e m a proširivanju međusobnih kontakata. Takvo je proširivanje s o c i j a l n i h k o n t a k a t a genetički determinirano, ali o n o s a s o b o m n o s i m o g u ć n o s t frustracija i nezadovoljenja, k a o i m o g u ć n o s t zadovoljenja. Pojedinac stoga postaje u t a k v o m razvoju sve ranjiviji i zbog toga se njegove ego-funkcije m o r a j u dalje razvijati. Stoga krize znače za E r i k s o n a k o r a k e u razvoju pojedi n e l i č n o s t i . K r i z a , m e đ u t i m , n e p r e d s t a v l j a » p r i j e t n j u ili k a t a s t r o f u , n e g o o k r e t i š n u t o č k u i, z b o g t o g a , ontogenetics i z v o r s n a g e i n e p r i l a g o đ e n o s t i « ( E r i k s o n , 1968b, s t r . 286). U s v a k o j k r i z i p o s t o j i i p o z i t i v n a i n e g a t i v n a s t r a n a ili p o z i t i v n i i n e g a t i v n i p o l , o d n o s n o k o m p o n e n t a . A k o s e k r i z a ili k o n f l i k t r j e š a v a n a n e k i za dovoljavajući način, o n d a će se k a o posljedica takvog rješenja pojaviti u egu ili l i č n o s t i p o j e d i n c a n o v e p o z i t i v n e k o m p o n e n t e k o j e ć e o m o g u ć a v a t i ili o l a k š a v a t i d a l j i r a z v o j t o g e g a ili t e l i č n o s t i . T a k v a ć e l i č n o s t b i t i z d r a v a . A k o s e p o j e d i n e k r i z e i k o n f l i k t i r j e š a v a j u n a n e p r i k l a d a n n a č i n ili o s t a j u n e r i j e š e n e , o n d a j e r a z v o j e g a o š t e ć e n , u s p o r e n ili n e a d e k v a t a n . U t o m s l u č a j u u e g o b i v a j u a p s o r b i r a n e o n e o s o b i n e k o j e o t e ž a v a j u ili o n e m o g u ć u j u n j e g o v d a l j i r a z v o j . T a k a v e g o ili l i č n o s t n i j e z d r a v a , v e ć b o l e s n a . M e đ u t i m , u s p j e š n o r j e šenje konflikta karakterističnog za neki razvojni stadij ne garantira d a će uspješno biti riješeni i konflikti u n e k o m d r u g o m razvojnom stadiju. Jednako t a k o n e u s p j e h ili n e a d e k v a t n o r i j e š e n i k o n f l i k t i iz j e d n o g r a z v o j n o g s t a d i j a ne moraju negativno utjecati na rješavanje konflikata na d r u g o m stadiju
118
razvoja. Ono što je b i t n o jest t o da pojedinac mora riješiti krizu ili konflikte nekog stadija na zdrav način da bi m o g a o na zdrav i adekvatan način rješavati krize i konflikte nekog kasnijeg stadija u svom razvoju. Eriksonov epigenetički razvoj ličnosti, koji obuhvaća o s a m stadija i za njih karakteristične krize, prikazan je grafički na slici 1.
vra
8 7
YII
Ivi
6 5 IY 3 1
III II
Slika 1. N a slici 1. prikazano j e o s a m epigenetičkih stadija u razvoju ličnosti po redanih u kronološkom rasporedu. U svakom dijagonalnom kvadratu naveden j e rimski broj tog razvojnog stadija. Svaki se stadij nastavlja na prethodni i zasniva se na rješavanju nog stadija.
i integriranju
psihosocijalnih
konflikata
iz
prethod
Valja spomenuti da j e Erikson smatrao da su svi stadiji razvoja prisutni već pri rođenju pojedinca u o s n o v n o m obliku (jer su genetički determinirani).
Psihosocijalni razvoj ličnosti Psihosocijalni razvoj ličnosti temelji se na rješavanju kriza i konflikata u pojedinim stadijima razvoja. Erikson je detaljno opisao karakter tih kriza, načine rješavanja, k a o i posljedice koje iz različitih načina rješavanja mogu proisteći (Erikson, 1963). Ovdje ć e m o ukratko prikazati pojedine razvojne stadije i karakteristične krize, kao i njihove posljedice na razvoj pojedinca. Za svaki razvojni stadij karakteristična j e kriza čije rješavanje ili traja nje nije vremenski ograničeno. Zbog toga ni trajanje pojedinog razdoblja u razvoju ličnosti nije vremenski strogo ograničeno. Svaki pojedinac ima vlastiti tempo razvoja i vlastiti vremenski raspored. Prijelaz iz jednog stadija u drugi ne znači da taj stadij više ne djeluje. Njegov je utjecaj m o g u ć zbog toga jer je on integriran u samu ličnost. To su različita obilježja odlike ili nedostaci u ličnosti nastali kao posljedica rješavanja ranijih kriza. Zatim, za svaki stadij važan je i način ritualizacije. Pod ritualizacijom Erikson razumijeva obrazac ili način na koji se odvijaju interakcije m e đ u pojedincima određene sredine. Svrha je ritualizacije da od pojedinca napravi djelotvornog i familijarnog člana pojedine društvene sredine. Takva ritualizacija može, međutim, biti pre119
više rigidna i pervertirana, tako da se kod pojedinca može transformirati u ritualizam. Postoje različite vrste ritualizama, karakteristične za pojedine razvojne stadije. Prvi stadij: nepovjerenju
temeljno
povjerenje
prema
temeljnoj
sumnjičavosti
ili
Ovaj stadij u razvoju pojedinca obuhvaća prvu godinu života svakog čo vjeka i odgovara oralnom stadiju Freudova psihoseksualnog razvoja. U toku ovog stadija krizu u razvoju predstavlja mogućnost stjecanja temeljnog povje renja, odnosno temeljnog nepovjerenja u o d n o s u prema okolini. Stjecanje temeljnog povjerenja u okolinu, odnosno u osobe iz svoje okoline neobično je važno za dalji razvoj djeteta i ono je preduvjet za razvoj zdrave ličnosti. Dijete koje je u sebi razvilo ili stvorilo osjećaj sigurnosti doživljava svoju okolinu kao sigurnu, stabilnu, a ljude kao pouzdane hranioce i zaštitnike. To kod djeteta stvara unutrašnju sigurnost koja j e s a m o djelomično svjesna, a ve ćinom nesvjesna. Razvoj takve sigurnosti i pouzdanja, prema mišljenju Eriksona, ovisi i o majci ili osobi koja se za dijete brine. Ta sigurnost je razmjerna kakvoći njege i brige koja se djetetu pruža, odnosno kakvoći i pouzdanosti zaštite kojom se dijete okružuje. S tim u vezi Erikson kaže: »Mislim da m a j k e stvaraju kod svoje djece osjećaj povjerenja načinom n a koji se dive t o m djetetu, a u k o j e m je uključena osjetljiva briga za djetetove individualne potrebe . . . « (Erikson, 1963, str. 249). Erikson smatra da m a j k e ili osobe koje ih zamjenjuju načinom ili kakvo ć o m svoje brige i zadovoljavanja djetetovih potreba i stvaraju u n j e m u osjećaj da je sve u redu, da će njegove potrebe biti zadovoljene, o d n o s n o osjećaj povezanosti s majkom i povjerenje u nju. Svakodnevna briga, red i raspored u njegovu životu pružaju m u takvu sigurnost. Takvi kontakti s odraslima stva raju u djeteta pouzdanje u odrasle i o n o im vjeruje. To povjerenje mora se razviti i u odnosu p r e m a s a m o m sebi. Dijete mora imati pouzdanje u vlasti te mogućnosti k a o što s u vlastiti mehanizmi zadovoljavanja bioloških potreba. Takva vrsta samopouzdanja manifestira se, na primjer, u mogućnosti da dije te podnese, bez konflikta i bez straha, odsutnost majke ili odraslog koji se o n j e m u brine. Psihološka kriza ovog razdoblja nastaje onda kada se uz temeljno povje renje i pouzdanje razvija i temeljno nepovjerenje. Kriza je to jača š t o je omjer između temeljnog povjerenja i temeljnog nepovjerenja manji, o d n o s n o š t o je količina temeljnog nepovjerenja veća u o d n o s u prema t e m e l j n o m povjerenju. Erikson opisuje š t o sve može izazvati u djetetu temeljno nepovjerenje. To nepovjerenje izazivaju postupci majke i roditelja kao š t o su nepotpuna briga i skrb ili nepouzdanost roditelja, te majčino odbacivanje ili zanemarivanje djeteta. Djetetovo nepovjerenje razvija i briga majke za druge stvari, na pri mjer a k o se majka p o n o v n o posvećuje radu i poslu koji j e zanemarivala za vrijeme nošenja i za vrijeme postnatalnog perioda života. Djetetovo nepovje renje u socijalnu okolinu izrasta i kada m e đ u roditeljima p o s t o j e neslaganja u vezi s brigom o n j e m u , zatim zbog nesigurnosti roditelja u o d n o s u prema djetetu i u o d n o s u na način n a koji bi se trebali o n j e m u brinuti. Nadalje, roditelji koji se znatno razlikuju od ostale socijalne okoline i o d društva p o svojim vrijednosnim sustavima mogu također u djetetu stvoriti osjećaj nesi120
gurnosti i nedoumice. Sve to kod djeteta stvara najrazličitije oblike nepovje renja u okolinu i u sebe. T a k o se k o d djeteta m o g u pojaviti takve psihosocijal n e reakcije k a o što su s u m n j e i strahovanja u o d n o s u p r e m a ljudima i svijetu. Osjećaj nepovjerenja m o ž e biti d u b o k o usađen i m o ž e imati vrlo neželjene posljedice u kasnijem razvoju. Tako se n a osnovi temeljnog nepovjerenja kasnije m o g u razviti depresije, a u odrasloj dobi i psihoze. O s n o v n a k r i z a o v o g r a z v o j n o g s t a d i j a i z m e đ u t e m e l j n o g n e p o v j e r e n j a ili temeljnog povjerenja n i k a d a nije trajno riješena p a o n a utječe i pojavljuje se u s v a k o m od kasnijih stadija razvoja. M e đ u t i m , a k o j e u t o m p r v o m stadi j u došlo do povoljnog rješenja takve krize, takva povoljna rješenja pojavit će se i kasnije, p a će dijete i čovjek krize p o v j e r e n j a u d r u g e ljude rješavati n a način k a k o ih j e riješio u t o m p r v o m razdoblju svog razvoja. Uspostavljanje povjerenja i pouzdanje u sebe i u majku, odnosno roditelje, omogućuje, pre m a tome, trpljenje frustracija i u k a s n i j e m životu. Ovdje t r e b a i s t a k n u t i d a razvoj t e m e l j n o g p o v j e r e n j a n e ovisi o t o m e d a li ć e s e p o j a v i t i n e p o v j e r e n j e ili t a k v a s l i č n a i s k u s t v a u p r v o j ž i v o t n o j f a z i . O n a će se, k a o š t o j e slučaj i sa svim o s t a l i m krizama, s i g u r n o pojaviti. To znači da se u psihosocijalnom razvoju pojedinca uvijek javljaju situacije koje g o v o r e u p r i l o g i j e d n o g i d r u g o g p o l a ili k o m p o n e n t e p o j e d i n e k r i z n e s i t u a c i je. U t o m e se krize z a p r a v o i sastoje. Pozitivno rješenje svake krize, p a i krize povjerenja, ovisi, k a o š t o s m o rekli, o d o m j e r a situacija k o j e izazivaju povje renje odnosno nepovjerenje. Za razvoj temeljnog povjerenja i za uspješno rješenje te p r v e krize i svih ostalih kriza razvoja važno j e d a d o m i n i r a j u situa cije povjerenja. T a k o će dijete naučiti d a i m a povjerenje. M e đ u t i m , situacije nepovjerenja isto s u tako realne i p u t e m njih dijete će naučiti č e m u ne treba ili č e m u n e s m i j e v j e r o v a t i . J e d n o i d r u g o u č e n j e j e v a ž n o z a s n a l a ž e n j e u ži votu. Dijete m o r a biti u stanju da predvidi opasnost, neugodu. U različitim k u l t u r a m a i o k o l i n a m a različite će stvari predstavljati opasnost i neugodu. S t o g a s v a k o d i j e t e m o r a n a u č i t i č e m u m o ž e v j e r o v a t i , a č e m u n e . To se ne stječe na bazi nasljeđa. Međutim, učenje nepovjerenja ne smije kod djeteta razviti generalizirano nepovjerenje. Temeljni je uvjet za dalji n o r m a l a n i zdrav r a z v o j ličnosti d a d i j e t e u t o j p r v o j fazi svog života s t e k n e p o v j e r e n j e u soci j a l n i s v i j e t š t o g a u t o j f a z i r e p r e z e n t i r a m a j k a ili o s o b a k o j a s e b r i n e z a n j e g a . Ako je, dakle, omjer između situacija povjerenja i nepovjerenja povoljan z a p r v e , p o j a v i t ć e s e p r v a i n a j v a ž n i j a p o z i t i v n a k a r a k t e r i s t i k a ili v r l i n a d j e t e t o v e l i č n o s t i , a t o j e nada. » N a d a j e i s t o v r e m e n o p r v a i n a j n u ž n i j a v r l i n a in h e r e n t n a s t a n j u ž i v o t a « ( E r i k s o n , 1964a, s t r . 115). T a psihosocijalna tekovina čini o s n o v i c u za v j e r o v a n j a u k u l t u r u i civilizaciju. O n a o m o g u ć u j e d j e t e t u da u kasnijem životu svoje povjerenje koje je stekao uvijek ponovno testira u n a j r a z l i c i t i j i m p r i l i k a m a i d a g a p o j a č a v a ili p o n o v n o p r o n a l a z i . I s t o t a k o , t a m u t e k o v i n a o m o g u ć u j e d a n a p u š t a n e i s p u n j e n e n a d e i d a p r o n a l a z i ili u t v r đuje nove u skladu s realnosti. U toku rasta pojedinac otkriva da neke nade koje su ranije bile vrlo važne i prioritetne postaju u kasnijim fazama m a n j e važne i sekundarne. Ritualizacija k o j a j e k a r a k t e r i s t i č n a za prvi stadij razvoja zove se numinozna ritualizacija. Ta ritualizacija obuhvaća odnose između majke i djeteta, o d n o s n o o s o b a koje se za njega b r i n u . T o su m a j č i n izgled, njezino doticanje, n j e n o o s m j e h i v a n j e , n o š e n j e , h r a n j e n j e , n j e n o prepoznavanje njega samog po imenu i na druge načine. Takva prepoznavanja potvrđuju uzajamnost djeteta 121
i majke i pojačavaju povjerenje. Ona su kulturno uvjetovana i ritualizirana. N e p o s t o j a n j e t a k v o g p r e p o z n a v a n j a m o ž e u djetetovoj ličnosti izazvati otuđe nje ili osjećaj napuštenosti. P e r v e r t i r a n a f o r m a n u m i n o z n i h r i t u a l a iz t e p r v e r a z v o j n e f a z e m o ž e u o d r a s l o j d o b i izazvati p o j a v u s p e c i f i č n o g o b l i k a r i t u a l i z m a koji se i z r a ž a v a idolatrijom i obožavanjem heroja. T a se f o r m a r i t u a l i z m a zove idolizam. Drugi
stadij:
autonomija
ili poniženje
i
sumnja
D r u g i s t a d i j p s i h o s o c i j a l n o g r a z d o b l j a p o d u d a r a se s F r e u d o v i m a n a l n i m stadijem u psihoseksualnom razvoju. Taj period obuhvaća otprilike drugu t t r e ć u g o d i n u djetetova života. Z a ovaj j e stadij k a r a k t e r i s t i č n o t o d a se k o d d j e t e t a k a o rezultat p r o c e s a maturacije razvijaju mišići i mišićni sklopovi. Ovakav mišićni razvoj i jača n j e o m o g u ć u j e d j e t e t u d a aktivnije djeluje na svoju okolinu i d a se u t o j okoli n i k r e ć e , o d n o s n o d a p o d u z i m a r a z l i č i t e v r s t e a k t i v n o s t i ili a k c i j e . Takve s p o s o b n o s t i i takva aktivnost stavljaju ga u psihosocijalnu situaciju u kojoj drugi ljudi, a u p r v o m redu roditelji, m o g u utjecati na tu njegovu a k t i v n o s t , i t o n a d v a n a č i n a : d a j e p o d r ž a v a j u ili d o p u š t a j u , o d n o s n o d a j e o g r a n i č a v a j u ili z a b r a n j u j u . O g r a n i č a v a n j e ili z a b r a n j i v a n j e d j e t e t o v e m u s kularne i druge aktivnosti može imati također dva oblika. Jedan je oblik t a k v o g o g r a n i č a v a n j a d e s t r u k t i v a n , a d r u g i je u o b l i k u brige za dijete. Djete t u se u t o m s l u č a j u n e š t o o n e m o g u ć a v a z b o g b r i g e za njega i z b o g njegove zaštite. Isto tako, i puštanje djeteta u njegovoj aktivnosti i njegovim pothvati m a m o ž e i m a t i d v a a s p e k t a . J e d a n je oblik neprijateljski — »nek radi šta hoće« ili » n i j e m e b r i g a « , a d r u g i j e o b l i k d o p u š t a n j a r e l a k s i r a n i — » n e k a m u b u d e « ili » p u s t i d i j e t e « . O s n o v n a k r i z a o v o g r a z d o b l j a s a s t o j i s e u s u k o b u ili s i m u l t a n o m p o j a v l j i v a n j u dobrohotnosti socijalne okoline djeteta u odnosu na njegove akcije i p o s t u p k e t e prisiljavan ja. R j e š e n j e o v e k r i z e p r e d s t a v l j a o s n o v u z a r a z v o j osjećaja samokontrole, nezavisnosti i autonomije. Pozitivno i poželjno rješenje o v e k r i z e s a s t o j i s e u t o m e d a d i j e t e p o s t e p e n o r a z v i j a s a m o k o n t r o l u , ali b e z štetnih utjecaja n a p r e d o d ž b u o sebi, o d n o s n o bez utjecaja n a samopoštovanje. A k o s e kriza autonomije ili p o n i ž e n j e r i j e š i n a t a j n a č i n , t o ć e p r e d s t a v l j a t i ontogenetsku osnovicu samopouzdanja i subjektivnog osjećaja »slobodne vo lje«. N e p o v o l j n o r j e š e n j e o v e k r i z e d o v e s t ć e d o r a z v o j a o s j e ć a j a n e s a m o s t a l nosti, gubitka samokontrole, sumnje i osjećaja kontroliranosti od okoline i d r u g i h l j u d i ( E r i k s o n , 1968b). Pozitivno rješenje krize ovog stadija razvoja djeteta predstavlja nastavak razvoja. U p r v o m stadiju dijete je bilo p o t p u n o ovisno o drugima. N e u r o m u s k u l a r n a maturacija, razvoj govora i socijalna diskriminacija sada omogućuju djetetu znatno veću slobodu i samostalnost. Dijete istražuje okolinu, ispituje svoj o d n o s p r e m a njoj, s t u p a u različite vrste interakcija, a to sve r a d i s a m o stalno. Djeca se osobito osjećaju p o n o s n i m a svojom n o v o s t e č e n o m sposob n o š ć u k r e t a n j a . S a m i žele u r a d i t i sve, a o d roditelja o č e k u j u s a m o da ih p u š t a ju i da im ne onemogućavaju tu njihovu istraživačku aktivnost. Za pozitivno rješenje krize ovog razvojnog perioda vrlo su značajni rodi telji. Oni m o r a j u d j e t e t u o m o g u ć i t i s l o b o d u i s a m o k o n t r o l u p o n a š a n j a i aktiv nosti. Erikson s m a t r a da roditelji trebaju zadržati kontrolu n a d djetetom s a m o u o n i m s l u č a j e v i m a i u vezi s o n i m d j e č j i m a k t i v n o s t i m a k o j e m o g u biti š t e t n e 122
ili o p a s n e z a d i j e t e ili d r u g e l j u d e , o d n o s n o o k o l i n u . U t a k v i m s l u č a j e v i m a roditelji trebaju intervenirati, i postaviti čvrste granice dopuštenog. Poniženje, sumnja i s r a m koji predstavljaju negativne oblike rješenja krize nastaju u ovoj dobi o n d a k a d a roditelji p o s t u p a j u previše zaštitnički, o g r a n i č a v a j u d i j e t e , o n e m o g u ć a v a j u m u d a u č i n i o n o š t o m o ž e u č i n i t i ili k a d p o k a z u j u n e s t r p l j e n j e ili b i j e s u o d n o s u p r e m a d j e t e t o v i m p o s t u p c i m a i a k c i j a m a . J e d n a k o tako negativno djeluju i postupci roditelja koji od djeteta traže više n e g o što o n o m o ž e učiniti. P o s e b n o negativno djeluje prevelika protektivnost i »zaštitnička« uloga roditelja. Dijete tada, u m j e s t o osjećaja samostalnosti i samokontrole, stječe k a o d o m i n a n t n u c r t u s r a m p r e d drugima, o s j e ć a j n e v r i j e d n o s t i i s u m n j u u s a m o g s e b e . T a k v a s u d j e c a s v j e s n a ili p o l u svjesna da su n e p r e k i d n o p o d kontrolom, »na oku«, i da ih zapravo njihovi v l a s t i t i r o d i t e l j i ili o n i k o j i o n j i m a v o d e b r i g u s m a t r a j u n e s p o s o b n i m a . K r a j nji rezultat takvog odnosa i odgoja jest osjećaj bespomoćnosti i rezignacije. Pravilno razvijen osjećaj a u t o n o m i j e u o v o m razdoblju skladno će se na d o p u n i t i s ranije razvijenim osjećajem povjerenja u druge. T a k o se j e d a n i drugi osjećaj dopunjuju i m e đ u s o b n o pojačavaju, što unapređuje djetetov p s i h o s o c i j a l n i r a z v o j . A k o j e d i j e t e u p r v o m r a z d o b l j u s t e k l o s l a b ili n i k a k a v osjećaj povjerenja, o n o će u d r u g o m p e r i o d u života m n o g o teže razviti osje ćaj autonomije i samostalnosti. Umjesto toga m n o g o je vjerojatnije da će takvo dijete biti nesigurno, bojažljivo, d a će oklijevati i izbjegavati u p o r n o s t i samopotvrđivanje. N a taj način takvo dijete i dalje traži i očekuje p o m o ć odraslih i o h r a b r u j e d r u g e d a o d l u č u j u ili p o d u z i m a j u n e š t o u m j e s t o n j e g a s a m o g a . K a o rezultat pozitivnog razvoja u o v o m p e r i o d u razvija se vrlina volje. Dijete nauči d a može nešto učiniti s a m o i što m o ž e učiniti samo, o d n o s n o da m o ž e s a m o donositi odluke i samostalno postupati. T o iskustvo vlastite volje i s a m o s t a l n o s t i p o s t e p e n o se z a t i m j a č a n a t e m e l j u različitih iskustava u koja s u uključeni djetetova pažnja, svjesnost, manipulacija, verbalizacija i lokomocija. Društevna institucija koja predstavlja p a n d a n osobnoj autonomiji jest, p o Hriksonu, »zakon i p o r e d a k « . Dijete se u p r o c e s u učenja onoga što smije i onoga što ne smije uči r e d u i pravilima i stječe osjećaj pravednosti, p o j a m o svojim pravima i o privilegijima drugih. N a taj način ono se p r i p r e m a da k a s n i j e p r i h v a t i ograničenu autonomiju ili a u t o n o m i j u k o j u j e d r u š t v o o g r a n i čilo i definiralo svojim zakonima i o d r e d b a m a . U o v o m periodu dijete stječe još j e d n u osobinu. O n o počinje razlikovati o n o š t o j e » n j e g o v e v r s t e « , š t o p r i p a d a ili o b i l j e ž a v a n j e g o v u o b i t e l j ili o k o l i n u o d o n o g a š t o j e o d t o g a r a z l i č i t o . O n o š t o j e r a z l i č i t o a u t o m a t s k i j e l o š e ili p o g r e š n o . T o p r e d s t a v l j a ontogenetsku osnovicu za doživljavanjem različitih vrsta ljudi ili podijeljenih vrsta ljudi. E r i k s o n t o n a z i v a i pseudovrstama. To j e , p r e m a t o m e , o s n o v i c a z a r a z v o j socijalnih predrasuda. T r e n i n g r a z b o r i t o s t i p o p r a ć e n j e ritualima razboritosti koji se k o d odra s l i h l j u d i j a v l j a j u u r a z l i č i t i m o b l i c i m a s u d o v a n j a i d o k a z i v a n j a k r i v n j e ili nevinosti. P e r v e r t i r a n i r i t u a l i z a m iz o v o g p e r i o d a p r e d s t a v l j a legalizam. Legalizam je p o b j e d a slova zakona i o d r e d a b a n a d z d r a v i m r a z u m o m . Legalistička osoba uživa u z a k o n s k o m kažnjavanju i ponižavanju bez obzira na d u h i intencije zakona. 123
Treći
stadij:
inicijativa
ili
krivnja
Treći stadij psihosocijalnog razvoja odgovara falusnom stadiju u psihos e k s u a l n o m razvoju. On se proteže od otprilike četvrte godine života d o po č e t k a f o r m a l n o g š k o l o v a n j a . E r i k s o n ga n a z i v a » d o b o m igre«. T o j e d o b a inicij a t i v n o s t i , r a z d o b l j e u k o j e m s e p r o š i r u j e i p o v e ć a v a vlast djeteta nad okoli nom, a l i i s t o v r e m e n o r a s t e i n j e g o v a odgovornost. Z b o g t o g a j e o v o d o b a obi l j e ž e n o konfliktom između inicijative i osjećaja krivnje. Inicijativa se kombini ra i nadovezuje na već stečenu autonomiju i pouzdanje u samog sebe i u dru ge. Djeca u t o m s t a d i j u traže, slijede, p l a n i r a j u i u s m j e r u j u svoju a k t i v n o s t p r e m a o d r e đ e n i m ciljevima. Glavna vrsta aktivnosti u toj dobi je igranje igara. U tim igrama djeca p r e u z i m a j u na sebe o d r e đ e n e uloge i o d r e đ e n e odgovor nosti. Ona pokušavaju učiniti nove stvari. Njihove lokomotorne sposobnosti i jezične sposobnosti omogućuju im da se međusobno sporazumijevaju, udru žuju i da n a taj način proširuju k r u g svojih socijalnih veza izvan svoje kuće i u k u ć a n a . U t o m d o b u d j e c a s e v e ć o s j e ć a j u k a o socijalne osobe i i m a j u o d r e đ e n s t u p a n j identiteta. Tako Erikson kaže: »Inicijativa d o d a j e a u t o n o m i j i k a k v o ć u poduzetnosti, p l a n i r a n j a i ,atakiranja' n e k o g p r o b l e m a s a m o zato d a se kreće, d o k je ranije samovolja često i n s p i r i r a l a p o s t u p k e p r o t e s t n e n e p o s l u š n o s t i « ( 1 9 6 3 , s t r . 155). Za ishod konflikta između inicijative i krivnje veliku važnost imaju p o s t u p c i i p o n a š a n j e roditelja. T o se u p r v o m r e d u odnosi n a to k a k o oni r e a g i r a j u n a p o j e d i n e i n i c i j a t i v e d j e t e t a ili n a n j e g o v u s a m o i n i c i j a t i v n o s t u o p ć e . D j e c a čiji r o d i t e l j i o h r a b r u j u n j i h o v e a k t i v n o s t i o s j e ć a j u d a j e takva aktivnost nagrađivana i podržana. O n a d j e c a čiji roditelji se k r i t i č k i o d n o s e p r e m a n j i h o v o j s a m o i n i c i j a t i v n o s t i i k o j i t u i n i c i j a t i v n o s t g u š e ili i s m i j a v a j u o s j e ć a j u d a j e n j i h o v a i n i c i j a t i v n o s t k a ž n j a v a n a . U m j e s t o n j e ili u v e z i s n j o m j a v l j a s e k o d t a k v e d j e c e osjećaj krivnje, a i n i c i j a t i v n o s t s e p o č i n j e g u b i t i ili izbjegavati. Inicijativnost djeteta, bez osjećaja krivnje, još se više razvija a k o r o d i t e l j i n e k a ž n j a v a j u , n e o m a l o v a ž a v a j u i l i i s m i j a v a j u ili n a d r u g e n a č i n e inhibiraju djetetovu maštu. K a o rezultat razvoja u t o m stadiju, p o n a š a n j e djeteta postaje, p o mišlje n j u E r i k s o n a , s v e v i š e usmjereno prema cilju ili ciljevima. T o u psihologiji n a z i v a m o cilju usmjerenim ponašanjem. U vezi s t a k v o m o r i j e n t a c i j o m aktiv n o s t i i p o n a š a n j a j e s t i p o j a m svrhe k o j i d i j e t e stječe u t o j r a z v o j n o j fazi. S v r h a , p r e m a t o m e , p r e d s t a v l j a v r l i n u f o r m i r a n u u toj r a z v o j n o j fazi. I g r a i d r u g i o b l i c i p o n a š a n j a i a k t i v n o s t i d j e c e i m a j u i karakter eksperi mentiranja, n a p r i m j e r e k s p e r i m e n t i r a n j e i g r a č k a m a . O s i m fizičkih i g a r a jav ljaju se i m e n t a l n e igre, igre zamišljaja (kao k a d se djeca igraju odraslih) i imi tacija. Imitacija odraslih o m o g u ć u j e djetetu d a stekne uvid o s a m o m sebi. S a m a i g r a p r e d s t a v l j a n e k u v r s t u međurealnosti. U toku takvih igara djeca n a u č e z a k o j e s e s v r h e k o r i s t e p o j e d i n e s t v a r i ili z a š t o s e m o g u , a z a š t o s e n e m o g u k o r i s t i t i . Igra omogućuje i stvaranje veze i odnosa između unutarnjeg svijeta i vanjskog svijeta djeteta. U t o k u igre razvija se m a š t a , s p o s o b n o s t pamćenja i mišljenja. O s j e ć a j k r i v n j e r a z v i j a s e i o n d a k a d a r o d i t e l j i ili o d r a s l i o n e m o g u ć u j u s a m o s t a l n o z a v r š a v a n j e z a d a t a k a ili i g r u . O s j e ć a j k r i v n j e k o d d j e t e t a s t v a r a j u i razne vrste kazni koje roditelji primjenjuju (to m o g u biti s a m o verbalne k a z n e , a m o g u biti i fizičke) u m j e s t o ljubavi i r a z u m i j e v a n j a . E r i k s o n se u t u m a č e n j u krize u o v o m stadiju približava F r e u d u i s m a t r a da je u njezinoj osnovi i Edipov kompleks, tj. da ta kriza ima u svojoj osnovi 124
s e k s u a l n u p r i r o d u . R a d i l o b i s e , p r e m a t o m e , o k r i z i identifikacije sa spolnom ulogom. Dijete u toj fazi m o r a s t e ć i s v o j u s p o l n u u l o g u , a za t o j e n u ž n o d a se oslobodi Edipova k o m p l e k s a i kateksije za roditelja suprotnog spola. Među t i m , E r i k s o n j e k r i z u o v o g r a z d o b l j a p r i k a z a o i o p i s a o s a s v i m d r u k č i j e . Ona je za njega mnogo više socijalnog nego spolnog karaktera. Dijete k o d kojeg se razvija osjećaj krivnje imobilizirano j e u svom pona šanju, u n j e m u se javlja rezignacija i odustajanje, osjećaj bezvrijednosti. Takva djeca postaju bojažljiva u d r u š t v u vršnjaka i u grupi. Drže se p o strani i »vise« n a o d r a s l i m a . N e d o s t a j e i m h r a b r o s t i d a n e š t o p o d u z m u i d a s e u s m j e r e p r e m a o d r e đ e n i m c i l j e v i m a ili d a s e p o n a š a j u s v r h o v i t o . T a k a v o s j e ć a j krivnje i m a z n a č a j a n utjecaj n a kasniji život i n a p o j a v u p a t o l o š k i h oblika ponašanja k o d pojedinaca. T a k o se k o d tih osoba m o g u u odrasloj dobi poja viti s i m p t o m i o p ć e pasivnosti, p s i h o p a t s k i oblici p o n a š a n j a , s e k s u a l n a i m p o tencija i drugo. N e u s p j e h u s t j e c a n j u p o v j e r e n j a u p r v o j ž i v o t n o j fazi m o ž e r e z u l t i r a t i shizofrenijom u odrasloj dobi. N e u s p j e h u s t j e c a n j u i r a z v i j a n j u a u t o n o m i j e u d r u g o j ž i v o t n o j fazi m o ž e d o v e s t i u o d r a s l o j d o b i d o p o j a v l j i v a n j a opsesivno-kompulzivnih neuroza i psihoza, a n e u s p j e h u razvijanju i stjecanju inicijative i razvijanje krivnje u m j e s t o inicijativnosti može u odrasloj dobi dovesti do histeričnih oblika ponašanja i neuroza. T a k v i s u s i m p t o m i i m p o t e n c i j a i frigidnost na seksualnom planu. Takvi osjećaji krivnje i grešnosti m o g u biti uzro k o m i različitih p s i h o s o m a t s k i h bolesti. Socijalna institucija koja je koordinirana s tim trećim razvojnim stadijem j e s t ekonomija. D i j e t e a p s o r b i r a ekonomski etos s v o j e k u l t u r e i s v o g d r u š t v a k a d a kroz identifikaciju sa svojim roditeljima poveže svoje zamišljene aspi r a c i j e iz d j e t i n j s t v a s d r u š t v e n o p o ž e l j n i m i d o p u s t i v i m c i l j e v i m a u o d r a s l o j dobi. Njegova b u d u ć a s p o s o b n o s t za r a d i m o g u ć n o s t d a b u d e p r o d u k t i v a n i da n a taj način osigura vlastitu egzistenciju u o d r e đ e n o m e k o n o m s k o m susta v u ovisi u z n a t n o j m j e r i o t o m e k a k o j e s v l a d a n a p s i h o s o c i j a l n a k r i z a ovog razvojnog stadija. Ritualizacija koja je obilježje razvoja i treninga ovog stadija jest dramatička ritualizacija. Djeca aktivno sudjeluju u igranju uloga, oni nose kostime, o p o n a š a j u odrasle i p r e t v a r a j u se i zamišljaju d a su sve o d životinja d o astro nauta. Taj oblik ritualizacije javlja se kasnije u različitim ritualnim aktivno s t i m a u o d r a s l o j d o b i ( n a p r i m j e r u k a z a l i š n i m p r e d s t a v a m a o b l a č e n j e m i si.). Negativan a s p e k t d r a m a t i č k e ritualizacije jest ritualizam koji se naziva pretvaranjem. T a k a v p o j e d i n a c cijeli život igra u l o g e s a m o z a t o d a bi p r i k r i o samog sebe i vlastitu ličnost. Četvrti
stadij:
produktivnost
ili
inferiornost
Četvrti stadij u psihosocijalnom razvoju obuhvaća v r e m e n s k o razdoblje o d šeste do j e d a n a e s t e godine života. T o j e d o b a koje se o b i č n o naziva škol skim dobom. U psihoseksualnom razvoju to je doba latencije. U t o m r a z v o j n o m p e r i o d u n a s t u p a j u dalje p r o m j e n e i dalji razvoj ličnosti djeteta. Dijete m o r a p o s t e p e n o naučiti kontrolirati svoju razigranu i razvijenu m a š t u i imaginaciju te se p o d v r ć i f o r m a l n o m školovanju. Ovdje se prvi p u t očekuje od njega da p o s t u p a u skladu s realnošću, da, n a primjer, nauči odre đ e n e vještine koje zahtijeva k u l t u r a u kojoj se nalazi. M e đ u t a k v i m v j e š t i n a m a su pisanje, čitanje, surađivanje s d r u g i m a u organiziranim i strukturiranim a k t i v n o s t i m a . U t o k u t a k v e a k t i v n o s t i t r e b a s e k o d n j e g a r a z v i t i marljivost i 125
upornost. I n t e r e s za i g r a č k e i igre t r e b a biti n a d o m j e š t e n i n t e r e s o m za pro duktivne aktivnosti i situacije, k a o i interesom za u p o t r e b o m o d r e đ e n i h oru đa koja su u t a k v o m r a d u nužna. U t o m se razdoblju dalje razvijaju djetetove s p o s o b n o s t i i o s o b i n e . T a k o s e r a z v i j a s p o s o b n o s t z a deduktivno mišljenje i zaključivanje, samodisciplina i sposobnost postupanja u skladu s pravilima. Djeca u toj dobi postaju p o s t e p e n o s p o s o b n a da sudjeluju u igrama u kojima vrijede o d r e đ e n a pravila i da poštuju ta pravila. Erikson je utvrdio da je u primitivnim sredinama i društvima obrazovanje i o d g o j d j e t e t a v r l o j e d n o s t a v a n , n e k o m p l i c i r a n i p r a g m a t i č a n . O b i č n o s e za htijeva da djeca svladaju u p o t r e b u određenih oruđa i sredstava, kao i oružja k o j i m a će se služiti k a o o d r a s l i . N a s u p r o t t o m e , u k u l t u r n i m s r e d i n a m a d j e c a trebaju savladati pisani govor i izražavanje kao osnovno sredstvo koje im omo gućuje stjecanje drugih k o m p l e k s n i h vještina u različitim profesijama za koje se o s p o s o b l j a v a j u . M e đ u t i m , u s v a k o j k u l t u r i dijete u t o k u f o r m a l n o g školo v a n j a d o l a z i u k o n t a k t i b i v a s e n z i t i z i r a n o z a tehnološki etos d r u š t v a u k o j e m živi i p o m a l o s e i d e n t i f i c i r a s t i m e t o s o m . O p a s n o s t u o v o m r a z v o j n o m r a z d o b l j u dolazi o t u d a što se k o d djeteta m o ž e pojaviti osjećaj inferiornosti. T a k a v osjećaj inferiornosti razvit će se a k o d i j e t e n i j e s p o s o b n o — ili m u s e t o t a k o č i n i , ili m u t o d r u g i s u g e r i r a j u — d a s v l a d a z a d a t k e k o j e s a m o p o d u z i m a ili k o j e m u z a d a j u d r u g i ( r o d i t e l j i i n a stavnici u p r v o m redu). Razvijanje »revnosti« manifestira se n a č i n i m a n a koje dijete p o s t u p a sa s t v a r i m a i n a koje ih koristi. D j e c a s u u toj dobi z a o k u p l j e n a m n o g i m pitanji m a i p r o b l e m i m a . T a k v u o r i j e n t i r a n o s t m o g u poticati d r u g i u okolini, ali m o ž e biti i o n e m o g u ć a v a n a . Tehnološki elementi svijeta i društva t r e b a da b u d u dostupni djetetu a k o želimo da se kod njega kriza tog razvojnog doba uspješno svlada. K a o rezultat o k u p i r a n o s t i sa i svladavanja »tehnološke strane svijeta« r a z v i t ć e s e v r l i n a kompetencije. Ako ta kriza nije riješena n a taj način, javit ć e s e u d j e t e t a o s j e ć a j nekompetencije i inferiornosti. T o će biti p o s l j e d i c a o n e m o g u ć a v a n j a ili o b e s h r a b r i v a n j a t e h n o l o š k o g r a z v o j a d j e t e t a . T a k a v s e osjećaj inferiornosti može pojaviti i o n d a k a d a dijete otkrije da su njegov spol, s o c i o e k o n o m s k i s t a t u s ili r e l i g i j a o n o š t o o d r e đ u j e v r i j e d n o s t n e k e o s o b e , a ne njegovo znanje, sposobnosti i vještine. U tom razvojnom periodu razvija se još jedan negativan oblik vrednovanja djeteta. Djetetov osjećaj kompetentnosti odnosno inferiornosti u razvijenim d r u š t v i m a g o t o v o j e identificiran sa školskim uspjehom. Erikson smatra da j e t o ograničena definicija i koncepcija uspješnosti i kompetencije. Erikson k a ž e d a d j e c a k o j a p r i h v a t e š k o l s k i u s p j e h ili r a d u š k o l i k a o m j e r u ili s t a n d a r d p o k o j e m s e n j i h v r e d n u j e ili p o k o j e m s e o n i s a m i v r e d n u j u m o g u p o s t a t i p r a v i robovi svoje kulture i utvrđene i postavljene hijerarhije uloga. T o s u različite vrste »štrebera« koji o s i m svog u s p j e h a i svoje s t r u k e ništa d r u g o n e vide i ne znaju. P r e m a t o m e , pravi osjećaj kompetencije zahtijeva više od š k o l s k o g u s p j e h a ili u s p j e h a u p o s l u . T a j o s j e ć a j k o m p e t e n c i j e u k l j u č u j e , n a primjer, i mogućnost djelovanja n a druge ljude i utjecaj na njihovo ponaša n j e . Z a t o j e n u ž n a psihosocijalna kompetentnost. Osjećaj k o m p e t e n c i j e stječe se r a d o m i i s p u n j a v a n j e m z a d a t a k a koji raz vijaju s t r u č n o s t k a o b a z u k o m p e t e n c i j e . T o je olakšano t i m e što se djeca u toj dobi zanimaju i nastoje naučiti tehnike produktivnosti. Erikson kompetenciju definira ovako: »Kompetencija je, p r e m a tome, slobodno korištenje spretnosti 126
i inteligencije u ispunjavanju zadataka, n e o m e t a n a dječjom inferiornošću« (1964a, s t r 124). R i t u a l i z a c i j a k o j a s e j a v l j a u š k o l s k o m d o b u n a z i v a s e formalnom ritualizacijom. Kroz nju dijete metodički uči k a k o da izvršava pojedine zadatke. Učenje, p r o m a t r a n j e i izvršavanje stvaraju k o d njega osjećaj stručnosti i usavršenosti. Iskrivljeni ritualizam koji se može javiti kod odraslih jest formalizam. Formalizam se očituje u ponavljanju praznih i besmislenih formalnih rituala. Peti
stadij:
identitet
ili konfuzija
identiteta
S petim razvojnim stadijem završava djetinjstvo i započinje adolescencija. To j e razdoblje k a d a se kod pojedinca treba riješiti kriza identiteta, k a d a t r e b a p o s t a t i j e d i n s t v e n o , p o s e b n o i o s o b i t o l j u d s k o biće i k a d a se k a o takvo, posebno i jedinstveno, t r e b a uključiti u društvo i naći u n j e m u svoje mjesto i s v o j u u l o g u . P o j e d i n a c u t o m d o b u p o s t a j e svjestan svojih individualnih obi lježja, bilo naslijeđenih bilo stečenih, u d o t a d a š n j e m razvoju. T o su, n a pri mjer, različite sklonosti, ciljevi u b u d u ć e m životu, vlastite s p o s o b n o s t i i ne dostaci, m o g u ć n o s t i k o n t r o l i r a n j a i određivanja vlastite sudbine i vlastite bu d u ć n o s t i . T o j e ž i v o t n o r a z d o b l j e u k o j e m p o j e d i n a c želi u t v r d i t i š t o j e i k a k a v je. N a to ga prisiljava i društvo koje očekuje da on postane njegov puno pravan član. Posebnu uiogu i važnost za pojedinca ima i odabiranje budućeg zanimanja. Pojedinac u t o m životnom razdoblju m o r a p r e m a t o m e donijeti vrlo važne odluke koje i m a j u za njega dalekosežne posljedice. N a taj način bitno će biti s m a n j e n a njegova sloboda odlučivanja u b u d u ć n o s t i u o d n o s u na slobodu koju je imao u prošlosti. Unutarnji organizator ličnosti koji u t o m razdoblju ima važnu ulogu jest e g o . Z b o g t o g a s e g o v o r i i o i d e n t i t e t u e g a p o j e d i n c a . E g o i m a ili t r e b a posjedovati m o g u ć n o s t i n t e g r i r a n j a sposobnosti, t a l e n a t a vještina i obilježja pojedinca. J e d a n od načina takve integracije jest identifikacija s drugim po j e d i n c i m a koji su već pokazali d a i m a j u svoj integritet i identitet i d a su n a o v a j ili o n a j n a č i n adaptirani u društvu. Identifikacija s takvim pojedincima p o m a ž e v l a s t i t u integraciju i p o s t i z a n j e socijalne adaptacije. Nadalje, zadatak je ega da m l a d o g čovjeka osigura od prijetnji i tjeskobe koje se u tim prije l o m n i m t r e n u c i m a njegova razvoja m o g u pojaviti. Ovo osiguranje i o b r a n a postiže se selekcijom i m p u l s a i potreba, k a o i selekcijom načina zadovoljava nja tih p o t r e b a i k o n t r o l i r a n j a tih i m p u l s a . Ego, p r e m a t o m e , svojim djelova n j e m o d r e đ u j e i o r g a n i z i r a ličnost m l a d o g čovjeka. K a o r e z u l t a t t a k v o g djelo v a n j a f o r m i r a s e psihosocijalni identitet pojedinca. R a z v o j n i s t a d i j a d o l e s c e n c i j e , u k o j e m s e r j e š a v a k o n f l i k t i kriza identi teta, t r a j e o d t r i n a e s t e d o d v a d e s e t e g o d i n e , a m o ž e p o t r a j a t i i d u ž e . A d o l e s c e n t j e p o j e d i n a c k o j i v i š e n i j e d i j e t e ili k o j i j e s v a k i m d a n o m t o s v e m a n j e , a koji još nije ni o d r a s t a o čovjek. U t a k o delikatnoj situaciji on se nalazi p r e d važnim o d l u k a m a i izazovima života i društva. D a bi m o g a o odgovoriti n a te i z a z o v e i n a t e z a h t j e v e , o n m o r a r a z v i t i ili s t v o r i t i v l a s t i t u l i č n o s t ili v l a s t i t i identitet koji će m u to omogućavati i koji će ga štititi i osiguravati. Vlastiti identitet p r e d s t a v l j a n o v u psihosocijalnu dimenziju, i to je najvažniji p r o d u k t koji nastaje u t o k u adolescencije. Kriza koju prolazi svaki pojedinac u t o k u adolescencije nastaje zbog složenosti p r o c e s a integracije svih obilježja u j e d n u k o h e r e n t n u cjelinu koja 127
će f u n k c i o n i r a t i k a o j e d n a , a n e k a o više cjelina, ali t a k r i z a n a s t a j e i k a o po sljedica očekivanja i zahtjeva koje društvene okoline postavljaju p r e d mladog čovjeka u t o m razdoblju njegova razvitka. Formiranje osobnog identiteta z a h t i j e v a s p a j a n j e p r o š l o s t i p o j e d i n c a s m a g l o v i t o m ili n e d o v o l j n o j a s n o m budućnosti. Zahtijeva spajanje vlastitih sposobnosti i obilježja, interesa i sklonosti sa često puta, n e p o d u d a r n i m i n e m i l o s r d n i m zahtjevima društvene o k o l i n e . Z b o g t o g a j e č e s t o p u t a u osnovi krize identiteta nasilje koje pojedu nac mora učiniti nad sobom u s v o j e v l a s t i t o i m e ili u i m e d r u š t v a . A k o s e o v a k r i z a i d e n t i t e t a p o z i t i v n o r i j e š i , p o j e d i n a c iz n j e i z l a z i k a o samostalna, osobita i s a m o b i t n a ličnost, ličnost koja je različita o d svih ostalih i k o j a j e c j e l o v i t a . A k o s e t a k r i z a l o š e r i j e š i ili s e r i j e š i s a m o d j e l o m i č n o , osobni identitet pojedinca neće biti formiran, pojedinac neće znati tko je on i što je on, niti će njegova ličnost biti j e d i n s t v e n a . T a k v o n e g a t i v n o rješenje d o v o d i d o t o g a d a p o j e d i n a c n e m a ili n e z n a k o j a j e n j e g o v a u l o g a u ž i v o t u i u nekoj društvenoj okolini, a to znači da kod takvih pojedinaca postoji difuzija uloga ili konfuzija identiteta. P o z i t i v n o ili n e g a t i v n o r j e š e n j e k r i z e i d e n t i t e t a u r a z d o b l j u a d o l e s c e n c i j e ovisi o m n o g i m f a k t o r i m a i o k o l n o s t i m a . E v o k a k o E r i k s o n opisuje stanje u k o j e m se nalaze m l a d i ljudi u t o k u adolescencije. »Omladina koja r a s t e i razvija se, suočena s fiziološkom revolucijom u sebi, s a d a j e p r i m a r n o z a o k u p l j e n a p o k u š a j i m a d a konsolidira svoje socijalne u l o g e . M l a d i s u l j u d i k a t k a d a m o r b i d n o , a k a t k a d a iz z n a t i ž e l j e z a o k u p l j e n i time k a k o izgledaju u očima drugih u usporedbi s onim k a k o oni sami sebe doživljavaju i zaokupljeni su p i t a n j e m k a k o povezati svoje ranije kultivirane uloge i vještine s idealnim prototipovima d a n a . . . Integracija koja se sada z b i v a p r e d s t a v l j a v i š e n e g o l i s u m u s v i h i d e n t i f i k a c i j a iz d j e t i n j s t v a « ( E r i k s o n , 1963, s t r . 2 6 1 ) . Osjećaj ego identiteta predstavlja »naraslo povjerenje da se sposobnost pojedinca da o d r ž a v a svoju u n u t a r n j u n e p r o m j e n j i v o s t i k o n t i n u i t e t (pojedin čev e g o u p s i h o l o š k o m s m i s l u ) slaže s n e p r o m j e n l j i v o š ć u i k o n t i n u i t e t o m zna č e n j a k o j e o n i m a za d r u g e « (ibid., s t r . 261). Iz toga se vidi d a s u za f o r m i r a n j e vlastitog i d e n t i t e t a v a ž n a tri e l e m e n t a ili u v j e t a . P r v i j e u v j e t d a p o j e d i n a c s e b e d o ž i v l j a v a k a o i s t u o s o b u u r a z l i č i t i m v r e m e n i m a . T o j e z a h t j e v ili u v j e t » u n u t a r n j e i s t o č e « . D r u g i j e z a h t j e v ili uvjet da socijalna okolina priznaje i percipira pojedinca kao istog u različitim situacijama i v r e m e n i m a . T o je zahtjev za »vanjskom istočom i kontinuite tom«. Ako to postoji, o n d a je m o g u ć a spoznaja da je u n u t a r n j e jedinstvo koje pojedinac stvara p a r a l e l n o s n a č i n o m n a koji ga doživljava njegova okolina i da taj paralelizam njegova okolina prihvaća i priznaje. Ako m l a d i čovjek nije s i g u r a n d a j e njegova slika o s a m o m sebi k o m p a t i b i l n a sa s l i k o m k o j u o nje m u i m a njegova socijalna okolina (ako, dakle, postoji razlika i z m e đ u slike o sebi i socijalne slike pojedinca), pojavit će se i razviti k o d pojedinca sumnje, konfuzija i apatija u o d n o s u n a osjećaj identiteta. Osnovni u z r o k t o m e je neprepoznavanje njegove unutarnje identičnosti od njegove okoline. On naprosto nije prepoznat. T r e ć i j e u v j e t z a f o r m i r a n j e i d e n t i t e t a m l a d o g č o v j e k a » r a s t ili a k u m u l i ranje pouzdanja« u sukladnost njegove percepcije s a m o g sebe i percepcije od drugih. Ta se k o r e s p o n d e n c i j a m o r a d u g o i temeljito provjeravati prije negoli p o j e d i n a c p o s t a n e s i g u r a n d a i z m e đ u vlastite p e r c e p c i j e s e b e i socijalne per cepcije postoji sklad. 128
U a d o l e s c e n c i j i dolazi do daljeg socijalnog i e m o c i o n a l n o g razvoja. Ado lescenti su s p o s o b n i da stvaraju m n o g e nove načine p r o c j e n j i v a n j a svijeta i o k o l i n e , k a o i svog m j e s t a u njoj. Oni su z a o k u p l j e n i i d e a l i m a i i d e a l n i m o s t v a r e n j i m a k a o što su, na p r i m j e r , idealno d r u š t v o , i d e a l a n čovjek, idealna obitelj. S t o g a su z a o k u p l j e n i filozofijom, religijom, ideologijom i z n a n o š ć u . Te ideale i idealne koncepcije o ljudima, sebi, d r u š t v u i svijetu uopće oni kom p a r i r a j u s a s t v a r n o š ć u k o j a je n e s a v r š e n a , r a z o č a r a v a j u ć a i n e s k l a d n a , b a r š t o s e n j i h o v a v l a s t i t o g i s k u s t v a t i č e . Iz t a k v i h u s p o r e d b i p r o i z l a z e k a t k a d a v r l o n e g a t i v n i z a k l j u č c i u vezi s a s t v a r n o š ć u u k o j o j o n i ž i v e , t e ž n j e z a m i j e n j a n j e m ili p o b o l j š a v a n j e m t e s t v a r n o s t i ili za n j e z i n i m o d b a c i v a n j e m , o d n o s n o b i j e g o m iz n j e ( s a m o u b o j s t v o m ili n a n e k i d r u g i n a č i n ) . E r i k s o n s m a t r a d a j e » d u h a d o l e s c e n t a i d e o l o š k i d u h u p o t r a z i za j e d n o m i n s p i r i r a n o m u n i f i k a c i j o m i d e j a « (1968a, s t r . 2 9 0 ) . U k u l t u r i , d r u š t v u , d j e l a t n o s t i m a , r e l i g i j i , i d e o l o g i j i i filozofiji n e p r o n a l a z e t r a j n i h v r i j e d n o s t i . K a o r e z u l t a t t o g a n a s t a j e »difuzija ideala« ili kriza ideala. P r o š l a v j e r o v a n j a i u v j e r e n j a n i s u r e e v a l u i r a n a i n e s k l a d i n i s u r i j e š e n i . T a k v o s t a n j e o n e m o g u ć a v a p o j e d i n c u z a p o č i n j a n j e a k c i j e ili a k t i v n o s t i . P r e m a t o m e , rješenje krize ideala t a k o đ e r je j e d a n o d uvjeta za formiranje osobnog identiteta mladog čovjeka. Z a f o r m i r a n j e t o g i d e n t i t e t a v a ž n o j e i r j e š a v a n j e j o š j e d n o g k o n f l i k t a ili k r i z e . T o j e spolni ili seksualni konflikt. Da bi se f o r m i r a o i d e n t i t e t vlastite l i č n o s t i , n u ž n o je p r i h v a ć a n j e o d g o v a r a j u ć e s p o l n e u l o g e p o j e d i n c a . T a m o g d j e se t o d o g o d i f o r m i r a n j e o s o b n o g i d e n t i t e t a b i t ć e o l a k š a n o . T a m o g d j e t o nije slučaj bit će otežano. F o r m i r a n j e spolne uloge znači formiranje spol nog identiteta. K a d s p o l n i i d e n t i t e t n i j e r a z v i j e n i j a s a n o n ć e slabiti identitet ega. N e d o v o l j n o r a z v i j e n s p o l n i i d e n t i t e t t v o r i »biseksualnu difuziju« koja predstavlja abortivno stanje spolnog identiteta. Dalji činioci u s t v a r a n j u ego-identiteta j e s u t e k o v i n e k o j e p o j e d i n a c dono si s a s o b o m iz r a n i j i h r a z v o j n i h s t a d i j a . T o s u p o v j e r e n j e u s e b e i s v i j e t , o s o b n a a u t o n o m i j a , inicijativnost, revnost, n a d a i o p t i m i z a m , volja, svrhovi tost i orijentiranost na zadatak, kompetencija i stručnost, o d n o s n o nepovjere nje, krivnja, s u m n j a u sebe i druge, poniženost, inferiornost. Sve te ranije tekovine utjecat će n a proces i u s p j e h u s t v a r a n j u o s o b n o g identiteta u ado lescenciji. O d tih č i n i l a c a još su m o ž d a važnije identifikacije s p o j e d i n c i m a i g r u p a m a d o kojih dolazi u t o k u adolescencije. E r i k s o n s m a t r a da p r e j a k a identifi k a c i j a s različitim p o p u l a r n i m h e r o j i m a i ličnostima ( k a o š t o su, n a primjer, s p o r t a š i , p o l i t i č a r i , g l u m c i , v o đ e ) ili s r a z l i č i t i m a n t i s o c i j a l n i m i a n t i k u l t u r n i m i k o n t r a k u l t u r n i m g r u p a m a (kao što su hipici, mistici, delinkventi) djeluje š t e t n o na f o r m i r a n j e vlastitog identiteta stoga što m l a d o g čovjeka izolira od o k o l i n e i n e o m o g u ć u j e p u n i razvoj ega. K o n a č n o , p r i p a d n o s t o d r e đ e n o j soci j a l n o j g r u p i ili s t a t u s u , k a o i d r u g e v r s t e p r i p a d n o s t i k a o š t o s u e t n i č k a i r a s n a , k o j e i m a j u veze sa socijalnim s t a t u s o m p o j e d i n c a , m o g u s n a ž n o djelo vati na formiranje ličnosti i identiteta pojedinca. Mnogi mladi ljudi postaju p r i p a d n i c i p o j e d i n i h p s e u d o r e v o l u c i o n a r n i h ili r e f o r m a t o r s k i h p o k r e t a i g r u p a s a m o zbog toga što im je d r u š t v o , n a osnovi njihove s p o l n e , e t n i č k e , r a s n e ili k l a s n e p r i p a d n o s t i , o d r e d i l o d a i g r a j u u n j e m u u l o g u k o j a n i j e u s k l a d u s n j i h o v i m v l a s t i t i m r a z v o j e m ili v l a s t i t i m i d e n t i t e t o m ili š t o t r a ž i o d n j i h d a svoj i d e n t i t e t f o r m i r a j u u s k l a d u s t o m s v o j o m p r i p a d n o š ć u (to j e slučaj s raz ličitim feminističkim p o k r e t i m a , s p o k r e t i m a koji se zasnivaju na r a s n i m , etničkim i klasnim osnovama). 9
Fulgosi: Psihologija
ličnosti
129
Erikson dapače smatra da i pripadnici nacionalnih manjina imaju često problema s formiranjem osobnog identiteta. To je slučaj, na primjer, s ame ričkim I n d i j a n c i m a u SAD. I n t e r e s a n t n a je Eriksonova analiza formiranja ličnosti S i o u x I n d i j a n a c a koji žive u J u ž n o j D a k o t i . Djeca tih I n d i j a n a c a od gajaju se n a tradicionalni način. M a j k e p o s t u p a j u b i t n o različito s m u š k o m i ž e n s k o m d j e c o m . M u š k a se djeca odgajaju t a k o d a m a j k e k o d njih nastoje do m a k s i m u m a razviti takve osobine k a o što su samostalnost, autonomija, hrabrost, samopouzdanje, nezavisnost, neosporivost, agresivnost i krvožednost, u k o l i k o z a t r e b a . T o su sve o s o b i n e k o j e s u p r i p a d n i c i tih I n d i j a n a c a tradicio nalno odgajali jer su i odgovarale njihovu životu lovaca n a bizone i osigura vale p r e h r a n u i preživljavanje u s u r o v i m i e l e m e n t a r n i m uvjetima. Taj je o d g o j o d g o v a r a o t a k v i m ž i v o t n i m p r i l i k a m a , ali j e p o t p u n o p r o m a š e n z a p r i l i k e u k o j i m a s a d a žive. Ličnosti k o j e se t a k o f o r m i r a j u p o t p u n o su s u p r o t n e zahtjevima s u v r e m e n o g civiliziranog i industrijaliziranog društva u SAD. Zbog toga se mladi Indijanci p l e m e n a Sioux s tako f o r m i r a n i m ego-identitetom ne m o g u n i k a k o a d a p t i r a t i s u v r e m e n i m uvjetima života, zahtjevima i očekivanjir m a društva. Drugi zanimljiv primjer utjecaja rasne pripadnosti n a formiranje osobnog identiteta n a l a z i m o u Eriksonovoj analizi ličnosti c r n a č k o g vođe Malcolma X. Malcolm X j e vođa j e d n e vrlo b o r b e n e struje u c r n a č k o m p o k r e t u u SAD. P r e m a toj analizi M a l c o l m X j e u s v o m r a n o m razvoju vrlo u s p j e š n o riješio mnoge psihosocijalne krize i konflikte. Postao je izvrstan student, predsjed nik r a z r e d n o g o d b o r a , a o n d a se, p o njegovim vlastitim riječima, dogodilo da ga je j e d n o g d a n a nastavnik engleskog jezika savjetovao da je došlo vrijeme k a d se t r e b a odlučiti o t o m e k o j u će profesiju o d a b r a t i i što će postati. K a d j e M a l c o l m r e k a o d a bi želio biti p r a v n i k , njegov m u j e savjetnik r e k a o d a j e taj njegov izbor nerealističan i d a bi umjesto toga trebao postati stolar. »Što s a m poslije toga više razmišljao o o n o m e što je on rekao, postajao s a m sve uznem i r e n i j i « ( M a l c o l m X , 1964, s t r . 3 5 ) . »Sljivatdo s a m d a s a m , u s p r k o s n e d o s t a c i m a , p a m e t n i j i o d g o t o v o s v i h t i h b i j e l i h d j e č a k a . Ali, o č i t o u n j i h o v i m o č i m a j o š n i s a m b i o d o v o l j n o i n t e l i g e n t a n d a m o g u p o s t a t i o n o š t o s a m želio biti« (ibid. s t r . 37). S u o č e n s k r i z o m v l a s t i t o g i d e n t i t e t a o v a j j e m l a d i ć o t k r i o d a j e viša klasa, koju čine bijelci, za njega već odredila i pripremila i njegov vlastiti identitet, a taj je za njega bio neprihvatljiv. Posljedice toga su p o Eriksonu sljedeće: » . . . a k o n e k o d i j e t e o s j e t i d a g a o k o l i n a p r e v i š e r a d i k a l n o želi lišiti s v i h oblika izražavanja koji m u o m o g u ć u j u da u integriranju p r e m a vlastitom i d e n t i t e t u p o s t i g n e slijedeći k o r a k , o n o će se o d u p i r a t i s i z n e n a đ u j u ć o m sna g o m k o j a s e s u s r e ć e u ž i v o t i n j a k o j e s u i z n e n a d a p r i s i l j e n e d a b r a n e s v o j e ži vote. Zaista, u socijalnoj džungli ljudskog postojanja nije se m o g u ć e osjećati ž i v i m b e z o s j e ć a j a v l a s t i t o g i d e n t i t e t a « ( E r i k s o n , 1950, s t r . 24). K a o p o s l j e d i c a t a k v o g i s k u s t v a M a l c o l m X j e r a z v i o negativni identitet: postao je kradljivac, s k i t n i c a , p r o d a v a č d r o g e i si. T e k n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e o n je s t e k a o svoj vlastiti identitet, i to p o m o ć u iskustva s p o k r e t o m Crnih m u s l i m a n a . T o je bio identitet koji m u je p r e d o d r e d i l a njegova r a s n a i etnička g r u p a kojoj je pri padao, identitet borbenog, polureligioznog i moralnog vođe potlačenih pripad n i k a te g r u p e . Ideologija kao socijalna institucija ima također veliku ulogu u formiranju ličnosti i identiteta m l a d i h ljudi (kao u o s t a l o m i religija). Ideologija je, p r e m a E r i k s o n u , skup nesvjesnih vrijednosti i pretpostavki koje lete u osnovi reli130
giozne, političke i znanstvene misli neke kulture. S v r h a ideologije j e da: » . . . stvori j e d n u dovoljno uvjerljivu p r e d o d ž b u svijeta n a osnovu koje se m o ž e f o r m i r a t i k o l e k t i v a n i i n d i v i d u a l a n o s j e ć a j i d e n t i t e t a « (1958, s t r . 2 5 ) . I d e o l o g i j e p r u ž a j u m l a d i m l j u d i m a suviše simplificirane, ali z a t o o d r e đ e n e o d g o v o r e n a m n o g a o s n o v n a pitanja vezana uz konflikt identiteta. To su, n a primjer, pita n j a : » T k o s a m ? « » Š t o s a m ? « » Š t o h o ć u ? « T>Kuda i d e m ? « I d e o l o g i j e z b o g t o g a predstavljaju sredstvo mobiliziranja i u s m j e r a v a n j a energije mladih ljudi. Cesto je to p r o t i v postojećih d r u š t a v a ( p o b u n e , revolucije). U i m e tih ideolo gija m l a d i ljudi traže disciplinu, t v r d o k o r n o s t , o d l u č n o s t . Energija s t v o r e n a ideologijom može se koristiti korisno i štetno (kao što je slučaj s hitlerovskim omladinskim pokretom). Osjećaj vlastitog identiteta u n o r m a l n i m j e o k o l n o s t i m a nesvjestan. Me đ u t i m , o n o g č a s a k a d se javi k r i z a o n p o s t a j e s v j e s t a n . Osjećaj i d e n t i t e t a ni k a d a nije s t a l a n i n i k a d a se n e f o r m i r a t r a j n o , ali se uvijek n a n o v o u s p o s t a v l j a . Iznenadne promjene u društvu, nove informacije pridonose zamagljivanju identiteta kod mladih. T o m e p r i d o n o s e i istine i p r e t p o s t a v k e koje za m l a d e l j u d e n i s u i s t e k a o z a s t a r i j e . T u s e j a v l j a i generacijski jaz. E r i k s o n s m a t r a da se u osnovi m n o g i h o m l a d i n s k i h p o k r e t a nalazi traženje vlastitog identiteta. O s j e t l j i v o s t o m l a d i n e z a s o c i j a l n e i p o v i j e s n e p r o m j e n e , p r i j e l a z iz d j e t i n j s t v a u odraslost povećava p o t e š k o ć e vezane za f o r m i r a n j e o s o b n o g identiteta i pri d o n o s i s t v a r a n j u konfuzije uloga. Z a v r i j e m e t a k v e k o n f u z i j e i d e n t i t e t a i k o n fuzije u l o g a p o j e d i n a c m o ž e o s j e ć a t i d a n a z a d u j e , a n e d a n a p r e d u j e . K a t k a d a se to zaista i događa, t a k o d a pojedinci, a osobito, p o m o j e m mišljenju, djevoj ke pokazuju regresiju n a dječje oblike ponašanja i postupanja koji im pru žaju više zadovoljstava negoli k o m p l e k s n i oblici p o n a š a n j a i funkcioniranja koje od njih zahtijeva d r u š t v o i okolina, č e s t o je p o n a š a n j e m l a d i h zbog svega toga kaotično, konfuzno i p u n o s u p r o t n o s t i . Tako, n a primjer, m l a d čovjek o s c i l i r a i z m e đ u o s j e ć a j a d a s e n e s m i j e p r e p u s t i t i i p r e d a t i n i k o m e i n i č e m u iz s t r a h a d a ć e b i t i o d b i j e n , n e s h v a ć e n , o d b a č e n , n e p r i h v a ć e n ili d a g a n e ć e r a zumjeti, d a bi već sljedećeg časa poželio d a b u d e nečiji sljedbenik, d a i m a z a š t i t u , d a g a n e t k o r a z u m i j e , d a s e p o v j e r a v a , d a b u d e l j u b l j e n ili v o l j e n , i t o bez o b z i r a n a p o s l j e d i c e . N a o s n o v i t a k v i h k o n t r a d i k t o r n i h s t a n j a proizlaze, dalje, osjećaji b e s p o m o ć n o s t i , krivnje, ispraznosti, p r o m a š e n o s t i , besciljnosti, osobne dezorganizacije, alijenacije, neadekvatnosti, isprazno traženje, lutanje i suprotstavljanje s v e m u i svima (počevši o d roditelja). Pojava delinkventnog ponašanja čest je pratilac kriza identiteta. Ona predstavlja primjer rješavanja te k r i z e f o r m i r a n j e m n e g a t i v n o g i d e n t i t e t a , k o j e k a r a k t e r i z i r a j u p o t e n c i j a l n o loše i bezvrijedne k a r a k t e r i s t i k e ličnosti. K o d t a k v i h p o j e d i n a c a k o d kojih je d o š l o d o s t v a r a n j a n e g a t i v n o g i d e n t i t e t a p o j a v l j u j u s e i j a k e projektivne tendencije (nesvjesne), t j . p r i p i s i v a n j e d r u g i m a i okolini vlastitih n e g a t i v n i h obi lježja. Iz s v e g a t o g a n a s t a j u p r e d r a s u d e , k r i m i n a l i t e t , d i s k r i m i n a c i j a u o d n o s u na različite ljudske skupine. To, opet, sa svoje strane, p o t p o m a ž e angažiranje takvih adolescenata u službu određenih ideologija. T r e b a s p o m e n u t i da E r i k s o n ne s m a t r a d a j e d n o m stečeni identitet poje dinca ostaje njegova trajna tekovina. Identitet se može, u kasnijim fazama, k a o i u fazi a d o l e s c e n c i j e , i z g u b i t i ili o s l a b i t i , o n s e m o ž e i m i j e n j a t i . P r e m a t o m e , n i i d e n t i t e t , k a o u o s t a l o m n i j e d n a p s i h o s o c i j a l n a k a t e g o r i j a ili o b i l j e ž j e , nije trajan. J e d n a k o tako, n e u s p j e h u f o r m i r a n j u identiteta u adolescenciji ne znači d a će p o j e d i n a c doživotno ostati k o n f u z a n u p o g l e d u s a m o g sebe, svoje uloge u d r u š t v u i svog z n a č e n j a . I d e n t i t e t se m o ž e f o r m i r a t i i kasnije. S t i m 131
u vezi j e j o š j e d n a p o j a v a k o j a j e k a r a k t e r i s t i č n a za m l a d e l j u d e u s u v r e m e n o m društvu. Zbog složenog procesa formiranja identiteta u suvremenim d r u š t v i m a u nekima od njih je omladini dopušteno da produži vrijeme koje i m j e p o t r e b n o za f o r m i r a n j e identiteta. T o znači d a d r u š t v o tolerira adole scente k o j i m a j e p o t r e b n o više v r e m e n a d a bi formirali sami sebe i pronašli s v o j e m j e s t o u d r u š t v u . T a k a v period moratorija može u nekim društvima (kao što je i naše) potrajati i do sredine dvadesetih godina, p a i duže. Na osnovi uspješno riješene krize i d e n t i t e t a razvija se vrlina vjernosti, koja je, po Eriksonu, osnovna tekovina tog razvojnog razdoblja. Ta osobina ili o d l i k a o s p o s o b l j a v a t a k v o g a d o l e s c e n t a z a d a l j e p o s t u p k e i a k c i j e u ž i v o t u . K a d n e m a t a k o f o r m i r a n e vrline, adolescenti, iako seksualno zreli, ne m o g u p o s t a t i ni b r a č n i d r u g o v i ni roditelji. T o t r a j e sve d o k u n j i m a nije razvijena ta vrlina vjernosti na kojoj se zasnivaju b r a č n e i obiteljske veze i obaveze. Bez b r a k a n e m a , opet, s e k s u a l n e s l o b o d e k o j u uživaju o d r a s l i ljudi. T a k v a j e vjer nost osnovica na kojoj se m o ž e izgraditi trajni identitet pojedinca. »Vjernost je s p o s o b n o s t da se održi slobodno obećana lojalnost u s p r k o s n e m i n o v n i m kon t r a d i k c i j a m a u s u s t a v i m a v r i j e d n o s t i « ( 1 9 6 4 a , s t r . 125). T a k v a v j e r n o s t o m o g u ćava m l a d o m čovjeku da trajno prihvaća i da se pridržava socijalnih normi, pravila, institucija, etike i ideologije koju je usvojio. Nepostojanje vjernosti u n e k i m socijalnim s u s t a v i m a dovodi d o konfuzije i d o n e p o š t o v a n j a onih koji t i m ili t a k v i m s u s t a v o m u p r a v l j a j u . S a d r ž a j v j e r n o s t i č i n e , p r e m a t o m e , p r i hvaćene istine i ideologije. Pripadanje nekoj socijalnoj skupini kroz posvjed o č e n u ili o b e ć a n u v j e r n o s t ( k a o , u o s t a l o m , i i m p l i c i t n u v j e r n o s t ) ojačava identitet pojedinca. Takva pripadnost znači ujedno da pojedinac pripada nekoj » s p e c i j a l n o j « g r u p i ili v r s t i , a t o z n a č i d a o n i m a o d r e đ e n e » s p e c i j a l n e « k a r a k t e r i s t i k e . P o s j e d o v a n j e t a k v i h » s p e c i j a l n i h « k a r a k t e r i s t i k a ili o b i l j e ž j a z n a č i p o t v r d u d a on i m a identitet. Stoga nije č u d n o što mnogi mladi ljudi naglašava j u , i s t i č u s v o j u p r i p a d n o s t n e k o j e t n i č k o j s k u p i n i , religioznoj s k u p i n i , soci jalnoj skupini, političkoj stranci, što su s p r e m n i usvajati određene rituale, c e r e m o n i j e , n a u č a v a n j a i v a n j s k a o b i l j e ž j a t a k v e p r i p a d n o s t i . K o n a č n o , iden titet mladog čovjeka određuje smisao i definira njegovu okolinu. P r e k o nje gova vlastitog identiteta okolina, osobito socijalna, p o p r i m a o d r e đ e n o znače n j e . M o r a m o v d j e i s t a ć i d a s e iz o v o g a j a s n o v i d i k o l i k o j e percepcija i shvaćanje objektivne realnosti pod utjecajem i u ovisnosti o takvim subjektiv nim faktorima kao što su oni koji čine osobni identitet pojedinca. Stoga nije č u d n o š t o ć e pojedinci različitog osobnog identiteta na sasvim različit način shvaćati i tumačiti okolinu i zbivanja u njoj. Svako od takvih tumačenja bit će subjektivno i samo relativno točno ili istinito. Ritualizacija koja se javlja i prakticira u t o k u adolescencije jest ideologi ja. I d e o l o g i j a p r e d s t a v l j a s o l i d a r n o s t u v j e r e n j a k o j a j e s t v o r e n a n a o s n o v i i n t e g r a c i j e r i t u a l i z a c i j a iz p r e t h o d n i h r a z v o j n i h r a z d o b l j a u k o h e r e n t a n s u s t a v ideja i ideala. I z o p a č e n a i d e o l o š k a r i t u a l i z a c i j a j e s t totalizam. Totalizam znači fanatičnu o p s j e d n u t o s t i i s k l j u č i v u z a o k u p l j e n o s t o n i m š t o p o j e d i n c u ili g r u p i i z g l e d a neosporiva istina i pravo. Šesti
stadij:
intimnost
ili
izolacija
N a k o n rješenja krize identiteta i završetka adolescencije n a s t u p a j u periodi odraslosti. Prvi takav period odraslosti jest razdoblje m l a d e odraslosti. Za taj p e r i o d ili s t a d i j k a r a k t e r i s t i č n a j e kriza intimnosti ili izolacije. 132
T a s e k r i z a n a d o v e z u j e n a r a n i j i p e r i o d i n j e z i n a d u b i n a ili i n t e n z i t e t o v i s e o tome kako je uspješno riješena kriza identiteta i koliko je stvoreni identitet pojedinca j a k i stabilan. Šesti stadij psihosocijalnog razvoja odgovara genital n o m stadiju psihoseksualnog razvoja kod Freuda. To je razdoblje u kojem pojedinac biva uključen u takve aktivnosti kao što su traženje b r a č n o g druga, brak, udvaranje, ljubavi i početak obiteljskog života. V r e m e n s k i t o odgovara, otprilike,, r a z d o b l j u i z m e đ u dvadesete i dvade set i pete godine života. U t o m razdoblju većina mladih ljudi nastoji završiti ili u s a v r š i t i s v o j e o b r a z o v a n j e i s v o j u p r o f e s i o n a l n u o s p o s o b l j e n o s t i p o s t a v i t i temelje svoga nezavisnog obiteljskog života. I n t i m n o s t i i n t i m n i o d n o s i i v e z e s d r u g o m o s o b o m ili o s o b a m a c i l j s u t a k v i h a k t i v n o s t i . M e đ u t i m , z a takvu intimnost nužan je jak osjećaj vlastitog identiteta. Pojedincu je n e o p h o d n o d a j a s n o zna t k o je i što je prije nego se i z l o ž i r i z i k u d a s e b e i n v e s t i r a ili i z g u b i u n e k o m d r u g o m e . Erikson, kao i Freud, smatra da je u tom razdoblju pojedinac sposoban za socijalnu i s e k s u a l n u i n t i m n o s t s n e k o m d r u g o m o s o b o m . S e k s u a l n a aktiv nost u periodu adolescencije većim je dijelom motivirana traženjem vlastitog identiteta negoli postizanjem seksualnog zadovoljenja. Međutim, za E r i k s o n a genitalnost znači više negoli za F r e u d a . Genitalna zrelost n e znači s a m o spo sobnost postizanja uzajarnnog o r g a z m a s p a r t n e r o m s u p r o t n o g spola, već i povjerenje i ljubav između takvih p a r t n e r a , zajednički životni ciklus, rađanje djece i brigu za tu djecu i njihov razvoj. P r e m a t o m e , genitalnost n e m a m n o g o veze sa s l o b o d n o m ljubavlju i zrelost n e znači s a m o s p o s o b n o s t postizanja dobrih orgazama. On također ne smatra, kao Freud, da genitalnost predstavlja l i j e k ili i z l a z iz s v i h p r o b l e m a d r u š t v a . E r i k s o n s m a t r a d a j e F r e u d o v a i p s i h o a n a l i t i č k a k o n c e p c i j a o u z a j a m n i m o r g a z m i m a s e k s u a l n i h ili b r a č n i h p a r t n e r a k o n c e p c i j a k o j a m o ž e biti o d g o v a r a j u ć a za o d r e đ e n u socijalnu k l a s u l j u d i ili z a o d r e đ e n u k u l t u r u , i t o z a o n u k u l t u r u ili k l a s u k o j a i m a d o v o l j n o s l o b o d n o g v r e m e n a d a se p o s v e t i t r a ž e n j u t a k v i h s t a n j a ili doživljaja. V e ć i n a ljudi u svijetu, p o mišljenju E r i k s o n a , n e m a ni v r e m e n a ni načina d a se u p u s t i u t a k v e p o t h v a t e . O s i m toga, g e n i t a l n o s t za njega znači i s p o s o b n o s t d a se t r p i seksualna frustracija bez regresije i posljedica. I n t i m n o s t znači t a k o đ e r i voljnost d a se vlastiti identitet fuzionira s iden t i t e t o m d r u g i h o s o b a , k a o š t o s u b r a č n i d r u g , p r i j a t e l j i , b r a ć a ili s e s t r e , r o d i t e l j i , r o đ a c i i d r u g i . T a k v o fuzioniranje identiteta trebalo bi biti bez straha i b e z o p a s n o s t i d a ć e p o j e d i n a c t i m e i z g u b i t i d i o s e b e . P r a v i ili s m i s l e n i b r a k j e m o g u ć , p o n j e m u , j e d i n o o n d a a k o dolazi d o t a k v e fuzije i d e n t i t e t a m u ž a i ž e n e . P o j e d i n a c k o j i n e m a v l a s t i t o g i d e n t i t e t a ili k o d k o j e g j e t a k a v i d e n t i t e t s l a b o r a z v i j e n n e m o ž e o s t v a r i t i t a k v u i n t i m n o s t ili t a k a v b r a k , o d n o s n o b r a k u takvom značenju. Zbog toga brakovi takvih osoba nisu pravi i ne traju dugo. To je slučaj s b r a k o v i m a adolescenata. Brakovi adolescenata predstavljaju, p o n j e g o v u m i š l j e n j u , u m n o g o v e ć e m b r o j u s l u č a j e v a pokušaje da se bračnom vezom s drugom osobom pronađe vlastiti identitet ili da se taj identitet prona đe uz pomoć druge osobe. E r i k s o n s m a t r a d a j e t o o s o b i t o k a r a k t e r i s t i č n o z a ž e n e d a p u t e m b r a k a n a s t o j e s t e ć i ili p r o n a ć i v l a s t i t i i d e n t i t e t . N a m a s e č i n i d a žene č e s t o p u t e m b r a k a žele d a k o d d r u g e o s o b e razviju identitet o n a k a v k a k a v njima odgovara, a da prije i n a k o n toga zapostavljaju vlastiti. Budući da intimnost m e đ u ljudima, nije po Eriksonu, zasnovana samo na s e k s u a l n o j vezi, o d n o s n o d a o n a m o ž e p o s t o j a t i i b e z t a k v e veze, j a s n o j e d a s u z a t a k v u i n t i m n o s t s p o s o b n i i l j u d i m e đ u k o j i m a t a k v e s e k s u a l n e v e z e ili 133
o d n o s i n e p o s t o j e , k a o š t o j e t o s l u č a j m e đ u p r i j a t e l j i m a ili m e đ u o n i m a k o j i ž i v e z a d r u g e l j u d e ili k o j i s u s v o j ž i v o t p o s v e t i l i d r u g i m a . Uspostavljanje intimnih veza i povezanosti predstavlja, p r e m a tome, po voljno rješenje krize u o v o m stadiju razvoja. Nepovoljno rješenje krize pred s t a v l j a izolacija o d d r u g i h l j u d i i zaokupljenost samim sobom, o d n o s n o izbje g a v a n j e ili n e s p o s o b n o s t d a s e o s t v a r e i n t i m n e v e z e s d r u g i m l j u d i m a . T a k v o s t a n j e d o v o d i d o s o c i j a l n e i z o l i r a n o s t i , d o o s j e ć a j a i s p r a z n o s t i ili n e p o t p u n o s t i života, o d n o s n o d o izolacije p o j e d i n c a od okoline. Pojedinci kojima prijeti takva situacija i takva stanja i koji nisu ostvarili intimnost u vezama s drugi m a nastoje to kompenzirati na različite načine i različitim p u t o v i m a i sredstvi m a . Takvi pojedinci, kojih je u m o d e r n i m društvima svakim d a n o m sve više, nastoje sebi p o m o ć i p u t e m klubova, sastanaka, d r u š t a v a i u d r u ž e n j a p u t e m kojih n a s t o j e u s p o s t a v i t i bliže m e đ u s o b n e veze i o d n o s e . D r u g i o p e t p u t e m takvih institucija nastoje očuvati svoju izoliranost i izbjeći previše i n t i m n u povezanost s d r u g i m ljudima. Izbjegavanje intimne veze s d r u g i m a t a k o đ e r je sve češća pojava u s u v r e m e n o m društvu. T a je pojava i p o n a š a n j e m o t i v i r a n o s t r a h o m i o s j e ć a j e m o p a s n o s t i o d i n t i m n i h v e z a i p o v e z a n o s t i . Takve veze mogu znatno smanjiti samostalnost i autonomiju pojedinca ili biti štetne za njegovu ličnost i identitet koji, jasno, nije dovoljno jak. Ovdje m o r a m n a v e s t i i n e k e v l a s t i t e ideje u vezi s o d n o s i m a u s u v r e m e nom društvu, a koje nisu sasvim u skladu s Eriksonovima. Sve veća m e đ u s o b n a izoliranost ljudi uvjetovana je m n o g i m činiocima, k a o što su socijalna mobilnost, n e p e r s o n a l n i odnosi, velike razlike m e đ u lično s t i m a ljudi (koje, zbog o g r o m n e izloženosti različitim utjecajima i informa cijama postaju svakim d a n o m sve veće) pogoduju apstinenciji i izbjegavanju o d t a k v i h v e z a . T o i z b j e g a v a n j e ili a p s t i n e n c i j a s u j a č i u z r o k s v e s l a b i j i m i n t i m n i m v e z a m a i s v e v e ć o j i z o l a c i j i n e g o l i s l a b i i d e n t i t e t i ili s l a b e l i č n o s t i pojedinaca. S m a t r a m d a j e i p r e v e l i k a zasićenost ljudskim kontaktima, informacija m a i i s k u s t v i m a t a k o đ e r j e d a n o d u z r o k a p o j a v e i z o l a c i j e ili i z b j e g a v a n j a intimnih veza s d r u g i m a . P r e m a t o m e , m i s l i m d a t r e b a razlikovati dvije g r u p e u z r o k a izolaciji i n e p o s t o j a n j u i n t i m n i h veza. J e d n u g r u p u čine, p r e m a E r i k s o n u , nedostaci po j e d i n c a koji ga za t a k v e i n t i m n e o d n o s e onesposobljavaju, a d r u g u čine, p r e m a m o j e m m i š l j e n j u , u z r o c i k o j i t a k v e o d n o s e č i n e n e p r i h v a t l j i v i m ili n e p o t r e b n i m a o d n o s n o š t e t n i m a . P o j e d i n a c k o d kojega djeluju ovi d r u g i činioci n e ć e z a p a d a t i u s t a n j a k o j a isu k a r a k t e r i s t i č n a z a o n e k o j i t e ž e i n t i m n i m o d n o s i m a , ali ih n e m o g u o s t v a r i t i . T a k v i , n a i m e , m o g u d o s p j e t i u s t a n j e p o t p u n e izola c i j e , m o g u r a z v i t i r a z l i č i t e o b l i k e neprilagođenog ponašanja ili poremećenu lič nost. T o j e s l u č a j s r a z l i č i t i m p s i h o p a t i m a k o j i p o k u š a v a j u m a n i p u l i r a t i i eksploatirati d r u g e bez ikakve grižnje savjesti. T o su pojedinci koji nisu spo sobni da podijele vlastiti identitet s d r u g i m a i ne m o g u ostvariti intimne veze i o d n o s e za duže vrijeme. N a o s n o v i p o v o l j n o g r j e š e n j a k r i z e i n t i m n o s t i ili i z o l a c i j e j a v l j a s e n o v a v r l i n a ili p s i h o s o c i j a l n a s n a g a o d n o s n o o b i l j e ž j e , a t o j e l j u b a v . L j u b a v n e z n a č i s a m o e r o t s k i o d n o s ili s a m o r o m a n t i č k i o d n o s i z m e đ u d v a č o v j e k a , v e ć t r a j n u p r e d a n o s t ili i z r u č e n o s t s e b e d r u g o m e u s p r k o s t o m e š t o t o k a t k a d a zahtijeva k o m p r o m i s e i samoprijegor. Takva ljubav postoji onda kada postoji briga, poštovanje i odgovornost p r e m a drugome. 134
Valja reći d a ego-snaga p o j e d i n c a ovisi uvijek o k a r a k t e r u t a k v e ljubavne veze, a t o znači o n j e g o v u p a r t n e r u , o d n o s n o njegovoj s p r e m n o s t i d a s u d j e l u j e u odgajanju djece, razrađivanju i stvaranju zajedničke ideologije koja je u osnovi takvog odnosa. R i t u a l i z a c i j a k o j a p r a t i o v a j d i o ž i v o t a p o j e d i n c a j e s t pridruživanje ili udruživanje. To znači zajedništvo u ljubavi, radu, prijateljstvu i d r u g o m e . I z o p a č e n i o b l i k t e r i t u a l i z a c i j e j e s t r i t u a l i z a m k o j i s e n a z i v a elitizam. Elitizam znači stvaranje ekskluzivnih grupa, izoliranih i odijeljenih od ostalih ljudi k o j e i m a j u v l a s t i t a p r a v i l a p o n a š a n j a , u k o j e d r u g i n e m a j u p r i s t u p a ili z a t a j pristup m o r a j u ispuniti određene obaveze. Sedmi
stadij:
plodnost
ili
stagnacija
Sedmi stadij u životu čovjeka obuhvaća period koji odgovara srednjoj životnoj dobi, tj. između dvadeset i pete i šezdeset i p e t e godine života. Osnov n a d i l e m a ili k o n f l i k t k o j i č o v j e k r j e š a v a u o v o m r a z d o b l j u j e s t d i l e m a ili konflikt plodnosti ili plodotvornosti, odnosno stagnacija ili sterilnost. P l o d n o s t ili p l o d o t v o r n o s t znači, p o E r i k s o n u , n e s a m o b r i g u za d o b r o b i t s l j e d e ć e s v o j e g e n e r a c i j e ili z a d o b r o b i t s v o j i h p o t o m a k a , v e ć brigu za prirodu društva u kojem će ta sljedeća generacija živjeti i raditi. P r e d s v a k o g o d r a s l o g č o v j e k a u t o j s e d o b i p o s t a v l j a d i l e m a d a p r i h v a t i ili o d b i j e o d g o v o r n o s t z a s v e o n o š t o m o ž e u n a p r i j e d i t i ili p o b o l j š a t i o d r e đ e n u k u l t u r u ili š t o t a k v u kulturu može produžiti. T a k a v r a z v o j p r e d s t a v l j a p r i r o d a n n a s t a v a k r a z v o j a iz p r e t h o d n o g ž i v o t n o g d o b a . P r i j e s t e č e n a s p o s o b n o s t d a s e b e i z g u b i ili u t o p i u d r u g i m a , b i l o u s u s r e t u t i j e l a ili d u h a , s a d a t r e b a d a l j e r a s t i i p r e r a s t i u i n t e r e s e k o j i o b u h v a ćaju širu zajednicu. S a m o posjedovanje djece i odgoj vlastite djece nije još i g e n e r a t i v n o s t ili p l o d n o s t . Z a v e ć i n u l j u d i j e u p r a v o s u p r o t n o . V e ć i n a l j u d i i m a djecu, ali nije stigla d o o v o g s t u p n j a p s i h o s o c i j a l n o g r a z v o j a j e r s e nji h o v i n t e r e s n i j e p o m a k a o d a l j e o d i n t e r e s a z a s v o j u o b i t e l j ili i n t e r e s a z a s e b e . T o m e m o ž e b i t i u z r o k u n e d o s t a c i m a ili n e p o t p u n o s t i p r e t h o d n i h f a z a r a z v o j a koje im ne o m o g u ć u j u postizanje ovog nivoa razvoja u srednjoj dobi. Zbog toga se za veliku v e ć i n u ljudi m o ž e reći d a n i s u p l o d n i i d a j e n j i h o v razvoj z a s t a o n a n i ž o j r a z i n i . Psihosocijalna ontogeneza p o j e d i n c a i evolucija čovje čanstva t r e b a j u od čovjeka učiniti »životinju koja je n e s a m o s p o s o b n a za uče nje, već i z a p o d u č a v a n j e i i n s t i t u c i o n a l i z i r a n j e « (1968b, s t r . 291). Stvaralaštvo i produktivnost koja je karakteristična za generativnu razinu p s i h o s o c i j a l n o g r a z v o j a o b u h v a ć a s v e o n o š t o iz j e d n e g e n e r a c i j e p r e l a z i u d r u g u ili š t o j e d n a g e n e r a c i j a p r e d a j e d r u g o j . T o s u , n a p r i m j e r , i d e j e , z n a n stvene spoznaje, knjige, tehnologija, strojevi, umjetnička djela i drugo. Obuzetost dobrobiti čovječanstva obilježje je ovog s t u p n j a u razvoju ličnosti. I z s t v a r a l a š t v a i p l o d o n o s n o s t i i z r a s t a d a l j a p s i h o s o c i j a l n a v r l i n a ili o b i l j e ž j e p o j e d i n c a , a t o j e briga. B r i g a ili b r i ž l j i v o s t p r o i s t j e č e i z o s j e ć a j a d a j e n e t k o ili n e š t o v a ž n o . B r i g a s e i z r a ž a v a p r e m a o n i m a k o j i j e t r e b a j u . O n a u k l j u č u j e u s e b i i ž e l j u ili p o t r e b u d a s e s t a k v i m a p o d i j e l i i v l a s t i t o z n a n j e ili i s k u s t v o . P r e m a t o m e , o n a s e č e s t o i z r a ž a v a u o d g o j u d j e c e , p o d u č a v a n j u , pokazivanju i nadgledanju. Ljudi, p o mišljenju Eriksona, i m a j u u r o đ e n u po trebu da podučavaju druge i da uživaju u takvim aktivnostima. T a k v a aktiv n o s t o s i m toga o s i g u r a v a razvoj i k o n t i n u i t e t k u l t u r e i civilizacije, t a k v o m se a k t i v n o š ć u p r e n o s e n a s l j e d e ć e g e n e r a c i j e o b i č a j i , l e g e n d e , r i t u a l i , m i t o v i , isti ne, spoznaje. Ovdje b i s m o m i dodali da se t a k v o m aktivnošću p r e n o s e i pred135
rasude, neistine, zablude, neznanja, neshvaćanja, primitivizmi i ostali nedostaci starije generacije, š t o E r i k s o n n e s p o m i n j e . E r i k s o n t a k o đ e r s m a t r a d a aktiv nost podučavanja, vođenja i upućivanja mlađih pruža pojedincu osjećaj da je p o t r e b a n d r u g i m a , d a j e koristan, osjećaj važnosti, i da pojedinci n a taj način m o g u i z b j e ć i o p a s n o s t o d p r e v e l i k o g r a s t a v l a s t i t e l i č n o s t i ili p r e o k u p i r a n o s t i s a m i m s o b o m . Ljudi, osim toga, p o mišljenju Eriksona, imaju p o t r e b u da o č u v a j u o d g u b l j e n j a i p r o p a d a n j a svoja i s k u s t v a i svoje s p o z n a j e . T o se m o ž e postići n a taj način d a se sve to p r e d a m l a đ i m a . K o d p o j e d i n a c a k o j i n e u s p i j e v a j u ili n e m o g u p o s t i ć i g e n e r a t i v n o s t , s t v a r a l a š t v o ili p l o d o t v o r n o s t d o l a z i d o s t a n j a z a o k u p l j e n o s t i i a b s o r b i r a n o s t i sa m i m s o b o m . K o d t a k v i h se p o j e d i n a c a r a z v i j a j u p o t r e b e za o s o b n i m k o m f o r o m , u d o b n o š ć u i u g a đ a n j e m sebi. T o s u o s o b e k o j e se n e b r i n u ni za k o g a o s i m z a s e b e ili z a o n o š t o m o ž e z a s i t i t i n j i h o v e p o t r e b e z a u ž i c i m a , n j i h o v e h i r o v e , r a z m a ž e n o s t i u d o v o l j a v a n j e s e b i . T a k v i p o j e d i n c i r a z v i j a j u ili d o l a z e u s t a n j e pseudointimnosti. »Pojedinci tada počinju sami sebe maziti kao da su s a m i s e b i ili d r u g o m e j e d n o i j e d i n o d i j e t e « (1950, s t r . 267). T a k v e s u negenerativne, neproduktivne i nestvaralačke o s o b e sterilni članovi d r u š t v a , žive s a m o za svoje z a d o v o l j s t v o i u g o d u , njihov je socijalni život o s i r o m a š e n . U t a k v o j situaciji p o j e d i n a c i m a osjećaj b e z n a d n o s t i i svoj život s m a t r a b e s m i s l e n i m . Pratilac je takvih situacija i stanje apatije. Ritualizacija koja j e karakteristična za ovo životno doba jest generativna ili plodonosna. To je ritualizacija roditeljstva, produktivnosti, podučavanja, p o m a g a n j a , tješenja k a o i sve o n e funkcije i uloge koje o d r a s l i m a o m o g u ć u j u da prenose svoje ideale i svoje spoznaje na mlađe. Izrođeni oblik te generativne ritualizacije predstavlja ritualizam što ga E r i k s o n n a z i v a autoritizmom. A u t o r i t i z a m je izopačeni oblik brige za d r u g o g koji je s p r a v o m b r i g o m za d r u g e i n k o m p a t i b i l a n i nespojiv. Osmi
stadij:
integritet
ili
očajanje
K o n a č n i , o s m i s t u p a n j u e p i g e n e t i č k o m razvoju jest s t u p a n j u k o j e m do l a z i d o retrospekcije cijelog života svih postignuća i p r o m a š a j a i cjelokupnog i s k u s t v a . T o n i j e s a m o r e t r o s p e k c i j a , v e ć j e t o i evaluacija životnog p u t a po jedinca. To je period p o č e t k a starosti i starenja u kojem dolazi do postepenog d e g e n e r i r a n j a b r o j n i h ili s v i h f i z i č k i h f u n k c i j a i z d r a v l j a , d o p o v l a č e n j a iz a k t i v n o g života i d j e l o v a n j a . U vezi s t a k v i m p r o c e s i m a j a v l j a j u se b r o j n i psi hosocijalni p r o b l e m i i pitanja koje pojedinac u t o m razdoblju života treba rješavati. T a k v a su, n a p r i m j e r , pitanja s m a n j e n i h n o v č a n i h p r i h o d a , n e s i g u r n a egzistencija, slučajevi s m r t i ( b r a č n o g druga, r o d b i n e , prijatelja) i p o t r e b a da se p o n o v n o n e k o m e p r i d r u ž i i n a t a j n a č i n i z b j e g n e s a m o ć a ili o s a m l j e n o s t . P o g l e d s e iz b u d u ć n o s t i v r a ć a u p r o š l o s t i s a d a š n j o s t . P s i h o s o c i j a l n a k r i z a o v o g d o b a sastoji se u t o m e d a se u cijelom dota d a š n j e m v l a s t i t o m ž i v o t u v i d i o d r e đ e n red i smisao, odnosno nered i besmi sao. P s i h o s o c i j a l n a k r i z a o v o g p e r i o d a p r o i z l a z i iz e v a l u a c i j e v l a s t i t o g ž i v o t n o g p u t a . K r o z takvu evaluaciju, a k o je pozitivna, pojedinac zapaža d a je u njego v u ž i v o t u p o s t o j a o o d r e đ e n i r e d u n u t a r j e d n o g v i š e g ili v e ć e g r e d a , d a j e o n u n u t a r t o g v i š e g ili v e ć e g r e d a p r o n a š a o s v o j e m j e s t o i d a o s v o j d o p r i n o s . P o j e d i n a c j e s v j e s t a n d a s u svi d r u g i živjeli n a d r u g e n a č i n e i d a su n j i h o v i stilovi života bili različiti o d njegova, ali u s p r k o s t o m e o n j e s v j e s t a n da j e njegov život i m a o svoj dignitet i svoj integritet. Taj ga integritet b r a n i od o p a s n o s t i očajanja. » S a m o k o d o n o g koji se n a n e k i način b r i n u o o s t v a r i m a 136
i l j u d i m a i koji se j e prilagodio na t r i j u m f e i r a z o č a r a n j a k o j a se p r i d r u ž u j u p o s t o j a n j u , k o j i j e z a č e t n i k d r u g i h ili s t v a r a l a c p r o d u k a t a i i d e j a — s a m o k o d njega m o g u p o s t e p e n o dozrijevati plodovi ovih s e d a m razvojnih stadija — za k o j e n e z n a m b o l j e g n a z i v a o d i n t e g r i t e t a ega« (1963, s t r . 268). P r e m a t o m e , t a j o s j e ć a j i n t e g r i t e t a e g a p r o i z l a z i iz a n a l i z e i z a d o v o l j s t v a onim što je pojedinac učinio i postigao u svom životu (radom, stvaralaštvom, djecom, b r a k o m , prijateljima, unucima, uspjesima, doživljajima, događajima itd.). K o d p o j e d i n a c a koji t a k o doživljavaju svoju p r o š l o s t n e p o s t o j i s t r a h o d s m r t i , j e r s u s v j e s n i d a o n i d a l j e ž i v e u s v o j i m p o t o m c i m a ili u s v o j i m d j e l i m a . S u p r o t a n j e slučaj k o d p o j e d i n a c a koji o s j e ć a j u d a j e n j i h o v život b i o p r o m a š e n , d a u ž i v o t u n i s u p o s t i g l i o n o š t o s u m o g l i ili t r e b a l i , d a i m ž i v o t n i j e b i o i s p u n j e n ili s r e t a n , o d n o s n o k o j i s m a t r a j u d a s u n e k o m ili n e č e m o s t a l i n e š t o d u ž n i . O n i z n a j u d a j e s a d a p r e k a s n o d a p o č n u iz p o č e t k a . K o d takvih pojedinaca ne postoji integritet ega. Oni se plaše smrti, iako to prikri v a j u , z a o k u p l j e n i s u s t a l n o n e č i m iz p r o š l o s t i š t o i m » n e d a m i r a « i š t o k o d n j i h i z a z i v a n e u g o d u . T a k v i s u p o j e d i n c i s k l o n i projekciji, tj. pripisivanju oko l i n i v l a s t i t i h n e d o s t a t a k a ili o k r i v l j a v a n j e d r u g i h z a v l a s t i t e n e u s p j e h e i p r o mašaje. U takvoj situaciji priskače im u p o m o ć p a m ć e n j e koje funkcionira p o n a č e l u potiskivanja iz s v i j e s t i s v e g a š t o j e n e u g o d n o ili š t e t n o z a i n t e g r i t e t ličnosti. T a k o se j a v l j a z a b o r a v za p r o m a š a j e , g r i j e h e i n e u g o d e , a u s j e ć a n j u o s t a j u s a m o u g o d n i i lijepi t r e n u c i , a k o ih j e bilo. T o j e p o z n a t f e n o m e n optimizma pamćenja š t o ga s u s r e ć e m o k o d starijih ljudi, a koji se manifestira t a k o d a oni s m a t r a j u d a j e sve š t o j e n e k a d a b i l o ( k a d s u oni bili m l a d i ) bilo d r u k č i j e i bolje o d sadašnjosti koja j e loša. K o d t a k v i h p o j e d i n a c a m o g u na stupiti i psihopatološka stanja obilježena gorčinom i grižnjom savjesti. Takvi pojedinci postaju senilni, depresivni, hipohondrični, kivni, paranoidni, sumnji čavi, opsesivni i slično. U o v o m k o n a č n o m r a z d o b l j u p s i h o s o c i j a l n o g r a z v o j a f o r m i r a se vrlina mudrosti. F i z i č k e i m e n t a l n e s n a g e i a k t i v n o s t i s a d a s u s v a k i m d a n o m sve sla bije i sporije, a integritet ličnosti i n a k u p l j e n o g iskustva održava m u d r o s t . »Mudrost je objektivna zaokupljenost s a m i m životom u susretu sa s a m o m s m r ć u « (1964a, s t r . 133). U t a k v o m stadiju m u d r o s t i pojedinci m o g u m l a đ i m a izgledati k a o integri rane, cjelovite ličnosti koje obilježava m i r n o ć a i sabranost. Taj osjećaj i d o j a m cjelovitosti vlastitog života p r e d s t a v l j a b r a n u očaju, o s j e ć a j u d a j e život p r o hujao bez povratka, osjećaju sadašnje bespomoćnosti i ovisnosti. I o v o životno r a z d o b l j e i m a svoju k a r a k t e r i s t i č n u ritualizaciju. O n a se m o ž e n a z v a t i integralnom. Ogleda se u m u d r o s t i starijih o s o b a i njihovu po s t u p a n j u u skladu s t o m stečenom m u d r o š ć u . Iskrivljeni oblik te ritualizacije p r e d s t a v l j a r i t u a l i z a m k o j i E r i k s o n n a z i v a sapijentizmom. Sapijentizam je p o z a ili p r e d s t a v l j a n j e m u d r o s t i a d a t a k v a m u d r o s t n e p o s t o j i . T o su dakle razvojni stadiji psihosocijalnog razvoja svakdg pojedinca. N a osnovi svega što s m o rekli proizlazi da se E r i k s o n , iako s a m sebe s m a t r a psihoanalitičarom, posve udaljio od F r e u d a u m n o g i m osnovnim koncepcija m a . N j e g o v a t e o r i j a psihosocijalne epigeneze i m a n e k o l i k o važnih obilježja koje treba još j e d n o m spomenuti. E r i k s o n u svojoj teoriji naglašava i daje važnost d r u š t v u i socijalnim f a k t o r i m a koji su j e d n a k o važni za razvoj i orga nizaciju ličnosti k a o i urođeni faktori. Svaki psihosocijalni stupanj razvoja p r o i z l a z i iz s u s r e t a p o j e d i n c a , n a o d r e đ e n o m s t u p n j u b i o l o š k o g r a z v o j a , s o k o l i n o m . P r o b l e m i i r j e š e n j a p r o i z l a z e iz interakcije pojedinca i okoline. Pro137
blemi su rezultat tih interakcija u sadašnjoj i ranijim fazama i zbog toga se m o g u dijagnosticirati i sanirati. Oni nisu nepovratno usađeni u r a n o djetinj s t v o i nisu intrapsihički k a o što je to slučaj kod Freuda. Nadalje, Erikson s m a t r a da je d o b a adolescencije najvažnije u formiranju ličnosti, a F r e u d j e s m a t r a o da je to najranije d o b a djetinjstva. Nadalje, za Eriksona je čovjek b a r podjednako sposoban da b u d e sretan i pozitivan koliko nesretan i negativan, d o k j e za F r e u d a čovjek p o svojoj p r i r o d i negativno i n e s r e t n o biće. K o n a č n o , psihosocijalni razvoj zasniva se n a s u s r e t i m a pojedinca i okoline, a n e n a raz voju seksualnog instinkta i njegovih transformacija. Postoje još i brojne druge razlike.
Uloga ega U E r i k s o n o v o j t e o r i j i l i č n o s t i n a j v a ž n i j u u l o g u i m a ego. R a z v o j l i č n o s t i p r e d s t a v l j a r a z v o j e g a . E r i k s o n s m a t r a d a s u k o m p o n e n t e l i č n o s t i i id i super ego, a l i s u o n i m n o g o m a n j e v a ž n i o d e g a . Z b o g t o g a s m o r e k l i d a j e E r i k s o n n a j i s t a k n u t i j i p r e d s t a v n i k ego-psihologije. Ovdje ć e m o s p o m e n u t i još n e k e ka r a k t e r i s t i k e ega koje su važne za r a z u m i j e v a n j e E r i k s o n o v e teorije ličnosti. E r i k s o n o v a j e koncepcija ega socijalizirana i i m a ontogenetičko obilježje koje je Erikson p o t a n k o opisao. Ego pojedinca ne o d r e đ u j u s a m o genetički, fiziološki i a n a t o m s k i faktori, već u p r v o m r e d u njegova bliža, a z a t i m i šira društvena okolina. Ego je stoga podložan socijalnim i historijskim utjecajima. N a d a l j e , u m j e s t o s u b m i s i v n o g i l u k a v o g ega, koji oscilira i služi i idu i sup e r e g u , E r i k s o n i d r u g i p s i h o l o z i iz t e š k o l e s t v o r i l i s u k o n c e p c i j u kreativnog ili stvaralačkog ega. E g o j e k r e a t i v a n , o n p r o n a l a z i r j e š e n j a u s v a k o m r a z d o b lju života i r a z v o j a i u svakoj situaciji. O n s j e d i n j u j e u n u t a r n j e f a k t o r e i v a n j ske o k o l n o s t i i s t v a r a k o d p o j e d i n c a m o g u ć n o s t za razvoj p o j e d i n i h o d l i k a i v r l i n a , o d n o s n o z a n a s t u p a n j e p o j e d i n i h s t a n j a ili o s j e ć a n j a k a o š t o s u s n a g a , veselje, zadovoljstvo, sigurnost. E g o j e o t p o r a n i s n a ž a n i jača sa s v a k i m uspješnim rješenjem psihosocijalnih kriza. Nadalje, E r i k s o n s m a t r a da je ego s p o s o b a n da se uvijek oporavi od frus t r a c i j a i n e d a ć a ili n e u s p j e h a i d a p o n o v n o n o r m a l n o f u n k c i o n i r a . T o j e v r l o v a ž n o z a psihološku terapiju. Posljedice trauma, napetost, neuroze, tjeskobe, o s j e ć a j k r i v n j e i n e s v j e s n i m e h a n i z m i o b r a n e l i č n o s t i mogu se odstraniti iz ličnosti ako se ego pojača ili osnaži kroz psihološku terapiju. U v e z i s ego-identitetom Erikson kaže da taj identitet treba biti fundiran n a t r i t e m e l j a ( E r i k s o n , 1974). T i t e m e l j i s u faktualnost, osjećaj realnosti ili univerzalnosti i aktualnost. T o su a s p e k t i realnosti u k o j o j se p o j e d i n a c nalazi. F a k t u a l n o s t o z n a č a v a u n i v e r z u m p o d a t a k a , činjenica i t e h n i k a koje se m o g u d o b i t i ili v e r i f i c i r a t i , o d n o s n o d o k a z a t i o b j e k t i v n i m m e t o d a m a i t e h n i k a m a o d r e đ e n o g d o b a . T o j e p r v i t e m e l j i n t e g r i t e t a l i č n o s t i . D a k l e , nema integriteta ličnosti ako se kao temelj uzimaju predrasude, vjerovanja, uvjerenja, mitovi, legende, zamišljaji, fantazije i slične stvari koje su subjektivnog podrijetla i koje se ne mogu objektivno dokazati. O s j e ć a j r e a l n o s t i ili u n i v e r z a l n o s t i č i n i k o m b i n a c i j u p r a k t i č k o g i realnog u j e d n u vizionarsku sliku svijeta. P r i m j e r takve kombinacije Erikson nalazi kod Gandija. Treća osnovica je aktualnost. Pod time Erikson razumijeva nove načine međusobnog djelovanja i poticanja l j u d i r a d i p o s t i z a n j a zajedničkih ciljeva čovječanstva. 138
U z a s v e t o t r e b a u z e t i u o b z i r i slučajne okolnosti k o j e t a k o đ e r m o g u dje lovati i djeluju n a razvoj i integritet ega svakog pojedinca. Taj slučaj se po j a v l j u j e k a o s r e ć a ili p r i l i k a . S v i t i č i n i o c i s t v a r a j u n o v i i d e n t i t e t e g a . T a k a v e g o i m a š i r o k u s l i k u novog svijeta u k o j e m ć e p o s t o j a t i š i r o k osjećaj zajednič kog identiteta ljudi. T a d a ć e b i t i s v l a d a n e r a z l i č i t e v r s t e p s e u d o r a z v r s t a v a n j a ljudi koje se zasnivaju n a p r e d r a s u d a m a , mržnji, ratu, kriminalu, siromaštvu, diskriminiranju i porobljavanju.
Psihohistorija E r i k s o n j e o s n i v a č i n o v e p s i h o l o š k e d i s c i p l i n e ili n o v o g p o s t u p k a u p s i h o l o g i j i k o j i s e z o v e psihohistorija. Psihohistoriju on j e definirao kao »Prouča vanje individualnog i kolektivnog života k o m b i n i r a n i m m e t o d a m a psihoanalize i p o v i j e s t i « ( 1 9 7 5 , s t r . 13). Takvu analizu je on sam primijenio na nekoliko značajnih povijesnih i suvremenih ličnosti kao što su M a k s i m Gorki, Hitler, Luther, Gandi, Jefferson, Shaw i drugi. Psihohistorijska istraživanja temelje se n a izjavama i zapisima k o j a su p o j e d i n c i o s t a v i l i u t o k u s v o g ž i v o t a ( E r i k s o n , 1975). S v a k a i z j a v a j e v a ž n a i svaku t r e b a uzeti u obzir. S v a k u t a k v u izjavu t r e b a analizirati da bi se dobili o d g o v o r i n a n e k o l i k o p i t a n j a , o d n o s n o p o d a c i o t o m e u k o j o j j e fazi svog života taj p o j e d i n a c t a k v u izjavu dao, k a k o se t a izjava u k l a p a u njegovu c j e l o k u p n u povijest života, što se d o g a đ a l o u svijetu k a d j e t a izjava d a n a , k o l i k o s e p o j e d i n i d o g a đ a j i iz o s o b n e p o v i j e s t i s l a ž u s c j e l o k u p n i m p o v i j e s n i m p r o c e s o m i r a z v o j e m , i t d . N a d a l j e , t r e b a u z e t i u o b z i r d a li j e n e k u i z j a v u p o j e d i n a c s a m z a b i l j e ž i o ili s u j e z a b i l j e ž i l i d r u g i . V j e r o d o s t o j n o s t s e m o ž e p r o suđivati n a osnovi slaganja takvih izjava i psihosocijalnih razvojnih stadija tog pojedinca. Za vjerodostojan prikaz ličnosti p o t r e b n o j e d a pojedinac pozna c j e l o k u p n u situaciju u d r u š t v u u k o j e m j e t a o s o b a živjela. U s p r k o s s v e m u , svaka psihohistorična analiza može biti subjektivna i zbog toga relativna, što znači da bi n e t k o drugi dao drukčiju analizu te iste osobe, odnosno da n e m a dva čovjeka koji bi dali istu psihohistorijsku sliku te osobe. J e d a n o d u z r o k a te relativnosti i različitosti interpretacija i analiza jest u t o m e što svaki psihoh i s t o r i č a r u i n t e r p r e t a c i j a m a p o j e d i n e l i č n o s t i projicira samog sebe, s v o j e n e i ž i v l j e n e i n e o s t v a r e n e p o d s v j e s n e ž e l j e ili n e o s t v a r e n i d i o s e b e s a m o g a . U t o m je pogledu psihohistorijska metodologija slična psihoanalitičkoj. Psihohistorij ska analiza može biti i k o m p l e m e n t n a psihoanaliza. Psihosocijalno funkcioni r a n j e p o j e d i n c a m o ž e d o p u n i t i k l i n i č k e p o d a t k e d o b i v e n e p s i h o a n a l i z o m . Povi j e s n e ličnosti razlikuju se o d običnih ljudi t i m e š t o su o n e utjecale n a promje n e i razvoj d r u š t v a , poticale ljude n a akcije koje s u i m a l e dalekosežne poslje dice za d r u š t v o . T e s u ličnosti već zbog toga zanimljive. D o k psihoanaliza poje dinaca može objasniti zašto j e došlo do raspada njegove ličnosti i na taj način pokazati što sve m o ž e takav r a s p a d ličnosti čovjeka prouzročiti, psihohistorij ska n a m analiza može pokazati zbog čega su pojedinci uspijevali održati svoju ličnost j a k o m u s p r k o s svim n e d a ć a m a , kompleksima, konfliktima i krizama. Zašto iste krize l o m e j e d n e ličnosti a jačaju druge? U svojim psihohistorijskim analizama E r i k s o n se t a k o đ e r p o t p u n o udaljio od Freuda. U m j e s t o d a se takve ličnosti analiziraju n a osnovi ranih t r a u m a i
139
k o n f l i k a t a iz d j e t i n j s t v a i d a s e u t o m e t r a ž i o b j a š n j e n j e n j i h o v a p o n a š a n j a i pothvata, E r i k s o n pokazuje k a k o su se te ličnosti oslobađale takvih t r a u m a i k o m p l e k s a i k a k o su rješavale psihosocijalne krize i konflikte, a ne psihoseksualne konflikte.
Znanstvena validacija Z n a n s t v e n a validacija E r i k s o n o v e teorije svakim d a n o m je sve jača. Ipak, zasad p o s t o j i j o š d o s t a m a l i b r o j r a d o v a u k o j i m a s u se ispitivale o s n o v n e postavke Eriksonove psihosocijalne teorije ličnosti. Jedan je od uzroka tome r e l a t i v n a n o v o s t t e t e o r i j e , k o j a j e m n o g o m l a đ a o d F r e u d o v e ili n e k i h d r u g i h teorija ličnosti. Dalji j e razlog n e d o s t a t k a z n a n s t v e n i h r a d o v a koji ispituju njegove p o s t a v k e n e d o s t a t a k a d e k v a t n i h m j e r n i h i n s t r u m e n a t a za dijagnosti ciranje i kvantificiranje osnovnih k o n s t r u k a t a Eriksonove teorije ličnosti, l a k o n e m a i n s t r u m e n a t a z a m j e r e n j e k o n s t r u k a t a iz r a z n i h r a z d o b l j a p s i h o socijalnog razvoja k a o što su t e m e l j n o povjerenje, a u t o n o m i j a , s n a g a ega, stupanj identiteta vlastite ličnosti, konfuziju uloga i druge. Takve i n s t r u m e n t e treba tek izraditi, a to nije lagan posao. Taj posao otežavaju i m n o g e nejasnoće i n e o d r e đ e n o s t i p o j m o v a i k o n s t r u k a t a . S a m E r i k s o n n i j e s i g u r a n d a se svi njegovi p o j m o v i i k o n s t r u k t i m o g u operaciono definirati n a osnovi m j e r n i h instrumenata i operacija koje bi trebale imati p o t p u n u objektivnost. U sklopu tih nejasnoća vjerojatno je najvažnija ona o o d n o s u između organizmičkih i bioloških f a k t o r a i p r o c e s a te f a k t o r a socijalne okoline. Vidjeli s m o da E r i k s o n pridaje vrlo veliku važnost socijalnoj okolini djeteta i čovjeka. Koliko ta oko lina m o ž e utjecati n a razvoj i formiranje ličnosti pojedinca? Erikson je opti mističan s o b z i r o m n a to i n a ljudsku p r i r o d u , ali m n o g i roditelji znaju da po z i t i v a n ili ž e l j e n u t j e c a j n a d i j e t e m o ž e b i t i v r l o t e š k o ili n e m o g u ć e o s t v a r i t i . P o s t o j e p o d a c i i i s t r a ž i v a n j a k o j a p o k a z u j u d a p o p u s t l j i v o s t r o d i t e l j a i tole rancija, n a k l o n o s t i briga m o g u rezultirati neželjenim posljedicama uza sav napor roditelja. Djeca i u takvim okolnostima m o g u pokazivati nesigurnost, nepovjerenje, neprijateljstvo, impulzivnost, kako je to utvrdio, na primjer, B a u m r i n d u s v o j e m i s t r a ž i v a n j u (1971), a t o s u o s o b i n e i o b l i c i p o n a š a n j a suprotni o n i m a koje b i s m o p o Eriksonovoj teoriji trebali očekivati. Zbog toga se m o ž e reći d a taj c j e l o k u p n i k o m p l e k s o d n o s a i z m e đ u p o j e d i n c a i socijalne okoline u toku psihosocijalnog razvoja čeka svoju znanstvenu provjeru i potvrdu. Dalja je poteškoća u t o m e što je Eriksonova teorija ličnosti u p r v o m r e d u razvojna teorija. Razvojna osnovica za m n o g e psihologe ne predstavlja adek v a t n u o s n o v u za r a z u m i j e v a n j e ljudskog p o n a š a n j a , p a zbog toga m n o g i psiho lozi n e m a j u i n t e r e s a z a p r o v j e r a v a n j e i p r o u č a v a n j e o n t o g e n e t s k o g r a z v o j a ( C i a c c i o , 1971). M e đ u t i m , p s i h o l o z i k o j i s e b a v e r a z v o j n o m p s i h o l o g i j o m t r e b a l i bi p o k a z a t i v r l o velik i n t e r e s z a E r i k s o n o v e k o n c e p c i j e , j e d n a k o k a o i socijal ni psiholozi. E r i k s o n o v a teorija ima, m e đ u t i m , m n o g a obilježja koja j u čine m n o g o z n a n s t v e n i j o m o d F r e u d o v e ili n e k i h d r u g i h t e o r i j a l i č n o s t i . R e k l i s m o d a s u znanstvene teorije one koje omogućuju znanstvenu provjeru, tj. provjeru i testiranje koje se zasniva na znanstvenim metodama objektivne registracije ili opažanja i eksperimenta. E r i k s o n o v a s e t e o r i j a o s l a n j a n a objektivne ele140
mente u r a z v o j u p o n a š a n j u s j e d n e s t r a n e i n a okolnosti s druge strane. To nije intrapsihička teorija kao što je slučaj s Freudovom ili Jungovom. Ličnost j e d e f i n i r a n a p s i h o s o c i j a l n o a n e i n t r a p s i h i č k i . Z b o g t o g a se m o ž e očekivati da će u budućnosti broj istraživanja koja su motivirana t o m teorijom, koja ima veliko značenje za psihologiju i d r u g e discipline, biti m n o g o veći. M e đ u t i m , već i sada postoje neka istraživanja koja su n e p o s r e d n o potak n u t a E r i k s o n o v o m t e o r i j o m ili s e m o g u s t o m t e o r i j o m d o v e s t i u v e z u . Utjecaj
ponašanja
majke
Vidjeli s m o d a Erikson pridaje veliku važnost utjecaju i p o n a š a n j u m a j k e ili o s o b e k o j a s e o d j e t e t u b r i n e z a r a z v o j d j e t e t a u p r v i m ž i v o t n i m f a z a m a , t e m e l j n o p o v j e r e n j e ili n e s i g u r n o s t u s e b e i d r u g e p o s l j e d i c e m o g u , p o E r i k s o n u , p r o i z a ć i iz t a k v o g p o n a š a n j a . E m p i r i j s k a i s t r a ž i v a n j a u t j e c a j a m a j k e n a p o n a š a n j e djece vrlo su b r o j n a u psihologiji. Većina ih je, na žalost, izvedena nezavisno od Eriksonove teorije. Jedna skupina takvih istraživanja poznata je p o d n a z i v o m »istraživanja o utjecaju m a j č i n s k e deprivacije n a dijete«. Može se reći d a rezultati ovakvih istraživanja p o t v r đ u j u E r i k s o n o v a mišljenja. Ta su i s t r a ž i v a n j a p o k a z a l a , g o t o v o b e z i z u z e t k a , d a d j e c a k o j o j n e d o s t a j e p a ž n j a ili k o n t a k t s o s o b o m k o j a se o n j i m a b r i n e u n a j r a n i j o j životnoj dobi, d a k l e djeca bez m a t e r i n s t v a , doživljavaju vrlo č e s t o t e š k e p s i h o l o š k e t r a u m e , p a u n e k i m s l u č a j e v i m a m o g u i u m r i j e t i . T o j e p o k a z a o , n a p r i m j e r . S p i t z (1945). S l i č n e r e z u l t a t e s u d o b i l i i A i n s v v o r t (1969) i B o w l b y (1969). S p o m e n u t i s u a u t o r i p o k a z a l i d a s e k o d d j e c e l i š e n e n j e g e , p a ž n j e ili b r i g e ili k o d k o j i h j e t a k v a p a ž n j a i b r i g a n e a d e k v a t n a ili n e d o v o l j n a n e r a z v i j a » p r i v r ž e n o s t « k a o š t o j e s l u č a j k o d d j e c e k o d k o j i h p o s t o j i a d e k v a t a n o d n o s m a j k e ili o b a j u r o d i t e l j a . Iz t o g a p r o i z l a z i d a t a k v a p a ž n j a i i n t e r a k c i j a s d j e t e t o m s t v a r a k o d d j e t e t a trajnu p o t r e b u koja je prisutna i u odrasloj dobi. T o je potreba za socijalnom p a ž n j o m k o j a j e o s o b i t o v a ž n a i i s t a k n u t a u d o b a k r i z e i d e n t i t e t a . C o l e s (1970, s t r . 287) u v e z i s t o m E r i k s o n o v o m k o m p o n e n t o m u p s i h o s o c i j a l n o m r a z v o j u k a ž e : »Mi s m o r o đ e n i s p o t r e b o m z a n e k i m t k o ć e u č i n i t i v i š e n e g o l i n a s s a m o nahraniti. Nas treba držati, prepoznavati i afirmirati.« Istraživanja
identiteta
ili konfuzije
ega
Najviše prihvaćen i citiran dio Eriksonove teorije ličnosti i psihosocijal n o g r a z v o j a j e o n a j k o j i se o d n o s i n a a d o l e s c e n c i j u . A d o l e s c e n c i j a j e n a j v a ž niji p e r i o d za definiranje ličnosti p o j e d i n c a . T o j e v r l o osjetljivo i l a b i l n o d o b a puno sumnji, tjeskobe, nesnalaženja i nerazumijevanja. B r o n s o n j e (1959) p o k u š a o e m p i r i j s k i p r o v j e r i t i o d n o s i z m e đ u č e t i r i k a r a k t e r i s t i k e ličnosti k o j e su važne za f o r m i r a n j e i d e n t i t e t a ega i j a č i n e tog i d e n t i t e t a o d n o s n o konfuzije identiteta. On j e p o s t a v i o hipotezu d a će se poje dinci k o d kojih postoji ego-identitet razlikovati o d pojedinaca k o d kojih po s t o j i k o n f u z i j a i d e n t i t e t a p o t o m e š t o ć e p r v i b i t i : 1. s i g u r n i j i i z m e đ u s v o g p r o š l o g i s a d a š n j e g z n a č e n j a ili s h v a ć a n j a s a m i h s e b e , 2. i m a t i m a n j i s t u p a n j u n u t a r n j e n a p e t o s t i i t j e s k o b e , 3. b i t i s i g u r n i j i u o s o b n a i s t a k n u t a o b i l j e ž j a i 4. i m a t i s t a b i l n i j a s h v a ć a n j a o s a m o m s e b i u t o k u v r e m e n a . I z m e đ u t i h k a r a k teristika trebalo bi, po Eriksonovoj teoriji, očekivati pozitivnu korelaciju. B r o n s o n je p r v a dva obilježja mjerio n a osnovi snimljenih intervjua. Snimljene intervjue procjenjivali su suci k o j i m a je d a n a adekvatna uputa. Druga dva obilježja mjerio je na osnovi semantičkog diferencijala. Seman141
tički diferencijal j e i n s t r u m e n t koji se sastoji o d više ljestvica n a čijim se kra j e v i m a nalaze p o l a r n i pridjevi (na p r i m j e r lijepo—ružno, j a k o — s l a b o itd.). T e se ljestvice nazivaju bipolarnima. Ispitanik treba neki p o j a m (na p r i m j e r maj k a , d o m o v i n a , s l o b o d a , j a i si.) p r o c i j e n i t i t a k o d a n a s v a k o j l j e s t v i c i o d r e d i intenzitet o n o g pridjeva koji za njega o s o b n o obilježava taj p o j a m . B i p o l a r n e l j e s t v i c e s e m a n t i č k o g d i f e r e n c i j a l a i m a j u p o n e k o l i k o ( n a j č e š ć e p e t ili s e d a m ) i n t e n z i t e t n i h d i j e l o v a . N a t a j s e n a č i n o d r e đ u j e k o n o t a t i v n o ili s u b j e k t i v n o značenje pojedinog pojma. Bronson je svojim ispitanicima dao da procijene p o petnaest pojmova koji se o d n o s e n a i s t a k n u t a obilježja vlastite ličnosti. T o su bili pojmovi k a o simpatičnost, kivnost, kompetentnost, kooperativnost, jakost, buntovnost. Te su pojmove ispitanici procjenjivali dva p u t a u r a z m a k u od četiri tjedna. N a taj je način dobivena m j e r a v r e m e n s k e stabilnosti samoocjena. N a osnovi t a k o d o b i v e n i h m j e r a u t v r đ e n e s u k o r e l a c i j e . T e s u k o r e l a c i j e p r i k a z a n e u t a b l i c i 1. Tablica Korelacije
između
mjera
pojedinih
1. aspekata
ego-identiteta M j e r e
1. 2. 3. 4.
Kontinuitet s prošlošću Intenzitet tjeskobe Sigurnost u shvaćanju sebe Vremenska stabilnost samoocjena
1
2
3
—.59 .71 .53
—.47 —.47
.54
Svi dobiveni koeficijenti korelacije statistički su značajni n a razini rizika o d 5*/o. N a osnovi tih korelacija može se zaključiti da su Bronsonove hipoteze, postavljene n a osnovi EriksonOve teorije, dokazane. To su, p r e m a t o m e , rezul tati koji p o t v r đ u j u E r i k s o n o v u teoriju u t o m njezinu dijelu. Oni adolescenti z a k o j e j e p r o c i j e n j e n o d a i m a j u s t a b i l n u o s n o v i c u z a p o j a m o s e b i ili v e ć i s t u p a n j i n t e g r i t e t a ili i d e n t i f i k a c i j e ( m j e r a 1) m a n j e s u a n k s i o z n i ( m j e r a 2 ) , p o k a z u j u veći s t u p a n j s i g u r n o s t i u o d r e đ i v a n j u d o m i n a n t n i h obilježila vlasti t e l i č n o s t i ( m j e r a 3) i p o k a z u j u v e ć u s t a b i l n o s t u v r e m e n u i o s j e ć a j i m a p r e m a sebi. Bronson je tim svojim ispitivanjem pokazao da je Eriksonov p o j a m o krizi identiteta mjerljiv. Stupanj
identifikacije
s
majkom
D i n g n a n j e (1965), n a o s n o v i E r i k s o n o v e t e o r i j e o r a z v o j u e g o - i d e n t i t e t a , postavio nekoliko hipoteza o o d n o s u ego-identiteta i stupnja identifikacije s m a j k o m k o d m l a d i h l j u d i . E r i k s o n s m a t r a d a s u p r e s l a b a ili n i k a k v a i d e n t i f i k a c i j a s m a j k o m k a o i p r e j a k a ili p r e v e l i k a i d e n t i f i k a c i j a s m a j k o m š t e t n e za psihosocijalni razvoj i psihosocijalno prilagođenje m l a d o g čovjeka. N a osnovi toga D i n g n a n j e p o s t a v i o h i p o t e z u d a će k o d m l a d i h d j e v o j a k a ego-ident i t e t b i t i s l a b o r a z v i j e n a k o k o d n j i h p o s t o j i s l a b a ili p r e j a k a i d e n t i f i k a c i j a s m a j k o m . Najjači ego-identdtet trebale bi, p o toj hipotezi, imati o n e m l a d e djevojke koje n e m a j u ni preslabu ni p r e j a k u identifikaciju s m a j k o m . Njegove i s p i t a n i c e b i l e s u s t u d e n t i c e (182 n a b r o j u ) i n j i h o v e m a j k e . 142
Radi utvrđivanja i mjerenja pojedinih varijabli Dingnan je razvio dva m j e r n a i n s t r u m e n t a : ljestvicu ego-identiteta i s e m a n t i č k i diferencijal. Ljestvi c o m ego-identiteta m j e r i o je s e d a m različitih a s p e k a t a koji su značajni za ja č i n u e g o - i d e n t i t e t a . T o s u b i l i : 1. o s j e ć a n j e s e b e , 2. v l a s t i t a o s o b i t o s t ili p o s e b n o s t , 3 . z a d o v o l j s t v o s a s o b o m , 4 . o č e k i v a n j a u l o g e u ž i v o t u , 5. s t a b i l n o s t , 6. u s m j e r e n o s t c i l j u , 7. o d n o s i s d r u g i m l j u d i m a . S t u p a n j i d e n t i f i k a c i j e s m a j k o m o d r e đ e n j e n a o s n o v i s e m a n t i č k o g dife rencijala. I s t u d e n t i c e i njihove m a j k e ocjenjivale s u n a b i p o l a m i m ljestvica m a semantičkog diferencijala deset pojmova, na primjer majka, otac, ja. Semantički diferencijal i m a o je devet bipolarnih skala koje su definirane k a o na primjer: sretan — žalostan, grub — nježan, toplo — hladno. Studentice su iste pojmove procjenjivale n a ljestvicama semantičkog diferencijala dva puta. J e d n o m o n a k o k a k o ih o n e s a m e procjenjuju, a j e d n o m o n a k o k a k o misle d a bi ih p r o c i j e n i l e n j i h o v e m a j k e . M a j k e su, p o t p u n o n e z a v i s n o o d k ć e r i , p r o c j e njivale t e p o j m o v e n a i s t i m l j e s t v i c a m a . N a o s n o v i p r o c j e n a t i h p o j m o v a izve dene su dvije mjere stupnja identifikacije s m a j k o m . Prva je m j e r a bila m j e r a p r e t p o s t a v l j e n e sličnosti s m a j k o m i o n a se zasnivala n a s l i č n o s t i m a , o d n o s n o r a z l i k a m a p r o c j e n a k o j e $u d a l e s t u d e n t i c e u vezi sa s o b o m i u vezi s a s v o j i m m a j k a m a . Druga je m j e r a bila m j e r a stvarne sličnosti s m a j k a m a , a zasnivala se n a r a z l i k a m a o d n o s n o sličnostima p r o c j e n a s t u d e n t i c a i p r o c j e n a njihovih majki. Uspoređujući p o d a t k e o snazi ego-identiteta i sličnosti s m a j k o m , Dingnan je utvrdio da postoji statistički značajna povezanost između ego-identiteta i s t u p n j a p r e t p o s t a v l j e n e sličnosti s m a j k o m . Š t o je bio jači ego-identitet stu dentica, to je bila i veća sličnost procjena koje su one dale u svoje i u majčino ime. Međutim, rezultati su pokazali da n e m a statistički značajne povezanosti između ego-identiteta i stvarne sličnosti s m a j k o m . N a osnovi toga Dingnan je zaključio da je » . . . f o r m i r a n j e i d e n t i t e t a više p o v e z a n o sa s u b j e k t i v n i m doživljavanjem sličnosti s m a j k o m kod tih djevojaka negoli s objektivnom s l i č n o š ć u m i s l i m e đ u n j i m a « ( D i n g n a n , 1965, s t r . 482). Epigenetski
utjecaji
na
krizu
identiteta
W a t e r m a n i s u r a d n i c i s u (1970) p o k u š a l i e m p i r i j s k i i s t r a ž i t i j e li t o č n a Eriksonova tvrdnja da je kriza identiteta u adolescenciji povezana s ranijim k r i z a m a o d n o s n o s r a n i j i m r a z v o j e m p o j e d i n c a . T a p o v e z a n o s t p r o i z l a z i iz e p i genetičkog načela razvoja. P r e m a t o m n a č e l u i E r i k s o n u , u s p j e š n o s t u rješa vanju krize identiteta je to veća, a kriza to m a n j e izražena i o p a s n a što je po j e d i n a c u s p j e š n i j e r i j e š i o k r i z e iz r a n i j i h f a z a e p i g e n e t i č k o g r a z v o j a i š t o j e b o l j e r a z v i o p o j e d i n e p s i h o s o c i j a l n e v r l i n e ili o b i l j e ž j a k a o š t o s u t e m e l j n o povjerenje, autonomija, inicijativa, revnost. Za p r o c j e n u jačine ego-identiteta W a t e r m a n i s u r a d n i c i koristili su se i n t e r v j u o m i z v e d e n i m t e h n i k o m k o j u j e r a z v i o M a r c i a (1966). S n i m l j e n e i n t e r vjue procjenjivali su suci, i to s o b z i r o m na pitanje i p r o b l e m e izbora zvanja, s obzirom na prirodu i sadržaj sustava političkih nazora i uvjerenja, s obzirom n a d o b i v e n e p o d a t k e o p r i s u t n o s t i ili o d s u t n o s t i k r i z e i n a p r i v r ž e n o s t i d e j a m a . I s p i t a n i c i s u bili b r u c o š i , n j i h 92. Stupanj autonomije svakog ispitanika izmjeren je Rotterovom ljestvicom n a z v a n o m unutarnji—izvanjski lokus kontrole. Ta ljestvica pokazuje stupanj u k o j e m je pojedinac uvjeren d a su događaji koje doživljava p o d njegovom 143
kontrolom (unutarnji lokus kontrole), odnosno da su takvi događaji rezultat sudbine, slučaja, m o ć n i h osoba i kompleksnosti socijalnih o d n o s a (izvanjski l o k u s k o n t r o l e ) . Za u t v r đ i v a n j e s t u p n j a t e m e l j n o g p o v j e r e n j a ovi s u se a u t o r i koristili R o t t e r o v o m ljestvicom m e đ u s o b n o g povjerenja. W a t e r m a n i suradnici su pretpostavili d a će ispitanici s j a č i m ego-identit e t o m k a k o j e on procijenjen n a osnovi s p o m e n u t o g intervjua imati i veći s t u p a n j u n u t a r n j e k o n t r o l e (što p o k a z u j e veću a u t o n o m i j u ) i veći s t u p a n j međusobnog povjerenja (što p o k a z u j e postojanje jačeg temeljnog povje renja). Rezultati su potvrdili da su ispitanici s jačim ego-identitetom poka zivali i v e ć u a u t o n o m i j u , ali i z m e đ u j a č i n e ego-identiteta i o v a k o d e f i n i r a n o g temeljnog povjerenja nije u t v r đ e n a statistički značajna povezanost. W a t e r m a n i s u r a d n i c i su z a t i m , u d r u g o m istraživanju, razvili m j e r e psi h o s o c i j a l n o g r a z v o j a k o j e s u s e t e m e l j i l e i p r o i z l a z i l e iz E r i k s o n o v e t e o r i j e i n j e g o v a e p i g e n e t i č k o g n a č e l a . T o s u bile ljestvice s a m o i z j a v a k o j i m a se ispi tivala uspješnost rješavanja kriza koje obilježavaju prvih pet stadija epige n e t i č k o g razvoja. Postavljene su hipoteze d a će i z m e đ u rezultata n a ljestvici ego-identiteta i svake od sljedećih mjera: temeljnog povjerenja, autonomije, i n i c i j a t i v e i r e v n o s t i — p o s t o j a t i p o z i t i v n a k o r e l a c i j a ili p o v e z a n o s t . I s p i t a n o j e 87 s t u d e n a t a . D o b i v e n i k o e f i c i j e n t i k o r e l a c i j a k r e t a l i s u s e i z m e đ u 0,24 z a i d e n t i t e t — m a r l j i v o s t i 0,43 z a i d e n t i t e t — t e m e l j n o p o v j e r e n j e . R e z u l t a t i su, p r e m a t o m e , potvrdili E r i k s o n o v u koncepciju da f o r m i r a n j e ego-identiteta u adolescenciji ovisi o u s p j e š n o s t i rješavanja p r e t h o d n i h psihosocijalnih kriza i stjecanja psihosocijalnih vrlina. Druga
istraživanja
E r i k s o n o v a t e o r i j a p r i m i j e n j e n a j e , b i l o d a j e t o u č i n i o o n s a m ili d r u g i , n a različita p o d r u č j a socijalnog života i n a različite psihosocijalne fenomene. T i m istraživanjima nije bila svrha provjeravanje pojedinih a s p e k a t a njegove t e o r i j e , ali r e z u l t a t i t a k v i h i s t r a ž i v a n j a u k a z u j u n a z n a č e n j e , š i r i n u i d o m e t koju ta teorija m o ž e imati. S a m j e E r i k s o n d a o f a s c i n a n t n e a n a l i z e i t u m a č e n j a r a z l i č i t i h p o j a v a te m e l j e n i h n a s v o j o j t e o r i j i . T a k o j e o n a n a l i z i r a o d j e č j e i g r e (1937), p s i h o s o c i j a l n i r a z v o j d j e c e u i n d i j a n s k i m p l e m e n i m a (1945), m l a d e n a č k u d e l i n k v e n c i j u (1957), p r o b l e m i d e n t i t e t a k o d C r n a c a u S A D ( 1 9 6 4 b ) , n e p o s l u š n o s t i b u n t o v n o s t s u v r e m e n e o m l a d i n e (1970), a r a n i j e s m o v e ć s p o m e n u l i n j e g o v e p s i h o historijske analize nekih poznatih ličnosti. I z m e đ u svih t e m a n a j m a r k a n t n i j a je t e m a adolescencije i f o r m i r a n j e ego-identiteta mladih osoba. Tu je Erikson pružio sasvim nova tumačenja i o s t v a r i o n o v e uvide, koji ne p o s t o j e k o d d r u g i h a u t o r a koji se b a v e s l i č n o m p r o b l e m a t i k o m . Njegove koncepcije p r o b l e m a mladih različite su od povijesno-biogenetičkih k o n c e p c i j a H a l l a , p o t r e b e za n e z a v i s n o š ć u R a n k a i t u m a č e n j a n a o s n o v i k u l t u r n o g r e l a t i v i z m a ( M e a d ; M u u s s , 1962). O s n o v n o p i t a n j e k o j e se p o s t a v l j a p r e d m l a d o g čovjeka j e s t p i t a n j e : »Tko sam?« To se pitanje rješava u s u s r e t u sa socijalnom okolinom. Ta socijalna okolina može biti složena, o n a k o k a k o je to kod civiliziranih d r u š t a v a i kultu r a , ili j e d n o s t a v n a , k a o š t o j e k o d n e k i h p r i m i t i v n i j i h d r u š t a v a . P r i m i t i v n a društva ostavljaju pojedincu m a l o mogućnosti izbora i ego-identitet m l a d o g č o v j e k a s e u t a k v i m o k o l n o s t i m a l a k š e r a z v i j a , p a s e k r i z a i d e n t i t e t a ili n e j a v l j a ili j e m i n i m a l n a . U s l o ž e n i m d r u š t v i m a b r o j m o g u ć n o s t i j e v e l i k , ž i v o t n i 144
stilovi v r l o različiti i b r o j n i , p a j e i p r o b l e m i d e n t i t e t a v e o m a izražen. U n e k i m d r u š t v i m a se, o s i m toga, zahtijeva od svakog pojedinca da p o t p u n o s a m i bez pomoći d r u g i h izgradi i f o r m i r a vlastiti identitet. Takva su razvijena kapita listička društva. Krizu identiteta pojačava i tehnološki razvoj pojedinog društva. Za formiranje profesionalnog identiteta potrebne su katkada mnoge godine studija, učenja i usavršavanja. To stvara ovisnost mladog čovjeka o drugima i njihovoj materijalnoj pomoći i podršci koja traje još i onda kada su drugi već o d a v n o riješili taj p r o b l e m . Krizu identiteta pojačava i brz razvoj društva i brze p r o m j e n e . U tom razvoju brzo nestaju stare n o r m e , vjerovanja, vrijednosti, a nastaju nove, koje ne traju dugo. U takvoj situaciji mladi je čovjek zbunjen i neorijentiran p a se kriza njegova identiteta pojačava. Kriza identiteta se stoga u složenijim d r u š t v i m a očituje n a m n o g i m pod r u č j i m a . N a j č e š ć e se s p o m i n j u ova p o d r u č j a : izbor z a n i m a n j a , p r i p a d n o s t pojedinim socijalnim grupama, intimni ljubavni odnosi, odnosi s roditeljima i upotreba droga. P r o b l e m izbora z a n i m a n j a vrlo je izražen p r o b l e m kod m l a d i h ljudi koji i m z a d a j e velike g l a v o b o l j e i k a t k a d a ih b a c a u o č a j . Uz različita z a n i m a n j a vežu se različiti stilovi života. O d a b i r z a n i m a n j a znači i o d a b i r o d r e đ e n o g stila života. T o j e i z b o r k o j i u t j e č e n a čitav život p o j e d i n c a i koji i m a p o s l j e d i c e za č i t a v ž i v o t . D a b i s e z a n i m a n j e m o g l o odabrati, p o t r e b n o je imati i sliku o sebi, s v o j i m s p o s o b n o s t i m a , p r e f e r e n c i j a m a , i n t e r e s i m a , s k l o n o s t i m a , ali i o n e d o stacima, s l a b i m s t r a n a m a itd. Ovdje treba reći d a neodlučnost u izboru zanimanja kod m l a d i h ljudi predstavlja odraz neodlučnosti njihova izbora vlastitog identiteta. P r e m a tome, to je osobno pitanje, a ne socijalno. Društvo često čini nasilje nad mladim čovjekom upravo na tom području. O s o b n o s t tog p r o b l e m a vidi se i z m e đ u o s t a l o g i u vezi s m l a d i m d j e v o j k a m a k o j e b i o l o š k i t r e b a j u p o s t a t i m a j k e , a takva uloga bitno utječe na njihov osobni identitet. Slično je i s mladićima od kojih se zahtijeva d a b u d u očevi i hranioci. A d o l e s c e n c i j a j e d o b a s u k o b a s o k o l i n o m i d r u š t v o m p o morn mišljenju zato što je to doba nasilja društva nad pojedincem. Jedan oblik toga sukoba jest s u k o b između roditelja i djece (generacijski sukob). Roditelji često ne r a z u m i j u d a su njihova djeca p o t p u n e i s a m o s t a l n e osobe, već ih s m a t r a j u nedoraslima i ovisnima. Oni ne priznaju njihov identitet, a svojom zaštitničkom ulogom otežavaju stjecanje i formiranje tog identiteta. Pobuna protiv roditelja stoga često predstavlja p r e d u v j e t za razvoj vlastitog identiteta m l a d o g čovjeka. T a k o s e n j i h o v i d e n t i t e t f o r m i r a protiv identiteta roditelja, njihovih očekiva nja, n j i h o v i h s t a n d a r d a i n j i h o v i h vrijednosti. Iz toga t a k o đ e r proizlaze s u k o b i . Po E r i k s o n u roditelji t r e b a j u odustati od kontroliranja mladog čovjeka j e r će n a taj n a č i n olakšati n j e g o v u situaciju. Odbacivanje roditelja k a o u z o r a za f o r m i r a n j e vlastitog identiteta dovodi mladog čovjeka u k o n t a k t s vršnjacima i u ovisnost o njima. Vršnjaci su oni koji m u služe k a o u z o r i koji u t j e č u n a njega. Z b o g toga se u t o m r a z d o b l j u formiraju grupe m l a d i h ljudi koji razvijaju vlastite vrijednosti, uvjerenja, v j e r o v a n j a , i n t e r e s e , p r e o k u p a c i j e , b i l o n a o s n o v i s v o j i h v r l i n a ili n e d o s t a t a k a . Ovakve grupe pružaju p o d r š k u i ohrabrenje svojim članovima. Zajednička iskustva i doživljaji, z a j e d n i č k e emocije i stavovi olakšavaju situaciju adoles c e n t a i o m o g u ć u j u m u snalaženje i orijentaciju. P r i p a d n o s t t a k v o j g r u p i se, p o E r i k s o n u (1963), i z r a ž a v a n a r a z l i č i t e n a č i n e , k a o š t o s u o d i j e v a n j e , s p e c i 10
Fulgosi: Psihologija ličnosti
145
lična p o n a š a n j a i specifični p o s t u p c i . T i m e se ovi m l a d i ljudi b r a n e o d konfu zije identiteta. Slično odijevanje i p o n a š a n j e (na p r i m j e r p u š e n j e , pijenje i drugo) p r u ž a i m osjećaj u n u t a r n j e stabilnosti bez kojeg bi bili izgubljeni i ne sigurni u sebe. T o m e služe i različiti a p a r a t i , glazba, stilovi odijevanja, frizure, n a k i t i d r u g o . T o m e s l u ž i i p r i p a d n o s t o d r e đ e n i m k l u b o v i m a ( u m j e t n i č k i m ili d r u g i m a ) , p o j e d i n i m p a r t i j a m a , d r u š t v i m a ( s p o r t s k i m ) , u d r u ž e n j i m a (izviđači), ideologijama i religijama. Sve to omogućava da se p o s t e p e n o p r o n a đ u osobne vrijednosti kao z a m j e n a za pravila djetinjstva. K o n f u z i j a i d e n t i t e t a r j e š a v a s e , k a o š t o s m o v e ć s p o m e n u l i , i k r o z lju bavne odnose. Tako Erikson piše: »Adolescentska ljubav je u znatnoj m j e r i p o k u š a j da se d o đ e d o definicije vlastitog identiteta n a taj način da se vlastita difuzna i n e j a s n a slika o sebi p r o j i c i r a n a d r u g o g d a bi se m o g l a vidjeti k a o reflektirana i t a k o p o s t e p e n o razbistriti. T o j e u z r o k d a se veći dio ljubavi m l a d i h sastoji o d razgovora« (1963, s t r . 262). To znači d a m l a d i čovjek rješava n e k e svoje zablude, n e o d r e đ e n o s t i i nej a s n o ć e n a o s n o v i r e a k c i j a koje izaziva k o d d r u g i h o s o b a , o s o b i t o k o d o s o b e u koju je zaljubljen. Ljubavni i bliski odnosi dopuštaju m l a d o m čovjeku da p u n i j e izrazi s e b e i d a se povjerava, š t o nije slučaj u d r u g i m socijalnim odno s i m a i s i t u a c i j a m a . U t a k v i m se o d n o s i m a m e đ u s o b n o i s t r a ž u j u i izražavaju n a d e , želje, aspiracije, ideali, r a z o č a r a n j a , krivnje, n e d a ć e , a to se sve odvija u klimi povjerenja. Takve situacije pružaju mogućnost učenja i iskušavanja p o n a š a n j a , e k s p e r i m e n t i r a n j a sa s e k s o m i p r i p r e m a j u m l a d o g čovjeka za kas nije izraženije i m n o g o riskantnije m e đ u s p o l n e odnose. Takvi su trajni odnosi mogući, po E r i k s o n o v u mišljenju, tek k a d je mladi čovjek riješio pitanje svog i d e n t i t e t a . B r a k o v i i z m e đ u m l a d i h l j u d i ili a d o l e s c e n a t a z b o g t o g a s u v r l o n e stabilni i kratkotrajni. E r i k s o n o v a p s i h o s o c i j a l n a t e o r i j a r a z v o j a d a n a s se p r i m j e n j u j e i za tu mačenje sklonosti d r o g a m a i drugim v r s t a m a ovisnosti. Sklonost drogama je u stalnom porastu. Žrtve te sklonosti su mladi ljudi. To navodi na pomisao d a t o j p o j a v i t r e b a t r a ž i t i u z r o k e u r a z v o j n i m p r o b l e m i m a ili p r o b l e m i m a p s i h o s o c i j a l n o g razvoja. K o d a d o l e s c e n a t a u SAD n a r o č i t o j e p r o š i r e n o uzima nje m a r i h u a n e i LSD-a (lisergične kiseline dietilamida). P r e m a j e d n o m istra ž i v a n j u G a l l u p a (1971) 42°/o s t u d e n a t a u S A D p r i z n a j e d a u z i m a m a r i h u a n u , a 1 4 % ih j e i s k u š a l o L S D . O d o n i h k o j i s u i s k u š a l i m a r i h u a n u o k o 1 0 % p o s t a j u trajni korisnici, a 6 5 % prestaje s uzimanjem n a k o n m a k s i m a l n o deset uzima n j a ( Y o l l e s , 1969). L S D s e m n o g o b r ž e n a p u š t a . C o l e m a n j e (1972) i s t r a ž i v a o m o t i v e k o j i m l a d e l j u d e v o d e u z i m a n j u t i h d r o g a . Ti m o t i v i s u b r o j n i . Oni, i z m e đ u o s t a l i h , o b u h v a ć a j u i s l j e d e ć e : znati ž e l j u , t r a ž e n j e u z b u đ e n j a , b i j e g iz e m o c i o n a l n i h n a p e t o s t i , b i j e g o d s o c i j a l n o g pritiska, p o b u n u p r o t i v autoriteta, pritisak vršnjaka, želju za s a m o s p o z n a j o m , želju za s a m o p o b o l j š a n j e m , stvaralaštvom, d u h o v n i m prosvjetljenjem, ekspan ziju svijesti i drugo. T i s e m o t i v i ili r a z l o z i m o g u d o v e s t i u v e z u s k r i z o m i d e n t i t e t a t i h l j u d i i s k o n f u z i j o m i d e n t i t e t a k o j a p o s t o j i k o d t a k v i h o s o b a . Doživljaji k o j e izaziva j u droge takvim pojedincima m o g u izgledati privlačni zbog toga j e r im omo gućuju da istražuju vlastitu ličnost i njezine mogućnosti d o nekih krajnjih m e đ a . U s t a n j i m a drogiranosti n j i m a se čini d a su p r o n a š l i nove dimenzije v l a s t i t e ličnosti i d a ih t e d i m e n z i j e u v o d e u n e k e n o v e svjetove koji su »pra vi«. T o z n a č i d a o n i m i s l e d a s u s a m o u t a k v i m s t a n j i m a o n o š t o z a i s t a j e s u 146
i d a se u t a k v i m s t a n j i m a m o ž e pronaći p r a v o g sebe, lišenog n a t r u h a d r u š t v a i drugih ljudi. Budući da adolescenti doživljavaju emocionalnu n a p e t o s t zbog intenziteta krize identiteta, d r o g e ih (kao u o s t a l o m i pušenje) o s l o b a đ a j u takve napetosti. Doživljaj n e u s p j e h a n a m n o g i m d r u g i m p o d r u č j i m a t a k o đ e r ih tjera n a uzima nje droga i oslobađanje od takve realnosti. Sličan je slučaj i s uzimanjem alkohola. P o i s t o v j e ć i v a n j e s d r u g i m a koji u ž i v a j u d r o g u z n a č i o b a v e z u t a k v o g uzi manja. Između gubitka identiteta zbog gubitka grupe i uzimanja droge bira s e o v o d r u g o . Samo oni koji imaju formiran identitet mogu se oduprijeti grupi. Iz toga se vidi d a E r i k s o n o v a t e o r i j a o p s i h o s o c i j a l n o m r a z v o j u ličnosti m o ž e pružiti o b j a š n j e n j a za vrlo različite p o j a v e i p o n a š a n j a koje s u s r e ć e m o kod m l a d i h ljudi. O n a stoga predstavlja, m o ž e m o reći, izvanrednu osnovicu za razumijevanje i tumačenje psiholoških problema, osobito problema omladine i mladih ljudi. E r i k s o n je, bez sumnje, stvorio j e d n u vrijednu teoriju ličnosti i j e d n u v r i j e d n u teoriju socijalizacije. Odlike i vrijednosti njegove teorije čini se da su t o veće š t o su njegova t u m a č e n j a udaljenija o d F r e u d a i psihoanalize. E r i k s o n se, doduše, s m a t r a psihoanalitičarem F r e u d o v e tradicije. M e đ u t i m , čini se d a se između deklari ranih p s i h o a n a l i t i č a r a n i t k o nije toliko u d a l j i o o d F r e u d a k a o on. Stoga nje govo mišljenje o sebi k a o p s i h o a n a l i t i č a r u nije za m e n e uvjerljivo i čini m i se d a p r e d s t a v l j a manifestaciju Eriksonove vlastite krize identiteta koja zaista ne bi trebala postojati. Ovo vrijedi s a m o a k o je t a k v o njegovo mišljenje o t o m o d n o s u iskreno. Većina njegovih koncepcija n e m a n i k a k v e veze s F r e u d o m . E v o š t o o t o m e k a ž u Y a n k e l o v i c h i B a r r e t t (1971): » . . . m a k o l i k o j e v j e š t u p r i k r i v a n j u r a z l i k a i z m e đ u s e b e i o f i c i j e l n e t e o r i j e , o s t a j e č i n j e n i c a d a j e logi ka Eriksonova mišljenja stvorila zjapeći jaz između njega i prevladavajuće o r t o d o k s i j e « ( s t r . 153). » E r i k s o n n a m p r u ž a i n t e r e s a n t n u s l i k u i s t a k n u t o g p s i hoanalitičkog teoretika koji ignorira četiri petine Freudove metapsihologije a o s t a t a k k o r i s t i i d i o s i n k r a t s k i « ( i b i d . s t r . 153). N a v e d i m o n e k e r a z l i k e i z m e đ u njega i Freuda. E r i k s o n s m a t r a da je superego biološka datost, a Freud da je rezultat d r u š t v e n o g života. Erikson s m a t r a da ideologija utječe na m e n t a l n o zdravlje, a F r e u d s m a t r a da je p r e d a n o s t ideologiji z n a k neuroze dotičnog p o j e d i n c a ili p o j e d i n a c a . O n s m a t r a d a s e n e u r o z a m o r a t u m a č i t i n a o s n o v i o n o g što se s m a t r a p s i h o l o š k i m zdravljem, a F r e u d s m a t r a o b r n u t o . Identitet p o j e d i n c a n e m o ž e s e s v e s t i ili i z v e s t i iz d j e č j e s e k s u a l n o s t i , k a k o t o t u m a č i Freud. P o j a m o sebi je za E r i k s o n a važan, a za F r e u d a u o p ć e n e postoji. P o Eriksonu društvo podržava individualni razvoj, po F r e u d u društvo onemogu ćava i frustrira biološki razvoj pojedinca. Njegova analiza velikih ljudi k a o što s u L u t h e r , G a n d i i d r u g i n e m a n i č e g z a j e d n i č k o g s p s i h o a n a l i z o m . O n a s e za sniva na rješavanju krize identiteta kod tih ljudi. T o sve p o k a z u j e d a je E r i k s o n originalan i nezavisan mislilac. V e l i č i n i n j e g o v e t e o r i j e p r i d o n o s i i t o š t o j e o n a univerzalno koncipirana. T o nije teorija k o j a se zasniva n a istraživanjima izoliranih i nereprezentativ n i h s k u p i n a l j u d i , k a o š t o s u r e c i m o s t u d e n t i ili b o l e s n i c i , š t o j e s l u č a j s m n o g i m d r u g i m t e o r i j a m a . E r i k s o n j e d a o b r i l j a n t n e a n a l i z e l j u d i iz s a s v i m r a z l i čitih okolina i k u l t u r a i pokazao da k o d svih okolina postoji zajednički psiho socijalan tok razvijanja. Njegova teorija, nadalje, o b u h v a ć a cjelokupan životni ciklus čovjeka, što j e t a k o đ e r rijetkost u personologiji. U t o m se pogledu 147
s njim može usporediti jedino Jung. Međutim, Eriksonova teorija ima značaj ne prednosti pred Jungovim primitivnim modelom razvoja. Konačno, Erikson j e d a o b o g a t p r i k a z utjecaja i važnosti kulture n a razvijanje ličnosti. N a taj je način trasirao putove po kojima psihologija može dati značajne doprinose i sociologiji, i antropologiji, i d r u g i m disciplinama. On je i s a m d a o rješenja n e k i h socioloških p r o b l e m a . Zbog svega toga m n o g i se slažu s m i š l j e n j e m d a Erikson pripada veleumovima našega doba.
Literatura Ainsworth, M. D. S.: O b j e c t r e l a t i o n s , d e p e n d e n c y a n d a t t a c h m e n t : a t h e o r e t i c a l r e v i e w of t h e i n f a n t m o t h e r r e l a t i o n s h i p , Child D e v e l o p m e n t , 1969, 40, 969—1025. Baumrind, D.: C u r r e n t p a t t e r n s of p a r e n t a l a u t h o r i t y , D e v e l o p m e n t a l T s y c h o l o g y , 1971,4, P t . 2. Bowlbv, J.: A t t a c h m e n t a n d l o s s , Vol. 1 — A t t a c h m e n t , N e w Y o r k , B a s i c B o o k s , 1969. Bronson, G.: I d e n t i t y diffusion in l a t e a d o l e s c e n c e , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1959, 59, 4 1 4 - 4 1 7 . Ciaccio, N.: A t e s t of E r i k s o n ' s t h e o r y of ego e p i g e n e s i s , D e v e l o p m e n t a l Psy c h o l o g y , 1971, 4, 306—311. Coleman, J.: A b n o r m a l P s y c h o l o g y a n d m o d e r n life, G l e n v i e w , 111., S c o t t a n d For e s m a n , 1972. Coles, R.: E r i k H . E r i k s o n : t h e g r o w t h of h i s w o r k , B o s t o n , L i t t l e a n d B r o w n , 1970. Dingnan, M.: E g o i d e n t i t y a n d m a t e r n a l i d e n t i f i c a t i o n , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1965, 1, 4 7 6 - ^ 8 3 . Erikson, E.: C o n f i g u r a t i o n s in p l a y . Clinical n o t e s , P s y c h o a n a l y t i c Q u a r t e r l y , 1937, 6, 139—214. Erikson, E.: C h i l d h o o d a n d t r a d i t i o n in t w o A m e r i c a n I n d i a n t r i b e s . U: P s y c h o a n a lytic s t u d y of t h e c h i l d . Vol. 1. N e w Y o r k , I n t e r n a t i o n a l U n i v e r s i t i e s P r e s s , 1945. Erikson, E.: G r o w t h a n d c r i s e s of t h e h e a l t h y p e r s o n a l i t y . V I . I d e n t i t y v e r s u s self-diffusion. U: M . S e n n ( E d . ) : S y m p o s i u m o n t h e h e a l t h y p e r s o n a l i t y . II: P r o b l e m s of i n f a n c y a n d c h i l d h o o d , N e w Y o r k , J o s i a h M a c y , J r . F o u n d a t i o n , 1950. Erikson E.: Y o u n g m a n L u t h e r , N e w Y o r k , N o r t o n , 1958. Erikson, E.: C h i l d h o o d a n d s o c i e t y , N e w Y o r k , N o r t o n , 1963. Erikson, E.: I n s i g h t a n d r e s p o n s i b i l i t y , N e w Y o r k , N o r t o n , 1964. ( a ) Erikson, E.: M e m o r a n d u m o n i d e n t i t y a n d N e g r o y o u t h . J o u r n a l of S o c i a l I s s u e s , 1964, X X , 2 9 - ^ 2 . (b) Erikson, I d e n t i t y : y o u t h a n d c r i s i s . N e w Y o r k , N o r t o n . 1968. ( a ) Erikson, E.: Life cycle. I n t e r n a t i o n a l E n c y c l o p e d i a of t h e S o c i a l S c i e n c e s , N e w Y o r k , C r o w e l l Collier a n d M a c m i l l a n , 1968, 9, 286—292. ( b ) Erikson, £ . : R e f l e c t i o n s o n t h e d i s s e n t of c o n t e m p o r a r y y o u t h , D a e d a l u s , 1970, 99, 154—176. Erikson, £ . ; D i m e n s i o n s of a n e w i d e n t i t y : t h e 1973 J e f f e r s o n l e c t u r e s i n t h e h u m a n i t i e s , N e w Y o r k , N o r t o n , 1974. Erikson, E.: Life h i s t o r y a n d t h e h i s t o r i c a l m o m e n t , N e w Y o r k , N o r t o n , 1975. Fairbairn, W. R. D.: P s y c h o - a n a l y t i c s t u d i e s of t h e p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , B a s i c B o o k s , 1952. 148
Hartmann, H.: E g o p s y c h o l o g y a n d t h e p r o b l e m of a d a p t a t i o n , N e w Y o r k , I n t e r n a t i o n a l U n i v e r s i t i e s P r e s s , 1958. Hartmann, H.: E s s a y s o n e g o p s y c h o l o g y : s e l e c t e d p r o b l e m s in p s y c h o a n a l y t i c t h e o r y . N e w Y o r k , I n t e r n a t i o n a l U n i v e r s i t i e s P r e s s , 1964. Hrnjica, S.: O p š t a p s i h o l o g i j a sa p s i h o l o g i j o m l i č n o s t i , B e o g r a d , N a u č n a k n j i g a , 1979. Maier, H.: T h r e e t h e o r i e s of c h i l d d e v e l o p m e n t : t h e c o n t r i b u t i o n s of E r i k H . Erik s o n , J e a n P i a g e t a n d R o b e r t R. S e a r s a n d t h e i r a p p l i c a t i o n s . N e w Y o r k , H a r p e r a n d R o w , 1965. Malcolm, X. and Haley, A.: A u t o b i o g r a p h y of M a l c o l m X, N e w Y o r k , G r o v e P r e s s , 1964. Marcia, J.: D e v e l o p m e n t a n d v a l i d a t i o n of e g o - i d e n t i t y s t a t u s , J o u r n a l of Perso n a l i t y a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1966, 3, 551—558. Muuss, R.: T h e o r i e s of a d o l e s c e n c e , N e w Y o r k , R a n d o m H o u s e , 1962. Rot, N.: O s n o v i s o c i j a l n e p s i h o l o g i j e , S o c i j a l i z a c i j a , B e o g r a d , Z a v o d za u d ž b e n i k e , 1973. Spitz, R. A.: H o s p i t a l i s m : a n e n q u i r y i n t o t h e g e n e s i s of p s y c h i a t r i c c o n d i t i o n s in e a r l y c h i l d h o o d , P s y c h o a n a l i t i c S t u d y of t h e Child, 1945, 1, 53—74. Zvonarević, M.: S o c i j a l n a p s i h o l o g i j a , Z a g r e b , Š k o l s k a k n j i g a 1978. Waterman, C, Buebel, M. and Waterman, A.: R e l a t i o n s h i p b e t w e e n r e s o l u t i o n of t h e i d e n t i t y c r i s i s a n d o u t c o m e s of p r e v i o u s p s y c h o s o c i a l c r i s e s , P r o c e e d i n g s of t h e A n n u a l C o n v e n t i o n of t h e APA, 1970, 5, 4 6 7 ^ 6 8 . White, R. W.: E g o a n d r e a l i t y in p s y c h o a n a l y t i c t h e o r y a p r o p o s a l r e g a r d i n g inde p e n d e n t e g o e n e r g i e s , P s y c h o l o g i c a l I s s u e s , M o n o g r a p h , N o . 11, N e w Y o r k , I n t e r n a t i o n a l U n i v e r s i t i e s P r e s s , 1963. Yankelovich, D. and Barrett, W.: E g o a n d i n s t i n c t . N e w Y o r k , R a n d o m H o u s e , 1971. Yolles, S.: P o p d r u g s : t h e h i g h a s a w a y of life, T i m e , S e p t . 26, 1969, 74.
149
Drugi dio
W. H. Sheldon: Konstitucionalna teorija ličnosti Konstitucionalna psihologija ličnosti bavi se istraživanjima k o j i m a je o s n o v n i c i l j u t v r d i t i : 1. p o s t o j e li v e z e i o d n o s i i z m e đ u t j e l e s n i h k a r a k t e r i s t i k a ili o b i l j e ž j a p o j e d i n a c a i k a r a k t e r i s t i k a ili o b i l j e ž j a l i č n o s t i i 2. a k o p o s t o j e takve veze i o d n o s i , u t v r d i t i k o j e su tjelesne k a r a k t e r i s t i k e i obilježja pove z a n a s k o j i m k a r a k t e r i s t i k a m a ili o b i l j e ž j i m a l i č n o s t i . O v d j e s e k o r i s t i m o t e r m i n o m psihologije ličnosti, a ne t e r m i n o m teorija ličnosti zbog toga što su odnosi i z m e đ u fizičkih i p s i h o l o š k i h obilježja u t e m e l j e n i n a p o d a c i m a do b i v e n i m o b j e k t i v n i m m e t o d a m a . Ti su p o d a c i r e z u l t a t istraživanja, a n e n e k o g teorijskog sustava. Pristup istraživanju na p o d r u č j u konstitucionalne psiho l o g i j e j e s t induktivan, te se r e z u l t a t i n e izvode, o d n o s n o n e u s p o r e đ u j u s n e k i m d e d u k c i j a m a ili h i p o t e z a m a p o s t a v l j e n i m i l i i z v e d e n i m i z n e k e t e o r i j e . Z b o g t o g a j e u l o g a t e o r i j e u t a k v i m i s t r a ž i v a n j i m a m a l e n a ili n i k a kva, a p o d a c i s u o b j e k t i v n o g k a r a k t e r a , d o b i v e n i z n a n s t v e n i m m e t o d a m a i ve rificirani. Stoga n e m a nikakve p o s e b n e p o t r e b e d a se rezultati takvih istra živanja nazivaju teorijom. Ti su rezultati sami p o sebi dio z n a n s t v e n e psiho l o g i j e , a n e n e k a t e o r i j a k o j u b i t e k t r e b a l o i s p i t i v a t i ili d o k a z i v a t i . N a p o s t o j a n j e o d n o s a i veza, k a o i m e đ u s o b n e uvjetovanosti a n a t o m s k o -fizioloških obilježja i obilježja ličnosti ukazivali s u b r o j n i p o d a c i i situacije. Takvi su, n a p r i m j e r , p o d a c i o d i r e k t n o j ovisnosti čovjekova života o funkcio n i r a n j u n j e g o v a o r g a n i z m a ili n e k o g d i j e l a t o g o r g a n i z m a ( s r c a ili m o z g a , n a primjer). Katkad su dovoljne i male promjene u takvom funkcioniranju pa d a n a s t u p i s m r t (na p r i m j e r , n e d o s t a t a k kisika i n e m o g u ć n o s t o p s k r b e tjele s n i h s t a n i c a k i s i k o m v e ć z a k r a ć e v r i j e m e u z r o k u j e s m r t ili t r a j n a o š t e ć e n j a mozgovnih stanica). P r e m a t o m e , veza između organizmičkog funkcioniranja i života p o t p u n o je j a s n a i nedvojbena. K o d toga život predstavlja posljedicu, a o r g a n i z m i č k o funkcioniranje u z r o k života. Uzročno-posljedični o d n o s i su ovdje poznati. N e m a života bez o r g a n i z m a koji funkcionira. T o , m e đ u t i m , n i j e i j e d i n a v e z a . I z m e đ u o r g a n s k o g f u n k c i o n i r a n j a i li č n o s t i p o j e d i n c a p o s t o j e m n o g o s t r u k e veze i o d n o s i . M o ž e se, n a p r i m j e r , vrlo lako i n a tisuće n a č i n a pokazati da p r o m j e n e u funkcioniranju o r g a n i z m a do vode do p r o m j e n a u funkcioniranju ličnosti. Pod t i m e mislimo na p r o m j e n e u načinu doživljavanja svijeta, n a p r o m j e n e u načinu mišljenja, na p r o m j e n e u osjetnim o r g a n i m a , n a p r o m j e n e u stanjima svijesti, na p r o m j e n e u per c i p i r a n j u , s h v a ć a n j u ili d o ž i v l j a v a n j u s a m o g s e b e . P a ž l j i v i j o m a n a l i z o m ili a d e k v a t n i m i n s t r u m e n t i m a m o g l o b i s e p o k a z a t i d a s v a k a p r o m j e n a ili i z m j e na u tjelesnom funkcioniranju i m a za posljedicu n e k u ( m a k a r i m i n i m a l n u ) p r o m j e n u u tzv. p s i h o l o š k o m f u n k c i o n i r a n j u . P s i h o l o š k o f u n k c i o n i r a n j e ne151
m a n i k a k v e s l o b o d e n i t i n e z a v i s n o s t i o d f i z i o l o š k o g ili o r g a n s k o g f u n k c i o n i r a n j a . U svemu što je »psihičko« postoji fiziološko ili organsko. Svaka pa i najmanja misao, svaki pa i najuzvišeniji doživljaj samo su fiziološki procesi ili organski procesi. Bez njih n e m a ni »tananih« misli, ni »uzvišenih« ideja, ni » u g o d n i h « s t a n j a , n i » n e u g o d n i h « s t a n j a . P r e s t a n k o m m a t e r i j a l n i h ili t v a r n i h p r o c e s a u o r g a n i z m u p r e s t a j u i »misli«, i »stanja«, i »ideje« i »ideologije«, i » u č e n j a « , i »doživljavanja«, »religija«, » s t v a r a l a š t v o « , »filozofija«, » p e r c e p c i j a « , » p a m ć e n j e « , » i n t e l i g e n c i j a « , » s p o s o b n o s t i « , » c r t e l i č n o s t i « i s a m a »li č n o s t « . Fiziološki procesi i organski procesi u čovjeku konačna su realnost. S v e o s t a l o s u f e n o m e n i ili e p i f e n o m e n i , d o ž i v l j a j i , i m p r e s i j e , odnosno »psihičko«. N a osnovi ovakve o p ć e d e t e r m i n i r a n o s t i »psihičkog« i psihičkih p r o c e s a i s t a n j a fizičkim, t v a r n i m , fiziološkim, b i o k e m i j s k i m p r o š e c i m a m o g l o bi se očekivati da će i z m e đ u pojedinih karakteristika tog organskog funkcionira nja i p s i h o l o š k o g f u n k c i o n i r a n j a postojati i bliže veze i odnosi, t j . d a će ra z l i k e m e đ u l j u d i m a u n j i h o v u f i z i o l o š k o m f u n k c i o n i r a n j u ili o r g a n s k o m f u n k cioniranju biti povezane s razlikama u njihovu »psihološkom« funkcionira nju, o d n o s n o s r a z l i k a m a u l i č n o s t i m a . To se m o ž e očekivati a k o p o s t o j e i m o g u s e d o k a z a t i razlike u organskom funkcioniranju kod različitih ljudi. Takve razlike se o n d a m o g u dovesti u vezu s razlikama u ličnostima različitih ljudi, o d n o s n o s obilježjima pojedinih ličnosti. P r e m a tome, za ovakva istraživanja p o t r e b n o j e d a p o s t o j e i organske razlike i razlike u ličnostima. Ako postoje o r g a n s k e razlike a ne postoje razlike u o s o b n i m obilježjima pojedinih ljudi, to bi bio dokaz da su te razlike neovisne jedne o drugima. Isto tako, a k o pos toje razlike u ličnostima a ne postoje razlike u o r g a n s k o m funkcioniranju, to bi govorilo o njihovoj m e đ u s o b n o j nepovezanosti i nezavisnosti. M e đ u t i m , d a n a š n j a fiziologija, a n a t o m i j a , neurologija, n e u r o p s i h o l o g i j a , biologija, neu r o k e m i j a i d r u g e biološke z n a n o s t i utvrdile su d a se svaki čovjek p o svojoj biološkoj konstituciji i obilježjima veoma razlikuje od svakoga drugoga. Svaki čovjek i m a , p r e m a t o m e , svoju »biološku ličnost« k o j a ga čini razli čitim, p o s e b n i m i osobitim u usporedbi s drugima. J e d n a k o tako, suvremena je psihologija utvrdila da m e đ u ljudima postoje velike razlike gotovo u svakoj vrsti psihološkog funkcioniranja (pamćenju, percepciji, osjetima, motivima, c r t a m a l i č n o s t i i si.). Z b o g t o g a se s a s v i m l o g i č n i m č i n e i s t r a ž i v a n j a k o j i m a j e cilj d a u t v r d e k a k v a j e v e z a i z m e đ u p o j e d i n i h o r g a n s k i h r a z l i k a m e đ u p o j e d i n c i m a i pojedinih »psiholoških« razlika. Uzimajući u obzir u z r o č n u po vezanost »psihičkog života« s o r g a n s k i m , ovakva istraživanja m o g u podro bnije razjasniti p o j e d i n e v r s t e zavisnosti »psihičkog« od o r g a n s k o g , a rezul tati takvih istraživanja m o g u imati vrlo dalekosežne (vjerojatno pozitivne) posljedice za r a z u m i j e v a n j e l j u d s k o g p o n a š a n j a , »psihičkog života« i »ljudske prirode«, a isto tako važne posljedice za pojedinca. Da n a v e d e m s a m o dva p r i m j e r a k o j i t o m o g u i l u s t r i r a t i . P r v i j e p r i m j e r kretenizma. Kreteni su po jedinci koji su zaostali u fizičkom i psihičkom razvoju. Psihički razvoj kod njih m o ž e (kao i tjelesni) biti zaustavljen n a vrlo n i s k o m stupnju. Kreteni s u s t o g a n e s p o s o b n i z a s a m o s t a l a n ž i v o t ili m o g u s a m o d j e l o m i č n o s a m o stalno funkcionirati. K r e t e n i z a m se s m a t r a o neizlječivom bolešću sve d o k se nije u t v r d i o njegov u z r o k . Zahvaljujući b r o j n i m istraživanjima n a p o d r u čju biologije, m e d i c i n e i psihologije, utvrdilo se d a je u z r o k k r e t e n i z m u ne o d g o v a r a j u ć e f u n k c i o n i r a n j e t i r e o i d n e ž l i j e z d e k o j a u k r v l u č i h o r m o n tiroksin. N e d o s t a t a k t i r o k s i n a u z r o k u j e t r a j n e i k a t a s t r o f a l n e p o s l j e d i c e za tje152
lesni i p s i h o l o š k i razvoj s v a k o g čovjeka. P r e m a t o m e , o n j e u v j e t t a k v o g ra zvoja i n e m a n o r m a l n o g (fizički i p s i h i č k i ) č o v j e k a b e z n o r m a l n e o p s k r b l j e nosti o r g a n i z m a t i r o k s i n o m u d o b a razvoja. K a d je n a taj način u t v r đ e n u z r o k te bolesti, m o g l o se pomišljati n a njezino liječenje i u k l a n j a n j e . To se d a n a s postiže u n o š e n j e m u tijelo d o d a t n i h količina tiroksina. T i m e se o m o g u ć u j e djeci k o j a bi p o s t a l a k r e t e n i d a se n o r m a l n o r a z v i j a j u (fizički i psi h i č k i ) i d a p o s t a n u n o r m a l n e o s o b e (fizički i p s i h i č k i ) . T a k a v r a z v o j n e m o g u m u b e z t i r o k s i n a o s i g u r a t i n i n a j p o v o l j n i j i u v j e t i o k o l i n e i d r u š t v a (ni n a j bolji roditelji, ni n a j b o l j i prijatelji, učitelji, ni n a j b o l j e d r u š t v e n e u s t a n o v e ili d r u š t v e n a u r e đ e n j a , n i r e l i g i j a , n i f i l o z o f i j a , n i i d e o l o g i j a ) . D r u g i j e p r i m j e r o p e r a c i j a lobotomije. Lobotomija je operacija mozga k o d k o j e s e p r e k i d a j u ili r e ž u o d r e đ e n i ž i v č a n i p u t o v i u m o z g u . T a k v o j s e operaciji podvrgavaju osobe kod kojih n a drugi način nije m o g u ć e odstraniti ili i z l i j e č i t i o d r e đ e n e k a r a k t e r i s t i k e l i č n o s t i k o j e s u z a n j i h i n j i h o v u o k o l i n u n e p o ž e l j n e ili n e p o d n o š l j i v e . N a p r i m j e r , s t a n j a t r a j n e i t e š k e m e l a n k o l i j e , stanja teške depresije, glavobolje, agresivnosti i druge nepoželjne karakte r i s t i k e n e s t a j u a k o se p r e k i n u o d r e đ e n i p u t o v i u m o z g u . N a k o n o p e r a c i j e ta k a v j e p o j e d i n a c i z m i j e n j e n . On je druga ličnost. U njegovoj ličnosti više ne m a tih n e p o ž e l j n i h i t e š k i h crta. T o znači da o n s a d a d r u k č i j e doživljava, mi sli, p e r c i p i r a , s h v a ć a , t u m a č i , r a z u m i j e , r e z o n i r a i t d . Š t o v i š e , n e s a m o d a nakon lobotomije nestaju nepoželjne crte ličnosti, već nestaju i mijenjaju se i n e k e p o ž e l j n e c r t e ličnosti i p r e t v a r a j u u n e p o ž e l j n e (kao š t o je, n a p r i m j e r , g u b i t a k i n c i j a t i v n o s t i i p o j a v a a p a t i č n o s t i ) . M e đ u t i m , l o b o t o m i j a ilu strira na evidentan način kako ličnost pojedinca i njegove »osobne kara k t e r i s t i k e « o v i s e o n a č i n u f u n k c i o n i r a n j a n j e g o v a m o z g a . U v j e t o v a n o s t li č n o s t i f u n k c i o n i r a n j e m m o z g a d a n a s j e sve p o z n a t i j a i s v a k i m d a n o m sve izra ž e n i j a . T o , n a p r i m j e r , p o k a z u j u r e z u l t a t i fiziološke psihologije koja je otkrila povezanost između r a d a pojedinih centara u mozgu i ponašanja. Taj će odnos biti sve više istraživan i sve bolje p o z n a t . D a n a s se z a p r a v o vrši s v a k i m d a n o m o g r o m a n i sve veći b r o j istraživanja r a d a i f u n k c i o n i r a n j a l j u d s k o g m o z g a i po vezanosti tog funkcioniranja s »ljudskim« obilježjima. Zbog toga nije čudno što neki psiholozi ličnosti, kao na p r i m j e r M u r r a y , kažu da n e m a ličnosti bez mozga. To zapravo znači mozak = ličnost. P r i m j e r i k o j e s m o n a v e l i g o v o r e s a m o o vezi » p s i h i č k o g života« i h o r m o na, o d n o s n o o vezi » p s i h i č k o g života« i s t r u k t u r i r a n o s t i i f u n k c i o n i r a n j a moz g a . M e đ u t i m , f u n k c i o n i r a n j e ž l i j e z d a k o j e i z l u č u j u h o r m o n e k o j i s u t a k o va žni za »psihički život« i s t r u k t u r e l j u d s k o g m o z g a u o p ć e i s v a k o g p o j e d i n a č n o g m o z g a n a p o s e o v i s n o j e o genetičkom aparatu čovjeka i svakog poje dinca. P r e m a tome, istraživanja uzročno-posljedičnih odnosa između tjelesnih p r o c e s a i » p s i h i č k i h p r o c e s a « m o r a j u ići d a l j e i p r e n i j e t i s e i n a p o d r u č j e g e n e t i k e , l j u d s k e g e n e t i k e , o d n o s n o psihološke genetike ili genetike pona šanja. S u v r e m e n a p s i h o l o š k a g e n e t i k a ili g e n e t i k a p o n a š a n j a v e ć j e d a n a s razvijena znanost koja daje svoje doprinose razjašnjavanju te povezanosti između psihičkog i tvarnog. L a n a c povezanosti p s i h i č k o g s t v a r n i m p r o m j e n a m a i p r o c e s i m a n e zau s t a v l j a se, m e đ u t i m , n a genetici; o n se n a s t a v l j a dalje, i t o n a molekularnu ili kemijsku razinu. Ponašanje i pojedini »psihički procesi« u krajnjoj su a n a l i z i kemijski procesi ili biokemijski procesi. Zbog toga njihovo razumi jevanje t r e b a tražiti n a razini biokemijskih procesa, u tijelu. K a o p r i m j e r 153
takvih istraživanja u s u v r e m e n o j psihologiji m o ž e m o navesti istraživanja bio kemijske osnovice p a m ć e n j a . Pamćenje i pojedini njegovi aspekti pa, p r e m a t o m e , i u č e n j e d a n a s s e i s t r a ž u j u n a r a z i n i biokemijskih promjena i procesa. T o znači d a se n a s t o j e utvrditi b i o k e m i j s k e p r o m j e n e koje s u u osnovi čo vjekove s p o s o b n o s t i u č e n j a i p a m ć e n j a . O t o m e postoji velik b r o j istraži v a n j a i p o d a t a k a ( F u l g o s i , 1970, 1974a, 1 9 7 4 b ) . T a k a v t r e n d » r a s t a p a n j a « p o jedinih »psihičkih funkcija« zasigurno će se nastaviti, p a slično »rastapanje« ili b o l j e r e ć i r a s p l i n j a v a n j e , a u s t v a r i o b j a š n j e n j e , o č e k u j e i d r u g e » p s i h i č k e « funkcije, p a i osobine ličnosti. Primjer takvog razjašnjavanja »psihičkih« funkcija i stanja n a osnovi f i z i o l o š k i h p r o c e s a p r e d s t a v l j a j u i e m o c i j e ili o s j e ć a j i . E m o c i j e , o s j e ć a j i ili čuvstva fenomenološki su vrsta vrlo istaknutih i karakterističnih subjektivnih stanja i doživljaja. M e đ u t i m , emocije su u suvremenoj psihologiji u znatnoj m j e r i o b j a š n j e n e f i z i o l o š k i m p r o c e s i m a i p r o m j e n a m a u o r g a n i z m u . Bez tih promjena i procesa emocionalna stanja se ne javljaju. Zbog toga se emocije, ta s u b j e k t i v n a i s k u s t v a za koje ljudi misle, k a o u o s t a l o m i za sve »psihičko«, d a s u p r o c e s i ili s t a n j a sui generis ili stanja »duha«, o d n o s n o » d u š e « , z a p r a v o f i z i o l o š k e p r o m j e n e u o r g a n i z m u , k o j e u z t o i m a j u j o š i s v o j u mozgovnu ili kortikalnu komponentu (također organsku) koja do d a n a s nije još toliko istražena i p o z n a t a , ali o kojoj p o s t o j e o d r e đ e n i objektivni podaci. Genetičke utjecaje n a ličnost i o s o b i n e ispitivali su različiti znanstvenici. Ovdje ć e m o prikazati rezultate jednog takvog istraživanja genetičke uvjeto v a n o s t i s h i z o f r e n i j e . K a l l m a n j e ( p r e m a J a c k s o n u , 1960) n i z g o d i n a p r o u č a v a o etiologiju shizofrenije, o d n o s n o m o g u ć n o s t genetičke uvjetovanosti te bo lesti. K a l l m a n je registrirao k o d shizofrenih pacijenata p o s t o t a k pojavljiva n j a t e b o l e s t i k o d n j i h o v e b r a ć e b l i z a n a c a . P r i t o m e j e r e g i s t r i r a o r a d i li s e o b l i z a n c i m a k o j i s u j e d n o j a j č a n i ili m o n o z i g o t n i ili d v o j a j č a n i ili d i z i g o t n i . U j e d n o j o d s t u d i j a j o š j e u t v r d i o d a li s u j e d n o j a j č a n i b l i z a n c i ž i v j e l i o d i j e l j e n o ili s u ž i v j e l i z a j e d n o . R e z u l t a t i n j e g o v e t r i s t u d i j e p r i k a z a n i s u u t a b l i c i 1. T a b l i c a 1. Postotak
Dizigotički Monozigotički
ili vjerojatnost
javljanja
istog spola suprotnog spola zajedno oba spola ne r a z d v o j e n i razdvojeni svi z a j e d n o
shizofrenije
i kod
drugog
blizanca
1946.
1950.
1954.
17,7 113 14,7 91,5 77,6 85,8
14,5
12,5
86,2
86,2
K a k o s e v i d i iz t a b l i c e 1, p o s t o t a k j a v l j a n j a s h i z o f r e n i j e m n o g o j e v e ć i kod o b a j u blizanca k a d se radi o j e d n o j a j č a n i m negoli dvojajčanim blizan cima, i to u sve tri studije. J e d n o j a j č a n i se blizanci razlikuju o d dvojajčanih svojim genetičkim s u p s t r a t o m . Taj j e supstrat k o d jednojajčanih blizanaca potpuno jednak kod jednog i drugog, dok je kod dvojajčanih blizanaca on različit, k a o i k o d b r a ć e i s e s t a r a koji n i s u r o đ e n i i s t o v r e m e n o . Kallmanovi p o d a c i m o g u se uzeti k a o dokaz o genetičkoj uvjetovanosti s h i z o f r e n i j e a k o s u t o č n e d v i j e p r e t p o s t a v k e : 1. d a s u p s i h o g e n i f a k t o r i k o j i uvjetuju pojavu shizofrenije (psihogene traume) postojale i kod jednog i kod d r u g o g b l i z a n c a , t j . d a s u o b a b i l a n j i m a i z l o ž e n a i 2. d a p o s t o j e m n o g i s l u 154
čajevi i d e n t i č n i h b l i z a n a c a k o j i s u o d r a n e ž i v o t n e d o b i živjeli r a z d v o j e n i . Prva pretpostavka nije toliko važna da bi mogla dovesti u pitanje Kallmanove podatke, jer se psihogene t r a u m e koje dovode do izbijanja shizofrenije ne znaju, niti o njima postoji dovoljno podataka. M e đ u t i m , druga pretpostavka oslabljuje Kallmanove podatke o nepostojanju utjecaja razdvojenosti jednojajčanih blizanaca n a p o j a v u shizofrenije k o d obaju blizanaca, i to stoga j e r je do razdvajanja tih blizanaca došlo, kako s a m Kallman navodi, samo pet g o d i n a p r i j e i z b i j a n j a bolesti. T o z n a č i d a blizanci n i s u r a z d v o j e n o živjeli o d p o č e t k a , o d n o s n o o d n a j r a n i j e m l a d o s t i , p a j e n e m o g u ć e sasvim sigurno isklju čiti i m o g u ć n o s t utjecaja nekog f a k t o r a okoline n a p o j a v u bolesti k o d j e d n o g i kod drugog. Usprkos tim prigovorima Kallmanova studija, zajedno s dru g i m s t u d i j a m a o g e n e t i č k o j e t i o l o g i j i s h i z o f r e n i j e ( M o w r e r , 1969), g o v o r i uvjerljivo o postojanju genetičkog utjecaja na pojavu te bolesti. Glavne teorije ličnosti koje nastoje dovesti u m e đ u s o b n u vezu osobine ličnosti pojedinca i njegove tjelesne karakteristike o d n o s e se n a istraživanje o d n o s a i z m e đ u t i h o s o b i n a i tjelesne konstitucije, t j . g r a đ e i oblika tijela. O b l i k t i j e l a ili p o j e d i n i h n j e g o v i h d i j e l o v a n a v o d i o j e l j u d e v e ć o d a v n o n a pomisao da je na osnovi takvih evidentnih i objektivnih podataka kao što su podaci o tjelesnoj konstituciji moguće nešto zaključiti o karakteru, tempe r a m e n t u ili o d r u g i m o s o b i n a m a l i č n o s t i t o g p o j e d i n c a . T a k v a s u s h v a ć a n j a i tumačenja često bila vrlo raširena m e đ u ljudima, a osobito su p r i s u t n a m e đ u laicima. Ova tendencija d a se n a osnovi tjelesnih obilježja pojedinca zaključuje o obilježjima njegove ličnosti prisutna je u svakodnevnom životu s t o g a j e r l a i k u k o j i t a k o r a z m i š l j a ili z a k l j u č u j e n e p r e o s t a j e d r u g o . O n o čime čovjek raspolaže u svom svakodnevnom iskustvu nisu znanstveni po daci dobiveni dugim i egzaktnim istraživanjima, već njegovo vlastito dota dašnje iskustvo i perceptivni podaci. To je jedina baza na kojoj laik m o ž e zaključivati. J a s n o je da na takvoj osnovi m o g u nastati i nastaju svakakva t v r đ e n j a , » o t k r i ć a « , » s p o z n a j e « , k o j e s u n a j č e š ć e n e t o č n e ili k o j e p r e d s t a v l j a j u p r e d r a s u d e . K o d z a k l j u č i v a n j a o ličnosti pojedinca laik postupa o n a k o k a k o m u je to jedino moguće: koristi perceptivne p o d a t k e koji su najevid e n t n i j i , a t o s u i z g l e d p o j e d i n c a ( d a li j e d e b e o , m r š a v i t d . ) i n j e g o v o p o n a šanje u nekoj situaciji. Na osnovi toga i n a osnovi svog i tuđeg iskustva laik donosi zaključke o ličnosti tog pojedinca. Z b o g č e g a b i , z a i s t a , m o g l a p o s t o j a t i p o v e z a n o s t i z m e đ u i z g l e d a ili k o n stitucije pojedinca i osobina njegove ličnosti? Odnosno, zbog čega bi tu mo gućnost trebalo znanstveno istraživati? Postoji nekoliko razloga za to. J e d a n o d razloga zbog kojih bi se moglo očekivati d a će postojati pove zanost između tjelesne konstitucije ljudi i njihovih osobina ličnosti jest taj d a okolina p o j e d i n c a (socijalna) reagira n a njegovu tjelesnu p o j a v u o d n o s n o na njegov izgled. To znači d a će o k o l i n a reagirati različito n a p o j e d i n c e koji fizički r a z l i č i t o izgledaju. Te r e a k c i j e o k o l i n e m o g u s t o g a u t j e c a t i n a r a z v o j takvog pojedinca i n a formiranje njegove ličnosti, o d n o s n o n a pojavu odre đenih osobina. U ovakvom slučaju tjelesna konstitucija pojedinca nije direk t a n p o v o d ili u z r o k z a p o j a v u o v e ili o n e o s o b i n e l i č n o s t i , v e ć j e o n a s a m o p o v o d z a o v a k v o ili o n a k v o p o n a š a n j e o k o l i n e p r e m a t o m p o j e d i n c u . Tjelesna je konstitucija ovdje samo posrednik u formiranju ličnosti. D a o k o l i n a r e a g i r a n a fizički izgled p o j e d i n c a i n a n j e g o v u t j e l e s n u k o n stituciju n a različite načine izvan svake je s u m n j e . Postoje, dapače, i socijalni stereotipi reagiranja. T o su uobičajeni načini ponašanja p r e m a ljudima odre155
đ e n e k o n s t i t u c i j e . P o j e d i n c i m a se n a osnovi njihove konstitucije p r i d a j u raz ličite u l o g e u d r u š t v u , u z n j i h se vežu različita o č e k i v a n j a i različite v r s t e p o n a š a n j a ili r e a g i r a n j a . P o j e d i n a c s e u s v o m r a z v o j u a d a p t i r a n a t a k v u u l o g u ili t a k v a o č e k i v a n j a , p o s t a j e k o n f o r m a n s o č e k i v a n j i m a o k o l i n e i p o n a š a s e o n a k o k a k o to drugi očekuju. Zbog toga pojedinci koji imaju različitu tjelesnu k o n s t i t u c i j u i m a j u i različite uloge u d r u š t v u i različita p o n a š a n j a , p a i raz ličite l i č n o s t i . O d n o s n o , p o j e d i n c i k o j i i m a j u s l i č n u k o n s t i t u c i j u r a z v i j a j u iz i s t i h r a z l o g a i slične o s o b i n e ličnosti. T a k o s e s t v a r a p o v e z a n o s t i z m e đ u tje lesne k o n s t i t u c i j e i k o n s t i t u c i j e ličnosti p o j e d i n c a . U vezi s t i m j e i p o j a m podražajne vrijednosti pojedinca. Svaki pojedinac djeluje na okolinu. Takvo d j e l o v a n j e i m a i njegov izgled, o d n o s n o tjelesna k o n s t i t u c i j a . P o j e d i n a c svojim izgledom potiče druge na određene vrste reakcija i na određene vrste pona š a n j a . B u d u ć i d a j e t j e l e s n a k o n s t i t u c i j a p o j e d i n c a s t a b i l n a , t o j e i e f e k t ili podražaj pojedinca na okolinu stabilan. Tako se okolina p r e m a pojedincu p o n a š a o n a k o k a k o je n a to izaziva njegova tjelesna konstitucija, a to pona šanje okoline izaziva opet reakcije tog p o j e d i n c a i pridonosi razvoju njegove ličnosti u o d r e đ e n o m smjeru i na određeni način. Tako i zbog toga nastaju razlike m e đ u ličnostima koje su u analizi povezane s tjelesnom konstitucijom. D r u g i r a z l o g koji b i m o g a o dovesti d o s t v a r a n j a p o v e z a n o s t i i z m e đ u tje l e s n e k o n s t i t u c i j e i o s o b i n a l i č n o s t i j e s t paralelan utjecaj okoline na razvoj određene tjelesne konstitucije i na razvoj određenih osobina ličnosti. Poznato j e d a j e tjelesna k o n s t i t u c i j a u velikoj m j e r i o d r e đ e n a n a s l j e đ e m , ali n a n j u i p a k m o g u u t j e c a t i i b r o j n i č i n i o c i iz o k o l i n e . T a k o , n a p r i m j e r , m a j k e k o j e s e b r i n u za to d a i m u djetinjstvu djeca n i k a d a n e b u d u gladna, koje ih nepre k i d n o h r a n e , m o g u biti t a k o zaštitnički r a s p o l o ž e n e i u vezi s d j e t e t o v i m ka snijim razvojem i p o n a š a n j e m . K a o rezultat toga razvit će se o d r e đ e n a t j e l e s n a k o n s t i t u c i j a ili u s t r o j s t v o p a r a l e l n o s r a z v o j e m o d r e đ e n i h o s o b i n a ili k a r a k t e r i s t i k a l i č n o s t i . L a n d a u e r i W h i t i n g s u (1964) u t v r d i l i d a postoji povezanost između traumatskih iskustava u djetinjstvu i stasa u odrasloj d o b i . P r e m a t o m e , p o s t o j e d o g a đ a j i koji d j e l u j u i n a fizički i n a p s i h i č k i raz voj p o j e d i n c a p a r a l e l n o i d o v o d e d o povezanosti i z m e đ u j e d n i h i d r u g i h osobina. D a l j i r a z l o g ili u z r o k m o g u ć e p o v e z a n o s t i t j e l e s n i h o s o b i n a s o s o b i n a m a l i č n o s t i j e s t u t o m e š t o p o j e d i n c i različite tjelesne konstitucije na različite načine doživljavaju svoju okolinu. Zbog toga takvi pojedinci teže različitim s t v a r i m a i i m a j u različite ciljeve i vrijednosti. T o je, p r e m a t o m e , biološki razlog povezanosti između tjelesnih osobina i osobina ličnosti. Ta biološki u v j e t o v a n a r a z l i č i t o s t o s o b i t o j e u v e z i s nagradama i kaznama. Nagrade i kazne čine snažne regulatore i modifikatore ponašanja. Međutim, neke od tih n a g r a d a i kazni m o g u biti biološki uvjetovane. T a k o će za n e k o g a t k o i m a o d r e đ e n u t j e l e s n u k o n s t i t u c i j u k a r a k t e r n a g r a d e ili v r i j e d n o s t i i m a t i j e d n i o b j e k t i ili a s p e k t i n j e g o v e o k o l i n e , a z a d r u g o g a , s d r u k č i j o m t j e l e s n o m k o n s t i t u c i j o m , t a k a v ć e k a r a k t e r i m a t i d r u g i o b j e k t i ili a s p e k t i o k o l i n e . J a s n o j e d a će z b o g toga različiti pojedinci težiti različitim n a g r a d a m a i k a z n a m a , o d n o s n o različitim v r i j e d n o s t i m a i a s p e k t i m a okoline. Svaki o d njih će se stoga p o n a š a t i n a različit n a č i n i nastojati stvoriti i formirati t a k v u okolinu koja će m u p r u ž a t i m a k s i m a l n u u g o d u i zadovoljstvo, o d n o s n o n a g r a d e za k o j i m a o n teži. T a k o , n a p r i m j e r , majci m o ž e biti najveća vrijednost prospe ritet i d o b r o b i t njezine djece. J a s n o j e d a će o n a uložiti sve svoje snage i spo sobnosti u t o m smjeru. Drugome može najveću vrijednost i zadovoljstvo pred156
stavljati znanstveni r a d i istraživanje. N e k o m e će hranjenje i jedenje o d n o s n o pijenje predstavljati najveću nagradu, p a će nastojati maksimizirati takvu vrstu n a g r a d e i razvijati takve oblike ponašanja i takve osobine ličnosti koje će m u to omogućiti. Utjecaj biološki determinirane konstitucije na percepciju svijeta i okoline ne o g r a n i č a v a se s a m o n a taj a s p e k t n a g r a d e i kazne, o d n o s n o u g o d e i n e u g o d e ili v r i j e d n o s t i o d n o s n o b e z v r i j e d n o s t i . K o n s t i t u c i j a d e t e r m i n i r a i m o g u ć n o s t i pojedinca i postavlja određena ograničenja na mogućnosti pojedinca. Takva o g r a n i č a v a n j a ili t a k v e m o g u ć n o s t i u t j e č u i o d r e đ u j u i d o ž i v l j a j e i i s k u s t v a pojedinca u t o k u njegova razvoja i života. Stoga će ljudi različitih tjelesnih konstitucija imati vrlo različita iskustva i doživljaje, p a će se i zbog toga njihove ličnosti razlikovati. K o n a č a n razlog z b o g k o j e g se m o ž e očekivati p o v e z a n o s t o s o b i n a ličnosti i t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e j e s t p a r a l e l i z a m u t j e c a j a b i o l o š k o g ili g e n e t i č k o g s u p s t r a t a ili o s n o v i c e n a r a z v o j t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e s j e d n e s t r a n e i n a r a z v o j o s o b i n a s d r u g e s t r a n e . O v d j e o k o l i n a n e i g r a n i k a k v u u l o g u ili j e t a u l o g a malena. To znači da postoji m o g u ć n o s t d a su i tjelesna konstitucija i ličnost d e t e r m i n i r a n e n a s l j e đ e m , o d n o s n o d a j e l i č n o s t d e t e r m i n i r a n a n a l j e đ e m jed n a k o k a o i tjelesna k o n s t i t u c i j a pojedinca. K a d se p o d u t j e c a j e m nasljeđa k o d p o j e d i n c a razvija o d r e đ e n a tjelesna konstitucija, t a d a se, p a r a l e l n o s time, t a k o đ e r p o d u t j e c a j e m n a s l j e đ a , r a z v i j a i o d r e đ e n a o s o b i n a ili o s o b i n a l i č n o s t i . T a k a v p a r a l e l i z a m u z r o k u j u g e n i iz k o j i h s e , p r e m a t o m e , r a z v i j a j u i t j e l e s n a k o n s t i t u c i j a i o s o b i n e l i č n o s t i . T o j e pleiotropski efekt gena. U p s i h o l o g i j i postoje podaci koji govore o t a k v o m p a r a l e l n o m utjecaju, o d n o s n o podaci koji govore o utjecaju nasljeđa na pojedine osobine ličnosti. V i d i m o , p r e m a t o m e , d a m o g u p o s t o j a t i različiti i vrlo b r o j n i u z r o c i za pojavu m e đ u s o b n e povezanosti tjelesne konstitucije i osobina ličnosti. Zbog toga nije č u d n o što su u psihologiji učinjena istraživanja takvog mogućeg odnosa, odnosno što su postavljene teorije o t o m odnosu i povezanosti. Među tim, prije nego što iznesemo najvažnije znanstvene teorije i istraživanja tog odnosa u s u v r e m e n o j psihologiji, s p o m e n u t ć e m o n e k e ranije pokušaje koji nisu doveli d o utvrđivanja takve povezanosti i z m e đ u karakteristika ličnosti i morfoloških obilježja pojedinca. Diskreditirane
metode
Laička metoda. S p o m e n u l i s m o d a v j e r o j a t n o svi ljudi p o k u š a v a j u zaklju čivati o o s o b i n a m a nečije ličnosti n a osnovi njegova tjelesnog izgleda. T a k o j e o p ć e r a š i r e n o u v j e r e n j e d a , n a p r i m j e r , v i s o k o čelo znači r a z v i j e n u inteli g e n c i j u ili u m n e s p o s o b n o s t i , d a j e o b l i k g l a v e t a k o đ e r u v e z i s u m n i m s p o s o b n o s t i m a p o j e d i n c a i t d . T a l a i č k a u v j e r e n j a ili v j e r o v a n j a n e m a j u n i k a k v e znanstvene vrijednosti i osnovice, a već s m o opisali k a k o do njih dolazi i k a k o običan čovjek n u ž n o dolazi do takvih pogrešnih spoznaja. Fiziognomija. Fiziognomija je nekad trebala biti znanstvena disciplina k o j a b i n a z n a n s t v e n i n a č i n u t v r d i l a p o v e z a n o s t i z m e đ u o s o b i n a l i č n o s t i i fizič kih obilježja lica p o j e d i n c a . T a fizička obilježja lica (koje j e uvijek najizloženije p o g l e d u d r u g i h i zbog toga p o g o d n o k a o s r e d s t v o »dijagnoze«) bili su pojedini dijelovi lica i lice u cjelini, oblik r u k u ( k a o k o d h i r o g n o m i j e ) , b o j a kose, očiju i d r u g a . T a k o su, n a p r i m j e r , p o k u š a v a l i oblik vilice d o v e s t i u vezu 157
s k a r a k t e r i s t i k a m a volje p a j e j a k a vilica značila i j a k u volju (vjerojatno j e i M u s s o l i n i bio u to u v j e r e n p a j e i s t i c a o s v o j e vilice). Š i r o k a vilica se d o v o d i l a u vezu s v j e r n o š ć u . O k r u g l a b r a d a j e z n a k d o b r o d u š n o s t i i b e n e v o l e n c i j e . Uvu čena b r a d a je znak potrebe za ljubavlju, izbočena b r a d a je, pak, znak p o t r e b e za s t r a s t v e n o m ljubavlju. O čelu s m o već govorili. Postoje i »tumačenja« od nosa između boje kose i ljubavnih sklonosti (naročito kod žena) itd. Dugački p a l a c j e z n a k »snažne ličnosti«, d o m i n a n t n o s t i i n a d m o ć n o s t i . T a »poveza nost« provjerena j e t a k o d a j e u t v r đ e n a korelacija i z m e đ u dužine palca i r e z u l t a t a n a A l l p o r t o v o j l j e s t v i c i n a d m o ć n o s t i - s u b m i s i v n o s t i . K o d 100 i s p i t a n i k a u t v r đ e n a j e k o r e l a c i j a o d 0,10 k o j a n i j e i m a l a s t a t i s t i č k e z n a č a j n o s t i . Fiziognomija je nemoguća jer su objektivna i znanstvena istraživanja utvrdila da povezanosti između pojedinih karakteristika ličnosti i tjelesnih o s o b i n a lica, r u k u , k o s e itd. — n e m a . Frenologija. Frenologija je u prošlosti značila vjerojatno najozbiljniji p o k u š a j da se n a osnovi tjelesne morfologije u t v r d e o s o b i n e ličnosti p o j e d i n c a . F r e n o l o g i j u s u z a m i s l i l i G a l i i S p u r z h e i m (1809). O n i s u s m a t r a l i d a s e n a osnovi oblika lubanje pojedinca mogu dijagnosticirati mnoge osobine njegove ličnosti. Oblik lubanje pojedinca m o g u ć e j e objektivno utvrditi. T o zapravo znači da se o b j e k t i v n o m o g u u t v r d i t i i z b o č e n a i u d u b l j e n a m j e s t a n a lubanji, i to j e d n o s t a v n i m o p i p a v a n j e m lubanje. Gali i S p u r z h e i m s u s m a t r a l i da se u m o z g u ispod pojedinih dijelova lubanje nalaze centri pojedinih karakteri stika ličnosti. Oni su stoga napravili k a r t u mozga n a kojoj su bila označena m j e s t a ili c e n t r i t r i d e s e t r a z l i č i t i h o s o b i n a l i č n o s t i . O s o b i n e l i č n o s t i s u , p r e m a tome, povezane s različitim dijelovima mozga i s različitim »organima« u m o z g u . N a d a l j e , r a z v i j e n o s t n e k e o s o b i n e ovisi o razvijenosti o d g o v a r a j u ć e g mozgovnog centra, »organa« o d n o s n o dijela mozga. One osobine ličnosti koje su j a k o razvijene r a z v i j e n e s u t a k o j e r j e j a k o razvijen n j i h o v m o z g o v n i c e n t a r » o r g a n « ili d i o m o z g a o k o j e m o n e o v i s e . O n e p a k o s o b i n e k o j e s u s l a b o r a z v i j e n e r a z v i j e n e s u t a k o j e r s u n j i h o v i c e n t r i ili » o r g a n i « u m o z g u s l a b o r a z v i j e n i . J a k a r a z v i j e n o s t p o j e d i n o g c e n t r a ili » o r g a n a « u m o z g u p o v e z a n a j e s i z b o č i n a m a n a l u b a n j i , a t a m o g d j e s u t a k v i m o z g o v n i » o r g a n i « ili c e n t r i slabo razvijeni, t a m o su n a lubanji u d u b i n e . P r e m a t o m e , a k o z n a m o lokaliza ciju pojedinih osobina u m o z g u i a k o m o ž e m o utvrditi izbočenja i udubljenja na lubanji, možemo na osnovi toga zaključiti koje su osobine kod svakog pojedinca j a k o , a koje slabo razvijene. U d u b l j e n j a i izbočenja m o g u se l a k o i objektivno utvrditi, p a je, p r e m a t o m e , p o mišljenju Galla i S p u r z h e i m a , moguća objektivna dijagnostika ličnosti. Tako zamišljena frenologija činila se p o t p u n o z n a n s t v e n o m i prihvatlji vom i stoga nije č u d o što je ubrzo stekla veliku p o p u l a r n o s t i p r i m j e n u k a o »znanstvena m e t o d a dijagnosticiranja ličnosti«. F r e n o l o g i j a s e o d r ž a l a s v e d o k n i j e u t v r đ e n o : 1. d a u m o z g u n e p o s t o j i s t r o g a lokalizacija p o j e d i n i h funkcija, o s o b i t o k a d se r a d i o t a k v i m f u n k c i j a m a k a o š t o s u o s o b i n e l i č n o s t i i 2. d a i z m e đ u r a z v i j e n o s t i p o j e d i n i h m o z g o v n i h p o d r u č j a i oblika lubanje n e m a n i k a k v e veze. M e đ u t i m , u g l a v a m a l a i k a f r e n o l o g i j a i d a l j e živi i d j e l u j e . Hipokratova tipologija ličnosti. K a o neuspio i neznanstven pokušaj tra ženja odnosa između tjelesnih osobina i osobina ličnosti o d n o s n o ponašanja m o r a m o s p o m e n u t i i H i p o k r a t o v u tipologiju ličnosti. Ta je tipologija vjero j a t n o prvi p o k u š a j d a se u t v r d e i o p i š u različiti tipovi ličnosti i d a se ti tipovi 158
d o v e d u u u z r o č n u vezu s tjelesnim p r o c e s i m a . Ovo posljednje čini t a k v o t u m a čenje vrlo n a p r e d n i m i vrijednim i orijentiranim n a znanstvenu eksplikaciju ličnosti na bazi tvarnih procesa. To je sigurno bilo m n o g o naprednije tuma čenje o d mnogih kasnijih srednjovjekovnih zamišljaja i naučavanja o čovjeku, koja su, n a žalost, p r i s u t n a k o d m n o g i h ljudi i danas. H i p o k r a t je dao i tjelesnu tipologiju i tipologiju t e m p e r a m e n t a . P r e m a n j e m u ljudi se p o svom tjelesnom ustrojstvu m o g u razlikovati n a osnovi toga k o j a v r s t a t j e l e s n i h s o k o v a k o d n j i h p r e v l a d a v a . P o s t o j e četiri v r s t e t a k v i h tje lesnih sokova. To su krv, crna žuč, žuta žuč i flegma. Kod nekih prevladava jedna vrsta, a kod drugih prevladava druga vrsta tjelesnih sokova. Domi nantnost određene vrste tjelesnog soka dovodi do pojave određenog tempe ramenta. Stoga postoje četiri vrste t e m p e r a m e n t a : sangviničan, melankoličan, koleričan i flegmatičan temperament. Kod sangvinika prevladava krv, kod melankolika c r n a žuč, kod kolerika žuta žuč, a kod flegmatika flegma. Ljudi su, p r e m a t o m e , različiti t e m p e r a m e n t o m j e r su različiti p o t o m e k o j a v r s t a tjelesnog soka kod njih prevladava. Danas z n a m o da učenje o tjelesnim sokovima nije u skladu s realnošću, ali 400 g o d i n a p r i j e n a š e e r e t o s e m o g l o p r i h v a t i t i . U č e n j e o s o k o v i m a k o d H i p o k r a t a p o d s j e ć a n a h o r m o n e i njihovu ulogu u tijelu. H o r m o n i , n a r a v n o , n e o d g o v a r a j u H i p o k r a t o v i m z a m i š l j a j i m a , ali j e n j i h o v a u l o g a u r a z v o j u i tje l e s n o m i p s i h i č k o m velika, k a o š t o s m o vidjeli n a p r i m j e r u tiroksina o d n o s n o kretenizma. Hipokratovo učenje prihvatili su kasnije i modificirali drugi, na primjer rimski lječnik Galen u d r u g o m stoljeću i W u n d t u devetnaestom stoljeću. U vezi s H i p o k r a t o m t r e b a s p o m e n u t i i t o d a j e o n s m a t r a o d a se l j u d i m o g u razlikovati i tjelesnom konstitucijom s obzirom na visinu i na debljinu. T a k o p o s t o j e tjelesni tipovi: visok i m r š a v te nizak i d e b e o . Ti su tipovi s k l o n i pojedinim v r s t a m a bolesti. T a k o je nizak i debeo tip sklon apopleksiji, a visok i mršav tuberkulozi. To je osnovica konstitucionalne medicine.
Kretschmerova konstitucionalna psihologija ličnosti N j e m a č k i p s i h i j a t a r K r e t s c h m e r p u b l i c i r a o j e (1925) r e z u l t a t e s v o j i h i s t r a živanja o o d n o s u tipova tjelesne konstitucije i pojedinih vrsta psihičkih bo l e s t i ili p s i h o z a . T a j s e n j e g o v r a d s m a t r a p o č e t k o m konstitucionalne psiho logije u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i . T o j e u j e d n o b i o i z a č e t a k biološkog pristupa proučavanja ličnosti. Svoje rezultate K r e t s c h m e r je skupio u psihijatrijskim klinikama U to su d o b a n a p o d r u č j u psihijatrije bile p r i z n a t e dvije kategorije psihoza. J e d n u vrstu psihoza činile su manično-depresivne psihoze, a d r u g u shizofrenije. K o d manično-depresivnih psihoza bolesnik oscilira između krajnje uzbuđenosti, e k s c i t a b i l n o s t i ili p o d r a ž l j i v o s t i i u z n e m i r e n o s t i ( m a n i č n a f a z a ) i k r a j n j e letargičnosti, a p a t i j e , n e a k t i v n o s t i i d e p r e s i j e ( d e p r e s i v n a faza). U m a n i č n o j fazi t a k v o g p o j e d i n c a m o r a j u č u v a t i z b o g m o g u ć n o s t i d a s e s a m o z l i j e d i ili d a ozlijedi d r u g e , a u d e p r e s i v n o j fazi m o r a se č u v a t i z b o g t o g a š t o n i j e s p o s o b a n d a se b r i n e o s e b i . U t o j s e fazi o n j e m u t r e b a j u b r i n u t i d r u g i k a o d a s e radi o m a l o m djetetu. Shizofrenije su općenito izražene gubitkom emocional n o s t i , p o v l a č e n j e m ili n e s p o s o b n o š ć u o d r ž a v a n j a n o r m a l n i h k o n t a k a t a s d r u 159
gim osobama, fiksnim idejama, o b m a n a m a i halucinacijama. Osobe oboljele od shizofrenije u a k u t n i m stadijima bolesti nisu sposobne da se s a m o s t a l n o brinu o sebi i p o t r e b n o i m je liječenje. K r e t s c h m e r je na osnovi dugogodišnje prakse, p r o m a t r a n j a i p o d a t a k a zaključio da između pojedinih psihijatrijskih kategorija i tjelesne konstitucije pojedinca postoje sasvim određeni odnosi i povezanost. Tu je povezanost on p o k u š a o t o č n i j e u t v r d i t i . N j e g o v i s u c i l j e v i b i l i : 1. t r e b a s t v o r i t i j e d a n s u s t a v ocjenjivanja tjelesnih k a r a k t e r i s t i k a bolesnika p o m o ć u kojeg će se pojedinci m o ć i k l a s i f i c i r a t i u n e k o l i k o k a t e g o r i j a ili t i p o v a ; 2. t r e b a i s p i t a t i p o v e z a n o s t tako u t v r đ e n e kategorije tjelesne konstitucije s glavnim k a t e g o r i j a m a u psihi j a t r i j s k i m k l a s i f i k a c i j a m a , t j . sa s h i z o f r e n i j o m i m a n i č n o - d e p r e s i v n o m psi h o z o m i 3. t r e b a i s p i t a t i p o v e z a n o s t k a t e g o r i j a tjelesne k o n s t i t u c i j e s n o r m a l nim oblicima ponašanja. D a bi p o s t i g a o p r v i cilj, K r e t s c h m e r j e s a s t a v i o i n s t r u m e n t ( I n v e n t a r tje lesnih k a r a k t e r i s t i k a ) u k o j e m j e bilo n a v e d e n o više o d s e d a m d e s e t tjelesnih obilježja p o k o j i m a se m o g l a ocjenjivati tjelesna k o n s t i t u c i j a p o j e d i n c a . Taj je i n v e n t a r t j e l e s n i h o b i l j e ž j a b i o , p r e m a t o m e , v r l o d e t a l j a n . K a o p r i m j e r t e p o d r o b n o s t i n a v o d i m o d i o k o j i s e o d n o s i n a o c j e n j i v a n j e ili o p i s i v a n j e k r v n i h žila ( t a b l i c a 2). T a b l i c a 2. Dio Kretschmerova Kože: Glave: Ruku: Nogu: Ruke i noge: Tijelo: Ruke i noge: Tijelo:
inventara
vrlo vidljive plavkaste plavkaste plavkaste vlažni vlažno topli toplo
tjelesnih
obilježja
s l a b o vidljive tamnocrvene tamnocrvene tamnocrvene srednji srednje srednji srednje
koji
se odnosi nevidljive srednje srednje srednje suhi suho hladni hladno
na krvne
žile
blijede blijede blijede
Ocjenjivač j e o z n a č a v a o svoje o c j e n e n a toj listi d o k j e p a c i j e n t s t a j a o p r e d n j i m gol. A k o j e n e k a k a r a k t e r i s t i k a bila j a k o izražena, o n a j e bila dvo s t r u k o p o t c r t a n a . K r e t s c h m e r u j e n a taj n a č i n bilo m o g u ć e d a » u s p o r e đ u j e svaku pojedinu točku u različitim dijagramima« bez većeg gubitka v r e m e n a ( K r e t s c h m e r , 1926, s t r . 9). T a k v a i s t r a ž i v a n j a t j e l e s n i h o b i l j e ž j a o b a v l j e n a s u n a 400 p a c i j e n a t a p s i hijatrijskih klinika. Na osnovi skupljenih podataka K r e t s c h m e r je zaključio d a p o s t o j e s v e g a t r i o s n o v n a tipa tjelesne konstitucije: astenički ili leptosomni, atletski i piknički tip. O s i m t i h t i p o v a p o s t o j i i m a n j i b r o j s l u č a j e v a k o j i imaju u sebi sjedinjena obilježja ovih tipova. Tu g r u p u K r e t s c h m e r je nazvao displastičkim tipom konstitucije. Primjeri svih tipova tjelesne konstitucije p r i k a z a n i s u n a s l i c i 1. Ovi s u tipovi bili u t v r đ e n i i n a bazi o c j e n a i n a b a z i o b j e k t i v n i h obilježja koja su p r e d v i đ e n a u njegovu inventaru.
mjerenja
Karakteristike astenika su sljedeće: To je m r š a v čovjek koji zbog toga izgleda viši n e g o š t o jest. M r š a v o s t je p r i s u t n a i i z r a ž e n a n a s v i m d i j e l o v i m a tijela i n a svim tkivima. P r o s j e č n a težina a s t e n i k a m a n j a je o d p r o s j e č n e težine svih ljudi, o b u j a m p r s i j u j e m a n j i o d p r o s j e k a k a o i sve m j e r e širine. 160
A s t e n i k ili l e p t o s o m
Atletik
Koža m u j e s u h a i b e s k r v n a . I m a u s k a r a m e n a n a k o j i m a vise r u k e bez mišića. Šake s u m u nježne, i m a duga, u s k a i plitka p r s a n a k o j i m a se m o g u izbrojiti rebra, t a n a k želudac. Atletski tip je obilježen d o b r o m razvijenošću mišića i snagom. Osim toga v e o m a j e r a z v i j e n i k o s t u r i k o ž a . A t l e t s k i t i p j e p o visini s r e d n j e g ili višeg rasta. I m a široka i istaknuta ramena, istaknuti prsni koš, čvrst želudac i dobro razvijene mišiće na nogama. Piknički tip je debeo, okrugao, otromboljen. I m a jako razvijene tjelesne šupljine: glavu, prsa, želudac. Obložen j e s a l o m p o t r u p u . S r e d n j e j e visine, m e k o g i š i r o k o g lica. k r a t k e i m a s i v n e šije i v r a t a k o j i leži m e đ u r a m e n i m a . N a j i s t a k n u t i j i d i o t i j e l a j e d e b e o t r b u h k o j i s e i s p u p č i o ili o b j e s i o . V a l j a r e ć i d a s u o v i tipovi i i s p i t a n i c i b i H m u š k a r c i i d a o v i t i p o v i v r i j e d e za m u š k u t j e l e s n u k o n s t i t u c i j u . D a b i i s p i t a o d a li j e t i p t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e p o v e z a n s d v j e m a o s n o v n i m vrstama psihičkih bolesti — manično-depresivnom psihozom i shizofrenijom, K r e t s c h m e r je usporedio tip tjelesne konstitucije s tipom psihičke bolesti kod 260 p a c i j e n a t a . U t o j g r u p i b i l a s u 43 m a n i č n o - d e p r e s i v n a m u š k a r c a i 4 2 m a n i č n o - d e p r e s i v n e ž e n e , 125 s h i z o f r e n i č a r a i 50 s h i z o f r e n i č a r k i . R e z u l t a t i u s p o r e d b e tjelesne konstitucije i vrste psihičkih bolesti pokazali su d a je velika većina shizofrenih p a c i j e n a t a koje je K r e t s c h m e r o b u h v a t i o svojim istraživa n j e m b i l a a s t e n i č n o g ili a t l e t s k o g t i p a t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e , a g o l e m a v e ć i n a manično-depresivnih bolesnika pikničke konstitucije. Na osnovi takvih poda t a k a K r e t s c h m e r j e z a k l j u č i o d a p o s t o j i »jasan biološki afinitet« između manično-depresivne psihoze i pikničke konstitucije, odnosno između shizofre nije i atletske, asteničke i displastičke konstitucije. Povezanost između tipa tjelesne konstitucije i normalnih oblika ponašanja K r e t s c h m e r nije ispitao. To je učinio tek Sheldon. K r e t s c h m e r o v e p o d a t k e prihvatili su m n o g i . M e đ u t i m , ti podaci imaju o d r e đ e n e n e d o s t a t k e . T e s u n e d o s t a t k e u t v r d i l a k a s n i j a istraživanja. T a k o je S h e l d o n ustanovio da se n a osnovi K r e t s c h m e r o v a inventara tjelesnih obilježja m o ž e b e z p o t e š k o ć a k l a s i f i c i r a t i s a m o o k o 27
r i s t i č n i o b l i c i p o n a š a n j a k o d n o r m a l n i h o s o b a , p r i č e m u ciklotimija odgovara m a n i č n o - d e p r e s i v n o j p s i h o z i , a shizotimija shizofrenoj psihozi. Ciklotimiju obilježava d r u š t v e n o s t , e m o c i o n a l n a labilnost, vedrina, s r d a č n o s t , a shizotimiju osjetljivost, rezerviranost, povučenost, plahost. To s u nepatološki oblici ponašanja. Eysenck je, m e đ u t i m , na osnovi testova ponašanja utvrdio da su shizofreničari između n o r m a l n i h i cikloida i da postoje veće razlike između n o r m a l n i h i p a t o l o š k i h n e g o l i i z m e đ u d v i j e p a t o l o š k e s k u p i n e . T a k o s e ciklo* idi i shizofreničari n e razlikuju od n o r m a l n i h u s u p r o t n i m s m j e r o v i m a , k a k o b i t o p o K r e t s c h m e r u t r e b a l o b i t i . N a d a l j e , M o o r e i H s i i (1946) s u u s t a n o v i l i vrlo m a l u povezanost i z m e đ u tipova i bolesti. Paranoidni shizofreničari su, na p r i m j e r , fizički više sličili j n a n i č n o - d e p r e s i v n i m b o l e s n i c i m a negoli d r u g i m shizofreničarima.
Konstitucionalna psihologija ličnosti W. H. Sheldona S h e l d o n j e n a s t a v i o t a m o gdje j e K r e t s c h m e r završio., Ciljevi n j e g b v a r a d a i d e n t i č n i s u c i l j e v i m a k o j e j e i m a o K r e t s c h m e r . T a k o S h e l d o n k a ž e (1942) d a i e n j e g o v c i l j s t v p r i t i konstitucionalnu psihologiju, a njegovi su primarni z a d a c i : 1. r a z v i t i j e d a n o d g o v a r a j u ć i s u s t a v k l a s i f i k a c i j e t j e l e s n i h k o n s t i t u c i j a l j u d i , o d n o s n o strukturalnog i statičkog aspekta čovjeka, 2. r a z v i t i a d e k v a tan sustav za deskripciju t e m p e r a m e n t a , o d n o s n o za -funkcionalni ili dina mički aspekt čovjeka i 3 . e m p i r i j s k i u t v r d i t i p o s t o j i l i z n a č a j n a i t r a j n a po vezanost između statičkih i dinamičkih aspekata čovjeka. U o s n o v i j e t a k v o g p r i s t u p a S h e l d o n o v o u v j e r e n j e o nedjeljivosti i psihičkog kod čovjeka. On kaže:
fizičkog
» . . . T j e l e s n o i t e m p e r a m e n t s u , j a s n o , d v a a s p e k t a i s t e s t v a r i i n i s m o iz n e n a đ e n i o č e k i v a n j e m d a bi d i n a m i k a p o j e d i n c a t r e b a l a biti p o v e z a n a s nje govom statičkom slikom. Stara je slutnja da struktura m o r a na neki način određivati funkciju. U svjetlu ovog očekivanja izgleda iznenađujuće da je u prošlosti u t v r đ e n o t a k o m a l o povezanosti i z m e đ u čovjekova lika i načina n a koji se p o n a š a . . . p o s t o j e statičke i d i n a m i č k e varijable koje koreliraju do voljno visoko da reafirmiraju našu vjeru u m o g u ć n o s t j e d n e korisne znano sti o k o n s t i t u c i o n a l n i m r a z l i k a m a « (ibid, str. 4). U o s n o v i s u t a k v e p o v e z a n o s t i biološki i naslijeđeni faktori. Ti faktori za S h e l d o n a i m a j u g o l e m u v a ž n o s t za r a z u m i j e v a n j e ljudi. P s i h o l o g i j a za Shel d o n a m o r a b i t i z a s n o v a n a n a b i o l o g i j i , o n a n i k a k o ne moze postojati neza visno od biologije ili u biološkom vakuumu. Dok bihevioristi smatraju da je jedino okolina važna, Sheldon smatra da su u osnovi fenomena ponašanja biološke determinante i d a j e fizička struktura organizma odgovorna za fe nomene ponašanja. U t j e l e s n o m se, p r e m a t o m e , nalazi ključ za razumije vanje l j u d s k o g p o n a š a n j a i psihologija se t r e b a zasnivati n a fizičkom. Shel d o n s t i m u vezi k a ž e : »Sve j e j a s n i j e d a situacija traži j e d n u b i o l o š k i o r i j e n t i r a n u p s i h o l o g i j u ili t a k v u k o j a ć e k a o s v o j o p e r a c i o n i o k v i r r e f e r e n c i j e u z e t i j e d n u z n a n s t v e n o h r a n j i v u d e s k r i p c i j u strukture (zajedno s ponašanjem) samog ljudskog organizma. To je vjerojatno isto kao reći da psihologija zahtijeva k a o svoju n e p o s r e d n u t e m e l j n u p o d r š k u fizičku antropologiju. Više o d toga: o n a zahti j e v a f i z i č k u a n t r o p o l o g i j u i z r a ž e n u n a o s n o v i k o m p o n e n t i ili v a r i j a b l i k o j e 163
m o g u biti mjerene i kvantificirane n a oba kraja k o n t i n u u m a s t r u k t u r a — po n a š a n j e k o j i p r e d s t a v l j a l j u d s k u l i č n o s t : a n t r o p o l o š k o m i p s i h o l o š k o m « (1949, str. XV). Između svih bioloških faktora koji utječu i determiniraju ljudsku ličnost S h e l d o n a n a j v i š e z a n i m a tjelesna konstitucija. Zbog toga su njegovi napori bili najviše u s m j e r e n i n a istraživanje i m j e r e n j e tjelesne k o n s t i t u c i j e č o v j e k a k a o osnovice za p r o u č a v a n j e i razumijevanje njegove ličnosti. Uz to, njegov j e r a d b i o u s m j e r e n n a s t v a r a n j e t a k v i h instrumenata i mjera kojima će biti moguće što objektivnije utvrđivati pojedine aspekte ponašanja i individualne razlike na tom području. Iz toga se vidi d a S h e l d o n p r e t p o s t a v l j a d a su fizičke o s o b i n e k a o i v r s t e p o n a š a n j a kontinuirane varijable koje se m o g u mjeriti, a n e s a m o kategori z i r a t i ili s v r s t a v a t i u t i p o v e . Tipologija je samo pola puta do mjerenja. Takvo stajalište vjerojatno je proizašlo pod utjecajem Stevensa s kojim je Sheldon surađivao. P o j a m konstitucionalnog ima, k a k o s m o već spomenuli, dva m o g u ć a zna čenja. Po j e d n o m , taj p o j a m označava sve one faktore koji su p r i s u t n i k o d r o đ e n j a p o j e d i n c a . U t o m s m i s l u o n o z n a č a v a genetičke faktore i potencijale, kao i dotadašnji utjecaj okoline u uterusu. U d r u g o m značenju p o d t i m se p o j m o m misli tjelesna konstitucija pojedinca, pri č e m u konstitucija » . . . ozna čava o n e a s p e k t e p o j e d i n c a koji su relativno fiksniji i nepromjenljivi — m o r fologiju, fiziologiju, e n d o k r i n e funkcije itd. — i m o g u se s u p r o t s t a v i t i o n i m a s p e k t i m a koji su relativno labilniji i podložniji modifikaciji p o d utjecajem p r i t i s a k a o k o l i n e , k a o š t o s u t o n a v i k e , s o c i j a l n i s t a v o v i , o d g o j itd.« (1940, s t r . 2). P r e m a tome, konstitucionalna psihologija je »... proučavanje psiholoških a s p e k a t a l j u d s k o g p o n a š a n j a u p o v e z a n o s t i s m o r f o l o g i j o m i fiziologijom ti j e l a « ( i b i d , s t r . 1). T a k v a p s i h o l o g i j a o b u h v a ć a i s t r u k t u r a l n e i f u n k c i o n a l n e a s p e k t e l j u d s k o g t i j e l a . P r o u č a v a n j e p o v e z a n o s t i p o n a š a n j a ili » p s i h i č k i h « p r o c e s a s f u n k c i o n i r a n j e m m o z g a ili e n d o k r i n o g a p a r a t a j e d n a k o j e k o n s t i t u c i o n a l n a p s i h o l o g i j a k a o i p r o u č a v a n j e p o v e z a n o s t i p o n a š a n j a ili » p s i h i č k i h « p r o c e s a s o b i l j e ž j i m a t i j e l a ili o b l i k o m t i j e l a . B u d u ć i d a s u d o d a n a s u t v r đ e n e b r o j n e povezanosti i z m e đ u funkcioniranja mozga, e n d o k r i n o g apa rata, utjecaja p s i h o f a r m a k a , utjecaja genetičkih faktora, utjecaja fizioloških faktora na ljudsko p o n a š a n j e i »psihičke« procese, posve j e j a s n o d a je konsti tucionalna psihologija s v a k i m d a n o m sve jača i bogatija. S h e l d o n se, m e đ u tim, orijentirao prvenstveno n a tjelesno-morfološke aspekte čovjeka. Tjelesne
dimenzije
Sheldon j e razvio e l a b o r i r a n e p o s t u p k e za utvrđivanje tjelesne konstitu c i j e i z a k l a s i f i c i r a n j e l j u d i u o d r e đ e n e k a t e g o r i j e ili t j e l e s n e t i p o v e . N j e g o v cilj n i j e b i o s a m o p o s t i z a n j e t a k v e klasifikacije, v e ć u t v r đ i v a n j e » b i o l o š k o g z n a k a ili e t i k e t e z a i d e n t i f i k a c i j u « . P r o u č a v a j u ć i v a r i j a c i j e t j e l e s n e k o n s t i t u cije čovjeka, S h e l d o n p o k u š a v a doći d o spoznaja o djelovanju genetičkih i bioloških determinanti ponašanja pojedinca. Kod svakog pojedinca postoji g e n e t i č k a , b i o l o š k a s t r u k t u r a k o j a i m a hipotetički status. Tu strukturu on n a z i v a morfogenotipom. M o r f o g e n o t i p l e ž i u o s n o v i vidljivog ili manifestnog tjelesnog ustrojstva k o j i s e n a z i v a fenotipom. T a g e n e t i č k a , latentna stru ktura ili morfogenotip i m a v a ž n u u l o g u i d e t e r m i n i r a n e s a m o fizički r a z v o j p o j e d i n c a ili n j e g o v f e n o t i p , v e ć i n j e g o v o p o n a š a n j e . M o r f o g e n o t i p s e n e 164
m o ž e d i r e k t n o z a p a ž a t i ili m j e r i t i . P r o c j e n a m o r f o g e n o t i p a p o s t i ž e s e matotipijom, t j . p r o c j e n o m i m j e r e n j e m fe n o t i p a ili t j e l e s n o g i z g l e d a .
so-
U cijelom svom r a d u n a stvaranju konstitucionalne psihologije Sheldon j e p o s t u p a o induktivno i empirijski, t a k o d a j e c i j e l a n j e g o v a p s i h o l o g i j a li čnosti u z n a t n o većoj mjeri empirijski zasnovana o d n e k i h drugih psiholo gija ličnosti. U svrhu mjerenja i somato tipiziran ja Sheldon je razvio posebnu tehniku fotografiranja svakog pojedinca s tri strane: prednje, stražnje i postrance. S v o j e p r o u č a v a n j e z a p o č e o j e n a o s n o v i 4 000 t a k v i h f o t o g r a f i j a m u š k a r a c a — s t u d e n a t a . T e s u fotografije p r o c j e n j i v a l i suci čiji j e o s n o v n i z a d a t a k b i o da izdvoje m o g u ć e varijable koje bi mogle obuhvatiti varijacije m e đ u po j e d i n c i m a . Z a s v a k u t a k v u m o g u ć u v a r i j a b l u t r e b a l o j e u t v r d i t i : 1. d a l i j e m o g u ć e n a o s n o v i n j e r a n g i r a t i č e t i r i t i s u ć e s t u d e n a t a , 2. d a li s e različiti s u c i , koristeći se t o m v a r i j a b l o m , slažu k a d nezavisno r a n g u j u iste pojedince, 3. n i j e li t a v a r i j a b l a k o m b i n a c i j a n e k i h v e ć p r e p o z n a t i h i p r i h v a ć e n i h v a r i j a b l i ? N a o s n o v i o v a k v o g p o s t u p k a S h e l d o n i njegovi s u r a d n i c i s u izdvojili sa m o t r i o s n o v n e v a r i j a b l e ili k o m p o n e n t e . T o s u primarne komponente tjele sne konstitucije. P r v a k o m p o n e n t a n a z v a n a j e endomorfija. Endomorfna osoba visoko je s i t u i r a n a n a toj k o m p o n e n t i , a n i s k o n a o s t a l i m d v j e m a . T a k v a j e o s o b a svo jim tjelesnim izgledom okrugla i meka. Kod nje se zapaža slaba razvijenost kostiju i mišića. Tjelesna m a s a je velika, a površina m a l e n a , t a k o d a je o m j e r i z m e đ u m a s e i p o v r š i n e velik. Takvi pojedinci i m a j u , u s p r k o s t o m e , m a l u specifičnu težinu i voda ih lako drži. K o d njih d o m i n i r a viscera (probavni o r g a n i ) k o j i s u s e r a z v i l i iz endodermija, p a j e p o t o m e o v a k o m p o n e n t a tje lesne konstitucije i nazvana e n d o m o r f n o m . Druga k o m p o n e n t a tjelesne konstitucije koju je Sheldon utvrdio jest mezomorfija. Osobe kod kojih postoji izrazita mezomorfija, a ostale k o m p o nente su slabo izražene, i m a j u j a k o razvijene mišiće, izgled i m j e četvrtast, a k o s t u r t a k o đ e r d o b r o razvijen. Mezomorfne su o s o b e tjelesno j a k e i sna žne. N j i h o v a j e k o ž a d e b e l a , a k r v n e žile i s t a k n u t e i v e l i k e . T a k o m p o n e n t a tjelesne konstitucije izražena je k o d s p o r t a š a i atleta. Dijelovi o r g a n i z m a koji s u i s t a k n u t i k o d m e z o m o r f n i h o s o b a r a z v i l i s u s e i z mezoderma embrija, pa je ta k o m p o n e n t a po t o m e i nazvana. K o n a č n o , t r e ć a k o m p o n e n t a t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e j e ektomorfija. Osobe koje su ektomorfične, tj. kod kojih prevladava ova k o m p o n e n t a tjelesne kon stitucije i kod kojih ostale k o m p o n e n t e nisu jače istaknute, u s k e su, fragilne i d e l i k a t n e i z g l e d o m . T a k a v izgled i m a j u svi dijelovi tijela e k t o m o r f n e o s o b e . Prsa i t r b u h su i m slabo istaknuti, a površina tijela u o d n o s u n a m a s u veća je negoli k o d drugih. K o d tih o s o b a postoji t a k o đ e r i z n a t n o veći o m j e r m o zga i živčanog sustava u o d n o s u p r e m a veličini tijela. S t o g a S h e l d o n s m a t r a d a k o d o v i h o s o b a d o m i n i r a t k i v o k o j e s e r a z v i l o i z ektoderma e m b r i j a . Ta kvi s u p o j e d i n c i fizički s l a b i , a z b o g r e l a t i v n o v e l i k e p o v r š i n e t i j e l a i z l o ž e n i p o d r a ž a j i m a iz o k o l i n e v i š e o d d r u g i h . Z b o g t a k v e k o n s t i t u c i j e o n i n i s u s k l o n i ni s p o s o b n i z a fizičke n a p o r e i a k t i v n o s t i k o j e t r a ž e t j e l e s n o n a p r e z a n j e ili snagu. K o m p o n e n t e k o j e j e S h e l d o n u t v r d i o o d g o v a r a j u o t p r i l i k e t j e l e s n i m ti povima Kretschmera. Tako endomorfija odgovara pikničkoj konstituciji, me zomorfija odgovara atletskoj konstituciji, a ektomorfija odgovara asteničkoj ili l e p t o s o m n o j k o n s t i t u c i j i . I z r a z i t o s t p o j e d i n i h k o m p o n e n t i v i d i s e n a s l i c i 2 . 165
endomorfija
mezomorfija ektomorfija
prosječna
konstitucija
S l i k a 2. ( P r e m a : S h e l d o n 1942) Endomorfija, mezomorfija i ektomorfija predstavljaju primarne kompo n e n t e tjelesne k o n s t r u k c i j e . To s u o s n o v e za deskripciju i klasifikaciju tjeles nih konstitucija. Međutim, Sheldon je uskoro utvrdio da te tri p r i m a r n e kom p o n e n t e tjelesne konstitucije nisu dovoljne za klasifikaciju svih ljudi i da p r e d s t a v l j a j u s a m o g r u p n i o k v i r z a m j e r e n j e ili o p i s t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e . Dalja istraživanja fotografija m u š k a r a c a pokazala su d a je uz p r i m a r n e kom ponente tjelesne konstitucije potrebno rzlikovati i druge, koje je nazvao sekun darnim komponentama. Najvažnije sekundarne komponente p o Sheldonu jesu displazija, ginandromorfija i finoća građe. Displazija j e , slično k a o i k o d K r e t s c h m e r a , slučaj u k o j e m p o s t o j i tjele s n a konstitucija s e l e m e n t i m a svih triju p r i m a r n i h k o m p o n e n t i . T a k o , n a pri mjer, noge i r u k e m o g u biti m e z o m o r f n e konstitucije, a tijelo e n d o m o r f n o . O d s t u p a n j e t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e o d n e k e k o m p o n e n t e m o ž e s e m j e r i t i i iz raziti n a o d r e đ e n način i t a k o utvrditi v r s t a i veličina displazije. Sheldon j e utvrdio da k o d psihotičara postoji češća i jače izražena displazija negoli k o d normalnih. Druga s e k u n d a r n a k o m p o n e n t a je ginandromorfija. Pod time se razu mijeva zastupljenost onih k o m p o n e n t i i obilježja u tjelesnoj konstituciji po jedinaca koje su povezane sa s u p r o t n i m spolom. To su, p r e m a t o m e , ženske komponente i obilježja u konstituciji muškarca, odnosno m u š k e karakteri s t i k e u ž e n a . V e l i k a z a s t u p l j e n o s t o b i l j e ž j a s u p r o t n o g s p o l a ili v e l i k a i z m i j e šanost obilježja obaju spolova naročito je karakteristična kod hermafrodita. Treća s e k u n d a r n a k a r a k t e r i s t i k a tjelesne konstitucije jest finoća građe. Finoća g r a đ e ovisi o finoći tjelesnih stanica n a različitim dijelovima tijela. Sto j e v e ć a f i n o ć a g r a đ e t i j e l a ili p o j e d i n i h n j e g o v i h d i j e l o v a , t o j e j a č i » e s t e t s k i u t i s a k ili e s t e t s k a u g o d a « k o j u t a k v a g r a đ a t i j e l a o s t a v l j a . T u j e k o m p o n e n t u najteže utvrđivati i mjeriti. Određivanje
pojedinih
komponenti
(somatotipija)
S h e l d o n j e r a z v i o n i z p o s t u p a k a k o j i s e k o r i s t e z a m j e r e n j e ili o p i s i v a n j e p o j e d i n i h k o m p o n e n t i u t j e l e s n o j k o n s t i t u c i j i p o j e d i n c a . Cijeli s e p o s t u p a k izvodi uz p o m o ć fotografija, t a k o d a ga j e m o g u ć e ponoviti i d a j e m o g u ć e da različiti p r o c j e n j i v a č i p r o c i j e n e iste fotografije. P o s t u p a k j e k a s n i j e j o š više o b j e k t i v i z i r a n i o l a k š a n j e r j e S h e l d o n p u b l i c i r a o Atlas muškaraca (1954) i 166
o p i s a o test n a o s n o v i k o j e g se taj p o s t u p a k p r o v o d i . P o t o m e p o s t u p k u ocje njuje se s e d a m n a e s t a n t r o p o m e t r i j s k i h obilježja. T o s u v e ć i n o m p o l u m j e r i izraženi u o m j e r u p r e m a visini tijela. Te se m j e r e o d n o s e n a p e t tjelesnih područja: glava — vrat, p r s a — trup, ruke, t r b u h — trup i noge. Izvježbani procjenjivači slažu se u s v o j i m p r o c j e n a m a t a k o d a j e korelacija i z m e đ u p r o c j e n a r a z l i č i t i h p r o c j e n j i v a č a 0,90. N a p o k o n , S t e v e n s i S h e l d o n s u k o n s t r u i rali stroj k o j i m o ž e p o m o ć i i s k r a t i t i p o s t u p a k p r o c j e n e . K o r e l a c i j e i z m e đ u p r o c j e n a d o b i v e n i h k o r i š t e n j e m t o g s t r o j a i p r o c j e n a b e z n j e g a i z n o s e 0,94. Atlas u k o j e m j e p r i k a z a n o t i s u ć u fotografija tjelesne k o n s t i t u c i j e s t v o r e n j e n a o s n o v i i s t r a ž i v a n j a 46 000 f o t o g r a f i j a m u š k a r a c a . T a j j e a t l a s d a l j e o l a k šao utvrđivanje i opisivanje tjelesne konstitucije jer je omogućio korištenje p o j e d i n i h i n d e k s a . T a k o se cijeli p o s t u p a k o d r e đ i v a n j a tjelesne k o n s t i t u c i j e m o ž e i z v e s t i n a o s n o v i s a m o t r i j u t a k v i h i n d e k s a ili v a r i j a b l a ( S h e l d o n i d r u g i , 1969; S h e l d o n , 1974). Postupak određivanja tjelesne konstitucije Sheldon je nazvao somatotipiziranjem. Somatotip je za Sheldona opis fenotipa n a osnovi kojeg se može zaključivati n a morfogenotip dotične osobe. Fenotip za Sheldona s a m p o sebi nije pouzdan indikator morfogenofipa zbog toga što je podložan utjecajima okoline i što se p o d t i m u t j e c a j i m a fenotip m o ž e relativno b r z o i l a k o izmi jeniti. T a k o , n a p r i m j e r , d e b l j i n a m o ž e v a r i r a t i u ovisnosti s p r e h r a n o m . So m a t o t i p k o j i se u t v r đ u j e n a o s n o v i p r o c j e n e t r i j u p r i m a r n i h k o m p o n e n t i tje lesne konstitucije, t j . n a osnovi endomorfije, m e z o m o r f i j e i ektomorfije, p o Sheldonu je mnogo pouzdaniji indikator morfogenotipa nekog pojedinca, tj. o s n o v n i h i n e p r o m j e n l j i v i h b i o l o š k i h d e t e r m i n a n t i k o n s t i t u c i j e . S h e l d o n ka že: » . . . s o m a t o t i p nije n i f e n o t i p ni g e n o t i p , v e ć p r e d s t a v l j a r e f l e k s i j u kon tinuiteta k o j a očito postoji i z m e đ u ovih dvaju a s p e k a t a o r g a n s k o g života« (1954, s t r . 19). S o m a t o t i p nije, p r e m a t o m e , ni j e d n o ni d r u g o , a b a š zbog t o g a j e bliži morfogenotipu nego što je to slučaj s fenotiporm S o m a t o t i p u sebi, po mi š l j e n j u S h e l d o n a , s a d r ž i i vremensku dimenziju koje kod fenotipa nema. Za S h e l d o n a j e s o m a t o t i p d e f i n i r a n k a o : » . . . putanja ili staza po kojoj će živi organizam putovati u standardnim uvjetima prehrane i u odsutnosti većih smetnji uzrokovanih patologijom« (1954, s t r . 19). S o m a t o t i p p o j e d i n c a u t v r đ u j e s e o c j e n j i v a n j e m t r i j u g l a v n i h ili p r i m a r nih k o m p o n e n t i u tjelesnoj konstituciji tog pojedinca. To znači d a svaki po jedinac dobiva o c j e n u za s v a k u o d tih k o m p o n e n t i . Te ocjene m o g u varirati od sedam do jedan. S e d a m označava maksimalnu zastupljenost neke kompo n e n t e , a 1 o z n a č a v a m i n i m a l n u ili n i k a k v u z a s t u p l j e n o s t t e p r i m a r n e k o m p o n e n t e . O c j e n e k o m p o n e n a t a n a v o d e se uvijek u i s t o m r a s p o r e d u : n a j p r i j e ocjena za endomorfiju, o n d a za mezomorfiju i n a k r a j u ocjena za ektomorfij u . T a k o ć e , n a p r i m j e r , k r a j n j a e n d o m o r f i č n o s t b i t i i z r a ž e n a b r o j k a m a 7-1-1. To znači m a k s i m a l n a zastupljenost endomorfije i m i n i m a l n a zastupljenost o s t a l i h d v i j u k o m p o n e n t i . K r a j n j a m e z o m o r f i j a i z r a ž e n a j e b r o j k a m a 1-7-1, a k r a j n j a e k t o m o r f i j a k a o 1-1-7. ( v i d i s l i k u 3 , s t r . 174). D i s p l a z i j a ili z a s t u p ljenost više k o m p o n e n t i izražena j e različitim k o m b i n a c i j a m a tih brojeva. N a slici 3. p r i k a z a n i s u o d n o s i p o j e d i n i h k o n s t i t u c i j a u o b l i k u t r o k u t a u sredini kojeg se nalazi prikaz o s o b e s p o d j e d n a k o m zastupljenošću pojedinih primarnih komponenata. Vremenska stabilnost ovako određenog somatotipa S h e l d o n o v i m p o d a c i m a , velika. M e đ u t i m , za definitivan
jest, p r e m a zaključak o
nekim takvoj 167
s t a b i l n o s t i p o t r e b n a s u n o v a istraživanja, o s o b i t o u vezi s n o v i m s u s t a v i m a procjenjivanja koje je Sheldon kasnije razvio. Spominjanje uvjeta p r e h r a n e i zdravlja u definiciji s o m a t o t i p a pokazuje da j e m o g u ć e d a s o m a t o t i p poje dinca pretrpi zbog utjecaja okoline znatne promjene u vremenu, tj. da nije potpuno stabilan. N a p o k o n , v a l j a s p o m e n u t i d a j e S h e l d o n n a o s n o v i s o m a t o t i p i z i r a n j a če t i r i j u t i s u ć a f o t o g r a f i j a u t v r d i o 76 r a z l i č i t i h o b r a z a c a s o m a t o t i p a , a n a k o n i s p i t i v a n j a v i š e o d 4 0 000 f o t o g r a f i j a b r o j s o m a t o t i p o v a j e p o r a s t a o n a 8 8 , da bi se n a osnovi njegova konačnog p o s t u p k a ocjenjivanja taj b r o j popeo na 267 s o m a t o t i p o v a ( S h e l d o n i d r u g i , 1969). V e ć i n a ili g o t o v o s v a S h e l d o n o v a i s t r a ž i v a n j a s o m a t o t i p o v a i z v r š e n a s u na muškarcima. Sheldon n a osnovi nekih podataka smatra da je broj soma totipova kod žena otprilike jednak broju somatotipova muškaraca. On je u t v r d i o d a se k o d žena češće negoli kod m u š k a r a c a javlja k o m b i n a c i j a endo morfije s e k t o m o r f i j o m , a rjeđe negoli k o d m u š k a r a c a k o m b i n a c i j a mezomorfije i e n d o m o r f i j e . K o d m u š k a r a c a j e m e z o m o r f i j a č e š ć a n e g o l i k o d ž e n a , a kod žena je češća endomorfija. Raspon variranja pojedinih primarnih kom ponenti tjelesne konstitucije m a n j i je kod žena negoli k o d m u š k a r a c a . Sve t o t r e b a j u p r o v j e r i t i i s p i t i v a n j a k o j a s u u t o k u i k o j a t r e b a j u r e z u l t i r a t i Atla som lena. Primarne
komponente
temperamenta
K a o š t o s m o v e ć r e k l i , p o d temperamentom Sheldon razumijeva dinami čke a s p e k t e čovjeka. T a k v i h a s p e k a t a ima, n a r a v n o , velik b r o j : od recimo, načina k r e t a n j a p o j e d i n i h dijelova tijela d o specifičnih vjerovanja i stavova. Temperament na ta] način znači isto što i ličnost. Sheldon je od svih tih a s p e k a t a b i o n a j v i š e z a i n t e r e s i r a n za o n e u k o j i m a se m a n i f e s t i r a m o t i v a c i j a p o j e d i n c a . N j e g o v j e c i l j b i o , k a k o s m o r e k l i , d a i s p i t a d a li i z m e đ u t a k v i h aspekata ličnosti i tjelesne konstitucije određene na osnovi somatotipa postoje v e z e i p o v e z a n o s t . O p ć e n i t o r e č e n o , n j e g a j e i n t e r e s i r a o odnos između tjele snih aspekata i ponašanja pojedinca. Da bi došao d o k a r a k t e r i s t i k a ličnosti koje bi mogle biti relevantne za njegov p r o b l e m , S h e l d o n je pošao od vrlo d o b r e p r e t p o s t a v k e da različiti o b l i c i m a n i f e s t n o g p o n a š a n j a , k o j i s u n a i z g l e d r a z n o l i k i , p o t j e č u ili p o č i v a j u n a m a n j e m b r o j u k o m p o n e n a t a . T e bazne ili temeljne ili latentne kompo nente objašnjavale bi tako svu tu pojavu raznolikosti i kompleksnost pona šanja. Zanimljivo je spomenuti da je to identičan postupak i pretpostavka od koje su pošli Allport i Odbert. Cattell i Eysenck u svojim analizama crta ličnosti. Sheldon je, p r e m a tome, svoju strategiju istraživanja zasnivao na s l i č n i m n a č e l i m a n a k o j i m a s e z a s n i v a i f a k t o r s k a a n a l i z a ( F u l g o s i , 1979). S h e l d o n j e p o š a o i n d u k t i v n i m p u t e m i n a j p r i j e j e s a s t a v i o l i s t u o d 650 r o s o b i n a ili c r t a l i č n o s t i « . T e j e o s o b i n e ili c r t e n a z v a o primarnim osobinama ličnosti ili temperamenta. T a j e lista bila sastavljena n a osnovi b r o j n i h izvora i n a osnovi osobnog zapažanja. N a k o n toga, daljom analizom, u t v r đ e n e su one o s o b i n e koje su se m e đ u s o b n o p r e k l a p a l e , koje su bile r e d u n d a n t n e , o d n o s n o k o j e s u b i l e b e z v e ć e g z n a č e n j a . N a k o n t a k v e a n a l i z e p r e o s t a l o j e 50 o s o b i n a d o v o l j n i h d a r e p r e z e n t i r a j u s v e f e n o m e n e k o j e s u o b u h v a ć a l e r a n i j i h 650 osobina. T i h 50 o s o b i n a S h e l d o n j e k o r i s t i o z a s t u d i r a n j e i p r o c j e n j i v a n j e j e d n o g u z o r k a o d 33 s t u d e n t a i i n s t r u k t o r a . T i s u i s p i t a n i c i p r o u č a v a n i g o d i n u d a n a 168
s v a k o d n e v n o , a s v r e m e n a n a v r i j e m e s n j i m a s u s e v o d i l i i klinički intervjuu S v a k i j e i s p i t a n i k b i o o c i j e n j e n o c j e n o m o d j e d a n d o s e d a m z a s v a k u o d 50 osobina. N a osnovi dobivenih podataka izračunane su korelacije između tih 50 o s o b i n a . D o b i v e n e i n t e r k o r e l a c i j e p o s l u ž i l e s u z a klaster analizu u kojoj je u t v r đ e n o k o j e o s o b i n e i m a j u m e đ u s o b n o v e ć e i n t e r k o r e l a c i j e n e g o l i s u in terkorelacije tih osobina s drugim osobinama. Takve osobine, s velikim me đ u s o b n i m k o r e l a c i j a m a a s m a l i m k o r e l a c i j a m a o s t a l i m o s o b i n a m a , činile s u klaster ili skup osobina koje p r i p a d a j u j e d n a drugoj i koje se pojavljuju zajedno u p o n a š a n j u . Kriterij za u v r š t a v a n j e n e k e o s o b i n e u n e k i k l a s t e r bio je d a t a o s o b i n a i m a k o r e l a c i j u o d n a j m a n j e 0,60 s a s v a k o m o s o b i n o m iz t o g k l a s t e r a , a n e g a t i v n u k o r e l a c i j u o d n a j m a n j e — 0 , 3 0 s a s v i m ili g o t o v o s v i m o s o b i n a m a izvan tog klastera. N a osnovi takvog p o s t u p k a Sheldon j e utvrdio postojanje svega triju k l a s t e r a ili s k u p a o s o b i n a l i č n o s t i k o j i s u s e z a s n i v a l i i k o j i s u o b u h v a ć a l i 21 o d 50 i s p i t i v a n i h o s o b i n a . U p r v o m k l a s t e r u s u s e n a š l e o s o b i n e k a o s k l o nost relaksaciji, težnja za k o m f o r b m , težnja za socijalnim o d o b r a v a n j e m , du bok san, uživanje u hranjenju i probavljanju, p o t r e b a za t u đ o m pomoći. U d r u g o m k l a s t e r u bile su o s o b i n e k a o s a m o s v j e s n o d r ž a n j e , p o t r e b a za tjelo vježbom, direktnost u nastupu, potreba za djelovanjem u opasnosti i pote š k o ć a m a (oslanjanje na sebe), energetska obilježenost ponašanja, nesuzdržani g l a s u g o v o r u , ž e l j a d a s e o s t a v l j a d o j a m s t a r i j e g . T r e ć u s k u p i n u o s o b i n a činile s u o s o b i n e k a o suzdržljivost u d r ž a n j u , sociofobija, i n h i b i r a n i socijal ni n a s t u p , o t p o r n o s t n a n a v i k e , s u z d r ž a n o s t u g l a s u , loš s a n , n a m j e r e d a se izgleda mlađi, b r z a r e a k t i v n o s t i p o t r e b a za s a m o ć o m u n e d a ć a m a . N a osnovi tako određenih skupova Sheldon je kasnije utvrdio još neke o s o b i n e k o j e s u u l a z i l e u j e d a n , d r u g i ili t r e ć i s k u p . Z a t o m u j e b i l o p o t r e b n o j o š o s a m i s t r a ž i v a n j a . N a p o s l j e t k u j e n a j e d n o m u z o r k u o d 100 m u š k i h i s p i t a n i k a s t v o r i o l i s t u o d 60 o s o b i n a , p o 2 0 o s o b i n a z a s v a k i s k u p ili k l a s t e r . T e j e k l a s t e r e n a z v a o komponentama temperamenta i d a o im ova imena: viscerotonija, somatotonija i cerebrotonija. Svaka komponenta temperamen t a d e f i n i r a n a j e s a p o 20 o s o b i n a u s k a l i t e m p e r a m e n t a . K a s n i j e j e S h e l d o n s a s t a v i o i s k r a ć e n u s k a l u t e m p e r a m e n t a u k o j o j j e s v a k a k o m p o n e n t a defi n i r a n a s 10 o s o b i n a ( S h e l d o n , 1942). S h e l d o n o v a s k r a ć e n a s k a l a p r i k a z a n a j e u t a b l i c i 4. Prva k o m p o n e n t a t e m p e r a m e n t a je viscerotonija. Osobe kod kojih je ta k o m p o n e n t a izražena a ostale dvije n i s u obilježava o p ć a naklonjenost oso b n o m komforu, društvenost, nezasitnost i proždrljivost u jelu, nezasitnost u p o t r e b i za d r u š t v o m i nezasitnost u p o t r e b i za privrženošću. Takvi pojedinci reagiraju p o l a g a n o , n i s u naprašiti, t o l e r a n t n i su, teže r e l a k s i r a n i m položaji ma, a vrlo su skloni u uspostavljanju kontakata s drugim ljudima što im i lako uspijeva. S h e l d o n za njih kaže »Ličnost je, izgleda, u s r e d s r e đ e n a o k o viscere. Probavni organi kraljuju i njihova dobrobit izgleda da je p r i m a r n a s v r h a ž i v o t a « (1944, s t r . 5 4 3 ) . Druga komponenta temperamenta je somatotonija. Izrazito somatotoničke o s o b e n a k l o n j e n e su fizičkim p o t h v a t i m a i p r e u z i m a n j u rizika. One osje ćaju j a k u p o t r e b u i n a k l o n o s t fizičkim v j e ž b a m a i m i š i ć n i m naprezanjima. Takvi su pojedinci agresivni, bešćutni za druge i za njihove osjećaje, bučni, nadmoćni, hrabri. Nastoje dominirati i vladati i biti na otvorenim prostorima. Treća komponenta temperamenta je cerebrotonija. Izrazito cerebrotonične osobe obilježava suzdržanost, plahost, inhibiranost, težnja za sakriva169
T a b l i c a 3. Kratka
forma
Sheldonove
Komponente
skale
temperamenta
Somatotonija
Viscerotonija
temperamenta
Cerebrotonija
Relaksiranost u stavu i kretanju
Samosvijest u držanju i kretnjama
Suzdržanost u stavu i kretanju, sputanost
Naklonjenost komforu
Naklonjenost pothvatima
Prebrze reakcije
fizičkom
fizičkim
Naklonjenost uglađenim ceremonijama
Potreba i uživanje u vježbanju
Mentalna prenapetost, bistrina, pozornost
Sociofilija
Naklonost riziku i slučaju
Prikrivenost osjećaja, emocionalna suzdržanost
Tolerancija
Napadna direktnost u načinu
Samosvjesna o č i j u i lica
Spokojnost
H r a b r o s t z a fizičku borbu
Sociofobija
Takmičarska agresivnost
Inhibiran nastup
Nesuzdržan glas
Vokalna suzdržanost i opća suzdržanost od bučnosti Mladolikost izgleda i načina
Mirnoća emocionalnog toka
Nenaprasitost Glatko i lako priopćavanje osjećaja, ekstraverzija viscerotonije
Prezrelost u izgledu
pokretljivost
socijalan
njem i prikrivanjem. Oni su tajnoviti, smeteni u društvu, plaše se ljudi, teže malim i zatvorenim prostorima, slabo spavaju, naklonjeni su samoći, osobito kad imaju poteškoća. Takvi pojedinci nastoje ne svraćati pažnju drugih na sebe. O d r e đ i v a n j e k a r a k t e r i s t i k a l i č n o s t i ili t e m p e r a m e n t a n i j e j e d n o s t a v n o . S h e l d o n kaže: »Pojedinca p r o m a t r a j izbliza n a j m a n j e g o d i n u d a n a , i to u š t o je m o g u ć e v e ć e m b r o j u različitih situacija. Održi s n j i m s e r i j u o d n a j m a n j e dvadeset analitičkih intervjua, i to n a način koji najbolje odgovara situaciji, t e m p e r a m e n t u i i n t e r e s i m a . . . « (1942, s t r . 2 7 ) . N a o s n o v i t a k v i h z a p a ž a n j a i intervjua p o s t e p e n o se p o p u n j a v a skala t e m p e r a m e n t a sve d o k n i s u dobi v e n e p r o c j e n e z a s v i h 60 o s o b i n a . P r i t o m e s e s v a k a o s o b i n a o c j e n j u j e o d 7 d o 1. O c j e n e z a s v a k u k o m p o n e n t u d o b i v a j u s e z b r a j a n j e m o c j e n a n a d v a d e s e t ljestvica k o j e p r i p a d a j u toj k o m p o n e n t i , a ta se s u m a k o n v e r t i r a uz p o m o ć određenih tablica u u k u p n u ocjenu. S p o m e n u t e tri k o m p o n e n t e t e m p e r a m e n t a predstavljaju p o n e n t e . O s i m n j i h p o s t o j e i sekundarne ( S h e l d o n , 1949). Povezanost
tjelesnih
komponenti
i komponenti
primarne
kom
temperamenta
P o š t o j e s t v o r i o o d g o v a r a j u ć e p o s t u p k e i operaciono definirao i utvrdio p r i m a r n e k o m p o n e n t e tjelesne konstitucije i p r i m a r n e k o m p o n e n t e tempera m e n t a , S h e l d o n j e m o g a o i s p i t a t i d a li i z m e đ u j e d n i h i d r u g i h p o s t o j i m e đ u sobna povezanost i kolika je ta povezanost. To je ujedno i najvažniji i najin teresantniji dio Sheldonova r a d a n a p o d r u č j u psihologije ličnosti. 170
Istraživanje povezanosti između somatotipa i komponenti temperamen t a t r a j a l o j e p e t g o d i n a ( S h e l d o n . 1942). D v i j e s t o t i n e s t u d e n a t a i d i p l o m i r a n i h s t u d e n a t a o c i j e n j e n o j e , p r e m a već o p i s a n o m p o s t u p k u i z a h t j e v i m a , n a lje stvici k o m p o n e n t i t e m p e r a m e n t a , a n a k o n toga j e u t v r đ e n s o m a t o t i p svakog pojedinca. N a osnovi t a k o dobivenih p o d a t a k a i z r a č u n a n i su koeficijenti ko relacija i z m e đ u svih šest varijabli koje su m j e r e n e (tri k o m p o n e n t e somatoti p a i tri k o m p o n e n t e t e m p e r a m e n t a ) . Rezultati s u bili više nego povoljni za Sheldonovu teoriju ličnosti. Utvrđeno je da je svaka k o m p o n e n t a tjelesne konstitucije povezana sa j e d n o m i s a m o s j e d n o m k o m p o n e n t o m tempera menta, a da je u negativnoj i maloj korelaciji s ostalim dvjema k o m p o n e n t a m a . Takav p o d a t a k bio je dokaz da je konstitucionalna psihologija u pravu, tj. da između tjelesne konstitucije i psihološke konstitucije postoji povezanost. Svi k o e f i c i j e n t i k o r e l a c i j e k o j e j e S h e l d o n d o b i o p r i k a z a n i s u u t a b l i c a m a 4, 5. i 6. T a b l i c a 4. Korelacije
između
pojedinih
komponenti
Somatotip Viscerotonija Endomorfija Mezomorfija Ektomorfija
+0,79 —0,23 —0,40
somatotipa
i
temperamenta
Temperament Somatotonija Cerebrotonija —0,29 +0,82 —,053
—0,32 —0,58 +0,83
K a k o s e v i d i , u t a b l i c i 4. u t v r đ e n e s u v r l o v i s o k e k o r e l a c i j e i z m e đ u n e k i h k o m p o n e n t i somatotipa i nekih komponenti t e m p e r a m e n t a . Tako je korela cija i z m e đ u e k t o m o r f i j e i cerebrotonije +0,83, korelacija između mezomorfije i s o m a t o t o n i j e + 0 , 8 2 , a k o r e l a c i j a i z m e đ u e n d o m o r f i j e i v i s c e r o t o n i j e -f 0,79. I s t o v r e m e n o s u korelacije i z m e đ u pojedinih k o m p o n e n t i s o m a t o t i p a u ne gativnoj korelaciji s ostalim k o m p o n e n t a m a t e m p e r a m e n t a . Sheldon je s a m bio iznenađen veličinom povezanosti komponenti somatotipa s odgovaraju ć i m k o m p o n e n t a m a t e m p e r a m e n t a ili l i č n o s t i . U v e z i s t i m o n k a ž e : » T o s u više korelacije o d onih koje s m o očekivali da ć e m o u t v r d i t i i o n e p o t i č u n e k a v r l o z a n i m l j i v a p i t a n j a . S m a t r a m o li p r o d u k t - m o m e n t k o r e l a c i j u k a o m j e r u stupnja u k o j e m su dvije varijable sazdane o d zajedničkih elemenata, kore lacije r e d a +0,80 sugerirale bi n a m da morfologija i t e m p e r a m e n t , o n a k o k a k o ih m j e r i m o , predstavljaju, svatko na svom nivou izraz u biti zajedničkih k o m p o n e n t i « (ibid, s t r . 401). Z a p r a v o , t o z n a č i d a m j e r i m o i s t u s t v a r . Mje reći n e k u k o m p o n e n t u somatotipa, m j e r i m o odgovarajuću k o m p o n e n t u tem p e r a m e n t a ili l i č n o s t i s k o j o m j e o n a t i j e s n o p o v e z a n a . N a o s n o v i t o g a S h e l d o n j e z a k l j u č i o d a t i r e z u l t a t i p r e d s t a v l j a j u podlogu bioloških tumačenja ličnosti i individualnih razlika u temperamentu. T a k a v se zaključak temelji na visokim korelacijama koje je Sheldon dobio, p r e m a kojima su m n o g e kore l a c i j e i z m e đ u o s o b i n a ili k a r a k t e r i s t i k a l i č n o s t i i p o j e d i n i h v a r i j a b l i ili u t j e caja okoline malene. U t a b l i c i 5. p r i k a z a n i s u k o e f i c i j e n t i k o r e l a c i j a i z m e đ u p o j e d i n i h k o m p o nenti somatotipa odnosno između pojedinih komponenti temperamenta. Iz t a b l i c e 5. v i d i s e d a s u s v e k o r e l a c i j e n e g a t i v n e i r e l a t i v n o m a l e n e . T o znači da su pojedine k o m p o n e n t e somatotipa m e đ u s o b n o nezavisne. Tako je, n a p r i m j e r , k o r e l a c i j a i z m e đ u e n d o m o r f i j e i m e z o m o r f i j e —0,29, a k o r e l a c i j a 171
i z m e đ u e n d o m o r f i j e i e k t o m o r f i j e — 0 , 4 1 . T o z n a č i d a s u fizička obilježja domorfije različita od onih koja čine ostale komponente somatotipa.
en-
T a b l i c a 5. Korelacije
između
pojedinih
komponenti
Mezomorfija Endomorfija Mezomorfija
—0,29
somatotipa Ektomorfija —0,41 —0,63
Najveća je negativna korelacija između mezomorfije i ektomorfije. T a b l i c a 6. Korelacije
Viscerotonija Somatotonija Povezanost između s l i k u ( t a b l i c a 6). T e s u atributi temperamenta i nezavisni od atributa
između
pojedinih
komponenti
temperamenta
Somatotonija
Cerebrotonija
—0,34
—0,37 —0,62
pojedinih k o m p o n e n t i t e m p e r a m e n t a pokazuje sličnu k o m p o n e n t e m e đ u s o b n o nezavisne. To pokazuje da su koji čine jednu od njegove tri komponente različiti temperamenta koji čine druge dvije komponente.
Korelacija s a m a p o sebi n e znači i uzročno-posljedične odnose, p a se ovi podaci ne m o g u interpretirati u smislu d a tjelesna konstitucija pojedinca de t e r m i n i r a ili o d r e đ u j e o b i l j e ž j a n j e g o v e l i č n o s t i . S h e l d o n u s v o j o j i n t e r p r e taciji s a m kaže da su i tijelo i p o n a š a n j e rezultat genetičkih faktora i utjecaja, p a s e k o r e l a c i j a ili s l a g a n j e i z m e đ u k o m p o n e n t i t e m p e r a m e n t a i k o m p o n e n t i k o n s t i t u c i j e t r e b a p r i p i s i v a t i t i m f a k t o r i m a k o j i istovremeno determiniraju i jedan i drugi aspekt ličnosti i na taj način stvaraju korelaciju između njih. Sheldonova istraživanja pružaju, p r e m a tome, dokaze o psihobiološkom karakteru ljudskog ponašanja i osobina ličnosti. Iako su to i drugi psiholozi smatrali i imali slična stajališta (Murray i Freud, na primjer), Sheldon je m n o g o više od njih empirijski ispitao i d o k a z a o takvu osnovicu p o n a š a n j a i ličnosti, o d n o s n o t a k v u osnovicu l j u d s k e p r i r o d e . Vjerojatno će se pokazati točnim Sheldonovo uvjerenje da je somatotip indikator morfogenotipa odno sno indikator genetičkih determinanti. Na tome, naime, počiva cjelokupna Sheldonova psihologija ličnosti.
Razvoj ličnosti N a p o d r u č j u razvoja ličnosti S h e l d o n j e z a s t u p a o slično gledište. Doga đaji, iskustva i doživljaji u r a n o m djetinjstvu m o g u utjecati n a kasniji razvoj p o j e d i n c a i f o r m i r a n j e njegove ličnosti. M e đ u t i m , ti su doživljaji i iskustva nastali pod utjecajem određenih bioloških predispozicija pojedinca. Takve biološke predispozicije pojedinca u t j e č u n a k a r a k t e r njegovih doživljaja i n a njegovo subjektivno iskustvo. Te iste predispozicije determiniraju i pona šanje pojedinca u odrasloj dobi. 172
Povezanost između s o m a t o t i p a i osobina ličnosti i njihova zajednička uvjetovanost biološkim i genetičkim f a k t o r i m a treba, p o Sheldonovu mišlje nju, imati i o d r e đ e n e reperkusije n a odgoj djece. N a osnovi dječjeg somato tipa m o g u se utvrditi njegove osobine ličnosti i n a taj način izbjeći frustrativne situacije u kojima stariji nastoje k o d djece potaći takve težnje i takva očekivanja koja nisu u skladu s njihovim fizičkim i psihičkim potencijalima. Biološki potencijali, m e đ u t i m , ne fiksiraju razvoj pojedinca. Oni predstav ljaju s a m o limitirajuće faktore toga razvoja. Naslijeđeni potencijal pojedinca č i n i g r a n i c u r a z v o j a i r a s t a , a d a li ć e s e n e k i e l e m e n t i t o g p o t e n c i j a l a s t v a r n o r a z v i t i ili n e , o v i s i o o k o l i n i . M e đ u t i m , nikakva okolina ne moze dovesti do razvoja neke osobine za koju nema genetičkog potencijala. O s i m i s k u s t v a i okoline, n a p o s t u p a n j a i p o n a š a n j e p o j e d i n c a m o g u dje l o v a t i i d j e l u j u m n o g i nesvjesni faktori. Sheldon, p r e m a tome, s m a t r a da ne svjesno postoji i da djeluje. Međutim, nesvjesno kod Sheldona i m a sasvim d r u g o z n a č e n j e n e g o l i k o d F r e u d a i d r u g i h . Nesvjesno je za njega čisto or gansko. Nesvjesno je zapravo sam organizam, njegova struktura i njegovo f u n k c i o n i r a n j e . Nesvjesno je, prema tome, biološko. Svaki čovjek uopće nije svjestan što se sve d o g a đ a u njegovu o r g a n i z m u i kako o n funkcionira. Pona š a n j e i »psihički« p r o c e s i stoje, m e đ u t i m , p o d u t j e c a j e m tih bioloških p r o cesa u organizmu. Zbog toga što je nesvjestan tih bioloških determinanti svog p o n a š a n j a i svojih psihičkih stanja, pojedinac je pod utjecajem nesvjesnoga. Pojedinac postaje svjestan tih determinanti jedino obrazovanjem i informi ranjem o n j i m a ( S h e l d o n , 1949). P s i h o a n a l i z a n a s t o j i p r o u č i t i n e s v j e s n o n a jedan indirektan i neadekvatan način kroz razgovor i riječima koje predsta vljaju slabo sredstvo za izražavanje nesvjesnog. Mnogo je bolji i direktniji način proučavanje nesvjesnog putem utvrđivanja somatotipa.
Druga istraživanja i provjere Sheldon je kao m a l o koji autor nastojao s a m osigurati empirijsku po d r š k u i provjeru za svoje koncepcije i tumačenja. M e đ u t i m , u s p r k o s tome, ili u p r a v o z b o g t o g a , n j e g o v i m e m p i r i j s k i m p o d a c i m a s t a v l j e n i s u o d r e đ e n i m e t o d o l o š k i prigovori i z a m j e r k e . Iz njih se vidi d a S h e l d o n nije i m a o do voljno metodološke obrazovanosti za takva ispitivanja. (Možemo zamisliti k a k o bi tek izgledala istraživanja nekih drugih autora na p o d r u č j u ličnosti i k a k v e bi sve m e t o d o l o š k e n e d o s t a t k e i m a l a takva istraživanja.) Odnos
između
tjelesnih
komponenti
i
temperamenta
Osnovna je zamjerka Sheldonovu istraživanju odnosa između komponen ti t e m p e r a m e n t a i s o m a t o t i p s k i h k o m p o n e n t i d a j e s a m S h e l d o n izvršio i som a t o t i p i j u svojih ispitanika i ocjenu njihova t e m p e r a m e n t a . Sheldon kaže da je ocjena t e m p e r a m e n t a došla n a k o n duge studije svakog pojedinca i d a j e d o n e s e n a p r i j e s o m a t o t i p i j e . To, m e đ u t i m , n e znači d a o n nije b i o svje s t a n i fizičkog izgleda svojih i s p i t a n i k a i d a to nije utjecalo n a njegove p r o cjene komponenti njihova temperamenta. L u b i n j e (1950), n a p r i m j e r , p o k a z a o d a m n o g i o d S h e l d o n o v i h k o e f i c i j e n a t a u o p ć e nisu m a t e m a t i č k i mogući. To bi značilo da s u u tim p o d a c i m a s a d r ž a n e n e k e p o g r e š k e ili s u o n e u č i n j e n e u t o k u r a č u n a n j a . 173
E k m a n j e (1951) p o k a z a o d a S h e l d o n o v z a h t j e v d a p r i l i k o m s o m a t o t i p i j e z b r o j o c j e n a s v i h k o m p o n e n t i n e s i m i j e b i t i m a n j i o d 9 n i v e ć i o d 12 ( n e m a m o g u ć n o s t i z a o c j e n u 7-7-7 i l i 1-1-1) d o v o d i d o t o g a d a s v e o c j e n e m o r a j u b i t i u j e d n o m j e d i n o m p l a n u . Z b o g t o g a j e m o g u ć p r i k a z k a o n a n a š o j slici 3. Do voljne su, p r e m a t o m e , dvije dimenzije za eksplikaciju njegovih p o d a t a k a . E k m a n je p r e p o r u č i o d a se ishodište tih dimenzija postavi u e k t o m o r f n i ugao. Ektomorfija je vrlo slična K r e t s c h m e r o v o m l e p t o z o m n o m tipu konstitucije. Iz te točke S h e l d o n o v sustav ide u dva s m j e r a ( p r e m a e k s t r e m n o j m e z o m o r fiji i e k s t r e m n o j e n d o m o r f i j i ) , d o k K r e t s c h m e r o v s u s t a v iz t e t o č k e i d e s a m o u j e d n o m smjeru (prema pikničkom tipu).
S l i k a 3. ( P r e m a : G u i l f o r d 1959) H u m p h r e y s (1957) i d e i d a l j e t e s m a t r a d a S h e l d o n o v i v l a s t i t i p o d a c i p o k a z u j u p o s t o j a n j e s a m o dvije k o m p o n e n t e tijela, a n e tri. To j e z a k l j u č a k na koji navode njegove korelacije. Međutim, Sheldon je n a k n a d n o publicirao podatke koji pokazuju da je korelacija između endomorfije i mezomorfije, k a d se u z m u u o b z i r o b a s p o l a , b l i s k a nuli, a n e o k o —0,5 ( S h e l d o n i d r u g i 1969, s t r . 848). Dalja je z a m j e r k a njegovu istraživanju d a su dobivene korelacije i z m e đ u pojedinih komponenti somatotipa i odgovarajućih komponenti temperamen ta više nego što to o m o g u ć u j u koeficijenti p o u z d a n o s t i m j e r e n j a tih k o m p o nenti. Pogreške mjerenja morale su djelovati n a p o d a t k e i prouzročiti sma njenje korelacije. Sheldon na tu kritiku odgovara da su pojedini aspekti po našanja smješteni n a k o n t i n u u m u koji ide od doživljajnih do takvih koji su biološki d e t e r m i n i r a n i . Oni su prvi n e p o u z d a n i , a ovi drugi stabilni i pouzda174
ni. O n j e s t u d i r a o u p r a v o t a k v e i s t o g a j e . p o n j e g o v u m i š l j e n j u , p o g r e š k a mjerenja malena. T i m istim a r g u m e n t o m o n objašnjava i velike korelacije između k o m p o n e n t i t e m p e r a m e n t a i k o m p o n e n t i s o m a t o t i p a . I n d i k a t o r i obi j u k o m p o n e n t i k o j e j e o n u z e o u o b z i r biološki s u d e t e r m i n i r a n i , p a s u i nji hove korelacije stoga tako visoke. M e đ u t i m C h i l d j e (1950) p r o v j e r i o n j e g o v a i s t r a ž i v a n j a . O n j e , p r e m a Sheldonu. konstruirao i n s t r u m e n t e za mjerenje pojedinih k o m p o n e n t i tem p e r a m e n t a . S v a k a ljestvica s a d r ž a v a l a j e s a m o p o s e d a m osobina, ali s u te osobine bile o d a b r a n e n a osnovi brižljivih p r e t h o d n i h istraživanja. Korelacije između pojedinih k o m p o n e n t i somatotipa i t e m p e r a m e n t a koje je on usta n o v i o b i l e s u + 0,13, + 0,38, + 0,27, d a k l e , m n o g o n i ž e o d S h e l d o n o v i h . O n e su, m o r a se r e ć i , i p a k s t a t i s t i č k i z n a č a j n e i p o z i t i v n e t e p o k a z u j u i p a k n e k u , iako slabu, povezanost konstitucije i t e m p e r a m e n t a . Child je, m e đ u t i m , utvr d i o d a o d 94 o s o b i n e k o j e j e k o r i s t i o , a z a k o j e j e S h e l d o n v j e r o v a o d a s u p o v e z a n e s k o m p o n e n t a m a s o m a t o t i p a , s a m o n j i h 20 i m a j u s t a t i s t i č k i z n a čajnu korelaciju s tim k o m p o n e n t a m a . N e k e d r u g e studije o povezanosti osobina ličnosti za koje bi se p o Shel donu moglo očekivati da su povezane s tjelesnom konstitucijom i tjelesne k o n s t i t u c i j e p o k a z a l e s u d a t a k v e p o v e z a n o s t i n e m a ili d a j e t a k v a p o v e z a n o s t r i j e t k a ( C h i l d i S h e l d o n , 1 9 4 1 ; F i s k e , 1944; S m i t h , 1949; J a n o f f i d r u g i , 1950; P a g e i d r u g i , 1934). Coffin j e k a o i z u z e t a k (1944), k o r i s t e ć i se A l l p o r t V e r n o n o v i m i n s t r u m e n t o m z a i s p i t i v a n j e o s o b n i h v r i j e d n o s t i , d o b i o k o r e l a c i j u i z m e đ u 0,31 i 0,76 između rezultata u t o m i n s t r u m e n t u i različitih tjelesnih mjera. Međutim, S m i t h (1949) s m a t r a d a j e C o f f i n u č i n i o p o g r e š k u j e r j e u s v o j u z o r a k u k l j u čio i m u š k e i ž e n s k e i s p i t a n i k e , p a se k o r e l a c i j e m o g u p r i p i s a t i r a z l i k a m a m e đ u spolovima. S m i t h j e s a m ponovio Coffinovo istraživanje i dobio ko r e l a c i j e k o j e s u b i l e n i ž e o d + 0,10. A d c o c k j e (1950) u t v r d i o i n t e r k o r e l a c i j e i z m e đ u t r i j u k o m p o n e n t i t e m p e r a m e n t a i te je interkorelacije faktorizirao. F a k t o r s k a analiza je pokazala da dvije k o m p o n e n t e nisu jedinstvene, već da je svaka sastavljena o d dva f a k t o r a . T o i s t o s m a t r a i G u i l f o r d (1959). R e z u l t a t i f a k t o r s k o - a n a l i t i č k i h s t u d i j a t j e l e s n i h k o m p o n e n t i o t k r i v a j u s a s v i m d r u g e f a k t o r e ili t e m e l j n e k o m ponente tjelesne konstitucije od onih koje je utvrdio Sheldon. U tim su faktorskim istraživanjima k o r i š t e n e m j e r e tjelesnih k a r a k t e r i s t i k a koje Shel d o n n i j e u z i m a o u o b z i r . T o j e u t v r đ e n o u a n a l i z a m a E y s e n c k a (1947), T h u r s t o n e a (1946), H o w e l l s a (1952), R e e s a (1968. i 1973), M o m i r o v i ć i d r u g i (1969). Dalje su z a m j e r k e S h e l d o n o v u istraživanju da j e on, iako j e b i o e m p i r i j ski o r i j e n t i r a n te iako se k o r i s t i o i n d u k t i v n i m p o s t u p k o m , i p a k b i o p o d utje c a j e m o d r e đ e n i h z a b l u d a . T a k o s u n j e g o v e k o m p o n e n t e s o m a t o t i p a v r l o sli čne K r e t s c h m e r o v i m a , a neke osobine t e m p e r a m e n t a vrlo su slične konstitucionalnim, p a je o t u d a m o g u ć a korelacija između njih. Tjelesna
konstitucija
i mentalni
poremećaji
V e o m a j e v a ž n a i S h e l d o n o v a s t u d i j a o d n o s a i z m e đ u k o m p o n e n t i tjele s n e k o n s t i t u c i j e , o d n o s n o s o m a t o t i p a i v r s t e m e n t a l n i h p o r e m e ć a j a ili o b o l j e n j a ( W i t t m a n i d r u g i , 1948, S h e l d o n , 1949). T a j e s t u d i j a i m a l a isti cilj k o j i j e i m a o i K r e t s c h m e r . W i t t m a n i S h e l d o n su započeli i s t r a ž i v a n j e a n a l i z o m p o s t u p a k a i k a r a k t e r a p s i h i j a t r i j s k i h dija gnoza m e n t a l n i h bolesti i došli do zaključka d a taj p o s t u p a k n e zadovoljava 175
i d a se n a o s n o v i t a k v o g d i j a g n o s t i c i r a n j a n e m o g u v r š i t i i s t r a ž i v a n j a . Dija g n o s t i c i r a n j e m e n t a l n i h p o r e m e ć a j a m o r a b i t i z a s n o v a n o n a objektivnim i osjetljivijim p o s t u p c i m a nego što su to uobičajene psihijatrijske tehnike. U m j e s t o d i s k r e t n i h p s i h i j a t r i j s k i h k a t e g o r i j a o n i s u p r e d l o ž i l i mjerenje po remećaja na definiranim kontinuima, slično k a o što je Sheldon postupio pri utvrđivanju k o m p o n e n t i somatotipa. U tu svrhu Sheldon j e razvio tri kon t i n u u m a , d i m e n z i j e i l i komponente psihopatologije. Prva takva komponenta j e afektivna i o n a o d g o v a r a p s i h i j a t r i j s k o j k a t e g o r i j i m a n i č n o - d e p r e s i v n e psi h o z e . D r u g a p s i h o p a t o l o š k a k o m p o n e n t a j e paranoidna i n a j e d n o m j e nje zinu k r a j u p a r a n o i d n a psihoza koju obilježavaju ideje progonjenja. Treća p s i h i j a t r i j s k a k o m p o n e n t a j e heboidna k o m p o n e n t a i ona r e p r e z e n t i r a heb e f r e n u f o r m u shizofrene psihoze. S v a k a o d tih k o m p o n e n t i p r e d s t a v l j a poremaćaj odgovarajuće komponente temperamenta. Tako afektivna kompo nenta odgovara p o r e m e ć a j u cerebrotonije, p a r a n o i d n a p o r e m e ć a j u visceroton i j e , a h e b o i d n a p o r e m e ć a j u s o m a t o t o n i j e . N a o s n o v i 221 p o d a t k a o p o n a šanju m e n t a l n o p o r e m e ć e n i h osoba koje su relevantne za dijagnosticiranje v r s t e p o r e m e ć a j a S h e l d o n j e s a s t a v i o ček-listu psihotičkog ponašanja. Po toj ček-listi m o g u ć e j e ocjenjivati s v a k u o d s p o m e n u t i h p s i h i j a t r i j s k i h k o m p o n e n t i . N a k o n t o g a j e S h e l d o n i z v r š i o s o m a t o t i p i j u 155 p s i h o t i č k i h p a c i j e n a t a . Drugi autori ovog r a d a su, nezavisno od njega, proveli ocjenjivanje pacijenata p o m o ć u s p o m e n u t e ček-liste a d a uopće nisu te pacijente vidjeli. N a taj je način izbjegnuta mogućnost da je poznavanje somatotipa pacijenata moglo u t j e c a t i n a p r o c j e n j i v a n j e č e k - l i s t i . I s p i t i v a n j e k o r e l a c i j e ili s l a g a n j a i o c j e n a pacijenata što s u ih dali različiti ocjenjivači te ispitivanje p o u z d a n o s t i ocjena p o k a z a l o j e d a s e t e k o r e l a c i j e k r e ć u i z m e đ u + 0,78 i + 0 , 9 1 , š t o z n a č i d a s u ocjene p o u z d a n e i d a postoji slaganje različitih ocjenjivača. N a k o n toga su utvrđene korelacije između rezultata z u l t a t a u č e k - l i s t i . T e s u k o r e l a c i j e p r i k a z a n e u t a b l i c i 7.
somatotipije
i re
T a b l i c a 7. Korelacije
između
. Komponente somatotipa Endomorfija Mezomorfija Ektomorfija
komponenti
somatotipa
i psihijatrijskih
Psihijatrijske A
f
e
k
t
i
v
+0,54 +0,41 —0,59
n
komponenti
komponente
a
Paranoidna —0,04 +0,57 —0,34
Heboidna —0,25 —0,68 +0,64
K a k o s e iz t a b l i c e 7 . v i d i , n a j v e ć e k o r e l a c i j e , i t o p o z i t i v n e , u t v r đ e n e s u između odgovarajućih komponenti somatotipa i odgovarajućih komponenti p s i h o p a t o l o g i j e . M e đ u t i m , t e k o r e l a c i j e s u z n a t n o n i ž e n e g o š t o j e t o b i o slu čaj k o d ispitivanja korelacije i z m e đ u s o m a t s k i h k o m p o n e n t i i k o m p o n e n t i t e m p e r a m e n t a ( t a b l i c a 4 ) . I z t a b l i c e 7. v i d i s e , n a d a l j e , d a i z m e đ u n e k i h s o m a t skih komponenti i nekih komponenti psihopatologije postoje korelacije koje p o k a z u j u da je ta povezanost složenija nego što j e S h e l d o n predviđao. T a k o je, na primjer, mezomorfija pozitivno povezana s afektivnom k o m p o n e n t o m , a n e g a t i v n o s h e b o i d n o m . A f e k t i v n a k o m p o n e n t a ili p o r e m e ć a j i p o v e z a n i su u stvari sa sve tri tjelesne k o m p o n e n t e iako s e k t o m o r f i j o m u obrnu tom smjeru. S h e l d o n j e i n d i k a t o r e k o j i s u u k l j u č e n i u n j e g o v u č e k - l i s t u s m a t r a o in dikatorima s a m o lakših psihotičkih oblika ponašanja. Stoga je mislio d a 176
j e te i n d i k a t o r e m o g u ć e koristiti i izvan p s i h o p a t o l o g i j e k a o d o d a t n e indi k a t o r e ličnosti, što bi obogatilo dijapazon osobina ličnosti koji je, a k o osta n e m o s a m o n a n j e g o v i m k o m p o n e n t a m a t e m p e r a m e n t a , d o s t a uzak. Psihi jatrijske k o m p o n e n t e m o g l e bi, p o njegovu mišljenju, biti indikativne za po j e d i n c e k o j i u d r u š t v u p o s t i ž u p o s e b n e ili o s o b i t e v r s t e p r i l a g o d b i ili o s t v a renja, dakle indikativne na području stvaralaštva. Također je smatrao da su ocjene dobivene uz p o m o ć njegove liste objektivnije od načina n a koji se p o s t a v l j a j u d i j a g n o z e u p s i h i j a t r i j i ( S h e l d o n i d r u g i , 1969). Karakteristike
somatotipa
i delinkventno
Mogućnost postojanja povezanosti, pa tjelesnih karakteristika i pojedinih oblika je m n o g e h i p o t e z e , p a i n e k a i s t r a ž i v a n j a . t e z a o t i p u ili i z g l e d u r a z b o j n i k a . T a k v e dokazane.
ponašanje i uzrdčno-posljedične veze i z m e đ u delinkventnog ponašanja potakla Najpoznatija je Lombrosova hipo veze, m e đ u t i m , nisu n i k a d a bile
Posve j e r a z u m l j i v o d a se S h e l d o n i n t e r e s i r a o za m o g u ć n o s t p o s t o j a n j a veze i z m e đ u p o j e d i n i h k o m p o n e n t i s o m a t o t i p a i delinkvencije. Taj j e o d n o s o n istraživao o s a m godina. Ispitanici s u m u bili m l a d i prijestupnici, njih o k o četiri stotine. Od te četiri stotine dvije stotine su p r a ć e n e duže vrijeme. Za svakog ispitanika u t v r đ e n je s o m a t o t i p , k a o i s e k u n d a r n e k a r a k t e r i s t i k e nje gove ličnosti. O s i m toga, prikupljeni su podaci o njegovim sposobnostima, školovanju, o b i t e l j s k o m životu itd. N a bazi svih p o d a t a k a za svakog je ispitanika sastavljena skica njegove b i o g r a f i j e . T e s u b i o g r a f i j e o n d a k l a s i f i c i r a n e u k a t e g o r i j e p o m e n t a l n o j defektnosti, psihopatiji, alkoholizmu, stupnju kriminaliteta i na druge načine. S h e l d o n j e s o m a t o t i p e d e l i n k v e n a t a u s p o r e d i o sa s o m a t o t i p i m a nedelink v e n a t a iste dobi. U t v r d i o je d a se s o m a t o t i p i n e d e l i n k v e n a t a g r u p i r a j u o k o s r e d n j e g s o m a t o t i p a k o j i b i s e , t e o r e t s k i , m o g a o o b i l j e ž i t i s a 4-4-4 i d a s e njihovi somatotipi od te pozicije p o d j e d n a k o raspoređuju u svim smjerovima p r e m a e k s t r e m n i m s o m a t o t i p i m a . K o d d e l i n k v e n a t a s o m a t o t i p i se, m e đ u t i m , g r u p i r a j u n a e n d o m o r f n o - m e z o m o r f n o m k r a j u . O s o b i t o j e k o d n j i h j a k o za stupljena m e z o m o r f n a k o m p o n e n t a , a e k t o m o r f n e gotovo i n e m a . Osim toga, Sheldon je utvrdio da se pojedine p o d g r u p e delinkvenata t a k o đ e r m e đ u s o b n o razlikuju po s o m a t o t i p u kao i p o drugim k o m p o n e n t a m a o d n o s n o obilježjima. N a osnovi tih p o d a t a k a Sheldon je postavio određene hipoteze i speku lacije o ulozi astenije, displazije i k r u p n j a n j a o r g a n i z m a k a o bioloških deter minanti delinkventnog i nedelinkventnog ponašanja i posljedicama koje bi m o g l e p r o i s t e ć i iz b r ž e g r a z m n o ž a v a n j a o n i h s o c i j a l n i h i e k o n o m s k i h g r u p a koje obilježava astenija, displazija i krupnjanje. Njegove p o d a t k e p povezanosti mezomorfije s delinkvencijom potvrdili s u i d r u g i i s t r a ž i v a č i ( E p p s i P a r n e l l , 1952; G i b b e n s , 1963). G l u e c k i G l u e c k s u (1956) u s p o r e d i l i s o m a t o t i p s k e k o m p o n e n t e 500 d e l i n k v e n a t a s a s o m a t o t i p s k i m k o m p o n e n t a m a n e d e l i n k v e n a t a koji su s n j i m a bili izjednačeni p o svim o s t a l i m r e l e v a n t n i m k a r a k t e r i s t i k a m a i u t v r d i l i d a o k o 60 p o s t o m l a d i h d e l i n k v e n a t a i m a m e z o m o r f n u k o n s t i t u c i j u , a d a s a m o 30 p o s t o m l a d i h l j u d i nedelinkvenata i m a t a k v u konstituciju. U n o r m a l n o m , n e d e l i n k v e n t n o m uzor k u u t v r d i l i s u o k o 40 p o s t o e k t o m o r f n i h p o j e d i n a c a , a u d e l i n k v e n t n o m u z o r k u b i l o i h j e s a m o 15 p o s t o .
12
Fulgosi: Psihologija ličnosti
177
Utjecaj Sheldonova istraživanja imala su j a k utjecaj n a razvoj konstitucionalne psihologije. Prije njega mnogi su psiholozi pokazivali izrazitu nenaklonost t o m p r i s t u p u . Njegovi prvi radovi i istraživanja naišli su stoga n a velik o t p o r , n e r a z u m i j e v a n j e i k r i t i k e ( L i n d z e y , 1967; R e e s , 1968. i 1973). M e đ u t i m , k a s n i j a istraživanja o p o v e z a n o s t i »psihičkog« i fizičkog u m n o g o č e m u su p o d r ž a l a Sheldonove koncepcije. Danas je izvan s u m n j e da postoji značajna poveza n o s t i z m e đ u k a r a k t e r i s t i k a l i č n o s t i i t j e l e s n i h ili m o r f o l o š k i h k a r a k t e r i s t i k a , ali d a t a p o v e z a n o s t nije ni u k o j e m s l u č a j u t a k o v i s o k a k a k o j e to u t v r d i o Sheldon. Povezanost između ličnosti i organizma nije, m e đ u t i m , ograničena s a m o n a m o r f o l o g i j u tijela, već j e o n a p r i s u t n a i n a m n o g i m d r u g i m p o d r u č j i m a o r g a n s k o g funkcioniranja. T a k o se sve više otkriva povezanost biolo ških d e t e r m i n a n t i i svih oblika p o n a š a n j a čovjeka u koje je uključeno i nje g o v o s o c i j a l n o p o n a š a n j e ( E y s e n c k , 1970; C a t t e l l , 1977; K e s s l e r i M o s s , 1970; B e r s c h e i d i W a l s t e r , 1974). Velika zasluga za to p r i p a d a S h e l d o n u koji j e definitivno p o k a z a o d a se u l j u d s k o m p o n a š a n j u \ ličnosti n e m o g u zanemarivati biološke i nasljedne d e t e r m i n a n t e i d a t e d e t e r m i n a n t e t r e b a p r o u č a v a t i j e d n a k o i n t e n z i v n o ili intenzivnije negoli utjecaj okoline. T o j e u j e d n o p o s t a v i l o i o s n o v i c u za tje šnju s u r a d n j u i z m e đ u biologije i psihologije, koja se svakim d a n o m sve više o s t v a r u j e .
Literatura Adcock, C. J.: A n o t e o n t h e f a c t o r i a l a n a l y s i s of S h e l d o n ' s p e r s o n a l i t y t r a i t s , A u s t r a l i a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y Phil., 1950, 2, 114—115. Berscheid, E. and Walster, E.: A l i t t l e b i t a b o u t l o v e . U: T. L. H o u s t o n (Ed.): F o u n d a t i o n of i n t e r p e r s o n a l a t t r a c t i o n , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1974. Burt, C: S u b d i v i d e d f a c t o r s , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h o l o g y , S t a t i s t i c a l S e c t i o n , 1949, 2, 41—63. Cattell, R. B. and Warburton, F. W.: O b j e c t i v e p e r s o n a l i t y a n d m o t i v a t i o n t e s t s : a t h e o r e t i c a l i n t r o d u c t i o n a n d p r a c t i c a l c o m p e n d i u m , U r b a n a , U n i v e r s i t y of I l l i n o i s P r e s s , 1967. Child, I. L.: T h e r e l a t i o n of s o m a t o t y p e t o s e l f - r a t i n g o n S h e l d o n ' s t e m p e r a m e n t a l t r a i t s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1950,18, 4 4 0 - ^ 5 3 . Child, L L., and Sheldon, W. H.: T h e c o r r e l a t i o n b e t w e e n c o m p o n e n t s of phy s i q u e a n d s c o r e s o n c e r t a i n p s y c h o l o g i c a l t e s t s , C h a r a c t e r a n d P e r s o n a l i t y , 1941, 10, 23—34. Coffin, T. E.: A t h r e e — c o m p o n e n t t h e o r y of l e a d e r s h i p . J o u r n a l of a b n o r m a l a n d s o c i a l p s y c h o l o g y , 39, 63—83. Ekman, G.: O n t h e n u m b e r a n d d e f i n i t i o n of d i m e n s i o n s i n K r e t s c h m e r ' s a n d S h e l d o n ' s c o n s t i t u t i o n a l s y s t e m s , U p p s a l a , A l m q u i s t , 1951. Epps, P . and Parnell, R. W.: P h y s i q u e a n d t e m p e r a m e n t of w o m e n d e l i n q u e n t s c o m p a r e d w i t h w o m e n u n d e r g r a d u a t e s , B r i t i s h J o u r n a l of M e d i c a l P s y c h o logy, 1952, 25, 249—252. Eysenck, H. 7.: D i m e n s i o n of p e r s o n a l i t y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1947. 178
Eysenck, H. J.: T h e scientific s t u d y of p e r s o n a l i t y . N e w Y o r k , P r a e g e r , 1952. Eysenck, H. J.: C r i m e a n d p e r s o n a l i t y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1964. Fiske, D. W.: A s t u d y of r e l a t i o n s h i p s t o s o m a t o t y p e , J o u r n a l of A p p l i e d P s y c h o logy, 1944, 29, 504—519. Fulgosi, A.: O b j e k t i v n o m j e r e n j e u p s i h o l o g i j i , V o j n o s a n i t e t s k i p r e g l e d , 1958, 5, 409-410. Fulgosi, A.: I s p i t i v a n j a b i o k e m i j s k e o s n o v i c e p a m ć e n j a , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1970, 1, B r . 1, 5 5 - 4 2 . ( a ) Fulgosi, A.: B i o k e m i j s k e t e o r i j e p a m ć e n j a , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1970, 1, B r . 2, 97—109. (b) Fulgosi, A.: P r o k r u s t n o - a n a l i t i č k e r o t a c i j e i p r o b l e m k o n g r u e n c i j e u f a k t o r s k o j a n a l i z i , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1970, 1. B r . 2, 49—50. (c) Fulgosi, A.: P a m ć e n j e . U: M e d i c i n s k a e n c i k l o p e d i j a , Z a g r e b , J u g o s l a v e n s k i leksi k o g r a f s k i z a v o d , 1974. (a) Fulgosi, A.: U č e n j e . U: M e d i c i n s k a e n c i k l o p e d i j a , Z a g r e b , J u g o s l a v e n s k i leksiko g r a f s k i z a v o d , 1974. (b) Fulgosi, A.: F a k t o r s k a a n a l i z a , Z a g r e b , š k o l s k a k n j i g a , 1979. Gall, F. /. and Spurzheim, 7. G.: R e c h e r c h e s s u r le s y s t e m e n e r v e u x , P a r i s , S c h o e l l , 1809. Gibbens, T. C. N.: P s y c h i a t r i c s t u d i e s of B o r s t a l l a d s , L o n d o n , O x f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1963. Glueck, S. and Glueck, E.: U n r a v e l i n g j u v e n i l e d e l i n q u e n c y . N e w Y o r k , H a r p e r , 1956. Guilford, J. P.: P e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , M c G r a w Hill, 1959. Howells, W. W.: A f a c t o r i a l s t u d y of c o n s t i t u t i o n a l t y p e s , A m e r i c a n J o u r n a l of P h y s i c a l A n t h r o p o l o g y , 1952,10, 91—118. Humphreys, L. G.: C h a r a c t e r i s t i c s of t y p e c o n c e p t s w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o S h e l d o n t y p o l o g y , P s y c h o l o g i c a l B u l l e t i n , 1957, 54, 218—228. Jackson, D. D. (Ed.): T h e e t i o l o g y of s c h i z o p h r e n i a . N e w Y o r k , B a s i c B o o k s , 1960. Janoff, I. Z., Beck, L. H. and Child, I. L.: T h e r e l a t i o n of s o m a t o t y p e t o r e a c t i o n t i m e , r e s i s t e n c e t o p a i n e , a n d e x p r e s s i v e m o v e m e n t , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1950, 18, 4 5 4 - ^ 6 0 . Kessler, S. and Moos, R. H.: T h e X Y Y k a r y o t y p e a n d c r i m i n a l i t y : a r e v i e w , J o u r n a l of P s y c h i a t r i c R e s e a r c h , 1970, 7, 153—170. Kline, N. S. and Tenney, A. M.: C o n s t i t u t i o n a l f a c t o r s i n t h e p r o g n o s i s of schizo p h r e n i a , A m e r i c a n J o u r n a l of P s y c h i a t r y , 1950, 107, 432—441. Kretschmer, E.: P h y s i q u e a n d c h a r a c t e r , N e w Y o r k , H a r c o u r t , 1925. Lxindauer, T. K. and Whiting, J. W. M.: I n f a n t i l e s t i m u l a t i o n a n d a d u l t s t a t u r e of h u m a n m a l e s , A m e r i c a n A n t h r o p o l o g i s t , 1964, 66, 1007—1028. Lindzey, G.: B e h a v i o r a n d m o r p h o l o g i c a l v a r i a t i o n . U : J . N . S p u h l e r ( E d . ) : Ge n e t i c d i v e r s i t y a n d h u m a n b e h a v i o r , C h i c a g o , A l d i n e , 1967. Lubin, A.: A n o t e o n S h e l d o n ' s t a b l e of c o r r e l a t i o n s b e t w e e n t e m p e r a m e n t a l t r a i t s , B r i t i s h J o u r n a l of p s y c h o l o g y . S t a t i s t i c a l s e c t i o n , 1950, 3, 186—189. Mohr, G. J. and Gundlach, R. H.: T h e r e l a t i o n b e t w e e n p h y s i q u e a n d p e r f o r m a n c e , J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1927, 10, 117—157. Mohr, G. J. and Gundlach, R. H.: A. f u r t h e r s t u d y of t h e r e l a t i o n b e t w e e n phy s i q u e a n d p e r f o r m a n c e i n c r i m i n a l s , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l Psycho logy, 1929, 14, 91—103. Momirović, K., R. Medved and Pavišić—Medved, V.: S o m e r e l a t i o n s b e t w e e n a n t h r o p o m e t r i c d i m e n s i o n s a n d m o t o r a b i l i t i e s . S y m p o s i u m S c i e n t i f i q u e , I n t e r . , Buc u r e s t i , 1969. Momirović, K., B. Wolf, i /. Štalec: Pouzdanost n e k i h kompozitnih testova pri m a r n i h m e n t a l n i h s p o s o b n o s t i , K i n e z i o l o g i j a , 1975, 5, 169—192. 179
Moore, T. V. and Hsii, E. H.: F a c t o r i a l a n a l y s i s of a n t h r o p o l o g i c a l m e a s u r e m e n t s i n p s y c h o t i c p a t i e n t s . H u m a n Biology, 1946, 18, 133—157. Mowrer, O. H.: T h e b e h a v i o r a l v s . d i s e a s e m o d e l of p s y c h o p a t h o l o g y — D o w e n e e d n e w p a t t e r n s of t r a i n i n g a n d t r e a t m e n t ? P a p e r p r e s e n t e d a t t h e m e e t i n g of t h e A s s o c i a t i o n f o r t h e A d v a n c e m e n t of B e h a v i o r t h e r a p y , W a s h i n g t o n , D. C , 1969. Page, J., Landis, C. and Katz, S . E.: S h i z o p h r e n i c t r a i t s i n f u n c t i o n a l p s y c h o s e s a n d i n n o r m a l i n d i v i d u a l s , A m e r i c a n J o u r n a l of P s y c h i a t r y , 1934, 13, 1213—1225. Parnell, R. W.: B e h a v i o r a n d p h y s i q u e : a n i n t r o d u c t i o n t o p r a c t i c a l a n d a p p l i e d s o m a t o m e t r y , L o n d o n , A r n o l d , 1958. Rees, L.: C o n s t i t u t i o n a l p s y c h o l o g y . U: D. L. Sills ( E d . ) : I n t e r n a t i o n a l e n c y c l o p e d i a of t h e s o c i a l s c i e n c e s , Vol. 13, N e w Y o r k , M a c m i l l a n , 1968. Rees, L.: C o n s t i t u t i o n a l f a c t o r s a n d a b n o r m a l b e h a v i o r . U : H . J. E y s e n c k ( E d . ) : H a n d b o o k of a b n o r m a l p s y c h o l o g y , S a n D i e g o , Calif., K n a p p , 1973. Sheldon, W. H. (zajedno sa S. S. Stevensom i W. B. Tuckerom): T h e v a r i e t e s of h u m a n physique: an introduction to constitutional psychology. N e w York, H a r p e r , 1940. Sheldon, W. H. (zajedno sa S. S. Stevensom): T h e v a r i e t e s of t e m p e r a m e n t : a p s y c h o l o g y of c o n s t i t u t i o n a l d i f f e r e n c e s . N e w Y o r k , H a r p e r , 1942. Sheldon, W. H.: C o n s t i t u t i o n a l f a c t o r s in p e r s o n a l i t y . U: J. M c V . H u n t : ( E d . ) : P e r s o n a l i t y a n d t h e b e h a v i o r d i s o r d e r s . N e w Y o r k , R o n a l d , P r e s s , 1944. Sheldon, W. H. (u suradnji s E. M. Hartl and E. McDermott): V a r i e t e s of delinquent youth: an introduction to constitutional psychiatry, New York, Harper, 1949. Sheldon, W. H. (u suradnji s C. W. Dupertiusom i E. McDermott): A t l a s of m e n : a g u i d e f o r s o m a t o t y p i n g t h e a d u l t m a l e a t a l l a g e s , N e w Y o r k , H a r p e r , 1954. Sheldon, W. H.: P r o m e t h e u s r e v i s i t e d , C a m b r i d g e , M a s s . , S c h e n k m a n , 1974. Sheldon, W. H., Lewis, N. D. C. and Tenney, A. M.: P s y c h o t i c p a t t e r n s a n d p h y s i c a l c o n s t i t u t i o n : a thirty-year-follow-up of t h i r t y - e i g h t h u n d r e d p s y c h i a t r i c p a t i e n t s i n N e w Y o r k S t a t e . U: D. V. S i v a S a n k a r ( E d . ) : S c h i z o p h r e n i a : c u r r e n t c o n c e p t s a n d r e s e a r c h . N e w Y o r k , P J D P u b l i c a t i o n s , 1969. Smith, H. C ; P s y c h o m e t r i c c h e c k s o n h y p o t h e s e s d e r i v e d f r o m S h e l d o n ' s w o r k o n p h y s i q u e a n d t e m p e r a m e n t . J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1949, 17, 310—320. Thurstone, L. L.: F a c t o r a n a l y s i s of b o d y t y p e s , P s y c h o m e t r i k a , 1946, 11, 15—21. Wittman, P., Sheldon, W. H. and Katz, C. J.: A s t u d y of t h e r e l a t i o n s h i p b e t w e e n constitutional variations a n d fundamental psychotic behavior reactions, Journ a l of N e r v o u s a n d M e n t a l D e s e a s e s , 1948, 108, 470—476.
180
Treći dio
K. Lewin: Topološka teorija ličnosti L e w i n o v a t o p o l o š k a t e o r i j a l i č n o s t i ( 1 9 3 5 a , 1936, 1938, 1951) n a j v a ž n i j i je doprinos gestaltističke škole psihologiji ličnosti. Poznato je da su sovjetska r e f l e k s o l o g i j a (Pavlov i s u r a d n i c i ) i a m e r i č k i b i h e v i o r i z a m ( W a t s o n , H u l l , Tol lman, S k i n n e r i drugi) dali svoje najveće i najznačajnije doprinose n a po dručju učenja. Tako su sovjetska refleksološka škola i američki biheviorizam o b j a s n i l i m n o g e f e n o m e n e n a p o d r u č j u u č e n j a i p a m ć e n j a i o t k r i l i m n o g e za konitosti učenja i pamćenja, o d n o s n o zaboravljanja. Mnoge od njih, kako se to m o ž e vidjeti i u ovoj knjizi, temeljni s u z a k o n i i o b j a š n j e n j a l j u d s k o g ponašanja uopće, o d n o s n o objašnjenja ličnosti. Gestalt-psihologija j e svoje najvažnije d o p r i n o s e dala n a p o d r u č j u psi hologije percepcije. W e r t h e i m e r , Koffka, Kohler i drugi opisali su i objašnja vali m n o g e f e n o m e n e n a p o d r u č j u p e r c e p c i j e i u t v r d i l i m n o g e z a k o n i t o s t i percipiranja. Međutim, Lewin je, na osnovi gestaltističkih načela proučavanja stvorio i j e d n u teoriju ličnosti koja je imala vrlo velik utjecaj n a proučava nje ličnosti u suvremenoj psihologiji. Lewinova teorija ličnosti temelji se n a o s n o v n o m načelu gestaltističke p s i h o l o g i j e , a t o j e n a č e l o polja i sila u polju. Gestaltisti su s m a t r a l i da se m n o g e pojave u percepciji m o g u objasniti jedino a k o se u z m u u obzir perc e p t i v n a polja i djelovanja sila u p e r c e p t i v n i m p o l j i m a , d a k l e a k o se psi h o l o š k i f e n o m e n i ili d o ž i v l j a j i p r o u č a v a j u u k o n t e k s t u t a k v i h p o l j a . N a j b o l j i p r i m j e r za t o i m a m o u gestaltističkim t u m a č e n j i m a takvih f e n o m e n a u per cepciji k a o što su perceptivne varke. J e d n a t a k v a (Orbisonova) v a r k a prika z a n a j e n a s l i c i 1 ( F u l g o s i , 1967a i b , 1968, 1969; F u l g o s i i F u l g o s i , 1970; F u l g o s i i G u i l f o r d , 1966; F u l g o s i i K l j a i ć , 1972). Perceptivne v a r k e su t a k v e percepcije u k o j i m a o n o što se percipira n e odgovara realnoj situaciji koja djeluje na n a š a osjetila u o d r e đ e n o m času. T a k o s e n a s l i c i 1. p o t p u n o p r a v i l n i k v a d r a t v i d i i s k r i v l j e n i m . G o l e m b r o j perceptivnih i drugih varki koje su proučavali gestaltisti i t u m a č e n j a koja su oni dali pokazuje d a su naše percepcije većinom netočne u o d n o s u p r e m a stvarnosti, o d n o s n o da su o n e p o d utjecajem sila u perceptivnim poljima k o j e d j e l u j u n a t a k a v n a č i n ( F u l g o s i , 1967a). T o s u , k a o š t o j e p o z n a t o restriktivne i kohezivne sile. S v e t o p o k a z u j e d a s e n i p e r c e p c i j a n i d r u g i doživljaji n e m o g u razumjeti izvan k o n t e k s t a perceptivnih i drugih polja. S t o g a n i j e n i m a l o č u d n o d a j e L e w i n , k o j i j e t a k o đ e r j e d a n o d o s n i v a č a gestalt-psihologije, to načelo postavio u temelje svog istraživanja ličnosti, a i svih d r u g i h p o d r u č j a psihologije k o j i m a se o n bavio. Ličnost treba p r e m a t o m načelu proučavati u njezinu polju i u odnosu na njezino polje. Polje Lewin definira k a o » . . . totalitet činjenica koje koeg z i s t i r a j u i k o j e s u z a m i š l j e n e k a o m e đ u z a v i s n e « (1951, s t r . 240). 181
T e o r i j a p o l j a , p r i m i j e n j e n a n a p o d r u č j e p r o u č a v a n j a ličnosti, i m a slje d e ć a o s n o v n a o b i l j e ž j a o d n o s n o c i l j e v e . Cjelokupna ličnost i svi oblici mani festiran ja ličnosti su funkcija polja koje postoji u času kad se takvo funkcioniranje ili ponašanje događa. Polje i p o n a š a n j e čine cjelinu u kojoj se m o g u r a z l i k o v a t i p o j e d i n i d i j e l o v i , p o d r u č j a ili s e g m e n t i . A n a l i z a o d r e đ e n o g p o n a š a n j a ili o d r e đ e n e o s o b e u t a k v o j s i t u a c i j i t r e b a b i t i matematička odno sno topološka. M a t e m a t i č k a odnosno topološka analiza ponašanja i ličnosti ima, po Lewinu, mnogostruke prednosti pred verbalnim analizama. Matema t i č k a a n a l i z a j e p r i l a g o đ e n a za p r i k a z i v a n j e p o j m o v a i sila u p o l j u . P r o s t o r n o prikazivanje ličnosti zahtijeva takav matematički odnosno topološki instrumen t a r i j . N a d a l j e , m a t e m a t i č k i j e j e z i k m n o g o p o g o d n i j i z a z n a n s t v e n i r a d i is traživanje od uobičajenog verbalnog opisivanja i izražavanja stoga što znan-
S l i k a 1. stveni rad zahtijeva znatno veću preciznost i određenost pojmova nego što je to slučaj s k o m u n i c i r a n j e m u običnom životu. Takvu preciznost i odre đ e n o s t n e m a j u , m e đ u t i m , verbalni p o j m o v i i verbalni m e d i j . Ti su p o j m o v i i verbalan način izražavanja neprecizni, neodređeni i subjektivnim značenji ma kontaminirani. Lewin s m a t r a također da se tematički izraženim pojmo v i m a m o g u vršiti operacije k o j e se s v e r b a l n i m s a d r ž a j i m a n e m o g u . T a k v e operacije m o g u pridonositi daljem egzaktnom upoznavanju pojava n a odre đ e n o m p o d r u č j u . T a k v a s p o z n a j a nije, p r e m a t o m e , m o g u ć a s v e r b a l n i m sa držajima. Primjeri takvih operacija koje dovode d o novih znanja j e s u je dnadžbe koje n a m omogućuju utvrđivanje nepoznanica, zatim funkcije koje p o v e z u j u p o j e d i n e e l e m e n t e ili n j i h o v a d j e l o v a n j a . M a t e m a t i k a j e , z a L e w i n a , o d g o v a r a j u ć i g o v o r z a z n a n o s t . Riječi, kako kaže Lewin, vode samo do no vih riječi i ništa više. Topologija koju Lewin najviše koristi jest dio m a t e m a t i k e koji omogu ć u j e d a s e p o j e d i n e v e l i č i n e ili p o j m o v i k a o i o d n o s i m e đ u n j i m a m o g u p r i kazivati p r o s t o r n o . T a k a v p r o s t o r , topološki p r o s t o r , n e m a e u k l i d s k a obilje žja i u n j e m u j e m o g u ć e prikazivati pojedine elemente i njihove m e đ u o d n o s e bez obzira n a oblik i veličinu. 182
Topologija omogućuje, po Lewinu, adekvatan prikaz pojedinih skupina psiholoških pojmova. Takav je prikaz, naravno, na visokom stupnju apstrak cije i zbog toga o m o g u ć u j e analizu n a svim p o d r u č j i m a p r o u č a v a n j a ljudskog p o n a š a n j a . Svaka psihološka realnost moze se izraziti topološkim prikazom polja u kojem se pojedinac ili pojedinci nalaze. U takvom prikazu moguće j e , d a p a č e , u t v r đ i v a t i u z r o č n o - p o s l j e d i č n e o d n o s e (1951). O s i m d e t e r m i n i r a n o s t i p o l j e m s i l a l j u d s k o p o n a š a n j e j e u o d r e đ e n o j si t u a c i j i d e t e r m i n i r a n o unutarnjim snagama i stanjima organizma. Takve sna ge i s t a n j a su, n a p r i m j e r , p o t r e b e , želje i vrijednosti. M e đ u t i m , i t a u n u t a r n j a ili p s i h o l o š k a s t r u k t u r a o r g a n i z m a m o ž e s e p r i k a z a t i i a n a l i z i r a t i u t e r minima topološke matematike.
Topološka struktura ličnosti i njezina polja O s n o v n i e l e m e n t u p o l j u p r e d s t a v l j a s a m a ličnost. Ličnost se u polju m o ž e p r i k a z a t i n e k i m p o t p u n o z a t v o r e n i m l i k o m ili f i g u r o m k a o š t o j e , n a p r i m j e r , k v a d r a t , k r u g ili e l i p s a . G r a n i c e t o g l i k a p r e d s t a v l j a j u g r a n i c e l i č n o s t i ( s l i k a 2). S v e š t o s e n a l a z i u n u t a r t o g z a t v o r e n o g l i k a ili f i g u r e p r e d s t a v l j a l i č n o s t Ne-L
Ne-L
S l i k a 2. ( S l i k e 2—23. P r e m a : L e w i n 1936, 1938. i 1951) (L), a s v e š t o j e i z v a n t o g l i k a n i j e l i č n o s t ( n e - L ) . T a k a v p r i k a z l i č n o s t i t r e b a shvatiti t o p o l o š k i , a t o z n a č i d a a p s o l u t n a veličina t a k v o g p r i k a z a i oblik ta kvog prikaza n e m a j u nikakvo značenje. Jedino što je u t a k v o m prikazu važno jest to da je ličnost prikazana zatvorenom linijom, što znači d a je ona ome đ e n a o d p r e o s t a l o g d i j e l a p r o s t o r a k o j i č i n i ne-ličnost. Ličnost po takvom p r i k a z u obilježava g r a n i c u u o d n o s u n a ostali svijet u k o j e m je o n a situirana. P r e m a tome, ličnost treba shvatiti k a o nešto što je odijeljeno o d ostalog uni v e r z u m a , a ipak u taj u n i v e r z u m p o s t a v l j e n o . Ličnost, dakle, obilježava isto v r e m e n o i diferencijacija i o d n o s dio — cjelina. P s i h o l o š k u r e a l n o s t p o j e d i n c a o b i l j e ž a v a n e p r e k i d n a interakcija koja po stoji između njega k a o ličnosti i njegove okoline. To je interakcija između L i ne-L. T a k v a i n t e r a k c i j a o b u h v a ć a ličnost i j e d a n dio p r e o s t a l o g p r o s t o r a . T a j p r o s t o r s k o j i m j e p o j e d i n a l i č n o s t u i n t e r a k c i j i iz koje proizlazi psiho loška realnost t e l i č n o s t i L e w i n n a z i v a psihološkom okolinom (0). Postojanje t e p s i h o l o š k e o k o l i n e t o p o l o š k i j e p r i k a z a n o t a k o đ e r j e d n o m z a t v o r e n o m li n i j o m ili l i k o m k o j i m o r a , m e đ u t i m , b i t i v e ć i o d l i k a k o j i p r e d s t a v l j a s a m u ličnost. T a k a v p r i k a z i m a m o n a slici 3.
Ž=L+0 S l i k a 3. 183
L i č n o s t z a j e d n o s a s v o j o m p s i h o l o š k o m o k o l i n o m č i n i životni prostor ( Ž ) . T a j j e p r o s t o r n a s l i c i 3. p r i k a z a n v e ć o m e l i p s o m . U ž i v o t n o m p r o s t o r u ličnosti s a d r ž a n i s u svi psihološki a s p e k t i te ličnosti. Izvan tog p r o s t o r a j e o s t a l i , nepsihološki prostor ili univerzum. Psihološki p r o s t o r ličnosti obuhva ć a i fizikalni svijet i nefizikalne aspekte (druge ličnosti). Ž i v o t n i p r o s t o r p r e d s t a v l j a psihološki univerzum pojedinca; to je cjeli na psihološke realnosti pojedinca. U t a k v o m su p r o s t o r u s a d r ž a n e sve m o g u ć e č i n j e n i c e k o j e m o g u u t j e c a t i i o d r e đ i v a t i ponašanje pojedinca. U tom je p r o s t o r u sve za š t o se z n a d a m o ž e utjecati n a p o n a š a n j e p o j e d i n c a u n e k o j psihološkoj okolini i u određenom vremenu. P r e m a tome, poznavanje životnog prostora pojedinca znači poznavanje svih f a k t o r a i o r g a n s k i h i fizioloških i p s i h o l o š k i h (koji s u svi s a d r ž a n i u L), k a o i p o z n a v a n j e s v i h f a k t o r a o k o l i n e ( s a d r ž a n i h u O) k o j i d e t e r m i n i r a j u ponašanje pojedinca u o d r e đ e n o m času. Zbog toga je n a osnovi životnog pro s t o r a m o g u ć e predviđati ponašanje pojedinca u određenom času. Tako je ponašanje pojedinca uvijek funkcija životnog prostora: F =
f(Ž),
a z a d a t a k j e p s i h o l o g i j e d a » . . . j e d n o z n a č n o d e r i v i r a p o n a š a n j e p o j e d i n c a iz totaliteta psiholoških činjenica koje postoje u životnom prostoru u određe n o m č a s u « (1936). Životni p r o s t o r p o j e d i n c a n e o b u h v a ć a , p r e m a t o m e , c j e l o k u p n i fizički u n i v e r z u m ili s v i j e t . O n j e s a m o d i o t o g s v i j e t a . K a o d i o t o g s v i j e t a o n s e m o r a o d njega razlikovati i biti od njega odijeljen. Ta različitost i odijeljen o s t životnog p r o s t o r a p o j e d i n c a o d o s t a l o g svijeta p r i k a z a n a j e n a slici 4. vanjski ljuska
vanjska ljuska S l i k a 4. Izvan elipse koja prikazuje životni p r o s t o r pojedinca nalazi se preostali s v i j e t ili p r e o s t a l i u n i v e r z u m . P r e d i o t o g u n i v e r z u m a ili f i z i č k o g s v i j e t a k o j i se nalazi n e p o s r e d n o uz m e đ u životnog p r o s t o r a pojedinca i m a p o s e b n o zna č e n j e j e r o n m o ž e materijalno utjecati na psihološku okolinu pojedinca i iza zvati promjene u toj psihološkoj okolini. T o z n a č i d a materijalne promjene i zbivanja mogu stvarati ili izazivati psihološke promjene ili zbivanja. Zbog t o g a t a j d i o v a n j s k o g p r o s t o r a L e w i n n a z i v a »vanjskom ljuskom životnog prostora«. Taj dio vanjskog prostora je, p r e m a tome, vrlo značajan za poje d i n c a . P r o m j e n e ili d o g a đ a j i u t o m d i j e l u f i z i č k o g s v i j e t a m o g u i z a z i v a t i p s i hološke p r o m j e n e koje m o g u imati bitno značenje za pojedinca te zbog toga m o g u utjecati n a njegovu ličnost i cjelokupan tok njegova života. Recimo, n a p r i m j e r , s l u č a j a n s u s r e t s n e k i m ili n e č i m m o ž e i m a t i d a l e k o s e ž n e p o s l j e d i c e . V a n j s k i svijet, p r e m a t o m e , u t j e č e n a psihološki. Iz t o g a proizlazi j e d n a v r l o važna posljedica za psihologiju. Poznavanje s a m o psiholoških z a k o n a i psi hološke okoline pojedinca u određenom času ne omogućuje n a m trajniju i
184
p r e c i z n i j u p r e d i k c i j u n j e g o v a p o n a š a n j a i n j e g o v e l i č n o s t i u b u d u ć n o s t i . Tekvo je poznavanje zapravo beskorisno, jer se u životu pojedinca svakog časa može dogoditi nešto što može izmijeniti čitavu ličnost i životni tok pojedinca. Za Lewina j e ličnost uvijek rezultat polja i d e t e r m i n a n t i polja u o d r e đ e n o m č a s u . To je psihologija u kojoj nema vremenske dimenzije. To j e gledište pot p u n o u s k l a d u s g e s t a l t i s t i č k o m p s i h o l o g i j o m k o j a sve p s i h o l o š k e f e n o m e n e o b j a š n j a v a z a k o n i t o s t i m a i dinamikom polja u određenom času. P r e m a t o m e , za psihologa je važno da razumije m o m e n t a n u psihološku situaciju po j e d i n c a i d a t u s i t u a c i j u o b j a s n i n a o s n o v i p o j m o v a iz t e o r i j e p o l j a . I z o d n o s a l i č n o s t i , p s i h o l o š k o g p o l j a p o j e d i n c a i v a n j s k e , f i z i k a l n e lju ske proizlazi još j e d n o ograničenje koje je k a r a k t e r i s t i č n o za Lewinovu p s i h o l o g i j u . N a i m e , f i z i k a l n a z b i v a n j a iz v a n j s k e l j u s k e ž i v o t n o g p r o s t o r a ne m o g u n i k a k o izravno utjecati n a ličnost, već jedino p r e k o psihološke oko l i n e . Ličnost je potpuno okružena svojom psihološkom okolinom i ne dolazi u direktan doticaj s vanjskom ljuskom. Međa ili membrana i z m e đ u ličnosti i psihološke okoline, kao i m e m b r a n a ili o p n a i z m e đ u p s i h o l o š k e o k o l i n e i f i z i č k o g s v i j e t a s u propusne ili permeabilne membrane. T o znači d a događaji i p r o m j e n e k o j e se zbivaju u psi hološkoj okolini p o j e d i n c a m o g u utjecati n a njegovu ličnost i u njoj izazivati p r o m j e n e . Zbog toga m o ž e m o reći da je ličnost funkcija svoje psihološke okoline: L = f (0). P r o m j e n e i zbivanja u ličnosti m o g u pak djelovati na p r o m j e n e i sadr žaje koji su prisutni u psihološkoj okolini, pa m o ž e m o reći da je psihološka okolina pojedinca u o d r e đ e n o m času funkcija njegove ličnosti u t o m času: O = f (L). J e d n a k o tako m o ž e m o reći da je i psihološka okolina pojedinca i njegova ličnost, o d n o s n o životni p r o s t o r pojedinca funkcija zbivanja i utjecaja u vanj skoj ljusci: Ž = f (V). Područja
ličnosti
i njezine
psihološke
okoline
Ličnost pojedinca i psihološka okolina nisu homogeni, već su podijeljeni na golem broj područja. Možda samo prilikom rođenja ne postoje područja u ličnosti i p s i h o l o š k o j okolini p o j e d i n c a . M e đ u t i m , već vrlo r a n o ta se po d r u č j a f o r m i r a j u i p s i h o l o š k a okolina i ličnost p o j e d i n c a p o s t a j u izdiferencirani i podijeljeni na p o d r u č j a . Postoji, p r e m a t o m e , s t r u k t u r a ličnosti i stru k t u r a psihološke okoline. P o d r u č j a koja čine takve s t r u k t u r e nisu međuso b n o odijeljena i izolirana, već m e đ u njima postoje m e đ u o d n o s i i međuzavisnost. U l i č n o s t i L e w i n r a z l i k u j e n a j p r i j e unutarnji ili središnji i vanjski dio. U n u t a r n j i d i o n a z i v a unutarnjim ili osobnim p o d r u č j e m ili r e g i j o m , ( U ) , a v a n j s k i d i o n a z i v a perceptivno-motornim p o d r u č j e m ili r e g i j o m ( P - M ) . P e r ceptivno-motorno područje p o t p u n o okružuje unutarnje područje ličnosti. Na t a j n a č i n n e p o s t o j i d i r e k t a n k o n t a k t i z m e đ u u n u t a r n j e g ili s r e d i š n j e g d i j e l a ličnosti pojedinca i njegove okoline, već s a m o p r e k o perceptivno-motornog d i j e l a l i č n o s t i ( s l i k a 5). 185
Unutarnji dio ličnosti također ne predstavlja h o m o g e n u cjelinu, već se d i j e l i n a m a n j a p o d r u č j a ili s t a n i c e . U s r e d i š n j e m d i j e l u l i č n o s t i p o s t o j e d v i j e v r s t e t a k v i h s t a n i c a ili m a l i h p o d r u č j a . J e d n u v r s t u č i n e s r e d i š n j e s t a n i c e ( s ) , a d r u g u p e r i f e r n e (p). P e r i f e r n e su s m j e š t e n e uz o p n u k o j a dijeli ličnost o d n j e z i n e o k o l i n e , a c e n t r a l n e s u s m j e š t e n e u n u t a r p e r i f e r n i h ( s l i k a 6).
S l i k a 5.
S l i k a 6.
S l i k a 7.
Perceptivno-motorno područje ličnosti nije izdiferencirano kao što nije ni perceptivno. To je zbog toga što Lewin s m a t r a da perceptivni sustav čovjeka djeluje kao cjelina, a j e d n a k o tako djeluje i m o t o r n i sustav. Čovjek može b i t i u s m j e r e n n a s a m o j e d n u s t v a r ili j e d n u r a d n j u . K a k o t r e b a o d i j e l i t i m o torni sustav od perceptivnog, Lewin ne kaže. Vjerojatno se ta dva sustava s a m a k o o r d i n i r a j u , p a k a d p o s t o j i j a č i ili d o m i n a n t a n u t j e c a j o k o l i n e n a li čnost, o n d a se u t o m dijelu ličnosti javljaju perceptivni procesi, a k a d a po s t o j i j a č i ili d o m i n a n t a n u t j e c a j o s o b e n a o k o l i n u , o n d a u t o j s f e r i p r e v l a davaju motorni procesi. Psihološka okolina ličnosti također je podijeljena na m a n j a područja i p o t p o d r u č j a (slika 7). Veličina tih p o d r u č j a , n j i h o v o z n a č e n j e i n j i h o v po l o ž a j , k a o i s v e p r o m j e n e k o j e s e z b i v a j u u n u t a r p s i h o l o š k o g p o l j a o v i s e o či n j e n i c a m a i d o g a đ a j i m a koji se nalaze u n u t a r životnog p r o s t o r a ličnosti, k a o i o u t j e c a j i m a iz v a n j s k o g o m o t a č a ili l j u s k e . Iz toga slijedi d a se za s v a k u ličnost m o ž e utvrditi i n a c r t a t i topološki prikaz njezina životnog p r o s t o r a u koji su uključene diferencijacije u samoj l i č n o s t i i diferencijacije psihološke okoline te ličnosti. Poznavanje takve stru k t u r e n u ž n o je za r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a n e k o g pojedinca. Valja reći da diferencijacije psihološke okoline ličnosti nisu takve kao diferencijacije i s t r u k t u r e u n u t a r s a m e ličnosti. Tako su sva polja koja su n a s t a l a diferencijacijom okoline p o t p u n o r a v n o p r a v n a i n e dijele se n a u n u t a r n j a i v a n j s k a k a o k o d l i č n o s t i . S v e o p n e , m e m b r a n e ili m e đ e k o j e s u n a s t a l e u l i č n o s t i ili p s i h o l o š k o j o k o l i n i i m a j u o d r e đ e n u p e r m e a b i l n o s t ili p r o p u s t l j i v o s t . T a p r o p u s t l j i v o s t m o ž e b i t i v e ć a ili m a n j a , a l i s t r u k t u r a n i k a d a n i j e n e p r o p u s n a i u v i j e k p o s t o j i m o g u ć n o s t komunikacije između pojedinih p o d r u č j a u ž i v o t n o m p r o s t o r u . T a k o đ e r t r e b a reći da ni s t r u k t u r a ni životni p r o s t o r n i k a d a n i s u f i k s n i ili d e f i n i t i v n i . P o s t o j e s a m o i z u z e t n a s t a n j a ili s l u č a j e v i k a d a s u s t r u k t u r e u ž i v o t n o m p r o s t o r u n e p r o p u s n e ili f i k s n e . Činjenice
i
događaji
Životno polje pojedinca, a to znači njegova ličnost i njena okolina po p r i m a j u o d r e đ e n u s t r u k t u r u i bivaju podijeljeni na pojedina područja pod u t j e c a j e m činjenica i događaja. Činjenica j e za L e w i n a s v a k a s t v a r k o j a se m o ž e zapaziti, ali i s v a k a s t v a r k o j a se n e m o ž e n e p o s r e d n o z a p a z i t i , ali n a k o j u se m o ž e i n d i r e k t n o z a k l j u 186
č i t i n a o s n o v i n e č e g a š t o s e m o ž e o p a ž a t i . T o z n a č i d a p o s t o j e empirijske ili f e n o m e n o l o š k e č i n j e n i c e i h i p o t e t i č k e ili d i n a m i č k e č i n j e n i c e . S v a k o i z d i f e r e n c i r a n o p o d r u č j e u n u t a r životnog p r o s t o r a (ličnosti i njezine psihološke o k o l i n e ) s a d r ž i s a m o j e d n u č i n j e n i c u . R a z l i č i t a p o d r u č j a s a d r ž e r a z l i č i t e či njenice. D o g a đ a j i , p r e m a L e w i n u , p r e d s t a v l j a j u interakciju činjenica. Na primjer, knjiga i učenik su dvije činjenice, a učenik koji čita knjigu jest interakcija i j e d n a činjenica. I z m e đ u p o j e d i n i h p o d r u č j a životnog p r o s t o r a postoji k o m u n i k a c i j a . Za takva dva područja kažemo da su m e đ u s o b n o povezana. Takva dva podru č j a m o g u d j e l o v a t i j e d n o n a d r u g o , a č i n j e n i c a iz j e d n o g p o d r u č j a d o s t u p n a j e č i n j e n i c a m a iz d r u g i h p o d r u č j a . T a k o , n a p r i m j e r , i z m e đ u v a n j s k i h p o d r u č j a u ličnosti i p s i h o l o š k e okoline p o s t o j i t a k v a k o m u n i k a c i j a , p a se stru k t u r a l i č n o s t i m o ž e m i j e n j a t i p o d u t j e c a j e m p r o m j e n a ili č i n j e n i c a k o j e s u sadržane u onim područjima psihološke okoline koja su u komunikaciji s v a n j s k i m p o d r u č j i m a ličnosti i o b r n u t o , psihološka se okolina m o ž e mijenjati p o d utjecajem činjenica u vanjskim p o d r u č j i m a ličnosti. Međuutjecaji
u životnom
prostoru
J a č i n a ili v e l i č i n a k o m u n i k a c i j e i z m e đ u r a z l i č i t i h p o d r u č j a u l i č n o s t i i njezinoj psihološkoj okolini, tj. u životnom p r o s t o r u ovise o tri aspekta: o vrsti membrana ili opni k o j e d i j e l e ili o m e đ u j u p o j e d i n a p o d r u č j a , o fluidnosti pojedinog područja i o m e đ u s o b n o j udaljenosti pojedinih područja. Svaki o d ta tri a s p e k t a zamišljen je k a o dimenzija, što znači d a m o ž e inten z i v n o v a r i r a t i ( v e ć a ili m a n j a p r o p u s n o s t m e m b r a n a , v e ć a ili m a n j a f l u i d n o s t i v e ć a ili m a n j a u d a l j e n o s t p o j e d i n i h p o d r u č j a ) . P e r m e a b i l n o s t o p n i ili m e b r a n a k o j e d i j e l e n e k a p o d r u č j a o d r e đ u j e v e ličinu k o m u n i k a c i j e i veze i z m e đ u tih p o d r u č j a . Postoje m e m b r a n e koje su slabe i m e m b r a n e koje su čvrste. Prve su propusne, p a činjenice i događaji koji se nalaze u j e d n o m p o d r u č j u m o g u utjecati i biti d o s t u p n i n e k o m dru g o m p o d r u č j u . Čvrste m e m b r a n e su, naprotiv, n e p r o p u s n e i t u činjenice i događaji u j e d n o m području nisu dostupni n e k o m drugom području. Takva s u p o d r u č j a l i č n o s t i i p s i h o l o š k e o k o l i n e m e đ u s o b n o izolirana ili u slaboj komunikaciji. Veličina propustljivosti m e m b r a n a koje o m e đ u j u n e k o podru č j e o z n a č a v a s e d e b l j i m i t a n j i m linijauna ( s l i k a 8). D e b l j e l i n i j e o z n a č a v a j u nepropusne opne, a tanje propusne.
S l i k a 8.
S l i k a 9.
Fluidnost odnosno rigidnost nekog područja životnog prostora određena j e prirodom medija koji ispunjava to područje, o d n o s n o kakvoćom njegove p o v r š i n e . T a j m e d i j m o ž e i m a t i r a z l i č i t e k a r a k t e r i s t i k e , a l i j e n a j v a ž n i j a flu idnost odnosno rigidnost. Rigidni medij je o t p o r a n n a p r o m j e n u i pruža otpor svakoj promjeni. Fluidni medij je prilagodljiv i promjenljiv i ne pruža otpor p r o m j e n a m a k o j e se zbivaju. Ona p o d r u č j a k o j a s u i s p u n j e n a r i g i d n i m me dijima neće moći m e đ u s o b n o komunicirati. S t u p a n j rigidnosti pojedinih po187
d r u č j a u životnom p r o s t o r u označava se intenzitetom sjenčenja tog p o d r u čja (slika 9). Iz toga se vidi da u nekoj ličnosti m o g u postojati p o d r u č j a različitog s t u p n j a rigidnosti i d a n e k a o s o b a može u n e k i m stvarima biti rigidna i ne fleksibilna, a u d r u g i m fleksibilna i nerigidna. N a p o k o n , veličina k o m u n i k a c i j e između različitih p o d r u č j a ličnosti m o ž e se topološki prikazati n j i h o v o m udaljenošću. Što su dva p o d r u č j a bliža je d n o d r u g o m e , to je veličina k o m u n i k a c i j e m e đ u n j i m a veća. I o b r n u t o , š t o s u m e đ u s o b n o u d a l j e n i j a , t o j e k o m u n i k a c i j a m e đ u n j i m a m a n j a ( s l i k a 10).
S l i k a 10. T a k o n a s l i c i 10. i z m e đ u p o d r u č j a F i i F p o s t o j i j a k a k o m u n i k a c i j a p a su o n a m e đ u s o b n o blizu, a i z m e đ u p o d r u č j a Fi i F p o s t o j i s l a b a k o m u n i k a cija i o n a su m e đ u s o b n o udaljena. M e đ u s o b n a udaljenost i veličina k o m u n i k a c i j e i z m e đ u d v a j u p o d r u č j a o d r e đ e n a j e brojem područja koja su se interpolirala između njih, a n e s t v a r n o m , f i z i č k o m u d a l j e n o š ć u n a c r t e ž u . T a k o su u n u t a r n j a p o d r u č j a ličnosti slabije d o s t u p n a vanjskim utjecajima, j e r su se između njih i psihološke okoline smjestila periferna područja ličnosti. Nadalje, što je n e k a ličnost kompleksnije strukturirana, to će postojati više p o d r u č j a i mogućnosti d a dva p o d r u č j a u takvoj ličnosti b u d u m e đ u s o b n o vrlo udaljena, t j . d a imaju vrlo nizak stupanj m e đ u s o b n e komunikacije. 2
5
Broj područja ovisi o psihološkim činjenicama koje postoje u određenom času. P o j e d i n a c k o j i j e u s t a n j u u m o r a ili i s c r p l j e n o s t i n a k o n n e k o g n a p o r a ili r a d a p r e d s t a v l j a n e i z d i f e r e n c i r a n u l i č n o s t u k o j o j p o s t o j i s a m o j e d n a p s i hološka činjenica — u m o r . Njegova psihološka okolina t a k o đ e r j e neizdiferencirana i h o m o g e n a i sadrži s a m o j e d n u činjenicu — mjesto za o d m a r a n j e . Pojedinac koji se z a n i m a s a m o za j e d n u stvar, npr. skupljanje m a r a k a , po sjeduje s a m o tu činjenicu koja djeluje diferencirajuće n a njegovu ličnost, a pojedinac koji se, recimo, z a n i m a i za m a r k e , i za bicikle, i za atletiku, i za starinski n o v a c itd. posjeduje m n o g o činjenica koje djeluju diferenciraj uće. Prvi će s t o g a biti m a n j e a d r u g i m n o g o više izdiferencirana ličnost. P o d r u č j a u ličnosti se n e p r e k i d n o stvaraju i nestaju. K a d god se pojavi neka nova psihološka činjenica, stvara se i novo područje, a k a d ona nestaje, nestaje i to područje. Lewin razlikuje nekoliko vrsta činjenica koje m o g u utjecati n a diferen cijaciju ličnosti i njezine psihološke okoline. To su u p r v o m r e d u psihološke činjenice koje s m o već spomenuli i koje utječu i n a jedno i n a drugo podru čje životnog prostora. Osim psiholoških činjenica Lewin govori i o personal nim ili osobnim činjenicama kojima je ispunjena ličnost. (Takva je činjenica s p o m e n u t o s t a n j e u m o r a , p a o n d a t o m o ž e biti glad, želja itd.) T a k v e činje n i c e s e z o v u potrebe, a činjenice koje pripadaju psihološkoj okolini zovu se valencije. K a o p r i m j e r za različitu p e r m e a b i l n o s t m e m b r a n a m o ž e m o uzeti n a slici 11. 188
prikaz
N a slici 11. p r i k a z a n e s u dvije r a z l i č i t o p e r m e a b i l n e p s i h o l o š k e o k o l i n e u o d n o s u n a v a n j s k u l j u s k u ili o m o t a č , o d n o s n o u o d n o s u n a r e a l n i , o b j e k t i vni i fizikalni svijet. Zadebljala m e m b r a n a n a j e d n o m c r t e ž u p o k a z u j e ličnost k o j a j e o k r u ž e n a s v o j o m p s i h o l o š k o m o k o l i n o m k o j a n e d o p u š t a ili n e o m o g u ć u j e k o n t a k t ili i n t e r a k c i j u s f i z i k a l n i m i r e a l n i m s v i j e t o m . T a j j e k o n t a k t s l a b ili n i k a k a v . D r u g i c r t e ž p o k a z u j e l i č n o s t k o j a j e t a k o đ e r o k r u ž e n a s v o
vanjski svijet
vanjski svijet S l i k a 11.
j o m p s i h o l o š k o m o k o l i n o m , ali t a o k o l i n a o m o g u ć u j e d o b a r k o n t a k t i ko munikaciju s realnim fizikalnim svijetom u v a n j s k o m omotaču. Psihološka situacija j e d n e i d r u g e osobe bit će sasvim različita. Prva osoba je izolirana u svom svijetu psiholoških konstrukata i tvorevina, a druga nije. Prva osoba je u situaciji u kojoj se nalaze duševni bolesnici, osobito shizofreničari. Kon t a k t i z m e đ u n j e i svijeta j e slab, realni svijet n e p o s t o j i , sve što p o s t o j i su njezini zamišljaji itd. Njezin svijet j e zbog toga izoliran i bez veze s realnošću, nikakva p r o m j e n a u realnosti na njega ne utječe. Nasuprot tome, psihološka okolina d r u g e o s o b e u n e p r e k i d n o j je k o m u n i k a c i j i s r e a l n i m svijetom i ne p r e k i d n o se m i j e n j a p o d njegovim utjecajima, te i s a m a n a njega m o ž e utje c a t i . Svaka se promjena u vanjskom svijetu odmah odražava na strukturu psihološke okoline te osobe. S t r u k t u r i r a n o s t pojedine osobe također može biti izražena permeabiln o š ć u , r i g i d n o š ć u ili u d a l j e n o š ć u p o j e d i n i h p o d r u č j a . N a s l i c i 12. p r i k a z a n a je osoba k o j a u velikoj m j e r i i s p u n j a svoj životni p r o s t o r . Ona se proširila po cijelom p r o s t o r u i psihološka okolina svedena je n a m a l u m j e r u (crtež a). Na crtežu b prikazana je ličnost koja je u odnosu na svoju psihološku oko linu z n a t n o m a n j a i z a u z i m a m n o g o m a n j i dio svog životnog p r o s t o r a .
a
b S l i k a 12.
b
a S l i k a 13.
189
N a s l i c i 13. p r i k a z a n a j e s t r u k t u r a l i č n o s t i ( c r t e ž a ) i s t r u k t u r a p s i h o l o ške okoline (crtež b) n e k e o s o b e u j e d n o m t r e n u t k u . P o n o v n o m o r a m o istaći d a se sve s t r u k t u r e u ličnosti i njezinoj okolini n e p r e k i d n o mijenjaju i d a n e m a ničeg stabilnog. T a k o se m i j e n j a i b r o j i s t r u k t u r a područja, njihov raspored, permeabilnost opni, rigidnost površi na, udaljenosti. Sve je u životnom p r o s t o r u u neprekidnoj mijeni. Za Lewina su stoga n e p o t r e b n e i n e r e a l n e sve k o n c e p c i j e ličnosti koje se temelje n a t r a j n i m o b i l j e ž j i m a ili k a r a k t e r i s t i k a m a k a o š t o s u , n a p r i m j e r , c r t e l i č n o s t i , osobine ličnosti, navike. T a k v e su koncepcije ostaci aristotelovskog načina mišljenja, koji je p o Lewinu netočan. Položaj
ličnosti
u psihološkoj
okolini
L i č n o s t m o ž e u p s i h o l o š k o m p r o s t o r u , o k o l i n i ili u ž i v o t n o m p r o s t o r u zauzimati različite položaje. J e d i n o što n e m o ž e postojati jest to d a ona izađe iz t o g p r o s t o r a , o d n o s n o d a d o đ e u i z r a v a n d o t i c a j s v a n j s k i m o m o t a č e m ili fizičkom realnošću. I z m e đ u nje i te realnosti uvijek m o r a biti interpolirana psihološka okolina. A k o j e p s i h o l o š k a o k o l i n a p o j e d i n c a h o m o g e n a , o n d a r a z l i č i t p o l o ž a j li čnosti u takvoj okolini n e m a veće značenje. M e đ u t i m , čim je okolina podije ljena n a područja, položaj ličnosti ima različito značenje. To je stoga što ona p o d r u č j a okoline koja su bliža ličnosti i m a j u i jači utjecaj n a tu ličnost od onih p o d r u č j a okoline koja su udaljenija o d ličnosti. P r e m a t o m e , d a b i s m o razumjeli situaciju u kojoj se nalazi n e k a ličnost, m o r a m o znati gdje se ta l i č n o s t n a l a z i u s v o m p s i h o l o š k o m p o l j u ili ž i v o t n o m p r o s t o r u . T a j p o l o ž a j je, m e đ u t i m , sasvim n e š t o d r u g o od fizičkog položaja te osobe. T a k o n e t k o m o ž e b i t i fizički p r i s u t a n n a n e k o m m j e s t u ( r e c i m o n a p r e d a v a n j u ) , a p s i h o l o š k i p r i s u t a n n a s a s v i m d r u g o m m j e s t u ( r e c i m o n a t r e n i n g u k a r a tea). Psi hološka prisutnost određuje položaj ličnosti u životnom prostoru. Zbog toga ličnost m o ž e mijenjati svoj položaj u t o m p r o s t o r u bez p r o m j e n e fizičkog položaja. T a k o se p o j e d i n a c koji p r i s u s t v u j e p r e d a v a n j u m o ž e psihološki pre m j e š t a t i a d a n e m i j e n j a svoj fizički p o l o ž a j . T a k o se s t r e n i n g a k a r a tea m o že p r e m j e s t i t i n a k o š a r k a š k i s u s r e t , a o n d a n a s a s t a n a k s d j e v o j k o m , itd. T o p r e m j e š t a n j e iz j e d n o g p o d r u č j a ž i v o t n o g p r o s t o r a u d r u g o n a z i v a s e lokomocijom. Lokomocija je to lakša što su dva područja m e đ u s o b n o u boljoj, b l i ž o j ili j a č o j i n t e r a k c i j i . P o s t o j i n e k o l i k o v r s t a l o k o m o c i j a . O s i m p s i h o l o ške, l o k o m o c i j a m o ž e biti i fizička, a m o ž e biti i socijalna, i n t e l e k t u a l n a (kao k o d r j e š a v a n j a p r o b l e m a ili r a z m i š l j a n j a o n e č e m u č e g a s e n e m o ž e m o dosjetiti). Lokomocija znači p r e m j e š t a n j e ličnosti u njezinoj okolini. K o d takvog p r e m j e š t a n j a ličnost prelazi o d r e đ e n u stazu u toj okolini. Staza koju pre l a z i l i č n o s t u t o k u p r e m j e š t a n j a ili p u t o v a n j a o k o l i n o m o v i s i o s t r u k t u r n i m k a r a k t e r i s t i k a m a p s i h o l o š k e o k o l i n e . T o z n a č i d a o n a ovisi o b r o j u p o d r u č j a , n j i h o v u r a s p o r e d u o p r e t h o d n o m p o l o ž a j u l i č n o s t i , o p e r m e a b i l n o s t i ili p r o pustljivosti međa kojima su pojedina područja ograničena, o površinskim k v a l i t e t a m a ili m e d i j i m a p o j e d i n i h p o d r u č j a , t j . o n j i h o v o j r i g i d n o s t i ili flue n t n o s t i itd. O d n o s i i z m e đ u p o j e d i n i h p o d r u č j a životnog p r o s t o r a o d r e đ u j u s e z a p r a v o p r e m a l a k o ć i k o j o m s e l i č n o s t p r e m j e š t a iz j e d n o g t a k v o g p o d r u čja u neko drugo. U n u t a r l i č n o s t i p o j e d i n a p o d r u č j a m o g u komunicirati. Tako perceptiv n a p o d r u č j a m o g u k o m u n i c i r a t i s u n u t a r n j i m s t a n i c a m a ili p o d r u č j i m a li190
č n o s t i ili m e đ u s o b n o . T o v r i j e d i i z a u n u t a r n j e s t a n i c e i p o d r u č j a u l i č n o s t i . Koja će p o d r u č j a u nekoj ličnosti u n e k o m času m e đ u s o b n o komunicirati ovisi o s t r u k t u r a l n i m k a r a k t e r i s t i k a m a ličnosti u t o m času, n a p r i m j e r o rigiditetu pojedinih područja, karakteristikama njihovih opni i drugim faktorima. S t u p a n j e m u i n t e r a k c i j u ili m e đ u o d n o s e d v a p o d r u č j a ž i v o t n o g p r o s t o r a o s t v a r u j u j e d a n događaj. Premještanje ličnosti u njezinu psihološkom polju t a k o đ e r predstavlja događaj. Da bi se ostvario j e d a n događaj, p o t r e b n a su najmanje dva područja koja su u m e đ u s o b n o m odnosu, odnosno, budući da svako područje sadrži j e d n u činjenicu, za događaj je potrebno da najmanje dvije činjenice d o đ u u interakciju. O s i m toga, za događaj je n u ž n o d a lokomocija i komunikacija ispunjavaju tri uvjeta. P r v i u v j e t j e konkretnost. S a m o k o n k r e t n e činjenice m o g u dovesti do efekta koji se naziva d o g a đ a j e m . K o n k r e t n a činjenica je o n a k o j a već po stoji u životnom p r o s t o r u u o d r e đ e n o m času i koja i m a svoje područje. To z n a č i d a p o t e n c i j a l n e č i n j e n i c e ili m o g u ć e č i n j e n i c e , k o j e m o g u n a s t a t i u n e k o m b u d u ć e m v r e m e n u , ne m o g u izazvati sadašnje događaje. D r u g i u v j e t z a n a s t a j a n j e d o g a đ a j a j e s t u v j e t suvremenosti. To znači da s a m o p r i s u t n e činjenice m o g u izazvati p r i s u t n o ponašanje. One činjenice koje su n e k a d a postojale n e m o g u izazvati sadašnje p o n a š a n j e niti m o g u n a to p o n a š a n j e u t j e c a t i . T a k o , n a p r i m j e r , d o ž i v l j a j i ili i s k u s t v a iz d j e t i n j s t v a n e m o g u utjecati i determinirati sadašnje ponašanje. To je moguće jedino ako s u t a k v i d o ž i v l j a j i ili i s k u s t v a u s p j e l i t r a j n o o p s t a t i u ž i v o t n o m p r o s t o r u pojedinca. Ovdje p o n o v n o vidimo da je Lewinova koncepcija ličnosti p o t p u n o ahistorijska. K o n a č n o , t r e ć i u v j e t z a n a s t a j a n j e d o g a đ a j a j e neposredna povezanost i z m e đ u d v a p o d r u č j a ž i v o t n o g p r o s t o r a ili i n t e r a k c i j a m e đ u n j i m a . Iz toga se vidi d a su činjenice u ž i v o t n o m p r o s t o r u p o j e d i n c a i doga đ a j i k o j i s e u t o m p r o s t o r u z b i v a j u prolazni. To je u skladu s Lewinovom k o n c e p c i j o m s t a l n e i z m j e n l j i v o s t i l i č n o s t i i n j e z i n e p s i h o l o š k e o k o l i n e . To su strukture koje se stalno mijenjaju i nemaju trajnija obilježja. Promjene strukturiranosti, organizacije i funkcioniranja životnog prostora Lewin naziva restrukturiranjem životnog prostora. To je restrukturiranje jedina trajna karakteristika tog prostora. Ostale
dimenzije
životnog
prostora
D o s a d a s p o m e n u t i s t r u k t u r a l n i p o j m o v i za o p i s i v a n j e ž i v o t n o g p r o s t o r a zadovoljavali su se s dvije p r o s t o r n e dimenzije i mogli su u n j i m a biti prika zani n a a d e k v a t a n način. M e đ u t i m , o s i m tih dviju p r o s t o r n i h dimenzija za p r i k a z s t r u k t u r e životnog p r o s t o r a n u ž n e su još dvije dimenzije. P r v a t a k v a d i m e n z i j a j e vremenska dimenzija. Iako prošlost i budućnost nikako ne mogu utjecati na sadašnjost i na sadašnje događaje (prema uvjetu suvremenosti), stavovi pojedinca, očekivanja, nada, misli i sjećanja m o g u utjecati na sadašnje događaje, jer su i oni sami u sadašnjosti. To znači da sadašnjost u sebi uključuje i psihološku prošlost i psihološku budućnost. S a d a š n j o s t , p r e m a t o m e , p r e d s t a v l j a d i m e n z i j u koja se p r o t e ž e od p s i h o l o š k e prošlosti do psihološke budućnosti pojedinca. Ta dimenzija može biti dugačka ili k r a t k a ( m o ž e s e p r o t e z a t i o d d a v n e p r o š l o s t i d o d a l e k e b u d u ć n o s t i p o j e d i n c a ) , m o ž e b i t i d o b r o o d r e đ e n a i d e f i n i r a n a ili n e j a s n a i n e o d r e đ e n a , m o ž e b i t i s l o ž e n a ili j e d n o s t a v n a , a g r a n i c e p o j e d i n i h p s i h o l o š k i h d o b i m o g u n a 191
n j o j b i t i b o l j e ili s l a b i j e o d r e đ e n e . P o s t o j e v r l o v e l i k e i n t e r i n d i v i d u a l n e r a z l i k e m e đ u p o j e d i n c i m a u o v o j v r e m e n s k o j d i m e n z i j i . Ali n i k o d j e d n o g p o j e d i n c a v r e m e n s k a dimenzija nije stalna, t a k o d a se njezina obilježja m o g u vrlo b r z o mijenjati. Druga dimenzija koja je važna za prikazivanje i razumijevanje neke osobe j e s t d i m e n z i j a realnosti ili dimenzija stupnjeva realnosti odnosno nerealnosti Stupanj realnosti vezan je za lokomociju. Već s m o rekli da j e lokomocija m o g u ć a a d a se o s o b a fizički n e p r e m j e š t a u s v o m ž i v o t n o m p r o s t o r u . F i z i č k o p r e m j e š t a n j e o s o b a u njezinu ž i v o t n o m p r o s t o r u čini realnost. T o j e r e a l n a l o k o m o c i j a . N e r e a l n o s t p r e d s t a v l j a i m a g i n a r n a ili z a m i š l j e n a lokomocija. I z m e đ u t a d v a p o l a p o s t o j e r a z l i č i t i s t u p n j e v i ili r a z i n a r e a l n o s t i . T a k o p o j e d i n a c m o ž e s t v a r n o o t i ć i u k i n o ili z a m i š l j a t i d a b i b i l o d o b r o ići u k i n o , odnosno može planirati odlazak u kino. Prema tome, razmišljanja, mišljenja i p l a n i r a n j a p r e d s t a v l j a j u l o k o m o c i j e k o j e s u i z m e đ u s t v a r n i h ili r e a l n i h i i m a g i n a r n i h , o d n o s n o i z m e đ u realnih postupaka i fantazija. Lokomocija je to lakša što je stupanj realnosti takve lokomocije manji. U nerealnosti granice i sastav p o d r u č j a ličnosti su najpropustljivije i najfluentnije, tako da je lokomocija najlakše ostvarljiva. Dimenzija realnosti pri sutna je i u psihološkoj okolini i u s a m o j ličnosti.
Motivacija i dinamika Lewinova karakteristiku takvoj teoriji i na području koriste brojna Lewin koristi
koncepcija motivacije i dinamike u ličnosti ponovno odražava njegove teorije, a ta je da je to čisto psihološka teorija. U s v a o b j a š n j e n j a i p o j m o v i i m a j u psihološki značaj. Zbog toga motivacije i d i n a m i k e ličnosti, u kojoj d r u g e teorije i autori fiziološka o b j a š n j e n j a i fiziološke p o v o d e i u z r o k e p o n a š a n j a , i dalje samo psihološke koncepte.
U n o r m a l n o m , n e m o t i v i r a n o m s t a n j u ličnost se nalazi o n d a k a d a u svim n j e g o v i m s t r u k t u r a m a v l a d a stanje ravnoteže. U takvom stanju nema nikakvih dinamičkih p r o m j e n a u ličnosti ni u životnom prostoru, jer ne postoje razlike u napetosti ili tenzije. D i n a m i k a ličnosti započinje o n d a k a d a se to stanje napetosti poremeti. Poremećaj ravnoteže znači početak jednog motivacionog ciklusa. N a k r a j u tog ciklusa p o n o v n o se uspostavlja stanje ravnoteže koje se o d m a h z a t i m n a n o v o p o r e m e ć u j e . P r e m a t o m e , L e w i n j e u osnovi svoje teorije motivacije ličnosti postavio p r i n c i p ravnoteže. Dalji osnovni p o j m o v i njegove teorije motivacije jesu napetost, energija, potreba, kvazipotreba, valencija, snaga, vektori i d i n a m i č k a restrukturiranja. N a p e t o s t j e s t a n j e l i č n o s t i k o j e s e j a v l j a ili o s t v a r u j e u j e d n o m o d n j e zinih unutarnjih p o d r u č j a u o d n o s u p r e m a ostalim u n u t a r n j i m područjima. D i n a m i č k a s t a n j a u n u t a r n j i h p o d r u č j a l i č n o s t i , b i l o s v i h ili s a m o n e k i h , L e w i n n a z i v a sustavom. N a p e t o s t u n u t a r nekog p o d r u č j a ličnosti može biti v e ć a ili m a n j a ili j e d n a k a n a p e t o s t i k o j a p o s t o j i u s u s j e d n i m p o d r u č j i m a . Ako je n a p e t o s t u n u t a r n e k o g p o d r u č j a ličnosti veća o d n a p e t o s t i koja postoji u s u s j e d n i m p o d r u č j i m a , o n a će se n a s t o j a t i izjednačiti s n a p e t o š ć u u t i m p o d r u č j i m a ili s u s t a v i m a . N a p e t o s t iz j e d n o g p o d r u č j a i m a , p r e m a t o m e , tendenciju proširivanja u s u s t a v e i p o d r u č j a k o j i s u u s t a n j u s l a b i j e ili m a n j e n a p e t o s t i . T o s e g r a f i č k i m o ž e p r i k a z a t i k a o n a s l i c i 14. 192
P r e l a ž e n j e m , i z l a ž ć n j e m ili š i r e n j e m n a p e t o s t i iz j e d n o g s u s t a v a l i č n o s t i u drugi postiže se i z j e d n a č a v a n j e n a p e t o s t i u t i m s u s t a v i m a . T o j e p r i k a z a n o n a s l i c i 15.
S l i k a 14.
S l i k a 15.
Š i r e n j e ili p r e l a ž e n j e n a p e t o s t i iz j e d n o g s u s t a v a , u k o j e m j e s t u p a n j n a p e t o s t i v e ć i , u s u s j e d n a p o d r u č j a predstavlja psihološki proces. Psihološki procesi, k a k o se to o b i č n o zovu, k a o š t o su mišljenje, percipiranje, emocije, p a i d j e l o v a n j a ili a k t i v n o s t i u z r o k o v a n i s u i p r e d s t a v l j a j u u s t v a r i š i r e n j e ili p r e l a ž e n j e n a p e t o s t i iz j e d n o g s u s t a v a l i č n o s t i u n e k e d r u g e s u s t a v e . Psihološki proces traje dok se ne uspostavi ravnoteža napetosti. Tako, na p r i m j e r , p s i h o l o š k i p r o c e s m i š l j e n j a , k o j i j e i z a z v a n p o t r e b o m ili z a h t j e v o m d a se nečega d o s j e t i m o , izazvao je n a p e t o s t u p o j e d i n i m u n u t a r n j i m susta vima ličnosti i o n će trajati d o k se ta n a p e t o s t n e izjednači, o d n o s n o d o k se ne prisjetimo o n o g a čega s m o se htjeli prisjetiti. S t a n j a n a p e t o s t i u p o j e d i n i m d i j e l o v i m a l i č n o s t i ili s u s t a v i m a m e đ u s o b n o s u relativno nezavisna. Z b o g t o g a n a p e t o s t u n e k o m s u s t a v u ili p o d r u č j u m o ž e rasti i s t o v r e m e n o d o k se u d r u g o m s u s t a v u u s p o s t a v l j a r a v n o t e ž a i n a p e t o s t smanjuje. Tako, n a primjer, u p r o c e s u rješavanja n e k o g složenijeg p r o b l e m a napetost u n e k o m sustavu u toku pronalaženja parcijalnih rješenja može rasti iako u t v r đ i v a n j e t a k v i h p a r c i j a l n i h p r o b l e m a služi k o n a č n o m r j e š e n j u i ostvaruje smanjenje napetosti u cijelom sustavu ličnosti. Š i r e n j e n a p e t o s t i iz j e d n o g s u s t a v a i n j e z i n o i z j e d n a č a v a n j e s n a p e t o š ć u o s t a l i h s u s t a v a o v i s i o m n o g i m o k o l n o s t i m a . J e d n a o d n j i h j e razlika između napetosti k o j a p o s t o j i u s u s j e d n i m s u s t a v i m a . D r u g a j e karakteristika opne kojom je neko područje okruženo i odijeljeno od susjednih. Ako je opna u n e k o m s u s t a v u n e p r o p u s n a ili p r i v r e m e n o n e p r o p u s n a , n a p e t o s t ili t e n z i j a iz t o g s u s t a v a n e ć e s e m o ć i š i r i t i u o s t a l e . N a t a j n a č i n t a k a v s u s t a v s p o v i š e n o m n a p e t o š ć u m o ž e trajno perzistirati u ličnosti i biti odijeljen od ostalih s u s t a v a k o j i m o g u b i t i u r a v n o t e ž i ( s l i k a 16).
S l i k a 16.
S l i k a 17.
M e m b r a n a nekog sustava djeluje također i n a smjer širenja napetosti i n a taj način o d r e đ u j e u koje će se s u s j e d n e s u s t a v e n a p e t o s t širiti a u koje ne. To je zbog toga što o p n a nekog sustava može n a n e k o m svom dijelu ( p r e m a n e k o m d r u g o m p o d r u č j u ) b i t i p r o p u s n a ili t a n k a , a n a n e k o m d r u g o m d i j e l u 13 Fulgosi: Psihologija ličnosti
193
(prema n e k o m d r u g o m p o d r u č j u u ličnosti pojedinca) n e p r o p u s n a i debela ( s l i k a 17). S a m a m e m b r a n a p o sebi ne čini p o s e b a n sustav napetosti. Smjer širenja napetosti određen je također i kvalitetom medija kojim su prožeta ostala područja. Dinamička komunikacija između pojedinih sustava dovodi do uspostav ljanja ravnoteže ili ekvilibrija među njima. S t a n j e e k v i l i b r i j a ili r a v n o t e ž e ne znači, m e đ u t i m , da u tim sustavima n e m a napetosti. Ni j e d a n sustav p o j e d i n a č n o , n i t i ličnost u cjelini ne moze biti ni postojati bez napetosti. Ravnoteža znači s a m o da n e m a razlike u napetosti između pojedinih dijelova ili s u s t a v a u l i č n o s t i . Z b o g t o g a m o g u p o s t o j a t i d v i j e l i č n o s t i k o j e s u o b j e u stanju ravnoteže, a da je stupanj napetosti u jednoj i u drugoj ličnosti sasvim različit. T a k o n e k a ličnost može biti u stanju ravnoteže i n a n i s k o m s t u p n j u n a p e t o s t i , a d r u g a l i č n o s t u s t a n j u r a v n o t e ž e , ali n a v i s o k o m s t u p n j u napetosti. Povećani stupanj napetosti u u n u t a r n j i m dijelovima takve ličnosti vršit će stoga pritisak p r e m a vanjskim dijelovima, o d n o s n o p r e m a motori č k o m p o d r u č j u , a s a k t i v n o š ć u tog p o d r u č j a napetost će se p o s t u p n o gubiti. Takva osoba može pokazivati stanje motoričke uznemirenosti koje karakte rizira povećan motorički n e m i r koji je nesvrhovit (recimo šetnje p o sobi). Energija. Z a Levvina j e ličnost, k a o i z a F r e u d a , j e d a n e n e r g e t s k i s u s t a v . E n e r g i j a t o g s u s t a v a j e psihička energija. Ta psihička energija javlja se o n d a kada postoji poremećaj ravnoteže napetosti u n e k o m sustavu ličnosti. Nerav noteža u napetosti pojedinih sustava ličnosti stvara psihičku energiju te ličnosti. K a d n e m a n e r a v n o t e ž e ili k a d j e r a v n o t e ž a n a p e t o s t i p o n o v n o u s p o s t a v l j e n a , p s i h i č k a e n e r g i j a n e s t a j e ili s e n e j a v l j a . P o r e m e ć a j n a p e t o s t i u l i č n o s t i m o ž e b i t i u z r o k o v a n b i l o vanjskom stimu lacijom ili podražajima b i l o unutarnjom stimulacijom Hi unutarnjim podra žajima. S p o m i n j a n j e u n u t a r n j e stimulacije čini u Lewinovu s u s t a v u t o č k u k o j a j e v j e r o j a t n o n a j b l i ž a o r g a n s k o m ili f i z i o l o š k o m u z r o k u k o j i L e w i n i n a č e n e s p o m i n j e . P s i h i č k a e n e r g i j a je p o s e b n a v r s t a energije, različita o d fizičke i fiziološke. F i z i o l o š k i p r o c e s i u o r g a n i z m u m o g u u t j e c a t i n a l i č n o s t , ali samo preko psihičke energije. Ti p r o c e s i s t v a r a j u fiziološka s t a n j a k a o š t o su, n a p r i m j e r , g l a d , ž e đ , s e k s . T a s t a n j a n a z i v a j u s e potrebama. Potrebe m o g u biti izazvane i u t j e c a j i m a iz o k o l i n e . T a k o m o ž e p o s t o j a t i p o t r e b a d a s e o d e u k i n o , p o t r e b a da se zaposli, p o t r e b a d a se položi ispit. Te se p o t r e b e k a t k a d a nazivaju i željama i n a m j e r a m a , ali ih Lewin naziva p o t r e b a m a . O n e n i s u n e p o s r e d n o v e z a n e za fiziološke p r o c e s e . P r e m a t o m e , p o t r e b e su, za L e w i n a , e k v i v a l e n t i o n o g a š t o se u p s i h o l o g i j i m o t i v a c i j e n a z i v a m o t i v o m , ž e l j o m , n a g o n o m , p o r i v o m itd. S v a k a p o t r e b a , b i l a o n a u z r o k o v a n a f i z i o l o š k i m p r o c e s i m a ili s t a n j i m a o r g a n i z m a ili k o n t a k t i m a s o k o l i n o m , d o v o d i d o p o r a s t a n a p e t o s t i u n e k o m u n u t a r n j e m sustavu ličnosti, a to znači i do pojave psihičke energije. P o j m o m potrebe, koji nije čisto psihološki, Lewin nije bio zadovoljan i s m a t r a o j e d a ć e g a d a l j a i s t r a ž i v a n j a i z b a c i t i iz u p o t r e b e i z a m i j e n i t i n e k i m čisto psihološkim k o n s t r u k t o m . Zbog toga on nije pridavao veliku pažnju istraživanju, n a b r a j a n j u i taksonomiji različitih ljudskih p o t r e b a k a o što su to učinili neki drugi a u t o r i (Murray, na primjer). Potreba je utoliko važna što ona predstavlja uzrok poremećaja ravnoteže napetosti u ličnosti. 194
Postoji još jedan razlog zbog kojih p o t r e b a m a ne treba pridavati posebnu važnost. Njihov je broj ogroman, a to znači d a su potrebe pojedinca vrlo specifične i karakteristične s a m o za njega. T a k o n e t k o može imati p o t r e b u d a u ž i v a u l i z a n j u s l a d o l e d a s a m o u j u t r o d o k s u n c e i z l a z i , i t o i z m e đ u 1. t r a v n j a i 1. r u j n a . Takva raznolikost p o t r e b a pokazuje d a s u o n e p o d najrazličitijim utje c a j i m a , k a o š t o s u k u l t u r a u k o j o j p o j e d i n a c živi, n j e g o v o o s o b n o i s k u s t v o , njegov razvoj itd. Zbog toga se ispitivanjem i t a k s o n o m i j o m p o t r e b a trebaju baviti i k u l t u r n a antropologija i psihologija motivacije i razvojna psihologija z a j e d n o (1951). Z a L e v v i n a j e v a ž a n p s i h o l o š k i a s p e k t p o t r e b a , a n j e g a j e t e š k o u t v r d i t i za s v a k u p o j e d i n u p o t r e b u . M e đ u t i m , k o d s v a k e p o t r e b e m o g u ć e j e r a z l i k o v a t i tri stanja. To su stanje nedostajanja, stanje zasićenosti i stanje p r e z a s i ć e n o s t i . U s t a n j u n e d o s t a t k a p o j e d i n a c teži za n e č i m , a t o o n d a i m a za njega pozitivno obilježje ili vrijednost, odnosno valenciju. U stanju zasićenosti taj isti o b j e k t n e m a n i p o z i t i v n u n i n e g a t i v n u v r i j e d n o s t ili v a l e n c i j u , a u Manju p r e z a s i ć e n o s t i t a j o b j e k t p o s t a j e neugodan, odvratan i ima negativnu valenciju. S p e c i f i č n o s t p o t r e b a p o j e d i n c a d o v o d i d o f o r m i r a n j a kvazipotreba. Dok i>u p o t r e b e u n u t a r n j a s t a n j a , k v a z i p o t r e b e s u o d r e đ e n e n a m j e r e k o j e s u v r l o specifične. T a k o pojedinac može zadovoljavati n e k u svoju p o t r e b u n a sasvim specifičan način (recimo jelom koje s a m o o n z n a pripremiti). Kvazipotrebe su p r o d u k t s o c i j a l n i h u t j e c a j a . Valencija,
snaga
i
vektori
Dok su n a p e t o s t i energija osobine pojedinih sustava u n u t a r ličnosti, valencija, snaga i vektor su osobine pojedinih područja psihološke okoline pojedine ličnosti. Valencija j e vrijednost koju za pojedinca i m a pojedino područje psihološke okoline. Postoje s a m o dvije vrsti valencija: pozitivne i negativne valencije. Neko područje u psihološkoj okolini i m a pozitivnu valenciju a k o sadrži n e š t o što ć e s m a n j i t i n a p e t o s t k o j a u l i č n o s t i p o s t o j i . T o s m a n j e n j e n a p e t o s t i n a s t u p a o n d a k a d a ličnost u đ e u to p o d r u č j e svoje psihološke okoline. Tako, na p r i m j e r , p o d r u č j e k o j e s a d r ž i neki ž e l j e n i o b j e k t i m a p o z i t i v n u v a l e n c i j u jer se n a p e t o s t u l i č n o s t i s m a n j u j e k a d s e d o t o g o b j e k t a d o đ e . S l i č n o t o m e , p o d r u č j e koje sadrži neki objekt koji predstavlja opasnost i m a negativnu valenciju j e r ulaženje u t o područje povećava napetost u ličnosti. Recimo, pri s j e ć a n j e na n e k e o s o b n e n e u s p j e h e ili n a n e u g o d e ima n e g a t i v n u v a l e n c i j u jer dovodi d o p o v e ć a n j a n a p e t o s t i . Područja koja imaju pozitivnu imaju negativnu valenciju odbijaju
valenciju ličnost.
privlače
ličnost,
a ona
koja
D a li će neko p o d r u č j e i m a t i p o z i t i v n u ili n e g a t i v n u v a l e n c i j u u o d r e đ e n o m času, ovisi o p o t r e b a m a i s t a n j u l i č n o s t i . Potrebe ličnosti pridaju valencije pojedinim područjima i stvarima u psihološkoj okolini pojedinca. M e đ u t i m , osim p o t r e b a , n a p o j a v u v a l e n c i j e u p o j e d i n i m p o d r u č j i m a p s i h o l o ške o k o l i n e u t j e č u i d r u g i č i n i o c i . T a k o p o m a n j k a n j a ili n e p o s t o j a n j e n e k o g ciljnog objekta (recimo h r a n e k a d j e pojedinac gladan) u n e k o m p o d r u č j u dovodi d o toga d a t o p o d r u č j e g u b i s v o j u p o z i t i v n u v a l e n c i j u . B l i z i n a o p a s n o s t i t a k o đ e r m o ž e u t j e c a t i n a v a l e n c i j u n e k o g p o d r u č j a . S v i t i f a k t o r i ili 195
činioci j e s u faktori okoline i ne predstavljaju psihološke faktore koji determi n i r a j u v a l e n c i j u n e k o g p o d r u č j a ili n e k e p s i h o l o š k e o k o l i n e , a o n i t u o k o l i n u pojedinca ipak organiziraju i strukturiraju. Valencije m o g u biti različite intenzitetom. Taj intenzitet ovisi o b a m a pojedinca i ostalim (nepsihološkim) faktorima.
potre
Da bi došlo d o pomicanja ličnosti p r e m a p o d r u č j i m a pozitivne valencije, o d n o s n o do udaljavanja ličnosti o d n e k o g p o d r u č j a negativne valencije, p o t r e b n o j e d a n a l i č n o s t d j e l u j e snaga ili vektor. Premještanje ličnosti u njezinu p s i h o l o š k o m polju naziva se, k a o što s m o već rekli, lokomocija. T a k v u l o k o m o c i j u i z a z i v a j u v e k t o r i ili s n a g e k o j e p o s t o j e ili d j e l u j u u p s i h o loškoj okolini pojedinca. D a bi se m o g l o o d r e d i t i k a k o će se ličnost k r e t a t i u s v o m polju, p o t r e b n o j e z n a t i i v e l i č i n u s n a g e ili s n a g a k o j e n a n j u d j e l u j u i s m j e r t a k v o g d j e l o v a nja, kao i točku u ličnosti na koju takva snaga djeluje. Sve te osobine m o g u s e p r i k a z a t i m a t e m a t i č k i m v e k t o r i m a . V e l i č i n a n e k o g v e k t o r a o d g o v a r a veli č i n i s n a g e ili s i l e k o j a d j e l u j e . S m j e r v e k t o r a p o k a z u j e s m j e r d j e l o v a n j a t e sile, a t o č k a u ličnosti m j e s t o n a k o j e t a k v a s n a g a d j e l u j e . Veličina n e k o g v e k t o r a o d g o v a r a veličini snage koja djeluje. S m j e r v e k t o r a pokazuje s m j e r d j e l o v a n j a te sile, a t o č k a u k o j o j taj v e k t o r d o d i r u j e v a n j s k u p o v r š i n u lično sti p r e d s t a v l j a t o č k u u kojoj n e k a sila p s i h o l o š k o g p o l j a djeluje n a ličnost ( s l i k a 18).
S l i k a 18. Ličnost Obično na lokomocija djelovanja
je malokad pod n j u djeluje veći ili p r e m j e š t a n j e tih sila o d n o s n o
u t j e c a j e m s a m o j e d n e s i l e iz p s i h o l o š k o g p o l j a . b r o j t a k v i h sila. R e z u l t a t t a k v o g d j e l o v a n j a j e ličnosti u s m j e r u koji predstavlja rezultantu rezultantu vektora.
Budući da pojedina područja u psihološkoj okolini ličnosti imaju u o d r e đ e n o m času pozitivnu a druga negativnu valenciju, to će u t a k v o m polju n a j č e š ć e p o s t o j a t i i pozitivni i n e g a t i v n i v e k t o r i sila. N j i h o v a veličina ovisit ć e o s i l i p r i v l a č e n j a ili o d b i j a n j a k o j e p o j e d i n a p o d r u č j a i m a j u , t j . o v e l i č i n i p o z i t i v n e ili n e g a t i v n e v a l e n c i j e t a k v i h p o d r u č j a . V e l i č i n a v e k t o r a o v i s i t ć e i o t o m e k a k o j e pojedino područje blizu ličnosti. Što je n e k o područje bliže l i č n o s t i , t o j e s n a g a n j e g o v a p r i v l a č e n j a ili o d b i j a n j a v e ć a . N a d a l j e , s n a g a ili v e k t o r nekog p o d r u č j a ovisit će o snazi i v e k t o r i m a d r u g i h područja. Ako m o ž e m o nacrtati vektore koji n a pojedinu ličnost djeluju u određe n o m č a s u , m o ž e m o p r e d v i d j e t i n j e z i n u l o k o m o c i j u ili k r e t a n j e u p s i h o l o š k o m p o l j u . T a k v u j e d n u s i t u a c i j u p r i k a z u j u c r t e ž i n a s l i c i 19. N a s l i c i 19. p r i k a z a n a j e s i t u a c i j a ž e n e k o j a p r o l a z i k r a j d u ć a n a s h r a n o m . Ako i m a novaca, žena će lako ući u p o d r u č j e pozitivne valencije i kupiti h r a n u ( m e m b r a n a je slaba i p r o p u s n a ; crtež a). Ako n e m a novca, m e m b r a n a koja o m e đ u j e to p o d r u č j e pozitivne valencije p o s t a j e n e p r o p u s n a i p r e t v a r a se u neprelaznu zapreku. Žena ne može ući u područje pozitivne valencije (crtež 196
b). U takvoj situaciji žena može pomisliti n a novac i s u p r u g a koji bi joj taj n o v a c m o g a o d a t i . K o d n j e s e j a v l j a j u i n t e n c i j e ili k v a z i p o t r e b e k o j e s t v a r a j u nove valencije u njezinu p s i h o l o š k o m polju i n o v e v e k t o r e (crtež c). T a n k a m e đ a između žene i muža pokazuje da je on sklon dati traženi n o v a c Među tim, ako joj m u ž ne da novac, žena može pokušati novac posuditi od neke prijateljice. U takvoj situaciji m u ž j e okružen n e p r e m o s t i v o m z a p r e k o m , a žena dolazi d o h r a n e d r u g i m p u t e m , p o m o ć u prijateljice (crtež d).
c
d S l i k a 19.
P r o m j e n e u psihološkoj okolini ličnosti n e p r e k i d n o se zbivaju. T a k v e p r o m j e n e L e w i n n a z i v a restrukturiranjima psihološke okoline. Do njih dolazi zbog p r o m j e n a u sustavima napetosti u samoj ličnosti, tj. u povodu p r o m j e n a l i č n o s t i . R e s t r u k t u r i r a n j e p s i h o l o š k e o k o l i n e m o ž e i z a z v a t i i p r e m j e š t a n j e ili putovanje ličnosti u svom psihološkom polju, i napokon, restrukturiranje p s i h o l o š k o g p o l j a m o ž e b i t i u z r o k o v a n o kognitivnim procesima. Taj treći n a č i n i m o g u ć n o s t v r l o j e z a s t u p l j e n u L e w i n o v i m t u m a č e n j i m a i p r o i s t j e č e iz gestaltističke psihologije koja je mnogo proučavala procese rješavanja proble ma. Kognitivno restrukturiranje nastaje, na primjer, onda kada pojedinac p r o n a đ e r j e š e n j e n e k o g p r o b l e m a , k a d a s e p r i s j e t i n e č e g a š t o j e z a b o r a v i o ili kada u svojoj okolini zapazi nešto što prije nije zapažao. Kognitivni procesi koji dovode d o restrukturiranja psihološke okoline pojedinca jesu, p r e m a tome, percepcija, mišljenje, rezoniranje, pamćenje, dosjećanje, zaboravljanje i drugi. P r o m j e n e u psihološkoj okolini koje predstavljaju r e s t r u k t u r i r a n j e oko line j e s u p r o m j e n e jačine i s m j e r a v e k t o r a , p r o m j e n e propustljivosti m e đ a , p r o m j e n e u m e d i j u koji ispunja n e k o p o d r u č j e okoline i p r o m j e n e u valenciji pojedinih p o d r u č j a psihološke okoline n e k e ličnosti. Stanje
ravnoteže
Cilj j e l i č n o s t i i p s i h i č k i h p r o c e s a k o j i u n e k o j l i č n o s t i p o s t o j e u s p o s t a vljanje n a r u š e n e ravnoteže u ličnosti. Ravnoteža je ono stanje u k o j e m je napetost svih sustava u ličnosti izjednačena. Već s m o spomenuli da se takvo u r a v n o t e ž e n j e p o s t i ž e difuzijom n a p e t o s t i iz j e d n o g s u s t a v a u d r u g e . M e đ u t i m , e n e r g i j a k o j a j e s t v o r e n a i z b a c i v a n j e m l i č n o s t i iz s t a n j a u r a v n o t e ž e n e n a p e t o s t i m o ž e o s t a t i u ličnosti i p o v e ć a t i njezin o p ć i s t u p a n j na197
p e t o s t i . A k o s e t o i z b a c i v a n j e iz r a v n o t e ž e n a p e t o s t i p o j e d i n o g p o d r u č j a ili pojedinih p o d r u č j a u ličnosti ponavlja, a energija stvorena n a taj način o s t a j e u l i č n o s t i , d o ć i ć e d o v e l i k o g p o v e ć a n j a n a p e t o s t i c i j e l o g s u s t a v a li č n o s t i . E n e r g i j a s t v o r e n a n a t a j n a č i n p r i t i s k i v a t ć e iz u n u t a r n j i h p o d r u č j a ličnosti n a v a n j s k a (perceptivno-motorni s t r a t u m ) . Taj pritisak m o ž e izazvati p r o d o r energije u p o d r u č j e m o t o r i k e i izazvati vrlo u z b u đ e n o i nekontroli r a n o p o n a š a n j e . A k o j e p r o d o r e n e r g i j e iz u n u t r a š n j i h s f e r a l i č n o s t i u p o dručje m o t o r i k e postepen, zapažat će se m o t o r i č k a uznemirenost i pražnje nja različitog intenziteta. M o t o r i č k i n e m i r p o s e b n o j e izrazit k o d m a l e djece i uvijek je znak povišene napetosti, odnosno postojanja neke potrebe. O s i m difuzijom n a p e t o s t i , r a v n o t e ž a u ličnosti m o ž e se u s p o s t a v i t i n a j o š n e k o l i k o n a č i n a . J e d a n o d n a č i n a j e s t l o k o m o c i j a u odgovarajućem smjeru. Odgovarajući smjer lokomocije je onaj koji tu ličnost dovodi u p o d r u č j e koje s a d r ž i ciljni objekt ili objekt koji ima pozitivnu valenciju. Za takvu lokornociju o b i č n o će biti p o t r e b n i p r e t h o d n i psihološki procesi, kognitivna restruk t u r i r a n j a ( k a o , r e c i m o , u t o k u š k o l o v a n j a ili s t u d i r a n j a g d j e j e l o k o m o c i j a u smjeru stjecanja znanja i diplomiranja). R a v n o t e ž e s e m o ž e u s p o s t a v i t i i zamjenskom lokomocijom ili zamje nom ciljeva. A k o p o s t o j e dvije m e đ u s o b n o zavisne p o t r e b e , z a d o v o l j e n j e je dne od njih može raspršiti napetost stvorenu postojanjem druge. O s i m s t v a r n e i z a m j e n s k e l o k o m o c i j e p o s t o j i i imaginarna lokomocija. I m a g i n a r n a l o k o m o c i j a ili i m a g i n a r n o z a d o v o l j e n j e p o t r e b e p o j a v l j u j e s e o n da k a d a p o j e d i n a c (zbog p r e p r e k a , prevelikog n a p o r a , nesposobnosti, uvjeta o k o l i n e itd.) n e m o ž e p o s t i ć i s t v a r n o z a d o v o l j e n j e svoje p o t r e b e . U t a k v o m s l u č a j u o n m o ž e d o ž i v l j a v a t i u g o d u ili n a g r a d u v e ć i s a m i m z a m i š l j a j e m ili s a n j a r e n j e m o u s p j e h u i zadovoljenju. Za tu svrhu postoje i s t a n d a r d n i i već gotovi proizvodi koji m u u t o m e m o g u pomoći, kao što su razne predstave, filmovi, r o m a n i , p r i r e d b e itd.
Razvoj i diferencijacija ličnosti L e w i n j e o p i s a o i r a z v o j l i č n o s t i (1951). R a z v o j l i č n o s t i z a n j e g a j e u p r v o m r e d u razvoj struktura u ličnosti, tj. diferencijacija ličnosti. I z m e đ u dje t e t a i o d r a s l o g č o v j e k a p o s t o j e v e l i k e r a z l i k e u p r a v o u s t r u k t u r i n j i h o v i h li čnosti i njihove psihološke okoline. Životni p r o s t o r odraslog čovjeka z n a t n o j e i z d i f e r e n c i r a n i j i i o r g a n i z i r a n i j i o d ž i v o t n o g p r o s t o r a d j e t e t a . V e ć a izdifer e n c i r a n o s t ž i v o t n o g p r o s t o r a z n a č i d a s e u n j e m u (i u l i č n o s t i i u p s i h o l o š k o j o k o l i n i ) n a l a z i v i š e p o d r u č j a n e g o l i u ž i v o t n o m p r o s t o r u d j e t e t a ( s l i k a 20).
a
b S l i k a 20.
Zbog te razlike u s t r u k t u r i i veće složenosti u strukturi ličnosti odraslog č o v j e k a m o g u k o d n j e g a n a s t a j a t i n a p e t o s t i i f o r m i r a t i se s u s t a v i n a p e t o s t i na m n o g o više načina nego što je to slučaj k o d malog djeteta. Slično tome, 198
zbog veće izdiferenciranosti psihološke okoline n a t u ličnost djeluje m n o g o v e ć i b r o j v a l e n c i j a (i p o z i t i v n i h i n e g a t i v n i h ) t e m n o g o v e ć i b r o j v e k t o r a . Z b o g toga je motivaciona i dinamička situacija odraslog čovjeka također znatno složenija od motivacione i dinamičke situacije djeteta. Osim diferencijacije u polju dviju dimenzija u kojima je životni prostor topološki prikazan, dolazi d o diferencijacije i u d r u g e dvije dimenzije, tj. u v r e m e n s k o j dimenziji i u dimenziji realnost — nerealnost. Tako se vremen s k a d i m e n z i j a dijeli n a d a l e k u p r o š l o s t , bližu p r o š l o s t , n e p o s r e d n u prošlost, sadašnjost, n e p o s r e d n u b u d u ć n o s t , blisku b u d u ć n o s t i d a l e k u b u d u ć n o s t i po staje m n o g o veća i značajnija nego što je to slučaj kod djeteta. Dimenzija realnost — nerealnost t a k o đ e r postaje znatno izdiferenciran i j a n e g o u d j e t i n j s t v u . S a z r e l o š ć u p o j e d i n a c p o s t a j e sve s p o s o b n i j i d a ra zlikuje ono što je realno od onog što nije realno, ono što je m o g u ć e od onog š t o n i j e m o g u ć e , r e a l n o s t o d z a m i š l j a j a , p r i v i d e o d s t v a r n o s t i . O d r a s l i zna tno bolje od djece m o g u razlikovati istinu od neistine. Razvija se i p o j a m vjerojatnosti, mogućnosti i p o j a m različitih stupnjeva vjerojatnosti. Diferencijacija ličnosti i njezine okoline dovodi do p r o m j e n e i u drugim o b i l j e ž j i m a ž i v o t n o g p r o s t o r a . T a k o s e m e đ e ili o p n e k o j e d i j e l e p o j e d i n a p o d r u č j a u t o m p r o s t o r u m i j e n j a j u n e s a m o b r o j e m n e g o i k a k v o ć o m , a do g a đ a j u se i p r o m j e n e u m e d i j i m a k o j i m a su i s p u n j e n a ta p o d r u č j a . Mediji i n j i h o v a p o v r š i n a p o s t a j u r a z l i č i t o r i g i d n i ili f l u i d n i . M e đ e d j e t e t a s u s l a b i j e o d m e đ a o d r a s l o g a . Z b o g t o g a n a l i č n o s t d j e t e t a v a l e n c i j e i v e k t o r i iz p s i h o l o š k e o k o l i n e m o g u m n o g o v i š e u t j e c a t i n e g o n a o d r a s l o g č o v j e k a . Dijete je kao ličnost mnogo više uključeno u svoju psihološku okolinu od ličnosti odraslog čovjeka. O n o je m n o g o više dio te okoline n e g o što j e t o odrasli. Propustljivost opni u n u t a r ličnosti djeteta o m o g u ć u j e veću fluidnost i veću me đuzavisnost pojedinih p o d r u č j a u njegovoj ličnosti. Tako je vrlo lako m o g u ć e d a s e p o j e d i n e p o t r e b e ili ž e l j e , m o t i v i ili n a m j e r e z a m j e n j u j u i n a d o m j e š t a j u d r u g i m a . K o d o d r a s l i h t o j e m n o g o t e ž e . Z b o g s l a b o s t i ili p r o p u s t l j i v o s t i o p n i i d r u g e s u dvije d i m e n z i j e ( v r e m e n s k a d i m e n z i j a i d i m e n z i j a r e a l n o s t — ne r e a l n o s t ) slabo i z d i f e r e n c i r a n e , t a k o d a dijete m n o g o slabije r a z l i k u j e real n o s t o d n e r e a l n o s t i i p r o š l o s t o d s a d a š n j o s t i ili b u d u ć n o s t o d s a d a š n j o s t i . Po Lewinu je razvoj ličnosti rezultat s t r u k t u r a l n i h i d i n a m i č k i h faktora ž i v o t n o g p r o s t o r a d j e t e t a (1951). T o s u z a n j e g a o s n o v n e d e t e r m i n a n t e r a z v o j a . Vidimo da i na p o d r u č j u razvoja ličnosti Lewin zauzima čisto psihološku k o n c e p c i j u . R a z v o j l i č n o s t i , p r e m a t o m e , n i j e p r o d u k t ili r e z u l t a t d j e l o v a n j a b i o l o š k i h f a k t o r a ili m a t u r a c i j e , o d n o s n o b i o l o š k o g s a z r i j e v a n j a p o j e d i n c a . Razvojna psihologija ličnosti treba, p r e m a njemu, koristiti čisto psihološke p o j m o v e ili k o n s t r u k t e , a n e b i o l o š k e ili f i z i o l o š k e . T o j e z b o g t o g a š t o b i o l o š k e ili f i z i o l o š k e č i n j e n i c e n e p r i p a d a j u n i p s i h o l o š k o j o k o l i n i n i l i č n o s t i . One, dakle, ne postoje u životnom prostoru i nisu u n j e m u prikazane. Zbog toga ih Lewin ne r a z m a t r a , o s i m p o n e k a d , k a o što j e to k o d r a z m a t r a n j a ado lescencije u kojoj n a s t u p a j u nagle i velike p r o m j e n e u organizmu. Takve pro m j e n e tada utječu na povećanje nestabilnosti i neodređenosti pojedinih stru ktura u životnom prostoru. Lewin također ne pridaje veću pažnju razvojnim stadijima, niti razvoj d i j e l i n a p o j e d i n e s t a d i j e ili s t u p n j e v e . O n s m a t r a d a s e z n a č a j n i j e r a z v o j n e p r o m j e n e d o g a đ a j u u d o b i o d t r i g o d i n e i u a d o l e s c e n c i j i . I z m e đ u t a d v a ži votna perioda i nakon adolescencije postoji relativna stabilnost. 199
U vezi j e s t a k v i m s h v a ć a n j e m i L e w i n o v o m i š l j e n j e d a k o r i š t e n j e razli č i t i h l j e s t v i c a z a m j e r e n j e o v e ili o n e v r s t e r a z v i j e n o s t i n i j e z a p s i h o l o g i j u korisno, jer se n a taj način ne m o ž e utvrditi stvarna razvijenost pojedinca. M n o g o j e k o r i s n i j e i b o l j e a k o s e r a z v o j p o j e d i n c a u t v r đ u j e n a o s n o v i dife rencijacije i integracije. Ispitivanje uvjeta koji su nužni da bi došlo do određenih promjena u toku razvoja mnogo je važnije za psihologiju od deskrip cije karakteristika pojedinaca na pojedinim stupnjevima razvoja. Osim diferencijacije ličnosti i njezine okoline, u toku razvoja događaju s e j o š n e k e p r o m j e n e . T o s u u p r v o m r e d u organizaciona međuzavisnost i re gresija o d n o s n o retrogresija (1951). Organizaciona m e đ u z a v i s n o s t jest p o j a m koji se odnosi n a m e đ u s o b n o djelovanje pojedinih područja u ličnosti. Kod malog djeteta postoji velika m e đ u z a v i s n o s t p o j e d i n i h p o d r u č j a . T o znači d a svako p o d r u č j e m o ž e djelo vati na svako d r u g o p o d r u č j e . T a k o , a k o se, recimo, povisi n a p e t o s t u n u t a r nekog p o d r u č j a ličnosti m a l o g djeteta o n a će se lako i brzo proširiti n a ostala p o d r u č j a p a č a k i n a o n a k o j a s u u d a l j e n a . T o vrijedi za svako p o d r u č j e . Su stavi n a p e t o s t i k o d m a l o g d j e t e t a s u t a k v i d a se p o r e m e ć a j r a v n o t e ž e n a p e t o s t i iz u n u t a r n j i h p o d r u č j a l i č n o s t i d j e t e t a v r l o l a k o p r e n o s i n a v a n j s k a , motorička područja. Tako je dijete koje je gladno izrazito motorički aktivno i nemirno. Motorički n e m i r i aktivnost većih mišićnih skupina vrlo je česta p o j a v a k o d m a l e d j e c e . T o j e z n a k i z b i j a n j a n a p e t o s t i n a p o v r š i n u ili n a periferiju ličnosti. U t o k u r a z v o j a š i r e n j e n a p e t o s t i iz j e d n o g s u s t a v a u d r u g e p o s t a j e o r g a n i z i r a n o . P o j e d i n a p o d r u č j a s t j e č u p r v e n s t v o ili p r e d n o s t u š i r e n j u n a p e tosti. T a k o n e k a p o d r u č j a m o g u širiti napetost u n e k a druga, a da se ipak pri tome n e izjednače s njima. N a taj način unutarnja područja m o g u podvrći p o d svoju kontrolu vanjska p o d r u č j a ličnosti. U takvom slučaju ta unutarnja područja određuju ciljeve motoričkih akcija ili načine percipiranja okoline ili čak i što će se u okolini percipirati a što neće. Osim diferenciranja pojedinih područja po važnosti odnosno dominan t n o s t i , d o l a z i u t o k u r a z v o j a d o f o r m i r a n j a hijerarhije subordinacija ili hi jerarhija dominacija pojedinih područja. Tako jedno područje može domi n i r a t i n a d j e d n i m , d v a ili v i š e s u b o r d i n i r a n i h p o d r u č j a k o j a i m a j u t a k o đ e r hijerarhijsku organizaciju zavisnosti. Takve hijerarhijske organizacije poje dinih područja omogućuju odraslom da postupa n a drukčije načine negoli d i j e t e . T a k o o d r a s l i m o ž e i n h i b i r a t i p o j e d i n e a k c i j e i m o ž e postupati po planovima. Razvoj ličnosti nije, po Lewinu, pravocrtan i j e d n a k o u s m j e r e n tok. S v r e m e n a n a v r i j e m e razvoj se u s p o r a v a , zastaje, p a se č a k i vraća. Postoji, dakle, i m o g u ć n o s t regresije. L e w i n razlikuje dvije vrste regresija: regresiju i retrogresiju. Retrogresija u razvoju pojedinca znači ponovno javljanje ne kih oblika ponašanja koji su već postojali u životu tog pojedinca. Regresija znači, međutim, vraćanje ponašanja pojedinca na primitivniju razinu, bez ob z i r a n a t o d a li s e t a k a v o b l i k p o n a š a n j a k o d t o g p o j e d i n c a v e ć p o j a v l j i v a o . E k s p e r i m e n t a l n o i e m p i r i j s k o istraživanje regresije temelji se n a utvr đivanju d o b n i h n o r m i za različite vrste aktivnosti. Tako, a k o z n a m o način na koji se igraju petogodišnji dječaci i ako z n a m o način na koji se igraju s e d m o g o d i š n j i d j e č a c i , l a k o ć e m o m o ć i u t v r d i t i d a li j e n a č i n i g r e n e k o g d j e t e t a s l i č n i j i i g r i d j e c e o d s e d a m ili o d p e t g o d i n a , o d n o s n o l a k o ć e m o u t v r d i t i d a j e d i j e t e o d s e d a m g o d i n a r e g r e s i r a l o n a n i v o u d j e t e t a o d p e t g o d i n a . Le200
win je sa svojim s u r a d n i c i m a izveo p r v a e k s p e r i m e n t a l n a istraživanja regre s i j e . T a k o s u o n i s u r a d n i c i ( B a r k e r i d r . 1941) p o k a z a l i d a f r u s t r a c i j a m o ž e izazvati regresiju u p o n a š a n j u djeteta. Budući da Lewin razvoj ličnosti objašnjava u t e r m i n i m a polja i s m a t r a da takav razvoj determiniraju prilike i dinamički faktori životnog prostora p o j e d i n c a , za n j e g a se razvoj ličnosti svodi n a već o p i s a n e p r o m j e n e i n a kognitivna restrukturiranja. Upravo zbog takvih kognitivnih restrukturiranja, koja se n e p r e k i d n o događaju u t o k u razvoja ličnosti, za Lewina je od m a l e ili n i k a k v e v a ž n o s t i u t j e c a j k o n d i c i o n i r a n j a ili j e d n o s t a v n i h o b l i k a u č e n j a k a o što je asocijativno učenje n a razvoj ličnosti i ponašanja. Asocijacija p o d a t a k a i s k u s t v a ili a s o c i j a c i j a d o ž i v l j a j a m o g u ć a j e n e z b o g k o n t i n u i t e t a i z m e đ u p o dražaja i reakcije i ne zbog ponavljanja, već zbog toga što ta dva p o d a t k a (riječi, n a p r i m j e r ) p r i p a d a j u i s t o m s u s t a v u n a p e t o s t i . On, d a k l e , n e p r i h v a ć a asocijacionistička o b j a š n j e n j a u č e n j a . U vezi s t i m s u o n d a i n a g r a d a i k a z n a kao determinante učenja i ponašanja. Nagrada i kazna, odnosno Thorndikeov z a k o n e f e k t a za n j e g a s u važni s a m o z b o g t o g a š t o p r o i z v o d e p r o m j e n e u časovitoj s t r u k t u r i p o l j a pojedinca. P o d n j i h o v i m se u t j e c a j e m n e s t v a r a j u traj n e v e z e ili a s o c i j a c i j e , j e r u p o l j u n e m a n i č e g š t o b i b i l o t r a j n o , v e ć o n e p r o izvode časovite p r o m j e n e u vektorima, valencijama i sustavima napetosti. R a z v o j i m a , p o L e w i n u , d v a l i c a ili d v i j e s t r a n e . J e d n o l i c e ili j e d n a s t r a n a r a z v o j a j e unutarnja. To su p r o m j e n e u organizaciji, integraciji i diferen cijaciji u ličnosti i njezinu p s i h o l o š k o m polju. D r u g a s t r a n a razvoja je vanj ska, v i d l j i v a s t r a n a . O n a o b u h v a ć a promjene u'ponašanju koje se javljaju u t o k u razvoja. Postoji n e k o l i k o tipičnih p r o m j e n a u p o n a š a n j u koje se ja vljaju u toku razvoja. To su p r o m j e n e u raznolikosti ponašanja, p r o m j e n e u o r g a n i z i r a n o s t i p o n a š a n j a , p o v e ć a n j e ili p r o š i r i v a n j e p o d r u č j a p o n a š a n j a i p r o m j e n e u s t u p n j u realnosti p o n a š a n j a . Te p r o m j e n e i m a j u o b j e k t i v a n ka rakter, vidljive su i d o s t u p n e registraciji i predstavljaju osnovicu n a kojoj su zasnovana b r o j n a kasnija istraživanja i ispitivanja. Uvrštenjem tih p r o m j e n a u svoj razvojni s u s t a v L e w i n j e s t v o r i o o s n o v i c u za svoj g o l e m utjecaj n a eks p e r i m e n t a l n a i s t r a ž i v a n j a n a m n o g i m p o d r u č j i m a p s i h o l o g i j e . Z b o g t o g a vje r o j a t n o ni j e d n a teorija ličnosti (osim m o ž d a biheviorističkih) nije p o t a k n u la t o l i k a i s t r a ž i v a n j a i n e m a t a k v u e m p i r i j s k u p o d l o g u k a o š t o j e i m a L e w i n o v a . U t o k u r a z v o j a p o n a š a n j e p o s t a j e sve raznolikije. R a z n o l i k o s t se pove ćava d o o d r e đ e n e dobi. Ta raznolikost se manifestira n a različitim područji m a k a o š t o s u i n t e r e s i , m o t i v i , p o t r e b e , e m o c i j e , i n f o r m a c i j e , a k t i v n o s t i , so cijalni k o n t a k t i . Svestranost je p r a ć e n a i sve v e ć o m organiziranošću ponašanja. T a orga niziranost se izražava u sve većoj hijerarhizaciji. T a k o n e k o dijete m o ž e gra d i t i k u ć i c u u p i j e s k u s a m o z b o g i g r e ili z a b a v e , a s t a r i j e d i j e t e u t o m e m o ž e uz igru i zabavu vidjeti i m o g u ć n o s t d a se istakne i d a dobije pohvalu i pri znanje odraslih. Starije dijete m o ž e istovremeno sudjelovati u više različitih aktivnosti, što m l a đ e ne može. Starija su djeca m a n j e podložna s m e t n j a m a s a s t r a n e , v i š e a p s o r b i r a n a s v o j i m p o s l o m i, a k o s u p r e k i n u t a , v r a t i t ć e s e t o m poslu da ga dovrše. Isto tako, starija djeca m o g u istovremeno održavati više socijalnih k o n t a k a t a o d m l a đ e . S r a s t o m i razvojem povećava se i krug aktivnosti djeteta. N a početku je ono vezano uz kolijevku, kasnije uz neposrednu obiteljsku okolinu, onda uz vrtić, školu, ulicu, grad, prijatelje itd. 201
S r a s t o m i r a z v o j e m razvija se sve više i orijentacija p r e m a realnosti, a s t i m u vezi i s p o s o b n o s t r a z l i k o v a n j a r e a l n o g a o d n e r e a l n o g a . U svim t i m p r o m j e n a m a , k a k o u n u t a r n j i m , t a k o i v a n j s k i m , o d r ž a v a se, po mišljenju Lewina, integritet i jedinstvo ličnosti. To jedinstvo o n povezuje s j e d n o m glavom; d o k p o s t o j i j e d n a glava, dotle postoji j e d i n s t v o ličnosti. K a d s e t a g l a v a p o d i j e l i n a d v i j e ili v i š e , j e d i n s t v o l i č n o s t i s e g u b i , a n a s t a j e o p e t t e k o n d a k a d a s e p o n o v n o f o r m i r a j e d n a g l a v a . Jedinstvo ličnosti ne može, prema tome, postojati ako pojedinac nema svoju glavu. J e d i n s t v o li čnosti nije, m e đ u t i m , s t a b i l n o . O n o se m i j e n j a n e s a m o u t o k u razvoja, n e g o se m i j e n j a i oscilira i k o d o d r a s l i h ljudi.
Empirijska istraživanja Lewin nije bio s a m o velik teoretik, o n je s a m i u suradnji s d r u g i m a pro veo m n o g o e k s p e r i m e n t a l n i h istraživanja n a najrazličitijim p o d r u č j i m a psi hologije. S a m je stvorio genijalne e k s p e r i m e n t a l n e nacrte istraživanja onih p o j a v a i p o d r u č j a p o n a š a n j a za koje se p r i j e n j e g a mislilo d a se n e m o g u eks p e r i m e n t a l n o istraživati. Z b o g toga je Lewin j e d n a k o toliko ingeniozni eksp e r i m e n t a l a c koliko je ingeniozni teoretik. Nije stoga č u d o što je velik broj i s t r a ž i v a n j a i z v r š e n u v e z i s n j e g o v i m k o n c e p c i j a m a i š t o j e o n d i r e k t n o ili indirektno obogatio i utjecao na razvoj vrlo različitih p o d r u č j a suvremene psihologije od psihologije djetinjstva i razvoja, p r e k o psihologije ličnosti, do socijalne psihologije. Bez njega d a n a s ne b i s m o imali velik dio eksperimen t a l n i h i s t r a ž i v a n j a n a t i m p o d r u č j i m a . Lewinov rad najbolje pokazuje kako može biti plodonosna kombinacija teorijskog i eksperimentalnog rada, za razliku od besciljnog eksperimentalnog istraživanja odnosno praznog teore tiziranja. E k s p e r i m e n t a l n i r a d L e w i n a i n j e g o v i h s u r a d n i k a ili s l j e d b e n i k a b i o j e u v i j e k teorijski orijentiran i teorijski vođen odnosno usmjeravan. Eksperi menti se u takvom radu poduzimaju kao sredstvo provjere ili verifikacija propozicija neke teorije ( u o v o m s l u č a j u t e o r i j e p o l j a ) . Njegovi eksperimenti nemaju karakter golog prikupljanja podataka koji često puta nemaju nika kve svrhe ni značenja ( F u l g o s i , 1967, 1970). Z a L e w i n a p o j e d i n a e k s p e r i m e n t o m v e r i f i c i r a n a č i n j e n i c a i m a z n a č e n j e s a m o a k o s e m o ž e p o v e z a t i ili d o v e s t i u v e z u s n e k o m t e o r i j o m ili o p ć i m z a k o n o m . Od brojnih e k s p e r i m e n t a l n i h istraživanja koja su p o t a k n u t a Lewinovim k o n c e p c i j a m a n a p o d r u č j i m a k a o š t o su d i n a m i k a p a m ć e n j a , p o n o v n o g vra ćanja p r e k i n u t i m aktivnostima, supstituirana aktivnost, sacijacija, regresije, razina aspiracija, vođenje grupe, g r u p n o odlučivanje, g r u p n a d i n a m i k a i dru gih — m i ć e m o ovdje s p o m e n u t i s a m o nekoliko. Zeigarničin
efekt
na području
pamćenja
N a p e t o s t u n e k o m d i n a m i č k o m s u s t a v u ličnosti t r a j e sve d o t l e d o k se l i č n o s t n e p r e m j e s t i u p o d r u č j e k o j e p r e d s t a v l j a c i l j n j e z i n e a k t i v n o s t i (Le w i n , 1938). T o j e , d a k a k o , u s l u č a j u k a d s e r a d i o c i l j u k o j i i m a p o z i t i v n u v a l e n c i j u . P r e m j e š t a n j e m u t o p o d r u č j e ili p o s t i z a n j e m t a k v o g c i l j a r e d u c i r a se n a p e t o s t i u s p o s t a v l j a s t a n j e r a v n o t e ž e u ličnosti. L o k o m o c i j a u p o d r u č j u p s i h o l o š k e o k o l i n e p o j e d i n c a k o j e s a d r ž i cilj n j e g o v e a k c i j e m o ž e b i t i s t v a r n a 202
l o k o m o c i j a , t j . m o ž e b i t i n a r a z i n i a k c i j e , ili m o ž e b i t i z a m i š l j e n a (mišljenje).
lokomocija
N a osnovi t a k v e Levvinove k o n c e p c i j e izvršena s u m n o g a e k s p e r i m e n t a l n a i s t r a ž i v a n j a n a p o d r u č j u d i n a m i k e p a m ć e n j a . Z e i g a r n i k j e (1927) p o s t a v i l a hipotezu d a će se u p a m ć e n j u bolje i duže zadržati oni zadaci i p r o b l e m i koje p o j e d i n a c n i j e u s p i o r i j e š i t i n e g o l i o n i p r o b l e m i k o j e j e p o j e d i n a c u s p i o ri ješiti. Ta je hipoteza e k s p e r i m e n t a l n o ispitivana n a taj način d a je ispitani cima bilo o m o g u ć e n o d a dokraja riješe neke zadatke, a kod drugih zadataka s u bili p r e k i n u t i p r i j e n e g o s u ih u s p j e l i riješiti d o k r a j a . P r e m a h i p o t e z i , na petost koja je u ličnosti stvorena postavljanjem zadatka nestala je k o d onih z a d a t a k a k o j i s u r i j e š e n i d o k r a j a , a o s t a l a j e k o d o n i h z a d a t a k a k o j i n i s u ri j e š e n i , j e r c i l j n o p o d r u č j e n i j e d o s t i g n u t o . N a k o n o d r e đ e n o g v r e m e n a o d is p i t a n i k a se zahtijevalo d a se prisjete »zadataka k o j e su r a n i j e rješavali«. Re zultati su u tim istraživanjima izražavani Zeigarničinim kvocijentom: 2j£ _
broj neriješenih kojih se prisjetio broj riješenih kojih se prisjetio
P r e m a h i p o t e z i t a j b i k v o c i j e n t t r e b a o b i t i v e ć i o d 1. Z e i g a r n i k j e d o b i l a k v o c i j e n t o d 1,9, š t o z n a č i d a s u i s p i t a n i c i b i l i s p o s o b n i d a s e p r i s j e t e g o t o v o d v o s t r u k o više z a d a t a k a koje nisu završili negoli z a d a t a k a k o j e s u završili. Taj je rezultat bio u s k l a d u s Levvinovom teorijom. B u d u ć i d a su se ispitanici ipak mogli prisjećati i n e k i h z a d a t a k a koji su bili z a v r š e n i , bilo j e o č i t o d a t u d j e l u j u j o š n e k i f a k t o r i . Uz sile k o j e s u prisi ljavale ispitanika d a misli n a nezavršene z a d a t k e i d a ih se zbog toga lakše p r i s j e ć a , p o s t o j a l a j e i sila k o j a j e p o d j e d n a k o djelovala n a p r i s j e ć a n j e i je d n i h i d r u g i h z a d a t a k a . T a j e sila u p s i h o l o š k o m p o l j u i s p i t a n i k a s t v o r e n a u p u t o m koju je e k s p e r i m e n t a t o r d a o ispitanicima: »Pokušajte se prisjetiti z a d a t a k a k o j e ste r a n i j e rješavali.« Zbog t o g a Z K p r e d s t a v l j a s a m o m j e r u relativne snage dosjećanja nezavršenih zadataka u odnosu n a s n a g u dosjećanja svih zadataka. U p u t o m inducirana snaga prisjećanja svih z a d a t a k a može biti različita, što zavisi o d s a m e u p u t e i k a r a k t e r a snaga u polju. Ako j e ta i n d u c i r a n a s n a g a p r i s j e ć a n j a svih z a d a t a k a veća, Z K bi t r e b a o b i t i bliži jedi n i c i . Z e i g a r n i k i d r u g i ( K a t z , 1938) i s p i t i v a l i s u i p o t v r d i l i u d r u g i m e k s p e r i m e n t i m a i t o o č e k i v a n j e , č i m e j e p o t v r đ e n a situaciona determiniranost pamćenja odnosno utjecaj polja i situacije na dosjećanje. K a d je motivacija izazvana p r e k i n u t i m z a d a c i m a bila velika i k a d s u se ti z a d a c i nalazili na kraju serije, te kad je e k s p e r i m e n t a t o r o v pritisak bio slab, ZK je bio daleko iznad jedinice. Kasnija istraživanja Zeigarničina efekta pokazala su da je taj efekt još složeniji. U istraživanje j e u v e d e n a varijabla ego-uključenja. Ako su zadaci predstavljali o s o b n i n e u s p j e h onoga koji ih j e rješavao k a o što j e bilo u onim eksperimentima u kojima je zadatak predstavljen ispitanicima kao mjera neke njihove socijalno poželjne sposobnosti, n a p r i m j e r »inteligencije«, i kad je neuspjeh u rješavanju implicirao i ugrožavao samopoštovanje pojedinca, ZK je m o g a o postati i m a n j i o d jedan. To znači d a su se u t a k v i m o k o l n o s t i m a ispitanici slabije prisjećali n e z a v r š e n i h , a bolje z a v r š e n i h z a d a t a k a . Taj re z u l t a t n e k i p s i h o l o z i i n t e r p r e t i r a j u k a o eksperimentalnu potvrdu Freudova mehanizma potiskivanja odnosno eksperimentalni dokaz mehanizma ego-obrane ( R o s e n z w e i g , 1 9 3 3 ; M a r r o w , 1938; F r e e m a n , 1930; R o s e n z w e i g , 1943). 203
Tendencija
vraćanja
na
zadatak
L e w i n o v u k o n c e p c i j u o n a p e t o s t i k o j a se ne gubi dotle d o k nije o s t v a r e n c i l j i s p i t i v a l a j e O v s i a n i k i n a (1928) u v e z i s t e n d e n c i j o m p o n o v n o g v r a ć a n j a n a p r e k i n u t i z a d a t a k . N a i m e , a k o j e n e k i z a d a t a k p r e k i n u t , cilj n i j e p o s t i g n u t , p o t r e b a postoji i dalje, a o n a u z r o k u j e n a p e t o s t u ličnosti k o j a teži u r a v n o teženju. Ovsianikina j e n a osnovi t o g a postavila hipotezu d a će pojedinci koji su prekinuti u rješavanju pokazivati veću tendenciju vraćanja na te zadatke negoli n a one koje su završili. U njezinu-eksperimentu stvoreni su takvi uvjeti d a su neki ispitanici bili »slučajno« p r e k i n u t i u rješavanju n e k i h z a d a t a k a . N a k o n toga, kasnije, oni su ostavljeni u prostoriji sami, slobodni da r a d e š t o h o ć e . U t v r đ e n o j e d a s u se svi, d a k l e 100%, v r a ć a l i n a p r e k i n u t i z a d a t a k . U pokusima u kojima su ispitanici n a m j e r n o prekidani povratak n a zadatak b i o j e j o š u v i j e k 8 2 % . I o v d j e j e u t v r đ e n e f e k t e g o - u k l j u č e n j a ( N o w l i s , 1941). Zeigarničin i Ovsianičin efekt ispitivani su i u odnosu n a vrijeme. Lewin je s m a t r a o da će u toku v r e m e n a razlika između napetosti stvorene u d v a m a sustavima napetosti pasti. Rezultati istraživanja i Zeigarničina efekta i efekta Ovsianikine t o s u potvrdili. B r o j o n i h koji su se vraćali n a p r e k i n u t i z a d a t a k k a o i b r o j d o s j e ć a n j a t a k v i h z a d a t a k a bili su sve m a n j i što j e v r e m e n s k i ra z m a k o d p r e k i d a b i o veći'. Valja s p o m e n u t i d a su ovi e k s p e r i m e n t i imali i o d r e đ e n e r e p e r k u s i j e n a s u v r e m e n e t e o r i j e z a b o r a v l j a n j a ( P r e n t i c e , 1943; L e w i s , 1944; L e w i s i F r a n k l i n , 1944; O s g o o d , 1963). Zeigarničin, a v j e r o j a t n o i Ovsianičin efekt ovise i o s t u p n j u fluidnosti o d n o s n o r i g i d n o s t i o d r e đ e n e ličnosti, o d n o s n o o s t r u k t u r a l n i m o d n o s i m a i ve z a m a i z m e đ u p o j e d i n i h s u s t a v a u l i č n o s t i . F l u i d n o s t ili r i g i d n o s t n e k e o s o b e d e t e r m i n i r a n a j e n j e z i n i m o p ć i m s t a n j e m k o j e j e p a k u vezi s p s i h o l o š k o m o k o l i n o m i v a n j s k o m l j u s k o m životnog p r o s t o r a , o d n o s n o u vezi sa s t a n j e m s a m e ličnosti. S m a t r a se da je ličnost fluidnija o n d a k a d a je e m o c i o n a l n o u z b u đ e n i j a , u m o r n a , m l a d a , k a d a s e n a l a z i u n e k o j » i r e a l n o j « ili u z a m i š l j e n o j situaciji, k a d j e i n t e l i g e n t n i j a i si. Zeigarnik j e p o k a z a l a d a t a k v a s t a n j a v e ć e f l u i d n o s t i p o g o d u j u g u b l j e n j u n a p e t o s t i u s u s t a v i m a , š t o d o v o d i d o sla bijeg prisjećanja nezavršenih zadataka. Zamjenska
aktivnost
P o n a š a n j e p o j e d i n c a u n e k o m č a s u u o b i č n o m ž i v o t u m o ž e n a m izgle dati p o t p u n o nerazumljivo i neobjašnjivo. Psiholog koji poznaje Lewinovu teoriju o nastajanju napetosti i uvjetima izjednačavanja napetosti u ličnosti može takva ponašanja objasniti i razumjeti. On će u njima lako prepoznati zamjensku aktivnost. Lewin je s m a t r a o d a se n a p e t o s t s t v o r e n a u n u t a r n e k o g p o d r u č j a lično sti širi n a o n a p o d r u č j a n a k o j a se m o ž e najlakše širiti, t j . p r e m a k o j i m a su m e đ e ili o p n e p r o p u s n e i t a n k e , o d n o s n o k o j a s u i s p u n j e n a f l u i d n i m m e d i j e m . D a li s e t a t e o r i j a m o ž e e k s p e r i m e n t a l n o p r o v j e r i t i ? L e w i n j e z a m i s l i o ovakvu strategiju za e k s p e r i m e n t a l n o ispitivanje ovog a s p e k t a svoje teorije (1935a): R e c i m o d a j e n e k o m d j e t e t u k o j e se i g r a k o c k a m a s u g e r i r a n o d a sa gradi kuću i da je dijete tu sugestiju prihvatilo. Ta inducirana namjera stvara u njegovoj ličnosti stanje napetosti. Prije nego što ono sagradi kuću, dijete biva p r e k i n u t o i o n e m o g u ć e n o . Time je, p o Lewinu, o n e m o g u ć e n o da se stvori stanje ravnoteže napetosti u njegovoj ličnosti i napetost i dalje traje i postoji. 204
U m j e s t o k o c a k a p r u ž e n a m u je sada m o g u ć n o s t d a se igra plastelinom, k i t o m ili n e k i m d r u g i m m a t e r i j a l o m k o j i o m o g u ć u j e m o d e l i r a n j e i g r a đ e n j e , i s u gerirano m u je da od toga napravi n e k u figuru (recimo n e k u životinju). T o m sugestijom stvoreno j e j e d n o novo područje napetosti u n u t a r ličnosti djeteta. Djetetu je sada, m e đ u t i m , o m o g u ć e n o d a završi taj drugi zadatak. N a k o n t o g a m u j e o m o g u ć e n o d a se p o n o v n o i g r a k o c k a m a . S a d a se p r o m a t r a d a li ć e s e d i j e t e v r a t i t i n a r a n i j i , p r e k i n u t i z a d a t a k , t j . d a li ć e o p e t z a p o č e t i g r a diti k u ć u k o j u nije dovršilo. Ako se v r a t i n a taj raniji z a d a t a k , o n d a bi to značilo d a n a k n a d n a aktivnost (modeliranje) nije dovela d o osipanja tenzije s t v o r e n e p r v i m z a d a t k o m i d a o n a i dalje djeluje u ličnosti. A k o se dijete ne vrati n a građenje k u ć e iz kocaka, znači d a j e n a k n a d n a aktivnost i nape tost stvorena d r u g i m z a d a t k o m dovela d o osipanja tenzije, o d n o s n o d a je drugi sustav napetosti potrošio energiju stvorenu prvim sustavom nape t o s t i . U t a k v o m s l u č a j u d r u g i z a d a t a k s l u ž i k a o s u p s t i t u c i j a ili z a m j e n a z a prvi, o d n o s n o d r u g a aktivnost je z a m j e n a za prvu. U s v a k o m t a k v o m ekspe r i m e n t u p o s t o j i i k o n t r o l n a g r u p a d j e c e k o j a s u i s t o p r e k i n u t a u p r v o m za d a t k u , ali k o j i m a n i j e p r u ž e n a m o g u ć n o s t s u p s t i t u i r a n e a k t i v n o s t i i k o d ko jih stvorena tenzija treba perzistirati. N a osnovi takvog n a c r t a e k s p e r i m e n t a nastala je velika skupina ekspe r i m e n a t a koji su poznati p o d i m e n o m eksperimenti supstitucije. U tim je p o k u s i m a i s p i t i v a n a ili f r e k v e n c i j a p o n o v n o g v r a ć a n j a n a p r v i z a d a t a k ili f r e k v e n c i j a p r i s j e ć a n j a t o g z a d a t k a . L i s s n e r (1933) i d r u g i s u u t i m p o k u s i m a u t v r d i l i : 1. z a m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e a k t i v n o s t i j e t o v e ć a š t o j e t a a k t i v n o s t s l i č n i j a o r i g i n a l n o j a k t i v n o s t i ; 2. z a m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e a k t i v n o s t i j e t o v e ć a š t o j e b l i ž i v r e m e n s k i d o d i r i z m e đ u t e a k t i v n o s t i i p r v e ili o r i g i n a l n e a k t i v n o s t i ( H e n l e , 1942); z a m j e n s k a v r i j e d n o s t n e k e a k t i v n o s t i k a o , n a p r i m j e r , r a z m i š l j a n j a , r a z g o v o r a ili d j e l o v a n j a o v i s i o k a r a k t e r u o r i g i n a l n o g zadatka. Tako je u t v r đ e n o da za one zadatke koji su s a m o intelektualni a d e k v a t n u z a m j e n u m o ž e p r e d s t a v l j a t i g o v o r (opisivanje k a k o t o t r e b a uči n i t i ) ( M a h l e r , 1933). K o d » z a d a t a k a r e a l i z a c i j e « , u k o j i m a j e c i l j s t v a r n o g r a đenje materijalnog objekta, p o t r e b n o je d a se zamjenski zadatak sastoji od stvarnog djelovanja, a n e od pričanja, a k o d onih z a d a t a k a koji su vezani za n e k u d r u g u o s o b u ( k a o š t o j e , n a p r i m j e r , e k s p e r i m e n t a t o r ili o d g a j a t e l j ) , i č i j i j e c i l j p o k a z i v a n j e ili d e m o n s t r i r a n j e n e č e g a t o j o s o b i , z a m j e n s k a a k t i v n o s t t a k o đ e r m o r a biti u o b l i k u n e k e vidljive aktivnosti i n e m o ž e se s a m o s v e s t i n a m i š l j e n j e ili p r i č a n j e o t o m e . T o j e u t v r đ e n o e k s p e r i m e n t i m a . U s v i m j e e k s p e r i m e n t i m a p o t v r đ e n o d a o n e a k t i v n o s t i k o j e se s v o d e n a »izmišljo t i n e « ili p r e d s t a v l j a j u » m o g u ć a r j e š e n j a « , o d n o s n o k o j a o č i t o k r š e z a h t j e v e z a d a t k a , i m a j u s l a b u ili n i k a k v u z a m j e n s k u v r i j e d n o s t ( D e m b o , 1 9 3 1 ; S l i o s b e r g , 1934). U t v r đ e n o je t a k o đ e r da će identična supstituirana aktivnost imati m a l u ili n i k a k v u z a m j e n s k u v r i j e d n o s t a k o o n a n e s l u ž i i s t o j s v r s i ili c i l j u . T a k o , g r a đ e n j e k u ć i c e o d gline za Anicu n e ć e i m a t i z a m j e n s k u v r i j e d n o s t za g r a đ e n j e kućice za Josipa. M e đ u t i m , a k o u g r a đ e n j u nije bilo isticano d a j e to k u ć a za ^nekoga«, o n d a će takvo građenje imati z a m j e n s k u vrijednost (Adler i Kounin, 1939). Ako n e t k o drugi p o k u š a završiti prekinuti zadatak, to i m a slabu zamjen sku vrijednost, osobito ako je u zadatak bio uključen i prestiž djeteta. Ako je dvoje djece surađivalo u gradnji, završavanje gradnje od jednog partnera u 205
i g r i b i t ć e p r i h v a ć e n o o d d r u g o g a i i m a z a m j e n s k u v r i j e d n o s t ( L e w i s , 1944; L e w i s i F r a n k l i n , 1944). M e đ u t i m , u n a t j e c a t e l j s k o j s i t u a c i j i ili u s i t u a c i j i u k o j o j n e m a s u r a d n j e , z a v r š a v a n j e z a d a t k a o d j e d n o g d j e t e t a n e ć e i m a t i za m j e n s k u v r i j e d n o s t za d r u g o . Istraživanja zamjenske vrijednosti i rezultati koji su u tim istraživanjima dobiveni imali su d a l e k o s e ž n e posljedice za psihologiju n a m n o g i m područji ma, osobito n a p o d r u č j u socijalne psihologije. Na tim p o d r u č j i m a psihologije t i s u r e z u l t a t i p o s t a l i r e l e v a n t n i z a i s t r a ž i v a n j a i k o n c e p c i j e o relativnoj zamjenskoj vrijednosti individualnih i kolektivnih projektivnih sustava ili fantazija pa sve do istraživanja razvoja specijalizirane uloge pojedinca unutar grupe. T a k o č i n j e n i c a d a u s i t u a c i j i k o o p e r a c i j e p o s t o j i m o g u ć n o s t z a m j e n s k e djelatnosti o m o g u ć u j e pojedincima koji s u r a đ u j u da podijele zadatak, j e r n i j e d a n o d n j i h n e m a p o t r e b e da cijeli z a d a t a k u r a d i s a m . U situaciji natje c a n j a d j e l a t n o s t d r u g i h n e m a $?tkvu v r i j e d n o s t i n e p r e d s t a v l j a z a m j e n u z a vlastitu, p a n e m a m o g u ć n o s t i da se p o s a o podijeli, a to znači da n e m a m o g u ć n o s t i n i z a s p e c i j a l i z a c i j u u n u t a r t a k v e g r u p e ( D e u t c h , 1949a; D e u t c h , 1949b). Istraživanja
sacijacije
S a c i j a c i j a ili z a s i ć e n j e t a k o đ e r s u i s t r a ž i v a n i u k o n t e k s t u L e w i n o v e t e o r i j e o s u s t a v i m a n a p e t o s t i u n u t a r ličnosti. Sacijacija je, m o r a m o reći, bila istraži v a n a i u k o n t e k s t u n e k i h d r u g i h teorija i p o d r u č j a . T a k o j e taj f e n o m e n bio i s p i t i v a n u vezi s H u l l o v o m t e o r i j o m u č e n j a i i n h i b i c i j e (Fulgosi i d r u g i , 1971, 1973). Potrebe, k a o što s m o rekli, m o g u imati tri razine. N e k a p o t r e b a m o ž e p o s t o j a t i z b o g n e d o s t a t k a n e č e g a ili d e p r i v a c i j e ; p o t r e b a m o ž e b i t i z a d o v o l j e n a i n a t a j n a č i n s t v o r e n o s t a n j e s a c i j a c i j e ili z a d o v o l j e n j a i, n a p o k o n , p o t r e b a može biti prezadovoljena. Sa svakim od ta tri nivoa povezana je valencija nekog objekta ili n e k e s t v a r i ili p o d r u č j a u ž i v o t n o m p r o s t o r u k o j e j e u v e z i s t o m p o t r e b o m . T a k o s t a n j u d e p r i v a c i j e ili n e d o s t a t k a o d g o v a r a p o z i t i v n a v a l e n c i j a n e k o g p o d r u č j a , s t a n j u s a c i j a c i j e ili z a s i ć e n o s t i o d g o v a r a neutralna valencija tog područja, a stanju prezasićenosti odgovara negativna valencija tog p o d r u č j a . K a r s t e n j e s a c i j a c i j u i s p i t i v a o t a k o d a j e (1928) i s p i t a n i c i m a z a d a v a o d a n e p r e k i d n o o b a v l j a j u j e d n u te istu a k t i v n o s t . T a k o su ispitanici m o r a l i u v i j e k n a n o v o p i s a t i p i s m a , č i t a t i p j e s m u , c r t a t i isti c r t e ž , o k r e t a t i k o t a č i si. K a r s t e n j e r e g i s t r i r a o koji se s i m p t o m i javljaju u s t a n j u prezasićenosti. Utvr d i o j e n e k o l i k o t a k v i h s i m p t o m a p r e z a s i ć e n o s t i . U t a k v o m s e s t a n j u : 1. p o j a v ljuje veći b r o j p o g r e š a k a i snizuje se k a k v o ć a a k t i v n o s t i k o j u p o j e d i n a c o b a v l j a ; 2. p o j a v l j u j u s e m a n j e , s a m o s t a l n e j e d i n i c e u n u t a r a k t i v n o s t i t a k o d a se a k t i v n o s t d e z i n t e g r i r a ; 3. g u b i se s m i s a o a k t i v n o s t i ; 4. a k t i v n o s t p o s t a j e o d b o j n a , a t a s e o d b o j n o s t p r o š i r u j e i n a s v e s l i č n e a k t i v n o s t i ; 5. v a l e n c i j a z a d a t a k a i aktivnosti koje su različite od one koja je dovela do sacijacije p o s t a j e v e ć a ; 6. j a v l j a j u s e e m o c i o n a l n e r e a k c i j e i e k s p l o z i j e ; 7. r a z v i j a s e » u m o r « i p o j a v l j u j u se slični tjelesni s i m p t o m i koji u b r z o n e s t a j u k a d p o j e d i n a c p r o m i j e n i a k t i v n o s t ; 8. p o j a v l j u j e s e t e n d e n c i j a d a s e z a d a t a k s p o n t a n o v a r i r a , a l i i t e v a r i j a c i j e d o v o d e d o b r z o g z a s i ć e n j a ; 9. j a v l j a s e i t e n d e n c i j a d a se z a d a t a k koji se obavlja učini p e r i f e r n i m i da se p o k u š a k o n c e n t r i r a t i n a nešto drugo u toku obavljanja tog zadatka. 206
U vezi s t i m i s t r a ž i v a n j i m a sacijacije u t v r đ e n o j e d a se o n a javlja s a m o ako je zadatak takav da predstavlja gubljenje vremena i da ne dovodi ni do k a k v o g c i l j a ili r e z u l t a t a . A k o s e i s t a a k t i v n o s t p r e d o č i k a o svrhovita i cilju usmjerena, s i m p t o m i sacijacije se neće pojaviti. T o znači d a opći psihološki o k v i r ili p s i h o l o š k o z n a č e n j e p o j e d i n e a k c i j e i m a b i t a n u t j e c a j n a p o j a v u sacijacije. T o t a k o đ e r znači d a će s p r o m j e n o m psihološkog okvira n e k e aktiv nosti nestati sacijacije jer je to isto kao da se promijenila s a m a ta aktivnost. K o u n i m j e (1941a i 1941b) u t v r d i o d a b r z i n a j a v l j a n j a s a c i j a c i j e z a v i s i o d : 1. p r i r o d e a k t i v n o s t i t a k o d a s e k o d s l o ž e n i j i h a k t i v n o s t i s a c i j a c i j a s p o r i j e r a z v i j a ; 2. d a s e s a c i j a c i j a s p o r i j e r a z v i j a i o n d a k a d a s u j e d i n i c e k o j e č i n e cjelinu u n u t a r te a k t i v n o s t i v e ć e ; 3. s t u p n j a c e n t r a l n o s t i n e k e a k t i v n o s t i ( o n e aktivnosti koje i m a j u veće značenje za p o j e d i n c a d o v o d e d o bržeg javljanja s a c i j a c i j e n e g o l i p e r i f e r n e a k t i v n o s t i ) ; 4. s t a n j a l i č n o s t i p o j e d i n c a ( š t o j e s t a n j e l i č n o s t i f l u e n t n i j e , t o s e s a c i j a c i j a b r ž e p o j a v l j u j e ) ; 5. s a c i j a c i j a s e t o b r ž e j a v l j a i t o b r ž e š i r i n a s l i č n e a k t i v n o s t i š t o j e p o j e d i n a c m l a đ i ; 6. s a c i j a c i j a i kosacijacija (širenje sacijacije n a slične aktivnosti) j e s t to b r ž e š t o j e inteli gencija p o j e d i n c a viša. Sacijacija je fenomen povezan s Lewinovom teorijom o poljima napetosti. S i m p t o m i sacijacije u p u ć u j u indirektno n a stanje napetosti u sustavima nape tosti u n u t a r ličnosti. Opetovano obavljanje n e k e aktivnosti dovodi d o smanje nja i gubljenja napetosti u n e k o m sustavu ličnosti. Opetovanje aktivnosti može zbog toga sniziti razinu n a p e t o s t i u t a k v o m s u s t a v u ispod razine nape tosti k o j a se n a l a z i u o k o l n i m s u s t a v i m a . R e z u l t a t t a k v o g s t a n j a j e n a p u š t a n j e aktivnosti i orijentiranje na druge aktivnosti koje su povezane sa sustavima u k o j i m a j e s a d a s t u p a n j n a p e t o s t i viši. T o s u o n i s u s t a v i n a p e t o s t i i o n e a k t i v n o s t i k o j e s u r a z l i č i t e ili v r l o r a z l i č i t e o d o n e č i j a j e r e p e t i c i j a d o v e l a d o sacijacije. N a taj se n a č i n o b j a š n j a v a n e p r e k i d n a l j u d s k a p o t r e b a za p r o m j e n o m a k t i v n o s t i ili z a p r o m j e n o m u o p ć e , o d n o s n o , k a k o s e t o k a ž e , z a relaksacijom. Supstituirana
aktivnost
i mentalna
zaostalost
Dijapazon primjene Lewinove teorije o sustavima napetosti i supstituiraj u ć i m a k t i v n o s t i m a može se ilustrirati j e d n i m istraživanjem K o p k e a (Lewin, 1935a). L e w i n j e p o s t a v i o h i p o t e z u d a s u k o d m e n t a l n o r e t a r d i r a n e d j e c e m e đ e ili o p n e i z m e đ u p o j e d i n i h p o d r u č j a u n u t a r l i č n o s t i m a n j e p r o p u s t l j i v e i tvrđe negoli k o d n o r m a l n e djece. Zbog te m a n j e propustljivosti teže će se napetost stvorena u n u t a r takvog sustava proširivati i izjednačavati s tenzijom koja postoji u susjednim sustavima te ličnosti. Ako je to točno, o n d a kod m e n t a l n o r e t a r d i r a n e djece oni zadaci koji su imali zamjensku vrijednost kod n o r m a l n e djece takvu vrijednost neće imati. Tu je hipotezu moguće, p r e m a tome, e k s p e r i m e n t a l n o ispitati. K o p k e je to učinio i u t v r d i o da k o d m e n t a l n o r e t a r d i r a n e djece z a m j e n s k u vrijednost n e m a j u č a k ni oni zadaci koji su sasvim slični p r e k i n u t o m z a d a t k u . T a k o z a m j e n s k u vrijednost nije imao zadatak crtanja m a č k e na zelenom p a p i r u ako je p r e k i n u t zadatak bio crtanje m a č k e n a bijelom papiru. Djeca su se uvijek vraćala i završavala prekinuti zadatak. Osim m a n j e propustljivosti opni pojedinih p o d r u č j a u ličnosti, između n o r m a l n e i retardirane djece postoje, p o mišljenju Lewina, i druge razlike. T a k o u ličnosti n o r m a l n e djece postoji z n a t n o veći b r o j p o d r u č j a i veća diferencijacija nego kod retardiranih. 207
Analiza
konfliktnih
situacija
Analiza konfliktnih situacija još je j e d n o p o d r u č j e n a k o j e m je, zahvalju j u ć i L e w i n o v o j teoriji, p o s t i g n u t velik i t r a j a n n a p r e d a k u s u v r e m e n o j psi hologiji.
Slika 21.
S l i k a 22.
S l i k a 23.
Lewin je n a osnovi svojih dinamičkih p o j m o v a utvrdio d a postoje tri o s n o v n e v r s t e k o n f l i k t n i h s i t u a c i j a ili t r i o s n o v n a t i p a k o n f l i k a t a . T o s u : 1. konflikt p r o u z r o č e n s i t u a c i j o m u kojoj p o s t o j e dvije pozitivne valencije j e d n a k e s n a g e ili p r i v l a č n o s t i , a l i m e đ u s o b n o i s k l j u č i v e ( s l i k a 2 1 ) ; n a z v a n j e k o n f l i k t o m i s t o v r e m e n o g p r i v l a č e n j a ; 2. k o n f l i k t p r o u z r o č e n s i t u a c i j o m u kojoj postoje dvije j e d n a k o negativne valencije od kojih je j e d n a n e m i n o v n a (slika 22); n a z v a n j e k o n f l i k t o m d v o s t r u k o g o d b i j a n j a ; 3. k o n f l i k t s t v o r e n s i t u a c i j o m u k o j o j p o s t o j i cilj k o j i i m a i s t o v r e m e n o i p o z i t i v n u i n e g a t i v n u v a l e n c i j u (slika 23); n a z v a n j e k o n f l i k t o m i s t o v r e m e n o g p r i v l a č e n j a i o d b i j a n j a . Svaki od ta tri tipa konflikta Lewin je analizirao u terminima vektora privlačenja i odbijanja i gradijenata privlačenja i odbijanja i n a taj način dao objašnjenja i p r e d v i đ a n j a p o n a š a n j a pojedinca koji se n a đ e u n e k o j o d takvih konfliktnih situacija. Bez takve analize m i d a n a s n e b i s m o razumjeli konflikt ne situacije i ne b i s m o mogli predviđati ponašanja i znati načine n a koji ljudi t a k v e s i t u a c i j e r j e š a v a j u ili p o k u š a v a j u r i j e š i t i . S v a t a p r e d v i đ a n j a i t u m a č e nja dana su u takvom obliku da su omogućavala eksperimentalnu provjeru. N a osnovi toga izvršena su mnoga eksperimentalna istraživanja ponašanja ljudi u konfliktnim s i t u a c i j a m a koja su p o t v r d i l a gotovo sva Lewinova predvi đ a n j a ( L e w i n , 1946, 1 9 5 1 ; M i l l e r , 1944). Razina
aspiracije
Razina aspiracije je područje koje je Lewinova teorija također otvorila e k s p e r i m e n t a l n o m istraživanju. Vjerojatno ne postoji u psihologiji područje n a k o j e m je izvršeno više eksperimenata. To također svjedoči o genijalnoj sintezi teorijskog i e k s p e r i m e n t a l n o g p r i s t u p a u Lewinovoj psihologiji. R a z i n a aspiracije m o ž e se definirati k a o težina p o s t i z a n j a cilja k o j e m p o j e d i n a c teži. R a z i n a a s p i r a c i j e m o ž e se u t v r d i t i j e d i n o o n d a k a d a p o s t o j i r a s p o n u težini ciljeva koji su p o j e d i n c u d o s t u p n i i k a d a postoje varijacije u v a l e n c i j a m a v e z a n i m za p o j e d i n e ciljeve. T e o r i j a r a z i n e a s p i r a c i j e ( L e w i n i d r u g i , 1954) k a ž e d a j e v a l e n c i j a n e k o g n i v o a t e ž i n e (V) j e d n a k a p r o d u k t u v a l e n c i j e p o s t i z a n j a u s p j e h a ( V ) i subjek tivnog probabiliteta ili vjerojatnosti postizanja takvog u s p j e h a (S ) od koje je o d u z e t a v r i j e d n o s t u m n o š k a v a l e n c i j e n e u s p j e h a ( V ) i subjektivne vjero jatnosti takvog neuspjeha (S ). Izraženo algebarski to je: u
u
n
n
208
V = (V
u
X S ) -
(V
u
n
X
S ). a
E k s p e r i m e n t a l n a istraživanja pokazala su da na razinu aspiracija djeluje niz različitih faktora. Neki od njih utječu n a pozitivnu valenciju, a neki n a negativnu. Pokazano je, n a primjer, d a grupni faktori i faktori kulture poje dinca stvaraju skale vrijednosti kod pojedinca koje olakšavaju određivanje relativne privlačnosti različitih točaka n a k o n t i n u u m u težine. Neki su od tih utjecaja stalni i stabilni a drugi ne. Tako je, na primjer, u t v r đ e n o da ljudi u »zapadnim k u l t u r a m a « p o d p r i t i s k o m okoline za »samousavršavanjem« koji u takvim kulturama postoji određuju svoju razinu aspiracije (kad je prvi p u t procjenjuju) koja je iznad rezultata koji su p r e t h o d n o postigli. To je opća pojava. Utvrđeno je nadalje da je razina aspiracije pojedinca pod snažnim utjecajem razine aspiracije i standarda koji vrijede u grupi kojoj pojedinac p r i p a d a ( A n d e r s o n i B r a n d t , 1939; H i l g a r d i d r u g i 1940). S k a l e k o j e u t j e č u n a razinu očekivanja pojedinca zavise, k a k o je to nadalje u t v r đ e n o , i o d p r e d o d ž b e koju p o j e d i n a c i m a o s a m o m sebi, o načinu n a koji shvaća d r u g e i o d različitih m o d e l a i načina n a koji se ljudi procjenjuju. T a k o će razina a s p i r a c i j e n e k o g s t u d e n t a o v i s i t i o t o m e k a k o m u s e o d r e d i ili p r i o p ć i » p r o s j e k « s t u d e n a t a , i l i p r o s j e k s r e d n j o š k o l a c a , ili p r o s j e k d i p l o m i r a n i h i t d . ( F e s t i n g e r , 1942a, 1 9 4 2 b ) . T a k v a s u istraživanja pružila i o d r e đ e n uvid u f a k t o r e o k o j i m a ovisi subjektivni probabilitet pojedinca. Glavni faktor koji određuje subjektivnu vjerojatnost budućeg uspjeha odnosno budućeg neuspjeha jest prošlo iskustvo p o j e d i n c a o v l a s t i t o j s p o s o b n o s t i p o s t i z a n j a o d r e đ e n i h c i l j e v a ( J u c k n a t , 1937). N a o s n o v i r e z u l t a t a o v a k v i h i s t r a ž i v a n j a A t k i n s o n j e (1959, 1964) r a z v i o t e o r i j u m o t i v a c i j e k o j a s e z a s n i v a n a motivu postizanja. Svrha je te teorije da objasni determinante aktivnosti koja je motivirana postizanjem uspjeha, kao i da utvrdi determinante pojedinih aspekata takvih uspjehu orijentiranih p o n a š a n j a k a o što su: u s m j e r e n o s t , veličina i trajnost. Motiviranost postiza n j e m uspjeha vrlo je raširen i socijalno podržavan oblik motivacije. Atkinson s m a t r a d a j e m o t i v a c i j a za p o s t i z a n j e m u s p j e h a rezultat dviju s u p r o t n i h t e n d e n c i j a : T ( t e n d e n c i j a z a p o s t i z a n j e m u s p j e h a ili p o s t i g n u ć e m ) i T ( t e n dencija za izbjegavanjem neuspjeha). u
n
Tendencija za p o s t i z a n j e m u s p j e h a jest funkcija muitiplikativnog o d n o s a motiva uspijevanja (M ), subjektivne vjerojatnosti uspijevanja (S ) i poti cajne vrijednosti uspijevanja u nekoj aktivnosti (P ). P r e m a tome: u
u
u
T
u
= M
u
X S
u
X
P . u
Tendencija izbjegavanja neuspjeha također je funkcija muitiplikativnog odnosa motiva izbjegavanja neuspjeha (M ), subjektivne vjerojatnosti neuspje h a (S ) i negativne poticajne vrijednosti izbjegavanja neuspjeha (P ): n
n
n
T
n
= M
n
X S
n
X
P . n
O č i t o j e d a j e L e w i n o v p o j a m pozitivne valencije = M X P , a pojam negativne valencije = M X P . Atkinson, m e đ u t i m , uvodi dvije nove pretpo stavke, tj. P = S — P i P = S . N a taj način u njegovoj teoriji je točnije u t v r đ e n o d n o s i z m e đ u p e r c i p i r a n e težine n e k o g cilja i p o t i c a j n e v r i j e d n o s t i uspjeha i neuspjeha. u
n
u
u
u
u
n
n
u
Atkinsonova teorija j e p o t a k n u l a t a k o đ e r niz e k s p e r i m e n t a l n i h istraživa n j a n a vrlo različitim p o d r u č j i m a k a o što su, n a primjer, istraživanja efekata 14
Fulgosi: Psihologija ličnosti
209
uspijevanja i neuspijevanja, preferencija za p r e u z i m a n j e rizika različitog stupnja, motiv uspijevanja i profesionalna mobilnost, strah od neuspjeha i nerealistične profesionalne aspiracije, motivacioni efekti grupiranja u č e n i k a u školi po s p o s o b n o s t i m a itd. Ekološka
psihologija
E k o l o š k a psihologija čini v j e r o j a t n o najnovije p o d r u č j e u r a z v o j u psiho l o g i j e ( B a r k e r , 1968; H e i m s t r a i M c F a r l i n g , 1974; I t t e l s o n i d r u g i , 1974). T a se g r a n a psihologije razvila n a osnovi istraživanja koja su t a k o đ e r zasnova na n a Lewinovoj teoriji. Lewin je ličnost postavio u okvir psihološke okoline koji zajedno s n j o m čini životni p r o s t o r . N a životni p r o s t o r n e k e ličnosti djeluju i sva fizikalna z b i v a n j a i p r o m j e n e k o j e s e d o g a đ a j u u v a n j s k o j l j u s c i ili o m o t a č u ž i v o t n o g prostora. U takvoj interakciji p r o m j e n e u psihološkoj okolini i u samoj ličnosti n e p r e k i d n o se zbivaju. Lewin je, p r e m a t o m e , p r i d a v a o vrlo veliku važnost nepsihološkim faktorima u životnom p r o s t o r u pojedinca. To je neke istraži vače potaknulo da ispituju utjecaj takvih faktora na ponašanja. Tako je Escal o n a (1954) p o k a z a o d a r a z l i č i t i k o n s t i t u t i v n i f a k t o r i k o j i d i j e t e č i n e o s j e t l j i v i j i m ili m a n j e o s j e t l j i v i m n a r a z l i č i t e f i z i k a l n e p o d r a ž a j e , z a t i m f i z i č k a a k t i v n o s t i s p o s o b n o s t t o l e r i r a n j a n a p e t o s t i ili t e n z i j e u t j e č u n a f o r m i r a n j e i s t r u k t u r u p s i h o l o š k e o k o l i n e i ličnosti djeteta. T a k v a s u se i s p i t i v a n j a p s i h o l o š k e o k o l i n e u s k o r o u m n o ž i l a ( B a r k e r , 1963, 1963; B a r k e r i W r i g h t , 1951). U t a k v i m s u i s t r a ž i v a n j i m a o b u h v a ć e n a i l i c i j e l a s v e u č i l i š n a n a s e l j a ili m a n j i g r a d o v i ( B a r k e r i S c h o g g e n , 1973). E k o l o š k a se psihologija bavi p r o u č a v a n j e m svih uvjeta i utjecaja koji djeluju na p o n a š a n j e pojedinca, a osobito utjecaja i uvjeta fizikalnih faktora. Ostala
područja
primjene
Lewinove
teorije
Osim spomenutih područja, Lewinova teorija je plodonosno utjecala i na razvoj mnogih drugih p o d r u č j a u psihologiji. Osobito su b r o j n a i p u n a spo znaja i s t r a ž i v a n j a (sve s u to e k s p e r i m e n t a l n a istraživanja) n a p o d r u č j u g r u p n e d i n a m i k e (Lewin je osnovao i C e n t a r za ispitivanje g r u p n e dinamike) k a o što su donošenje odluka, socijalne p r o m j e n e ( L e w i n , 1947a, 1 9 4 7 b , 1 9 4 7 c , 1948), m e đ u o v i s n o s t i u g r u p i ( F r e n c h , 1944), i d e n t i f i k a c i j a s g r u p o m ( D e u t c h , 1949a), g r u p n a k o h e z i j a ( F e s t i n g e r , 1950), g r u p n e m o t i v e , g r u p n a katek sija (Back, 1 9 5 1 ; D e u t c h , 1 9 4 9 b ; G e r a r d , 1954; S c h a c h t e r , 1951), k o m u n i k a c i o n i p r o c e s i u n u t a r g r u p e ( F e s t i n g e r , 1950; F e s t i n g e r i T h i b a u t , 1 9 5 1 ; T h i b a u t i C o u l e s , 1952), p r o c e s i a t r a k c i j e u g r u p i , funkcioniranje grupe, pritisci p r e m a uniformnosti u grupi, odbacivanje pojedinaca i druga. Ispitivanje razlika između takozvanih zatvorenih i otvorenih umo v a ( R o c k e a c h , 1960) t a k o đ e r s u u v e z i s L e w i n o v o m t e o r i j o m i n j e g o v o m koncepcijom o p o s t o j a n j u više i m a n j e p e r m e a b i l n i h m e m b r a n a između p o j e d i n i h p o d r u č j a u ličnosti, k a o i u vezi s v r e m e n s k o m p e r s p e k t i v o m o s o b a r i g i d n o g i f l e k s i b i l n o g u m a . F e s t i n g e r o v a t e o r i j a k o g n i t i v n e d i s o n a n c e (1957, 1964) t a k o đ e r s e o s n i v a n a L e w i n o v o j t e o r i j i o o d n o s u i z m e đ u s t r u k t u r a i životnog prostora pojedinca. I Heiderova teorija o socijalnoj percepciji teme lji s e n a t o p o l o š k i m k o n c e p c i j a m a L e w i n a , k a o i i s t r a ž i v a n j a o s o c i j a l n i m u t j e c a j i m a i p r o m j e n a m a ( L i p p i t t i d r u g i , 1952; P o l a n s k y i d r u g i , 1949, 1950; 210
G r o s s e r i d r u g i , 1951), i s t r a ž i v a n j a s o c i j a l n e m o ć i ( C a r t w r i g h t , 1959a i b ) , is traživanja p o n a š a n j a u k o g n i t i v n o n e s t r u k t u r i r a n i m s i t u a c i j a m a i s t i m u vezi a d o l e s c e n t n o g p o n a š a n j a ( L e w i n , 1939, 1951), p o n a š a n j a n a c i o n a l n i h m a n j i n a ( L e w i n , 1935a, 1948) ili p o n a š a n j a o s o b a s f i z i č k i m n e d o s t a c i m a i i n v a l i d a ( B a r k e r i d r u g i , 1946). Lewinova teorija, k a o i sve d r u g e teorije, i m a i o d r e đ e n e n e d o s t a t k e . Najčešće se s p o m i n j u tri takva n e d o s t a t k a . Prvi je n e d o s t a t a k u n e a d e k v a t n o j u p o t r e b i t o p o l o š k i h i v e k t o r s k i h p o j m o v a , k a o i p o j m o v a iz f i z i k e . L e w i n o v a m a t e m a t i k a n i j e , p o m i š l j e n j u m n o g i h , p r a v a m a t e m a t i k a ( L o n d o n , 1944). M a t e m a t i č k i p o j m o v i k a o v e k t o r i v a l e n c i j e , t o p o l o š k i p r o s t o r i z v a đ e n i s u iz svog m a t e m a t i č k o g k o n t e k s t a i ne predstavljaju više m a t e m a t i č k e veličine. S tim j e u vezi i d r u g i p r i g o v o r d a se m n o g i p o j m o v i zbog toga n e m o g u d o v o l j n o o p e r a c i o n a l i z i r a t i i p o d v r ć i e k s p e r i m e n t a l n o j ili e m p i r i j s k o j p r o v j e r i . Dalji j e p r i g o v o r u t o m e š t o n j e g o v a psihologija n e p o z n a j e v r i j e m e i š t o n e u z i m a u o b z i r p r o š l o s t p o j e d i n c a , a t o z n a č i ni u z r o č n i u t j e c a j p r o š l o s t i n a s a d a š n j e p o n a š a n j e . T a j p r i g o v o r s a m L e w i n s p r a v o m o d b a c u j e ( L e w i n , 1951), j e r j e o n s a m (a i d r u g i ) p o k a z a o p r i m j e n j i v o s t s v o j e t e o r i j e n a p o d r u č j u razvojne psihologije, što klasična eksperimentalna psihologija, koja se bavila s a m o ispitivanjem v r e m e n a reakcije i sličnih v r e m e n s k i h trivijalnosti, nije prije nikada uspjela. Napokon, to je i prigovor p o kojem Lewinovi pojmovi n e s a d r ž e n o v a z n a n j a ili n o v e i n f o r m a c i j e o p o n a š a n j u k o j e n a s t o j e o b j a s n i t i . Zbog toga neki s m a t r a j u da eksperimentalni rad koji je p o t a k n u t Lewinovom t e o r i j o m n i j e u i z r a v n o j v e z i s o s n o v a m a t e t e o r i j e ( S p e n c e , 1944). M e đ u t i m , t i s u p r i g o v o r i ili n e t o č n i i n e o p r a v d a n i , ili p a k n e u m a n j u j u g o l e m d o p r i n o s i u t j e c a j L e w i n o v e t e o r i j e n a s u v r e m e n u p s i h o l o g i j u čiji j e v e l i k d i o i z r a s t a o u p r a v o iz n j e g o v e t e o r i j e .
Literatura Adler, D. L. and Kounin, J. S.: S o m e f a c t o r s o p e r a t i n g a t t h e m o m e n t of re s u m p t i o n of i n t e r r u p t e d t a s k s . J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1939, 7, 255—267. Allport, G. W.: T h e g e n i u s of K u r t L e w i n , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1947, 16, 1—10. Anderson, H. H. and Brandt, H. F.: A s t u d y of m o t i v a t i o n i n v o l v i n g , s e l f - a n n o u n c e d g o a l s of fifth g r a d e c h i l d r e n a n d t h e c o n c e p t of level of a s p i r a t i o n . J o u r n a l of Social P s y c h o l o g y , 1939, 10, 209—232. Atkinson, J. W.: M o t i v a t i o n a l d e t e r m i n a n t s of r i s k - t a k i n g b e h a v i o r . P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1959, 64, 359—372. Atkinson, J. W.: An i n t r o d u c t i o n t o m o t i v a t i o n . N e w Y o r k , V a n N o s t r a n d , 1964. Atkinson, J. W. and Feather, N. T. (Eds.): A t h e o r y of a c h i e v e m e n t m o t i v a t i o n , N e w Y o r k , Wiley, 1966. Back, K. W.: I n f l u e n c e t h r o u g h s o c i a l c o m m u n i c a t i o n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1951, 46, 9—23. Barker, R. G. (Ed.): T h e s t r e a m of b e h a v i o r , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1963. Barker, R. G.; E x p l o r a t i o n in e c o l o g i c a l p s y c h o l o g y , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1965, 20, 1—14. Barker,
R. G.: E c o l o g i c a l p s y c h o l o g y , S t a n f o r d , S t a n f o r d
U n i v e r s i t y P r e s s , 1968. 211
Barker, R. G., Dembo, T. and Lewin, Kr. F r u s t r a t i o n a n d r e g r e s s i o n a n e x p e r i m e n t w i t h y o u n g c h i l d r e n , U n i v e r s i t y of I o w a S t u d i e s in C h i l d W e l f a r e , 1941, 18, (1). Barker, R. G., Wright, B. A. and Gonick, M.: A d j u s t m e n t t o p h y s i c a l h a n d i c a p a n d i l l n e s s : a s u r v e y of t h e s o c i a l p s y c h o l o g y of p h y s i q u e a n d d i s a b i l i t y , S o c i a l S c i e n c e R e s e a r c h C o u n c i l B u l l e t i n , 1946, N o . 55. Barker, R. G. and Shoggen, P.: Q u a l i t i e s of c o m m u n i t y life, S a n F r a n c i s c o , J o s s e y -Bass, 1973. Barker, R. G. and Wright, H. F . : O n e b o y ' s d a y , N e w Y o r k , H a r p e r , 1951. Barker, R. G. and Wright, H. F. M i d w e s t a n d i t s c h i l d r e n . N e w Y o r k , H a r p e r , 1955. Brolyer, C. R.: R e v i e w of L e w i n ' s P r i n c i p l e s of t o p o l o g i c a l p s y c h o l o g y . C h a r a c t e r a n d P e r s o n a l i t y , 1936—37, 5, 257—272. Cartwright, D.: L e w i n i a n t h e o r y a s a c o n t e m p o r a r y s y s t e m a t i c f r a m e w o r k . U: S. K o c h ( E d . ) : P s y c h o l o g y : a s t u d y of a s c i e n c e , V o l . 2, N e w Y o r k , M c G r a w - H i l l , 1959. (a) Cartwright, D.: A field t h e o r e t i c a l c o n c e p t i o n of p o w e r . U: D. C a r t w r i g h t ( E d . ) : S t u d i e s i n s o c i a l p o w e r , A n n A r b o r , Mich., I n s t i t u t e f o r S o c i a l R e s e a r c h , 1959. (b) Dembo, T.: D e r A e r g e r a l s d y n a m i s c h e s p r o b l e m , P s y c h o l o g i s c h e F o r s c h u n g , 1931, 15, 1—144. Deutch, M.: A t h e o r y of c o o p e r a t i o n a n d c o m p e t i t i o n , H u m a n R e l a t i o n s , 1949, 2, 129—152. (a) Deutch, M.: An e x p e r i m e n t a l s t u d y of t h e effects of c o o p e r a t i o n a n d c o m p e t i t i o n u p o n g r o u p p r o c e s s , H u m a n R e l a t i o n s , 1949, 2, 199—232. ( b ) Deutch, M.: F i e l d t h e o r y i n s o c i a l p s y c h o l o g y . U: G. L i n d z e y a n d E . A r o n s o n ( E d s . ) : H a n d b o o k of s o c i a l p s y c h o l o g y , Vol. 1, C a m b r i d g e , Addison-Wesley, 1968. Escalona, S . : T h e i n f l u e n c e of t o p o l o g i c a l a n d v e c t o r p s y c h o l o g y u p o n c u r r e n t re s e a r c h in c h i l d d e v e l o p m e n t : a n a d d e n d u m . U: L. C a r m i c h a e l : M a n u a l of c h i l d p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , Wiley, 1954. Festinger, L.: W i s h , e x p e c t a t i o n a n d g r o u p s t a n d a r d s a s f a c t o r s i n f l u e n c i n g level of a s p i r a t i o n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1942, 37, 184—200. (a) Festinger, L.: A t h e o r e t i c a l i n t e r p r e t a t i o n of shifts i n level of a s p i r a t i o n . P s y c h o l o gical R e v i e w , 1942, 49, 235—250. (b) Festinger, L.; I n f o r m a l social c o m m u n i c a t i o n . P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1950, 57, 271— —282. Festinger, L.; A t h e o r y of c o g n i t i v e d i s s o n a n c e , S t a n f o r d , Calif., S t a n f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1957. Festinger, L.: Conflict, d e c i s i o n a n d d i s s o n a n c e , S t a n f o r d , Calif., S t a n f o r d Univer sity P r e s s , 1964. Festinger, L. and Thibaut, J.: I n t e r p e r s o n a l c o m m u n i c a t i o n i n s m a l l g r o u p s , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1951, 46, 92—99. Freeman, G. L.: C h a n g e s i n t o n u s d u r i n g c o m p l e t e d a n d i n t e r r u p t e d m e n t a l w o r k , J o u r n a l of G e n e r a l P s y c h o l o g y , 1930, 4, 309—333. French, J. R. P.: O r g a n i z e d a n d u n o r g a n i z e d g r o u p s u n d e r f e a r a n d f r u s t r a t i o n , U n i v e r s i t y of I o w a S t u d i e s i n C h i l d W e l f a r e , 1944, 20, 299—308. Fulgosi, A.: A s t e r e o s c o p i c i n v e s t i g a t i o n of g e o m e t r i c a l i l l u s i o n s , A c t a I n s t i t u t i Psyc h o l o g i c i U n i v e r s i t a t i s Z a g r a b i e n s i s , 1967, N o . 61. (a) Fulgosi, A.: D i s a p p e a r a n c e of t h e effect of t h e v e c t o r field i n s t e r e o s c o p i c investi g a t i o n of O r b i s o n ' s f i g u r e s , A c t a I n s t . P s y c h . U n i v e r . Z a g r e b . , 1967, N o . 62. (b) Fulgosi, A.: S u k c e s i v n e p r o c j e n e e n t o p t i č k i h p a s l i k a i n j i h o v e i n t e r k o r e l a c i j e , Psi h o l o g i j a , 1968, 1, 147—150. 212
Fulgosi, A.: S t e r e o s k o p s k o i s p i t i v a n j e g e o m e t r i j s k i h o p t i č k i h iluzija u t o č k i s u p e r p o z i c i j e s t e r e o g r a m a , P s i h o l o g i j a , 1969, 2, 432—435. Fulgosi, A. and Fulgosi, Lj.: T h e b o u n d a r i e s of e n t o p t i c s p a c e a n d E m m e r t ' s l a w , A c t a P s y c h o l o g i c a , 1970, 34, 516—520. Fulgosi, A. and Guilford, J. P.: F l u c t u a t i o n of a m b i g u o u s f i g u r e s a n d i n t e l l e c t u a l fle xibility, A m e r i c a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1966, 79, 602—607. Fulgosi, A., Bačun, Đ. i Žaja, B.: P r o m j e n e u a u d i t i v n o j p e r c e p c i j i i s e m a n t i č k a s a c i j a c i j a , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1971, 2, 17—18. Fulgosi, A. and Kljaić, S.: K n o w l e d g e of »results« a n d c h a r a c t e r i s t i c of t h e e n t o p t i c a f t e r - i m a g e , A c t a I n s t i t u t i P s y c h o l o g i e s U n i v e r s i t a t i s Z a g r e b i e n s i s , 1972. Fulgosi, A., Bačun, Đ. i Žaja B.: S e m a n t i č k a s a c i j a c i j a k a o p o s l j e d i c a p r o m j e n e u a u d i t i v n o j p e r c e p c i j i r i j e č i . R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1973, 3, 19—25. Gerard, H. B.: T h e a n c h o r a g e of o p i n i o n s in face t o face g r o u p s , 1954, H u m a n Rela t i o n s , 7, 313—325. Grosser, D., Polansky, N. and Lippitt, R.: A l a b o r a t o r y s t u d y of b e h a v i o r a l c o n t a gion, H u m a n R e l a t i o n s , 1951, 4, 115—142. Heimstra, N. W. and McFarling, L. H.: E n v i r o n m e n t a l p s y c h o l o g y , M o n t e r e y , B r o o k s a n d Cole, 1974. Henle, M.: An e x p e r i m e n t a l i n v e s t i g a t i o n of d y n a m i c a n d s t r u c t u r a l d e t e r m i n a n t s of s u b s t i t u t i o n , C o n t r i b u t i o n s t o P s y c h o l o g i c a l T h e o r y , 1942, 2. N o . 3. Hilgard, E. R., Sait, E. M. and Magaret, G. A.: Level of a s p i r a t i o n a s a f f e c t e d b y r e l a t i v e s t a n d i n g in a n e x p e r i m e n t a l social g r o u p , J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l Psy c h o l o g y , 1940, 27, 4 1 1 - 4 2 1 . Ittelson, W. H., Prohansky, H. M., Rivlin, L. G. and Winkler, G. H.: A n i n t r o d u c t i o n t o e n v i r o n m e n t a l p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1974. Jucknat, M.: L e i s t u n g , A n s p r u c h s n i v e a u u n d S e l b s t b e w u s s t s e i n , P s y c h o l o g i s c h e Fors c h u n g , 1937, 22, 89—179. Karsten, A.: P s y c h i s c h e S a t t i g u n g , P s y c h o l o g i s c h e F o r s c h u n g , 1928, 10, 142—154. Katz, E.: S o m e f a c t o r s a f f e c t i n g r e s u m p t i o n of i n t e r r u p t e d a c t i v i t i e s b y p r e s c h o o l c h i l d r e n , I n s t i t u t e of C h i l d W e l f a r e , M o n o g r a p h , S e r i e s , 1938, N o . 16. Kounin, J. S.: E x p e r i m e n t a l s t u d i e s of r i g i d i t y : I C h a r a c t e r a n P e r s o n a l i t y , 1941, 9, 251—282. (a) Kounin, J. S:: E x p e r i m e n t a l s t u d i e s of r i g i d i t y : I I C h a r a c t e r a n d P e r s o n a l i t y , 1941, 9, 273—282. (b) Levy, S.: E x p e r i m e n t a l s t u d y of g r o u p n o r m s : t h e effects of g r o u p c o h e s i v e n e s s u p o n s o c i a l c o n f o r m i t y . U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n . N e w Y o r k Univer sity, 1953. Lewin, K: P s y c h o - s o c i o l o g i c a l p r o b l e m of a m i n o r i t y g r o u p , C h a r a c t e r a n d P e r s o n a l i t y , 1935, 3, 175—187. (a) Lewin, K.: A d y n a m i c t h e o r y of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , M c G r a w H i l l , 1935. (b) Lewin, K: P r i n c i p l e s of t o p o l o g i c a l p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , M c G r a w - H i l l , 1936. Lewin, K: T h e c o n c e p t u a l r e p r e s e n t a t i o n a n d m e a s u r e m e n t of p s y c h o l o g i c a l f o r c e s , C o n t r i b u t i o n s t o P s y c h o l o g i c a l T h e o r y , 1938, 1, N o . 4. Lewin, K.: F i e l d t h e o r y a n d e x p e r i m e n t i n social p s y c h o l o g y c o n c e p t s a n d m e t h o d s , A m e r i c a n J o u r n a l of S o c i o l o g y , 1939, 44, 868—896. Lewin, K: A c t i o n r e s e a r c h a n d m i n o r i t y p r o b l e m s , J o u r n a l of S o c i a l I s s u e s , 1946, 2, 3 4 - 4 6 . Lewin, K.: F r o n t i e r s i n g r o u p d y n a m i c s : I. H u m a n R e l a t i o n s , 1947, 1, 5—41. (a) Lewin, F.: F r o n t i e r s i n g r o u p d y n a m i c s : I I . H u m a n R e l a t i o n s , 1947, 1, 143—153. (b) Lewin, K.: G r o u p d e c i s i o n a n d s o c i a l c h a n g e . U: T. M . N e w c o m b a n d E . L. H a r t l e y ( E d s . ) : R e a d i n g s i n s o c i a l p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , H e n r y H o l t , 1947. (c) 213
Lewin, K.: R e s o l v i n g s o c i a l c o n f l i c t s . N e w Y o r k , H a r p e r a n d B r o t h e r s , 1948. Lewin, K.: F i e l d t h e o r y in s o c i a l s c i e n c e . N e w Y o r k , H a r p e r a n d B r o t h e r s , 1951. Lewin, K., Dembo, T., Festinger, L. and Sears, P . S.: Level of a s p i r a t i o n . U: L. Carm i c h a e l ( E d . ) : M a n u a l of c h i l d p s y c h o l o g y . N e w Y o r k , Wiley, 1954. Lewis, H. B.: A n e x p e r i m e n t a l s t u d y of t h e r o l e of t h e e g o in w o r k : I . T h e r o l e of t h e e g o i n c o o p e r a t i v e w o r k , J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1944, 34. 113—126. (a) Lewis, H. B., and Franklin, M.: An e x p e r i m e n t a l s t u d y of t h e r o l e of t h e e g o i n w o r k : I I . T h e s i g n i f i c a n c e of t a s k - o r i e n t a t i o n in w o r k . J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1944, 34, 195—215. (b) Ltppitt, R., Polansky, N. and Rosen, S.: T h e d y n a m i c s of p o w e r , 1952, 5, 37—64. Lissner, K.: Die E n t s p a n n u n g v o n B e d i i r f n i s s e n d u r c h E r s a t z h a n d l u n g e n , Psycholog i s c h e F o r s c h u n g , 1933, 18, 218—250. London, I. Dr. P s y c h o l o g i s t s ' s m i s u s e of t h e a u x i l l i a r y c o n c e p t s of p h y s i c s a n d m a t h e m a t i c s . P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1944, 5 1 , 266—291. Mahler, W.: E r s a t z h a n d l u n g e n v e r s c h i s d e m e n R e a l i t a t s g r a d e s , P s y c h o l o g i s c h e Fors c h u n g , 1933, 18, 27—89. Marrow, A. J.: G o a l t e n s i o n s a n d r e c a l l : I, I I , J o u r n a l of G e n e r a l P s y c h o l o g y , 1938, 19, 3—35. Miller, N. E.: E x p e r i m e n t a l s t u d i e s of conflict. U: J. McV. H u n t ( E d . ) : P e r s o n a l i t y a n d t h e b e h a v i o r d i s o r d e r s . Vol. 1, N e w Y o r k , R o n a l d P r e s s , 1944. Nowlis, H. H.: T h e i n f l u e n c e of s u c c e s s a n d f a i l u r e o n t h e r e s u m p t i o n of a n i n t e r r u p t e d t a s k . J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1941, 28, 304—325. Osgood, C. E.: O n u n d e r s t a n d i n g a n d c r e a t i n g s e n t e n c e s , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1963, 18, 735—751. Ovsianikina, Mr. Die W i e d e r a u f n a h m e u n e t r b r o c h e n e r h a n d l u n g e n , P s y c h o l o g i s c h e F o r s c h u n g , 1928, 11, 302—379. Polansky, N., Lippitt, R. and Redi, F.: An i n v e s t i g a t i o n of b e h a v i o r a l c o n t a g i o n i n g r o u p s . H u m a n R e l a t i o n , 1949, 3, 319—348. Polansky, N., Lippitt, R. and Redi, F.: T h e u s e of n e a r - s o c i o m e t r i c d a t a i n r e s e a r c h o n g r o u p t r e a t m e n t p r o c e s s e s , S o c i o m e t r y , 1950, 13, 39—62. Prentice, W. C. H.: R e t r o a c t i v e i n h i b i t i o n a n d t h e m o t i v a t i o n of l e a r n i n g , A m e r i c a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1943, 56, 283—292. Rokeach,' M.: T h e o p e n a n d t h e c l o s e d m i n d , N e w Y o r k , B a s i c B o o k s , 1960. Rosenzweig, S.: P r e f e r e n c e s i n t h e r e p e t i t i o n of s u c c e s s f u l a n d u n s u c c e s s f u l activ i t i e s a s a f u n c t i o n of a g e a n d p e r s o n a l i t y , J o u r n a l of G e n e t i c P s y c h o l o g y , 1933, 42, 4 2 3 - ^ 4 0 . Rosenzweig, S.: A n e x p e r i m e n t a l s t u d y of » r e p r e s s i o n « w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o n e e d — p e r s i s t i v e a n d e g o d e f e n s i v e r e a c t i o n s t o f r u s t r a t i o n s . J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1943, 32, 64—74. Schachter, S.: D e v i a t i o n , r e j e c t i o n a n d c o m m u n i c a t i o n . J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1951, 46, 190—207. Sliosberg, S.: Z u r D y n a m i c d e s E r s a t z e s i n S p i e l — u n d E r n s t s i t u a t i o n e n , P s y c h o l o g i s c h e F o r s c h u n g , 1934, 19, 122—181. Spence, K. W.: T h e n a t u r e of t h e o r y c o n s t r u c t i o n i n c o n t e m p o r a r y p s y c h o l o g y . Psyc h o l o g i c a l R e v i e w , 1944, 51, 47—68. Thibaut, J. W. and Coules, J.: T h e r o l e of c o m m u n i c a t i o n i n t h e r e d u c t i o n of i n t e r p e r s o n a l h o s t i l i t y . J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1952, 47, 770_777. Zeigarnik, G.: t ) b e r d a s B e h a l t e n v o n e r l e d i g t e n u n d u n e r l e d i g t e n H a n d l u n g e n , Psyc h o l o g i s c h e F o r s c h u n g , 1927, 9, 1—85. 214
Četvrti dio
G. W. Allport: Personološka teorija ličnosti Allportova se teorija ličnosti s m a t r a j e d n o m o d p r v i h psiholoških teorija l i č n o s t i k o j e s e n a z i v a j u humanističkim teorijama. H u m a n i s t i č k e teorije na s t o j e o b u h v a t i t i sve a s p e k t e l j u d s k e ličnosti, n a g l a š a v a j u ć i specifičnosti ljud skih bića u o d n o s u p r e m a d r u g i m živim bićima. Takve se teorije, osim toga, bave i p r o b l e m i m a rasta i razvoja čovjeka, njegovim kapacitetima i njegovom t v a n s c e n d e n c i j o m . A l l p o r t o v a t e o r i j a l i č n o s t i i m a t a k o đ e r i s v a o b i l j e ž j a personalističke teorije. To je vjerojatno i j e d n a od prvih personalističkih teorija l i č n o s t i . Cilj j e p e r s o n a l i s t i č k i h t e o r i j a d a o b j a s n e l i č n o s t s v a k o g p o j e d i n c a i d a n a o s n o v i t o g a p r e d v i đ a j u p o s t u p k e t o g p o j e d i n c a , k a o i t o k n j e g o v a in d i v i d u a l n o g r a z v o j a ( A l l p o r t , 1968a). A l l p o r t s m a t r a d a j e s v a k i č o v j e k ra zličit od drugih. N e postoje dva čovjeka koji bi j e d n a k o doživljavala određenu s i t u a c i j u . Z a d a t a k j e p s i h o l o g i j e l i č n o s t i s t o g a d a o m o g u ć i proučavanje sva ke individue za sebe. A k o j e d n a t e o r i j a l i č n o s t i n i j e t a k o k o n c i p i r a n a i n i j e u s t a n j u o d r e đ i v a t i specifična obilježja ličnosti i razjašnjavati individualne razlike, t a d a se takva teorija ličnosti ne m o ž e održati u s u v r e m e n o j psiholo g i j i . P r e m a t o m e , A l l p o r t a m o ž e m o s m a t r a t i personologom n a sličan način n a koji su personolozi Murray, Rogers, Kelly i Maslow. A l l p o r t o v a t e o r i j a ličnosti n a s t a l a j e u d o b a k a d s u F r e u d o v a teorija i nje zine modifikacije bile d o m i n a n t n e koncepcije ličnosti u psihologiji. Ta je t e o r i j a l i č n o s t i n a s t a l a i u d o b a k a d a j e u p s i h o l o g i j i d o m i n i r a o u t j e c a j kla sičnog biheviorizma i neobiheviorizma. Naglasak je bio n a kvantitativnim me t o d a m a . A l l p o r t j e s t v o r i o t e o r i j u ličnosti k o j a , u m j e s t o n e s v j e s n o g u čovje ku, kao osnovne d e t e r m i n a n t e njegova ponašanja naglašava njegovu svjesnu motivaciju. Umjesto prošlosti pojedinca, kao objašnjenja njegove sadašnjo sti, t a teorija n a g l a š a v a b u d u ć n o s t p o j e d i n c a k a o k l j u č za r a z u m i j e v a n j e nje govih sadašnjih p o s t u p a k a i ponašanja. Ta teorija umjesto istraživanja općih karakteristika na velikom broju ljudi naglašava istraživanje pojedinca, a u z kvantitativne m e t o d e p r i d a j e i v e l i k u v a ž n o s t kvalitativnim studijama. N a t a j j e n a č i n t a t e o r i j a p o s t a l a kontrastnom koncepcijom o čovjeku s ob z i r o m n a s i t u a c i j u u psihologiji tog d o b a . V j e r o j a t n o j e z b o g t o g a u b r z o ste kla veliku p o p u l a r n o s t i okupila velik b r o j pristaša. K a o teoretičar, Allport je bio eklektičan. U svom sustavu ličnosti on je u g r a d i o m n o g e i d e j e iz p o d r u č j a f i l o z o f i j e , r e l i g i j e , l i t e r a t u r e i s o c i o l o g i j e . T o j e bila stvaralačka sinteza, jer je n j o m e stvorena jedinstvena teorija kojoj je o s n o v n i cilj b i o o b j a š n j e n j e i r a z u m i j e v a n j e p o j e d i n c a u n j e g o v o j p o s e b n o sti i različitosti od drugih. Interesantno je u t o m pogledu objašnjenje koje j e d a l a A m e r i č k a p s i h o l o š k a a s o c i j a c i j a (1964) p r i l i k o m d o d j e l e n a j v i š e n a 215
g r a d e te asocijacije (to j e n a g r a d a za i s t a k n u t i z n a n s t v e n i d o p r i n o s ) u se, i z m e đ u ostalog, veli:
kojem
»Da n a s p o d s j e ć a d a č o v j e k n i j e ni životinja n i b r o j k a u k o l i k o m i s a m i n e o d a b e r e m o d a g a t a k v i m s m a t r a m o « ( A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t . 1964, s t r . 9 4 2 ) . Problem
definiranja
ličnosti
Allport se, osobito n a početku svojeg rada, bavio p i t a n j e m definiranja l i č n o s t i . T o j e p i t a n j e k o d m n o g i h p s i h o l o g a l i č n o s t i p o t p u n o n e v a ž n o ili za n e m a r e n o . J a s n o je d a verbalne definicije u znanosti ne znače m n o g o j e r su neprecizne. Nije stoga č u d n o da se verbalnim definicijama ne rješavaju pro blemi znanosti. Allport j e ipak s m a t r a o d a je pitanje definiranja važno i sto ga m u j e p o s v e t i o d o s t a pažnje. Definirati ličnost, k a o i bilo koji drugi k o n s t r u k t u psihologiji nije lako i zbog toga se definicije ličnosti različitih a u t o r a v e o m a razlikuju. N e k i psi h o l o z i s m a t r a j u d a l i č n o s t , k a o n i d r u g i p s i h o l o š k i ili m e n t a l i s t i č k i k o n s t r u k t i ( n p r . inteligencija, p a m ć e n j e , e m o c i j e itd.) z a p r a v o n e p o s t o j i . T a k v o j e i mi šljenje S k i n n e r a . Postoji s a m o t e r m i n koji se, n a žalost, koristi k a o d a ozna čava n e š t o postojeće, t j . koristi se za opisivanje i »tumačenje« p o s t u p a k a i ponašanja. Za neke druge psihologe ličnost postoji s a m o kao percepcija dru goga i za njih je to s a m o t e r m i n kojim se opisuje p o n a š a n j e d r u g o g poje d i n c a , o d n o s n o o z n a č a v a k a k o o n i z g l e d a u o č i m a d r u g i h ili k a k o g a d r u g i doživljavaju. Osim takvog značenja, t e r m i n ličnost za njih n e m a nikakvo dru g o z n a č e n j e . T r e ć e m i š l j e n j e z a s t u p a j u n a - p r i m j l r F r e u d ili J u n g . Z a n j i h ličnost o z n a č a v a d u b o k a s k r o v i š t a p r o c e s a o k o j i m a p o j e d i n a c n a j č e š ć e ni šta ne zna. N e zna ni da postoje. U s v o j o j k n j i z i » L i č n o s t : j e d n a p s i h o l o š k a i n t e r p r e t a c i j a « (1937) A l l p o r t je analizirao velik b r o j dotadašnjih definicija ličnosti koje su davali pojedini autori n a osnovi spekulacije. N a temelju takve analize Allport j e zaključio da se sve te definicije z a j e d n o , k a d a se sintetiziraju, svode n a frazu »ono š t o j e čovjek zaista«. To je, dakako, vrlo neprecizno i nejasno. Allport je stoga kre n u o k o r a k d a l j e i z a k l j u č i o d a j e l i č n o s t »nešto« i d a o n a » n e š t o čini« (ibid, s t r . 48) i n a d a l j e : » T o j e o n o š t o l e ž i i z a s p e c i f i č n i h p o s t u p a k a i u n u t a r p o j e d i n c a « (ibid, s t r . 48). N a taj n a č i n A l l p o r t j e d o š a o d o z a k l j u č k a d a l i č n o s t n i j e s a m o hipotetički konstrukt koristan za objašnjenje objektivnog pona šanja neke osobe, već da ona zaista postoji, da je ona nešto u n u t a r pojedinca. Z a n j e g a j e o n a živa, o n a egzistira i f u n k c i o n i r a . M e đ u t i m , n a k o n t o g a se ne m i n o v n o postavlja pitanje: a što je to »nešto«? D a bi odgovorio n a t o pita nje, Allport j e d a o v l a s t i t u p r e c i z n u definiciju ličnosti. K a s n i j e j e t a defini cija bila d o n e k l e m o d i f i c i r a n a t a k o d a d a n a s glasi »Ličnost j e d i n a m i č k a organizacija u n u t a r p o j e d i n c a o n i h psihofizičkih sustava koji o d r e đ u j u nje g o v o k a r a k t e r i s t i č n o p o n a š a n j e i m i š l j e n j e « ( A l l p o r t , 1968, s t r . 2 8 ) . Iz te se definicije m o ž e uočiti n e k o l i k o stvari. P r v o , fraza d a j e l i č n o s t »dinamička organizacija« znači da ličnost nije statična i m i r n a , već da je to organizacija koja se stalno mijenja i razvija. To u n a t o č t o m e što u njezinoj osnovi leže o d r e đ e n i psihofizički sustavi koji i n t e g r i r a j u i organiziraju ra z l i č i t e n j e n e d i j e l o v e i l i e l e m e n t e . T e r m i n » p s i h o f i z i č k i s u s t a v i « z n a č i d a All p o r t s m a t r a d a su za utvrđivanje ličnosti i za njezino razumijevanje važni i fizički i mentalni faktori, odnosno procesi i promjene. Ličnost predstavlja psihofizičko jedinstvo, ona reflektira cjelokupno biće pojedinca, a ne s a m o n j e g o v u m e n t a l n u ili p s i h i č k u k o m p o n e n t u . N a d a l j e , t e r m i n » o d r e đ u j u « z n a č i 216
da u n u t a r pojedinca postoje tendencije koje determiniraju njegovo ponaša nje i p o s t u p k e i d a se p u t e m tih p o s t u p a k a i p o n a š a n j a o t k r i v a p r a v a ličnost p o j e d i n c a . R i j e č » k a r a k t e r i s t i č n o « p o k a z u j e d a j e z a A l l p o r t a n a j v a ž n i j e mdividualno obilježje o d n o s n o posebnost pojedinca. Svaki je pojedinac zasebni e n t i t e t . T a p o s e b n o s t ili z a s e b n o s t j e u p r a v o o n o š t o j e u n j e g o v o j l i č n o s t i važno i što ga razlikuje o d drugih. K o n a č n o , izraz »ponašanje i misli« poka zuju da Allport s m a t r a d a se ličnost p o j e d i n c a izražava u s v e m u što p o j e d i n a c čini, p a č a k i u m i s l i m a koje se n a o b j e k t i v a n način još ne m o g u registrirati. P r e m a t o m e , za A l l p o r t a l i č n o s t i m a s v o j u r e a l n u egzistenciju u k o j u su u k l j u č e n i i neurološki i fiziološki p r o c e s i u o r g a n i z m u , k a o i psihološki pro cesi koji se u t o m o r g a n i z m u d o g a đ a j u . Ličnost, p r e m a t o m e , nije s a m o kon strukt koji ima p r o m a t r a č neke osobe. Uz definiciju ličnosti Allport o b j a š n j a v a i razlike o d n o s n o sličnosti izme đ u p o j m o v a : ličnost, k a r a k t e r i t e m p e r a m e n t . Ti su se termini često koristili i javljali kao sinonimi za ličnost. To je osobito slučaj u svakodnevnoj laičkoj u p o t r e b i t i h t e r m i n a . A l l p o r t , m e đ u t i m , s m a t r a d a s e karakter i temperament t r e b a j u r a z l i k o v a t i o d ličnosti. R i j e č » k a r a k t e r « t r a d i c i o n a l n o se veže za od r e đ e n e m o r a l n e s t a n d a r d e i za o d r e đ e n e sustave m o r a l n i h vrijednosti. Pona š a n j e i p o s t u p c i p o j e d i n a c a v r e d n u j u s e ili u s p o r e đ u j u s t i m m o r a l n i m s t a n d a r d i m a . T a k o s e k a ž e d a j e n e t k o »slab k a r a k t e r « ili d a j e » j a k k a r a k t e r « . T a k v a o d r e đ e n j a p r e d s t a v l j a j u s u d o v e ili v r i j e d n o s n e s u d o v e o e t i č k i m a s p e k t i m a ili e t i č k o j p o ž e l j n o s t i , o d n o s n o e t i č k i m k v a l i t e t a m a p o j e d i n c a . K a r a k t e r j e p r e m a A l l p o r t u e t i č k i p o j a m . A l l p o r t o b j a š n j a v a o d n o s i z m e đ u ka r a k t e r a i l i č n o s t i t a k o d a s m a t r a k a r a k t e r procijenjenom ličnošću, a. l i č n o s t s m a t r a neocijenjenim k a r a k t e r o m . Iz toga j e j a s n o d a se k a r a k t e r n e treba s m a t r a t i p o s e b n i m s e g m e n t o m ili p o d r u č j e m u l i č n o s t i . Sasvim je drukčija situacija s t e m p e r a m e n t o m . Temperament je, prema A l l p o r t u , » s i r o v a t v a r « o d k o j e j e s k r o j e n a ili s t v o r e n a l i č n o s t . S t a t u s t e m p e r a m e n t a j e sličan s t a t u s u tijela i o n p r e d s t a v l j a osnovicu. T e m p e r a m e n t se odnosi n a o n a obilježja ličnosti i o n e njezine a s p e k t e koji su, u s v o m prete ž n o m d i j e l u , o d r e đ e n i n a s l j e đ e m . T o s u p o n a j p r i j e e m o c i o n a l n i a s p e k t i po* našanja kao što su podložnost emocionalnim reakcijama, uobičajena snaga i brzina reagiranja, prevalentno raspoloženje, fluktuacije i intenziteti takvih r a s p o l o ž e n j a ( A l l p o r t , 1961). T e m p e r a m e n t p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , g e n e t i čko nasljeđe pojedinca i zbog toga on određuje granice razvoja ličnosti.
Aspekti teorije ličnosti Izgrađujući svoju teoriju ličnosti, Allport se bavio i pitanjem vrijednosti t a k v e t e o r i j e . D a b i n e k a t e o r i j a l i č n o s t i b i l a o d g o v a r a j u ć a ili a d e k v a t n a , o n a m o r a i m a t i o d r e đ e n a o b i l j e ž j a . A l l p o r t j e p o s t a v i o p e t t a k v i h z a h t j e v a ili o b i l j e ž j a k o j a t r e b a i m a t i n e k a t e o r i j a l i č n o s t i ( A l l p o r t , 1960): 1. A d e k v a t n a t e o r i j a l i č n o s t i m o r a s m a t r a t i d a j e l j u d s k a l i č n o s t u s r e d o t o č e n a u o r g a n i z m u . T o j e u s k l a d u s o n i m š t o s m o v e ć n a p i s a l i . N e k i teo r e t i č a r i s u l i č n o s t p o j e d i n c a s m j e š t a l i i z v a n n j e g a s a m o g . L i č n o s t j e b i l a iz j e d n a č e n a b i l o s i n t e r p e r s o n a l n i m o d n o s i m a k o j e p o j e d i n a c i m a ili r a z v i j a , bilo s u l o g o m k o j u p o j e d i n a c i m a u d r u š t v u . T a k o u sociologiji i antropologiji p o s t o j i teorija uloge. P o t o j t e o r i j i l i č n o s t i n i j e n i š t a v i š e o d u l o g e k o j u i m a 217
p o j e d i n a c u n e k o j socijalnoj s k u p i n i . T u j e u l o g u o n p r i h v a t i o , a t a k v a j e ulo ga d e t e r m i n i r a n a s a m o m g r u p o m i situacijom, a n e tim p o j e d i n c e m . T a k o je p o j e d i n a c izjednačen s u l o g o m . O n j e : sin, m a j k a , otac, član partije, pijanac, profesor itd. Allport o d b a c u j e takve koncepcije jer s m a t r a da vrijednosti, osobine i drugi unutarnji faktori pojedinca objašnjavaju njegovo ponašanje. D a b i s e p o j e d i n a c r a z u m i o , p o t r e b n o j e p o z n a v a t i determinante njegova po našanja. Pojedinac ne m o ž e biti sveden n a utiske koje ostavlja, n a r e p u t a c i j u k o j u i m a , n a u l o g u k o j u i g r a ili n a n a č i n n a k o j i d r u g i r e a g i r a j u n a n j e g a . 2. T e o r i j a l i č n o s t i m o r a s m a t r a t i o r g a n i z a m p u n i m , a n e p r a z n i m . O v a j e pozicija s u p r o t n a k l a s i č n o m b i h e v i o r i z m u k o j i j e s m a t r a o d a j e za psi hologiju kao znanost najbolje da organizam smatra praznim. To je, dakle, u s u p r o t n o s t i i sa S k i n n e r o v o m k o n c e p c i j o m o p r a z n o m o r g a n i z m u . D o k Skin ner s m a t r a da okolni utjecaji oblikuju ponašanje praznog organizma, odno sno d e t e r m i n i r a j u njegovo ponašanje, Allport s m a t r a d a je p o n a š a n j e poje d i n c a m n o g o o d r e đ e n i j e n j e g o v i m unutarnjim determinantama. »Svaka teo r i j a l i č n o s t i k o j a želi b i t i a d e k v a t n a m o r a b i t i d i n a m i č k a , a d a b i b i l a dina m i č k a , m o r a p r e t p o s t a v i t i d o b r o o p s k r b l j e n i o r g a n i z a m « ( A l l p o r t , 1960, s t r . 26). T o z n a č i d a j e z a o b j a š n j e n j e p o n a š a n j a p o j e d i n c a n u ž n o p o s t u l i r a t i (pretpostaviti) postojanje dispozicija u n u t a r njega samoga. Da bi se razum jelo o b j e k t i v n o p o n a š a n j e i p o s t u p a n j e , t r e b a znati što se psihološki d o g a đ a pojedincu. T r e b a reći da je većina s u v r e m e n i h teorija ličnosti tako koncipirana. 3 . A d e k v a t n a t e o r i j a l i č n o s t i m o r a , n a d a l j e , s m a t r a t i motivaciju normal n o m č i n j e n i c o m sadašnje s t r u k t u r e i funkcija, a n e j e d n o s t a v n o k a o poslje d i c u r a n i j i h s n a g a ili i s k u s t a v a . Č o v j e k , p r e m a t o m e , n i j e r o b p r o š l o s t i ili s v o j i h i s k u s t a v a iz d j e t i n j s t v a , k a k o t o s m a t r a F r e u d i p s i h o a n a l i z a . Č o v j e k n i j e n e s v j e s n o m o t i v i r a n s v o j i m r a n i j i m d o ž i v l j a j i m a . I a k o i s k u s t v a iz d j e tinjstva m o g u imati određenu ulogu i usmjeravati razvoj, Allport s m a t r a da je besmislica njima pripisivati odlučujuću ulogu, osobito ako se ta uloga još s m a t r a i nesvjesnom. Zdrava, odrasla ličnost u svom je ponašanju i postup* c i m a d e t e r m i n i r a n a m n o g o više o d r a s l i m i za n j u novijim m o t i v i m a . Tako, na primjer, tumačiti izbor liječničkog poziva koji je učinio neki pojedinac r e z a d o v o l j e n o m ili f r u s t r i r a n o m , p o t i s n u t o m s e k s u a l n o m z n a t i ž e l j o m iz d j e tinjstva za Allporta je p o t p u n o b e s m i s l e n o . T a k v o u s m j e r e n j e m n o g o je više m o t i v i r a n o ž e l j o m d a se d r u g i m a p o m o g n e , z n a t i ž e l j o m p o j e d i n c a , ž e l j o m za s t j e c a n j e m o d r e đ e n o g d r u š t v e n o g s t a t u s a i si. T o j e o s n o v a A l l p o r t o v e teorije 0 autonomiji motiva, o kojoj ć e m o kasnije govoriti. Konfuzija i z m e đ u histo rijskih i a k t u a l n i h m o t i v a p o j e d i n c a najteža je konfuzija u m o d e r n i m teori j a m a ličnosti. Motivi p o j e d i n c a t r e b a j u biti njegovi sadašnji a n e prošli. Nje govo je ponašanje određeno sadašnjim motivima i okrenuto je budućnosti. T a k v o p o n a š a n j e i t a k v a m o t i v a c i j a k a r a k t e r i z i r a j u normalnu odraslu osobu. Teorija ličnosti m o r a objašnjavati takvu osobu. 4. D a b i n e k a t e o r i j a l i č n o s t i b i l a a d e k v a t n a , o n a s e m o r a , p r e m a A l l p o r t u , z a a n a l i z u l i č n o s t i k o r i s t i t i t a k v i m j e d i n i c a m a k o j e o m o g u ć u j u livu sin tezu. Po o v o m zahtjevu proizlazi d a se ličnost m o r a analizirati n a jedinice, s e g m e n t e , f a k t o r e , a s p e k t e i s i . , a l i t e j e d i n i c e m o r a j u , s a m e p o s e b i , b i t i ta kve da o m o g u ć u j u p o n o v n u r e k o n s t r u k c i j u pojedine ličnosti. One moraju o m o g u ć a v a t i s l i k u c j e l o v i t e l i č n o s t i k a o dinamičke organizacije. T o znači da t a k a v p r i s t u p t r e b a b i t i holistički. Na osnovi tog zahtjeva Allport odbacuje analizu ličnosti n a takve jedinice kao što su opći stavovi, vrijednosti, p o t r e b e 1 n a g o n i , j e r se s t a k v i m j e d i n i c a m a n e m o ž e postići sinteza ličnosti k o j a bi 218
o d r a z i l a n j e n u vitalnost, n j e n u životnost i u n u t a r n j u p r i r o d u . Zbog toga se teorije ličnosti m o r a j u zasnivati n a j e d i n i c a m a analize koje su svojstvene p o j e d i n c u , a t o s u s u s t a v i g e n e r a l i z i r a n i h a k c i o n i h t e n d e n c i j a ili osobine. Po j e d i n a c s e m o ž e s h v a t i t i p r o u č a v a n j e m n j e g o v a individualnog sustava osobina, s u s t a v a š t o p r e d s t a v l j a n j e g o v u s p e c i f i č n u d i n a m i č k u o r g a n i z a c i j u k o j a ga karakterizira. 5. K o n a č n o , a d e k v a t n a t e o r i j a l i č n o s t i m o r a n a a d e k v a t a n n a č i n u z e t i u o b z i r f e n o m e n samosvijesti, ali se n a n j e g a n e s m i j e isključivo o s l a n j a t i . Adekvatan opis ličnosti nekog pojedinca m o r a uključivati i činjenicu da je pojedinac svjestan samoga sebe. To je, zapravo, i najkonkretniji p o d a t a k koji p o j e d i n a c ima o svojem identitetu. Ta svijest o sebi t a k o đ e r je j e d n a od deter minanti njegova ponašanja i p o s t u p a k a i određivanja budućih akcija. To je u j e d n o obilježje ljudske vrste. M e đ u t i m , p r a v a teorija ličnosti to treba obu h v a t i t i , ali n e t r e b a t i m e biti o p t e r e ć e n a . Zahtjevi za a d e k v a t n u teoriju ličnosti predstavljaju, p o n a š e m mišljenju, d i f e r e n c i j a l n a obilježja p o k o j i m a se A l l p o r t o g r a đ u j e o d k o n k u r e n t n i h teo rija ličnosti. Ti su zahtjevi t a k o f o r m u l i r a n i d a su u s k l a d u s n j e g o v o m teorijom.
Struktura i dinamika ličnosti U s k l a d u sa s p o m e n u t i m z a h t j e v i m a Allport s m a t r a d a jedinice za ana lizu s v a k e ličnosti k o j e d o p u š t a j u p o n o v n u živu sintezu te ličnosti p r e d s t a v ljaju o s o b i n e ličnosti. Osobine ličnosti n e s a m o d a p r e d s t a v l j a j u jedinice za a n a l i z u ; o n e s u u j e d n o i o s n o v n e d i n a m i č k e ili m o t i v a c i o n e j e d i n i c e . N a t a j je način struktura i dinamika ličnosti sadržana i objašnjena osobinama ličnosti. Što je to osobina ličnosti? Osobinu Allport definira kao »neuropsihičku strukturu koja posjeduje mogućnost da mnoge podražaje učini funkcionalno e k v i v a l e n t n i m i d a p o d s t a k n e i vodi e k v i v a l e n t n e ( s m i s l e n o k o n z i s t e n t n e ) obli k e a d a p t i v n o g i e k s p r e s i v n o g p o n a š a n j a « (Allport, 1961, s t r . 347). P r e m a t o m e , o s o b i n a l i č n o s t i p r e d s t a v l j a p r e d i s p o z i c i j u d a se n a razli č i t e v r s t e p o d r a ž a j a i s i t u a c i j a o d g o v a r a ili r e a g i r a n a sličan ili ekvivalentan način. O s o b i n e s u e n t i t e t i k o j i m n o g e p o d r a ž a j e i m n o g e o d g o v o r e č i n e e k v i v e l e n t n i m a i na taj n a č i n utječu n a k o n s t a n t n o s t p o n a š a n j a . Mnogi podra ž a j i e v o c i r a j u j e d n a k e , s l i č n e ili e k v i v a l e n t n e r e a k c i j e k a o š t o s u p e r c e p c i j e , s h v a ć a n j a , t u m a č e n j a , o s j e ć a j i , p o s t u p c i . Z b o g t o g a t a k v i p o s t u p c i i m a j u je dnako funkcionalno značenje z a p o j e d i n c a . T o p r o i z l a z i iz n e k e n j e g o v e o s o bine. S t i m je u vezi zanimljiv p r i m j e r koji Allport n a v o d i . T o j e » s t r a h od k o m u n i z m a k o d g o s p . McCarleya«. Taj je s t r a h od k o m u n i z m a »vodeća« oso b i n a . T a o s o b i n a čini d a su za n j e g a m n o g i različiti i m e đ u s o b n o nezavisni s o c i j a l n i p o d r a ž a j i e k v i v a l e n t n i . T a k o o n d o ž i v l j a v a R u s e , c r n c e , s u s j e d e , Uje dinjene narode, liberale, Židove, sveučilišne profesore, m i r o v n e organizacije k a o k o m u n i s t e . S d r u g e s t r a n e , svi o n i z b o g t o g a i z a z i v a j u k o d n j e g a n e p r i j a t e l j s k e r e a k c i j e k o j e s u m e đ u s o b n o različite, ali k o j e sve i m a j u i s t u spo sobnost, a ta je da reduciraju strah gosp. McCarleya od komunizma. Tako on z b c g i s t o g r a z l o g a p o d r ž a v a ili z a g o v a r a n u k l e a r n i r a t p r o t i v S S S R - a , p i š e n e p r i j a t e l j s k a p i s m a o c r n c i m a i šalje ih u l o k a l n e n o v i n e , u č l a n j u j e se u K u - K l u x - K l a n i s i . N j e g o v a s i t u a c i j a p r i k a z a n a j e n a s l i c i 1. 219
PODRAŽAJI
PONAŠANJA
1 komunisti
1. nagovaranje nuklearnog rata protiv komunističkih država
2Marksove knjige
2 glasanje za mandate ekstremne desnice
3. crnci i Židovi u susjedstvu
3. udruživanje u Wu-Klux-Klan
4 useljava nje
L kritiziranje Ujedinjenih naroda
5. intelektualci i liberali
5. revolt protiv„sumnjivih" osoba 6.pisanje protestnih pisama za novine
6 Ijevičarske organizacije
S l i k a 1. ( P r e m a : A l l p o r t 1961) Ovaj p r i m j e r p o k a z u j e k a k o n e k a o s o b i n a p o j e d i n c a organizira i utječe n a p o n a š a n j e p o j e d i n c a . Osobina je ovdje izražena na bazi sličnih ili istovje tnih percepcija, a one sve zbog toga postaju funkcionalno ekvivalentne za aktivarenje te osobine. Aktivacija t e o s o b i n e d o v o d i , o p e t sa svoje s t r a n e , d o ni z a m o g u ć i h p o s t u p a k a k o j i s u e k v i v a l e n t n i z a izražavanje te osobine. Prema t o m e , u raznolikom ponašanju može se utvrditi ista osobina odnosno njezin utjecaj. T a k o n c e p c i j a o ekvivalenciji p o d r a ž a j a i o d g o v o r a koji bivaju sjedi njeni i p o s r e d o v a n i o s o b i n a m a j e s t srž Allportove torije o organizaciji i funk cioniranju ličnosti. Osobine, p r e m a t o m e , služe za integraciju o n o g a š t o bi inače ostalo izolirano i neorganizirano. O s o b i n e s u v e z a n e z a v e l i k b r o j p o d r a ž a j a i o d g o v o r a ili r e a k c i j a . Z b o g toga su one generalizirana i trajna obilježja pojedinca. Zbog toga i ponaša n j e p o j e d i n a c a n o s i o b i l j e ž j e k o n z i s t e n c i j e i nevezanosti za situaciju. Neke o s o b i n e m o g u , m e đ u t i m , b i t i i v r l o u s k e ili fokalne, što znači da su vezane i d a s e j a v l j a j u s a m o u v e z i m a n j i m b r o j e m ili s a m o u v e z i s a s p e c i f i č n i m si tuacijama. T a k o pojedinac može biti agresivan s a m o u o d n o s u na slabije od sebe, a neagresivan u društvu jačih. N a taj način osobine m o g u biti determi nirane situacijama i i z m j e n o m t i h situacija. T o se o s o b i t o o d n o s i n a socijal n e situacije k o j i m a j e p o j e d i n a c izložen. Osobine, m e đ u t i m , nisu, p r e m a shvaćanju Allporta, pasivne u smislu o n e m i r u j u u o r g a n i z m u sve d o k ih nešto izvana ne p o b u d i . P r e m a m i š l j e n j u osobine
tjeraju
pojedinca
na aktivnost,
i to takvu aktivnost u
će se te o s o b i n e m o ć i izraziti. P o j e d i n a c je a k t i v a n u t r a ž e n j u takvih
da
njegovu kojoj
situacija
i takvih mogućnosti. T a k o pojedinac koji ima osobinu socijabilnosti s a m traži d r u š t v o i socijalne k o n t a k t e u k o j e m će ta njegova o s o b i n a doći do
izražaja.
P r e m a Allportu osobine i situacije u k o j i m a se p o j e d i n a c nalazi su u s o b n o j interakciji. protno
T a i n t e r a k c i j a d o v o d i d o ponašanja.
Skinnerovom
koji,
kao
i drugi
klasični
bihevioristi,
z a m p a s i v n i m ili s a m o r e a k t i v n i m u o d n o s u p r e m a 220
među
I o v o j e g l e d i š t e su okolini.
smatra
organi
D a bd o s o b i n e j o š b o l j e o d r e d i o i r a z j a s n i o n j i h o v o z n a č e n j e i u l o g u , All p o r t j e (1966) n a v e o o s a m o s n o v n i h k r i t e r i j a z a d e f i n i r a n j e n e k e o s o b i n e ličnosti. 1. N e k a o s o b i n a m o r a i m a t i v i š e o d s a m o n o m i n a l n e e g z i s t e n c i j e . O s o b i n e n i s u s a m o k o n s t r u k t i i l i f i k c i j e , n i s u s a m o i m e n a ili n a z i v i . O n e s u v i t a l n i di j e l o v i o r g a n i z m a i i s k u s t v a o d n o s n o d o ž i v l j a v a n j a . Osobine su akcione tendencije k o j e p o s t o j e u n u t a r o r g a n i z m a s v a k o g č o v j e k a , o n e s u realne i one s t v a r n o p o s t o j e , a n i s u izmišljene. T o se o d n o s i n a sve o s o b i n e . 2. O s o b i n e s e r a z l i k u j u o d n a v i k a . O n e s u o p ć e n i t i j e o d n a v i k a . N a v i k e , kako znamo, predstavljaju osnovne jedinice ponašanja u neobiheviorističkim koncepcijama. Navike su trajne i predstavljaju, j e d n a k o kao i osobine, akcio ne tendencije organizma. Zbog toga što su trajne, o n e se stalno javljaju u po n a š a n j u i l a k o ih j e z a m i j e n i t i o s o b i n a m a . O n o p o č e m u se o s o b i n e r a z l i k u j u o d n a v i k a j e s t n j i h o v a veća generalnost. O s o b i n e se p o j a v l j u j u n e s a m o u vezi s n e k i m specifičnim situacijama, kao što je to slučaj s navikom, već u nizu različitih situacija. Dakle, o osobini m o ž e m o govoriti o n d a k a d a je ponašanje konzistentno iako su situacije različite. To nije slučaj s navikama. Osobine m o g u , m e đ u t i m , n a s t a t i k o m b i n a c i j o m navika. Više n a v i k a s t v a r a j e d a n hab i t u a l n i s u s t a v koji p o s t a j e o s o b i n a pojedinca. P r e m a t o m e , o s o b i n e su u ne k o m s m i s l u integrirane specifične navike i služe adaptiranju pojedinca kao i navike. N a primjer, dijete može, na osnovi inzistiranja roditelja, steći naviku d a p e r e r u k e . N a o s n o v i t a k o s t e č e n e n a v i k e o n o će p r a t i r u k e i b e z inzisti ranja roditelja. Tada kažemo da je ta navika kod njega formirana. S vreme n o m ta se navika p r a n j a veže s d r u g i m higijenskim n a v i k a m a u j e d a n sustav ponašanja koji se manifestira k a o osobina održavanja osobne higijene. 3 . O s o b i n e s u dinamičke determinante ponašanja. One, p o Allportu, uzro kuju ponašanje, a to znači d a one djeluju motivativno. To znači, k a k o s m o već rekli, d a one upravljaju i usmjeruju nečije ponašanje. Nesocijabilna ličnost će, n a primjer, izbjegavati društvo i socijalne k o n t a k t e , a socijabilna će ih tražiti. 4 . P o s t o j a n j e n e k e o s o b i n e m o ž e s e empirijski utvrditi. Osobine kao takve n e m o g u s e n i k a d a d i r e k t n o v i d j e t i ili p r o m a t r a t i . M e đ u t i m , b u d u ć i d a s u realne, d a i m a j u r e a l n u a n e s a m o n o m i n a l n u egzistenciju, m o g u se dokazati e m p i r i j s k i m p u t e m , a m o g u se i znanstveno istraživati, što znači istraživati i dokazivati znanstvenim m e t o d a m a . Podaci o o s o b i n a m a dobivaju se registrira n j e m i p r o u č a v a n j e m objektivnog ponašanja i postupaka. Osobine se m o g u proučavati i na osnovi biografija, statističkih p o s t u p a k a s p o m o ć u kojih je m o g u ć e , n a p r i m j e r , u t v r đ i v a t i v r e m e n s k u ili s i t u a c i o n u k o h e r e n c i j u ili p o d u d a r n o s t p o n a š a n j a p o j e d i n c a ili v e l i k i h g r u p a p o j e d i n a c a . 0 o s o b i n a m a s e može doznati i n a osnovi historije slučaja i d r u g i m p o s t u p c i m a objektivnog k a r a k t e r a . Bez takvih p o s t u p a k a znanstveno p r o u č a v a n j e osobina ne bi bilo m o g u ć e . S a m je Allport stvorio p o s t u p k e za takva ispitivanja. J e d a n od njih je i njegov upitnik o interesima koji je stvorio zajedno s Lindzeyem. 5. S v a k a j e o s o b i n a s a m o relativno nezavisna od ostalih. Ovaj a k s i o m ima dva značenja. P r e m a njemu, m e đ u različitim osobinama ne postoje čvrste i n e p r e m o s t i v e granice. Drugo je njegovo značenje da se osobine m e đ u s o b n o p r e k l a p a j u . T o z n a č i d a s u o s o b i n e o r g a n i z i r a n e u j e d n u mrežu osobina u kojoj j e s v a k a s a m o r e l a t i v n o nezavisna. O b j e k t i v n o , t o se m o ž e u s t a n o v i t i na osnovi izračunavanja korelacija između različitih osobina. Allport i Odbert su i s a m i utvrdili da i z m e đ u različitih osobina postoje preklapanja. Tako, na 221
p r i m j e r , A l l p o r t j e (1960) u t v r d i o d a p o s t o j i k o r e l a c i j a i z m e đ u o s o b i n e ili s p o s o b n o s t i r a z u m i j e v a n j a ili u v i d a i o s o b i n e s m i s l a z a h u m o r . D o d u š e , s a m o n a o s n o v i korelacije n i š t a se n e m o ž e reći o u z r o č n o - p o s l j e d i č n i m o d n o s i m a izme đ u osobina. Ovdje se m o ž e postaviti hipoteza d a pojedinci koji o p ć e n i t o i m a j u v i s o k s t u p a n j u v i d a ili r a z u m i j e v a n j a , i m a j u i v i s o k s t u p a n j u v i đ a n j a s m i j e šnosti u situacijama, tj. smisao za h u m o r . Ono što dovodi do korelativnosti između različitih osobina, to je, p o Allportu, način reagiranja organizma. Organizam reagira na događaje k a o cjelina, o d n o s n o n a integrirani način. 6. O s o b i n a n i j e s i n o n i m z a n e k i m o r a l n i ili s o c i j a l n i s u d o p o j e d i n c u . Istina je da većina osobina ima o d r e đ e n o socijalno značenje i da ljudi t i m o s o b i n a m a d a j u o d r e đ e n e s o c i j a l n e ili m o r a l n e k o n v e n c i o n a l n e o z n a k e ili sudove. O n o što je za psihologiju ličnosti važno, to je d a s v a k a osobina, bez o b z i r a n a n j e z i n o m o r a l n o ili s o c i j a l n o z n a č e n j e , p r e d s t a v l j a s t v a r n u o s o b i n u l i č n o s t i p o j e d i n c a . Personologija mora, po Allportu, proučavati ponajprije ličnost, a ne karakter. P r i m j e r z a o s o b i n e k o j e i m a j u m o r a l n o ili s o c i j a l n o z n a č e n j e m o ž e biti p o š t e n j e , lojalnost, i s k r e n o s t , o d a n o s t i si. 7. N e k a s e o s o b i n a m o ž e p r o m a t r a t i u o d n o s u p r e m a p o j e d i n c u i n j e g o v o j ličnosti, a m o ž e se p r o m a t r a t i i u o d n o s u n a populaciju, t j . m o ž e se p r o m a t r a t i n j e z i n a zastupljenost i distribucija u populaciji. Na primjer, osobina sklonost misticizmu m o ž e se p r o m a t r a t i i proučavati kod n e k o g pojedinca i utvrđivati njezina uloga i značenje u životu tog pojedinca (na primjer stupanj takve sklonosti, utjecaj te sklonosti na a b n o r m a l n o ponašanje kod tog poje d i n c a i si.). T a s e i s t a o s o b i n a , s k l o n o s t m i s t i c i z m u , m o ž e , m e đ u t i m , p r o m a trati u odnosu p r e m a određenoj populaciji (recimo populaciji studenata tehničkih i populaciji studenata humanističkih fakulteta, populaciji muškar c a i p o p u l a c i j i ž e n a ) . Z a o v a j d r u g i s l u č a j n a r o č i t o (a t a k o đ e r i z a p r v i ) b i t ć e p o t r e b n o s t v o r i t i l j e s t v i c u ili s k a l u z a i s p i t i v a n j e , o d n o s n o z a m j e r e n j e sklonosti misticizmu koja treba imati određene metrijske karakteristike (valjanost, pouzdanost). N a osnovi toga moći ć e m o utvrditi rasprostranjenost t a k v e s k l o n o s t i u o d r e đ e n o j p o p u l a c i j i ( F u l g o s i , 1979). O v a j p o s t u l a t j e o s n o v i c a A l l p o r t o v a r a z l i k o v a n j a općih osobina i ličnih osobina. O t o m razlikova nju bit će j o š riječi. 8. P o s t u p c i ili č a k i n a v i k e k o j e s u n e k o n z i s t e n t n e s n e k o m o s o b i n o m , k o j i se j a v l j a j u u p o n a š a n j u p o j e d i n c a , n i s u d o k a z d a t a k v a o s o b i n a n e p o s t o j i . č e s t o s m o u životu svjedoci da netko, za koga vjerujemo da ima određe n u o s o b i n u , n e p o s t u p a u v i j e k u s k l a d u s n a š i m o č e k i v a n j e m ili s e n e p o n a š a d o s l j e d n o k a k o bi n a osnovi n e k e o s o b i n e t r e b a o . N a p r i m j e r , n e t k o m o ž e imati osobinu urednosti. On u nizu situacija postupa dosljedno, tj. u r e d a n je, ali u n e k i m s i t u a c i j a m a n j e g o v o p o n a š a n j e nije d o s l j e d n o ( t j . n e u r e d a n je). K a k o se to m o ž e o b j a s n i t i ? Allport za t a k v e slučajeve i m a o b j a š n j e n j a . P r v o , p o n a š a n j e n e k e o s o b e u o d r e đ e n o j s i t u a c i j i m o ž e b i t i determinirano samom situacijom i n e m o r a b i t i ni u k a k v o j vezi s n j e z i n o m o s o b i n o m . U t o m slu čaju ta osobina neće dolaziti do izražaja. R e c i m o da pojedinac koji je u r e d a n j e d n o m o s t a v i sve r a z b a c a n o i n e u r e đ e n o . T o m o ž e biti p o s l j e d i c a t o g a š t o se o n u toj situaciji ž u r i o i nije d o s p i o sve dovesti u red. To se m o ž e i ponavljati Ua d e t e r m i n i r a n o s t p o n a š a n j a situacijom — k a o što je slučaj k o d r a n o g odla ž e n j a n a p o s a o ) , a d a t o n e b u d e d o k a z d a t a o s o b i n a n e p o s t o j i ili d a p o j e d i n a c i m a s u p r o t n u o s o b i n u o d o n e k o j u s m o m i s l i l i d a i m a ili k o j u j e d o t a d a pokazivao. 222
Drugo objašnjenje nekonzistentnosti u p o n a š a n j u pojedinca Allport nalazi u m o g u ć n o s t i p o s t o j a n j a kontradiktornih osobina kod pojedinca. Kontra diktorne osobine m o g u simultano postojati. T a k o n e t k o m o ž e biti u r e d a n u o d n o s u p r e m a s e b i , a n e u r e d a n u o d n o s u p r e m a s v o j o j k u ć n o j o k o l i n i ili, o b r n u t o , u r e d a n u o d n o s u p r e m a o k o l i n i , s t a n u , k u ć i i si., a n e u r e d a n u o d n o s u p r e m a s a m o m sebi. Iz t a k v e s i t u a c i j e p r o i z l a z i t će i različiti p o s t u p c i koji zbunjuju p r o m a t r a č a . Situacija je još kompliciranija time što pojedine k o n t r a d i k t o r n e o s o b i n e n e m o r a j u b i t i j e d n a k o g i n t e n z i t e t a : j e d n a j e j a č a ili dominantnija, a d r u g a slabija. T r e ć i r a z l o g n e k o n z i s t e n t n o g ili n e d o s l j e d n o g p o n a š a n j a p o j e d i n c a m o ž e biti u t o m e što k o d nekog pojedinca njegove osobine ne m o r a j u biti t a k o čvrsto integrirane kao k o d drugoga. O n o što je d o m i n a n t n a osobina u orga nizaciji k o d n e k o g pojedinca, ne m o r a biti t a k o d o m i n a n t n a osobina u orga nizaciji ličnosti d r u g o g pojedinca. Prvi će p o j e d i n a c u t a k v u slučaju pokazivati v e ć i s t u p a n j d o s l j e d n o s t i ili k o n z i s t e n c i j e , a d r u g i m a n j i . Opće
i individualne
osobine
N a r o č i t o je za Allporta važno i k a r a k t e r i s t i č n o njegovo razlikovanje oso b i n a s o b z i r o m n a populaciju i s o b z i r o m n a pojedinca. V e ć 1937. o n j e i u č i n i o takvu diferencijaciju iako je jedne i druge osobine zvao osobinama. Godine 1961. o n j e u v e o i r a z l i č i t e t e r m i n e z a o z n a č a v a n j e j e d n i h i d r u g i h o s o b i n a . Opće osobine nazivao je i dalje tim i m e n o m , a pojedinačne osobine pojedinca n a z v a o j e personalnim dispozicijama ili morfogenim osobinama. Morfogene osobine definirane su kao »... generalizirane neuropsihičke strukture koje i m a j u m o g u ć n o s t ( k a r a k t e r i s t i č n e za p o j e d i n c a ) d a m n o g e p o d r a ž a j e u č i n e funkcionalno ekvivalentnima i da iniciraju i vode konzistentne (ekvivalentne) o b l i k e a d a p t i v n o g i s t i l i s t i č k o g p o n a š a n j a « ( A l l p o r t , 1 9 6 1 , s t r . 373). O p ć e o s o b i n e A l l p o r t n a z i v a j o š i dimenzionalnim ili nomotetičkim osobi nama. Takve su osobine generalizirane tendencije ponašanja koje su zastu p l j e n e k o d s v i h ili v e ć e g b r o j a l j u d i i n a o s n o v i k o j i h s e p o j e d i n c i m o g u m e đ u s o b n o u s p o r e đ i v a t i . O s n o v i c u z a p o s t o j a n j e z a j e d n i č k i h ili n o m o t e t i č k i h o s o b i n a A l l p o r t n a l a z i u č i n j e n i c i d a l j u d i ž i v e i r a z v i j a j u s e u i s t i m ili s l i č n i m k u l t u r n i m i s o c i j a l n i m o k o l i n a m a i d a s u i z l o ž e n i i s t i m ili s l i č n i m u t j e c a j i m a . Zbog takvih utjecaja oni razvijaju i slične oblike p o n a š a n j a i slične oblike prilagođavanja. T a k o su ljudi i u sličnim k u l t u r a m a slični p o socijalnim i političkim stavovima, po konformnosti, p o predrasudama, po vrijednosnoj o r i j e n t a c i j i , p o t j e s k o b n o s t i i si. S v e t e z a j e d n i č k e o s o b i n e o m o g u ć u j u d a se pojedinci na osnovi njih m e đ u s o b n o u s p o r e đ u j u i stoga ih Allport naziva dimenzijama. Pojedinci n a takvim d i m e n z i j a m a m o g u zauzimati različite polo žaje. T a k v i m u s p o r e đ i v a n j e m najčešće u t v r đ u j e m o d a je n e k a osobina u p o p u l a c i j i t a k o d i s t r i b u i r a n a ili r a s p o r e đ e n a d a z a n j u v r i j e d e z a k o n i n o r m a l n e ili G a u s s o v e d i s t r i b u c i j e , t j . d i s t r i b u c i j e u o b l i k u z v o n a ( s l i k a 2 ) . K a k o s e iz s l i k e 2. v i d i , o s o b i n a i n t r o v e r z i j e j e u p o p u l a c i j i r a s p o r e đ e n a tako d a većina ljudi i m a poziciju u sredini ljestvice. To znači da većina nije ni j a k o d o m i n a n t n a , niti j a k o submisivna. Sto je d o m i n a n t n o s t jača, o d n o s n o š t o j e s u b m i s i v n o s t j a č a , to j e m a n j i b r o j ljudi koji i m a t a k o izra ženu osobinu. Ovakve se distribucije dobivaju u o d n o s u n a gotovo sve osobine l i č n o s t i . P r e m a t o m e , t a k v e d i m e n z i o n a l n e o s o b i n e ili d i m e n z i j a l i č n o s t i o m o gućuje psihologu da jednog pojedinca uspoređuje s drugima. Na osnovi toga m o g u ć a s u psihometrijska ispitivanja i mjerenja osobina ličnosti. 223
Međutim, svaka osobina je i posebna kod svakog pojedinca i nije nikada j e d n a k a kod dva pojedinca. Svaka osobina ima i svoju specifičnost k o d svakog č o v j e k a . T u s p e c i f i č n o s t ili p o s e b n o s t ili o s o b i t o s t o s o b i n a n i j e m o g u ć e u t v r đ i v a t i n o m o t e t i č k i m i s p i t i v a n j i m a . N e t k o j e e k s t r a v e r t i r a n ili h r a b a r , ili k u k a v i c a , ili d o m i n a n t a n , ili s u b m i s i v a n n a s v o j o s o b n i n a č i n . P o t o j o s o b i t o s t i n e m o g u se pojedinci m e đ u s o b n o uspoređivati. T o su o n d a individualne osobine, p e r s o n a l n e d i s p o z i c i j e ili m o r f o g e n e t i č k e o s o b i n e . P o s t u p c i p o j e d i n c a s u r e z u l tat takvih osobina koje su »genuine neuropsihičke jedinice koje vode, usmjer u j u i m o t i v i r a j u s p e c i f i č n e p r i l a g o d b e n e p o s t u p k e « ( A l l p o r t , 1968a, s t r . 3 ) .
submtsivnost
srednja vrijednost
dominantnost
S l i k a 2. Takve osobine djeluju n a jedinstven način i s a m i m tim određuju pojedin ca kao ličnost i kao različitog od ostalih. Te osobine određuju i determiniraju fokusne točke njegova života. Da b i s m o proučili nečiju ličnost, a to znači n e č i j i individualitet, p o t r e b n o j e p r o u č a v a t i t a k v e i n d i v i d u a l n e ili m o r f o g e n e t i č k e o s o b i n e . D o t a k v i h j e o s o b i n a m o g u ć e d o ć i iz p o d a t a k a o n e č i j o j o s o b n o j povijesti n a osnovi njegovih pisama, dnevnika i drugih osobnih dokumenata. T a k o s e o p ć a o s o b i n a , r e c i m o i n t r o v e r z i j a ili e k s t r a v e r z i j a , m o ž e k o r i s n o p r o u č a v a t i m e đ u s o b n i m u s p o r e đ i v a n j e m v e ć e g b r o j a l j u d i , a l i s e introverzija kao individualna osobina može proučavati samo kod pojedinca, tj. proučavanjem f u n k c i o n i r a n j a t o g p o j e d i n c a . T o j e o s n o v a z a idiografički pristup ličnosti ili k a k o s e t o j o š n a z i v a z a klinički pristup ličnosti. Tipovi
osobina
ili
dispozicija
D e t e r m i n i r a j u ć e t e n d e n c i j e , p r e d i s p o z i c i j e ili o s o b i n e l i č n o s t i m e đ u s o b n o s e , p r e m a m i š l j e n j u A l l p o r t a , r a z l i k u j u . S v a k a o s o b i n a l i č n o s t i ili d i s p o z i c i j a za o d r e đ e n i n a č i n p o n a š a n j a nije j e d n a k o važna za p r o u č a v a n j e ličnosti i ne djeluje j e d n a k o na njezino ponašanje. Zbog toga je nužno m e đ u s o b n o razlikovati p o j e d i n e osobine ličnosti. Osnovicu za takvo razlikovanje Allport nalazi u činjenici da se osobine n e pojavljuju k o d p o j e d i n c a s j e d n a k o m generalnošću. Čak i naj generalni je, p a p r e m a t o m e i najvažnije osobine neće se pojaviti u svim situacijama kroz koje pojedinac prolazi. Zbog tako različite g e n e r a l n o s t i o s o b i n a ili d i s p o z i c i j a A l l p o r t r a z l i k u j e t r i k l a s e t a k v i h d i s p o z i c i j a : kardinalne, centralne i sekundarne o s o b n e dispozicije. 224
Kardinalne osobine ili dispozicije. Ako je neka osobina pojedinca tako z a s t u p l j e n a u n j e g o v u p o n a š a n j u d a s e p o j a v l j u j e u s v i m ili g o t o v o u s v i m a k t i v n o s t i m a ili s e o n j e z i n o m d j e l o v a n j u m o ž e iz t a k v i h a k t i v n o s t i z a k l j u č i t i , onda takva osobina predstavlja kardinalnu osobinu takvog pojedinca. Kardi n a l n a o s o b i n a p o j e d i n c a , b u d u ć i d a j e z a s t u p l j e n a u n a j r a z l i c i t ij i m p o s t u p cima, najlakše se otkriva i utvrđuje. Pojedinac je jednostavno p o d domina c i j o m t a k v e o s o b i n e . P o m i š l j e n j u A l l p o r t a v r l o j e m a l o l j u d i i m a l o ili i m a kardinalnu osobinu. Primjer kardinalnih osobina nalazimo k o d Machiavellija, kod D o n J u a n a , k o d F r e u d a (interes za n a j d u b l j e korijene ljudske motivaci je), Tolstoja (pasija za p o j e d n o s t a v n j i v a n j e m života), m a j k a Terezija (pasija za p o m a g a n j e m s i r o m a š n i m ) . U o b i č n o m životu n e t k o m o ž e biti nacionalist, k o m u n i s t , fašist u takvoj mjeri d a t o d o m i n i r a njegovim c j e l o k u p n i m pona šanjem, što nalikuje utjecaju takve kardinalne osobine. Centralne osobine ili dispozicije. O v e s u o s o b i n e ili d i s p o z i c i j e m n o g o m a nje o p ć e n i t e k o d pojedinca, što znači d a u m a n j o j mjeri o d k a r d i n a l n i h utje ču na njegovo ponašanje i njegove postupke. Međutim, takve osobine su još uvijek vrlo š i r o k o z a s t u p l j e n e u p o n a š a n j u p o j e d i n c a i zato ih m o ž e m o sma t r a t i središnjim točkama o k o k o j i h se f o r m i r a ličnost tog p o j e d i n c a . Zbog toga se t a k v e o s o b i n e vrlo l a k o p r e p o z n a j u u p o n a š a n j u i n a osnovi njih drugi ljudi k a r a k t e r i z i r a j u tog pojedinca. T a k o se za n e k o g a kaže d a j e marljiv, da j e p o š t e n j a č i n a , d a j e r a d i š a n , d a j e s o c i j a b i l a n i si. T o s u o z n a k e n a osnovi središnjih osobina pojedinca. B r o j c e n t r a l n i h osobina koje pojedinac m o ž e imati može biti različit. Da bi o d g o v o r i o n a p i t a n j e k o l i k o i m a t a k v i h o s o b i n a p o j e d i n a c , A l l p o r t j e p r o veo ispitivanje. On je devedeset trojici s t u d e n a t a zadao da opišu n e k o g svog p o z n a n i k a i s t o g s p o l a t a k o d a n a p i s u r i j e č i , f r a z e ili r e č e n i c e k o j e g a k a r a k t e r i z i r a j u ( A l l p o r t , 1961). D e v e d e s e t p o s t o s t u d e n a t a n a v e l o j e i z m e đ u 3 i 10 b i t n i h k a r a k t e r i s t i k a u t a k v o m o p i s i v a n j u . P r o s j e k j e i z n o s i o o k o 7. I z t o g je Allport zaključio da je broj centralnih dispozicija n a osnovi kojih poje d i n a c m o ž e b i t i o p i s a n v r l o m a l e n i n e p r e l a z i 10. Sekundarne osobine ili dispozicije. Ove s u o s o b i n e m a n j e izražene u po n a š a n j u i p o s t u p c i m a p o j e d i n c a z a t o š t o s u m a n j e g e n e r a l n e ili o p ć e n i t e . I z i s t o g r a z l o g a o n e m a n j e p r i d o n o s e k o n z i s t e n c i j i ili d o s l j e d n o s t i p o n a š a n j a p o j e d i n c a . Z b o g t o g a s u o n e m a n j e z n a č a j n e i z a o p i s i v a n j e l i č n o s t i ili z a d e f i n i r a n j e l i č n o s t i p o j e d i n c a o d c e n t r a l n i h o s o b i n a . S v i o n i p o s t u p c i ili v r s t e p o n a š a n j a p o j e d i n c a k o j i s u j a č e p o d u t j e c a j e m situacionih faktora ili situa cija m o g u s e s v r s t a t i u t u k a t e g o r i j u . O v a m o p r i p a d a j u i o n i o b l i c i p o n a š a n j a koji n i s u toliko važni za o d n o s p o j e d i n c a p r e m a d r u g i m l j u d i m a , n a p r i m j e r stavovi pojedinca o nevažnim stvarima koji su situaciono determinirani prip a d a t će toj k a t e g o r i j i . O v a m o p r i p a d a j u i različite p r e f e r e n c i j e i s k l o p o v i od r e đ e n i h n a v i k a ( k a o n a v i k e h r a n j e n j a i si.). P o j e d i n a c m o ž e imati n e k u izrazitu o s o b i n u k o j a se pokazuje u nizu po našanja a da u nekoj situaciji p o s t u p a na sasvim drugačiji način. T a k o netko m o ž e b i t i a s e r t i v a n ili d o m i n a n t a n u n i z u s i t u a c i j a , a l i u s u s r e t u s p r e t p o s t a v l j e n i m a m o ž e biti vrlo s u b m i s i v a n . Za v r i j e m e r a t a mnogi su se u zaro b l j e n i š t v u p o n a š a l i n a k u k a v i č k i n a č i n , a p r i j e t o g a s u bili h r a b r i . S e k u n d a r n e k a r a k t e r i s t i k e pojedinca su n a j m n o g o b r o j n i j e u s t r u k t u r i ličnosti. Da bi se o n e o t k r i l e i u t v r d i l e , p o t r e b n o j e d o b r o ili i n t i m n o p o z n a v a n j e p o j e d i n c a . 15
Fulgosi: Psihologija ličnosti
225
Ostale
vrste
deter miniraj
ućih
tendencija
Osobine predstavljaju najvažnije determinirajuće tendencije ponašanja pojedinca. O n e stoga p r e d s t a v l j a j u i o s n o v u za r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a i os novu Allportove teorije ličnosti. M e đ u t i m , osobine nisu jedine determinira juće tendencije koje postoje. Osim njih ponašanje i postupanje pojedinca od r e đ u j u j o š i navike i stavovi. Z a n a v i k e s m o r e k l i d a s u o n e v r l o s p e c i f i č n e i v e z a n e sauno z a u z a k di japazon situacija i da vladaju ponašanjem u t o m dijapazonu. S t a v o v i t a k o đ e r u t j e č u n a p o n a š a n j e . O n i se o d o s o b i n e r a z l i k u j u t a k o đ e r s v o j o m s p e c i f i č n o š ć u . S t a v o v i s u v e z a n i z a o d r e đ e n e o b j e k t e ili k l a s e o b j e k a t a , a d i s p o z i c i j e ili o s o b i n e n i s u . A k o b r o j o b j e k a t a n a k o j i se n e k i s t a v o d n o s i n a r a s t e , t a j s t a v p o s t a j e s v e s l i č n i j i d i s p o z i c i j i . S t a v o v i m o g u b i t i spe cifični i generalni, a osobine su uvijek s a m o generalne i transcendentne odre đ e n o m o b j e k t u ili s i t u a c i j i . N a j v a ž n i j a r a z l i k a i z m e đ u s t a v o v a i d i s p o z i c i j e ili o s o b i n e j e s t u t o m e š t o s t a v p o d r a z u m i j e v a e v a l u a c i j u ili v r e d n o v a n j e , s t a v u v i j e k z n a č i p r i h v a ć a n j e ili o d b a c i v a n j e n e k o g o b j e k t a ili s i t u a c i j e , a o s o b i n a ili d i s p o z i c i j a t o n e z n a č i . A l l p o r t o t o m e k a ž e : »I s t a v i o s o b i n a n u ž n i s u p o j m o v i u p s i h o l o g i j i . O n i p o k r i v a j u g l a v n e tipove dispozicija k o j i m a se bavi psihologija ličnosti. Usput m o r a m o , među tim, istaknuti da je stav, budući da se odnosi n a orijentaciju ljudi p r e m a o d r e đ e n i m f a c e t a m a o k o l i n e ( u k l j u č u j u ć i l j u d e , k u l t u r u i d r u š t v o ) , favorizi rani p o j a m u socijalnoj psihologiji. N a p o d r u č j u psihologije ličnosti, među tim, mi s m o zainteresirani za s t r u k t u r u osobe i osobina postaje favorizirani p o j a m « (ibid, s t r . 348). Tipovi
ličnosti
U p s i h o l o g i j i l i č n o s t i i u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u s p o m i n j u s e tipovi ličnosti. T a k o u r a z n i m t i p o l o g i j a m a ( k a o n a p r i m j e r u S h e l d o n o v o j , K r e t s c h m e r o v o j , S p r a n g e r o v o j ) i m a m o d e f i n i r a n e t i p o v e k o j i služe k a o o s n o v i c a za kla sifikaciju ličnosti. Allport razlikuje tipove od osobina. Dok su osobine dispozicione tendencije i postoje realno u pojedincu, tip ličnosti predstavlja opis ličnosti što ga daju promatrači. T a k o p o j e d i n a c m o ž e i m a t i o d r e đ e n u oso b i n u , a l i n e m o ž e i m a t i o d r e đ e n t i p . Tipovi su konstrukti kojima se služe pro m a t r a č i . Dalja j e razlika u t o m e š t o o s o b i n e p r e d s t a v l j a j u j e d i n s t v e n a obi lježja pojedinaca, a tipovi to n e m o g u biti. K o d svrstavanja u tipove gubi se i n d i v i d u a l n o s t ili n e k i n j e z i n d i o . T i p o v i s u z b o g t o g a n u ž n o a r t i f i c i j e l n i i n e r e a l n i . T i p o v i i p a k , k a o i o p ć e o s o b i n e ili d i s p o z i c i j e , m o g u b i t i k o r i s n i z a z n a n s t v e n o proučavanje ličnosti. Namjere
ili
intencije
Osim do sada s p o m e n u t i h osobina i determiniraj ućih tendencija, Allport s m a t r a d a su za r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a i p o s t u p a n j a p o j e d i n c a v a ž n e j o š i namjere ili intencije pojedinca. To je u skladu s njegovom uvjerenošću da je ličnost pojedinca lakše razabrati i razumjeti u odnosu p r e m a njegovoj b u d u ć n o s t i negoli u o d n o s u p r e m a njegovoj prošlosti. To je u s u p r o t n o s t i s F r e u d o m i p s i h o a n a l i z o m , koja s m a t r a d a j e ličnost p o j e d i n c a o d r e đ e n a nje z i n o m p r o š l o š ć u . Želje, n a m j e r e , a s p i r a c i j e , a m b i c i j e i p l a n o v i k o j e p o j e d i n a c i m a i želi u b u d u ć n o s t i o s t v a r i t i p r e d s t a v l j a j u k l j u č za r a z u m i j e v a n j e poje226
dinčeva ponašanja i p o s t u p a n j a u sadašnjosti. Ovdje je, naravno, učinjena p r e t p o s t a v k a d a p o j e d i n a c m o ž e izraziti i biti svjestan onoga što n a m j e r a v a ili š t o ž e l i .
Proprium Svaka teorija ličnosti t r e b a izraziti posebnost svakog pojedinca. Poje d i n a c n i j e s a m o s k u p o s o b i n a . N j e g o v u l i č n o s t k a r a k t e r i z i r a jedinstvo, oso bitost, integracija i konzistencija. To znači da su osobine, namjere, stavovi, navike, motivi, vrijednosti, interesi, iskustva pojedinca organizirani i da po s t o j i j e d a n poseban sklop ili obrazac tako organiziranih komponenti. Zbog toga j e n u ž a n s v e o b u h v a t a n k o n s t r u k t k o j i m bi se t a p o s e b n o s t s v a k o g po jedinca mogla izraziti. T a k a v k o n s t r u k t j e u Allportovoj teoriji proprium. P r o p r i u m j e za A l l p o r t a o n o š t o j e u d r u g i m t e o r i j a m a ličnosti ego (u p s i h o a n a l i z i ) ili v l a s t i t o j a , o d n o s n o s v o j e j a ( u R o g e r s o v o j t e o r i j i l i č n o s t i ) . A l l p o r t a n a l i z i r a t e r a n i j e t e r m i n e ( A l l p o r t , 1943, 1955), k a o i r a n i j e t e r m i n e d u š a i s t i l života. Za sve te t e r m i n e o n nalazi d a su n e d o v o l j n o r a z u m l j i v i i j a s n i i d a imaju m n o g e s e m a n t i č k e konotacije koje ih čine neupotrebljivim. On sma t r a d a s u s v e e g o - f u n k c i j e i s v e f u n k c i j e v l a s t i t o g j a funkcije propriuma. Pro p r i u m je definiran k a o »vlastito ja, o n o što se doživljava k a o toplo i central n o , k a o v a ž n o « ( A l l p o r t , 1968a, s t r . 4 ) . T o j e »ja« — k a o subjektivno iskustvo ili doživljaj. P r o p r i u m je za Allporta pozitivna, kreativna, r a s t u u s m j e r e n a i p o k r e ćuća kvaliteta u ljudskoj prirodi (slično kao k o d Rogersa). T o je bio (prije Rogersa i Maslowa) radikalan zaokret u shvaćanju ljudske prirode. Psiho analiza je pružala vrlo m r a č a n i deterministički model čovjeka. Bihevioristi i refleksolozi su shvaćali čovjeka k a o r o b o t a koji se m o ž e r a z u m j e t i u rela ciji p o d r a ž a j — o d g o v o r . P r o p r i u m o b u h v a ć a , p r e m a t o m e , s v e komponente ličnosti. O n se, m e đ u tim, ne može odvojiti od osobe k a o cjeline, niti on predstavlja nekog h o m u n kulusa koji iznutra u p r a v l j a nečijim p o n a š a n j e m . P r o p r i u m n e predstavlja — k a o ni ego ni v l a s t i t a ličnost — n e k i a k t i v n i entitet, različit o d o s t a l o g dijela ličnosti. P r o p r i u m se izražava p u t e m o d r e đ e n i h funkcija. Ove funkcije Allport n a z i v a funkcijama p r o p r i u m a (propriumskim funkcijama ličnosti). Te se funk cije razvijaju p o s t e p e n o i n i s u u r o đ e n e . Njihova k o n a č n a sinteza s t v a r a »moje ja« k a o s u b j e k t i v n u s l i k u o sebi. U t o k u r a z v o j a p o j e d i n c a t e se f u n k c i j e ja vljaju u sljedećem redoslijedu. Osjet tjelesnog ja. T a s e f u n k c i j a p r o p r i u m a n a j p r i j e p o j a v l j u j e . OTM o z n a č a v a o s j e t v l a s t i t o g tijela. Ti osjeti s u n a n e k i n a č i n d o k a z vlastite eg^ s t e n c i j e i u t o k u c i j e l o g ž i v o t a o s t a j u s i d r i š n a m j e s t a s a m o s v i j e s t i ili s v i j e s t i o s e b i . Ovi s u d o ž i v l j a j i t o l i k o t e m e l j n i d a i h v e ć i n a o d r a s l i h l j u d i n i j e s \ ]rs n a . Ovi doživljaji o s i g u r a v a j u i p r e d s t a v l j a j u v i s o k s t u p a n j i n t i m n o s t i k e j u svaki p o j e d i n a c i m a s vlastitim tijelom. Većina odraslih ljudi i m a vrlo infan tilne p o j m o v e o vlastitom tijelu. Osjećaj vlastitog identiteta. T o j e d r u g i a s p e k t k o j i se j a v l j a u t o k u ra zvoja p r o p r i u m a . Ovaj se a s p e k t vidi k o d djece koja, k a d n a u č e govoriti, sebe spominju kao različitima od ostalih i kao svoju stalnu točku referenci je. Naj čvršće je taj osjećaj povezan s vlastitim i m e n o m djeteta. Odjeća, igračke, pri227
p a d a j u ć e s t v a r i p o j a č a v a j u taj o s j e ć a j vlastitog i d e n t i t e t a . Taj se o s j e ć a j ra zvija u t o k u v r e m e n a . M a l o dijete n e razlikuje sebe o d okoline, n e razlikuje svoju m a š t u od stvarnosti. Neki to ne m o g u ni u kasnijoj, p a ni u odrasloj dobi. D a l j a f u n k c i j a p r o p r i u m a j e osjećaj samopoštovanja ili ponosa. Samop o š t o v a n j e ili p o n o s p r e d s t a v l j a e v a l u a c i j u ili v r e d n o v a n j e s a m o g s e b e . T a se funkcija u t o k u razvoja n a r o č i t o izražava u dobi od dvije-tri godine, k a d a dijete p o s t u p a s a m o v o l j n o i k a d a j e negativističko. Ono se opire roditeljima i d r u g i m a , n e sluša o p o m e n e i savjete j e r sve to p r e d s t a v l j a o p a s n o s t za nje gov integritet i a u t o n o m i j u . K a s n i j e se ta funkcija izražava p u t e m n a t j e c a n j a s d r u g i m a i težnji za p o b j e đ i v a n j e m . Osjećaj povećavanja ili ekstenzije. U toku treće godine života p r o p r i u m se povećava kroz j e d n u vrstu elaboracije. Ta se elaboracija sastoji u t o m e d a se j e d a n dio stvarnosti, za koji j e s a d a j a s n o da nije u n u t a r tijela pojedinca, k a o š t o s u , n a p r i m j e r , d r u g e o s o b e ili s t v a r i u o k o l i n i , p o č i n j u s m a t r a t i » m o j i m a « ili » s v o j i m « . T a k o t e s t v a r i d o b i v a j u a t r i b u t e » m o j e « , » s v o j e « i s i . S t a k v i m r a z v o j e m p o v e z a n o j e r a z d o b l j e i z r a z i t e t e ž n j e z a p o s j e d o v a n j e m ili p o s e s i v n o s t i . U p o n a š a n j u se i z r a ž a v a i l j u b o m o r a i n a s t o j a n j e d a se »svoje« ili » m o j e « z a d r ž i z a s e b e i o n e m o g u ć i d a t o i d r u g i p o s j e d u j u . » T o j e m o j a l u t k a « , »To j e m o j a l o p t a « , »To j e m o j a m a m a , a n e tvoja« — t i p i č n i s u izrazi ove funkcije p r o p r i u m a . Sve stvari i o s o b e koje n o s e taj biljeg s m a t r a j u se toplim dijelom s a m o g sebe, takve stvari i osobe treba o n d a b u d n o čuvati i na stojati da ih d r u g a djeca ne prisvoje. P e t a f u n k c i j a p r o p r i u m a j e predodžba o sebi. O v a s e f u n k c i j a r a z v i j a o n d a k a d a d i j e t e p o s t a j e s v j e s n o d a n j e g o v o »ja« i m a i d r u g u s t r a n u , a t o j e ona koju vide drugi. Dijete tada počinje shvaćati da drugi, osobito roditelji, n j e g a z a p a ž a j u n a d r u g i n a č i n , d a o d n j e g a o č e k u j u d a b u d e d r u g a č i j i ili d a se p o n a š a n a njihov način. Recimo, oni traže d a o n b u d e »dobar« d a b u d e » d o b r o dijete« i si. Dijete u toj d o b i j o š n e m a ovu f u n k c i j u j a č e r a z v i j e n u , t a k o da nije u mogućnosti da sebe zamišlja onakvim kakvim bi htjelo biti k a o odra s l i . »U d j e t i n j s t v u j e m o g u ć n o s t d a s e s e b e z a m i š l j a o n a k v i m k a k a v j e s i ili o n a k v i m k a k a v b i želio b i t i o d n o s n o o n a k v i m k a k a v b i t r e b a o biti s a m o germ i n a l n a « ( A l l p o r t , 1 9 6 1 , s t r . 123). Doživljavanje sebe kao racionalnog stvorenja. U k a s n i j e m r a z d o b l j u dje tinjstva,-tj. i z m e đ u šeste i d v a n a e s t e godine života dijete p o s t e p e n o o t k r i v a svoje intelektualne sposobnosti i svoje sposobnosti da s a m pronalazi rješenja za p r o b l e m e s k o j i m a se susreće. O n o n a taj način u t v r đ u j e d a je s p o s o b n o da se u s p j e š n o nosi sa svojom o k o l i n o m i zahtjevima koje o n a postavlja p r e d njega. N a s u p r o t tome, dijete ne postaje samostalni mislilac i u o d n o s u p r e m a m o r a l n o j s t r a n i i s p o s o b n o s t i d o n o š e n j a e t i č k i h ili m o r a l n i h s u d o v a i z a k l j u č a k a . O n o d o g m a t s k i p r i h v a ć a i v j e r u j e d a su n j e g o v a o b i t e l j , n j e g o v a reli gija, njegovo d r u š t v o i njegovi v r š n j a c i u p r a v u . Z b o g toga u t o m r a z d o b l j u razvoja p r o p r i u m a postoji izraziti s t u p a n j m o r a l n o g i socijalnog k o n f o r m i z m a . Konačni stupanj u razvoju propriuma, p r e m a mišljenju Allporta, jest usvajanje određenih ciljeva kojima pojedinac teži i koji usmjeruju njegov dalji životni tok. A l l p o r t s m a t r a d a j e i z b o r z a n i m a n j a u t o j d o b i , i u o p ć e , j e d a n od najvažnijih p r o b l e m a adolescencije. U t o m razdoblju pojedinac po staje svjestan i zna d a se b u d u ć i razvoj m o r a odvijati p o o d r e đ e n o m p l a n u i n j e g o v p r o p r i u m ili n j e g o v o v l a s t i t o j a p o p r i m a j e d n u d i m e n z i j u k o j u p r i j e nije imalo. Težnja d a l e k i m ciljevima i nastojanje d a se oni d o s t i g n u (završe t a k š k o l o v a n j a , s t u d i j , z a n i m a n j e , b r a k , d j e c a i si.) d e t e r m i n i r a j u n j e g o v o p o 228
n a š a n j e i p o s t u p a n j e . Ti ciljevi i težnje p o s t a j u o n o što njegov život povezuje u j e d n u cjelinu, što njegovom ponašanju daje konzistenciju, intencionalnost i u s m j e r e n o s t . T i c i l j e v i i n a s t o j a n j a d a j u p o j e d i n c u osjećaj svrhovitosti. Taj je osjećaj svrhovitosti srž funkcioniranja i nastojanja p r o p r i u m a . Ta nasto j a n j a o b u h v a ć a j u sve one oblike p o n a š a n j a koji naglašavaju, razvijaju, pove ć a v a j u v r i j e d n o s t v l a s t i t o g j a . O v e , c i l j u u s m j e r e n e a k t i v n o s t i , o b j e d i n j u j u li č n o s t p o j e d i n c a i č i n e n j e g o v ž i v o t s v r h o v i t i m z a n j e g a . A l l p o r t s t i m u vezi kaže i sljedeće: » N a s t o j a n j a p r o p r i u m a d a j u ličnosti j e d i n s t v o , ali t o j e d i n s t v o n i k a d a n i j e j e d i n s t v o i s p u n j e n j a , o d m o r a ili s m a n j e n e n a p e t o s t i . O d a n i r o d i t e l j i n i k a d a n e g u b e b r i g u o djetetu; o d a n i d e m o k r a c i j i u svojim o d n o s i m a s ljudi m a u s v a j a j u z a d a t k e za cijeli život. Z n a n s t v e n i k , p o s a m o j p r i r o d i svog opre djeljenja, s t v a r a sve više i više p i t a n j a , a n i k a d a m a n j e . U stvari, m j e r a j e n a š e i n t e l e k t u a l n e z r e l o s t i , k a k o t o k a ž e n e k i filozof, n a š a s p o s o b n o s t d a s e sve m a n j e i m a n j e o s j e ć a m o zadovoljni n a š i m o d g o v o r i m a n a sve bolje i bo lje p r o b l e m e « ( A l l p o r t , 1955). N a osnovi rečenoga v i d i m o d a je za r a z u m i j e v a n j e ličnosti p o j e d i n c a po t r e b n o , p o A l l p o r t u , z n a t i m n o g o o t o m e koji s u njegovi ciljevi i n a s t o j a n j a . I sam je Allport posvetio u svojim istraživanjima veliku pažnju ispitivanju s k l o n o s t i i i n t e r e s a . On, Lindzey i V e r n o n stvorili su p o z n a t i u p i t n i k za ispiti v a n j e v r i j e d n o s t i (1960).
Motivacija Allport le u svojoj teoriji veliku p a ž n j u p o s v e t i o motivaciji. Ličnost je z a n j e g a dinamički sustav. Allport s m a t r a da svaka teorija ličnosti m o r a k a o o s n o v i c u u z e t i a n a l i z u i o b j a š n j e n j e m o t i v a c i j e . T o j e p o t p u n o u s k l a d u s va ž n o š ć u k o i u o n p r i d a j e c i l j e v i m a k o j i m a p o j e d i n a c teži i o n o m e š t o o n u bu d u ć n o s t i želi p o s t i ć i k a o d e t e r m i n a n t a m a n j e g o v e l i č n o s t i . M e đ u t i m , da bi n e k a teorija ljudske motivacije bila adekvatna, ona mora, p o n j e g o v u m i š l j e n j u z a d o v o l j i t i o d r e đ e n e k r i t e r i j e , o d n o s n o m o r a i m a t i od r e đ e n a obilježja. T a k v a t e o r i j a m o r a p r i z n a t i suvremenost motiva, sadašnjost motiva, a ne tražiti motive u prošlosti pojedinca. Psihoanaliza je u t o m pogledu p o t p u n o s u p r o t n o o r i j e n t i r a n a . O n a m o t i v e za r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a p o j e d i n c a u sadašnjosti traži u njegovoj dalekoj prošlosti. Allport to s m a t r a pogrešnim p r i s t u p o m koji ne može dovesti d o objašnjenja i razumijevanja ponašanja p o j e d i n c a . P r o š l o s t j e v a ž n a j e d i n o o n d a a k o j e a k t i v n i s u d i o n i k s a d a š n j e di n a m i k e . On kaže: »Prošli motivi ne objašnjavaju ništa a k o nisu sadašnji mo tivi« ( A l l p o r t , 1961, s t r . 2 2 0 ) . D a l j e o b i l j e ž j e j e d n e a d e k v a t n e t e o r i j e l j u d s k e m o t i v a c i j e t r e b a b i t i plu ralizam. Takva teorija t r e b a biti pluralistička teorija motivacije, tj. treba p r i z n a v a t i p o s t o j a n j e v e ć e g ili v e l i k o g b r o j a m o t i v a r a z l i č i t i h t i p o v a i v r s t a . M n o g i s u se p s i h o l o z i u s v o m n a s t o j a n j u d a o b j a s n e s l o ž e n u p r i r o d u l j u d s k e m o t i v a c i j e p o n a š a l i redukcionistički. Smanjivali su broj i v r s t u motiva što jc m o g u ć e više. T a k o su svega s nekoliko baznih n a g o n a pokušavali objasniti cjelokupno ponašanje i raznolikost tog ponašanja. Allport ovdje ponovno upućuje na psihoanalizu i Freudovo shvaćanje ljudske motivacije. Freud je 229
c j e l o k u p n u l j u d s k u m o t i v a c i j u s v e o n a d v a ili t r i i z v o r n a n a g o n a k o j e j e , o s i m toga, s m j e s t i o u n e s v j e s n i dio ličnosti. D r u g i t e o r e t i č a r i sveli su m o t i v a c i j u n a j e d a n ili d v a s v j e s n a m o t i v a ili n j i h n e k o l i k o k a o š t o j e t o s l u č a j k o d mo tiva samoaktualizacije ( R o g e r s , M a s l o w i dr.). A l l p o r t s m a t r a d a s u svi o n i z a j e d n o u p r a v u , ali d a svaki o d njih za sebe nije u p r a v u . Allport j e ovdje, k a o i u s v e m u d r u g o m , eklektik. On kaže: »Motivi su p o t i p u toliko različiti d a j e t e š k o o t k r i t i n e k i z a j e d n i č k i n a z i v n i k « (ibid, s t r . 221). Z b o g t o g a m o r a j u postojati različiti p o j m o v i za objašnjenje motivacije. T r e ć e o b i l j e ž j e ili z a h t j e v k o j e m u t r e b a u d o v o l j i t i n e k a a d e k v a t n a t e o r i j a l j u d s k o g p o n a š a n j a j e s t d a n a m j e r a m a , p l a n o v i m a , t e ž n j a m a ili o p ć e n i t o k o g n i t i v n i m p r o c e s i m a n e k o g p o j e d i n c a t r e b a p r i d a t i dinamičku snagu. T o se p o s e b n o o d n o s i n a planove i ciljeve k o j i s u d a l e k i . P r e m a m i š l j e n j u All porta, najinformativnije pitanje o ličnosti pojedinca, koje n a m može najviše 0 t o m p o j e d i n c u o t k r i t i , j e s t : »Kakvi su vaši ciljevi u životu?«, »Sto m i s l i t e u životu postići?« Odgovori n a ta pitanja otkrivaju n a m k a k o ta osoba zami šlja sebe u b u d u ć n o s t i , o d n o s n o k a k o sebe planira u b u d u ć n o s t i . N a p o k o n , j e d n a odgovarajuća teorija ličnosti treba n a m omogućiti uvid u konkretnu posebnost motiva nekog pojedinca. To je zahtjev koji je kara k t e r i s t i č a n z a A l l p o r t a k o j i s m a t r a d a j e s v a k i p o j e d i n a c p o s e b a n ili o s o b i t 1 d a t u o s o b i t o s t ili p o s e b n o s t t r e b a r a z u m j e t i i o t k r i v a t i . D r u g e s e t e o r i j e (opet kao p r i m j e r m o ž e poslužiti psihoanalitička teorija ličnosti) zadovolja v a j u n a b r a j a n j e m l i s t a m o t i v a ili n a v o đ e n j e m l i s t a m o t i v a k o j i s u o p ć i i z a j e d n i č k i s v i m l j u d i m a (a d a n i š t a n e g o v o r e o m o g u ć n o s t i m a u t v r đ i v a n j a spe cifičnih oblika i specifične motivacije pojedinca). Proučavanje motivacije, pre m a Allportu, treba biti usmjereno n a utvrđivanje kako motivi funkcioniraju k o d t o g p o j e d i n c a , n a n j e g o v u s p e c i f i č n u i o s o b i t u m o t i v a c i o n u o s n o v u . All p o r t i ovdje zastupa, p r e m a tome, nužnost idiografičkog pristupa u psiho logiji, ovaj p u t n a p o d r u č j u p r o u č a v a n j a motivacije k a o j e d n e k o m p o n e n t e ličnosti. Specifičnu s t r u k t u r u i organizaciju motivacije svakog pojedinca obja š n j a v a n j e g o v a teorija o funkcionalnoj autonomiji motiva. To je najoriginalniji dio njegove teorije motivacije i teorije ličnosti. P o j a m funkcionalne auto n o m i j e m o t i v a v j e r o j a t n o j e n a j b o l j e p o z n a t i p o j a m iz n j e g o v e t e o r i j e , a l i j e i n a j k o n t r o v e r z n i j i . Njegova važnost j e n e s a m o u t o m e š t o o b j a š n j a v a spe cifičnu s t r u k t u r u motivacije pojedinca, već u t o m e što o n stoji i U osnovi kon cepcije o o s o b i n a m a ličnosti. Zato je to centralni p o j a m njegove teorije ličnosti. Funkcionalna
autonomija
Princip funkcionalne autonomije kaže da neka određena aktivnost koja j e b i l a u funkciji z a d o v o l j e n j a n e k o g m o t i v a m o ž e p o s t a t i cilj s a m o j sebi. O n a n a t a j n a č i n p o s t a j e autonomna u odnosu na izvorni motiv kojemu je služila. O n a više t o m m o t i v u n e služi, već služi s a m o j sebi i s a m a k a o t a k v a postaje motiv. Allport kaže: »Funkcionalna autonomija s m a t r a motive odra s l i h z a r a z l i č i t e s a m o o d r ž a v a j u ć e s u v r e m e n e s u s t a v e k o j i s u i z r a s l i iz p r e t h o d n i h s u s t a v a , a l i s u f u n k c i o n a l n o n e z a v i s n i o d n j i h « ( i b i d , s t r . 227). M o t i v i o d r a s l i h f u n k c i o n a l n o s u a u t o n o m n i u o d n o s u p r e m a p r o š l o m is k u s t v u i doživljaju. Veza s prošlošću pojedinca s a m o je historijska a nije funkcionalna. O n o što pojedinac jest danas, to je nezavisno od njegove pro šlosti; njegova m o t i v a c i j a nije vezana za prošlost. 230
Ovakvo je stajalište suprotno ne s a m o psihoanalizi, nego i biheviorizmu koji s m a t r a j u d a je ponašanje pojedinca naučeno, o d n o s n o rezultat učenja i iskustva, osobito ranog iskustva. K a o p r i m j e r za funkcionalnu a u t o n o m i j u motiva odraslih ljudi spominje se p r i m j e r starog moreplovca. On j e u svojoj mladosti otišao ploviti. T a je aktivnost bila u d i r e k t n o j funkciji njegova motiva s a m o o d r ž a n j a , k a o i broj n i h manifestacija tog m o t i v a (potrebe za h r a n o m , o d j e ć o m itd.). Ploveći t a k o niz godina, o n j e sebi osigurao m a t e r i j a l n u egzistenciju, t a k o d a više nije tre b a o ploviti d a bi z a r a d i o dovoljno z a život. Zapravo, m o g a o j e p r e s t a t i ploviti i mirovati. M e đ u t i m , stari moreplovac i dalje osjeća p o t r e b u za plovljenjem. O n k u p u j e j e d r e n j a k ili j a h t u i p r o v o d i c i j e l e d a n e u l u c i , n a b r o d u u p l o v i d b i ili n a s i d r i š t u . N j e g o v a p r i j a š n j a a k t i v n o s t n a s t a v l j a s e i s a d a . M o r n a r ili m o r e p l o v a c bez te a k t i v n o s t i više n e može, i a k o t a a k t i v n o s t više n e služi njegovu samoodržanju. Ta je aktivnost postala a u t o n o m n a u o d n o s u na bazni m o t i v k o j e m u j e s l u ž i l a . Ona je postala samoj sebi svrhom. Takvih se p r i m j e r a može m n o g o navesti. T o je slučaj i s motivacijom m l a d i h ljudi. Uspjeh u nekoj aktivnosti, pohvale, poticaji, nagovori, p o d r š k e drugih može n e k u aktivnost pojedinca toliko potaći d a ona postaje samoj sebi s v r h o m (to j e slučaj s interesima, hobijima, p r o f e s i o n a l n i m aktivnosti m a , s p o r t s k i m i i g r a ć i m i si.). P r i m j e r z a f u n k c i o n a l n u a u t o n o m i j u m o t i v a jest i bogataš koji posjeduje milijune dolara, a i dalje se napreže da poveća svoje bogatstvo. P o j a m o funkcionalnoj a u t o n o m i j i , t j . o p o n a š a n j u koje se nastavlja i po staje s a m o sebi s v r h o m m o ž e se dovesti u vezu s n e k i m d r u g i m , r a n i j i m kon cepcijama kao što su Woodworthova koncepcija o transformaciji mehanizma u n a g o n e (1918), S t e r n o v o m i š l j e n j e d a fenomotivi mogu postati genomotivi (1935), T o l m a n o v o t u m a č e n j e d a s e c j e l i n e s r e d s t v o — c i l j m o g u f o r m i r a t i s a m e o d s e b e (1935), A n d e r s o n o v e d e m o n s t r a c i j e o e k s t e r n a l i z a c i j i n a g o n a (1941a, b , c , d ) , S e l y j e v o s h v a ć a n j e d a s e a d a p t i v n i p r o c e s i m o g u u s p o s t a v i t i sami od sebe čak i o n d a k a d su štetni za organizam. A l l p o r t o v u k o n c e p c i j u o f u n k c i o n a l n o j a u t o n o m i j i n a j t e ž e j e n a p a o G. B e r t o c c i (1940). B e r t o c c i p o s t a v l j a p i t a n j e p o s t o j i li b i l o k o j i o b l i k p o n a š a n j a koji se ponavljao toliko p u t a da bi to bilo dovoljno d a taj oblik p o n a š a n j a p o s t a n e f u n k c i o n a l n o a u t o n o m a n . D a li s e f u n k c i o n a l n a a u t o n o m i j a m o ž e očekivati k o d svih v r s t a p o n a š a n j a i p o s t u p a k a ? Ako j e t a k o , o n d a bi to do velo do a n a r h i j e u p o n a š a n j u pojedinca. Da bi razjasnio p o j a m i djelovanje funkcionalne autonomije, Allport je počeo razlikovati dvije vrste funkcionalne autonomije. J e d n u v r s t u on naziva p er sever at ivnom ( u s t r a j n o m ili t r a j n o m ) a u t o n o m i j o m , d r u g u proprijatnom funkcionalnom autonomijom. Perseverativna funkcionalna autonomija označava i odnosi se na reverberatorne ( o d r ž a v a j u ć e ) mehanizme, k a o i n a m e h a n i z m e povratne sprege (feedbacka) koji su prisutni u funkcioniranju živčanog sustava. Ti neurološki m e h a n i z m i o m o g u ć u j u s a m o o d r ž a n j e p r o c e s a k a d s u j e d n o m započeti. Pri m j e r za to p o n a š a n j e u čijoj osnovici leže t a k v i m e h a n i z m i j e s u c i r k u l a r n i p o k r e t i i govor k o d m a l e djece i m n o g i oblici p o n a š a n j a k o d životinja. Tim se m e h a n i z m i m a objašnjava i familijarni oblik i r u t i n s k i oblik zadovoljava nja motiva u s v a k o d n e v n o m životu (uzimanje h r a n e u isto vrijeme, odlaženje na spavanje u isto vrijeme i drugi). 231
Proprijatna ili svojstvena funkcionalna autonomija odnosi se i označava ponašanja koja su karakteristični j a za ličnost. O n a se objašnjava nastaja n j e m ili s t j e c a n j e m i n t e r e s a , v r i j e d n o s t i , s t a v o v a , n a m j e r a . T a k v a j e a u t o n o m i j a n u ž n a z a i n t e g r a c i j u l i č n o s t i o d r a s l i h , o n a s t v a r a o n o š t o n a z i v a m o sti lom života, t a k v a a u t o n o m i j a o b o g a ć u j e život, s t v a r a k o n g r u e n t n u sliku o sebi k o d p o j e d i n c a . O n a o m o g u ć u j e p o j e d i n c u d a se u s p j e š n o n o s i s izazo v i m a života i d a n a osnovi t o g a p o s t e p e n o stječe sve više razine autentične životne zrelosti i rasta. O v d j e t r e b a r e ć i d a s e A l l p o r t o v o t u m a č e n j e d s h v a ć a n j e zrele ličnosti te melji u p r a v o n a funkcionalnoj a u t o n o m i j i . N e k a j e ličnost onoliko zrela ko l i k o j e n j e z i n o p o n a š a n j e f u n k c i o n a l n o a u t o n o m n o . Ona je zrelija što je nje zino ponašanje manje u službi izvornih ili temeljnih motiva. Pojam proprijatne funkcionalne autonomije objašnjava kontinuitet pona šanja i bez posizanja za m e h a n i z m o m nagrađivanja k a o što je to slučaj kod refleksologije i biheviorizma. »Isprazno j e misliti d a s u P a s t e u r o v a b r i g a za n a g r a d u , z a z d r a v l j e , h r a n u , s p a v a n j e ili o b i t e l j k o r i j e n i n j e g o v e o d a n o s t i s v o m r a d u . D u g a v r e m e n s k a r a z d o b l j a o n j e b i o s v i h n j i h n e s v j e s t a n , izgu bljen u ž a r u istraživalačkog r a d a . Isti se zanos vidi u povijestima genija koji s u u t o k u s v o g ž i v o t a d o b i l i m a l u ili n i k a k v u n a g r a d u z a s v o j r a d « ( A l l p o r t , 1961, s t r . 2 3 6 ) . P r o p r i j a t n a ili s v o j s t v e n a f u n k c i o n a l n a a u t o n o m i j a m o t i v a ili p o n a š a n j a n e o b j a š n j a v a s a m o u z r o k e p o n a š a n j a ili p o s t u p a n j a k o d p o j e d i n c a . O n a p r e d stavlja pojedinčevu težnju o d r e đ e n i m ciljevima, objašnjava njegovo shvaća nje i p e r c i p i r a n j e svijeta n a o s n o v i t a k v i h ciljeva i vrijednosti. To je, p r e m a t o m e , humanističko shvaćanje ili objašnjavanje čovjeka. P r o c e s s t v a r a n j a funkcionalno autonomne ličnosti odvija se p o d utjeca j e m t r i j u n a č e l a . P r v o o d n j i h j e n a č e l o organizacije razina energije. Prema tom načelu autonomija p r o p r i u m a moguća je, jer je razina energije kojom raspolaže p o j e d i n a c veća o d o n e koja je n u ž n a za zadovoljenje životnih po treba, n a g o n a kao i zahtjeva n e p o s r e d n o g prilagođavanja okolini. Taj višak e n e r g i j e t r a ž i i p r o n a l a z i i z l a z u d r u g i m , a n e s a m o r u t i n s k i m ili z a ž i v o t n e funkcije vezanim aktivnostima. D r u g o načelo koje omogućuje da se razvije f u n k c i o n a l n a a u t o n o m i j a p r o p r i u m a j e s t načelo kompetencije i vladanja. Pre m a t o m n a č e l u b i t n o je obilježje ljudske p r i r o d e d a vlada n a d o k o l i n o m (vlast n a d o k o l i n o m ) i d a iz t e o k o l i n e i z v l a č i z n a č e n j e , t e d a s e n a o s n o v i t o g a č o v j e k u s m j e r a v a n a buduće aspiracije i dalje ciljeve. Prema tome, svaka aktivnost koja povećava i obogaćuje kompetenciju pojedinca postaje funkcio n a l n o a u t o n o m n a . T r e ć e j e n a č e l o n a č e l o proprijatnog oblikovanja. Prema t o m n a č e l u f u n k c i o n a l n a s e a u t o n o m i j a m o t i v a p o j a v l j u j e s t o g a š t o j e za htijeva s t r u k t u r a vlastitog j a čovjeka. E s e n c i j a l n o i u r o đ e n o je obilježje čo v j e k a d a t e ž i p r e m a unifikaciji svog života. Zbog te težnje unifikaciji ljudsko j e p o n a š a n j e , p r e m a z a p a ž a n j u A l l p o r t a , p r v e n s t v e n o proaktivno, intencionalno i unikvitetno ( p o s e b n o ) . F u n k c i o n a l n a a u t o n o m i j a o b j a š n j a v a p o All p o r t u »način n a koji se čovjekovi motivi mijenjaju i r a s t u u t o k u života, j e r j e p r i r o d a čovjeka t a k v a d a se oni m o r a j u mijenjati. S a m o teoretici, vjenčani za reaktivne, h o m e o s t a t i č k e , p o l u z a t v o r e n e m o d e l e čovjeka teško se s t i m m o g u složiti« (ibid, s t r . 252). P r o p r i u m s e d a k l e r a z v i j a . V e z a s p r o š l o š ć u j e s l a b a ili n i k a k v a i n j e z i n a j e u l o g a t a k o đ e r t a k v a . M n o g i t e o r e t i č a r i z b o g t o g a p o s t a v l j a j u o d r e đ e n a pi t a n j a u vezi s f u n k c i o n a l n o m a u t o n o m i j o m n a k o j a , p r e m a n j i h o v u mišlje232
n j u , A l l p o r t n i j e j a s n o ili n i j e u o p ć e d a o o d g o v o r . O d a k l e f u n k c i o n a l n a a u t o nomija? Kakav je odnos između djetinjstva i funkcionalno autonomnih mo t i v a o d r a s l o g č o v j e k a ? A k o n e m a v e z e , z a š t o s u n e k a r a z v o j n a i s k u s t v a va žnija od drugih? F u n k c i o n a l n a a u t o n o m i j a o m o g u ć a v a A l l p o r t u d a u o p i s i v a n j u n e k e li č n o s t i u t v r đ u j e n j e z i n u specifičnu i individualnu motivacijsku organizaciju. Budući da su motivi odraslih oslobođeni od zajedničkih motiva karakteristi č n i h za sve l j u d e u d j e t i n j s t v u , m o g u ć e j e , i v j e r o j a t n o , d a će m o t i v i razli č i t i h l j u d i b i t i m e đ u s o b n o m a l o ili n i k a k o s l i č n i .
Mentalno zdrava osoba M n o g e t e o r i j e ličnosti n a s t a l e s u n a o s n o v i p r o u č a v a n j a n e u r o t i č k o g i devijantnog ponašanja. Allport je s m a t r a o d a podaci koje n a m o ličnosti pruža k l i n i č k a p s i h o l o g i j a n e m a j u v e l i k u v r i j e d n o s t n i z n a č e n j e z a p s i h o l o g i j u li č n o s t i . T o j e , d a k l e , s u p r o t n o s t a j a l i š t e o d m n o g i h t e o r e t i č a r a . T o n a m sta j a l i š t e u k a z u j e n a j o š j e d n u d i s t i n k c i j u k o j u , p o n a š e m m i š l j e n j u , č i n i All p o r t : n a r a z l i k o v a n j e i z m e đ u idiografičkog i kliničkog pristupa, č e s t o se to dvoje poistovjećuje. K o d Allporta postoji idiografički p r i s t u p p r o u č a v a n j u l i č n o s t i , a l i n e i k l i n i č k i , š t o p o k a z u j e d a o n r a z l i k u j e j e d a n o d d r u g o g a . All port s m a t r a d a između neurotika i zdravih osoba postoje velike razlike i da n e m a g o t o v o n i č e g a š t o b i i m b i l o z a j e d n i č k o . A l l p o r t t a k o đ e r m i s l i (a t o j e k a r a k t e r i s t i č n o za v r i j e m e k a d a je n a s t a j a l a njegova teorija) d a većina psi h o l o g a t e o r e t i č a r a l i č n o s t i n e b i m o g l a p r e p o z n a t i mentalno zdravu osobu. T a d a n i j e n i b i l o p o k u š a j a d a s e d e f i n i r a ili o k a r a k t e r i z i r a p s i h o l o š k i z d r a v a o s o b a . N e t k o j e b i o m e n t a l n o z d r a v a k o n i j e i m a o vidljivih n e u r o t s k i h ili d r u g i h s i m p t o m a ili n o v a c a d a k o n z u l t i r a n e k o g p s i h o a n a l i t i č a r a . Z d r a v a li č n o s t j e za Allporta zrela ličnost. To Allportovo stajalište bilo j e p o č e t a k svih k a s n i j i h t e n d e n c i j a d a s e pozitivni atributi čovjeka kao što su samopoštovanje i kompetencija p o s t a v e k a o temelj za p r o u č a v a n j e ličnosti. Allport je s m a t r a o da različite k u l t u r e i m a j u različite p o j m o v e o t o m e š t o j e t o z d r a v a ili z r e l a l i č n o s t , a l i d a s e , u s p r k o s t o m e , m o g u b a r p r i b l i ž n o identificirati k a r a k t e r i s t i k e idealne ličnosti (bar š t o se tiče z a p a d n e k u l t u r e i civilizacije). Razvoj z d r a v e ličnosti a k t i v a n j e p r o c e s u t o k u kojeg poje d i n a c p r i h v a ć a o d g o v o r n o s t za svoj život i u t o k u k o j e g se p o j e d i n a c razvija n a s v o j jedinstveni način. Z r e l o s t l i č n o s t i j e cjeloiivotni proces. To je proces nastajanja ( A l l p o r t , 1955). N a o s n o v i t a k v i h a n a l i z a i p r o u č a v a n j a A l l p o r t j e d o š a o d o z a k l j u č k a d a s u o s n o v n a o b i l j e ž j a m e n t a l n o g z d r a v l j a ili z r e l e li čnosti ova: 1. Z r e l a l i č n o s t i m a v r l o proširen osjećaj vlastitog ja. T a k v e l i č n o s t i n i s u vezane za uski k r u g aktivnosti koje se o d n o s e n a njihove vlastite p o t r e b e i ž e l j e . One nisu psihološki okupirane i doživotno vezane za sebe i mogu iz sebe »izaći«. Zrele ličnosti su sposobne da participiraju u m n o g i m aktivno s t i m a u obitelji, u o d n o s i m a s d r u g i m ljudima, one imaju hobije, sudjeluju u političkim aktivnostima, u religioznim aktivnostima, odnosno u svim onim a k t i v n o s t i m a k o j e p r o c j e n j u j u v r i j e d n i m a . S v a k a t a k v a a k t i v n o s t t r a ž i ego-uključenje i p r e d a n o s t ; o n a m i j e n j a stil života p o j e d i n c a i njegovo usmje233
renje. Samoljublje ne dominira stilom
j e i z r a z i t a č i n j e n i c a u životu s v a k o g p o j e d i n c a , ali života zrelih osoba.
ono
2. E m o c i o n a l n a s i g u r n o s t i z a d o v o l j s t v o s a s a m i m s o b o m j e s t d a l j e o b i l j e ž j e z r e l i h o s o b a . T a k v i p o j e d i n c i i m a j u o s e b i p o z i t i v n o m i š l j e n j e ili p r e d o d ž b u . Z b o g t o g a o n i m o g u o t r p j e t i f r u s t r a t i v n e s i t u a c i j e ili s i t u a c i j e k o j e su iritativne. Oni m o g u o t r p j e t i i vlastite n e d o s t a t k e a d a n e p o s t a n u zagri ž e n i , o g o r č e n i ili n e z a d o v o l j n i s a m i s a s o b o m ili n e p r i j a t e l j s k i p r e m a d r u g i m a . Oni p r i h v a ć a j u sebe k a o o s o b u . T a k v e su o s o b e s p o s o b n e d a svlada vaju emocije kao što su bijes, ljutnja, depresija, neumjesnost tako da te n j i h o v e e m o c i j e n e u g r o ž a v a j u d o b r o b i t d r u g i h . Z r e l e l i č n o s t i i z r a ž a v a j u slo b o d n o svoje osjećaje i vjerovanja koja se o d n o s e n a d r u g e ljude. One su d o v o l j n o s i g u r n e i n i s u u g r o ž e n e i z r a ž a v a n j e m v l a s t i t i h e m o c i j a ili u g r o žene tuđim. 3. I s t a k n u t o o b i l j e ž j e o d n o s a p r e m a d r u g i m l j u d i m a k o d z r e l i h o s o b a j e s t topla povezanost vlastitog ja s drugima. Takve interpersonalne odnose karakteriziraju dvije vrste topline. J e d n a je intimnost, a druga suosjećanje. I n t i m n i a s p e k t t a k v o g o d n o s a vidi se, n a p r i m j e r , u s p o s o b n o s t i d a se istin ski i d u b o k o vole svi č l a n o v i svoje obitelji i prijatelji, bez težnje za p o s j e d o v a n j e m i bez o s j e ć a j a l j u b o m o r e . S u o s j e ć a n j e i r a z u m i j e v a n j e izražava se u sposobnosti pojedinca d a tolerira razlike između sebe i drugih ljudi. To su r a z l i k e u v r i j e d n o s t i m a , s t a v o v i m a , u v j e r e n j i m a , v j e r o v a n j i m a . T a k v o m to lerancijom razlika između sebe i drugih pojedinac pokazuje duboko pošto vanje i u v a ž a v a n j e d r u g i h , k a o i r a z u m i j e v a n j e za uvjete života i isku stva drugih. 4 . Z r e l e l i č n o s t i o b i l j e ž a v a j u realne a ne subjektivne percepcije, vještine i predanost. Takve osobe vide ljude, stvari i situacije onakvima kakve one j e s u , a n e o n a k v i m a k a k v i m b i o n i s a m i željeli d a b u d u . N a d a l j e , t a k v e su o s o b e u punom kontaktu sa stvarnošću. One tu stvarnost ne iskrivljuju tako da bi o d g o v a r a l a n j i h o v i m p o t r e b a m a i fantazijama. Oni razlikuju svoje želje i fantazije o d s t v a r n o s t i . Zrele o s o b e p o s j e d u j u o d g o v a r a j u ć e vještine za rje šavanje realnih i objektivnih situacija i problema. One lako, pa čak trajno o s t v a r u j u o r i j e n t a c i j u n a r a d i u t o j o r i j e n t a c i j i o n i zaboravljaju na sebe, n a s v o j e ž e l j e , p o t r e b e i i m p u l s e . Z a d a t a k ili p o s a o i m a prednost pred njiho vim osobnim problemima, stanjima ili impulsima. Takve osobe teže ciljevima koje o s o b n o s m a t r a j u vrijednima i koji su realistični. 5. Z r e l e s u l i č n o s t i s p o s o b n e z a objektifikaciju samih sebe i za humor o sebi. P o d o b j e k t i f i k a c i j o m s a m o g s e b e A l l p o r t r a z u m i j e v a s p o s o b n o s t ili m o g u ć n o s t d a s e s e b e s a m o g p r o u č a v a ili u p o z n a . T a k v a o s o b a j e , n a t a j n a čin, s p o s o b n a d a razlikuje sebe k a k v a jest od sebe k a k v a bi željela biti i od toga što drugi misle o njoj. H u m o r u o d n o s u p r e m a sebi važna je k o m p o n e n t a takve sposobnosti poznavanja sebe. T a k a v h u m o r o n e m o g u ć a v a glorifikaciju s a m o g s e b e . O n j o j o m o g u ć a v a d a v i d i i o c i j e n i i s m i j e š n e s t r a n e ili a s p e k t e \ l a s t i t e ličnosti. A l l p o r t k a ž e d a h u m o r o m o g u ć a v a d a se n e t k o s m i j e i ismi java stvari koje s a m uzgaja, a da ih ipak uzgaja. 6. Z d r a v u ili z r e l u l i č n o s t k a r a k t e r i z i r a , n a p o s l j e t k u , jedinstvena živo tna filozofija. Takve osobe su s p o s o b n e d a sve stvari u s v o m životu vide n a s m i s l e n n a č i n . T o m e u v e l i k o j m j e r i p r i d o n o s i sustav vrijednosti koji je po j e d i n a c r a z v i o . T a k a v s u s t a v v r i j e d n o s t i ili v r e d n o t a o p s k r b l j u j e p o j e d i n c a s dominantnim životnim ciljem, temom ili svrhom što njegov život čini smi234
s J e n i m ili š t o d a j e s m i s a o n j e g o v u ž i v o t u . R a z l i č i t i l j u d i i m a j u r a z l i č i t e c e n t r a l n e v r i j e d n o s t i ili t e m e o k o k o j i h s e n j i h o v ž i v o t o d v i j a n a s v r h o v i t n a č i n . Z b o g t o g a j e A l l p o r t v e l i k u v a ž n o s t p r i d a v a o m j e r e n j u i d i j a g n o s t i c i r a n j u ta k v i h v r i j e d n o s t i (vidi dalji t e k s t ) . P r e m a A l l p o r t u n e p o s t o j i n e k a a p s o l u t n o n a j b o l j a ili n a j v e ć a v r i j e d n o s t u ž i v o t u ili n a j b o l j a ž i v o t n a f i l o z o f i j a . P o j e dinac m o ž e t a k v o m s m a t r a t i n e k u istinu, socijalnu dobrobit, religiju, ideo logiju i slično. Ž i v o t n u filozofiju p r e d s t a v l j a j u , p r e m a t o m e , o n e v r i j e d n o s t i koje su kod pojedinca dominantne i koje pojedincu pružaju smisao i značenje u s v e m u š t o o n č i n i ili p o d u z i m a . Svi ljudi ne postižu p u n u zrelost svoje ličnosti i n i k a d a nisu p o t p u n o zrele ličnosti. Na osnovi s p o m e n u t i h kriterija m o g u ć e j e utvrditi u kojoj je mjeri i na koji način neki pojedinac zrela ličnost, a u kojoj mjeri i n a koji način on to nije.
Empirijska istraživanja i validacija Allportova teorija ličnosti izazvala j e veliku pažnju različitosti o d tada d o m i n a n t n i h koncepcija na p o d r u č j u uopće. Te d o m i n a n t n e koncepcije bile su: psihoanaliza i j e v e ć t a d a p o s t a v i o o s n o v i c u z a k a s n i j i , t z v . treći put o s n o v i c e t a j s e p u t i r a z v i o u s u v r e m e n u humanističku Maslowa i drugih.
psihologa zbog svoje ličnosti i psihologije biheviorizam. Allport u psihologiju Iz te psihologiju Rogersa,
Međutim, u n a t o č t o m velikom interesu i oduševljenju za Allportovu psiho logiju ličnosti ta je teorija p o t a k l a vrlo mali broj istraživanja i zbog toga je m o r a m o smatrati u t o m pogledu nestimulativnom. Gotovo su p o t p u n o izostala i s t r a ž i v a n j a č i j i b i c i l j b i o empirijska validacija p o j m o v a vezanih za osobine ličnosti koje p r e d s t a v l j a j u središnji dio Allportove teorije. S time se slaže n i z a u t o r a k o j i s e b a v e t e o r i j a m a l i č n o s t i ( B i s c h o f , 1970; H a l l i L i n d z e y , 1978). N a području psihologije, koja je empirijska znanost, ništa što nije empirijski v e r i f i c i r a n o n e m o ž e b i t i p r i h v a ć e n o m a k a k o k o n z i s t e n t n o ili p l a u z i b i l n o ( i m p r e s i o n i s t i č k i ili i n t u i c i o n i s t i č k i p l a u z i b i l n o ) i z g l e d a l o . N i j e d n a t e o r i j a n e može opstati bez empirijske potvrde. P r e m a tome, heuristička vrijednost Allportove teorije nije za sada velika. O n o što j e povoljno za tu teoriju jest činjenica d a j e o n a stimulirala i stimulira vrlo velik b r o j istraživanja u d r u g i m d o m e n i m a psihologije. T a k v a stimulacija bila je i direktna i indirektna. Nadalje, takva su istraživanja p o svom obilježju i idiografska i nomotetička. Najvažnija istraživanja p o t a k n u t a Allportovom teorijom j e s u o n a n a po d r u č j u e k s p r e s i v n o g p o n a š a n j a ( A l l p o r t i V e r n o n , 1 9 3 3 ; A l l p o r t i C a n t r i l , 1934; E s t e s , 1938; H u n t l e y , 1940; Z w e i g e n h a f t i M a r l o w , 1973). Z a t i m , t o s u i s t r a ž i vanja kriterija psihološke zrelosti, dječje imaginacije, samopoštovanja, h u m o i a , s o c i j a l n e p e r c e p c i j e , g l a s i n a i p r e d r a s u d a ( A l l p o r t , 1960). M e đ u n a j p o z n a t i j i m a su istraživanja vrijednosti i p o s e b n o za tu s v r h u k o n s t r u i r a n a Allport-Lindzey-Vernonova ljestvica za m j e r e n j e šest različitih vrijednosnih orjentac i j a ( A l l p o r t , V e r n o n , L i n d z e y , 1960). P r e m a t o m e , i a k o n i j e p o t a k n u l a m n o g o istraživanja vezanih za validaciju, Allportova koncepcija ličnosti ipak je v e o m a utjecala n a s u v r e m e n a istraživanja u području ličnosti. 235
Idiografička
istraživanja
T e r m i n e i d i o g r a f i č k i i n o m o t e t i č k i A l l p o r t j e p r e u z e o o d n j e m a č k o g filo zofa W i n d e l b a n d a . T e r m i n idiografičko o z n a č a v a i n d i v i d u a l n o , n o m o t e t i č k i o p ć e ili u n i v e r z a l n o . S i n o n i m i k o j i m a s e A l l p o r t k o r i s t i j e s u morfogenetički o d n o s n o dimenzionalan. Morfogenetički pristup, rekli smo, važan je jer omo g u ć u j e u t v r đ i v a n j e p o s e b n o s t i s v a k e l i č n o s t i , a n o m o t e t i č k i ili d i m e n z i o n a l a n p r i s t u p p o t r e b a n je zbog toga da bi se mogle učiniti k o m p a r a c i j e m e đ u pojedincima. I d i o g r a f i č k a ili m o r f o g e n e t i č k a i s t r a ž i v a n j a v e z a n a s u z a s t u d i j e e k s p r e sivnog ponašanja analize sadržaja p i s a m a i drugih pisanih d o k u m e n a t a i struk turalna istraživanja ličnosti. T a k o su Allport i suradnici, koristeći se analizom sadržaja, proučavali k a r a k t e r i s t i k e ličnosti osobe koja je ta p i s m a pisala ( A l l p o r t , 1965). Z a s t r u k t u r a l n e a n a l i z e i i s t r a ž i v a n j a A l l p o r t j e (1962) s m a t r a o p o g o d n i m a m e t o d u i n d i v i d u a l i z i r a n o g u p i t n i k a ( S h a p i r o , 1961), Q - m e t o d o l o g i j u ( S t e p h e n s o n , 1953), l j e s t v i c e k o j e s u u s i d r e n e n a s a m o m s u b j e k t u ( K i l p a t r i c k i C a n t r i l , 1960), K e l l y j e v t e s t k o n s t r u k a t a R E P (1955), i n v e r z n u faktorsku analizu i druge postupke. Direktno
i indirektno
mjerenje
ličnosti
Osim rješavanja odnosa između idiografičkog i nomotetičkog pristupa u p r o u č a v a n j u ličnosti, Allport je zaslužan i za rješavanje p r o b l e m a d i r e k t n o g i indirektnog m j e r e n j a o s o b i n a ličnosti, kao i mjerenja uopće. P o d utjecajem Freudova učenja o nesvjesnoj motivaciji u psihologiji su stvoreni b r o j n i instru m e n t i k o j i m a j e b i o cilj d a se l i č n o s t p o j e d i n c a o d n o s n o p o j e d i n i n j e n i a s p e k t i m j e r e n a indirektan način. T a k v i m se i n s t r u m e n t i m a t r e b a l o istraživati ne svjesne k o m p o n e n t e ličnosti k a o što su nesvjesna motivacija, nesvjesni kon flikti, u z r o c i p o j e d i n i m s t a n j i m a , o s o b i t o s t a n j i m a n e u r o z e , t j e s k o b e i nape tosti. P o g o d n i m a za t u svrhu, dakle za istraživanja ličnosti m i m o svijesti, pokazale su se p r o j e k t i v n e t e h n i k e . Te su tehnike, u p r v o m r e d u R o r s c h a c h o v test i Test t e m a t s k e apercepcije, postali glavni i n s t r u m e n t i takvog pristupa. Druge tehnike istraživanja, kao što su upitnici n a koje ispitanik direktno o d g o v a r a i i n t e r v j u , g u b i l e s u n a p o p u l a r n o s t i . T e direktne tehnike mjerenja, s m a t r a l o se, n e m o g u izbjeći k o n t r o l u svijesti, t a k o d a ispitanik m o ž e svoje o d g o v o r e k o n t r o l i r a t i , m i j e n j a t i i falsificirati. O s i m toga, t a k v e s u t e h n i k e direktnog mjerenja i samoizjava nepouzdane čak i u onim slučajevima kad je i s p i t a n i k b e n e v o l e n t a n i k a d želi k a z a t i i s t i n u o sebi, j e r m u n j e g o v a p o d s v i jest, u kojoj se kriju glavni p o k r e t a č i njegova p o n a š a n j a i glavne d e t e r m i n a n t e n j e g o v e l i č n o s t i , n i j e d o s t u p n a . U t a k v o j s i t u a c i j i A l l p o r t o v j e s t a v b i o da su direktna ispitivanja i direktna mjerenja na području psihologije ličnosti ne samo moguća nego i nužna. T a k v a s u m j e r e n j a m o g u ć a u o k v i r u ili n a o s n o v i n j e g o v e k o n c e p c i j e l i č n o s t i k o j a s e t e m e l j i n a svjesnim odrednicama kao što su ciljevi, n a m j e r e , t e ž n j e , p l a n o v i . B u d u ć i d a s u za A l l p o r t a m n o g o važnije d e t e r m i n a n t e ličnosti s a d r ž a n e u svijesti, Allport j e s m a t r a o d a s u m e t o d e d i r e k t n o g m j e r e n j a za p s i h o l o g i j u ličnosti važnije o d m e t o d a i n d i r e k t n o g m j e r e n j a . U vezi s t i m o n p i š e : »Taj i n d i r e k t n i i p r i k r i v e n i p r i s t u p m o t i v a c i j i t a k o j e p o p u l a r a n d a m n o gi k l i n i č a r i i m n o g i s v e u č i l i š n i c e n t r i t r o š e m n o g o v i š e v r e m e n a z a t e m e t o d e dijagnosticiranja negoli za bilo koje d r u g e . . . vjerojatno je točno da većina psihologa preferira procjenjivanje potreba i konflikata neke osobe n a takav, 236
z a o b i l a z a n n a č i n . A r g u m e n t j e , d a k a k o , d a se s v a t k o , p a i n e u r o t i k m o ž e v r l o lako adaptirati n a zahtjeve koje n a njega postavlja realnost. J e d i n o u nekoj n e s t r u k t u r i r a n o j , projektivnoj situaciji on će razotkriti svoje tjeskobe i pri krivene p o t r e b e . . . ova n e k o m p r o m i s n a t v r d n j a . . . izgleda da označava kulmi naciju e r e i r a c i o n a l i z m a k o j a t r a j e j e d n o stoljeće, o d n o s n o k u l m i n a c i j u ne povjerenja. Zar ispitanik n e m a pravo da m u v j e r u j e m o ? . . . Ova prevladava juća atmosfera u teoriji stvorila je neku vrstu omalovažavanja za »psihičku površinu« života. Svjesne izjave p o j e d i n c a o d b a c u j u se kao n e p o u z d a n e , a sadašnji p r i t i s a k njegovih m o t i v a z a n e m a r u j e se u korist p r o u č a v a n j a njegova p o s t u p a n j a u r a n i j i m f a z a m a f o r m i r a n j a . Pojedinac gubi p r a v o d a m u se vjeruje. I d o k je on o b u z e t svojim sadašnjim životom i u s m j e r e n naprijed, u budućnost, većina psihologa zaposlena je traganjem unatrag, za o n i m što je p r o š l o s t . . . Nije istina d a se u p r o j e k t i v n o m t e s t i r a n j u otkriva j e d a n d o b r o i n t e g r i r a n i s u b j e k t s v j e s t a n svoje motivacije. O t k r i v a se s a m o n e u r o t i č k a ličnost čija je fasada u s u p r o t n o s t i s njegovim p o t i s n u t i m u n u t a r n j i m straho vima i neprijateljstvom. Takav je subjekat uhvaćen u nepažnji projektivnim instrumentom; m e đ u t i m , d o b r o prilagođen subjekt neće u takvoj situaciji dati b i t n i j e r a z l i č i t o d g o v o r « ( A l l p o r t , 1953, s t r . 108). P r e m a t o m e , projektivne tehnike mogu biti korisne za proučavanje li čnosti neurotika, ali za p r o u č a v a n j e ličnosti n o r m a l n i h ljudi o n e s u n e p o t r e b n e , j e r s e n j i m a k o d t a k v i h o s o b a d o b i v a j u rezultati koji nisu različiti od rezultata koji su dobiveni direktnim neprojektivnim i svijesti dostupnim odgovorima. T o z a p r a v o z n a č i d a s e iz u s p o r e đ i v a n j a r e z u l t a t a d o b i v e n i h j e d n i m i d r u g i m p o s t u p c i m a m o ž e n a j b o l j e z a k l j u č i t i d a li j e n e t k o n e u r o t i č a n ili n i j e . K o d n o r m a l n i h , m e đ u t i m , d i r e k t n e m e t o d e d a j u mnogo bolju i cje lovitiju sliku motivacionih determinanti od projektivnih. Taj Allportov stav i njegova istraživanja uz p o m o ć direktnih p o s t u p a k a dovela su do rehabili tacije tih p o s t u p a k a istraživanja n a p o d r u č j u psihologije ličnosti. Istraživanje
osjećaja
inferiornosti
Osjećaji koji su u vezi s p r o p r i u m o m k o d p o j e d i n c a su n a r o č i t o i s t a k n u t i i prisutni. Oni prožimaju njegovu ličnost i stoga m o g u biti vrlo ugodni i korisni, o d n o s n o n e u g o d n i i štetni za funkcioniranje. Takvi su, n a primjer, o s j e ć a j i s a m o p o š t o v a n j a . M c K e e i S h e r r i f f s s u (1957) i s t r a ž i v a l i z a s t u p l j e n o s t osjećaja inferiornosti k o d s t u d e n a t a . Oni su tražili od s t u d e n a t a d a n a p i s u o d k o j i h v r s t a o s j e ć a j a i n f e r i o r n o s t i t r p e ( a k o i h i m a j u ) i d a li t a k v e o s j e ć a j e i n f e r i o r n o s t i i m a j u u v i j e k . R e z u l t a t i t o g i s p i t i v a n j a p r i k a z a n i s u u t a b l i c i 2. T a b l i c a 2. Osjećaji
inferiornosti
kod
studenata Postotak onih koji takav osjećaj trajno imaju
Vrsta osjećaja
inferiornosti
Fizička Socijalna Intelektualna Moralna Nikakva
Muški (N = 243)
Ženske (N = 120)
39 52 29 16 12
50 57 61 15 10 237
R e z u l t a t i p o k a z u j u d a s u u i s p i t a n o j g r u p i o s j e ć a j i i n f e r i o r n o s t i b i l i iz raženiji kod žena negoli kod m u š k a r a c a . T u činjenicu Allport je tumačio time d a ž i v i m o u s v i j e t u u k o j e m j o š n i j e d o š l o d o e m a n c i p a c i j e ž e n e , t j . d a ži v i m o u s v i j e t u m u š k a r a c a ( A l l p o r t , 1961). T o d a k a k o v r i j e d i s a m o z a s v i j e t k o j i r e p r e z e n t i r a i s p i t a n a s k u p i n a s t u d e n a t a . D a n a s j e (i d r u g d j e ) s i t u a c i j a s i g u r n o i z m i j e n j e n a . O s i m t o g a , p o d a c i iz o v o g i s t r a ž i v a n j a p o k a z u j u i h i j e rarhiju osjećaja inferiornosti kod studenata i studentica. Religija
i
predrasude
A l l p o r t j e (1966) p o d u z e o i s t r a ž i v a n j e k o j e m u j e b i o c i l j i s p i t i v a n j e o d n o s a i z m e đ u religioznosti i etničkih p r e d r a s u d a . Religija je, p r e m a mišljenju A l l p o r t a , k o d m n o g i h l j u d i o s n o v i c a ili s n a g a k o j a u j e d i n j u j e n j i h o v u l i č n o s t i o k o k o j e se n j i h o v e l i č n o s t i o r g a n i z i r a j u . Z a m n o g e t o j e i ž i v o t n a filozofija. To su, p r e m a Allportu, v r h u n s k e determiniraj uće tendencije koje n a m m n o go m o g u reći o pojedincu. N a to istraživanje Allport j e bio p o t a k n u t poda cima brojnih ranijih ispitivanja koja su pokazala da su k o d onih koji poha đaju crkvene obrede etničke predrasude mnogo zastupljenije nego kod onih koji n e dolaze u crkvu. To sugerira d a j e religija o d g o v o r n a za povećanje p r e d r a s u d a . U isto vrijeme sve velike religije govore i n a u č a v a j u o jednako sti ljudi, o b r a t s t v u , sućuti, p o m a g a n j u i si. O s i m toga, m n o g i i s t a k n u t i borci za l j u d s k a p r a v a i j e d n a k o s t bili su religiozni. T o znači d a b i religija t r e b a l a razbijati etničke p r e d r a s u d e u ljudi. D a bi riješio taj p a r a d o k s , Allport j e p o s t a v i o h i p o t e z u d a p o s t o j e dvije kontrastne, ali i mjerljive religiozne orijen tacije kod ljudi koji dolaze u crkve. J e d n u orijentaciju nazvao je ekstrinzičnom a d r u g u intrinzičnom. Kod pojedinaca kod kojih postoji ekstrinzična r e l i g i o z n o s t ili e k s t r i n z i č n a r e l i g i o z n a o r i j e n t a c i j a r e l i g i j a s e k o r i s t i z a za dovoljenje drugih, a ne religioznih potreba. Religija k o d njih nije samoj sebi s v r h a , već služi o s o b n i m m o t i v i m a k a o š t o s u k o m f o r , s i g u r n o s t i socijalni status. Dakle, radi se o funkcionalnoj a u t o n o m i j i religiozne orijentacije. K o d d r u g i h s a m a j e vjera po sebi v r h u n s k a vrijednost. Ti ljudi, p r e m a Allportovoj h i p o t e z i , o z b i l j n o s h v a ć a j u religiozna u č e n j a o b r a t s t v u i j e d n a k o s t i . D a b i ispi tao t u hipotezu, Allport j e k o n s t r u i r a o u p i t n i k koji j e n a z v a o ljestvicom re ligiozne orijentacije. Upitnik je o m o g u ć a v a o mjerenje tih dviju orijentacija p r e m a religiji. I s p i t a n i k se u nizu p a r o v a t v r d n j i uvijek t r e b a o opredijeliti za j e d n u od dvije. U s v a k o m p a r u j e d n a je t v r d n j a označavala ekstrinzičnu, a druga intrinzičnu religioznu orijentaciju. N a primjer, u p a r u tvrdnji: »Najviše što m i religija pruža jest u t j e h a k a d m e s n a đ e tuga i nesreća« i »U o s n o v i s u c i j e l o g m o g s h v a ć a n j a ž i v o t a m o j a r e l i g i o z n a prva tvrdnja označava ekstrinzičnu, a druga intrinzičnu
vjerovanja«,
orijentaciju.
Ispitanici su, o s i m ovog upitnika, odgovarali i n a d r u g e u p i t n i k e jenjene mjerenju etničkih predrasuda.
nami
N a o s n o v i t a k o d o b i v e n i h p o d a t a k a A l l p o r t j e i z r a č u n a o k o r e l a c i j u iz m e đ u vrste i intenziteta religiozne orijentacije i vrste i intenziteta etničkih p r e d r a s u d a . Ti s u r e z u l t a t i p r i k a z a n i u t a b l i c i 3.
238
T a b l i c a 3. Koleracije
između
religiozne
orijentacije etničkih
crkvenih predrasuda
polaznika
i različitih
Uzorak ispitanika
Religiozna orijentacija
Tip predrasude
U n i t a r i j a n c i (N = 50)
Ekstrinzična Intrinzična Ekstrinzična Intrinzična Ekstrinzična Intrinzična Ekstrinzična Intrinzična Ekstrinzična
Protukatolička Protukatolička Protumeksikanska Protumeksikanska Protucrnačka Protucrnačka Protucrnačka Protucrnačka Protusemitska
K a t o l i c i (N = 66) N a z a r e n i ( N = 39) M i j e š a n i (N = 207) 1
1
vrsta Korelacija + .56 —.36 + .54 —.42 + .35 —.49 + .41 —.44 + .65
VVilsonovi p o d a c i (1960)
Iz r e z u l t a t a se vidi d a i z m e đ u e k s t r i n z i č n e o r i j e n t a c i j e p r e m a religiji i p r e d r a s u d a p r e m a etničkim i religioznim g r u p a m a postoji u svim uzorcima pozitivna korelacija, što znači: što j e viši s t u p a n j ekstrinzične orijentacije p r e m a religiji, viši j e i s t u p a n j e t n i č k i h p r e d r a s u d a . N a s u p r o t t o m e , sve ko relacije i z m e đ u s t u p n j a intrinzične religiozne orijentacije i p r e d r a s u d a su n e g a t i v n e . T o z n a č i : š t o j e j a č a i n t r i n z i č n a o r i j e n t a c i j a p r e m a religiji, m a n j i je stupanj etničkih predrasuda. Wilsonovo ispitivanje, osim podatka koji je n a v e d e n u tablici 3, p o k a z a l o j e d a najviši s t u p a n j e t n i č k i h p r e d r a s u d a po stoji k o d o s o b a k o j e i m a j u »miješani« stav p r e m a religiji, t j . k o d kojih po stoji i intrinzična i ekstrinzična orijentacija istovremeno. Allport j e t o pro t u m a č i o t a k o d a te o s o b e j e d n o s t a v n o vole religiju, o d n o s n o d a za n j i h reli gija i m a s a m o socijalnu poželjnost. Ovo ispitivanje p o k a z u j e ulogu religio znih sentimenata u dinamici etničkih predrasuda. Idiografička
ili morfogenetička
studija
pisama
V r i j e d n o s t i d i o g r a f i č k i h ili m o r f o g e n e t i č k i h m e t o d a k a o s r e d s t v a z a u t v r đivanje istaknutih obilježja ličnosti pojedinca Allport je pokazao u analizi J e n n y n i h p i s a m a ( A l l p o r t , 1966). Z b i r k a j e s a d r ž a v a l a o k o 300 p i s a m a k o j e j e j e d n a s r e d o v j e č n a ž e n a u t o k u 11 g o d i n a n a p i s a l a d o p i s u j u ć i s e s n e k i m poznanicima. Ta je korespondencija trajala do njezine smrti. Pisma je Allport p o d v r g a o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi d a bi pokazao, o d n o s n o ispitao n j e z i n e m o g u ć n o s t i ( A l l p o r t , 1942). U p r v o m t a k v o m a n a l i z i r a n j u p i s a m a s u d j e l o v a l o j e 39 s u d a c a k o j i s u č i t a l i , s v a k i z a s e b e , p i s m o p o p i s m o i i z v r š i l i analizu sadržaja te n a osnovi toga odredili osobine J e n n y n e ličnosti. K a o re z u l t a t t a k v o g p o s t u p k a n a s t a l a j e l i s t a o d 198 d e s k r i p t i v n i h p r i d j e v a k o j i m a s u s u c i o k a r a k t e r i z i r a l i J e n n y . A l l p o r t j e (1942) u t v r d i o d a s e , n a k o n o d s t r a n j e n j a s i n o n i m a , o v i p r i d j e v i m o g u s v r s t a t i u o s a m k l a s t e r a ili s k u p o v a . B a l d w i n j e (1942) a n a l i z u s a d r ž a j a p r o š i r i o t a k o d a j e u v e o o d r e đ e n e s t a t i s t i č k e p o s t u p k e u a n a l i z u . K o r i s t e ć i s e p o s t u p k o m k o j i j e n a z v a o analizom perso nalne strukture, on je tražio o d ocjenjivača d a b r o j e koliko se p u t a javlja pojedina t e m a (na p r i m j e r novac, umjetnost, žena, priroda) u tim p i s m i m a i n a o s n o v i t o g a u t v r d i o k l a s t e r e p o j e d i n i h m i s l i ili i d e j a k o j i m a s e b a v i l a J e n n y . T a k v a n t i t a t i v n a a n a l i z a s a d r ž a j a p o t v r d i l a j e osam centralnih osobina 239
k o j e j e A l l p o r t d o b i o o d s v o j i h s u d a c a . N a k o n t o g a j e P a i g e (1966), k o r i s t e ć i se k o m p j u t o r s k i m p r o g r a m o m , p r o v e o j o š j e d n u k v a n t i t a t i v n u i p o t p u n o objektivnu (nezavisnu od sudaca) analizu Jennynih pisama. Taj je p r o g r a m p o z n a t p o d i m e n o m G e n e r a l I n q u i r e r i m o ž e p r e p o z n a v a t i i obilježavati od ređene pridjeve u n e k o m tekstu koji se javljaju zajedno s n e k i m d r u g i m pri d j e v i m a . T a k o , n a p r i m j e r , svaki p r i d j e v koji j e J e n n y u p o t r i j e b i l a za izra ž a v a n j e a g r e s i v n o s t i , n e p r i j a t e l j s t v a ili s u p r o t s t a v l j a n j e p r o g r a m o z n a č a v a istim obilježjem (na primjer: napadanje). P r o g r a m utvrđuje i frekvenciju p o j a v l j i v a n j a s v a k e z a d a n e ili o b i l j e ž e n e r i j e č i . N a o s n o v i t o g a P a i g e j e i z v r š i o f a k t o r s k u a n a l i z u . F a k t o r s k a j e a n a l i z a p o k a z a l a p o s t o j a n j e osam faktora ili temeljnih osobina karakterističnih za J e n n y n u ličnost. Te faktorski utvr đene osobine bile su vrlo slične klasterima koje je dala p r e t h o d n a analiza s a d r ž a j a . U t a b l i c i 4. u s p o r e d o s u p r i k a z a n i r e z u l t a t i k v a l i t a t i v n e i m p r e s i o n i stičke analize p i s a m a i kvantitativne faktorske analize. T a b l i c a 4. Karakteristike
ličnosti
na osnovi
impresionističke
procjene
i faktorske
analize
Impresionističke osobine
Faktorske osobine
Svadljivo-sumnjičava i agresivna Sebično-posesivna Sentimentalna
Agresivnost Prisvajalačka Potreba za udruživanjem P o t r e b a za obiteljskom p r i h v a ć e n o š ć u Potreba za autonomijom Doživij a j n o s t Mučeništvo
Nezavisno-autonomna Estetičko-artistička Samosažal j ivost (bez p a r a l e l n o s t i ) Ciničko-morbidna Dramatski-intenzivna
Seksualnost (bez p a r a l e l n o s t i ) Pretjeranost
Aiiport j e u t v r đ e n e s l i č n o s t i i z m e đ u o v i h a n a l i z a i n t e r p r e t i r a o k a o in dikaciju valjanosti zaključaka o Jennynoj ličnosti, a razlike između j e d n e i druge analize kao dokaz prednosti idiografskog pristupa. On kaže: »Usprkos razlikama u terminologiji opća paralelnost dviju lista predstavlja o d r e đ e n u empirijsku p r o v j e r u svake od njih. Možemo reći da j e percepcija Jennyne prirode n a uobičajeni način validirana kvantificiranjem, kodiranjem i faktor i z i r a n j e m « ( A l l p o r t , 1966, s t r . 7 ) . I d a l j e : » . . . i z g l e d a d a s u c i d o s t a d o b i v a j u iz t e k u ć e g s t i l a p i s a m a . B u d u ć i d a j e s t i l k o n s t a n t a n , o n s e n e ć e p o j a viti u f a k t o r s k o j a n a l i z i . . . Uobičajene o s o b i n e c i n i č n o - m o r b i d n a i d r a m a t s k o - i n t e n z i v n a p r e d s t a v l j a j u s u d o v e o s t i l u k o j i p r o ž i m a J e n n y n u l i č n o s t i iz g l e d a d a s u p r o p u š t e n e f a k t o r s k i m p o s t u p k o m « (ibid. s t r . 8). M o g l o bi se primijetiti d a j e i s a m o dodjeljivanje t a k v e liste o s o b i n a p o j e d i n o j ličnosti (u o v o m slučaju Jenny) n o m o t e t i č k i o d n o s n o k o m p a r a t i vni p o s t u p a k . Allport s m a t r a d a to nije. Idiografski p r i s t u p nije n u ž n o bez o z n a k a i bez statističkih p o d a t a k a . Za t a k a v j e p r i s t u p k a r a k t e r i s t i č n o d a se zasniva na ponašanju i postupcima osobe koja se proučava, a ne na posto jećim baterijama testova ili mjernih instrumenata, odnosno n a o p ć i m osobi n a m a k o j i b i diktirali deskripciju koja će iz takve analize rezultirati. 240
Istraživanja
ekspresivnog
ponašanja
Istraživanje ekspresivnog ponašanja predstavlja također j e d a n od naj većih doprinosa Allporta s u v r e m e n o j psihologiji ličnosti. Ta se istraživanja potpuno poklapaju s njegovom koncepcijom personologije. A l l p o r t u s v a k o m p o s t u p k u ili a k t u p o j e d i n c a r a z l i k u j e d v i j e k o m p o n e n te. P r v a k o m p o n e n t a j e f u n k c i o n a l n a i o d n o s i se n a a d a p t i v n e k a r a k t e r i s t i k e i v r i j e d n o s t i t a k v o g a k t a ili p o s t u p k a u o d n o s u p r e m a o k o l i n i ili s i t u a c i j i k a o i p r e m a e f e k t i m a k o j e t a k a v a k t ili p o s t u p a k p r o i z v o d i . D r u g a k o m p o n e n t a p o n a š a n j a j e s t n a č i n ili s t i l p o s t u p k a ili č i n a . M n o g i l j u d i i z v r š a v a j u i s t e r a d n j e , a l i s v a k i o d n j i h t o r a d i n a d r u g a č i j i n a č i n , s v a k i i m a svoj stil ili način. T a j s t i l ili n a č i n j e i d i o g r a f i č a n , o s o b a n i, p r e m a t o m e , k a r a k t e r i s t i č a n za p o j e d i n c a p a z b o g t o g a i n t e r e s a n t a n za p r o u č a v a n j e njegove lično s t i . Stilističke komponente ponašanja m o g u nas informirati o centralnim o s o b i n a m a pojedinca, one su njihov izraz. »Ekspresivni dio p o n a š a n j a pro i z l a z i , d a k l e , iz d u b i n s k i h d e t e r m i n a n t i k o j e , u p r a v i l u , f u n k c i o n i r a j u n e s v j e s n o i b e z n a p o r a « ( A l l p o r t , 1937, s t r . 4 6 6 ) . A l l p o r t o t o m p o n a š a n j u k a ž e iz m e đ u ostalog i ovo: » . . . stil izvođenja uvijek j e v o đ e n d i r e k t n o i bez inter f e r e n c i j e d u b o k i m i t r a j n i m o s o b n i m d i s p o z i c i j a m a « (ibid. s t r . 466). E k s p r e s i v n o p o n a š a n j e m o ž e se klasificirati p r e m a v r s t a m a aktivnosti u k o j i m a dolazi d o izražaja. T a k o , n a p r i m j e r , t o m o ž e biti izraz lica, r u k o pis n e k e osobe, karakteristike glasa, n a č i n hodanja. Sve te vrste p o n a š a n j a omogućuju upoznavanje i karakteriziranje ličnosti pojedinca. A l l p o r t i V e r n o n s u (1933) p r o v e l i v r l o o p s e ž n u s t u d i j u e k s p r e s i v n o s t i u k r e t n j a m a pojedinaca. J e d a n od ciljeva tog p r o u č a v a n j a bio je d a se utvrdi konzistentnost raznih ekspresivnih p o k r e t a . Oni su intenzivno proučavali po k r e t e d v a d e s e t p e t o r i c e i s p i t a n i k a . Ti s u ispitanici p r o u č a v a n i v e l i k i m bro j e m različitih testova k o j i m a su se mjerile b r z i n a h o d a n j a i šetanja, dužina k o r a k a , procjenjivanje poznatih veličina i udaljenosti, procjenjivanje težina, snaga rukovanja, brzina i pritisak prstiju kod rukovanja, brzina lupkanja r u k o m i n o g o m , crtanje k v a d r a t a , k r u ž n i c a i d r u g i h likova, različite karakte ristike rukopisa, mišićna napetost, brzina čitanja i brojenja i druge. Ti su podaci dobiveni objektivnim postupcima. Subjektivnim procjenama sudaca ocjenjivani su intenzitet glasa kod govora, fluentnost govora, količina kretnji kod govora i čistoća izgleda. Za ove i druge mjere utvrđen je koeficijent konzistencije, tj. stupanj s l a g a n j a u r a z l i č i t i m n a v r a t i m a . D o b i v e n i k o e f i c i j e n t i p o u z d a n o s t i ili k o n z i s t e n c i j e p o k a z a l i s u s e d o v o l j n o v i s o k i m , š t o z n a č i d a j e većina ekspresivnih oblika ponašanja konzistejitna i da predstavlja stabilne karakteristike pona šanja pojedinaca. Osim toga, a u t o r i su utvrdili i korelacije i z m e đ u različitih m j e r a ili v r s t a e k s p r e s i v n o g p o n a š a n j a . T u j e u t v r đ e n a p o z i t i v n a k o r e l a c i j a . N a o s n o v i t o g a a u t o r i s u z a k l j u č i l i d a p o s t o j i centralni ili generalni integra tivni faktor koji stvara konzistenciju u stilu p o n a š a n j a bez obzira n a to o ko j o j se v r s t i p o n a š a n j a r a d i k a d j e t o p o n a š a n j e u vezi s o d r e đ e n i m m i š i ć n i m g r u p a m a . Interkorelacije svih trideset i o s a m varijabli pokazale su, m e đ u t i m , d a p o s t o j e k l a s t e r i ili g r u p e e k s p r e s i v n o g p o n a š a n j a . U t v r đ e n a s u t r i g r u p n a f a k t o r a . P r v i o d n j i h n a z v a n j e prostornim faktorom i determiniran je pro s t o r n i m obilježjima ponašanja (na primjer, u k u p n a površina pisanog teksta). T a j j e f a k t o r i n t e r p r e t i r a n k a o motorna ekspanzivnost. D r u g i j e g r u p n i fa k t o r n a z v a n centrifugalnim faktorom. Taj j e faktor i n t e r p r e t i r a n k a o ten16
Fulgosi: Psihologija ličnosti
241
d e n c i j a p r e m a v a n , s l o b o d a , o d n o s n o e k s t r a v e r z i j a e k s p r e s i v n i h k r e t n j i , su p r o t n o od motoričke pedanterije. Treći faktor je nazvan faktorom naglaša vanja. Njega su d e t e r m i n i r a l e m j e r e k a o intenzitet glasa, p r i t i s a k p r i l i k o m pisanja, pokretljivost u t o k u govora, precjenjivanje kutova. F a k t o r j e inter pretiran kao tendencija pojedinaca da čine emfatičke pokrete. Ova kvantitativna i n o r m a t i v n a analiza bila je popraćena i kvalitativnom o d n o s n o idiografskom analizom u kojoj s u dobivene m j e r e u s p o r e đ e n e s ka r a k t e r i s t i k a m a ličnosti pojedinih ispitanika. Takva je u s p o r e d b a pokazala da subjektivne procjene ličnosti nisu bile u kontradikciji s objektivno dobive nim podacima. Nadalje, suci su mogli bolje negoli slučajno pogađati koji ru kopis, o d n o s n o koja kimografska s n i m k a p r i p a d a kojoj ličnosti. N a osnovi svega autori su zaključili: »Postoje stupnjevi jedinstva kretnji k a o što po stoje stupnjevi jedinstvenosti m e n t a l n o g života i ličnosti. Nije n e r a z u m n o pretpostaviti da su ekspresivni pokreti h a r m o n i č k i i konzistentni toliko koliko je ličnost organizirana, odnosno da je ekspresivni pokret nekoga toliko kon t r a d i k t o r a n s a s a m i m s o b o m k o l i k o j e l i č n o s t n e i n t e g r i r a n a « ( i b i d . s t r . 182). N a osnovi grafološke analize rukopisa napravljene su skice ličnosti. Na o s n o v i njih istraživači s u p o k u š a l i p o g o d i t i o k o j e m se p o j e d i n c u r a d i . Nji hovo pogađanje bilo j e n e š t o bolje od slučajnog. I n t e r e s a n t n a j e i s t u d i j a k o j u s u p r o v e l i A l l p o r t i C a n t r i l (1934). U t o j s u studiji ispitane m o g u ć n o s t i d a se n a osnovi k a r a k t e r i s t i k a glasa ispitanika u t v r d e njegove karakteristike ličnosti. Suci su n a osnovi karakteristika glasa p o k u š a l i za svakog ispitanika u t v r d i t i fizičke i ekspresivne k a r a k t e r i s t i k e k a o š t o s u s t a r o s t , v i s i n a , p u t , izgled n a f o t o g r a f i j i , r u k o p i s , i n t e r e s e , o s o b i n e , za nimanje, političku opredijeljenost, ekstraverziju, nadmoćnost i dr. Rezultati su pokazali da suci m o g u povezati karakteristike glasa pojedinca s ostalim k a r a k t e r i s t i k a m a nešto bolje negoli n a osnovi slučajnog pogađanja. To je bio slučaj t a k o đ e r i sa g l a s o m s n i m l j e n i m p r e k o radija. I n t e r e s i i o s o b i n e bile s u b o l j e p o g a đ a n e o d f i z i č k i h o b i l j e ž j a p o j e d i n a c a . N a o s n o v i t i h i d r u g i h is t r a ž i v a n j a ( v i d i o t o m e i : H u n t l e y , 1940; L i n d z e y , P r i n c e i W r i g h t , 1952) All p o r t j e z a k l j u č i o d a k o n z i s t e n c i j a ili k o r e l a c i j a i z m e đ u različitih e k s p r e s i j a nije p o t p u n a . »Ekspresija izražena j e d n i m k a n a l o m nije egzaktna replikacija svih ostalih. Da je tako, m o n o s i m p t o m a t i č k e metode u psihodijagnostici bile b i p o t p u n o o p r a v d a n e . C j e l o k u p n a l i č n o s t o d a v a l a b i se j e d n a k o d o b r o u sva k o m o b i l j e ž j u . R u k o p i s b i i s p r i č a o c i j e l u p r i č u a t a k o i s t o i o č i , r u k e ili u d o v i . S t u p a n j slaganja koji je u t v r đ e n ne o p r a v d a v a tako p o j e d n o s t a v n j e n u inter p r e t a c i j u s l u č a j a « ( A l l p o r t , 1937, s t r . 4 8 0 ) . I d a l j e : » P s i h o d i j a g n o s t i k a p o s t u p a o n a k o k a o što p o s t u p a i svaka druga g r a n a psihologije ličnosti, a to je da s l o ž e n e f e n o m e n e p r o u č a v a n a složenoj razini« (ibid. str. 409). Proučavanje
vrijednosnih
tipova
Allport j e s m a t r a o d a j e j e d n a o d v r l o važnih sjedinjujućih o s n o v a lično s t i s v a k o g p o j e d i n c a n j e g o v a ljestvica vrijednosti koja pokazuje što je za n j e g a u životu v a ž n o a š t o nije, o d n o s n o š t o je više, a što j e m a n j e v r i j e d n o . T a k v a ljestvica v r i j e d n o s t i u n o s i r e d i s m i s a o u život p o j e d i n c a . D a b i se ta k v e v r i j e d n o s t i k o j e u p r a v l j a j u i u s m j e r u j u p o j e d i n c a m o g l e u t v r đ i v a t i , All p o r t , V e m o n i L i n d z e y s u ( 1 9 3 1 . i 1960) s t v o r i l i t e s t z a i s p i t i v a n j e v r i j e d n o s t i koji je postao osnovni instrument u golemom broju psiholoških istraživanja. K a o osnovica poslužio i m je p o j m o v n i m o d e l Sprangera koji j e u svojoj knjizi L j u d s k i t i p o v i ( t i p o v i č o v j e k a ) (1922) o p i s a o š e s t g l a v n i h l j u d s k i h t i p o v a n a 242
osnovi vrijednosne i religiozne orijentacije pojedinaca. To su teorijski, eko n o m s k i , estetski, socijalni, politički, religiozni. Nijedan čovjek ne p r i p a d a i s k l j u č i v o j e d n o j o d tih š e s t k a t e g o r i j a , ali svaki o r g a n i z i r a svoj život o k o j e d n e o d n j i h k a o g l a v n e v r i j e d n o s n e k a t e g o r i j e ili o r i j e n t a c i j e . U p r i r u č n i k u t e s t a z a p r o u č a v a n j e v r i j e d n o s t i ti s u t i p o v i o p i s a n i o v a k o . Teorijski tip. T a k v a s e o s o b a p r i m a r n o z a n i m a z a p i t a n j a o i s t i n i i z a o t k r i v a n j e i s t i n e . K o d n j e p o s t o j i kognitivno usmjerenje p r e m a t o m cilju i ona traži s a m o zapažanja i rezoniranje. Takav pojedinac, je zaokupljen traže njem i pronalaženjem fundamentalnih sličnosti i razlika odbacujući razma tranja o ljepoti i korisnosti. B u d u ć i da su interesi takve osobe racionalni, kritični i empirijski, teorijski orijentirana osoba je nužno intelektualac, a č e s t o z n a n s t v e n i k ili filozof. T a k o o r i j e n t i r a n p o j e d i n a c n e m o r a p o s t i ć i u t o m pogledu m n o g o . Ono, po č e m u se on može prepoznati, jesu interesi i n a m j e r e , a n e p o s t i g n u ć a i u s p j e s i . T a k v a o s o b a želi p o s t i ć i r e d i s i s t e m a t i z a ciju svog znanja. Ekonomski tip. E k o n o m s k i č o v j e k n a j v e ć u v r i j e d n o s t p r i d a j e i n a l a z i u onome što je korisno. Takav je pojedinac p o t p u n o praktičan. E k o n o m s k e v r i j e d n o s t i i m a j u s v o j e i z v o r i š t e u zadovoljavanju potreba tijela. O t u d a se one postepeno šire na svakodnevne poslove: na proizvodnju, potrošnju, mar keting, a k u m u l i r a n j e novca i vrijednosti itd. E k o n o m s k a je osoba zainteresi r a n a za stjecanje novca i d r u g e i m o v i n e . U o s o b n o m životu takve o s o b e mi ješaju ljepotu i raskoš. U usporedbi s drugim ljudima ekonomski čovjek je više z a i n t e r e s i r a n za to d a b u d e o d n j i h b o g a t i j i n e g o l i d a i m p o m a ž e (so c i j a l n i ) , z a p o v i j e d a ( p o l i t i č k i ) ili d a i h r a z u m i j e ( t e o r i j s k i ) . O n i z n a d s v e g a v r e d n u j e o n o što m u je korisno i p r a k t i č n o . Takav p o j e d i n a c s m a t r a d a od g o j i o b r a z o v a n j e m o r a j u b i t i p r i m j e n j i v i i d a j e n e p r i m j e n j i v o d g o j ili o b r a zovanje gubljenje vremena. Mnoga su tehnološka i inženjerska ostvarenja nastala u povodu zahtjeva koje su p r e d znanost postavljali takvi pojedinci. Estetski čovjek. E s t e t a p r o n a l a z i n a j v e ć u v r i j e d n o s t u f o r m i ili o b l i k u i h a r m o n i j i . Svaki doživljaj on p r o s u đ u j e s gledišta gracioznosti, simetrije, s k l a d a . Ž i v o t z a n j e g a z n a č i tok događaja koji ostavljaju impresije u kojima treba uživati. E s t e t a ne m o r a biti kreativan umjetnik. Njegovo j e glavno obi lježje interes za a r t i s t i č k e a s p e k t e života. O n s m a t r a d a j e l j e p o t a istina i u t o m e je s u p r o t a n teorijskom čovjeku. On s m a t r a da je m n o g o važnije nešto učiniti n a l j u p k i n a č i n negoli u č i n i t i n e š t o istinitim. T a k v i p o j e d i n c i se su protstavljaju i protive e k o n o m s k i m vrijednostima i s m a t r a j u da, na primjer, reklame, proizvodnja i trgovina uništavaju prave vrijednosti. U socijalnom životu takvi s u p o j e d i n c i z a i n t e r e s i r a n i za ličnosti d r u g i h ljudi, ali n e i za njihovu dobrobit. Naklonjeni su individualizmu i nezavisnosti od drugih. Socijalni čovjek. Ljubav za ljude u filantropskom smislu predstavlja naj v i š u v r i j e d n o s t z a č o v j e k a , s o c i j a l n o g t i p a . T a k v i p o j e d i n c i hvale druge. Sami su uljudni, naklonjeni i nesebični. Oni doživljavaju teorijske, e k o n o m s k e , i es tetske stavove kao n e h u m a n e i hladne. Smatraju da se odnosi m e đ u ljudima m o g u zasnivati s a m o n a ljubavi. U najčišćoj formi takav socijalni stav j e nesebičan i usko povezan s religijskim vrijednostima. Politički čovjek. V r h u n s k a v r i j e d n o s t t a k v i h l j u d i j e vlast. To ne znači d a se radi s a m o o političarima. Lideri n a svim p o d r u č j i m a v r e d n u j u vlast
243
v r l o v i s o k o . M n o g i l j u d i i f i l o z o f i s m a t r a l i s u d a j e težnja za moći i vlašću nad drugima najrašireniji i najtemeljitiji ljudski motiv. Postoje, međutim, velike interindividualne razlike u toj težnji k a k o kaže Spranger. K o d nekih l j u d i t a j e t e ž n j a ili m o t i v n a d m a š i o s v e o s t a l e u n j i h o v o j l i č n o s t i , k o d d r u gih taj je m o t i v slabije izražen. Religiozni čovjek. T a k v i s u p o j e d i n c i u suštini mistični i naklonjeni da s v i j e t d o ž i v l j a v a j u i t u m a č e k a o i z r a z jednog cjelovitog bića. T a k v e s u o s o b e p e r m a n e n t n o orijentirane p r e m a stvaranju takvih doživljaja koji su apso lutni i najviši. Postoje, m e đ u t i m , različiti načini i putovi za traženje takvih d o ž i v l j a j a . N e k e s u r e l i g i o z n e o s o b e »imanentni mistici«, a drugi »transcen dentalni mistici«. Prvi nalaze s m i s a o religije kroz participiranje u životu, a drugi kroz težnju za s j e d i n j a v a n j e m sebe s v i š o m realnošću kroz povlačenje iz života. O b a t i p a t r a ž e jedinstvo i smisao u kozmosu. S v a k i p o j e d i n a c m o ž e b i t i o k a r a k t e r i z i r a n o b r a s c e m v r i j e d n o s t i , a n e sa m o d o m i n a n t n i m vrijednostima. Allport je sastavio test od četrdeset pitanja t i p a p a p i r — o l o v k a . T e s t se s a s t o j i o d d v a dijela. Prvi dio čini t r i d e s e t pita nja s p o dvije alternative. Ispitanik bira j e d n u od njih i izražava s t u p a n j pre ferencije u o d n o s u n a drugu. U d r u g o m dijelu testa postoji petnaest pitanja, s v a k o sa p o četiri m o g u ć n o s t i . Te m o g u ć n o s t i i s p i t a n i k t r e b a p o r e d a t i p r e m a stupnju preferencije. N a osnovi odgovora ispitanika u t v r đ u j u se bodovi za s v a k i t i p l i č n o s t i i d o b i v a s e profil svakog pojedinca. Studij vrijednosti p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , test ličnosti. K a k v e s u nje gove k a r a k t e r i s t i k e ? Allport j e s a m zamijetio d a je S p r a n g e r o v a tipologija vrijednosti preoptimistična. T a k o u njoj n e m a m j e s t a za čovjeka koji n e m a nikakvih vrijednosti, z a l j u d e k o j i i m a j u hedonističku vrijednosnu orijenta ciju, z a sebične tipove, z a t i p o v e k o j i s u senzualni itd. Metrijske k a r a k t e r i stike testa studija vrijednosti su dobre. Pouzdanost testa i valjanost je pri h v a t l j i v a . O n d o b r o d i s k r i m i n i r a v r i j e d n o s n e o r i j e n t a c i j e l j u d i r a z l i č i t i h za n i m a n j a . Taj se test p o k a z a o vrlo k o r i s n i m i n s t r u m e n t o m u p r a k s i psiholo škog savjetovanja, istraživalačkom radu, profesionalnoj orijentaciji i selekciji. Test p r e d s t a v l j a p o g o d a n i n s t r u m e n t za ispitivanje o d r e đ e n i h f u n d a m e n t a l n i h i š i r o k i h o s o b i n a l i č n o s t i pod pretpostavkom da je pojedinac koji se te stira svjestan svoje motivacije i racionalan, a to su i osnovice Allportove kon cepcije čovjeka.
Literatura Allport, G. W.: P e r s o n a l i t y : a p s y c h o l o g i c a l i n t e r p r e t a t i o n , N e w Y o r k , H o l t , 1937. Allport, G. W.: T h e u s e of p e r s o n a l d o c u m e n t in p s y c h o l o g i c a l s c i e n c e . N e w Y o r k , S o c i a l S c i e n c e R e s e a r c h C o u n s i l , B u l l e t i n , 49, 1942. Allport, G. W.: T h e e g o i n c o n t e m p o r a r y p s y c h o l o g y . P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1943, 50, 451—478. Allport, G. W.: T h e i n d i v i d u a l a n d h i s r e l i g i o n , N e w Y o r k , M a c m i l l a n , 1950. Allport, G. W.: T h e t r e n d i n m o t i v a t i o n a l t h e o r y , A m e r i c a n J o u r n a l of o r t h o p s y c h i a t r y , 1953, 23, 107—119. Allport, G. W.: B e c o m i n g : b a s i c c o n s i d e r a t i o n s f o r a p s y c h o l o g y of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , H a v e n , Conn., Y a l e U n i v e r s i t y , 1955. 244
Allport, G. W.: P e r s o n a l i t y a n d social e n c o u n t e r : s e l e c t e d e s s a y s , B o s t o n , B e a c o n P r e s s , 1960. Allport, G. W.: P a t t e r n a n d g r o w t h in p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1961. Allport, G. W.: T h e g e n e r a l a n d t h e u n i q u e in p s y c h o l o g i c a l s c i e n c e , J o u r n a l of Pers o n a l i t y , 1962, 30, 405—421. Allport, G. W.: L e t t e r s f r o m J e n n y , N e w Y o r k , H a r c o u r t , B r a c e J o v a n o v i c h , 1965. Allport, G. W.: T r a i t s r e v i s i t e d , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1966, 21, 1—10. Allport, G. W.: T h e p e r s o n in p s y c h o l o g y : s e l e c t e d e s s a y s , B o s t o n , B e a c o n , 1968. ( a ) Allport, G. W.: P e r s o n a l i t y : c o n t e m p o r a r y v i e w p o i n t s (I). U: D. Sills ( E d . ) : I n t e r n a t i o n a l e n c y c l o p e d i a of t h e social s c i e n c e s , N e w Y o r k , M a c m i l l a n , 1968. ( b ) Allport, G. W. and Allport, F.: A—S r e a c t i o n s t u d y , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Mifflin, 1928. Allport, G. W. and Cantril, H.: J u d g i n g p e r s o n a l i t y f r o m v o i c e , J o u r n a l of Social P s y c h o l o g y , 1934, 5, 37—55. Allport, G. W. and Odbert, H. S.: T r a i t n a m e s : a p s y c h o - l e x i c a l s t u d y , P s y c h o l o g i c a l M o n o g r a p h s , 1936, 47, N o . 211. Allport, G. W., Vernon, P. E.: A s t u d y of v a l u e s , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Mifflin, 1931. Allport, G. W. and Vernon, P. E.: S t u d i e s in e x p r e s s i v e m o v e m e n t , N e w Y o r k , Macm i l l a n , 1933. Allport, G. W., Vernon, P. E. and Lindzey, G: A s t u d y of v a l u e s , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Mifflin, 1960. American Psychologist, 1964, 19, 942—945. Anderson, E. E.: T h e e x t e r n a l i z a t i o n of d r i v e : I. T h e o r e t i c a l c o n s i d e r a t i o n s , P s y c h o logical R e v i e w , 1941, 48, 204—224. (a) Anderson, E. E.: T h e e x t e r n a l i z a t i o n of d r i v e : I I . T h e effect of s a t i a t i o n . a n d rem o v a l of r e w a r d a t d i f f e r e n t s t a g e s in t h e l e a r n i n g p r o c e s s of t h e r a t , J o u r n a l of G e n e t i c a l P s y c h o l o g y , 1941, 59, 359—376. (b) Anderson, E. E.: T h e e x t e r n a l i z a t i o n of d r i v e : I I I . M a z e l e a r n i n g b y n o n - r e w a r d e d a n d b y s a t i a t e d r a t s , J o u r n a l of G e n e t i c a l P s y c h o l o g y , 1941, 59, 397—426. (c) Anderson, E. E.: T h e e x t e r n a l i z a t i o n of d r i v e : IV. T h e effect of p r e - f e e d i n g o n t h e m a z e p e r f o r m a n c e of h u n g r y n o n r e w a r d e d r a t s , J o u r n a l of C o m p a r a t i v e Psyc h o l o g y , 1941, 31, 349—352. (d) Baldwin, A. L.: P e r s o n a l s t r u c t u r e a n a l y s i s : a s t a t i s t i c a l m e t h o d f o r i n v e s t i g a t i n g t h e s i n g l e p e r s o n a l i t y , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1942, 37, 163—183. Bertocci, P. A.: A c r i t i q u e of G. W. A l l p o r t ' s t h e o r y of m o t i v a t i o n , P s y c h o l o g i c a l Rev i e w , 1940, 47, 501—532. Bischof,
L.: I n t e r p r e t i n g p e r s o n a l i t y t h e o r i e s , N e w Y o r k , H a r p e r a n d R o w , 1970.
Estes, S.: J u d g i n g p e r s o n a l i t y f r o m e x p r e s s i v e b e h a v i o r , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1938, 33, 217—236. Fulgosi, A.: F a k t o r s k a a n a l i z a , Z a g r e b , Š k o l s k a k n j i g a , 1979. (a) Fulgosi, A.: GSM-1 u p i t n i k z a i s p i t i v a n j e s k l o n o s t i m i s t i c i z m u i f a k t o r s k a s t r u k t u r a s k l o n o s t i m i s t i c i z m u , R e v i j a za p s i h o l o g i j u , 1979, 9, 21—32. (b) Hall, C. S. and Lindzey, G.: T h e o r i e s of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley, 1978. Huntley, C. W.: J u d g e m e n t s of self b a s e d u p o n r e c o r d s of e x p r e s s i v e b e h a v i o r , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1940, 35, 398—427. Kelly, G. A.: T h e p s y c h o l o g y of p e r s o n a l c o n s t r u c t s , N e w Y o r k , N o r t o n , 1955, Vol. 1. Kilpatrick, F . P. and Cantril, H.: Self a n c h o r i n g s c a l e : a m e a s u r e of t h e i n d i v i d u a l ' s u n i q u e r e a l i t y w o r l d , J o u r n a l of I n d . P s y c h o l o g y , 1960, 16, 158—170. 245
Lindzey, G., Prince, B. and Wright, H. K.: A s t u d y of facial a s s y m e t r y , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y . 1952, 2 1 , 68—84. McKee, / . P. and Sheriffs, A C: T h e d i f f e r e n t i a l e v a l u a t i o n of m a l e s a n d f e m a l e s . J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1957, 25, 356—371. Paige, J.: L e t t e r s f r o m J e n n y : a n a p p r o a c h t o clinical a n a l y s i s of p e r s o n a l i t y s t r u c t u r e b y c o m p u t e r . U: P . S t o n e (Ed.): T h e g e n e r a l e n q u i r e r : a c o m p u t e r a p p r o a c h t o c o n t e n t a n a l y s i s , C a m b r i d g e , M. I. T. P r e s s , 1966. Rot, N.: O s n o v i s o c i j a l n e p s i h o l o g i j e , B e o g r a d , Z a v o d za u d ž b e n i k e , 1973. Shapiro, M. B.: T h e s i n g l e c a s e in f u n d a m e n t a l c l i n i c a l p s y c h o l o g i c a l r e s e a r c h , B r i t i s h J o u r n a l of M e d i c a l P s y c h o l o g y , 1961, 34, 255—262. Spranger, E.: L e b e n s f o r m e n , H a l l e , N i e m e y e r , 1922. Stephenson, W.: T h e s t u d y of b e h a v i o r , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1953. Stern, W.: A l l g e m e i n e P s y c h o l o g i e auf p e r s o n a l i s t i c h e r G r u n d l a g e , T h e H a g u e , N i j hoff, 1935. Tolman, E. C: P s y c h o l o g y v e r s u s i m m e d i a t e e x p e r i e n c e , P h i l . Sci., 1935, 2, 356—380. Zvonarević, M.: S o c i j a l n a p s i h o l o g i j a , Z a g r e b , Š k o l s k a k n j i g a , 1978. Zweigenhaft, R. and Marlowe, £>.; S i g n a t u r e size: s t u d i e s i n e x p r e s s i v e m o v e m e n t . J o u r n a l of C o n s u l t i n g a n d Clinical P s y c h o l o g y , 1973, 40, 469—473. Wilson, W.: E x t r i n s i c r e l i g i o u s v a l u e s a n d p r e j u d i c e . J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1960, 60, 286—288. Woodworth, R. S.: D y n a m i c p s y c h o l o g y . N e w Y o r k , C o l u m b i a U n i v e r s i t y P r e s s , 1918.
246
A. H. Maslow: Humanistička teorija ličnosti Maslow je osnivač škole u n u t a r suvremene psihologije koja je poznata p o d i m e n o m humanistička psihologija. Njegova teorija ličnosti predstavlja j e d a n o d t e m e l j a t e š k o l e p a s e s t o g a m o ž e n a z v a t i humanističkom teorijom ličnosti. P r e m a svojim osnovnim obilježjima i p o s t a v k a m a ta Maslowljeva teorija ličnosti najsličnija je Rogersovoj teoriji ličnosti, egzistencijalističkim t e o r i j a m a ličnosti i f e n o m e n o l o š k i m t e o r i j a m a ličnosti. H u m a n i s t i č k a psi h o l o g i j a j e d a n a s j e d a n o d j a č i h s m j e r o v a ili š k o l a u p s i h o l o g i j i i p o s t o j e indicije d a će taj s m j e r u n u t a r s u v r e m e n e psihologije biti i dalje sve utje cajniji. H u m a n i s t i č k a revolucija u suvremenoj psihologiji je najnovija revolucija. Ona je došla kao reakcija na dva d o danas d o m i n a n t n a smjera u psihologiji — biheviorizam i psihoanalizu. Prva revolucija u s u v r e m e n o j psihologiji jest ona koju je proveo Freud i psihoanaliza. P r e m a psihoanalizi čovjek pred s t a v l j a b i ć e k o j e j e p o d s n a ž n i m u t j e c a j e m ili v l a š ć u u r o đ e n i h n a g o n a i k o j e djeluje pod utjecajem konflikata u s a m o m sebi i svojih nesvjesnih deter m i n a n t i . T e m e l j n i i n s t i n k t i ili n a g o n i ( k o d F r e u d a j e t o j e d n o t e i s t o ) k o j i pokreću čovjeka i koji njime vladaju p o svojim su obilježjima negativni. Zbog toga su osnovne pokretačke snage čovjeka destruktivne, a čovjek je po s v o j o j p r i r o d i z a o ili z l o b i ć e . T e k p o d u t j e c a j e m d r u š t v e n i h n o r m i , z a k o n a , p r a v i l a i p r i s i l e o n j e u s t a n j u d a t u s v o j u l o š u ili z l u p r i r o d u s a v l a d a . M e đ u t i m , to često utječe na zdravlje, a čak i o n d a k a d a m u to uspijeva, to je s a m o površno, jer u osnovi njegova ponašanja i dalje djeluju instinktivni porivi, iracionalne snage njegove p r a v e p r i r o d e čijih je utjecaja on nesvje stan. Čovjek je po svojoj prirodi zao i zbog toga je prisiljen d a vodi nepre k i d n u b o r b u p r o t i v s a m o g s e b e ili s a s a m i m s o b o m . T a k v a F r e u d o v a k o n cepcija podsjeća na religiozne koje t a k o đ e r s m a t r a j u da je čovjek po svojoj p r a v o j p r i r o d i zlo biće, a d a ga o d zloće m o ž e s p a s i t i s a m o religija, o d n o s n o d a s e u č o v j e k u n e p r e k i d n o b o r e z l o ( k o j e p r o i z l a z i iz n j e g a s a m o g ) i d o b r o ( k o j e p r o i z l a z i iz r e l i g i j e ili b o ž a n s t v a ) . T o z n a č i , p r e m a m o j e m m i š l j e n j u , d a se F r e u d koji se n a m n o g i m d r u g i m pitanjima uspio odvojiti od religioznih t u m a č e n j a čovjeka u s t a r o m i s r e d n j e m vijeku, na o v o m pitanju takvog utje caja nije oslobodio. Pod utjecajem F r e u d a i psihoanalize stvorena je t a m n a i m r a č n a slika koncepcije čovjeka. Druga revolucionarna koncepcija čovjeka u s u v r e m e n o j psihologiji jest biheviorizam. Biheviorizam je u svom klasičnom obliku psihologija praznog o r g a n i z m a . O n j e z a i n t e r e s i r a n s a m o z a izvanjske determinante i utjecaje na čovjeka i za njegove reakcije ili odgovore na te izvanjske determinante. 247
Poznato je zašto su W a t s o n i klasični bihevioristi imali takvo stajalište. Oni su, n a i m e , težili p o t p u n o o b j e k t i v n o j d e s k r i p c i j i i t u m a č e n j u l j u d s k o g p o n a š a n j a . A o b j e k t i v n o j e m o g u ć e , p r e m a n j i h o v u m i š l j e n j u , z a h v a ć a t i ili r e g i strirati, p a p r e m a t o m e i z n a n s t v e n o p r o u č a v a t i , s a m o o n o što je izvan orga n i z m a , a t o s u p o d r a ž a j i i o d g o v o r i ili r e a k c i j e n a t e p o d r a ž a j e . Č o v j e k o v o s e ponašanje, p r e m a njihovom uvjerenju, može u potpunosti razumjeti, objasni t i , p r e d v i d j e t i i k o n t r o l i r a t i a k o s e u s t a n o v i ili u t v r d i k o j i p o d r a ž a j i d o v o d e d o o d r e đ e n i h r e a k c i j a , o d g o v o r a ili p o s t u p a k a . K o n t r o l i r a j u ć i p o d r a ž a j e ili o k o l i n u p o j e d i n c a , m o ž e s e p r e d v i đ a t i i k o n t r o l i r a t i n j e g o v o p o n a š a n j e ili reagiranje. Za klasični biheviorizam kojeg danas u psihologiji reprezentira S k i n n e r (vidi poglavlje o S k i n n e r o v o j teoriji ličnosti), čovjek j e p a s i v a n , r e a k t i v a n o r g a n i z a m ili s t r o j . O n s e n a l a z i p o d s t a l n i m u t j e c a j e m o k o l i n e i p o d r a ž a j a k o j i iz n j e d o l a z e . T a o k o l i n a u t j e č e n a n j e g a i m o ž e s t v a r a t i o d njega bilo što. č o v j e k je prilagodljiv i može se savijati i modulirati p o d utjecajem okoline. On je žrtva okoline i žrtva sudbine ako pod sudbinom m i s l i m o n a n e m o g u ć n o s t o d a b i r a n j a i f o r m i r a n j a okoline u kojoj se pojedi n a c razvija. S k i n n e r i d r u g i b i h e v i o r i s t i n a g l a š a v a j u d a i z m e đ u čovjeka i živo tinje n e m a b i t n i h razlika, njihova je p r i r o d a slična, zajednička, o n a k v a k a k o je to otkrio i utvrdio Darwin. Osnovna strategija u oblikovanju čovjekova ponašanja je učenje. Pojedinac je rezultanta učenja, a razlike m e đ u ljudima s u r a z l i k e i z a z v a n e r a z l i k a m a u u č e n j u . T a t e h n i k a učenja i oblikovanja čovje ka je kondicioniranje ili uvjetovanje: klasično koje je otkrio i ispitao ruski i sovjetski psiholog Pavlov i instrumentalno koje je otkrio i ispitao Skinner. Čovjek po svojoj prirodi nije ni dobar ni zao. O n m o ž e p o s t a t i i j e d n o i d r u g o p o d u t j e c a j e m o k o l i n e . Dobrota ili zloća nisu, međutim, interesantne za zna nost o čovjeku, to su etičke kategorije a ne znanstvene kategorije. Biheviori z a m je, p r e m a tome, na pozicijama e m p i r i z m a koji je također isključivu važnost u objašnjavanju čovjeka pridavao okolini. Biheviorizam je, osim toga, suprotan psihoanalizi koja čovjekovo ponašanje i njegovu prirodu nastoji objasniti njegovim genetičkim fundamentom. H u m a n i s t i č k a psihologija koja se pojavila u takvoj konstelaciji, a čije su se k o n c e p c i j e razlikovale i o d psihoanalize i o d biheviorizma, n a z v a n a j e s t o g a trećom snagom u suvremenoj psihologiji. H u m a n i s t i č k a koncepcija čovjeka r a d i k a l n o se razlikuje o d psihoanalitičke i biheviorističke. H u m a n i stička psihologija odbacuje psihoanalitičko učenje po kojem je prava priroda č o v j e k a l o š a ili z l a , b a z i r a n a n a u r o đ e n i m i n s t i n k t i m a ili n a g o n i m a p o k o j i m a se čovjek ne razlikuje o d životinja. L j u d s k a je priroda, p r e m a mišljenju hu m a n i s t i č k i h psihologa, s a s v i m j e d i n s t v e n a i p o s e b n a . O n a se n e m o ž e dovo diti u vezu sa životinjskom p r i r o d o m , j e r o n o što obilježava čovjeka i što je za njega karakteristično, toga u životinja n e m a . Čovjek, p r e m a tome, i m a svoju vlastitu prirodu, različitu od drugih živih stvorova i p s i h o l o g i j a k o j a želi p r o u č a v a t i i o b j a š n j a v a t i č o v j e k a ili n j e g o v o p o n a š a n j e t r e b a p r o u č a v a t i u p r a v o t u n j e g o v u specifičnu prirodu i n j e g o v a specifična obilježja. O n a tre b a proučiti zakonitosti koje su karakteristične za njega i koje su za njega specifične. Maslow i drugi humanistički psiholozi s m a t r a j u da je biheviori z a m d e h u m a n i z i r a o čovjeka i sveo ga n a stroj koji se može programirati n a o v a j ili o n a j n a č i n , n a s t r o j k o j i r a s p o l a ž e s a m o u v j e t o v a n i m ili b e z u v j e t n i m r e f l e k s i m a ili i n s t r u m e n t a l n i m p o n a š a n j e m . N a t a j s u način* z a n e m a r e n a specifična l j u d s k a obilježja k a o š t o s u n a p r i m j e r ideali, vrijednosti, ciljevi, težnje, ljubav, h u m o r , l j u b o m o r a , stid, u m j e t n i č k o s t v a r a l a š t v o k a o i svi 248
specifični p r o d u k t i koje ljudi o s t v a r u j u u poeziji, glazbi, slikarstvu, znanosti. Ta se specifična ljudska obilježja i specifična ljudska ostvarenja ne m o g u z a n e m a r i t i , n i t i s e m o g u o b j a s n i t i ili r a z u m j e t i a k o s e č o v j e k s m a t r a ž i v o t i n j o m ili a u t o m a t o m . P r e m a d r u g i m s v o j i m o b i l j e ž j i m a ili k o m p o n e n t a m a h u m a n i s t i č k a j e p s i h o l o g i j a b l i s k a egzistencijalističkoj filozofiji i psihologiji, te fenomenalističkoj filozofiji i psihologiji, odnosno učenjima Kierkegaarda, Sartrea, Camusa, Binswangera, Bossa, Husserla i drugih. S egzistencijalističkom psihologijom je povezuje koncepcija p r e m a kojoj j e č o v j e k o d g o v o r a n z a s v o j u v l a s t i t u s u d b i n u ili z a s a m o g s e b e . S v a k i p o j e d i n a c s a m sebi kroji s u d b i n u i o d r e đ u j e svoj život. O n nije p r o d u k t svoga n a s l j e đ a ili g e n e t i č k i h f a k t o r a , n i t i j e p r o d u k t s a m o s v o j e o k o l i n e . Č o v j e k j e o d g o v o r a n za s e b e i m o ž e u p r a v l j a t i s v o j i m r a z v o j e m . O n j e p r e m a t o m e slobodno biće k o j e i m a m o g u ć n o s t v r š e n j a i z b o r a i k o j e m o ž e d o n o s i t i o d l u k e ili o d l u č i v a t i o s e b i . K a o i e g z i s t e n c i j a l i s t i č k i p s i h o l o z i , t a k o i h u m a n i s t i č k i p s i h o l o z i s m a t r a j u č o v j e k a s v j e s n i m b i ć e m , t j . b i ć e m k o j e doživljava ili koje ima svoje doživljaje ili iskustva. Za humanističku psihologiju čovjek je i odgovorno biće, s p o s o b n o d a s l o b o d n o o d l u č u j e i i z a b i r e r a z n e m o g u ć n o s t i koje m u se pružaju. B u d u ć i da čovjek doživljava, za h u m a n i s t i č k u psihologiju b i t ć e o d v e l i k o g i n t e r e s a n j e g o v o unutarnje iskustvo i njegov doživijajni svijet. T o h u m a n i s t i č k u p s i h o l o g i j u p r i b l i ž a v a f e n o m e n a l i s t i č k o j ili f e n o m e n o l o š k o j p s i h o l o g i j i čiji j e o s n o v n i p r e d m e t p r o u č a v a n j a t a k o đ e r svijet doži v l j a j a ili d o ž i v l j a v a n j a . Dalje obilježje h u m a n i s t i č k e psihologije jest d a ona čovjeka n e s m a t r a statičkim bićem. Za nju je čovjek u n e p r e k i d n o m p o k r e t u i mijeni. On je u n e p r e k i d n o m p r o c e s u n a s t a j a n j a i m i j e n j a n j a . On neprekidno postaje ili se mijenja u nešto drugo, on nikada nije isti. Z b o g t a k v e p r i r o d e , s v a k i p o j e d i n a c s n o s i m a k s i m a l n u odgovornost za svoj vlastiti razvoj i rast. Ljudske su potencijalne mogućnosti ogromne, p a je zadatak i dužnost svakog pojedin ca da svoje potencijale razvije koliko god je to moguće. P r e m a t o m e postoji specifično ljudska zadaća u životu svakog pojedinca, a to je aktualizacija svojih ljudskih mogućnosti. Cilj ili s v r h a ž i v o t a j e aktualizacija ljudskih po tencijala ili mogućnosti, odnosno samoaktualizacija svakog pojedinca. Svaki j e p o j e d i n a c o d g o v o r a n ili b i t r e b a o b i t i o d g o v o r a n z a a k t u a l i z a c i j u s v o j i h p o t e n c i j a l a ili z a a k t u a l i z a c i j u s a m o g a s e b e . D a b i t a j c i l j m o g a o p o s t i ć i , o d n o s n o d a bi aktualizirao sebe što je više m o g u ć e , svaki p o j e d i n a c m o r a ž i v j e t i s v o j i m autentičnim životom. L j u d s k a p r i r o d a svakog p o j e d i n c a zahti j e v a d a o n živi a u t e n t i č n i m ž i v o t o m . J e d i n o a u t e n t i č n i ž i v o t o s i g u r a v a p o j e d i n c u o n o š t o e g z i s t e n c i j a l i s t i n a z i v a j u ljudskom egzistencijom. Autentična l j u d s k a e g z i s t e n c i j a z a h t i j e v a v i š e o d z a d o v o l j a v a n j a b i o l o š k i h p o t r e b a čo vjeka, više o d ispunjavanja s e k s u a l n i h o d n o s n o agresivnih instinkata. Ljudi k o j i o d b i j a j u ili k o j i n e m o g u ž i v j e t i a u t e n t i č n i m l j u d s k i m ž i v o t o m , n e m o g u r a s t i i n e m o g u s e r a z v i j a t i i z b o g t o g a n i k a d a n e d o s t i ž u razinu ljudske egzistencije. P r e m a m i š l j e n j u Maslovva i d r u g i h h u m a n i s t i č k i h p s i h o l o g a pro c e s n a s t a j a n j a ili p r o c e s s a m o a k t u a l i z a c i j e u r o đ e n j e l j u d i m a i l j u d s k o j p r i r o d i . U k o l i k o n e m a r a s t a , n a s t a j a n j a ili s a m o a k t u a l i z a c i j e p o j e d i n c a , o n d a t o z n a č i d a j e n e š t o i z v a n a s p r i j e č i l o t a k a v r a s t ili r a z v o j o d n o s n o d a j e s p r i ječilo samoaktualizaciju ličnosti tog pojedinca. Takvi pojedinci n e m a j u mo g u ć n o s t i za p u n i razvoj svojih p o t e n c i j a l n o s t i . 249
L j u d s k o i s k u s t v o ili d o ž i v l j a v a n j e p r e d s t a v l j a p r i m a r n i f e n o m e n z a p s i h o logijsku z n a n o s t i za p r o u č a v a n j e l j u d s k e p r i r o d e . Doživljaji i s u b j e k t i v n o iskustvo pojedinca su iznad i ispred p o n a š a n j a i iznad i ispred teorijskih t u m a č e n j a . Z a d a t a k j e p s i h o l o g i j e d a t o subjektivno iskustvo pojedinca pro u č a v a i d a p r o u č a v a značenje koje doživljaji i m a j u za pojedinca. Maslow u v e z i s t i m k a ž e : » O s n o v n o p l a t e ž n o s r e d s t v o n a p o d r u č j u s p o z n a j e j e di r e k t n a , i n t i m n a , d o ž i v l j a j n a s p o z n a j a « ( M a s l o w , 1966, s t r . 4 6 ) . Z a n j e g a : » N e p o s t o j i n i š t a š t o b i m o g l o z a m i j e n i t i doživljaj« (ibid, str, 45).
Samoaktualizacija M a s l o w l j e v a t e o r i j a l i č n o s t i m o g l a b i s e n a z v a t i i teorijom o samoaktualizaciji. I n t e r e s a n t n o je ovdje s p o m e n u t i da s u neki aspekti života i r a d a M a s l o w a u skladu s n j e g o v i m k o n c e p c i j a m a o t o m e da se čovjek n e p r e k i d n o m i j e n j a , p o s t a j e d r u k č i j i i d a teži s a m o a k t u a l i z a c i j i . T a k o j e M a s l o w n a p o č e t k u svoje psihološke karijere bio gorljiv i oduševljen pristalica Skinnera i b i h e v i o r i z m a . O n s a m k a ž e o t o m e : » O t k r i o s a m J. B . W a t s o n a i p o t p u n o se p r e d a o b i h e v i o r i z m u . Z a m e n e j e t o b i l a e k s p l o z i j a u z b u đ e n j a . . . « (Ma s l o w , 1968, s t r . 5 7 ) , i d a l j e : » B i o s a m s i g u r a n d a j e t u p o s t o j a o p r a v i p u t k o j i m t r e b a p u t o v a t i , rješavajući j e d n u z a g o n e t k u za d r u g o m i mijenjajući svijet« n b i d . s t r . 37). D o k t o r i r a o j e d i s e r t a c i j o m k o j a s e t e m e l j i l a n a znan stvenom istraživanju seksualnih karakteristika i karakteristika dominantno sti k o d m a j m u n a k o j a j e u r a đ e n a p o d v o d s t v o m H a r l o w a . Osnovni p r e o k r e t u njegovoj orijentaciji nastao je n a k o n rođenja njegovog djeteta. »Naše p r v o d i j e t e i z m i j e n i l o m e j e k a o p s i h o l o g a « ( i b i d . s t r . 55). S l o ž e n o p o n a š a n j e n o v o r o đ e n č e t a izgleda da ga je uvjerilo da je bihevioristička psihologija više p r i l a g o đ e n a o b j a š n j e n j u p o n a š a n j a životinja negoli čovjeka. Dalji poticaj za razvoj h u m a n i s t i č k e koncepcije o ljudima Maslow je dobio za vrijeme drugog svjetskog rata. Gledajući j e d n u p a r a d u vojnika koji su odlazili n a frontu n e p o s r e d n o nakon j a p a n s k o g n a p a d a n a Pearl H a r b o r , Maslow je doživio p r i j e l o m n i t r e n u t a k : »Taj j e čas i z m i j e n i o cijeli m o j život i d e t e r m i n i r a o sve š t o s a m o t a d a u č i n i o . O d t o g č a s a u 1941. p o s v e t i o s a m se r a z v i j a n j u j e d n e teorije o ljudskoj p r i r o d i k o j a bi se m o g l a provjeriti e k s p e r i m e n t o m i istra ž i v a n j e m « (ibid. s t r . 54). V i d j e t ć e m o k o l i k o j e u t o m e u s p i o . J e d n o od njegovih polazišta bilo j e z a p a ž a n j e da su se psihoanaliza i dru ge psihologije ličnosti koje su t a d a bile d o m i n a n t n e , temeljile n a istraživanji m a i podacima odnosno iskustvima i generalizacijama stvorenim proučava n j e m p s i h i č k i ili m e n t a l n o b o l e s n i h o s o b a . T a k o j e n a s t a l o F r e u d o v o u č e n j e i u č e n j e d r u g i h psihologa. M a s l o w je s m a t r a o d a se n a osnovi p o d a t a k a i obi lježja bolesnih o s o b a n e m o ž e stvoriti j e d n a s v e o b u h v a t n a teorija ličnosti. P s i h i č k i b o l e s n i c i ili p o r e m e ć e n e o s o b e n e m o g u , p r e m a n j e g o v u m i š l j e n j u , reprezentirati ljudski rod i zbog toga oni kao cjelina ne predstavljaju j e d a n r e p r e z e n t a t i v a n u z o r a k ljudi. Mnoga obilježja k o d njih su drugačija negoli kod psihički zdravih ljudi, a m n o g a niti ne postoje. Psihički bolesne osobe nisu, p r e m a njegovu mišljenju, osobe koje su u svom razvoju postigle razinu ili s t u p a n j s a m o a k t u a l i z a c i j e , t o n i s u s a m o a k t u a l i z i r a n i l j u d i i z b o g t o g a n e m o g u b i t i u z e t i k a o o b r a z a c za p r o s u đ i v a n j e . L j u d s k i se život i l j u d s k a pri r o d a m o g u r a z u m j e t i i proučiti s a m o kroz aktualizaciju. Zbog toga, p o nje250
govu mišljenju, psihologija m o r a proučavati zdrave i kreativne ličnosti odno sno ličnosti i pojedince koji su u s v o m razvoju postigli visok stupanj samo aktualizacije. »Ljudski život n i k a d a n e ć e biti p r o t u m a č e n , a k o se u o b z i r n e u z m u njegove n a j v i š e a s p i r a c i j e . R a s t , s a m o a k t u a l i z a c i j a , težnja za z d r a v l j e m , p o t r a g a z a i d e n t i t e t o m i a u t o n o m i j o m , č e ž n j a z a i z v r s n o š ć u (i d r u g i i z r a ž a j i težnje n a »gore«) m o r a j u se s a d a b e z s u m n j e p r i h v a t i t i k a o p r o š i r e n a i m o ž d a u n i v e r z a l n a t e n d e n c i j a « ( M a s l o w , 1970. s t r . X I ) . S a m o a k t u a l i z a c i j a p r e d s t a v l j a p r e m a t o m e k o n a č n i najviši cilj, o d n o s n o n a j v a ž n i j i m o t i v k o j i č o v j e k a p o k r e ć e ili k o j i b i g a t r e b a o p o k r e t a t i . S a m o aktualizacija p o j e d i n c a o d r e đ u j e , p r e m a t o m e , i njegov stil života. Samoaktualizacija znači o d r e đ e n o psihološko stanje koje pojedinac tre ba u svom razvoju postići. Maslow je naveo i neke karakteristike takvog stanja samoaktualiziranosti, a izvršio je i s a m j e d n o istraživanje ličnosti po z n a t i h o s o b a z a k o j e j e p r e t p o s t a v i o d a p r e d s t a v l j a j u s a m o a k t u a l i z i r a n j e lič nosti. K o n a č n o , o n j e p o k u š a o d a t i i n e k e u p u t e o t o m e k a k o bi se t r e b a l o živjeti o d n o s n o k a k o bi t r e b a l o p o s t u p a t i d a bi se postigla samoaktualizacija. Stanje samoaktualizacije ne m o ž e se, kao ni j e d n o d r u g o idealno stanje, p o s t i ć i s l i j e d e ć i n e k e u p u t e ili p r o p i s e k o j e p r u ž a n e k i » e k s p e r t « . T o j e s l i č n o s t a n j u a p s o l u t n o g m e n t a l n o g z d r a v l j a ili s t a n j u » n i r v a n e « ili s t a n j u »kozmičke svijesti« k o j i m a teže n e k e d r u g e koncepcije. P u t d o s a m o a k t u a l i zacije vodi p r e k o zadovoljavanja o d r e đ e n i h motiva o d n o s n o potreba. Zbog t o g a j e teorija potreba koju je razvio Maslow temelj njegove psihologije ličnosti. S a m o a k t u a l i z a c i j a j e , s t o g a , z a v e ć i n u ili z a s v e l j u d e z a p r a v o j e d a n p r o ces razvijanja p r e m a t o m stanju. Većina ljudi n i k a d a n e uspijeva postići p o t p u n u samoaktualizaciju niti joj se može znatnije približiti. Međutim, bez samoaktualizacije i bez uzimanja u obzir ljudske prirode koja takvoj s a m o a k t u a l i z a c i j i teži, psihologija m o ž e dati s a m o polovičnu sliku o čovjeku. Bez toga, bez u z i m a n j a u obzir te p r i r o d n e p o t r e b e čovjeka za s a m o a k t u a l i z a c i j o m , č o v j e k b i i z g l e d a o k a o s t v o r e n j e k o j e teži j e d i n o izbjegavanju boli ili neugode, a ne kao biće koje ima određene kreposti i vrline koje treba ostvariti. Maslow s m a t r a da je psihologija pogrešno sebe ograničila na s a m o polovinu ljudskog i to na onu t a m n u polovinu i m a n j e važnu. H u m a n i s t i č k a psihologija i teorija ličnosti t r e b a to ispraviti uzima jući u obzir i d r u g u polovinu čovjeka koja je svjetlija i važnija. Tek t a d a se može dati p o t p u n a slika ličnosti čovjeka i pojedinca. »Svi p o d a c i s k o j i m a r a s p o l a ž e m o ( u g l a v n o m k l i n i č k i , ali i s t o t a k o i p o d a c i iz d r u g i h v r s t a i s t r a ž i v a n j a ) p o k a z u j u d a j e r a z u m n o p r e t p o s t a v i t i p r a k tički u s v a k o m l j u d s k o m biću, a s i g u r n o u s v a k o m n o v o r o đ e n o m djetetu, po s t o j a n j e j e d n e v o l j e z a z d r a v l j e m , j e d n o g i m p u l s a z a r a s t o m ili z a a k t u a l i z a c i j o m l j u d s k i h p o t e n c i j a l a « ( M a s l o w , 1967b). P r o u č a v a n j e p r o c e s a ili t o k a s a m o a k t u a l i z a c i j e t r e b a s e t e m e l j i t i n a p s i h o l o š k i z d r a v i m o s o b a m a . S t i m u vezi M a s l o w k a ž e d a t a k v e o s o b e i m a j u o d r e đ e n a obilježja: »Prvo i najvažnije je j a k a uvjerenost da čovjek posjeduje svoju vlastitu p r i r o d u , j e d a n k o s t u r psihološke s t r u k t u r e koji se m o ž e p r o u č a v a t i i o ko m e se m o ž e d i s k u t i r a t i p a r a l e l n o s n j e g o v o m fizičkom s t r u k t u r o m . D a i m a potrebe, kapacitete i tendencije koje su genetički utemeljene, od kojih su n e k e k a r a k t e r i s t i č n e za c j e l o k u p n u l j u d s k u vrstu, prelazi granice k u l t u r a , a n e k e j e d i n s t v e n e p o j e d i n c u . O v e s u p o t r e b e p o s v o m i z g l e d u d o b r e ili 251
n e u t r a l n e a n e zle. D r u g o , t u j e u k l j u č e n o s h v a ć a n j e d a se p u n , z d r a v , nor m a l a n i poželjan razvoj sastoji u aktualizaciji ove prirode, u ostvarenju ovih p o t e n c i j a l n o s t i i u r a z v o j u p r e m a z r e l o s t i p o p u t e v i m a k o j e d i k t i r a o v a sa krivena, prikrivena, n e j a s n o vidljiva b i t n a priroda, r a s t o m iznutra a n e obli k o v a n j e m izvana. Treće, s a d a j e j a s n o vidljivo d a psihopatologiju, o p ć e n i t o , p r o u z r o k u j e u s k r a ć i v a n j e ili f r u s t r a c i j a ili i s k r i v l j a v a n j e l j u d s k e e s e n c i j a l n e p r i r o d e « ( M a s l o w , 1954, s t r . 3 4 0 ) . P r e m a o v o m s h v a ć a n j u , d a k l e , č o v j e k o v a p r i r o d a j e ili d o b r a ili n e u t r a l n a . O n a n e m o ž e biti zla. T o j e o n o što j e n o v o u h u m a n i s t i č k o j kon cepciji u o d n o s u n a ranije koncepcije. N a osnovi o v a k o zamišljene p r i r o d e čovjeka, Maslow je u mogućnosti d a odgovori na nekoliko važnih pitanja k a o š t o s u : » Š t o j e d o b r o ? « , » Š t o j e a b n o r m a l n o ili p s i h o p a t o l o š k o ? « i » š t o j e psihološka terapija?«. Ovi su odgovori sadržani u sljedećem citatu: »Što j e p o ovoj koncepciji d o b r o ? Sve o n o što vodi d o ovog poželjnog r a z v o j a u s m j e r u a k t u a l i z a c i j e u n u t a r n j e p r i r o d e č o v j e k a . Š t o j e l o š e ili a b n o r m a l n o ? S v e o n o š t o f r u s t i r a , b l o k i r a ili o n e m o g u ć a v a e s e n c i j a l n u p r i r o d u č o v j e k a . Š t o j e p s i h o p a t o l o š k o ? S v e o n o š t o s m e t a ili f r u s t r i r a ili i s k r i v l j u j e 10k s a m o a k t u a l i z a c i j e . Š t o j e p s i h o l o š k a t e r a p i j a i l i t e r a p i j a b i l o k o j e vrste? S v a k o s r e d s t v o bilo koje vrste koje p o m a ž e osobi da se vrati n a p u t s a m o a k t u a l i z a c i j e i razvoja n a liniji k o j u d i k t i r a n j e n a u n u t a r n j a p r i r o d a « (ibid. s t r . 341). N a osnovi toga j a s n o je d a ljudima t r e b a omogućiti da se slobodno razvijaju u smjeru samoaktualizacije. T o j e p r i r o d a n p r o c e s sazrijevanja i rascvjelavanja n j i h o v e ljudske prirode k o j a j e g e n e t i č k i ili n e u t r a l n a ili d o b r a , a n i k a k o zla. Sve š t o s p r e č a v a t a k a v razvoj j e š t e t n o za čovjeka. O n o š t o j e p o t r e b n o j e s a m o dobrohotna okolina k o j a o m o g u ć a v a ili p o s p j e š u j e t a k a v p r i r o d n i p r o c e s . K a d g o d s e l j u d i o s j e ć a j u b o l e s n i m a , n e s r e t n i m a ili neurotičnima, t o m e je uzrok njihova okolina koja onemogućava bilo p r e k o d r u š t v a ili n a d r u g e n a č i n e p r i r o d a n čovjekoliki razvoj. Ta okolina može ljude p o t p u n o s k r e n u t i s p u t a samoaktualizacije, m o ž e ih p r e s t r a š i t i t a k o da oni odustaju od toga da svoju ličnost postvare u p u n o m sjaju i da ostvare s v e s v o j e m o g u ć n o s t i ili k a p a c i t e t e . L j u d i p o p r i r o d i n i s u d e s t r u k t i v n i i a g r e sivni, ali to p o s t a j u o n d a k a d a s u f r u s t r i r a n i i k a d a su b l o k i r a n i n a s v o m p u t u s a m o a k t u a l i z a c i j e . M a s l o w s t i m u vezi r a z l i k u j e d v i j e v r s t e a g r e s i v n o sti. J e d n u čini p a t o l o š k a a g r e s i v n o s t i d e s t r u k t i v n o s t , a d r u g u z d r a v a agresiv nost, u s m j e r e n a p r e m a n e p r a v d i , p r e d r a s u d a m a i socijalnom zlu (Maslow, 1968).
Čovjek — integrirano i stvaralačko biće Osim samoaktualizacije k a o specifičnog procesa i motiva u životu svakog čovjeka p o k o j e m u se čovjek razlikuje od životinje, za h u m a n i s t i č k u psiho logiju i Maslowljevu teoriju ličnosti važna su još n e k a obilježja ljudi. J e d n o o d t a k v i h o b i l j e ž j a j e integriranost svih čovjekovih dijelova u je d n u cjelinu. To je jedna od temeljnih postavki humanističke psihologije. Č o v j e k p r e d s t a v l j a i n t e g r i r a n u c j e l i n u i zadatak je psihologije da ga proučava kao cjelovito i integrirano biće. S v a k i j e p o j e d i n a c p o s e b a n i o s o b i t i p r e d stavlja p o s e b n u organizaciju i integraciju. Psihologija se bavila p r e v i š e poje252
dinostima i izoliranim, sitnim analizama pojedinih funkcija koje same po sebi i odijeljene n e m a j u nikakvog značenja za razumijevanje ljudskog pona šanja, a zanemarivala j e cjelovitost ličnosti i l j u d s k u p r i r o d u . Tako, n a pri m j e r , u p s i h o l o g i j i m o t i v a c i j e i s t r a ž i v a n i s u p o j e d i n i m o t i v i ili p o j e d i n e p o t r e b e s a m e p o sebi. T r a ž e n i s u bazični tjelesni p r o c e s i koji leže u njihovoj o s n o v i c i . C a n n o n j e , k a o š t o j e p o z n a t o , p r o u č a v a j u ć i m o t i v g l a d i ili p o t r e b u za h r a n o m utvrdio da su napadaji gladi vezani, između ostalog, i za kontrak cije želuca. P o z n a t o j e k a k o j e C a n n o n to u s p i o u t v r d i t i uvlačeći b a l o n u želudac ispitanika i registrirajući kontrakcije tog balona odnosno kontrak cije želuca p u t e m k i m o g r a f a . M a s l o w kaže, u vezi s t a k v i m ispitivanjima pojedinih motiva, d a j e p o j e d i n a c m o t i v i r a n k a o cjelina, a n e k a o neki dio. On piše u vezi s t e o r i j a m a m o t i v a c i j e : »U d o b r o j t e o r i j i n e p o s t o j i t a k a v e n t i t e t k a o š t o j e p o t r e b a ž e l u c a ili u s t i j u ili p o t r e b a g e n i t a l n i h o r g a n a . P o s t o j i s a m o p o t r e b a i n d i v i d u e . J o h n S m i t h j e o n a j k o j i želi h r a n u , a n e ž e l u d a c J o h n a S m i t h a . N a d a l j e , zadovolje nje o s j e ć a cijeli p o j e d i n a c a n e s a m o n e k i n j e g o v dio. H r a n a zadovoljava glad J o h n a S m i t h a a n e glad njegovog ž e l u c a . . . k a d je J o h n S m i t h gladan, č i t a v j e g l a d a n « ( M a s l o w , 1970, s t r . 19). P r e m a t o m e , p o M a s l o w u , p s i h o l o g i j a t r e b a i m a t i j e d a n holistički pristup u p r o u č a v a n j u č o v j e k a , a n e detaljistički. To osobito vrijedi za psihologiju ličnosti jer je srž ličnosti u njenoj cjelovitosti. Osim cjelovitosti ličnosti za čovjeka je, p r e m a shvaćanjima Maslowa, k a r a k t e r i s t i č n o i t o d a j e o n stvaralačko biće. S t v a r a l a š t v o l i č n o s t i j e d n a j e od temeljnih koncepcija h u m a n i s t i č k e psihologije. Stvaralaštvo je izrazito ljudsko obilježje. To je, n a r a v n o , p o d r š k a n j e g o v o m t u m a č e n j u da ljudi ima j u posebnu prirodu k o j a j e b i t n o različita o d p r i r o d e ostalih živih bića. Stva ralaštvo je, osim toga, obilježje aktualiziranih ličnosti, dakle onih o s o b a koje su, p r e m a M a s l o w u , u n a j v e ć o j m j e r i o s t v a r i l e ili a k t u a l i z i r a l e s v o j e l j u d s k e p o t e n c i j a l e . S t o g a M a s l o w s m a t r a d a j e s t v a r a l a š t v o j e d n o u n i v e r z a l n o obi l j e ž j e i d a j e o n o p r i s u t n o k o d s v a k o g č o v j e k a . O n o j e urođena osobina ljudi. M a s l o w kaže d a ljudi s t v a r a j u p o t p u n o p r i r o d n o k a o što ptice lete, a listovi p u p a j u ( M a s l o w 1970). Z b o g t o g a š t o j e s t v a r a l a š t v o u r o đ e n o s v a k o m l j u d s k o m biću i predstavlja potencijal svakog čovjeka, za njegovo postvarenje ili a k t u a l i z a c i j u n i s u n u ž n i n i k a k v i s p e c i j a l n i t a l e n t i ili p o s e b n e s p o s o b n o s t i . Svaki je čovjek po svom rođenju već potencijalni stvaralac. Nisu stvaraoci s a m o o n i k o j i s t v a r a j u u m j e t n i č k a d j e l a n a p o d r u č j u g l a z b e ili s l i k a r s t v a , ili koji pišu knjige i p j e s m e . Takvi pojedinci predstavljaju j e d a n zaista vrlo m a l i d i o l j u d s k o g r o d a , a kreativnost je univerzalno ljudsko obilježje. To o n d a znači da se ta u r o đ e n o s t m o r a izražavati u d r u g i m o s t v a r e n j i m a i n a d r u g e n a č i n e , a n e s a m o k r o z u m j e t n i č k a ili d r u g a d r u š t v e n o p r i z n a t a ostvare nja. Kreativnost može biti izražena n a m n o g e d r u g e načine i kroz m n o g e druge p u t e v e . P o s t o j i o g r o m a n b r o j n a č i n a i p u t e v a k o j i m a se l j u d s k a k r e a t i v n o s t izražava. Svaki pojedinac m o ž e biti kreativan n a svoj način. Postoje kreativni r a d n i c i , k r e a t i v n i p r o d a v a č i , k r e a t i v n i p j e v a č i , k r e a t i v n i u z g a j i v a č i k o n j a , bi lja, k r e a t i v n i n a s t a v n i c i , k r e a t i v n e d o m a ć i c e itd. I n t e r e s a n t n o j e o v d j e spo m e n u t i d a j e M a s l o w t a k v o stajalište o općoj kreativnosti ljudi z a s t u p a o već 1950. g o d i n e ( M a s l o w , 1950), a d a j e , n e z a v i s n o o d n j e g a , u t o d o b a G u i l f o r d n a m n o g o e g z a k t n i j i n a č i n n a p o d r u č j u f a k t o r s k i h i s t r a ž i v a n j a i n t e l e k t a za počeo s istraživanjima intelektualnih sposobnosti čovjeka m e đ u kojima je u t v r d i o p o s t o j a n j e 24 r a z l i č i t i h f a k t o r a ili s p o s o b n o s t i k r e a t i v n o g m i š l j e n j a 253
( G u i l f o r d . 1956, F u l g o s i i G u i l f o r d , 1968). G u i l f o r d j e n a o s n o v i s v o j i h z n a n stvenih analiza kreativnih intelektualnih sposobnosti došao do zaključka da su o n e univerzalno zastupljene kod ljudi i da, naravno, postoje individualne razlike m e đ u n j i m a u vrsti i intenzitetu kreativnosti. D a n a s je taj rezultat G u i l f o r d a p r i h v a ć e n t a k o d a s e k r e a t i v n e s p o s o b n o s t i n a s t o j e utvrditi i vjež bati kod svakog pojedinca kroz o d r e đ e n e p r o g r a m e i institucije. Stara kon cepcija mjerenja QI kao indikatora neke »talentiranosti« i dokaza netalentiranosti ostalih je t i m e već davno odbačena (iako j e kod n a s još ponegdje pri sutna zahvaljujući z a b l u d a m a i p r e d r a s u d a m a naše psihologije). Stvaralački potencijal pojedinca zahtijeva određenu okolinu i uvjete da bi se m o g a o s l o b o d n o razvijati i aktualizirati. K a o što biljke i životinje n e m o g u živjeti ni r a s t i a k o uvjeti o k o l i n e t o n e d o z v o l j a v a j u , t a k o se isto ljud s k a k r e a t i v n o s t n e m o ž e razviti u n e p o v o l j n i m u v j e t i m a . M a s l o w sa žalje n j e m k o n s t a t i r a d a su m n o g i pojedinci u t o k u svog života izgubili taj svoj k r e a t i v n i i u r o đ e n i p o t e n c i j a l i p o s t a l i ili o s t a l i n e k r e a t i v n i . T o j e r e z u l t a t života u d r u š t v u i p r o c e s a odgoja. N a r o č i t o je za u n i š t a v a n j e ljudske kreativ n o s t i ili s t v a r a l a š t v a š t e t a n , p r e m a m i š l j e n j u M a s l o w a p r o c e s f o r m a l n o g o d g o j a i o b r a z o v a n j a , koji masovno uništava urođenu kreativnost ljudi. Sreća j e da se rijetki p o j e d i n c i uspijevaju t o m e p r o c e s u o d u p r i j e t i i sačuvati svoj p r i r o d n i , svježi, n a i v n i i d i r e k t n i n a č i n p e r c i p i r a n j a svoje okoline, a n e k i m a u s p i j e v a d a v e ć i z g u b l j e n u ili o s l a b l j e n u k r e a t i v n o s t p o n o v o s t e k n u ili o j a čaju u kasnijem životu.
Teorija o hijerarhiji motiva Najvažniji dio Maslowljeve teorije ličnosti čini njegova teorija motiva c i j e ( M a s l o w , 1967a, 1970). P r e m a n j e g o v u m i š l j e n j u s v a k i p o j e d i n a c i m a o d r e đ e n e ciljeve k o j e želi u životu p o s t i ć i . P o z n a v a n j e m o t i v a c i o n i h p r o c e s a u čovjeku je stoga, p r e m a njegovu mišljenju, n e o p h o d n o za razumijevanje funkcioniranja ličnosti pojedinca i za razumijevanje njegovog ponašanja i p o s t u p a k a . Ciljevi k o j i m a p o j e d i n a c teži u o d r e đ e n o m t r e n u t k u i m a j u za n j e g a v r i j e d n o s t z b o g t o g a š t o m u ž i v o t i s p u n j a v a j u nagrađivanjem. Postiza nje tih ciljeva djeluje k a o nagrada, i čini život vrijednim i daje smisao životu p o j e d i n c a . Ciljevi su, n a r a v n o , i n d i v i d u a l n i i p e r s o n a l n i . T e ciljeve M a s l o w n a z i v a ciljnim stanjima. Z a d o v o l j s t v o k o j e se doživljava k a d s u n e k i ciljevi ostvareni nije, m e đ u t i m , ni trajno ni p o t p u n o . Stanje p o t p u n o g zadovoljstva može biti s a m o vrlo kratkotrajno. Zbog toga postoji n e p r e k i d n a dinamika u k o j o j novi ciljevi z a m j e n j u j u već p o s t i g n u t e , n o v e želje n a d o m j e š t a j u već o s t v a r e n e . Obilježje je ljudi d a uvijek n e č e m u teže i d a n e š t o priželjkuju. L j u d s k e želje su, p r e m a m i š l j e n j u M a s l o w a , u r o đ e n e . U d i n a m i c i i s p u n j a v a n j a želja i p o s t i z a n j a ciljeva vlada o d r e đ e n a pra vilnost i red. T o j e z b o g toga š t o m o t i v i i ciljevi, želje i p o t r e b e p o j e d i n c a n e m a j u j e d n a k o značenje i j e d n a k u vrijednost. Neki su od njih jači, primar n i j i ili p r i o r i t e t n i j i o d d r u g i h . Z b o g t o g a s u m o t i v i i p o t r e b e p o j e d i n c a hije rarhijski organizirane ( s l i k a 1). U t o j h i j e r a r h i j i m o t i v a ili p o t r e b a p o s t o j i p e t r a z i n a . P o t r e b e k o j e s e n a l a z e u o s n o v i ili n a p r v o m n i v o u t e h i j e r a r h i j s k e organizacije su najprioritetnije p o t r e b e . O n e m o r a j u biti najprije ispu n j e n e ili z a d o v o l j e n e . T e k k a d s u o n e z a d o v o l j e n e m o g u s e p o j a v i t i ili z a 254
dovoljavati p o t r e b e koje su n a drugoj razini u hijerarhijskoj organizaciji po t r e b a . Z a d o v o l j e n j e m p o t r e b a iz d r u g e r a z i n e , o m o g u ć e n j e p r i j e l a z n a za dovoljavanje p o t r e b a koje se nalaze n a trećoj razini, p a onda, k a d su i o n e z a d o v o l j e n j e j a v l j a j u s e p o t r e b e iz č e t v r t e r a z i n e i k o n a č n o , n j i h o v i m z a d o voljavanjem o m o g u ć e n je prijelaz na zadovoljavanje potreba na najvišoj, petoj, razini u hijerarhiji potreba. Pet razina u hijerarhiji potreba p r e m a n j i h o v o j s n a z i ili p r i o r i t e t u z a d o v o l j a v a n j a j e s u s l j e d e ć e : 1. o s n o v n e f i z i o l o š k e p o t r e b e ; 2. p o t r e b e za s i g u r n o š ć u ; 3. p o t r e b e za p r i p a d a n j e m i l j u b a v l j u ; 4. p o t r e b e z a s a m o p o š t o v a n j e m i 5 . p o t r e b e z a s a m o a k t u a l i z a c i j o m . H i j e r a r h i j s k a o r g a n i z a c i j a t i h p o t r e b a p r i k a z a n a j e n a s l i c i 1.
potrebe samoaktualizacije / /
potre.be . samo poštovanja
\ \
potrebe za pripadanjem! i ljubavlju potrebe za sigurnošću fiziološke potrebe
S l i k a 1. V a l j a r e ć i d a s e p o t r e b e iz v i š e r a z i n e u h i j e r a r h i j i m o g u p o j a v i t i u svijesti p o j e d i n c a tek k a d su ispunjene p o t r e b e nižeg nivoa u hijerarhiji. Na p r i m j e r , p o j e d i n a c k o j i j e j a k o g l a d a n ili ž e d a n ili k o j i u m i r e o d g l a d i ili ž e đ i i k o j i t e s v o j e p o t r e b e n i j e u s p i o z a d o v o l j i t i , n e o p h o d n o t r e b a h r a n u ili v o d u da bi preživio i prije nego što će postati svjestan svojih viših p o t r e b a i p r i j e n e g o š t o ć e n a s t o j a t i z a d o v o l j i t i t e p o t r e b e iz d r u g e r a z i n e , t j . p o t r e b e za sigurnošću. Ovo zadovoljenje p o t r e b a nižeg r e d a prije n a s t u p a n j a i zado v o l j e n j a p o t r e b a v i š e g r e d a n e m o r a b i t i p o t p u n o z a d o v o l j e n j e . P o t r e b e ni žeg r e d a , k o j e s u p r i m a r n i j e o d o n i h višeg r e d a m o r a j u , m e đ u t i m , biti b a r d o n e k l e z a d o v o l j e n e p r i j e nego što će se u o p ć e pojaviti p o t r e b e višeg r e d a ili š t o ć e p o j e d i n a c p r i ć i n j i h o v u z a d o v o l j a v a n j u . H i j e r a r h i j s k a o r g a n i z a c i j a p o t r e b a p r e m a n j i h o v o j p r i m a r n o s t i j e s t obi lježje l j u d s k e r a s e i o n a vrijedi i j e d n a k a j e za sve ljude, š t o su n e k e p o t r e b e n a nižoj razini, to su o n e sličnije k o d različitih ljudi, o d n o s n o , ljudi se me đ u s o b n o r a z l i k u j u p r e m a p o t r e b a m a t i m više što su te p o t r e b e više u hijerar hiji. Najveće s u razlike u p o t r e b a m a i z m e đ u p o j e d i n a c a n a najvišim razina m a u hijerarhiji. T u su p o t r e b e i načini njihova zadovoljavanja već sasvim individualizirani. Osim toga, p o t r e b e koje su na višim r a z i n a m a u hijerarhiji s u više ljudske p o t r e b e , a manje životinjske, o n e s u karakteristične za ljud sku vrstu. Pojedinac može u zadovoljavanju, a p r e m a tome, i u javljanju o d n o s n o posjedovanju potreba dospjeti do različitih razina. Što su p o t r e b e p o j e d i n c a više u hijerarhiji p o t r e b a , to više takav p o j e d i n a c izražava svoju individualnost, s v o j humanitet i psihološko zdravlje. Ukratko ćemo opisati potrebe koje u Maslowljevoj hijerarhiji potreba.
su karakteristične
za s v a k u
razinu
255
Fiziološke potrebe. Te su potrebe najosnovnije, najjače i najočiglednije o d s v i h p o t r e b a č o v j e k a . T o s u p o t r e b e k o j e i m a j u vitalnu važnost jer od n j i h o v a z a d o v o l j a v a n j a o v i s i ž i v o t p o j e d i n c a . T e s u p o t r e b e ili n a g o n i v e z a n i za biološko funkcioniranje i m o r a j u biti zadovoljene prije negoli se m o g u p o j a v i t i p o t r e b e iz n e k o g v i š e g n i v o a u h i j e r a r h i j i p o t r e b a . N e z a d o v o l j a v a n j e t i h p o t r e b a ili č a k s a m o j e d n e o d n j i h d o v o d i d o s m r t i o r g a n i z m a . U t u g r u p u fizioloških p o t r e b a s p a d a j u p o t r e b e za h r a n o m , v o d o m , kisikom, s p a v a n j e m , seksom, z a š t i t o m od e k s t r e m n i h t e m p e r a t u r a , p o t r e b e za izlučivanjem i po t r e b e za s e n z o r n o m s t i m u l a c i j o m . U vezi s fiziološkim p o t r e b a m a valja reći d a j e u s u v r e m e n i m d r u š t v i m a njihovo zadovoljavanje o s i g u r a n o . Zbog toga j e p o j e d i n a c u s t a n j u d a ne p r e k i d n o i lako zadovoljava te svoje fiziološke p o t r e b e . Te p o t r e b e zbog toga n i k a d a n i s u t a k o intenzivne k a k o b i m o g l e biti, p a se često njihovo zna čenje u životu, kako pojedinca tako i društvenih organizacija, z a n e m a r u j e ili u m a n j u j e . M e đ u t i m , u k o l i k o j e d n a o d t i h p o t r e b a n i j e z a d o v o l j e n a , n j e zin intenzitet se u b r z o toliko p o v e ć a da o n a z a g o s p o d a r i p o j e d i n c e m i nje g o v i m p o n a š a n j e m . T o o d m a h d j e l u j e n a o s t a l e p o t r e b e k o j e n e s t a j u ili s e b i t n o s m a n j u j u o d n o s n o p o s t a j u s e k u n d a r n e u o d n o s u n a t u i n t e n z i v n u fizio lošku p o t r e b u . Koliko ta d o m i n a c i j a n e k e fiziološke p o t r e b e n a d p o j e d i n c e m m o ž e b i t i j a k a v i d i s e iz s l i j e d e ć e g o p i s a : »Za n a š e g k r o n i č n o i k r a j n j e g l a d n o g č o v j e k a U t o p i j a se m o ž e j e d n o stavno definirati kao mjesto gdje postoji obilje h r a n e . On je sklon mišljenju d a će, s a m o u k o l i k o m u se m o ž e g a r a n t i r a t i h r a n a za cijeli život, biti savrše n o s r e t a n i d a n i k a d a n e ć e poželjeti n i š t a više. S k l o n j e d a i s a m život defini r a kao hranjenje. Sve ostalo s m a t r a t će nevažnim. Sloboda, ljubav, zajedni štvo, p o š t o v a n j e , filozofija m o g u biti o d b a č e n i u s t r a n u k a o b e s k o r i s n e tri čarije, j e r o n e ne m o g u n a p u n i t i njegov želudac. Za takvog bi se čovjeka m o g l o s l o b o d n o r e ć i d a ž i v i s a m o z b o g k r u h a « ( M a s l o w , 1970, s t r . 3 7 ) . V a ž n o s t i s n a g u o v i h b i o l o š k i h p o t r e b a i l u s t r i r a j u i b r o j n i p r i m j e r i iz s v a k o d n e v n o g ž i v o t a ili iz p o s e b n i h s i t u a c i j a u k o j i m a o n e n i s u m o g l e b i t i z a d o v o l j e n e . N e z a d o v o l j a v a n j e ili n e m o g u ć n o s t z a d o v o l j a v a n j a t i h v i t a l n i h b i o l o š k i h p o t r e b a snižava č o v j e k a n a r a z i n u životinjskog p o n a š a n j a ( p r i m j e r za to su slučajevi k a n i b a l i z m a u civiliziranih ljudi izloženih kroničnoj gladi). Potrebe za sigurnošću. K a d s u o s n o v n e ž i v o t n e ili f i z i o l o š k e p o t r e b e o r g a n i z m a zadovoljene b a r u n e k o j m j e r i , pojavit će se d r u g a s k u p i n a p o t r e b a koje se m o g u nazvati p o t r e b a m a za sigurnošću. Ove p o t r e b e djeluju motivacijski u s m j e r u osiguranja što je m o g u ć e veće sigurnosti pojedinca. To su p o t r e b e za stalnošću, r e d o m , p o r e t k o m , s t r u k t u r o m i p o t r e b e za predvidijiv o š ć u d o g a đ a j a u b l i ž o j ili d a l j o j b u d u ć n o s t i . O v e s e p o t r e b e n a j b o l j e p r i mjećuju kod male djece. To je zbog toga što su m a l a djeca b e s p o m o ć n a i ovisna o drugim ljudima i okolini. Djeca na primjer plaču kad su ostavljena s a m a ili k a d s u p r e p u š t e n a d r u g i m l j u d i m a n a k o j e n i s u n a u č e n a , p l a č u n a sve j a k e i z n e n a d n e i n e o č e k i v a n e p o j a v e i p o d r ž a j e (kao što su, n a p r i m j e r , j a k i z v u k o v i ili g r o m o v i ) i s l i č n o . K o d o d r a s l i h t o s e v i d i u s t r a h u o d b o l e s t i , s t r a h u o d n e o d r e đ e n e ili n e s i g u r n e b u d u ć n o s t i , s t r a h u o d n e s r e ć a i s i . M a s l o w s m a t r a d a se z b o g toga d j e c a n a j b o l j e osjećaju i n a j b o l j e funk cioniraju u takvim uvjetima u kojima postoji određeni stalan red i raspored d o g a đ a j a . T a k v i i m u v j e t i p r u ž a j u m o g u ć n o s t a n t i c i p a c i j e ili p r e d v i đ a n j a d o g a đ a j a i n a taj n a č i n i m p r u ž a j u s i g u r n o s t . Bez toga se djeca m o g u osjećati nesigurna, tjeskobna, n a p u š t e n a . Djeca zbog toga teže takvim situacijama 256
k o j e i m p r u ž a j u osjećaj sigurnosti. Zbog toga oni roditelji koji djecu odga j a j u u u v j e t i m a u k o j i m a j e sve d o p u š t e n o i sve m o g u ć e n e zadovoljavaju njihove p o t r e b e za sigurnošću. Previše nesigurna okolina u kojoj n e m a ničeg s i g u r n o g i n i č e g n a š t o b i se d i j e t e m o g l o p o u z d a n o o s l o n i t i s t v a r a j u k o d dje teta konfuziju i strah. Takvu nesigurnu okolinu predstavlja i obiteljska atmo s f e r a u k o j o j d i j e t e r a s t e . N e s l o g e ili s v a đ e m e đ u r o d i t e l j i m a , f i z i č k i o b r a č u n i , r a s t a v e , s m r t j e d n o g ili o b a r o d i t e l j a , r o d i t e l j s k a n e b r i g a p o s e b n o s u , p r e m a njegovu mišljenju, štetni za dijete. U takvoj nepredvidivoj atmosferi ili o k o l i n i d i j e t e n e m o ž e z a d o v o l j i t i s v o j e p o t r e b e z a s i g u r n o š ć u , p a s e p o t r e b e višeg nivoa ne m o g u n o r m a l n o pojavljivati što znači da je njegov r a z v o j k a o l j u d s k e j e d i n k e d o v e d e n u p i t a n j e ili u s p o r e n . O d g o j i r a s t p o j e d i n c a p r i d o n o s e , d o n e k l e , d a s e s m a n j e ili m o d i f i c i r a j u ove p o t r e b e . M e đ u t i m , o n e s u p r i s u t n e k r o z čitav život. U k a s n i j i m f a z a m a to s u p o t r e b e za r a d n o m i f i n a n c i j s k o m s i g u r n o š ć u . Te se p o t r e b e zadovolja vaju t a d a n a druge načine. Tako, n a p r i m j e r , štednja je izraz takve potre be za sigurnošću, osiguravanje protiv požara, nesreća i n e d a ć a t a k o đ e r je izraz p o t r e b e za s i g u r n o š ć u . Socijalno osiguranje, z d r a v s t v e n o osiguranje, sindikalno udruživanje i udruživanje s d r u g i m a u proizvodnji t a k o đ e r su izraz p o t r e b e za s i g u r n o š ć u . Nadalje, M a s l o w s m a t r a d a su različiti religiozni o b i č a j i i religiozna u d r u ž e n j a , v j e r o v a n j a i ideologije k a o i ž i v o t n e filozofije p o j e d i n c a izraz t a k v e p o t r e b e za s i g u r n o š ć u . T a k v e u s t a n o v e i t a k v e djelat nosti u v o d e r e d i organizaciju u život pojedinca, čine da m u njegov vlastiti život izgleda k o h e r e n t a n i skladan, da i m a svoj s m i s a o i tok, p a se pojedinac t a d a osjeća s i g u r n i m (čak i za p r e k o g r o b n i nivo). P o t r e b e za sigurnošću kod o d r a s l i h ljudi najbolje izbijaju n a vidjelo u i z v a n r e d n i m i o p a s n i m situaci j a m a k a o š t o s u r a t , b o l e s t i , p o t r e s i i si. A k o p o t r e b e z a s i g u r n o š ć u n i s u ili n e m o g u b i t i z a d o v o l j e n e ili u k o l i k o s e o n e intenziviraju p r e k o o d r e đ e n e granice, m o g u se pojaviti a b n o r m a l n i oblici u p o n a š a n j u k a o š t o s u neuroze ili psihoze. T o je p o s e b n o slučaj k o d opsesivn o - k o m p u l z i v n i h n e u r o z a ili p s i h o z a . T a k v i p o j e d i n c i s u o b u z e t i i n t e n z i v n i m p o t r e b a m a za s i g u r n o š ć u i z a š t i t o m . Oni se p o n a š a j u k a o d a se nalaze u ne p o s r e d n o j o p a s n o s t i ili p r e d n e k o m k a t a s t r o f o m . N e p r e k i d n o s u u p o t r a z i z a n e k i m jakim zaštitnikom i z a redom i poretkom koji će im pružiti potreb n u sigurnost. T a k o M a s l o w kaže da se u t a k v o j situaciji r a đ a j u »Fiihreri« ili v o đ e k o j i t a k v i m p o j e d i n c i m a o n d a p r e d s t a v l j a j u g a r a n c i j u n j i h o v e si gurnosti. Potrebe za pripadanjem i ljubavlju. K a d su zadovoljene fiziološke po t r e b e i p o t r e b e za sigurnošću, o n d a se p o j a v l j u j u p o t r e b e za p r i p a d a n j e m i ljubavlju. Pojedinac t a d a traži o d n o s e s d r u g i m l j u d i m a n a temelju oda nosti, privrženosti i ljubavi. On zapravo traži svoje mjesto u takvim odnosima koji vladaju u grupi kojoj on pripada. To je najprije njegova obitelj, a onda d r u g e g r u p e k o j i m a p r i p a d a ili u k o j e s e u k l j u č u j e . P o j e d i n c i m a k o j i t r a ž e z a d o v o l j e n j e o v i h p o t r e b a ciljevi u životu postaju pojedine grupe ili orga nizacije. Pripadanje takvoj grupi može zadovoljiti te potrebe. Usamljenost ne m o ž e zadovoljiti te p o t r e b e i o n a postaje bolna, k a t k a d a neizdrživa. Izbje gavaju se situacije k a o što su socijalna izoliranost, o d b a č e n o s t , socijalno k a ž n j a v a n j e . T r a ž e s e p r i j a t e l j i , d r u g o v i , r o đ a c i , d j e v o j k a ili m o m a k , o č e k u j u s e ili p r i ž e l j k u j u d j e c a . P o j e d i n a c n a s t o j i d a s e u n e k o j g r u p i afirmira i da p o s t a n e prihvaćen i voljen. 17 Fulgosi: Psihologija ličnosti
257
U vezi s o v i m p o t r e b a m a za p r i p a d a n j e m i l j u b a v l j u p r i s u t n a j e j e d n a tehnika psihološke terapije koja se u posljednje vrijeme pojavila. To je tehni ka treniranja senzitivnosti ili osjetljivosti. Ta se tehnika sastoji u treniranju osjetljivosti n a d r u g e l j u d e i za b o r a v a k u d r u š t v u . T a k o se t r e n i r a j u o n e osobe koje su zbog usamljenosti izgubile smisao i m o g u ć n o s t ostvarivanja k o n t a k a t a i p r i b l i ž a v a n j a d r u g i m l j u d i m a ili s u i z g u b i l e s p o s o b n o s t d a s t v a r a j u prisnije k o n t a k t e s d r u g i m ljudima, a osjećaju za t i m p o t r e b u . T a k v a se p s i h o l o š k a t e r a p i j a odvija u p o s e b n o f o r m i r a n i m g r u p a m a . U vezi s t i m e Maslow kaže da su pripadnici takvih g r u p a i polaznici takvih treninga: » . . . m o t i v i r a n i nezadovoljenim g l a d o m za k o n t a k t o m , intimnošću, za pripada n j e m i p o t r e b o m da se svlada vlastiti rašireni osjećaj otuđenosti, usamljeno s t i , s t r a n o s t i , n a p u š t e n o s t i . . . « ( M a s l o w , 1970. s t r . 4 4 ) . Ovaj osjećaj p o t p u n e osamljenosti i napuštenosti naročito je razvijen u SAD ali i u d r u g i m i s t o č n i m i z a p a d n i m z e m l j a m a u svijetu. Do njega do lazi u SAD z b o g v e l i k e p o k r e t l j i v o s t i s t a n o v n i k a . T a m o s v a k e g o d i n e o k o 40 milijuna Amerikanaca mijenja mjesto boravka b a r j e d a n p u t godišnje, a mno gi žive g o t o v o n o m a d s k i m ž i v o t o m . D r u g i j e r a z l o g t o m e š t o m o d e r n o d r u š t v o r u š i s t a r e o k v i r e u k o j i m a se p o j e d i n a c razvijao. To se u p r v o m r e d u o d n o s i n a obitelji koje su postale m n o g o m a n j e čvrste i koherentne. T o m e je, nada lje, u z r o k i n a č i n življenja u g r a d o v i m a k o j i s u sve veći i r a š t r k a n i j i i u k o j i m a ljudi zbog toga, a i zbog velike zaposlenosti, imaju m n o g o m a n j e prilike da se susreću i da f o r m i r a j u stabilne i t r a j n e kontakte, veze i prisnost. Z b o g toga m e đ u l j u d i m a i m a sve m a n j e p r i s n o s t i i m e đ u s o b n e povezanosti. Ljudi su sve više indiferentni j e d n i p r e m a d r u g i m a i p r e m a zajednici. M a s l o w s m a t r a s t i m u vezi d a m n o g e » r e v o l u c i o n a r n e « g r u p e u s u v r e m e n i m društvima imaju istu osnovu formiranja, a to je zadovoljavanje po t r e b a za bliskošću i p o v e z a n o š ć u o d n o s n o za p r i p a d a n j e m . P r i p a d a n j e takvoj g r u p i m o ž e z a d o v o l j i t i t a k v e p o t r e b e p o j e d i n a c a . M e đ u t i m , d a bi se o n e for m i r a l e i d a b i s e u n j i m a r a z v i l a b l i s k o s t ili i s t o m i š l j e n o s t , potrebno je da se pronađe neprijatelj koji je zajednički svim pripadnicima takvih grupa. Zajednički neprijatelj tada olakšava stvaranje zajedništva i povezanosti m e đ u članovima i tako njihove potrebe za pripadnošću bivaju zadovoljene. Nezadovoljavanje p o t r e b a za p r i p a d n o š ć u i ljubavlju može, p r e m a t o m e , i m a t i v r l o t e š k e i n e g a t i v n e p o s l j e d i c e z a p o j e d i n c a ali i z a d r u š t v o . Socijalna neprilagođenost i patološki oblici ponašanja p r o i z l a z e u v e l i k o j m j e r i iz n e zadovoljenih p o t r e b a u ovoj kategoriji. Otuđen, razočaran i usamljen čovjek p r e s t a j e vjerovati d r u g i m a . L j u b a v i nježnost n j e m u su s t r a n i i o n ih n e zna i n e m o ž e p r i h v a t i t i . U t a k v u p o l o ž a j u p o j e d i n a c se j o š više z a t v a r a u sebe, n e povjerava se d r u g i m a , n e ulazi u infimne o d n o s e s d r u g i m a i n e p r e k i d n o strahuje od razočaravanja i odbacivanja. Maslow smatra da između zdravog života u odrasloj dobi i između odanog, nježnog i ljubavlju ispunjenog odgoja u m l a d o s t i i djetinjstvu postoji visoka korelacija. To su utvrdila b r o j n a istra ž i v a n j a . Z a n j e g a s e n a o s n o v i t a k v i h i s t r a ž i v a n j a n a m e ć e z a k l j u č a k da je ljubav osnovni uvjet za zdrav razvoj pojedinca. On smatra da je ta potreba za ljubavlju l j u d i m a u r o đ e n a i kaže: » m o ž e m o reći d a je organizam t a k o n a č i n j e n d a o n t r e b a l j u b a v n a isti n a č i n n a koji su a u t o m o b i l i t a k o kon s t r u i r a n i d a t r e b a j u b e n z i n i u l j e « ( M a s l o w , 1970, s t r . 176). U vezi s t i m v a l j a i s t a k n u t i j o š j e d n u v a ž n u r a z l i k u i z m e đ u M a s l o w a i Freuda. Maslow odbija t u m a č e n j e F r e u d a da su ljubav i privrženost m e đ u l j u d i m a derivati seksualnog nagona. L j u b a v za M a s l o w a nije isto š t o i sek258
sualni nagon. L j u b a v k a r a k t e r i z i r a j u drugi osjećaji i doživljaji kojih n e m a kod seksualnog nagona. Ljubavni o d n o s m e đ u ljudima je za njega zdrav odnos u kojemu je važna komponenta međusobno poštovanje, međusobno divljenje. Dalja k a r a k t e r i s t i k a i važna k o m p o n e n t a takvog o d n o s a je među sobno povjerenje. Ljubav stvara osjećaj vrijednosti kod pojedinca, a bez nje o n se osjeća b e z v r i j e d a n . L j u b a v i s p u n j a v a čovjeka o s j e ć a j i m a prijatelj stva, p u n o ć e i k o r i s n o s t i . Bez ljubavi čovjek se osjeća p r a z a n , b e s k o r i s t a n i o d b a č e n . K o n a č n o , za ljubavni o d n o s je k a r a k t e r i s t i č n o p o d j e d n a k o dava nje i primanje ljubavi. Potrebe za poštovanjem svoga ja. N a č e t v r t o j r a z i n i u h i j e r a r h i j i p o t r e b a nalaze se p o t r e b e za p o š t o v a n j e m vlastitog ja. Ove se p o t r e b e javljaju i razvi j a j u o n d a k a d a su p o t r e b e za ljubavlju i p r i p a d a n j e m zadovoljene. P o t r e b e za p o š t o v a n j e m m o g u se svrstati u dvije s k u p i n e . U p r v u s p a d a j u p o t r e b e za p o š t o v a n j e m s a m o g a s e b e ili potrebe za samo poštovanjem, a u d r u g u spa d a j u p o t r e b e z a poštovanjem od strane drugih ljudi. P o t r e b e za s a m o p o š t o v a n j e m z n a č e d a p o j e d i n a c želi s e b e s m a t r a t i vri j e d n i m , s p o s o b n i m d a se nosi sa ž i v o t n i m z a d a c i m a i p o t e š k o ć a m a i d a ih u s p j e š n o r j e š a v a . T o j e p o t r e b a z a s a m o p o u z d a n j e m iz k o j e o n d a i z v i r u ž e l j e p o j e d i n c a za t i m d a p o s t a n e k o m p e t e n t a n , o s o b n o j a k , u s p j e š a n , s l o b o d a n , nezavisan od drugih. P o t r e b a da se b u d e p o š t o v a n o d d r u g i h u k l j u č u j e t a k v e želje i n a s t o j a n j a kao što su pažnja u p u ć e n a od drugih ljudi, reputacija, status, prestiž, prizna nja, odlikovanja, p r i h v a ć e n o s t , p o t r e b a d a ga d r u g i cijene i d a m u se dive. Te p o t r e b e se zasnivaju n a p r i z n a t i m s p o s o b n o s t i m a pojedinca (netko je npr. odličan vinogradar, drugi je odličan voćar, treći je odličan kovinotokar i t d . ) . T a k v a p r i z n a t a s p o s o b n o s t ili s p o s o b n o s t i p o j e d i n c a s t v a r a j u k o d n j e g a osjećaj vrijednosti. Priznavanje tih sposobnosti od strane njegove okoline p o j a č a v a i p o d r ž a v a taj osjećaj vlastite vrijednosti. T r e b a reći da j e ovo Mas l o w l j e v o s h v a ć a n j e v r l o b l i s k o R o g e r s o v o m s k o j i m i i n a č e i m a v e l i k u slič nost i zajedništvo. N a i m e , i za R o g e r s a je osjećaj vrijednosti temeljni uvjet za n o r m a l a n r a s t i razvoj ličnosti p o j e d i n c a . V a ž n o s t t i h p o t r e b a , i o s j e ć a j a k o j i p r o i z l a z e iz z a d o v o l j a v a n j a ili n e z a dovoljavanja tih p o t r e b a , vrlo j e velika za pojedinca, za njegovu d o b r o b i t i n j e g o v o n o r m a l n o f u n k c i o n i r a n j e i r a z v i j a n j e . N e z a d o v o lj a v a n j e t i h p o t r e b a d o v o d i d o o s j e ć a j a n e s p o s o b n o s t i , n e a d e k v a t n o s t i , d o o s j e ć a j a slabosti i ne prilagođenosti, do osjećaja inferiornosti i bespomoćnosti. Takva percepcija samoga sebe može pojedinca p o t p u n o obeshrabriti, baciti ga u stanje beznađa, poniženja i nekorisnosti. N a s u p r o t tome, zadovoljavanje ovih potreba omo g u ć u j e l j u d i m a d a se osjećaju s n a ž n i m , s i g u r n i m , s p o s o b n i m , n e u g r o ž e n i m , v r i j e d n i m , p r i z n a t i m itd. U s p o r e đ u j u ć i ličnost p o j e d i n c a koji je i m a o prili ke i m o g u ć n o s t i da zadovolji te svoje p o t r e b e s ličnošću pojedinca koji te p o t r e b e nije m o g a o zadovoljiti, u o č i t ć e m o da m e đ u n j i m a p o s t o j e velike ra zlike u ličnostima. To su m n o g o veće i za n o r m a l n o funkcioniranje ljudi i p o j e d i n a c a mnogo važnije razlike od onih koje psiholozi često proučavaju, kao na primjer razlike u inteligenciji koje se prenaglašavaju. Maslow smatra da je najzdraviji se zasniva n a r e s p e k t u d r u g i h ljudi stvoren na osnovi statusa, položaja, nosno zabluda drugih. Respekt, i
osjećaj poštovanja vlastitog ja onaj koji k a d a j e t a j respekt zaslužen radom, a ne o b o ž a v a n j a ili o b i č n i h f a m a i p r i č a o d na n j e m u zasnovan osjećaj poštovanja 259
vlastite ličnosti, opet j e proporcionalan uloženom n a p o r u i t r u d u . Zbog toga j e za ličnost pojedinca o p a s n o a k o taj pojedinac gradi s a m o p o š t o v a n j e s a m o na stajalištima drugih, a n e n a vlastitim sposobnostima, uspjesima i vlastitoj adekvatnosti. U takvoj situaciji njegovo samopoštovanje će biti psihološki n e s i g u r n o i u g r o ž e n o . P r a v o i s o l i d n o s a m o p o š t o v a n j e ili p o š t o v a n j e o d s t r a n e d r u g i h t r e b a se zasnivati n a realnim vrijednostima, a n e n a f a k t o r i m a koji su izvan kontrole pojedinca. Potrebe za p o š t o v a n j e m od strane drugih ljudi i potrebe za samopoštov a n j e m ovise, m e đ u t i m , k a o i sve d r u g e p o t r e b e , o s i m fizioloških, o t o m e k a k o su zadovoljene p o t r e b e nižega r e d a i u hijerarhiji. To znači d a se te p o t r e b e m o g u z a d o v o l j i t i t e k a k o s u p o t r e b e z a l j u b a v l j u i p r i p a d a n j e m za dovoljene. O n o g t r e n u t k a k a d se pojave nezadovoljene p o t r e b e za ljubavlju i p r i p a d a n j e m , o n e o d m a h s t u p a j u u prvi p l a n i p o t i s k u j u p o t r e b e za s a m o p o š t o v a n j e m i p o š t o v a n j e m o d s t r a n e d r u g i h u d r u g i plan. T e k k a d se te p o t r e b e zadovolje, p o j e d i n a c će se o p e t posvetiti zadovoljavanju p o t r e b a za samopoštovanjem. Potrebe za samoaktualizacijom. Te su potrebe na petoj razini u hijerar hiji p o t r e b a i njihovo pojavljivanje, p a p r e m a t o m e i zadovoljavanje, može d o ć i n a r e d t e k k a d s u p o t r e b e iz n i ž i h r a z i n a u h i j e r a r h i j i z a d o v o l j e n e . O n e stoje na v r h u razvoja ličnosti i kad pojedinac može i njih zadovoljiti, onda je on postigao k o m p l e t a n razvoj koji m u njegova ljudska p r i r o d a omo gućuje. S t a n j e s a m o a k t u a l i z a c i j e j e p r e m a t o m e v r l o v a ž n o i za l j u d e v r l o ka r a k t e r i s t i č n o . Stoga b i s m o mogli očekivati da će za M a s l o w a i sve ljude biti l a k o d a definiraju i d e s k r i b i r a j u t o s t a n j e s a m o a k t u a l i z i r a n e ličnosti. Me đ u t i m , t o n i j e t a k o . M a s l o w k a ž e d a j e samoaktualizirana ličnost ona ličnost ili pojedinac koji je postao sve ono što je mogao postati. Pojedinac koji je postigao s a m o a k t u a l i z a c i j u ostvario je i iskoristio sve svoje kapacitete, poten cijalnosti i talente. B u d u ć i d a n i k a d a sa s i g u r n o š ć u n e z n a m o kakvi s u naši kapaciteti, sposobnosti i talenti, a pogotovo ne z n a m o to kod drugih, ne mo ž e m o b i t i s i g u r n i d a li j e n e t k o o s t v a r i o s a m o a k t u a l i z a c i j u ili n e . Z b o g t o g a j e m n o g o b o l j e g o v o r i t i o potrebi za samoaktualizacijom ili po trebama za samoaktualizacijom. T o z n a č i d a p o j e d i n c i n a s t o j e ili t e ž e d a ostvare sve svoje m o g u ć n o s t i , talente i potencijalnosti. To je, p r e m a tome, t e ž n j a ili p o t r e b a ili p r o c e s u t o k u k o j e g p o j e d i n a c ž e l i ili n a s t o j i p o s t a t i totalna ličnost u s k l a d u s a s v o j i m m o g u ć n o s t i m a , želi p o s t i ć i v r h u n a c u s v o m r a z v o j u . U vezi s t i m M a s l o w k a ž e d a p o j e d i n a c m o r a b i t i o n o š t o j e s t e i da m o r a b i t i o n a k a v k a k a v j e s t e . O n m o r a b i t i iskren prema sebi p r e m a s v o j o j p r i r o d i i n e s m i j e j e i z d a t i . T o j e d r u g a d o d i r n a t o č k a i z m e đ u M a s l o w a i Ro* gersa koji t a k o đ e r s m a t r a j u da je iskrenost p r e m a sebi osnova za k o m p l e t n i r a z v o j p o j e d i n c a i d a j e neiskrenost prema sebi oblik i prvo otuđenje ili ali jenacija čovjeka. Maslow kaže: »Jedan skladatelj m o r a skladati glazbu, slikar m o r a s l i k a t i , p j e s n i k m o r a p i s a t i u k o l i k o želi b i t i p o m i r e n s a m s a s o b o m . Ono što čovjek može biti o n m o r a biti. On m o r a ostati iskren svojoj vlastitoj p r i r o d i « ( M a s l o w , 1970, s t r . 4 6 ) . S a m o a k t u a l i z a c i j a m o ž e u različitih ljudi biti o s t v a r e n a n a naj različiti je n a č i n e . N i j e t o č n o d a s a m o u m j e t n i č k o s t v a r a l a š t v o ili z n a n s t v e n a a k t i v n o s t p r e d s t a v l j a j u n a č i n e ili p u t e v e s a m o a k t u a l i z a c i j e . L j u d i i m a j u u ž i v o t u sa svim različite ciljeve i težnje. Tako, neki n o g o m e t a š postiže aktualizaciju u s v o m s p o r t u a k o se u s p i j e razviti do m a k s i m u m a svojih s p o s o b n o s t i , neki 260
r o d i t e l j ili m a j k a m o ž e s m a t r a t i d a j e o s t v a r i l a s v e s v o j e a m b i c i j e i ž e l j e n a taj način što j e podigla i školovala svoju djecu, političar što je postigao mak s i m a l a n u s p j e h ili k a r i j e r u u t o j d j e l a t n o s t i , i n ž i n j e r b r o d o g r a d n j e u t o m e š t o j e k o n s t r u i r a o b r o d ili r i j e š i o n e k i t e h n i č k i p r o b l e m , n e t k o u t o m e š t o j e u s p i o r i j e š i t i s v o j e s t a m b e n o p i t a n j e ili i z g r a d i t i v l a s t i t u k u ć u i t d . Na tom stupnju hijerarhije potreba postoje, p r e m a Maslowu, najveće razlike m e đ u ljudima i najveće specifičnosti. Valja reći da je stoga, p r e m a n a š e m m i š l j e n j u , m o g u ć e d a s e t u đ i c i l j e v i i o s t v a r e n j a o d n o s n o t e ž n j e ili načini aktualiziranja m o g u potcjenjivati, u k o l i k o se z n a t n o razlikuju o d n a š e g vlastitog. Ovdje je zgodan p r i m j e r onaj k a d a je sveučilišni profesor upitao (tada još) svog »podvornika«, koji ga je »posluživao« trideset i više godina i koji j e odlazio u m i r o v i n u , što bi želio biti k a d bi se p o n o v n o r o d i o . Ovaj m u je odgovorio da bi želio biti isto što i sada i da bi bio p o t p u n o zadovoljan. Profesora je, n a r a v n o , takav odgovor zaprepastio, jer je on situaciju svog pod vornika percipirao i doživljavao sasvim drukčije i jer je, naravno, mislio da svi t o d o ž i v l j a v a j u p o p u t n j e g a . P o t p u n u samoaktualizaciju dostiže s a m o j e d a n manji broj ljudi. Ako j e t a t e n d e n c i j a u r o đ e n a s v i m l j u d i m a i a k o svi i m a j u p o t r e b u z a s a m o aktualizacijom i p o t p u n i m ostvarenjem svojih mogućnosti i sposobnosti, onda to znači da ljude nešto sprečava u postizanju potpunog ispunjenja vlastite ličnosti. M a s l o w je u vezi s t i m naveo nekoliko razloga zbog kojih s a m o ma lom b r o j u ljudi uspijeva da postignu aktualizaciju samih sebe. J e d a n o d u z r o k a j e s t u t o m e š t o većina ljudi n e p o z n a j e niti n e z n a za s v o j e potencijalne mogućnosti. O n i s u u o d n o s u n a s e b e p o t p u n o s l i j e p i ili imaju o sebi p o g r e š n u sliku i stoga su zavedeni na pogrešne putove. Osim t o g a , v e ć i n a l j u d i n i k a d a n i j e i s k u s i l a u g o d u ili n a g r a d u k o j u p r u ž a t o o s t v a rivanje sebe i svojih potencijalnosti. N a s u p r o t tome, većina ljudi s m a t r a da n e m a j u s p o s o b n o s t i ili s u m n j a j u u v l a s t i t e s p o s o b n o s t i i m o g u ć n o s t i i n a taj n a č i n s a m i sebi o n e m o g u ć a v a j u postizanje p u n o g o s t v a r e n j a s a m i h sebe. Daljnji uzrok t o m e da s a m o mali broj ljudi uspijeva sebe u p o t p u n o s t i o s t v a r i t i l e ž i u društvenoj okolini i društvu u kojem danas ljudi žive. T u p o stoji više važnih u z r o k a koji sprečavaju razvoj čovjeka. J e d a n o d u z r o k a su društvene predrasude i društveni stereotipi. P r i m j e r za to su p r e d r a s u d e i s t e r e o t i p i u vezi s r a z l i č i t o š ć u m u š k a r a c a i žena. U m n o g i m d r u š t v i m a nagla šavaju se m u š k e i ž e n s k e o s o b i n e . O n e koje su k a r a k t e r i s t i č n e za žene odga j a j u s e ili u z g a j a j u k o d ž e n s k i h č l a n o v a d r u š t v a , a o n e k o j e s u k a r a k t e r i s t i č n e z a m u š k a r c e k o d m u š k i h . T a k o n a p r i m j e r , m u š k a r a c n e s m i j e ili n e t r e b a imati takve ženske o s o b i n e k a o što su nježnost, osjetljivost, emocionalnost, uljudnost, blagost. Žene opet trebaju imati samo takve osobine jer su one, tobože, u skladu s njihovom p r i r o d n o m ulogom u društvu. Daljnji uzrok, koji je t a k o đ e r društvenog podrijetla a koji o n e m o g u ć a v a m n o g i m l j u d i m a o s t v a r i v a n j e s a m i h s e b e j e u t o m e š t o m n o g e p o t r e b e iz n i ž i h r a z i n a u M a s l o w l j e v o j h i j e r a r h i j i n i s u ili n e m o g u u o d r e đ e n o m d r u š t v u b i t i z a d o v o l j e n e . T a k o p o s t o j e d r u š t v a i z a j e d n i c e u k o j i m a n i t i fizio loške p o t r e b e ne m o g u biti zadovoljene. Jasno je da u takvom društvu nitko ne m o ž e ni pomišljati n a ostvarivanje svih svojih potencijalnosti i talenata. U m n o g i m razvijenijim d r u š t v i m a ne m o g u biti zadovoljene neke druge po trebe. Osobito negativan utjecaj na samoostvarenje imaju nezadovoljene potre b e za s i g u r n o š ć u . N a p r e d a k i razvoj p o j e d i n c a često zahtijeva d a se razbijaju 261
postojeći načini funkcioniranja okoline, d a se n a p u š t a j u s t a r e t r a d i c i o n a l n e ustanove, da se p r o b i j a naprijed i da se r u š e navike, p r e d r a s u d e , očekivanja i u o b i č a j e n a p o n a š a n j a , tradicija i slično. Sve to u p o j e d i n a c a izaziva s t r a h ili z a b r i n u t o s t , a t o s u s i m p t o m i n e z a d o v o l j e n i h p o t r e b a z a s i g u r n o š ć u . D a kle, n a p r e d a k u aktualizaciji s a m o g a sebe za m n o g e je p o p r a ć e n pojavom p o t r e b a za s i g u r n o š ć u k o j e , k a o p o t r e b e n i ž e g a r e d a , m o r a j u b i t i p r i j e za dovoljene. Stoga m n o g i o d u s t a j u o d t a k v a p u t a , o s t a j u u sigurnosti, m i r e se sa s u d b i n o m koja nije ništa drugo negoli njihova društvena okolina i presta ju napredovati na p u t u samousavršavanja i aktualizacije. Tako propadaju ogromni ljudski talenti i mogućnosti. Dakle, p r e m a Maslovvljevom mišljenju, društvo je osnovni u z r o k t o m e što o g r o m n a većina ljudi n e može i n e zna za svoje m o g u ć n o s t i razvoja i što taj razvoj ne m o ž e ostvariti. To je slučaj sa svim d a n a š n j i m d r u š t v e n i m ure đ e n j i m a . D r u š t v o koje bi moglo p o m o ć i d a veći b r o j ljudi postigne p o t p u n o ispunjene s a m i h sebe t r e b a biti u većoj mjeri olakšavajuće i m o r a pružati m o g u ć n o s t i za postizanje takve samoaktualizacije. S a m o a k t u a l i z a c i j a zahtije va p o t p u n u o t v o r e n o s t p o j e d i n c a za nove ideje i nove doživljaje. Oni poje d i n c i ili d j e c a k o j a ž i v e u s i g u r n o j , s r d a č n o j i z a š t i t n o j o k o l i n i l a k š e ć e r a z u m j e t i s e b e , s v o j e m o g u ć n o s t i i z a d o v o l j s t v o k o j e p r o i z l a z i iz p r o c e s a a k t u alizacije svojih potencijala. Takav je r a s t m o g u ć i u g o d a n s a m o o n d a k a d a s u z a d o v o l j e n e p o t r e b e ili k a d a z a d o v o l j a v a n j e p o t r e b a n i j e u g r o ž e n o . J e d i no u takvim uvjetima čovjek može postati u najvećoj mjeri ono što jest. L j u d i k o j i n e m o g u ili k o j i m a j e o n e m o g u ć e n o d a z a d o v o l j e s v o j e p o t r e b e ne m o g u to postići niti doživjeti. Stoga d r u š t v a treba mijenjati tako da o n a omogućuju lakše i potpunije zadovoljavanje potreba svojih članova, a to zahtijeva reorganizaciju i promjene u društvenim uređenjima.
Motivi nedostatka i motivi rasta Budući da su motivi odnosno p o t r e b e srž Maslowljeve teorije ličnosti, o n j e t e o r i j s k i m r a z r a d a m a p o t r e b a i m o t i v a p r i d a v a o v e l i k u p a ž n j u . Uz već o p i s a n u h i j e r a r h i j s k u klasifikaciju p o t r e b a , M a s l o w je d a o i j e d n u klasifika c i j u m o t i v a ( M a s l o w , 1955). P r e m a t o j k l a s i f i k a c i j i t r e b a r a z l i k o v a t i d v i j e v r s t e m o t i v a : motive nedostatka ili deficijentnosti i motive rasta. M o t i v i d e f i c i j e n t n o s t i ili D m o t i v i u s t v a r i s u p o t r e b e n i ž e g r e d a u n j e g o v u h i j e r a r h i j s k o m s u s t a v u p o t r e b a . T o s u f i z i o l o š k e ili b i o l o š k e p o t r e b e i p o t r e b e za s i g u r n o š ć u . D motivi su s t o g a vrlo utjecajni u p o n a š a n j u poje dinca. Njihovo pojavljivanje praćeno je porastom napetosti u organizmu i s t o g a o n i t r a ž e š t o s k o r i j e z a d o v o l j e n j e ( n a p r i m j e r , p o t r e b a z a k i s i k o m ili p o t r e b a za u k l a n j a n j e m o d j u r e ć e g vlaka). P o s t o j e o d r e đ e n i kriteriji koji o m o g u ć a v a j u i d e n t i f i c i r a n j e D m o t i v a . T i k r i t e r i j i s u s l i j e d e ć i : 1. n e p o s t o j a n j e D m o t i v a izaziva b o l e s t o r g a n i z m a (na p r i m j e r n e z a d o v o l j a v a n j e p o t r e b e za hra n o m d o v o d i d o s m r t i ) ; 2 . p o s t o j a n j e ili p o j a v l j i v a n j e t i h m o t i v a o n e m o g u ć a va b o l e s t o r g a n i z m a ; 3. n j i h o v o z a d o v o l j e n j e liječi b o l e s t o r g a n i z m a k o j a j e n j i h o v o m p o j a v o m i z a z v a n a ( n a p r i m j e r , u z i m a n j e v i t a m i n a ) ; 4. u u v j e t i m a s l o b o d n o g i z b o r a p o j e d i n a c n a j p r i j e p r i s t u p a z a d o v o l j a v a n j u D m o t i v a ; 5. t i su motivi neaktivni k o d zdravih ljudi p r i č e m u su zdravi oni koji n e funkcio262
niraju pod utjecajem ficijencije.
ili d o m i n a c i j o m D m o t i v a ili m o t i v a n e d o s t a t k a ili d e -
M o t i v i r a s t a n a z i v a j u s e j o š i metapotrebama ili B m o t i v i m a . M e t a p o t r e b e ili B m o t i v i p r e d s t a v l j a j u p o t r e b e k o j e s u p o v e z a n e s u r o đ e n o m t e n d e n c i j o m z a a k t u a l i z a c i j o m s a m o g a s e b e i z b o g t o g a z n a č e udaljene ciljeve u životu pojedinca. Svrha je tih motiva u t o m e da obogate i prošire iskustvo i d o ž i v l j a j e i d a n a t a j n a č i n p o v e ć a v a j u r a d o s t ž i v o t a ili r a d o s t ž i v l j e n j a . O n i , p r e m a t o m e , u t j e č u n a š i r e n j e i s k u s t v a , n a p r o š i r i v a n j e ili p o v e ć a v a n j e ili o b o g a ć i v a n j e l i č n o s t i . Z a t o t i m o t i v i n i s u m o t i v i n e d o s t a t k a ili n e d o s t a j a n j a i n j i h o v cilj nije r e d u k c i j a n a p e t o s t i s t v o r e n e n e d o s t a t k o m u o r g a n i z m u . O n i s u ekspanzivni. Recimo, interes za astronomiju sigurno je B motiv, kao i i n t e r e s za š a h , m a r k e , slike, g l a z b u itd. Ti se motivi, m e đ u t i m , javljaju i postaju aktivni tek kad su D motivi zadovoljeni. Onaj tko je gladan na smrt, n e i n t e r e s i r a se za d o g a đ a j e n a n e b u . Ili k a k o j e j e d a n čovjek u o d r e đ e n o j situaciji r e k a o : »Čemu služe zvijezde k a d ih n e m o ž e š jesti«! M a s l o w j e s k l o n k o n c e p c i j i d a s u i D m o t i v i i B m o t i v i urođeni i instink tivni, a ne stečeni ili naučeni ( M a s l o w , 1967a). O n i s u , p r e m a t o m e , d i o čovje k o v e p r i r o d e . Z b o g t o g a s u o n i u v e z i s psihološkim zdravljem čovjeka. Psiho l o š k o z d r a v l j e p o s t o j i p r e m a n j e g o v o j definiciji t e k o n d a k a d a s u svi ti urođeni motivi i potrebe zadovoljeni i kada postoji mogućnost potpunog razvoja pojedinca. Svako drugo stanje nije stanje psihološkog zdravlja. Ako to povežemo s o n i m što s m o rekli ranije da s a m o mali broj ljudi m o ž e u p o t p u n o s t i u s u v r e m e n i m d r u š t v e n i m u r e đ e n j i m a zadovoljavati svoje potre b e i m o t i v e i o s t v a r i v a t i s v o j p o t p u n i r a s t , o n d a iz t o g a p r o i z l a z i z a k l j u č a k d a ogroman broj ljudi danas nije psihološki zdrav, već psihološki bolestan. T a k v e b o l e s t i k o j e p r o i z l a z e iz n e m o g u ć n o s t i p o t p u n o g o s t v a r e n j a v l a s t i t e l j u d s k e p r i r o d e M a s l o v n a z i v a »metapatološkim« ( M a s l o w , 1967a). T a k v a m e t a p a t o l o š k a s t a n j a s u a p a t i j a , a l i j e n a c i j a ili o t u đ e n o s t , d e p r e s i j a , b e s p o m o ć n o s t , cinizam, zloba, zavist i b r o j n a druga. Hijerarhija metapotreba je manje rigidna i jaka od hijerarhije bioloških m o t i v a . T a k o s e r a z l i č i t e m e t a p o t r e b e ili B m o t i v i m o g u m e đ u s o b n o z a m j e njivati i n a d o m j e š t a v a t i . M e đ u t i m , zadovoljavanje B m o t i v a ne može se po s t i ć i o s t v a r i v a n j e m ili z a d o v o l j a v a n j e m D m o t i v a . M a s l o w s t i m u v e z i r a z l i kuje osobe koje su motivirane D motivima i osobe koje su motivirane B mo t i v i m a ili p o t r e b a m a . M e t a m o t i v i r a n e o s o b e ili t a k o m o t i v i r a n o p o n a š a n j e u s m j e r e n o j e i o d a n o istini, ljepoti, dobroti, pravdi, u s a v r š a v a n j u i redu. »Za više r a z v i j e n e o s o b e , ' p r a v o ' j e više n a č i n t r a ž e n j a p r a v d e , i s t i n e , do b r o t e itd. negoli n a č i n traženja financijske sigurnosti, obožavanja, statusa, p r e s t i ž a , d o m i n a c i j e , m u š k o s t i i t d . « ( M a s l o w , 1 9 7 1 , s t r . 310).
Aktualizacija samog sebe Maslow, kao i drugi humanistički psiholozi, ima vrlo pozitivno mišljenje o ljudskoj prirodi. Mnogi s m a t r a j u da je takvo mišljenje, osobito kod Maslo w a , p r e v i š e r u ž i č a s t o i n e r e a l n o . U o s n o v i j e h u m a n i s t i č k e psihologije, za ra z l i k u o d p s i h o a n a l i z e i b i h e v i o r i z m a , d a t a p s i h o l o g i j a n a g l a š a v a l j u d s k e uro đene potencijale za stvaralaštvo, za o s o b n i r a s t i u s a v r š a v a n j e , za ispunja v a n j e s a m o g a s e b e . I s p u n j e n j e s a m o g a s e b e ili a k t u a l i z a c i j a s e b e m o g u ć a 263
je i do nje će sigurno doći a k o postoji odgovarajuća okolina. Nijedan čovjek, p r e m a m i š l j e n j u h u m a n i s t i č k i h p s i h o l o g a , n i j e l i š e n l j u d s k e p r i r o d e ili l j u d s k o s t i , a l i može postati žrtva društva i okolnosti k o j i m u p r i j e č e t a k a v raz voj. Zbog toga takav pojedinac m o r a nadvladati ograničenja okoline, m o r a preuzeti b r i g u o sebi i s v o m razvoju i o d g o v o r n o s t za p u n o ostvarenje svojih mogućnosti. Osobe koje uspijevaju razviti svoje h u m a n e potencijale imaju prema mišljenju Maslowa i p r e m a jednom istraživanju određene karakteri stike i obilježja. »Kad ih p i t a m : U kojim a s p e k t i m a vašega r a d a najviše u ž i v a t e ? S t o v a m p r u ž a n a j v e ć u u g o d u ? K a d a u ž i v a t e u s v o m p o s l u ? itd., takvi s u ljudi skloniji d a d a j u o d g o v o r e u vezi s i n t r i n z i č n i m v r i j e d n o s t i m a , transpersonalne, nesebične, altruističke satisfakcije, kao n a primjer: zbog pravde, zbog veće savršenosti nečeg, zbog propagiranja istine, zbog nagrađi v a n j a v r l i n e , k a ž n j a v a n j a z l a i t d . « ( M a s l o w , 1 9 7 1 , s t r . 310). Prema tome, osobe koje su odmakle na kvantitativno i kvalitativno od onih koji Obično su ljudi u svom životu motivirani i dovoljavanjem nižih p o t r e b a u hijerarhiji, a ispunjavanjem sebe teže većoj savršenosti u i svom vlastitom stilu života.
p u t u aktualizacije razlikuju se i nisu samoaktualizirane ličnosti. p o k r e t a n i n i ž i m p o t r e b a m a i za o n i k o j i i d u z a a k t u a l i z a c i j o m ili rastu, teže svojoj individualnosti
Empirijska istraživanja i provjera Koncepcija humanističke psihologije i Maslowa, kao uostalom i svaka k o n c e p c i j a u p s i h o l o g i j i , t r e b a j u b i t i p o d v r g n u t e empirijskom testiranju i provjeri. O b j e k t i v n a v e r i f i k a c i j a s v a k e t v r d n j e ili h i p o t e z e i t o u z k o r i š t e n j e z n a n s t v e n i h m e t o d a ( e k s p e r i m e n t a i s u s t a v n o g p r o m a t r a n j a ili o p a ž a n j a ) p r e d s t a v l j a p r e d u v j e t d a b i n e k a t e o r i j a , h i p o t e z a ili s u s t a v p o s t a l i d i o z n a nosti, u ovom slučaju dio znanstvene psihologije. Maslowljeva teorija ličnosti ispunjena svježinom i n o v i m idejama p o s e b n o zaslužuje takvu verifikaciju. Z n a n o s t se zasniva n a o b j e k t i v n i m z n a n s t v e n i m p o s t u p c i m a , a n e n a subjek t i v n i m m i š l j e n j i m a , u v j e r e n j i m a , v r i j e d n o s t i m a , s t a v o v i m a , u č e n j i m a i si. Dokle god neki subjektivni sustav nije p r o š a o z n a n s t v e n u provjeru, on nije z n a n s t v e n i sustav. O n m o ž e biti filozofski sustav, religiozni sustav, ideološki s u s t a v , o n m o ž e b i t i u m j e t n i č k o o s t v a r e n j e ili b i l o k a k v o d r u g o o s t v a r e n j e , a l i n e m o ž e b i t i z n a n o s t . Z n a n o s t j e , p o m o j o j d e f i n i c i j i , sustav postupaka kojima je osnovni cilj da iz procesa spoznaje odstrane u potpunosti ili što je to moguće temeljitije subjektivni faktor ili faktore. Kakva je, p r e m a t o m e , znanstvena podloga Maslowljeve teorije ličnosti? Maslowljeva teorija ličnosti, p o p u t psihoanalitičkih i nekih drugih teorija, z a s n i v a se u velikoj m j e r i n a s u b j e k t i v n o m u v j e r e n j u i n a u č a v a n j u . M a s l o w , n a primjer, govori m n o g o o ljudskoj prirodi i o njenoj genetičkoj uvjetova n o s t i . S v e t e t v r d n j e z n a č e s a m e p o s e b i s a m o p r e t p o s t a v k e k o j e m o g u izgle d a t i m a n j e ili v i š e ( k a o i u s l u č a j u F r e u d o v o g u č e n j a ) p l a u z i b i l n e ili v j e r o j a t n e , ali k o j e t r e b a j u b i t i p o d v r g n u t e e m p i r i j s k o j p r o v j e r i u z k o r i š t e n j e znanstvenih postupaka. Maslow je znao da njegova teorija, kao ni Freudova ni druge, ne može imati znanstveni karakter, bez takve provjere, te je i sam p o k u š a o izvršiti n e k a i s t r a ž i v a n j a i p r o v j e r e k o j e bi i m a l e o b j e k t i v a n zna čaj. I to u s p r k o s t o m e što je s a m bio kritičan u o d n o s u n a znanost i znan264
s t v e n i r a d . O n j e , n a p r i m j e r , p r e d l a g a o humanističku znanost kao nadopunu m e h a n i s t i č k e z n a n o s t i o l j u d i m a , t j . k a o nadopunu biheviorizma (Maslow, 1966). T a h u m a n i s t i č k a z n a n o s t t r e b a l a b i s e b a v i t i p i t a n j i m a l j u d s k i h v r i jednosti, individualnošću, sviješću, etikom, s v r h o m , o d n o s n o k a k o o n to naziva, »višim d o s t i g n u ć i m a l j u d s k e p r i r o d e « s k o j i m a se b i h e v i o r i s t i č k a psi hologija ne bavi. Istraživanje
samoaktualiziranih
osoba
M a s l o w j e (1950) o b j a v i o r e z u l t a t e j e d n o g s v o g i s t r a ž i v a n j a o s o b a k o j e s u p o n j e g o v u m i š l j e n j u i p r o c j e n i p o s t i g l e v i s o k ili n a j v i š i s t u p a n j s a m o aktualizacije. S v r h a j e tog istraživanja bila d a se u t v r d e obilježja ličnosti takvih osoba. To je bilo tim potrebnije što je sam Maslow u opisu karakteri s t i k a ( k a k o s t a n j a , t a k o i p r o c e s a ) a k t u a l i z a c i j e ili i s p u n j e n j a s e b e b i o d o s t a nejasan i n e o d r e đ e n . To je bilo n u ž n o i zbog podrobnijeg utvrđivanja p o j m a psihološkog zdravlja. To istraživanje je metodološki i znanstveno dosta skrom n o i s m n o g o n e d o s t a t a k a , ali k a k o k a ž e s a m M a s l o w , t o j e b o l j e negoli n i š t a , o d n o s n o bolje negoli s a m o spekulacija i razmišljanje o d n o s n o egzaktno istra živanje t r i v i j a l n o s t i . T a k o o n u vezi s p s i h o l o š k i m z d r a v l j e m k a ž e sljedeće: »Problem psihološkog zdravlja s m a t r a m tako hitnim da svaka sugestija, svaki elementarni podatak, m a koliko bio dvojben, posjeduje veliku heuristi čku vrijednost. Ova vrsta istraživanja je u načelu tako teška, jer zahtijeva d a se čovjek izdigne vlastitim a k s i o l o š k i m č i z m a m a , da bi, k a d b i s m o m o rali čekati n a u o b i č a j e n o p o u z d a n e p o d a t k e , čekali zauvijek. Izgleda da je j e d i n a m u ž e v n a s t v a r k o j a se m o ž e učiniti d a se b e z s t r a h a o d p o g r e š a k a z a r o n i , d a se u č i n i n a j b o l j e š t o se m o ž e , u n a d i d a se n a o s n o v i g l u p i h p o g r e š a k a m o ž e n a u č i t i k a k o d a se o n e i z b j e g n u . U s a d a š n j o s t i j e d i n a a l t e r n a t i v a t o m e j e s t d a s e o d b i j e i s t r a ž i v a n j e t i h p r o b l e m a « ( M a s l o w , 1963, s t r . 527). U i s t r a ž i v a n j e s a m o a k t u a l i z i r a n i h ličnosti i n j i h o v i h k a r a k t e r i s t i k a Ma slow je uključio četrdesetdevet poznatih ljudi za koje je mislio da predstav l j a j u ili p e r s o n i f i c i r a j u i d e a l p s i h o l o š k o g z d r a v l j a o d n o s n o a k t u a l i z i r a n o s t i . Te ispitanike on je odabrao među svojim prijateljima i poznanicima, m e đ u j a v n i m r a d n i c i m a živima i m r t v i m a i m e đ u s t u d e n t i m a . Ti ljudi su p r e m a konvencionalnim s t a n d a r d i m a postigli p u n u afirmaciju i aktualizaciju svoje l i č n o s t i . O n i s u bili p r i z n a t i s t v a r a o c i , živjeli s u p u n i m ž i v o t o m , bili su b e z neuroza, psihoza i većih psiholoških problema. Te je ispitanike podijelio u t r i k a t e g o r i j e . P r v u k a t e g o r i j u s a č i n j a v a l i s u » p o t p u n o s i g u r n i s l u č a j e v i sa moaktualizacije«. T u su, n a primjer, pripadali Einstein, Eleanor Roosevelt, Lincoln, S p i n o z a , Jefferson. D r u g u k a t e g o r i j u činili s u »djelomični slučajevi«, tj. pojedinci koji su postigli s a m o djelomično p o t p u n u aktualizaciju. U njoj j e bilo p e t i s p i t a n i k a s u v r e m e n i k a M a s l o w a . K o n a č n o , t r e ć u k a t e g o r i j u činili s u » p o t e n c i j a l n i ili m o g u ć i s l u č a j e v i « , t j . p o j e d i n c i k o j i s u t e ž i l i s a v r š e n s t v u i o s t v a r e n j u s v o j i h m o g u ć n o s t i , ali k o j i to n i k a d n i s u p o s t i g l i . T u s u bili, m e đu ostalima, Renoir, američki pjesnik W h i t m a n , Adlai Stevenson, Franklin. Za svakog i s p i t a n i k a prikupljeni su p o d a c i globalnog k a r a k t e r a koji su p r i k a z i v a l i n j e g o v g l o b a l n i r a z v o j ili holističku impresiju o tom pojedincu k a k v u i m a m o n a p r i m j e r o n e k o m s v o m z n a n c u ili p r i j a t e l j u . T o s u b i l i b i o grafski podaci dobiveni različitim upitnicima i testovima gdje je to bilo mo guće. Analiza p o d a t a k a je bila kvalitativna a ne kvantitativna. N a osnovi te a n a l i z e M a s l o w j e i z l u č i o i o p i s a o p e t n a e s t b i t n i h ili i s t a k n u t i h k a r a k t e r i s t i k a 265
ili o b i l j e ž j a t i h o s o b a . T o s u , p r e m a t o m e , obilježja aktualiziranih ili ostvare nih ličnosti koje su u svom razvoju postigle m a k s i m u m i koje su psihološki zdrave. Prvi i o s n o v n i uvjet za postizanje t a k v o g s t u p n j a u razvoju jest d a su potrebe iz nižih razina u hijerarhiji zadovoljene (osobito D motivi). Dalja su o b i l j e ž j a ( M a s l o w , 1970) s l j e d e ć a : Efikasna percepcija realnosti » P r v i o b l i k u k o j e m j e o v a j k a p a c i t e t za p a ž e n bila j e n e o b i č n a s p o s o b n o s t d e t e k t i r a n j a p a t v o r e n o s t i , prijevare, nep o š t e n j a u o s o b n o s t i ili l i č n o s t i . I , o p ć e n i t o , u s p o s o b n o s t i d a s e l j u d i p r o c j e njuju ispravno i djelotvorno. »... Kako je studija napredovala, polako je po stojalo o č i g l e d n o da se ova d j e l o t v o r n o s t p r o t e ž e n a m n o g a d r u g a p o d r u č j a života o d n o s n o n a sve što je bilo ispitivano. U slikarstvu, glazbi, u aktivnosti intelekta, u z n a n s t v e n o j m a t e r i j i , u politici, u j a v n i m p o s l o v i m a oni su, k a o s k u p i n a , i z g l e d a l i s p o s o b n i j i m d a b r ž e i t o č n i j e v i d e s a k r i v e n u ili n e j a s n u realnost od drugih. Tako je j e d a n neformalni eksperiment pokazao da su njihova p r e d v i đ a n j a b u d u ć n o s t i n a osnovi činjenica koje su im bile d o s t u p n e češće točnija, j e r su se m a n j e osnivala n a željama, č e ž n j a m a , tjeskobi, s t r a h u ili n a g e n e r a l i z a c i j a m a , o d n o s n o n a k a r a k t e r o m d e t e r m i n i r a n o m o p t i m i z m u ili p e s i m i z m u « ( M a s l o w , 1963, s t r . 531). Prihvaćanje sebe, drugih i prirode. To je d r u g o i s t a k n u t o obilježje lično sti koje su bile p r o u č a v a n e . Takvi pojedinci m o g u prihvatiti vlastitu p r i r o d u stoički i sa svim n j e n i m n e d o s t a c i m a i r a z l i k a m a o d njihovog ideala. Oni sve n e d o s t a t k e i slabosti u sebi i l j u d i m a p r i m a j u k a o p r i r o d n e . »Nitko se n e žali n a v o d u z b o g t o g a š t o j e m o k r a ili n a s t i j e n e z a t o š t o s u t v r d e ili n a d r v e ć e zato š t o j e zeleno. K a o što dijete gleda u svijet sa š i r o k i m , n e v i n i m i nekri t i č k i m o č i m a , j e d n o s t a v n o bilježeći i z a p a ž a j u ć i š t o se d o g a đ a , č a k i b e z r a s p r a v l j a n j a ili b e z z a h t i j e v a n j a d a b u d e d r u k č i j e , t a k o i s a m o a k t u a l i z i r a n a o s o b a g l e d a n a l j u d s k u p r i r o d u u s e b i i d r u g i m a « ( M a s l o w i b i d , s t r . 533). Spontanost, jednostavnost i prirodnost, »Njihovo je ponašanje obilježeno j e d n o s t a v n o š ć u i p r i r o d n o š ć u , k a o i o d s u s t v o m b i l o k a k v e a r t i f i c i j e l n o s t i ili naprezanja za efektom. To n e znači konzistentno nekonvencionalno pona š a n j e . N j e g o v unutarnji život ( i m p u l s i , m i s l i i d r u g o ) s u o n i k o j i s u t a k o n e k o n v e n c i o n a l n i , s p o n t a n i i p r i r o d n i . Priznavajući, očigledno, da svijet ljudi u k o j e m ž i v e n e m o ž e t o r a z u m j e t i ili p r i h v a t i t i , a b u d u ć i d a o n n e m a ž e l j e d a i h p o v r i j e d i ili d a s e s n j i m a b o r i o k o s v a k e t r i v i j a l n o s t i , o n ć e p r o l a z i t i k r o z c e r e m o n i j e i rituale konvencija sliježući d o b r o ć u d n o r a m e n i m a i s naj b o l j o m m o g u ć o m u l j u d n o š ć u « ( i b i d , s t r . 535). T a k v e o s o b e , p r e m a t o m e , n e n a s t o j e i m p r e s i o n i r a t i d r u g e , izbjegavaju c e r e m o n i j e i rituale. Oni se, m e đ u t i m , s u k o b l j a v a j u sa s o c i j a l n i m k o n v e n c i j a m a s a m o o n d a k a d a o n e k o č e njihov vlastiti razvoj i n a p r e d a k . Inače m o g u tolerirati gluposti i nelogičnosti. O n i i h i g n o r i r a j u k a o i u s v o j e n a p r a v i l a i n o r m e . Njihova se etička načela zbog toga razlikuju od načela njihove okoline. Usredotočenost na probleme. Maslowljevi su ispitanici bili u s r e d o t o č e n i n a p r o b l e m e u t o m smislu da se oni bave » . . . t e m e l j n i m pitanjima i vječnim p r o b l e m i m a o n e v r s t e k o j e s m o n a u č i l i n a z i v a t i f i l o z o f s k i m ili e t i č k i m . T i ljudi o b i č n o žive u n a j š i r e m m o g u ć e m o k v i r u referencija. Izgleda d a o n i ni k a d a ne dolaze t a k o blizu stabala da ne bi mogli vidjeti š u m u . Oni djeluju u n u t a r okvira vrijednosti koji je širok a ne sitničav, univerzalan a ne lokalan 266
i u o d n o s u n a s t o l j e ć e a n e n a j e d a n čas. J e d n o m r i j e č j u ovi s u l j u d i svi u j e d n o m ili d r u g o m s m i s l u f i l o z o f i . . . « ( i b i d . s t r . 537). T o s u l j u d i k o j i s u o b u z e t i s v o j o m » m i s i j o m « ili s v o j i m z a d a c i m a . T a k a v ih stil života o s l o b a đ a sitničavosti i trivijalnosti što olakšava život n j i m a i okolini. Potreba za samoćom i privatnošću. T a k v i ljudi teže više o d d r u g i h samo ći i p r i v a t n o s t i . T o z n a č i d a će o n i u m n o g i m s l u č a j e v i m a izbjegavati d r u š t v o i p r e t j e r a n e ili č e s t e s o c i j a l n e k o n t a k t e . S t o g a t a k v i p o j e d i n c i i z g l e d a j u d r u g i m a k a o rezervirani, hladni, nedruštveni. Pojedinci koji teže za aktualiz a c i j o m s e b e n e m a j u p o t r e b e za p r i j a t e l j s t v o m u u o b i č a j e n o m s m i s l u te riječi. Oni su o k r e n u t i p r e m a sebi i ovisni s a m o o s a m i m a sebi. T a k v a zaoku pljenost svojim mislima i sa sobom ostavlja na druge dojam odsutnosti, zaboravljivosti i n e d o s t u p n o s t i . Oni sve situacije i n t e r p r e t i r a j u n a vlastiti način, različit o d n a č i n a k a k o to čine drugi. T o j o š više p r i d o n o s i njihovoj izoliranosti i odijeljenosti od ostalih ljudi i socijalne okoline. Nezavisnost od kulture i okoline u kojoj zive » . . . z a d o v o l j s t v o l j u d i k o j i n a s t o j e a k t u a l i z i r a t i s e b e n e z a v i s i o d r e a l n o g s v i j e t a ili o d d r u g i h l j u d i ili o d k u l t u r e ili o d s r e d s t a v a i c i l j e v a ili, o p ć e n i t o , o d e k s t r i n z i č n e ili i z v a n j s k e s a t i s f a k c i j e . U m j e s t o t o g a n j i h o v r a z v o j i s t a l a n r a s t o v i s e o n j i h o v i m vla s t i t i m p o t e n c i j a l i m a i r e s u r s i m a . U p r a v o k a o š t o d r v o z a h t i j e v a s u n č a n u svjet lost, v o d u i h r a n u , t a k o većina ljudi t r e b a zadovoljenje p o t r e b e za ljubavlju, s i g u r n o š ć u k a o i z a d o v o l j e n j e d r u g i h o s n o v n i h p o t r e b a a o n o m o ž e d o ć i sa m o izvana. M e đ u t i m , k a d je j e d n o m stečeno o n o što izvana može zadovoljiti p o t r e b e , k a d su ti u n u t a r n j i n e d o s t a c i zadovoljeni t i m izvanjskim s t v a r i m a , započinje p r a v i p r o b l e m individualnog r a z v o j a . . . aktualizacija s a m o g sebe« (ibid. s t r . 539). Pojedinci koji posjeduju psihološko zdravlje i koji su p o t p u n o funkcio nalni posjeduju i vlastitu usmjerenost i »slobodu odlučivanja«. Oni sami sebe s m a t r a j u a k t i v n i m , o d g o v o r n i m , s a m o d i s c i p l i n i r a n i m i s a m o u p r a v n i m u od nosu n a vlastitu sudbinu. Oni su dovoljno jaki da m o g u zanemarivati tuđa m i š l j e n j a ili s k l o n o s t o s e b i . Z b o g t o g a s e o n i k l o n e p o p u l a r n o s t i , p r e s t i ž a , časti i statusa. Takve ekstrinzične nagrade njima m a n j e znače negoli dru gima, a osobito im m a n j e znače od u n u t a r n j e g rasta i razvoja njihove ličnosti. Međutim, postizanje tog stupnja relativne nezavisnosti od drugih i okoline ovisi o p r e t h o d n o m z a d o v o l j e n j u p o t r e b a n i ž e g r e d a , o s o b i t o p o t r e b a z a lju bavlju i pripadanjem. Stalna svježina zamjećivanja. Pojedinci koje je Maslow p r o u č a v a o po kazivali s u i k a o o d r a s l i s p o s o b n o s t z a p a ž a n j a i cijenjenja i n a j o b i č n i j i h stva ri i d o g a đ a j i . Oni i m a j u » . . . divnu s p o s o b n o s t da zapažaju uvijek nanovo, s v j e ž e i n a i v n o o s n o v n a d o b r a ž i v o t a . . . « ( i b i d . s t r . 539). S v a k i z a l a z a k s u n c a je za njih p r e k r a s a n k a o i prvi, svaki cvijet j e za njih zadivljujući čak i o n d a k a d su ih vidjeli m i l i j u n e , s v a k o dijete j e za njih č u d e s n o k a o i p r v o koje su vidjeli, svaki p o s a o , č a k i n a j j e d n o s t a v n i j i o d u š e v l j a v a ih i u z b u đ u j e . Oceanski osjećaji. Oceanski osjećaji znače » . . . beskrajne horizonte koji s e o t v a r a j u v i d i k u , o s j e ć a n j e d a si i s t o v r e m e n o j a č i i b e s p o m o ć n i j i o d b i l o k o g a p r i j e , o s j e ć a n j e velike e k s t a z e , divljenja i s t r a h o p o š t o v a n j a « (ibid. str. 541). U t a k v i m t r e n u c i m a i s t a n j i m a p o j e d i n c i s e o s j e ć a j u p r e o b r a ž e n i m a i p r o m i j e n j e n i m a i t o za cijeli život. T a k v i m o m e n t i e k s t a z e n a s t u p a j u u lju267
b a v n i m i religioznim klimaksima, u n a s t u p i m a kreativnosti, iznenadnim spo znajama i otkrićima, u spajanju s prirodom. Takve m o m e n t e Maslow naziva vrhunskim doživljajima. Nakon njih nastupa smirenje, nestanak napetosti i r e l a k s a c i j a . T a k v i v r h u n s k i doživljaji i m a j u u sebi n e š t o m i s t i č n o , ali n e m o r a j u biti religiozni. Izvorna želja za pomaganjem ljudskom rodu. I a k o s u u s v o m v l a s t i t o m životu odijeljeni i separirani od drugih i teže privatnosti i zatvorenosti, takvi s u p o j e d i n c i d u b o k o p o v e z a n i s l j u d s k o m v r s t o m i l j u d s k i m r o d o m k a o cje linom. Zbog toga oni osjećaju p o t r e b u da d r u g i m a p o m a ž u u usavršavanju. Za ljudsko oni osjećaju simpatiju, naklonjenost, razumijevanje i o p ć u sklo nost. Duboke veze s malim brojem pojedinaca. S pojedincima, s kojima održa vaju veze, oni n a s t o j e te veze p r o d u b i t i i učiniti p r i s n i j i m a negoli što je to slučaj kod drugih ljudi. Oni se u d r u ž u j u s o n i m a koji imaju slična obilježja njihovima. S ovima i m a j u slične talente, sličan k a r a k t e r i slične sposobnosti. K r u g takvih prijatelja je malen i zatvoren. To je stoga što takvi prijateljski odnosi zahtijevaju m n o g o vremena. Tako je jedan od njegovih ispitanika izjavio da nitko n e m a dovoljno v r e m e n a za p u n o istinskih prijatelja. Osobitu n a k l o n o s t p o k a z u j u p r e m a djeci. Često p u t a postaju i žrtve takvih prijatelj skih o d n o s a i naklonjenosti. To je slučaj k a d prijatelji počinju od njih tra žiti više n e g o što s a m i daju. T a k a v j e slučaj s obožavateljima, u č e n i c i m a , sljedbenicima. Takvih se rješavaju n a u l j u d a n način. Sklonost demokraciji. U odnosu p r e m a ljudima oni su bez predrasuda. N e m a j u p r e d r a s u d a u vezi s n e v a ž n i m i p o v r š n i m obilježjima ljudi k a o š t o s u r a s a ili p o l i t i č k a u v j e r e n j a . O n i p o š t u j u s v a k o g i s p r e m n i s u d a u č e o d s v a k o g . T o n e znači d a oni n e d i s k r i m i n i r a j u i n e razlikuju ljude. Oni ih r a z l i k u j u ali n a o s n o v i d r u g i h v r i j e d n o s t i i obilježja. N e r a z l i k u j u ih p o nji h o v u r o đ e n j u ili p o r i j e k l u , p o i m e n u , o b i t e l j i , d o b i , p o z n a t o s t i , v l a s t i ili m o ć i , ali ih razlikuju p r e m a n j i h o v i m k a r a k t e r i m a , s p o s o b n o s t i m a i t a l e n t i m a . Sposobnost oštrog razlikovanja sredstava od ciljeva. Iako su p o t p u n o funkcionirajuće aktualizirane i psihološki zdrave osobe orijentirane p r e m a ciljevima a ne p r e m a sredstvima, oni te ciljeve n i k a d a n e z a m j e n j u j u sa sred stvima ni sredstva sa ciljevima. Drugi ljudi su vrlo skloni da sredstva zamije n e sa ciljevima. O s i m toga, ono što je za obične ljude sredstvo, to je za njih cilj. T a k o oni više uživaju u s a m o m r a d u negoli d r u g i ljudi i stoga su skloni da sve u r a d e s a m i . Za njih j e odlaženje n a n e k o m j e s t o isto toliki u ž i t a k k a o i d o l a ž e n j e n a t o m j e s t o . S p o s o b n i s u d a iz n a j t r i v i j a l n i j i h i n a j o b i č a j n i j i h a k t i v n o s t i n a p r a v e z a s e b e u g o d n u i g r u ili z a b a v u . O n i s u m n o g o sigurniji u p r o s u d b a m a što je d o b r o a što loše. I m a j u određenije m o r a l n e i etičke standarde, jače i stabilnije negoli drugi ljudi, iako je vrlo mali broj onih koji su religiozni u o r t o d o k s n o m smislu. Smisao za filozof ski humor. Prosječni ljudi uživaju vrlo često u h u m o r u k o j i s e z a s n i v a n a i s t i c a n j u n e č i j e i n f e r i o r n o s t i , n e s p r e t n o s t i ili g l u p o s t i i koji j e za n e k o g a uvredljiv. Psihološki z d r a v i i p o t p u n o a k t u a l i z i r a n i poje dinci p o k a z u j u s m i s a o za h u m o r koji se odnosi n a ljude općenito, a n e n a pojedince. 268
Stvaralaštvo. S v i i s p i t a n i c i M a s l o w a p o k a z i v a l i s u i z r a z i t u k r e a t i v n o s t ili stvaralaštvo. O n o se razlikuje o d stvaralaštva izvanredno talentiranih poje d i n a c a ili g e n i j a . O n o , p o m i š l j e n j u M a s l o w a , v i š e n a l i k u j e » . . . n a i v n o j i u n i verzalnoj k r e a t i v n o s t i n e i s k v a r e n e djece. O n o više nalikuje t e m e l j n o m obi lježju zajedničke ljudske p r i r o d n e potencijalnosti koja je d a n a svim ljudskim b i ć i m a k o d r o đ e n j a . V e ć i n a l j u d i g u b i t o u t o k u u l j u đ i v a n j a , ali m a l i b r o j p o j e d i n a c a izgleda d a z a d r ž a v a taj svjež, naivni i d i r e k t n i n a č i n p r o m a t r a n j a ž i v o t a ili, a k o s u g a i z g u b i l i , k a o š t o j e t o s l u č a j s v e ć i n o m l j u d i , o n i g a p o n o v o s t j e č u u k a s n i j e m ž i v o t u « ( i b i d . s t r . 546). Odolijevanje kulturu P o t p u n o o s t v a r e n e ličnosti p o svojoj se vanjštini ne razlikuju m n o g o od ostalih. Njihov način odijevanja i ophođenja u grani c a m a j e k o n v e n c i j e . Ali, i s t o v r e m e n o , o n i z a d r ž a v a j u s t a n o v i t u d i s t a n c u i o d i j e l j e n o s t o d k u l t u r e u k o j o j žive. O n i n i s u u p r v i m r e d o v i m a b o r b e za soci j a l n e p r o m j e n e , ali s u skloni socijalnim p r o m j e n a m a . U većini p o s t u p a k a oni s u n e k o n v e n c i o n a l n i , ali n e izazivaju o b j e k c i j e i žalbe. P r i h v a ć a j u činje nicu d a se k u l t u r n e konvencije i običaji mijenjaju s p o r o i da s t i m t r e b a biti strpljiv. Konačno, Maslow je utvrdio da aktualizirane i psihološki zdrave osobe i ličnosti nisu bez nekih nedostataka. Oni imaju nedostataka i manjkavosti, oni nisu savršena već su nesavršena bića. K a o i drugi ljudi i oni m o g u postati sebični, depresivni, tvrdoglavi, nekonstruktivni, hiroviti, tašti, preponosni, neiskreni p r e m a prijateljima, distancirani od obitelji i djece i hladni p r e m a n e d a ć a m a i p o t r e b a m a drugih ljudi. T a k o đ e r se i u njih m o g u pojaviti stanja ili o s j e ć a j i g r e š n o s t i i k r i v n j e , s u m n j e u s a m o g a s e b e i s i . M e đ u t i m , t a k v a s u stanja u njih m n o g o r j e đ a i nisu o n e m o g u ć i l a njihov p u n i razvoj. U vezi s tim treba spomenuti i osnovno pitanje koje postavlja Maslow na osnovi s v o j e s t u d i j e , a t o j e kako je uopće moguće postati zdrava ličnost u jednom nesavršenom društvu, odnosno »koliko dozvoljava društvo da čovjek posta ne dobar?« Postojanje psihološki zdravih, potpuno funkcionirajućih i aktua liziranih ličnosti p o k a z u j e da j e čovječja p r i r o d a s p o s o b n a d a se o d u p r e nedostacima i ograničenjima društva. Međutim, njihov mali broj i rijetkost p o k a z u j u d a j e djelovanje današnjih društava na ljudske potencijale uni štavaj uće. Maslowljeva studija psihološki zdravih, aktualiziranih i potpuno funkcio nira jućih osoba ima određene metodološke nedostatke. Ta je studija prove d e n a n a u z o r k u k o j i j e i z a b r a n n a p o s e b a n n a č i n . T a k o S m i t h (1973) k a ž e d a je M a s l o w izabrao pojedince p r e m a k o j i m a je on s a m gajio najveće divljenje k a o p r i m j e r c i m a l j u d s k e v r s t e . N j e g o v a e m p i r i j s k a ili o p e r a c i o n a d e f i n i c i j a s a m o a k t u a l i z a c i j e oslanja se n a taj n a č i n n a njegov vlastiti sustav vrijednosti koji je utjecao n a donošenje p r o s u d b e o t o m e tko jest a tko nije p o t p u n o aktualizirana ličnost. Zbog toga je vjerojatno da karakteristike samoaktuali ziranih osoba predstavljaju refleksiju sustava vrijednosti samog Maslowa a n e i p r o c e s s a m o a k t u a l i z a c i j e . Z b o g toga sve n a v e d e n e k a r a k t e r i s t i k e t a k v i h osoba ne predstavljaju stvarne opise takvih aktualiziranih osoba već su to refleksije M a s l o w l j e v i h s h v a ć a n j a o l j u d s k i m v r i j e d n o s t i m a . Dalji s u pri g o v o r i n a č i n u n a k o j i s u t i p o j e d i n c i b i l i p r o u č a v a n i . D a li s u o n i i z v a n r e d n o inteligentni visokoobrazovani favorizirani pojedinci? Možda su baš p o d utje c a j e m takvih i d r u g i h činilaca postali n e r e p r e z e n t a t i v n i i osobiti. K a k o se s tako pristranog i nejasnog u z o r k a m o g u napraviti generalizacije o ljudskoj vrsti općenito? Podaci koje je M a s l o w publicirao n e dozvoljavaju da se dobiju 269
o d g o v o r i n a t a i d r u g a p i t a n j a u vezi sa s t u d i r a n i m p o j e d i n c i m a . Cofer i A p p l e y (1964) k a ž u d a j e n j e g o v a s t u d i j a s t o g a s a m o d e s k r i p t i v n a a n e e k s p l a n a t o r n a . O n a s a m o o p i s u j e a n e o b j a š n j a v a . Za njih su bazični p o j m o v i Ma slowa n e o d r e đ e n i , njegov jezik labav, a podaci nedovoljni za p o t v r đ i v a n j e spekulacija koje se n a n j i m a zasnivaju. Nadalje, Maslowljeva s t u d i j a nije stu d i j a u k o j o j s u postavljene i testirane hipoteze kako je to u znanosti uobi č a j e n o , v e ć j e t o s t u d i j a k o j a s e z a s n i v a n a promatranjima koja su, o s i m toga, u velikoj mjeri subjektivna. M e đ u t i m , u o b r a n u M a s l o w a m o g u se navesti njegove vlastite riječi da ukoliko želimo odgovoriti na pitanja o tome koliko visoko m o g u narasti l j u d s k a s t v o r e n j a , t r e b a p r o u č a v a t i o n e k o j i s u n a j v i š i ; ž e l i m o li o d g o v o r i t i na pitanje koliko brzo m o g u ljudi trčati, m o r a m o proučavati najbrže u po p u l a c i j i , a n e p r o s j e č n e ili n e k a k a v r e p r e z e n t a t i v n i u z o r a k ; » ž e l i m o li s p o z n a t i m o g u ć n o s t i za d u h o v n i r a s t , za v r i j e d n o s n i r a s t , za m o r a l n i razvoj k o d ljud skih bića, onda, ja držim, da m o ž e m o najviše o t o m e naučiti proučavajući l j u d e k o j i s u n a j m o r a l n i j i , n a j e t i č k i j i ili n a j s v j e s n i j i « ( M a s l o w , 1969, s t r . 726). Istraživanje
hijerarhije
potreba
U Maslowljevoj teoriji p o t r e b e su organizirane u hijerarhijskom odnosu. D a li e m p i r i j s k a i s t r a ž i v a n j a p o t v r đ u j u t u k a r a k t e r i s t i k u n j e g o v e t e o r i j e ? Postoji više istraživanja o t o m e . Većina e m p i r i j s k i h studija p o t v r đ u j e d a s u D motivi primarniji u odnosu na B motive i d a oni znatnije utječu na pona šanje. Stoga različiti autori s m a t r a j u da je Maslowljeva podjela n a te dvije g r u p e m o t i v a e m p i r i j s k i d o k a z a n a ( M c G r e g o r , 1960, P o r t e r , 1961). N e k i p o daci govore u prilog hijerarhijske organizacije motiva i iznad razine motiva s i g u r n o s t i . T a k o j e P o r t e r (1961) u t v r d i o d a p o j e d i n c i k o j i s u n a v i š i m p o ložajima u p r i v r e d n i m p o d u z e ć i m a imaju istaknutije p o t r e b e za poštova njem i samoaktualizacijom od onih koji su n a nižim položajima. Međutim, M a d d i i C o s t a (1972) s m a t r a j u d a t a k v a k r o s s e k c i o n a l n a i s t r a ž i v a n j a n e p r u žaju definitivan d o k a z o hijerarhijskoj organizaciji p o t r e b a iznad razine po t r e b a za s i g u r n o š ć u . Oni s m a t r a j u d a t a k v e d o k a z e m o g u p r u ž i t i j e d i n o lon gitudinalna istraživanja, t j . istraživanja istih o s o b a u različitim p e r i o d i m a njihova razvoja. Takvih longitudinalnih istraživanja zasad još n e m a . Ovdje ć e m o navesti rezultate jednog istraživanja hijerarhijske organiza c i j e p o t r e b e k o j e s u p r o v e l i G r a h a m i B a l l o u n , 1973. O n i s u u v e z i s h i j e r a r h i j s k o m organizacijom p o t r e b a postavili dvije hipoteze. P r e m a p r v o j »razina zadovoljenja svake potrebe treba stajati u negativnoj korelaciji s intenzite t o m ž e l j e d a se t a p o t r e b a z a d o v o l j i « (ibid. s t r . 99). T o z n a č i , š t o j e p o t r e b a bolje zadovoljena, to je o n a slabije izražena. P r e m a drugoj hipotezi zadovo ljenje dviju p o t r e b a koje su n a različitim r a z i n a m a u hijerarhiji, t r e b a biti veće za p o t r e b u nižeg r a n g a nego zadovoljenja p o t r e b e n a višoj razini. T e s u h i p o t e z e t e s t i r a n e u i s t r a ž i v a n j u u k o j e j e b i l o u k l j u č e n o 37 i s p i t a n i k a reprezentativnih po dobi, obrazovanju i prihodima. U intervjuu je od njih t r a ž e n o d a se izjasne o najvažnijoj stvari u s v o m životu. N a o s n o v i analize tih o d g o v o r a u t v r đ e n a j e p r i s u t n o s t četiriju v r s t a p o t r e b a : fizioloških, sigur nosnih, socijalnih i p o t r e b a za s a m o o s t v a r e n j e m . Procijenjen j e k v a n t i t e t tak vih p o t r e b a k o d svakog pojedinca. Svaka je p o t r e b a procijenjena n a skali o d p e t i n t e n z i t e t n i h v r i j e d n o s t i . D r u g i p o d a t a k ili m j e r a k o j a j e d o b i v e n a od svakog ispitanika predstavljala je procjenu svakog pojedinca o tome kako 270
su u t o m t r e n u t k u zadovoljene njegove p o t r e b e koje p r i p a d a j u u s p o m e n u t e četiri kategorije. Ispitanici s u izražavali s t u p a n j zadovoljenja n a ljestvici o d pet stupnjeva. T a k o đ e r su dali i procjene o t o m e koliko bi trebalo biti po boljšanje u zadovoljavanju pojedinih vrsta potreba. N a osnovi tih p o d a t a k a izračunati su najprije koeficijenti korelacija izme đ u r a z i n e z a d o v o l j e n j a i želje za z a d o v o l j a v a n j e m o d r e đ e n e v r s t e p o t r e b a . Ti s u k o e f i c i j e n t i k o r e l a c i j a p r i k a z a n i u t a b l i c i 1. T a b e l i c a 1. Korelacija
između
Zadovoljenje Fiziološke Sigurnosne Socijalne Samoaktualizacija
zadovoljenja pojedinih vrsta
i zelje za potreba
zadovoljenjem
Fiziološke
2elje Sigurnosne
Socijalne
Samoaktualizacija
—.57 —.40 —.22 —.09
—.21 —.66 —.27 —.04
—.24 —.25 —.72 —.17
—.20 —.11 —.18 —.42
K a k o s e iz k o r e l a c i j a u t a b e l i c i 1. v i d i , k o e f i c i j e n t i n a d i j a g o n a l i s u s v i n e g a t i v n i i p r i l i č n o v i s o k i . T a k o j e , n a p r i m j e r , k o r e l a c i j a i z m e đ u s t u p n j a zadovoljenosti socijalnih p o t r e b a i želje za t i m p o t r e b a m a —.72. T i m e j e p r v a postavljena hipoteza bila potvrđena. R e z u l t a t i u vezi s d r u g o m h i p o t e z o m p r i k a z a n i s u u tablici 2. T a b l i c a 2. Srednje
vrijednosti i procjene
Potrebe Fiziološke Sigurnosne Socijalne Samoaktualizacija
intenziteta zadovoljenja
potreba
Intenzitet n a osnovi intervjua
Procjene zadovoljenja
14.23 12.69 9.09 7.20
4.14 3.35 3.73 3.00
P r v e v r i j e d n o s t i u t a b l i c i 2. p o k a z u j u i n t e n z i t e t o k u p i r a n o s t i p o j e d i n i m potrebama. Redoslijed je potpuno u skladu s Maslowljevom hijerarhijom. D r u g e v r i j e d n o s t i u t o j t a b l i c i p o k a z u j u i n t e n z i t e t p r o c j e n a z a d o v o l j e n j a sva k o m vrstom potreba. Raspored je opet u skladu s Maslowljevom hijerarhijom s i z u z e t k o m socijalnih p o t r e b a koje n i s u n a m j e s t u gdje bi po toj teoriji trebale biti. Rezultati tih istraživača pružaju, p r e m a tome, p o d r š k u Maslowljevoj koncepciji o h i j e r a r h i j s k o j organizaciji ljudskih p o t r e b a kao i kon cepciji o o d n o s u veličine zadovoljenja i želje. Upitnik
o osobnoj
orijentaciji
N e p o s t o j a n j e a d e k v a t n o g instrumenta za mjerenje samoaktualizacije bila je j e d n a od najvećih p r e p r e k a validaciji osnovnih a s p e k a t a Maslowljeve t e o r i j e . S h o s t r o m j e ( 1 9 6 5 , 1966) k o n s t r u i r a o Upitnik o osobnoj orijentaciji (UOO) koji se p o k a z a o k a o p o u z d a n i valjan i n s t r u m e n t za m j e r e n j e s a m o 271
aktualizacije. Otada su učestala ispitivanja tog aspekta Maslowljeve teorije. T a j s e u p i t n i k s a s t o j i o d 150 p a r o v a v r i j e d n o s n i h i z r i č a j a . U s v a k o m p a r u t a k v i h i z r i č a j a ili t v r d n j i i s p i t a n i k t r e b a i z a b r a t i j e d n u k o j a j e z a n j e g a relevantnija. N a osnovi njegovih odgovora i izbora m o g u se najprije utvrditi dvije m j e r e . J e d n a se o d n o s i n a n j e g o v o e f e k t i v n o k o r i š t e n j e v r e m e n a (vre m e n s k a k o m p e t e n c i j a ) , a d r u g a se m j e r a o d n o s i n a n j e g o v u u n u t a r n j u orijent i r a n o s t ( m j e r a u n u t a r n j e p o d r š k e ) . N a d a l j e , n a o s n o v i r a z l i č i t i h t v r d n j i for m i r a j u se podljestvice koje m j e r e k o n c e p t u a l n o važne a s p e k t e samoaktuali zacije. To su: vrijednosti samoaktualizacije, egzistencijalnost, osjećaj reaktivnosti, spontanosti, samopoštovanje, zadovoljstvo s a m i m sobom, priroda čovjeka, sinergija, p r i h v a ć a n j e agresivnosti i s p o s o b n o s t za bliski k o n t a k t . Konstruktnu valjanost U O O p o k a z a l i s u F o x i d r u g i (1968), t e S h o s t r o m (1966). T a s u i s t r a ž i v a n j a p o k a z a l a d a i n s t r u m e n t d i f e r e n c i r a g r u p e i s p i t a n i k a koje su personolozi dijagnosticirali i klasificirali k a o samoaktualizirajuće, odnosno nesamoaktualizirajuće osobe. M c C l a i n j e (1970) v a l i d i r a o U O O k a o m j e r u mentalnog zdravlja ispita n i k a . R e z u l t a t e d o b i v e n e s U O O k o r e l i r a o j e s p r o c j e n a m a »koje s u d a l i p s i holozi savjetodavci. Svakog ispitanika procijenila su tri takva psihologa. N a o s n o v i toga ispitanici s u bili procijenjeni n a ljestvici o d šest s t u p n j e v a pre m a stupnju opće aktualizacije. Dobivena je kompozitna procjena i o n a je k o r e l i r a n a s r e z u l t a t i m a iz u p i t n i k a . T e s u k o r e l a c i j e z a s v e p o d l j e s t v i c e U O O p r i k a z a n e u tablici 3. O d d v a n a e s t koeficijenata k o r e l a c i j a u tablici 3. d e v e t ih i m a statističku značajnost u p r e d v i đ e n o m smjeru. T a b l i c a 3. Korelacije o osobnoj Ljestvice
između rezultata na ljestvicama orijentaciji i procjena stupnja UOO
Vremenska kompetencija Unutarnja podrška Vrijednost samoaktualizacije Egzistencijalnost Osjećajna reaktivnost Spontanost Samopoštovanje Samozadovol j stvo Priroda čovjeka Sinergija Prihvaćanje agresije Sposobnost za bliske kontakte
Upitnika aktualizacije Korelacija .40 .69 .41 .43 .45 .53 .36 .56 .23 .32 .42 .40
Upitnik o osobnoj orijentaciji ispitivan je i u odnosu na neke druge mjere ličnosti. T a k o je utvrđena korelacija između nekih podljestvica tog u p i t n i k a i r a z l i č i t i h m j e r a s t v a r a l a š t v a . T o s u u t v r d i l i B r a u n i A s t r a (1968). L e M a y i D a m m (1968) s u u t v r d i l i d a p o s t o j i p o z i t i v n a k o r e l a c i j a i z m e đ u većine podljestvica UOO i uspjeha u studiju. Grossack i drugi su utvrdili (1966) p o s t o j a n j e p o z i t i v n e k o r e l a c i j e i z m e đ u p o d l j e s t v i c e o u n u t a r n j o j p o d r š c i i l j e s t v i c e a u t o n o m n o s t i u E d w a r d s o v o m Upitniku o osobnom raspo redu preferencija. To je i razumljivo ako znamo da spomenuta podljestvica UOO mjeri orijentaciju p r e m a sebi odnosno p r e m a drugima. Ta ista pod272
ljestvica imala sova upitnika.
je negativnu
korelaciju
s ljestvicom
poniznosti
iz
Edward-
U z a k l j u č k u o v o g p r e g l e d a e m p i r i j s k i h i s t r a ž i v a n j a u vezi s M a s l o w l j e v o m t e o r i j o m ličnosti m o ž e m o reći d a su o n a za s a d a d o s t a rijetka i d a je empirijska p o d r š k a i p o t v r d a te teorije za sada mala. Međutim, m o ž e m o očekivati da će b r o j empirijskih istraživanja povezanih s t o m teorijom već u bliskoj b u d u ć n o s t i biti z n a t n o veći, o d n o s n o s r a z m j e r a n i s t a k n u t o j vrijed nosti te teorije i horizontima koje o n a otvara.
Literatura Braun, J. and Asta, P.: I n t e r c o r r e l a t i o n s b e t w e e n t h e P e r s o n a l O r i e n t a t i o n I n v e n t o r y a n d t h e G o r d o n P e r s o n a l I n v e n t o r y S c o r e s , P s y c h o l o g i c a l r e p o r t s , 1968, 1197— —1198. Cofer, C. and Appley, M.: M o t i v a t i o n : t h e o r y a n d r e s e a r c h , N e w Y o r k , Wiley, 1964. Fox, J., Knapp, R. and Michalc, W.: A s s e s m e n t of s e l f - a c t u a l i z a t i o n of p s y c h i a t r i c pa t i e n t s : v a l i d i t y of t h e P e r s o n a l O r i e n t a t i o n I n v e n t o r y , E d u c a t i o n a l a n d P s y c h o logical M e a s u r e m e n t , 1968, 28, 565—569. Fulgosi, A. and Guilford, J. P.: S h o r t - t e r m i n c u b a t i o n in d i v e r g e n t p r o d u c t i o n , Ame r i c a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1968, 81, 241—246. Graham, W. and Balloun, L: An e m p i r i c a l t e s t of M a s l o w ' s n e e d h i e r a r c h y t h e o r y . J o u r n a l of H u m a n i s t i c P s y c h o l o g y , 1973, 13, 97—108. Grossack, M., Armstrong, T. and Lussiev, G.: C o r r e l a t e s of self-actualizatron, J o u r n a l of H u m a n i s t i c P s y c h o l o g y , 1966, 6, 87. Guilford, J. P.: N a t u r e of h u m a n i n t e l l i g e n c e , N e w Y o r k , M a c G r a w - H i l l , 1956. Kvaščev, R.: P s i h o l o g i j a s t v a r a l a š t v a , I z d a v a č k o - i n f o r m a t i v n i c e n t a r s t u d e n a t a , 1976. LeMay, M. and Damm, V.: T h e P e r s o n a l O r i e n t a t i o n I n v e n t o r y a s a m e a s u r e of s e l f - a c t u a l i z a t i o n of u n d e r a c h i e v e r s , M e a s u r e m e n t a n d E v a l u a t i o n in G u i d a n c e , 1968, 110—114. Maddi, S. and Costa, P.: H u m a n i s a m in p e r s o n o l o g y : A l l p o r t , M a s l o w , M u r r a y , Chi c a g o , A l d i n e A t h e r t o n , 1972. Maslow, A. H.: S e l f - a c t u a l i z i n g p e o p l e : a s t u d y of p s y c h o l o g i c a l h e a l t h . P e r s o n a l i t y s y m p o s i a : S y m p o s i u m n o . 1 o n v a l u e s , N e w Y o r k , G r u n e a n d S t r a t t o n , 1950. Maslow, A. H.: M o t i v a t i o n a n d p e r s o n a l i t y . N e w Y o r k , H a r p e r , 1954. Maslow, A. H.: Deficiency m o t i v a t i o n a n d g r o w t h m o t i v a t i o n . U: M. J o n e s ( E d . ) : N e b r a s k a s y m p o s i u m o n m o t i v a t i o n , L i n c o l n , N e b r a s k a , U n i v e r s i t y of N e b r a s k a P r e s s , 1955. Maslow, A. H.: T o w a r d a p s y c h o l o g y of b e i n g , P r i n c e t o n , V a n N o s t r a n d , 1962. i 1968. Maslow, A. H.: S e l f - a c t u a l i z i n g p e o p l e . U: J. B . L e v i t a s ( E d . ) : T h e w o r l d of psy c h o l o g y , V o l . 2, N e w Y o r k , B r a z i l l e r , 1963. Maslow, A. H.: T h e p s y c h o l o g y of s c i e n c e , N e w Y o r k , H a r p e r a n d R o w , 1966. Maslow, A. H.: A t h e o r y of m e t a m o t i v a t i o n : t h e b i o l o g i c a l r o o t i n g of value-life, J o u r n a l of H u m a n i s t i c P s y c h o l o g y , 1967, 7, 93—127. (a) Maslow, A. H.: S e l f - a c t u a l i z a t i o n a n d b e y o n d . U: J. B u g e n t a l (Ed.): C h a l l e n g e s of h u m a n i s t i c p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , M c G r a w Hill, 1967. (b) Maslow, A. H.: T o w a r d a s t u d y of v i o l e n c e . U: L. N g ( E d . ) : A l t e r n a t i v e s t o v i o l e n c e , N e w Y o r k , Time-Life B o o k s , 1968. 18
Fulgosi: Psihologija ličnosti
273
Maslow, A. H.: T o w a r d a h u m a n i s t i c biology, A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1969, 24, 724— —735. Maslow, A. H.: M o t i v a t i o n a n d p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , H a r p e r a n d R o w , 1970. Maslow, A. H.: T h e f a r t h e r r e a c h e s of h u m a n n a t u r e , N e w Y o r k , V i k i n g , 1971. McClain, E.: F u r t h e r v a l i d a t i o n of t h e P e r s o n a l O r i e n t a t i o n I n v e n t o r y : a s s e s m e n t of self-actualization of s c h o o l c o u n s e l o r s , J o u r n a l of C o n s u l t i n g a n d Clinical Psyc h o l o g y , 1970, 35, 21—22. McGregor, D.: T h e h u m a n side of e n t e r p r i s e , N e w Y o r k , M a c G r a w - H i l l , 1960. Porter, L.: A s t u d y of p e r c e i v e d n e e d s a t i s f a c t i o n s i n b o t t o m m i d d l e m a n a g e m e n t j o b s , J o u r n a l of A p p l i e d P s y c h o l o g y , 1961, 45, 1—10. Shostrom, E.: An i n v e n t o r y f o r t h e m e a s u r e m e n t of self-actualization, E d u c a t i o n a l a n d P s y c h o l o g i c a l M e a s u r e m e n t 1965, 24, 207—218. Shostrom, E.: M a n u a l : P e r s o n a l O r i e n t a t i o n I n v e n t o r y , S a n Diego, E d u c a t i o n a l a n d I n d u s t r i a l T e s t i n g S e r v i c e , 1966. Smith, B.: O n s e l f - a c t u a l i z a t i o n : a t r a n s a m b i v a l e n t e x a m i n a t i o n of a focal t h e m e i n M a s l o w ' s Dsychology, J o u r n a l of H u m a n i s t i c P s y c h o l o g y , 1973, 13, 17—33.
274
C. R. Rogers: Fenomenološka teorija ličnosti Teorija o ličnosti koju je postavio Carl Rogers predstavlja fenomenološku teoriju ličnosti. T a j e t e o r i j a u s v o j o j o s n o v i n a s t a l a iz R o g e r s o v e k l i n i čke prakse i namijenjena je tumačenju i objašnjenju psihološke terapije koju j e R o g e r s n a z v a o terapijom orijentiranom na klijenta (Client c e n t e r e d the rapy). Teorija je, međutim, prerasla okvire terapeutskog postupka i postala j e t e o r i j o m ličnosti k o j a je i z v a n r e d n o d o b r o p r i h v a ć e n a u s u v r e m e n o j psi hologiji i psihološkoj praksi. I s t a k n u t e su karakteristike Rogersove fenomen o l o š k e t e o r i j e l i č n o s t i n a g l a š a v a n j e i p a ž n j a k o j u o n a p r i d a j e pojmu o sebi ili svojemu »ja« i iskustvima i doživljajima koji su vezani za to svoje j a , u n a g l a š a v a n j u ljudskog iskustva i naglašavanju potrebe da svaki pojedi n a c funkcionira kao puno ljudsko biće. M o ž e se s l o b o d n o reći d a j e pozicija C a r l a R o g e r s a u m n o g i m t e m e l j n i m p i t a n j i m a o ljudskoj ličnosti i ljudskoj p r i r o d i sasvim s u p r o t n a poziciji Freu da, iako je Rogers, k a o i Freud, započeo svoj r a d k a o kliničar, koji većinu v r e m e n a p r o v o d i u individualnoj psihološkoj terapiji. O tom iskustvu on sam piše da je to: » . . . kontinuirano kliničko iskustvo s pojedincima koji sebe d o ž i v l j a v a j u ili s u d o ž i v l j e n i o d d r u g i h k a o o s o b e k o j i m a j e p o t r e b n a o s o b n a p o m o ć . O d 1928. k r o z j e d a n p e r i o d o d s k o r o t r i d e s e t g o d i n a j a s a m v j e r o j a t n o s v a k i t j e d a n p r o v o d i o u p r o s j e k u i z m e đ u 15 d o 20 s a t i , o s i m z a v r i j e m e ferija, u n a s t o j a n j u d a r a z u m i j e m i d a b u d e m od terapijske koristi t i m poje d i n c i m a . . . I z t i h s a t i i iz m o g o d n o s a s t i m l j u d i m a j a s a m i z v u k a o v e ć i n u svojih uvida koje i m a m o značenju terapije, dinamici m e đ u s o b n i h odnosa i 0 s t r u k t u r i i f u n k c i o n i r a n j u l i č n o s t i « ( R o g e r s , 1959, s t r . 188). S t o g a j e v r l o k a r a k t e r i s t i č n o i i n t e r e s a n t n o d a s u iz s k o r o s l i č n e p r a k s e i z m e đ u R o g e r s a 1 F r e u d a stvorene dvije teorije koje su m e đ u s o b n o gotovo u s v e m u različite a u temelju i suprotne jedna drugoj.
Priroda čovjeka N a osnovi svog d u g o t r a j n o g i b o g a t o g kliničkog iskustva Rogers je d o š a o d a s p o z n a j e d a j e č o v j e k u s r ž i i s v o j o j p r i r o d i svrhovito biće k o j e i m a o d r e đ e n e ciljeve k o j i m a teži u s v o m razvoju, da je l j u d s k a p r i r o d a konstruktivna, d a j e č o v j e k realistično s t v o r e n j e i pouzdano stvorenje. Čovjek je p o svojoj p r i r o d i i o s n o v i pozitivno s t v o r e n j e , a njegovi ciljevi k o j i m a teži u s v o m r a z v o j u s u aktualizacija vlastitog ja, aktualizacija sebe ili samoaktualizacija, postizanje zrelosti i socijalnost. Rogers s m a t r a da svaki pojedinac predstavlja 275
a k t i v n u s n a g u ili e n e r g i j u k o j a j e o r i j e t i r a n a p r e m a t i m v l a s t i t i m ciljevima u budućnosti i d a s v a k i p o j e d i n a c i m a u s e b i vlastitu orijentaciju, čovjek, p r e m a t o m e , n i j e b i ć e k o j e b i v a v u č e n o ili g u r a n o o d s t r a n e v a n j s k i h ili u n u tarnjih snaga bez m o g u ć n o s t i d a utječe n a taj proces i djeluje n a te utjecaje. Dobrota je osnova ljudske prirode. Rogers, nadalje, vjeruje da optimalan razvoj i najbolje efekte neki pojedinac postiže onda kada m u je o m o g u ć e n o d a s e t a n j e g o v a p r i r o d a otvara i cvjeta n a o s n o v i vlastitih, urođenih mo gućnosti i potencijala. R o g e r s s m a t r a d a j e u č e n j e k r š ć a n s k e religije s t v o r i l o u v j e r e n j e o čo vjeku koji j e p o svojoj p r i r o d i zao i grešan. Ovo shvaćanje p o t e n c i r a o j e F r e u d i njegovi sljedbenici. F r e u d j e pružio sliku čovjeka čija su glavna obi lježja id i n e s v j e s n o . I d i n e s v j e s n o , k a d b i se s l o b o d n o m a n i f e s t i r a l i , d o v o d i l i bi do incesta, ubojstava i zlodjela. P r e m a mišljenju F r e u d a čovječanstvo je u osnovi iracionalno, antisocijalno, sebično i sklono uništavanju drugih i sebe. Rogers s m a t r a d a ljudi p o v r e m e n o m o g u zaista t a k o p o s t u p a t i i izraža vati sve v r s t e najrazličitijih loših t e n d e n c i j a , a b n o r m a l n e i m p u l s e , b i z a r n e p o s t u p k e , k r v o l o č n o s t i p o d u z i m a t i a n t i s o c i j a l n e akcije, ali misli d a se u t a k v i m p r i l i k a m a o n i n e p o n a š a j u u s k l a d u sa s v o j o m o s n o v n o m p r i r o d o m . U t a k v i m p r i l i k a m a o n i s u neurotični i ne djeluju kao potpuna ljudska bića. K a d čovjek djeluje kao p o t p u n o ljudsko biće, a to je o n d a k a d a može slobod no doživljavati i k a d m o ž e i s p u n j a v a t i svoju u n u t a r n j u p r i r o d u , o n d a se p o k a z u j e d a j e o n p o z i t i v n o i r a c i o n a l n o s t v o r e n j e za k o j e se m o ž e vjerovati d a će živjeti u h a r m o n i j i sa s a m i m s o b o m i s v o j o m o k o l i n o m . Onima koji bi mogli pomisliti d a j e takvo shvaćanje čovjeka naivni opti mizam, Rogers predočuje opet svoje dugogodišnje iskustvo u r a d u s pojedin c i m a . O n k a ž e : » P o t p u n o s a m s v j e s t a n d a s e p o j e d i n c i iz d e f a n z i v n o s t i ili u n u t a r n j e g s t r a h a m o g u p o n a š a t i ili s e p o n a š a j u n e v j e r o j a t n o o k r u t n o , u ž a s no destruktivno, nezrelo, agresivno, antisocijalno i štetno. Pa ipak, j e d a n od najosvježavajućih i okrepljujućih dijelova m o g iskustva jest da radeći s takvim pojedincima otkrivam, na najdubljim razinama, jako pozitivno usmjeravajuće tendencije i sklonosti koje u njima postoje, kao u svima nama« ( R o g e r s , 1961, s t r . 27). P r e m a t o m e , R o g e r s gaji j e d n o d u b o k o p o š t o v a n j e p r e m a l j u d s k o j pri r o d i . O n s m a t r a d a l j u d s k i o r g a n i z a m p o s j e d u j e prirodnu sklonost razvoja u smjeru diferencijacije, kooperacije, samoodgovornosti, zrelosti i obogaćenja. U tom organizmu ne postoje unutarnji destruktivni nagoni nego prirodan rast prema zdravoj, samoaktualiziranoj i samorealiziranoj ličnosti. Iako takvo shvaćanje o ličnosti i ljudskoj prirodi može na prvi pogled izgledati k a o e k s t r e m n o , t r e b a reći da je Rogersova pozicija u m n o g o č e m u slična pozicijama d r u g i h teoretika ličnosti k a o što su, n a primjer, Maslow, Angyal i Goldstein koji t a k o đ e r s m a t r a j u da je o s n o v n o obilježje čovjeka borba ili težnja za punu realizaciju unutarnjih potencijala. Rogersova je teorija izvršila o g r o m a n utjecaj ne s a m o n a psihologiju, n e g o i n a d r u g a p o d r u č j a . U č e n j e o p o t p u n o m l j u d s k o m b i ć u s n a ž n o j e dje lovalo i n a t e r a p e u t s k e p o s t u p k e i n a p o s t u p k e odgajanja, n a nastavnike, n a ljude u proizvodnim i drugim djelatnostima i na znanstvena istraživanja u n u t a r psihologije. Umjesto naglašavanja nesvjesnih nagona i poriva kao što je slučaj k o d psihoanalize, R o g e r s s m a t r a d a su osnovni podaci sadržani u fenomenološkom, š t o z n a č i d o ž i v l j e n o m ili s v j e s n o m d i j e l u ličnosti. Ti s u p o d a c i simbolizirani i z b o g t o g a d o s t u p n i direktnom proučavanju, a n e indi276
r e k t n o m k a o što je to slučaj kod psihoanalize. N a osnovi takvog shvaćanja stvorene su m n o g e tehnike i postupci kojih do t a d a nije bilo. Nadalje, valja reći da je Rogersova teorija potakla o g r o m a n broj istraživanja koja su imala z a cilj p r o v j e r u n e k i h n j e n i h o s n o v n i h p o s t a v k i i d a j e m a l o p s i h o l o š k i h teo rija k o j e iza s e b e i m a j u toliko e m p i r i j s k i h i z n a n s t v e n i h p o d a t a k a koji bi govorili njima u prilog.
Fenomenološki stav Rogersa R o g e r s o v a t e o r i j a p r e d s t a v l j a p r i m j e r fenomenološkog pristupa u psiho logiji. O s n o v u f e n o m e n o l o š k e pozicije čini u v j e r e n j e d a s u b j e k t i v n i svijet pojedinca, njegovi doživljaji i sve o n o čega je p o j e d i n a c svjestan u određe n o m č a s u č i n e n j e g o v unutarnji okvir referenci je i d a j e t o jedino što je realno za tog pojedinca. J e d i n o t a k v u realnost o n spoznaje i r a z u m i j e . Per cepcije i doživljaji p o j e d i n c a n e s a m o da p r e d s t a v l j a j u njegovu svijest i spo z n a j u , n e g o s u i o s n o v a za a k c i j u i djelovanje. P o j e d i n a c r e a g i r a n a n e k i do g a đ a j u s k l a d u s a s v o j o m osobnom percepcijom i interpretacijom tog doga đaja. Zbog toga dva pojedinca koji prisustvuju istom događaju m o g u to d o ž i v l j a v a t i n a v r l o r a z l i č i t e n a č i n e i k a s n i j e t e d o g a đ a j e r e p r o d u c i r a t i ili tumačiti t a k o đ e r n a vrlo različite načine. Poučan je p r i m j e r u t o m smislu i film » R a š o m o n « . U p s i h o l o g i j i i o b i č n o m ž i v o t u s t a k v i m se r a z l i č i t i m i su protnim mišljenjima i percepcijama susrećemo svakodnevno (recimo kod pro m e t n i h n e s r e ć a , n e o č e k i v a n i h d o g a đ a j a p a i n a j b a n a l n i j i h s v a k o d n e v n i h situ a c i j a ) . P r e m a f e n o m e n o l o š k o j p s i h o l o g i j i psihološka realnost fenomena ovisi o načinu na koji su oni percipirani. Naša percepcija svijeta nije odraz onoga k a k a v t a j s v i j e t j e s t , n e g o o v i s i o n a č i n u n a k o j i t a j s v i j e t o p a ž a ili interpre tira s v a k i p o j e d i n a c ili s v a k i o r g a n i z a m . P r e m a R o g e r s u (1951) s v a k i p o j e d i n a c p e r c i p i r a s v i j e t n a svoj poseban ili jedinstven način. T e n j e g o v e o s o b n e p e r c e p c i j e č i n e n j e g o v fenomenalni svijet ili fenomenalno polje. T o feno m e n a l n o p o l j e m o ž e o d g o v a r a t i r e a l n o s t i a l i i n e m o r a . R o g e r s k a ž e (1959, s t r . 222) d a s v a k i p o j e d i n a c konstruira realnost u skladu sa svojim privatnim svijetom s u b j e k t i v n o g iskustva. T a k a v doživljeni svijet može, nadalje, biti po znat s a m o t o m p o j e d i n c u . Za razliku od Kellyja, R o g e r s n e govori o »objek t i v n o j « r e a l n o s t i , o n s e b a v i j e d i n o psihološkom realnošću, tj. načinom na koji p o j e d i n a c p e r c i p i r a i doživljava svijet. Ovdje se s a d a postavlja pitanje k a k o d r u g a o s o b a m o ž e p r o u č a v a t i ne čiji p r i v a t n i svijet. T o j e j e d i n o m o g u ć e , s m a t r a R o g e r s , u k o l i k o u s p i j e m o ili p o k u š a m o d a s v i j e t d o ž i v l j a v a m o n a o s n o v i o k v i r a r e f e r e n c i j e k o j i m s e služi taj p o j e d i n a c , t j . a k o p o k u š a m o svijet p e r c i p i r a t i o n a k o k a k o ga per cipira taj p o j e d i n a c . N a taj n a č i n m o ž e m o najbolje r a z u m j e t i i njegovo po n a š a n j e i p o s t u p a n j e . Da b i s m o razumjeli zašto se n e t k o p o n a š a n a o d r e đ e n n a č i n ili k a k o n e t k o s h v a ć a , m i s l i ili o s j e ć a , p o t r e b n o j e z n a t i k a k o o n i n t e r p r e t i r a s v i j e t . Subjektivno iskustvo pojedinca je, prema tome, ključ za razu mijevanje njegova ponašanja. Iz toga je jasno da će najvažniji o b j e k t psiho l o š k o g p r o u č a v a n j a b i t i s u b j e k t i v n o i s k u s t v o p o j e d i n c a . R o g e r s j e v e ć 1947. u vezi t o g a n a p i s a o : »Mi s m o s l o b o d n o p r i p u š t e n i i z a p o z o r n i c e ž i v o t a t e o s o b e g d j e m o ž e m o p r o m a t r a t i , iz u n u t r a š n j o s t i , n e k e o d d r a m a i u n u t r a š n j i h p r o m j e n a k o j e s u 277
često m n o g o snažnije i ganutljivije negoli d r a m e koje su prezentirane na s c e n i i k o j e p u b l i k a v i d i . S a m o j e d a n n o v e l i s t ili p j e s n i k m o g a o b i o p i s a t i t u d u b o k u b o r b u k o j u n a m j e d o p u š t e n o p r o m a t r a t i iz u n u t r a š n j o s t i v l a s t i t o g k l i j e a t o v o g s v i j e t a r e a l n o s t i « ( R o g e r s , 1947, s t r . 104). K a k o p s i h o l o g m o ž e o s t v a r i t i t a j u l a z a k i z a s c e n e i s v i j e t p r o m a t r a t i oči m a svog k l i j e n t a ? N a t o p i t a n j e o d g o v a r a s u s t a v t e r a p i j e koji j e R o g e r s ra zvio, a koji j e p o z n a t k a k o s m o to već rekli, p o d i m e n o m t e r a p i j a orijenti r a n a n a k l i j e n t a o d n o s n o nedirektivna terapija. R a z v i j a j u ć i s v o j u f e n o m e n o l o š k u k o n c e p c i j u p s i h o l o g i j e R o g e r s (1964) s m a t r a d a t r e b a r a z l i k o v a t i tri vrste znanja ili spoznaja. To su subjektivno znanje ili subjektivne spoznaje, objektivno znanje i inter personalno znanje ili spoznaje. K o d s u b j e k t i v n o g z n a n j a m i n e š t o z n a m o n a o s n o v i n a š e g vla stitog okvira referencije. K o d objektivnog znanja o n o je provjereno opaža n j i m a d r u g i h . K o d i n t e r p e r s o n a l n o g z n a n j a ili i n t e r p r e s o n a l n e s p o z n a j e k o r i s t i m o s e n a š o m sposobnošću empatije ili uživljavanja u drugog da bismo razumjeli fenomenalni svijet drugog. Ovu v r s t u znanja R o g e r s naziva fenomenološkim znanjem ili -fenomenološkom spoznajom. Ta vrsta spoznaje je p o m i š l j e n j u R o g e r s a legitimni dio znanstvene psihologije kao što je to i o b j e k t i v n a s p o z n a j a . I n a č e , o n s e z a l a ž e z a k o r i š t e n j e s v a t r i i z v o r a ili p u t a s p o z n a v a n j a u psihologiji jer, k a k o kaže, »ne postoji t a k v a z n a n s t v e n a met o g o l o g i j a k o j a b i b i l a u m o g u ć n o s t i d a n a s v i d i s k r o z « ( R o g e r s , 1964, s t r . 117). P r e m a n j e m u , p s i h o l o g i j a m o r a d i s c i p l i n i r a n o i u p o r n o p r o u č a v a t i i n a stojati da razumije subjektivno iskustvo. R o g e r s , d a k l e , v j e r u j e d a klinički podaci dobiveni za v r i j e m e psihološke terapije p r e d s t a v l j a j u v r i j e d n e f e n o m e n o l o š k e p o d a t k e , k o r i s n e za razumije v a n j e l j u d s k o g p o n a š a n j a u o p ć e o d n o s n o p o n a š a n j a p o j e d i n c a . Iz toga pro izlaze m n o g a z n a č a j n a obilježja njegove n e d i r e k t i v n e t e r a p i j e . T r e b a reći d a j e u t o k u cijele svoje k a r i j e r e R o g e r s n a s t o j a o p r e m o s t i t i jaz između subjektivnog i objektivnog. On je uvijek nastojao da psihologiju razvija k a o z n a n o s t , ali u t o m n a s t o j a n j u nije želio d a ljudi p o s t a n u s a m o ispitanici ili pioni te znanosti. Ljudi m o r a j u biti očuvani k a o ličnosti. Taj njegov stav u o š t r o j je oporbi sa s t a v o m biheviorističke psihologije. Rogers je često vodio žestoke debate s bihevioristima, osobito sa S k i n n e r o m ( R o g e r s , 1956) k a o i s o n i m a k o j i s u n a g l a š a v a l i v a ž n o s t u č e n j a . V a l j a s p o m e n u t i da se R o g e r s slaže sa S k i n n e r o m u nizu točaka. T a k o , o b a s m a t r a j u da psihologija t r e b a biti znanost, t j . t r e b a se služiti p o s t u p c i m a k o j i m a se služe ostale znanosti (eksperiment, m j e r e n j e i sustavno p r o m a t r a n j e , opaža n j e ili r e g i s t r i r a n j e ) , o b a s e s l a ž u u t o m e d a p s i h o l o g i j a k a o z n a n o s t t r e b a težiti r a z u m i j e v a n j u , p r e d v i đ a n j u i kontroli. M e đ u t i m , R o g e r s se n e slaže sa S k i n n e r o m u t o m e tko t r e b a kontrolirati, k a k v a kontrola t r e b a biti i s k a k v o m s v r h o m bi t a k v u k o n t r o l u trebalo razviti. On s m a t r a da uvijek m o r a posto j a t i mogućnost subjektivnog izbora i d a t o o s t a j e izvan znanosti. Subjektivne vrijednosti i subjektivan izbor m o g u se p r o u č a v a t i znanstvenim m e t o d a m a , a l i s u b j e k t i v a n i z b o r i v r i j e d n o s t i p r o i z l a z e iz n e č e g d r u g o g a n e iz s a m e znanosti. Ono što je stvorilo, dalo i što daje značenje znanstvenom eksperi m e n t u ne m o ž e se ispitivati t i m e k s p e r i m e n t o m . R o g e r s s m a t r a d a t r e b a p o s t o j a t i z n a n o s t o l j u d s k o m p o n a š a n j u , ali d a vrijednosni izbori trebaju ostati izvan znanosti. Psihološka terapija je, pre m a njegovu mišljenju, znanstvena aktivnost jer uključuje u sebi iste one ciljeve koje i m a i s v a k a znanost, a to su razumijevanje, predviđanje, utje278
c a n j e i k o n t r o l a . M e đ u t i m , cilj j e n j e g o v e t e r a p i j e o r i j e n t i r a n e n a p a c i j e n t a , d a k l i j e n t p o s t a n e više samoupravan, manje rigidan, manje ovisan o vanj skim utjecajima i izvanjskoj kontroli i sposobniji pri donošenju odluka o vlastitim vrijednostima i izboru tih vrijednosti, kao i u usmjeravanju samog sebe. T a k v a t e r a p i j a t r e b a d o v e s t i d o v e ć e slobode volje k l i j e n t a . N e p r e k i d n a j e Rogersova p r e o k u p a c i j a o d n o s i z m e đ u slobode volje i d e t e r m i n i z m a , izme đ u objektivne znanosti i subjektivnog izbora vrijednosti. Njegove stavove o t o m e ilustriraju njegove vlastite riječi: » P o n a š a n j e , k a d se istražuje z n a n s t v e n i m n a č i n o m , n a j b o l j e se m o ž e ra zumjeti kao nešto što je determinirano prethodnom uzročnošću. To je jedna velika činjenica znanosti. M e đ u t i m odgovoran osobni izbor, koji je najhit niji e l e m e n t za p o s t o j a n j e ličnosti, koji predstavlja sržni doživljaj u psiho terapiji, a postoji prije bilo kakvog znanstvenog truda, je također istaknuta činjenica u n a š e m životu. Negirati doživljaj slobodnog izbora za m e n e j e isto toliko ograničeno stajalište kao i negirati m o g u ć n o s t znanosti o pona š a n j u « ( R o g e r s , 1956, s t r . 1065). Izgleda, p r e m a tome, da je osnovna razlika u determiniranosti i predvi đanju ponašanja. Dok Skinner smatra da je ponašanje pojedinca determinin i r a n o objektivnim podrazajnim situacijama, Rogers s m a t r a da je to pona š a n j e o d r e đ e n o interpretacijama koje pojedinac ima o tim situacijama. Pre m a t o m e , n j e g o v i m p o n a š a n j e m u p r a v l j a n j e g o v o osobno shvaćanje. Ono što u p r a v l j a m o j i m p o n a š a n j e m j e s t e t o k a k o t o meni i z g l e d a , k a k o s e t o meni č i n i , k a k o t o meni m i r i š e , k a k o meni o d g o v a r a n e č i j a l j u b a v , š t o meni znači n e k a o s o b a i si. P r e m a t o m e , p o n a š a n j e m u p r a v l j a j u p o t p u n o subjektivne interpretacije. F e n o m e n o l o š k a pozicija u p r o u č a v a n j u ličnosti i m a još neka obilježja k o d R o g e r s a . J e d n o o d n j i h j e holističko stajalište ili holizam. Složenost p o n a š a n j a m o ž e s e r a z u m j e t i j e d i n o u o d n o s u n a c j e l o k u p n u o s o b n o s t ili o s o b u . P o j e d i n a c ili o s o b a r e a g i r a k a o c j e l i n a , a t a s e c j e l i n a n e m o ž e i z v e s t i iz a t o m i s t i č k o g p r i s t u p a i p r o u č a v a n j a p o j e d i n i h d e t a l j a ili a t o m a p o n a š a nja k a k o je to slučaj u biheviorizmu, refleksologiji i e k s p e r i m e n t a l n o j psiho logiji. Dalje je obilježje Rogersova fenomenološkog shvaćanja ličnosti da je ono o s o b n o ahistorijsko. To je suprotno stajalište od Freudovog koji s m a t r a da osnovne kauzalne faktore ponašanja pojedinca treba tražiti u njegovoj osob n o j p o v i j e s t i ili p r o š l o s t i . R o g e r s s m a t r a d a j e k l j u č z a r a z u m i j e v a n j e l i č n o s t i p o j e d i n c a u razumijevanju njegovih odnosa s okolinom u sadašnjosti odno sno u sadašnjoj njegovoj percepciji i interpretaciji te okoline. Prošlo iskustvo n i j e s a m o p o s e b i v a ž n o , n i t i s u v a ž n e č i n j e n i c e iz t o g i s k u s t v a . V a ž n a j e sadašnja interpretacija tog prošlog iskustva koju ima pojedinac, jer ona o d r e đ u j e i utječe n a njegovo ponašanje. T a k o bi, n a primjer, odgovor n a pitanje »Zašto taj pojedinac p o s t u p a n a tako neprijateljski način?« koji bi dao Rogers bio: »Jer na-taj način interpretira situaciju«. Zbog toga uzroke nečijeg ponašanja nije potrebno tražiti u davnoj pro šlosti pojedinca k a k o to čine psihoanalitičari. Istina je da prošlo iskustvo u t j e č e n a s a d a š n j u p e r c e p c i j u i i n t e r p r e t a c i j u s v i j e t a u n e k o j m j e r i , ali sa dašnje ponašanje određeno je upravo tim percepcijama i interpretacijama. U m j e s t o p r o š l o s t i , n a s a d a š n j e p o n a š a n j e u t j e č e v i š e način na koji pojedinac vidi svoju budućnost. R e c i m o , m l a d i ć koji doživljava n e u s p j e h e k o d djevo j a k a zbog svog fizičkog izgleda neće biti toliko p o d u t j e c a j e m svojih prošlih 279
n e u s p j e h a koliko p o d utjecajem m o g u ć n o s t i da i u b u d u ć e doživljava slične neuspjehe. Pod tim utjecajem on će o sebi stvoriti sliku osobe bez socijalnog š a r m a , a to će m u u b u d u ć n o s t i još više povećati teškoće i o n e m o g u ć a v a t i k o n t a k t e sa s u p r o t n i m spolom. I z m j e n a takve slike o sebi rezultirat će pobolj šanim heteroseksualnim k o n t a k i m a u budućnosti. Zbog toga u proučavanju ličnosti, p r e m a mišljenju Rogersa, m n o g o više pažnje t r e b a a p s o r b i r a t i sadaš njost i budućnost, a ne prošlost. U o v o m e Rogers ima slično stajalište kao i Allport i Kelly koji t a k o đ e r s m a t r a j u da sadašnjost i b u d u ć n o s t m n o g o više utječu n a ponašanje pojedinca negoli prošlost. R o g e r s o v a k o n c e p c i j a l i č n o s t i p r e d s t a v l j a , u z t o , j e d a n o d t e m e l j a hu manističke psihologije. R o g e r s o v o u č e n j e o č o v j e k u j e optimističko, a to je j e d n o od osnovnih obilježja s u v r e m e n e h u m a n i s t i č k e psihologije. Ta j e psiho logija s u p r o t n a shvaćanju psihoanalize p r e m a kojoj je čovjek t a m a n , grešan i koja daje j e d n u pesimističnu sliku o n j e m u . Umjesto psihoanalitičkog pesi m i z m a , h u m a n i s t i č k e s u k o n c e p c i j e o p t i m i s t i č n e i p u n e n a d e . P o s t o j e svi u n u t a r n j i p r e d u v j e t i z a zdrav i kreativan razvoj ličnosti. Ono što može omesti t a k a v r a z v o j m o ž e d j e l o v a t i s a m o i z v a n a . T o s u ograničavajući utjecaji koje na čovjeka ima odgoj, školstvo i socijalne ustanove. Rogers s m a t r a da poje dinac može nadvladati i takve štetne utjecaje, ako je spreman prihvatiti punu odgovornost za samog sebe. R o g e r s v j e r u j e d a ć e , k a d t o s v i b u d u u č i n i l i , i z s v i j e t a nestati represija i podjarmljenost. T a k v a samoodgovornost je ujedno i p r e d u v j e t za pojavljivanje j e d n e n o v e ličnosti k o j a će biti: »Visoko svjesna, s a m o u p r a v n a , m o ž d a više o r i j e n t i r a n a n a istraživanje u n u t a r n j e g svijeta ne goli izvanjskog, k o j a će prezirati k o n f o r m n o s t institucijama i d o g m u autori t e t a « ( R o g e r s , 1974).
Struktura ličnosti SiiTikturni aspekti Rogersove teorije ličnosti su malobrojni. On s a m više p a ž n j e p o s v e ć u j e dinamici i promjenama u ličnosti negoli s t r u k t u r a l n i m a s p e k t i m a . O s n o v n i s t r u k t u r a l n i a s p e k t i u l i č n o s t i j e s u organizam i vlastito ja ili pojam o sebi. O v d j e ć e m o z a d r ž a t i i j e d a n i d r u g i n a z i v . O s i m o v i h s t r u k t u r a l n i h k o n s t r u k a t a u njegovoj teoriji j o š se javljaju k o n s t r u k t i : feno menalnog polja, svijesti, idealnog ja i nesvijesti. Organizam. Psihološki shvaćen organizam je sjedište cjelokupnog isku s t v a p o j e d i n c a . I s k u s t v o ili d o ž i v l j a v a n j e d e f i n i r a n o j e k a o s v e o n o š t o j e u o d r e đ e n o m t r e n u t k u potencijalno d o s t u p n o svijesti, a što se d o g a đ a u n u t a r organizma. U k u p n o iskustvo pojedinca čini njegovo fenomenalno polje. Isku s t v o ili f e n o m e n a l n o p o l j e n a s t a j e u k o n t a k t u p o j e d i n c a s i z v a n j s k o m s t v a r nošću, tj. s percepcijom vanjskog svijeta i s doživljajima vezanim za s a m organizam. P r e m a tome, ukupni sustav percepcija i značenja tvori fenome nalno polje pojedinca. To fenomenalno polje pojedinca ujedno je i njegov okvir referencije u o d n o s u n a kojeg o n i n t e r p r e t i r a svoje doživljaje. O n o p r e d s t a v l j a s u b j e k t i v n u ili f e n o m e n a l n u r e a l n o s t z a r a z l i k u o d o b j e k t i v n e i l i vanjske realnosti. U k u p n o i s k u s t v o p o j e d i n c a ili n j e g o v o f e n o m e n a l n o polje o d n o s n o nje g o v s u b j e k t i v n i s v i j e t ili s u b j e k t i v n a r e a l n o s t i m a s v o j s v j e s n i i s v o j n e s v j e s n i dio. Svjesni dio fenomenalnog polja predstavlja onaj dio tog polja koji j e 280
simboliziran. S v i j e s t j e , d a k l e , s i m b o l i z i r a n o i s k u s t v o . O n a j d i o u k u p n o g fe n o m e n a l n o g p o l j a ili i s k u s t v a k o j i n i j e s i m b o l i z i r a n , n e m o ž e b i t i s v j e s n i dio, već j e to nesvjesni dio iskustva. O r g a n i z a m m o ž e reagirati i diskrimininirati n e s a m o doživljaje koji su simbolizirani i svjesni, već može reagirati i n a subcepcije, tj. percepcije ispod perceptivnog limena. S i m b o l i z i r a n o ili s v j e s n o i s k u s t v o p o j e d i n a c u s p o r e đ u j e s o k o l n i m svi j e t o m . N a t a j n a č i n p o j e d i n a c testira svoje percepcije služeći se o k o l i n o m . One percepcije koje su pogrešne i ne odgovaraju stvarnosti m o g u utjecati n a t o d a p o n a š a n j e p o j e d i n c a p o s t a n e n e r e a l i s t i č n o , j e r za r e a l i s t i č n o p o n a šanje su p o t r e b n e točne i provjerene percepcije. P r e m a tome, p o t r e b n o je da p o s t o j i n a č i n n a koji se m o g u razlikovati t o č n e o d n e t o č n i h p e r c e p c i j a , činje nice o d fikcija. U o d g o v o r u n a to p i t a n j e R o g e r s o b j a š n j a v a da svaki doživljaj p o j e d i n c a ili o n o š t o p o j e d i n a c m i s l i , n e p r e d s t a v l j a z a p o j e d i n c a a u t o m a t s k i t u r e a l n o s t . S v a k i t a k a v d o ž i v l j a j j e s a m o j e d n a hipoteza o realnosti. Ta hipoteza m o ž e b i t i t o č n a ili p o g r e š n a , a l i d o t l e d o k n i j e t e s t i r a n a u o d n o s u n a r e a l n o s t , ništa se o njoj n e m o ž e reći. Š t o z a R o g e r s a z n a č i t e s t i r a n j e o s o b n o g i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j a ? T o z n a č i provjeravanje točnosti primljene informacije na osnovi koje je neka hipoteza p o s t a v l j e n a u o d n o s u n a d r u g e i z v o r e i n f o r m a c i j a . Instrumenti k o j i m a se p o j e d i n a c služi p r i t a k v o m t e s t i r a n j u vrlo su često njegova osjetila. N a p r i m j e r , u k o l i k o n e t k o želi p r o v j e r i t i u k o j o j se o d dvije p o s u d e nalazi ulje, a u k o j o j o c a t , o n ć e p o m i r i s a t i ili k u š a t i s a d r ž a j j e d n e i n a o s n o v i o k u s n i h ili m i r i s n i h p o d a t a k a z a k l j u č i t i k o j a o d n j i h s a d r ž i u l j e a k o j a o c a t . T a k v i m p r o c e s o m p r o v j e r a v a j u s e p o d a c i iz j e d n o g m a n j e s i g u r n o g i z v o r a s d i r e k t nim senzomim podacima. U o b i č n o m životu većina ljudi postupa, na žalost, drugačije. Većina ljudi g o t o v o u v i j e k prihvaća svoje vlastito iskustvo i doživljaje kao vjerne reprezentante realnosti i ne tretira ih kao hipoteze koje bi tek trebalo provje ravati. U t o m e j e v e l i k a r a z l i k a i z m e đ u R o g e r s o v a č o v j e k a i K e l l y j e v a čov jeka. D o k Kelly zamišlja čovjeka k a o znanstvenika koji vrši n e p r e k i d n u pro vjeru i testiranje vlastitih k o n s t r u k a t a i interpretacija, dotle Rogers s m a t r a d a ljudi u većini situacija n e p r o v j e r a v a j u svoje doživljaje. Oni ih j e d n o s t a v n o zamjenjuju za realnost. Z b o g toga p o j e d i n a c u m n o g o slučajeva u m j e s t o spo znaje i znanja i m a zablude i p r e d r a s u d e o sebi i svojoj okolini. Takve ličnosti su p o R o g e r s o v u mišljenju defektne, jer: »Cjelovita ličnost je o n a koja je u p o t p u n o s t i o t v o r e n a p r e m a p o d a c i m a iz u n u t a r n j e g d o ž i v l j a v a n j a i p r e m a p o d a c i m a iz d o ž i v l j a v a n j a v a n j s k o g s v i j e t a « ( R o g e r s , 1977, s t r . 2 5 0 ) . Vlastito ja ( s e l f ) . V l a s t i t o j a j e n a j v a ž n i j i s t r u k t u r a l n i k o n s t r u k t u d a n a š njoj Rogersovoj teoriji ličnosti. Ranije to nije bio slučaj. Na p o č e t k u svog r a d a Rogers je s m a t r a o da je p o j a m vlastitog ja nejasan d znanstveno besmi s l e n a r i j e č k o j a j e i z b a č e n a iz p s i h o l o š k o g r j e č n i k a o n d a k a d i i n t r o s p e k c i j a iz p s i h o l o g i j e . M e đ u t i m , n j e g o v i k l i j e n t i s u s t a l n o k o r i s t i l i t a j t e r m i n i o n j e p o m a l o spoznavao da je vlastito j a jedan značajan element iskustva ljudi i d a n j e g o v i k l i j e n t i č e s t o i m a j u t e n d e n c i j u ili ž e l j u d a p o s t a n u s l i č n i ili i d e n t i č n i s v l a s t i t o m o s o b i n o m ili r e a l n i m j a . V l a s t i t o j a , p r e m a t o m e , z n a č i z a l j u d e pojam o sebi. V l a s t i t o j a ili p o j a m o s e b i R o g e r s d e f i n i r a k a o : » . . . o r g a n i z i r a n i , k o n z i stentni, konceptualni gestalt koji tvore percepcije karakteristika samog sebe ili m e n e , o s a m o m s e b i ili m e n i i p e r c e p c i j e o d n o s a s a m o g s e b e ili m e n e 281
p r e m a d r u g i m a i p r e m a različitim a s p e k t i m a života zajedno s vrijednostima k o j e s u i m p r i d r u ž e n e . T o j e c j e l i n a ili g e s t a l t k o j a j e d o s t u p n a svijesti, ali n i j e n u ž n o u s v i j e s t i . T o j e f l u i d n i , p r o m j e n l j i v i g e s t a l t ili c j e l i n a , t o j e j e d a n p r o c e s , a l i j e u s v a k o m č a s u j e d a n s p e c i f i č n i e n t i t e t « ( R o g e r s , 1959, s t r . 200). P o j a m o s e b i ili v l a s t i t o j a (self) n a s t a j e diferencijacijom iz fenomenal nog ili perceptivnog polja ili iz u k u p n o g i s k u s t v a p o j e d i n c a . P o j a m o s e b i s e , p r e m a t o m e , s a s t o j i o d s v j e s n i h p e r c e p c i j a i v r i j e d n o s t i u vezi sa s o b o m ili o s e b i . T a j p o j a m o z n a č a v a s h v a ć a n j e k o j e p o j e d i n a c i m a o s e b i i o t o m e k a k v a j e o n l i č n o s t . P o j a m o s e b i j e , n a d a l j e , n e k a v r s t a s l i k e ili p r e d o d ž b e o s e b i . V a ž n i e l e m e n t i t o g p o j m a j e s u svijest o postojanju ( » J a j e s a m « ) i svi jest o funkciji (»Ja m o g u « ) . Percepcija sebe i m a sva obilježja p e r c i p i r a n j a u o p ć e i slijedi iste z a k o n e koje je utvrdila o p ć a psihologija. Zatim, iako je fluidna, ta percepcija sebe i m a u v i j e k o d r e đ e n u s t r u k t u r u ili o b r a z a c . O n a p r e d s t a v l j a o r g a n i z a c i j u , o r g a n i z i r a n u cjelinu k o j a i m a svoju konzistenciju. O n a se, dakle, n e sastoji od tisuća pojedinačnih i nezavisno uvjetovanih odgovora kako to misle bihev i o r i s t i i r e f l e k s o l o z i , v e ć j e t o o b l i k o v a n a c j e l i n a koja se mijenja sa svakim novim elementom ili doživljajem, ali u v i j e k z a d r ž a v a obilježje o r g a n i z a c i j e i oblikovanosti. N a d a l j e , vlastito ja nije neki homunkulus ili m a l i č o v j e k u g l a v i k o j i n a s d o ž i v l j a v a . Ja n e č i n i n i š t a , o n o n e k o n t r o l i r a p o n a š a n j e . Ja je samo simbolizacija dijela ukupnog iskustva pojedinca. Obilježje je p o j m a o sebi t a k o đ e r d a j e s v j e s t a n d i o i s k u s t v a k o j i j e u v i j e k d o s t u p a n svijesti. P r e m a t o m e , vla stito j a nije n i k a k a v čovječuljak (kako to doživljava običan čovjek) nego j e d n o organizirano tijelo percepcija o sebi koje je d o s t u p n o svijesti i koje se p o d v r g a v a o p ć i m z a k o n i m a p e r c i p i r a n j a , u p r v o m r e d u , k a k o se čini, gestaltističkim. O v d j e v a l j a n a p o m e n u t i d a p o j a m o s e b i ili o v l a s t i t o m j a i m a d o s t a d u g u p o v i j e s t u p s i h o l o g i j i . T a j j e p o j a m b i o r a z l i č i t o d e f i n i r a n . K a t k a d a s u se u v e z i s n j i m p o d r a z u m i j e v a l i stavovi i osjećaji koje pojedinac ima o sebi. U d r u g i m d e f i n i c i j a m a t a j j e p o j a m b i o k o n c i p i r a n k a o grupa psiholoških pro cesa koji upravljaju nečijim ponašanjem. Prve koncepcije nazivane su vlastito ja kao objekt, a d r u g e vlastito ja kao proces. P r v e s u b l i ž e R o g e r s o v u self u a d r u g e F r e u d o v u e g u . H i l g a r d j e (1949) u p o j a m s e l f a u k l j u č i o i p o d s v j e s n e s t a v o v e . N a taj n a č i n self j e p o s t a o i s p o s o b a n za s a m o o b m a n u i v e z a n za osjećaj krivnje koji je m o g a o n a njega djelovati. U takvoj situaciji p o j a m o sebi nije bilo m o g u ć e ispitivati n a d i r e k t a n način p u t e m svijesti o sebi, već n a i n d i r e k t a n , n e i n t r o s p e k t i v a n n a č i n k a k o se t o r a d i u psihoanalizi — p r e k o s n o v a , s l o b o d n i h a s o c i j a c i j a i p r o j e k t i v n i h t e s t o v a . N a d a l j e , V e r n o n j e (1963) s u g e r i r a o d a p o j e d i n a c i m a više svojih ja ili mnogo svojih ja. P o s t o j i t a k o socijalno ja k o j e j e j a v n o i z a j a v n o s t , o n d a p o s t o j i svjesno privatno ja, o n d a privatno ja koje nije svjesno ali m o ž e p o s t a t i svjesno u k o l i k o j e p o j e d i n a c p r i s i l j e n n a t o , z a t i m p o s t o j i n e s v j e s n o ili represirano ja k o j e j e t o l i k o p o t i snuto da ne može n i k a d a postati svjesno. Zbog toga je jasno zašto je Rogers izbjegavao taj p o j a m n a p o č e t k u svog rada. P o j a m o s e b i ili v l a s t i t o m j a p o j a v i o s e k o d R o g e r s a 1947. g o d . u o p i s u klijentice Vib. N a p o č e t k u psihološke terapije njena svjesna percepcija sebe o d r a ž a v a l a se u o v a k v i m n j e z i n i m i z r i č a j i m a : »Ja n i s a m p o s t u p a l a k a o j a ; t o n e sliči k a o d a s a m j a ; j a s a m r a z l i č i t a o s o b a o d o n e k o j a s a m bila u 282
prošlosti; ja n e m a m nikakvih emocionalnih reakcija n a situacije; zabrinuta s a m za sebe; n e r a z u m i j e m s e b e ; j a n e z n a m što se d o g a đ a sa m n o m , « N a k r a j u p s i h o l o š k e t e r a p i j e percepcija vlastitog ja s e b i t n o i z m i j e n i l a : » S a d a s e više i n t e r e s i r a m o s a m o j sebi. I m a m n e k u individualnost, n e k e interese. J a m o g u r a z u m j e t i s a m u s e b e bolje, m n o g o bolje.« N a o s n o v i t a k v i h izričaja R o g e r s j e d o š a o d o z a k l j u č k a d a j e ja ili p e r c e p c i j a s a m o g s e b e v a ž a n e l e m e n t l j u d s k o g d o ž i v l j a j a i d a j e cilj pojedinca da postane svoj pravi ja. Kasnije je R o g e r s d o š a o d o spoznaje da je, o s i m definicije i teorijske k o n c e p c i j e o v l a s t i t o m j a ili o s a m o m s e b i , p o t r e b n a i operaciona definicija toga pojma, o d n o s n o j e d a n istraživalački i n s t r u m e n t ili i n s t r u m e n t za p r o c j e n u p o j m a o sebi koji i m a n e k i p o j e d i n a c . D a bi d o š a o do o p e r a c i o n e de finicije tog p o j m a , R o g e r s j e p o č e o n a m a g n e t o f o n u s n i m a t i svoje i n t e r v j u e s klijentima i kategorizirati t e r m i n e i izraze o vlastitom ja svojih klijenata služeći se t e h n i k o m a n a l i z e s a d r ž a j a . U t v r đ e n e k a t e g o r i j e s u i m a l e z a d o v o ljavajući s t u p a n j slaganja m e đ u različitim s u c i m a i pokazivale su konzistentne promjene u koncepciji vlastitog ja klijenata u toku psihološke terapije. N a o s n o v i t o g a j e R o g e r s z a k l j u č i o d a i m a j u i konstruktnu valjanost. To je b i o p o č e t a k objektivnog i znanstvenog proučavanja pojma o sebi. 1 9 5 3 . j e S t e p h e n s o n s t v o r i o Q - t e h n i k u ili t e h n i k u s o r t i r a n j a t v r d n j i . O v u j e t e h n i k u Rogers počeo primjenjivati u analizi i u procjenjivanju p o j m a o sebi koriste ći s e t v r d n j a m a o s e b i i t o j e p o s t a l a s t a n d a r d n a t e h n i k a i i n s t r u m e n t z a p r o c j e n u p o j m a o sebi k a o i za p r a ć e n j e efekata psihološke terapije. O s i m s v o j e g j a ili v l a s t i t o g j a , s v a k i p o j e d i n a c i m a j o š i p o j a m o vlasti tom idealnom ja. I d e a l n o j a p r e d s t a v l j a p o j a m o t o m e k a k a v b i p o j e d i n a c želio biti. I d e a l n o j a u k l j u č u j e u sebi sva o n a z n a č e n j a i p e r c e p c i j e k o j e po jedinac visoko cijeni. Te percepcije i značenja su potencijalno značajni za realno ja. Idealno ja kod Rogersa odgovara n a određeni način superegu kod Freuda. Idealno ja i realno ja m o g u biti u različitim m e đ u s o b n i m odnosima. I z m e đ u n j i h m o ž e p o s t o j a t i v e ć a ili m a n j a s l i č n o s t . I d e a l n o j a p o j a v l j u j e s e u nedirektivnoj terapiji kao parametar u odnosu na kojeg se utvrđuju pro mjene u realnom ja, odnosno uspjeh psihološke terapije. Nesukladnost izme đu idealnog i realnog ja, p r e m a Rogersu, jedan je od osnovnih uzroka nepri lagođenog ponašanja pojedinaca i osjećaja nezadovoljstva. Osim ove vrste n e s u k l a d n o s t i n o r m a l n o funkcioniranje pojedinca m o g u sprečavati i nesukladnost između subjektivne realnosti pojedinca i objektiv ne realnosti (tj. između subjektivnog fenomenalnog polja i realne stvarnosti) i nesukladnost između p o j m a o sebi i stvarnog iskustva pojedinca. K a d je slika o s e b i u s k l a d u s d o ž i v l j a v a n j e m p o j e d i n c a , o n d a t o p r e m a R o g e r s u (1959) omogućava pojedincu da razvije u potpunosti svoju ličnost, tj. da postigne potpuno funkcioniranje, prilagođenost i zrelost. Takva je ličnost u stanju d a n i j e d a n d i o d o ž i v l j a v a n j a s v o g o r g a n i z m a n e z a n e m a r i ili n e p o t i s n e , t j . s p o s o b n a j e d a prihvati cjelokupno iskustvo svog organizma bez pojave tje skobe ili anksioznosti, odnosno bez osjećaja ugroženosti. Zbog toga se t a k v e ličnosti ne ponašaju defanzivno u o d n o s u na doživljavanje. D o ž i v l j a v a n j e ili i s k u s t v o p o j e d i n c a z a R o g e r s a z n a č i : » . . . s v e š t o s e d o g a đ a u n u t a r granica o r g a n i z m a u s v a k o m času a što je potencijalno do s t u p n o svijesti. Taj t e r m i n p o d r a z u m i j e v a i događaje kojih p o j e d i n a c nije svjestan k a o i sve f e n o m e n e koji su u s v i j e s t i . . . T r e b a istaći d a se isku stvo odnosi na određeni čas, a ne na n e k u akumulaciju prošlog iskustva« ( R o g e r s , 1959, s t r . 197). 283
Procesi i dinamika ličnosti Dok je F r e u d s m a t r a o da su k o m p o n e n t e ličnosti stabilne i trajne, Ro gers s m a t r a d a je u ličnosti sve promjenljivo. Dok je F r e u d s m a t r a o da je ličnost j e d a n dinamički sustav energije koji se stalno vraća u stanje ravno teže i s m a n j e n j e napetosti, dotle Rogers s m a t r a da je čovjek u s m j e r e n pre m a naprijed. Zbog toga za njega smanjenje napetosti n e m a s a m o p o sebi veliko značenje. Prema mišljenju Rogersa: »Organizam posjeduje jednu temeljnu tenden ciju i n a s t o j a n j e , a ta j e d a aktualizira, održi i pojača svoje doživljavanje« ( 1 9 5 1 , s t r . 4 8 7 ) . Ova tendencija aktualiziranju predstavlja osnovni i jedini mo tiv koji j e toliko z n a č a j a n za p o j e d i n c a d a u p r a v l j a njegovim p o n a š a n j e m o d rođenja do smrti. Taj jedini pravi motiv, osim toga što usmjerava ponašanje i e n e r g i z i r a . T e n d e n c i j a a k t u a l i z a c i j i l i č n o s t i ili s a m o a k t u a l i z a c i j i p r e d s t a v l j a » u n u t a r n j u tendenciju o r g a n i z m a da razvije sve svoje kapacitete n a način k o j i ć e s l u ž i t i o d r ž a v a n j u i l i p o j a č a v a n j u l i č n o s t i « ( R o g e r s , 1959, s t r . 196), P r e m a t o m e , p r i m a r n i m o t i v ljudskog života i egzistencije pojedinca jest mo tiv k a k o postići o n o najbolje što m u njegova n a s l j e đ e n a p r i r o d a d o p u š t a d a bude. To je ujedno i jedini pravi motiv ljudskog ponašanja. Rogers smatra da specifikacija ostalih m o t i v a k a o što su glad, žeđ, seks i drugi nije p o t r e b n a ni važna. Rogers te motive s m a t r a sastavnim dijelom glavnog motiva i oni predstavljaju s a m o p o s e b n e izraze glavnog motiva ljudske prirode. Tako, n a p r i m j e r , glad k a o m o t i v služi o d r ž a n j u i p o j a č a n j u organizma, dakle, služi temeljnom motivu ljudskog ponašanja a to je aktualizacija. Slično t o m e i seks k a o m o t i v služi p o j a č a v a n j u ličnosti. Slično je i s m o t i v o m u s p j e h a koji j e M u r r a y s m a t r a o o s n o v n i m m o t i v o m ljudi. P o t r e b a za u s p j e h o m m o ž e se shva titi s a m o k a o j e d a n izražaj R o g e r s o v a t e m e l j n o g motiva, a to j e m o t i v aktualizacije ličnosti. K r o z u s p j e h pojedinac pronalazi načine da ispuni svoje mogućnosti i svoje ljudske potencijale. Ovaj temeljni ljudski m o t i v i m a više obilježja i njegova p r i s u t n o s t d o v o d i do brojnih i velikih p r o m j e n a u organizmu. J e d n a od najvažnijih karakteri stika tendencije aktualiziranja jest da je ona u g r a đ e n a u fiziološke p r o c e s e c i j e l o g t i j e l a . To je biološka činjenica, a ne psihološka tendencija. N a jed noj osnovnoj, organskoj razini ova tendencija uključuje održavanje orga nizma zadovoljavanjem njegovih osnovnih životnih potreba kao što su po t r e b e za k i s i k o m , v o d o m i h r a n o m . Obilježje j e tog motiva, nadalje, da o n o m o g u ć a v a rast i jačanje organizma, osigurava razvoj, diferencijaciju, regeneraciju i stalno funkcioniranje organizma. J o š važnije obilježje t o g m o t i v a za ličnost p o j e d i n c a i čovjeka u o p ć e j e s t š t o o n p r e d s t a v l j a p o k r e t a č k u s n a g u z a p o s t i z a n j e veće autonomije, neovi snosti, samopouzdanja, obogaćivanja iskustva i kreativnosti pojedinca. T e n d e n c i j a aktualizaciji služi k a o kriterij za p r o c j e n u o d r e đ e n o g isku stva. Taj proces v r e d n o v a n j a iskustva u o d n o s u na tendenciju aktualiziranja R o g e r s n a z i v a organizmičkim procesom vrednovanja. Na osnovi tog procesa v r e d n o v a n j a s v a o n a i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j i k o j i s u p e r c i p i r a n i k a o k o r i s n i i l i kao on: koji p r i d o n o s e o d r ž a n j u i pojačavanju osobe v r e d n o v a n i su pozitiv n o i traženi. Takvi pozitivni doživljaji i iskustva p r u ž a j u p o j e d i n c u osjećaj z a d o v o l j s t v a . N a s u p r o t t o m e , o n a i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j i k o j i s u s u p r o t n i o d r ž a n j u , r a s t u i j a č a n j u o s o b e , v r e d n o v a n i s u n e g a t i v n o i n j i h t a o s o b a ili p o jedinac izbjegava. P r e m a tome, organizmički proces vrednovanja koji nepre284
kidno traje omogućuje osobi da evaluira svoje vlastito iskustvo u odnosu n a t o d a li t o i s k u s t v o ili d o ž i v l j a v a n j e o l a k š a v a ili o t e ž a v a n j e n u p r i r o d n u t e ž n j u z a a k t u a l i z a c i j o m ili o s t v a r e n j e m . T e n d e n c i j a o s t v a r e n j u n e m a z a cilj s a m o s n i ž a v a n j e n a p e t o s t i , o d n o s n o o d r ž a v a n j e ž i v o t n o g p r o c e s a i t r a ž e n j e s m i r e n j a ili m i r o v a n j a , v e ć i p o r a s t n a p e t o s t i . P r e m a t o m e , cilj c j e l o k u p n o g p o n a š a n j a n i j e o s l o b a đ a n j e o d na p e t o s t i već j e to p o n a š a n j e m o t i v i r a n o p o t r e b o m d a se razvija i n a p r e d u j e . Proces rasta koji dovodi do realizacije potencijalnosti i kapaciteta pojedinca upravlja njegovim ponašanjem. T r e b a s p o m e n u t i d a o v u tendenciju ostvarenja ili aktualizacije Rogers s m a t r a zajedničkom svim f o r m a m a života, a n e s a m o svojstvenom čovjeku. To je bit života. O v a t e ž n j a z a a k t u a l i z a c i j o m k o d č o v j e k a i z r a ž a v a s e n a n a j razlici ti j e n a č i n e : ž e l j o m ili t e ž n j o m d a s e n e š t o p o s t i g n e , d a s e p o s t i g n e o n o š t o n e čiji život o b o g a ć u j e i š t o p o j e d i n c a z a d o v o l j a v a ( n a p r i m j e r n a p r e d o v a n j e u poslu, n a s t o j a n j e d a se p o v e ć a znanje, d a se p o j a č a imaginacija, da se po m o g n e d r u g i m a , d a se d o b i j u priznanja, bolje ocjene, d a se n e š t o ostvari, d a s e p o s t i g n e u s p j e h u s p o r t u ili s t v a r a l a š t v u , d a s e u s p j e š n o i d e n t i f i c i r a s o k o l i n o m ili p o j e d i n c i m a i t d . ) . R o g e r s s m a t r a d a j e g o t o v o s v e š t o l j u d i č i n e u s m j e r e n o k a p o v e ć a n j u n j i h o v e v l a s t i t e k o m p e t e n c i j e i o s t v a r e n j u ili aktualizaciji njih samih. Tendencija aktualizacije znači kretanje od jednostavnih struktura p r e m a diferenciranim i bolje integriranim strukturama, kretanje od zavisnosti pre m a nezavisnosti o d drugih i okoline, od fiksiranosti i rigidnosti p r e m a slobodi izražavanja. Rogersov p o j a m aktualizacije ličnosti podsjeća u t o m pogledu na k o n c e p c i j u e g a u e g o p s i h o l o g i j i k o j a s e r a z v i l a iz k l a s i č n e p s i h o a n a l i t i č k e teorije. T a k o , n a p r i m j e r . W h i t e opisujući m o t i v k o m p e t e n c i j e kaže: »Čak i k a d s u n j e g o v e p r i m a r n e p o t r e b e z a d o v o l j e n e i njegovi h o m e o s t a t i č k i izbo r i i z v r š e n i , o r g a n i z a m j e i d a l j e a k t i v a n , ž i v i a n g a ž i r a n « (1959, s t r . 3 1 5 ) . V j e r o j a t n o najvažniji a s p e k t m o t i v a za a k t u a l i z a c i j o m u vezi s ličnošću j e s t t e ž n j a ili n a g o n z a s a m o a k t u a l i z a c i j o m , t j . z a p o s t i z a n j e m n e z a v i s n o s t i , k o m p l e k s n o s t i , zrelosti i svih već s p o m e n u t i h obilježja a k t u a l i z i r a n e lično sti. T e n d e n c i j a za s a m o a k t u a l i z a c i j o m d o v o d i i d o f o r m i r a n j a a d e k v a t n i j e osobe. Motiv aktualizacije je, valja reći, postavljen u Rogersovoj teoriji kao postulat i nije bio m n o g o empirijski istraživan. U t o k u p r o c e s a a k t u a l i z i r a n j a d o l a z i d o p o j a v e v e ć i h ili m a n j i h i n k o n g r u e n c i j a ili n e s k l a d a . R o g e r s p o s e b n u v a ž n o s t p r i d a j e d v j e m a v r s t a m a s u k l a d n o s t i . T o j e s a m o k o n z i s t e n c i j a ili k o n z i s t e n c i j a s a s o b o m i k o n g r u e n c i j a iz m e đ u v l a s t i t o g j a i d o ž i v l j a v a n j a . O r g a n i z a m p r e m a m i š l j e n j u R o g e r s a dje luje t a k o d a nastoji održavati konzistenciju između percepcija s a m o g sebe s j e d n e s t r a n e i k o n g r u e n c i j u i z m e đ u t i h a u t o p e r c e p c i j a ili p e r c e p c i j a s e b e i i s k u s t v a ili d o ž i v l j a v a n j a . N a č i n i p o n a š a n j a k o j e o r g a n i z a m u s v o j i v e ć i n o m s u o n i k o j i s u k o n z i s t e n t n i s p o j m o m o sebi« ( R o g e r s , 1951. s t r . 507). P o j a m o s a m o k o n z i s t e n c i j i ili k o n z i s t e n c i j i v l a s t i t o g j a s t v o r e n j e u Lec k y j e v o j t e o r i j i l i č n o s t i (1945). V e ć j e L e c k y s m a t r a o d a p o j e d i n a c n e t e ž i u g o d i i i z b j e g a v a n j u n e u g o d e k a o o s n o v n o m m o t i v u već teži o d r ž a v a n j u v l a s t i t e o r g a n i z a c i j e . S v a k i p o j e d i n a c s t v a r a ili r a z v i j a j e d a n s u s t a v v r i j e d nosti. Srž tog sustava vrijednosti jesu vrednovanja samoga sebe. Organi z a m n a k o n t o g a dalje f u n k c i o n i r a i vrši dalja v r e d n o v a n j a t a k o d a bi oču285
v a o i n t e g r i t e t t o g s u s t a v a v r i j e d n o s t i . Z b o g t o g a s u vrednovanja koja čini svaki pojedinac posve subjektivna i pojedinac može biti istinit samo u odnosu na sebe. Z a t o s e p o j e d i n a c p o n a š a t a k o d a j e t o k o n z i s t e n t n o s p o j m o m o sebi i a k o t o m o ž e i n a č e biti š t e t n o i za n j e g a (kao š t o j e t o slučaj s delin k v e n t n i m p o n a š a n j e m ili s k r i m i n a l n i m p o n a š a n j e m ) .
Razvoj ličnosti Rogers nije p o s e b n o razradio proces razvoja ličnosti u k o j e m bi bile pred viđene v r e m e n s k e etape razvoja kao što j e to slučaj s teorijama Freuda, Erik s o n a ili S u l l i v a n a . R a z v o j l i č n o s t i z a n j e g a p r e d s t a v l j a j e d a n k o n t i n u i r a n i p r o c e s koji j e u t o k u i n i k a d a se n e p r e k i d a . Ličnost j e z a p r a v o p r e m a Rog e r s u u n e p r e k i d n o j m j e n i i zato ne p o s t o j e ni p o j e d i n e e t a p e koje bi ozna čavale prijeđeni p u t p r e m a n e k o m k o n a č n o m stanju (kao kod Eriksona, na primjer). U r a n o m d j e t i n j s t v u sve p e r c e p c i j e i doživljaji su j e d i n s t v e n i i neizdifer e n c i r a n i b e z o b z i r a d a li s u u z r o k o v a n i t j e l e s n i m p r o c e s i m a ili i z v a n j s k i m utjecajima i uzročnicima. Dijete ne razlikuje sebe. od okoline, odnosno n e razlikuje ja od ne—ja. M e đ u t i m p o d u t j e c a j e m tendencije za aktualizacijom, koja je urođena, p o s t u p n o počinje razlikovati ono što je dio njega od onoga što je izvan njega. Ova diferencijacija dovodi do razvoja vlastitog ja. Već s m o n a v e l i d e f i n i c i j u v l a s t i t o g j a ili p o j m a o s e b i ( š t o j e j e d n o t e i s t o ) k o j u j e d a o R o g e r s . P r e m a t o m e , p r v a d i f e r e n c i j a c i j a f e n o m e n a l n o g p o l j a ili svi j e t a d o ž i v l j a j a ili i s k u s t v a j e s t d i o k o j i s e p r e p o z n a j e k a o d i o s a m o g s e b e i dio koji ne p r i p a d a organizmu. U t o j p r v o j fazi r a z v o j a ličnosti o d n o s n o v l a s t i t o g j a n a j v a ž n i j i j e p r o ces organizmičkog v r e d n o v a n j a . Malo dijete procjenjuje svaki novi doživljaj n a o s n o v i t o g a d a li o n o l a k š a v a i l i o t e ž a v a u r o đ e n u t e n d e n c i j u r a z v i j a n j a i aktualizacijc. T a k o su, n a primjer, h r a n a , voda, roditeljska ljubav i sigurnost pozitivno vrednovani j e r oni utječu n a jačanje i razvoj organizma. N a s u p r o t t o m e g l a d , ž e đ , b o l , h l a d n o ć a , i z n e n a d n i g u b i t a k r a v n o t e ž e ili p o d l o g e , i z n e n a d n a b u k a , su n e g a t i v n o v r e d n o v a n i j e r ti doživljaji i n t e r f e r i r a j u s održava n j e m biološkog integriteta i razvoja. N a taj način proces organizmičkog vred n o v a n j a p r e d s t a v l j a z a d i j e t e u t o j r a n o j f a z i r a z v o j a j e d a n sustav nadzora i kontrole koji mu omogućava da slijedi ispravan smjer u zadovoljavanju svojih potreba. D i j e t e p r o c j e n j u j e d o ž i v l j a j e n a o s n o v i t o g a d a li i h v o l i ili n a o s n o v i t o g a d a li s u m u u g o d n i ili n e . T a k v e p r o c j e n e s u u f o r m i s p o n t a n i h reakcija i odgovora koji su kod djeteta, misli Rogers, »prirodni«. P r i r o d n i p r o c e s r a s t a o r g a n i z m a vodi u d a l j e m t o k u p r e m a sve većoj diferencijaciji, ekspanziji, p o v e ć a n j u a u t o n o m i j e , većoj socijalizaciji i većoj samoaktualizaciji. Međutim, u t o m procesu interakcija s okolinom i s osoba m a u okolini djeteta p o s t a j e sve važnija. O s o b i t u ulogu u t o m e i m a inter a k c i j a s a značajnim osobama ili značajnim drugima (kako ih Rogers naziva). To su, n a p r i m j e r , roditelji. Što su djetetove kognitivne sposobnosti više razvijene, što dijete postaje više socijalno osjetljivo, njegovo doživljavanje s e b e ili p o j a m k o j e o s e b i i m a p o s t a j e s v e v i š e k o m p l e k s n o i d i f e r e n c i r a n o . U t o j f a z i d o l a z i d o i z r a ž a j a urođena potreba svih ljudi za doživljavanjem, za takvim iskustvima i doživljajima kao što su prihvaćanje, poštivanje, simpa286
t i j a , t o p l i n a i l j u b a v o d s t r a n e d r u g i h iz n j e g o v e o k o l i n e , a o s o b i t o o d s t r a n e z n a č a j n i h o s o b a s k o j i m a ž i v i . O v u p o t r e b u R o g e r s n a z i v a potrebom za pozitivnom pažnjom. Ta p o t r e b a p o s t a j e sve izraženija što se vlastito j a u djeteta više razvija. N a p o č e t k u se t a p o t r e b a izražava u smislu d a se b u d e voljen i k a o p o t r e b a za b r i g o m i s k r b i . Kasnije se ta p o t r e b a za pozitivnom pažnjom ogleda u zadovoljstvu koje prati odobravanje koje dijete p r i m a od s t r a n e d r u g i h , o s o b i t o u p u ć e n o o d z n a č a j n i h o s o b a iz s v o j e o k o l i n e o d n o s n o frustracijom k o j u dijete doživljava o n d a k a d a nailazi n a neodobravanje. O v a p o t r e b a z a p o z i t i v n o m p a ž n j o m m o ž e b i t i u r o đ e n a ili n a u č e n a . R o g e r s s m a t r a da je to za njegovu teoriju razvoja vlastitog ja nevažno iako je skloniji m i š l j e n j u d a j e t a p o t r e b a n a u č e n a u f o r m i sekundarnog motiva. Rogers ističe j e d a n interesantan aspekt ove p o t r e b e za pozitivnom pažnjom. Ta je p o t r e b a recipročna, t j . k a d a n e k a o s o b a p o s t a j e svjesna d a zadovoljava ne čiju p o t r e b u za p o z i t i v n o m p a ž n j o m , t a d a i n j e n a vlastita p o t r e b a za t a k v o m pažnjom biva zadovoljena. J e d n o je od temeljnih Rogersovih shvaćanja da će dijete učiniti skoro sve što može, p a čak žrtvovati i vlastiti proces organizmičkog vrednovanja da bi zadovoljilo svoju p o t r e b u za p o z i t i v n o m p a ž n j o m . T a k o , n a primjer, a k o r o d i t e l j i n z i s t i r a d a s e o n o p o n a š a » k a o d o b r o o d g o j e n o d i j e t e « ili » p r i s t o j n o d i j e t e « d a b i z a s l u ž i l o l j u b a v , s k l o n o s t ili p r i v r ž e n o s t , dijete će početi vlastite doživljaje i iskustva vrednovati prema roditeljskoj predodžbi o »odgojenom« ili »pristojnom«, a ne na osnovi vlastitog organizmičkog procesa vrednova nja ili reagiranja na takve doživljaje. N a primjer, umjesto da slobodno otkri v a k a k o b i i š t o b i d o ž i v l j a v a l o k a d b i u k r a l o n e š t o o d d r u g o g , ili k a d b i k a m e n o m r a z b i l o n e k o s t a k l o ili k a d b i g l a s n o i z r e k l o n e k u k l e t v u , o n o t a k v a p o t e n c i j a l n a i s k u s t v a u n a p r i j e d v r e d n u j e k a o » l o š a « i o s u đ u j e i h ili i z b j e gava. T a k v a s i t u a c i j a i m a z a p o s l j e d i c u d a d j e t e t o v o p o n a š a n j e prestaje biti regulirano stupnjem doživljavanja, održavanja i pojačavanja pojma o sebi, a postaje regulirano vjerojatnošću postizanja pozitivne pažnje drugih osoba. N a t a j n a č i n s t v a r a se s t a n j e n e p o d u d a r n o s t i ili i n k o n g r u e n c i j e i z m e đ u vla s t i t o g j a k o j e s e r a z v i j a iz p r o c e s a o r g a n i z m i č k o g v r e d n o v a n j a i i s k u s t v a . O t o m p r e s u d n o m događaju kaže Rogers slijedeće: » T o j e , k a k o g a m i s h v a ć a m o , prvo otuđenje u čovjeku ( p o d c r t a o A. F . ) . On nije bio i s k r e n p r e m a s a m o m sebi, p r e m a vlastitom o r g a n i z m i č k o m vred n o v a n j u i s k u s t v a , n e g o j e , d a b i s a č u v a o p o z i t i v n u p a ž n j u d r u g i h , p o č e o fal sificirati n e k e vrijednosti koje doživljava i počeo ih percipirati s a m o n a osno vi v r i j e d n o s t i k o j e o n e i m a j u za d r u g e . N o t o n i j e b i o s v j e s t a n izbor, v e ć j e d a n p r i r o d a n i t r a g i č a n r a z v o j u r a n o m d j e t i n j s t v u . Staza razvoja prema psihološkoj zrelosti... je uništavanje ovog otuđenja u funkcioniranju čovjeka ( p o d c r t a o A. F . ) . . . p o s t i z a n j e v l a s t i t o g j a k o j e j e s u k l a d n o s d o ž i v l j a v a n j e m i uspostavljanje jednog jedinstvenog procesa organizmičkog vrednovanja kao r e g u l a t o r a p o n a š a n j a « ( R o g e r s , 1959, s t r . 2 2 6 ) . U v e z i s p o z i t i v n o m p a ž n j o m ili p o z i t i v n i m o d n o s o m d r u g i h r a z v i j a s e j o š j e d n a p o t r e b a u ličnosti p o j e d i n c a . To je p o t r e b a za p o z i t i v n o m p a ž n j o m ili p o z i t i v n i m o d n o s o m p r e m a s a m o m e s e b i . P o z i t i v n a p a ž n j a ili p o z i t i v n i o d n o s p r e m a s e b i ili prihvaćanje sebe predstavlja n a u č e n u potrebu. Ta se p o t r e b a stvara i razvija na osnovi pozitivnih stavova drugih p r e m a nekoj o s o b i . P o z i t i v n o p r i h v a ć a n j e , p a ž n j a ili p r i h v a ć a n j e s e b e u v e z i j e s d o ž i v l j a j e m z a d o v o l j s t v a k o j e izaziva o d o b r a v a n j e , o d n o s n o s doživljajem nezado287
voljstva koje izaziva n e o d o b r a v a n j e s a m o g a sebe. Sa stajališta druge čini se k a o d a j e vlastito j a p o s t a l o svoj vlastiti »značajni drugi«.
osobe
P o t r e b a z a p o z i t i v n i m s a m o p o š t o v a n j e m ili p r i h v a ć a n j e m s a m o g a s e b e o s i g u r a v a r a z v o j p r e m a samostalnoj ličnosti, kao jednom od aspekata samo a k t u a l i z a c i j e , j e r ć e . n a o s n o v i t e p o t r e b e , ponašanje i razvoj pojedinca biti u skladu s pojmom o sebi i p o j e d i n a c s e n e ć e p o n a š a t i n a n a č i n e k o j i s u nekonzistentni t o m p o j m u . Takvo bi ponašanje dovelo do frustracije ove potrebe za samopoštovanjem. P o t r e b a za pozitivnim o d n o s o m d r u g i h p r e m a sebi, o d n o s n o za prihvaćenošću čini dijete sve više osjetljivim n a stavove i očekivanja d r u g i h u od n o s u n a s e b e . T o s e o s o b i t o o d n o s i n a s t a v o v e i o č e k i v a n j e v a ž n i h o s o b a iz n j e g o v a ž i v o t a . N a t a j n a č i n dijete sve više potpada pod njihov utjecaj. Taj p r o c e s n a r o č i t o p o t p o m a ž e činjenica d a većina odraslih svoju pozitivnu paž n j u p r e m a d j e t e t u i njegovu prihvatljivost za njih uvjetuju. N a p r i m j e r : »Ja ć u t e b o l j e p o š t i v a t i , p r i h v a t i t i j e d i n o a k o si o n a k a v k a k v o g t e j a z a m i š l j a m ili o č e k u j e m « . O v u v r s t u p o z i t i v n e p a ž n j e ili p r i h v a t l j i v o s t i R o g e r s n a z i v a uvjetnom pozitivnom pažnjom ili uvjetnom prihvatljivošću odnosno uvjet nim prihvaćanjem ili uvjetima vrijednosti. Prema tome, takva uvjetovana pozitivna pažnja predstavlja situacije u kojima dijete dobiva pohvale, pažnju, p r i z n a n j e , o d o b r a v a n j e i d r u g e v r s t e n a g r a d a zbog toga što se p o n a š a u s k l a a u s tuđim koncepcijama o t o m e kakvo bi trebalo biti. Tako uvjetovani pozitivni odnosi i uvjetovano prihvaćanje nekog vrlo su česti u o b i č n o m životu. N a p r i m j e r , p o j e d i n a c u životu biva u n a p r i j e đ e n n a osnovi svoje po s l u š n o s t i ili n a o s n o v i s v o j i h s p o s o b n o s t i . U s v i m t a k v i m s l u č a j e v i m a s l i k a k o j u pojedinac i m a o sebi i njegovo samopoštovanje ovise o udovoljavanju ili ispunjavanju zahtjeva i standarda koje su drugi postavili. R o g e r s ističe d a s u uvjeti koji s u p o s t a v l j e n i d j e t e t u za p o s t i z a n j e vri jednosti i za njegovu prihvatljivost štetni i pogubni za njegovo nastojanje da postane p o t p u n o funkcionirajuća osoba. To je stoga što dijete u svojoj p o t r e b i za p o z i t i v n o m p a ž n j o m i p o t r e b i da b u d e p r i h v a ć e n o od d r u g i h poku šava da dostigne s t a n d a r d e koje su m u drugi postavili, a ne da identificira i p o s t i g n e o n o š t o ž e l i ili š t o j e s t . N a t a j n a č i n o n o p o č i n j e v r e d n o v a t i s e b e i svoju vrijednost n a osnovi onih vlastitih akcija, misli i osjećaja koje su n a g r a đ e n e i p o d r ž a n e . N a taj se način stvara p o j a m o sebi koji je u neskladu s organizmičkim iskustvom ili -fenomenalnim poljem pojedinca. T a k a v ne s k l a d n e p r e d s t a v l j a o d g o v a r a j u ć u o s n o v i c u z a psihološko zdravlje i može b i t i u z r o k o m psiholoških poremećaja. Uvjetovana vrijednost izgleda da je p r i s u t n a u životu svakog pojedinca. M e đ u t i m , R o g e r s s m a t r a da se pozitivna pažnja m o ž e davati i p r i m a t i bez obzira na vrijednost nekog specifičnog oblika ponašanja. To bi značilo da s e n e k a o s o b a u c j e l i n i p r i h v a ć a ili o d b i j a , t j . p r i h v a ć a ili o d b i j a k a o c j e l i n a . T o znači d a se n e k a o s o b a t r e b a p r i h v a ć a t i k a o cjelina i poštivati bezuvjetno b e z »ako« i » u k o l i k o « o d n o s n o »ali«. T a k v o b e z u v j e t n o p r i h v a ć a n j e i cijenjenje uočljivo je u majčinskoj ljubavi p r e m a djetetu. Majka, bez obzira na d j e t e t o v o p o n a š a n j e , o s j e ć a j e ili m i s l i v o l i i c i j e n i s v o j e d i j e t e . O n a v o l i t o dijete jer je njezino, a n e zbog toga što ispunjava neke određene specifične u v j e t e ili z a h t j e v e o d n o s n o n j e n a očekivanja. To je tako u idealnom slučaju, j e r s u m n o g e m a j k e zahtijevajuće i uvjetuju svoju ljubav ovim ili onim. T a k v u i d e a l n u l j u b a v m a j k e p r e m a d j e t e t u F r o m m n a z i v a » m a j č i n s k o m lju b a v l j u « i r a z l i k u j e j e o d » o č i n s k e ljubavi« k o j a se p r u ž a d j e t e t u z a t o š t o j e 288
i s p u n i l o o v a j i l i o n a j u v j e t ili o n d a k a d a d i j e t e živi p r e m a z a h t j e v i m a r o d i t e l j a ( F r o m m , 1956). Bezuvjetna pažnja ili bezuvjetno prihvaćanje može po s t o j a t i i o n d a k a d a se svi p o s t u p c i d j e t e t a n e v r e d n u j u j e d n a k o . R o g e r s s m a t r a d a s u b e z u v j e t n o p r i h v a ć a n j e ili b e z u v j e t n a l j u b a v n e o p h o d n i z a r a z v o j zrele ličnosti. Ukoliko pojedinac u životu doživljava izrazito t a k v u ljubav i p r i h v a ć a n j e k o d njega se »neće razviti u v j e t o v a n o s t vlastite vrijednosti, nje govo s a m o p o š t o v a n j e bit će n e u v j e t o v a n o , p o t r e b e za p o z i t i v n o m prihvaćen o š ć u , p o š t o v a n j e m i s a m o p o š t o v a n j e m n i k a d a neće biti p r o t u s l o v n e s organ i z m i č k o m evaluacijom i p o j e d i n a c će nastaviti d a b u d e i dalje prilagođen i p o t p u n o će funkcionirati. Ovaj je lanac događaja hipotetički m o g u ć i zbog t o g a t e o r e t s k i v a ž a n i a k o se n e p o j a v l j u j e u a k t u a l n o s t i « (ibid. s t r . 224). Rogers s m a t r a da u djetetovu ponašanju n e m a ničega što bi opravda v a l o t o d a m u r o d i t e l j i k a ž u : » A k o u č i n i š t o i t o ili a k o t a k o m i s l i š , o n d a t e više n e m o g u voljeti ni cijeniti«. Roditeljima je teško prihvatiti takav stav o bezuvjetnom prihvaćanju p o n a š a n j a njihova djeteta. To načelo ne znači, m e đ u t i m , da roditelji trebaju o d o b r a v a t i ili p r i h v a ć a t i s v e o n o š t o n j i h o v o d i j e t e r a d i . M e đ u t i m , k a d g a o n i k o r e ili k a ž n j a v a j u z b o g o n o g š t o j e u č i n i o , t o t r e b a b i t i u č i n j e n o n a ta k a v n a č i n da u o p ć e n e d o v o d e u p i t a n j e d j e t e t o v u p o t r e b u za p o z i t i v n i m pri h v a ć a n j e m . A k o s e d j e t e t u k a ž e d a j e z l o č e s t o ili g a s e k a ž n j a v a , o n d a o n o nije p o z i t i v n o v r e d n o v a n o . Ako m u se, p a k , j e d n o s t a v n i m i n j e m u razumlji v i m r i j e č i m a o b j a s n e uzroci i razlozi n e k e z a b r a n e , o n d a je t i m e o d r ž a n o po š t o v a n j e n j e g o v e l i č n o s t i . P r e m a t o m e , n e o p h o d n o s t p o š t i v a n j a d j e t e t o v e lič n o s t i n e z n a č i n e d o s t a t a k d i s c i p l i n e ili o g r a n i č e n j a ili k o n t r o l e p o n a š a n j a . T o z n a č i d a o d g o j d j e t e t a m o r a b i t i o s t v a r e n u atmosferi u kojoj je dijete voljeno i cijenjeno na osnovi činjenice što ono samo po sebi predstavlja dra gocjeno ljudsko biće. J e d i n o t a k a v o d g o j , n a o s n o v i b e z u v j e t n e p a ž n j e , m o ž e stvoriti ono što Rogers naziva p o t p u n o funkcionirajućom osobom.
Doživljavanje prijetnje i obrana P r e m a Rogersu ljudi biraju načine svoga ponašanja. Taj je izbor takav d a je to p o n a š a n j e u s k l a d u sa s t r u k t u r o m njihova p o j m a o sebi. P r e m a tome, p o j e d i n a c nastoji što je m o g u ć e više održati sklad i z m e đ u vlastitog iskustva i v l a s t i t i h doživljaja s j e d n e s t r a n e i p o j m a koji i m a o sebi. Z b o g t o g a sva o n a i s k u s t v a i svi d o ž i v l j a j i k o j i n i s u u s k l a d u s p o j m o m o s e b i ili s v l a s t i t o m slikom, kao i oni koji su u suprotnosti s uvjetima vrijednosti koje je p o j e d i n a c p r i h v a t i o u t o k u s v o g a r a z v o j a p r e d s t a v l j a j u prijetnju tom pojmu o sebi. T a k v a i s k u s t v a p o R o g e r s u n a i l a z e n a p r e p r e k e k o j e i m o n e m o g u ć a v a j u d a u đ u u s v i j e s t p o j e d i n c a i d a b u d u odgovarajuće percipirani. Oni do življaji, i n f o r m a c i j e i i s k u s t v a k o j a su u s k l a d u s p o j m o m o sebi n e k o g poje d i n c a t o č n o s e p e r c i p i r a j u , l a k o simboliziraju i tako simbolizirane postaju dio svijesti pojedinca. S i m b o l i z a c i j a i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j a j e u v j e t d a b i t o i s k u s t v o ili d o ž i v l j a j m o g l i e g z i s t i r a t i u s v i j e s t i . P r e m a t o m e , k r i t e r i j p r e m a k o j e m se u s p o r e đ u j e svako iskustvo i svaki doživljaj jest p o j a m koji poje d i n a c i m a o sebi. N a osnovi t a k v e u s p o r e d b e doživljaj se simbolizira u svijesti ili o s t a j e n e s i m b o l i z i r a n , š t o z n a č i i z v a n s v i j e s t i p o j e d i n c a . N a o s n o v i t o g a vi19
Fulgosi: Psihologija ličnosti
289
d i m o d a s u iskustvo i doživljavanje selektivni i da je svijest pojedinca pot puno subjektivna. A k o z a p o j e d i n c a n e p o s t o j e d o ž i v l j a j i ili i s k u s t v a k o j a s u m a n j e ili v i š e v r i j e d n a o d o s t a l i h , n e p o s t o j e r a z l o z i d a s e b i l o k o j e i s k u s t v o ili d o ž i v l j a j i s k l j u č e iz s v i j e s t i . N e p o d u d a r n o s t i z m e đ u p o j m a o sebi koji i m a neka osoba i njenog isku stva i doživljavanja predstavlja p r i j e t n j u toj ličnosti. N e p o d u d a r n o s t n e k o g iskustva i n e k e slike o sebi n e m o r a biti p e r c i p i r a n a n a nivou svijesti sma t r a Rogers. N e k o iskustvo m o ž e biti d i s k r i m i n i r a n o kao prijeteće, a da prijet n j a n e b u d e s i m b o l i z i r a n a i u svijesti. S t i m u vezi j e p o j a m o subliminalnoj percepciji i ispitivanje tog p o j m a . Prijetnja se doživljava k a o nejasna uzne m i r e n o s t i n a p e t o s t . T a k v o s e s t a n j e o b i č n o n a z i v a tjeskobom. Nepodudar n o s t i z m e đ u i s k u s t v a i p o j m a o sebi k o j e i m a n e k a o s o b a prijeteće je za tu o s o b u zbog toga što njezina ličnost u takvoj situaciji ne čini j e d n u konzistentn u cjelinu. P o n a š a n j e tog čovjeka više nije regulirano j e d n o m j e d i n s t v e n o m s n a g o m (a t o j e t e n d e n c i j a a k t u a l i z a c i j e ) , v e ć j e u p r a v l j a n o r a z l i č i t i m s t a n dardima. U z m i m o kao p r i m j e r m l a d u djevojku koja je od svojih roditelja naučila i u s v o j i l a s t a v d a s u p r e d b r a č n i s e k s u a l n i o d n o s i grijeh. K a s n i j e se u životu zaljubi i p o d u t j e c a j e m savjeta svojih prijateljica i inzistiranja svog d r a g o g o n a p r i s t a n e d a s n j i m i m a seksualne o d n o s e . N j e n doživljaj pri t a k v i m odno s i m a m o ž e b i t i u g o d a n , a l i j e u s u p r o t n o s t i s a s l i k o m ili p o j m o m o s e b i k o j i j e stvorila u t o k u r a z v o j a i o d g o j a u r o d i t e l j s k o j kući. Z b o g toga će t a dje vojka n a k o n toga iskustva doživljavati napetost i u n u t a r n j u konfuziju odnos no tjeskobu. T j e s k o b a j e e m o c i o n a l n o stanje k o j e j e reakcija n a p r i j e t n j u i signali zira opasnost d a s t r u k t u r a vlastite ličnosti b u d e dezorganizirana. Dezorganizacija ličnosti pojedinca nastupit će u o n o m t r e n u t k u k a d prijeteće iskustvo stigne u svijest tog pojedinca. P r e m a t o m e , pojedinac koji je obuzet tjesko b o m ili k o j i j e t j e s k o b a n n a s l u ć u j e d a b i p u n a s i m b o l i z a c i j a n e k o g n j e g o v a iskustva n u ž n o izazvala drastične p r o m j e n e u njegovu shvaćanju samog sebe. Prijetnja, čak i o n d a kada nije simbolizirana, dovodi po Rogersu do pro m j e n a u funkcioniranju ličnosti pojedinca. Sve d o k nije ugrožena, ličnost po j e d i n c a j e p o t p u n o otvorena iskustvu. K a d je ugrožena, ličnost počinje po k a z i v a t i z n a k o v e defenzivnosti ili obrane, ličnost se počinje braniti. Svrha je te o b r a n e d a se ličnost očuva o n a k v o m k a k v a je u o d r e đ e n o m t r e n u t k u . Postoje dva o s n o v n a načina na koji se m o ž e ličnost obraniti od prijetećeg i s k u s t v a ili d o ž i v l j a v a n j a . J e d a n n a č i n j e s t perceptivna distorzija tog iskustva ili d o ž i v l j a j a , a d r u g i negacija n e k o g i s k u s t v a ili doživljaja. R o g e r s k a ž e : »Ovaj cilj se p o s t i ž e p e r c e p t i v n o m d i s t o r z i j o m n e k o g i s k u s t v a u s v i j e s t i , k o j o m se u m a n j u j e n e p o d u d a r n o s t i z m e đ u doživljaja i s t r u k t u r e v l a s t i t o g j a , ili u s k r a ć i v a n j e m s v i j e s t i n e k o g i s k u s t v a i n a t a j n a č i n i z b j e g a v a n j e m p r i j e t n j e v l a s t i t o m j a « ( R o g e r s , 1959, s t r . 2 0 4 ) . P r e m a t o m e , p e r c e p t i v n a d i s t o r z i j a ili i s k r i v l j e n j e i u s k r a ć i v a n j e p r e d s t a v l j a j u d v a obrambena mehanizma ličnosti. Perceptivno iskrivljavanje do p u š t a d a n e k o i s k u s t v o u đ e u svijest ali t a k o p r e r a đ e n o i d e f o r m i r a n o d a j e u skladu s p r e d o d ž b o m o sebi koju taj pojedinac ima u o d r e đ e n o m m o m e n t u (dakle različito o d realnosti). T a k o , n a p r i m j e r , student koji je loše p r o š a o n a i s p i t u ( l o š i j e n e g o l i j e o č e k i v a o ) o d r ž a t ć e p r e d o d ž b u o s e b i k a o b o l j e m ili d o b r o m s t u d e n t u na taj način što će iskriviti simboliziranu konceptualiza290
c i j u s v o g n e u s p j e h a t a k o d a k a ž e : » n i s a m b i o r a s p o l o ž e n « ili » b o l j e l a m e g l a v a « ili » p r o f e s o r j e b i o l o š e v o l j e « , ili » u v i j e k m e m r z i o « i t d . T a k v u s e l e k t i v n u p e r c e p c i j u ili d i s t o r z i j u R o g e r s n a z i v a k a o i F r e u d racionalizacijom. Racio nalizacija je vrlo čest oblik iskrivljavanja iskustva, a iskrivljavanje iskustva j e s v a k o d n e v n a pojava k o d svakog čovjeka. Osim racionalizacije doživljaji s e i s k r i v l j u j u j o š n a d v a n a č i n a . J e d a n o d n j i h j e projekcija — pripisivanje d r u g i m a v l a s t i t i h n e u g o d n i h o b i l j e ž j a . D r u g i j e reakciona formacija ili pret formirana reakcija — reagiranje na s u p r o t a n način od onog koji bi bio pravi. Na primjer, slatkorječivost i hinjenje oduševljenja pri susretu s nekim koga ne volimo. R o g e r s s m a t r a d a j e psihološka prilagođenost ličnosti upravo proporcio n a l n a s t u p n j u p o d u d a r a n j a n e č i j e g i s k u s t v a ili d o ž i v l j a v a n j a s a s l i k o m k o j u taj pojedinac i m a o sebi. Osoba koja je d o b r o prilagođena percipira sebe i svoju okolinu odnosno odnose s drugima onakvima kakvi oni jesu u »realno sti«, t j . o n a k o k a k o ih vidi o b j e k t i v n i p r o m a t r a č . D a k l e , k o d t a k v e o s o b e j e subjektivno iskustvo u skladu s vanjskom realnošću. U t a k v o m stanju opi s a n a j e o s o b a otvorena iskustvu ili doživljaju.
Potpuno funkcionirajuća osoba N a o s n o v i s v o g a d u g o g o d i š n j e g i s k u s t v a i r a d a s psihološki poremećenim l j u d i m a R o g e r s j e s t v o r i o v l a s t i t u p r e d o d ž b u o t o m e š t o znači za o d r e đ e n u o s o b u o n o što on naziva » d o b r i m životom«, a č e m u teže i za što se b o r e psihološki poremećajne osobe. R o g e r s (1961) k a ž e , n a j p r i j e , š t o n i j e d o b a r ž i v o t . D o b a r ž i v o t n i j e n e k o f i k s n o s t a n j e b i v s t v o v a n j a . T o n i j e s t a n j e s r e ć e , z a d o v o l j s t v a ili k r e p o s t i . T o n i j e n i s t a n j e u k o j e m j e p o j e d i n a c p r i l a g o đ e n , d o v r š e n ili a k t u a l i z i r a n , a n i s t a n j e k o j e b i s e m o g l o o z n a č i t i t e r m i n i m a iz s u v r e m e n e p s i h o l o g i j e k a o s t a n j e r e d u c i r a n i h n a g o n a , r e d u c i r a n e t e n z i j e ili n a p e t o s t i ili s t a n j e h o m e o s t a t i č k e r a v n o t e ž e . Z a R o g e r s a d o b a r ž i v o t j e s a m o usmjerenje, a ne stanje. On kaže: »To j e p r o c e s k r e t a n j a u s m j e r u k o j i l j u d s k i o r g a n i z a m o d a b e r e o n d a k a d a i m a u n u t a r n j u s l o b o d u d a k r e n e u b i l o k o j e m s m j e r u . . . « ( i b i d , s t r . 187). Potpuno funkcionirajuća osoba z n a č i z a R o g e r s a t a k v u o s o b u k o j a k o r i s t i svoje k a p a c i t e t e i t a l e n t e , r e a l i z i r a svoje p o t e n c i j a l e i k o j a j e u s m j e r e n a pre m a p o t p u n o m upoznavanju sebe i njoj mogućeg iskustva. Postoji pet glavnih karakteristika ličnosti koje i m a j u takve osobe. P r v a i n a j v a ž n i j a k a r a k t e r i s t i k a j e s t otvorenost iskustvu ili doživljavanju. Rekli s m o da je to s u p r o t n o od defanzivnosti. Takvi su pojedinci slobodni d a b e z o p a s n o s t i ili p r i j e t n j e d o ž i v l j a v a j u s e b e . O n i s u p o t p u n o s v j e s n i v l a stitih osjećaja, oni ih ne potiskuju i djeluju na osnovi njih. Takva o s o b a m o že, n a p r i m j e r , osjetiti o d j e d n o m j a k i i m p u l s za s e k s u a l n i m o d n o s o m s ne k i m drugim. Osoba otvorena doživljavanju neće biti ugrožena takvim svojim d o ž i v l j a j e m , j e r n e m a u n u t a r n j i h b a r i j e r a ili i n h i b i c i j a k o j e b i o n e m o g u ć i l e s v i j e s t i d a d o ž i v l j a v a t o s t a n j e ili t a j i m p u l s . T a k v a j e o s o b a , m e đ u t i m , d o voljno racionalna da prosudi o t o m e i da suspendira vlastitu aktivnost. Ona će, dakle, p r e p o z n a t i i prihvatiti taj seksualni i m p u l s k a o takav, shvatiti štet nost djelovanja n a osnovi tog i m p u l s a te će zbog toga takav impuls odstra291
niti i svratiti p a ž n j u n a d r u g e a s p e k t e situacije u kojoj se nalazi. O n o što je t u v a ž n o u o č i t i j e s t t o d a o s o b i k o j a j e potpuno funkcionirajuća nijedna emo c i j a ili d o ž i v l j a j n i j e p r i j e t e ć i i n e u g r o ž a v a n j e z i n u l i č n o s t s a m p o s e b i . T a j c osoba zbog toga otvorena svim doživljajima. Drugo obilježje p o t p u n o funkcioniraj uće ličnosti naziva Rogers egzisten cijalnim življenjem. T o j e m o g u ć n o s t d a s e u s v a k o m t r e n u t k u s v o j e egzi s t e n c i j e živi i s p u n j e n o . U t o m s l u č a j u s v a k i j e t r e n n e č i j e g ž i v o t a n o v i ra zličit o d o n o g k o j i j e p o s t o j a o r a n i j e . Z b o g toga, k a ž e R o g e r s , o n o š t o n e k i p o j e d i n a c j e s t ili š t o ć e b i t i u s l j e d e ć e m t r e n u t k u i z r a s t a iz t o g t r e n u t k a i ne može se predvidjeti unaprijed, ni od strane te osobe, ni od strane drugih. K o d egzistencijalnog načina življenja vlastito j a n e k e osobe i n j e n a ličnost pojavljuju se iz iskustva i doživljaja, a i s k u s t v o n e b i v a prevedeno ili izvrnuto d a b i m o g l o p r i s t a j a t i n e k o j u n a p r i j e d s t v o r e n o j s t r u k t u r i v l a s t i t o g j a . P r e m a t o m e , ljudi k o j i žive » d o b a r život« s u fleksibilni, a d a p t a b i l n i , s p o n t a n i , t o l e r a n t n i . O n i s t r u k t u r u s v o g i s k u s t v a ili d o ž i v l j a v a n j a otkrivaju u samom procesu življenja. Treću osobinu optimalno funkcionirajućih osoba predstavlja organizmičko povjerenje. Ova o s o b i n a dolazi naročito d o izražaja u situacijama dono šenja odluka. U s i t u a c i j a m a k a d a t r e b a izvršiti izbor n a č i n a n a koji će dje l o v a t i , m n o g i s e l j u d i o s l a n j a j u n a s o c i j a l n e n o r m e ili p r a v i l a k o j a s u p o s t a v i l e o d r e đ e n e g r u p e ili i n s t i t u c i j e ( k a o n a p r i m j e r v l a s t ili r e l i g i j a ) , d r u g i s e o s l a n j a j u n a s u d o v e ili m i š l j e n j a d r u g i h ( n a p r i m j e r s u s j e d e ) i l i n a n a č i n n a koji su prije postupali u sličnoj situaciji. Njihova je m o g u ć n o s t donošenja o d l u k a , p r e m a t o m e , p o d j a k i m u t j e c a j e m ili t o t a l n o m d o m i n a c i j o m izvanj skih utjecaja. P o t p u n o funkcioniraj uća ličnost sluša s a m o svoje organizmičko iskustvo ili organizmičko doživljavanje k a o jedini valjani izvor podataka n a osnovi kojih m o ž e donositi odluke. Rogers s m a t r a d a je p o u z d a n i p u t za p o n a š a n j e koji dovodi d o zadovoljenja o n a j da se radi »ono što se osjeća k a o i s p r a v n o « . D a k l e , o r g a n i z m i č k o p o v j e r e n j e p r e d s t a v l j a o s o b i n u ili s p o sobnost d a se sluša i slijedi vlastito iskustvo i da se n a osnovi njega d o n o s e odluke. D a l j a k a r a k t e r i s t i k a o s o b a k o j e p o t p u n o f u n k c i o n i r a j u j e s t sloboda do življavanja. T o znači d a p o j e d i n a c koji živi » d o b r i m ž i v o t o m « j e s l o b o d a n d a ž i v i n a n a č i n k o j i m ž e l i ž i v j e t i ili k o j e g i z a b e r e . T o j e subjektivna slobodaj o s j e ć a j d a j e o n s a m gospodar oblikovanja svog života i svog svijeta. Rogers ne negira da je ponašanje svakog pojedinca p o d snažnim utjecajem socijalnih uloga i situacija, p o d j a k i m utjecajem njegove biološke strukture i p o d j a k i m utjecajem njegova prošlog iskustva. U stvari, potpuna sloboda u izboru kod l j u d i n e p o s t o j i . P o t p u n o f u n k c i o n i r a j u ć a o s o b a , m e đ u t i m , d j e l u j e k a o slo bodan agens, t a k o d a sve što joj se dogodi ovisi isključivo o njoj s a m o j . T o j e , p r e n i a t o m e , doživljajna, a ne stvarna sloboda izbora k o j a se izražava o b i č n o k a o : »Za sve s v o j e p o s t u p k e i n j i h o v e p o s l j e d i c e o d g o v o r a n s a m j a sam«. K o n a č n o v a ž n o o b i l j e ž j e p o t p u n o z r e l i h o s o b a j e kreativnost ili stvara laštvo. O s o b a koja je u k l j u č e n a u d o b a r život trebala bi biti i kreativna. To znači da bi o n a trebala stvarati kreativne p r o d u k t e (kao što su ideje, po s t u p c i , d j e l a , p r o j e k t i i si.). O n a b i m o r a l a živjeti k r e a t i v n i m ž i v o t o m . T e b i o s o b e t r e b a l e k o n s t r u k t i v n o d j e l o v a t i u o k o l i n i u k o j o j ž i v e ili u k u l t u r i k o j u čine i istovremeno zadovoljavati svoje najdublje potrebe. Oni bi se trebali kreativno prilagođavati izmijenjenim uvjetima okoline, a to znači kreativno 292
mijenjati tu okolinu. Rogers, međutim, s m a t r a đ a takvi ljudi ne moraju n u ž n o b i t i p o t p u n o p r i l a g o đ e n i s v o j o j k u l t u r i i o k o l i n i . O n i n i u k o m slu č a j u n i s u k o n f o r m i s t i . P r i p a d n i c i s u d r u š t v a , ali n i s u zatvorenici tog d r u š t v a . O d o b r o m životu Rogers kaže i ovo: » . . . d o b a r život znači veće p o d r u č j e , veće bogatstvo, nego o g r a n i č e n o življenje u k o j e m se većina n a s nalazi. Biti dijelom tog p r o c e s a znači biti u k l j u č e n u često z a s t r a š u j u ć a i često zadovoljavajuća iskustva j e d n o g osjetlji vijeg življenja, s v e ć i m p o d r u č j e m , v e ć o m raznolikošću i v e ć i m bogatstvom« ( R o g e r s , 1 9 6 1 , s t r . 195).
Dezorganizacija ličnosti i patologija ličnosti Zdrava ličnost j e , p r e m a Rogersu, k a k o s m o vidjeli, o n a k o j a m o ž e i asimilirati vlastito iskustvo i vlastite doživljaje u s t r u k t u r u i cjelinu vlastite ličnosti i k o j a to čini. K o d zdravih o s o b a i ličnosti postoji s u k l a d n o s t izme đ u vlastitog j a i doživljavanja. T a k v a j e o s o b a o t v o r e n a p r e m a i s k u s t v u i do življavanju. K o d zdrave ličnosti ne nailazimo n a defenzivnost. To su, p r e m a t o m e , z n a k o v i ili o b i l j e ž j a z d r a v e l i č n o s t i o d n o s n o l i č n o s t i k o j a n o r m a l n o funkcionira. Ličnost koja nije u stanju funkcionirati n a taj način, k o d koje, d a k l e , n e m a t i h o b i l j e ž j a , p r e d s t a v l j a dezorganiziranu ličnost. T a k v a j e lič n o s t t a k o o r g a n i z i r a n a d a n j e n p o j a m o s e b i ili v l a s t i t o m j a n i j e u s k l a d u s n j e n i m o r g a n i z m i č k i m iskustvom. Takva j e o s o b a prisiljena da se p r e m a vlastitom iskustvu p o n a š a defenzivno, da o n e m o g u ć a v a m n o g i m svojim osjet n i m i o r g a n s k i m doživljajima p r i s t u p do svijesti. Takvi d o g a đ a j i bivaju iskriv l j e n i ili z a n i j e k a n i , o d n o s n o nesimbolizirani. Takvi doživljaji i iskustva ostaju n a n i v o u subcepcije (podliminalne percepcije). Takvu s u d b i n u doživljavaju sva o n a i s k u s t v a k o j a su prijeteća za ličnost. Dezorganizirana ličnost je zbog toga rigidna. Vlastito ja takve ličnosti zbog toga je kruto, nefleksibilno, rigidno i defenzivno p r e m a svemu što je o p a s n o za njega i š t o bi m o g l o n a r u š i t i s a m o p o š t o v a n j e . D e z o r g a n i z a c i j a l i č n o s t i m o ž e b i t i v e ć a ili m a n j a . R o g e r s s m a t r a d a s v a k a osoba u s v a k o d n e v n o m životu doživljava o d r e đ e n stupanj dezorganizacije. Do t o g a d o l a z i o n d a k a d j e p o j e d i n a c i z l o ž e n i s k u s t v u k o j e u g r o ž a v a n j e g o v u sli k u ili p o j a m o s e b i , i k o j e g a z b o g t o g a p r i s i l j a v a n a n e g i r a n j e o d n o s n o i s k r i v ljavanje. T a k o đ e r je sasvim sigurno da većina ljudi dnevno doživljava tjesko bu. M e đ u t i m k o d n o r m a l n i h osoba stupanj n e p o d u d a r n o s t i i z m e đ u doživljaja o d n o s n o iskustva i njihovog j a nije velik, t a k o da je i doživljaj tjeskobe relativno blag. Njihova je o b r a n a od n e p o d u d a r n o g iskustva u takvoj situaciji također zadovoljavajuća. M e đ u t i m , k a d a n e k o n g r u e n c i j a ili n e p o d u d a r n o s t i z m e đ u v l a s t i t o g j a i i s k u s t v a p o s t a n e veća o d n o s n o k a d takva n e p o d u d a r n o s t p o s t a n e češća, razi n a t j e s k o b e ili a n k s i o z n o s t i p o s t a j e v e ć a i t a k v o s t a n j e o n e m o g u ć a v a t o m pojedincu n o r m a l n o funkcioniranje u svakodnevnim aktivnostima. U suvre m e n o m m o d e r n o m d r u š t v u tjeskoba je vrlo čest pratilac aktivnosti ljudi. P o j e d i n a c koji j e u t a k v o m s t a n j u o b i č n o se n a z i v a neurotikom. Ovdje valja reći d a je Rogersov stav d a su klasične p s i h o p a t o l o š k e kate g o r i j e k a o š t o s u n e u r o z a i p s i h o z a n e k o r i s n e . O n t a k o đ e r s m a t r a d a s u dife rencijalne dijagnoze u psihopatologiji besmislene. Tako Rogers smatra da je 293
ponašanje koje nalazimo kod akutnih psihotičara takvo da je nepodudarn o s v l a s t i t o m l i č n o š ć u t e o s o b e ali j e p r o b i l o sve d e f e n z i v n e p r o c e s e i barijere. R o g e r s kaže: »Tako o s o b a koja je svoje seksualne i m p u l s e držala rigidno p o d k o n t r o l o m , negirajući ih kao j e d a n a s p e k t vlastitog ja, može sada činiti o t v o r e n e seksualne p o n u d e d r u g i m a s kojima dolazi u doticaj. M n o g a od takozvanih iracionalnih ponašanja i postupaka u psihozama spadaju u t a j r e d « ( R o g e r s , 1959, s t r . 2 3 0 ) . Razlika između neurotika i psihotičara je u tome što su kod neurotičara njegovi o b r a m b e n i mehanizmi još uvijek sposobni da n e p o d u d a r n o iskustvo u d a l j e iz s v i j e s t i ili m u o n e m o g u ć e u l a z a k u s v i j e s t i n a t a j n a č i n o s t a j u s c j e l o v i t i m v l a s t i t i m j a . K o d p s i h o t i č a r a o b r a n a u z p o m o ć d i s t o r z i j e ili i s k r i v l j a v a n j a i s k u s t v a ili d o ž i v l j a j a o d n o s n o o b r a n a u s k r a ć i v a n j e m p r i s t u p a u s v i j e s t o d r e đ e n o m d o ž i v l j a j u ili i s k u s t v u v i š e n i j e u s t a n j u d a n e p o d u d a r n o i s k u s t v o d r ž i i z v a n s v i j e s t i . Takvo je iskustvo kod njih prodrlo u svijest i oni su ostali bez ikakve obrane pred njim. To znači da je kod njih nepo d u d a r n o iskustvo p o t p u n o adekvatno simbolizirano i da je prisutno u njiho voj svijesti š t o znači d a j e n j i h o v o vlastito j a s m r v l j e n o i u n i š t e n o . T a k v e se o s o b e o n d a p o n a š a j u n a n a j č u d n i j e ili b i z a r n e n a č i n e , t j . o n e k o j e n a z i v a m o iracionalnim. M e đ u t i m , to p o n a š a n j e j e s a d a u s k l a d u s i s k u s t v i m a i doživlja j i m a koji su prije bili zanijekani k a o u slučaju otvorenih seksualnih postu p a k a u p r i j a š n j e m p r i m j e r u . Ti su postupci čudni s a m o u o d n o s u n a način n a koji je ta o s o b a bila ranije o p a ž a n a o d s t r a n e drugih. P r e m a t o m e , dez o r g a n i z a c i j a i p s i h o p a t o l o š k a s t a n j a n a s t a j u o n d a k a d a j e vlastito ja ugro ženo ili k a d a j e i z g u b i l o m o g u ć n o s t d a s e š t i t i o d p r i j e t e ć i h i s k u s t a v a i doživljaja. O b r a n a v l a s t i t o g j a ili v l a s t i t e l i č n o s t i o d nepodudarnog iskustva i onda k a d a je uspješna, k a o što je to slučaj u s v a k o d n e v n o m životu, traži o d poje d i n c a o d r e đ e n i a n g a ž m a n ili e n e r g i j u . P o j e d i n a c k o j i j e p r i s i l j e n d a i s k r i v l j a v a v l a s t i t e d o ž i v l j a j e ili v l a s t i t o i s k u s t v o m o r a s e b e n e p r e k i d n o b r a n i t i o d s v j e s n i h r e p r e z e n t a c i j a i a d e k v a t n e s i m b o l i z a c i j e t a k v i h i s k u s t a v a ili d o življaja. Takvi su ljudi n e p r e k i d n o n a oprezu, n e p r e k i d n o u o b r a n i . Oni su s u m n j i č a v i i dovode u pitanje svaku pa i najneduiniju primjedbu drugih ljudi u odnosu na sebe i reagiraju kao da su one štetne za njihov ugled. To j e z b o g t o g a š t o s u t a k v e p r i m j e d b e , o p a s k e ili o s v r t i n a n j i h p e r c i p i r a n i u iskrivljenom obliku i n a iskrivljeni način. Pogrešne percepcije, znači, dovode i do pogrešnih poteza i postupaka. T a k o s t u d e n t koji o sebi i m a p r e d o d ž b u k a o o o d l i č n o m s t u d e n t u , a doživ ljava studij k a o niz situacija koje su potencijalno o p a s n e za njegovo shva ćanje s a m o g sebe, »odlučuje« se zbog toga d a n a p u s t i studij. N a p u š t a studij s racionalizacijama k a o što su: »mogu ja i bez diplome zaraditi dovoljno no v a c a « ili » s t u d i j j e d i o b u r ž o a s k o g n a s l j e đ a « i s i . S t a n j e n e p o d u d a r n o s t i i z m e đ u vlastitog j a i vlastitog iskustva m o ž e se u m a n j i t i p r o c e s o m reintegracije ličnosti. To je moguće jedino onda ako su o b r a m b e n i p r o c e s i ličnosti a k t i v n i . R e i n t e g r a c i j a ličnosti j e p r o c e s koji j e su p r o t a n p r o c e s i m a o b r a n e ličnosti. To je p o s t u p a k u k o j e m pojedinac po staje p o t p u n o svjestan svojeg do tada iskrivljenog i zanegiranog iskustva. Za u s p j e š n u reintegraciju ličnosti p o t r e b n e su specifične okolnosti. Da bi reintegrativni p r o c e s u s p i o , p o t r e b n o j e sniziti uvjete vrijednosti koji su t o j o s o b i p o s t a v l j e n i i i s t o v r e m e n o p o v e ć a t i b e z u v j e t n o s a m o p o š t o v a n j e ili samouvažavanje. Da bi do toga došlo potrebno je da takav pojedinac naiđe 294
n a d r u g u o s o b u k o j a ć e p r e m a n j e m u i z r a ž a v a t i ili o s j e ć a t i t a k v o b e z u v j e t n o u v a ž a v a n j e . R o g e r s s m a t r a d a s u m a n j e r e i n t e g r a c i j e v l a s t i t e l i č n o s t i u sva k o d n e v n o m životu m o g u ć e č a k i bez p o m o ć i d r u g e za pojedinca značajne osobe jedino u slučaju da ne postoji nikakva prijetnja vlastitom ja. Takva j e t i p i č n a s i t u a c i j a k a d a s m o sami sa sobom. U toj situaciji, s m a t r a Rogers, m o g u ć e se suočiti s m a n j i m n e p o d u d a r n o s t i m a u iskustvu i vlastitoj ličnosti i r e s t r u k t u r i r a t i p o j a m o sebi d a bi bio u s k l a d u s i s k u s t v o m i d a bi do življaji m o g l i biti a s i m i l i r a n i u v l a s t i t o ja. T a k o R o g e r s n a v o d i k a o p r i m j e r dijete koje se s m a t r a slabim i n e m o ć n i m da obavi neki posao. Uspjeh u t o m p o s l u ( p o p r a v a k v l a s t i t o g b i c i k l a ) j e n e p o d u d a r a n s n j e g o v i m p o j m o m o sa m o m sebi k a o s l a b i m i b e s p o m o ć n i m i zbog toga se ne m o ž e integrirati o d j e d n o m s n j e g o v o m k o n c e p c i j o m o sebi. Ako se takvo dijete p r e p u s t i sebi, o n o će p o s t u p n o asimilirati kroz vlastitu inicijativu, reviziju p o j m a o sebi, u kojoj će, u s p r k o s o p ć e slabosti i b e s p o m o ć n o s t i , naći m j e s t o i p e r c e p c i j a da on taj p o s a o m o ž e obaviti. Rogers s m a t r a da je to n o r m a l a n p u t , oslobo đen od prijetnje na kojem može doći do asimilacije novog iskustva. N a s u p r o t tome, ako roditelji t o m djetetu neprekidno govore i uvjeravaju ga da on m o ž e taj p o s a o obaviti, o n o će to p o r i c a t i i d e m a n t i r a t i i d o k a z a t i s v o j i m ponašanjem da ono to ne može obaviti. Što je nasilnije dokazivanje njegove sposobnosti od strane drugih, to je veća prijetnja njegovom vlastitom ja i t a j j e o t p o r v e ć i ( R o g e r s , 1965). Uspješno suočavanje s većom nepodudarnošću između iskustva i pojma o sebi m o g u ć e je jedino uz p o m o ć d r u g e osobe: »Izgleda d a je n e k o j osobi m o g u ć e d a se suoči s t a k v o m v e ć o m i n k o n z i s t e n c i j o m j e d i n o o n d a k a d a j e u o d n o s u s n e k i m d r u g i m i za koga je sigurna da je prihvaća« (Rogers, ibid, s t r . 519). T a k a v o d n o s p o s t o j i u R o g e r s o v o j t e r a p i j i usmjerenoj na klijenta.
Psihološka terapija usredotočena na klijenta R o g e r s (1965) s m a t r a d a o d s v i h n a z i v a k o j i s e k o r i s t e z a o s o b u k o j o j j e p o t r e b n a psihološka terapija n j e m u najviše o d g o v a r a naziv klijent. Drugi n a z i v i k o j e o n n e p r i h v a ć a , j e s u : p a c i j e n t , s u b j e k t , a n a l i z a n d , p r i m a l a c sa vjeta i si. »Klijent označava, kako je to postalo uobičajeno, onoga tko aktivno i p o v l a s t i t o j v o l j i d o l a z i p o p o m o ć u v e z i s n e k i m p r o b l e m o m , ali b e z i k a k v a znaka o s l o b a đ a n j a o d vlastite o d g o v o r n o s t i za situaciju. U p r a v o z b o g ove konotacije tog t e r m i n a mi s m o ga odabrali b u d u ć i da je time izbjegnuta k o n o t a c i j a d a je o n b o l e s t a n ili d a j e o b j e k t n e k o g e k s p e r i m e n t i r a n j a i s l i č n o c ( R o g e r s , 19o5, s t r . 7 ) . C e n t r i r a n o s t t e r a p i j e n a p a c i j e n t a i m a f e n o m e n o l o š k o z n a č e n j e . U t e r a p i j i s e r a d i o k l i j e n t o v i m jedinstvenim o s o b n i m i oso b i t i m p r o b l e m i m a , n j e g o v i m jedinstvenim osjećajima, percepcijama, stavo vima, u v j e r e n j i m a , s t a n j i m a i ciljevima. T e r a p i j a se m o ž e u s p j e š n o odvijati j e d i n o s a s t a j a l i š t a klijentova unutarnjeg okvira referencije. U povijesti psihološke terapije s t v o r e n e su vrlo raznolike t e h n i k e i po stupci. Psihijatri i psiholozi tražili su o d svojih pacijenata vrlo različite stvari i p o s t u p k e . T a k o su p a c i j e n t i n e k a d ležali n a ležajevima i s l o b o d n o asoci r a l i , d r u g i s u b i l i p o d v r g a v a n i k o n d i c i o n i r a n j u ili d e k o n d i c i o n i r a n j u , n e k i s u s m j e š t a v a n i u />orgonske kaveze« d a b i »vibrirali«, a n e k i o s t a v l j a n i u p r a z 295
n i m s o b a m a d a b i m o g l i vikati i u r l a t i k o l i k o i m d r a g o , n e k i s u sjedili goli u b a z e n i m a , a n e k i s u t r e n i r a n i u m a k s i m a l n o j fizičkoj i m i š i ć n o j relaksaciji. E y s e n c k j e u t v r d i o (1952, 1966) d a v e ć i n a t a k v i h p o s t u p a k a n e d o v o d i d o uspjeha. Sve to svjedoči koliko ljudi imaju poteškoća u upoznavanju sebe i drugih, o d n o s n o koliko i najveći specijalisti nisu o ličnosti m n o g o znali. M e đ u t i m , n e k a novija istraživanja u s p j e h a p r i različitim p o s t u p c i m a psi h o l o š k e terapije, istraživanja koja se osnivaju n a znanstvenoj metodologiji (kao, u o s t a l o m , i Eysenckova) pokazuju d a m n o g i postupci psihološke tera pije d a j u pozitivne rezultate. Stoga se postavlja pitanje k a k o t a k o različiti i n i m a l o slični p o s t u p c i m o g u svi d a v a t i p o z i t i v n e r e z u l t a t e . R o g e r s , n a o s n o v i analize takvih terapeutskih postupaka koji dovode do uspjeha zaključuje da o n o š t o j e n j i m a z a j e d n i č k o , j e s t e l e m e n t odnosa koji postoji između osoba koje s u d j e l u j u u t a k v o j p s i h o l o š k o j t e r a p i j i . R o g e r s s m a t r a d a n e k a p s i h o l o ška terapija može biti u s p j e š n a jedino o n d a a k o je u njoj ostvaren kvalitet o d n o s a i z m e đ u t e r a p e u t a — p s i h o l o g a i n j e g o v a k l i j e n t a . To je jedini potre ban i dovoljan faktor uspjeha neke psihološke terapije. Specifične tehnike pojedine psihološke terapije su nevažne za taj odnos. Ako u psihološkoj tera piji nije stvoren o d n o s i z m e đ u klijenta i njegova psihologa, takva terapija n e ć e i m a t i u s p j e h a b e z o b z i r a k a k v i m s e t e h n i k a m a ili p o s t u p c i m a s l u ž i l a . R o g e r s o v a p s i h o l o š k a t e r a p i j a u s m j e r e n a n a klijenta osniva se n a toj spoz naji. N a k l i j e n t a u s m j e r e n a t e r a p i j a r a z v i l a s e iz R o g e r s o v e nedirektivne te rapije. Neki taj naziv za Rogersovu t e r a p i j u koriste i danas. N e d i r e k t i v n a t e r a p i j a t e m e l j i l a se n a u v j e r e n j u R o g e r s a d a s v a k i p o j e d i n a c p o s j e d u j e vla stitu s p o s o b n o s t m i j e n j a n j a svoje ličnosti i d a se n a taj način m o ž e mije njati i njegovo ponašanje. U toj terapiji uloga terapeuta je zbog toga bila vrlo ograničena i on je u odnosu na klijenta bio mnogo manje direktivan n o što je to slučaj k o d drugih vrsta psiholoških terapija. Tako je Rogers n a početku s m a t r a o da terapeut nikada ne smije klijentu davati savjete i upute, ne smije odgovarati na njegova pitanja, niti smije postavljati vlastita. Njegova j e j e d i n a u l o g a u p r o c e s u p s i h o l o š k e t e r a p i j e d a djeluje k a o z r c a l o k o j e kli j e n t u reflektira natrag sve ono što je on r e k a o i da u t o m procesu reflektiranja razjasni njegove osjećaje. Nedirektivna terapija uključivala j e p r e m a to m e d v a p r o c e s a : refleksiju i klarifikaciju ili razjašnjavanje. Kod takvog reflektiranja t e r a p e u t nije smio ni n a koji način iskriviti sliku klijenta o s a m o m s e b i . K l i j e n t i m a , n a r a v n o , i s k r i v l j e n u s l i k u o sebi. B i t n i i j e d i n i za datak terapeuta u nedirektivnoj terapiji bio je da tu njegovu iskrivljenu sliku izoštri i d a je reflektira natrag o d n o s n o da m u reflektira natrag ono š t o k l i j e n t z a i s t a o s j e ć a ili k a ž e . O v a j e t e h n i k a t o l i k o o g r a n i č a v a l a u l o g u t e r a p e u t a d a se d a n a s m a l o p r i m j e n j u j e . U m j e s t o n a g l a š a v a n j a i inzistiranja n a n e d i r e k t i v n o s t i t e r a p e u t a , s a d a j e n a g l a s a k n a u s m j e r e n o s t i p r e m a kli j e n t u . S a v j e t o d a v a c ili t e r a p e u t m o r a b i t i s p o s o b a n d a shvati svog klijenta s njegove točke gledišta ili s njegova stajališta odnosno s njegova okvira referencije. Savjetodavac treba percipirati klijenta onako kako on sam sebe percipira. Savjetodavac u takvoj terapiji m o r a biti uključen u s a m proces doživljavanja koji i m a njegov klijent i m o r a aktivno doživljavati osje ćaje svog klijenta. To je d a k a k o m o g u ć e ukoliko su ispunjeni određeni uvjeti. J e d a n o d n j i h j e s p o s o b n o s t empatije o d s t r a n e s a v j e t o d a v c a ili t e r a p e u t a . U t o j d r u g o j fazi r a z v o j a , R o g e r s o v e p s i h o l o š k e t e r a p i j e u s m j e r e n e n a k l i j e n ta, cilj j e b i o o s t v a r e n j e veće svjesnosti p r i j e n e g i r a n i h s t a v o v a i p o v e ć a n j e
296
sposobnosti evaluiranja pojedinih fenomena, odnosno n a stjecanju unutar njeg lokusa (mjesta) k o n t r o l e k a o i n a reorganizaciji p o j m a o sebi. U toj s u fazi z a p o č e l a i i s t r a ž i v a n j a S t e p h e n s o n o v o m t e h n i k o m Q - s o r t a k a o i i s t r a živanja odnosa između vlastitog i idealnog ja kao kriterija n e p o d u d a r n o s t i u nečijoj ličnosti i kao indikatora uspješnosti terapije. K o n a č n o , u t r e ć o j fazi r a z v o j a R o g e r s o v e t e r a p i j e u s m j e r e n e n a k l i j e n t a sve veći j e n a g l a s a k n a s t v a r a n j u t e r a p i j s k e a t m o s f e r e . T a k o t e r a p e u t p r e s t a j e b i t i h l a d n a , r e z e r v i r a n a , o b j e k t i v n a i n e u k l j u č e n a o s o b a . Terapeut izražava osjećaje i stupa u odnos sa svojim k l i j e n t o m . Sve se više naglašavaju osje ćaji. Terapija o b u h v a ć a e m o c i o n a l n e doživljaje, a ne k o n c e p t u a l n e sadržaje. Terapija zahtijeva, uz osjećaje, još i neposrednost, doživljavanje, a n e verbal ne refleksije i verbalne analize samoga sebe. Osobito postaje važna klima u kojoj se terapija odvija i o d n o s i z m e đ u klijenta i t e r a p e u t a . K l i m a j e odluču j u ć a za u s p j e h ili n e u s p j e h t e r a p i j e . Ovaj r a z v o j u k o n c e p c i j a m a R o g e r s a s a d r ž a n j e u n i z u n j e g o v i h d j e l a ( R o g e r s , 1 9 5 1 , 1957, 1958, 1959). R a z v o j R o gersove psihološke terapije traje i danas. R o g e r s j e (1967 a i b ) f o r m u l i r a o š e s t u v j e t a k o j i m o r a j u b i t i i s p u n j e n i a k o s e želi u s p j e h p s i h o l o š k e t e r a p i j e u s m j e r e n e n a k l i j e n t a , a t o z n a č i d a b i takva terapija dovela do p r o m j e n e ličnosti klijenta. Evo kratkog pregleda tih uvjeta. P r v i j e u v j e t d a s u k l i j e n t i t e r a p e u t u međusobnom psihološkom ili psi hičkom kontaktu. Ni najbolji terapeut ne može pomoći n e k o m klijentu uko liko ga taj klijent n e p o z n a j e . T o u j e d n o znači da n e m a značajnijih p r o m j e n a ličnosti bez psihološkog o d n o s a i z m e đ u dvoje ljudi. Drugi je uvjet d a j e j e d n a od tih dviju osoba, koja se naziva klijent, u s t a n j u nekongruencije ili nepodudarnosti i d a j e z b o g t o g a ranjiva ili tjeskobna. T o j e u s k l a d u s R o g e r s o v o m k o n c e p c i j o m d e z o r g a n i z a c i j e l i č n o s t i i p s i h o p a t o l o g i j e l i č n o s t i k o j e p r o i z l a z e iz n e s l a g a n j a s t v a r n o g i s k u s t v a n e k e o s o b e i njene slike o sebi. Ovdje Rogers navodi kao p r i m j e r jednog s t u d e n t a koji j e p a t i o ili b o l o v a o o d f o b i j e . N j e g o v a s e f o b i j a o d n o s i l a n a p e n j a n j e u z s t u b e u zgradi u kojoj j e n a t r e ć e m k a t u t r e b a o polagati ispite. T a se fobija pro š i r i l a n a s v a p e n j a n j a ili u s p i n j a n j a p o b i l o k o j i m s t u b a m a u b i l o k o j o j zgradi sveučilišta na k o j e m je studirao k a o i na otvorene prostore i križanja n a p o d r u č j u sveučilišta. Taj strah, organizmički strah, bio je indikator nje g o v e n e d o r a s l o s t i i z b o g t o g a u s u p r o t n o s t i ili n e s k l a d u s p o j m o m o s e b i t o g s t u d e n t a . Taj je s t u d e n t , p r e m a t o m e , p o t p u n o bez k o n t a k t a sa svojim svjes n i m i s k u s t v o m , o d n o s n o s a s v o j i m o r g a n i z m i č k i m i s k u s t v o m ili d o ž i v l j a v a n j e m (koje m u prostor, zgrade i stubišta prikazuje sasvim drugačijima, t j . n o r m a l n i m ) . O n je, nadalje, s t r a n a c s a m o m sebi. T a k v a situacija čini ga vrlo ranjivim, j e r se p r a v a istina m o ž e u s v a k o m času pojaviti a to j e d a j e sve n o r m a l n o , a d a se o n boji ispita o d n o s n o n e u s p j e h a n a ispitu. O s i m to ga, o n u sebi o s j e ć a t u d u b o k u n e p o d u d a r n o s t i zbog t o g a doživljava n a p e tost i tjeskobu. T a k a v s t u d e n t dolazi u centar za savjetovanje i izjavljuje psihologu d a se intenzivno plaši u s p i n j a n j a p o s t u b a m a , h o d a n j a p o p r o s t o r u , da je tjeskoban i da ne zna zašto. Treći uvjet za u s p j e š n u psihološku terapiju jest da je d r u g a osoba, k o j u n a z i v a m o t e r a p e u t o m , integrirana i kongruentna u svom odnosu s klijentom. P r e m a tome, u j e d n o m terapeutskom p o s t u p k u terapeut m o r a biti p o t p u n o svjestan svog o r g a n i z m i č k o g iskustva (onog što čuje, vidi, doživljava). M o r a b i t i b e z i k a k v i h f a s a d a , b i l o s v j e s n i h ili n e s v j e s n i h . T e r a p e u t j e p r e m a t o m e 297
cjelovit i realan. Klijent m o r a i m a t i j a s a n i izražen osjećaj d a se p o v j e r a v a p r a v o j o s o b i . O n z a p a c i j e n t a t r e b a b i t i t r a n s p a r e n t a n ili p r o z i r a n , b e z m a s k e i bez k r i n k e . Z a v r i j e m e t e r a p i j e t e r a p e u t m o ž e doživljavati i s a m tje s k o b u , d e p r e s i j u , n e p r i j a t e l j s t v o ili n e s i m p a t i j u ili b i l o k o j e d r u g o s t a n j e u svom s v a k o d n e v n o m životu. To znači da on ne m o r a biti p o t p u n o integriran u svim s i t u a c i j a m a , ali za v r i j e m e p s i h o l o š k e t e r a p i j e o n m o r a biti p o s t u p n o kongruentan. T e r a p e u t m o r a biti svjestan svake svoje eventualne nekongruentnosti kojoj nije m o g a o izbjeći. Dalji uvjet za u s p j e h R o g e r s o v e psihološke t e r a p i j e jest da t e r a p e u t do ž i v l j a v a bezuvjetno pozitivno uvažavanje svog klijenta. To znači da o n toplo p r i h v a ć a s v o g k l i j e n t a i d a g a o c j e n j u j e k a o o s o b a ili ličnost u nastajanju i n e d o n o s i s u d o v e o n j e g o v i m d o ž i v l j a j i m a ili o s j e ć a j i m a . T o z n a č i d a t e r a p e u t ne p o s t a v l j a n i k a k v e v r i j e d n o s n e uvjete za klijenta. T a k o , u s l u č a j u s t u d e n t a , k a d o n o p i s u j e s v o j s t r a h o d s t u b i š t a ili o t v o r e n i h p r o s t o r a , t e r a p e u t bezuvjetno m o r a prihvaćati te njegove osjećaje k a o dio klijentova sub jektivnog svijeta. O n o što klijent kaže ne smije izazvati ni o d o b r a v a n j e niti n e o d o b r a v a n j e t e r a p e u t a . Cijela se terapija m o r a odvijati u situaciji u kojoj se klijent osjeća n e u g r o ž e n , s i g u r a n , p r i h v a ć e n o n a k v i m k a k a v jest. T a k v a atmosfera o m o g u ć a v a polako klijentu da ponovno dođe na nivo organizmi čkog doživljavanja i da to doživljavanje simbolizira u svojoj svijesti bez opa s n o s t i za s v o j e j a . K o n a č n o , u t a k v o j a t m o s f e r i o n u s p i j e v a i n t e g r i r a t i svoje osjećaje i doživljaje sa s a d a već izmijenjenom vlastitom ličnošću. Situacija bezuvjetnog uvažavanja koja m o r a biti postignuta o m o g u ć a v a klijentu d a ispita svoje doživljaje koji su n e s u k l a d n i s njegovim ja i kojih o n ranije nije bio svjestan, j e r su u n j e m u izazvali tjeskobu. Peti uvjet za u s p j e š n o s t p s i h o l o š k e terapije jest da t e r a p e u t empatički razumije interni okvir referencije svog klijenta. E m p a t i j a p r e m a Rogersu znači da t e r a p e u t osjeća klijentov privatni svijet doživljavanja k a o d a je njegov vlastiti. On r a z u m i j e svog klijenta i slobodno se kreće i snalazi u nje govu s u b j e k t i v n o m svijetu. O n percipira na njegov način, doživljava n a nje gov način i osjeća se k a o i on. T o svoje r a z u m i j e v a n j e o n m o r a priopćiti klijentu. On zna k a k o se fobički s t u d e n t osjeća k a d se k r e ć e p o p r o s t o r i m a sveučilišta, o n je s n j i m e i p o m a ž e m u da shvati, prihvati i razjasni konflikt ne i s m u š e n e osjećaje. Rogers kaže da klijent doživljava terapeutovu e m p a tiju k a o i z n e n a d n i b l j e s a k s u n č e v e svjetlosti k r o z gusti sloj lišća u p r a š u m i . T e r a p e u t , k a d j e j e d n o m u š a o u subjektivni svijet svog klijenta uz p o m o ć empatije, s p o s o b a n j e da m u svojim e m p a t i č k i m izjavama p o m o g n e u nje govoj borbi s k o n f u z n o m i iskrivljenom p r e d o d ž b o m njegova vlastitog isku stva. U toku psihoterapije uvažavanje i prihvaćanje klijenta postaje sve veće i o b o j e se sve bolje r a z u m i j u . Konačni j e uvjet za u s p j e h psihološke terapije d a terapeut p r i o p ć a v a klijentu svoje r a z u m i j e v a n j e i svoje bezuvjetno uvažavanje. T o je b i t n o razli čito od situacije u n e d i r e k t i v n o j psihološkoj terapiji. T a m o se t e r a p e u t ogra n i č a v a o s a m o n a i z j a v e k a o : » U h — h m « , »da« ili n a p o n a v l j a n j e i z j a v a s a m o g k l i j e n t a . P r i o p ć a v a n j e e m p a t i j e m o ž e b i t i r i j e č j u ili g e s t a m a ili d r u g i m postupcima koji pokazuju terapeutovo razumijevanje i prihvaćanje i te po s t u p k e ili r i j e č i k l i j e n t m o r a p e r c i p i r a t i . T a k a v s u s t a v p s i h o t e r a p i j e p o t p u n o je u skladu s Rogersovim shvaćanjem čovjeka. On s m a t r a da je čovjek p o s v o j o j p r i r o d i o r i j e n t i r a n n a r a s t , a k t u a l i z a c i j u ili o s t v a r e n j e i z d r a v l j e i d a ć e t o p o s t i ć i a k o s u u v j e t i u k o j i m a živi i s p r a v n i . T e r a p i j a o r i j e n t i r a n a n a p a 298
cijenta t r e b a u p r a v o takve uvjete stvoriti. Sve ostalo će stvoriti klijentova u r o đ e n a tendencija samoaktualizaciji. Rogerijanski terapeut je više p o m a g a č rasta negoli iscjelitelj, o d n o s n o m o d e r a t o r p o n a š a n j a , k a k o je to slučaj u psihoanalizi odnosno u terapiji ponašanja. U toku psihološke terapije, smat ra Rogers, dolazi do oslobađanja osobnih osjećaja o d n o s n o d o emocionalne katarze, n a k o n čega slijedi uvid u u z r o k e i n a r a v poteškoća. Taj je p r o c e s p o t v r đ e n i u n e k i m i s t r a ž i v a n j i m a . T a k o j e S n y d e r (1945) p o t v r d i o d a s e u psihoterapiji najprije izražavaju negativni osjećaj, a n a k o n toga nastupa uvid u v l a s t i t o s t a n j e iza č e g a s l i j e d i p o j a v a a k t i v n o g p l a n i r a n j a . P r e m a s a d a š n j e m Rogersovu shvaćanju specifičnog procesa mijenjanja klijenta u toku psiho l o š k e t e r a p i j e p o j e d i n a c se m i j e n j a o d f i k s n o s t i p r e m a i z m j e n l j i v o s t i , o d rigidne s t r u k t u r i r a n o s t i p r e m a kolanju. Za mjerenje tih p r o m j e n a Rogers je k o n s t r u i r a o i j e d n u l j e s t v i c u (1961). Kod konačno uspjele psihološke terapije i kod potpuno kongruentnih osoba koje p o t p u n o funkcioniraju ostvareno je jedinstvo ličnosti i organizma. Ličnost j e o r g a n i z a m i to o r g a n i z a m koji doživljava. N a taj način » o r g a n i z a m k o j i j e j e d a n živi r a s t u ć i i h o l i s t i č k i s u s t a v j e t e m e l j n a p s i h o l o š k a r e a l n o s t « ( H a l l i L i n d z e y , 1978).
Karakteristične metode i istraživanja R o g e r s j e s a m ili u s u r a d n j i s d r u g i m a p r o v e o j e d a n v e l i k b r o j i s t r a ž i vanja u vezi s p s i h o l o š k o m t e r a p i j o m c e n t r i r a n o m n a klijenta i e f e k t i m a d o kojih t a k v a t e r a p i j a dovodi. Manji je b r o j istraživanja koje s u R o g e r s i nje govi s u r a d n i c i posvetili t e m e l j n i m p o s t a v k a m a u njegovoj o p ć o j teoriji lično sti k a o što su n a p r i m j e r : vlastito ja, p r i m a r n a alijenacija, b e z u v j e t n a po drška i drugi. Za R o g e r s o v u teoriju k a r a k t e r i s t i č n o je nekoliko p o s t u p a k a koje je ra z v i o o n s a m s a s u r a d n i c i m a ili k o j e j e k o r i s t i o u s v o m i s t r a ž i v a č k o m r a d u . O s n o v n i p o s t u p c i v e z a n i u z R o g e r s o v a i s t r a ž i v a n j a ili o n a k o j a s u b i l a u s m j e r e n a n a v e r i f i k a c i j u n j e g o v e t e o r i j e l i č n o s t i ili n j e g o v e m e t o d e p s i h o l o š k e t e rapije su intervju, Q-sort i ljestvice za p r o c j e n u vlastite ličnosti. Ispitivanja
procesa
psihološke
terapije
I s t r a ž i v a n j a p r o c e s a p s i h o l o š k e terapije temelje se n a kvalitativnim i kvantitativnim analizama sadržaja jednog ogromnog broja intervjua koje su Rogers i njegovi s u r a d n i c i imali sa svojim k l i j e n t i m a u t o k u niza godina. Ove analize p r e d s t a v l j a j u d o s a d a najtemeljitija p r o u č a v a n j a p r o c e s a psiho terapije. U t o m se s m i s l u R o g e r s s m a t r a i u t e m e l j i v a č e m z n a n s t v e n o g prou čavanja tog p r o c e s a . T a k v a su p r o u č a v a n j a bila m o g u ć a zbog toga što je Ro gers svoje razgovore s klijentima snimao uz njihovu dozvolu n a magnetofon, te su t a k o u cijelosti ostali zabilježeni i objektivno registrirani što nije bio slučaj k o d drugih t e r a p e u t a (kao n a primjer k o d Freuda). Literatura o nedirektivnoj i na klijenta centriranoj psihoterapiji je ogrom na. To je i razumljivo, jer je Rogersova m e t o d a psihoterapije d a n a s vjerojat no najrasprostranjenija i najpopularnija metoda. Ovdje ćemo navesti samo nekoliko izvora s p o d a c i m a koji se osnivaju n a kvalitativnoj analizi snimlje299
n i h s a d r ž a j a . T o s u : R o g e r s , 1942, 1948, 1 9 5 1 , 1 9 6 1 , 1967a; R o g e r s i D y m o n d , 1954; S e e m a n i R a s k i n , 1 9 5 3 ; C a r t w r i g h t i L e r n e r , 1963; W y l i e , 1978. N a s a d r ž a j i m a k o j i s u zabilježeni u t o k u p s i h o l o š k e t e r a p i j e t e m e l j e se i kvantitativne studije. Osnovni postupak kod takvih studija je kvantitativna a n a l i z a s a d r ž a j a . O v a j j e p o s t u p a k u t e m e l j i o P o r t e r (1943), a n a p o d r u č j e n e d i r e k t i v n e p s i h o l o š k e t e r a p i j e p r v i j e t a j p o s t u p a k p r i m i j e n i o R a i m y (1948). N j e g o v j e cilj b i o d a u t v r d i e v e n t u a l n e p r o m j e n e u v l a s t i t o m j a k o j e n a s t u paju u toku psihološke terapije. U tu svrhu definirao je nekoliko kategorija izričaja klijenata koji se o d n o s e n a njegovu vlastitu ličnost. To su bile kate g o r i j a p o z i t i v n i h i z r i č a j a o v l a s t i t o m j a , k a t e g o r i j a " n e g a t i v n i h i z r i č a j a o vla s t i t o m ja, kategorija a m b i v a l e n t n i h izričaja, kategorija nejasnih izričaja i ka tegorija pitanja. S a d r ž a j i razgovora su analizirani i pojedini izričaji svrstani u t e k a t e g o r i j e . U t v r đ e n j e b r o j i z r i č a j a u s v a k o j k a t e g o r i j i u r a z l i č i t i m fa z a m a trajanja psihološke terapije. Utvrđeno je da klijenti n a p o č e t k u daju 0 sebi s a m i m a m n o g o više negativnih i a m b i v a l e n t n i h izričaja. N a k r a j u tera pije koja je dovela do u s p j e h a većina izričaja o sebi je povoljna. K o d onih kod kojih terapija nije prosuđena kao uspješna ipak je došlo do promjene k a r a k t e r a sudova o sebi. K o d njih je na kraju terapije registriran najveći b r o j a m b i v a l e n t n i h i z r i č a j a o s e b i ( S n y d e r , 1945; L i p k i n , 1948; S e e m a n , 1949). M e t o d a analiziranja s a d r ž a j a razgovora vođenih u t o k u psihoterapije isko r i š t e n a j e i za a n a l i z u i z r i č a j a k l i j e n a t a koji s e (izričaji) o d n o s e n a d r u g e l j u d e . T o j e t r e b a l o v e r i f i c i r a t i R o g e r s o v u k o n c e p c i j u d a š t o neka osoba više 1 lakše prihvaća samu sebe, to više i lakše prihvaća i druge. S e e m a n j e (1949) analizirao količinu pozitivnih, negativnih i ambivalentnih sudova o sebi i dru g i m a u t o k u p s i h o t e r a p i j e i utvrdio da povećanje b r o j a pozitivnih izričaja 0 sebi u t o k u terapije nije p r a ć e n o povećanjem broja pozitivnih izričaja o d r u g i m a . S l i č n e j e r e z u l t a t e d o b i o i S t o c k (1949). S c h e e r e r j e (1949) u t v r d i o da su promjene u shvaćanju samog sebe u toku psihološke terapije mnogo sustavnije negoli p r o m j e n e u shvaćanju drugih ljudi. Skale
ili ljestvice
procjena
O d n o s i z m e đ u p r o m j e n a p o j m a o sebi i p r o m j e n a p o j m a o d r u g i m a istra ž i v a n j e u v e ć e m b r o j u s t u d i j a ( P h i l l i p s , 1 9 5 1 ; G o r d o n , i C a r t w r i g h t , 1954; W y l i e , 1 9 6 1 , 1978; M e d i n n u s i C u r t i s , 1 9 6 3 ; R o g e r s , 1967), k o r i š t e n j e m p o s e b n o k o n s t r u i r a n i h l j e s t v i c a ili s k a l a p r o c j e n a . T a k o s u G o r d o n i C a r t w r i g h t utvrdili da n e m a povezanosti između prihvaćanja sebe i prihvaćanja drugih. Philips je, međutim, utvrdio d a postoji korelacija između p o j m a i osjećaja o s e b i i o s j e ć a j a o d r u g i m a i z m e đ u 0.50 i 0.70. T a k v u s u k o r e l a c i j u n a k n a d n o utvrdili i k o d rezultata koje su dobili S h e e r e r i Stock. M e d i n n u s i Curtis su u t v r d i l i d a m a j k e k o j e s e b e p r i h v a ć a j u v i š e ili m i s l e o s e b i b o l j e , v i š e p r i h v a ć a j u i vlastitu djecu. N a osnovi takvih rezultata d a n a s se s m a t r a da je postavka Rogersove teorije o tome da je bolje prihvaćanje sebe popraćeno 1 boljim prihvaćanjem drugih empirijski dokazana. U o k v i r u t a k v i h i s t r a ž i v a n j a s t v o r e n e su, k a o š t o s m o r e k l i , m n o g e lje stvice za p r o c j e n u . P o s e b n o su za Rogersa i psihološku terapiju važne one k o j i m a se u t v r đ u j e i m j e r i o d n o s ili s t a v t e r a p e u t a i o d n o s i z m e đ u t e r a p e u t a i k l i j e n t a . K i e s l e r o v a l j e s t v i c a s t a v a ( R o g e r s , 1967a) t e r a p e u t a u o d n o s u n a klijenta ima pet stupnjeva za procjenu terapeuta. Najnepovoljniji stupanj označen je ovako: 300
» S a s v i m j e o č i t o d a p o s t o j i d i s k r e p a n c i j a i z m e đ u t e r a p e u t o v o g doživlja vanja klijenta i toka komuniciranja«, a najpovoljniji stupanj: »Terapeut priopćava svoje pozitivne i negativne osjećaje koje i m a u odre đ e n o m č a s u o k l i j e n t u b e z t r a g a d e f a n z i v n o s t i ili p o v l a č e n j a u p r o f e s i o n a lizam«. Gendlinova ljestvica koja je namijenjena mjerenju procesa psihološke terapije ima šest stupnjeva. Najnepovoljniji stupanj je označen kao: »Odbijanje odnosa«, a najpovoljniji stupanj kao: »Odnos j e t a k a v d a će ostati s t a l n a r e a l n o s t i t e r a p i j a se m o ž e približa v a t i k r a j u « ( R o g e r s , 1967a). Q-sort
tehnika
Ovo j e v j e r o j a t n o n a j r a s p r o s t r a n j e n i j a t e h n i k a k o j a se k o r i s t i za ispi t i v a n j a v l a s t i t o g j a . O v u j e t e h n i k u s t o r i o S t e p h e n s o n (1953). Q-sort t e h n i k a sastoji se u t o m e da se ispitaniku daje j e d a n s n o p kartica n a k o j i m a s u n a p i s a n e t v r d n j e k o j e s e o d n o s e n a n j e g o v v l a s t i t i j a (ili n a n e k i d r u g i a s p e k t ličnosti). Z a d a t a k j e i s p i t a n i k a d a t e t v r d n j e r a z v r s t a (sor tira) u o d r e đ e n b r o j kategorija i to t a k o d a u s v a k u kategoriju stavi s a m o onoliko tvrdnji koliko m u j e to d o p u š t e n o . R a d i se, p r e m a t o m e , o prisilnoj d i s t r i b u c i j i . N a j č e š ć e se k o r i s t i n o r m a l n a d i s t r i b u c i j a , ali m o ž e biti z a d a n a i neka druga prisilna distribucija. Kategorije u takvim distribucijama su tako definirane da na j e d n o m kraju k o n t i n u u m a stoji kategorija koja označava n a j m a n j e karakteristične tvrdnje o sebi, a n a d r u g o m kategorija s najkarakterističnijim t v r d n j a m a o sebi. Primjer jedne takve prisilne distribu c i j e p r i k a z a n j e n a s l i c i 1. I broi tvrdnji \u SKupini 10 [broj . l 2 | 3 'skupine najmanje karaKteristične
10 najkarakterisfičnije
S l i k a 1. I s p i t a n i k u se n a j p r i j e kaže da sve t v r d n j e svrsta u tri kategorije: ka r a k t e r i s t i č n e i n e k a r a k t e r i s t i č n e , t e s r e d n j e . Z a t i m , n e k a iz k a t e g o r i j e n e k a rakterističnih tvrdnji izdvoji zadani broj tvrdnji koje su najmanje karakte r i s t i č n e z a n j e g a ( u o v o m s l u č a j u 2) i d a iz k a t e g o r i j e k a r a k t e r i s t i č n i h t v r d nji izdvoji one koje s m a t r a n a j k a r a k t e r i s t i č n i j i m a za sebe. N a k o n toga o n još o d a b i r e tvrdnje za dvije kategorije koje su uz ove krajnje (kategorije 2 i 8 u n a š e m p r i m j e r u ) i t a k o dalje p r e m a s r e d n j i m k a t e g o r i j a m a . Ovaj po s t u p a k se koristi b u d u ć i d a je diskriminacija tvrdnji n a krajevima distribuci j e najlakša, a u sredini distribucije najteža. K a d su sve t v r d n j e s v r s t a n e u z a d a n e k a t e g o r i j e , s v a k a se o d n j i h v r e d n u j e o d g o v a r a j u ć i m b r o j e m n a lje s t v i c i . O n e t v r d n j e k o j e s u u p r v o j k a t e g o r i j i d o b i v a j u b r o j 1, a o n e u d e s e t n o j b r o j 10. više
Q - s o r t t e h n i k a ili t e h n i k a r a z v r s t a v a n j a t v r d n j i ili d r u g i h p o d a t a k a n a j se koristila u s k l o p u Rogersove teorije za ispitivanje o d n o s a između 301
realnog vlastitog ja i idealnog vlastitog ja. I d e a l n o j a p r e d s t a v l j a p o j e d i n c a o n a k v o g k a k a v bi o n želio biti, a r e a l n o j a p o j e d i n c a o n a k v o g k a k v i m o n sebe doživljava. Sukladnost između realnog i idealnog ja jedan je o d najvaž nijih m o m e n a t a u Rogersovoj teoriji dezorganizacije ponašanja i ponovne r e i n t e g r a c i j e ličnosti u t o k u p s i h o l o š k e t e r a p i j e . D a bi se u t v r d i l a k o n g r u e n cija i z m e đ u realnog i idealnog ja, ispitanik sortira zadane tvrdnje dva puta. J e d n o m n a o s n o v i o n o g š t o m i s l i o s e b i ili k a k o s e b e d o ž i v l j a v a u r e a l n o s t i , a d r u g i p u t o n a k o k a k o b i želio d a b u d e . N a osnovi takvog d v o s t r u k o g razvr s t a v a n j a m o g u ć e j e i z r a č u n a t i k o r e l a c i j u i z m e đ u o p i s a vlastitog r e a l n o g i ide alnog ja i na osnovi toga zaključiti koliki je stupanj nesuglasnosti između j e d n o g i d r u g o g . J a s n o je d a j e taj p o s t u p a k i d e a l a n u okviru Rogersove teo r i j e i u o k v i r u fenomenološkog pristupa proučavanja ličnosti. Da bi se utvrdile eventualne p r o m j e n e u o d n o s u između realnog j a i idealnog j a u t o k u psihološke terapije, p o t r e b n o je više p u t a ponoviti t a k v o d v o s t r u k o r a z v r s t a v a n j e i u s p o r e đ i v a n j e . Uz t o se k o r i s t i i j e d n a k o n t r o l n a grupa ispitanika koja ne prolazi kroz psihološku terapiju. Rezultati jedne i d r u g e g r u p e uvijek se m e đ u s o b n o u s p o r e đ u j u . T a k o , a k o se k o d t e r a p e u t s k e grupe pojavljuje veća sukladnost između realnog i idealnog ja u toku psiho loške terapije, a kod kontrolne ostaje razlika između realnog i idealnog ja k o n s t a n t n a ili s e p o v e ć a v a , o n d a s e s m a n j e n j e r a z l i k e k o d t e r a p e u t s k e g r u p e m o ž e p r i p i s i v a t i u t j e c a j u t e r a p i j e . Ovaj j e p o s t u p a k o m o g u ć i o R o g e r s u i su r a d n i c i m a d a v a l i d i r a j u m n o g e o d s v o j i h t e o r i j s k i h p o s t a v k i o r a z v o j u lič nosti i p r o m j e n a m a u toku psihološke terapije. Ovdje možemo navesti s a m o neke od tih validacijskih studija. Promjene u odnosu vlastitog realnog i idealnog ja u toku psihološke t e r a p i j e s t u d i r a l i s u ( i z m e đ u o s t a l i h ) B u t l e r i H a i g h (1954). O n i s u p r o v j e r a v a l i d v i j e h i p o t e z e : 1) d a n a k l i j e n t a c e n t r i r a n o s a v j e t o v a n j e ( o v d j e t r e b a n a p o menuti da Rogers termine savjetovanje i terapija koristi i smatra sinonimi m a ) d o v o d i d o s m a n j e n j a r a z l i k a i z m e đ u r e a l n o g i i d e a l n o g j a i 2) d a ć e razlika između jednog i drugog ja biti m a n j a u klijenata kod kojih je u t v r đ e n n a p r e d a k u t o k u psihoterapije negoli k o d o n i h gdje takav n a p r e d a k nije u t v r đ e n . U t e r a p i j s k o j ( e k s p e r i m e n t a l n o j ) g r u p i b i l o j e 25 i s p i t a n i k a , u k o n t r o l n o j 16. I s p i t a n i c i j e d n e i d r u g e g r u p e b i l i s u i z j e d n a č e n i p o d o b i , s p o l u , s o c i j a l n o - e k o n o m s k o m s t a t u s u i s t u d e n t s k o m s t a t u s u . R a z v r s t a v a l i s u 100 tvrdnji o sebi. Osim ove k o n t r o l n e grupe, k o r i š t e n a je još i k o n t r o l n a g r u p a k o j u su činili ispitanici t e r a p i j s k e g r u p e u t o k u j e d n o g p r e d t e r a p i j s k o g pe rioda. K o r i š t e n a j e Q-sort t e h n i k a . I z r a č u n a t e su korelacije i z m e đ u o s o b i n a realnog i idealnog j a svakog ispitanika p o s e b n o i u t v r đ e n e su p r o s j e č n e ko r e l a c i j e . T i s u r e z u l t a t i p r i k a z a n i u t a b l i c i 1. T a b l i c a 1. Prosječne
korelacije
Klijenti Kontrolna skupina
između
procjena
realnog
i idealnog
ja
Prije početka savjetovanja
Poslije savjetovanja
Kasnije
—0.01
0.34 0.58
0.31 0.59
I z t a b l i c e 1. v i d i s e d a u s k u p i n i k l i j e n a t a p r i j e p o č e t k a t e r a p i j e ili s a v j e tovanja nije postojala nikakva p o d u d a r n o s t između njihove ocjene vlastite 302
ličnosti i idealne ličnosti, o d n o s n o da je n e p o d u d a r n o s t bila velika. U toj s k u p i n i n a k o n s a v j e t o v a n j a ili t e r a p i j e u t v r đ e n a j e p r o s j e č n a k o r e l a c i j a o d 0,34 i z m e đ u r e a l n o g i i d e a l n o g j a . O v a s e p o z i t i v n a k o r e l a c i j a o d r ž a l a i n a k o n p r e s t a n k a t e r a p i j e (0.31). K o d k o n t r o l n e s k u p i n e k o r e l a c i j a i z m e đ u r e a l n o g j a i i d e a l n o g j a j e i z n o s i l a 0,58 o d n o s n o 0,59 š t o p o k a z u j e d a j e k o d n o r malnih osoba slaganje realnog i idealnog ja dosta veliko. U p e r i o d u prije početka savjetovanja korelacija između idealnog i realnog ja u klijenata bila je mjerena u dva navrata i oba je p u t a bila —0,01, tj. nepostojeća. Ovi r e z u l t a t i p o k a z u j u , d a k l e , d a j e u t o k u p s i h o l o š k e t e r a p i j e r o g e r i j a n s k o g l i p a d o š l o d o p o v e ć a n j a s u k l a d n o s t i i z m e đ u i d e a l n o g i r e a l n o g j a klije nata, tj. da se realno j a približilo idealnom. Da je to efekt psihološke terapije pokazuju korelacija između idealnog i realnog ja u tih pacijenata kroz pe r i o d p r i j e p o č e t k a t e r a p i j e k o j a j e iznosila u d v a n a v r a t a —0,01 (što znači da se njihovo stanje bez terapije n e mijenja) k a o i korelacija i z m e đ u idealnog i realnog ja kontrolne grupe koja je također stabilna. Rezultati, nadalje, po kazuju d a u t o k u psihološke terapije kod klijenata kao skupine nije postig nut stupanj sukladnosti između idealnog i realnog ja kakav postoji kod kon trolne skupine. A u t o r i s u o b a v i l i j o š j e d n u a n a l i z u . O n i s u iz c i j e l e s k u p i n e n a j p r i j e izdvojili o n e klijente k o d kojih je p o s t i g n u t u s p j e h u psihološkoj terapiji. Taj je u s p j e h u t v r đ e n d r u g i m p o s t u p c i m a i i n s t r u m e n t i m a (kao TAT testom). K o d tih klijenata s u k l a d n o s t realnog i idealnog ja n a k o n terapije bila je stati stički značajno veća negoli sukladnosti realnog i idealnog j a u klijenata k o d kojih nije u toku terapije postignut uspjeh. Autori su zatim analizirali i pojedinačne rezultate i utvrdili d a terapija ili s a v j e t o v a n j e m o ž e i m a t i v r l o r a z l i č i t e e f e k t e n a o d n o s e i z m e đ u r e a l n o g i idealnog ja k o d različitih ispitanika. Tako, neki pokazuju k o n s t a n t n o poveća n j e k o r e l a c i j e i z m e đ u r e a l n o g i i d e a l n o g j a ( č a k d o 0,71), d r u g i p o k a z u j u porast sukladnosti u toku terapije i stagnaciju nakon prestanka terapije, a n e k i p o k a z u j u p o r a s t za v r i j e m e s a v j e t o v a n j a i p a d n a k o n s a v j e t o v a n j a o d n o sno završetka terapije. Konačno, kod nekih klijenata terapija n e m a nikakvog efekta. Kod njih je stupanj suglasnosti između realnog i idealnog ja slab i prije, za v r i j e m e i poslije terapije. Autori, m e đ u t i m , u cjelini nisu utvrdili veću korelaciju i z m e đ u poboljša vanja slike o vlastitom ja i procjena o uspješnosti psihološke terapije koje su dali s a m i k l i j e n t i . T o se o b j a š n j a v a tzv. o b r a m b e n i m r a z v r s t a v a n j i m a k o j i m a se postiže iskrivljena slika k o j u klijent daje o s a m o m e sebi i k o d k o j e o n svoje stanje prikazuje boljim nego što jest i boljim nego što to p o k a z u j u drugi podaci o njemu. H a i g h j e (1949) p r o u č a v a l a o b r a m b e n o p o n a š a n j e k l i j e n a t a z a v r i j e m e psihološke terapije i utvrdila da u nekih dolazi do smanjenja defenzivnosti a d o p o r a s t a k o d d r u g i h . O b r a m b e n o s e p o n a š a n j e t r e t i r a k a o s v j e s n o fal sificiranje, a ne nesvjesno k a k o je to u psihoanalizi. N a utjecaj defenzivnosti u p u ć u j u i d r u g i p o d a c i . . T a k o j e F r i e d m a n u t v r d i o (1955) d a j e k o r e l a c i j a i z m e đ u i d e a l n o g i r e a l n o g j a k o d n o r m a l n i h i z n o s i l a 0,63, k o d n e u r o t i č a r a 0,03, a k o d p s i h o t i č a r a 0,43, t j . v e ć a n e g o l i k o d n e u r o t i č a r a š t o j e u s u p r o t n o s t i s R o g e r s o v o m i n t e r p r e t a c i j o m d e z o r g a n i z i r a n e ličnosti. Ovi r e z u l t a t i dovode u pitanje m e t o d u validacije. Sličan utjecaj na rezultate uspoređivanja idealnog i realnog ja kao što g a i m a o b r a m b e n i s t a v i s p i t a n i k a j e s t u t j e c a j socijalne poželjnosti odgovora, 303
tj. tendencija d a se n e daju pravi, već socijalno poželjni odgovori i procjene ( M i l g r a m i H e l p e r , 1 9 6 1 ; F r i s b i e , V a n a s e k i D i n g m a n , 1967). Kao primjeran oblik uspoređivanja idealnog i realnog ja i promjena koje se događaju u vrijeme i n a k o n terapije orijentirane p r e m a klijentu često s e n a v o d i s l u č a j g o s p o đ e O a k ( R o g e r s i D y m o n d , 1954). K a d j e t a g o s p o đ a došla u savjetodavni c e n t a r potražiti p o m o ć , bila je u d u b o k o j neslozi sa s u p r u g o m , s k ć e r k o m a d o l e s c e n t o m i patila j e o d serije p s i h o s o m a t s k i h bole sti. F'sihološka terapija bila j e ocijenjena k a o u s p j e š n a iako nije riješila sve konflikte u njenoj ličnosti. Pozitivnost ishoda psihoterapije u t v r đ e n a je n a osnovi intervjua, n a osnovi testova TAT, kao i-na osnovi Q-sort tehnike. Rezultati uspoređivanja realnog ja i idealnog ja u različitim fazama psiho l o š k e t e r a p i j e k a o i u p o s t t e r a p i j s k o m p e r i o d u p r i k a z a n i s u u slici 2.
terapije
S l i k a 2. ( P r e m a : R o g e r s i D y m o n d , 1954) K a k o s e iz s l i k e 2 . v i d i , k o r e l a c i j a i z m e đ u r e a l n o g i i d e a l n o g j a p r i j e t e r a p i j e i z n o s i l a j e 0 , 2 1 , n a k o n t e r a p i j e i z n o s i l a j e 0,69, a g o d i n u d a n a k a s n i j e 0,79. T e r a p i j a j e , p r e m a t o m e , p r i b l i ž i l a r e a l n o j a i d e a l n o m . K r o z t o v r i j e m e n j e n o i d e a l n o j a s e m a l o i z m i j e n i l o ( k o r e l a c i j a 0,72), a r e a l n o m n o g o ( k o r e l a c i j a 0,30). P o d a c i p o k a z u j u , n a d a l j e , d a j e n j e n o r e a l n o j a g o d i n u d a n a n a k o n terapije bilo slično n j e n o m idealnom ja prije početka terapije. Ostali odnosi s u također vrlo interesantni. Klijentica Oak predstavlja, p r e m a tome, vrlo uspješan slučaj djelovanja Rogersove terapije. Perceptivna
obrana
i pojam
o
sebi
Vidjeli s m o da m e h a n i z a m p e r c e p t i v n e o b r a n e p r e d s t a v l j a j e d a n o d na č i n a o b r a n e ličnosti k o j i p r e d v i đ a R o g e r s . T a j m e h a n i z a m b i t r e b a o b i t i izra žen k o d pojedinaca u kojih postoji o d r e đ e n a dezorganizacija ličnosti. Posto janje i djelovanje tog m e h a n i z m a u toj funkciji ispitivao je eksperimentalno C h o d o r k o f f (1964). O n j e p o š a o o d s l j e d e ć i h h i p o t e z a k o j e j e t r e b a l o v e r i f i cirati: 1. manje 2. to će 3. 304
što j e veće slaganje i z m e đ u samoopisa pojedinca i objektivnog opisa, će biti izražena perceptivna obrana; što je veće slaganje i z m e đ u samoopisa pojedinca i objektivnog opisa, adekvatnije taj pojedinac biti prilagođen; što je bolja osobna prilagođenost, manja je perceptivna obrana.
T r i d e s e t i s p i t a n i k a izvršili s u Q-sort. U t v r đ e n e s u i o c j e n e ličnosti n a R o r s c h a c h o v o m t e s t u . N a k o n t o g a s u u t v r đ e n a v r e m e n a r e a k c i j e n a 50 e m o c i o n a l n o p r o v o k a t i v n i h i 50 e m o c i o n a l n o n e u t r a l n i h r i j e č i . N a o s n o v i t i h v r e m e n a r e a k c i j e f o r m i r a n e s u dvije s k u p i n e riječi: p r i j e t e ć e i n e u t r a l n e za sva kog pojedinca. Te su riječi zatim tahistoskopski p r e z e n t i r a n e s p o r a s t o m vre m e n a e k s p o z i c i j e d o d v a t o č n a u z a s t o p n a č i t a n j a ili p r e p o z n a v a n j a . K a o m j e r a perceptivne obrane uzeta je razlika između prosječnog vremena ekspozicije p o t r e b n o g za p r e p o z n a v a n j e n e u t r a l n i h i prosječnog v r e m e n a n e o p h o d n o g za p r e p o z n a v a n j e o p a s n i h riječi. Rezultati su pokazali sljedeće: 1. u t v r đ e n j e z n a č a j a n o d n o s i z m e đ u t o č n o s t i u o p i s i v a n j u v l a s t i t o g j a i slabe perceptivne obrane; 2. u t v r đ e n a j e z n a č a j n a p o v e z a n o s t i z m e đ u t o č n o s t i s a m o o p i s a i p r o c j e n a p r i l a g o đ e n o s t i k o j u s u dali suci, ali n e i i z m e đ u t o č n o s t i s a m o o p i s a i s t u p nja prilagođenosti utvrđenog Rorschachom; 3. u t v r đ e n a j e z n a č a j n a p o v e z a n o s t i z m e đ u v e l i č i n e p e r c e p t i v n e o b r a n e i n e p r i l a g o đ e n o s t i k a k o s u j e p r o c i j e n i l i suoi i m a l a , ali n e z n a č a j n a p o v e z a nost s neprilagođenošću utvrđenom Rorschachovim testom. N a osnovi toga a u t o r j e zaključio d a su sve tri p o l a z n e h i p o t e z e d o k a z a n e . Pojedinci koji su netočni u opisivanju samih sebe slabo su prilagođeni i po kazuju visok stupanj perceptivne obrane. Inducirano
samopo
štovanje
i kognitivna
disonanca
Rogersovo s h v a ć a n j e da se p o j e d i n a c p o n a š a n a način koji je k o n g r u e n tan njegovu p o j m u o sebi e k s p e r i m e n t a l n o su ispitivali Aronson i M e t t e e (1968). N j i h o v a p o l a z n a h i p o t e z a j e bila d a će p o j e d i n c i k o j i m a j e p r u ž e n a infor macija koja p r i v r e m e n o snižava njihov stupanj samopoštovanja biti skloniji v a r a n j u od pojedinaca u kojih je n a sličan način podignut stupanj s a m o p o š t o v a n j a ili o d o n i h k o j i n i s u n a t a j n a č i n b i l i p o t a k n u t i . T a k o đ e r s u o č e k i v a l i da su pojedinci kod kojih je podignut stupanj samopoštovanja manje skloni varanju od onih koji su nepotaknuti. Stupanj samopoštovanja m j e r e n je o d g o v a r a j u ć i m l j e s t v i c a m a iz K a l i f o r n i j s k o g u p i t n i k a o l i č n o s t i . N a o s n o v i t o g a p r u ž e n a i m j e i n f o r m a c i j a k o j a j e t r e b a l a p o d i ć i ili s n i z i t i n j i h o v s t u p a n j samopoštovanja, a k o d kontrolne skupine ostavljeni su bez informacije. Na k o n toga sudjelovali su u igri k o j o m se ispitivala njihova s p o s o b n o s t e k s t r a senzorne percepcije u kojoj su mogli »neopaženo« varati. Dobiveni rezultati u v a r a n j u p r i k a z a n i s u u t a b l i c i 2. T a b l i c a 2. Broj
ispitanika
koji
je bar
Sniženo samopoštovanje Neutralno ,, Povišeno ,, Ove su razlike bile statistički
jedamput varao Varao
Nije v a r a o
13 9 6
2 6 9
značajne.
Rezultati pokazuju da stupanj poštovanja stvoren kod pojedinca utječe n a t o h o ć e li v a r a t i ili n e . P o j e d i n c i k o j i s u o s e b i d o b i l i n e p o ž e l j n e i n f o r macije pokazali su veću tendenciju da prevare bar. j e d n o m od onih koji su 20
Fulgosi; Psihologija ličnosti
305
0 s e b i d o b i l i p o z i t i v n e i n f o r m a c i j e . To pokazuje da se ljudi ponašaju na način koji je konzistentan s mišljenjem o sebi. R a z v i j a n j e v i š e g ili v i s o k o g s a m o poštovanja može značajno utjecati na izbjegavanje nemoralnog ponašanja. Uvjeti
razvoja
vlastitog
ja
Rekli s m o da Rogers u svojoj teoriji razvoja ličnosti djeteta daje značaj nu i p r e s u d n u ulogu okolini. Ta okolina m o r a pružiti uvjete za p u n razvoj djetetovog ja. Do tog razvoja dolazi s a m o ako postoji kongruencija između djeteta i značajnih drugih osoba u njegovoj okolini. Takva kongruencija p o shvaćanju Rogersa o m o g u ć u j e djetetu p u n o doživljavanje i stjecanje iskustva 1 prihvaćanje s a m o g sebe. Osobito su pri t o m e važni odnosi roditelja p r e m a djetetu. Oni m o r a j u djetetu pokazati da ga prihvaćaju čak i o n d a kad ne odobravaju neke njegove postupke. Tako Rogers kaže: » . . . vlastito ja djeteta nije ugroženo g u b i t k o m ljubavi, j e r su njegovi osjećaji prihvaćeni od roditelja. Dijete u t a k v o m slučaju ne m o r a u svojoj svijesti uskraćivati zadovoljstva k o j a doživljava niti m o r a iskrivljavati svoje doživljavanje roditeljskih reakcija i s m a t r a t i ih svojima. U m j e s t o toga, o n o zadržava sigurnost u s a m o g sebe. Vlastito ja može voditi njegove p o s t u p k e na taj način da u t o č n o simboliziranoj formi p r i p u š t a svijesti sve značajne d o ž i v l j a j e n a o s n o v i n j i h o v o g č a s o v i t o g ili t r a j n i j e g o r g a n i z m i č k o g z a d o v o l j a vanja. N a taj način dijete razvija j e d n o z d r a v o s t r u k t u r i r a n o j a u k o j e m n e m a n i p o r i c a n j a n i i s k r i v l j a v a n j a i s k u s t a v a « ( R o g e r s , 1951, s t r . 503). A k o r o d i t e l j i p o k a z u j u d j e t e t u n a d i r e k t a n n a č i n ( r i j e č i m a ) ili n a i n d i r e k t a n n a č i n ( g e s t a m a , p o n a š a n j e m , o p h o đ e n j e m s n j i m e i si.) d a j e n j e g o v o p o n a š a n j e l o š e i d a j e o n l o š , t j . d a g a o d b a c u j u ili n e v o l e , d i j e t e ć e o s j e t i t i da su neki njihovi osjećaji u n e s k l a d u s njegovom slikom o sebi kao o biću k o j e j e v o l j e n o i t o ć e d o v e s t i d o n i j e k a n j a ili i s k r i v l j a v a n j a u s v j e s n o j s i m bolizaciji doživljaja. Takvo stajalište Rogersa zahtijeva empirijsku verifikaciju korištenjem znanstvenih postupaka. P s i h o l o g B a l d w i n j e (1945), d a k l e j o š p r i j e R o g e r s a , u t v r d i o d a s u z a r a s t i r a z v o j d j e t e t a n a j p o g o d n i j i r o d i t e l j s k i o d n o s i k o j i s u demokratski i koji p o k a z u j u prihvaćanje. Djeca k o j a su rasla i razvijala se u takvoj okolini po kazivala su brži i n t e l e k t u a l n i razvoj, veću originalnost, e m o c i o n a l n u sigur nost i kontrolu. Djeca autoritarnih roditelja, bila su nestabilna, agresivna, s v a đ a l a č k a i b u n t o v n a . Ti rezultati govore u prilog R o g e r s o v o m t u m a č e n j u . H e l p e r j e (1958) u t v r d i o p o s t o j a n j e o d n o s a i z m e đ u r o d i t e l j s k o g p r i h v a ćanja djeteta i načina na koji dijete evaluira s a m o sebe. Pozitivna procjena roditelja dovodi do toga da dijete u svom tijelu i svojem ja nalazi ugodu, a o s j e ć a li d a g a r o d i t e l j i p r o c j e n j u j u n e g a t i v n o , i s a m o ć e r a z v i t i n e g a t i v n o v r e d n o v a n j e v l a s t i t o g j a i t i j e l a . T o s u u t v r d i l i J o u r a r d i R e m y (1955). M e d d i n u s i C u r t i s s u (1963) u t v r d i l i , k a o š t o s m o r a n i j e r e k l i , d a p r o c j e n e k o j e r o d i t e l j i s t v a r a j u ili č i n e u o d n o s u p r e m a v l a s t i t o m d i j e t e t u u v e l i k o j m j e r i o d r a ž a v a j u njihovo vlastito p r i h v a ć a n j e s a m i h sebe. Ti su a u t o r i utvrdili d a m a j k e koje prihvaćaju s a m e sebe prihvaćaju i svoje dijete. O b r n u t o je s maj k a m a koje sebe n e prihvaćaju. N a taj način vidimo da ličnost djeteta m o ž e u velikoj mjeri biti d e t e r m i n i r a n a ličnošću roditelja. C o o p e r s m i t h j e (1967) i z v r š i o i s t r a ž i v a n j e k o j e j e u d i r e k t n o j v e z i s R o g e r s o v o m t e o r i j o m i k o j e j e i m a l o z a cilj d a e m p i r i j s k i i s p i t a n e k e n j e g o v e 306
pretpostavke o utjecaju o d n o s a roditelja p r e m a djetetu na djetetovu ličnost. Coopersmith je ispitivao samopoštovanje. Samopoštovanje je definirano kao p r o c j e n a s a m o g a sebe k o j u d o n o s i p o j e d i n a c i koje se on pridržava. S a m o p o š t o v a n j e j e , p r e m a t o m e , procjena vlastite vrijednosti. Može se s m a t r a t i da je to j e d n a karakteristika ličnosti svakog pojedinca koja ima trajniji karak ter. To znači da takva p r o c j e n a nije vezana za specifičnu situaciju. Coopersmith je samopoštovanje mjerio posebno sastavljenim upitnikom o d 50 t v r d n j i . T i m s u u p i t n i k o m i s p i t a n a d j e c a u j e d n o j š k o l i . N a o s n o v i d o bivenih rezultata formirao je tri skupine: skupinu koja ima visoko, skupinu koja ima srednje i skupinu koja ima nisko samopoštovanje. Ovo samopošto vanje tretirano je kao subjektivno, jer je izraženo subjektivnim procjenama. U s p o r e đ i v a n j e k a r a k t e r i s t i k a d j e c e iz p o j e d i n i h s k u p i n a p o k a z a l o j e d a s u djeca s visokim s t u p n j e m samopoštovanja u odnosu n a djecu koja imaju nizak stupanj samopoštovanja upornija, samopouzdani ja, nezavisnija i kreat i v n i j a . T a d j e c a s u m a n j e s k l o n a p r i h v a ć a n j u s o c i j a l n e ili u o b i č a j e n e d e f i nicije realnosti a k o o n e n i s u u skladu s njihovim vlastitim o p a ž a n j i m a , što z n a č i d a i m a j u o n o š t o s e u p s i h o l o g i j i z o v e s v o j v l a s t i t i ili unutarnji okvir referencije. T a su se djeca p o k a z a l a fleksibilnijima i i m a g i n a t i v n i j i m a i otkri vala su originalnija rješenja problema. To je dakaz d a su subjektivne pro c j e n e s a m o p o š t o v a n j a u k o r e l a c i j i s o d r e đ e n i m o b l i c i m a p o n a š a n j a ili k a k o s e t o u p s i h o l o g i j i k a ž e d a i m a j u kor elate u objektivnom ponašanju. O s n o v n i p r o b l e m C o o p e r s m i t h a bio je d a u t v r d i a n t e c e n d e n t n e uvjete za razvoj pojedinih stupnjeva samopoštovanja k o d te djece. Da bi utvrdio sto pridonosi različitim s t u p n j e v i m a s a m o p o š t o v a n j a u djece, C o o p e r s m i t h je obuhvatio i mjerio sljedeće varijable: način n a koji su ta djeca percipirala svoje roditelje, ocjene m a j k i koje su donesene n a osnovi razgovora s njima i odgovore majki na jedan upitnik o stavovima i praksi u odnosu na odgoj djece. Rezultati su pokazali d a široki socijalni k o n t e k s t i vanjski indikatori pre stiža nisu imali neki značajniji efekt n a razvoj s a m o p o š t o v a n j a u djece k a k o se t o i n a č e m i s l i . N a s u p r o t t o m e , u v j e t i ž i v o t a u o b i t e l j i i m e đ u l j u d s k i o d n o s i u n e p o s r e d n o j okolini pokazali su se o d l u č u j u ć i m a za razvoj s a m o p o š t o v a n j a u djece. C o o p e r s m i t h je zaključio da su djeca, k a d procjenjuju sami sebe, p o d u t j e c a j e m d r u g i h p u t e m p r o c e s a reflektirane procjene. Pod utjecajem toga p r o c e s a o n a u s a m o p r o c j e n j i v a n j u k o r i s t e stajališta d r u g i h o s o b a , oso bito onih koji su značajni u njihovu životu. O d svih s t a v o v a i p o s t u p a k a r o d i t e l j a n a f o r m i r a n j e s a m o p o š t o v a n j a dje teta najviše utječu tri područja interakcije između roditelja i djeteta. Prvo p o d r u č j e tih m e đ u o d n o s a obuhvaća interes, prihvaćanje, toplinu i privrže n o s t k o j a j e izražena p r e m a djetetu. M a j k e djece k o j a i m a j u viši s t u p a n j s a m o p o š t o v a n j a imaju više ljubavi i prisnije o d n o s e sa svojom d j e c o m negoli majke djece s niskim stupnjem samopoštovanja. Interes za dijete od strane m a j k e o n o i n t e r p r e t i r a k a o znak njegove značajnosti i d o s t o j a n s t v a d a m u se poklanja pažnja, briga i vrijeme pruženo o d onih koji su m u značajni. D r u g o p o d r u č j e o d n o s a k o j e se p o k a z a l o z n a č a j n i m za razvoj djetetova samopoštovanja jest popustljivost odnosno strogost i kažnjavanje. O tome Coopersmith kaže: »Uvjeti koji p o s t o j e u o b i t e l j i m a d j e c e s v i s o k i m s a m o p o š t o v a n j e m izra žajni su p o zahtjevima koje postavljaju roditelji i p o čvrstoći i brizi k o j o m oni p r o v o d e te zahtjeve. N a g r a đ i v a n j e je preferirani način utjecanja n a pona307
sanje, a t a m o gdje se zahtijeva kažnjavanje o n o j e iskorišteno za upravljanje n e ž e l j e n i m o d g o v o r i m a a n e z a g r u b o p o s t u p a n j e ili z a g u b i t a k l j u b a v i . . . U k u p n a k o l i č i n a k a z n i u t a k v i m o b i t e l j i m a nije m a n j a negoli u d r u g i m a , ali su kazne izražene n a drugačiji način i percipirane kao opravdane od samih i s p i t a n i k a s v i s o k i m s t u p n j e m s a m o p o š t o v a n j a « ( i b i d , s t r . 196). Djeca s niskim stupnjem samopoštovanja dobila su od roditelja malo u p u t a i savjeta i bila su tretirana od njih grubo i bez poštovanja. Roditelji takve djece nisu postavili nikakve smjernice za razvoj a nisu ih n a takav razvoj ni upućivali. Roditelji t a k v e djece bili s u s p r e m n i j i p r i m j e n j i v a t i k a z n e n e g o n a g r a d e i naglašavali su prisilu, a ne ljubav. Konačno, Coopersmith je utvrdio da je treća važna d o m e n a odnosa rodi telj — dijete o n a k o j a u t j e č e n a f o r m i r a n j e i s t u p a n j djetetova s a m o p o š t o v a n j a — d o m e n a demokratske prakse. Roditelji djece s visokim s t u p n j e m samo poštovanja postavili su široke i ekstenzivne okvire i pravila koja su u p o r n o p r o v o d i l i ali bez prisiljavan]a. Oni su p r i t o m e uvijek poštivali p r a v a i stajali šta djeteta. Roditelji djece s niskim stupnjem samopoštovanja postavili su ma lo g r a n i c a i u s m j e r e n j a a i t a s u b i l a s l a b o d e f i n i r a n a . R o d i t e l j i t a k v e d j e c e bili s u a u t o k r a t i č k i , d i k t a t o r n i , o d b a c u j u ć i i n e k o m p r o m i s n i u s v o j i m p o stupcima kontroliranja. Coopersmithovo istraživanje je pokazalo, dakle, d a su za razvoj djetetova samopoštovanja važne tri skupine prethodnih činilaca: » . . . p o t p u n o ili s k o r o p o t p u n o p r i h v a ć a n j e d j e c e o d s t r a n e n j i h o v i h r o d i telja, j a s n o definirane i p r o v e d e n e granice, poštivanje i širina za p o j e d i n e a k c i j e u n u t a r d e f i n i r a n i h g r a n i c a « (ibid, s t r . 236). O n o š t o j e v a ž n o : t o n i s u p o j e d i n a č n e a k c i j e r o d i t e l j a , n e g o percepcija roditelja koju ima dijete, to je, o s i m t o g a , ukupna klima u obitelji koja utječe n a to k a k o će dijete percipi rati roditelje i njihove motive.
Literatura Aronson, E. and Met tee, D. R.: D i s h o n e s t b e h a v i o r a s a f u n c t i o n of d i f f e r e n t i a l le vels of i n d u c e d s e l f - e s t e e m . J o u r n a l of P e r s o n a l i t y a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1968, 9, 121—127. Baldwin, A. L. Kalhorn, J. and Breese, F. H.: P a t t e r n s of p a r e n t b e h a v i o r , P s y c h o logical M o n o g r a p h s , 1945, 58, N o . 3. Butler, J. M. and Haigh, G. V.: C h a n g e s i n t h e r e l a t i o n b e t w e e n s e l f - c o n c e p t s a n d i d e a l c o n c e p t s c o n s e q u e n t u p o n c l i e n t c e n t e r e d c o u n s e l i n g . U: C. R. R o g e r s a n d Rosalind, F. D y m o n d (Eds.): Psychoterapy a n d personality change, Chicago, 111., U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1954. Cartwright, R. D. and Lerner, B.: E m p a t h y n e e d t o c h a n g e a n d i m p r o v e m e n t w i t h p s y c h o t h e r a p y , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1963, 27, 138—144. Chodorkoff, B.: S e l f - p e r c e p t i o n , p e r c e p t u a l d e f e n c e a n d a d j u s t m e n t , J o u r n a l of Ab n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1964, 49, 508—512. Coopersmith, S.: T h e a n t e c e d e n t s of self-esteem, S a n F r a n c i s c o , F r e e m a n , 1967. Eysenck, H. J.: T h e effects of p s y c h o t h e r a p y : a n e v a l u a t i o n , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1952, 16, 319—324. Eysenck, H. J.: T h e effects of p s y c h o t h e r a p y , N e w Y o r k , I n t e r n a t i o n a l S c i e n c e P r e s s , 1966. 308
Friedman, L: P h e n o m e n a l i d e a l a n d p r o j e c t e d c o n c e p t i o n of self. J o u r n a l of Abnorm a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1955, 5 1 , 611—615. Frisbie, L. V., Vanasek, F. J. and Dingman, H. F.: T h e self a n d t h e i d e a l self: m e t h o d o l o g i c a l s t u d y of p e d o p h i l e s , P s y c h o l o g i c a l R e p o r t s , 1967, 20, 699—706. Fromm, E.: T h e a r t of loving, N e w Y o r k , H a r p e r a n d R o w , 1956. Gordon, T. and Cartwright, D.: T h e effect of p s y c h o t h e r a p y u p o n c e r t a i n a t t i t u d e s t o w a r d o t h e r s . U: C. R. R o g e r s a n d R o s a l i n d , F. D y m o n d ( E d s . ) : P s y c h o t h e r a p y a n d p e r s o n a l i t y c h a n g e ; c o o r d i n a t e d s t u d i e s in t h e c l i e n t - c e n t e r e d a p p r o a c h , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1954. Haigh, G.: D e f e n s i v e b e h a v i o r in c l i e n t - c e n t e r e d t h e r a p y . J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1949, 13, 181—189. Hall C. S. and Lindzey, G.: T h e o r i e s of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley, 1978. Helper, M. M.: P a r e n t a l e v a l u a t i o n s of c h i l d r e n a n d c h i l d r e n ' s s e l f - e v a l u a t i o n s , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1958, 56, 190—194. Hilgard, E. R.: H u m a n m o t i v e s a n d t h e c o n c e p t of self, A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1949, 4, 374—382. Jourard, S. M. and Lemy, R. M.: P e r c e i v e d p a r e n t a l a t t i t u d e s , t h e self a n d s e c u r i t y , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1955, 19, 364—366. Lecky, P.: S e l f - c o n s i s t e n c y : a t h e o r y of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , I s l a n d , 1945. Lipkin, S.: T h e c l i e n t e v a l u a t e s n o n d i r e c t i v e p s y c h o t h e r a p y . J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1948, 12, 137—146. Meddinus, G. R. and Curtis, F. J.: T h e r e l a t i o n b e t w e e n m a t e r n a l s e l f - a c c e p t a n c e a n d c h i l d a c c e p t a n c e . J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1963, 27, 542—544. Milgram, N. A. and Helper, M. M.: T h e social d e s i r a b i l i t y s e t in i n d i v i d u a l a n d g r o u p e d s e l f - r a t i n g s , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1961, 25, 9 1 . Phillips, E.: A t t i t u d e s t o w a r d self a n d o t h e r s : a b r i e f q u e s t i o n n a i r e r e p o r t . J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1951, 15, 79—81. Porter, E. H.: T h e d e v e l o p m e n t a n d e v a l u a t i o n of a m e a s u r e of c o u n s e l i n g interv i e w p r o c e d u r e s , E d u c a t i o n a l a n d P s y c h o l o g i c a l M e a s u r e m e n t , 1943, 3, 105—126, 215—238. Raimy, V. C: S e l f - r e f e r e n c e i n c o u n s e l i n g i n t e r v i e w . J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o logy, 1948, 12, 153—163. Rogers, C. R.: C o u n s e l i n g a n d p s y c h o t e r a p y ; n e w e r c o n c e p t s in p r a c t i c e , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Miflin, 1942. Rogers, C. R., S o m e o b s e r v a t i o n s o n t h e o r g a n i z a t i o n of p e r s o n a l i t y , A m e r i c a n Psyc h o l o g i s t , 1947, 2, 358—368. Rogers, C. R.: D e a l i n g w i t h s o c i a l t e n s i o n s : a p r e s e n t a t i o n of c l i e n t - c e n t e r e d c o u n s e l i n g a s a m e a n s of h a n d l i n g i n t e r p e r s o n a l c o n f l i c t . N e w Y o r k , H i n d s , 1948. Rogers, C R.: C l i e n t - c e n t e r e d t h e r a p y ; i t s c u r r e n t p r a c t i c e , i m p l i c a t i o n s a n d t h e o r y , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Mifflin, 1951. Rogers, C. R.: P e r s o n s o r s c i e n c e ? A p h i l o s o p h i c a l q u e s t i o n , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1955, 10, 267—278. Rogers, C. R.: S o m e i s s u e s c o n c e r n i n g t h e c o n t r o l of h u m a n b e h a v i o r ( S i m p o z i j s B . H . S k i n n e r ) S c i e n c e , 1956, 124, 1057—1066. Rogers, C. R.: T h e n e c e s s a r y a n d sufficient c o n d i t i o n s of t h e r a p e u t i c p e r s o n a l i t y c h a n g e , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1957, 2 1 , 95—103. Rogers, C. R.: T h e c h a r a c t e r i s t i c s of h e l p i n g r e l a t i o n s h i p , P e r s o n n e l a n d G u i d a n c e J o u r n a l , 1958, 37, 6—16. Rogers, C. JR.: A t h e o r y of t h e r a p y , p e r s o n a l i t y a n d i n t e r p e r s o n a l r e l a t i o n s h i p s a s d e v e l o p e d i n t h e c l i e n t - c e n t e r e d f r a m e w o r k . U: S. K o c h (Ed.): P s y c h o l o g y : a s t u d y of a s c i e n c e , V o l . 3, N e w Y o r k , M c G r a w - H i l l , 1959. f
309
Rogers, C. R.: O n b e c o m i n g a p e r s o n : a t h e r a p i s t v i e w of p s y c h o t h e r a p y , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Mifflin, 1961. Rogers, C. R: T h e a c t u a l i z i n g t e n d e n c y in r e l a t i o n t o »motives« a n d t o conscio u s n e s s . U: M. R. J o n e s ( E d . ) : N e b r a s k a s y m p o s i u m o n m o t i v a t i o n , L i n c o l n , U n i v e r s i t y of N e b r a s k a P r e s s , 1963. Rogers, C. R.: T o w a r d a s c i e n c e of t h e p e r s o n . U: T. W.: W a n n ( E d . ) : B e h a v i o r i s m a n d p h e n o m e n o l o g y , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1964. Rogers, C. R.: C l i e n t - c e n t e r e d t h e r a p y , B o s t o n , H o u g h t o n a n d Mifflin, 1965. Rogers, C. R.: T h e t h e r a p e u t i c r e l a t i o n s h i p a n d i t s i m p a c t : a s t u d y of p s y c h o t e r a p y w i t h s c h i z o p h r e n i c s , M a d i s o n , U n i v e r s i t y of W i s c o n s i n P r e s s , 1967. (a) Rogers, C. R.: A u t o b i o g r a p h y . U: E . G. B o r i n g a n d G. L i n d z e y ( E d s . ) : A h i s t o r y of p s y c h o l o g y in a u t o b i o g r a p h y . Vol. 5, N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1967. ( b ) Rogers, R. C: I n r e t r o s p e c t : forty-six y e a r s , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1974, 29, 115—123. Rogers, C. R.: C a r l R o g e r s o n p e r s o n a l p o w e r , N e w Y o r k , D e l a c o r t e P r e s s , 1977. Rogers, C. R. and Dymond, R. F. (Eds.): P s y c h o t e r a p y a n d p e r s o n a l i t y c h a n g e ; coo r d i n a t e d s t u d i e s in t h e c l i e n t - c e n t e r e d a p p r o a c h , Chicago, U n i v e r s i t y of Chic a g o P r e s s , 1954. Seeman, J.: A s t u d y of t h e p r o c e s s of n o n - d i r e c t i v e t h e r a p y , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1949, 13, 157—168. Seeman, J. and Raskin, N. J.: R e s e a r c h p e r s p e c t i v e s in c l i e n t - c e n t e r e d t h e r a p y . U: O. H . M o w r e r ( E d . ) : P s y c h o t e r a p y , N e w Y o r k , R o n a l d P r e s s , 1953. Sheerer, E. T.: An a n a l y s i s of t h e r e l a t i o n s h i p b e t w e e n a c c e p t a n c e of a n d r e s p e c t f o r o t h e r s in t e n c o u n s e l i n g c a s e s , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1949, 13, 169—175. Snyder, W. U.: An i n v e s t i g a t i o n of t h e n a t u r e of n o n d i r e c t i v e p s y c h o t h e r a p y , J o u r n a l of G e n e r a l P s y c h o l o g y , 1945, 33, 193—223. Stephenson, W.: T h e s t u d y of b e h a v i o r , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s , 1953. Stock, D.: An i n v e s t i g a t i o n i n t o t h e i n t e r r e l a t i o n s b e t w e e n self-concept a n d feelings d i r e c t e d t o w a r d o t h e r p e r s o n s a n d g r o u p s , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1949, 13, 176—180. Suinn, R.: T h e r e l a t i o n b e t w e e n s e l f - a c c e p t a n c e a n d a c c e p t a n c e of o t h e r s : a learn i n g t h e o r y a n a l y s i s , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1961, 63, 37-^2. Vernon, P. E.: P e r s o n a l i t y a s s e s m e n t . N e w Y o r k , Wiley, 1963. Wylie, R. C: T h e self c o n c e p t : a c r i t i c a l s u r v e y of p e r t i n e n t r e s e a r c h l i t e r a t u r e , L i n c o l n , N e b . , U n i v e r s i t y of N e b r a s k a P r e s s , 1961. Wylie, R. C: T h e self-concept, L i n c o l n , N e b . , U n i v e r s i t y of N e b r a s k a P r e s s , Vol. 1: A r e v i e w of m e t h o d o l o g i c a l c o n s i d e r a t i o n s a n d m e a s u r i n g i n s t r u m e n t s , 1974, Vol. 2: T h e o r y a n d r e s e a r c h o n s e l e c t e d t o p i c s , 1978.
310
G. A. Kelly: Kognitivna teorija ličnosti Iz kliničkog k o n t a k t a s p a c i j e n t i m a o s t v a r e n e su b r o j n e teorije ličnosti. Sve one nastoje p r o t u m a č i t i ličnost čovjeka na osnovi analiza i iskustava p o j e d i n i h p s i h o l o g a iz s i t u a c i j a k l i n i č k e p r a k s e . O v e s e t e o r i j e , k a o u o s t a l o m i o n e k o j e se n e z a s n i v a j u n a k l i n i č k o m i s k u s t v u i p r a k s i , m e đ u s o b n o z n a t n o razlikuju u objašnjenjima ljudske ličnosti. Tako, na primjer, Freud je na osnovi svog iskustva, znanja i imaginacije stvorio p s i h o d i n a m i č k u i psihoana litičku teoriju, Rogers koji je u p r v o m r e d u također kliničar, stvorio je n a osnovi svoje p r a k s e , iskustva i znanja fenomenološku teoriju o svojem Ja, a drugi su kliničari došli do drugačijih shvaćanja. P r e m a tome, zajednički klinički pristup i naglasak na individualnim razlikama pojedinaca dovode do različitih objašnjenja ličnosti. Ipak, te teorije imaju i n e k e zajedničke karak teristike. T a k o su Freud, Rogers i drugi klinički orijentirani autori shvaćali č o v j e k a k a o j e d a n totalni sustav i nisu ga dijelili na pojedine komponente. U p o s t i z a n j u c i l j a k o j i j e z a j e d n i č k i s v i m z n a n s t v e n i m t e o r i j a m a , a t o j e razu mijevanje, predviđanje i mogućnost utjecanja na ponašanje čovjeka, u većini k l i n i č k i h t e o r i j a l i č n o s t i p r e v l a d a v a t a j c j e l o v i t ili holistički pristup u kojem s e cijela l i č n o s t z a h v a ć a i p r o m a t r a u s v o j o j u k u p n o s t i . M e đ u t i m , s v a k i kli nički psiholog teoretičar naglašava i pronalazi druge sadržaje u tako konci p i r a n o j ličnosti. T a k o , d o k F r e u d u č o v j e k u p r o n a l a z i n a g o n e i n a g o n s k a sta nja i nesvjesne poticaje koji dovode do manifestnog ponašanja, dotle Rogers, n a p r i m j e r , n a g l a š a v a pojam o sebi k o j i i m a p o j e d i n a c k a o i n a s t o j a n j e d a s e p o s t i g n e samoaktualizacija ličnosti kao osnovne pokretače manifestnog pona š a n j a i p o s t u p a n j a p o j e d i n a c a . Iz t a k o različitih p r i s t u p a proizašle s u i ogrom n e r a z l i k e u m e t o d o l o g i j a m a p r o u č a v a n j a l i č n o s t i . T a k o s u iz F r e u d o v a t u m a čenja o nesvjesnoj motivaciji proizašle b r o j n e tehnike za ispitivanje koje n a z i v a m o p r i k r i v e n i m , z a m a s k i r a n i m ili n e s t r u k t u r i r a n i m o d n o s n o p r o j e k t i v n i m t e h n i k a m a , a iz R o g e r s o v e k o n c e p c i j e p r o i z a š l e s u t e h n i k e i s p i t i v a n j a l i č n o s t i k o j e s u o t v o r e n e , s t r u k t u r i r a n e ili p o l u s t r u k t u r i r a n e k a o š t o j e , n a p r i m j e r Q-sort tehnika. Osim toga, svaka teorija ličnosti orijentirala j e istra živanja na području ličnosti u d r u g o m smjeru. Tako su p o d utjecajem Freu dove psihoanalitičke teorije istraživanja usmjerena na proučavanje tjeskobe i o b r a m b e n i h m e h a n i z a m a ličnosti, a p o d utjecajem Rogersove fenomenološke teorije ličnosti istraživanja su u s m j e r e n a na proučavanje p o j m a o sebi koji i m a svaki p o j e d i n a c i n a p r o m j e n e tog p o j m a d o k o j i h dolazi u t o k u psi hološke terapije. N a taj način svaka teorija ličnosti obogatila je psihologiju kako novim tehnikama i instrumentima, tako i novim područjima i pristu pima u istraživačkom radu.
311
T e o r i j a G e o r g a K e l l y a o personalnim konstruktima također pripada u to p o d r u č j e k l i n i č k i h t e o r i j a l i č n o s t i . O n a j e i z r a s l a iz k l i n i č k e p r a k s e k o j o m s e Kelly bavio niz g o d i n a i o r i j e n t i r a n a j e n a r a z u m i j e v a n j e pojedinca. T u teo riju, p r e m a t o m e , m o ž e m o t a k o đ e r s m a t r a t i idiografičkom teorijom. K a o što j c s l u č a j i s o s t a l i m k l i n i č k i m t e o r i j a m a , t a k o j e i t e o r i j a o p e r s o n a l n i m ili o s o b n i m k o n s t r u k t i m a ( t v o r e v i n a m a ) holistička teorija. N j e z i n j e cilj razu mijevanje i objašnjenje cjelokupne ličnosti pojedinca o d n o s n o p o j e d i n a č n e ličnosti u cjelini, a n e s a m o n e k o g dijela te ličnosti. N j e z i n cilj n i j e ni obja š n j a v a n j e ili o p i s i v a n j e n e k e g r u p e l i č n o s t i ili t i p o v a l i č n o s t i , n i o b j a š n j a v a n j e pojedinih manifestacija u p o n a š a n j u pojedinca. Psiholog-kliničar koji svoj rad zasniva n a teoriji o p e r s o n a l n i m k o n s t r u k t i m a m o r a svog pacijenta pro m a t r a t i n e u j e d n o j d i m e n z i j i ili s a m o u o d n o s u n a n e k i n j e g o v p r o b l e m , v e ć u cjelini o d n o s n o u više dimenzija. I z m e đ u K e l l y e v e t e o r i j e i d r u g i h k l i n i č k i h t e o r i j a p o s t o j e , m e đ u t i m , ve l i k e r a z l i k e . K e l l y e v a t e o r i j a j e kognitivna teorija ličnosti. O n a n a g l a š a v a va žnost načina i razlika koje postoje m e đ u ljudima u percipiranju podražaja i u percipiranju svoje okoline. Zatim, ona naglašava razlike i važnost u interpre t i r a n j u ili t u m a č e n j u o d n o s n o u o b r a d i i t r a n s f o r m a c i j i p o d r a ž a j a i i n f o r m a c i j a k o j e p o j e d i n c u p r i s t i ž u iz n j e g o v e o k o l i n e . O v a obrada, tumačenje i shva ćanje informacija k o j e p o j e d i n a c p r i m a iz s v o j e o k o l i n e d o g a đ a s e u k o n t e k s t u i p o d u t j e c a j e m v e ć o t p r i j e p o s t o j e ć i h kognitivnih struktura k o j e po stoje k o d n e k o g p o j e d i n c a i k o j e su različite k o d različitih ljudi. K o n a č n o , teo rija o o s o b n i m k o n s t r u k t i m a pridaje važnost p o n a š a n j u i reagiranju koje pro i z l a z i iz t r a n s f o r m i r a n i h i o b r a đ e n i h p o d a t a k a iz o k o l i n e . N a t a j n a č i n K e l l y pokušava p r o t u m a č i t i cjelokupno postupanje pojedinca na bazi kognitivnih t e r m i n a . Iz ovoga je j a s n o da se njegova teorija ličnosti značajno razlikuje od Freudove i freudovskih teorija koje naglašavaju nesvjesne determinante ponašanja i postupanja. Kelly je u svojoj p r a k s i kliničkog psihologa u š k o l a m a radio s p r o b l e m n o m djecom i došao do zaključka da je u svakom takvom slučaju potrebno pokušati razumjeti ponašanje p r o b l e m n o g djeteta s njegove točke gledišta, a n e s a m o s t o č k e gledišta n a s t a v n i k a koji su se tužili n a p o n a š a n j e tog d j e t e t a . On je došao do zaključka da su koncepcije o ljudima tipa crno-bijelo, dobro- l o š e , i s t i n i t o - n e i s t i n i t o z a n j e g a n e p r i h v a t l j i v e . Za njega ne postoji apsolutna istinitost, pa ni objektivna istinitost, jer su fenomeni (doživljaji) pojedinca smisleni jedino u odnosu na načine na koje je taj pojedinac takve fenomene konstruirao. F e n o m e n i ili d o ž i v l j a j i p r i p a d a j u p o j e d i n c i m a i p s i h o l o g m o r a biti zainteresiran za i n t e r p r e t a c i j u tih doživljaja k o d n e k o g pojedinca. Za po stizanje takvog razumijevanja načina interpretiranja p o d a t a k a i doživljaja kod nekog pojedinca, potrebno je odbaciti pojmove i koncepte kao što su motivacija, ego, emocije, p o j a č a n j e , nagon, nesvjesno, p o t r e b a i d r u g e s ko j i m a se s u s r e ć e m o u d r u g i m t e o r i j a m a ličnosti i k o j e p r e d s t a v l j a j u o s n o v u t u m a č e n j a ličnosti u ostalim psihološkim teorijama. Umjesto toga, Kelly je u v e o čitav niz n o v i h p o j m o v a i k o n c e p c i j a koje su n e o p h o d n e za razumijeva nje ličnosti u njegovoj teoriji. N a taj je način Kelly revolucionirao psihologiju ličnosti. P r e m a Kellyjevu mišljenju o s n o v n o obilježje ljudi o d kojeg o n i polazi u izgradnji svoje teorije jest da su ljudi, odnosno svaki pojedinac, p o svojoj p r i r o d i istraživači odnosno »znanstvenici«. K a o š t o z n a n s t v e n i c i n a s t o j e pred viđati i kontrolirati pojave, tako isto i svaki pojedinac p o s t u p a s ciljem d a na 312
sličan n a č i n p r e d v i đ a p o j a v e i d o g a đ a j e . T a k o o n u vezi s r a n i j i m p r i s t u p o m piše: »Izgleda k a o d a j e psiholog r e k a o s a m o m sebi: 'Ja, b u d u ć i d a s a m psiho l o g i, p r e m a t o m e , z n a n s t v e n i k , p r o v o d i m o v a j e k s p e r i m e n t s c i l j e m d a p o b o l j š a m p r e d v i đ a n j e i k o n t r o l u o d r e đ e n i h l j u d s k i h f e n o m e n a ; ali m o j ispitanik, budući da je samo ljudski organizam, očigledno je pokretan neumoljivim n a g o n i m a k o j i n a v i r u u n j e g o v o j u n u t r a š n j o s t i ili j e p a k u p r o ž d r l j i v o m t r a ž e n j u h r a n e ili z a k l o n a ' « ( 1 9 5 5 , s t r . 5 ) . Kelly s m a t r a d a je svaki pojedinac n a neki način k a o i o n s a m . On sam k a o i psiholog i m a teorije i hipoteze, o n s a m u s v a k o m t r e n u t k u p r o v o d i testi r a n j e h i p o t e z a i r a z m a t r a o v e p o d a t k e iz s v o j i h e k s p e r i m e n a t a . N a s l i č a n n a č i n p o s t u p a j u svi l j u d i s m a t r a Kelly. S v a k i č o v j e k n i j e , n a r a v n o , z n a n s t v e n i k , j e r n e k o r i s t i z n a n s t v e n e m e t o d e u s v o m r a d u , ali svaki postupa na način na koji postupa znanstvenik. Svaki čovjek zapaža pojedine događaje, zapaža razlike i s l i č n o s t i m e đ u n j i m a i n a o s n o v i t o g a stvara pojmove ili konstrukte da bi uz p o m o ć n j i h m o g a o s r e d i t i s v o j e doživljaje ili fenomene. N a osnovi tih kon s t r u k a t a o n p o k u š a v a predviđati ili anticipirati buduće događaje. Svi ljudi p o s t u p a j u n a taj način i to im je p r e m a t o m e zajedničko. O n o u č e m u se poje dinci razlikuju to su u p r a v o s a m i k o n s t r u k t i s k o j i m a svaki p o j e d i n a c raspo l a ž e . P o t i m k o n s t r u k t i m a s v a k i j e p o j e d i n a c jedinstvena ličnost i različit od svih ostalih. O s o b n i k o n s t r u k t i s v a k o g p o j e d i n c a z n a č e za n j e g a o n o š t o u zna nosti predstavljaju teorije. Ovakva Kellyjeva koncepcija o čovjeku povlači za s o b o m n e k e konzekvenc e . P r e m a t a k v o j k o n c e p c i j i l j u d i s u u v i j e k o r i j e n t i r a n i p r e m a budućim doga đajima i budućnosti, a ne p r e m a prošlosti. Ono što svakog pojedinca interesira i čime je obuzet to je budućnost, a ne prošlost. Nadalje, b u d u ć i da je svaki s p o s o b a n d a s t v a r a p o j m o v e ili k o n s t r u k t e o o k o l i n i , t o j e s v a k i č o v j e k s p o s o b a n d a »reprezentira« ili »konstruira« okolinu a ne samo da reagira na okolinu k a k o je to slučaj u biheviorističkim i d r u g i m k o n c e p c i j a m a ličnosti. N a d a l j e , s v a k i p o j e d i n a c m o ž e m i j e n j a t i s v o j e interpretacije, svoje konstruk cije i svoje k o n s t r u k t e o svojoj okolini. M i j e n j a j u ć i svoje k o n s t r u k t e i inter pretacije događaja p o j e d i n a c mijenja s a m o g a sebe. Život je, p r e m a tome, j e d a n n e p r e k i d a n p r o c e s konstruiranja i reprezentiran ja realnosti. N a taj način Kelly s m a t r a da se s t a r o p i t a n j e o s l o b o d n o j volji k o d ljudi m o ž e riješiti n a n a č i n d a s e č o v j e k k o n c i p i r a k a o biće koje je istovremeno i slobodno i determinirano. Kelly p i š e : »Taj s u s t a v o s o b n i h k o n s t r u k a t a o m o g u ć u j e m u i s t o v r e m e n o i s l o b o d u i o g r a n i č e n j e a k c i j e : s l o b o d u , j e r m u o m o g u ć u j e d a se bavi značenjem događaja a ne prisiljava ga da b u d e b e s p o m o ć n o g u r a n tim događajima, ograničenost, jer nikada ne m o ž e izabirati izvan svijeta onih a l t e r n a t i v a k o j e j e s a m p o d i g a o « ( K e l l y , 1958, s t r . 5 8 ) . Č o v j e k j e , d a k l e , s l o b o d a n d a s t v a r a k o n s t r u k t e , ali j e o n d a vezan za njih. N j e g o v a d a l j a s l o b o d a zavisi o njegovoj s p o s o b n o s t i da j e d n o m s t v o r e n e k o n s t r u k t e m i j e n j a . Ako n e m a te s p o s o b n o s t i , o n d a n e m a ni slobode.
Konstruktivni alternativizam F i l o z o f s k a p o z i c i j a K e l l y j e v e t e o r i j e p o z n a t a j e k a o konstruktivni alter nativizam. P r e m a t o m s h v a ć a n j u o b j e k t i v n a s e r e a l n o s t ili a p s o l u t n a i s t i n a n e m o g u u t v r d i t i . D a b i s e d o g a đ a j i s h v a t i l i , p o t r e b n o j e d a s e o n i grade ili 313
konstruiraju. To znači da se fenomeni m o g u razumjeti jedino a k o postoje n j i h o v e reprezentacije. B u d u ć i d a u v i j e k p o s t o j e r a z l i č i t e i z g r a d n j e ili k o n s t r u k t i , m o g u ć e j e i z m e đ u njih o d a b r a t i . Kelly s m a t r a d a je to slučaj i sa z n a n s t v e n o m s p o z n a j o m . Znanstvenim radom se ne utvrđuje istina, već se razvija sustav konstrukata koji je pogodan za predviđanje događaja. N a osnovi toga Kelly podvrgava kritici koncepcije o psihičkom životu u klasičnoj psihologiji. On s m a t r a da te koncepcije predstavljaju dogme. Kon strukcije o u n u t a r n j i m stanjima i o s o b i n a m a kod ljudi ne postoje objektivno. O n e p o s t o j e s a m o u glavi p o j e d i n o g p s i h o l o g a teoretika. T a k o , n a p r i m j e r , a k o j e n e t k o o k a r a k t e r i z i r a n k a o e k s t r a v e r t m i o b i č n o p o k u š a v a m o p r o v j e r i t i j e li o n zaista e k s t r a v e r t , u m j e s t o d a p r o v j e r a v a m o o s o b u koja je o d g o v o r n a za tu t v r d n j u . K e l l y j e p r o t i v reifikacije pojmova (shvaćanja d a svaki p o j a m ozna č a v a n e š t o s t v a r n o ) i dogmatizacije. On s m a t r a da su zamišljanje i improviza c i j a k o r i s n i z a z n a n o s t ( K e l l y , 1964). S u b j e k t i v n o m i š l j e n j e t r e b a p o s t o j a t i u z n a n s t v e n o m radu, j e r o n o stvara »pozivno raspoloženje«. U t o m raspolo ž e n j u p o j e d i n a c s e o s j e ć a s l o b o d n i m d a r a z m a t r a s v e m o g u ć e s t v a r i ili s v e mogućnosti alternativne interpretacije pojedinih fenomena. To pozivno r a s p o l o ž e n j e ili s t a n j e n e o p h o d n o j e s v a k o m p r o f e s i o n a l n o m z n a n s t v e n i k u . U t o m pogledu postoje sličnosti između umjetničkog i znanstvenog rada. Umjet nik, m e đ u t i m , objavljuje svoje zamišljaje bez evidencije koja bi govorila u prilog t i m zamišljajima. Znanstvenik nastoji da smanji što je m o g u ć e više svoje zamišljaje i d a p o v e ć a što je m o g u ć e više o b j e k t i v n u evidenciju. S t a n j e pozivnog raspoloženja potrebno je u znanosti najviše zbog toga što omogućuje slobodno postavljanje hipoteza. Hipoteze su tvrdnje o mogućem i one trebaju b i t i p o d v r g n u t e p r o v j e r i . K e l l y (1955) s m a t r a d a p o s t o j e t r i o s n o v n a n a č i n a p o s t a v l j a n j a h i p o t e z a k o j e s e m o g u p r o v j e r a v a t i . P r v i n a č i n ili m e t o d a j e hipotetičko-deduktivna metoda. Ta je metoda zastupljena u eksperimentalnoj psihologiji, naročito u psihologiji učenja. Postavljena je, najprije, neka teorija iz k o j e s u i z v e d e n e i l i d e d u c i r a n e h i p o t e z e , a o n d a s e t e h i p o t e z e p r o v j e r a v a j u u z p o m o ć e k s p e r i m e n t a . D r u g i p o s t u p a k t e m e l j i s e n a indukciji. Ovdje se hipoteze postavljaju na osnovi indukcije, odnosno opažanja pojedinačnih slučajeva. T o j e slučaj u kliničkoj psihologiji. Taj se p o s t u p a k m o ž e nazvati induktivno-hipotetičkim. U kliničkoj se psihologiji razvijaju teorije n a osnovi generalizacija p o j e d i n a č n i h opažanja. Treći p o s t u p a k za postavljanje hipoteza K e l l y n a z i v a statističkom mrežom. Do hipoteza se ovdje dolazi s t a t i s t i č k o m m r e ž o m , ili statističkim istraživanjem a n e l o g i č k i m p u t e m . U t o m se p o s t u p k u p r i o r i t e t daje činjenicama, a teorija i hipoteze se minimiziraju. T a k a v je pri m j e r i c e p o s t u p a k faktorske analize u proučavanju ličnosti. Kelly očigledno n e r a z l i k u j e eksploratornu od konfirmatorne faktorske analize ( F u l g o s i . 1979). Svaki od ta tri p o s t u p k a ima svoje p r e d n o s t i i svoje nedostatke. Tako, h i p o t e t s k o - d e d u k t i v n i p o s t u p a k i e k s p e r i m e n t a l n o i s t r a ž i v a n j e ( p r i m j e r za to je neobihevioristička psihologija) može biti previše rigidno i dovesti s a m o do ograničenih opažanja i proučavanja u vrlo ograničenim područjima ponaša nja. Klinički p o s t u p a k i induktivno-hipotetički pristup m o g u zahvaćati vrlo š i r o k a p o d r u č j a p o n a š a n j a , ali m o r a j u b i t i k a s n i j e verificirani e k s p e r i m e n t a l n i m istraživanjima. P o s t u p a k statističkog istraživanja k a o u f a k t o r s k o j ana lizi, d o v o d i d o o b j e k t i v n i h p o d a t a k a i o m o g u ć u j e o b j e k t i v n u a n a l i z u , a l i p o Kelly j u ne dovodi d o n o v i h ideja. Z n a n s t v e n e t e o r i j e s u , p r e m a s h v a ć a n j u K e l l y j a , p r o v i z o r n e ili p o k u s n e f o r m u l a c i j e ili s r e d s t v a k o j i m a j e s v r h a d a p o v e z u b r o j n e i r a z l i č i t e p o d a t k e 314
k o j i s u z a b i l j e ž e n i ili s e o č e k u j u . K o d s v a k e t e o r i j e v a l j a r a z l i k o v a t i n j e z i n o područje pogodnosti i n j e z i n fokus ili žarište pogodnosti. Područje pogodnosti neke teorije čine m e đ e fenomena koje ta teorija pokriva. Fokus pogodnosti n e k e teorije su točke u n u t a r m e đ e te teorije u k o j i m a o n a najbolje funkcio nira. Kelly s m a t r a d a »Dobra p s i h o l o š k a teorija i m a o d g o v a r a j u ć e p o d r u č j e i fokus pogodnosti. Ona t r e b a biti p l o d n a u p r o d u c i r a n j u novih ideja, generi ranju hipoteza, provociranju eksperimentiranja i ohrabrivanju inventivnosti« ( K e l l y , 1955, s t r . 4 4 ) . Kellyjeva k o n c e p c i j a z n a n o s t i i m a važne implikacije za s u v r e m e n u psiho l o g i j u . P r v a i m p l i k a c i j a o d n o s i s e n a d i f e r e n c i r a n j e fizioloških i psiholoških činjenica. B u d u ć i da činjenice ne postoje, a da svaka teorija ima svoje podru č j e p o g o d n o s t i , n i j e p o t r e b n a r a s p r a v a o t o m e d a li s u č i n j e n i c e f i z i o l o š k e ili p s i h o l o š k e . Postoje samo psihološke i fiziološke konstrukcije istih ili različitih fenomena. D r u g a v a ž n a i m p l i k a c i j a o d n o s i s e n a operacionalizam u suvreme noj psihologiji. K a o što j e p o z n a t o , o p e r a c i o n a l i z a m zahtijeva da svaki znan s t v e n i p o j a m b u d e j e d n o z n a č n o d e f i n i r a n u t e r m i n i m a o p e r a c i j a , a n e ver b a l n o . P r e m a mišljenju Kellyja to bi u k r a j n o s t i značilo da se t e o r e t s k e t v r d n j e uopće ne m o g u postavljati ako nisu opipljive. To bi dovelo do konkretnog oblika mišljenja, do reduciranja pojmova na stvari a ne na reprezentacije, a p s i h o l o g a b i t a k a v p r i s t u p s v e o n a tehničara a ne znanstvenika. K o n a č n a impli kacija Kellyjeva shvaćanja znanstvenog r a d a u psihologiji jest da je klinička metoda najkorisnija. Ona dovodi do postavljenja hipoteza, do pojave novih varijabli i do orijentiranja istraživanja n a važna pitanja i probleme. Mnogi se p s i h o l o z i , p r e m a m i š l j e n j u Kellyja, b o j e d a u č i n e n e š t o š t o n i j e u s k l a d u sa zahtjevima znanstvenog rada i znanstvenim m e t o d a m a i zbog toga su odustali od pokušaja da se bave značajnim problemima suvremenog čovjeka, već se bave trivijalnostima. Kelly . s m a t r a da d o b r a p s i h o l o š k a teorija m o r a potak n u t i i p o k a z a t i p u t e v e za r j e š a v a n j e v a ž n i h p r o b l e m a ljudi i d r u š t v a . D o g m a t i z a m u psihologiji vodi do vjerovanja i u istine i u neistine. Doka z i v a n j e i s t i n i t o s t i v l a s t i t i h t u m a č e n j a i k o n c e p c i j a i n e i s t i n i t o s t i t u đ i h za K e l l y j a j e s a m o gubljenje vremena. P s i h o l o z i t r e b a j u misliti u manje konkret nim terminima i p o s t a v l j a t i više hipoteza. Sve teorije su po njegovu mišljenju s a m o p o l u i s t i n i t e i p r i p a d a j u u o n o š t o K e l l y n a z i v a svijetom zamišljaja.
Struktura ličnosti Srž Kellyjeve teorije ličnosti čini način n a koji svaki p o j e d i n a c percipira i interpretira svijet oko sebe. T o z n a č i , n a č i n n a k o j i o n i n t e r p r e t i r a l j u d e i o k o l i n u s k o j o m dolazi u k o n t a k t k a o i d o g a đ a j e s k o j i m a se s u s r e ć e . N a d a l j e , u osnovi Kellyjeve teorije ličnosti su i procesi koji o m o g u ć u j u da pojedinac razumije i sređuje događaje u svom životu. K l j u č n i p o j a m u t o j t e o r i j i j e s t p o j a m konstrukta, ci je o d n o s n o tumačenje i shvaćanje. Kelly kaže:
k a l u p a ili
interpreta*
» Č o v j e k g l e d a s v o j s v i j e t k r o z p r o z i r n e o b r a s c e ili k a l u p e k o j e s a m s t v a r a , a o n d a ih p r i l a g o đ a v a r e a l i t e t i m a o d k o j i h se svijet s a s t o j i . T o p r i l a g o đ a v a n j e nije uvijek najbolje. Ipak, bez takvih obrazaca svijet izgleda tako neizdiferencirano h o m o g e n da čovjek nije u mogućnosti da u n j e m u p r o n a đ e smisao« ( K e l l y , 1955, s t r . 8). 315
O v e p r o z i r n e k a l u p e i o b r a s c e K e l l y n a z i v a personalnim ili osobnim kon struktima. P r e m a t o m e , p e r s o n a l n i k o n s t r u k t i p r e d s t a v l j a j u n e k u v r s t m i š l j e n j a ili misli kojima pojedinac popraćuje i interpretira svoje osobno iskustvo odno sno svoje s u b j e k t i v n o i s k u s t v o i s t v a r a svoj s u b j e k t i v n i svijet. O s o b n i kon strukti o m o g u ć u j u m u da p r o m j e n e u svojoj okolini interpretira n a relativno konzistentan način i da pridaje smisao p o j a v a m a i događajima u svojoj okolini. P r i m j e r i z a p e r s o n a l n e k o n s t r u k t e ili k a l u p e k o j i m a s e l j u d i č e s t o u s v a k o d n e v n o m životu služe za i n t e r p r e t a c i j u svoje okoline jesu: »dobar n a p r a m a loš«, »pošten n a p r a m a n e p o š t e n « , »iskren n a p r a m a neiskren«, »prijateljski n a p r a m a neprijateljski«, »religiozan n a p r a m a ne religiozan«, » k o m u n i s t na p r a m a n e k o m u n i s t « itd.' Svaki pojedinac raspolaže s vlastitim skladištima najrazličitijih konstruk a t a i interpretacija. Zbog toga svaki p o j e d i n a c n u ž n o interpretira iste doga đ a j e u okolini n a svoj vlastiti n a č i n koji j e o s e b u j a n i različit od n a č i n a n a koji t e d o g a đ a j e i n t e r p r e t i r a j u d r u g i l j u d i . Ne postoji dvoje ljudi koji bi iste doga đaje interpretirali na jednak način. U z m i m o j e d a n p r i m j e r : R e c i m o d a j e d a n m u š k a r a c s r e d n j i h godina o d j e d n o m n a p u s t i svoju obitelj (ženu i djecu) i da se o d a piću. I n t e r p r e t a c i j e t o g d o g a đ a j a u različitih ljudi d a t će najrazličitije o p i s e . N e k i ć e t a j p o s t u p a k t u m a č i t i k a o n e m o r a l a n , d r u g i ć e u z r o k t o m e vi djeti u b r a č n o j neslozi, za n j u će neki okrivljavati ženu, neki muža, neki djecu, neki m a t e r i j a l n e prilike, neki će to tumačiti zaljubljenošću tog čovjeka u n e k u d r u g u ženu, a neki p o r i v o m za pićem i n a m n o g e druge načine. Taj čovjek će svoj p o s t u p a k objašnjavati n a svoj način. Zbog toga se postavlja p i t a n j e koja je interpretacija točna, o d n o s n o čija je i n t e r p r e t a c i j a točna. U Kellyjevoj teoriji ne postoji odgovor n a t a k v o pita n j e . K e l l y s m a t r a d a s v a k i o d n a s filtrira realnost kroz svoje osobne kalupe ili obrasce odnosno kroz svoje konstrukte da bi svijet oko sebe razumio i tumačio na jedan konzistentan način. Z b o g t o g a j e s v a k a i n t e r p r e t a c i j a n e k o g d o g a đ a j a k o j u d a j u ljudi o d g o v a r a j u ć a , ali u g l a v n o m za tog p o j e d i n c a . Personalni konstrukti s t v a r a j u se u t o k u o d r e đ e n o g procesa. Njihova j e važnost vrlo velika jer na osnovi takvih k o n s t r u k a t a pojedinac stvara osnovu na kojoj očekuje i interpretira odnosno pridaje značenje budućim događa j i m a . P r o c e s n a s t a j a n j a k o n s t r u k a t a u v r e m e n u K e l l y n a z i v a procesom kon struiranja. Proces konstruiranja započinje onda kad pojedinac zapazi neki o p ć i t o k d o g a đ a n j a i u č i n i p o k u š a j d a t e d o g a đ a j e ili t a j d o g a đ a j i n t e r p r e t i r a . Kasnije, u toku svog osobnog iskustva pojedinac opaža i prepoznaje jedan o b r a z a c ili p o n a v l j a n j e s v o g i s k u s t v a . K o n a č n o , p o j e d i n a c t o m v l a s t i t o m i s k u s t v u p o č i n j e p r i d a v a t i o d r e đ e n o z n a č e n j e i obrazac tumačenja. Taj proces k o n s t r u i r a n j a ili i n t e r p r e t i r a n j a r e a l n o s t i ili o s o b n o g i s k u s t v a v a ž a n j e z a pojedinca jer m u takav p o s t u p a k omogućuje generalizaciju vlastitog iskustva kao i njegovo sređivanje i smislenost. P r e m a t o m e , osobni k o n s t r u k t i poje dinca su oni koji s r e đ u j u to iskustvo i daju m u s m i s a o i konzistenciju. Zbog t o g a s u t i k o n s t r u k t i v a ž n i p o j e d i n c u . B e z n j i h n j e g o v o i s k u s t v o b i l o b i neinterpretabilno, nesustavno, nekonzistentno i besmisleno. Međutim, ono što je p r e m a Kellyju najvažnije, to je mogućnost predvi đ a n j a b u d u ć i h d o g a đ a j a i k o n t r o l i r a n j e tih b u d u ć i h događaja. Na osnovi kon s t r u k a t a p o j e d i n a c s t v a r a očekivanja budućih događaja. Takva očekivanja omogućuju pojedincu da sređuje sadašnja iskustva i da predviđa buduća. 316
Ovo predviđanje budućih događaja na osnovi postojećih konstrukata je u f o r m i hipoteza. U takvoj hipotezi pojedinac očekuje da će njegov sadašnji k o n s t r u k t d o b r o anticipirati n e k i b u d u ć i d o g a đ a j u njegovoj okolini. N a pri m j e r , a k o j e n j e g o v a i n t e r p r e t a c i j a n e č i j e g p o s t u p k a bila »to j e p o š t e n o « taj će p o j e d i n a c na osnovi takvog k o n s t r u k t a očekivati da će i neki drugi p o s t u p a k istog č o v j e k a o d g o v a r a t i t o m k o n s t r u k t u , o d n o s n o d a će taj p o j e d i n a c i dalje p o s t u p a t i t a k o da će taj konstrukt odgovarati. Svako takvo očekivanje pred s t a v l j a , p r e m a t o m e , h i p o t e z u , a t a s e hipoteza podvrgava testiranju. U tome je, dakle, sličnost p o s t u p a n j a svakog čovjeka sa s t r a t e g i j o m u z n a n s t v e n o m r a d u u k o j e m se t a k o đ e r p o s t a v l j a j u i t e s t i r a j u h i p o t e z e . Zbog toga Kelly sma tra da je svaki čovjek »znanstvenik«. Ako neki konstrukt dovodi do ispravnih p r e d v i đ a n j a događaja u okolini, on p o m a ž e t o m pojedincu d a anticipira bu duće događaje, on m u je koristan i on takav konstrukt zadržava. Nasuprot t o m e , a k o n j e g o v o p r e d v i đ a n j e ili o č e k i v a n j e b u d u ć i d o g a đ a j i n e p o t v r d e , d o ć i ć e d o o d r e đ e n e revizije takvog konstrukta odnosno do njegove potpune elimi nacije. P r e m a tome, valjanost k o n s t r u k t a testira i određuje njegova prediktivna efikasnost. Različiti k o n s t r u k t i m o g u i m a t i različitu p r e d i k t i v n u efika snost. O s o b n i k o n s t r u k t i i m a j u p r e m a K e l l y j u bipolarni karakter i oni predsta v l j a j u dihotomije. To je suština ljudskog mišljenja. Ljudsko je mišljenje, p r e m a t o m e , t a k v o d a p e r c i p i r a ili i n t e r p r e t i r a s v o j e i s k u s t v o k a o c r n o - b i j e l o bez sivih nijansi. T o m e p r i d o n o s i opažanje da su n e k e stvari u iskustvu slične, o d n o s n o da i m a j u n e k a zajednička obilježja i da su različite od drugih. Tako, n a primjer, neki su ljudi plavokosi a drugi nisu, neki su debeli, a drugi mršavi, neki su bogati, a drugi siromašni, n e k e su stvari lijepe, a d r u g e nisu itd. P r e m a t o m e , kognitivni proces opažanja sličnosti i razlika dovodi do f o r m i r a n j a per s o n a l n i h k o n s t r u k a t a . Zbog toga Kelly s m a t r a d a su za f o r m i r a n j e j e d n o g k o n s t r u k t a uvijek p o t r e b n a n a j m a n j e tri e l e m e n t a . Dva od ta tri elementa m o r a j u biti p e r c i p i r a n i k a o m e đ u s o b n o p o n e č e m u slični, a treći m o r a biti p e r c i p i r a n k a o različit od njih. N a p r i m j e r , Marija i Tina su lijepe, a Ruža nije. N a č i n n a k o j i s u e l e m e n t i k o n s t r u i r a n i ili i n t e r p r e t i r a n i , o d n o s n o s a m k o n s t r u k t č i n e pol sličnosti, a n a č i n n a k o j i s u o n i r a z l i č i t i ili k o n t r a s t n i č i n e pol kontrasta. P r e m a tome, svaki k o n s t r u k t i m a pol sličnosti i pol kontrasta. S v a k i k o n s t r u k t p r e d s t a v l j a j e d n u d i m e n z i j u i z m e đ u t a d v a p o l a . Cilj j e t e o rije o o s o b n i m k o n s t r u k t i m a da utvrdi na koji način neki pojedinac interpre t i r a ili a n t i c i p i r a s v o j e i s k u s t v o u t e r m i n i m a s l i č n o s t i i k o n t r a s t a . Osobine
konstrukata
K o n s t r u k t i i m a j u o s o b i n e k o j e K e l l y n a z i v a formalnim osobinama. Prva t a k v a o s o b i n a j e područje primjenjivosti nekog konstrukta. To područje o b u h v a ć a sve d o g a đ a j e n a koje se m o ž e neki k o n s t r u k t primijeniti. N a p r i m j e r , k o n s t r u k t n a dimenzija »dobar—loš« ima vrlo široko polje primjene, dok dimen zija »učen—glup« i m a z n a t n o uže p o d r u č j e p r i m j e n e . K a d se n e k i k o n s t r u k t p r i m j e n j u j e izvan svog p o d r u č j a p r i m j e n e , o n d a njegova efikasnost predviđa n j a s l a b i ili n e s t a j e . N a d a l j e , s v a k i k o n s t r u k t i m a s v o j fokus ili zariste primjene. To je ono p o d r u č j e ili t o č k a u k o j o j j e t a k a v k o n s t r u k t n a j k o r i s n i j i z a t u m a č e n j e n e k i h događaja (naravno u subjektivnom smislu). Recimo, konstrukt »pošten—nepo šten« m o ž e za n e k o g a i m a t i k a o f o k u s p r i m j e n e suz-državanje o d k r a đ e , a za 317
n e k o g d r u g o g f o k u s m o ž e b i t i u i z v r š a v a n j u p o s l a ili v o đ e n j u p o l i t i k e . P r e m a tome, f o k u s p r i m j e n e n e k o g k o n s t r u k t a j e s p e c i f i č a n z a p o j e d i n c a k o j i t a j Konstrukt k o r i s t i . T r e ć a v a ž n a o s o b i n a k o j u i m a j u k o n s t r u k t i j e s t permeabilnost (propu s n o s t ) o d n o s n o nepermeabilnost (nepropusnost) nekog konstrukta. Na jednom kraju ove dimenzije nalaze se konstrukti koji su nepermeabilni, a n a d r u g o m permeabilni. Permeabilni su konstrukti oni koji dopuštaju da novi elementi ulaze u njihovo područje primjenjivosti, a nepermeabilni su oni konstrukti k o d kojih nije više m o g u ć e u v o đ e n j e n o v i h e l e m e n a t a u p o d r u č j e primjenji v o s t i t a k v o g k o n s t r u k t a . T a k v i s u k o n s t r u k t i zatvoreni za interpretaciju novih iskustava. Na primjer, konstrukt »plemenit—neplemenit« može za neku osobu biti permeabilan, što znači da ga o n a primjenjuje n a nove osobe s kojima dolazi u doticaj, a za n e k o g drugog m o ž e biti nepermeabilan, j e r j e posljednja p l e m e n i t a o s o b a bila njezina m a j k a k o j a j e u m r l a . Zbog toga za t u o s o b u ova d i m e n z i j a v i š e n i j e relevantna, j e r s u svi ljudi s k o j i m a ta o s o b a dolazi u kon takt neplemeniti. Svaki j e k o n s t r u k t p o definiciji n e p e r m e a b i l a n s obzirom na elemente izvan njegova p o d r u č j a p r i m j e n e . Tipovi
osobnih
konstrukata
Kelly razlikuje n e k o l i k o v r s t a k o n s t r u k a t a . Ovo se razlikovanje temelji n a t o m e k o l i k o n e k i o s o b n i k o n s t r u k t i m a kontrole n a d svojim elementima. Onaj k o n s t r u k t koji i m a t a k v u k o n t r o l u n a d svojim e l e m e n t i m a d a o n i pri p a d a j u s a m o u okvir tog konstrukta i n e m o g u biti članovi drugih k o n s t r u k a t a , n a z i v a s e preventivnim konstruktom. O n o š t o p r i p a d a u n j e g o v o p o d r u č j e ili o k v i r n e može p r i p a d a t i u p o d r u č j e ili o k v i r n i j e d n o g d r u g o g k o n s t r u k t a . P r e v e n t i v n i k o n s t r u k t i s u k a r a k t e r i s t i č n i z a m i š l j e n j e rigidnih osoba. Takve k o n s t r u k t e n a l a z i m o k o d e t n i č k i h o z n a k a ( Š k o t , Ž i d o v , R o m i d r u g i h ) ili u manjoj mjeri n a d r u g i m područjima. Tako, n a primjer, k a d se za nekog kaže ili m i s l i d a j e » o g r a n i č e n « o n d a m u s e a u t o m a t s k i n i j e č u , n a p r i m j e r , s k l o nosti za glazbu, za slikarstvo, za z n a n o s t itd. Preventivni način mišljenja pred stavlja na neki n a č i n z a b r a n j i v a n j e s e b i i d r u g i m a prava na promjenu, prava n a reinterpretaciju d r u g o g i n e m o g u ć n o s t d a s e n e k i d i o i s k u s t v a ili n e k i d o ž i v l j a j i vide i u d r u g o m s v j e t l u o d o n o g k o j i j e u o b i č a j e n . S l j e d e ć a v r s t a k o n s t r u k a t a n a z i v a s e konstelatornim konstruktima. Ti konstrukti dopuštaju svojim elementima da istovremeno pripadaju različitim okvirima. Međutim, broj i skupina takvih konstrukata kojima takav element može p r i p a d a t i j e f i k s n a , š t o z n a č i , a k o j e d a n e l e m e n t p o t p a d a p o d n e k i k o n stelatorni konstrukt, o n d a su o d m a h fiksirani i ostali konstrukti kojima takav e l e m e n t m o ž e p r i p a d a t i . T a k v i su k o n s t r u k t i k a r a k t e r i s t i č n i z a stereotipno ili tipološko mišljenje. N a primjer, k o d takvog mišljenja prihvaća se d a »ukoliko je n e t k o Š k o t , o n d a o n m o r a b i t i š k r t , n e l j u b a z a n , s a m o ž i v , h l a d a n « . P r e m a t o m e , k o n s t e l a t o r n i k o n s t r u k t i ili i n t e r p r e t a c i j e t a k o đ e r o g r a n i č a v a j u n e č i j e šanse da prihvati alternativna stajališta o n e k o m elementu iskustva. N a toj dimenziji stupnja kontrole n a l a z i m o j o š propozicionalne konstruk te ili interpretacije. T a j j e tip k o n s t r u k a t a k o n t r a d i k t o r a n p r e t h o d n i m a , j e r o m o g u ć u j e da p o j e d i n a c koji i m a t a k v e k o n s t r u k t e b u d e u v i j e k o t v o r e n n o v i m i s k u s t v i m a i m o ž e v r l o l a k o m i j e n j a t i s v o j e p o g l e d e i s h v a ć a n j a o d n o s n o stje cati nova shvaćanja i nove poglede. U t a k v o m slučaju karakteriziranje nekog kao Škota n e m a nikakvih daljih implikacija n a njegove osobne karakteristike. I z g l e d a l o bi, p r e m a t o m e , d a j e p o ž e l j n o s t v a r a t i p r o p o z i c i o n a l n e k o n s t r u k t e , 318
a i z b j e g a v a t i p r e v e n t i v n e ili k o n s t e l a t o r n e . M e đ u t i m , K e l l y s m a t r a d a b i o s o b a koja bi raspolagala s a m o s propozicionalnim k o n s t r u k t i m a imala vrlo velike poteškoće u snalaženju i prilagođavanju, jer ne bi mogla lako donositi zaklju čke. Zbog toga su n e o p h o d n e i druge dvije vrste konstrukata.
Dinamika i procesi u ličnosti Dinamika i procesi u ličnosti kao i promjene ličnosti događaju se p r e m a K e l l y j e v o j t e o r i j i u s k l a d u s Osnovnim Postulatom te teorije i u skladu s jeda n a e s t Poučaka. Ovaj Postulat i Poučci čine srž Kellyjeve teorije ličnosti. Osnovni
Postulat
Osnovni Postulat kaže »Procesi u nekoj ličnosti su psihološki kanalizirani n a č i n i m a n a k o j i t a l i č n o s t a n t i c i p i r a d o g a đ a j e « ( K e l l y , 1955, s t r . 4 6 ) . Iz o v o g se p o s t u l a t a n a z i r u n e k e t e m e l j n e k a r a k t e r i s t i k e t e t e o r i j e . U n j e m u s e n a g l a š a v a j u procesi, a n e i n e r t n e k o m p o n e n t e . N a d a l j e , iz P o s t u l a t a j e v i d l j i v o d a j e K e l l y j e v s u s t a v psihološki po svojoj prirodi i da je zbog toga njegov raspon primjene — ispitivanje ljudskog ponašanja. To p o n a š a n j e je r e l a t i v n o s t a b i l n o k a k o t o o z n a č u j e r i j e č kanaliziran, a stabilno je zbog toga j e r j e u s m j e r e n o n a anticipaciju d o g a đ a j a , t j . o n i h u b l i ž o j ili d a l j o j b u d u ć n o s t i . K o n a č n o , t a s t a b i l n o s t l i č n o s t i p o s t i ž e s e načinima anticipacije. Ova riječ n a č i n i m o ž e s e z a m i j e n i t i r i j e č j u k o n s t r u k t i ili i n t e r p r e t a c i j e . I z n a g l a š a v a n j a pojedinačne ličnosti vidimo da Kelly s m a t r a da je svaka ličnost individualizi rana i različita od druge. Svaki pojedinac stvara vlastite puteve, k o n s t r u k t e ili n a č i n e n a k o j e anticipira buduće događaje i time određuje i usmjeruje procese u vlastitoj ličnosti. B u d u ć i da se r a d i o p r e d v i đ a n j u b u d u ć i h d o g a đ a j a , j a s n o j e d a j e t o kognitivna teorija ličnosti. Kroz o s o b n e kalupe svojih inter pretacija u sadašnjosti pojedinac nastoji predviđati budućnost. Poučci P o u č c i u vezi s f u n d a m e n t a l n i m P o s t u l a t o m p o b l i ž e o p i s u j u p r o c e s e i pro m j e n e koje se d o g a đ a j u u ličnosti. Poučak
o
konstruiranju
Taj p o u č a k glasi: »Svaka o s o b a anticipira događaje tako da k o n s t r u i r a n j i h o v e r e p l i k a c i j e ( p o n a v l j a n j a ) « ( K e l l y , 1955, s t r . 5 0 ) . K o n s t r u i r a t i neki d o g a đ a j z n a č i interpretirati ga. P o s t a v l j a n j e m t a k v e i n t e r p r e t a c i j e p o j e d i n a c j e u m o g u ć n o s t i d a p r e d v i đ a d o g a đ a j e k o j i se j o š n i s u desili. K o n s t r u k t i se stvaraju na osnovi percipiranja sličnosti i razlika m e đ u d o g a đ a j i m a i svaki k o n s t r u k t m o r a specificirati i s l i č n o s t i r a z l i k u ili k o n t r a s t . T a k o k o n s t r u k t » s r e t a n d o g a đ a j « i m a k a o s u p r o t a n p o l » n e s r e t a n d o g a đ a j « , »lijepa žena« na p r a m a » r u ž n a ž e n a « , » i n t e r e s a n t n a k n j i g a « — » n e i n t e r e s a n t n a k n j i g a « , »za b a v n o d r u š t v o « — » d o s a d n o d r u š t v o « , i t d . K o n t r a s t n i p o l o v i s u implicitni i ako oni ne postoje, predviđanje b u d u ć i h događaja je nemoguće. Međutim, kontrastni polovi u individualnim k o n s t r u k t i m a pojedinca m o g u biti sasvim osobiti. T a k o uz uobičajene k o n t r a s t e u k o n s t r u k t i m a kao »dobar—loš« kod pojedinca m o g u polovi biti i ovakvi »dobar—luckast«, »dobar—lakouman«, 319
»dobar—političar«, »dobar—lopov« i slično. Zbog toga je p o t r e b n o za svaki pol n e k o g k o n s t r u k t a znati koji je s u p r o t a n pol tog k o n s t r u k t a za tog poje d i n c a . J e d i n o s e t a k o m o ž e s h v a t i t i način najcoji pojedinac interpretira svijet. U vezi s k o n s t r u k t i m a v a l j a n a p o m e n u t i d a se o n i m o r a j u r a z l i k o v a t i o d r i j e č i k o j i m a s e o z n a č a v a j u . R i j e č i s l u ž e s a m o z a k o m u n i k a c i j u , a l i k o d sva k o g p o j e d i n c a p o s t o j i velik b r o j k o n s t r u k a t a za k o j e riječi n e p o s t o j e . T a k o s u d j e č j i k o n s t r u k t i predverbalni. To što neki k o n s t r u k t n e m a i m e n a ne znači d a je on m a n j e efikasan za p r e d i k c i j u n e k o g događaja. Nadalje postoji mo g u ć n o s t d a d v a r a z l i č i t a k o n s t r u k t a i m a j u i s t o i m e ili o z n a k u , a d a b u d u r a z l i čito efikasni. Š t o s e t i č e r e p l i k a c i j e ili p o n a v l j a n j a , K e l l y s m a t r a d a b e z o p a ž a n j a p o navljanja i sličnosti d o g a đ a j a n e m a ni njihove interpretacije. T a k o . o n piše: »Jedino o n d a k a d a čovjek ugodi svoje u h o na r e k u r e n t n e t e m e . . . počinje ovaj s v i j e t p o p r i m a t i z a n j e g a s m i s a o . K a o i g l a z b e n i k , o n s v o j e i s k u s t v o m o r a fraz i r a t i d a b i g a o s m i s l i o . T e f r a z e s u d o g a đ a j i k o j i s e r a z l i k u j u « ( K e l l y , 1970, s t r . 11). I a k o d o g a đ a j i n i k a d a n i s u p o s v e i d e n t i č n i , o n i s e m o g u p r e d v i đ a t i u k o l i k o s u interpretabilni na isti način ili u k o l i k o s e m o g u k o n s t r u i r a t i n a i s t i način. Z a d a t a k j e p o j e d i n c a d a traži o n e k a r a k t e r i s t i k e i interpretacije koje su r e l a t i v n o s t a b i l n e u v r e m e n u . T e k a r a k t e r i s t i k e ili t a k v e i n t e r p r e t a c i j e o m o gućuju m u predviđanje budućih događaja. Poučak
o
individualitetu
Taj p o u č a k glasi: »Ličnosti se razlikuju j e d n a od d r u g e p o n a č i n u i n t e r p r e t i r a j u ili k o n s t r u i r a j u d o g a đ a j e « ( K e l l y , 1955, s t r . 5 5 ) .
kako
Za K e l l y j a n e p o s t o j e d v a j e d n a k a č o v j e k a . T o n i s u č a k n i t i i d e n t i č n i bli z a n c i . Svaki pojedinac interpretira događaje na svoj način i promatra svijet kroz vlastite naočale. Ljudi se, p r e m a tome, razlikuju m e đ u s o b n o zbog toga š t o s e n j i h o v i k o n s t r u k t i ili i n t e r p r e t a c i j e d o g a đ a j a r a z l i k u j u . Z a t o p o s t o j e b r o j n i p r i m j e r i iz s v a k o d n e v n o g i s k u s t v a . G o t o v o n e m a n i j e d n o g f e n o m e n a koji bi d v a č o v j e k a i n t e r p r e t i r a l a j e d n a k o . T a k o se i n t e r p r e t a c i j e p o l i t i č k i h događaja, ekonomskih poteza i odluka, svakodnevnih događaja, pisanja, svake izgovorene riječi, svih d r u š t v e n i h zbivanja k o j a s u z a j e d n i č k a za sve ljude razlikuju i postoje različita shvaćanja i interpretacije kod svakog pojedinca. Razlike u interpretaciji p o s t o j e i z m e đ u roditelja i djece, starih i m l a d i h , uče nika i n a s t a v n i k a , r a d n i k a i p r e d r a d n i k a , ljudi različitih profesija. Ljudi se m e đ u s o b n o ne slažu zbog toga što svaki od njih djeluje n a osnovi različitih sustava konstrukata ili interpretacija. N e s a m o d a se n e slažu m e đ u s o b n o , n e g o p r e m a K e l l y j e v o j t e o r i j i , o n i č a k ni ne govore i ne mogu govoriti o istim stvarima iako misle i žive u uvjerenju da to mogu i da to čine. Poučak
o
dihotomiji
» S u s t a v k o n s t r u k a t a n e k e ličnosti s a s t o j i se o d j e d n o g k o n a č n o g b r o j a d i h o t o m n i h k o n s t r u k a t a « (ibid., s t r . 59). Ovaj p o u č a k o d r e đ u j e o n u o s o b i n u k o n s t r u k a t a o kojoj s m o već govorili, a ta je da su k o n s t r u k t i bipolarni i dihot o m n i po svojoj prirodi. Kelly s m a t r a da je osnovna karakteristika ljudskog m i š l j e n j a d a j e o n o dihotomno. U t o m e se o n r a z l i k u j e o d s u v r e m e n i h teo r i j a m i š l j e n j a . S v a k i d o g a đ a j k o j i s e i n t e r p r e t i r a t a k v i m b i p o l a r n i m ili d i h o t o m n i m k o n s t r u k t o m m o r a , dakle, biti postavljen na jedan pol tog k o n s t r u k t a ili n j i m e o b i l j e ž e n . T a k a v p o l s e n a z i v a emergentnim polom. Drugi pol, koji 320
n i j e p r i m i j e n j e n , n a z i v a s e implicitnim polom. Primjeri za b i p o l a r n o s t jesu »dobro—loše«, » m u š k o — ž e n s k o « itd. Kelly, m e đ u t i m , d o p u š t a d a se n e k i bazi č n i k o n s t r u k t n a v i š e m s t u p n j u o r g a n i z a c i j e ili a p s t r a k c i j e o r g a n i z i r a k a o n o v i k o n s t r u k t ali t a k o đ e r b i p o l a r a n . T a k o d i h o t o m i j a » c r n o — b i j e l o « n a v i š e m s t u p n j u a p s t r a k c i j e m o ž e p o s t a t i k o n s t r u k t ili i n t e r p r e t a c i j a » s i v i j e — m a n j e sivo«. T i m e se o m o g u ć u j u g r a d a c i j e i Ijestvične v r i j e d n o s t i u o s n o v n i m kon struktima. Poučak
o području
primjene
konstrukta
P o d r u č j e p r i m j e n e n e k o g k o n s t r u k t a već s m o r a z m a t r a l i . T a o s o b i n a kon s t r u k t a o d r e đ e n a je sljedećim p o u č k o m : »Neki je k o n s t r u k t p o g o d a n za anti c i p a c i j u s a m o j e d n o g k o n a č n o g b r o j a d o g a đ a j a « ( i b i d , s t r . 68). I z o v o g a s e v i d i d a p o j e d i n a c ne mljenih konstrukata ili interpretacija, U vezi s t i m j a v l j a se p r e m a teoriji o ili tjeskoba o k o j o j će biti više r e č e n o Poučak
o
mole doživjeti ono za što nema pripre pa ih zbog toga ne m o ž e i n t e r p r e t i r a t i . personalnim konstruktima anksioznost u daljem tekstu.
organizaciji
B u d u ć i d a j e jedinica ličnosti z a K e l l y j a k o n s t r u k t , organizacija ličnosti je za njega organizacija tih konstrukata. P o u č a k o organizaciji k o n s t r u k a t a glasi: »U s v r h u a n t i c i p a c i j e d o g a đ a j a s v a k a o s o b a s t v a r a ( e v o l v i r a ) j e d a n s u s t a v k o n s t r u k a t a k o j i m s u o d r e đ e n i o r d i n a l n i o d n o s i m e đ u k o n s t r u k t i m a « (ibid, str.* 5 6 ) . P r e m a t o m e , ljudi se m e đ u s o b n o ne razlikuju s a m o u k o n s t r u k t i m a ko j i m a r a s p o l a ž u , već i n a č i n o m n a k o j i s u ti k o n s t r u k t i o r g a n i z i r a n i k o d s v a k o g p o j e d i n c a . Dva č o v j e k a m o g u i m a t i , t e o r e t s k i , i d e n t i č n e k o n s t r u k t e , ali m o g u biti vrlo različite p a č a k i s a s v i m različite ličnosti zbog različite organizacije tih k o n s t r u k a t a . U n u t a r j e d n e l i č n o s t i k o n s t r u k t i s u o r g a n i z i r a n i n a hijerarhijski način. U toj h i j e r a r h i j i k o n s t r u k a t a n e k i o d n j i h z a u z i m a j u viši r a n g i n a d r e đ e n i su, a d r u g i i m a j u niži r a n g i p o d r e đ e n i su. S u s t a v k o n s t r u k a t a j e , p r e m a t o m e , ordinalna organizacija k o j a o m o g u ć u j e da se s j e d n i h k o n s t r u k a t a prelazi na d r u g e n a s r e đ e n i n a č i n i d a se t a k o izbjegavaju konflikti koji bi inače nastali. Pretpostavimo, na primjer, da starija sestra treba u određeno vrijeme i m a t i s a s t a n a k s a s v o j i m m o m k o m . N j e n a m a j k a želi d a o n a u t o i s t o v r i j e m e p o v e d e s v o g b r a t a n a š e t n j u . T a k v a s i t u a c i j a m o ž e b i t i i n t e r p r e t i r a n a ili k o n s t r u i r a n a od strane te djevojke ovako: Nadređeni konstrukt Podređeni konstrukti
Ljubav — Gubitak ljubavi Ugodno — Neugodno Nesebičan — Sebičan
Ako su njeni J c o n s t r u k t i t a k o organizirani konflikt u k o j e m se o n a nalazi bit će l a k o riješen, j e r su polovi nesebičan i u g o d a n p o d r e đ e n i h k o n s t r u k a t a ispod p o l a l j u b a v n a d r e đ e n o g k o n s t r u k t a . Rješenje će se s a s t o j a t i u t o m e da će cijela s i t u a c i j a biti i n t e r p r e t i r a n a k a o u g o d n a , n e s e b i č n a i l j u b a v n a i s e s t r a će p o v e s t i svog m l a đ e g b r a t a n a š e t n j u i n a s a s t a n a k sa s v o j i m d r a g i m . M n o g o teži k o n f l i k t bi n a s t a o k a d bi polovi p o d r e đ e n i h k o n s t r u k a t a bili r a z l i č i t o subsumirani pod nadređeni konstrukt. 21
Fulgosi: Psihologija ličnosti
321
Sustav k o n s t r u k a t a k o d nekog pojedinca je, p r e m a Kellyju, još stabilniji o d p o j e d i n a č n i h k o n s t r u k a t a , ali se i o n m o ž e m i j e n j a t i . M o g u ć e su i t a k v e promjene u kojima do tada podređeni konstrukti postaju nadređeni, a nadre đeni postaju podređeni. Tako, na primjer, k o n s t r u k t »nesebičnost-sebičnost« m o ž e postati n a d r e đ e n i m k o n s t r u k t u »ljubav-gubitak ljubavi«. Vrijednost organizacije i mjerilo uspješnosti te organizacije k o n s t r u k a t a jest njegova efikasnost u predviđanju. To isto o d r e đ u j e i položaj svakog pojedinačnog kon s t r u k t a u hijerarhiji. Višu razinu u hijerarhiji imaju oni konstrukti koji omo g u ć u j u b o l j e p r e d v i đ a n j e . Poznavati neku ličnost znači, prema tome, pozna vati njenu organizaciju konstrukata. Jedino je tada moguće smisleno interpre tirati njene postupke i ponašanja. Poučak
o
izboru
P o u č a k o i z b o r u o d r e đ u j e koji će p o l n e k o g k o n s t r u k t a biti k o r i š t e n za interpretaciju. »Pojedinac o d a b i r e za sebe o n u a l t e r n a t i v u u n e k o m dihotom i z i r a n o m k o n s t r u k t u s k o j o m p r e t p o s t a v l j a d a će ostvariti veću elaboraciju s v o g s u s t a v a « ( i b i d , s t r . 15). E l a b o r a c i j a s u s t a v a k o n s t r u k a t a o s t v a r u j e se n a dva načina: definicijom i ekstenzijom. Definicija k o n s t r u k t a povećava njegovu preciznost, a time i njegovu efikasnost u predviđanju. Ekstenzija n e k o g k o n s t r u k t a znači pove ćanje područja njegove primjenjivosti, tj. omogućuje njegovu primjenu na nove događaje. U strategiji gdje pojedinac nastoji povećati preciznost nekog k o n s t r u k t a o n ć e k o r i s t i t i ili o d a b i r a t i z a i n t e r p r e t a c i j u o n a j p o l k o n s t r u k t a n e k o g d o g a đ a j a koji se u prošlosti češće pokazivao k a o točan i dovodio do t o č n i h p r e d v i đ a n j a d o g a đ a j a k o j i s u s l i č n i s a d a š n j e m ili o n o m k o j i s e o č e kuje. To je, dakle, pol koji ima veću očekivanu vjerojatnost da bude adekva t a n za i n t e r p r e t a c i j u . Ako j e p r e d v i đ a n j e t o č n o , taj k o n s t r u k t p o s t a j e j o š bolje i z r a ž e n ili d e f i n i r a n . U s t r a t e g i j i u k o j o j s e ž e l i p r o š i r e n j e ili e k s p a n z i j a n e k o g k o n s t r u k t a , o d a b i r e se o n a a l t e r n a t i v a koja i m a veću v j e r o j a t n o s t d a uključi i neki novi događaj. Ovdje se k o n s t r u k t koristi za p r e d v i đ a n j e n e k o g novog događaja s m a l o s l i č n o s t i s v e ć d o ž i v l j e n i m , ili z a r e i n t e r p r e t a c i j u n e k o g v e ć r a n i j e d o ž i vljenog događaja. Tu je, dakle, vjerojatnost točne interpretacije smanjena, m a n j a nego u strategiji definiranja n e k o g k o n s t r u k t a . M e đ u t i m , a k o se pred viđanje pokaže točnim, o n d a je područje primjene nekog konstrukta proši r e n o . Kelly n e kaže k a d će se koristiti j e d n a a k a d d r u g a strategija e l a b o r a c i j e k o n s t r u k a t a . Može se, m e đ u t i m , p r e t p o s t a v i t i d a će u situaciji k a d se neki k o n s t r u k t p o k a z u j e e f i k a s n i m za p r e d v i đ a n j e p o s t o j a t i t e n d e n c i j a d a se o n s t a l n o n a n o v o k o r i s t i , t j . strategija ekstenzije, a u situaciji kad je neki kon strukt slab u anticipaciji budućih događaja, postojat će tendencija korištenja strategije definiranja (redefiniranje) k o n s t r u k t a . K a t k a d a se k o r i s t e i o b j e strategije za elaboraciju. U t a k v o m slučaju pojedinac može eksperimentirati (ekstenzija) i ostati u g r a n i c a m a sigurnosti svojih već provjerenih konstru k a t a (definicija). T a k o m l a d a djevojka k o j a j e već n a o d r e đ e n način postigla u s p j e h e k o d m l a d i ć a s k o j i m a s e s u s r e t a l a , m o ž e t a j n a č i n p o s t u p a n j a ili k o n s t r u i r a n j a koristiti za postizanje u s p j e h a i u o d n o s u na n e k o g novog mladića s k o j i m se susrela, a m o ž e te p o s t u p k e i mijenjati iskušavajući nove p r i s t u p e . E l a b o r a c i j a s u s t a v a k o n s t r u k a t a m o ž e n a s t a t i k a o posljedica životnih situa c i j a u k o j i m a s e p o j e d i n a c n a l a z i ili m o ž e b i t i i n a m j e r a n p o s t u p a k p o j e d i n c a 322
s ciljem d a se poveća efikasnost p r e d v i đ a n j a tog sustava. T a k o s t u d e n t koji m n o g o čita. diskutira o p r e d m e t u i aktivan je. predstavlja primjer aktivne namjerne elaboracije sustava konstrukata. Poučak
o
iskustvu
S u s t a v k o n s t r u k a t a t r e b a o m o g u ć i t i p o j e d i n c u š t o j e m o g u ć e b o l j u i toč n i j u a n t i c i p a c i j u . Iz t o g a proizlazi d a će s u s t a v k o n s t r u k a t a koji n e o m o g u ć u j e takvu anticipaciju događaja biti podložan p r o m j e n a m a . Osobito će se neki sustav k o n s t r u k a t a mijenjati o n d a k a d je p o j e d i n a c izložen n o v i m i s k u s t v i m a ili n e p o z n a t i m d o g a đ a j i m a k o j i n i s u k o n f o r m n i s n j e g o v i m d o t a d a š n j i m s u s t a vom k o n s t r u k a t a . Promjene koje nastaju p o v o d o m takvih situacija predviđene su u P o u č k u o iskustvu koji glasi: »Sustav k o n s t r u k a t a neke ličnosti mijenja se u s k l a d u s u s p j e h o m s k o j i m on k o n s t r u i r a p o n a v l j a n j e događaja« (ibid, s t r . 72). S u s t a v k o n s t r u k a t a p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , sustav hipoteza o svijetu koje je pojedinac stvorio i koje se neprekidno provjeravaju na osnovi isku stva. N a o s n o v i t a k v i h p r o v j e r a d o g a đ a j u s e p r o m j e n e i m o d i f i k a c i j e u su stavu i organizaciji k o n s t r u k a t a koji se t a d a p o n o v n o testira kao n o v sustav hipoteza o okolini i svijetu. Oni k o n s t r u k t i za koje se utvrdi da s u korisni b i v a j u z a d r ž a n i , a d r u g i o d b a č e n i ili r e v i d i r a n i . O s o b e k o d k o j i h p o s t o j e m a l e varijacije u svakodnevnom životu imaju relativno stabilne sustave konstru k a t a . T a k o , n e k i u m i r o v l j e n i k k o j i živi p o u s t a l j e n o m i j e d n o s t a v n o m o b r a s c u o d j u t r a d o n o ć i , i u č i j e m s e ž i v o t u iz d a n a u d a n n i š t a n e m i j e n j a , i m a t ć e vrlo stabilan s u s t a v i organizaciju konstrukata. Slično će biti i s n e k o m doma ć i c o m , o d n o s n o s n e k i m r a d n i k o m u t v o r n i c i ili p o d u z e ć u i u s l i č n i m p r i m j e r i m a m o n o t o n e i j e d n o l i č n e o k o l i n e . N a r a v n o d a ć e takve osobe imati poteš koća s novim događajima kao što su svemirski letovi, atomska energija, rak, transplantacija itd. Z a n j i h , n a i m e , n e p o s t o j e o d r e đ e n i k o n s t r u k t i , s h e m e ili kalupi. Iskustvo neke osobe predstavlja, p r e m a Kellyju, rekonstrukciju nečijeg života k o j a se zasniva n a r e v i z i j a m a k o n s t r u k a t a te o s o b e k a k o se o n e doga đ a j u p o d u t j e c a j e m zbivanja. P r e m a t o m e , a k o neki niz događaja n e utječe n a s u s t a v k o n s t r u k a t a , o n d a to n e čini i s k u s t v o tog pojedinca. N a s t a v n i k koji d v a d e s e t ili t r i d e s e t g o d i n a p r e d a j e n a i s t i n a č i n , n e m a i d v a d e s e t o g o d i š n j e iskustvo. T a k v o iskustvo i m a s a m o onaj n a s t a v n i k koji je svoju n a s t a v u mije n j a o i p o b o l j š a v a o iz g o d i n e u g o d i n u . Poučak'o
promjenljivosti
konstrukata
P o u č a k o p r o m j e n l j i v o s t i i o m o d u l a c i j i o d r e đ u j e uvjete u k o j i m a se do g a đ a j u p r o m j e n e u n e k o m s u s t a v u k o n s t r u k a t a . T a j p o u č a k j e sljedeći: »Vari jacije u s u s t a v u k o n s t r u k a t a n e k e osobe ograničene su p e r m e a b i l n o š ć u kon s t r u k a t a u n u t a r čijeg p o d r u č j a p r i m j e n e te v a r i j a c i j e leže«. P e r m e a b i l n o s t znači primjenljivost k o n s t r u k t a na interpretaciju novih zbivanja. Š t o je, dakle, n e k i k o n s t r u k t više p e r m e a b i l a n , to su veće p r o m j e n e k o j e s e u t a k v o m k o n s t r u k t u ili s u s t a v u t a k v i h k o n s t r u k a t a m o g u d o g a đ a t i . T a j p o u č a k i m p l i c i r a d a m o r a p o s t o j a t i j o š i konstrukt o promjeni d a bi d o te p r o m j e n e d o š l o . T a m o ili k o d o s o b e k o d k o j e n e p o s t o j i k o n s t r u k t o p r o m j e n i t e s e p r o m j e n e n e ć e n i d o g a đ a t i . T a k v a j e o s o b a psihološki rigidna. Prema t o m e , o s o b a b i t r e b a l a b i t i s p o s o b n a n e s a m o d a k o n s t r u i r a ili i n t e r p r e t i r a 323
nove događaje i d a r e k o n s t r u i r a stare, već m o r a biti sposobna i d a konstruira i samu promjenu, a z a t o j e p o t r e b n o t a k v u promjenu konstruirati. Bez takve k o n s t r u k c i j e p r o m j e n a n e m o ž e n a s t u p i t i . P r i m j e r za utjecaj j e d n o g n a d r e đenog k o n s t r u k t a na p r o m j e n u u organizaciji podređenih k o n s t r u k a t a i m a m o u p r o c e s u s a z r i j e v a n j a p o j e d i n a c a . T a d a se, p o d u t j e c a j e m n a d r e đ e n i h kon s t r u k a t a k a o što je, r e c i m o , k o n s t r u k t »zrela osoba«, m i j e n j a j u n a č i n i pona šanja i i n t e r p r e t i r a n j a sebe i svijeta. T a k o m l a d i ć koji sebe k o n s t r u i r a k a o zrelu o s o b u mijenja i reorganizira k o n s t r u k t e o svojem ocu, majci, braći, p r i j a t e l j i m a i d r u g i m o s o b a m a ili s t v a r i m a p o d u t j e c a j e m t a k o k o n s t r u i r a n e v l a s t i t e l i č n o s t i . » Z r e l a o s o b a « p o k a z u j e m a l o ili n i k a k v u o v i s n o s t o m a j c i ili ocu. P r i m j e n j u j u ć i k o n s t r u k t »zrela osoba« n a s a m o g a sebe t a k a v p o j e d i n a c r e k o n s t r u i r a svoj o d n o s s m a j k o m , ocem i ostalima. Poučak
o zajedništvu
i
sličnosti
U P o u č k u o individualnosti vidjeli s m o d a s u razlike m e đ u l j u d i m a u s t v a r i r a z l i k e i z m e đ u n a č i n a n a k o j i o n i i n t e r p r e t i r a j u ili k o n s t r u i r a j u d o g a đaje. Sličnosti m e đ u l j u d i m a temelje se, p r e m a t o m e , n a sličnostima u inter pretiranju i konstruiranju događaja. Poučak o sličnosti kaže: »Onoliko koliko n e k a o s o b a k o r i s t i k o n s t r u k c i j e ili i n t e r p r e t a c i j e i s k u s t v a k o j e s u s l i č n e k o n s t r u k c i j a m a n e k e d r u g e osobe, toliko su i njeni psihički procesi slični d r u g o j osobi« (ibid, s t r . 20). P o n a š a n j e ličnosti p o j e d i n c a u n e k o j situaciji o d r e đ e n o j e n j e n i m kon s t r u k t i m a . Dva p o j e d i n c a p o n a š a t će se slično u istoj situaciji a k o t u situaciju k o n s t r u i r a j u ili i n t e r p r e t i r a j u n a s l i č a n n a č i n ili s l i č n i m k o n s t r u k t i m a . P r e m a t o m e , s l i č n o s t m e đ u l j u d i m a n e p r o i z l a z i iz s l i č n o s t i n j i h o v a i s k u s t v a ili i z s l i č n o s t i n j i h o v a m a n i f e s t n o g ili v i d l j i v o g p o n a š a n j a , v e ć o t u d a š t o p o j e d i n i događaji i m a j u za njih slično psihološko značenje. T a k v o s h v a ć a n j e implicira d a p r i p a d n i c i o d r e đ e n e k u l t u r e n i s u oni koji s e n a s l i č a n n a č i n p o n a š a j u ( i m a j u s l i č n e ili i s t e o b i č a j e , v j e r o v a n j a , p r e d r a s u d e , v r i j e d n o s t i , s v j e t o n a z o r e , i n t e r e s e , s t a v o v e i si.), n e g o o n i k o j i s v o j e iskustvo k o n s t r u i r a j u n a sličan način. T a k o se p r i p a d n o s t o d r e đ e n o m kultur n o m s l o j u u d r u š t v u n e o d r e đ u j e s a m o s l i č n o š ć u o d i j e v a n j a , m o d o m , glazbe nim preferencijama, pogledima, nego načinom na koji svaka pojedina grupa i n t e r p r e t i r a ili k o n s t r u i r a i s k u s t v o . K o n s t r u k c i j e i t u m a č e n j a t o g i s k u s t v a t r e b a j u biti različiti kod različitih grupa. Poučak
o
socijalnosti
M e đ u l j u d s k i o d n o s i z a s n i v a j u se, p o m i š l j e n j u Kellyja, n a s p o s o b n o s t i da j e d a n č o v j e k r a z u m i j e ili sam konstruira i n t e r p r e t a c i j e ili k o n s t r u k t e d r u g e o s o b e . O t o m e g o v o r i v r l o v a ž a n P o u č a k o s o c i j a l n o s t i . T a j p o u č a k k a ž e : »Net ko može igrati n e k u ulogu u socijalnom procesu u koji je uključena neka druga osoba jedino u tolikoj mjeri u kolikoj može konstruirati interpretativne p r o c e s e t e d r u g e o s o b e « (ibid, s t r . 95). Dakle, da bi postojao neki socijalni o d n o s između dvije osobe j e d n a od n j i h , ili o b j e , m o r a j u i m a t i o d r e đ e n i u v i d ili r a z u m i j e v a n j e o t o m e k a k o d r u g a o s o b a m i s l i ili s h v a ć a d o g a đ a j e . T o z n a č i d a t r e b a p o s t o j a t i sposobnost kon struiranja sustava konstrukcija drugog, o d n o s n o m o g u ć n o s t p r e d v i đ a n j a na č i n a n a k o j i t a d r u g a o s o b a a n t i c i p i r a d o g a đ a j e . P r e m a t o m e , socijalni procesi postoje tek onda kad je jedna osoba sposobna razumjeti psihološke procese 324
druge i u mogućnosti drugoga.
da
predviđa
i razumije
sadašnje
i buduće
ponašanje
Uloga koja se s p o m i n j e u o v o m P o u č k u za Kellyja znači: »Obrazac pona š a n j a ili p o n a š a n j e k o j e p r o i z l a z i iz n e č i j e g r a z u m i j e v a n j a k a k o d r u g i , k o j i s u s n j i m p o v e z a n i u n j e g o v o m z a d a t k u , m i s l e « (ibid. s t r . 97). S a m a č i n j e n i c a d a s u d v a ili v i š e č o v j e k a z a j e d n o , d a z a j e d n o r a z g o v a r a j u ili r a d e n a z a j e d n i č k o m z a d a t k u ili p o s l u n e z n a č i d a m e đ u n j i m a p o s t o j e m e đ u s o b n i o d n o s i , t j . d a o n i i g r a j u ili i m a j u o d r e đ e n u u l o g u u o d n o s u j e d n i n a d r u g e u t o j s i t u a ciji. Z a i g r a n j e o d r e đ e n e u l o g e u s o c i j a l n o j situaciji n e o p h o d n o j e r a z u m i j e v a n j e n a č i n a k a k o d r u g i v i d e , t u m a č e ili s h v a ć a j u s t v a r i . O p t i m a l a n j e o n a j odnos kad postoji m e đ u s o b n o razumijevanje u individualnim interpretacijama svakog pojedinca. To m e đ u s o b n o razumijevanje individualnih načina konstrui ranja svijeta može biti ograničeno, k a o što je kod ljudi koji su n a sličnom p o s l u ili m o ž e b i t i v r l o š i r o k o k a o u s r e t n o m b r a k u g d j e t a k v o r a z u m i j e v a n j e o b u h v a ć a c j e l o k u p n i ili v e ć i d i o s u s t a v a k o n s t r u k a t a d r u g e o s o b e . D a b i s e k o n s t r u k t i d r u g e o s o b e m o g l i r a z u m j e t i ili s u b s u m i r a t i u v l a s t i t i sustav k o n s t r u k a t a nije, p r e m a mišljenju Kellyja, n e o p h o d n o da dva čovjeka i m a j u s l i č n e ili j e d n a k e k o n s t r u k t e . T a k v a s i t u a c i j a s a m o m o ž e o l a k š a t i d a pojedinac počne igrati o d r e đ e n u ulogu u životu drugog. M e đ u t i m , do toga m o ž e doći i o n d a k a d a su osnovni sustavi k o n s t r u k a t a vrlo različiti i nepod u d a r n i , u k o l i k o p o s t o j i s p o s o b n o s t r a z u m i j e v a n j a ili k o n s t r u i r a n j a t u đ e g sustava. Takav je slučaj s k o n s t r u k t i m a m u š k a r a c a i žena za koje Kelly misli d a su vrlo različiti, a ipak je igranje uloga u t a k v i m i n t e r p e r s o n a l n i m situaci jama moguće i svakodnevno. Uloge pojedinca u s v a k o d n e v n o m životu m o g u biti vrlo različite u isto vrijeme. Tako smo, istovremeno, i prijatelji (nekome) i neprijatelji (drugome), kolege, drugovi, ljubavnici, roditelji, djeca, muževi, nastavnici itd. Čak i u o d n o s u n a i s t u o s o b u mi igramo brojne uloge. P r e m a teoriji o P e r s o n a l n i m k o n s t r u k t i m a , postoje o d r e đ e n e uloge koje p o j e d i n a c vrlo često igra i koje su k o d njega pravilo. T a k v e uloge nazivaju se srznim ulogama. Ove s r ž n e uloge i m a j u p o s e b n o značenje za pojedinca, j e r o n e predstavljaju »onaj dio s t r u k t u r e uloga p o m o ć u kojih ta o s o b a održava s e b e k a o j e d n o i n t e g r a l n o b i ć e « ( i b i d , s t r . 5 0 3 ) . T a k o , n a p r i m j e r , neke zene igraju ulogu majke i tim ulogama održavaju svoj osobni integritet. Gubitak te uloge znači vrlo često i g u b i t a k integralnosti te osobe. Slično j e i u profesio n a l n o m životu, gdje o d r e đ e n a uloga u profesiji osigurava integritet n e k e osobe, a p r e s t a n a k te uloge, k a o p r i l i k o m o d l a s k a u m i r o v i n u , znači gubljenje inte griteta kao što i m a m o prilike vidjeti k o d starijih ljudi. Poučak
o
fragmentiranju
U korištenju k o n s t r u k a t a za interpretaciju događaja pojedinac može s u k c e s i v n o k o r i s t i t i r a z l i č i t e k o n s t r u k t e . T o m u o m o g u ć a v a P o u č a k o frag m e n t i r a n j u koji kaže: »Pojedinac m o ž e sukcesivno upotrebljavati različite s u b s u s t a v e k o n s t r u k a t a k o j i s u m e đ u s o b n o i n k o m p a t i b i l n i « (ibid, s t r . 83). Inkompatibilnost podsustava konstrukata ne onemogućava, dakle, njihovo korištenje. Korištenje inkompatibilnih podsustava konstrukata može postojati samo u sukcesiji, a ne istovremeno. T a k v a istovremenost mogla bi dovesti do poremećaja u ponašanju. 325
Kellyjev P o u č a k o socijalnosti i m a d u b o k o značenje za ljudske o d n o s e i z a p s i h o l o g i j u . On predstavlja osnovicu na kojoj se mole objediniti indivi dualna i socijalna psihologija. Spoznaja da su genuini i trajni odnosi m e đ u l j u d i m a m o g u ć i j e d i n o o n d a k a d ljudi m o g u vidjeti svijet o n a k o k a k o ih d r u g i vide, objašnjava velike p r o b l e m e koje ljudi imaju kad komuniciraju među sobno u svakodnevnim situacijama (roditelji s djecom, nastavnici s učenicima, p r i j a t e l j i m e đ u s o b n o , p r o t i v n i c i ) ili u m e đ u n a r o d n i m p i t a n j i m a . V e ć i n a t a k v i h p r o b l e m a je nerješiva sve dotle d o k se n e stvore k o n s t r u k t i k o j i m a d r u g i t u m a č e ili v i d e s v i j e t i s t v a r i . Drugi
procesi
u
ličnosti
Kellyjeva Teorija o p e r s o n a l n i m k o n s t r u k t i m a predstavlja j e d a n sasvim nov i p o t p u n o originalan p r i s t u p p r o u č a v a n j u i shvaćanju ličnosti. Stoga nije č u d n o što Kelly daje i sasvim različite interpretacije i za druge tradicionalne p o j m o v e i p r o c e s e koji su važni za r a z u m i j e v a n j e ličnosti. N e k e od njih ukratko ćemo razmotriti. Kellyjeva definicija ličnosti. Kelly nije dao n e k u eksplicitnu definiciju ličnosti. Međutim, n a j e d n o m mjestu on piše da je ličnost »Naša apstrakcija aktivnosti n e k e o s o b e i n a š a n a k n a d n a generalizacija te apstrakcije n a sva pitanja njegovih odnosa s drugim osobama poznatim i nepoznatim, kao i na s v e d r u g o š t o m o ž e i z g l e d a t i v r l o z n a č a j n i m « (Kelly, 1961, s t r . 220). Z a K e l y j a je ličnost, dakle, apstrakcija koju neki personolog ima o psihološkim proce s i m a d r u g o g č o v j e k a . L i č n o s t , p r e m a t o m e , ne postoji kao poseban entitet koji se može otkriti sam po sebi. O s i m t o g a , l i č n o s t j e n e r a z d v o j n o v e z a n a z a m e đ u l j u d s k e o d n o s e n e k e osobe. Iz toga se može zaključiti da bi Kellyja zado v o l j i l a d e f i n i c i j a d a ličnost nije ništa drugo nego sustav konstrukata te osobe. Te k o n s t r u k t e p o j e d i n a c koristi za m e đ u p e r s o n a l n e o d n o s e , za p r e d v i đ a n j e b u d u ć n o s t i , p a se razumijevanje n e k e ličnosti svodi na poznavanje k o n s t r u k a t a koje ta o s o b a p r i m j e n j u j e n a događaje koji se p o d tim k o n s t r u k t i m a podra z u m i j e v a j u i n a č i n n a k o j i s u ti k o n s t r u k t i o r g a n i z i r a n i u s u s t a v . Poznavanje drugog znači poznavanje načina na koji on konstruira ili interpretira svoje iskustvo. Motivacija. Taj p o j a m koji je toliko važan u d r u g i m teorijama i m o d e l i m a ličnosti p r e m a mišljenju Kellyja sasvim je n e p o t r e b a n u njegovoj teoriji. Motivacija u drugim teorijama treba objasniti dva aspekta ponašanja: zašto se javlja o d r e đ e n a akcija, tj. zašto su ljudi aktivni i zašto ta aktivnost ide u o d r e đ e n o m s m j e r u a ne u n e k o m d r u g o m smjeru. P r e m a mišljenju Kellyja p o j a m m o t i v a c i j e pretpostavlja da su ljudi po svojoj prirodi inertni ili sta tični i da djeluju samo kad neka sila djeluje na njih ili ih pokreće. Kelly, me đ u t i m , o d b a c u j e s h v a ć a n j e d a s u l j u d i n e a k t i v n a ili r e a k t i v n a b i ć a k a o š t o j e to slučaj u d r u g i m s u v r e m e n i m teorijama i u suvremenoj psihologiji. Njihova a k t i v n o s t p r o i z l a z i iz s a m e č i n j e n i c e d a s u ž i v a b i ć a . S a m ž i v o t j e , n a i m e , f o r m a k r e t a n j a i p r o c e s . Osobito j e to k a r a k t e r i s t i č n o za ljude da su u nepre s t a n o m p o k r e t u ( p s i h o l o š k o m ili f i z i č k o m ) i z b o g t o g a n i s u , p r e m a m i š l j e n j u Kellyja, p o t r e b n i nikakvi posebni pojmovi kao što su potrebe, nagoni, nagrade, m o t i v i , i n s t i n k t i d a b i s e m o g l o r a z u m j e t i n j i h o v o p o n a š a n j e . K e l l y d i j e l i su v r e m e n e t e o r i j e m o t i v a c i j e u d v i j e g r u p e . J e d n u g r u p u č i n e »gurajuće« teorije. T e t e o r i j e k o r i s t e p o j m o v e k a o š t o s u n a g o n i , m o t i v i , p o t r e b e ili s a m o p o d r a 326
ž a j i . T e » p o k r e t a č k e « s n a g e d j e l u j u iz s a m o g o r g a n i z m a i g u r a j u g a u o d r e đ e n u a k c i j u ili u s m j e r u j u t u a k c i j u . D r u g u s k u p i n u č i n e »vukuće« teorije motivacije. One koriste konstrukte kao što su svrhe, vrijednosti, potrebe, ciljevi. Te »pokretačke« snage djeluju izvana n a p o j e d i n i o r g a n i z a m i v u k u g a u o d r e đ e n u a k c i j u ili n a o d r e đ e n i s m j e r a k c i j e . P r e m a K e l l y j u ljudsko biće je aktivni organizam zbog toga što je zivo. M o t i v a c i j a j e j e d a n redundantan konstrukt i zbog toga nepotreban. Usmjerenje ponašanja objašnjeno je proce som kanalizacije k o j i j e o p i s a n u t e m e l j n o m p o s t u l a t u n j e g o v e t e o r i j e . Na dalje, za r a z u m i j e v a n j e u s m j e r e n o s t i a k t i v n o s t i p o j e d i n c a m n o g o j e važnija, p r e m a mišljenju Kellyja, v r e m e n s k a dimenzija od p r o s t o r n e . To j e zbog toga j e r j e , p r e m a n j e g o v u t u m a č e n j u , č o v j e k b i ć e k o j e d j e l o m i č n o živi u s v o j o j prošlosti, p o t p u n o u svojoj sadašnjosti i djelomično u budućnosti. Promatra jući ga u toj dimenziji m i m o ž e m o r a z u m j e t i njegove p o s t u p k e . Tjeskoba ili anksioznost. To je još j e d a n p o j a m koji u teorijama o ličnosti igra važnu ulogu. Njegovo t u m a č e n j e u Kellyjevoj teoriji je, m e đ u t i m , sasvim d r u k č i j e . T a j p o j a m i to s t a n j e p o j e d i n c a vezani s u za p o u č a k o P o d r u č j u pri m j e n e n e k o g k o n s t r u k t a . T j e s k o b a se javlja o n d a k a d a p o j e d i n a c nije u mo g u ć n o s t i d a a n t i c i p i r a n e k i d o g a đ a j , j e r m u k o n s t r u k t i ili i n t e r p r e t a c i j e s kojima raspolaže to ne o m o g u ć u j u . K a d n e t k o n e m a odgovarajućeg k o n s t r u k t a za i n t e r p r e t a c i j u n e k o g zbivanja, on to zbivanje n e m o ž e u p o t p u n o s t i shvatiti i ne r a z u m i j e što se d o g a đ a , j e r n e m a točke referencije ni okvir koji bi m u t a k v u i n t e r p r e t a c i j u o m o g u ć i o . N a t a j n a č i n o n ne samo da je u strahu i tje skobi, nego ne može razumjeti svoju tjeskobu niti zna njen uzrok ili izvor. T j e s k o b a j e za F r e u d a i d r u g e j e d a n od glavnih u z r o k a m e n t a l n i h bolesti i p o r e m e ć a j a , o s o b i t o n e u r o z a . A k o j e t o s l u č a j , o n d a t e b o l e s t i ili p o r e m e ć a j i n e m a j u uzrok u u n u t a r n j i m konfliktima i sputanoj energiji k a k o to t u m a č e p s i h o a n a l i t i č a r i , v e ć one proizlaze iz nemogućnosti i poteškoća koje neki poje dinac ima u konstruiranju ili razumijevanju svoje okoline ili nekih njenih aspekata. U m j e s t o d a j e o p t e r e ć e n i o b u z e t n a g o n i m a k o j i t r a ž e i z r a ž a j i izlaz, on je obuzet i opterećen događajima u svom životu koje ne može anticipirati n i r a z u m j e t i . P r e m a t o m e , t o j e kognitivna interpretacija neurotičkog pona šanja i mentalnih bolesti. Psihološka terapija se sastoji u tome da pacijent stekne nove konstrukte s pomoću kojih će moći efikasno predviđati buduće događaje ili u tome da se sadašnji njegovi konstrukti učine više permeabilnima. To je i o s n o v a psihološke kognitivne terapije k o j a se temelji n a Kellyjevoj teoriji. Agresija. Iz P o u č k a o e l a b o r a c i j i k o n s t r u k a t a slijedi i o r i g i n a l n a i n t e r p r e tacija a g r e s i j e k o j u je d a o Kelly. Agresija se o d n o s i n a a k t i v n u e l a b o r a c i j u sustava k o n s t r u k a t a . P r e m a njegovu shvaćanju postoje dvije vrste agresivnosti. J e d n a v r s t a a g r e s i v n o s t i o b u h v a ć a neprijateljstvo i napad, a d r u g a v r s t a p r o mjene. U njegovoj teoriji objašnjena je ova d r u g a vrsta agresivnosti. Takva a g r e s i v n o s t m o ž e biti p o z i t i v n a i i m a t i za p o s l j e d i c u bolje p r i l a g o đ e n j e . T a k v a v r s t a a g r e s i v n o s t i n i j e ili n e m o r a b i t i n e p r i j a t e l j s k a ili d e s t r u k t i v n a . M e đ u t i m , u t o k u a k t i v n o g n a s t o j a n j a da se e l a b o r i r a vlastiti s u s t a v kon s t r u k a t a p o j e d i n a c obično z a n e m a r u j e interese d r u g i h ljudi i t a d a ta agre s i v n o s t m o ž e i m a t i l o š e p o s l j e d i c e . R e c i m o , č o v j e k k o j i u n e k o m d r u š t v u ili g r u p i s a m g o v o r i ili n e p r e k i d n o u z i m a r i j e č , o n e m o g u ć a v a d r u g i m a d a i o n i d o đ u d o r i j e č i ili d o i z r a ž a j a . N a d a l j e , u t o k u a k t i v n e e l a b o r a c i j e s u s t a v a k o n s t r u k a t a p o j e d i n a c b i v a p r i s i l j e n d a p o d u z i m a a k c i j e ili d o n o s i o d l u k e k o j e 327
t a k o đ e r m o g u u t j e c a t i n a d r u g e d a s e o s j e t e n e s i g u r n i m ili u g r o ž e n i m a . To su osobito one osobe koje su zajedno s njim uključene u igranje uloga. Doživljaj u g r o ž e n o s t i z n a č i u K e l l y j e v o j t e o r i j i svijest o tome da je neminovna veća pro mjena u sustavu konstrukata te osobe. A g r e s i v n o s t u e l a b o r a c i j i v l a s t i t o g sustava k o n s t r u k a t a i m a često i dalje socijalne reperkusije. T a k o , Kelly kaže: » S a m a č i n j e n i c a d a o n i n z i s t i r a ( m i s l i s e n a a g r e s i v n u o s o b u , o p a s k a A. F.) na t o m e d a sebe k o n s t r u i r a k a o pripadnika socijalne grupe, prijeteća j e za one koji s u se već identificirali s g r u p o m . U neminovnoj recipročnoj identifikaciji s n j i m o n i vide j e d n u v e ć u p r o m j e n u u vlastitoj sržnoj s t r u k t u r i « (ibid, str. 5 0 9 ) . T i m e s e o b j a š n j a v a s v a k o d n e v n a p o j a v a stvaranja i zatvaranja grupa i grupica ljudi i otezano prihvaćanje novih članova u tako stvorene grupe. Neprijateljstvo. P r o g n o z a ili o č e k i v a n j e n a o s n o v i n e k o g k o n s t r u k t a m o ž e b i t i t o č n o ili n e t o č n o . A k o j e t o č n o o n o , k a o š t o s m o r e k l i , d o v o d i d o d a l j e g izoštravanja tog konstrukta i d o prestanka eksperimentiranja njime kroz o d r e đ e n o v r i j e m e . M e đ u t i m , a k o j e o č e k i v a n j e ili p r o g n o z a n e t o č n a , o n d a p o jedinac m o ž e izabrati j e d n u o d tri mogućnosti za dalju akciju. On može odu s t a t i o d d a l j i h p r o v j e r a s m a t r a j u ć i d a k o n s t r u k t t r e b a r e v i d i r a t i ili o d b a c i t i . On može ponoviti provjeru smatrajući da p r e t h o d n a nije bila provedena ispravno. Konačno, pojedinac može smatrati da j e njegov k o n s t r u k t u redu i p o k u š a t i mijenjati s a m događaj tako d a se o n poklapa s njegovim mišlje n j e m . O v a k a v p o s t u p a k K e l l y n a z i v a n e p r i j a t e l j s t v o m . N e p r i j a t e l j s t v o j e »sta lan n a p o r d a se iznude podaci koji p o t v r đ u j u n e k u vrstu socijalnog predviđanja k o j e s e d o k a z a l o k a o p r o m a š a j « (ibid, s t r . 510). Kelly s m a t r a , n a d a l j e , d a p o vreda k o j u pojedinac u t o m neprijateljskom p o s t u p a n j u može nanijeti dru g o m e n i j e s a m a p o s e b i g l a v n i cilj a g r e s o r a , v e ć j e s l u č a j a n i s h o d n e č e g a š t o je za njega m n o g o vitalnije postići. Neprijateljstvo može biti izraženo napa d o m u o d n o s u n a fizički svijet i u o d n o s u n a d r u g e ljude. E v o k a k o Kelly tumači neprijateljstvo p r e m a drugima: »Pojedinac konstruira drugu osobu; on v r š i p r e d v i đ a n j a o t o j o s o b i ; k a d d o b i j e s u p r o t n e p o d a t k e , o s j e t i u b o d tje skobe, j e r se čini d a se ta druga osoba neće naći u n u t a r p o d r u č j a primjene k o n s t r u k t a t e u l o g e (ili, m o ž d a , s e o s j e t i u g r o ž e n i m z b o g j e d n e v e ć e p r o m j e n e svog sustava za koje m u iskustvo pokazuje da bi bila n e o p h o d n a ) ; tada, d a bi s e b e z a š t i t i o o d t j e s k o b e ili u g r o ž e n o s t i o n p o k u š a v a u č i n i t i t u o s o b u t a k v o m k a k v o m j u je zamislio. T o j e neprijateljstvo. Druga je osoba žrtva ne toliko zbog neprijateljevih o k r u t n i h i paklenskih destruktivnih impulsa koliko zbog njegovih izbezumljenih i nerealističnih n a p o r a da dobije okladu koju je već izgubio« (ibid. s t r . 511). K e l l y s m a t r a d a j e n e p r i j a t e l j s k o p o n a š a n j e motivirano željom da se po tvrde vlastita predviđanja, a ne osvetoljubivošću. Objašnjenja koja dobivamo u s v a k o d n e v n o m životu k a d pojedinci tvrde d a su n e k o m e htjeli »vratiti milo za drago« Kelly s m a t r a d a s u n a u č e n a . P r e m a njegovu mišljenju, djecu bi tre b a l o učiti d a j e p o g r e š n o p o k u š a v a t i m i j e n j a t i d r u g e d a bi bili u s k l a d u s n a š i m p r o h t j e v i m a i željama, u m j e s t o što ih se uči k a k o j e loše pokušavati n a š k o d i t i d r u g i m a . N a d a l j e , d j e c u b i t r e b a l o učiti d a svoje k o n s t r u k t e i oče k i v a n j a o d b a c u j u ili r e v i d i r a j u ili d a p o n a v l j a j u t e s t i r a n j e i i s p r o b a v a n j e . Neprijateljsko p o n a š a n j e nije, m e đ u t i m , p o Kellyju, uvijek nepoželjno. P o s t o j e situacije k a d j e bolje pokušati mijenjati događaje negoli vlastite kon s t r u k t e . To je strategija advokata koji na sudu ne dokazuje istinu i strategiju onih koji se bore za socijalne reforme. 328
Krivnja. I n t e r p r e t a c i j a doživljaja krivnje je u teoriji o o s o b n i m konstruk t i m a p o s v e originalna, k a o i ostale i n t e r p r e t a c i j e u t o m odjeljku. Doživljaj k r i v n j e j a v l j a s e o n d a k a d p o j e d i n a c u s v o m p o n a š a n j u odstupa od sržne uloge koju inače ima. N a t a j n a č i n u t o j j e t e o r i j i o s j e ć a j k r i v n j e v e z a n z a s r ž n u s t r u k t u r u u l c g e p o j e d i n c a i o v i s i o n j o j a n e o d n e k o g v a n j s k o g ili a p s o l u t n o g s t a n d a r d a p o s t u p a n j a b i l o k u l t u r n o g , s o c i j a l n o g ili r e l i g i o z n o g . P r e m a t o m e , taj doživljaj ne ovisi o kazni (kao k o d F r e u d a ) ni o e t i č k i m s t a n d a r d i m a , j e r su takve koncepcije vezane za v r e d n o v a n j e onoga čega u znanosti ne smije biti. Tako, na primjer, stvenog radnika, imat M a j k a koja sebe vidi krivnje onda kada to
č o v j e k k o j i j e s e b e k o n c i p i r a o ili k o n s t r u i r a o k a o z n a n će osjećaj krivnje o n d a k a d a se t a k v i m r a d o m n e bavi. k a o o s o b u .koja s e p o s v e ć u j e d j e t e t u , i m a t ć e o s j e ć a j dijete zapostavi.
I z o v o g a j e v i d l j i v o d a s u K e l l y j e v e d e f i n i c i j e t a k v i h p o j m o v a iz p o d r u č j a ličnosti k a o što su krivnja, neprijateljstvo, agresija i tjeskoba vrlo različite od definicija i interpretacija koje im daju drugi psiholozi teoretičari ličnosti. O n o š t o j e p o s v e j e d i n s t v e n o i o r i g i n a l n o k o d Kellyja j e s t t o d a su sve t e d e f i n i c i j e i i n t e r p r e t a c i j e lišene vrijednosnih sudova. Tako, neprijateljstvo n i j e n i » d o b r o « n i » l o š e « s a m o p o s e b i . Srž je Kellyjeve fenomenološke kon cepcije ličnosti upravo u toj odsutnosti vrednovanja i u nastojanju da se lič nost drugoga shvati na osnovi njegovih, a ne vlastitih konstrukata. T a k a v pri stup olakšava objektivnost u proučavanju i potiče na veću toleranciju među ljudima u s v a k o d n e v n o m životu.
Ciklus C-S-K Model funkcioniranja čovjeka koji je Kelly najviše elaborirao i koga sma t r a n a j v a ž n i j i m j e s t m o d e l cirkumspekcija-sužavanje-kontrola. Tim modelom o p i s u j e s e proces pretvaranja kognicije i spoznaje u akciju. Po tom modelu proces započinje stvaranjem konstrukata, a završava otvorenim ponašanjem. U p r v o j fazi t o g p r o c e s a p o j e d i n a c r a z m a t r a veći b r o j r a z l i č i t i h k o n s t r u k a t a u o d n o s u n a n e k u s i t u a c i j u . O n r a z m a t r a različite m o g u ć n o s t i s k o j i m a se s u o č a v a . T e s u m o g u ć n o s t i u o b l i k u propozicionih konstrukata koji se lako m i j e n j a j u . O v u f a z u K e l l y n a z i v a fazom cirkumspekcije. U d r u g o j f a z i , fazi sužavanja, p o j e d i n a c s m a n j u j e b r o j a l t e r n a t i v n i h k o n s t r u k a t a ili h i p o t e z a i t o p o m o g u ć n o s t i n a j e d n u k o j a m u s e č i n i n a j v j e r o j a t n i j o m ili n a j a d e k v a t n i j o m z a u o č e n i p r o b l e m ili s i t u a c i j u . K o n a č n o , u fazi kontrole o n se o d l u č u j e za određeni način postupanja. N a primjer, s t u d e n t koji se upisuje n a fakultet r a z m a t r a situaciju uzimajući u obzir m n o g o različitih k o n s t r u k a t a koji bi mo gli o d g o v a r a t i t o j n o v o j s i t u a c i j i . O n b i s e b e u t o j s i t u a c i j i m o g a o k o n s t r u i r a t i n a različite n a č i n e . T o j e faza c i r k u m s p e k c i j e . M e đ u t i m , a k o želi biti u s p j e š a n student i diplomirati, situacija m o r a biti sužena na konstrukt »student«. To z n a č i d a o n t r e b a s e b e i n t e r p r e t i r a t i ili k o n s t r u i r a t i k a o s t u d e n t a p r i j e n e g o što će m o ć i da p o d u z m e odgovarajuće aktivnosti^ (učenje, polaganje ispita, u d o v o l j a v a n j e o b a v e z a m a i si.). A k o o n s e b e k o n c i p i r a n a d r u g a č i j i n a č i n , r e c i m o k a o b o e m a , o n n e ć e p o d u z i m a t i a d e k v a t n e ili n e o p h o d n e a k c i j e z a uspješan završetak studija. 329
C i k l u s C-S-K s e m o ž e p o n a v l j a t i klusa prije p o d u z i m a n j a akcije. Kelly d a s e c i k l u s m o ž e s a s t o j a t i i s a m o iz da se n a k o n tog p o n o v n o vraća p r v a
i o b i č n o j e p o t r e b n o n e k o l i k o t a k v i h ci spominje H a m l e t o v slučaj koji pokazuje dvije faze: c i r k u m s p e k c i j e i s u ž a v a n j a i faza bez p o d u z i m a n j a akcije.
Sve mogućnosti koje neki pojedinac u nekoj situaciji uočava su tvorevina njega samog. K a d bi taj pojedinac m o g a o izmijeniti sustav vlastitih konstru kata, m o g a o bi tu situaciju shvaćati sasvim drukčije. Mogao bi izmijeniti i cijeli svoj život. T o j e z b o g t o g a što, p o Kellyju, u s v a k o j situaciji u životu postoji o g r o m a n b r o j m o g u ć n o s t i . O s i m toga, b u d u ć i d a j e svijet m u l t i d i m e n zionalan po mogućim konstruktima, a da pojedinac također raspolaže s ogrom nim brojem k o n s t r u k t n i h dimenzija, potreban je izbor m e đ u tim dimenzi j a m a p r i j e a k c i j e . J e d i n o n a k o n o d l u k e »ta i t a d i m e n z i j a j e j e d i n o v a ž n a « , p o j e d i n a c je s p r e m a n za akciju. Ovdje t r e b a istaknuti k a r a k t e r i s t i k u Kellyjeve teorije, po kojoj pojedinac u svojoj aktivnosti ne traži potkrepljenje ili izbjegavanje neugode, on jedino traži provjeru za svoj sustav konstrukata. Ako netko očekuje neugodu p a se to zaista i dogodi, o n doživljava p o t v r d u svojih očekivanja bez obzira š t o je to za njega n e u g o d a n doživljaj. Ovu j e činjenicu e k s p e r i m e n t a l n o d o k a z a o P e r v i n (1964). M o g l i b i s m o , d a k l e , r e ć i d a pojedinac očekuje konzistentnost ne zbog same konzistentnost i ili zbog same konzistencije. Čovjek traži m o g u ć n o s t anticipacije događaja. To je u j e d n o i razlika između Kellyjeve koncepcije o č o v j e k u i k o n c e p c i j a R o g e r s a ili L e c k y j a .
Rast i razvoj ličnosti O rastu i razvoju ličnosti Kelly je m a l o rekao. To je vjerojatno n a j m a n j e r a z r a đ e n d i o n j e g o v e t e o r i j e l i č n o s t i . O s n o v n o j e p i t a n j e o v d j e odakle potiče sustav konstrukata s k o j i m p o j e d i n a c raspolaže i operira. Dalje je pitanje k a k o nastaju različiti sustavi k o n s t r u k a t a , zašto su neki permeabiLni a drugi nepermeabilni, jedni fleksibilni a drugi rigidni, jedni kompleksni, a drugi jed n o s t a v n i ? N a sva o v a p i t a n j a t r e b a l o bi o d g o v o r i t i i t o u s k l a d u s t e o r i j o m ali, š t o j e n a j v a ž n i j e , u s k l a d u s i s t r a ž i v a n j i m a k o j a b i iz t a k v e t e o r i j s k e k o n c e p cije proistekla. J a s n o j e d a r a z v o j l i č n o s t i ili r a s t z n a č i z a K e l l y j a r a z v o j ili r a s t s u s t a v a k o n s t r u k a t a s k o j i m a p o j e d i n a c r a s p o l a ž e i d a s e t u u p r v o m r e d u r a d i o kog nitivnom razvoju i rastu. S r e ć o m , o t o m e p o s t o j e b r o j n i p o d a c i koji s u veći n o m dobiveni nezavisno od Kellyjeve teorije. Signell je n a p r i m j e r u t v r d i o (1966) d a d j e c a u d o b i i z m e đ u d e v e t i š e s n a e s t g o d i n a p o s t a j u k o g n i t i v n o s v e k o m p l e k s n i j a , n j i h o v o m i š l j e n j e p o s t a j e sve a p s t r a k t n i j e , oni i m a j u sve veći broj načina na koje mogu interpretirati okolinu i događaje. Sechrest i Jackson s u (1961) i s p i t i v a l i d e t e r m i n a n t e k o j e d o v o d e d o s t v a r a n j a k o m p l e k s n i h k o g n i t i v n i h s t r u k t u r a . O n i s u u t v r d i l i d a j e n i v o k o m p l e k s n o s t i ili r a z v i j e n o s t i kognitivnih s t r u k t u r a p r o p o r c i o n a l a n k o m p l e k s n o s t i podražaja kojima su bili i z l o ž e n i u d j e t i n j s t v u . U j e d n o m d r u g o m i s t r a ž i v a n j u ( C r o s s , 1966) u t v r đ e n o j e d a s u r o d i t e l j i kognitivno kompleksne djece omogućavali toj djeci m n o g o veću a u t o n o m i j u i d a su bili m n o g o m a n j e a u t o r i t a r n i p r e m a njima, negoli roditelji djece s n i s k o m kognitivnom kompleksnošću. Izgleda, p r e m a t o m e , da je m o g u ć n o s t d a se dozive različiti događaji i i s k u s t v a povoljna za razvoj 330
k o m p l e k s n i h k o g n i t i v n i h s t r u k t u r a . T a k o đ e r b i s e iz t i h i s t r a ž i v a n j a m o g l o zaključiti da će djeca koja su odgajana pod d u g o t r a j n o m i strogom k o n t r o l o m razviti j e d a n sustav k o n s t r u k a t a koji će biti ograničen i nefleksibilan. Pitanje determinanti kognitivnog sustava o d n o s n o razvoja ličnosti vrlo je v a ž n o z a o d g o j , j e r cilj o d g o j a b i t r e b a o b i t i r a z v o j k o m p l e k s n i h , f l e k s i b i l n i h i a d a p t i v n i h s u s t a v a k o n s t r u k a t a , d a k l e , s u p r o t n o o d o n o g a što se d a n a s odgo j e m obično nastoji postići.
Procjenjivanje osobnih konstrukata A k o s e , d a k l e , ličnost sastoji od osobnih konstrukata ili sustava takvih konstrukata, o n d a j e z a u p o z n a v a n j e ili p r o c j e n j i v a n j e l i č n o s t i p o t r e b n o u p o z n a t i ili i z m j e r i t i o s o b n e k o n s t r u k t e . O v d j e s e j a v l j a j u o d r e đ e n i p r o b l e m i . N a i m e , i a k o o s o b n i k o n s t r u k t i d e t e r m i n i r a j u n e č i j e p o n a š a n j e , iz s a m o g p o n a š a n j a k o j e se lako m o ž e p r o m a t r a t i i o b j e k t i v n o registrirati nije m o g u ć e d o n o s i t i z a k l j u č k e o n e č i j i m o s o b n i m k o n s t r u k t i m a . T o j e z b o g t o g a š t o isto ponašanje može u svojoj osnovi imati vrlo različite sustave konstrukata. Tako l j u d i k o j i n e d j e l j n o p o p o d n e p r o v o d e g l e d a j u ć i n o g o m e t n e u t a k m i c e ili i g r a j u t e n i s m o g u t o č i n i t i iz v r l o r a z l i č i t i h s u s t a v a k o n s t r u k a t a . D r u g i n a č i n n a k o j i bi se nečiji k o n s t r u k t i mogli u t v r d i t i b i o bi d a se p o j e d i n c a d i r e k t n o pita. M e đ u t i m , vidjeli s m o da se k o n s t r u k t i često n e m o g u izraziti riječima. K a d je to m o g u ć e , značenje riječi je previše široko i n e o d r e đ e n o da bi procjenitelj mogao dobiti specifičnu informaciju o nečijim personalnim konstruktima. Osim toga ljudi nisu naučeni da svoje p e r s o n a l n e k o n s t r u k t e p r i o p ć u j u . Po znavanje konstrukata je, međutim, neophodno jer ono pruža m n o g o veću m o g u ć n o s t p r e d v i đ a n j a k a k o će se n e t k o p o n a š a t i n e g o što j e to m o g u ć e n a osnovi registriranja samo njegova stvarnog ponašanja. Zbog tih razloga Kelly je stvorio j e d a n originalan, i u suvremenoj psiho logiji sve više k o r i š t e n , i n s t r u m e n t z a u t v r đ i v a n j e i p r o c j e n u k o n s t r u k a t a k o j e p o j e d i n a c k o r i s t i p r i k o n s t r u i r a n j u ili i n t e r p r e t i r a n j u d o g a đ a j a k o j i s u z a n j e g a z n a č a j n i . T o j e R o l e C o n s t r u c t R e p e r t o a r y t e s t ili T e s t r e p e r t o a r a k o n strukata uloga (skraćeno R E P test). R E P test je konstruiran kao dijagnostički instrument u kliničkoj praksi psihologa, tj. kao sredstvo za upoznavanje sustava k o n s t r u k a t a koje pacijent koristi za interpretaciju svoje okoline. I s p i t a n i k u se n a j p r i j e p r e z e n t i r a Lista u l o g a k o j a s a d r ž i definicije dvade s e t d o t r i d e s e t uloga osoba k o j e s u o d v a ž n o s t i z a t o g i s p i t a n i k a . P r i m j e r t a k v e s k r a ć e n e l i s t e d a n j e u t a b l i c i 1. T a b l i c a 1. Lista
definicija
Uloga
uloga
za REP
test
Definicija
1. J a
Ti s a m
2. M a j k a
T v o j a m a j k a ili o s o b a k o j a j e i g r a l a n j e n u u l o g u u tvom životu
3. O t a c
Tvoj o t a c ili o s o b a k o j a j e i g r a l a u l o g u o c a u t v o m životu
331
4. B r a t
Tvoj b r a t k o j i t i j e n a j b l i ž i p o d o b i ili a k o n e m a š brata, dječak koji j e j e d n a k o s t a r kao i ti i koji ti j e najviše bio k a o b r a t u tvojoj r a n o j m l a d o s t i
5. S u p r u g a
(suprug)
T v o j a ž e n a (ili m u ž ) u k o l i k o si o ž e n j e n ili t v o j sa dašnji najbliži prijatelj s u p r o t n o g spola
6. P r i h v a ć e n i u č i t e l j
N a s t a v n i k k o j i j e n a j v i š e n a t e b e u t j e c a o k a d si b i o u osnovnoj školi
7. O d b a č e n i u č i t e l j
N a s t a v n i k čije si p o g l e d e s m a t r a o n a j m a n j e l j i v i m a u o s n o v n o j ŠKoli
8. S r e t a n
Najsretnija osoba koju osobno poznaš
čovjek
9. E t i č k a o s o b a
prihvat
Osoba za koju misliš d a i m a najviše etičke s t a n d a r d e a koju poznaš
10. I n t e l i g e n t n a o s o b a
Najinteligentnija osoba koju osobno poznaš
11. A t r a k t i v n a o s o b a
O s o b a k o j u si n e d a v n o s u s r e o i k o j u b i želio b o l j e upoznati T a b l i c a 2.
m e
1
2
3
5 6
1
()
2 :) 3
0
6 7 9
12
0
Q ft
8
11
D 0 :d
5
10
/ Q 1 *j i / /o M r 7 9 10 11 12 6 konstrukta savjesne
0 c
Q
c
•
:)
0 'J
:) 0
Pol kontrasta nesavjestan
7) 0
0
0 0 d
Za svaku ulogu ispitanik treba napisati određene osobe koje najbolje o d g o v a r a j u d e f i n i c i j i . T a i m e n a n a z i v a j u s e figure. K a d j e to učinjeno, ispiti vač prezentira ispitaniku tri od navedenih figura i traži od ispitanika da kaže koje su dvije od tih tri m e đ u s o b n o slične p o n e k o m važnom a s p e k t u a različite o d t r e ć e . N a p r i m j e r , a k o s u m u p r e z e n t i r a n e figure m a j k e , b r a t a i s e s t r e ispi tanik m o ž e utvrditi da su m a j k a i sestra slične p o »savjesnosti«, a da je b r a t od n j i h različit p o t o m e š t o nije savjestan. I s p i t a n i k u se n a taj n a č i n prezen t i r a d v a d e s e t d o t r i d e s e t t r i j a d a f i g u r a i u v i j e k s e t r a ž i d a diferencira i katego rizira te osobe. Svaka se uloga pojavljuje u aproksimativno j e d n a k o m broju trijada. N a osnovi sadržaja verbalnih izjava ispitanika, ispitivač formulira h i p o t e z e o t o m e k a k o p a c i j e n t p e r c i p i r a i k o n s t r u i r a z n a č a j n e o s o b e iz s v o g života. 332
R E P test se koristi u dvije forme. J e d n a se naziva List-forma i koristi se z a i n d i v i d u a l n u p r i m j e n u . D r u g a f o r m a j e u o b l i k u m a t r i c e ili k r i ž a l j k e . P o s t u p a k je u jednoj i drugoj formi onakav kakav smo opisali. Primjer za R E P t e s t u f o r m i k r i ž a l j k e ili m a t r i c e n a l a z i s e u t a b l i c i 2. U t a k v u t a b l i c u i s p i t a n i k , n a k o n što je pročitao definiciju pojedinih uloga, unosi najprije imena osoba koje odgovaraju t i m definicijama. Z a t i m utvrđuje sličnosti i razlike između osoba koje su u odgovarajućem redu križaljke označene kružićem i jednim z n a k o m označava dvije koje su slične p o t o m obilježju. U p o s e b a n s t u p a c o z n a č e n k a o Pol konstrukta u p i s u j e k r a t k u f r a z u ili i m e k o n s t r u k t a p o k o j e m s u o z n a č e n e o s o b e m e đ u s o b n o s l i č n e , a u s t u p a c o z n a č e n Pol kontrasta upisuje k r a t k u f r a z u ili r i j e č p o k o j o j s e t r e ć a o s o b a r a z l i k u j e o d o s t a l i h d v i j u . U n a š e m s l u č a j u u p r v o j u s p o r e d b i i z m e đ u m a j k e , s e s t r e i b r a t a , i s p i t a n i k j e križi ć e m označio da su m a j k a i sestra m e đ u s o b n o slične. U s t u p a c označen k a o Pol k o n s t r u k t a u p i s a o je riječ »savjesne«, a u s t u p a c o z n a č e n k a o Pol kon t r a s t a u p i s a o j e » n e s a v j e s t a n « k a o o z n a k u p o k o j o j se b r a t r a z l i k u j e o d s e s t r e i majke. Nakon toga ispitanik treba m e đ u ostalim osobama koje su navedene u k r i ž a l j c i p o t r a ž i t i d a li t u o s o b i n u n a v e d e n u u P o l u k o n s t r u k t a , i m a j o š n e k a od njih i nju označiti kvačicom. U n a š e m primjeru to je učinjeno za Etičku osobu. Time je prva u s p o r e d b a u zadanoj trijadi završena i ispitanik prelazi n a d r u g u z a d a n u t r i j a d u (u d r u g o m r e t k u križaljke) i t a k o sve d o k n e d o đ e d o kraja. K a o rezultat p r i m j e n e R E P t e s t a dobiva se, dakle, u z o r a k k o n s t r u k a t a k o j e taj p o j e d i n a c k o r i s t i i u v i d u n a č i n n a koji o n te k o n s t r u k t e k o r i s t i . List- f o r m a R E P t e s t a p o d v r g a v a s e z a t i m kliničkoj analizi u k o j o j i s p i t i v a č n a s t o j i u t v r d i t i : a. b r o j i r a z l i č i t o s t k o n s t r u k a t a k o j e j e p o j e d i n a c n a v e o ; b. s a d r ž a j i t o n k o n s t r u k a t a k o j e p o j e d i n a c k o r i s t i z a i n t e r p r e t i r a n j e v a ž n i h o s o b a iz s v o g ž i v o t a ; c. n a č i n e n a k o j e s u p o j e d i n e f i g u r e iz n j e g o v a ž i v o t a p o v e z a n e s p o j e d i n i m k o n s t r u k t i m a i d. k a r a k t e r i s t i k e k o n s t r u k a t a k o j e p o j e d i n a c k o r i sti k a o š t o su p e r m e a b i l n o s t , č v r s t o ć a , k o m u n i k a b i l n o s t i d r u g e . T o je, p r e m a tome, subjektivna interpretacija R E P testa. K e l l y j e , m e đ u t i m , (1961) r a z v i o i j e d a n p o s t u p a k neparametrijske fak tor ske analize uz p o m o ć kojega je m o g u ć e analizirati povezanost između kon s t r u k a t a i reducirati cijelu križaljku n a nekoliko temeljnih dimenzija. K a d n e k i k o n s t r u k t i i m a j u s l i č a n o b r a z a c , o n d a o n i z n a č e funkcionalno slične konstrukte i determiniraju zajednički faktor konstrukata. Konstrukti mogu i m a t i r a z l i č i t e v e r b a l n e o z n a k e a d a b u d u e k v i v a l e n t n i . T o o v i s i o t o m e d a li se n a sličan način k o r i s t e pri k o n s t r u i r a n j u istih osoba. Ako j e to tako, to p o k a z u j e d a se oni k o r i s t e j e d n a k o za anticipiranje b u d u ć e g p o n a š a n j a tih osoba. T a k v o m f a k t o r s k o m a n a l i z o m m o g u se reducirati i figure koje se javljaju t a k o d a d v i j e ili v i š e n j i h m o g u d e t e r m i n i r a t i z a j e d n i č k i f a k t o r k o j i s e n a z i v a faktorom figura. R E P t e s t i m a o d r e đ e n i h p r e d n o s t i , ali i n e d o s t a t a k a . O n s i g u r n o p r e d s t a vlja k o r i s t a n p o s t u p a k u d o b i v a n j u u v i d a u n a č i n e n a k o j e p o j e d i n a c vidi va žne o s o b e u s v o m životu i k a k o ih i n t e r p r e t i r a . Takva informacija m o ž e biti vrlo k o r i s n a za p s i h o t e r a p i j u , b u d u ć i d a se većina p r o b l e m a u životu svakog čovjeka javlja u o d n o s u na druge ljude. Taj instrument također p r u ž a određen u v i d u repertoar konstrukata koje pojedinac koristi. M e đ u t i m , b u d u ć i d a se ti k o n s t r u k t i o d n o s e n a d r u g e i p r e d v i đ a n j e nji h o v a p o n a š a n j a , ti n a m p o d a c i n e g o v o r e a u t o m a t s k i n i š t a o s a m o m i s p i t a n i k u
333
odnosno o t o m e k a k o on k o n s t r u i r a s a m o g sebe. Zbog toga ispitivač n a osnovi tih k o n s t r u k a t a n i j e u m o g u ć n o s t i p r e d v i đ a t i b u d u ć e p o n a š a n j e s a m o g ispi t a n i k a b e z p r e t h o d n e p r o v j e r e d a li s u t i k o n s t r u k t i p r i m j e n l j i v i n a n j e g o v o v l a s t i t o p o n a š a n j e ( S e c h r e s t , 1963). N a d a l j e , o v d j e j e p r i m j e n l j i v a z a m j e r k a d a se neki k o n s t r u k t i n e m o g u verbalizirati, a u R E P t e s t u se traži t a k v a verbalizacija. Zbog toga se n e m o ž e zaključiti d a su n a v e d e n i k o n s t r u k t i najva žniji za ispitanika. K o n a č n o , o p ć e v e r b a l n e o z n a k e k o j e se k o r i s t e pri navođe nju konstrukata kao »savjestan^nesavjestan«, »pošten-nepošten«, »pravedan-nepravedan«, »demokratski-nedemokratski«, »privlačan-neprivlačan« mogu imati vrlo individualizirana i konotativna značenja i zbog toga će tu biti po t r e b n o u t v r d i t i k a k o n e k i i s p i t a n i k k o r i s t i k o n s t r u k t e . Za to p r u ž a j u infor m a c i j u p o d a c i o t o m e k o j e j e o s o b e i s p i t a n i k u k l j u č i o ili i s k l j u č i o iz p o d r u č j a nekog konstrukta, a koje su ipak sadržane u R E P testu.
Empirijska provjera teorije Kellyjeva teorija opisuje čovjeka kao znanstvenika koji je n e p r e k i d n o a n g a ž i r a n u p r e d v i đ a n j u i. k o n t r o l i r a n j u d o g a đ a j a k o j i s e z b i v a j u u n j e g o v o j o k o l i n i . Z a t o s u m u n e o p h o d n i s u s t a v i k o n s t r u k a t a ili i n t e r p r e t a c i j a . N a t a j način j e Kelly, slično k a o i F r e u d i d r u g i kliničari, n a temelju kliničke p r a k s e ( j e r t o j e b i o n j e g o v o s n o v n i p o s a o ) d o š a o d o j e d n e opće teorije čovjeka i lič n o s t i , i a k o m u j e p r i m a r n i cilj b i o d a s t v o r i j e d n u d i s c i p l i n u p o s v e ć e n u r a z u mijevanju i liječenju psiholoških smetnji o d n o s n o da tu kliničku p r a k s u po stavi n a znanstvenu osnovicu. Empirijski podaci i verifikacije Kellyjeve teorije zbog toga su najbrojniji na području patologije ponašanja, a m n o g o su manje provjeravani u svako d n e v n o m životu. Ipak, postoje provjere i empirijska istraživanja njegovih koncepcija i na tom području. T a k o s u F j e l d i L a n d s f i e l d (1961) i s p i t i v a l i k o l i k o s u s t a b i l n i i t r a j n i s u stavi k o n s t r u k a t a k o d pojedinca. Oni su iste ispitanike ispitivali R E P t e s t o m u d v a n a v r a t a . F i g u r e i t r i j a d e k o j e s u i s p i t a n i c i k o n s t r u i r a l i ili i n t e r p r e t i r a l i u p r v o m i u d r u g o m n a v r a t u su se razlikovale. Dobiveni konstrukti u p r v o m i u d r u g o m navratu su uspoređeni i utvrđeno je da su oni u visokoj korelaciji. K o e f i c i j e n t k o r e l a c i j e i z n o s i o j e 0,79. T o p o k a z u j e d a s u k o n s t r u k t i k o j e p o j e dinci koriste ne s a m o stabilni u v r e m e n u nego i relativno nezavisni o događa j i m a k o j i s e i n t e r p r e t i r a j u . P a y n e j e (1956) u s p o r e d i o e f i k a s n o s t p r e d v i đ a n j a ponašanja pojedinca n a osnovi njegovih vlastitih k o n s t r u k a t a i efikasnost ko j o m se to p o n a š a n j e m o ž e p r e d v i đ a t i n a osnovi k o n s t r u k a t a koji o t o m poje dincu imaju drugi. On je polazio o d hipoteze da su vlastiti k o n s t r u k t i pojedinca efikasniji za takvo p r e d v i đ a n j e o d k o n s t r u k a t a koji o n j e m u i m a j u drugi. F o r m i r a o je grupe od po tri ispitanika. Svaki ispitanik u svakoj grupi trebao je predvidjeti odgovor ostale dvojice u trijadi n a jedan upitnik o socijalnom p o n a š a n j u . S v a k i j e i s p i t a n i k d o b i o l i s t u o d 15 o s o b n i h k o n s t r u k a t a k o j i s u p r i p a d a l i j e d n o m o d n j e g o v i h p a r t n e r a i 15 k o n s t r u k a t a k o j e s u , o p i s u j u ć i njegovog d r u g o g p a r t n e r a , dali njegovi d r u g o v i . P a y n e j e u t v r d i o d a s u ispi tanici mogli m n o g o točnije predvidjeti k a k o je netko odgovorio n a pitanja u upitniku onda, k a d su imali p o d a t k e o njegovim o s o b n i m k o n s t r u k t i m a . 334
B i e r i j e (1953) i z v r š i o j e d n o i s p i t i v a n j e u v e z i s P o u č k o m o i s k u s t v u k o j e je, zajedno s d r u g i m ispitivanjima dovelo do značajnih ekstenzija tog p o u č k a i razumijevanja uvjeta koji dovode do p r o m j e n a konstrukata. Bieri je pokazao d a međusobna interakcija ljudi dovodi do promjena u načinu na koji oni konstruiraju ili interpretiraju jedan drugog. Ispitanici su najprije ispunili j e d a n upitnik o n e k o m aspektu vlastitog ponašanja. N a k o n toga zatraženo je od njih da predvide odgovore nekog drugog ispitanika i to prije i n a k o n što s u s n j i m e i m a l i p r i l i k e r a z g o v a r a t i . P o k a z a l o se d a s u n a k o n te k r a t k e soci jalne interakcije ispitanici procjenjivali drugoga m n o g o sličnijim sebi odno s n o o n o m e k a k o s u p r o c j e n j i v a l i s e b e . T a j j e p o k u s p r o š i r i o L u n d y (1952) utvrdivši utjecaj povećane socijalne interakcije na percepciju drugih. Ispitanici su bili pacijenti koji su u g r u p i p o š e s t o r o prolazili kroz terapiju u trajanju od četiri tjedna. Svaki je pacijent predviđao odgovore ostale peto rice n a j e d a n upitnik. Taj je u p i t n i k p r i m i j e n j e n prije i n a k o n prve sesije, a onda svaki tjedan još j e d a n p u t . L u n d y je s m a t r a o d a prije socijalne interakcije svaki p o j e d i n a c m o ž e s a m o n a g a đ a t i k a k v e će o d g o v o r e dati ostali. N a k o n k r a t k e interakcije (prva sesija) procjenjivat će ih sličnima s a m o m sebi k a k o j e t o u t v r d i o B i e r i i t o z b o g t o g a d a b i s t v o r i o n e k u s t r u k t u r u k o n c e p a t a (a konstrukti o sebi su r m r pristupačni). N a k o n što ispitanici bolje upoznaju j e d n i d r u g e p o k u š a t ć e i n t e r p r e t i r a t i ili k o n s t r u i r a t i d r u g e r a z l i č i t i m a o d sebe. Rezultati su potvrdili ove hipoteze. T i p p e t t j e (1959) p o k a z a l a d a u t o k u i n d i v i d u a l n e p s i h o l o š k e t e r a p i j e d o l a z i do p r o m j e n a u konstruiranju određenih figura u R E P testu. Kad je terapija bila k o n c e n t r i r a n a n a p a c i j e n t o v u p r o š l o s t , najviše s u se mijenjali k o n s t r u k t i k o r i š t e n i z a i n t e r p r e t i r a n j e f i g u r a iz p a c i j e n t o v e r a n e ž i v o t n e d o b i . K a d j e naglasak u terapiji bio n a sadašnjosti mijenjali su se k o n s t r u k t i korišteni za i n t e r p r e t i r a n j e f i g u r a iz n j e g o v a s a d a š n j e g ž i v o t a . P r o m j e n e s u s e o d n o s i l e k a k o n a verbalne o z n a k e k o n s t r u k a t a t a k o i n a o b r a s c e k o j i m a su oni primje njivani u interpretaciji. Psihološki
poremećaji
U t u m a č e n j u psiholoških p o r e m e ć a j a Kelly je, k a o i u svemu o s t a l o m , t a k o đ e r vrlo originalan. Psihološki p o r e m e ć a j za njega j e »svaki o s o b n i kon strukt koji se opetovano koristi u s p r k o s t o m e što je konstantno invalidiran« ( K e l l y , 1955, s t r . 8 3 1 ) . P r e m a t o m e , p s i h o l o š k e s m e t n j e p r e d s t a v l j a j u n e m o gućnost da sustav k o n s t r u k a t a pojedinca postigne svoju svrhu. Nadalje, psiho loške poremetnje uključuju tjeskobu i ponovljene pokušaje pojedinca da stekne sposobnost predviđanja događaja. Ne uspijevajući u tome, poremećeni p o j e d i n a c izbezumljeno traži nove načine na koji bi mogao interpretirati okoUnu. P s i h o l o š k i p o r e m e ć a j m o ž e b i t i i z r a ž e n i d r u g a č i j e . U m j e s t o i z b e z u m l j e nog traganja za n o v i m n a č i n i m a konstruiranja, pogođeni pojedinac može poći u suprotnom smjeru i postati rigidan u svojim pogrešnim predviđanjima i slijepo se njih držati. U o b a slučaja takva osoba n e m o ž e predviđati događaje i ne m o ž e se zbog toga snalaziti u svijetu. K e l l y j e u v e z i s t i m r a z v i o v l a s t i t i s u s t a v dijagnostičkih konstrukata pri dijagnozi p s i h i č k i h p o r e m e ć a j a . J e d a n t a k a v k o n s t r u k t koji m u služi za inter p r e t a c i j u p o r e m e ć a j a koji se t r a d i c i o n a l n o nazivaju m a n i j a , d e p r e s i j a i p a r a n o j a j e s t k o n s t r u k t dilacije. D i l a c i j a ili p r o š i r e n j e j e ; p r e m a K e l l y j u , p r o m j e n a u s u s t a v u k o n s t r u k a t a k o j a s e z b i v a u p s i h o p a t o l o g i j i . D o d i l a c i j e ili p r o š i r i v a n j a k o n s t r u k t a d o l a z i o n d a k a d n e k i p o j e d i n a c n e m a supraordinirane kon335
strukte p o m o ć u kojih bi organizirao svoje p e r c e p t i v n o polje. K a d su takvi s u p r a o r d i n i r a n i k o n s t r u k t i koji upravljaju organizacijom izgubljeni, pojedinac n a s t o j i p r o š i r i t i s v o j e k o n s t r u k t e i r e o r g a n i z i r a t i i h n a j e d n o m više bizarnom i razgranatom nivou. K a o rezultat toga javljaju se p o r e m e t n j e koje n a z i v a m o m a n i j a , d e p r e s i j a ili p a r a n o j a . M a n i j a s e t r a d i c i o n a l n o s m a t r a z a p s i h o t i č n o stanje u k o j e m se u bolesnikovu mišljenju gubi granica između p o j m o v a . Zbog toga j e takvo mišljenje m a n j e točno, više n e o d r e đ e n o i nejasno, te previše g e n e r a l n o . Afekt t a k v o g p a c i j e n t a j e e u f o r i č n o o b i l j e ž e n . M a n i č n e o s o b e izbe zumljeno započinju različite projekte, p o t h v a t e i aktivnosti koje n i k a d a ne završavaju. S t a l n o govore o svojim p l a n o v i m a i p r i k a z u j u ih u g r a n d i o z n i m razmjerima. Prelaze s jedne teme na drugu. Donose neprekidno sveobuhvatne g e n e r a l i z a c i j e i t o n a o s n o v i n e p r o v j e r e n i h p o d a t a k a ili n e j a s n i h i d e j a . K e l l y t a k v o p o n a š a n j e t u m a č i t i m e š t o j e k o d m a n i j a k a e k s p l o r a c i j a p r e t e k l a poj movnu organizaciju. M a n i j a k s t o g a i m a s a m o »labavu konstrukciju realnosti«. N j e g o v o p a k u z b u đ e n j e p r e d s t a v l j a m a h n i t e p o k u š a j e d a se izađe n a k r a j s perceptivnim poljem koje se neprekidno i brzo povećava. Depresija je p r e m a Kellyju također j e d n o psihopatološko stanje i reakcija n a a n k s i o z n o s t . O n a s e j a v l j a u p o j e d i n a c a k o d k o j i h d o l a z i d o sužavanja perceptivnog polja. Te osobe, n a primjer, sve više s m a n j u j u polje svog interesa. Takav je pacijent nesposoban da donese i najjednostavnije odluke i osjeća se o p t e r e ć e n s t r a h o v i t i m p r o b l e m i m a . U t a k v o m s t a n j u on i dalje nastoji ogra ničiti i suziti svoje perceptivno polje, a k o n a č n o suženje je s a m o u b o j s t v o . Prema tome, depresija predstavlja psihološki poremećaj u kojem prevladava s u p r o t a n p o l k o n s t r u k t a d i l a c i j e ili p r o š i r e n j a , a t o j e konstrikcija ili suža vanje. #
K o d p a r a n o j e glavni s i m p t o m čine vrlo d o b r o organizirani sustavi samo obmana. To su obično s a m o o b m a n e o proganjanju. Takav čovjek je uvjeren da ga n e t k o progoni. Obično su s a m o o b m a n e o p r o g a n j a n j u p o p r a ć e n e i samo o b m a n a m a o v l a s t i t o j v a ž n o s t i ili v e l i č i n i . Prema Kellyju paranoja je samo jedan manje prediktivan način konstruiranja okoline. Paranoik ima dobro r a z v i j e n k o n s t r u k t o p r o g a n j a n j u k o j i s e n e p r e k i d n o d a l j e š i r i ili d i l a t i r a d o k ne o b u h v a t i cijelo perceptivno polje i n a takav n a č i n dovodi do toga da para n o i k i n t e r p r e t i r a ili k o n s t r u i r a s v e i s v a k o g a k a o p r i j e t n j u . Posebno je interesantna interpretacija j e d n e vrste shizofrenog mišljenja u t e r m i n i m a Kellyjeve teorije kao i istraživanja povezana s t o m interpretaci j o m . S h i z o f r e n o m i š l j e n j e u k l i n i č k o j slici k a r a k t e r i z i r a n o j e m i s a o n i m i je zičnim poremećajima koje to mišljenje i govor čine neinterpretabilnim. Takav govor i mišljenje očituje se u k o n f u z n i m i n e j a s n i m i d e j a m a , u k o r i š t e n j u novih riječi s idiosinkratičnim značenjem (neologizmi), idiosinkratičnim pove zivanjem riječi i čestim i neobičnim p r o m j e n a m a smjera m i s a o n o g toka. P r e m a K e l l y j e v o j i n t e r p r e t a c i j i s h i z o f r e n i č a r i k o r i s t e j e d a n prelabav i nekonzistentan sustav konstrukata u konstruiranju ili interpretiranju vlastitog isku stva. T o p o m a n j k a n j e s t r u k t u r e i k o n z i s t e n c i j e k o n s t r u k a t a d o v o d i d o t o g a da su njihove ideje o d r u g i m ljudima slabo integrirane i nestabilne. R E P test kojim se ispituju u p r a v o ova obilježja s u s t a v a k o n s t r u k a t a n e k e o s o b e pred stavlja z b o g toga p o s t u p a k koji bi m o g a o biti k o r i s t a n u p r o u č a v a n j u shizofre nije i shizofrenog načina mišljenja. Z n a č a j a n p o k u š a j u t o m s m j e r u u č i n i l i s u B a n n i s t e r i F r a n s e l l a (1966). O n i su pretpostavili da shizofreničari imaju prelabave i vrlo nekonzistentne kon s t r u k t e . O s i m t o g a ovi su a u t o r i n a m j e r a v a l i k o n s t r u i r a t i j e d a n s t a n d a r d i z i 336
rani test za d e t e k c i j u shizofrenog mišljenja. Oni su o d šest s k u p i n a ispitanika tražili d a r a n g i r a j u o s a m fotografija lica n a o s n o v u š es t k o n s t r u k a t a . Ti k o n s t r u k t i su bili: »najljubaznija — n a j m a n j e ljubazna«, z a t i m glup, sebičan, iskren, u m j e r e n i pošten. N a k o n prvog rangiranja uslijedilo je drugo. Grupe i s p i t a n i k a k o j e s u u k l j u č e n e u o v o i s p i t i v a n j e b i l e s u : a. m i s a o n o p o r e m e ć e n i s h i z o f r e n i č a r i , b. m i s a o n o n e p o r e m e ć e n i s h i z o f r e n i č a r i , c. n o r m a l n i , d. n e u r o t i c i , e. p a c i j e n t i s o r g a n s k i m o š t e ć e n j e m m o z g a i / . d e p r e s i v c i . N a osnovi odgovora svakog ispitanika. Bannister i Fransella su utvrdili intenzitet i konzistenciju. Mjera intenziteta pokazivala je sličnost kojom je neki ispitanik rangirao fotografije na osnovi j e d n o g k o n s t r u k t a u o d n o s u na d r u g e k o n s t r u k t e . Visok rezultat u konzistenciji znači da je taj ispitanik ran girao fotografije kao da su k o n s t r u k t i p o k o j i m a je to činio m e đ u s o b n o pove zani. Nizak rezultat u konzistenciji znači da je ispitanik rangirao fotografije na osnovi svakog konstrukta relativno neovisno o ostalim konstruktima, a to znači k a o da su karakteristike m e đ u s o b n o nezavisne. M j e r a konzistencije po kazuje u kojoj je mjeri neki ispitanik imao sličan obrazac rangiranja prilikom drugog rangiranja u odnosu na prvo. To je test-retest korelacija. Autori su pretpostavili da će m i s a o n o poremećeni shizofreničari na t o m ispitivanju postizati niže rezultate i u intenzitetu i u konzistenciji svojih ran gova. Rezultati koje su oni dobili p o t p u n o su potvrdili ovu hipotezu. K o d m i s a o n o p o r e m e ć e n i h shizofreničara d o b i j e n j e statistički z n a č a j n o niži rezul tat u intenzitetu k o n s t r u k a t a koje oni koriste, a isto tako i niži rezultat u test-retestu, tj. u konzistenciji njihovih konstrukata u odnosu na normalne. U j e d n o m d r u g o m i s p i t i v a n j u B a n n i s t e r i S a l m o n s u (1966) p o k u š a l i u t v r d i t i d a li s u s h i z o f r e n i č a r i p o r e m e ć e n i u c i j e l o m s u s t a v u s v o j i h k o n s t r u k a t a ili s a m o u u ž e m s m i s l u , t j . d a li s u z b u n j e n i i n e s h v a ć a j u s v e a s p e k t e ž i v o t a p o d j e d n a k o ili n e k e s h v a ć a j u v i š e a d r u g e m a n j e . D v i j e f o r m e R E P t e s t a p r i mijenjene su na jednu grupu misaono poremećenih shizofreničara i na jednu g r u p u n o r m a l n i h ispitanika. U p r v o j f a r m i R E P t e s t a tražilo se o d ispitanika da rangira fotografije ljudi n a osnovi šest zadanih psiholoških konstrukata. U drugoj se formi R E P testa tražilo od ispitanika d a rangira p e t n a e s t objekata ( š e š i r , k r u h i si.) n a o s n o v i š e s t k o n s t r u k a t a ( n a p r i m j e r : t e ž a k — l a k , z a k r i v l j e n — r a v a n i si.). O b j e s u f o r m e i s p u n j a v a n e u j e d n o j sesiji. N a o s n o v i rezul tata u t v r đ e n je stupanj s t r u k t u r i r a n o s t i i stabilnost o b r a s c a m e đ u s o b n e pove z a n o s t i k o n s t r u k a t a . B a n n i s t e r i S a l m o n s u u t v r d i l i d a s e shizofreničari ne razlikuju od normalnih u načinu na koji konstruiraju ili interpretiraju nežive stvari, ali da su u interpretiranju ili konstruiranju ljudi mnogo manje stabilni i konzistentni od normalnih. Iz ovoga su a u t o r i zaključili d a p o r e m e ć a j i u m i š l j e n j u s h i z o f r e n i k a n i s u d i f u z n i , n e g o s u p o v e z a n i s inter personalnim konstruktima tih pacijenata. Poremećaji mišljenja znače u ovom slučaju pore mećaje u interpersonalnom konstruiranju. N a osnovi takvih podataka B a n n i s t e r j e (1963) p o s t a v i o s v o j u t e o r i j u s h i z o f r e n i j o m p o r e m e ć e n o g m i š l j e n j a . P o t o j t e o r i j i shizofreno poremećeno mišljenje nastaje kao posljedica neprekidne ili serijske invalidacije konstrukata i predviđanja kod pojedinca. Takva invalidacija dovodi do potpunog olabavljanja sustava konstrukata kao j e d i n o g m o g u ć e g načina d a se postigne psihološka prilagodba.
22
Fulgosi: Psihologija ličnosti
337
Psihološka terapija P o s t u p c i i m e t o d e k o j e K e l l y p r e d v i đ a z a psihološku terapiju poremećenog p o n a š a n j a slični su p o s t u p c i m a koji se javljaju u d r u g i m k l i n i č k i m i n t e r p r e t a c i j a m a i t u m a č e n j i m a l i č n o s t i ( K e l l y , 1955). M e đ u t i m , K e l l y j e i n a t o m p o dručju stvorio nešto originalno. P s i h o l o š k a t e r a p i j a , p r e m a n j e g o v u m i š l j e n j u , m o r a i m a t i za cilj s t v a r a n j e j e d n o g boljeg i efikasnijeg sustava konstrukata. Budući da p o njegovu shva ć a n j u s v a k i p o r e m e ć a j u p o n a š a n j u p r o i z l a z i iz f i k s n e p r i m j e n e j e d n o g s u s t a v a konstrukata koje događaji neprekidno demantiraju, psihološka terapija m o r a b i t i u s m j e r e n a n a rekonstrukciju pacijentovog sustava konstrukata. Za Kellyja je proces psihološke terapije aktivan proces u kojem, kao i u znanstvenom r a d u a pod vodstvom terapeuta — psihologa, pacijent razvija i testira nove hipoteze i stvara nove, o d n o s n o revidira svoje postojeće konstrukte. U t o m je procesu terapeut vrlo aktivan. On stalno potiče, gura i pokreće pacijenta n a isprobavanje novih konstrukata i postavljanje novih interpretacija. Ukoliko one odgovaraju, pacijent je stekao mogućnost predviđanja i korištenja takvih k o n s t r u k a t a u b u d u ć n o s t i . Ako nisu p o t v r đ e n i , postavljaju se nove hipoteze, nove interpretacije i tumačenja. Osobito je važna uloga psihologa-terapeuta u pružanju podataka i evidencije pacijentu na osnovi kojih on može testirati i validirati svoje nove k o n s t r u k t e i interpretacije. Takve informacije on m u d a j e u b r o j n i m s i t u a c i j a m a i u vezi s n a j r a z l i č i t i j i m k o n s t r u k t i m a . Psiholog-kliničar omogućuje pacijentu da validira svoje konstrukte, a to m u inače ne bi bilo m o g u ć e . M e đ u t i m , osim o v a k o koncipirane psihološke terapije, Kelly je stvorio i j e d a n p o s v e s p e c i f i č a n p o s t u p a k : terapiju fiktivne uloge. T a j s e p o s t u p a k p s i hološke terapije temelji na shvaćanju da ljudsko biće ne s a m o da interpretira ili k o n s t r u i r a s e b e i s v i j e t , n e g o o n o i d j e l u j e . T a j e č i n j e n i c a i s k o r i š t e n a z a t o d a b i se p a c i j e n t u ( k l i j e n t u ) p o m o g l o d a s e b e k o n s t r u i r a i p e r c i p i r a n a j e d a n n o v n a č i n i d a s e n a t a j n a č i n p o n a š a , t e d a n a k r a j u postane druga ličnost. Terapija fiktivne uloge započinje zahtjevom psihologa d a klijent napiše j e d n u skicu o s a m o m sebi i to u t r e ć e m licu. U u p u t i m u se kaže d a opiše sebe o n a k o k a k o bi ga o p i s a o j e d a n i n t i m n i i s i m p a t e t i č n i (naklonjeni) p r i j a t e l j . N a osnovi takve skice i n a osnovi ostalih informacija uz p o m o ć R E P testa i inter v j u a t e r a p e u t u t v r đ u j e habitualne konstrukte k o j e taj p o j e d i n a c i m a o sebi i d r u g i m a . N a k o n t o g a j e d n a g r u p a p s i h o l o g a - k l i n i č a r a s a s t a v l j a skicu fiktivne uloge k o j u ć e p r e d l o ž i t i k l i j e n t u d a j e p o k u š a i g r a t i . T o j e opis neke fiktivne ličnosti. Ta fiktivna osoba dobiva ime, drugačije od klijentovog i sustav kon s t r u k a t a za k o j e s u psiholozi — k l i n i č a r i u t v r d i l i d a bi m o g a o p o v o l j n o dje lovati na klijenta i otkloniti njegove poteškoće u predviđanju, u interpretira nju i razumijevanju događaja, o d n o s n o omogućiti m u da r e k o n s t r u i r a svoje vlastito životno i s k u s t v o . N a k o n toga t a skica se p r e d o č u j e k l i j e n t u i o d njega se t r a ž i i z j a š n j e n j e d a li p r i h v a ć a i r a z u m i j e t a k v u o s o b u o d n o s n o d a li m u se t a k v a o s o b a s v i đ a . A k o k l i j e n t t a k v u o s o b u p r i h v a ć a , o n d a d o b i v a u p u t e k a k o se t r e b a p o n a š a t i d a b i d j e l o v a o i p o s t u p a o k a o t a k v a o s o b a . O n s a m d a k l e , igra u l o g u te f i k t i v n e ličnosti. U u p u t i m u se kaže d a m o r a r e a g i r a t i , osjećati i misliti k a o ta o s o b a ; da m o r a raditi o n o što bi radila t a k v a osoba, da m o r a imati takve interese i da m o r a uživati u o n o m u č e m u bi i takva osoba uživala. T a k v o m se u p u t o m i t a k v i m p o n a š a n j e m postiže n a p o č e t k u t o d a 338
k l i j e n t n a o d r e đ e n o v r i j e m e suspendira samog sebe da bi na taj način mogao otkrivati druge svoje aspekte. U t o m se razdoblju klijent i psiholog često sastaju i razgovaraju o klijentovim p o t e š k o ć a m a u igranju uloge. Klijenta se potiče da, osobito u socijalnim s i t u a c i j a m a i o d n o s i m a (obitelji, poslu, dru štvu), primjenjuje k o n s t r u k t e fiktivne o s o b e kao svoje, a terapeut tretira klijenta kao da je on ta osoba. Rezultati takve terapije s fiktivnom ulogom dovode do toga da klijent počinje rekonstruirati sebe i svoj život p o d iskusnim v o d s t v o m psihologa-terapeuta. On može istražiti alternativne k o n s t r u k t e i tumačenja, zadržati o n e k o j i se p o k a ž u k o r i s n i m a za n j e g a i o d b a c i t i n e k o r i s n e . U m j e s t o d a k o p a p o svom p r o š l o m životu, kao u situaciji F r e u d o v e psihoterapije, klijent treba naučiti kako da rekonstruira sebe i svoju sadašnjost na takav način da bi lakše anticipirao budućnost. Konačni p r o d u k t takve psihoterapije trebao bi biti j e d a n efikasniji sustav k o n s t r u k a t a . Takva psihološka terapija primjen ljiva je ne s a m o n a k o g n i t i v n u d o m e n u p o n a š a n j a , n e g o i n a t e r a p i j u e m o c i o nalnih stanja i psihičkih poremećaja.
Literatura Bannister, D.: T h e g e n e s i s of s c h i z o p h r e n i c t h o u g h t d i s o r d e r : a s e r i a l i n v a l i d a t i o n h y p o t h e s i s , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h i a t r y , 1963, 109, 680—686. Bannister, D. ( E d . ) : P e r s p e c t i v e s i n p e r s o n n a l c o n s t r u c t t h e o r y , N e w Y o r k , Acade m i c P r e s s , 1970. Bannister, D. and Fransella, F.: A g r i d t e s t of s c h i z o p h r e n i c t h o u g h t d i s o r d e r , Bri t i s h J o u r n a l of S o c i a l a n d Clinical P s y c h o l o g y , 1966, 5, 95—102. Bannister, D. and Salmon, P.: S c h i z o p h r e n i c t h o u g h t d i s o r d e r : specific o r d i f u s e ? , B r i t i s h J o u r n a l of M e d i c a l P s y c h o l o g y , 1966, 39, 215—219. Bieri, J.: C h a n g e s in i n t e r p e r s o n a l p e r c e p t i o n f o l l o w i n g s o c i a l i n t e r a c t i o n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1953, 48, 61—66. Cross, H. J.: T h e r e l a t i o n s h i p of p a r e n t a l t r a i n i n g c o n d i t i o n s t o c o n c e p t u a l level in a d o l e s c e n t b o y s . J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1966, 34, 348—365. Fjeld, S. P. and Landsfield, A. W.: P e r s o n a l c o n s t r u c t c o n s i s t e n c y . P s y c h o l o g i c a l R e p o r t s , 1961, 8, 127—129. Fulgosi, A.: GSM-1 u p i t n i k za i s p i t i v a n j e s k l o n o s t i m i s t i c i z m u i f a k t o r s k a s t r u k t u r a s k l o n o s t i m i s t i c i z m u . R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1979, 9, 21—32. Kelly, G. A.: T h e p s y c h o l o g y of p e r s o n n a l c o n s t r u c t s , N e w Y o r k , N o r t o n , 1955. Kelly, G. A.: M a n ' s c o n s t r u c t i o n of h i s a l t e r n a t i v e s . U: G. L i n d z e y ( E d . ) : A s s e s m e n t of h u m a n m o t i v e s . N e w Y o r k , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1958. Kelly, G. A.: A n o n p a r a m e t r i c m e t h o d of f a c t o r a n a l y s i s f o r d e a l i n g w i t h t h e o r e t i c a l i s s u e s , U n p u b l i s h e d m a n u s c r i p t , M i m e o . , O h i o S t a t e U n i v e r s i t y , 1961. Kelly, G. A.: A t h e o r y of p e r s o n a l i t y . N e w Y o r k , N o r t o n , 1963. Kelly, G. A.: A b r i e f i n t r o d u c t i o n t o p e r s o n a l c o n s t r u c t t h e o r y U: D. B a n n i s t e r ( E d . ) : P e r s p e c t i v e s in p e r s o n a l c o n s t r u c t t h e o r y . N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1970. Kelly, G. A.: T h e l a n g u a g e of h y p o t h e s e s : m a n s ' s p s y c h o l o g i c a l i n s t r u m e n t . J o u r n a l of I n d i v i d u a l P s y c h o l o g y , 1964, 20, 137—152. Lundy, R. M.: C h a n g e s i n i n t e r p e r s o n a l p e r c e p t i o n a s s o c i a t e d w i t h g r o u p t h e r a p y , U n p u b l i s h e d m a s t e r ' s t h e s i s O h i o S t a t e U n i v e r s i t y , 1952. 339
Payne, D. E.: R o l e c o n s t r u c t s v e r s u s p a r t c o n s t r u c t s a n d i n t e r p e r s o n a l u n d e r s t a n d i n g , U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n , O h i o S t a t e U n i v e r s i t y , 1956. Pervin, L. A: P r e d i c t i v e s t r a t e g i e s a n d t h e n e e d t o c o n f i r m t h e m : s o m e n o t e s o n p a t h o l o g i c a l t y p e s of d e c i s i o n s , P s y c h o l o g i c a l R e p o r t s , 1964, 15, 99-—105. Pervin, L. A: P e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley, 1970. Sechrest, L.: T h e p s y c h o l o g y of p e r s o n a l c o n s t r u c t s : G e o r g e Kelly. U: J, W e p m a n a n d R. H e i n e ( E d s . ) : C o n c e p t s of p e r s o n a l i t y , C h i c a g o , A l d i n e , 1963. Sechrest, L. and Jackson, D. N.: S o c i a l i n t e l l i g e n c e a n d a c c u r a c y of i n t e r p e r s o n a l p r e d i c t i o n s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1961, 29, 167—182. Signell, K. A : C o g n i t i v e c o m p l e x i t y i n p e r s o n p e r c e p t i o n a n d n a t i o n p e r c e p t i o n : a d e v e l o p m e n t a l a p p r o a c h , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1966, 34, 517—537. Tippett, J. S . : A s t u d y of c h a n g e p r o c e s s d u r i n g p s y c h o t h e r a p y , U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n , O h i o S t a t e U n i v e r s i t y , 1959.
340
Peti dio
B. F. Skinner: Bihevioristička teorija ličnosti Skinner je danas, p r e m a mišljenju mnogih, najutjecajniji psiholog kao što je i biheviorizam najutjecajnija škola u s u v r e m e n o j psihologiji. J e d n o i drugo p r o i z a š l o j e iz t e m e l j n o g z a h t j e v a b i h e v i o r i s t i č k e p s i h o l o g i j e , a t a j j e d a s e u psihologiji kao znanosti m o g u koristiti s a m o objektivni podaci. N a introspek ciji, n a s u b j e k t i v n i m i s k u s t v i m a i d o ž i v l j a j i m a koji se n e m o g u p r o v j e r a v a t i p s i h o l o g i j a se n e m o ž e z a s n i v a t i u k o l i k o želi b i t i z n a n o s t . T o j e k l a s i č n i z a h t j e v koji je postavio još W a t s o n , osnivač biheviorističke psihologije, a prije njega i r u s k i o d n o s n o sovjetski psiholog Pavlov. Skinner je nastavio izgrađivati p o t p u n o objektivnu psihologiju na teme ljima Pavlova i Watsona i danas je najistaknutiji predstavnik tog smjera u psihologiji. N j e g o v a su n a s t o j a n j a uvijek bila u s m j e r e n a n a t u m a č e n j e ljud skog p o n a š a n j a (dakle objektivnog p r e d m e t a istraživanja), objašnjenje toga ponašanja i p o s t u p a k a kao i predviđanje p o s t u p a k a i ponašanja na osnovi objektivnih p o d a t a k a i p r o m j e n a u okolini. To je p r e m a tome, psihologija koja u a n t e c e n d e n t n i m ili k o n z e k v e n t n i m ( n a k n a d n i m ) d o g a đ a j i m a i z b i v a n j i m a ( t a k o đ e r p o t p u n o o b j e k t i v n e p r i r o d e ) vidi u z r o k e l j u d s k i h p o s t u p a k a i ljud skog ponašanja. S k i n n e r i drugi psiholozi s m a t r a j u da je ljudsko ponašanje p o t p u n o objašnjivo na osnovi okoline, n a osnovi kontingencije između poje d i n i h p r o m j e n a u o k o l i n i i p o s t u p a k a ili r e a k c i j a č o v j e k a . N a d a l j e , S k i n n e r kao i drugi psiholozi s m a t r a j u da je ljudsko ponašanje i postupanje vođeno ili u p r a v l j a n o , o d n o s n o p o t p u n o d e t e r m i n i r a n o , o k o l i n o m i n j e n i m u t j e c a j e m na pojedinca. P r e m a tome, to je psihologija p o t p u n o g determinizma. Zadatak je takve psihologije da utvrdi zakone i pravila po kojima okolina djeluje na čovjeka odnosno po kojima je njegovo ponašanje i postupanje determinirano okolinom. Postavljanje čovjeka u njegovu okolinu i povezivanje njegova ponašanja i p o s t u p a n j a s u t j e c a j i m a te okoline nije k a r a k t e r i s t i č n o s a m o za biheviorističku psihologiju. I druge škole u psihologiji uočavale su i pridavale važnost utjecajima okoline na ponašanje čovjeka. Tako organizmička psihologija s m a t r a da čovjeka t r e b a p r o u č a v a t i u o d n o s u s o k o l i n o m i da se jedino u t a k v o m cjelovitom o d n o s u m o ž e razumjeti njegovo p o n a š a n j e . T a k o je Angyal s t v o r i o p o j a m b i o s f e r e k o j u čini p o j e d i n a c i sav ostali svijet. G e s t a l t i s t i č k a p s i h o l o g i j a j e t a k o đ e r i s t r a ž i v a l a č o v j e k o v e d o ž i v l j a j e u k o n t e k s t u ili o d n o s u na perceptivno polje. Lewin je čitavu ličnost objašnjavao u okviru njenog p s i h o l o š k o g p o l j a s k o j i m o n a čini n e d j e l j i v u cjelinu" k o j u j e n a z v a o ž i v o t n i m p r o s t o r o m . Slično se m o ž e reći za većinu ostalih teorija i koncepcija o čovjeku u suvremenoj psihologiji. Egzistencijalistička tumačenja koja su ekstremno
341
subjektivistička i fenomenološka, t a k o đ e r dovode pojedinca u vezu s njego vom okolinom (naročito socijalnom) i s m a t r a j u da ta okolina determinira doživljavanje i k o n c i p i r a n j e sebe i svijeta od s t r a n e p o j e d i n c a koji u takvoj okolini postoji. S a m o manji broj psiholoških teorija s m a t r a okolinu nevažnom ili m a n j e v a ž n o m . T o j e n a p r i m j e r F r e u d o v a p s i h o l o g i j a l i č n o s t i p o k o j o j p o našanje pojedinca determiniraju u najvećoj mjeri urođeni faktori i po kojoj je i cijelo d r u š t v o d e t e r m i n i r a n o u r o đ e n i m n a g o n i m a njegovih pripadnika. O n o što biheviorističku psihologiju i S k i n n e r a čini različitim od tdkvih k o n c e p c i j a j e s t o d l u č n o s t d a se c j e l o k u p n o l j u d s k o p o n a š a n j e o b j a s n i i izvede iz t a k v i h u t j e c a j a o k o l i n e i d a s e p s i h o l o g i j a u s m j e r i j e d i n o n a i s t r a ž i v a n j e takvih utjecaja, o d n o s n o d a se izbjegne s a m o r g a n i z a m k a o takav. O r g a n i z a m k a o takav za S k i n n e r a j e »crna kutija« u kojoj se ništa n e razaznaje i k o j a upravo zbog toga ne može pružiti nikakvo objašnjenje ljudskog ponašanja i postupanja. Zbog toga se psihologija n e može temeljiti na takvim »objašnje n j i m a « k o j a s v o j i z v o r ili s v o j e m j e s t o i m a j u u t o j » c r n o j k u t i j i « . I z n j e n e m o g u proizaći nikakva znanstvena objašnjenja i zato ih psihologija t a m o n e treba niti tražiti. Psihologija m o r a biti objektivna znanost i u njoj m o r a j u p o s t o j a t i s a m o o b j e k t i v n e činjenice. P o z n a t o j e da j e z b o g t a k v o g stava kla sični biheviorizam p r o k l a m i r a o p o t r e b u proučavanja ljudskog ponašanja k a o p o n a š a n j a » p r a z n o g o r g a n i z m a « ( s l i k a 1).
S l i k a 1. K a k o s e v i d i n a s l i c i 1. o r g a n i z a m č o v j e k a p r e d s t a v l j a z a t v o r e n u , a l i p r a z n u cjelinu. S j e d n e s t r a n e i m a m o o b j e k t i v n e d o g a đ a j e u okolini (to su procesi, p o d r a ž a j i i d r u g o ) , a s d r u g e i m a m o r e a k c i j e , p o s t u p k e ili p o n a š a n j e o r g a n i z m a k o j e n a s t a j e k a o p o s l j e d i c a t i h p r o c e s a k o j i iz o k o l i n e d j e l u j u n a o r g a nizam. Procesi i utjecaji okoline su uzroci, a p o n a š a n j e j e posljedica. I z m e đ u n j i h p o s t o j i , p r e m a t o m e , u z r o č n o - p o s l j e d i č n a v e z a ili o d n o s . Z a d a t a k j e p s i h o l o g i j e d a p r o u č i i u t v r d i k o j i u z r o c i ili d o g a đ a j i o k o l i n e dovode do određenih posljedica odnosno reakcija organizma. Kad psihologija to u t v r d i o n a j e i s p u n i l a svoj z a d a t a k , j e r j e u t v r d i l a sve uzročno-posljedične veze i o d n o s e i z m e đ u okoline i čovjekova p o n a š a n j a . Iz ovoga j e j a s n o da j e čovjekovo ponašanje p o t p u n o i isključivo determinirano zbivanjima u okolini i utjecajima okoline. Za eksplikaciju i za razumijevanja tog ponašanja nije p o t r e b n o ništa d r u g o , nikakvi »psihički procesi« koji se zbivaju u s a m o m o r g a n i z m u a ni fiziološki procesi. Ovdje j e i n t e r e s a n t n o n a p o m e n u t i d a j e i 342
takva psihologija kao što je Freudova, koja je ljudsko ponašanje objašnjavala urođenim nagonima odnosno instinktima, u praksi postupala sasvim drukčije. T a k o j e F r e u d , a s n j i m e i svi o s t a l i b i v š i i d a n a š n j i p s i h o a n a l i t i č a r i , p s i h o analizu i psihoterapiju temeljio n a utvrđivanju događaja i zbivanja koji su utjecali na pacijenta, prouzročili t r a u m u i poremetili njegovo ponašanje. To znači d a ni psihoanaliza n e može izbjeći činjenicu d e t e r m i n i r a n o s t i p o n a š a n j a utjecajima okoline. U stvari, između psihoanalize i biheviorizma, kao i između biheviorizma i ostalih psihologija postoji, po m o j e m mišljenju, razlika jedino u t o m e što biheviorizam ne treba, a ostali trebaju, različite vrste interpoliranih p r o c e s a ili » o b j a š n j e n j a « z a t u m a č e n j e p o n a š a n j a . Z a j e d n i č k o j e g o t o v o s v i m psihologijama da su im krajnje točke objašnjavanja u z r o k a i posljedica iste: uzroci su u okolini, a posljedice su p r o m j e n e u ponašanju. Dakle, objektivni p o d a c i . B i h e v i o r i z a m i sovjetska refleksološka psihologija razlikuju se o d o s t a l i h j e d i n o u z a h t j e v u da se n e p r i h v a ć a j u »objašnjenja« k o j a se t e m e l j e n a s u b j e k t i v n o m i s k u s t v u ili d o ž i v l j a v a n j u j e r t a k v a » o b j a š n j e n j a « n i s u n i kakva objašnjenja koja bi znanost mogla uvažavati. Opća strategija istraživanja po klasičnom biheviorizmu jest S
R
g d j e S o z n a č a v a p o d r a ž a j , a R r e a k c i j u , o d g o v o r ili p o n a š a n j e . P r e m a toj f o r m u l i , p o n a š a n j e j e funkcija isključivo p o d r a ž a j a koji dje luju na organizam. K a s n i j e j e zbog n e m o g u ć n o s t i d a se u t v r d e d i r e k t n e S R veze p o s t a l o evidentno da u obzir treba uzeti i organizmičke varijable, tj. zbivanja i pro c e s e u s a m o m o r g a n i z m u i d a se o r g a n i z a m u p r o u č a v a n j u S - > R veza n e može zaobići. N a osnovi toga nastala je nova strategija istraživanja ponašanja p o z n a t a k a o n e o b i h e v i o r i z a m ili n e o n e o b i h e v i o r i z a m . T a s e s t r a t e g i j a m o ž e izraziti f o r m u l o m S O _> R. P r e m a t o j f o r m u l i p o n a š a n j e ili r e a g i r a n j e j e f u n k c i j a n e s a m o o k o l i n e i podražaja, već i s a m o g organizma. Organizmičke varijable, m e đ u t i m , m o r a j u b i t i p o t p u n o o d r e đ e n e , o p e r a c i o n o d e f i n i r a n e ili m o r a j u b i t i t a k v e d a i h s e može provjeravati u eksperimentima i opažanjima. One ne m o g u imati subjek t i v n i k a r a k t e r n i t i m o g u b i t i s a m o v e r b a l n a i m e n a s o v i m ili o n i m k o n o t a t i v nim značenjem. Z a S k i n n e r o v u p s i h o l o g i j u m o g l o b i se r e ć i d a j e , p o b r o j u k o n s t r u k a t a i i n t e r v e n i r a j u ć i h varijabli (to su varijable o r g a n i z m a ) d a n a s n a j s k r o m n i j a , o d n o s n o d a se n a j v i š e p r i b l i ž a v a cilju s v a k e z n a n o s t i ; a t o j e d a se n a o s n o v i š t o m a n j e g b r o j a varijabli i k o n s t r u k a t a objasni š t o j e m o g u ć e više pojava n a o d r e đ e n o m p o d r u č j u i s t r a ž i v a n j a ( S o r o k i n , 1976). Osnove
Skinnerove
psihologije
S k i n n e r o v a psihologija i njegova k o n c e p c i j a ličnosti o s n i v a j u se n a neko liko temeljnih pretpostavki i imaju nekoliko izrazitih obilježja koja tu psiho logiju čine vrlo i s t a k n u t o m i prihvatljivom za o g r o m a n b r o j psihologa i drugih istraživača ljudskog ponašanja i ljudske prirode. J e d n o o d o s n o v n i h načela, a m o g l i b i s m o reći i a k s i o m a te psihologije, j e s t n a č e l o zakonitosti ljudskog ponašanja. Za S k i n n e r a je to načelo važnije negoli za m n o g e d r u g e psihologe i a k o se svako z n a n s t v e n o istraživanje, p a 343
p r e m a t o m e i istraživanje ljudskog ponašanja, m o r a temeljiti na t o m načelu. N a č e l o z a k o n i t o s t i j e i načelo determinizma. Primijenjeno na ljude i ljudsko ponašanje to znači da je ljudsko ponašanje determinirana i zakonita pojava k a o i sve p o j a v e u p r i r o d i . L j u d s k o j e p o n a š a n j e p r e m a t o m e p o j a v a k o j a j e p o s l j e d i c a i k a o t a k v a p o t p u n o j e d e t e r m i n i r a n a prethodnim ili konkomitatnim uzrocima ili događajima. O n o s e , p r e m a t o m e , m o r a proučavati kao poslje dica i objašnjavati uzrocima. Tu n e m a mjesta za nikakvu indeterminiranost niti za » s l o b o d n u volju« o d n o s n o za »volju« u o p č e . S v a k o p o n a š a n j e i s v a k i l j u d s k i p o s t u p a k r e z u l t a t j e i g r e i djelovanja uzročnih varijabli koje potpuno određuju kakav će taj postupak ili reakcija biti. T e v a r i j a b l e s u o b j e k t i v n o g k a r a k t e r a i pripadaju objektivnoj realnosti. Zbog toga je Skinner uvjeren da je ljudsko ponašanje p o t p u n o d e t e r m i n i r a n o k a o i ponašanje nekog fizikalnog o b j e k t a u fizici. U t o m p o g l e d u p o s t o j i v e l i k a s l i č n o s t i z m e đ u S k i n n e r a , b i h e viorizma i refleksologije s j e d n e strane i F r e u d a s druge. Razlika je, kako s m o već rekli, u k o n c i p i r a n j u i s h v a ć a n j u d e t e r m i n a n t i l j u d s k o g p o n a š a n j a . Iz t a k v e k o n c e p c i j e proizlazi d r u g a z n a č a j n a k a r a k t e r i s t i k a S k i n n e r o v e p s i h o l o g i j e l i č n o s t i . P s i h o l o g i j a s e n e m o ž e z a d o v o l j i t i i n j e z i n cilj n i j e opisi vanje ljudskog ponašanja ili ljudskih postupaka, ni opisivanje uopće, već j e z a d a t a k i c i l j p s i h o l o g i j e tumačenje toga ponašanja i utvrđivanje uzročno-posljedičnih veza i o d n o s a n a t o m p o d r u č j u objektivne stvarnosti. To je, uosta l o m , i cilj s v a k e z n a n o s t i . T a k o S k i n n e r p i š e : »Znanost je više o d čiste d e s k r i p c i j e d o g a đ a j a o n a k o k a k o se oni poja vljuju. To j e pokušaj da se p r o n a đ e red, da se pokaže da neki događaji stoje u z a k o n i t i m o d n o s i m a s d r u g i m d o g a đ a j i m a . N i k a k v a se p r a k t i č n a tehnologija ne m o ž e zasnivati n a znanosti sve d o k takvi odnosi nisu otkriveni. M e đ u t i m , red nije samo jedan mogući konačni produkt, to je i radna pretpostavka koja m o r a biti prihvaćena n a s a m o m početku. Mi n e m o ž e m o primjenjivati m e t o d e z n a n o s t i n a p r e d m e t istraživanja za kojeg j e p r e t p o s t a v l j e n o da se proizvoljno m i j e n j a « (1953, s t r . 3). Cilj s v a k e z n a n o s t i , p a p r e m a t o m e i p s i h o l o g i j e , n i j e s a m o o b j a š n j e n j e p o j a v a ili, u s l u č a j u p s i h o l o g i j e , o b j a š n j e n j e p o n a š a n j a i r a z u m i j e v a n j e p o n a š a n j a , v e ć j e c i l j s v a k e z n a n o s t i , p a i p s i h o l o g i j e , predviđanje. Predviđanje b u d u ć i h d o g a đ a j a n a o s n o v i s a d a š n j i h . T o z n a č i predviđanje ponašanja. I k o n a č n o , p s i h o l o g i j a k a o i s v a k a z n a n o s t i m a i k o n a č n e ciljeve, a t o j e vladanje događajima o d n o s n o vladanje ponašanjem. »Mi m o r a m o o č e k i v a t i d a ć e m o otkriti da o n o što p o j e d i n a c čini p r e d s t a v l j a rezultat uvjeta koji se m o g u s p e c i f i c i r a t i i da, j e d n o m k a d s u ti u v j e t i o t k r i v e n i , m i m o ž e m o p r e d v i đ a t i i u i z v j e s n o j m j e r i d e t e r m i n i r a t i n j e g o v e a k c i j e « (ibid. s t r . 3). P r e m a t o m e , č o v j e k n i j e n e k o autonomno biće, i z u z e t o iz p r i r o d n o g u z r o čno-posljedičnog lanca, već je on p o t p u n o d e t e r m i n i r a n o biće. Zbog toga n a m nisu za njegovo r a z u m i j e v a n j e p o t r e b n a t r a d i c i o n a l n a objašnjenja p o n a š a n j a n a o s n o v i slobodne volje i d r u g i h mentalističkih ili »psiholoških« termina koji nemaju sami po sebi nikakvog značenja i koji predstavljaju samo ostatak sta rih filozofsko-religioznih tumačenja ljudske prirode, a sa znanošću nemaju nikakve veze. S k i n n e r n e p r i h v a ć a o b j a š n j e n j a k o j a b i s e t e m e l j i l a n a p o s t o j a n j u n e k a k v o g metafizičkog homunkulusa ili metafizičkog čovjeka, niti meta fizičkih osobina ili hipotetičkih entiteta koji se nalaze »unutar« pojedinca k a o što su duh, duša, psihičko, libido, mentalno, m e n t a l n a energija, emocije, raspo l o ž e n j a , m i š l j e n j e i t d . T a k v i mentalistički pojmovi ili mentalistički i intrapsihički »procesi« ili »mehanizmi« imaju svoje podrijetlo u primitivnom animi344
stičkom shvaćanju čovjeka, a do danas su se zadržali zbog naše ignorancije i neznanstvenog pristupa čovjeku koji je dominirao kroz cijeli srednji i novi vijek. T o s e o s o b i t o o d r a z i l o n a n a š u i g n o r a n c i j u ili n e z n a n j e u v j e t o v a n o s t i p o n a š a n j a n a osnovi d j e l o v a n j a o k o l i n e i m o g u ć n o s t d a se, m i j e n j a j u ć i oko linu i njene utjecaje, mijenja i ljudsko ponašanje. Koncepcija o autonomnom čovjeku je posljedica t a k v o g s t a n j a ignorancije. » A u t o n o m a n čovjek služi za objašnjavanje onih stvari koje još nismo sposobni objasniti na druge načine. N j e g o v o p o s t o j a n j e ovisi o n a š o j i g n o r a n c i j i . K a k o sve više s a z n a j e m o o ljud s k o m ponašanju, tako on, prirodno, gubi svoj status. Mi ne t r e b a m o pokuša vati da otkrijemo kakve su uistinu ličnosti, stanja duha, osjećaji, k a r a k t e r n e o s o b i n e , p l a n o v i , s v r h e , n a m j e r e ili d r u g i p r e d u v j e t i a u t o n o m n o g č o v j e k a d a b i s m o n a p r e d o v a l i u z n a n s t v e n o j a n a l i z i p o n a š a n j a « ( 1 9 7 1 , s t r . 12). T a k v i s u hipotetički konstrukti kakvi se koriste u s v a k o d n e v n o m životu z a p s i h o l o g e n e o d g o v a r a j u ć i . O n i o n e m o g u ć a v a j u i s t r a ž i v a n j e , j e r u n o s e za b u n u , n e j a s n o ć u i n e m o g u s e o b j e k t i v n o ili o p e r a c i o n o d e f i n i r a t i p a j e i n j i hovo empirijsko testiranje nemoguće. Sve takve pojmove i »tumačenja« treba sasvim odbaciti. Tako, na primjer, » t u m a č e n j a « k o j a se j a v l j a j u u o b i č n o m ž i v o t u s a m o izgledaju k a o t u m a č e n j a ( i a k o se o d svih laika p r i h v a ć a j u k a o t o č n a i a d e k v a t n a ) a z a p r a v o n i s u ni k a k v a t u m a č e n j a . Recimo, za objašnjenje činjenice što j e neki u č e n i k o d u s t a o o d d a l j e g š k o l o v a n j a i a k o j e b i o d o b a r đ a k č u j e m o ili d a j e m o t a k v a o b j a š n j e n j a — »to j e učinio zbog s t r a h a o d n e u s p j e h a « , »zbog g u b i t k a motivacije«, »zbog nesvjesnih s t r a h o v a od uspjeha« i slično. Ovakve hipoteze o p o s t u p k u tog đ a k a z v u č e k a o t u m a č e n j a ali, p o S k i n n e r u , t o n i s u n i k a k v a o b j a š n j e n j a s v e d o k m o t i v i t o g p o s t u p k a n i s u eksplicitno definirani i sve d o k objektivni događaji koji su prethodili t o m p o s t u p k u nisu utvrđeni. T a k o z v a n i mentalistički ili psihološki pojmovi odnosno unutarnja stanja koji se prizivaju u p o m o ć i daju k a o o b j a š n j e n j e p o n a š a n j a m o r a j u , p r e m a m i š l j e n j u S k i n n e r a b i t i prevedeni u t a k v e t e r m i n e koji se m o g u eksperimen talno istraživati i mjeriti. Jedino takva istraživanja m o g u n a m dati prave odgo vore, a ne u d o b n o i k o m o t n o filozofiranje u foteljama. U t a k v o m istraživanju t r e b a p o ć i o d o n o g a š t o j e o b j e k t i v n o u t v r đ e n o ili r e g i s t r i r a n o i v i d j e t i d a li n a m d o d a t n a objašnjenja isto takvog k a r a k t e r a (objektivnog) m o g u pomoći u razumijevanju ponašanja. T a k o u slučaju k a d neki odličan đ a k n a p u š t a dalje š k o l o v a n j e n a j b o l j a o b j a š n j e n j a t a k v a p o s t u p k a m o ž e n a m d a t i a n a l i z a vari jabli okoline i događaja k o j i s u prethodili tom postupku, a ne pretpostavlja nje n e k i h m e n t a l n i h e n t i t e t a koji se o b j e k t i v n o n e m o g u ni r e g i s t r i r a t i ni veri ficirati. T a k o u slučaju tog đ a k a mogli b i s m o se zapitati »Kakvi su njegovi ma t e r i j a l n i u v j e t i ? « , » N i j e li t o m e u z r o k t o š t o j e m o r a o s a m r a d i t i i u z d r ž a v a t i s e ili r a d i t i i u č i t i ? « , » M o ž d a j e i z g u b i o s t a n i l i s o b u ? « , » M o ž d a n i j e u s p i o položiti sve ispite, j e r se previše u z a d n j e v r i j e m e bavio n o g o m e t o m ? « itd. O d g o v o r n o s t za njegov p o s t u p a k nije u n e k a k v i m m e n t a l n i m i a u t o n o m n i m s t a n j i m a , n e g o u o k o l i n i ili p o n a š a n j u t o g č o v j e k a i p r a v e u z r o k e t r e b a t a m o tražiti i pronalaziti. O r i j e n t a c i j a n a m e n t a l n o ili i n t e n c i o n a l n o š t e t n a j e i z b o g t o g a š t o (kao što to, po našem mišljenju, pokazuje povijest ljudskog roda i nesposob nost čovjeka da razumije samoga sebe i svoju povezanost s okolinom) takva o b j a š n j e n j a ukidaju i ubijaju znatiželju i traženje. T o s e m o ž e v i d j e t i i iz s v a kodnevnih razgovora. 345
A k o n e k o g a u p i t a m o »Zbog č e g a si i š a o u kazalište?« a o n n a m o d g o v o r i » J e r m i se išlo« m i s m o s p r e m n i n j e g o v o d g o v o r p r i h v a t i t i k a o j e d n u v r s t u o b j a š n j e n j a . S a stajališta z n a n j a bilo bi m n o g o više k a d b i s m o znali što se d o g a đ a l o k a d j e o n u p r o š l o s t i o d l a z i o u k a z a l i š t e , ili š t o j e č u o ili p r o č i t a o 0 p r e d s t a v i k o j u j e i š a o p o g l e d a t i i k o j e s u g a d r u g e s t v a r i u p r o š l o j ili s a d a š njoj okolini mogle podstaknuti da ide u kazalište (umjesto da radi nešto d r u g o ) , ali m i p r i h v a ć a m o » J e r m i s e išlo« k a o n e k u v r s t s a ž e t k a s v e g a t o g a 1 v j e r o j a t n o n e p i t a m o d e t a l j e ( i b i d , s t r . 10). U Skinnerovoj psihologiji n e m a mjesta unutarnjim stanjima, jer ona n e p r e d s t a v l j a j u ni dovoljno ni z n a n s t v e n o objašnjenje ljudskog p o n a š a n j a i postupanja. To je, uostalom, u skladu s njegovim stajalištem da psihologija mora tumačiti a ne opisivati. Zbog toga je n j e m u blizak m o d e l »praznog orga n i z m a « iz k o j e g a s u i z b a č e n e s v e » v a r i j a b l e « k o j e p o s r e d u j u i z m e đ u u l a z a (podražaja) i izlaza (odgovora) k a o š t o su: motivi, n a m j e r e , nagoni, instinkti, konflikti, stavovi, e m o c i j e itd. Ove o r g a n i z m i č k e varijable ništa n e p r i d o n o s e našem razumijevanju ljudskog postupanja i samo odgađaju znanstvenu ana lizu i p r o u č a v a n j e p o n a š a n j a . P r e m a njegovu mišljenju a d e k v a t n o objašnjenje l j u d s k o g p o n a š a n j a m o ž e s e p o s t i ć i b e z p o m o ć i t a k v i h » v a r i j a b l i « ili » t u m a čenja«, tj. s a m o na osnovi objektivnih p r o m j e n a i zbivanja u okolini (analizom okoline) i objektivnih p r o m j e n a u ponašanju (analizom ponašanja). T a k v o je stajalište za m n o g e ljude u prvi m a h neprihvatljivo (iako i s a m i u s v a k o d n e v n o m životu svoje i tuđe p o s t u p k e objašnjavaju j e d n a k o često n a o s n o v i d o g a đ a j a i u t j e c a j a o k o l i n e , k o l i k o i n a o s n o v i s v o j i h ili t u đ i h » p s i h i čkih« stanja), j e r su p o d utjecajem tradicionalnih (neznanstvenih) t u m a č e n j a i shvaćanja o čovjeku koja su o n j e m u kroz stoljeća i tisućljeća stvorili religija i filozofija. S t i m u vezi S k i n n e r k a ž e : » T a k v a m o g u ć n o s t ( s t r o g e d e t e r m i n i r a n o s t i o k o l i n o m , o p a s k a A. F.) u v r e d . ljiva j e m n o g i m l j u d i m a . O n a j e s u p r o t n a d u g o t r a j n o j tradiciji k o j a čovjeka s m a t r a s l o b o d n i m a g e n s o m čije p o n a š a n j e nije p r o d u k t a n t e c e n d e n t n i h u v j e t a već r e z u l t a t s p o n t a n e u n u t a r n j e p r o m j e n e k u r s a . U o b i č a j e n e filozofije l j u d s k e p r i r o d e p r i z n a j u j e d n u u n u t a r n j u »volju« k o j a i m a m o ć d a i n t e r f e r i r a s u z r o č n i m o d n o s i m a i koja čini predikciju i k o n t r o l u p o n a š a n j a n e m o g u ć o m . Suge r i r a t i d a se n a p u s t i t a k v o s t a j a l i š t e znači u g r o z i t i u s v o j e n a v j e r o v a n j a — p o t k o p a t i ono što izgleda stimulativnom i p r o d u k t i v n o m koncepcijom ljudske p r i r o d e . Alternativno stajalište inzistira na priznanju prisilnih snaga u ljud s k o m p o n a š a n j u k o j e r a d i j e želimo z a n e m a r i t i . T o p r e d s t a v l j a izazov n a š i m s v j e t o v n i m ili n e s v j e t o v n i m a s p i r a c i j a m a « (1953 s t r . 7 ) . Da b i s m o dalje ilustrirali taj a s p e k t Skinnerove psihologije navest ć e m o njegov p r i m j e r čovjeka koji ulazi u neki restoran, n a r u č u j e h r a n u i p o h l e p n o jede. J e d n o s t a v n o t u m a č e n j e takva p o n a š a n j a bilo bi d a je taj čovjek gladan. M e đ u t i m , k a k o m i z n a m o da je on gladan? Mi s a m o z n a m o da postoji o d r e đ e n o p o n a š a n j e koje je m a n i f e s t n o i objektivno i da se takvo p o n a š a n j e k o d njega i d r u g i h j a v l j a n a k o n o d r e đ e n i h u v j e t a u o k o l i n i ( t j . p o m a n j k a n j a h r a n e ili d u ž e g p e r i o d a b e z h r a n j e n j a ) . Nigdje ne postoji nikakav događaj koji bi pred stavljao glad kao stanje i koji bi prethodio jedenju. P o d t i m i m e n o m m i za p r a v o p o d r a z u m i j e v a m o b r z o ili p o h l e p n o k o n z u m i r a n j e h r a n e o d s t r a n e t o g č o v j e k a . P r e m a t o m e , t a j t e r m i n j e d n o s t a v n o o z n a č a v a određene aktivnosti k o j e s u p o v e z a n e s j e d n o m objektivnom varijablom (ne u z i m a n j e m hrane kroz o d r e đ e n o vrijeme), kao što igrati nogomet označava također o d r e đ e n u v r s t u aktivnosti. S v a k a se takva aktivnost može, m e đ u t i m , objasniti sekven346
c o m d o g a đ a j a koji s u se zbili prije. T a k v o se objašnjenje n e m o ž e postići s a m o m d e s k r i p c i j o m ili o p i s o m t a k v e a k t i v n o s t i . T a k o n e ć e m o r e ć i d a n e k o u d a r a ili š u t i r a l o p t u z a t o š t o i g r a n o g o m e t , j e r u d a r a n j e l o p t e n i j e a n t e c e n d e n t n o i g r a n j u n o g o m e t a već j e to dio te igre. Ako o b j a š n j e n j e »on j e d e z a t o j e r j e gladan« t r e b a biti objašnjenje, o n d a o n o m o r a označavati nešto što se prije toga dogodilo i što predstavlja u z r o k s a d a š n j e m p o n a š a n j u . A to što se prije toga dogodilo i što objašnjava sadašnje ponašanje tog čovjeka jest nek o n z u m i r a n j e h r a n e k r o z o d r e đ e n o v r i j e m e (koje se m o ž e mjeriti satima) i to p r e d s t a v l j a o b j e k t i v n u činjenicu. P r e m a t o m e , a k o »biti gladan« označava u z r o k s a d a š n j e g h r a n j e n j a , t o z n a č i ili o z n a č a v a u s t v a r i n e p o s t o j a n j e r a n i j e g u z i m a n j a h r a n e i l i deprivaciju o d h r a n e . A k o p o j m u »biti gladan« d a m o s t a t u s unutar organizma ili mentalni status, o n d a i m a m o vanjsku i u n u t a r n j u ličnost, fizičku i metafizičku ličnost. Vanjska ili fizička ličnost vodena je ili upravljana unutarnjom ili metafizičkom ličnošću i t a d a se javljaju o b j a š n j e n j a k a o »nije u s p i o j e r n i j e p a z i o « , » n i j e m o g a o j e r j e b i o u m o r a n « ili » u č i n i o j e t o z a h v a ljujući s t r a h o v i t o j snazi volje« itd. S v a t a k v a »objašnjenja« k o j a se z a s n i v a j u n a n e k a k v i m nefizikalnim zbivanjima ili entitetima predstavljaju ostatak idealističke koncepcije čovjeka. T o su ista o n a objašnjenja koja se javljaju u primitivnih ljudi kada prirodne pojave i događaje objašnjavaju natprirod n i m »silama«, »snagama« i »djelovanjima«. T a k v a se o b j a š n j e n j a najlakše p r o n a l a z e i s t v a r a j u i s n j i m a se sve m o ž e vrlo lako »protumačiti«. N a r a v n o da takva objašnjenja nisu i ne m o g u biti nikakvi uzročni faktori zbivanja i da se n a osnovi njih n e m o ž e n i p r o t u m a č i t i , ni p r e d v i đ a t i ni k o n t r o l i r a t i doga đaje i promjene. M e đ u t i m , dok je to danas već lako uočljivo i lako prihvatljivo u o d n o s u n a svu živu i neživu p r i r o d u , to još uvijek, zahvaljujući stoljetnim utjecajima i p r e d r a s u d a m a koje s m o već spomenuli nije lako prihvatljivo u odnosu na čovjeka. Fiziološka
i genetička
tumačenja
P s i h o l o š k a ili m e n t a l i s t i č k a t u m a č e n j a l j u d s k o g p o n a š a n j a n i s u , p r e m a tome, prihvatljiva za znanost o l j u d s k o m ponašanju o d n o s n o za psihologiju. S t i m s t a j a l i š t e m s l a ž u se svi s u v r e m e n i psiholozi. M e đ u t i m , m n o g i o d n j i h s m a t r a j u da objašnjenje ljudskog p o n a š a n j a treba ipak tražiti u l j u d s k o m organizmu i njegovu funkcioniranju. Za njih je ljudsko ponašanje ponajprije determinirano objektivnim uvjetima, procesima i mehanizmima ljudskog organizma*. Ti u v j e t i i m e h a n i z m i p r e d s t a v l j a j u u z r o k e i d e t e r m i n a n t e l j u d s k o g ponašanja i p o s t u p a n j a i zato psihologija treba tražiti uzročno-posljedične veze i odnose između takvih organizmičkih varijabli i ponašanja. Organizmičke varijable su fiziološke i genetičke. T o su, p r e m a t o m e , fiziološke i genetičke o s n o v e i u z r o c i p o n a š a n j a . Cilj p s i h o l o g i j e b i t r e b a o b i t i d a u t v r d i i p r o u č i t a k v e veze i o d n o s e . T o n a j b o l j e r a z r a đ u j u fiziološka psihologija, g e n e t i č k a psihologija, biološka psihologija o d n o s n o brojne grane i područja tih psiho logija. S k i n n e r i b i h e v i o r i s t i ( s a d a z a razliku od refleksologa sovjetske škole) n e m i s l e da se k r a j n j i o d g o v o r i i o b j a š n j e n j a l j u d s k o g p o n a š a n j a m o g u dobiti p r o u č a v a n j e m f u n k c i o n i r a n j a o r g a n i z m a i n a osnovi fiziologije. Razlog t a k v o m stavu j e s t u t o m e što S k i n n e r i d r u g i s m a t r a j u d a se t a k v i m p u t e m n e m o ž e o s t v a r i t i k o n t r o l a l j u d s k o g p o n a š a n j a ( S o r o k i n , 1976). Takvi procesi u organizmu zaista postoje. Objašnjenje ponašanja na osnovi f i z i o l o š k i h ili o r g a n i z m i č k i h p r o c e s a j e d a l e k o z n a n s t v e n i j e i p r i h v a t l j i v i j e o d 347
objašnjenja na osnovi mentalističkih tumačenja i pojmova. T a k o nas raniji primjer s gladnim čovjekom može navesti da uzroke njegova ponašanja po t r a ž i m o u njegovu o r g a n i z m u . Analiza njegove krvi, k o n t r a k c i j e želuca, funk cioniranje njegovih mozgovnih centara (centar za hranjenje), kemijske pro m j e n e koje su se dogodile i d r u g e o r g a n s k e p r o m j e n e p r e d s t a v l j a j u fiziološke i s t v a r n e u z r o k e n j e g o v o g p o n a š a n j a (i n j e g o v o g p s i h i č k o g s t a n j a ) i o n e p r e t h o d e t o m ponašanju. P r e m a tome, p o n a š a n j e se čovjeka može dovesti u vezu s t a k v i m a n t e c e n d e n t n i m p r o m j e n a m a k a o što s u fiziološke p r o m j e n e i sma trati posljedicom tih promjena. M e đ u t i m , p r e m a mišljenju Skinnera i drugih znanstvenika, za psihologa nije n u ž n o poznavanje tih procesa, j e r se i bez njihova poznavanja m o ž e po stići k o n t r o l a n a d p o n a š a n j e m koristeći se v a r i j a b l a m a koje s u izvan orga n i z m a . Z b o g toga l j u d s k i o r g a n i z a m za S k i n n e r a i s u v r e m e n u b i h e v i o r i s t i č k u psihologiju nije »prazan organizam«, već »neotvoren organizam«. Za prouča vanje ljudskog ponašanja, za postizanje mogućnosti predviđanja ljudskih čina i za k o n t r o l u tog p o n a š a n j a nije n u ž n o da se taj o r g a n i z a m »otvara« i »fiziologiziranje« nije n u ž n o . T a k o S k i n n e r k a ž e : »Čak i k a d se m o ž e p o k a z a t i d a j e n e k i a s p e k t p o n a š a n j a u z r o k o v a n go d i š n j o m d o b i u k o j o j j e n e t k o r o đ e n , o p ć i m t i p o m t j e l e s n e k o n s t i t u c i j e ili genetičkom konstitucijom, takva je činjenica od ograničene koristi. Ona n a m m o ž e p o m o ć i u p r e d v i đ a n j u p o n a š a n j a , ali j e o d m a l e v r i j e d n o s t i u j e d n o j e k s p e r i m e n t a l n o j a n a l i z i ili u p r a k t i č k o j k o n t r o l i , j e r s e t a k a v u v j e t n e m o ž e m a n i p u l i r a t i i m i j e n j a t i n a k o n š t o j e p o j e d i n a c b i o z a č e t « (1957, s t r . 371). Budući da n e m a m o vlasti n a d takvim fiziološkim d e t e r m i n a n t a m a , preko njih ne m o ž e m o utjecati n a p o n a š a n j e . Stoga su one za Skinnera i druge m a n j e važnije. Skinnerov
stav
prema
teoriji
Skinner, kao što je poznato, nije sklon teorijama u znanosti niti teoreti ziranju. D o n e d a v n o se s m a t r a l o k a k o je on izričito protivan t e o r i j a m a i d a smatra eksperimentalan rad djelatnošću induktivnog karaktera i jedini pravi p u t z n a n s t v e n e s p o z n a j e . N a t a j se n a č i n i z b j e g a v a j u svi h i p o t e t i č k i k o n s t r u k t i , a u t v r đ u j u o b j e k t i v n e v e z e i o d n o s i m e đ u p o j a v a m a (1950). O n j e s m a t r a o d a psihologija nije toliko n a p r e d o v a l a da bi se m o g l o p r i s t u p i t i g r a đ e n j u teorija koje bi bile s v e o b u h v a t n e i općenite, o d n o s n o koje bi bile dovoljno formalizirane. O s i m toga, teorije su n e p o t r e b n e jer o n e predstavljaju o b j a š n j e n j a opaženih činjenica koja se pozivaju n a događaje koji se zbivaju u d r u g i m razina m a i k o j i s u , a k o s u u o p ć e m j e r e n i , u d r u g i m d i m e n z i j a m a (1953, s t r . 2 6 ) . T a k v e teorije na području psihologije pružaju lažan osjećaj sigurnosti u odnosu na znanje i o n d a k a d a ne r a z u m i j e m o veze i o d n o s e i z m e đ u p o n a š a n j a i p r e t h o d n i h u t j e c a j a o k o l i n e . P r e m a t o m e , z a n j e g a j e r a n i j e b i l a k a r a k t e r i s t i č n a antiteoretska pozicija. M e đ u t i m , k a s n i j e se njegovo stajalište o teoriji p r o m i j e n i l o . Tako on kaže: »Ja s a m definirao t e o r i j u k a o n a p o r d a se p o n a š a n j e o b j a s n i n a osnovi n e č e g š t o s e d o g a đ a u n e k o m d r u g o m u n i v e r z u m u , k a o š t o j e u m ili ž i v č a n i s u s t a v . J a n e v j e r u j e m d a s u t e o r i j e t a k v e v r s t e b i t n e ili k o r i s n e . O s i m t o g a , one su o p a s n e ; one p r o u z r o k u j u poteškoće svih vrsta. M e đ u t i m , j a o č e k u j e m j e d n u s v e o b u h v a t n u teoriju l j u d s k o g p o n a š a n j a koja će objediniti m n o g o činjenica i izraziti ih n a j e d a n općenitiji način. J a s a m vrlo zainteresiran za u n a p r e đ i v a n j e t a k v e t e o r i j e i s m a t r a m s e b e t e o r e t i k o m « ( E v a n s , 1968, s t r . 88). 348
O odnosu između teorije i istraživanja on kaže: »Određene temeljne pretpostavke, bitne za svaku znanstvenu aktivnost, k a t k a d a se nazivaju teorijama. To je, n a p r i m j e r , teorija da u p r i r o d i vlada red a ne proizvoljnost. Neke su tvrdnje također teorije jednostavno zato što nisu još činjenice. J e d a n znanstvenik može nagađati rezultat nekog eksperi m e n t a prije nego što j e e k s p e r i m e n t izvršen. Predviđanje i kasnije interpreta cija r e z u l t a t a m o g u biti složeni o d istih t e r m i n a u i s t o m s i n t a k t i č k o m raspo redu, razlika je j e d i n o u s t u p n j u sigurnosti. Nijedna e m p i r i j s k a tvrdnja nije p o t p u n o neteoretska, u smislu da evidencija nije nikada kompletna, niti je, vjerojatno, bilo koje p r e d v i đ a n j e i k a d a u č i n j e n o p o t p u n o bez ikakve eviden c i j e « ( S k i n n e r , 1953, s t r . 2 6 ) . Bez obzira što neki eksperimentalni psiholozi tako ne misle, eksperimen talna psihologija po Skinneru ima zadatak stvaranja jedne opče teorije pona š a n j a (1969). Skinnerova
koncepcija
eksperimentalnog
istraživanja
E k s p e r i m e n t j e o s n o v n a m e t o d a z n a n s t v e n e psihologije. J e d i n o se n a taj n a č i n m o ž e o s t v a r i t i p o t p u n a k o n t r o l a n a d p o j a v a m a i o č i t a t i ili u v i d j e t i r e d i z a k o n i t o s t . Cilj j e e k s p e r i m e n t a , p r e m a S k i n n e r u , u s p o s t a v l j a n j e kontrole nad zavisnom varijablom uz korištenje neke nezavisne varijable. To je, prema t o m e , različita k o n c e p c i j a e k s p e r i m e n t a o d d r u g i h , p r e m a k o j i m a j e cilj e k s p e r i m e n t a s a m o u t v r đ i v a n j e v e z a i o d n o s a m e đ u p o j a v a m a ili v a r i j a b l a m a k o j e se i s p i t u j u . Dalja razlika između njegove koncepcije eksperimentalnog istraživanja i drugih jest u tome što Skinner smatra da je u eksperimentu potrebno što je m o g u ć e k o m p l e t n i j e a n a l i z i r a t i p o n a š a n j e jednog jedinog organizma ili jednog ispitanika. U m j e s t o v e ć e g ili v e l i k o g b r o j a i s p i t a n i k a k a k o j e t o s l u č a j g o t o v o u svim d r u g i m istraživanjima u suvremenoj psihologiji. Analiza ponašanja j e d n o g organizma u e k s p e r i m e n t u p o t r e b n a je i mo g u ć a z a t o š t o zakoni koji određuju ponašanje jednog organizma su ujedno i zakoni ili zakonitosti koji vrijede i za sve ostale organizme. To je posljedica reda i zakonitosti u p r i r o d i i osnovica svake p r a v e znanosti. P o n a š a n j e poje d i n a č n o g s u b j e k t a , o r g a n i z m a ili i s p i t a n i k a m o ž e b i t i r a z l i č i t o ili v a r i r a t i , p a to m o g u čak biti i organizm i n a sasvim različitim r a z i n a m a evolucije i različite ž i v o t i n j s k e v r s t e , a l i t e m e l j n i zakoni i zakonitosti njihova ponašanja su isti i nepromjenjivi. T o s u zakoni ili zakonitosti kontroliranja ponašanja koji su pravi predmet i cilj psihološkog istraživanja. P r e m a tome, Skinner s m a t r a da p r o u č a v a n j e j e d n o g c r v a , š t a k o r a , g o l u b a ili č o v j e k a o m o g u ć u j e u t v r đ i v a n j e i otkrivanje tih temeljnih zakonitosti. T a k v a v r s t a e k s p e r i m e n t a n a z i v a se e k s p e r i m e n t o m s j e d n i m i s p i t a n i k o m i predstavlja poseban nacrt eksperimenta u suvremenoj psihologiji. Takvi e k s p e r i m e n t i ne trebaju i ne koriste tradicionalne statističke tehnike testira nja k o j e se osnivaju n a i n t e r i n d i v i d u a l n i m r a z l i k a m a . U m j e s t o t r a ž e n j a stati stičkih srednjih vrijednosti i opisivanja ponašanja i obilježja nekog neposto j e ć e g prosječnog čovjeka ili i s p i t a n i k a , S k i n n e r j e z a i n t e r e s i r a n z a uspostavlja nje kontrole nad n e k o m specifičnom k o m p o n e n t o m individualnog ponašanja o d s t r a n e j e d n e ili v i š e k o n t r o l i r a n i h v a r i j a b l i u k o n t r o l i r a n i m u v j e t i m a o k o l i n e . T a k v a s t r a t e g i j a n e z a h t i j e v a s t a t i s t i č k u o s n o v u , a d i r e k t n o o t k r i v a ili omogućuje utvrđivanje zakona realnog ponašanja realnog subjekta. 349
Cilj j e e k s p e r i m e n t a l n o g i s t r a ž i v a n j a za S k i n n e r a , k a o i z a d r u g e b i h e v i o r i s t e , u t v r đ i v a n j e funkcionalnih odnosa, funkcionalnih zavisnosti i vršenje funkcionalne analize. U takvoj analizi psiholog u t v r đ u j e egzaktne i realne odnose između uvjeta okoline i ponašanja ispitanika. Sve varijable u takvom eksperimentu, k a k o nezavisne, tako i zavisne trebaju biti objektivne, eksterne, m j e r l j i v e i o p e r a c i o n o d e f i n i r a n e . I z f u n k c i o n a l n e a n a l i z e p o j a v l j u j u s e uzročno-posljedične veze i odnosi koji postaju psihološki zakoni ponašanja. Kao r e z u l t a t o t k r i v a n j a t a k v i h o d n o s a , p s i h o l o g j e u m o g u ć n o s t i d a n a o s n o v i va r i j a b l i o k o l i n e , k o j e s u n e z a v i s n e , u t j e č e , d e t e r m i n i r a ili o b j a š n j a v a p o n a š a n j e koje predstavlja zavisnu varijablu. Filogenetska
ekvivalencija
P r e m a S k i n n e r u svaka znanost, pa p r e m a tome i psihologija, napreduje od jednostavnog p r e m a složenom. Budući da je ljudsko ponašanje složeno u znatno većoj mjeri od životinjskog, to u otkrivanju zakonitosti i determiniranosti ponašanja od strane okolnih faktora i utjecaja treba poći od ponašanja ž i v o t i n j a , p a t e k n a k o n š t o j e o n o p r o t u m a č e n o ili s h v a ć e n o , p r i j e ć i n a p r o u č a v a n j e l j u d s k o g p o n a š a n j a . Z b o g toga j e za S k i n n e r a logično da se psihologija b a v i proučavanjem životinjskog ponašanja, odnosno ponašanja infrahumanih Živih bića. Pretpostavka takvom pristupu proučavanja ponašanja jest da su bazične zakonitosti p o n a š a n j a različitih životinjskih vrsta i čovjeka iste, odnosno da p o s t o j i o n o š t o j a n a z i v a m filogenetska ekvivalencija u determiniranosti po našanja. Ako je to točno o n d a će proučavanje životinja moći m n o g o lakše i točnije utvrditi te z a k o n e i zakonitosti, negoli proučavanje čovjeka. Konačno, prouča vanje različitih životinjskih vrsta omogućit će i provjeravanje te pretpostavke o istim t e m e l j n i m z a k o n i t o s t i m a p o n a š a n j a različitih živih bića. S k i n n e r sma t r a , n a o s n o v i s v o j i h i d r u g i h i s t r a ž i v a n j a (iz f i z i o l o š k e p s i h o l o g i j e ili iz r e f l e k sologije, n a p r i m j e r ) d a d a n a s već i m a m o dovoljno d o k a z a za to d a s u te m e l j n e z a k o n i t o s t i p o n a š a n j a s v i h ž i v i h b i ć a j e d n a k e ili s l i č n e . S k i n n e r j e s a m to pokazao kad je, n a osnovi proučavanja ponašanja štakora i zakonitosti koje je u tim eksperimentima utvrdio, konstruirao strojeve i strategije pro gramirane nastave koja danas predstavlja temelj suvremene pedagogije bez n a s t a v n i k a i k o j a s e , u z p o m o ć e l e k t r o n i č k i h r a č u n a l a , k o r i s t i u c i j e l o m svi j e t u ( F u l g o s i , 1974 a i b ; M u ž i ć , 1968, 1 9 7 3 , Š o l j a n , 1972).
Ličnost =
ponašanje
D o k se većina p e r s o n o l o š k i h teorija temelji na p r e t p o s t a v k a m a o posto j a n j u individualnih razlika m e đ u l j u d i m a i orijentira se n a utvrđivanje tih i n t e r i n d i v i d u a l n i h r a z l i k a , d o k s e v e ć i n a t e o r i j a l i č n o s t i o s n i v a n a v e ć e m ili m a n j e m b r o j u hipotetskih konstrukata (koje p r e d s t a v l j a j u »ličnost«) k o j i m a se o n d a o b j a š n j a v a složeno ljudsko p o n a š a n j e , S k i n n e r u svojoj koncepciji ličnosti ne polazi ni od jednog ni od drugog. N j e m u nisu p o t r e b n i nikakvi konstrukti o u n u t a r n j i m determinantama ponašanja pojedinaca, jer je pona šanje d e t e r m i n i r a n o vanjskim čimbenicima. Interindividualne razlike nisu relevantne za njegovu psihologiju, jer psihologija, po njegovu uvjerenju, treba 350
u t v r đ i v a t i u n i v e r z a l n e z a k o n e p o n a š a n j a k o j i v r i j e d e z a s v e l j u d e ili, d a p a č e , za ljude i životinje zajedno. Zakoni p o n a š a n j a su u j e d n o i zakoni ličnosti, a ličnost nije ništa d r u g o negoli ponašanje. U p o n a š a n j u različitih ljudi, m o g u , m e đ u t i m , u istoj izvanjskoj situaciji i p o d utjecajem istih podražaja postojati velike razlike. Ljudi različito reagi raju na okolinu. Ovu činjenicu m o r a uzeti u obzir svaka psihologija ličnosti pa i Skinnerova. Za predviđanje nečijeg ponašanja p o t r e b n o je znati n a koji način djeluje okolina n a tog pojedinca, i koji su uobičajeni načini reagiranja tog pojedinca na određene uvjete okoline. O b j a š n j e n j e r a z l i č i t o s t i p o n a š a n j a k o d r a z l i č i t i h p o j e d i n a c a leži u t o m e š t o j e g o t o v o cjelokupno ponašanje čovjeka naučeno i što je to ponašanje rezultat individualnog kontakta pojedinca s okolinom. Jedino su neki najjed nostavniji oblici p o n a š a n j a d e t e r m i n i r a n i n a s l j e đ e m i urođeni. To su u r o đ e n i refleksi i j e d n o s t a v n e reakcije. Iz različitih i n d i v i d u a l n i h k o n t a k a t a s okoli n o m , r a z v i j a j u se i r a z l i k e u p o n a š a n j u m e đ u l j u d i m a . I n d i v i d u a l n i k o n t a k t i s o k o l i n o m t a k o đ e r m o g u ovisiti o n e k i m u r o đ e n i m s t r u k t u r a m a o r g a n i z m a , kao što su n a p r i m j e r funkcionalne karakteristike osjetnih organa pojedinca ili r a z l i k e u s t r u k t u r i i f u n k c i o n i r a n j u p o j e d i n i h o r g a n a m e đ u v r s t a m a . T e genetički d e t e r m i n i r a n e razlike rezultirat će razlikama u ponašanju m e đ u pojedincima iste vrste, a osobito razlikama u p o n a š a n j u m e đ u pripadnicima različitih v r s t a . P r e m a t o m e , za S k i n n e r a , evolucija j e o n a k o j a j e o b l i k o v a l a urođeno ponašanje. Učenje putem kondicioniranja j e s t n a č i n oblikovanja i modificiranja ljud skog ponašanja kao i ponašanja životinja koje nije urođeno. Nenaslijeđeno ili n a u č e n o p o n a š a n j e oblikuje okolina pojedinca svojim djelovanjem. Stoga s e n a u r o đ e n e r a z l i k e u p o n a š a n j u n a d o g r a đ u j u ili n a d o v e z u j u i o n e r a z l i k e koje su u z r o k o v a n e o k o l i n o m . Zbog toga k a t k a d a i nije m o g u ć e sa s i g u r n o š ć u r e ć i d a li j e n e k o p o n a š a n j e u r o đ e n o ili j e n a u č e n o ( S k i n n e r , 1969). N a u č e n i oblici p o n a š a n j a imaju, m e đ u t i m , za psihologiju m n o g o veće značenje od bio loški d e t e r m i n i r a n i h . N a u č e n i su oblici p o n a š a n j a m n o g o fleksibilniji i m o g u se m i j e n j a t i i o b l i k o v a t i , d o k se b i o l o š k i d e t e r m i n i r a n i oblici n e m o g u m i j e njati. Stoga je p r a k t i č n o značenje n a u č e n o g p o n a š a n j a daleko veće od značenja biološki determiniranog ponašanja. Varijabilitet ponašanja jednog pojedinca, tj. intraindividualni varijabilitet koji se m a n i f e s t i r a u p o n a š a n j u u istoj okolini, ali u r a z l i č i t i m v r e m e n i m a , d r u g i psiholozi i p e r s o n o l o z i o b j a š n j a v a j u m o t i v a c i o n i m v a r i j a b l a m a i sta n j i m a p o j e d i n c a k a o što su n a p r i m j e r , nagoni, p o t r e b e , e m o c i j e itd. Ove »unutarnje« determinante ponašanja Skinner odbacuje, jer one znače samo jezičnu konvenciju i nemaju nikakve energizirajuće snage koja bi djelovala n a p o n a š a n j e . To su samo jezični ili govorni izražaji koji zapravo označavaju način povezivanja pravih determinanti ponašanja sa samim ponašanjem. Te p r a v e d e t e r m i n a n t e p o n a š a n j a su utjecaji okoline. T a k o , n a p r i m j e r , k a d se k a ž e d a n e t k o j e d e z a t o š t o j e g l a d a n ili d a n e t k o p i j e z a t o š t o j e ž e d a n , o n d a t i t e r m i n i » g l a d « i »žeđ« n e z n a č e d a s u g l a d i ž e đ n e k e p o s e b n e p o k r e t a č k e s n a g e k o j e p o j e d i n c a n a g o n e n a o d r e đ e n u v r s t u p o n a š a n j a . Glad i žeđ su samo termini i ništa više. K a o t a k v i o n i o z n a č a v a j u a s o c i j a c i j u ili p o v e z a n o s t i z m e đ u n e k i h a n t e c e n d e n t n i h ili p r e t h o d n i h d j e l o v a n j a ili u v j e t a o k o l i n e i o d r e đ e n i h oblika ponašanja. T a k o termin glad znači da postoji asocijacija između deprivacije o d h r a n e k r o z o d r e đ e n o v r i j e m e i p o j a v e u z i m a n j a te h r a n e . T e r m i n ž e đ o z n a č a v a p o v e z a n o s t i z m e đ u a n t e c e n d e n t n o g n e d o s t a t k a ili n e k o n z u m i r a 351
n j a v o d e i k a s n i j e g u z i m a n j a v o d e ili p i j e n j a . P o n a š a n j e k o j e n a z i v a m o h r a n j e n j e m ili p i j e n j e m p o t p u n o j e p o d k o n t r o l o m f a k t o r a o k o l i n e i m i j e n j a j u ć i te faktore mi m o ž e m o mijenjati i to ponašanje. Tako, ako p r o d u ž i m o vrijeme deprivacije, intenzivirat će se o d r e đ e n i oblici p o n a š a n j a k a o što su p o t r a g a z a v o d o m ili p o t r a g a z a h r a n o m . A k o p o v i s i m o t e m p e r a t u r u o k o l i n e u k o j o j s e p o j e d i n a c n a l a z i , p o j a v i t ć e s e ili p o j a č a t i t r a ž e n j e v o d e ili p i j e n j e v o d e . P o s t o j i k o r e s p o n d e n c i j a ili a s o c i j a c i j a i z m e đ u d j e l o v a n j a o k o l i n e i p o n a š a n j a pri čemu je djelovanje okoline determinanta ponašanja, a ponašanje ovisno 0 načinu djelovanja okoline. Oba su podatka, podatak o načinu djelovanja okoline i načinu ponašanja, p o t p u n o objektivna i asocirana. Zbog toga nije p o t r e b n o p r e t p o s t a v l j a t i j o š n e k i » u n u t a r n j i « e n e r g i z i r a j u ć i f a k t o r ili m o t i v i r a j u ć i f a k t o r k o j i b i t r e b a o o d r e đ i v a t i p o n a š a n j a ili » o b j a š n j a v a t i « t o p o n a š a n j e . M o t i v a c i j a p r e m a t o m e n e m a s v o j e m j e s t o ili i s h o d i š t e u o r g a n i z m u , v e ć u n j e g o v o j o k o l i n i , a t e r m i n i » g l a d « ili » ž e đ « s a m o s u n e k a v r s t a o z n a k a za p o s t o j a n j e povezanosti i z m e đ u djelovanja okoline i načina ponašanja. Slično je i s emocijama koje mnogi psiholozi i personolozi koriste kao d i n a m i č k e s i l e k o j e u t j e č u n a p o n a š a n j e . E m o c i j e , k a o n a p r i m j e r l j u t n j a ili b i j e s , ili s t r a h , n e m a j u d r u g o g z n a č e n j a o s i m š t o p r e d s t a v l j a j u j e z i č n e i z r a ž a j e za činjenicu da između pojedinih utjecaja okoline na pojedinca i njegova po n a š a n j a p o s t o j i a s o c i j a c i j a ili p o v e z a n o s t . U z m i m o s l u č a j đ a k a k o j i o d g o v a r a n a ispitu. On se trese, z a m u c k u j e i n e m i r a n je. Mi n a osnovi toga k a ž e m o da se boji. M e đ u t i m , o n u o p ć e n e m o r a biti p r e s t r a š e n . On može, n a p r i m j e r , zamuckivati zbog n e k o g u n u t a r n j e g defekta. M e đ u t i m , p o d a t a k da taj s t u d e n t već drugi p u t polaže taj ispit, da m u studij ide slabije, p o d a t a k da se za ispit nije dovoljno s p r e m a o p o d r ž a v a n a s u ocjeni d a se on sada boji. Ocjena da je student u s t r a h u znači zapravo ocjenu da između nekih prethodnih uvjeta okoline i sadašnjeg p o n a š a n j a postoji asocijacija. Mi ne m o ž e m o znati da je o n p r e s t r a š e n na osnovi direktnog pristupa u njegovu »psihu«. P r e m a t o m e , u S k i n n e r o v o j p s i h o l o g i j i t a k v i » d i n a m o g e n i « p o j m o v i ili »motivacioni« pojmovi označavaju s a m o povezanost između određenih grupa r e a k c i j a ili o d g o v o r a s o d r e đ e n i m g r u p a m a o p e r a c i o n o d e f i n i r a n i h u v j e t a ili u t j e c a j a o k o l i n e . Ti pojmovi ne označavaju ništa kauzalno ili ništa posebno antecendentno u odnosu na ponašanje. B u d u ć i d a l i č n o s t n i j e n i š t a d r u g o n e g o l i p o n a š a n j e i t o n a u č e n o ili s t e č e n o p o n a š a n j e , n j e n u s t r u k t u r u čine svi oblici p o n a š a n j a i n a č i n i r e a g i r a n j a k o j e j e p o j e d i n a c s t e k a o u t o k u s v o g ž i v o t a . S v i p o j e d i n a č n i akti k o j i č i n e p o n a š a n j e ili l i č n o s t p o j e d i n c a m o g u s e , p r e m a S k i n n e r u , s v r s t a t i u d v i j e o s n o v n e s k u p i n e ili v r s t e p o n a š a n j a . T o s u respondentno i operantno pona š a n j e ( S k i n n e r , 1938). R e s p o n d e n t n o p o n a š a n j e o b u h v a ć a s v e o n e p o j e d i n a č n e a k t e , č i n e ili p o s t u p k e k o j i s e j a v l j a j u k a o odgovor (response) n a o d r e đ e n e p o d r a ž a j e . T o su, dakle, oni oblici p o n a š a n j a koji su izazvani n e k i m p o z n a t i m p o d r a ž a j e m . K o d t a k v i h v r s t a p o n a š a n j a p o d r a ž a j u v i j e k p r e t h o d i o d g o v o r u ili r e a k c i j i p a s e 1 zbog toga to p o n a š a n j e zove r e s p o n d e n t n i m . K a o primjer takva ponašanja m o g u p o s l u ž i t i svi b e z u v j e t n i refleksi. N a p r i m j e r , k a d u o k o d o p r e v e ć a koli č i n a s v j e t l o s t i , p u p i l a ili z j e n i c a o k a s e a u t o m a t s k i i r e f l e k s n o s t e ž e ili s t i š ć e . T o n a z i v a m o refleksom zjenice. (Kod s m a n j e n j a količine svjetla koje dopire u o k o , z j e n i c a se r e f l e k s n o i a u t o m a t s k i širi.) T a j r e f l e k s zjenice p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , j e d a n o d g o v o r ili r e a k c i j u n a o d r e đ e n i p o d r a ž a j ( p r o m j e n u k o l i č i n e s v j e t l a ) k o j i g a i z a z i v a i z b o g t o g a s p a d a u respondentno ponašanje. Sličan 352
je slučaj sa svim ostalim u r o đ e n i m refleksima. Svaki urođeni respondent može s e d o v e s t i p o d k o n t r o l u n e s a m o j e d n o g p o d r a ž a j a k o j i p r i r o d n i m p u t e m iza z i v a t a j r e s p o n d e n t v e ć s e , k o r i š t e n j e m P a v l o v l j e v e t e h n i k e klasičnog kondi cioniranja, može dovesti pod k o n t r o l u i drugih podražaja koji prije toga nisu izazvali t a k a v odgovor. T a k o se, n a p r i m j e r , refleks zjenice (koji j e p o t p u n o izvan n a š e voljne k o n t r o l e i p o t p u n o izvan n a š e svijesti) m o ž e kondicionirati n a z v u k , t a k o d a ć e s e z j e n i c a š i r i t i ili s t i s k a t i n a z v u k , d a k l e n a p o d r a ž a j k o j i je prije kondicioniranja bio u o d n o s u na refleks zjenice p o t p u n o neutralan. T a k a v r e f l e k s ili o d g o v o r n a z i v a m o uvjetovanim odgovorom ili reakcijom. Pre m a t o m e , b e z u v j e t n i ili u r o đ e n i r e f l e k s i m o g u s e p u t e m k o n d i c i o n i r a n j a ili uvjetovanja klasičnog Pavlovljevog tipa dovesti pod kontrolu onih podražaja ili u t j e c a j a ili a s p e k a t a o k o l i n e p o d č i j o m k o n t r o l o m ili u t j e c a j e m r a n i j e n i s u b i l i . K l a s i č n o k o n d i c i o n i r a n j e P a v l o v a p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , način učenja i mijenjanja ponašanja kad je ono respondentno. Za otkriće klasičnog uvje t o v a n j a k a o o b j e k t i v n e m e t o d e za p r o u č a v a n j e »psihičkih procesa« Pavlov je dobio Nobelovu nagradu. Međutim, Pavlovljevo klasično kondicioniranje ne p r e d s t a v l j a s a m o p u t za objektivizaciju psihičkih procesa već je to i efikasan p o s t u p a k za m i j e n j a n j e svih onih oblika p o n a š a n j a koji p r i p a d a j u u respon dentno ponašanje. I s t r a ž i v a n j a W a t s o n a i d r u g i h p o k a z a l a su d a se k l a s i č n i m k o n d i c i o n i r a n j e m ili u v j e t o v a n j e m u č e i t a k v i s l o ž e n i o b l i c i p o n a š a n j a , o d n o s n o » p s i h i č k o g ž i v o t a « , k a o š t o s u e m o c i j e . T a k o s u W a t s o n i R a y n o r (1920) i z v r š i l i p o z n a t i e k s p e r i m e n t s m a l i m A l b e r t o m u k o j e m su p o k a z a l i k a k o se, n a t e m e l j u j e d n o g urođenog bezuvjetnog podražaja, može kondicioniranjem naučiti emocija s t r a h a t a m o gdje j e ranije postojala e m o c i j a r a d o s t i i na taj način pokazali da su emocije naučeni oblici ponašanja i reagiranja. Pavlov i njegovi suradnici detaljno su proučili fenomene i zakonitosti u v j e t o v a n j a i k o n d i c i o n i r a n j a . Refleksolozi i bihevioristi su pokazali da se j e d a n velik dio l j u d s k o g p o n a š a n j a m o ž e objasniti u č e n j e m p u t e m kondicio n i r a n j a ili u v j e t o v a n j a , o d n o s n o o n i s u s m a t r a l i d a j e c j e l o k u p n o p o n a š a n j e i i s k u s t v o i c j e l o k u p n o z n a n j e s t e č e n o p u t e m u v j e t o v a n j a ili k o n d i c i o n i r a n j a klasičnog tipa. K l a s i č n o k o n d i c i o n i r a n j e činilo j e j e d i n i o b l i k k o n d i c i o n i r a n j a sve dotle d o k S k i n n e r n i j e u t v r d i o (1938, 1953) d a v e ć i d i o p o n a š a n j a l j u d i i ž i v o t i n j a nije r e s p o n d e n t n o g već o p e r a n t n o g tipa. T o se o s o b i t o o d n o s i n a z n a t a n dio l j u d s k o g s o c i j a l n o g p o n a š a n j a . O p e r a n t n o p o n a š a n j e j e o n o k o j e se p o j a v l j u j e » s p o n t a n o « ili » s l o b o d n o « o d n o s n o o n o k o j e s e n e p o j a v l j u j e u v e z i s n e k i m p o z n a t i m ili v i d l j i v i m p r e t h o d n i m p o d r a ž a j e m . O p e r a n t n o p o n a š a n j e k a o d a » i z v i r e « iz o r g a n i z m a i o n o u t j e č e n a o k o l i n u o r g a n i z m a . P r e m a t o m e , i z g l e d a d a o k o l i n a n e k o n t r o l i r a to p o n a š a n j e i n e d e t e r m i n i r a ga k a o š t o j e to slučaj s r e s p o n d e n t n i m p o n a š a n j e m , već izgleda da organizam takvim p o n a š a n j e m kontrolira i mijenja okolinu. Organizam »operira« u okolini i odatle potječe ime koje je Skinner dao takvom ponašanju. Proučavajući taj oblik p o n a š a n j a S k i n n e r je u t v r d i o nov način kondicioni r a n j a ili u v j e t o v a n j a k o j i j e n a z v a o instrumentalnim ili operantnim kondicio niranjem ili uvjetovanjem. I n s t r u m e n t a l n o ili o p e r a n t n o kondicioniranje p r e d s t a v l j a p o s t u p a k ili p o s t u p k e s p o m o ć u k o j i h s e m o ž e k o n d i c i o n i r a t i o p e r a n t n o ponašanje. Do tog otkrića Skinner je d o š a o - n a osnovi uvida da su o p e r a n t n i oblici p o n a š a n j a p o d u t j e c a j e m d o g a đ a j a koji se z b i v a j u u okolini nakon što se takav oblik ponašanja pojavio. To znači da je o p e r a n t n o pona23
Fulgosi: Psihologija ličnosti
353
s a n j e p r a ć e n o o d r e đ e n o m posljedicom ili p o s l j e d i c a m a i d a t e posljedice utječu i modificiraju tendenciju ili vjerojatnost pojavljivanja tog operantnog akta u istoj ili sličnoj situaciji u blizoj ili daljoj budućnosti. To znači da oper a n t n e o b l i k e p o n a š a n j a kontroliraju njihove posljedice i d a se, g o s p o d a r e ć i ili k o n t r o l i r a j u ć i p o s l j e d i c e n e k o g o p e r a n t a k o n t r o l i r a i s a m o t o p o n a š a n j e . K o n t r o l i r a n j e posljedica znači k o n t r o l i r a n j e p o n a š a n j a . O p e r a n t i su, dakle, oni oblici p o n a š a n j a čije pojavljivanje ovisi o p o s l j e d i c a m a koje p o v o d o m njih nastaju. Na primjer, odlazak u kino, pjevanje u pjevačkom društvu, bavljenje n e k i m š p o r t o m , sviranje violine, učenje, obavljanje posla u tvornici i slično znače o p e r a n t n e oblike ponašanja, j e r ovise o posljedicama. Ako su posljedice takvog ponašanja povoljne za pojedinca, vjerojatnost pojavljivanja takvog p o n a š a n j a u b u d u ć n o s t i bit će veća. Ukoliko su posljedice takvog p o n a š a n j a n e p o v o l j n e za p o j e d i n c a , v j e r o j a t n o s t t a k v o g p o n a š a n j a u b u d u ć n o s t i b i t će m a n j a . Tako, recimo, a k o se r a d o m u tvornici m o ž e zaraditi dovoljno novaca, v j e r o j a t n o s t takvog r a d a će biti p o v e ć a n a . M e đ u t i m , a k o se t a k v i m r a d o m n e može zaraditi dovoljno, vjerojatnost pojavljivanja takvog r a d a bit će sma njena. Uspjeh u b a c a n j u koplja utjecat će na vjerojatnost takve aktivnosti u budućnosti, a u s p j e h u sviranju glasovira na vjerojatnost te aktivnosti. Ljudsko je i zivotinjsko operantno ponašanje, dakle, pod kontrolom efekata ili posljedica koje iz takvog ponašanja nastaju. M i j e n j a j u ć i e f e k t e ili p o s l j e dice, m i j e n j a m o p o n a š a n j e čovjeka. P r o m j e n a p o n a š a n j a je, znači, i p r o m j e n a ličnosti. U t j e c a j p o s l j e d i c e ili e f e k t a n e k o g č i n a ili p o s t u p k a n a v j e r o j a t n o s t p o n o v n o g p o j a v l j i v a n j a t o g č i n a ili p o s t u p k a n a z i v a s e ( k a o i k o d k l a s i č n o g k o n d i c i o n i r a n j a ) pojačanje ili potkrepljenje. P o s l j e d i c a p o j a č a v a ili p o t k r e p l j u j e neki p o s t u p a k a k o j e p o v o l j n a za p o j e d i n c a , a s m a n j u j e v j e r o j a t n o s t pojavlji vanja tog p o s t u p k a a k o j e n e p o v o l j n a za pojedinca. N e k e posljedice m o g u imati vrlo snažan utjecaj n a o p e r a n t n o ponašanje, a d r u g e slabiji. Utjecaj potkrepljenja na o p e r a n t n o p o n a š a n j e ovisi o čitavom nizu faktora i psiholo gija te faktore i z a k o n i t o s t i m o r a p r o u č i t i i znati, j e r oni o b j a š n j a v a j u l j u d s k o ponašanje, omogućuju predviđanje i kontrolu takvog ponašanja. To znači da i n s t r u m e n t a l n o ili o p e r a n t n o k o n d i c i o n i r a n j e t r e b a j e d n a k o t a k o p r o u č i t i , k a o što j e Pavlov p r o u č i o k l a s i č n o k o n d i c i o n i r a n j e . To t i m više, što o p e r a n t n i oblici p o n a š a n j a p r e d s t a v l j a j u veći dio l j u d s k o g p o n a š a n j a i š t o su o p e r a n t n i oblici p o n a š a n j a r e l e v a n t n i j i i važniji. T a p r o u č a v a n j a izvršili su S k i n n e r i njegovi brojni suradnici od v r e m e n a k a d je to ponašanje otkriveno do d a n a s . P r o u č a v a n j e o p e r a n t n o g ili i n s t r u m e n t a l n o g k o n d i c i o n i r a n j a z n a č i , k a o i i z u č a v a n j e k l a s i č n o g k o n d i c i o n i r a n j a , u t v r đ i v a n j e svih z a k o n i t o s t i i p r a v i l a po kojima posljedice nekog o p e r a n t a utječu na njegovo ponovno pojavljivanje. Ličnost ili ponašanje pojedinca je, prema tome, rezultat klasičnog i instru mentalnog ili operantnog kondicioniranja kroz koja je pojedinac prošao ili prolazi u toku svoga života. Ako su različiti pojedinci prošli kroz različita u v j e t o v a n j a , n j i h o v o p o n a š a n j e ili n j i h o v e l i č n o s t i ć e s e r a z l i k o v a t i . R a z l i k e m e đ u l i č n o s t i m a s u , p r e m a t o m e , r e z u l t a t k o n d i c i o n i r a n j a ili u v j e t o v a n j a k a o š t o s u i s a m e l i č n o s t i r e z u l t a t u v j e t o v a n j a ili k o n d i c i o n i r a n j a . Ličnost ili po našanje pojedinca je, dakle, naučena. Ličnost se uči, i to putem klasičnog i instrumentalnog uvjetovanja. T o , n a d a l j e , z n a č i d a s u s v e takozvane crte ličnosti ili osobine ličnosti u stvari naučeni oblici ponašanja i da su rezultat uvjetovanja. Crte ličnosti i osobine ličnosti su u stvari s a m o oblici ponašanja. Njihova imena znače s a m o 354
o z n a k e z a o d r e đ e n e o b l i k e p o n a š a n j a , a ne označavaju nikakve posebne enti tete u pojedincu koji bi imali neku samostalnu egzistenciju ili neko kauzalno značenje. Ukoliko je, p r e m a t o m e , c j e l o k u p n o ljudsko p o n a š a n j e nastalo k a o rezul tat klasičnog, pavlovijanskog, i instrumentalnog, skinerijanskog, kondicioni ranja, onda n a m poznavanje zakonitosti jednog i drugog kondicioniranja omo g u ć u j u d a u t j e č e m o n a t o p o n a š a n j e , d a g a m i j e n j a m o ili d a g a i z g r a đ u j e m o koristeći se tim z a k o n i m a . P o n a š a n j e je, p r e m a t o m e , svedeno p o d k o n t r o l u i d o v e d e n o u uzročno-posljedične veze i o d n o s e k a o i svaka d r u g a p r i r o d n a pojava. Budući da je ponašanje i ličnost, to znači da je i cjelokupna ličnost, kao ponašanje, objašnjena i dovedena u lanac uzročno-posljedičnih odnosa, o d n o s n o p o t p u n o d e t e r m i n i r a n a uzrocima i djelovanjem tih u z r o k a koje je psihologija proučila i utvrdila. Konačno, razvoj ličnosti je razvoj ponašanja i instrumentalnog kondicioniranja.
odnosno proces
klasičnog
Zakoni razvoja ličnosti R a z v o j l i č n o s t i o d v i j a s e k r o z p r o c e s i n s t r u m e n t a l n o g k o n d i c i o n i r a n j a , ili o p e r a n t n o g k o n d i c i o n i r a n j a p r e m a z a k o n i m a koji vrijede za takvo učenje. Da b i s m o mogli upravljati razvojem i razumjeti ličnost, p o t r e b n o je da p o z n a j e m o te z a k o n e . Z a k o n e i n s t r u m e n t a l n o g ili o p e r a n t n o g u v j e t o v a n j a u t v r d i o j e S k i n n e r sa svojim b r o j n i m s u r a d n i c i m a . Za t u s v r h u S k i n n e r i drugi razvili s u i po s e b n u m e t o d u k o n d i c i o n i r a n j a p o z n a t u p o d i m e n o m operantna metoda. I n s t r u m e n t a l n o ili o p e r a n t n o u v j e t o v a n j e j e p o s v o j i m t e m e l j n i m o b i lježjima slično klasičnom kondicioniranju. Zakonitosti i fenomeni u j e d n o m i u d r u g o m u v j e t o v a n j u s u i d e n t i č n i ili s l i č n i . M e đ u t i m , p o s t o j e v r l o v e l i k e razlike u o b u h v a t n o s t i v r s t a p o n a š a n j a koje se m o g u p o d v e s t i p o d k o n t r o l u j e d n i m ili d r u g i m n a č i n o m k o n d i c i o n i r a n j a . K l a s i č n o j e k o n d i c i o n i r a n j e v e zano uz p o s t o j a n j e b e z u v j e t n o g (BP) p o d r a ž a j a koji p r i r o d n i m , u r o đ e n i m i n a j č e š ć e g e n e t i č k i m p u t e v i m a i z a z i v a o d r e đ e n i o d g o v o r ili b e z u v j e t n u r e a k c i j u ili b e z u v j e t n i o d g o v o r ( B O ) . T a j s e b e z u v j e t n i p o d r a ž a j i s k o r i š t a v a k a o o s n o v a za u s p o s t a v l j a n j e u v j e t n o g p o d r a ž a j a (UP) u t o k u p r o c e s a k o n d i c i o n i r a n j a . N a t a j n a č i n n e k i n e u t r a l n i p o d r a ž a j ( N P ) p o s t a j e e f i k a s a n i s a m p o č i n j e izazi v a t i r e a k c i j u ili o d g o v o r k o j u j e r a n i j e i z a z i v a o s a m o b e z u v j e t n i p o d r a ž a j . T a k v u r e a k c i j u ili o d g o v o r k o j i s a d a i z a z i v a u v j e t n i p o d r a ž a j n a z i v a m o u v j e t n i m o d g o v o r o m (UO). Zbog te povezanosti s b e z u v j e t n i m p o d r a ž a j e m postoji s a m o d o s t a ogra ničeni b r o j i v r s t a p o n a š a n j a k o j e se m o g u k o n d i c i o n i r a t i n a k l a s i č a n n a č i n . M n o g o j e v e ć i b r o j p o n a š a n j a k o j a n i s u v e z a n a z a n e k i o d r e đ e n i ili n a s l i j e đ e n determinirani podražaj, odnosno ponašanja koja su po svom k a r a k t e r u ope r a n t n o g t i p a , t j . k o j a s u v e z a n a z a s v o j e p o s l j e d i c e ili e f e k t e i k o j a s e m o g u m o d i f i c i r a t i n a o s n o v i p o s l j e d i c a ili e f e k a t a k o j e i z a z i v a j u u o k o l i n i . T a k v e s u vrste p o n a š a n j a tipične za ljude i za životinje. Zbog toga j e značenje instru m e n t a l n o g ili o p e r a n t n o g u v j e t o v a n j a d a l e k o v e ć e o d z n a č e n j a k l a s i č n o g , o s o b i t o k a d se r a d i o složenijim i v a ž n i j i m o b l i c i m a p o n a š a n j a . 355
Potkrepljivanie
i
slabljenje
B u d u ć i d a j e o p e r a n t n o p o n a š a n j e ili a k t i v n o s t p o d e f i n i c i j i o n a a k t i v n o s t ili p o n a š a n j e k o j e s e » s p o n t a n o « p o j a v l j u j e u r e p e r t o a r u p o n a š a n j a ( o d n o s n o koje nije vezano za n e k i n e p o s r e d n i p r e t h o d n i podražaj), a k o j e se nalazi p o d u t j e c a j e m efekata k o j e izaziva u okolini, t o su najvažniji e l e m e n t o p e r a n t n o g k o n d i c i o n i r a n j a ili u v j e t o v a n j a u p r a v o posljedice k o j e s e j a v l j a j u ili p r a t e o d r e đ e n e v r s t e p o n a š a n j a ili a k a t a . A k o m o ž e m o m i j e n j a t i ili o d r e đ i v a t i p o sljedice, o d n o s n o a k o m o ž e m o kontrolirati posljedice koje n a s t u p a j u p o v o d o m o d r e đ e n i h akata, m o ž e m o kontrolirati i s a m e te akte, o d n o s n o m o ž e m o te akte i z a z i v a t i , m o d i f i c i r a t i , p o j a č a v a t i ili s l a b i t i . T o j e p r o c e s i n s t r u m e n t a l n o g ili o p e r a n t n o g k o n d i c i o n i r a n j a ili u v j e t o v a n j a . O n s e p r o v o d i t a k o d a s e u z o d r e đ e n u a k t i v n o s t ili p o s t u p k e n a d o v e ž u o d r e đ e n e p o s l j e d i c e ili e f e k t i . E f e k t i ili p o s l j e d i c e k o j e p r o i z l a z e iz o p e r a n t n o g d j e l o v a n j a m o g u b i t i p o v o l j n e ili n e p o v o l j n e z a t u a k t i v n o s t . P o v o l j n e s u o n e p o s l j e d i c e k o j e p o j a č a v a j u t a k v u a k t i v n o s t ili p o v e ć a v a j u v j e r o j a t n o s t n j e z i n a p o j a v l j i v a n j a , a negativne su one posljedice koje slabe o p e r a n t n u aktivnost. T a k o definirane p o v o l j n e p o s l j e d i c e ili e f e k t e n a z i v a m o potkrepljenjem ili pojačanjem, a tako d e f i n i r a n e n e g a t i v n e p o s l j e d i c e n a z i v a m o averzivnim posljedicama, nepovolj nim posljedicama ili slabiteljima operantne aktivnosti određene vrste. Ako se za n e k o p o n a š a n j e povezu p o t k r e p l j e n j a , o n d a će se t a k v o pona š a n j e p o j a č a t i , ili ć e s e p o v e ć a t i v j e r o j a t n o s t n j e g o v a p o j a v l j i v a n j a u r e p e r toaru p o n a š a n j a pojedinca. N a primjer, S k i n n e r j e pokazao n a nizu životinj skih v r s t a d a se f r e k v e n c i j a n e k o g o d g o v o r a koji d o v o d i d o p o v o l j n o g rezul t a t a za t u ž i v o t i n j u p o v e ć a v a i taj o d g o v o r p o s t a j e d o m i n a n t a n . T a k o će glad n a p t i c a ili š t a k o r p o s t a v l j e n i u S k i n n e r o v u k u t i j u s p o l u g o m č i j e p r i t i s k a n j e izaziva p o j a v l j i v a n j e h r a n e , n a p o č e t k u , k a d su stavljeni u tu k u t i j u , izvoditi vrlo različite p o k r e t e i o p e r a n t n e akte tražeći h r a n u (one će njuškati, penjati se, u r i n i r a t i , g r e p s t i , t r a ž i t i i si.). U t o m p o n a š a n j u ž i v o t i n j e će, s l u č a j n o , pri t i s n u t i p o l u g u i p o j a v i t ć e se h r a n a k o j u ž i v o t i n j a k o n z u m i r a . N a k o n toga se njeno operantno ponašanje nastavlja. Nakon određenog vremena opet slučajno pritišće polugu i pojavi se h r a n a . Ako sada bilježimo v r e m e n s k e r a z m a k e prit i s k i v a n j a p o l u g e , vidjet ć e m o d a se oni sve više i više s k r a ć u j u . N a k o n n e k o g v r e m e n a životinja više n e luta p o kavezu, ne p r e t r a ž u j e , n e grebe, ne penje se, v e ć j e d n o s t a v n o s t o j i k o d p o l u g e , p r i t i š ć e j e , p o j e d e h r a n u k o j a se poja vila i p o n o v n o p r i t i š ć e p o l u g u . T o t r a j e s v e d o t l e d o k se n e zasiti. N a k o n toga, k a d p o n o v o o g l a d n i , o n a čini to isto. Dakle, n j e n o se p o n a š a n j e p r o m i j e n i l o , u n j e m u d o m i n i r a j u oni o p e r a n t n i akti koji su dovoljni za postizanje povolj n o g e f e k t a . T e a k t e s a d a n a z i v a m o instrumentalnim jer su postali instrument za dolaženje do hrane, a cjelokupni tok mijenjanja ponašanja pod utjecajem n a g r a d a n a z i v a m o instrumentalnim ili operantnim uvjetovanjem. Ako sada polugu, čije je pritiskanje dovodilo do pojavljivanja h r a n e i n a taj n a č i n o m o g u ć a v a l o h r a n j e n j e , p o v e ž e m o s i z v o r o m e l e k t r i č n e s t r u j e t a k o da k o d p r i t i s k a n j a životinja d o b i v a električni šok, a h r a n a se više n e pojav ljuje, vidjet ć e m o d a će se p o n a š a n j e životinje vrlo b r z o izmijeniti. O n a će p o l u g u sve rjeđe p r i t i s k a t i i k o n a č n o će j e početi izbjegavati. P o d u t j e c a j e m nepovoljnog efekta ili kazne, j a v i l o s e p o n a š a n j e k o j e n a z i v a m o izbjegavanjem. To je ponašanje t a k o đ e r o p e r a n t n o i instrumentalno, jer je pod kontrolom i utjecajem efekta koji proizvodi, a koji je ovaj p u t nepovoljan. P r e m a tome i o v d j e s e r a d i o i n s t r u m e n t a l n o m ili o p e r a n t n o m u v j e t o v a n j u . S l i č a n p r o c e s sve slabijeg i r j e đ e g p r i t i s k a n j a p o l u g e j a v i o bi se i o n d a k a d a bi n a k o n priti356
s k a n j a poluge h r a n a p o t p u n o izostala (dakle bez elektrošoka), t j . k a d taj a k t n e b i i z a z i v a o p o v o l j n u p o s l j e d i c u ili n a g r a d u . T a j p r o c e s n e s t a j a n j a u o v o m bi slučaju bio sporiji i dugotrajniji. Iz ovog vidimo dvije osnovne zakonitosti i n s t r u m e n t a l n o g uvjetovanja. Proces jačanja ponašanja pod utjecajem nagrađivanja i proces slabljenja ponašanja p o d utjecajem kazne, odnosno proces slabljenja već naučenog po n a š a n j a k a d o n o više nije i n s t r u m e n t a l n o , o d n o s n o k a d a n e dovodi do povolj n o g e f e k t a ili n a g r a d e . O v a j p o s l j e d n j i e f e k t n a z i v a m o eksperimentalnom ekstinkcijom ili gašenjem instrumentalnog akta. E k s p e r i m e n t a l n u e k s t i n k c i j u , k a o i j a č a n j e ili s l a b l j e n j e u v j e t o v a n j e m n a u č e n o g p o n a š a n j a o t k r i o j e i p r o učio već Pavlov n a p o d r u č j u klasičnog k o n d i c i o n i r a n j a . D a li j e t a k v o u č e n j e i t a k a v n a č i n k o n t r o l i r a n j a i m i j e n j a n j a p o n a š a n j a m o g u ć k o d č o v j e k a ? O g r o m a n b r o j i s t r a ž i v a n j a k o j a s u i z v r š e n a ili s e v r š e p o k a z u j u d a s e ljudsko ponašanje može razvijati, mijenjati i kontrolirati posljedicama koje proizvodi, bez obzira kako složeno to ponašanje bilo. T o znači d a se l j u d s k o p o n a š a n j e vlada i m i j e n j a u ovisnosti o n a g r a d i i kazni k o j e iz t a k v o g p o n a š a n j a p r o i z l a z e . N a v e s t ć e m o s a m o d v a t a k v a p r i m j e r a . H a l i i d r u g i s u (1968) i z v e l i j e d a n p o k u s s a c i l j e m d a i s p i t a j u m o ž e li s e n a osnovi i n s t r u m e n t a l n o g uvjetovanja, k o r i š t e n j e m n a g r a d a , u n a p r i j e d i t i i po b o l j š a t i p o n a š a n j e u č e n i k a o s n o v n e š k o l e z a v r i j e m e n a s t a v e , o d n o s n o d a li se to p o n a š a n j e m o ž e izmijeniti t a k o da učenici b u d u više o r i j e n t i r a n i n a uče nje i praćenje nastave. J e d a n njihov učenik, Robbie, o m e t a o je nastavu i vrlo malo vremena provodio prateći nastavne aktivnosti. Ispitivači su najprije utvrdili koliko v r e m e n a Robbie provodi u praćenju nastave, prije kondicioni ranja. U t v r đ e n o je d a Robbie prati nastavu svega 2 5 % v r e m e n a . Ostalih 7 5 % v r e m e n a o n p r o v o d i i g r a j u ć i s e r a z l i č i t i m s t v a r i m a i i g r a č k a m a k o j e v a d i iz džepa, r a z g o v a r a i s m i j e se s d r u g i m a , pije m l i j e k o koje nije d o t a d a popio itd. Ispitivači su utvrdili da t a k v i m p o s t u p c i m a i za v r i j e m e t a k v o g p o n a š a n j a R o b b i e privlači p a ž n j u n a s t a v n i k a koji ga o p o m i n j e , podstiče n a rad, uklanja igračke itd. N a k o n t o g a n a s t u p i l a j e faza i n s t r u m e n t a l n o g k o n d i c i o n i r a n j a . U t o j fazi, s v a k i p u t k a d j e p r o m a t r a č p r i m i j e t i o d a R o b b i e s l i j e d i n a s t a v u , o n j e t o sig nalizirao nastavniku ( p r o m a t r a č nije bio primjetan u razredu). Nastavnik je o d m a h n a g r a đ i v a o t a k v o Robbijevo p o n a š a n j e n a taj način š t o m u j e o d m a h p o k l a n j a o pažnju. K a d R o b b i e nije pratio nastavu, o d n o s n o k a d se igrao i k a d je bio zaokupljen d r u g i m stvarima, nastavnik ga je ignorirao. Rezultati takvog p o s t u p k a bili su iznenađujući. Pažnja k o j u j e n a s t a v n i k p o k l a n j a o R o b b i j u s a m o o n d a k a d a j e o n p r a t i o n a s t a v u dovela j e d o toga d a se v r e m e n s k i p e r i o d i postotak ukupnog vremena praćenja nastave kod Robbija uskoro povećao i u t o k u f a z e k o n d i c i o n i r a n j a i z n o s i o u p r o s j e k u 7 1 % v r e m e n a ( s l i k a 2). P r o m j e n a je, p r e m a tome, izazvana efektom koji je praćenje nastave sada, u t o k u k o n d i c i o n i r a n j a , izazivalo, a koji r a n i j e nije. Taj efekt j e bio pokla n j a n j e p a ž n j e o d s t r a n e n a s t a v n i k a . T o i l u s t r i r a načelo potkrepljivan ja ili na građivanja. N a k o n f a z e k o n d i c i o n i r a n j a s l i j e d i faza ekstinkcije. U Skinnerovoj ekspe r i m e n t a l n o j s t r a t e g i j i t a se faza k o r i s t i k a o k o n t r o l a . O n a t r e b a ispitati i p o k a z a t i d a li j e d o p r o m j e n e u p o n a š a n j u d o š l o p o d u t j e c a j e m p o t k r e p l j e n j a ili e f e k t a k o j e j e u p o k u s u v e d e n o ili p o d u t j e c a j e m n e k o g d r u g o g f a k t o r a (npr. p o h v a l a i n a g r a d a roditelja koju su m u oni dali zadovoljni b o l j i m uče n j e m ) . U f a z i e k s t i n k c i j e ili g a š e n j a , p o t k r e p l j e n j e ili e f e k t k o j i j e k o r i š t e n u 357
fazi k o n d i c i o n i r a n j a i k o j i j e i z a z v a o p r o m j e n u p o n a š a n j a b i v a i z o s t a v l j e n , p a se registrira k a k o to izostavljanje utječe n a ponašanje. U t o k u perioda ekstink cije n a s t a v n i k j e p r e s t a o poklanjati p a ž n j u Robbiju. Ako je povećanje vre mena praćenja nastave u skladu s količinom poklanjanja pažnje od strane nastavnika, sada bi se to vrijeme kroz koje Robbie prati n a s t a v u trebalo sma n j i v a t i . K a k o s e iz s l i k e 2. v i d i , u t o j s e f a z i v r i j e m e p r a ć e n j a n a s t a v e z a i s t a smanjilo na samo 50%.
S l i k a 2. Budući da je eksperiment imao praktičnu svrhu da poveća vrijeme pra ć e n j a n a s t a v e k o d R o b b i j a , u v e d e n a j e i f a z a rekondicioniranja u toku koje je nastavnik ponovno poklanjao svoju pažnju Robbiju kad god je on nastavu p r a t i o . R e z u l t a t t a k v o g r e k o n d i c i o n i r a n j a j e b i o d a se p o s t o t a k p r a ć e n j a na s t a v e p o p e o i s t a b i l i z i r a o i z m e đ u 70 i 8 0 % . Nakon toga su povremeno vršene provjere tokom školske godine i nakon 14 t j e d a n a t a k v i h p r o v j e r a u s t a n o v l j e n o j e d a s e v r i j e m e p r a ć e n j a n a s t a v e k o d R o b b i j a stabiliziralo n a 7 9 % . R o b b i j e v n a s t a v n i k j e izjavio d a se p o b o l j šala i k a k v o ć a n j e g o v a u č e n j a i znanja, d a s a d a piše p i s m e n e z a d a t k e i da se broj grešaka pri pisanju smanjio. Kao drugi primjer instrumentalnog kondi cioniranja ljudskog ponašanja navest ćemo jedan eksperiment Williamsa (1959). O n j e p r o u č a v a o m o g u li r o d i t e l j i s v o j i m p o n a š a n j e m e l i m i n i r a t i k o n dicionirani plač novorođenčeta o d n o s n o malog djeteta. Dijete je bilo staro dvadeset i j e d a n mjesec. To je dijete u toku prvih o s a m n a e s t mjeseci svoga ž i v o t a b i l o o z b i l j n o b o l e s n o i r o d i t e l j i s u m u m o r a l i poklanjati veliku pažnju. Zbog njegova plakanja i kričanja prilikom stavljanja u krevet roditelji i j e d n a t e t k a , k o j a j e s n j i m a živjela, m o r a l i su stajati u z n j e g o v k r e v e t i z m e đ u sat i pol i dva sata d o k k o n a č n o ne bi zaspalo. Ovo boravljenje uz krevet sigurno j e z n a č i l o potkrepljivan je ili nagrađivanje plakanja i kričanja koje je na taj n a č i n p o s t a l o i n s t r u m e n t a l n o za p o s t i z a n j e te n a g r a d e . Da bi se t a k v o instru m e n t a l n o p o n a š a n j e u g a s i l o , r o d i t e l j i m a j e r e č e n o d a i z a đ u iz s o b e i d a s e n e osvrću na djetetovo plakanje. N a k o n s e d a m večeri plač je skoro p o t p u n o n e s t a o . O d d e s e t e večeri dijete se č a k smiješilo r o d i t e l j i m a k a d s u n a p u š t a l i s o b u i proizvodilo »sretne glasove« d o k se uspavljivalo. T j e d a n d a n a n a k o n toga, k a d ga je stavljala u krevet njegova teta, dijete je počelo kričati i plakati k a d j e o n a i z a š l a iz s o b e . O n a s e v r a t i l a u s o b u i o s t a l a d o k d i j e t e n i j e z a s p a l o . To je bilo dovoljno da je čitava p r o c e d u r a odučavanja trebala započeti ispo358
četka. Devete noći p l a k a n j e je k o n a č n o bilo e k s t i n g u i r a n o i više nije bilo remisija. Iz tih se p r i m j e r a vidi d a j e i n s t r u m e n t a l n o u v j e t o v a n j e e f i k a s a n p o s t u p a k z a podsticanje, ukidanje ili mijenjanje l j u d s k o g p o n a š a n j a i d a se t o po s t i ž e m i j e n j a j u ć i p o s l j e d i c e ili e f e k t e o p e r a n t n o g p o n a š a n j a . Ovdje j e d o b r o p o d s j e t i t i se d a j e T h o r n d i k e m n o g o p r i j e S k i n n e r a o t k r i o zakon efekta kod učenja na osnovi pokušaja i pogrešaka, odnosno utvrdio da je mišljenje i ponašanje prilikom rješavanja problema pod utjecajem i kon t r o l o m e f e k a t a k o j i s e p o s t i ž u . T a j n j e g o v z a k o n g l a s i : O n i p o s t u p c i ili p o n a šanja koji d o v o d e do povoljnog efekta ostat će u p o n a š a n j u , a oni koji do t a k v o g e f e k t a n e d o v o d e n e s t a t ć e iz p o n a š a n j a ( T h o r n d i k e , 1898). Opći
nacrt
eksperimenta
instrumentalnog
uvjetovanja
Skinnerov pristup proučavanju ponašanja je potpuno individualan odno sno idiografski. Njega, kao što s m o već rekli, ne interesiraju nikakve apstrakt ne krivulje p r o s j e k a ni prosječne vrijednosti. Njega interesira tok i p r o m j e n a ponašanja svakog pojedinca posebno. Zbog toga je i njegova strategija ekspe r i m e n t a l n o g i s t r a ž i v a n j a r a z v o j a i f o r m i r a n j a p o n a š a n j a ili l i č n o s t i r a z l i č i t a o d k l a s i č n i h e k s p e r i m e n t a l n i h n a c r t a . U toj j e strategiji o s n o v n o d a s a m ispi tanik treba poslužiti kao kontrola. Evo što on kaže o klasičnim eksperimen tima koji završavaju prosjecima i testiranjem razlika m e đ u prosjecima: »Kad ste o d g o v o r n i za a p s o l u t n u sigurnost da će se k o d n e k o g živog bića pojaviti o d r e đ e n a vrsta p o n a š a n j a u o d r e đ e n o vrijeme, brzo postajete neza dovoljni s teorijama učenja. Načela, hipoteze, teoremi, zadovoljavajući dokazi n a g r a n i c i z n a č a j n o s t i o d 0.05 . . . n i š t a n e m o ž e b i t i b e z n a č a j n i j e o d t o g a . N i t k o ne ide u cirkus da bi gledao prosječnog psa kako skače kroz kolut statistički z n a č a j n o č e š ć e n e g o l i n e t r e n i r a n i p s i p o d i s t i m t a k v i m o k o l n o s t i m a ili d a g l e d a s l o n a k o j i d e m o n s t r i r a j e d n o n a č e l o p o n a š a n j a « ( S k i n n e r , 1956, s t r . 2 2 8 ) . S t u d i r a n j e o p e r a n t n o g p o n a š a n j a p r o v o d i se n a j e d n o m ispitaniku po n a c r t u koji j e t o m e p r i l a g o đ e n . T a k a v e k s p e r i m e n t i m a sljedeće faze: faza u t v r đ i v a n j a p o n a š a n j a n a t e m e l j n o j liniji p r i j e u v o đ e n j a n e z a v i s n e v a r i j a b l e , e k s p e r i m e n t a l n a f a z a ili f a z a k o n d i c i o n i r a n j a ( u v o đ e n j e n e z a v i s n e v a r i j a b l e ili p o s t u p k a ) , r e v e r z n a f a z a u t o k u k o j e j e n e z a v i s n a v a r i j a b l a i z o s t a v l j e n a r a d i k o n t r o l e n j e n o g e f e k t a n a p o n a š a n j e i k o n a č n o faza r e k o n d i c i o n i r a n j a ( p o n o v n o u v o đ e n j e nezavisne varijable). Nezavisne varijable su uvijek nagra de a s a m o izuzetno kazne. Skinnerova strategija eksperimentiranja prikazana j e n a s l i c i 2. Valja s p o m e n u t i da su S k i n n e r i ostali tim istraživanjima stvorili o g r o m n o z n a n j e k o j i m d a n a s r a s p o l a ž e m o u vezi s l j u d s k i m p o n a š a n j e m . V e ć i n a tih istraživanja objavljena je u posebnim časopisima namijenjenim objavljivanju rezultata eksperimenata s j e d n i m ispitanikom po takvim i sličnim nacrtima. T i s u č a s o p i s i J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l A n a l y s i s of B e h a v i o r i J o u r n a l of A p p l i e d A n a l y s i s of B e h a v i o r . Ako faze t a k v o g e k s p e r i m e n t a u k o j i m a n e m a n e z a v i s n e varijable (nagra đ i v a n j a , p o t k r e p l j i v a n j a ili k a ž n j a v a n j a ) o z n a č i m o s A, a f a z e u k o j i m a j e n e z a v i s n a v a r i j a b l a p r i s u t n a s B , o n d a se t a k a v n a č i n e k s p e r i m e n t i r a n j a m o ž e označiti slovima ABAB.
359
Mjerenje
operantnog
ponašanja
Najčešće korištena mjera nekog operantnog ponašanja je frekvencija n j e g o v a j a v l j a n j a ili brzina j a v l j a n j a t a k v o g p o n a š a n j a ili a k t a . T o s u , n a p r i m j e r , b r o j izgovorenih riječi u m i n u t i , b r o j p o k u š a j a itd. O s i m frekvencije pojavljivanja, o p e r a n t n i se p o d a c i p r i k a z u j u kumulativnim krivuljama i p r i k a z i m a . Ti su prikazi i krivulje p o g o d n i za očitavanje r a z l i k a i p r o m j e n a u brzini emitiranja n e k o g č i n a . Š t o j e t a k v a k r i v u l j a str mija, to je brzina e m i t i r a n j a n e k o g o p e r a n t n o g čina veća. O s i m t o g a , k o r i s t e s e krivulje stjecanja koje pokazuju porast i krivulje ekstinkcije k o j e p o k a z u j u p a d ili g a š e n j e n e k o g o p e r a n t n o g č i n a . Za dobivanje takvih p o d a t a k a koriste se b r o j n i i n s t r u m e n t i i sredstva registriranja. Rasporedi
potkrepljivani
a
I n s t r u m e n t a l n o ili o p e r a n t n o p o n a š a n j e o v i s i o p o t k r e p l j e n j u i o n o j e k l j u č n i p o j a m ili f a k t o r u t a k v o m k o n d i c i o n i r a n j u . Z b o g t o g a j e p o t k r e p l j e nju posvećena većina istraživanja. Na taj je način utvrđeno da je n a u č e n o ponašanje, njegov intenzitet, brzina stjecanja, brzina mijenjanja i brzina e k s t i n k c i j e o v i s n a o načinu i rasporedu n a koji se to p o n a š a n j e p o t k r e p l j u j e , n a g r a đ u j e ili o j a č a v a . Raspored potkrepljivan ja z n a č i p r a v i l o p o k o j e m s e n a g r a đ i v a n j e n a d o v e z u j e n a o d r e đ e n u v r s t u o p e r a n t n o g p o n a š a n j a ili n a n e k i o p e r a n t n i a k t . E k s p e r i m e n t o m j e u t v r đ e n o d a ti r a s p o r e d i s n a ž n o u t j e č u n a p r o m j e n u p o n a šanja i da od načina p o t k r e p l j i v a n j a u velikoj m j e r i ovise o s o b i n e ličnosti p o j e d i n c a o d n o s n o način n a koji se on p o n a š a . N a j j e d n o s t a v n i j i r a s p o r e d j e kontinuirano nagrađivanje ili potkrepljivanje. K o d t a k v o g r a s p o r e d a n a g r a d a ili p o t k r e p l j e n j e d a j e s e n a k o n s v a k o g i n s t r u m e n t a l n o g a k t a o d p o č e t k a k o n d i c i o n i r a n j a d o k r a j a . M e đ u t i m , u sva k o d n e v n o m ž i v o t u s e t a k a v r a s p o r e d n a g r a đ i v a n j a ili p o t k r e p l j e n j a n e j a v l j a č e s t o n i t i j e o n n a j e k o n o m i č n i j i . U s v a k o d n e v n o m ž i v o t u m n o g o j e č e š ć i slu č a j povremenog ili inter mit entnog p o j a v l j i v a n j a n a g r a d e ili p o t k r e p l j e n j a n a k o n n e k o g o p e r a n t n o g ili i n s t r u m e n t a l n o g č i n a . Z n a t a n d i o s o c i j a l n o g p o n a š a n j a č o v j e k a b i v a i n t e r m i t e n t n o ili p o v r e m e n o n a g r a đ i v a n ili k a ž n j a v a n . T a k o s t u d e n t više p u t a prolazi gradivo prije nego ga savlada, dijete više p u t a zove m a j k u prije nego m u se o n a odazove, m l a d i ć više p u t a m o r a ponoviti svoj p r i j e d l o g za b r a k p r i j e n e g o djevojka p r i s t a n e , z n a n s t v e n i k m o r a m n o g o p u t a p o n o v i t i p o k u s ili p o k u š a j e p r i j e n e g o u t v r d i n e k u č i n j e n i c u , p r a v i l o ili z a k o n . L j u d s k o j e p o n a š a n j e , p r e m a t o m e , povremeno nagrađivano. Sam je Skinner otkrio intermitentno nagrađivanje o n d a kada je m o r a o s a m izrađivati kuglice h r a n e koje su se t r e b a l e pojavljivati u njegovu a p a r a t u n a k o n što je š t a k o r p r i t i s n u o p o l u g u i k a d a n i j e i m a o v i š e d o v o l j n o h r a n e ( S k i n n e r , 1956). N a t a j s u n a č i n u v e d e n i i i s t r a ž e n i r a z l i č i t i rasporedi intermit entnog oja čavanja ili potkrepljivanja odnosno njihov utjecaj na instrumentalno pona šanje. I n t e r m i t e n t n o ili p o v r e m e n o p o t k r e p l j i v a n j e ili n a g r a đ i v a n j e m o ž e b i t i raspoređeno u vremenskim intervalima ili vremenu, a m o ž e b i t i z a v i s n o ili raspoređeno u odnosu na broj pokušaja ili instrumentalnih akata koje je p o j e d i n a c učinio. Ovaj drugi n a č i n i n t e r m i t e n t n o g p o t k r e p l j i v a n j a čini omjerne rasporede p o t k r e p l j i v a n j a , a p r v i č i n i intervalne rasporede potkrepljiva360
n j a . I n t e r v a l n i i o m j e r n i r a s p o r e d i p o t k r e p l j i v a n j a m o g u b i t i fiksni ili nepra vilni. N a t a j n a č i n i m a m o č e t i r i t e m e l j n a r a s p o r e d a p o t k r e p l j i v a n j a : r a s p o r e d fiksnog omjera, r a s p o r e d nepravilnog omjera, r a s p o r e d fiksnog intervala i r a s p o r e d nepravilnog intervala. P o t k r e p l j i v a n j e p r e m a r a s p o r e d u fiksnog o m j e r a postoji o n d a , k a d a se n a g r a d a ili p o t k r e p l j e n j e d a j e s a m o n a k o n š t o j e i s p i t a n i k u č i n i o o d r e đ e n b r o j i n s t r u m e n t a l n i h a k a t a ili č i n a . T a k o s e m o ž e n a g r a đ i v a t i s v a k i d r u g i , s v a k i p e t i , s v a k i p e t n a e s t i ili s v a k i s t o t i p o k u š a j p o b i l o k o j e m d r u g o m r a s p o r e d u i o m j e r u . R a s p o r e d fiksnog o m j e r a izaziva vrlo visoke frekvencije poja v l j i v a n j a i n s t r u m e n t a l n o g č i n a j e r u k u p n a v e l i č i n a n a g r a d e ili p o t k r e p l j e n j a je p r o p o r c i o n a l n a b r o j u takvih a k a t a . Z b o g toga j e taj r a s p o r e d vrlo efikasan za s t j e c a n j e i u p r a v l j a n j e p o n a š a n j e m i vrlo r a š i r e n u l j u d s k o m d r u š t v u . T a k o su mnogi radnici plaćeni po k o m a d i m a koje izrade, trgovci p r e m a u t r š k u u p r o d a j i itd. N a g r a đ i v a n j e p r e m a u č i n k u j e p r i m j e r kondicioniranja p r e m a r a s p o r e d u f i k s n o g o m j e r a . Ali i m n o g e d r u g e a k t i v n o s t i i n a g r a d e p o v e z a n e su n a taj način. T a k o sveučilišni nastavnici t r e b a j u objaviti o d r e đ e n broj r a d o v a d a b i n a p r e d o v a l i u z v a n j u , č i n o v n i c i ili v o j n i c i p r o v e s t i o d r e đ e n b r o j g o d i n a d a b i n a p r e d o v a l i ili d o b i l i v e ć u p l a ć u , s u c i t r e b a j u r i j e š i t i o d r e đ e n b r o j slučajeva da bi zaradili plaću, liječnici obraditi o d r e đ e n b r o j bolesnika itd. P r o š i r e n o s t ovog r a s p o r e d a i n s t r u m e n t a l n o g k o n d i c i o n i r a n j a s a m a p o sebi pokazuje da je to efikasan način upravljanja i kontroliranja o p e r a n t n o g pona šanja ljudi. K a d a b r o j p o t r e b n i h p o k u š a j a ili i n s t r u m e n t a l n i h a k a t a v a r i r a i n i j e s t a l a n , o n d a s e k o n d i c i o n i r a n j e o d v i j a n a o s n o v i nepravilnog ili varijabilnog omjera o k o n e k e s r e d n j e v r i j e d n o s t i . N a p r i m j e r , u p r o s j e k u se n a g r a đ u j e svaki de seti i n s t r u m e n t a l n i a k t , ali n a g r a d a m o ž e slijediti već n a k o n j e d n o g takvog a k t a a m o ž e se pojaviti tek n a k o n s t o t i n u takvih a k a t a . Taj r a s p o r e d nagra đ i v a n j a u v j e t u j e i k o d l j u d i i k o d ž i v o t i n j a ekstremno visoke i konstantne brzine instrumentalnih akata, j e r p o j e d i n a c n i k a d a ne zna k a d će n a g r a d a uslijediti. Najtipičniji p r i m j e r takvog raspoređivanja nagrade kod ljudi jesu i g r e n a s r e ć u ili k o c k a n j e . N a t o m s u n a č e l u t a k v e i g r e i u s p o s t a v l j e n e i p o t o m n a č i n u p o t k r e p l j i v a n j a funkcioniraju razni a p a r a t i za kockanje. Ti su strojevi tako konstruirani da pružaju n a g r a d u (novac) n a k o n točno određenog broja p o k u š a j a ( u b a c i v a n j a n o v c a , p o v l a č e n j a r u č i c e i si.) a l i s e n i k a d a n e z n a k a d ć e se t o d o g o d i t i . S l i č n a j e s i t u a c i j a u p r o d a v a č a k o j i n u d i n e k u r o b u p o ku ć a m a . Ti l j u d i z n a j u d a š t o više k u ć a o b i đ u , više ć e r o b e p r o d a t i , ali n i k a d a ne znaju k a d će k u c a n j e na vrata biti n a g r a đ e n o . Takva vrsta nagrađivanja d o v o d i d o ponašanja koje je vrlo trajno i uporno i koje je zbog toga otporno na ekstinkciju i gašenje. To objašnjava u p o r n o s t s k o j o m ljudi igraju igre n a s r e ć u i k o j o m se o d l i k u j u svi oblici p o n a š a n j a i o s o b i n e n j i h o v e ličnosti k o j e su naučene i razvijene takvim postupcima i rasporedima potkrepljivanja. K a d s e n a g r a d a ili k a z n a p r u ž a u v i j e k t e k n a k o n i s t e k a o d r e đ e n o g v r e m e n a , o n d a j e b r o j p o k u š a j a ili i n s t r u m e n t a l n i h a k a t a k o j e p o j e d i n a c č i n i u t o m v r e m e n s k o m i n t e r v a l u bez značenja za pojavljivanje potkrepljenja. Tako, n a p r i m j e r , n a g r a d a s e m o ž e p o j a v l j i v a t i s v a k i h p a r s e k u n d i ili s v a k i h p a r m i n u t a bez obzira koliko je pokušaja dolaženja do nagrade u tom v r e m e n s k o m r a z d o b l j u p o j e d i n a c u č i n i o . P r i m j e r t a k v o g r a s p o r e d a k o n d i c i o n i r a n j a ili n a građivanja i m a m o kod radnika koji su plaćeni po v r e m e n u provedenom na r a d u . Izvještaji m n o g i h institucija t a k o đ e r su vezani za v r i j e m e itd. Ponaša nje koje se razvija p o d t a k v i m uvjetima nagrađivanja sasvim je različito od
361
p o n a š a n j a k o j e se razvija n a g r a đ i v a n j e m p o o m j e r u . R e c i m o , životinja u Skinn e r o v o j kutiji s a m o p o v r e m e n o p r i t i š ć e p o l u g u za d o b i v a n j e h r a n e , a n a g l o ubrzava pritiskanje tek pri završetku intervala kad h r a n u treba »uhvatiti«, a n a k o n toga b r o j p o k u š a j a se opet naglo smanjuje. Slično j e p o n a š a n j e i slične su osobine i karakteristike učenja đ a k a i studenata koji uče prije ispita a i n a č e n e . Z a o v o k o n d i c i o n i r a n j e k a r a k t e r i s t i č n a j e pauza nakon dobivanja nagrade. Ako j e r a z m a k i z m e đ u d v a r o k a za polaganje ispita velik, a p r v i j e u p r a v o p r o š a o , s t u d e n t i se o s j e ć a j u »umorni« za učenje j e r će j o š d u g o t r e b a t i d o k d o đ e sljedeći r o k n a g r a đ i v a n j a . T a k o se osjećaju i drugi koji s u plaćeni mjesečno. Konačno, četvrti raspored intermitentnog nagrađivanja jest nagrađivanje u n e p r a v i l n i m v r e m e n s k i m i n t e r v a l i m a . O v d j e se n a g r a d a p o j a v l j u j e u razli čitim v r e m e n s k i m intervalima koje nije moguće unaprijed predvidjeti. Pro sječni v r e m e n s k i r a z m a k za veći b r o j takvih p o t k r e p l j e n j a m o ž e biti fiksan, ali p o j e d i n a č n e n a g r a d e m o g u uslijediti n a k o n vrlo različitih v r e m e n s k i h perioda. I ovdje, kao i kod p r e t h o d n o g rasporeda, nagrađivanje je isključivo f u n k c i j a v r e m e n a a n e p o k u š a j a ili i n s t r u m e n t a l n i h a k a t a , a l i j e n e o p h o d n o d a se j e d a n i n s t r u m e n t a l n i a k t p o d u d a r a s v r e m e n o m u k o j e m se n a g r a d a daje, a to je n e m o g u ć e predvidjeti unaprijed. Tako nagrada može uslijediti n a k o n p e t ili n a k o n p e t n a e s t m i n u t a i s l i č n o . I s p i t i v a n j a n a ž i v o t i n j a m a s u pokazala da je brzina izvođenja instrumentalnog akta to veća što je kraće prosječno vrijeme pojavljivanja nagrade. Katkada takav raspored potkreplji vanja dovodi do stabilnog emitiranja instrumentalnog čina, bez obzira ne pro sječno vrijeme pojavljivanja nagrade. Ponašanje koje je naučeno u takvim u v j e t i m a n a g r a đ i v a n j a v r l o j e stabilno u vremenu i otporno na ekstinkciju ili gašenje, j e r o r g a n i z a m n i k a d a n e z n a k a d a će se slijedeće p o t k r e p l j e n j e dogo diti. P o t k r e p l j e n j a k o j a s u v r e m e n s k i varijabilno r a s p o r e đ e n a t a k o đ e r su česta u s v a k o d n e v n o m životu ljudi. Recimo, roditelji s v r e m e n a na yrijeme n a g r a đ u j u ili p o h v a l j u j u d j e c u . D i j e t e ć e s e i z m e đ u d v i j e t a k v e n a g r a d e ili p o h v a l e p o n a š a t i i dalje »pristojno« j e r n i k a d a ne zna k a d će p o n o v n o biti nagrađeno. Učenici koje nastavnici ispituju od zgode do zgode u nepredvidlji vim razmacima prisiljeni su da stalno uče i prate nastavu. Njihovo je pona šanje sasvim d r u k č i j e od onih u č e n i k a koji znaju kad će biti pitani o d n o s n o koji rade po r a s p o r e d u fiksnih v r e m e n s k i h intervala nagrađivanja i oni će imati drukčije osobine ličnosti. Vrste
nagrada
i
kazni
S k i n n e r , k a o i svi učenja, razlikuje dvije kazni. Prvu vrstu čine v r s t u č i n e sekundarne
suvremeni psiholozi koji proučavaju učenje i teoretici v r s t e p o t k r e p l j e n j a ili n a g r a d a o d n o s n o d v i j e v r s t e primarna potkrepljenja, nagrade ili kazne, a drugu nagrade, potkrepljenja ili kazne.
P r i m a r n e n a g r a d e ili k a z n e j e s u o n e k o j e i m a j u i n h e r e n t n u o s o b i n u p o j a č a v a n j a ili s m a n j i v a n j a n e k o g i n s t r u m e n t a l n o g p o n a š a n j a . T i o b j e k t i , s i t u a c i j e ili p o s t u p c i n a p r i r o d a n , u r o đ e n ili n e n a u č e n n a č i n u t j e č u n a o p e r a n t n e akte. Oni, p r e m a t o m e , djeluju na p o n a š a n j e bez p r e t h o d n o g uparivanja s n e k i m d r u g i m n a g r a d a m a . T a k o j e , n a p r i m j e r , h r a n a p r i r o d n a n a g r a d a glad n o m o r g a n i z m u i o n a će s n a ž n o utjecati n a njegovo i n s t r u m e n t a l n o p o n a š a n j e b e z i k a k v a u č e n j a ili u p a r i v a n j a s n e č i m d r u g i m . O p ć e n i t o m o ž e m o r e ć i d a k a r a k t e r p r i m a r n e , n e n a u č e n e n a g r a d e ili p o t k r e p l j e n j a i m a j u o n i o b j e k t i ili situacije koji su povezani s biološkim funkcioniranjem organizma. Isto t a k o 362
k a r a k t e r p r i m a r n e k a z n e i m a j u o n i o b j e k t i ili s i t u a c i j e k o j e s u p o v e z a n e s biološkim funkcioniranjem organizma. Prvi objekti i situacije o m o g u ć u j u , a drugi sprečavaju normalno biološko funkcioniranje. S e k u n d a r n e n a g r a d e ili k a z n e s u o n i o b j e k t i ili s i t u a c i j e k o j e s u k a r a k t e r n a g r a d e ili k a z n e s t e k l e p r o c e s o m k o n d i c i o n i r a n j a ili u v j e t o v a n j a n a o s n o v i p r i m a r n i h o d n o s n o k r o z u p a r i v a n j e s p r i m a r n i m k a z n a m a i n a g r a d a m a . Se k u n d a r n e su n a g r a d e i k a z n e stečene, dakle, u t o k u individualnog života, isku stva i učenja. N e u t r a l n i o b j e k t i ili s i t u a c i j e m o g u s t e ć i k a r a k t e r s e k u n d a r n e n a g r a d e ili k a z n e n a o s n o v i k l a s i č n o g k o n d i c i o n i r a n j a ( k a k o j e t o p o k a z a o P a v l o v k o j i j e p r v i i o t k r i o p r i m a r n e i s e k u n d a r n e n a g r a d e ) ili k r o z p r o c e s i n s t r u m e n t a l nog kondicioniranja, k a k o j e to p o k a z a o Skinner. L j u d s k o p o n a š a n j e u d r u š t v e n o j organizaciji nalazi se p o d kontrolom sekundarnih ili naučenih nagrada i kazni. T e n a g r a d e u p r a v l j a j u p o n a š a n j e m . T a k o R e y n o l d s (1968) k a ž e : » Z n a č k a n e k o g b r a t s t v a , b e s m i s l e n a u n e k o m ranijem dobu, potkrepljuje p o n a š a n j e nekog tinejdžera. Glas g o s p o d a r a ne kog psa, neefikasan na početku počinje potkrepljivati ponašanje tog psa. Burzovni izvještaji, koji su bili liste glupih brojeva, počinju p o t k r e p l j i v a t i p o n a š a n j e n e k o g i n v e s t i t o r a « ( R e y n o l d s , 1968, s t r . 5 1 ) . Sekundarne nagrade i kazne zadržavaju svoju sposobnost kondicionira nja i k o n t r o l i r a n j a p o n a š a n j a sve dotle d o k su p o v e z a n e s p r i m a r n i m k a k o je to p o k a z a o j o š Pavlov n a p o d r u č j u klasičnog u v j e t o v a n j a . Čim se ta asocija cija izgubi, s e k u n d a r n a pozitivna i negativna p o t k r e p l j e n j a gube svoju spo sobnost reguliranja ponašanja. P o j e d i n a d r u š t v a i p o j e d i n e k u l t u r e ili c i v i l i z a c i j e i m a j u r a z l i č i t e v r s t e sekundarnih nagrada i kazni koje su postale efikasne i koje kontroliraju i modificiraju ponašanja. U z a p a d n i m civilizacijama uloga takvih n a g r a d a i kazni je vrlo velika p a je i b r o j i vrsta s e k u n d a r n i h n a g r a d a i kazni velik. T a k o s e u t i m d r u š t v i m a g o t o v o n i k a d a n e k o r i s t e ili n e j a v l j a j u p r i m a r n a p o t k r e pljenja kao što su hrana, voda, seks i druga u upravljanju p o n a š a n j e m ljudi, već gotovo isključivo s e k u n d a r n a . Vjerojatno najčešća i najraširenija vrsta sekundarnog potkrepljenja jest novac. Novac kontrolira i regulira ogroman broj ljudskih aktivnosti a da sam p o sebi n e m a n i k a k v e intrinzične vrijednosti. Njegova snaga reguliranja pona š a n j a p r o i s t e k l a j e iz n e p r e k i d n o g u p a r i v a n j a s p r i m a r n i m n a g r a d a m a . T a k o se za n o v a c m o ž e d o b i t i i h r a n a i p i ć e i s e k s i k u ć a i t o p l i n a i u g o d a i s i g u r n o s t i položaj. U g l a v n o m , sve v r s t e p r i m a r n i h i s e k u n d a r n i h n a g r a d a . Onoga tre n u t k a k a d n o v a c izgubi t u v e z u s p r i m a r n i m n a g r a d a m a ( k a o u s l u č a j u infla cije) n j e g o v a s p o s o b n o s t m o t i v i r a n j a i r e g u l i r a n j a p o n a š a n j a se s m a n j u j e od nosno nestaje kao što je to slučaj sa svakom d r u g o m s e k u n d a r n o m n a g r a d o m . O s i m n o v c a k o j i se k a o s e k u n d a r n a n a g r a d a p o j a v l j u j e u s v a k o m civilizi r a n o m d r u š t v u , u takvim se d r u š t v i m a javljaju i d r u g e vrste s e k u n d a r n i h n a g r a d a k o j i m a se k o n d i c i o n i r a j u članovi takvih d r u š t a v a . T o su p r i m j e r i c e zakoni, p r i z n a n j a , o d l i k o v a n j a , položaji, p u b l i c i t e t itd. Velik dio tzv. »društve n i h a k t i v n o s t i « s a s t o j i s e u s t j e c a n j u ili m e đ u s o b n o m p o t k r e p l j i v a n j u , t j . kondicioniranju sekundarnim nagradama. Kad takve sekundarne nagrade izgube vezu s p r i m a r n i m a ( k a d se n a osnovi n j i h n e m o ž e dobiti h r a n a , piće i z a d o v o l j i t i o s t a l e b i o l o š k e p o t r e b e ) o d n o s n o k a d i z g u b e v e z u s d r u g i m se k u n d a r n i m n a g r a d a m a (kao što je to slučaj u iznenadnim d r u š t v e n i m preokre tima), one gube sposobnost utjecanja i reguliranja ljudskog ponašanja. 363
O g r o m a n je doprinos Pavlova, Watsona, Skinnera i drugih psihologa što su dokazali postojanje s e k u n d a r n i h nagrada i kazni, što su otkrili zakonitosti njihova nastajanja i njihovu važnost za razumijevanje ljudskog ponašanja. U m j e s t o maglovitih, mitoloških, religioznih i antropomorfističkih objašnjenja time je, po m o m mišljenju, stvoreno realno i pravo tumačenje ljudskog pona š a n j a i o m o g u ć e n o d a p s i h o l o g i j a b u d e e g z a k t n a z n a n o s t i d a se n a egzaktan način bavi relevantnim aspektima ljudskog ponašanja, te n a taj n a č i n prido n e s e d a ljudi d o b i j u p r a v u sliku o s a m i m a sebi lišenu svih p r i j e s p o m e n u t i h obilježja i n a t r u h a . Fenomen
generalizacije
podražaja
i
odgovora
Generalizaciju odgovora e k s p e r i m e n t a l n o je ispitao i dokazao Pavlov na p o d r u č j u klasičnog u v j e t o v a n j a . Taj j e f e n o m e n vrlo z n a č a j a n za razumije vanje l j u d s k o g i životinjskog p o n a š a n j a . On se, k a k o je p o z n a t o , sastoji u t o m e d a se u v j e t n i o d g o v o r n e p o j a v l j u j e s a m o u vezi s u v j e t n i m p o d r a ž a j e m koji j e k o r i š t e n u t o k u k o n d i c i o n i r a n j a , već se pojavljuje i o n d a k a d a se j a v e p o d r a ž a j i koji su s a m o slični u v j e t n o m , a koji u o p ć e nisu bili k o r i š t e n i za kondicioniranje. T a k o će n a k o n kondicioniranja zjenica reagirati i n a zvukove koji su slični o n o m koji j e k o r i š t e n za k o n d i c i o n i r a n j e , a u v j e t n a e m o c i j a j a v i t će se i u vezi s o b j e k t i m a koji su slični o b j e k t u koji j e k o r i š t e n za uvje tovanje te e m o c i j e ( W a t s o n ) . S k i n n e r je d o k a z a o p o s t o j a n j e tog f e n o m e n a i na p o d r u č j u instrumental n o g k o n d i c i o n i r a n j a . I t u v r i j e d e gradijenti generalizacije koji pokazuju da je j a č i n a u v j e t n o g o d g o v o r a ili i n s t r u m e n t a l n o g p o n a š a n j a t o m a n j a , š t o j e o d r e đ e n a s i t u a c i j a r a z l i č i t i j a o d o n e n a k o j u j e t a j o d g o v o r ili t o p o n a š a n j e b i l o uvjetovano. U životu ni j e d n a s i t u a c i j a nije p o t p u n o j e d n a k a n e k o j r a n i j o j , ali m o ž e b i t i s l i č n a u v e ć o j ili m a n j o j m j e r i . Z b o g t o g a t a k v e s i t u a c i j e , k o j e s u r a z l i č i t e od originalne koja je kondicionirala neko operantno ponašanje, m o g u u s p r k o s t o m e d j e l o v a t i p o t k r e p l j u j u ć e b i l o p o z i t i v n o ili n e g a t i v n o i i z a z i v a t i i n s t r u m e n t a l n o ponašanje. T a k o će i različite vrste s e k u n d a r n i h n a g r a d a koje nisu d i r e k t n o bile asocirane s p r i m a r n i m a ipak djelovati p o t k r e p l j u j u ć e zbog svoje sličnosti s o n i m s e k u n d a r n i m n a g r a d a m a koje su bile d i r e k t n o u p a r i v a n e s p r i m a r n i m a i na taj način stekle svoju sposobnost upravljanja ponašanjem. P o j a v a ili f e n o m e n g e n e r a l i z a c i j e o d g o v o r a n a z i v a s e u S k i n n e r o v o j p s i hologiji i indukcija. P o j a v u g e n e r a l i z a c i j e o d g o v o r a ili i n d u k c i j u m o ž e m o z a p a z i t i n a s v a k o m k o r a k u . Dijete k o j e s u n a u č i l i d a se u kući p o n a š a p r i s t o j n o , n a s t o j a t će se ponašati pristojno i u drugoj kući. Djevojka koju je seksualno napao neki m l a d i ć , m o ž e s v o j u n e u g o d u , s t i d ili n e p r i j a t e l j s t v o g e n e r a l i z i r a t i n a s v e m l a d i ć e ili č l a n o v e s u p r o t n o g s p o l a . N a t a j n a č i n n a s t a j u i g e n e r a l i z i r a n i o b l i c i p o n a š a n j a p r e m a p r i p a d n i c i m a neke rase, nacije, vjere itd. Takvi generalizi rani oblici ponašanja n a s t a j u n a o s n o v i generalizacije jednog jedinog iskustva s j e d n i m j e d i n i m p r i p a d n i k o m t a k v e s k u p i n e . Ako j e to i s k u s t v o bilo pozi t i v n o , o n d a se o n o k a o t a k v o g e n e r a l i z i r a n a sve, a isto se d o g a đ a i s n e g a t i v n i m i s k u s t v i m a . T a k v a g e n e r a l i z i r a n a p o n a š a n j a n a z i v a m o predrasudama ili stereotipima. Predrasude i stereotipi nastaju, p r e m a tome, na osnovi fenomena generalizacije podražaja. N e k i s u p o d r a ž a j i ili s i t u a c i j e , o d n o s n o e f e k t i , o s o b i t o v e z a n i z a f e n o m e n g e n e r a l i z a c i j e i u vezi s n j i m a se j a v l j a g e n e r a l i z a c i j a š i r o k o g s p e k t r a . S k i n n e r 364
(1953) n a v o d i n a p r i m j e r d a t a k v a o b i l j e ž j a i m a j u sekundarna potkrepljenja k o j a n a z i v a m o p a ž n j o m , o d o b r a v a n j e m , p r i v r ž e n o š ć u ili p o d v r g a v a n j e . T e s e k u n d a r n e p o t k r e p l j i v a č e S k i n n e r n a z i v a ( k a o i n o v a c ) socijalnim, j e r se osnivaju i uključuju n a ponašanju drugih. Tako, na primjer, djeca su često b u č n a , n e m i r n a , p o s t a v l j a j u s m i j e š n a p i t a n j a , p o n a š a j u se n a č u d a n način, p r e k i d a j u s t a r i j e , » d o s a đ u j u « , »izvode«, n a t e ž u se s d r u g i m a , m o k r e u krevet, trgaju stvari i slično s a m o zbog toga da p r i v u k u pažnju na sebe. Pažnja druge o s o b e k o j a je z n a č a j n a za dijete (ovdje se m o ž e m o sjetiti Rogersa) k a o što su r o d i t e l j i , n a s t a v n i c i ili o s o b e k o j e v o l i , z n a č i d j e l o t v o r n u i k a o š t o v i d i m o v r l o g e n e r a l i z i r a n u s e k u n d a r n u n a g r a d u k o j a m o ž e r e g u l i r a t i i k o n t r o l i r a t i veliki dijapazon p o n a š a n j a ne s a m o djece već i odraslih. Priznanja znače još snažnije generalizirane potkrepljivače. Žene provode m n o g o v r e m e n a p r e d o g l e d a l o m u r e đ u j u ć i svoj izgled, o b l a č e se, š m i n k a j u , b o j e n o k t e i s l i č n o , u n a d i d a ć e i z a z v a t i n e k i o d o b r a v a j u ć i p o g l e d ili g e s t u nekoga do koga im je stalo. Mladići se takmiče i polaze n a razna natjecanja s n a d o m da će dobiti n e k o priznanje u obliku značke, medalje, p e h a r a i slično ili d a ć e d o b i t i p r i z n a n j e o d r o d i t e l j a , n a s t a v n i k a , v o đ e , k o m a n d a n t a i t d . D o b r e ocjene u školi dovode do priznanja, a loše do averzivnih posljedica. Zbog toga su one (bar n e k a d a ) bile snažno sredstvo kontroliranja i potkrepljivanja ponašanja učenika. U suvremenoj psihološkoj literaturi nalazimo rezultate b r o j n i h e k s p e r i m e n a t a u k o j i m a j e d o k a z a n o da se p o n a š a n j e n e k o g čovjeka može instrumentalno kondicionirati i dovesti pod kontrolu i jednostavnim g l a s o v i m a ili r i j e č i m a k a o š t o s u » d a , d a « , » t a k o , t a k o « , » i s t i n a « , » o d l i č n o « , »baš, tako« i sličnim. Po m o m mišljenju j e d n a je funkcija govora i razgovora među ljudima upravo njihovo međusobno kondicioniranje. Kako eksperimenti p o k a z u j u , p o j e d i n c i k o j e se t a k v i m r i j e č i m a k o n d i c i o n i r a n i s u toga svjesni. Oni u o p ć e n e z a m j e ć u j u d a se n j i h o v o p o n a š a n j e m i j e n j a . Z b o g v r l o v e l i k e g e n e r a b i l n o s t i S k i n n e r (1953) o p r a v d a n o s m a t r a s e k u n darna potkrepljenja snažnim regulatorima i kontrolorima ljudskog ponašanja. M e đ u t i m , z a s v a k o g p o j e d i n c a s e k u n d a r n a p o t k r e p l j e n j a , b i l o p o z i t i v n a ili averzivna su plod njegova individualnog puta kondicioniranja i zato ono što p r e d s t a v l j a j a k p o t i c a j i v e l i k u n a g r a d u z a j e d n o g , m o ž e z a d r u g o g a b i t i sa svim beznačajno. Diskriminacija
(razlikovanje)
podražaja
Već je Pavlov na p o d r u č j u klasičnog kondicioniranja eksperimentalno p o k a z a o i i s p i t a o f e n o m e n diskriminacije podražaja i istakao njegovu važnost za n o r m a l n o p o n a š a n j e i za n e u r o t i č n o p o n a š a n j e . Prevelika generalizacija p o d r a ž a j a znači n e p r i l a g o đ e n o p o n a š a n j e , j e r se u v j e t n i ili i n s t r u m e n t a l n i o d g o v o r p o j a v l j u j e i u s i t u a c i j a m a u k o j i m a j e p o trebno postupati n a drugačiji način. Zbog toga je učenje diskriminiranja podražaja neobično važno za adaptivno ponašanje, osobito kod ljudi. D i s k r i m i n a c i j a p o d r a ž a j a se uči t a k o d a se p o t k r e p l j e n j e daje u prisut n o s t i o d r e đ e n i h p o d r a ž a j a , a n e u p r i s u t n o s t i d r u g i h p o d r a ž a j a ili t a k o d a n e k i p o d r a ž a j i dovode d o pozitivnih a drugi d o negativnih efekata. T a k v i m je po s t u p k o m Pavlov n a u č i o p s e da razlikuju i vrlo m a l e razlike u visini t o n a odno sno da razlikuju k r u g od elipse. Istu je strategiju učenja koristio Skinner na području operantnog pona š a n j a i p o k a z a o d a se i i n s t r u m e n t a l n i m k o n d i c i o n i r a n j e m m o ž e naučiti diskri365
minirati podražaje. Diskriminativne s p o s o b n o s t i su, p r e m a tome, individualnog u č e n j a i o n e se razlikuju o d p o j e d i n c a do pojedinca.
rezultat
Diskriminacija podražaja naročito je važna u socijalnim situacijama. Tako se m a l o dijete uči k a k o razlikovati p o n a š a n j a k o j a d o v o d e d o n a g r a d a , po h v a l a ili o d o b r a v a n j a o d r a s l i h o d n o s n o d o n e o d o b r a v a n j a . Č o v j e k u č i r a z l i kovati o g r o m a n b r o j najrazlicitijih signala i znakova. S m i s a o tih znakova i signala uči se i razvija, p r e m a t o m e , kroz p r o c e s i n s t r u m e n t a l n o g kondicioni ranja. Diskriminacija podražaja n a m omogućuje anticipaciju vrste potkre p l j e n j a k o j a m o ž e p r o i z l a z i t i iz n e k o g i n s t r u m e n t a l n o g a k t a . T a k o s u n e k i p o d r a ž a j i s v e ć o m ili m a n j o m v j e r o j a t n o š ć u p o v e z a n i s m o g u ć i m n e g a t i v n i m posljedicama (recimo crveno svjetlo na križanju), a neki drugi su povezani s m o g u ć i m pozitivnim posljedicama (zeleno svjetlo na križanju). Z d r a v a l i č n o s t ili z d r a v o p o n a š a n j e p r o i z l a z i i r a z v i j a s e n a o s n o v i d j e l o vanja i procesa generalizacije podražaja i procesa diskriminacije podražaja. T o je, u o s t a l o m , p o k a z a o već i Pavlov. Za p o n a š a n j e koje je pod k o n t r o l o m diskriminativnih podražaja k a ž e m o d a j e p o d kontrolom podražaja. T o s u o n i p o d r a ž a j i k o j i n a j a v l j u j u ili p r i p r e m a j u određene konzekvence koje će nastupiti a k o dođe do nekog instrumen talnog akta. Cjelokupno ljudsko operantno ponašanje je pod kontrolom podražaja. T a k o , da n a v e d e m o j o š koji p r i m j e r , zvonjenje telefona p r e d s t a v l j a signal koji najavljuje da ć e m o n a k o n podizanja slušalice čuti nečiji glas. Razgovor s dru gim l j u d i m a znači t a k o đ e r j e d n u v r s t u d i s k r i m i n a t i v n i h p o d r a ž a j a , j e r se n a osnovi onoga što n a m netko kaže m o g u regulirati vlastite akcije u odnosu na n e k e p o s l j e d i c e . P o n a š a n j e d r u g o g č o v j e k a ili l j u d i p r e d s t a v l j a n a j č e š ć e s k u p d i s k r i m i n a t i v n i h p o d r a ž a j a (djevojka koja se privija uz mladića znači za njega drugačiji skup podražaja od djevojke koja nastoji ostati na pristojnoj udaljenosti od njega). A k o j e n e k o p o n a š a n j e p o d prevelikom kontrolom podražaja ili pod ne adekvatnom kontrolom, otežavat će izvršavanje o d r e đ e n i h i n s t r u m e n t a l n i h a k a t a koji bi mogli i m a t i pozitivne i p o t k r e p l j u j u ć e posljedice za p o j e d i n c a . F o x (1966) n a v o d i j e d a n p r i m j e r t a k v a p o n a š a n j a . T o j e p r i m j e r s u č e n j e m fizike k o d j e d n o g s t u d e n t a n e k o g koledža. Taj j e s t u d e n t p o k u š a v a o učiti fiziku n a različitim m j e s t i m a , u različita d o b a i u različitim p r i l i k a m a . N a taj je način uvijek bio pod utjecajem i k o n t r o l o m podražaja koji su interferirali s njegovim u č e n j e m . Ni j e d n a situacija i p o d r a ž a j n i s u n a taj način m o g l e postati povezane s u č e n j e m . Da bi p o n a š a n j e u č e n j a tog s t u d e n t a doveo p o d efektivnu k o n t r o l u podražaja. Fox je razvio sljedeći p r o g r a m operantnog kon dicioniranja: N a k o n p r e d a v a n j a iz f i z i k e s t u d e n t j e i m a o p a u z u o d 9 d o 10 s a t i . U 10 s a t i t r e b a o j e poći u k n j i ž n i c u i z a p o č e t i u č e n j e fizike. S t u d e n t j e to i r a n i j e p o k u š a v a o , ali u t o m e n i j e u s p i j e v a o . P o z n a t o j e d a se u t a k v i m s i t u a c i j a m a j a v l j a o d r e đ e n a neugoda i da je čovjek u takvoj situaciji sklon sanjarenju, gubljenju misli i d r u g i m s m e t n j a m a . Fox j e o v o m s t u d e n t u s u g e r i r a o d a u t a k v o m slu č a j u n a p u s t i u č e n j e , o d e s p r i j a t e l j i m a n a k a v u ili d a s e b a v i o n i m š t o m u j e ugodno (potkrepljenje). Postavio m u je samo jedno malo ograničenje — prije n e g o n a p u s t i u č e n j e t r e b a p r o č i t a t i b a r j e d n u s t r a n i c u t e k s t a iz f i z i k e ili r i j e šiti n a j l a k š i z a d a t a k koji m u j e b i o z a d a n . S v a k o g s l j e d e ć e g d a n a od n j e g a j e tražio da p r o č i t a j e d n u s t r a n i c u više negoli d a n prije. S t u d e n t je p o s t e p e n o n a u č i o da n a taj n a č i n p r o v o d i cijeli j e d a n s a t učeći fiziku. T j e d a n d a n a n a k o n 366
toga fiziku j e zamijenio d r u g i m p r e d m e t o m koji j e b i o povezan s j e d n o m dru g o m p r o s t o r i j o m i s j e d n i m d r u g i m v r e m e n o m , a n a k o n toga se isto ponovilo s drugim predmetima tako da je na kraju student provodio dnevno po jedan sat učeći svaki predmet. Ti s u p o s t u p c i i p r o g r a m i F o x a u sebi uključivali n e k a n a č e l a o p e r a n t n o g uvjetovanja. Fox je od studenta najprije tražio d a maksimalno iskoristi po d r a ž a j e koji s u m u bili d o s t u p n i . Z a t i m , s u g e r i r a o m u j e t a k v o p o n a š a n j e k o j e j e o m o g u ć a v a l o izbjegavanje negativnih ili averzivnih podražaja u situaciji učenja (mogućnost da prekine učenje i da ode s prijateljima n a kavu odnosno da stječe n e k a druga pozitivna potkrepljenja). Zahtjev da svaki d a n pročita jednu s t r a n i c u više temelji se n a S k i n n e r o v u n a č e l u oblikovanja p o n a š a n j a (vidi d a l j e u t e k s t u ) . Z a k o n d i c i o n i r a n j e j e k o r i š t e n r a s p o r e d f i k s n o g o m j e r a nagrađivanja (nakon toliko i toliko strana uslijedilo bi pozitivno potkrepljenje-napuštanje situacije učenja) pri č e m u se taj omjer postepeno povećavao. R a s p o r e d i o m j e r n o g nagrađivanja dovode, k a k o s m o t o već rekli, d o takvog instrumentalnog ponašanja koje je vrlo otporno n a ekstinkciju. Naposljetku, korišteno je i načelo kontrole podražaja, j e r je učenje vezano uz stalni sklop p o d r a ž a j a (ista p r o s t o r i j a i isto vrijeme učenja).
Efekti
kažnjavanja
T h o r n d i k e j e s m a t r a o d a s u n a g r a d e i k a z n e p o d j e d n a k o efikasne ali d a djeluju u s u p r o t n o m smjeru. Kasnije je došao do zaključka (na osnovi ekspe rimenata) d a su kazne m a n j e efikasne o d nagrada. Skinner isto t a k o misli (također n a osnovi eksperimentalnih istraživanja). Prema Skinneru jedan znatan dio ljudskog ponašanja pod kontrolom je pozitivnih p o t k r e p l j e n j a , ali j e j o š uvijek velik dio p o d k o n t r o l o m averzivnih podražaja, a to su oni koji s u bolni, neugodni, zazorni o d n o s n o koji izazivaju tjeskobu povezanu s izvođenjem određenih akata. Skinner
kažnjavanje
razlikuje
dvije
i negativno
osnovne
metode
averzivne
kontrole
ponašanja:
potkrepljenje.
K a z n a ili k a ž n j a v a n j e j e s v a k i a v e r z i v a n p o d r a ž a j ili d o g a đ a j p o s l j e d i c a k o j a s l i j e d i ili z a v i s i o d n e k o g o p e r a n t n o g č i n a .
odnosno
K a z n a i kažnjavanje se koriste k a o sredstva za k o n t r o l u p o n a š a n j a u svim d r u š t v i m a . T a k o r o d i t e l j i k a t k a d a fizički k a ž n j a v a j u d j e c u , a n e k a d a s u t o o b i l n o činili i u č i t e l j i i n a s t a v n i c i . Ali o s i m f i z i č k i h k a z n i p o s t o j i i č i t a v n i z d r u g i h . T a k o n e t k o m o ž e b i t i k a ž n j e n o t p u š t a n j e m iz p o s l a , n e t k o i s k l j u č e n j e m iz š k o l e . D r u š t v o s e u k o n t r o l i p o n a š a n j a k o r i s t i t a k o đ e r k a z n a m a k a o što su globe, zatvor, a u n e k i m slučajevima i fizičkim m a l t r e t i r a n j e m i dru gim načinima. K a z n a i k a ž n j a v a n j e d j e l u j u t a k o d a slabe ili smanjuju vjerojatnost po javljivanja određenog operantnog ponašanja. S v r h a j e k a z n e d a n a v e d e poje dinca d a se n e p o n a š a n a neki o d r e đ e n i način. Negativno potkrepljenje
ima po Skinneru sasvim drugo značenje.
p o t k r e p l j e n j e izaziva ili održava neko ponašanje koje da izbjegne, prekine i/ili pobjegne od nekog averzivnog
omogućuje podražaja
Takvo
pojedincu kadgod on
treba uslijediti ili je već uslijedio. Svako operantno ponašanje koje onemo gućuje averzivnu stimulaciju bit će n a taj način p o j a č a n o i njegova vjerojat n o s t u v e ć a n a , a za t a k v o p o n a š a n j e k a ž e m o d a j e n e g a t i v n o p o t k r e p l j e n o . 367
T a k o , ž i v o t i n j a u S k i n n e r o v o j k u t i j i n a u č i p r i t i s k a t i p o l u g u d a b i : a. p r e k i n u l a e l e k t r i č n i š o k k o j i j e v e ć z a p o č e o ili b . o n e m o g u ć i l a p o j a v l j i v a n j e t a k v o g š o k a . P r v o p o n a š a n j e S k i n n e r n a z i v a bijegom, a d r u g o izbjegavanjem. Negativnim p o t k r e p l j e n j i m a u č e s e , d a k l e , i n s t r u m e n t a l n i o d g o v o r i ili p o n a š a n j a k o j a o m o g u ć u j u ili b i j e g ili i z b j e g a v a n j e a v e r z i v n i h p o d r a ž a j a . T a k o ć e d i j e t e n a u č i t i k a k o izbjeći o d r e đ e n a p o n a š a n j a k o j a m o g u dovesti d o n a s t u p a aver zivnih posljedica. O s n o v n a r a z l i k a i z m e đ u b j e ž a n j a i i z b j e g a v a n j a j e u t o m e š t o j e p r i bje-
tanju
averzivni
podražaj
već nastupio,
a pri izbjegavanju
on još nije
nastupio,
pojedinac je naučio da ga izbjegne. Učenje izbjegavanja predstavlja posebnu strategiju učenja ličnosti i karakteristika ličnosti k o d Skinnera. Takvo je p o n a š a n j e vrlo č e s t o u životu (džepari z n a j u k a k o će izbjeći n e g a t i v n e poslje dice svojih pothvata, »pošteni« ljudi također). S k i n n e r j e odlučan p r o t i v n i k svih averzivnih podražaja i njihova korište nja u k o n t r o l i i r e g u l i r a n j u p o n a š a n j a o d n o s n o ličnosti. Svi ti p o d r a ž a j i ugro žavaju organizam. Naročito su negativni efekti kažnjavanja. Kažnjavanje i m a i socijalne i individualne negativne efekte. T a k o njegovom p r i m j e n o m nastaju e m o c i o n a l n e r e a k c i j e , s t a n j a i p r o m j e n e k a o š t o s u t j e s k o b e ( k o j e s l a b e lič n o s t i r e m e t e p o n a š a n j e ) , i n h i b i c i j a p o n a š a n j a i a n t i s o c i j a l n o p o n a š a n j e . Pri
mjena oblika
averzivnih podražaja i konzekvenca antisocijalnog ponašanja od onih
kažnjavanje bilo od s t r a n e roditelja voljne učinke.
često dovodi do još nepoželjnijih koje je trebalo ukloniti. Fizičko
ili č l a n o v a d r u š t v a i m a n a r o č i t o
nepo
K a ž n j a v a n j e , o s i m toga, proizvodi i k o d ljudi i k o d životinja s a m o pri v r e m e n u supresiju neželjenog ponašanja. E k s p e r i m e n t i sa životinjama poka zuju, m e đ u t i m , d a j e n a k o n p r e s t a n k a kazne, k o d ponovnog pojavljivanja neželjenog p o n a š a n j a , p o t r e b a n m n o g o veći p e r i o d d a bi došlo d o k o n a č n e ekstinkcije takva p o n a š a n j a nego što j e bilo p o t r e b n o prije kazne. T o znači
d a j e kažnjeno
ponašanje
postalo
otpornije
na ekstinkciju
ili gašenje.
Prema
tome, kazne su ne samo neefikasne, nego štetne i nesvrsishodne. S k i n n e r s m a t r a d a s e u l j u d s k o m d r u š t v u t r e b a j u ukinuti
troliranja
i oblikovanja
ponašanja
ličnosti
koji se zasnivaju
svi oblici
ili koriste
kon
aver-
zivnim podražajima. N e p o ž e l j n o p o n a š a n j e t r e b a e l i m i n i r a t i ili e k s t i n k c i j o m ( n a P a v l o v l j e v n a č i n ) ili k o r i š t e n j e m p o z i t i v n o g p o t k r e p l j e n j a . P r v i j e n a č i n dugotrajan i ne ukazuje pojedincu što bi t r e b a o učiniti da b u d e pozitivno potkrepljen. Zbog toga S k i n n e r s m a t r a pozitivna potkrepljenja najpogodnijim n a č i n o m za razvijanje ličnosti i ponašanja. Takva potkrepljenja čine neželjeno p o s t u p a n j e ili a k t e i n k o m p a t i b i l n i m a s a s i t u a c i j o m . P o z i t i v n a p o t k r e p l j e n j a n e m a j u negativnih p o s t r a n i č n i h efekata k a o š t o j e to slučaj s averzivnima i s n j i m a se m n o g o efikasnije m o ž e p o n a š a n j e oblikovati negoli s averzivnim p o d r a ž a j i m a . T a k o S k i n n e r s m a t r a d a se u svim k a z n e n i m i n s t i t u c i j a m a tre b a j u s t v o r i t i takvi u v j e t i o k o l i n e u k o j i m a će p o n a š a n j e , k o j e sliči t r a ž e n o m ili z a h t i j e v a n o m , b i t i p o z i t i v n o p o t k r e p l j i v a n o . K r i m i n a l c i t r e b a j u u č i t i v j e štine, čine, djelovanja, vrijednosti i stavove koji dovode do pozitivnih efekata kroz takvo postupanje. Za to su, p r e m a njegovu mišljenju, neophodni psiho lozi k o j i d o b r o p o z n a j u b i h e v i o r i s t i č k e z a k o n e u č e n j a , z a k o n e l i č n o s t i i za kone psihopatološkog ponašanja, k a o i m e t o d e biheviorističke psihologije.
368
Oblikovanje
ponašanja
sukcesivnom
aproksimacijom
S k i n n e r j e u t v r d i o d a s e ž e l j e n i o b l i k p o n a š a n j a ili l i č n o s t n e k o g o r g a n i z m a m o g u o b l i k o v a t i metodom sukcesivne aproksimacije. M e t o d a sukcesivne aproksimacije sastoji se u tome d a se pozitivno pot k r e p l j u j e ili n a g r a đ u j e s v a k i i n a j m a n j i o p e r a n t n i č i n k o j i s e p o j a v i u » s p o n tanom« r e p e r t o a r u p o n a š a n j a organizma, a koji ide u s m j e r u željenog pona š a n j a ili d j e l o v a n j a . T a k v i m s e p o s t u p k o m z n a t n o p o s p j e š u j e r a z v o j ž e l j e n o g p o n a š a n j a negoli č e k a n j e m d a se to p o n a š a n j e pojavi s a m o o d sebe. N a taj se način m o g u i n s t r u m e n t a l n o učiti i razvijati i vrlo složeni oblici p o n a š a n j a na osnovi jednostavnih. Pri t a k v o m u č e n j u složenih o b l i k a o p e r a n t n o g p o n a š a n j a o n o se n a j p r i j e razbije n a j e d n o s t a v n i j e dijelove. Ti se dijelovi zatim u č e j e d a n za d r u g i m p o s t u p n o i n a k r a j u se o b l i k u j e cijeli složeni čin. S k i n n e r i njegovi s u r a d n i c i su ispitali i utvrdili d a se takvim p o s t u p k o m m o g u oblikovati i najsloženiji o b l i c i p o n a š a n j a z a k o j e s u m n o g i s m a t r a l i d a č i n e n e d j e l j i v e c j e l i n e ili d a s u nedodirljivi o d n o s n o d a predstavljaju »talente«. Tako je m e t o d a oblikovanja p o n a š a n j a kroz sukcesivnu a p r o k s i m a c i j u uspješno korištena za učenje takvih kreativnih ponašanja k a o što su slikanje i pisanje kompozicija (Brigham i d r u g i , 1972). Skinner smatra da ta metoda uvjetovanja kroz sukcesivnu aproksimaciju čini o s n o v u učenja govora u m a l e djece. Malo dijete započinje svoje g o v o r n o izražavanje kojekakvim glasovima i brbljanjem. Roditelji i okolina p o s t u p n o o b l i k u j u t o n j e g o v o g l a s a n j e sve d o k n e p o č n e sličiti g o v o r u o d r a s l i h . S k i n n e r je cjelokupni razvoj govornog p o n a š a n j a p o d v r g n u o analizi i p o k a z a o d a se o n o d v i j a n a o s n o v i i n s t r u m e n t a l n o g u v j e t o v a n j a ( S k i n n e r , 1957). Primjer efikasnog oblikovanja govornog ponašanja na p o d r u č j u psihija t r i j e i m a m o u j e d n o m s l u č a j u k o j i o p i s u j u I s a a c s i d r u g i (1960). T i s u i s t r a ž i vači i terapeuti opisali j e d a n d r a m a t i č a n slučaj ponovnog uspostavljanja go vora u j e d n o g k a t a t o n o g shizofreničara koji je bio n i j e m već devetnaest go d i n a . J e d a n o d t e r a p e u t a i z v u k a o j e j e d n o g d a n a u t o k u t e r a p i j e iz d ž e p a k u t i j u s c i g a r e t a m a d a p o n u d i p a c i j e n t e . Z a j e d n o s k u t i j o m s l u č a j n o j e izvu kao i paketić žvakaćih g u m a koji je p a o n a pod. Pacijent je, inače, ostajao p o t p u n o odsutan k a d su m u nudili cigarete. Međutim, k a d je paketić žvakaćih g u m a p a o n a p o d »oči p a c i j e n t a p o m a k l e s u s e p r e m a g u m i i o d m a h v r a t i l e u prvotni položaj. Taj je odgovor bio izabran kao onaj od kojeg će započeti s u k c e s i v n a a p r o k s i m a c i j a . . . « (ibid, s t r . 9). K r o z d v a sljedeća tjedna pacijent i t e r a p e u t sastajali su se s v a k o d n e v n o i kroz to vrijeme je terapeut držao pred pacijentom žvakaću g u m u i čekao sve d o k j e pacijent nije opazio. Č i m se taj o d g o v o r pojavio, p a c i j e n t u j e d a n a g u m a za žvakanje. U toku sljedeća dva tjedna događalo se to isto, s a m o š t o je sada terapeut držao g u m u p r e d p a c i j e n t o m sve dotle d o k pacijent nije po m a k a o usnice a t e k o n d a m u d a o g u m u . N a k o n četiri tjedna oblikovanja, poka z i v a n j e g u m e j e v e ć izazivalo p o k r e t e o č i j u i u s n i c a k a o i p o j a v l j i v a n j e gla s a n j a koje j e sličilo k r u l j e n j u . U t o k u sljedeća dva t j e d n a t e r a p e u t j e zahtije vao od pacijenta d a kaže »guma, guma« prije nego što bi m u tu g u m u dao. N a k r a j u šestog tjedna pacijent je m o g a o s p o n t a n o reći »molim gumu«. Poslije toga pacijent je počeo odgovarati n a pitanja o starosti, imenu, itd.
24
Fulgosi: Psihologija ličnosti
369
Druge primjene, istraživanja i validacija Skinnerova psihologija j e zasnovana n a potpuno objektivnim temeljima. Ti su temelji d o s t u p n i i e k s p e r i m e n t a l n o m i n e e k s p e r i m e n t a l n o m istraživanju i p r o v j e r a v a n j u . Oni se m o g u p r o u č a v a t i i u l a b o r a t o r i j u i izvan laboratorija. N e m a nikakvih »unutarnjih« varijabli koje bi bile nedohvatljive i neznanstve n e k a o š t o j e to slučaj k o d »dubinske« psihologije. Zbog toga su temelji Skinnerove psihologije znanstveno provjereni u bezbrojnim slučajevima i brojnim okolnostima i ništa se ne temelji n a uvjerenjima, vjerovanjima, predrasuda m a , r a z l o z i m a , u č e n j u ili n a u č a v a n j u o d n o s n o u v j e r a v a n j u . S v e j e p o d l o ž n o i otvoreno empirijskoj provjeri. S a m Skinner i njegovi suradnici stvorili su o g r o m n u količinu empirijskih p o d a t a k a koji se odnose n a temeljne zakone i primjenu instrumentalnog kondicioniranja ponašanja. Zbog toga j e njegov utjecaj na psihologe i druge istraživače ljudskog ponašanja ogroman i svakim d a n o m sve veći. S v a k i m d a n o m sve j e više istraživanja koja se odvijaju p o d utjecajem biheviorističke psihologije. Najglavnija područja primjene Skinner o v e p s i h o l o g i j e j e s u : a. p s i h o l o g i j a o b r a z o v a n j a i o d g o j a , o s o b i t o t e h n o l o g i j a i p o s t u p c i p r o g r a m i r a n o g u č e n j a ( F u l g o s i , 1974, a, b ) , b . p s i h o l i n g v i s t i k a i u č e nje v e r b a l n o g p o n a š a n j a , c. i n d u s t r i j s k a p s i h o l o g i j a , o s o b i t o i s t r a ž i v a n j a m o r a l a i z a d o v o l j s t v a s p o s l o m , d. p s i h o f a r m a k o l o g i j a , o s o b i t o i s t r a ž i v a n j e u t j e c a j a d r o g a , e. p s i h o l o š k a t e r a p i j a p o n a š a n j a o s o b i t o u p s i h o l o š k o m l i j e č e n j u alkoholizma, različitih oblika ovisnosti, m e n t a l n e zaostalosti, delinkvencije, autizma, fobija, govornih p o r e m e ć a j a i seksualnih p o r e m e ć a j a . Raznolikost i relevantnost tih područja primjene i provjere pokazuju da je Skinner, studirajući uvijek s a m o jednog subjekta (najčešće životinju), u t v r d i o p o m i š l j e n j u m n o g i h , temeljne zakone ponašanja koji su univerzalni za cijeli životinjski svijet i za ljude. P o n a š e m m i š l j e n j u , u S k i n n e r o v o j p s i h o logiji j e g o t o v o i z b r i s a n a g r a n i c a i z m e đ u i d i o g r a f i č k o g i n o m o t e t i č k o g pri stupa na p o d r u č j u proučavanja ličnosti. Ono što je temeljni i prirodni zakon ili p r a v i l o p o d j e d n a k o m o r a o b j a š n j a v a t i p o n a š a n j e s v i h ž i v i h b i ć a i l i s v e pojave. A to je slučaj k o d Skinnerove psihologije ličnosti. Ovdje ćemo navesti s a m o nekoliko primjera i područja koja ilustriraju primjenu i provjeru Skinnerove psihologije. Skinnerova psihologija učenja ličnosti zasnovana je n a o g r o m n o m b r o j u empirijskih podataka dobivenih eksperimentalnim postupcima i zbog toga je potpuno znanstveno fundirana i validirana. Obimnost eksperimentalno dobivenih p o d a t a k a i provjera n a d m a š u j e sve što je do danas n a p o d r u č j u psihologije i d r u g i h z n a n o s t i p o z n a t o , o s i m n a p o d r u č j u fizike i k e m i j e . Z b o g toga eksperimentalna i empirijska, a to znači znanstvena, validacija Skinne rove psihologije dolazi u o b z i r s a m o u vezi s n j e n o m p r i m j e n o m n a o d r e đ e n a područja ljudskog ponašanja. Neke od tih primjena s m o već spomenuli. Obimnost eksperimentalnog rada i eksperimentalno dobivenih podataka k o j i l e ž e u o s n o v i S k i n n e r o v e p s i h o l o g i j e m o ž e s e n a s l u t i t i iz p o d a t a k a k o j i se o d n o s e s a m o n a istraživanje utjecaja različitih r a s p o r e d a u v j e t o v a n j a n a i n s t r u m e n t a l n o p o n a š a n j e i e k s t i n k c i j u . F e r s t e r i S k i n n e r s u (1957) p u b l i c i r a l i k n j i g u o d 739 s t r a n a k o j a s a d r ž i p o d a t k e o 921 k u m u l a t i v n o m p o d a t k u k o j i ilustriraju ponašanje p o d utjecajem različitih r a s p o r e d a potkrepljivanja. Ti se k u m u l a t i v n i p o d a c i t e m e l j e n a 2 5 0 m i l i j u n a p o j e d i n a č n i h o d g o v o r a ili r e a k c i j a k o j i s u u č i n j e n i k r o z v r i j e m e o d 7 0 000 s a t i e k s p e r i m e n a t a . Z a t a j m o n u 370
m e n t a l n i r a d Reese kaže: »Ova v r s t a istraživanja p r e d s t a v l j a j e d n u o d o n i h s t v a r i k o j e r e a f i r m i r a j u n a š e u v j e r e n j e u z a k o n i t o s t p o n a š a n j a « (1966, s t r . 16).
Objašnjenje
praznovjerja
O p e r a n t n o ili i n s t r u m e n t a l n o p o n a š a n j e t e m e l j i s e n a u z r o č n o - v r e m e n s k o j p o v e z a n o s t i i z m e đ u a k a t a ili č i n a i p o s l j e d i c a k o j e s l i j e d e n a k o n t i h a k a t a ili k o j e ti a k t i i z a z i v a j u . V j e r o j a t n o s t p o j a v l j i v a n j a n e k o g o p e r a n t n o g a k t a ovisi o p o s l j e d i c a m a o d n o s n o o p o z i t i v n o m ili n e g a t i v n o m p o t k r e p l j e n j u . A k o n a k o n č i n a n a s t u p a neko pozitivno potkrepljenje, vjerojatnost pojavljivanja tog čina se povećava, a a k o iza n j e g a slijedi n e k o n e g a t i v n o p o t k r e p l j e n j e , v j e r o j a t n o s t se s m a n j u j e . Ovaj v r e m e n s k i slijed: čin i p o t k r e p l j e n j e m o ž e zaista biti uzročno-posljedič n a veza, ali m o ž e značiti i s a m o v r e m e n s k u s u k c e s i j u d o g a đ a j a koji s u slučajno u vremenu asocirani, a ne i uzročno povezani. Tako, na primjer, netko m o ž e i g r a t i n e k u i g r u n a s r e ć u i v j e r o v a t i d a m u b r o j 13 d o n o s i s r e ć u . Z a š t o ? Zato j e r j e već više p u t a , igrajući n a taj b r o j , dobio glavni zgoditak. T a k o m o ž e m o vidjeti da pojedini sportaši nose amajlije za koje misle da i m donose sreću, drugi čine različite p o k r e t e koji i m n a v o d n o donose sreću, treći šapuću m a g i č n e r i j e č i k o j e p r o i z v o d e ž e l j e n e e f e k t e ili p o z i t i v n a p o t k r e p l j e n j a , č e t v r t i s e m o l e i t d . S v a t a p o n a š a n j a n a z i v a m o predrasudama ili praznovjerjem, jer s e t e m e l j e n a v j e r o v a n j i m a i u v j e r e n j i m a ili č a k n a u č e n j i m a ili n a u č a v a n j i m a o p o s t o j a n j u u z r o č n o - p o s l j e d i č n i h o d n o s a t a m o g d j e i h n e m a . D a n a š n j e čovje č a n s t v o j o š u v i j e k živi u m o r u p r e d r a s u d a i p r a z n o v j e r j a k a o š t o j e živjelo oduvijek. U z r o k t o m e j e n e p o z n a v a n j e u z r o č n o - p o s l j e d i č n i h o d n o s a i veza i z m e đ u p o j a v a i, k a o p o s l j e d i c a t o g a , n e m o g u ć n o s t r a z u m i j e v a n j a t i h d o g a đaja i dolaženja do pozitivnog potkrepljivanja. Ja osobno s m a t r a m da samo j e d a n ili d v a p o s t o č o v j e č a n s t v a d a n a s n e živi u m r a k u s r e d n j o v j e k o v l j a , o d n o sno da se čovječanstvo i d a n a s nalazi u stanju d u b o k e t a m e n e z n a n j a i nera z u m i j e v a n j a u s p r k o s civilizaciji i k u l t u r i . T o se p o s e b n o odnosi n a razumije vanje samih sebe i ljudskog ponašanja. Dakle, praznovjerna su o n a ponašanja koja se javljaju na osnovi pogreš ne p r e t p o s t a v k e o p o s t o j a n j u uzročno-posljedičnih veza t a m o gdje ih n e m a . T a s e p o n a š a n j a t e m e l j e n a slučajnom potkrepljivani u i n a s l u č a j n o j ili p r i vidnoj povezanosti između čina i posljedice. Takvo ponašanje j e Skinner n a z v a o p r a z n o v j e r n i m p o n a š a n j e m ( S k i n n e r , 1948b). Slučajno potkrepljenje koje pothranjuje i n a osnovi koga se stvara pra z n o v j e r n o p o n a š a n j e j e s t intermitentno ili povremeno p o t k r e p l j e n j e . Z a ta kav r a s p o r e d p o t k r e p l j i v a n j a S k i n n e r j e u t v r d i o d a razvija vrlo stabilne od g o v o r e k o j i s u e k s t r e m n o o t p o r n i n a e k s t i n k c i j u ili g a š e n j e . T o z n a č i d a t a k v e reakcije m o g u perzistirati u repertoaru ponašanja i onda kada potkrepljenja dugo vremena nema. T a k o se u primitivnim društvima, a p o n e k a d i civiliziranim, izvode ko j e k a k v e c e r e m o n i j e i p l e s o v i d a b i s e »izazvala« i h »izmolila« n e k a p r i r o d n a p o j a v a ili d o g a đ a j ( r e c i m o k i š a s e k o d p r i m i t i v a c a » i z a z i v a « r i t u a l n i m p l e s o vima, a u k u l t u r n i m i civiliziranim d r u š t v i m a o n a s e m o ž e »izmoliti« p r o c e s i j a m a ili p o s t o m i t d . ) M a g i j a i » c e r e m o n i j e « k a o i m i s t i č k a v j e r o v a n j a p o j e d i n a c a ili g r u p a i m a j u s v o j t e m e l j u t a k v o m slučajnom uvjetovanju. Zbog toga praznovjerno p o n a š a n j e pojedinca najčešće j e nastalo na osnovi njegova osobnog isku stva slučajnog kondicioniranja kroz koje je prošao. F e n o m e n praznovjernog 371
p o n a š a n j a n a s l j e đ u j e s e u d r u š t v u iz g e n e r a c i j e u g e n e r a c i j u u o b l i k u m i t o v a , magija, folklora, utjecaja prijatelja, poznatog i tuđeg »iskustva« (crne ma čke, d i m n j a č a r i , d u g m e t a , p r o l a ž e n j e ispod m o s t o v a , ljestava, razbijanje zrca l a , p e t a k , s r e ć a i s l i č n o . ) O v a p o n a š a n j a i » i d e j e « p e r z i s t i r a j u i p r e l a z e iz g e neracije u generaciju j e r se temelje na p o v r e m e n o m potkrepljivan j u d o ko jeg dolazi u n e k o m socijalnom kontekstu. M e đ u t i m , p r a z n o v j e r j a n i s u s v o j s t v e n a s a m o l j u d i m a . T a k v e »ideje« imaju i životinje, k a k o su to u j e d n o m e k s p e r i m e n t u slučajno utvrdili Olds i M i l n e r (1954). U t o m e k s p e r i m e n t u i n s t r u m e n t a l n o g u v j e t o v a n j a j e d n o m š t a koru je u mozak usađena elektroda u centar za ugodu. Preko te elektrode mo glo se s t i m u l i r a t i e l e k t r i č n o m s t r u j o m taj c e n t a r . P o z n a t o j e d a se instru m e n t a l n o p o n a š a n j e u vezi s t a k v o m n a g r a d o m vrlo b r z o i s n a ž n o razvija. T a k o životinja, ukoliko se m o ž e s a m a nagrađivati stimuliranjem tog centra e l e k t r i č n o m s t r u j o m pritiskujući polugu k o j a zatvara strujni krug, dolazi pod kontrolu tog podraživanja i pritišće polugu neprekidno, danima d noćima, u nekim slučajevima i do smrti. U Oldsovu eksperimentu struju su u centar za u g o d u slali e k s p e r i m e n t a t o r i . P r v i p u t j e t a k a v p o d r a ž a j p o s l a n d o k se štakor nalazio n a j e d n o m m j e s t u u kavezu. O d m a h n a k o n toga š t a k o r se vratio n a to m j e s t o i k r e t a o se n a t o m mjestu. E k s p e r i m e n t a t o r i su p o drugi put pustili s t r u j u d o k se š t a k o r nalazio n a t o m mjestu. T o j e bilo dovoljno da se k o d štakora razvije praznovjerno ponašanje: dolaženje n a to mjesto, njuškanje i neki ritualni ples o k o tog mjesta koji treba dovesti d o podražaja. T o j e p o s t a l o z n a č a j n o m j e s t o za t o g š t a k o r a , a njegovo p o n a š a n j e (ples) »uzročno«. Terapija
shizofrenog
ponašanja
T e r m i n t e r a p i j a p o n a š a n j a s t v o r i l i s u S k i n n e r i L i n d s l e y (1954). T e r a p i j a p o n a š a n j a p r e d s t a v l j a j e d n u vrstu psihološke terapije za liječenje psihoza i neuroza u kojoj se koriste načela i zakonitosti biheviorističke teorije učenja koja su eksperimentalno utvrđena i provjerena. Terapija ponašanja temelji s e n a k l a s i č n o m u v j e t o v a n j u (i n j u j e z a p r a v o k o n c i p i r a o P a v l o v u s v o j i m e k s p e r i m e n t i m a d e k o n d i c i o n i r a n j a ) i n a i n s t r u m e n t a l n o m u v j e t o v a n j u (vidi o t o m e K a n f e r i P h i l l i p s , 1970). Osnovu terapije ponašanja predstavlja činjenica d a je svaki oblik pona š a n j a i d j e l o v a n j a k o j i n i j e u r o đ e n , n a u č e n i s t e č e n u t o k u i n d i v i d u a l n o g ži v o t a p o j e d i n c a . T o u č e n j e j e k o n d i c i o n i r a n j e . Prema tome i aberantni oblici ponašanja, kakve nalazimo kod neuroza i psihoza, znače naučene oblike pona šanja i oni su rezultat nekog pogrešnog procesa učenja odnosno kondicionira nja kroz koje je neki pojedinac prošao ili kojima je bio izložen. A k o j e t a k v o ponašanje naučeno n a osnovi uvjetovanja onda o n o može, kako su to pokazali P a v l o v i s v i b i h e v i o r i s t i , b i t i o d u č e n o dekondicioniranjem, ekstinkcijom ili ga šenjem. U terapiji ponašanja koja se temelji n a Skinnerovoj psihologiji osnovna s t r a t e g i j a j e s t d a s e kroz proces oblikovanja ponašanja i kroz sukcesivnu ap roksimaciju kod takvih pojedinaca postepeno razvijaju željeni ili normalni oblici ponašanja. T o s e p o s t i ž e pozitivnim potkrepljivani em takvog ponašanja. Tu se, dakle, n e koriste ni negativna potkrepljenja a pogotovo n e kazne, k a o što je t o slučaj u n e k i m d r u g i m psihološkim sustavima terapije ponašanja (Eysenck n a primjer). 372
J e d a n slučaj s k i n n e d j a n s k e terapije shizofrenog p o n a š a n j a već s m o pri kazali. Valja s p o m e n u t i d a se S k i n n e r o v a terapija p o n a š a n j a pokazala efikas nijom za liječenje i uklanjanje psihotičkih oblika p o n a š a n j a negoli neuroza. Psiholozi-terapeuti u t a k v o j terapiji n a j p r i j e definiraju »ciljno ponaša n j e « , t j . o n o p o n a š a n j e k o j e s e želi p o s t i ć i u t o k u p o s t e p e n o g o b l i k o v a n j a i koje se postiže kroz sukcesivnu a p r o k s i m a c i j u u z korištenje pozitivnog pot krepljivanja k a o i r a s p o r e d e i n s t r u m e n t a l n o g kondicioniranja koji će se ko r i s t i t i . N a k o n t o g a s e u t v r đ u j e b a z i č n i n i v o j a v l j a n j a ž e l j e n o g p o n a š a n j a u sa d a š n j e m r e p e r t o a r u bolesnika, a o n d a se p r i s t u p a kondicioniranju i obliko v a n j u . S v e s e p r a t i m j e r e n j e m i r e g i s t r i r a n j e m . O d 1960. d o d a n a s t a k v a v r s t a t e r a p i j e p r i m i j e n j e n a j e i k o r i š t e n a u n e k o l i k o institucija za »duševne« bolesti. Najnoviji primjer takve terapije teških shizofrenih bolesnika predstavlja s l u č a j p o z n a t p o d i m e n o m » g o s p o d a r s t v a z a s n o v a n o n a m a r k i c a m a ili žetoni m a « ( t o k e n e c o n o m y ) . U t a k v o m g o s p o d a r s t v u ili e k o n o m i j i p a c i j e n t i k o j i s u p r i m j e r i teških i neizlječivih slučajeva bivaju n a g r a đ i v a n i m a r k i c a m a , žeto n i m a , o c j e n a m a ili n a d r u g e n a č i n e z a s v a k u a k t i v n o s t k o j a s e s m a t r a p o ž e l j n o m . T i m m a r k i c a m a , ž e t o n i m a ili o c j e n a m a o n i k a s n i j e m o g u n a b a v i t i z a s e b e stvari koje žele; h r a n u , slastice, odjeću, cigarete, g u m e za žvakanje, o n e i m m o g u p o s l u ž i t i k a o u l a z n i c e za z a b a v u ili z a p r i v a t n u a u d i j e n c i j u s b o l n i č k i m psihologom. P o n a š a n j e koje se n a g r a đ u j e n a taj način i z a koje se dobivaju m a r k i c e , ocjene i žetoni s u različite v r s t e r u t i n s k e aktivnosti k a o š t o j e n a pri mjer čišćenje soba, samostalno hranjenje, održavanje higijene, komuniciranje s d r u g i m pacijentima i slično. A y l l o n i M i c h a e l (1959), A y l l o n i A z r i n (1965) t e A t t h o w e i K r a s n e r (1968) su opisali rezultate j e d n e takve ekonomije zasnovane n a žetonima. Rezultati su vrlo pozitivni. A t t h o w e i K r a s n e r s u (1968) o p i s a l i r e z u l t a t e t a k v o g i n s t r u m e n t a l n o g u v j e tovanja ponašanja pacijenata u jednoj bolnici u Palo Altu u Kaliforniji. Svrha uvođenja p o s t u p k a instrumentalnog kondicioniranja bila je »mijenjanje aberantnog ponašanja kroničnih pacijenata, osobito ponašanje koje j e bilo pros u đ e n o k a o a p a t e t i č k o , p r e z a v i s n o , š t e t n o ili o m e t a j u ć e z a d r u g e « ( i b i d . s t r . 37). U p o k u s j e b i l o u k l j u č e n o u k u p n o 6 0 p a c i j e n a t a č i j a j e p r o s j e č n a s t a r o s t b i l a 57 g o d i n a i k o j i s u b i l i h o s p i t a l i z i r a n i p r o s j e č n o 22 g o d i n e . V e ć i n a n j i h j e već ranije bila dijagnosticirana k a o kronični shizofrenici a drugi k a o mozgov n a o š t e ć e n j a (slika 3). I s t r a ž i v a n j e j e t r a j a l o 20 m j e s e c i i i m a l o j e t r i f a z e . P r v a f a z a u t r a j a n j u o d šest mjeseci bila j e faza u t v r đ i v a n j a javljanja o p e r a n t n o g p o n a š a n j a k o d svakog pacijenta prije uvođenja bihevior terapije. N a k o n toga, u trajanju od tri mjeseca, pacijenti s u bili p o s t u p n o p r i p r e m a n i za ž e t o n s k o g o s p o d a r s t v o . Terapeuti su ih instruirali o vrstama markica, žetona i ocjena, o aktivnostima koje trebaju izvoditi d a bi te žetone i m a r k i c e dobili i m o g u ć n o s t i m a mijenja nja dobivenih m a r k i c a za hranu, odjeću i ostalo. Konačno, u eksperimentalnoj f a z i k o j a j e t r a j a l a 11 m j e s e c i , p a c i j e n t i s u d o b i v a l i ž e t o n e , m a r k i c e i o c j e n e za takve aktivnosti k a o što su briga o s a m o m sebi. prisustvovanje raznim ak tivnostima, interakciju s drugima, demonstriranje odgovornosti itd. Koristile su se m a r k i c e različitih vrijednosti i boja. Terapeuti s u m a r k i c e i žetone davali p a c i j e n t i m a k a d g o d j e bilo m o g u ć e , n e p o s r e d n o n a k o n izvršene željene aktiv n o s t i i t o p o p r a t i l i i z r a ž a v a n j e m n e k o g socijalnog priznanja k a o š t o su riječi ( » o d l i č n o « , » f i n o « ) ili s m i j e š a k . 373
Rezultati su pokazali z n a č a j a n p o r a s t »poželjnog« p o n a š a n j a i o p ć e p o b o l j šanje inicijativnosti, aktivnosti, odgovornosti i socijalne interakcije kod pa cijenata (ovdje m o r a m s k r e n u t i p a ž n j u čitalaca n a te t e r m i n e koji se u obič n o m životu koriste n a mitološki način — kao recimo inicijativnost, odgovor n o s t , a koji p o S k i n n e r u i b i h e v i o r i s t i m a k a o i svi d r u g i p s i h o l o š k i t e r m i n i n e p r e d s t a v l j a j u u stvari ništa d r u g o doli o z n a k e za način povezanosti i z m e đ u n e k i h p o d r a ž a j a i n e k i h o d g o v o r a k a o š t o to p o k a z u j e i o v a studija). N a slici 3. p r i k a z a n j e p o r a s t f r e k v e n c i j e p r i s u s t v o v a n j a i s u d j e l o v a n j a u g r u p n i m a k t i v n o s t i m a . T o j e p o r a s t s 5,8 s a t i t j e d n o n a 8,4 s a t a u p r v o m m j e s e c u t e r a p i j e , o d n o s n o n a p r o s j e č n o 8,5 s a t i u t o k u c i j e l o g p e r i o d a t e r a p i j e . P o r a s t u v r i j e d nosti m a r k i c a i žetona, uveden kroz tri mjeseca u toku terapije doveo je, k a k o s e v i d i , d o p o r a s t a s u d j e l o v a n j a u t a k v i m a k t i v n o s t i m a n a 9,2 s a t a .
uvođenje žetona
povećanje vrijednosti žetona
80 70
smanjenje vrijednosti žetona
60 50
osnovni period
o c
I
30
"e 20110 -i
1 2 1 2 3 A vrijeme u tromjesečnim intervalima
S l i k a 3.
(Prema:
Atthowe i 1968)
Krasner
2
3 4 5 6 broj tjedana
S l i k a 4. ( P r e m a : A t t h o w e 1968)
7
i
8
9
Krasner
Drugi rezultat koji ć e m o navesti odnosi se n a smanjenje b r o j a prekršaja. O b i č n o t a k v i b o l e s n i c i o d b i j a j u d a u j u t r o u s t a n u iz k r e v e t a , d a p o s p r e m e s v o je krevete, da n a p u s t e spavaonice u određeno vrijeme. Sve to zahtijeva inter v e n c i j u p o m o ć n o g o s o b l j a . N a slici 4. vidi se d a j e p r i j e u v o đ e n j a m a r k i c a i ž e t o n a b r o j p r e k r š a j a u j e d n o m t j e d n u s a m o u t a t r i a s p e k t a i z n o s i o o k o 75 p o pacijentu. Pacijenti su za svaki izbjegnuti p r e k r š a j dobivali p o j e d a n žeton. To j e izazvalo nagli p a d b r o j a p r e k r š a j a . Za vrijeme e k s p e r i m e n t a l n o g p e r i o d a p r o s j e k p r e k r š a j a u t j e d n u i z n o s i o j e 9. Ponašanje pacijenata značajno se promijenilo i n a drugim područjima. » N a p o č e t k u i s t r a ž i v a n j a b i l o j e 12 p a c i j e n a t a k o j i s u m o k r i l i u k r e v e t , o d k o j i h s u č e t v o r i c a bili klasificirani k a o ,česti' m o k r i o c i , a dvojica k a o r i j e t k i ' . . . N a k r a j u e k s p e r i m e n t a l n o g p e r i o d a ni j e d a n nije redovito m o k r i o u k r e v e t i, u p r a k t i č k o m s m i s l u , u b o l n i c i v i š e n i j e b i l o m o k r i t e l j a u k r e v e t « (ibid. s t r . 40). Istraživači s m a t r a j u d a su sve p r o m j e n e izazvane žetonima i m a r k i c a m a kao nagradama a ne očekivanjima, entuzijazmom, pažnjom i n a d a m a bolničkog 374
o s o b l j a . A y l l o n i A z r i n s u (1965) p o k a z a l i d a p o b o l j š a n j e p o n a š a n j a f l u k t u i r a u z a v i s n o s t i o d u v o đ e n j a ili u k i d a n j a m a r k i c a i ž e t o n a i k a d a s e o n e u k i n u željeno p o n a š a n j e p a d a n a n u l u , d a bi se o d m a h u s p o s t a v i l o čim se te n a g r a d e ponovno pojave.
Histerično
sljepilo
B r a d y i L i n d s u (1961) o p i s a l i p o s t u p a k i z l j e č e n j a h i s t e r i č n e s l j e p o ć e p r i m j e n o m i n s t r u m e n t a l n o g uvjetovanja. Ovaj p r i m j e r k a o i prije o p i s a n slučaj uklanjanja shizofrene nijemosti pokazuje korištenje operantnog uvjetovanja u individualnim slučajevima. Pacijent je bio slijep dvije godine, a oslijepio je o d j e d n o m i to n a oba o k a za vrijeme k u p o v a n j a u d u ć a n u . U t o m č a s u o n je bio u d r u š t v u svoje žene i punice. Pregledi su pokazali da se radi o histerič n o m sljepilu, a terapije lijekovima n i s u p o m a g a l e k a o ni p s i h o t e r a p i j a . Odlu čeno je d a se p o k u š a s o p e r a n t n i m kondicioniranjem. Ispitivanja su pokazala da k o d pacijenta postoji j a k a p o t r e b a za o d o b r a v a n j e m i p r i z n a n j e m i d a je osjetljiv n a svaku kritiku. Zbog toga je o d l u č e n o d a se odobravanje koristi k a o n a g r a d a za oblikovanje p o n a š a n j a . O d njega se zahtijevalo d a za vrijeme k o n d i c i o n i r a n j a p r i t i š ć e j e d n o d u g m e s v a k i h 18 d o 20 s e k u n d i , o d n o s n o d a n a taj način obilježava takve v r e m e n s k e intervale. Točno obilježavanje praćeno j e p o h v a l a m a i o d o b r a v a n j e m , a n e t o č n o n e o d o b r a v a n j e m i k r i t i z i r a n j e m . Toč n o o b i l j e ž a v a n j e v r e m e n s k i h r a z m a k a b i l o j e n a g r a đ i v a n o , s v r e m e n a n a vri j e m e , i p o s e b n i m izletima, a loše k a ž n j a v a n o o d u z i m a n j e m takvih izleta. U t o k u prvih šest sesija uspostavljeno je stabilno ponašanje, a o n d a je u p o k u s u v e d e n a ž a r u l j a k o j a j e svijetlila iz d r u g e s o b e i p a l i l a se n a k o n s v a k i h 18 s e k u n d i , a g a s i l a n a k o n s v a k e 21 s e k u n d e . U z p o m o ć o v o g v i d n o g p o m a g a l a pacijent je m o g a o poboljšati svoje v r e m e n s k e p r o s u d b e . U toku sljedećih deset sesija pacijent je izbjegavao svjetlo i njegov j e u č i n a k bio slabiji nego prije. Svjetlo je tada pojačano, a n j e m u je rečeno da će m u ono pomoći da daje t o č n i j e p r o s u d b e . U č i n a k p a c i j e n t a se p o b o l j š a o , ali j e o n t v r d i o d a se služi to p l i n o m sa žarulje k a o indikatorom. K a k o je točnost njegovih p r o s u d b i rasla, t a k o s u e k s p e r i m e n t a t o r i s m a n j i v a l i i n t e n z i t e t s v j e t l a ž a r u l j e . K o n a č n o j e pa cijent u s k l i k n u o da vidi i razlikuje p o j e d i n o s t i u svojoj okolini. U t v r đ e n o je n a k o n godinu d a n a da je njegov vid d o b a r i d a se o n njime i dalje n o r m a l n o koristi. Ovdje je interesantno napomenuti odnos i razliku između psihoanalize i psihološke terapije na bazi operantnog uvjetovanja. Spomenuti pacijent bio je u t r e n u t k u pojave sljepila u pratnji žene i punice. To je dovelo do različitih psihoanalitičkih »tumačenja« njegova sljepila. Psihoanaliza (kao i n e k e druge teorije) objašnjava ponašanje n a osnovi nesvjesnih snaga, nagona, instinkata, s i m b o l a , a r h e t i p o v a , m o t i v a i t d . H a u g h t o n i A y l l o n (1965) o p i s u j u j e d a n e k s p e r i m e n t u k o j e m j e a r b i t r a r n o o d a b r a n o p o n a š a n j e j e d n e bolesnice i pot k r e p l j i v a n o u t o k u o p e r a n t n o g k o n d i c i o n i r a n j a T o j e bilo d r ž a n j e m e t l e i u d a r a n j e takta s m e t l o m . To je p o n a š a n j e razvijeno k o d nje u t o k u ope r a n t n o g nagrađivanja i ono je postalo kod nje stereotipno. Pacijentica nije n a k o n toga n i k o m e dopuštala da joj o d u z m e m e t l u i k a t k a d a je bila agresivna p r e m a o n i m a koji bi to pokušali. Psihijatar koji je pozvan da opaža n j e n o p o n a š a n j e nije znao n a koji je način to p o n a š a n j e razvijeno i stvore no. N a k o n p r o m a t r a n j a i ispitivanja pacijentice, s u g e r i r a o je d a m e t l a za tu b o l e s n i c u z n a č i j e d n u o d o v i h t r i j u s t v a r i : n j e z i n o d i j e t e , ž e z l o j e d n e sve m o ć n e k r a l j i c e ili s i m b o l f a l u s a ( p e n i s a ) . T a j j e p s i h i j a t a r , p r e m a t o m e , d a o 375
vrlo složenu interpretaciju ponašanja koje j e bilo stvoreno i održavano kond i c i o n i r a n j e m i p o t k r e p l j i v a n j e m . Za p o n a š a n j e koje j e k o n t r o l i r a n o okoli n o m o n je dao »unutrašnja tumačenja« i pripisao to ponašanje »unutarnjim silama i determinantama«.
Psihofarmakologija Psihofarmakologija predstavlja još jedno područje uspješne primjene i n s t r u m e n t a l n o g ili o p e r a n t n o g k o n d i c i o n i r a n j a . P s i h o f a r m a k o l o g i j a s e b a v i istraživanjem utjecaja droga n a ponašanje. Skinnerova kutija se pokazala k a o izvanredno pogodan i n s t r u m e n t za ispitivanje takvih utjecaja. U takvoj kutiji uspostavlja se, uz p o m o ć operantnog uvjetovanja, određeno ponašanje ekspe r i m e n t a l n e životinje. O n d a se u p o k u s uvodi i daje droga koja se ispituje. N j e n o djelovanje o d r a ž a v a se n a p o n a š a n j e koje j e n a u č e n o i može se preciz n o m j e r i t i p o č e t a k n j e n a d j e l o v a n j a , i n t e n z i t e t t o g d j e l o v a n j a i t r a j a n j e dje lovanja. N a taj je način u psihofarmakologiji ispitan utjecaj velikog broja tvari i spojeva n a v r e m e n s k o p o n a š a n j e , p e r c e p c i j u , strah, izbjegavanje. Ta ko j e klorpromazin koji se koristi i u liječenju psihoza ispitan n a štakorima koji s u bili s k i n n e r i j a n s k i t r e n i r a n i u izbjegavanju š o k a i p o k a z a l o se d a o n usporuje pritiskivanje poluge koje je n e o p h o d n o za izbjegavanje šoka odnos n o d a snizuje »osjećaj« s t r a h a . K o n t r o l n a su ispitivanja s o b i č n o m tvari ( p l a c e b o ) p o k a z a l a d a s e i t a k o d o b i v a i s t i e f e k t u p o n a š a n j u ( B o r r e n , 1966) i zbog toga nije ispravno zaključiti d a klorpromazin uklanja strah koji, k a o š t o z n a m o , p r e d s t a v l j a u v j e t n i p o d r a ž a j (a z a l a i k e i z v o r n u e m o c i j u ) . Blough je korištenjem operantnog kondicioniranja dokazao djelova nje L S D n a sniženje p r a g a vizuelne percepcije u goluba. Pokazalo se d a j e S k i n n e r o v a t e h n i k a i z v a n r e d n a za ispitivanje p r a g a osjetljivosti u životinja i m n o g i h f e n o m e n a k o j i s u s t i m u vezi. K o n a č n o , t a j e t e h n i k a p o s t a l a osnov n i m p r o u č a v a n j i m a ž i v o t i n j s k o g p o n a š a n j a u c j e l o k u p n o j zoopsihologiji, a svo ju je korist demonstrirala i u svemirskim letovima u kojima su korištene skinnerijanski trenirane životinje.
Psiholingvistika N a području psiholingvistike Skinnerov je doprinos ogroman. Prije Chomskog Skinnerovo objašnjenje govornog p o n a š a n j a je, uz Pavlovljevo, bilo naj više p r i h v a ć e n o , a to j e i najviše z n a n s t v e n o o s n o v a n o objašnjenje. Skinner, L o v a a s i d r u g i s u (1966) i z n i j e l i r e z u l t a t e s v o j i h b r o j n i h i s t r a ž i v a n j a o u č e n j u govora k o d autističke djece. Autistička djeca n e govore i n e komuniciraju. O n a se p o n a š a j u n a č u d a n n a č i n koji j e često a u t o d e s t r u k t i v a n . L o v a a s i nje govi suradnici su, u z p o m o ć potkrepljivanja, uspjeli kroz p r o c e s sukcesivne aproksimacije i oblikovanja naučiti t a k v u djecu d a k a ž u nekoliko riječi, a o n d a s u diskriminativnim treningom naučili takvu djecu d a riječi izgovaraju i k o r i s t e p o k r a j o d g o v a r a j u ć i h o b j e k a t a (recimo lutke, a u t o m o b i l a itd.). Pro ces u č e n j a takve djece j e vrlo spor, ali se p o s t u p n o m o g u razviti generalizira ne jezične vještine i navike k o j e p o s t u p n o p o s t a j u s v e k o m p l e k s n i j e .
Suvremena
pedagogija
S k i n n e r j e p o s t a v i o o s n o v e s u v r e m e n e p e d a g o g i j e k o j a s e s l u ž i progra miranom nastavom. P r o g r a m i r a n a n a s t a v a n i j e n i š t a d r u g o n e g o l i p r o c e s obli
kovanja 376
ponašanja
na bazi potkrepljivanja
željenih
odgovora
i učenja
kako
izbjegavati neželjene odgovore ili ponašanja. Programirana nastava je danas u s v i j e t u v r l o r a š i r e n a . S k i n n e r j e s t v o r i o i s t r o j e v e koji s u bili m e đ u p r v i m a i k o j i s u o m o g u ć a v a l i t a k v u n a s t a v u bez nastavnika. Danas se za takvu nastavu k o r i s t e p r o g r a m i r a n i u d ž b e n i c i k a o i e l e k t r o n i č k a r a č u n a l a . E l e k t r o n i č k a ra čunala imaju ogroman kapacitet i domet. Jedno elektroničko računalo može i s t o v r e m e n o p o d u č a v a t i n e k o l i k o t i s u ć a u č e n i k a koji m o g u biti i t i s u ć e kilo m e t a r a u d a l j e n i o d s t r o j a ( F u l g o s i . 1974. a i b ; H i c k s i H u n k a 1 9 7 2 ; M u ž i ć , 1968, 1 9 7 3 ; S o l j a n , 1972) i t o u r a z l i č i t i m p r e d m e t i m a . T a k v a s e n a s t a v a o d v i j a b e z n a s t a v n i k a , u d i r e k t n o j k o m u n i k a c i j i u č e n i k a i e l e k t r o n i č k o g r a č u n a l a ili d r u g o g s r e d s t v a u p r o g r a m i r a n o j n a s t a v i . T o j e n a s t a v a k o j a j e izašla iz o k v i r a učionice i k o j a u z n j u više nije vezana.
Šta je čovjek? U objašnjavanju čovjekova p o n a š a n j a o d onog najjednostavnijeg, dječjeg, do najkompliciranijeg k a o što je ličnost, o d najnormalnijeg d o shizofrenog, S k i n n e r o d b a c u j e i n e k o r i s t i n i k a k v a u n u t a r n j a stanja, sile, energije, p s i h i č k e p r o c e s e i ostali t r a d i c i o n a l n i » m e n t a l n i « r e p e r t o a r . S v a t a t r a d i c i o n a l n a »obja šnjenja« u o p ć e nisu objašnjenja, a n a j m a n j e s u t o objašnjenja koja bi objek tivna znanost kao što je psihologija mogla prihvatiti. Ta objašnjenja i tuma čenja ljudske »prirode« su mitološka, mistična, subjektivna i n e m a j u veze s realnošću. T o su o b j a š n j e n j a koja p r i p a d a j u u istu kategoriju k a o i vjerova nja, uvjerenja i p r e d r a s u d e . »Psihološka tumačenja« i »objašnjenja« znače s a m o terminološke oznake za specifične veze i z m e đ u situacija i p o n a š a n j a k o j e s u s t v o r e n e u t o k u indi v i d u a l n o g životnog k o n d i c i o n i r a n j a p o j e d i n c a . K a d g o v o r i m o o n e k i m »osobi n a m a « ličnosti pojedinca o n d a mislimo n a n e k e opće karakteristike socijalnog p o n a š n j a p o j e d i n c a . T a k o s e u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i (i u d r u g i m s u s t a v i m a ) osobina ličnosti definira k a o »trajan oblik ponašanja u različitim situacija m a « ili o n a k o k a k o s m o t o n a v e l i k o d A l l p o r t a . D a k l e , n a o s n o v i p o n a š a n j a . Za S k i n n e r a o s i m p o n a š a n j a u takvoj »osobini« n e m a ničeg drugog. Š t a znači s o c i j a l n o d o m i n a n t n a ili s u b m i s i v n a l i č n o s t ili o s o b i n a ? T o z n a č i d a s e p o j e dinac u o d r e đ e n i m situacijama p o n a š a n a o d r e đ e n način. »Osobina« označava i o d r e đ u j e se n a osnovi takvog p o n a š a n j a i o n a nije više od običnog t e r m i n a ili skraćenog opisa ponašanja u vezi s n e k i m s i t u a c i j a m a . P o n a š a n j e j e , o p e t , p o d k o n t r o l o m okoline i njenih efekata n a pojedinca. Pojedinac koji i m a o s o b i n u »dominantnosti« u stvari j e pojedinac koji se p o n a š a n a takav način, a to ponašanje je nastalo kao rezultat potkrepljivanja takvih reakcija u toku individualnog života tog pojedinca. Isto j e to i u slučaju submisivnog pona šanja. U o b j a š n j a v a n j u a b n o r m a l n o g p o n a š a n j a isti j e slučaj — o n o j e rezultat u č e n j a . T o s e p o n a š a n j e n e m o ž e o b j a š n j a v a t i ili t u m a č i t i t a k v i m s i l a m a ili p o j m o v i m a k a o š t o su p o t i s n u t e želje, krize identiteta, k o n f l i k t i m a i z m e đ u e g a i s u p e r e g a i d r u g i m k o n s t r u k t i m a . T o s u s v e pseudo tumačen ja i -fikcije. R a z u m i j e v a n j e l j u d s k o g p o n a š a n j a leži u n j e g o v o j o k o l i n i i n j e n i m utjecaji m a n a njega. O n o je rezultat takvih djelovanja i takvim se djelovanjima m o že modificirati o d n o s n o izgrađivati. U s v o j o j k n j i z i » S o n u s t r a n u s l o b o d e i d o s t o j a n s t v a « (1971) S k i n n e r j e d o v e o d o k r a j a k o n c e p c i j u o kompletnoj determiniranosti ljudskog ponašanja 377
od strane okoline. U t o m j e r a d u k o n a č n o i d o k r a j a o d b a č e n o s v a k o t r a d i c i o n a l n o i m o d e r n o t u m a č e n j e ili s h v a ć a n j e č o v j e k a k a o a u t o n o m n o g b i ć a o b d a r e n o g n e k i m u n u t a r n j i m s n a g a m a , p s i h i č k i m ili m e n t a l n i m o s o b i n a m a ili slo b o d n o m voljom. Čovjek j e prikazan k a o rezultat učenja i djelovanja okoline p a zbog toga podložan izgradnji n a osnovi utjecaja okoline koja u p r a v o zbog toga m o r a biti znanstveno i svjesno stvorena i optimalizirana. Ta j e knjiga revolucionarnog sadržaja naišla n a ogroman broj protesta i k r i t i k a o d p s i h o l o g a , teologa, filozofa, p j e s n i k a , u m j e t n i k a , o d n o s n o o d o n i h koji su n a p a d a l i i D a r w i n a i Pavlova i W a t s o n a i sve o n e koji s u smatrali č o v j e k a i n j e g o v o p o n a š a n j e d e t e r m i n i r a n i m a n e s l o b o d n i m ili a u t o n o m n i m . Skinner j e u toj knjizi čovjeka p o t p u n o smjestio u okolinu i doveo u ovisnost o d okoline i tako konačno srušio bilo kakvu mogućnost njegove auto nomije. Čovjek je p o t p u n o znanstveno, a to znači deterministički i objektivno, koncipiran i protumačen. E v o što Skinner kaže o tim čudesnim mentalnim atributima koji laicima »objašnjavaju« ljudsko ponašanje i postupke: »Priroda j e eksperimentalne analize ljudskog ponašanja da m o r a oljuštiti i m a k n u t i funkcije k o j e s u d o d i j e l j e n e a u t o n o m n o m čovjeku i p r e m j e s t i t i ih, j e d n u p o j e d n u , n a o k o l i n u k o j a g a k o n t r o l i r a « ( 1 9 7 1 , s t r . 198). » S l i k a k o j a s e p o j a v l j u j e iz z n a n s t v e n e a n a l i z e n i j e s l i k a t i j e l a s n e k o m l i č n o š ć u i z n u t r a , v e ć t i j e l a k o j e jest l i č n o s t u s m i s l u d a p o k a z u j e j e d a n k o m p l e k s n i r e p e r t o a r p o n a š a n j a « ( i b i d . s t r . 199). Razlog zbog kojeg j o š uvijek postoji zastario i neznanstveni način tumam a č e n j a l j u d s k o g leži u k o n c e p c i j a m a k o j e č o v j e k a p r o g l a š a v a j u s l o b o d n i m bićem, dostojanstvenim bićem koje je unutarnje odgovorno za svoje čine i n a t a j n a č i n z a m u ć u j u s l i k u i o d r ž a v a j u j e d n u d e s t r u k t i v n u , t r a d i c i o n a l n u iluzi ju. Skinner se n e bori protiv ljudskog bića, o n se bori protiv pogrešnih tuma čenja i shvaćanja njegove autonomije koja može dovesti d o propasti čitavog čovječanstva. Zbog toga j e n e o p h o d n a znanstvena koncepcija čovjeka i znan stvena kultivacija čovjeka. Takva koncepcija i takva izgradnja čovjeka mogući su tek k a d se odbace tradicionalne i lažne koncepcije o njegovoj autonomiji, slobodi i dignitetu odnosno o njegovoj »unutrašnjoj« determiniranosti. »Nesposobni d a r a z u m i j e m o k a k o i zašto se n e k a o s o b a p o n a š a o n a k o ka ko vidimo da se ponaša, m i njeno ponašanje pripisujemo nekoj unutarnjoj osobi k o j u n e m o ž e m o vidjeti, čije p o n a š a n j e t a k o đ e r n e m o ž e m o objasniti, ali u vezi k o j e m i n i s m o s k l o n i p o s t a v l j a t i p i t a n j a . . . F u n k c i j a j e u n u t a r n j e g čovjeka d a predstavlja objašnjenje koje s a m o neće biti objašnjeno . . . O n nije p o s r e d n i k i z m e đ u p r o š l o s t i i s a d a š n j e g p o n a š a n j a , o n j e središte iz k o j e g p o n a š a n j e e m a n i r a (zrači). O n inicira, započinje i s t v a r a . . . K a ž e m o d a j e o n a u t o n o m a n , a t o š t o se tiče z n a n o s t i o p o n a š a n j u , znači d a j e č u d e s a n « (ibid, s t r . 14). Za razumijevanje ljudskog ponašanja m i se m o r a m o osloniti n a okolinu i n a a n t e c e n d e n t e tog ponašanja, o d n o s n o n a prave uzroke p o n a š a n j a koji leže u okolini i n j e n o m d j e l o v a n j u . Na p u t u znanstvenom determinizmu u objašnjavanju ponašanja nalaze se koncepcije o ljudskoj slobodi i dostojanstvu koje t o ponašanje n e žele objas niti deterministički i znanstveno. Postoji čitava »literatura knjiga, pamfleta, manifesta, govora i drugih verbalnih p r o d u k a t a namijenjena poticanju ljudi za o s l o b a đ a n j e m s a m i h sebe o d različitih v r s t a n a m j e r n o g k o n t r o l i r a n j a « (ibid, s t r . 3 0 ) . U s t v a r i č o v j e k o v a b o r b a z a o s l o b o đ e n j e n e p r o i z l a z i iz n j e g o v e v o l j e d a b u d e s l o b o d a n v e ć o n a p r e d s t a v l j a t e n d e n c i j u d a s e i z b j e g n e ili p o b j e g n e 378
o d a v e r z i v n i h p o d r a ž a j a o k o l i n e ili o d a v e r z i v n e o k o l i n e . B o r b a p r o t i v v l a d a , organiziranih religija, e k o n o m s k i h sustava, f o r m a l n o g odgoja i obrazovanja, roditelja i ideologija u stvari je b o r b a protiv averzivne okoline i kontroliranja čovjeka t a k v o m okolinom. Međutim, okolina n e m o r a biti averzivna d a bi kontrolirala ljudsko ponašanje. To ponašanje kontrolira svaka okolina i zbog toga n e m a a p s o l u t n e slobode i n e m a nikakve slobodne volje. O n o š t o t r e b a učiniti jest osloboditi se nepovoljne i izgraditi m a k s i m a l n o povoljnu okolinu. Umjesto ispraznog traženja apsolutne slobode treba se usredotočiti n a znan stveno izgrađivanje i modificiranje socijalnih s t r u k t u r a i sustava nagrađivanja i potkrepljivanja. Takva okolina će o n d a sa svoje strane izgrađivati i formirati ljudsko p o n a š a n j e o d n o s n o njegovu ličnost. Spas čovječanstva nije u n j e m u s a m o m , v e ć u n j e g o v o j o k o l i n i . Z b o g t o g a s p a s č o v j e č a n s t v a leži, p o S k i n n e r u »s o n u s t r a n u s l o b o d e i d i g n i t e t a « . J e d n o o d obilježja takve znanstveno isplanirane okoline jest d a u njoj n e m a kazni ni negativnih potkrepljenja. S k i n n e r j e odlučan protivnik pri m j e n j i v a n j a k a z n i , n e g a t i v n i h p o t k r e p l j e n j a ili b i l o k a k v i h s u p r e s i v n i h p o s t u paka u kontroliranju ponašanja.
U znanstvenom tumačenju čovjeka nema mjesta za bilo kakvu -formu men talne mašinerije koja je tako dugo i tako dobro slutila za međusobno obma njivanje ljudi. S v a k i m e h a n i z a m n a k o j i s e m o ž e s a m o z a k l j u č i v a t i ( a n i j e p o d l o ž a n d i r e k t n o m o p a ž a n j u ) č a k i n a o s n o v i n e k i h p o d a t a k a ili z b o g t o g a š t o omogućuje predviđanje za Skinnera j e neprihvatljiv. Osnovna zamjerka koja se, p o našem mišljenju, može postaviti Skinnerovoj teoriji ličnosti nije z a m j e r k a d a o n a »uništava ličnost čovjeka«, j e r ni j e d n a teorija n e m o ž e uništiti niti izmijeniti p r e d m e t n a koji se odnosi, p a j e t a k v a z a m j e r k a o b i č n a b e s m i s l i c a . O s n o v n a z a m j e r k a j e s t d a s u iz d e t e r m i niranosti ljudskog p o n a š a n j a izostavljeni nasljeđe i biološki faktori. Čovjek n i j e tabula rasa č i j e » k o n a č n o s t a n j e j e o d r e đ e n o s a m o o b r a s c e m p o d r a ž a j a i o d g o v o r a š t o j e s u š t i n a S k i n n e r o v a s u s t a v a « ( H a l l i L i n d z e y , 1978, s t r . 678). T a k o n a m e t o l o g i j a p o k a z u j e d a s u n e k i o b l i c i s o c i j a l n o g p o n a š a n j a u r o đ e n i i d a s e p o d u t j e c a j e m o k o l i n e s a m i p o j a v l j u j u . C h o m s k y (1959) i L i e b e r m a n , s m a t r a j u d a s u m e h a n i z m i iz k o j i h n a s t a j e l j u d s k i g o v o r u r o đ e n i m e h a nizmi i d a je čovjek opskrbljen a p a r a t o m za produkciju govora, p a govor n i j e n a u č e n p r o c e s o m p o t k r e p l j i v a n j a k a k o t o s m a t r a S k i n n e r . B i o l o š k i fak tori prisutni su i u s a m o m učenju p o mišljenju nekih psihologa (Seligman i Hag e r , 1972). Ove z a m j e r k e m e đ u t i m n i k a k o n e z n a č e d a j e S k i n n e r o v o , a s n j i m i Pavlovljevo i W a t s o n o v o , objašnjenje ljudskog p o n a š a n j a i ličnosti pogrešno. Ove zamjerke m o g u značiti jedino to d a objašnjenje nije p o t p u n o i d a je ljudsko ponašanje determinirano i nasljeđem a ne samo okolinom. U s p r k o s t o m e ostaje činjenica d a j e S k i n n e r pružio o g r o m n u količinu do kaza u prilog determiniranosti ponašanja n a osnovi utjecaja okoline i da se p o d n j e n i m u t j e c a j e m nalazi velik d i o r e p e r t o a r a l j u d s k o g p o n a š a n j a o d n o s n o njegove ličnosti i d a j e Skinnerova psihologija ličnosti znanstveno najčvršća. Njezino j e m j e s t o m e đ u ostalim psihologijama ličnosti stoga visoko i istak nuto.
379
Literatura Atthowe, 7. and Krasner, L.: P r e l i m i n a r y r e p o r t o n t h e a p p l i c a t i o n of c o n t i n g e n t r e i n f o r c e m e n t p r o c e d u r e ( t o k e n e c o n o m y ) o n a »chronic« p s y c h i a t r i c w a r d . J o u r n a l of a b n o r m a l P s y c h o l o g y , 1968, 73, 37—43. Ayllon, T.: S o m e h e b a v i o r a l p r o b l e m s a s s o c i a t e d w i t h e a t i n g i n c h r o n i c s c h i z o p h r e n i c p a t i e n t s . U: L. P . U l l m a n n a n d L. K r a s n e r ( E d s . ) : C a s e s t u d i e s i n b e h a v i o r m o d i f i c a t i o n . N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1965. Ayllon, T. and Azrin, N.: T h e m e a s u r e m e n t a n d r e i n f o r c e m e n t of b e h a v i o r of psyc h o t i c s , J o u r n a l of t h e E x p e r i m e n t a l a n a l y s i s of B e h a v i o r , 1965, 8, 375—384. Ayllon, T. and Azrin, N.: T h e t o k e n e c o n o m y : a m o t i v a t i o n a l s y s t e m f o r t h e r a p y a n d r e h a b i l i t a t i o n . N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1968. Ayllon, T. and Michael, 7 . : T h e p s y c h i a t r i c n u r s e a s a b e h a v i o r a l e n g i n e e r , J o u r n a l of t h e E x p e r i m e n t a l A n a l y s i s of B e h a v i o r , 1959, 2, 323—334. Ayllon, T. and Michael, E.: C o n t r o l of t h e b e h a v i o r of s c h i z o p h r e n i c p a t i e n t s b y food. J o u r n a l of t h e E x p e r i m e n t a l A n a l y s i s of B e h a v i o r , 1962, 5, 343—352. Boren, J.: T h e s t u d y of d r u g s w i t h o p e r a n t t e c h n i q u e s . U: W. K. H o n i g ( E d . ) : O p e r a n t b e h a v i o r : a r e a s of r e s e a r c h a n d a p p l i c a t i o n , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1966. Brady, 7. P. and Lind, D. L.: E x p e r i m e n t a l a n a l y s i s of h y s t e r i c a l b l i n d n e s s , A m e r i c a n M e d i c a l A s s o c i a t i o n , A r c h i v e s of G e n e r a l P s y c h i a t r y , 1961, 4, 331—339. Brigham, T. A., Graubard, P . S. and Stans, A.: A n a l y s i s of t h e effects of s e q u e n t i a l r e i n f o r r c e m e n t c o n t i n g e n c i e s o n a s p e c t s of c o m p o s i t i o n , J o u r n a l of Applied B e h a v i o r A n a l y s i s , 1972, 5, 421—429. Chomsky, N.: R e v i e w of B . F . S k i n n e r ' s V e r b a l B e h a v i o r , L a n g u a g e , 1959, 35, 26—58. Evans, R: B . F . S k i n n e r : T h e m a n a n d h i s i d e a s , N e w Y o r k , D u t t o n , 1968. Ferster, C. B. and Skinner, B. F.: S c h e d u l e s of r e i n f o r c e m e n t . N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1957. Fox, L.: E f f e c t i n g t h e u s e of efficient s t u d y h a b i t s . U: R. U l r i c h ( E d ) : C o n t r o l of h u m a n b e h a v i o r , G l e n v i e w , III., S c o t t F o r e s m a n , 1966. Fulgosi, A.: P a m ć e n j e , M e d i c i n s k a e n c i k l o p e d i j a , Z a g r e b , L e k s i k o g r a f s k i z a v o d , 1974.(a) Fulgosi, A.: U č e n j e , M e d i c i n s k a e n c i k l o p e d i j a , Z a g r e b , L e k s i k o g r a f s k i z a v o d , 1974. (b) Hall, C. S. and Lindzey, G.: T h e o r i e s of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley a n d S o n s , 1978. Hall, R. V., Lund, D. and Jackson, D.: E f f e c t s of t e a c h e r a t t e n t i o n o n s t u d y b e h a v i o r . J o u r n a l of A p p l i e d B e h a v i o r Analysis, 1968, 1, 1—12. Haughton, E. and Ayllon, T.: P r o d u c t i o n a n d e l i m i n a t i o n of s y m p t o m a t i c b e h a v i o r . U: L. P . U l l m a n n a n d L. K r a s n e r ( E d s . ) : C a s e s t u d i e s in b e h a v i o r m o d i f i c a t i o n . N e w Y o r k , H o l t , 1965. Hicks, B. L. and Hunka, S.: T h e t e a c h e r a n d t h e c o m p u t e r , P h i l a d e p h i a , S a u n d e r s , 1972.
Isaacs, W., Thomas, 7. and Gotdiamond, L: A p p l i c a t i o n of o p e r a n t c o n d i t i o n i n g t o r e i n s t a t e v e r b a l b e h a v i o r in p s y c h o t i c s . J o u r n a l of S p e a c h a n d H e a r i n g Disor d e r s , 1960, 25, 8—12. Kanfer, F. and Philips, 7 . : L e a r n i n g f o u n d a t i o n of b e h a v i o r t h e r a p y . N e w Y o r k , Wiley, 1970. Kazdin, A. E. and Bootzin, R. R.: T h e t o k e n e c o n o m y : a n e v a l u a t i v e r e v i e w , J o u r n a l of A p p l i e d B e h a v i o r A n a l y s i s , 1972, 5, 343—372. Krasner, L. and Ullman, L. P. ( E d s , ) : R e s e a r c h i n b e h a v i o r m o d i f i c a t i o n . N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1965. 380
Lovaas, O. J. i dr.: A c q u i s i t i o n of i m i t a t i v e s p e e c h i n s c h i z o p h r e n i c c h i l d r e n . Scien c e , 1966, 151, 705—707 Mužić, V.: K o m p j u t o r u n a s t a v i , š k o l s k a k n j i g a , Z a g r e b , 1973. Mulić, V.: P r o g r a m i r a n a n a s t a v a , Š k o l s k a k n j i g a , Z a g r e b , 1968. Olds, J.: Self s t i m u l a t i o n of t h e b r a i n . S c i e n c e , 1958, 127, 315—324. Olds, J. and Milner, P.: P o s i t i v e r e i n f o r c e m e n t p r o d u c e d b y e l e c t r i c a l s t i m u l a t i o n of s e p t a l a r e a a n o t h e r r e g i o n s of r a t b r a i n s , J o u r n a l of C o m p a r a t i v e a n d Phy s i o l o g i c a l P s y c h o l o g y , 1954, 47, 419—427. Reese, E. P.: T h e a n a l y s i s of h u m a n o p e r a n t b e h a v i o r . IJ: J . A. V e r n o n ( E d . ) : I n t r o d u c t i o n t o p s y c h o l o g y : a self-selection t e x t b o o k , D u b u q u e , I o w a , B r o w n , 1966. Reynolds, G. S.: A p r i m e r of o p e r a n t c o n d i t i o n i n g , Glen v i e w , 111., S c o t t F o r e s m a n , 1968. Seligman, M. E. P. and Hager, J. L. (Eds.): B i o l o g i c a l b o u n d a r i e s of l e a r n i n g , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1972. Skinner, B. F.: T h e b e h a v i o r of o r g a n i s m s , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1938. Skinner, B. F.: T h e o p e r a t i o n a l a n a l y s i s of p s y c h o l o g i c a l t e r m s , P s y c h o l o g i c a l Re v i e w , 1945, 52, 270—277. Skinner, B. F.: » S u p e r s t i t i o n « i n p i g e o n , J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1948, 38, 168—172. (a) Skinner, B. F.: W a l d e n t w o . N e w Y o r k , M a c m i l l a n , 1948. (b) Skinner, B. F.: A r e t h e o r i e s of l e a r n i n g n e c e s s a r y ? , P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1950, 57, 193—216. Skinner, B. F.: S c i e n c e of h u m a n b e h a v i o r . N e w Y o r k , M a c m i l l a n , 1953. Skinner, B. F.: A c a s e h i s t o r y i n s c i e n t i f i c m e t h o d , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1956, 11, 221—233. Skinner, B. F.: V e r b a l b e h a v i o r , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1957. Skinner, B. F.: C u m u l a t i v e r e c o r d s , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1961. Skinner, B. F.: T h e t e c n o l o g y of t e a c h i n g . N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1968. Skinner, B. F.: C o n t i n g e n c i e s of r e i n f o r c e m e n t : a t h e o r e t i c a l a n a l y s i s , N e w Y o r k , A p p l e t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1969. Skinner, B. F.: B e y o n d f r e e d o m a n d d i g n i t y . N e w Y o r k , K n o p f , 1971. Skinner, B. F.: A b o u t b e h a v i o r i s m , N e w Y o r k , Knopf, 1974. Skinner, B. F. and Lindsley, O.: S t u d i e s i n b e h a v i o r t h e r a p y , s t a t u s r e p o r t s I I a n d I I I , Office of N a v a l R e s e a r c h , C o n t r a c t , N 5 ori-7662, 1954. Sorokin, B.: S o c i j a l n a p s i h o l o g i j a , Z a g r e b , 1976. Sol j an, N. N.: N a s t a v a i u č e n j e u z p o m o ć k o m p j u t e r a , Z a g r e b , P e d a g o š k o - k n j i ž e v n i z b o r , 1972. Thorndike, E. L.: A n i m a l i n t e l l i g e n c e : a n e x p e r i m e n t a l s t u d y of t h e a s s o c i a t i v e p r o c e s s e s i n a n i m a l s , P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1898, 2, M o n . S u p p . 8. Watson, J. B. and Raynor, R.: C o n d i t i o n e d e m o t i o n a l r e a c t i o n s . J o u r n a l of E x p e r i m e n t a l P s y c h o l o g y , 1920, 3, 1—14. Williams, C. D.: T h e e l i m i n a t i o n of t a n t r u m b e h a v i o r b y e x t i n c t i o n p r o c e d u r e s : c a s e r e p o r t . J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1959, 59, 269—278.
381
Šesti dio
H. J . Eysenck: Dimenzionalna tipologija ličnosti Eysenckova teorija ličnosti predstavlja, uz Cattellovu, još jednu faktorsku t e o r i j u k o j a s e z a s n i v a n a r e z u l t a t i m a faktorske analize p o d a t a k a i k o r e l a c i j a između brojnih indikatora i instrumenata mjerenja ponašanja i osobina ličnosti. Eysenckova teorija ličnosti je, k a o i Cattellova i Skinnerova, p o svom karakteru empirijska j e r se temelji n a rezultatima objektivnih ispitivanja. O n a p o č i v a n a t r i t e m e l j a ili t r i s k u p i n e p o d a t a k a o d n o s n o n a č i n a i s t r a ž i v a n j a . P r v i i g l a v n i t e m e l j E y s e n c k o v e t e o r i j e l i č n o s t i č i n e rezultati faktorske analize. Drugi njezin temelj predstavljaju podaci dobiveni e k s p e r i m e n t a l n i m istraživa n j i m a . Cilj j e t a k v i h eksperimentalnih istraživanja n a p o d r u č j u ličnosti d a se i e k s p e r i m e n t a l n o ispitaju i p o t v r d e osnovne dimenzije ličnosti koje s u utvrđe ne f a k t o r s k o m analizom o d n o s n o analizom korelacija između različitih vrsta ponašanja. K o n a č n o , treći temelj Eysenckove teorije ličnosti predstavlja Pavlovljeva teorija klasičnog kondicioniranja sa svojom fiziološkom p o d l o g o m o d n o s n o fiziološka tumačenja i procesi k o j i s e i s t r a ž u j u u s u v r e m e n o j p s i h o fiziologiji u vezi s f u n k c i o n i r a n j e m c e n t r a l n o g ž i v č a n o g s u s t a v a o d n o s n o poje d i n i h m o z g o v n i h r e g i j a i s t r u k t u r a . N a t a j n a č i n E y s e n c k n a s t o j i : 1. u t v r d i t i temeljne dimenzije ličnosti koje determiniraju vrlo široke aspekte objektiv n o g ili m a n i f e s t n o g p o n a š a n j a i l i faktore ličnosti, 2. e k s p e r i m e n t a l n o d e m o n strirati utjecaj tako utvrđenih faktora n a ponašanje i determiniranost pona š a n j a t i m f a k t o r i m a i 3. p r u ž i t i fiziološka i n e u r o l o š k a o b j a š n j e n j a i t u m a č e n j a utvrđenih i dokazanih faktora ličnosti. Polaznu t o č k u Eysenckova istraživanja ličnosti i njegove empirijske teorije l i č n o s t i č i n i f a k t o r s k a a n a l i z a m a n i f e s t a c i j a ili p o n a š a n j a l j u d i u r a z l i č i t i m s i t u a c i j a m a . F a k t o r s k a s e a n a l i z a ( F u l g o s i , 1979a) t e m e l j i n a r a č u n u k o r e l a c i j a ili i n t e r k o r e l a c i j a i z m e đ u r a z l i č i t i h m j e r a ili v a r i j a b l i . T u a n a l i z u j e z a s n o v a o engleski psiholog S p e a r m a n . Matematičko-statistički p o s t u p c i faktorske anali z e o m o g u ć u j u n a m d a u m n o š t v u r a z l i č i t i h m a n i f e s t n i h v a r i j a b l i ili p o n a š a n j a , m e đ u k o j i m a p o s t o j i k o r e l a c i j a ili m e đ u s o b n a p o v e z a n o s t , u t v r d i m o j e d a n m a n j i b r o j t e m e l j n i h v a r i j a b l i ( n a j č e š ć e b e z m e đ u s o b n e p o v e z a n o s t i ili k o r e l a c i j e ili s m i n i m a l n o m k o r e l a c i j o m ) k o j e s u d o v o l j n e z a e k s p l i k a c i j u ili t u mačenje m e đ u s o b n e povezanosti velikog broja manifestnih varijabli. Na taj način, u m j e s t o velikog broja varijabli koje nisu nezavisne i koje su velikim d i j e l o m s p e c i f i č n e ili m e đ u s o b n o i s p r e p l e t e n e , t a k o d a n e s t o j e u u z r o č n o - p o s l j e d i č n i m v e z a m a i o d n o s i m a (ili s e t a k v i o d n o s i n e m o g u u t v r d i t i ) , f a k t o r s k a n a m a n a l i z a o m o g u ć u j e i z o l i r a n j e i p r o u č a v a n j e t e m e l j n i h ili l a t e n t n i h v a r i j a b l i k o j e o b j a š n j a v a j u k o r e l a c i j u ili k o v a r i j a c i j u i z m e đ u r e z u l t a t a m a n i 383
r e s t n i h v a r i j a b l i ili r e z u l t a t a v e ć e g b r o j a m j e r e n j a . F a k t o r i z b o g t o g a i m a j u d a l e k o š i r e z n a č e n j e i č i n e t e m e l j n e d e t e r m i n a n t n e ili d i m e n z i j e p o j a v n o s t i n a n e k o m p o d r u č j u ( F u l g o s i , 1979). A n a l i z o m i i z o l i r a n j e m f a k t o r a u t v r đ u j e s e dimenzionalnost prostora u k o j e m s u s a d r ž a n i svi p o d a c i d o b i v e n i m j e r e n j i m a p o j e d i n a č n i m i n s t r u m e n t i m a ili v a r i j a b l a m a . T a k o s v a k i f a k t o r s t o j i umjesto jednog većeg broja manifestnih varijabli koje su u međusobnoj korelaciji i p r e d s t a v l j a o b j a š n j e n j e kovarijacija rezultata m j e r e n j a u t i m vari j a b l a m a . U t v r đ i v a n j e f a k t o r s k e s t r u k t u r e n e k o g većeg b r o j a m a n i f e s t n i h vari j a b l i z n a č i u n o š e n j e o d r e đ e n o g modela eksplikacije i omogućuje razumijeva nje te n a o k o kaotične i m e đ u s o b n o isprepletene pojavnosti. S t a t u s faktora k o j i s e u t v r đ u j u f a k t o r s k o m a n a l i z o m u o d n o s u n a manifestnu ili zamjedbenu realnost ili pojavnost j e d n a k j e ili a n a l o g a n s t a t u s u k o j i i m a j u k e m i j s k i e l e m e n t i u o d n o s u n a m a t e r i j a l n u ili t v a r n u p o j a v n o s t ili m a n i f e s t a c i j e . K a o š t o j e o g r o m a n ili b e s k o n a č a n b r o j r a z l i č i t i h m a n i f e s t a c i j a t v a r i ili m a t e r i j e r e z u l t a t m e đ u s o b n o g d j e l o v a n j a s v e g a s t o t i n u ili n e š t o v i š e k e m i j s k i h e l e m e n a t a , t a k o j e i o g r o m a n b r o j m a n i f e s t a c i j a u p o n a š a n j u č o v j e k a ili l i č n o s t i r e z u l t a t d j e l o v a n j a j e d n o g m a n j e g b r o j a faktora ličnosti ili faktora ponašanja. Kao što kemijski elementi čine osnovicu materijalne stvarnosti, tako faktori ličnosti predstavljaju osnovicu ličnosti. K a o š t o se t v a r n a pojavnost m o ž e svesti n a
elemente,
tako
se ponašanje
može
svesti
na faktore
kao
determinante.
Umjesto d a se bavi tranzijetnim, specifičnim i prolaznim oblicima ponašanja n a m a n i f e s t n o m p l a n u , p s i h o l o g i j a d a n a s p r o u č a v a faktore ponašanja n a la tentnom planu. K a d bi psihologija proučavala samo manifestacije ponašanja ili p o j e d i n a č n e d o ž i v l j a j e k a o k o n a č n e p r e d m e t e s v o j i h i s t r a ž i v a n j a , t o b i b i l o analogno kemiji koja bi proučavala pojavne oblike tvari (onako k a k o ih ljudi d o ž i v l j a v a j u ! ) k a o k o n a č n e . T a k v a k e m i j a k o j a b i pojavnost onakvu kakva se nama čini s m a t r a l a z a k o n a č n i p r e d m e t s v o g a i s t r a ž i v a n j a n i k a d a n e b i m o g l a utvrditi elemente ni razumjeti zakonitosti materijalnih pojava i promjena. T a k v o istraživanje bilo b i besciljno lutanje u doživljajnoj sferi b e z n a d e d a se utvrdi prirodan red i prirodni zakoni. Prelaskom istraživanja s pojedinačnih pojava, onako kako ih doživljavamo, n a proučavanje temeljnih determinanti t i h p o j a v a ili f a k t o r a , p s i h o l o g i j a j e u č i n i l a t e m e l j i t z a o k r e t i u s m j e r i l a s e n a područje u kojem je moguće utvrditi red i zakonitosti, odnosno proučavati temeljne, a ne efemerne pojave. N a žalost, m o r a m o konstatirati da to nije slučaj s cijelom psihologijom i da danas mnogi psiholozi j o š lutaju ne znajući š t o j e p r a v i p r e d m e t i s t r a ž i v a n j a u p s i h o l o g i j i i u k o j e m s m j e r u t r e b a j u ići znanstvena istraživanja u psihologiji. Umjesto temeljnih d e t e r m i n a n t i pona šanja istražuju se a k c i d e n t a l n e pojave, a nije rijedak slučaj osobito u eksperi m e n t a l n i m i s t r a ž i v a n j i m a gdje j e lutanje najveće, d a se posljedice z a m j e n j u j u i t r e t i r a j u k a o uzroci. T o j e , n a p r i m j e r , slučaj s m n o g i m »nezavisnim« vari jablama u izoliranim jednodimenzionalnim eksperimentima. Takve varijable su izolirane u s v r h u e k s p e r i m e n t i r a n j a , a istraživači ih t r e t i r a j u k a o u z r o k e o d r e đ e n i h pojava iako j e m o g u ć e pokazati d a takve »nezavisne« varijable nisu nimalo nezavisne i d a su u stvari posljedice, a ne uzroci. Izolacija tih varijabli je u m j e t n a , artificijelna, p a s u i rezultati takvih e k s p e r i m e n a t a artificijelni i znače s a m o o b m a n u t a k v o g istraživača (koja j e t o izrazitija š t o j e u t e m e l j e n a na takvom znanstvenom p o s t u p k u kakav je eksperiment). Faktori koji su u t v r đ e n i faktorskom analizom na različitim p o d r u č j i m a ličnosti i p o n a š a n j a o p e r a c i o n o s u definirani i n e predstavljaju nejasne i ne o d r e đ e n e h i p o t e t i č k e k o n s t r u k t e koji se inače (u psihologiji ličnosti k a o i u 384
s v a k o d n e v n o m životu) koriste za eksplikaciju ljudskog p o n a š a n j a . P r i m j e r tak vog h i p o t e t i č k o g k o n s t r u k t a , koji k o r i s t e laici a i m n o g i psiholozi, j e s t inteli g e n c i j a . K a ž e s e z a n e k o g a d a j e i n t e l i g e n t a n ili n e i n t e l i g e n t a n i ti s e p o j m o v i k o r i s t e k a o d a i m a j u r e a l n u e g z i s t e n c i j u , a o d r e đ u j u s e v e r b a l n o - l o g i č k i m defi n i c i j a m a . V e ć j e S p e a r m a n (1927 i r a n i j e ) p o k a z a o d a p o j a m ili k o n s t r u k t i n t e l i g e n c i j e n e m a n i k a k v o g z n a č e n j a a k o n i j e operaciono definiran. Operacione definicije u z n a n o s t i s u j e d i n o p r i h v a t l j i v e . Operaciona definicija nekog pojma je definicija na bazi mjerenja ili postupaka mjerenja odnosno na bazi mjernih instrumenata. S v a k i t e m e l j n i p o j a m u z n a n o s t i m o r a ili t r e b a b i t i o p e r a c i o n o d e f i n i r a n , t j . qdreden operacijama mjerenja ili objektivnim mjernim instru mentom d a b i z a z n a n o s t b i o p r i h v a t l j i v . F a k t o r i s u u p r a v o n a t a j n a č i n d e f i nirani i predstavljaju operaciono definirane temeljne pojmove n a određenom p o d r u č j u . O s i m o p e r a c i o n e d e f i n i c i j e f a k t o r i u f a k t o r s k o j a n a l i z i s u definirani i matematički k a o vektori s točno određenim pozicijama u odnosu n a određen s k u p m a n i f e s t n i h p o d a t a k a ili i n s t r u m e n a t a k o j i s u p o g o d n i z a n j i h o v o m j e r e nje i utvrđivanje. S p e a r m a n o v u f a k t o r s k u a n a l i z u r a z v i o j e d a l j e T h u r s t o n e (1931), G u i l f o r d (1959) i m n o g i d r u g i ( v i d i o t o m e F u l g o s i , 1979). Postoji više vrsta f a k t o r a koji se m o g u utvrditi u faktorskoj analizi. J e d n u t a k v u v r s t u f a k t o r a č i n e generalni faktori n e k e s k u p i n e m j e r e n j a i l i n e k e s k u p i n e v a r i j a b l i . G e n e r a l n i f a k t o r n e k e s k u p i n e m j e r e n j a ili n e k e s k u p i n e vari j a b l i j e o n a j f a k t o r ili l a t e n t n a v a r i j a b l a k o j a j e p r i s u t n a u s v i m m j e r e n j i m a ili m a n i f e s t n i m v a r i j a b l a m a k o j e č i n e t u s k u p i n u . D r u g u v r s t u f a k t o r a č i n e grupni faktori. G r u p n i f a k t o r i s u o n i k o j i s u p r i s u t n i i d e t e r m i n i r a j u k o r e l a c i j e ili k o v a r i j a c i j e i z m e đ u d v i j e i l i v i š e v a r i j a b l i u n e k o j s k u p i n i , a l i n e i i z m e đ u s v i h v a r i j a b l i t e s k u p i n e . T r e ć a v r s t a f a k t o r a s u specifični faktori. Specifični faktor neke varijable javlja se i vezan je s a m o u z t u varijablu, a n e i uz n e k u drugu, t a k o d a j e o n karakterističan s a m o za t u varijablu i zbog toga s e i z o v e s p e c i f i č n i m f a k t o r o m . O s i m t i h f a k t o r a j a v l j a j u s e i faktori pogreške. O n i s u v e z a n i u z p o g r e š k e m j e r e n j a ili n e p o u z d a n o s t m j e r n o g i n s t r u m e n t a i l i mjernog postupka. Postoje j o š i d r u g e vrste faktora koje s m o utvrdili u f a k t o r s k i m analiza ma. Za p o d r u č j e ličnosti i za Cattellovu i Eysenckovu teoriju ličnosti važni su i f a k t o r i k o j e n a z i v a m o bipolarnim. Bipolarni faktori su oni koji imaju suprot n e p o l o v e . T a k o , n a p r i m j e r , u E y s e n c k o v o m m o d e l u l i č n o s t i o s n o v n i f a k t o r ili d i m e n z i j a j e faktor ekstraverzije-introverzije. J e d a n p o l t o g f a k t o r a ili d i m e n z i j e č i n e ili d e f i n i r a j u o s o b i n e ili m a n i f e s t a c i j e e k s t r a v e r z i j e , a d r u g i p o l č i n e manifestacije introverzije koje su i m s u p r o t n e . Polovi b i p o l a r n i h faktora se m e đ u s o b n o i s k l j u č u j u i m e đ u s o b n o i m p l i c i r a j u , š t o n i j e ili n e m o r a b i t i s l u č a j k o d unipolarnih faktora. F a k t o r s k a s e a n a l i z a v e ć m n o g o k o r i s t i l a z a i s t r a ž i v a n j a n a p o d r u č j u lič n o s t i , a s v a k i m s e d a n o m k o r i s t i s v e v i š e . Njoj trebamo zahvaliti što danas imamo smislene i empirijske modele ličnosti i što imamo znanstvene podatke o strukturi ličnosti. T o m e s u n a j v i š e p r i d o n i j e l a i s t r a ž i v a n j a G u i l f o r d a , E y s e n c k a i Cattella, ali i b r o j n i h drugih istraživača ( T h o m s o n a , M a c K i n n o n a , Step h e n s o n a ) , t a k o d a j e d a n a s n e m o g u ć e z a m i s l i t i i s t r a ž i v a n j e l i č n o s t i ili p o j e d i n i h c r t a l i č n o s t i b e z k o r i š t e n j a f a k t o r s k e a n a l i z e . V e ć i n a i n s t r u m e n a t a lič n o s t i ( t e s t o v a l i č n o s t i ) faktorski su validirani, a t o z n a č i d a s u f a k t o r s k i i s p i t a n i i d a j e u t v r đ e n o k o j e f a k t o r e ili d i m e n z i j e l i č n o s t i m j e r e . Bez faktorske va25
Fulgosi: Psihologija ličnosti
385
lidacije ni jedan test ili instrument tan, ma koliko on izgledao pojavno
ne mole nov.
danas biti prihvaćen
Istraživanje strukture ličnosti faktorskom
kao
adekva
analizom
P r e m a E y s e n c k o v u s h v a ć a n j u p s i h o l o g i j a t r e b a istraživati, a ne koncipirati ličnosti. T o z n a č i d a u i s t r a ž i v a n j u l i č n o s t i t r e b a o d b a c i t i s v e p r e t p o j m o v e i l i k o n s t r u k t e k o j i s u u n a p r i j e d s t v o r e n i ili z a m i š l j e n i k a o e k s p l a n a c i j e ili t u m a čenja ponašanja i ličnosti. Eysenck s m a t r a d a j e većina suvremenih psihološ kih teorija ličnosti preopterećena kompleksnim i nedovoljno određenim poj m o v i m a i v a r i j a b l a m a k o j e nemaju realnu i samostalnu egzistenciju. Ja bih r e k a o d a Eysenck odbacuje sve p o j m o v e i t u m a č e n j a koja imaju čisto teorijski ili s p e k u l a t i v a n k a r a k t e r i k o j a s u » i z v a n a « o d s t r a n e t e o r e t i č a r a » u n e s e n a « u l i č n o s t ili p r e d s t a v l j a j u t e m e l j n a k o j e m j e i z g r a đ e n a n e k a t e o r i j a l i č n o s t i . P r e m a t o m e , m o g l i b i s m o r e ć i d a j e E y s e n c k p r o t i v importiranih obilježja, tumačenja i koncepcija o ličnosti. Umjesto toga, p o Eysenckovu mišljenju, l i č n o s t t r e b a istraživati onakvom kakva ona jest. T o z n a č i d a n a m t e k t a k v o istraživanje m o ž e dati odgovor n a pitanje o s t r u k t u r i ličnosti, njenim osnov n i m d i m e n z i j a m a , k a o i o s n o v n i m d e t e r m i n a n t a m a ljudskog p o n a š a n j a i indi vidualnim razlikama. Takvo je stajalište znanstveno jer, kako s a m već spome n u o , znanost se zasniva na istraživanjima, a ne na koncipiranjima. P r e m a t o m e , E y s e n c k p r i s t u p a istraživanju ličnosti sa ciljem d a o n a s a m a s e b e o t k r i j e , a n e s a c i l j e m d a j e o n i z g r a d i i l i o b l i k u j e . Ličnost na taj način postaje predmet istraživanja, p r i s t u p istraživanju ličnosti j e p o t p u n o empi rijski. U t a k v o m e m p i r i j s k o m istraživanju ličnosti psihologija se m o r a koristiti mjerenjem koje predstavlja jednu od fundamentalnih operacija znanstvenog rada i bez kojega nema n i n j e n o g n a p r e d o v a n j a . U v e z i s t i m p o s t a v l j a s e i p i t a n j e predmeta mjerenja o d n o s n o predmeta istraživanja n a području psiholo g i j e l i č n o s t i . T o j e p i t a n j e što treba mjeriti, o d n o s n o koje aspekte ličnosti t r e b a m j e r i t i . J e s u li t o p o j e d i n a č n i a k t i ili p o s t u p c i p o j e d i n c a ili p o j e d i n a c a , odnosno manifestacije ponašanja kako ih zapažamo u svakodnevnom životu ili s u t o b a z i č n e l a t e n t n e d i m e n z i j e k o j e i m a j u v e ć u g e n e r a l n o s t i v e ć u s n a g u tumačenja. M o r a m reći d a j e ovo pitanje p r e d m e t a istraživanja važno ne s a m o za psihologiju ličnosti, v e ć i za cijelu psihologiju. M n o g i s m a t r a j u , s a s v i m o p r a v d a n o , d a p s i h o l o g i j a n e m a ili n e z n a š t o j e n j e n p r e d m e t i s t r a ž i v a n j a . T o je mišljenje, m e đ u t i m , o p r a v d a n o s a m o u o d n o s u n a o n e psihologe koji zaista t o n e z n a j u ili k o j i n i s u s v j e s n i t o g p r o b l e m a p a p r o u č a v a j u a k c i d e n t a l n e , a r t i ficijelne v a r i j a b l e i b a v e se t r i v i j a l n o s t i m a n a m a n i f e s t n o m p l a n u p o n a š a n j a gubeći pri tome svaki smjer i svaku orijentaciju. P s i h o l o g i j a l i č n o s t i , p o m i š l j e n j u E y s e n c k a , t r e b a s e o r i j e n t i r a t i n a bazič ne ili latentne determinante ponašanja i dimenzije ličnosti. O n a , d a k l e , t r e b a n a j p r i j e i z o l i r a t i ili u t v r d i t i t e t e m e l j n e d i m e n z i j e . D a b i t o p o s t i g l a , p s i h o l o g i j a l i č n o s t i s e m o r a s l u ž i t i matematikom i to faktorskom analizom. P r e m a n j e govu mišljenju faktorsko-matematička analiza jedini je i najbolji p o s t u p a k koji može poslužiti p r i utvrđivanju temeljnih dimenzija ličnosti. P r e m a t o m e , p r i s t u p p r o u č a v a n j u ličnosti treba biti u p o t p u n o s t i lišen cjelokupnog apriornog teorijskog tereta, metafizike i »mozgovne mitologije«. 386
U vezi s t i m m o r a m p o n o v i t i d a s u za z n a n o s t i p s i h o l o g i j u p o d j e d n a k o ne važne i neprihvatljive i verbalno-logičke definicije p o j m o v a i termina. Umjesto verbalno-logičkog p r i s t u p a z n a n s t v e n i se r a d temelji n a o p e r a c i o n i m definici j a m a temeljnih p o j m o v a . To stajalište z a s t u p a i Eysenck. Zbog toga o n n e pri daje veće značenje i važnost verbalnim definicijama ličnosti. Ipak, p o jednoj takvoj njegovoj definiciji ličnost j e : »Zbir aktualnih i potencijalnih obrazaca p o n a š a n j a organizma koji su de t e r m i n i r a n i n a s l j e đ e m i okolinom; o n a nastaje i razvija se kroz funkcionalnu interakciju četiri glavna s e k t o r a u koje su organizirani ovi obrasci p o n a š a n j a : kognitivni s e k t o r (inteligencija), konativni s e k t o r (karakter), afektivni sektor ( t e m p e r a m e n t ) i s o m a t s k i s e k t o r ( k o n s t i t u c i j a ) ( E y s e n c k , 1947, s t r . 2 5 ) . Iz ove definicije j e očigledno d a j e b a z a E y s e n c k o v e psihologije ličnosti identična bazi i p r e d m e t u istraživanja cjelokupne suvremene psihologije, a to
je
ponašanje.
Ponašanje koje predstavlja p r e d m e t istraživanja psihologije ličnosti i m a p r e m a E y s e n c k u (1955a, 1 9 5 5 b , 1956) n e k e o d r e đ e n e a s p e k t e k o j i o m o g u ć u j u znanstveni pristup. Neki od tih aspekata jesu: 1. L j u d s k o p o n a š a n j e p o s j e d u j e o d r e đ e n s t u p a n j g e n e r a l n o s t i ili o p ć e n i tosti. T a generalnost o m o g u ć u j e d a se f o r m u l i r a j u zakonitosti ljudskog ponaša n j a i d a s e v r š i predviđanje ponašanja. ( P r e d v i đ a n j e d o g a đ a j a j e , m o r a m i s t a ć i , j e d a n o d o s n o v n i h ciljeva z n a n s t v e n o g r a d a n a p o d r u č j u svake znanosti.) 2. U l i č n o s t i p o s t o j e r a z l i č i t i s t u p n j e v i o p ć e n i t o s t i i l i g e n e r a l n o s t i p o n a š a n j a . N e k a p o n a š a n j a i p o s t u p c i s u n a nižoj r a z i n i g e n e r a l n o s t i , a d r u g i n a vi šoj. Oni p o s t u p c i i p o n a š a n j a koja s u n a višoj razini i m a j u i veće značenje za znanost. Pojedini stupnjevi generalnosti k a r a k t e r i s t i k a ličnosti su hijerarhijski
organizirani
i
strukturirani.
3. R a z l i č i t i s t u p n j e v i g e n e r a l n o s t i p o n a š a n j a m o g u s e u t v r d i t i k o r e l a c i j skim analizama i faktorskom analizom. 4. T a k v a k o r e l a c i j s k a i f a k t o r s k a a n a l i z a i p r o u č a v a n j e o m o g u ć u j u n a m u t v r đ i v a n j e o n i h a s p e k a t a l i č n o s t i k o j i i m a j u generalni karakter i koji čine temeljne dimenzije ličnosti velikog broja ljudi. K a d s u t a k v e t e m e l j n e i g e n e ralne dimenzije utvrđene na objektivan način, moguće je svakog pojedinca, n a osnovi mjerenja, locirati n a svaku tako u t v r đ e n u dimenziju i n a taj način dobiti štedljiv i jasan opis s t r u k t u r e ličnosti svakog pojedinca. Ovdje m o r a m n a p o m e n u t i d a j e j e d a n o d ciljeva svakog z n a n s t v e n o g r a d a dobivanje štedlji vih objašnjenja, t j . takvih objašnjenja i z a k o n a koji će imati m a k s i m a l n u g e n e r a l n o s t i n a osnovi kojih se m o ž e izvršiti m a k s i m a l n i b r o j p r e d v i đ a n j a . P r i m j e r z a t o j e , k a k o s m o v e ć s p o m e n u l i , k e m i j a , a s l i č n a j e s i t u a c i j a i u fizici i a s t r o n o m i j i . O d d v a z n a n s t v e n a o b j a š n j e n j a ili o d d v i j e t e o r i j e b o l j a j e o n a k o j a s e z a s n i v a n a m a n j e m b r o j u d e t e r m i n a n t i ili n a m a n j e m b r o j u p o j m o v a ili z a k o n a n e o p h o d n i h z a t u m a č e n j e p o j a v a i p r o m j e n a n a p o d r u č j u t e z n a n o s t i . V i d j e t ć e m o d a j e E y s e n c k o v a t e o r i j a ili m o d e l l i č n o s t i u t o m p o g l e d u vrlo štedljiva i d a je o d njega štedljivija j o š jedino Skinnerova teorija i model ličnosti. Polazeći od odbacivanja teorijskih konceptualizacija i teorijskog tereta, Eysenck je naročito kritičan u odnosu n a psihoanalizu i na Freudovu teoriju l i č n o s t i k o j a j e , p o n j e g o v u m i š l j e n j u , opterećena metafizikom i mitologijom. E y s e n c k o v a i s t r a ž i v a n j a l i č n o s t i t e m e l j e s e d a k l e n a nomotetičkom pristu pu. U t a k v u p r i s t u p u c i l j j e u t v r đ i v a n j e o p ć i h , a n e i n d i v i d u a l n i h o b i l j e ž j a 387
ličnosti. Zbog toga se istraživanja ličnosti trebaju temeljiti n a velikom b r o j u i s p i t a n i k a i n a v e l i k o m b r o j u p o d a t a k a ili i n d i k a t o r a o d n o s n o mjernih instrumenata.
Struktura
i organizacija
ličnosti
Eysenckov model ličnosti nije, p r e m a tome, njegova vlastita koncepcija, z a m i š l j a j ili k o n s t r u k c i j a . T a j j e m o d e l r e z u l t a t e m p i r i j s k i h i s t r a ž i v a n j a . U t i m istraživanjima ličnost j e »otkrila« s a m u sebe k a o š t o j e t o slučaj i k o d Cattellova faktorskog m o d e l a ličnosti i taj model, k a o i Cattellov, predstavlja, m o g l i b i s m o reći, »sliku« ličnosti. Iz toga vidimo koliko s u s u v r e m e n i modeli ličnosti, osobito faktorski, različiti o d starijih, k o n c e p t u a l n i h »modela« koji nisu empirijski zasnovani već predstavljaju produkte zamišljaja i koncipiranja. E m p i r i j s k a p r o u č a v a n j a ličnosti k o r i š t e n j e m velikog b r o j a ispitanika i v e l i k o g b r o j a t e s t o v a k a o i f a k t o r s k e a n a l i z e k o j a j e E y s e n c k (1960b), p r o v e o pokazala su d a u ličnosti postoje četiri razine koje su hijerarhijski organizira n e ( s l i k a 1). RAZINA TIPA
RAZINA OSOBINA UPORNOST j j RIGIDNOST [ [SUBJEKTIVNOST] [PLAŠLJIVOSTj |RAZDRAŽUIVOŠf RAZINA N/VIKA
RAZINA SPECIFIČNIH REAKCIJA
g t/> S l i k a 1. ( P r e m a : E y s e n c k 1953a)
N a n a j n i ž e m s t u p n j u u h i j e r a r h i j i n a l a z e s e specifični postupci i pojedi n a č n i a k t i o d n o s n o r e a k c i j e ili, p r e m a b i h e v i o r i s t i č k i m i a s o c i j a c i o n i s t i č k i m
k o n c e p c i j a m a , veze između
pojedinačnih
podražaja
i pojedinačnih
odgovora
ili
reakcija ( S — R v e z e ) . T o s u p o j e d i n a č n i a k t i i l i p o s t u p c i p o j e d i n c a u s v a k o j pojedinačnoj životnoj situaciji. O n i i m a j u najniži stupanj generalnosti. N a drugoj razini u hijerarhijskoj organizaciji ličnosti nalaze se habityalni ili uobičajeni odgovori i l i p o n a š a n j a o d n o s n o p o s t u p c i . T o s u p o s t u p c i i p o n a šanja koja se opetovano javljaju u r e p e r t o a r u ponašanja pojedinca u j e d n a k i m ili s l i č n i m s i t u a c i j a m a . P r e m a t o m e , t a k v e v r s t e p o n a š a n j a i m a j u v e ć u g e n e r a l n o s t ili o p ć e n i t o s t o d s p e c i f i č n i h a k a t a . N a t r e ć o j r a z i n i o r g a n i z a c i j e l i č n o s t i n a l a z e s e osobine ličnosti. Osobine l i č n o s t i s u d e t e r m i n i r a n e k o r e l a c i j a m a d v i j u ili v i š e n a v i k a i p r e d s t a v l j a j u a s p e k t e l i č n o s t i k o j i i m a j u j o š v e ć u g e n e r a l n o s t i z n a č e n j e o d n a v i k a ili o n i h a s p e k a t a ličnosti koji se nalaze n a habitualnoj razini. 388
K o n a č n o , n a četvrtoj razini u hijerarhijskoj organizaciji ličnosti nalaze se tipovi ličnosti. T i p o v i l i č n o s t i d e t e r m i n i r a n i s u k o r e l a c i j o m i o r g a n i z a c i j o m osobina ličnosti i predstavljaju a s p e k t e ličnosti koji imaju najveći stupanj g e n e r a l n o s t i ili o p ć e n i t o s t i . Iz hijerarhijske organizacije ličnosti vidi se d a j e ličnost d e t e r m i n i r a n a
ponašanjem i da se proučavanje ličnosti temelji na proučavanju kao što je to uostalom i u svim suvremenim teorijama, modelima
i
ponašanja koncepci
jama ličnosti. T o u j e d n o p o k a z u j e d a j e p r e d m e t i s t r a ž i v a n j a s u v r e m e n e p s i h o l o g i j e i p o E y s e n c k u ponašanje o d n o s n o d a j e p s i h o l o g i j a z n a n o s t o p o n a š a n j u . Hijerarhijska organizacija ličnosti s različitim r a z i n a m a omogućuje d a se istraživanja ličnosti odvijaju n a različitim r a z i n a m a generalnosti. N e k i istraživač može istraživati ponašanje i ličnost n a razini specifičnih odgovora ili s p e c i f i č n e v e z e i z m e đ u p o d r a ž a j a i o d g o v o r a ( S — R v e z e ) , a d r u g i i s t r a ž i v a č n a r a z i n i h a b i t u a l n o g p o n a š a n j a ili n a r a z i n i o s o b i n a o d n o s n o t i p o v a . T o m o ž e dovesti različite psihologe d o prividno različitih rezultata i d o nesporazuma, a laika d o n e d o u m i c e . Tako, n a primjer, rezultati istraživanja ličnosti n a osnovi faktorske analize koje dobiva Cattell razlikuju se o d rezultata koje dobiva E y s e n c k . I a k o se o v e razlike u velikoj m j e r i m o g u p r i p i s a t i r a z l i k a m a u in s t r u m e n t i m a m j e r e n j a i u širini o b u h v a t a manifestacija ličnosti, te su razlike u velikoj mjeri uvjetovane i različitim r a z i n a m a zahvaćenog ponašanja. T a k o je većinu istraživanja Cattell započeo n a razini specifičnih odgovora i n a habitualnoj razini, d o k s u Eysenckova istraživanja k o n c e n t r i r a n a n a razinu oso bina, osobito n a razinu tipova ličnosti. D a j e t o m e tako govore i podaci d a s u razlike i z m e đ u rezultata j e d n o g i d r u g o g istraživača to m a n j e što j e viša razina na kojoj se istraživanje odvija. Tip ličnosti koji E y s e n c k a o d svih a s p e k a t a i razina ličnosti najviše inte r e s i r a p r e d s t a v l j a ( v e r b a l n o i z r a ž e n o ) » o p a ž e n u k o n s t e l a c i j u ili s i n d r o m o s o b i na«. Osobina ličnosti j e p a k »opažena konstelacija akcionih tendencija poje dinca«. T o znači d a j e za Eysencka osobina ličnosti o n o što j e o n a i inače u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i , a t o j e o p a ž e n a d o s l j e d n o s t ili s l i č n o s t ponašanja, po stupanja ili reagiranja u r a z l i č i t i m s i t u a c i j a m a . Pojedini aspekti ličnosti koji se nalaze n a različitim stupnjevima general n o s t i u t v r đ u j u s e korelacijskom analizom. N a v i k e ili u o b i č a j e n a p o n a š a n j a n a h a b i t u a l n o j razini u t v r đ u j u se test-retest korelacijama koje d i r e k t n o u k a z u j u n a dosljednost. Osobine se u t v r đ u j u interkorelacijama navika, a tipovi se utvrđuju n a osnovi interkorelacija osobina. Valja reći d a hijerarhijska organizacija ličnosti u Eysenckovu m o d e l u nije aprioristička, već s u takvu organizaciju pokazala b r o j n a empirijska istra živanja koja j e proveo Eysenck i njegovi suradnici o d n o s n o brojni drugi psiholozi.
Osnovne dimenzije i tipovi ličnosti Eysenck je svoja istraživanja s t r u k t u r e ličnosti započeo n a razini osobina ( E y s e n c k , 1 9 4 3 ; E y s e n c k i F u r n e a u x , 1 9 4 5 ; E y s e n c k i R e e s , 1945). D a b i s e o s o b i n e l i č n o s t i m o g l e m j e r i t i ili z n a n s t v e n o p r o u č a v a t i o n e m o r a j u b i t i operaciono definirane, odnosno moraju postojati objektivni mjerni p o s t u p c i ili i n s t r u m e n t i k o j i predstavljaju takvu definiciju osobine. O p e r a c i o 389
n e d e f i n i c i j e p o j e d i n i h o s o b i n a o d n o s n o i n s t r u m e n t i ili t e s t o v i k o j i s u n a m i j e njeni n j i h o v u m j e r e n j u nisu, m e đ u t i m , b e z m e đ u s o b n e interkorelacije, š t o zna či d a t e o s o b i n e n i s u s a m o s t a l n e i n e p r e d s t a v l j a j u dimenzije ličnosti. Eysenck je u b r z o shvatio d a s u o p e r a c i o n e definicije i i n s t r u m e n t i m j e r e n j a s a m o površinski indikatori nekih temeljnih determinanti ponašanja i d a se prouča v a n j e n e m o ž e n i o g r a n i č i t i n i z a d r ž a t i s a m o n a manifestnoj razini n a k o j o j je sve m e đ u s o b n o povezano i n a o k o bez reda i pravilnosti, već d a znanstveno istraživanje n a p o d r u č j u ličnosti i psihologije u o p ć e m o r a težiti izoliranju i
utvrđivanju ljudskog predmet
bazičnih
determinanti
ili bazičnih
ponašanja. J e d n o m utvrđene bazične mjerenja i istraživanja za psihologiju.
dimenzija
ličnosti
dimenzije
znače
odnosno relevantan
Stoga je Eysenck u kasnijim istraživanjima mnogo manje pažnje posvetio i s t r a ž i v a n j u o s o b i n a , a m n o g o v i š e p a ž n j e i s t r a ž i v a n j u temeljnih dimenzija i tipova ličnosti koje je utvrdio faktorskom analizom n a osnovi istraživanja osobina. Iz toga se p a k vidi d a s u osobine ličnosti polazni podaci za utvrđiva nje i deskripciju tipova i dimenzija ličnosti. Tipovi ličnosti su u t v r đ e n i kon stelacijama i interkorelacijama osobina, p a je važnost osobina ličnosti u t o m e š t o o n e p o m a ž u ili o m o g u ć u j u i d e n t i f i k a c i j u t e m e l j n i h t i p o v a i t e m e l j n i h dimenzija ličnosti. Eysenck, m e đ u t i m , s m a t r a d a osobine m o g u biti i poseban p r e d m e t istraživanja s a m e p o sebi k a d se iednom z n a njihov o d n o s p r e m a baznim dimenzijama ličnosti Prvo istraživanje koje j e pokazalo postojanje dviju osnovnih dimenzija l i č n o s t i i z v r š i o j e E y s e n c k 1947. g o d . U t o m j e i s t r a ž i v a n j u f a k t o r s k o m anali zom u t v r d i o postojanje dviju fundamentalnih dimenzija ličnosti koje će posta t i p r e d m e t o m o g r o m n o g b r o j a d a l j i h i s t r a ž i v a n j a . T o s u dimenzija ekstraver-
zije — introverzije
i dimenzija
neuroticizma
odnosno
emocionalne
stabilnosti.
Ove su dimenzije p o t v r đ e n e u nizu kasnijih istraživanja i Eysenck ih j e sma t r a o j e d i n i m d i m e n z i j a m a l i č n o s t i . O n e s u m e đ u s o b n o ortogonalne (okomite) i bipolarne. E k s t r a h i r a n e s u , p r v i p u t , f a k t o r s k o m a n a l i z o m p o d a t a k a d o b i v e n i h o d 39 č e s t i c a ( p i t a n j a i t v r d n j i ) k o j e s u o d a b r a n e iz j e d n o g u p i t n i k a l i č n o s t i i o s o b n i h p o d a t a k a . M e đ u t i m č e s t i c a m a ili p i t a n j i m a b i l a s u p i t a n j a ili p o d a c i o depresiji, ciklotimiji, shizoidnosti, p o m a n j k a n j u energije, zavisnosti, opsesivn o m p o n a š a n j u , apatiji, anksioznosti. Podaci s u potjecali o d ispitanika — voj n i k a koji s u bili n o r m a l n i , o d n o s n o o d o n i h koji s u pokazivali n e u r o t i č k e s i m p t o m e . T a k v a s u se i s t r a ž i v a n j a temeljila n a p o d a c i m a d o b i v e n i m o d d e s e t t i s u ć a m u š k a r a c a ( p o č e t n o i s t r a ž i v a n j e se t e m e l j i l o n a 700 i s p i t a n i k a ) . U daljim istraživanjima tih dimenzija uspoređivani su pojedinci koji su i m a l i ekstremno izražene osobine e k s t r a v e r z i j e s p o j e d i n c i m a k o j i s u p o k a z i vali e k s t r e m n u i n t r o v e r z i j u , k a o i e k s t r e m n o n e u r o t i č k i p o j e d i n c i s o n i m a b e z n e u r o t i č k i h o b l i k a p o n a š a n j a (kriterijska analiza). T a k v i m u s p o r e đ i v a n j e m E y s e n c k i s u r a d n i c i s u u t v r d i l i o s o b i n e , k a r a k t e r i s t i k e ili a t r i b u t e t a k v i h ispitanika. U p r v o j f a k t o r s k o j a n a l i z i f a k t o r n e u r o t i z m a ili n e u r o t i c i z m a o b j a š n j a v a o je 14% varijance, a faktor introverzije — ekstraverzije (tada nazvan distimija- h i s t e r i j a ) 1 2 % v a r i j a n c e p r o m a t r a n i h v a r i j a b l i ili i n d i k a t o r a . Istraživanja na normalnim ispitanicima potvrđivala su postojanje tih d v i j u d i m e n z i j a ( E y s e n c k , 1 9 5 2 b ; H i m m e h v e i t , D e s a i i P e t r i e , 1946). T a s u i s t r a ž i v a n j a p o k a z a l a d a s u t e d i m e n z i j e kontinuumi. N a osnovi takvih istraživa nja Eysenck j e sastavio liste a t r i b u t a koji karakteriziraju pojedine tipove. 390
T a k o je u p r v o j analizi, u kojoj s u korišteni p o d a c i neurotičkih vojnika, distimija bila o k a r a k t e r i z i r a n a depresijom, opsesivnim t e n d e n c i j a m a , iritabilnošću, glavoboljama, t r e m o r o m (drhtanjem) i s o m a t s k o m anksioznošću. Histe rija j e bila definirana s i m p t o m i m a k a o što su histerička konverzija, seksualne anomalije i histerički stavovi.
lntroverzija
— ekstraverzija
(I — E
faktor)
E y s e n c k j e z a neurotičkog introverta d a o sljedeći opis: » . . . p o k a z u j u ten denciju razvijanja s i m p t o m a anksioznosti i depresije, nalazimo d a ih karakte riziraju opsesivne tendencije, iritabilnosti, apatija i d a pate od labilnosti auton o m n o g živčanog sustava. P r e m a njihovim vlastitim izjavama njihovi osjećaji m o g u biti l a k o povrijeđeni, oni s u u d r u š t v u smeteni, nervozni, obuzeti osje ćajem m a n j e vrijednosti, mušičavi, odani sanjarenju, u socijalnim se zbivanji m a drže u pozadini, pate o d nesanice. U njihovoj tjelesnoj konstituciji domini ra vertikalan rast n a d horizontalnim, sposobnost naprezanja je slaba, a razina aktivnosti holinesteraze visoka. Sekrecija sline j e inhibirana. Njihova j e inte ligencija relativno visoka, njihov rječnik izvrstan i oni su o b i č n o u p o r n i . O p ć e n i t o o n i s u t o č n i , a l i p o l a g a n i . . . « ( E y s e n c k , 1947, s t r . 2 4 6 ) . » R a z i n a a s p i racija j e p r e v i s o k a , ali o n i s a m i n e p o k a z u j u p o t c j e n j i v a n j e vlastitog u r a t k a « (ibid. s t r . 247). Dalje s u k a r a k t e r i s t i k e i n t r o v e r a t a d a s u rigidni, d a p o k a z u j u mali intrapersonalni varijabilitet. Estetske preferencije su p r e m a slikama koje su starinske, u umjetničkim kreacijama preferiraju konkretne subjekte, ne vole šale, a osobito n e o n e koje se zasnivaju n a seksu. Neurotički ekstraverti pokazuju tendenciju razvijanja histeričkih simpto m a i histeričkih stavova p r e m a tim simptomima. N e m a j u energije, pokazuju u s k e i n t e r e s e , i m a j u l o š u r a d n u p o v i j e s t i h i p o h o n d r i č n i s u , m u c a j u ili z a m u c kuju, skloni su nesrećama, često su zbog bolesti odsutni s r a d n o g mjesta, m u č e ih bolovi i tegobe. U njihovoj konstituciji d o m i n i r a h o r i z o n t a l a n a d v e r t i k a l o m , r a z i n a a k t i v n o s t i holinesteraze j e niska, a sekrecija sline nije inhi birana. Njihova je inteligencija relativno niska, n e m a j u upornosti, a rječnik i m je s i r o m a š a n . Brzi s u ali neprecizni, razina aspiracija j e niska i p r e c j e n j u j u s v o j u r a d a k ili u s p j e h . N i s u r i g i d n i i p o k a z u j u v e l i k i n t r a i n d i v i d u a l n i v a r i j a b i l i tet osobina. E s t e t s k e preferencije su im p r e m a m o d e r n o m slikarstvu i b o j a m a , a u e s t e t s k o m s t v a r a l a š t v u p r e f e r i r a j u n e o d r e đ e n e i a p s t r a k t n e s a d r ž a j e . Cije ne šale, a osobito o n e koje se o d n o s e n a seks. Iz t i h o p i s a v i d i m o d a s u i n t r o v e r t i i e k s t r a v e r t i u m n o g i m obilježjima s u p r o t n i i d a j e E y s e n c k , a k o s u ti opisi i o b i l j e ž j a t o č n i , u t v r d i o z a i s t a d v i j e r a z l i č i t e v r s t e ili t i p a l i č n o s t i . T a s u o b i l j e ž j a e m p i r i j s k i i o p e r a c i o n o d e f i n i r a n a , a n e s p e k u l a t i v n o i t e o r i j s k i . U d a l j i m i s t r a ž i v a n j i m a E y s e n c k j e (1960c) r a z v i o i u t v r d i o m n o š t v o objektivnih mjera za karakter izaći ju ovih tipova
ličnosti. K o d neneurotičkih (normalnih) introverata otpadaju obilježja distimije, a to su uglavnom s i m p t o m i depresije i anksioznosti d o k ostala obilježja ostaju. Slično je i u neneurotičkih (normalnih) ekstraverata k o d kojih otpa daju histerički konverzivni simptomi. Činjenica d a je jedne neurotičke simpto m e Eysenck utvrdio k o d introverata, a druge k o d ekstraverata znači da su
introverti
skloni
distimiji,
a ekstraverti
histeriji.
T e m e l j n a d i m e n z i j a e k s t r a v e r z i j e — i n t r o v e r z i j e (I — E ) k o j u j e E y s e n c k e m p i r i j s k i u t v r d i o d o b r o s e slaže s J u n g o v o m k o n c e p c i j o m e k s t r a v e r z i j e i in-
391
troverzije i taj rezultat predstavlja, u stvari, empirijsku i znanstvenu potvrdu J u n g o v e tipologije. T a j j e rezultat t o vredniji š t o Eysenck u svojim istraživa n j i m a nije polazio o d Jungova modela a ipak ga j e pronašao. Osim potvrde Jungove tipologije ličnosti rezultati Eysenckovih istraživanja predstavljaju i o d r e đ e n u p o t v r d u K r e t s c h m e r o v e konstitucionalne tipologije (introverti bi p o k o n s t i t u c i j i i o b i l j e ž j i m a l i č n o s t i o d g o v a r a l i K r e t s c h m e r o v i m a s t e n i c i m a ili l e p t o s o m i m a , a e k s t r a v e r t i piknicima), k a o i S h e l d o n o v e k o n s t i t u c i o n a l n e tipo logije (introverti — ektomorfi-cerebrotonički, ekstraverti — mezomorfni-viscerotonički). S a m Eysenck, iako o d b a c u j e F r e u d o v e teorijske i znanstveno ne d o k a z a n e k o n c e p t e , s m a t r a d a njegovi rezultati i m a j u o d r e đ e n u analogiju i s F r e u d o v o m m e n t a l n o m anatomijom. T a k o bi k o d ekstraverata dominirao id, a k o d i n t r o v e r a t a s u p e r e g o .
Neuroticizam
— stabilnost
(N —
faktor)
Druga dimenzija ličnosti koja j e utvrđena u prvoj i kasnijim faktorskim a n a l i z a m a j e s t dimenzija neuroticizma ili neurotizma. N a osnovi istraživanja pojedinaca koji su e k s t r e m n o locirani na polu ne uroticizma, Eysenck j e konstatirao da su neurotici »osobe koje s u duševno i tjelesno d e f e k t n e ; i s p o t p r o s j e č n e p o inteligenciji, volji, e m o c i o n a l n o j kon troli, oštrini osjeta i p o sposobnosti da se napregnu. Neurotik j e sugestibilan, n e m a u p o r n o s t i , p o l a g a n u m i š l j e n j u i djelovanju, n e s o c i j a b i l a n i teži r e p r e s i j i ili p o t i s k i v a n j u n e u g o d n i h č i n j e n i c a « ( E y s e n c k , 1947, s t r . 2 6 0 ) . I z o v o g s e o p i s a v i d i d a E y s e n c k s m a t r a n e u r o t i c i z a m defektom volje, motivacije ili perzi-
stencije. K a s n i j e j e E y s e n c k (1960b) d o š a o d o z a k l j u č k a d a i z r a ž e n i j a k i n e u r o t i c i z a m u k l j u č u j e neravnotežu autonomnog ili vegetativnog živčanog sustava. T a k o on kaže: »Pojedinca koji j e visok u neuroticizmu treba shvatiti k a o osobu koja p o s j e d u j e p r e r e a k t i v a n , l a b i l a n t i p ž i v č a n o g s u s t a v a , t o j e o s o b a k o j a n a iz v a n j s k e p o d r a ž a j e r e a g i r a p r e j a k o i p r e v i š e u p o r n o « (ibid, s t r . 28). I z o v o g a s e v i d i d a E y s e n c k s m a t r a d a j e n e u r o t i c i z a m determiniran na sljednim faktorima što je brojnim istraživanjima pokušao i dokazati i što je ugradio u svoju teoriju neuroticizma. E y s e n c k s m a t r a d a p o s t o j e t r i v r s t e t e o r i j a n e u r o t i c i z m a ili t r i m o g u ć e i n t e r p r e t a c i j e d i m e n z i j a n e u r o t i c i z m a ( E y s e n c k , 1947). P r e m a j e d n o j t e o r i j i n e u r o t i č n i o b l i c i p o n a š a n j a ili r e a g i r a n j a , o d n o s n o n e u r o t i č k i f e n o m e n i , m o g u s e j a v i t i k o d s v i h l j u d i p o d j e d n a k o č e s t o ili p o d j e d n a k o v j e r o j a t n o . O d l u č u j u ć i f a k t o r z a n j i h o v u p o j a v u j e s t izloženost stresu. T o j e t e o r i j a o u t j e c a j u okoline i determiniranosti neuroticizma faktorima okoline. P r e m a d r u g o j teoriji n e u r o t i c i z a m j e ovisan o k o n s t i t u c i o n a l n i m činioci m a i l i g e n e t i č k i m f a k t o r i m a . T o j e teorija o hereditarnoj predispoziciji za n e u r o t s k o r e a g i r a n j e ili p o n a š a n j e . N e u r o t i c i z a m m o ž e b i t i u z r o k o v a n ili s a m o j e d n i m a b n o r m a l n i m g e n o m ili p a k d j e l o v a n j e m o d n o s n o s l a b i m f u n k c i o n i r a n j e m većeg b r o j a gena. P r v a h e r e d i t a r n a teorija se naziva j e d n o f a k t o r s k a teo rija genetičke determiniranosti neuroticizma, a druga multifaktorska. Treća verzija teorije o hereditarnoj uvjetovanosti neuroticizma je teorija o multiploj uvjetovanosti. T a teorija i m a također dvije varijante. P r e m a jednoj postoje s p e c i f i č n e v r s t e n e u r o t i c i z m a k o j e s u u v j e t o v a n e ' p o s e b n i m g e n i m a ili s k u p i n a m a gena, različitim za svaku vrstu neuroticizma. P r e m a drugoj varijanti postoje geni koji se prekrivaju p o svojim d e t e r m i n a n t n i m utjecajima i koji s t v a r a j u p r e d i s p o z i c i j u z a v i š e v r s t a ili t i p o v a n e u r o z a . 392
Na osnovi raspoloživih podataka Eysenck smatra d a j e točna multifaktors k a verzija t e o r i j e o h e r e d i t a r n o j p r e d i s p o z i c i j i z a n e u r o z u , ali d a s a m o izbija n j e n e u r o z e p r e d s t a v l j a f u n k c i j u interakcije ili međudjelovanja hereditarnih
faktora
ili predispozicije
i veličine
ili količine
stresa
kojem
je pojedinac
u ne
koj okolini izložen. T a k o s e u p o j e d i n c a k o j i i m a j a k u p r e d i s p o z i c i j u z a n e u r o z u n e m o r a n e u r o z a i r a z v i t i a k o s e n a l a z i u o k o l i n i u k o j o j j e p r i t i s a k ili s t r e s n i z a k ili s l a b . I s t o v r e m e n o o s o b a k o j a i m a s l a b u ili m a l u p r e d i s p o z i c i j u z a n e u r o z u m o ž e n e u r o z u r a z v i t i a k o j e i z l o ž e n a j a k o m p r i t i s k u ili s t r e s u u s v o j o j okolini. Genetička predispozicija djeluje p r e k o karakteristika a u t o n o m n o g živčanog sustava pojedinca, osobito p r e k o labilnosti tog sustava. T u labilnost autonomnog živčanog sustava Eysenck je doveo u vezu i s p o j m o m nagona o d n o s n o s p o j a č a n i m n a g o n o m ( E y s e n c k , 1962 a , b , c ) . Ova koncepcija o različitim stupnjevima labilnosti a u t o n o m n o g živčanog sustava temelj j e Eysenckove teorije n e u r o t i c i z m a i zasniva se n a fiziološkim i psihološkim istraživanjima labilnosti tog sustava. N e k a su istraživanja auto n o m n o g živčanog sustava pokazala d a su moguće specifične forme labilnosti. Tako je moguće d a neki dio a u t o n o m n o g živčanog sustava može pokazivati veću, a drugi m a n j u labilnost i d a postoje razlike u labilnosti pojedinih pod sustava a u t o n o m n o g živčanog sustava. Z a d i m e n z i j u n e u r o t i c i z m a E y s e n c k n a v o d i distinktivne ili operacione karakteristike iz r a z l i č i t i h p o d r u č j a i s t r a ž i v a n j a i p r a k s e . O v d j e ć e m o n a v e s t i n e k e o d n j i h p r e m a E y s e n c k u (1947). Klinički indikatori neuroticizma ( k l i n i č k e o c j e n e ) : l o š e ili s l a b o o r g a n i z i r a n a ličnost, ovisnost, uski interesi, slaba energija (pomanjkanje energije), a b n o r m a l n o s t i p r i j e b o l e s t i , a b n o r m a l n o s t r o d i t e l j a , s l a b m i š i ć n i t o n u s , izoli ranost i nepripadanje grupi, nezadovoljavajući roditeljski d o m i prilike. Uradak ili učinak na testovima ličnosti: v i s o k a s u g e s t i b i l n o s t ili p o d l o ž nost sugestiji, n e d o s t a t a k upornosti u o d n o s u n a p r e p r e k e , polagan osobni t e m p o ili u s p o r e n o s t , s l a b a f l u e n t n o s t o d n o s n o p o s t o j a n j e r i g i d n o s t i , v r l o izra ž e n a p e r s e v e r a c i j a ili s k l o n o s t o p e t o v a n j a a k t i v n o s t i k o j a j e z a p o č e t a , a k o j a se već pokazala k a o n e a d e k v a t n a . Samoocjene: o s j e ć a j i i n f e r i o r n o s t i , n e r v o z a ili n e r v o z n o s t , a u t o n o m n i simptomi, sklonost nezgodama i nesrećama, izbjegavanje i nepodnošenje na pora, nezadovoljstvo, osjetljivost, razdražljivost i laka uvredljivost. Konstitucionalna adekvatna tjelesna
obilježja: s l a b a fizička izdržljivost i fizički n a p o r , n e k o n s t i t u c i j a , slab v i d u m r a k u ili s u m r a k u .
Dimenziju n e u r o t i c i z m a E y s e n c k j e , iako u n e š t o m a n j o j mjeri negoli dimenziju introverzije-ekstraverzije, doveo u o d n o s s velikim b r o j e m različitih objektivnih simptoma i vrsta ponašanja, osobito na području abnormalnog ponašanja.
Psihoticizam
(P —
faktor)
E k s t r a v e r z i j a — introverzija i n e u r o t i c i z a m - s t a b i l n o s t bili s u j e d i n e di m e n z i j e E y s e n c k o v o g s u s t a v a l i č n o s t i s v e d o 1952. g o d i n e k a d a j e E y s e n c k z a počeo proučavati rezultate koje su n a testovima ličnosti imali psihijatrijski pacijenti uz p o m o ć faktorske analize. F a k t o r s k a analiza t i h rezultata pokazala j e d a , o s i m v e ć p o z n a t i h d i m e n z i j a l i č n o s t i , p o s t o j i j o š j e d n a d i m e n z i j a ili 393
f a k t o r k o j i j e n a z v a o faktorom psihoticizma (P faktor). I n e k a kasnija istraži v a n j a p o t v r d i l a s u p o s t o j a n j e f a k t o r a p s i h o t i c i z m a ( E y s e n c k , 1952b; E y s e n c k , S . B . G., 1 9 5 6 ; T r o u t o n i M a x w e l l , 1956). T a j e d i m e n z i j a b i l a o r t o g o n a l n a ili nezavisna o d faktora neuroticizma i faktora introverzije-ekstraverzije. O s n o v n i i n d i k a t o r i t o g f a k t o r a ( z a j e d n o s k o r e l a c i j a m a k o j e i m a j u s fak t o r o m p s i h o t i c i z m a ) s u : s o c i j a l n a p o v u č e n o s t ili i z o l i r a n o s t (0.60—0.70); d e l u z i j e k r i v i c e i n e d o s t o j n o s t i , i m p u l z i v n o s t ili a g r e s i v n o s t , s m e t n j e r a s p o l o ž e n j a , s u m n j i č a v o s t , o š t e ć e n o s t m i š l j e n j a i p a m ć e n j a ( s v i i z m e đ u 0.40 i 0.60); r e t a r d i r a n o s t , m o t o r n e s m e t n j e , h a l u c i n a c i j e , d e l u z i j e ili i d e j e o o d n o s u , v e l i č i n i ili z n a č e n j u ( s v i i z m e đ u 0.60 i 0.70); d e p r e s i v n o s t , s u i c i d a l n o s t , p o s t o j a n j e p s i h o z a u o b i t e l j i , p r e v e l i k a a k t i v n o s t , u z b u đ e n o s t , m a n i č n o s t ( s v i i z m e đ u 0.20 i 0.40). Iz t o g p r i k a z a i n d i k a t o r a f a k t o r a p s i h o t i c i z m a vidi se d a njega d e t e r m i n i r a j u i s i m p t o m i manično-depresivnih psihoza i simptomi shizofrenije. Zbog tog razloga izražene su s u m n j e u postojanje s a m o jednog faktora psihotici zma, o d n o s n o pretpostavke o postojanju nekoliko faktora psihoticizma koji bi bili više u s k l a d u s t r a d i c i o n a l n i m p s i h i j a t r i j s k i m k a t e g o r i j a m a p o j e d i n i h vrsta shizofrenija odnosno manično-depresivnom psihozom. Eysenck smatra da faktor psihoticizma predstavlja jednu fundamentalnu dimenziju ličnosti. On smatra, n a osnovi evidencije o ortogonalnosti faktora psihoticizma i faktora neuroticizma, da postoji bitna razlika između normal nih, uključujući i neurotike, i psihotika. T a se razlika n e m o ž e svesti s a m o n a s l a b i j i u č i n a k p s i h o t i č a r a u o d n o s u n a n o r m a l n e u r a z l i č i t i m ili s v i m p o d r u č j i m a , j e r p o s t o j e p o d r u č j a a k t i v n o s t i ili v r s t e a k t i v n o s t i u k o j i m a n e m a r a z l i k a između psihotičara i normalnih k a o grupe. P s i h o t i č k u o s o b u ili l i č n o s t E y s e n c k o v a k o o p i s u j e ( n a o s n o v i o b j e k t i v n i h a ne subjektivnih indikatora i podataka): oni su » . . . manje fluentni, učinak u k o n t i n u i r a n o m z b r a j a n j u i m j e s l a b , s l a b i m j e u č i n a k k o d c r t a n j a u ogle dalu, imaju polaganije oscilacije u testu reverzne perspektive, polaganiji su u slijeđenju z a d a n e linije, neodlučniji su u o d n o s u n a socijalne stavove, p o k a z u j u slabiju koncentraciju, imaju slabiju memoriju, imaju tendenciju d a čine veće p o k r e t e i d a precjenjuju udaljenosti i rezultate, polaganije čitaju, polaganije kuckaju u tapping testu, a razina aspiracije i m je mnogo manje usklađena s r e a l n o š ć u « ( E y s e n c k , 1952a, s t r . 2 1 7 ) . Iz t o g opisa i n d i k a t o r a v i d i m o d a o v u d i m e n z i j u d e t e r m i n i r a j u v e ć i n o m testovi objektivnog tipa i testovi performanse odnosno uratka, a ne s a m o o c j e n e ili k l i n i č k e o c j e n e . N a osnovi takve evidencije i rezultata matematičko-faktorskih analiza kao i drugih empirijskih i eksperimentalnih podataka, Eysenck zaključuje da se psihotički poremećaji duboko razlikuju od neurotičkih. Neurotički poreme ćaji p r e d s t a v l j a j u , p r e m a njegovu mišljenju, izraze prevelike anksioznosti, t j e s k o b e , u z n e m i r e n o s t i ili z a b r i n u t o s t i i p r e v e l i k u e m o c i o n a l n u r e a k t i v n o s t . P s i h o t i č a r j e , m e đ u t i m , z a E y s e n c k a »lud« u t o m s m i s l u š t o s u » . . . n j e g o v i s p o z n a j n i p r o c e s i u v e ć e m ili m a n j e m s t u p n j u p o r e m e ć e n i , d o k n e u r o t i k u p o t p u n o s t i raspolaže svojim m e n t a l n i m s p o s o b n o s t i m a , ali n e m o ž e kontroli r a t i s v o j e e m o c i j e « ( E y s e n c k , 1976). P r e m a tome, dimenzija psihoticizma razlikuje normalne od duševno bo lesnih. O n a se proteže o d psihoticizma d o n o r m a l n o s t i . Negdje u sredini, izme đ u n o r m a l n i h i psihotičara n a toj se dimenziji nalaze, p r e m a Eysencku, psiho394
pati. Eysenck kaže da su psihijatri tradicionalno smatrali psihopate o s o b a m a koje su na pola puta p r e m a stanjima psihoze. Dalju evidenciju u prilog postojanja faktora psihoticizma Eysenck nalazi u g e n e t i č k i m p o d a c i m a u vezi s d v j e m a g l a v n i m f u n k c i o n a l n i m p s i h o z a m a , tj. u vezi s m a n i č n o - d e p r e s i v n o m p s i h o z o m i shizofrenijom. Ti p o d a c i p o k a z u j u da i z m e đ u bliskih rođaka, k a o što su blizanci, b r a ć a i sestre, roditelji i djeca, postoji p r o p o r c i o n a l n o m n o g o veći b r o j p s i h o t i č a r a (koji n e m o r a j u biti istog t i p a k a o u z r o č n i k ili i s h o d n i k ) , n e g o l i k o d l j u d i k o j i n i s u u t a k v o m k r v n o m srodstvu. To se p o njegovu mišljenju može objasniti jedino h e r e d i t a r n o m uzročnošću takvih poremetnji. Sličnu situaciju o n nalazi i k o d psihopata, z a t i m kod alkoholičara i kri minalaca, te j e sklon d a i te v r s t e p o r e m e ć e n o g p o n a š a n j a t u m a č i n a s l j e d n i m faktorima, a ne s a m o faktorima okoline. Osim toga, on raspolaže s podacima da se sve te v r s t e p o r e m e ć e n o g p o n a š a n j a , t j . i psihoze i alkoholizam i krimi nal i psihopati ja, javljaju proporcionalno m n o g o češće zajedno m e đ u k r v n i m srodnicima. T o se pokazuje i o n d a k a d se faktor okoline kontrolira k a o što je slučaj k o d djece psihotičkih m a j k i koja s u a d o p t i r a n a u n o r m a l n e obitelji i živjela u n o r m a l n i m o k o l n o s t i m a . U t a k v e djece j o š uvijek postoji z n a t n o veća proporcija psihotičara, psihopata, kriminalaca i alkoholičara negoli u djece k o j a žive u i s t i m u v j e t i m a , ali n e p o t j e č u o d t a k v i h roditelja. T o , m e đ u t i m , nije slučaj s n e u r o t i č a r i m a , š t o d o k a z u j e b i t n u različitost n e u r o t i c i z m a i psi hoticizma. Na osnovi takvih ispitivanja i podataka Eysenck je bio u mogućnosti da k o n s t r u i r a P-ljestvicu n a m i j e n j e n u ispitivanju f a k t o r a psihoticizma, paralelno s E-Ijestvicom (kojom se ispituje ekstraverzija-introverzija) i N-ljestvicom ( k o j o m se ispituje n e u r o t i c i z a m ) . P-ljestvica j e p o s t a l a sastavni d i o njegova u p i t n i k a l i č n o s t i . O n a m j e r i d i m e n z i j u p s i h o t i c i z m a i d a j e p o d a t k e o t o j di menziji ličnosti i k o d n o r m a l n i h (kako je to slučaj i kod druge dvije ljestvice ličnosti u E y s e n c k o v i m upitnicima). Sve tri ljestvice ličnosti su istoga tipa, tj. temelje se na odgovorima i samoocjenama ispitanika. P — ljestvica je, k a o i d r u g e dvije, o t a d a š i r o k o korištena u b r o j n i m istra živanjima normalnih, psihotičara, psihopata, kriminalaca, neurotika i drugih vrsta ispitanika. Osim već spomenutih indikatora psihoticizma, navest ćemo još neke koje Eysenck spominje. Pitanja i odgovori koji karakteriziraju osobu k o d k o j e j e i z r a ž e n f a k t o r p s i h o t i c i z m a ( b i l o d a j e b o l e s n a ili n e ) p o k a z u j u d a j e t a k v a o s o b a : » . . . 1. u s a m l j e n a i n e o s v r ć e s e ili n e b r i n e z a d r u g e l j u d e ; 2. n e u g o d n a , d o s a d n a ili n a p a s n a i n e » u k l a p a s e « ; 3 . o k r u t n a i n e h u m a n a ; 4. b e z o s j e ć a j n a i n e o s j e t l j i v a ; 5. n e p o s j e d u j e s p o s o b n o s t e m p a t i j e ili u ž i v l j a v a n j a u d r u g e ; 6. t r a ž i s e n z a c i j e ili p o d r a ž a j e , o d n o s n o d o ž i v l j a j e , t e j e g l a d n a , o d n o s n o p o h l e p n a , j a k i h s e n z o r n i h p o d r a ž a j a ; 7. n e p r i j a t e l j s k a p r e m a d r u g i m a i a g r e s i v n a ; 8. v o l i č u d n e i n e u o b i č a j e n e s t v a r i ; 9. n e o b a z i r e s e n a o p a s n o s t i i l u d o j e o d v a ž n a ; 10. v o l i o d d r u g i h č i n i t i b u d a l e , u z n e m i r a v a t i i h i s m e t a t i « (str. 58). O v o su k a r a k t e r i s t i k e k o j e i m a j u o d r a s l e o s o b e n a toj ljestvici, ali j e Eysenck utvrdio da one karakteriziraju i djecu (mušku i žensku) koja imaju visoke rezultate u t o m faktoru ličnosti. Što se tiče razlika m e đ u spolovima u P-faktoru, one su znatno veće negoli n a f a k t o r i m a E i N. T a k o su m u š k a r c i n e š t o više e k s t r a v e r t i r a n i o d ž e n a , a ž e n e v i š e n e u r o t i č n e o d m u š k a r a c a , ali r a z l i k e n i s u velike. M e đ u t i m , n a f a k t o r u p s i h o t i c i z m a i o d r a s l i m u š k a r c i i dje395
čaci i m a j u m n o g o više r e z u l t a t e o d ž e n a i djevojčica (to vrijedi z a g r u p n e razli ke). Psihotičari p a k i m a j u z n a t n o više r e z u l t a t e n a toj ljestvici o d n o r m a l n i h i o d n e u r o t i k a . I n t e n z i t e t p s i h o z e t a k o đ e r s e reflektira n a P-ljestvici, ozbilj n i j e ili j a č e b o l e s n i p a c i j e n t i i m a j u više r e z u l t a t e o d o n i h k o j i s u m a n j e b o lesni. Ljestvica j e , p r e m a E y s e n c k o v i m p o d a c i m a , osjetljiva i n a efekte tera pije t a k o d a s liječenjem psihoze p a d a i rezultat n a toj ljestvici. Psihopati n a toj ljestvici postižu vrlo visoke rezultate i n a osnovi toga j e E y s e n c k p o s t a v i o t e o r i j u d a s e esencijalna psihopatija m o ž e i d e n t i f i c i r a t i s vi s o k i m s t u p n j e m psihoticizma. Taj s t u p a n j psihoticizma j e dovoljan d a izazove ili d a d o v e d e d o a b n o r m a l n o g p o n a š a n j a , a l i n i j e d o v o l j a n d a b i p s i h i j a t a r mogao postaviti dijagnozu psihoze. Abnormalno ponašanje psihopata naročito d o l a z i d o i z r a ž a j a n a p o d r u č j u ili u s f e r i m o r a l a i d r u š t v e n i h n o r m i . Na osnovi takvih odnosa Eysenck smatra da u njegovom trodimenzional nom modelu ličnosti p s i h o p a t i t r e b a j u b i t i l o c i r a n i u p o d r u č j u k o j e o m e đ u j u v i s o k i b o d o v i n a P - f a k t o r u ili l j e s t v i c i , v i s o k i b o d o v i ili r e z u l t a t i n a E - l j e s t v i c i (ekstraverzija) i visoki rezultati n a N-ljestvici. T o znači d a j e n a osnovi t e t r i dimenzije moguće dijagnosticirati psihopatiju k a o uostalom i druge poreme ćaje ponašanja o d n o s n o d r u g e tipove ličnosti. I n e s a m o to. Moguće je, p r e m a položaju u o d n o s u n a p o j e d i n e dimenzije E y s e n c k o v o g m o d e l a ličnosti, dijag nosticirati i diferencirati različite vrste psihopatija. Tako n p r . oni psihopati k o j i s u l o c i r a n i u b l i z i n i P - o s i n j e g o v a s u s t a v a p r e d s t a v l j a j u primarne psiho pate, a o n i k o j i s u u d a l j e n i o d P - o s i p r e d s t a v l j a j u sekundarne psihopate. Oni koji s u neizraženi n a t i m o s i m a čine p r o b l e m a t i č n e slučajeve i uzrok s u uobi čajenoj nepouzdanosti psihijatrijskih dijagnoza.
Odnos
između
triju
temeljnih
dimenzija
ličnosti
E y s e n c k j e u s v o j i m a n a l i z a m a u t v r d i o d a s u t r i t e m e l j n e d i m e n z i j e lič nosti: ekstraverzija — introverzija, neuroticizam i psihoticizam m e đ u s o b n o o r t o g o n a l n e , o k o m i t e , o d n o s n o n e z a v i s n e . T o z n a č i d a r e z u l t a t ili p o l o ž a j p o j e dinca n a jednoj dimenziji n e prejudicira njegov položaj n a drugoj dimenziji, odnosno da su moguće sve kombinacije dimenzija. Tako je, n a primjer, mogu ć e d a s e i z r a z i t a e k s t r a v e r z i j a k o m b i n i r a s i z r a z i t i m n e u r o t i c i z m o m i/ili s izrazitim psihoticizmom, ali i s emocionalnom stabilnošću o d n o s n o normaln o š ć u itd. T o j e slično k a o i k o d Guilfordovog modela intelekta k o d kojeg su p o j e d i n i f a k t o r i i n t e l e k t a m e đ u s o b n o n e z a v i s n i ( G u i l f o r d , 1959). E y s e n c k j e p r u ž i o n i z d o k a z a o o r t o g o n a l n o s t i s v o j i h d i m e n z i j a l i č n o s t i ( E y s e n c k , 1962, 1965a, 1965b). M e đ u t i m , n e k i s u i s t r a ž i v a č i d o b i l i d r u g a č i j e r e z u l t a t e ( C h a m p i o n , 1 9 6 1 ; S t o r m s i S i g a l , 1958). T r e b a r e ć i d a j e u s m i s l u t i h p o d a t a k a Eysenck modificirao svoje mišljenje. Tako o n s m a t r a d a su tri bazične dimen z i j e l i č n o s t i m e đ u s o b n o o r t o g o n a l n e k o d n o r m a l n i h o s o b a ili n o r m a l n i h u z o raka ispitanika. Kod neurotičkih pojavljuje se negativna korelacija između t i h t r i j u d i m e n z i j a l i č n o s t i ( E y s e n c k i C l a r i d g e , 1962). T a k o h i s t e r i c i i m a j u , izgleda, niže rezultate n a ljestvici n e u r o t i c i z m a o d distimičara, a d a p r i t o m e nisu značajnije ekstravertirani o d normalnih. Ove poteškoće u interpretaciji E y s e n c k j e n a s t o j a o o t k l o n i t i n a r a z l i č i t e n a č i n e ( S p e n c e , 1956). Odnos između faktora neuroticizma i psihoticizma zajedno i n d i k a t o r i m a p o j e d i n i h f a k t o r a p r i k a z a n j e n a slici 2.
s
osnovnim
K a k o s e v i d i i z s l i k e 2 . ( E y s e n c k i E y s e n c k , 1968) p o l o ž a j j e d n o g i d r u g o g f a k t o r a j e o k o m i t . Uz v e ć n a v e d e n e i n d i k a t o r e f a k t o r a p s i h o t i c i z m a k a o i veli396
čine korelacija i z m e đ u pojedinih i n d i k a t o r a i faktora psihoticizma, n a v e s t će m o i p o j e d i n e i n d i k a t o r e f a k t o r a n e u r o t i c i z m a koji s u u t v r đ e n i u t o j analizi za j e d n o s veličinom korelacije koju pojedini indikator i m a s faktorom neuroti c i z m a . I n d i k a t o r i f a k t o r a n e u r o t i c i z m a n a s l i c i 2 s u : 1. c j e l o ž i v o t n a , ili p o v r e m e n a a n k s i o z n o s t (0.70 i v i š e ) ; 2 . c j e l o ž i v o t n i ili p o v r e m e n i h i s t e r i č k i s i m p t o m ili s i m p t o m i (0.50 — 0.60); 3 . n e u r o t i č k e o s o b i n e u d j e t i n j s t v u ; 4 . n e z a d o v o l j a v a j u ć i ž i v o t u r a n o j d o b i ; 5 . s i m p t o m i k o j i s u p r i j e l i j e č e n j a t r a j a l i v i š e o d 12 m j e s e c i ; 6. t j e s k o b n o s t ; 7. n e a d a p t i r a n o s t u m l a d o s t i i a d o l e s c e n c i j i ; 8. c j e l o ž i v o t n i ili p o v r e m e n i o p s e s i v n i s i m p t o m i ; 9 . s l u č a j e v i n e u r o z a u o b i t e l j i ( s v i iz m e đ u 0.40 i 0.50); 10. s l u č a j e v i a b n o r m a l n i h l i č n o s t i u o b i t e l j i ; 1 1 . j a k i , z n a č a j n i i u z r o č n i u t j e c a j i o k o l i n e ; 12. l o š a r a d n a p o v i j e s t ili p r o š l o s t ; 1 3 . m a l a ili s l a b a k o l i č i n a e n e r g i j e ( s v i i z m e đ u 0.20 i 0.30). N-ftjktor 1*
lOll* 12-
P
•7
4 •17 •23
^faktor
26-. ^ • 2 7 28
S l i k a 2. Ostali i n d i k a t o r i koji s u n a slici 2. o z n a č e n i b r o j e v i m a o d n o s e se n a fak t o r p s i h o t i c i z m a . T o s u : 14. d e p r e s i j a , 15. s u i c i d n o s t , 16. i m p u l z i v n o s t i/ili a g r e s i v n o s t , 17. d e l u z i j e ili o b m a n e o k r i v i c i i n e d o s t o j n o s t i , 18. s o c i j a l n a p o v u ć e n o s t ili i z o l i r a n o s t , 19. s l u č a j e v i p s i h o z e u o b i t e l j i , 2 0 . p r e v e l i k a a k t i v n o s t , u z n e m i r e n o s t ili m a n i č n o s t , 2 1 . s m e t n j e u r a s p o l o ž e n j u , 2 2 . o š t e ć e n o s t m i š l j e n j a i p a m ć e n j a , 23. s u m n j i č a v o s t , 24. r e t a r d i r a n o s t , 25. m o t o r i č k e s m e t n j e , 26. h a l u c i n a c i j e , 27. d e l u z i j e , 28. i d e j e o d n o s a . Ortogonalnost faktorskih osi Eysenck j e utvrđivao i drugim matematič k i m postupcima. T a k o j e koristio, osim faktorske analize, i diskriminantnu analizu i kanoničku analizu. P o z i c i j u f a k t o r s k i h o s i n e u r o t i c i z m a i p s i h o t i c i z m a z a j e d n o s i n d i k a t o r i m a k a k o s u p r i k a z a n i n a s l i c i 2. u t v r d i l i s u T r o u t o n i M a x w e l l (1956) k o r i s t e ć i s e s 45 p r o c j e n a o s o b i n a 800 s l u č a j n o o d a b r a n i h p a c i j e nata. Kanonička analiza faktorskih bodova utvrđenih n a osnovi psihijatrijskih ocjena simptoma kod dijagnosticiranih skupina neurotika i psihotika (Eysenck, 1960a, 1968) i d i m e n z i j a n e u r o t i c i z m a i p s i h o t i c i z m a u p o t p u n o s t i j e o d i j e l i l a simptome neuroticizma od simptoma psihoticizma što je, s obzirom na priličnu n e p o u z d a n o s t p s i h i j a t r i j s k i h d i j a g n o z a , o d l i č a n r e z u l t a t (slika 3). K a k o s e v i d i iz s l i k e 3 . k a n o n i č k a v a r i j a t a p o t p u n o d i j e l i s i m p t o m e n e uroticizma od s i m p t o m a psihoticizma k o d klinički dijagnosticiranih neurotika 397
i psihotika. Simptomi neurotičkih poremećaja jesu: miješane neuroze-1, iobičke reakcije-2, opsesivno-kompulzivne reakcije-3. cirkulatorni simptomi-4, drugi s o m a t s k i simptomi-5. p r o b a v n i sustav-6, histerija-7, hipohondrija-8, a n k s i o z n a neuroza-9, p o r e m e ć a j i ličnosti-10, n e u r o t i č k a depresija-11 i nesigur n a d i j a g n o z a - 1 2 . P s i h o t i c i z a m o b i l j e ž a v a j u o v i s i m p t o m i ili s t a n j a : d e m e n c i j a praecox-13, afektivna psihoza-14, depresija-15, katatonija-16, hebefrenija-17, shizofrenija simplex-18. p a r a n o i d n a shizofrenija-19, involuciona melanholija-20, shizoafektivna stanja-21, c i r k u l a r n a psihoza-22, l a t e n t n a shizofrenija-23, paranoja-24, a k u t n a s h i z o f r e n i j a - 2 5 ( E y s e n c k , 1968b).
1
1
1
1
r
1
/ 7
-
< .3 -S. 11-/
•12
C-
J
-1
L.
. 1
-r
-18 n
•24
/
r—
-13
/.V. 22•23
10/
•6
1
i
- 2 5
i
i
i
i
S l i k a 3. K a n o n i č k a analiza se p o k a z a l a e f i k a s n o m i u n e k i m ( E y s e n c k , 1955c; E y s e n c k , S . B . G . i d r u g i 1960).
drugim
studijama
Odnos između dimenzija neuroticizma i psihoticizma i ekstra verzije-introverzije k o d n o r m a l n i h i s p i t a n i k a u t v r d i l i s u E y s e n c k i E y s e n c k (1968a). U t o m istraživanju, uz p o m o ć Eysenckovog upitnika, identificirana su tri ortogonalna i nezavisna faktora.
Teorija introverzije — ekstraverzije Od tri temeljne dimenzije ličnosti Eysenck je najviše istraživanja i pažnje posvetio dimenziji ekstraverzije-introverzije. Eysenck s m a t r a da ta dimenzija ličnosti p r e d s t a v l j a p r v u o s n o v i c u n a kojoj su ljudi pokušali utvrđivati indi vidualne razlike i razlike u ličnostima. Tu dimenziju on povezuje sa s t a r o m g r č k o m klasifikacijom koju su dali H i p o k r a t o d n o s n o Galen u p e t o m o d n o s n o d r u g o m s t o l j e ć u p r i j e n a š e g d o b a ( Z v o n a r e v i ć , 1978). G a l e n j e u s v o j i m b r o j n i m s p i s i m a izložio s h v a ć a n j e d a se ljudi m e đ u s o b n o razlikuju p o t e m p e r a m e n t u i da postoje četiri osnovne vrste t e m p e r a m e n t a : melankolički, kolerički. f l e g m a t i č k i i s a n g v i n i č k i . S v a k i o d t i h t e m p e r a m e n a t a p o v e z a n j e i p r o i z l a z i iz d o m i n a c i j e j e d n e v r s t e t j e l e s n i h s o k o v a ili h u m o r a . I a k o j e t a d o k t r i n a o postojanju takvih tjelesnih sokova, naravno, neznanstvena, ipak su klinički podaci tih starih liječnika doveli do zaista različitih opisa i k a r a k t e r i s t i k a t i h č e t i r i j u t e m p e r a m e n t a ( Z v o n a r e v i ć , 1978). 398
H i p o k r a t — Galenovu podjelu t e m p e r a m e n a t a kasnije j e p r e u z e o i ažuri r a o n j e m a č k i filozof E m m a n u e l K a n t u s v o j o j k n j i z i o a n t r o p o l o g i j i ( u s t v a r i 0 p s i h o l o g i j i ) . T a k o s u t u s t a r u d o k t r i n u ili p o d j e l u n a k o n n j e g a p r i h v a t i l i b r o j n i filozofi, teolozi i u č e n i l j u d i . E y s e n c k j e u t v r d i o d a i z m e đ u n j e g o v i h i s t r a ž i v a n j a d i m e n z i j e e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e i K a n t o v a o p i s a p o j e d i n i h ti pova t e m p e r a m e n t a postoji velika sličnost, tako d a m o d e r n e m a t e m a t i č k e me tode faktorske analize potvrđuju takvu podjelu i opise (Eysenck i Eysenck, 1969). B i t n a j e r a z l i k a š t o E y s e n c k o v a i s t r a ž i v a n j a p o k a z u j u d a s e n e r a d i o kategorijama i kategorijalnoj podjeli, već d a se radi o dimenzijama koje pre m a t o m e p r e d s t a v l j a j u kontinuitete u ekstraverziji i introverziji gdje su mo gući različiti s t u p n j e v i izraženosti t o g obilježja ličnosti. K a n tov r a d n a tipologiji ličnosti nastavio j e W u n d t . O n j e s m a t r a o d a s u kolerici i sangvinici slični p o t o m e š t o s u promjenljivi, d o k s u melankolici i flegmatici nepromjenljivi. Eysenck s m a t r a da se promjenljivost u toj karakterizaciji W u n d t a m o ž e zamijeniti riječju e k s t r a v e r t i r a n , a n e p r o m j e n j i v o s t p o j m o m introvertiran. Ako se u to uvede još i dimenzija emocionalnosti, koja se s a d a n a z i v a n e u r o t i c i z m o m ili n e s t a b i l n o š ć u , o n a s e d o b r o p o k l a p a s o p i s i m a ponašanja kolerika i melankolika, koje je W u n d t smatrao emocionalnim ili n e s t a b i l n i m , o d n o s n o s o p i s i m a s a n g v i n i k a i f l e g m a t i k a k o j e j e W u n d t smatrao neemocionalnim odnosno stabilnim. Tako se dobiva dvodimenzionalni p r o s t o r obilježja k a k v o g n a l a z i m o , k a ž e E y s e n c k , k o d G u i l f o r d a , C a t t e l l a i nje ga s a m o g . Dalji d o p r i n o s p o t j e č e o d O. Grossa, b e č k o g liječnika koji j e p o k u š a o d a t i fiziološku o s n o v u za dimenziju ekstraverzije-introverzije (koju o n t a k o nije nazivao). O n j e emocionalne procese i stanja, k a o i mentalne, koncipirao n a b a z i primarne i sekundarne funkcije. P r i m a r n a f u n k c i j a j e u o s n o v i s e n z a c i j a 1 p e r c e p c i j a , a s e k u n d a r n a p r e d s t a v l j a p e r s e v e r a c i j u p r i m a r n e f u n k c i j e ili p r i m a r n o g procesa. Ljudi se m e đ u s o b n o razlikuju p o dužini trajanja tog sekun darnog procesa. Introverti imaju znatno duže trajanje sekundarnih procesa od ekstraverata. Grossova tipologija je, k a o i Galenova i W u n d t o v a , čisto spekulativna, m e đ u t i m Eysenck smatra da u njoj i m a tragova i koncepcija k o j i o d g o v a r a j u s u v r e m e n i m f i z i o l o š k i m m e h a n i z m i m a k a o n a p r i m j e r Uzlaz n o m R e t i k u l a r n o m A k t i v a c i o n o m S u s t a v u (URAS) koji p r e d s t a v l j a j e d n u o d tizioloških osnovica Eysenckove teorije introverzije-ekstraverzije. Konačno, u suvremenu psihologiju je dimenziju ekstraverzije-introverzije p o d t i m n a z i v o m u v e o C. G . J u n g i t o , v r l o v j e r o j a t n o , n a o s n o v i o p i s a i k a r a k teristika p r i m a r n i h i s e k u n d a r n i h p r o c e s a koji s u dali G r o s s i d a n s k i istraži v a č G. H e y m a n s . E y s e n c k s t o g a s m a t r a d a J u n g o v i o p i s i e k t r a v e r a t a i i n t r o v e r a t a n i s u originalni, k a o š t o n i s u n i ti t e r m i n i koji s u se u e v r o p s k o j litera turi koristili nekoliko stoljeća prije Junga. Eysenck s m a t r a d a j e najvažniji i najoriginalniji d o p r i n o s J u n g a u t o m e š t o j e ekstraverziju povezao s hister i č k o m s k u p i n o m n e u r o t i č k i h p o r e m e ć a j a , a i n t r o v e r z i j u s p s i h a s t e n i č k i m ili distimičkim poremećajima k a o što su anksioznost (tjeskoba, uznemirenost), reaktivna depresija, fobije, opsesivno-kompulzivni s i m p t o m i itd. Tipologiju neuroticizama d a o j e Janet, ali j e te s i m p t o m e s n o r m a l n i m tipovima ličnosti povezao Jung. Dalji razvoj istraživanja n a t o m p o d r u č j u povezan j e s psiholozima i to W o o d w o r t h o m (njegov upitnik neurotizma), a osobito s Guilfordom koji je još p r i j e d r u g o g a s v j e t s k o g r a t a d a o prvu faktorsku deskripciju ličnosti i u t v r d i o b a z i č n e f a k t o r e l i č n o s t i n a o s n o v i e m p i r i j s k i h i m a t e m a t i č k i h a n a l i z a (Guil399
f o r d i G u i l f o r d , 1 9 3 4 , 1936), t e i z v r š i o i z v a n r e d n e l a b o r a t o r i j s k e e k s p e r i m e n t e u vezi s n e k i m d i m e n z i j a m a ličnosti. K o n a č n o , n a t o m p o d r u č j u u z E y s e n c k o v r a d koji predstavlja u znatnoj mjeri n a s t a v a k svih d o sada s p o m e n u t i h napo ra i istraživanja, t u j e i Cattellov faktorski m o d e l ličnosti u kojem, k a o i u Guilfordovom, postoji dimenzija ekstraverzije i introverzije utvrđena n a osno vi e m p i r i j s k i h p o d a t a k a . 0 o d n o s u i z m e đ u G u i l f o r d o v i h , E y s e n c k o v i h i C a t t e llovih faktora vidi poglavlje o Cattellovoj teoriji ličnosti. Odnos između klasične Hipokrat-Galenove podjele n a četiri t e m p e r a m e n t a i r e z u l t a t a m o d e r n i h f a k t o r s k i h a n a l i z a E y s e n c k j e (1964b), p r i k a z a o k a o n a slici 4.
/ nedruštven I tih
HNTR0VERT1RANaktivan pažljiv
S l i k a 4.
Fiziološka
i genetička
osnovica
I—E
dimenzije
Eysenckova teorija ekstraverzije-introverzije zasniva se u p r v o m redu n a empirijskim p o d a c i m a koje čine rezultati faktorskih analiza k a o i rezultati ogromnog broja eksperimenata i drugih empirijskih istraživanja vezanih za t u dimenziju. Teorija se, zatim, zasniva n a neobiheviorističkoj teoriji učenja Hulla i n a Pavlovljevoj, odnosno suvremenoj sovjetskoj psihoneurologiji, k a o i n a suvremenoj neurologiji i neurološkim koncepcijama o funkcioniranju živčanog sustava odnosno mozga. K l a s i č n i W a t s o n o v biheviorizam i H u l l o v neobiheviorizam temelje se n a P a v l o v l j e v o j refleksologiju Osnovna karika koja povezuje Hullovu teoriju u č e n j a i p o n a š a n j a s P a v l o v l j e v o m r e f l e k s o l o š k o m p s i h o l o g i j o m j e s t neurofi ziološki proces inhibicije. Inhibiciju k a o odlučujući proces za funkcioniranje centralnog živčanog sustava, a osobito mozga, proučavao je i konceptualizirao Pavlov. N a osnovi p r o u č a v a n j a funkcioniranja mozga i centralnog živčanog susta va Pavlov i njegovi suradnici došli su, p o njihovu mišljenju, d o dovoljnog 400
broja p o d a t a k a koji potvrđuju Pavlovljevu koncepciju o postojanju jedne fiziološke dimenzije ili fiziološke osnovice ličnosti. T a b a z i č n a f i z i o l o š k a d i m e n zija ličnosti k o j u i s t r a ž u j u psiholozi u M o s k o v s k o m l a b o r a t o r i j u ( d o n e d a v n o , o d n o s n o d o svoje s m r t i , r a d o m t o g l a b o r a t o r i j a u p r a v l j a o j e Tjeplov) j e di m e n z i j a » j a č i n e e k s c i t a t o r n o g p r o c e s a « ili »jačine ž i v č a n o g s u s t a v a « . J a č i n u ž i v č a n o g s u s t a v a P a v l o v j e d e f i n i r a o n a o s n o v i o d n o s a p r o c e s a e k s c i t a c i j e (uzb u đ i v a n j a ) i i n h i b i c i j e ( p r i g u š i v a n j a ili k o č e n j a ) u m o z g u . P a v l o v j e n a o s n o v i t a k v o g (pretpostavljenog) fiziološkog p r o c e s a razlikovao dvije vrste živčanih s u s t a v a : stabilan ili jak i nestabilan ili slab. M o s k o v s k i i d r u g i s o v j e t s k i i s t r a živači utvrdili s u m n o g e indikatore i situacije u k o j i m a dolaze d o izražaja razlike u funkcioniranju j e d n o g i d r u g o g hipotetskog fiziološkog sustava i koje predstavljaju dokaze o postojanju takvih različitih mozgovnih sustava, p a p r e m a t o m e i s u s t a v a l i č n o s t i . G r a y j e (1967) r e z u l t a t e n e k i h n j i h o v i h i s t r a ž i v a n j a p r i k a z a o k a o u t a b l i c i 1. T a b l i c a 1.
Neke razlike između jakog i slabog živčanog
S m a n j i v a n j e o d g o v o r a ili r e a k c i j e k o j e izazivaju »ekstinkcija s pojačanjem« odnosno »transmarginalna inhibicija« Apsolutni senzorni pragovi Vrijeme reakcije n a slabe podražaje P r a g »koncentracije ekscitacije« testiran m e t o d o m indukcije P r a g »iradijacije ekscitacije« testiran m e t o d o m indukcije K r i t i č k a f r e k v e n c i j a fuzije fosfena P r o m j e n a a p s o l u t n o g p r a g a izazvana h e t e r o m o dalnom stimulacijom Podložnost utjecajima stimulativnih droga Zavisnost EEG-a o d intenziteta svjetlosnog podražaja
sustava
Jak živčani sustav
Slab živčani sustav
slabo visoki dugo
jako niski kratko
visok
nizak
visok niska
nizak visoka
n a niže slaba
n a više jaka
slaba
jaka
Na osnovi analize tih i drugih rezultata sovjetskih psihologa Gray je došao d o z a k l j u č k a d a j e i s p r a v n i j e g o v o r i t i o »dimenziji jačine živčanog sustava« koja ide o d j a k o g d o slabog pola, negoli o dva tipa živčanog sustava kako j e to s m a t r a o Pavlov. J a k i i slabi živčani s u s t a v p r e d s t a v l j a j u s a m o e k s t r e m e . Razli k e i z m e đ u t a d v a ž i v č a n a s u s t a v a G r a y o v a k o o p i s u j e ( G r a y , 1964): »Slab j e živčani s u s t a v osjetljiviji o d jakog; o n počinje reagirati n a o n e intenzitete p o d r a ž a j a koji s u neefikasni za j a k živčani sustav; p r e k o cijelog k o n t i n u u m a i n t e n z i t e t a p o d r a ž a j a njegovi s u odgovori bliži m a k s i m a l n o j razi ni reagiranja nego što su odgovori jakog živčanog sustava; o n ujedno pokazu j e s v o j u m a k s i m a l n u r e a k c i j u , k a o i o p a d a n j e ili d e k r e m e n t k o j i i z a t o g a s l i j e di n a nižim i n t e n z i t e t i m a p o d r a ž a j a negoli jaki živčani sustav. Te se razlike m o g u izraziti t a k o d a k a ž e m o d a j e j a k živčani sustav stabil niji o d slabog — o n m o ž e bolje p o d n o s i t i e k s t r e m n e intenzitete p o d r a ž i v a n j a 26
Fulgosi: Psihologija lićnos^'
401
i sposobniji je da kontinuirano i adekvatno reagira bez dekrementa n a visoke intenzitete p o d r a ž a j a « (str. 281). Gray t a k o đ e r s m a t r a d a se ovi rezultati m o s k o v s k i h istraživača i ove ka rakteristike živčanog sustava m o g u reinterpretirati u terminima suvremene p s i h o n e u r o l o g i j e k a o i n d i k a t o r i »arousabilnosti« ili pobudijivosti odnosno uzbudljivosti živčanog sustava. T o b i z n a č i l o d a s u j a k i s l a b ž i v č a n i s u s t a v m e đ u s o b n o r a z l i č i t i u stupnju uzbudljivosti i lakoći uzbuđivanja. Pojedinac k o j i i m a s l a b ili u z b u d l j i v ž i v č a n i s u s t a v b i t ć e v i š e p o b u đ e n p o d r a ž a j e m o d r e đenog intenziteta nego pojedinac koji i m a j a k živčani sustav. Razina uzbudlji v o s t i ili p o b u d i j i v o s t i m o ž e s e ( s p e k u l a t i v n o , j e r v e ć i n a o v i h f i z i o l o š k i h » o b j a š njenja« j o š su n a razini fizioloških spekulacija) dovesti u vezu s j a č i n o m i bro j e m ž i v č a n i h i m p u l s a k o j i p r i s t i ž u u k o r t e k s ili k o r u m o z g a iz n e s p e c i f i č n o g retikularnog aktivacionog sustava (RAS) kojeg s u otkrili Moruzzi i M a g o u n (1949). O v a v e z a j e t o p l a u z i b i l n i j a š t o T j e p l o v l j e v a g r u p a i s t r a ž i v a č a k o r i s t i p o j a m » i n t e n z i t e t e k s c i t a t o r n o g p r o c e s a « koji j e t o viši š t o j e slabiji ž i v č a n i s u s t a v , a k o j i i m a s l i č n o s t i s a z a p a d n j a č k i m p o j m o m a r o u z a l a ili p o b u d l j i v o s t i (vidi t a b l i c u 2). G r a y s m a t i a d a t o j s o v j e t s k o j ili z a p a d n j a č k o j f i z i o l o š k o j d i m e n z i j i n a psihološkom planu, odnosno na planu ponašanja, najbolje odgovara dimenzija e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e , a t o b i z n a č i l o d a s u individualne razlike u ekstra-
verziji-introverziji uzrokovane budljivošću živčanog sustava
funkcioniranjem živčanog sustava odnosno pokoja je velika ili veća kod introverata, a manja
kod ekstraverata. O v o s t a j a l i š t e z a u z i m a i s a m E y s e n c k (1967), i a k o s m a t r a d a n a d i m e n z i j u ekstraverzije-introverzije utječu i d r u g e fiziološke razlike u funk cioniranju živčanog sustava. T o bi značilo d a su introverzija i ekstraverzija i jakost živčanog sustava j e d n o te isto i d a introverti imaju slab, a ekstraverti jak živčani sustav. Eysenck i njegovi suradnici s u u nizu e k s p e r i m e n a t a i dru gih istraživanja testirali ovu hipotezu i utvrdili m n o g e i statistički značajne (iako n e velike) razlike i z m e đ u i n t r o v e r a t a i e k s t r a v e r a t a koje se m o g u pripi sati načinu funkcioniranja živčanog sustava. Rezultati tih istraživanja pokazu j u p o mišljenju E y s e n c k a također, d a se dimenzija n e u r o t i z m a n e m o ž e dovesti u o d n o s s f u n k c i o n i r a n j e m s o m a t s k o g ž i v č a n o g s u s t a v a (o k o j e m j e riječ) v e ć s a m o u v e z u s f u n k c i o n i r a n j e m autonomnog ili vegetativnog živčanog sustava k a k o s m o t o ranije naveli. M o s k o v s k a škola, a osobito Nebilitsin, u z n a t n o j su mjeri dalje razvili Pavlovijevu fiziološku psihologiju ličnosti. P o z n a t o j e d a j e P a v l o v s v o j u t e o r i j u o t i p o v i m a l i č n o s t i n a p o č e t k u t e m e l j i o n a p o j m u ekvilibrija između proce sa ekscitacije i procesa inhibicije u mozgu, a tek n a k o n toga j e promijenio to s h v a ć a n j e u k o r i s t p o j m a j a č i n e ž i v č a n o g sustava. A n a l i z i r a j u ć i z n a č e n j e p o j m a e k v i l i b r i j a , N e b i l i t s i n ( N e b i l i t s i n , 1963, 1964, 1966; T j e p l o v i N e b i l i t s i n , 1963, 1969) j e d o š a o d o z a k l j u č k a d a o n i m a v i š e z n a č e n j a u s o v j e t s k o j p s i h o logiji. Z b o g t o g a N e b i l i t s i n s m a t r a d a t r e b a u v e s t i n e k o l i k o n o v i h d i m e n z i j a za opisivanje ličnosti koje se temelje n a k a r a k t e r i s t i k a m a živčanog sustava. T a k a v j e p o j a m ili v a r i j a b l a , o d n o s n o d i m e n z i j a , k o j u j e N e b i l i t s i n n a z v a o » d i n a m i č n o s t « ž i v č a n o g s u s t a v a ( N e b i l i t s i n , 1963). D i n a m i č n o s t ž i v č a n o g s u stava j e o p e r a c i o n o definirana l a k o ć o m k o n d i c i o n i r a n j a i znači (u z a p a d n o j terminologiji) kondicionabilnost. U M o s k o v s k o j š k o l i s m a t r a j u , n a d a l j e , d a p o s t o j e dvije vrste živčanog sustava koje su m e đ u s o b n o nezavisne. Jedna je vrsta ekscitatornog procesa k o j i o d g o v a r a lakoći stvaranja pozitivnih 402
dinamizma dinamizam kondicionira-
nih ili uvjetovanih refleksa, a d r u g a j e v r s t a dinamizam inhibitornog procesa ili sposobnost lakog i brzog formiranja inhibitornih uvjetnih refleksa. Pojam ekvilibrija j e i ranije bio povezan s b r z i n o m formiranja i pozitivnih i negativ nih u v j e t n i h refleksa, d o k d i m e n z i j a j a č i n e živčanog s u s t a v a nije m j e r e n a brzi n o m f o r m i r a n j a u v j e t n i h o d g o v o r a i n i j e n j o m e d e f i n i r a n a k a k o s e t o v i d i iz t a b l i c e 2. R e z u l t a t i i s t r a ž i v a n j a u m o s k o v s k o m l a b o r a t o r i j u p o k a z u j u d a brzi na kondicioniranja nije povezana s j a č i n o m živčanog sustava, a ni s d r u g o m k a r a k t e r i s t i k o m ž i v č a n o g s u s t a v a k o j u P a v l o v n a z i v a mobilnošću. N a osnovi takve evidencije Nebilitsin logički zaključuje d a m o r a j u postojati i d r u g e ka r a k t e r i s t i k e ili o b i l j e ž j a f u n k c i o n i r a n j a ž i v č a n o g s u s t a v a č o v j e k a k o j e l e ž e u o s n o v i eksperimentalno utvrđenih i dokazanih razlika u kondicionabilnosti pojedinca. Tradicionalna dimenzija ekvilibrija j e s a m o njihov derivat. Nadalje, Nebilitsin s m a t r a d a postoji više vrsta ekvilibrija: ekvilibrij jakosti, ekvilibrij d i n a m i č n o s t i i e k v i l i b r i j m o b i l n o s t i . S t o g a o n p r e t p o s t a v l j a d a j e svakog čovjeka moguće locirati na jednom nizu nezavisnih kontinuuma obilježja fizio loškog funkcioniranja mozga, odnosno na više dimenzija. Tako, na primjer, d i m e n z i j a s n a g e ili j a k o s t i ž i v č a n o g s u s t a v a m o ž e b i t i r a z l u č e n a n a d v i j e n e zavisne dimenzije: jačinu ekscitatornog procesa i dimenziju jačine inhibitor nog procesa. Dinamizam ekscitatornog procesa značio bi, kako rekosmo sposobnost f o r m i r a n j a p o z i t i v n i h u v j e t n i h r e f l e k s a , a dinamizam inhibitornih procesa z n a č i o b i s p o s o b n o s t f o r m i r a n j a n e g a t i v n i h ili i n h i b i t o r n i h u v j e t n i h r e f l e k s a . » E k v i l i b r i j u d i n a m i z m u « z n a č i o b i o p e t s u p e r i o r n o s t i l i e k s c i t a t o r n o g ili i n h i b i t o r n o g p r o c e s a , o d n o s n o s u p e r i o r n o s t ili l a k o ć u p o z i t i v n o g ili n e g a t i v n o g kondicioniranja (»dominaciju ekscitacije u odnosu n a dinamičnost« odnosno »dominaciju inhibicije u o d n o s u n a dinamičnost«). Dominacija ekscitacije odnosno dominacija inhibicije istraživani su vrlo m n o g o u m o s k o v s k o j školi i u t v r đ e n e su b r o j n e razlike o d kojih n e k e (vezane z a e l e k t r o e n c e f a l o g r a m - E E G ) , n a v o d i m o u t a b l i c i 2 ( p r e m a G r a y u , 1967). T a b l i c a 2. Neke razlike između
EEG-a pojedinaca kod kojih dominira u dinamičnosti živčanog sustava
ekscitacija
Ekscitacija Brzina kondicioniranja EEG-a T r a j a n j e a l f a d e p r e s i j e n a n o v e s l u š n e ili v i d n e podražaje T r a j a n j e k o n d i c i o n i r a n o g alfa o d g o v o r a B r z i n a h a b i t u a c i j e alfa d e p r e s i j e n a n o v p o d r a ž a j B r z i n a e k s t i n k c i j e k o n d i c i o n i r a n e alfa d e p r e s i j e B r z i n a f o r m i r a n j a d i f e r e n c i j a c i j e k o d kondicio niranja EEG-a K o l i č i n a alfa d e p r e s i j e z a v r i j e m e p r e z e n t i r a n j a uvjetnog podražaja za odgođeni uvjetni odgovor Brzina formiranja odgođenog uvjetnog odgovora Alfa i n d e k s Alfa a m p l i t u d a Alfa f r e k v e n c i j a
ili
inhibicija
Inhibicija
velika
mala
dugo dugo mala mala
kratko kratko velika velika
mala
velika
velika mala nizak niska visoka
mala velika visok visoka niska
403
N e b i l i t s i n j e n a o s n o v i o v i h i s l i č n i h o b j e k t i v n i h ( a n e s u b j e k t i v n i h ili d o življajnih) p o d a t a k a izvršio faktorske analize (faktorske analize objektivnih i f i z i o l o š k i h p o d a t a k a ) E E G i n d i k a t o r a i u t v r d i o dvije ortogonalne dimenzije. J e d n a o d n j i h j e dimenzija ekvilibrija u dinamizmu, a d r u g a j e dimenzija jačine živčanog sustava (Nebilitsin, 1963; Nebilitsin i drugi). P o j a m e k v i l i b r i j a u d i n a m i z m u ili d i n a m i č n o s t i u s k o j e p o v e z a n s p o j m o m ekscitatorno-inhibitornog balansa k o d E y s e n c k a ( E y s e n c k , 1957) k o j i , p o n j e g o v u m i š l j e n j u , leži u o s n o v i d i m e n z i j e e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e . E y s e n c k j e , naime, u eksperimentalnim istraživanjima utvrdio, a i teorijski predvidio, da se introverti lakše k o n d i c i o n i r a j u i d a lakše f o r m i r a j u pozitivne reflekse o d e k s t r a v e r a t a . Dimenzija introverzije-ekstraverzije bila bi, dakle, s u k l a d n a s di m e n z i j o m ekvilibrija u dinamičnosti živčanog sustava. D o m i n a n t n o s t ekscita cije o d g o v a r a l a bi introverziji a d o m i n a c i j a inhibicije e k s t r a verziji. T a k o b i Nebilitsinova dimenzija dinamičnosti živčanog sustava također mogla pred stavljati fiziološku p o d l o g u E y s e n c k o v e dimenzije introverzije-ekstraverzije. I n t r o v e r t i bi bili o n i p o j e d i n c i koji e k s c i t a t o r n i p o t e n c i j a l g e n e r i r a j u l a k š e o d e k s t r a v e r a t a , a i n h i b i t o r n i p o t e n c i j a l t e ž e o d e k s t r a v e r a t a ( E y s e n c k , 1957). Na taj način Eysenckova dimenzija ekstraverzije-introverzije, utvrđena n a osnovi s a m o o c j e n a ispitanika, dobiva n e s a m o svoju fiziološku osnovu već i
genetički
temelj.
U prilog identifikacije Eysenckove dimenzije ekstraverzije-introverzije s Nebilitsinovom dimenzijom dinamičnosti ekscitatornog procesa, odnosno u prilog identifikacije E y s e n c k o v o g fiziološkog k o n s t r u k t a ekcitatorno — inhibitornog balansa s Nebilitsinovim ekvilibrijem u dinamizmu, govori i to što su j e d a n i d r u g i a u t o r , n e o v i s n o j e d a n o d r u g o m e , t e o s o b i n e f u n k c i o n i r a n j a živ čanog sustava doveli u vezu s aktivnošću retikularnog aktivacionog sustava ( E y s e n c k , 1967; N e b i l i t s i n , 1964). T a k o , j a k a a k t i v n o s t r e t i k u l a r n o g s u p k o r t i k a l n o g s u s t a v a izaziva d o m i n a c i j u ekscitacije u d i n a m i z m u (po Nebilitsinu), odnosno kondicionabilnost i introverziju (po Eysencku). Ta pretpostavka o identičnosti ekscitatornog potencijala u mozgu i intro verzije n e može se d o sada s m a t r a t i d o k a z a n o m . To je poglavito zbog toga što su e k s p e r i m e n t i n a k o j i m a počivaju Nebilitsinovi rezultati različiti o d ekspe r i m e n t a l n i h p o d a t a k a n a k o j i m a se osniva Eysenckova fiziološka koncepcija introverzije-ekstraverzije. O n o š t o bi trebali učiniti jest to d a se pokuša n a osnovi Nebilitsinovih fizioloških i n d i k a t o r a dokazati postojanje Eysenckovih t i p o v a introverzije-ekstraverzije, t j . d a se u fiziološke e k s p e r i m e n t e u v e d e va rijabla introverzije-ekstraverzije o d r e đ e n a n a osnovi Eysenckovih indikatora (kao što su Eysenckovi upitnici). Dalja poteškoća jest u t o m e što bi faktorska ortogonalnost između dimenzije jačine živčanog sustava i dimenzije dinamič n o s t i ž i v č a n o g s u s t a v a t r e b a l a b i t i j o š b o l j e v e r i f i c i r a n a i, p o m o j e m m i š l j e n j u , trebalo bi detaljnije poznavati i točan odnos između ekscitacije i inhibicije u d i n a m i z m u , t j . d a li s u d o m i n a c i j a j e d n o g i d o m i n a c i j a d r u g o g p r o c e s a m e đ u s o b n o n e z a v i s n e ili s u p o z i t i v n o o d n o s n o n e g a t i v n o k o r e l i r a n e . Ipak,
postoje
podaci
iz
sovjetskih
istraživanja
koji
su
kongruentni
s E y s e n c k o v i m p o d a c i m a ili o č e k i v a n j i m a i t o : n a p o d r u č j u i s p i t i v a n j a gova osjetljivosti 404
(sniženi pragovi osjetljivosti
kod povećanog
pra
arousala, tj.
ekscitacije, o d n o s n o introverzije); u t j e c a j i d i s t r a k c i j e i o m e t a n j a koji s u razli č i t i u l j u d i r a z l i č i t o g ž i v č a n o g s u s t a v a ( J e r m o l a j e v a - T o m i n a , 1959), o d n o s n o r a z l i č i t o g s t u p n j a i n t r o v e r z i j e ili e k s t r a v e r z i j e ( B a k a n , i d r u g i 1963); n a p o d r u č j u ispitivanja o d n o s a i z m e đ u intenziteta p o d r a ž a j a i t r a n s m a r g i n a l n e inhi b i c i j e ( E y s e n c k , 1967); s e n z o r n e d e p r i v a c i j e ( E y s e n c k , 1967); k r i t i č k e f r e k v e n cije fuzije e l e k t r i č k i i z a z v a n i h f o s f e n a ( N e b i l i t s i n , 1960, S i m o n s o n i B r o ž e k , 1952); u t j e c a j a d r o g a ( s t i m u l i r a j u ć e d r o g e i m a j u i n t r o v e r t i r a j u ć i e f e k t , o d n o s n o p o j a č a v a j u a k t i v n o s t RAS-a, o d n o s n o i m a j u jači efekt n a i n t r o v e r t e ) , a d e p r e s i r a j u ć e d r o g e i m a j u e k s t r a v e r t i r a j u ć i e f e k t ( E y s e n c k , 1963b, 1967; G r a y , 1964, S h a g a s s i J o n e s ) ; n a p o d r u č j u i s p i t i v a n j a u m o r a i z a m a r a n j a o d n o s n o r a d n o g k a p a c i t e t a ( B a k a n i d r u g i , 1963; B r o a d b e n t ; C l a r i d g e , 1960; C o l q u h o u n , 1 9 6 4 ; C o r c o r a n , 1 9 6 5 ; J e r m o l a j e v a - T o m i n a 1959). D r u g i f i z i o l o š k i o s l o n a c ili p o d l o g a d i m e n z i j e e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e i E y s e n c k o v e t e o r i j e j e H u l l o v a teorija reaktivne inhibicije. Kao što je poznato Huli j e p o s t a v i o teoriju o p o s t o j a n j u fiziološke o d n o s n o n e u r o l o š k e r e a k t i v n e i n h i b i c i j e k o j a j e z a t i m p o t v r đ e n a u n i z u i s t r a ž i v a n j a . E y s e n c k (1955 b ) j e t u teoriju uzeo k a o podlogu svoje dimenzije i prije nego š t o s u m u bili poznati prije spomenuti radovi sovjetskih autora. Reaktivna inhibicija se javlja k o d svakog ponavljanja određene aktivnosti, pa prema tome i kod kondicionira nja. Po Eysenckovoj teoriji ljudi se m e đ u s o b n o razlikuju p o brzini s k o j o m se u njih j a v l j a r e a k t i v n a i n h i b i c i j a ( I R ) , o d n o s n o p o j a č i n i r e a k t i v n e i n h i b i c i j e kao i p o brzini k o j o m se ta nakupljena inhibicija gubi k o d p r e s t a n k a odre đ e n e a k t i v n o s t i . E k s t r a v e r t i s u ljudi k o d kojih se b r z o razvija r e a k t i v n a inhi bicija, k o d kojih j e t a inhibicija j a k a i k o d kojih s e t a inhibicija t e š k o gubi ili n e s t a j e . I n t r o v e r t e k a r a k t e r i z i r a s u p r o t n p . Z b o g t o g a e k s t r a v e r t i n e m o g u perzistirati u određenoj aktivnosti, oni su skloni p r o m j e n a m a , nestalni su i traže n e p r e k i d n o nove sadržaje. K o d takvih pojedinaca u neurozi se razvija i javlja histerička slika i ponašanje, k a o i histerički simptomi. Introverti, zbog suprotnih karakteristika reaktivne inhibicije, razvijaju introvertiran način p o n a š a n j a i o s o b i n e , a u n e u r o z i d i s t i m i č n e ili p s i h a s t e n i č n e p o r e m e t n j e . Ovu teoriju Eysenck j e p o d v r g n u o velikom b r o j u različitih eksperimen talnih p r o v j e r a , a p o d a c i tih e k s p e r i m e n a t a , iako n e svi, bili s u u p o njegovu t u m a č e n j u u s k l a d u s n j e g o v i m p r e d v i đ a n j i m a ( E y s e n c k , 1957). T a k o s u e k s p e rimenti pokazali d a se introverte zaista može brže i lakše kondicionirati od e k s t r a v e r a t a ( F r a n k s , 1956, 1957) i u s l u č a j u n o r m a l n i h i u s l u č a j u h i s t e r i k a , odnosno distimika. Također j e pokazano da je ekstinkcija brža k o d ekstrave rata, što je također u skladu s teorijom. Druga skupina provjera i rezultata koji s u povoljni za takvu koncepciju ekstraverzije-introverzije predstavljaju eksperimenti s reminiscencijom kod učenja i pamćenja. Reminiscencija, kao što je poznato, znači pojavu boljeg dosjećanja sadržaja koji se učio nakon što je p r o t e k l o o d r e đ e n o vrijeme o d učenja negoli n e p o s r e d n o n a k o n učenja. Taj se fenomen objašnjava vrlo d o b r o Hullovom r e a k t i v n o m inhibicijom. E y s e n c k j e (1956) t e s t i r a o h i p o t e z u d a ć e r e m i n i s c e n c i j a b i t i j a č a k o d e k s t r a verata (kod kojih je t o k o m učenja stvorena jača reaktivna inhibicija), negoli k o d i n t r o v e r a t a i d o b i o j e s t a t i s t i č k i z n a č a j n u k o r e l a c i j u . Dalji p o d a c i koji go v o r e u p r i l o g i n t e r p r e t a c i j e I - E d i m e n z i j e n a o s n o v i r e a k t i v n e i n h i b i c i j e s u iz područja budnosti gdje je Claridge t u teoriju testirao n a g r u p a m a histerika, distimika i n o r m a l n i h i dobio rezultate u skladu s teorijom, ali i neke rezultate 405
k o j i n i s u b i l i u s k l a d u s t e o r i j o m ( C l a r i d g e , 1960). Z a t i m , t o s u i s t r a ž i v a n j a i n a p o d r u č j u p r o c j e n e v r e m e n s k i h i n t e r v a l a ( C l a r i d g e , 1960; L y n n , 1961) i b r o j na druga. Valja reći d a je j e d a n određen broj istraživanja d a o rezultate koji n i s u u s k l a d u s t o m v e r z i j o m E y s e n c k o v e t e o r i j e I - E ( R e c h t s c h a f f e n , 1958; B e c k e r , 1960). Fiziološka obilježja živčanog sustava introverata i ekstraverata su u tablici 3.
prikazana
T a b l i c a 3.
Fiziološka obilježja
živčanog sustava introverata
i
ekstraverata
Introverti
S l a b , n e s t a b i l a n i o s j e t l j i v živčani s u s t a v ; p r o c e s e k s c i t a c i j e i ekscitatorni potencijal u mozgu d o m i n a n t n i i jaki; pobudljivost veća; aktivnost uzlazne retikularne formacije jača; reak tivna inhibicija manja; lako formiranje uvjetnih odgovora i reakcija.
Ekstraverti
J a k , s t a b i l a n i m a n j e o s j e t l j i v živčani s u s t a v ; p r o c e s i n h i b i c i j e i inhibitorni potencijal u mozgu jaki i dominantni; aktivnost u z l a z n e r e t i k u l a r n e f o r m a c i j e s l a b i j a ; r e a k t i v n a i n h i b i c i j a ja ka; teže formiranje uvjetnih odgovora i reakcija.
D v i j e g o d i n e n a k o n p r v e t e o r i j e I — E , E y s e n c k j e (1957) p o s t a v i o d r u g u verziju u kojoj se p o prvi p u t spominje Huliov ekscitatorni potencijal: » . . . pojedinci k o d kojih se ekscitatorni potencijal stvara p o l a g a n o i k o d ko jih je tako stvoreni eskcitatorni potencijal slab, predisponirani su, u p r a v o zbog toga, za s t v a r a n j e e k s t r a v e r t i r a n o g o b r a s c a p o n a š a n j a , o d n o s n o , u sluča j e v i m a n e u r o t i č k o g s l o m a , h i s t e r i č k i h p s i h o p a t s k i h p o r e m e ć a j a « (ibid, s t r . 114). T o z n a č i d a u z r e a k t i v n u inhibiciju t i p l i č n o s t i d e t e r m i n i r a i ekscitacija. Pri t o m e valja i m a t i n a u m u d a j e u temeljnoj Hullovoj j e d n a d ž b i jačine ekscitacije: S
E
R
= ( H S
R
X D) — ( I
R
+
S
IR)
veličina n a g o n a D vezana za d r u g u dimenziju Eysenckovog modela ličnosti, tj. za neuroticizam. Jačina nagona, dakle, uopće n e djeluje n a kondicionabilnost ispitanika, o d n o s n o o n a nije povezana s I — E dimenzijom. P r e m a tome, e k s t r a v e r t i i i n t r o v e r t i t r e b a l i bi se razlikovati u veličini H , t j . u jačini na v i k e . O v u s u h i p o t e z u t e s t i r a l i Y a t e s i L a s z l o (1965) i n i s u d o b i l i r e z u l t a t e k o j i bi bili u s k l a d u s t e o r i j o m i t o z b o g m e t o d o l o š k i h p o t e š k o ć a . M e t o d o l o š k e p o t e š k o ć e javljaju se d o s t a č e s t o k a d se žele p r o v j e r a v a t i teorije, p a j e t o slučaj i k o d E y s e n c k a ( E y s e n c k 1962, 1965a, 1 9 6 5 b ) . T o n e z n a č i d a j e E y s e n c k o v a teorija I — E neprovjerljiva p a p r e m a t o m e i neznanstvena. O n a j e tako formuli rana d a se može podvrgnuti eksperimentalnim i empirijskim p r o v j e r a m a koje su, u o s t a l o m , k a o š t o s m o vidjeli pokazale velik b r o j r e z u l t a t a u s k l a d u s t o m teorijom. ?
R
Ličnost kao rezultat nasljeđa i okoline Eysenck je u svojim istraživanjima nastojao, dakle pokazati međusobnu povezanost između genetičke osnove pojedinca koju on nasljeđuje i njegovih crta ličnosti, i to u p r v o m r e d u introverzije-ekstraverzije. Genetičku osnovu 406
l i č n o s t i č i n i ž i v č a n i s u s t a v p o j e d i n c a o d n o s n o način organizacije i funkcio niranja živčanog sustava. Ž i v č a n i s u s t a v p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a , d a k l e , o n o š t o n a z i v a m o genotipom, u o v o m s l u č a j u genotipom ličnosti. O d t o g g e n o t i p a , n a sljeđenog živčanog s u s t a v a pojedinca, ovisi u velikoj m j e r i njegova ličnost. T a k o s e iz o d n o s a i d o m i n a c i j e e k s c i t a c i j e i i n h i b i c i j e u ž i v č a n o m s u s t a v u o d n o s n o iz v e ć e ili*manje s k l o n o s t i ž i v č a n o g s u s t a v a d a r a z v i j a r e a k t i v n u inhi-
b i c i j u s t v a r a j u različiti
odnosi
između
pojedinca
i realnosti
odnosno
okoline
koja ga okružuje. N a o s n o v i t o g a s u i s k u s t v a i d o ž i v l j a j i p o j e d i n a c a s r a z l i č i t o t u n k c i o n i r a j u ć i m ž i v č a n i m s u s t a v o m u o d n o s u n a o b j e k t i v n o i s t u ili j e d n a k u r e a l n o s t r a z l i č i t i . T o z n a č i d a o b j e k t i v n o j e d n a k a ili i s t a r e a l n o s t d o v o d i d o i n d i v i d u a l n i h r a z l i k a u o s o b i n a m a ličnosti, ali i u s v i m o s t a l i m obilježjima p o j e d i n c a k a o š t o s u k o g n i t i v n i ili s p o z n a j n i p r o c e s i , s t a v o v i , s h v a ć a n j a i t d . Reaktivnost živčanog sustava i obilježja njegova funkcioniranja dovode do velikih i značajnih reperkusija n a planu manifestnog p o n a š a n j a pojedinca o d n o s n o n a fenotipskom planu. T a k o , n a p r i m j e r , s p o s o b n o s t ili o s o b i n a ž i v č a n o g s u s t a v a d a s t v a r a r e a k t i v n u i n h i b i c i j u n a o p e t o v a n e p o d r a ž a j e ili s i t u a c i je, o d n o s n o činjenica d a se takva inhibicija u t i m s i t u a c i j a m a javlja, razvija i j a č a k o d e k s t r a v e r a t a z n a t n o više negoli k o d i n t r o v e r a t a vrlo j e važna, n a pri m j e r , z a p r o c e s socijalizacije ličnosti. S o c i j a l i z a c i j a l i č n o s t i j e j e d a n o d n a j v a ž n i j i h a s p e k a t a r a z v o j a l i č n o s t i ( R o t , 1976) i o d n j e o v i s i p o n a š a n j e p o j e d i n c a u d r u š t v u i u o d n o s u n a druge ljude, o d n o s n o njegova shvaćanja, stavovi i p r a v i l a p o n a š a n j a ili p o s t u p a n j a . Razvoj ličnosti, p a p r e m a t o m e i socijalizacija ličnosti, o d n o s n o fenotipi r a z v i j a j u s e k r o z interakciju naslijeđene i genetički determinirane strukture pojedinca i utjecaja okoline. T e m e l j n i p r o c e s u t a k v o j i n t e r a k c i j i ili u t j e c a j u je, p o E v s e n c k u ( k a o i p o Pavlovu, sovjetskoj refleksološkoj psihologiji i bihev i o r i z m u , o d n o s n o p r e m a s u v r e m e n o j z n a n s t v e n o j p s i h o l o g i j i ) proces kondi
cioniranja
ili uvjetovanja
dakle, proces talnog).
i to klasičnog,
kondicioniranja
pavlovijanskog
tipa. Socijalizacija
(također i skinnerijanskog odnosno
je,
instrumen
E k s t r a v e r t i , koji su naslijedili jak živčani s u s t a v i l a k o razvijaju reak tivnu inhibiciju m o g u se teže i slabije kondicionirati o d introverata, a to z n a č i d a ć e k o d n j i h p r o c e s s o c i j a l i z a c i j e b i t i p o l a g a n i j i , s l a b i j i ili ć e p o t p u n o o d n o s n o d j e l o m i č n o i z o s t a t i . S t o g a k o d e k s t r a v e r a t a m o ž e m o o č e k i v a t i sla b i j u s o c i j a l i z a c i j u i v e ć u s k l o n o s t k r š e n j u d r u š t v e n i h n o r m i ili p r a v i l a p o n a šanja, negoli k o d introverata koje je lakše kondicionirati. To, naravno, ima z n a č a j n e r e p e r k u s i j e n a n j i h o v u adaptiranost u društvenim situacijama. E y s e n c k , m e đ u t i m , s m a t r a d a g e n e t i č k a o s n o v a p r e d s t a v l j a s a m o potencijalnost ili m o g u ć n o s t z a r a z v o j o d r e đ e n o g f e n o t i p a o d n o s n o o d r e đ e n e l i č n o s t i ili n j e n i h o s o b i n a . T a j j e o d n o s i z m e đ u g e n o t i p a i f e n o t i p a k o d E y s e n c k a j e d n a k k a o i i n a č e u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i . N a s l j e đ e ili g e n o t i p p r e d s t a v l j a s a m o o s n o v u ili p o d l o g u z a r a z v o j i p r e d s t a v l j a l i m i t i r a j u ć i f a k t o r r a z v o j a , o d n o s n o o d r e đ u j e g o r n j u g r a n i c u t o g r a z v o j a . D a l i ć e s e iz t o g a g e n e t i č k o g p o t e n c i j a l a r a z v i t i o d r e đ e n a o s o b i n a ili f o r m i r a t i o d r e đ e n a l i č n o s t i d o k o j e g r a n i c e ć e t a k a v r a z v o j ići d e t e r m i n i r a n o j e u t j e c a j i m a o k o l i n e n a g e n e t i č k i p o t e n c i j a l p o j e d i n c a . P o j e d i n a c k o j i j e konstitucionalni ekstravert i, p r e m a t o me, predisponiran za ekstravertni tip ponašanja n e m o r a postati manifestni ekstravert u k o l i k o j e i z l o ž e n (ili j e p r o š a o ) k r o z v r l o s t r o g i r e ž i m s o c i j a l i z a c i je. Dapače, p o d u t j e c a j e m takvog režima i procesa kondicioniranja (inhibitorn o g ili p o S k i n n e r o v o j t e r m i n o l o g i j i a v e r z i v n o g ) t a k a v p o j e d i n a c , p r e m d a j e 407
k o n s t i t u c i o n a l n i e k s t r a v e r t , m o ž e p o s t a t i manifestni introvert i p o n a š a t i s e in t r o v e r t i r a n o . S d r u g e s t r a n e , p o j e d i n a c k o j i j e konstitucionalni introvert i p r e d i s p o n i r a n z a i n t r o v e r t i r a n o p o n a š a n j e n e m o r a p o s t a t i i fenotipski ili mani festni introvert. Ako j e p o s t u p a k socijalizacije k o d takvog pojedinca zanema r e n ili n e p o s t o j i , o n m o ž e p o s t a t i m a n i f e s t n i e k s t r a v e r t . E y s e n c k n e s m a t r a d a se k o n s t i t u c i o n a l n i e k s t r a v e r t i n e m o g u vježbati u socijalizaciji, već s m a t r a d a j e taj t r e n i n g k o d n j i h teži i d a j e n j i m a teže d a s e socijaliziraju o d i n t r o verata. U vezi s t i m j e s t i d i s t i n k c i j a i z m e đ u t e r m i n a i p o j m a » n e u r o z e « i » n e u r o ticizma«, o d n o s n o i z m e đ u p o j m o v a »psihoza« i »psihoticizam«. T a k o neurotic i z a m p r e d s t a v l j a genetičku predispoziciju za razvoj neuroze. Takva se neuro za pojavljuje, m e đ u t i m , j e d i n o u k o l i k o s u postojali o d r e đ e n i uvjeti okoline, na primjer, stres dovoljnog intenziteta. Ako takvog uvjeta nema, neuroza se n e ć e r a z v i t i u s p r k o s p o s t o j a n j a n e u r o t i c i z m a ili p r e d i s p o z i c i j e z a n j e n r a z v o j . O s o b a k o j a i m a n i z a k g e n e t i č k i ili k o n s t i t u c i o n a l n i n e u r o t i c i z a m r a z v i t ć e n e u r o z u j e d i n o a k o j e i z l o ž e n a v r l o v e l i k o m p r i t i s k u ili s t r e s u , a o s o b a k o j a j e p o n e u r o t i c i z m u v i s o k a r a z v i t ć e n e u r o z u v e ć i n a s l a b p r i t i s a k ili s t r e s o k o l i n e . Slična je situacija i s psihoticizmom i psihozom. Ovo stajalište i m a važne re perkusije za terapiju ponašanja u neurozama i predstavlja osnovu Eysenc k o v e i Wolfove/terapije ponašanja (bihevior terapije). I z t o g s t a j a l i š t a p r o i z l a
zi, n a i m e , d a j e neurončko
ponašanje
naučeno
ponašanje
i to naučeno
putem
kondicioniranja. Neuroza, kao^naučeno ponašanje, n a taj se način podvrgava i s t i m zakonima kondicioniranja^ko^ims. se podvrgava svako ponašanje koje je n a u č e n o n a t a k a v n a č i n (a t o j e , o s i m n a s l j e đ e n i h r e f l e k s a i r e a k c i j a p o P a v l o v u i b i h e v i o r i s t i m a c j e l o k u p n o l j u d s k o p o n a š a n j e ) , p a p r e m a t o m e i zakonu
ekstinkcije
ili
gašenja.
Odnos i z m e đ u genotipa i fenotipa ličnosti u o d n o s u n a dimenziju ekstra v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e E y s e n c k j e (1963a) p r i k a z a o i g r a f i č k i ( s l i k a 5 ) . K a k o s e iz s l i k e 5. v i d i p o s t o j e č e t i r i r a z i n e o r g a n i z a c i j e d i m e n z i j e e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e . T e m e l j n a ili i s h o d i š n a r a z i n a j e s t genetička konstitucija ili konstr^ufct balansa ekscitacije-inhibicije. Taj se b a l a n s m o ž e u načelu mjeriti o d r e đ e n i m t e s t o v i m a i situacijama koje s u lišene k u l t u r n o g utjecaja, k a o š t o s u , na^ p r i m j e r , t r a j a n j e p a s l i k a , b u d n o s t ili s t r a ž a r č e n j e , l a k o ć a k o n d i c i o n i r a Trja^fefleksa, remip-iscenčijom, n a k n a d n i m f i g u r a l n i m e f e k t i m a i n a d r u g e n a č i n i l a nije n e m o g u ć e d a će u b u d u ć n o s t i biti stvoreni i jednostavniji testovi za mjerenje ekscitatornih osobina i balansa živčanog sustava pojedinca. Ovi testovi č i n e ^ i r u g u razinu koja je m a n i f e s t n a i n a kojoj se obilježja živčanog sustava pojedine^ manifestiraju (razina ponašanja). P o d utjecajem okoline, u p r v o m r e d u procesa socijalizacije i kondicio n i r a n j a , d o l a z i d o d r u g i h manifestnih izražavanja genetičke konstitucije živča nog s u s t a v a p o j e d i n c a , d o p o j a v e i n t r o v e r t i r a n o g o d n o s n o e k s t r a v e r t i r a n o g p o n a š a n j a i d o s t v a r a n j a n a v i k a p o n a š a n j a ili l i č n o s t i . T o s e p o n a š a n j e i l i č n o s t manifestira u socijabilnosti, impulzivnosti, razini aktivnosti, nadmoćnosti, h e z b r i ž n o s t i i d r u g i m o s o b i n a m a l i č n o s t i ili f a k t o r i m a s t r e ć e r a z i n e u o r g a n i z a c i j i i n t r o v e r z i j e - e k s t r a v e r z i j e . T o p r e d s t a v l j a t r e ć u r a z i n u n a s l i c i 5. Konačno, na četvrtoj razini organizacije introverzije-ekstraverzije, p o d u t j e c a j e m interakcije konstitutivnih i okolnih varijabli, s t v a r a j u se različiti s t a v o v i ili misaone navike, k a o n a p r i m j e r s m i o n o s t , n e u s t r a š i v o s t , o s j e t l j i v o s t , 408
etnocentrizam, agresivnost, hedonizam, podvrgavanju i kažnjavanju drugih itd.
vidljive pojave: misaone navike (stavovi) vidljive pojave: R navike inja
militarizam,
neosjetljiv, tvrdokoran i nepopu stljiv prema: osjetljiv, popustljiv i nježan
3
utjecaji okoline(o)
R
vidljive pojave: * eksperimentalne
_ teorijski Ri konstrukt
ekstro verzija l | introverzija
I
kondicioniranje
nacionalizam,
sklonost
primarne osobine: socijabilnost impulsivnost ratimija prevlast aktivnost itd.
ekscitacija^ inhibicija (B.)ba!ans
S l i k a 5. N e k e o d t i h s t a v o v a ili m i s a o n i h n a v i k a E y s e n c k j e i s t r a ž i o u s v o j o j r a n i j o j s t u d i j i p o l i t i č k o g p o n a š a n j a ( E y s e n c k , 1954b). U t o j j e s t u d i j i i s t r a ž i v a n a i ideologija p o j e d i n c a . I d e o l o g i j a i s t a v o v i p o j e d i n c a č i n e i n t e l e k t u a l n i ili k o g n i tivni o k v i r k o j i j e , p o E y s e n c k u , e k v i v a l e n t a n s t a t u s t i p a ili o s o b i n e n a p o d r u č j u l i č n o s t i . M e đ u t i m , k a s n i j e j e , k a k o s e t o iz s l i k e 5. v i d i , E y s e n c k i t e s t a vove o d n o s n o stečene misaone navike doveo u vezu s konstitucionalnim aspek tima pojedinca.
Primjena — terapija ponašanja (bihevior terapija) Uz E y s e n c k o v o i m e v e z a n o j e o s i m b r o j n i h d r u g i h p r i m j e n a n j e g o v e t e o r i j e ( E y s e n c k , 1970, 1971) i j e d n o o d n a j z n a č a j n i j i h i n a j u s p j e š n i j i h p o d ručja primjene spoznaja i zakonitosti do kojih je došao onaj dio psihologije ličnosti i s u v r e m e n e psihologije u o p ć e koji j e p o t p u n o objektivan, t j . Pavlovlje va i bihevioristička psihologija k o j a se osniva n a Pavlovljevom r a d u . T o je p o d r u č j e t e r a p i j e p o n a š a n j a ili b i h e v i o r a l n e t e r a p i j e . E y s e n c k o v r a d n a t o m 409
p o d r u č j u ( E y s e n c k , 1959, 1965c, 1976; E y s e n c k i R a c h m a n , 1965; E y s e n c k i W i l s o n , 1974) n a s t a v l j a s e i p r o i z l a z i d i r e k t n o iz r a d a P a v l o v a i W a t s o n a i s j e d i njuje se s r a d o m s u v r e m e n i h sovjetskih psihologa k a o s r a d o m d r u g i h bihe viorističkih i neobiheviorističkih psiholoških pristupa, a naročito s r a d o m W o l p e a ( W o l p e , 1973, 1976; W o l p e i L a z a r u s , 1966). E y s e n c k i W o l p e o d b a c u j u F r e u d o v o s t a j a l i š t e u vezi s n e u r o z a m a i u z r o c i m a tih poremećaja ponašanja k a o i psihoanalizu uopće. Oni, a osobito Eysenck, s m a t r a j u da je Freudova teorija d i n a m i k e ličnosti i suviše k o m p l e k s n a i bez znanstvene podloge, tj. bez empirijskih i eksperimentalnih provjera njenih temeljnih postavki. To se osobito odnosi n a Edipov i Elektra k o m p l e k s koji su u F r e u d o v o j teoriji ličnosti i neuroza najvažniji, a za koji n e postoje do voljni empirijski podaci, o d n o s n o postoje podaci koji govore o n e p o s t o j a n j u takvih k o m p l e k s a (Valentine, Malinowski). Dimenzije ličnosti koje j e Eysenck u t v r d i o o s n i v a j u se, p o njegovu mišljenju, n a obilježjima f u n k c i o n i r a n j a cen tralnog i vegetativnog živčanog sustava pojedinca i one su genetički uvjetovane. S d r u g e s t r a n e t a o b i l j e ž j a p r e d i s p o n i r a j u p o j e d i n c a z a v e ć e ili m a n j e , l a k š e ili t e ž e , b r z o ili s p o r o k o n d i c i o n i r a n j e ili u v j e t o v a n j e . K o n d i c i o n i r a n j e ili u v j e tovanje je, k a k o su pokazali Pavlov, W a t s o n i drugi istraživači, osnovni način i p u t razvoja ponašanja i ličnosti. Stoga je ličnost pojedinca s j e d n e strane rezultanta bioloških d e t e r m i n a n t i , o d n o s n o naslijeđenih obilježja funkcioni r a n j a ž i v č a n o g s u s t a v a , a s d r u g e s t r a n e p r o c e s a u v j e t o v a n j a ili k o n d i c i o n i r a nja kroz koje j e pojedinac p r o š a o u toku svoga života. Različitost i dimenzije živčanog sustava i reperkusije koje one imaju n a ponašanje i individualne razlike m e đ u ljudima pokazali su sovjetski i drugi psiholozi u velikom b r o j u e k s p e r i m e n t a l n i h i f a k t o r s k o - a n a l i t i č k i h i s t r a ž i v a n j a ( N e b i l i t s i n i G r a y , 1972). Eysenck, k a o i Wolpe, s m a t r a da su neuroze i psihoze rezultat interakcije obilježja živčanog sustava pojedinca i stresova odnosno utjecaja okoline. Tako svi l j u d i p o s j e d u j u g e n e t i č k e p r e d i s p o z i c i j e z a r a z v o j n e u r o t i č k o g p o n a š a n j a i a k o i n t e n z i t e t n a p e t o s t i ili s t r e s a d o s t i g n e o d r e đ e n u r a z i n u t a k v o p o n a š a n j e ć e s e r a z v i t i . O s o b a k o j a i m a m a l u ili n i s k u p r e d i s p o z i c i j u z a r a z v o j n e u r o t i č k o g p o n a š a n j a , t j . n i s k i n e u r o t i c i z a m , m o ć i ć e p o d n i j e t i v e ć i ili j a č i s t u p a n j p r i t i s k a o k o l i n e ili s t r e s a n e g o l i o s o b a k o j a i m a v i s o k s t u p a n j n e u r o t i c i z m a o d n o s n o naslijeđene predispozicije za takav p o r e m e ć a j p o n a š a n j a . E y s e n c k , p r e m a t o m e , r a z l i k u j e genetičku osnovu neuroticizma, o d neuro tičkog ponašanja. Tako Eysenck kaže: »Pojedinac k o d kojeg postoji j a k neuroticizam je osoba koja je previše r e a k t i v n a i k o d koje postoji labilan živčani sustav, osoba koja reagira p r e j a k o i p r e v i š e u p o r n o n a j a k e i z v a n j s k e p o d r a ž a j e « ( E y s e n c k , 1960b, s t r . 2 8 ) . O v a s e l a b i l n o s t o d n o s i n a autonomni ili vegetativni živčani sustav. T a k a v s u s t a v j e o d g o v o r a n d a s u v e ć u m j e r e n i ili č a k s l a b i p o d r a ž a j i o k o l i n e , a ne s a m o jaki, prijeteći za takvu o s o b u , stoga će svijet i okolinu takva o s o b a p e r c i p i r a t i i d o ž i v l j a v a t i v e ć o d r o đ e n j a k a o opasne ili prijeteće. Takva će o s o b a p u t e m k o n d i c i o n i r a n j a od r a n o g životnog d o b a razvijati velik b r o j i v r l o raznolike oblike izbjegavajućeg ponašanja i reakcija, o d n o s n o različite o b l i k e neurotičkog ponašanja. K a k v u ć e f o r m u t a k v o i z b j e g a v a j u ć e ili n e u r o t i č k o p o n a š a n j e i m a t i ( d a li ć e b i t i u f o r m i f o b i j a , o p s e s i j a ili n e k o j d r u g o j ) ovisi o o k o l n o s t i m a . Za razliku o d takve osobe, osoba koja j e naslijedila stabilan a u t o n o m n i ili v e g e t a t i v n i ž i v č a n i s u s t a v i k o j a j e , p r e m a t o m e n i s k a p o n e u r o t i c i z m u , u n o r m a l n i m o k o l n o s t i m a ili u o k o l n o s t i m a n o r m a l n i h s t r e s o v a o k o l i n e n e ć e 410
razvijati takve oblike p o n a š a n j a . C j e l o k u p n a percepcija svijeta i okoline bit će kod takve osobe, naravno, sasvim različita o d percepcije i interpretacije koju i m a o s o b a v i s o k o g n e u r o t i c i z m a . P r e m a t o m e , reaktivan i labilan autonomni
živčani
sustav
pojedinca
odgovoran
je za slabu
podnošljivost
stresa.
D i m e n z i j a e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e j e s t , k a k o s m o vidjeli, u vezi s k o n d i cionabilnošću. I n t r o v e r t i (koji i m a j u različit s o m a t s k i živčani sustav o d ekstra verata) lakše se i brže kondicioniraju. Osoba koja je istovremeno naslijedila labilan a u t o n o m n i živčani s u s t a v (koji j e , d a u s p u t s p o m e n e m o , d i r e k t n o po vezan s e m o c i j a m a ) i kondicionabilan s o m a t s k i živčani sustav (koja j e p r e m a tome konstitucionalni introvert) bit će osobito sklona razvijanju kondicioniranih s t r a h o v a , fobija, k o m p u l z i v n i h reakcija, opsesija i d r u g i h oblika neurotič k o g p o n a š a n j a . T e v r s t e n e u r o t i č k o g p o n a š a n j a , k o j e p r o i z l a z e iz n e s t a b i l n o s t i a u t o n o m n o g ž i v č a n o g s u s t a v a i p r e v e l i k e k o n d i c i o n a b i l n o s t i s o m a t s k o g živča n o g s u s t a v a , E y s e n c k n a z i v a poremećajima prvog reda. D o ž i v l j a j n o ili s u b j e k t i v n o o v i s e p o r e m e ć a j i t e m e l j e n a neurotičkoj anksioznosti. Osim neurotičkih poremećaja prvog reda postoje, po Eysencku, i poreme ć a j i p o n a š a n j a drugog reda. O n i s e p o j a v l j u j u u p o j e d i n a c a k o j i s u k o n s t i t u c i o n a l n i e k s t r a v e r t i i k o j i s e s l a b o m o g u u v j e t o v a t i ili k o n d i c i o n i r a t i . T a k v e p o r e m e ć a j e p o n a š a n j a n a z i v a m o psihopati jama, a t a k v e p o j e d i n c e psihopatima. Psihopati su osobe koje zbog nekondicionabilnosti n e mogu steći socijalno po ž e l j n e o b l i k e p o n a š a n j a ili s o c i j a l n e n o r m e , o s o b i t o s t r a h ili o s j e ć a j k r i v n j e o d n o s n o »savjest«. Savjest j e z a E y s e n c k a , k a o i za Pavlova, k o n d i c i o n i r a n i r e f l e k s ili s k u p i n a k o n d i c i o n i r a n i h r e f l e k s a . Z b o g t o g a k o d p s i h o p a t a n e p o stoje kočnice antisocijalnog p o n a š a n j a p a se u njihovu p o n a š a n j u takvi antisocijalni impulsi često n e s m e t a n o i n e k o n t r o l i r a n o pojavljuju. M e đ u t i m , i p o r e m e ć a j i prvog i p o r e m e ć a j i d r u g o g r e d a za E y s e n c k a i Wol-
p e a s u naučeni
oblici
ponašanja
putem
klasičnog
kondicioniranja
ili
odsut
nosti takvog kondicioniranja. Neuroze, p r e m a tome, ne predstavljaju bolest ili p o n a š a n j e u z r o k o v a n o b o l e š ć u , v e ć z n a č e naučeno ponašanje ili naviku. Ne
urotičan
nisu
bolesni
ljudi i Eysenck
odbacuje
medicinski
model
neuroza.
N e u r o t i č k o p o n a š a n j e nije, p r e m a t o m e , s i m p t o m bolesti i p o g r e š n o j e shva ć a n j e d a j e u n e u r o t i k a p o t r e b n o l i j e č i t i ili i z l i j e č i t i b o l e s t ( n e u r o z u ) p a ć e o n d a samim tim nestati i simptomi (neurotičko ponašanje). Takvo je stajalište i m a o F r e u d o d n o s n o i m a g a p s i h o a n a l i z a . P r e m a p s i h o a n a l i z i p o t r e b n o j e lije čiti bolest p a će s a m i m t i m n e s t a t i i s i m p t o m i . Liječenje s a m i h s i m p t o m a n e dovodi d o ozdravljenja. U m j e s t o takvog m e d i c i n s k o g m o d e l a , E y s e n c k j e postavio (kao i Wol p e ) model ponašanja. Po t o m modelu neurotičko ponašanje samo je jedan oblik ponašanja, a svako ponašanje, pa p r e m a tome i abnormalno, jest rezultat u č e n j a , k a k o j e t o p s i h o l o g i j a u č e n j a p o k a z a l a . N a č e l a t a k v o g u č e n j a s u načela kondicioniranja koja su otkrili i utvrdili Pavlov, W a t s o n i drugi objektivni p s i h o l o z i . P r e m a t o m e , abnormalno neurotičko ponašanje stječe se i razvija po istim zakonitostima kao i svako drugo. S i m p t o m i s u n a u č e n i o b l i c i p o n a š a n j a i » . . . n e p o s t o j i o s n o v n i . u z r o k ' ili , k o m p l e k s ' k o j i s t v a r a i o d r ž a v a s i m p t o me' i dovodi do njihova ponovnog pojavljivanja kad su jednom eliminirani ,čisto s i m p t o m a t s k i m ' p o s t u p k o m . Iz t a k v a stajališta u o d n o s u n a p r o b l e m t a k o đ e r p r o i z l a z i d a s e p o n a š a n j a , k a d s u v e ć n a u č e n a , m o g u o d u č a v a t i ili , e k s t i n g v i r a t i ' k a k o b i r e k l i p a v l o v i j a n c i « ( E y s e n c k , 1976, s t r . 3 3 1 ) . P r e m a t o m e , za E y s e n c k a i W o l p e a , k a o i za sve o b j e k t i v n e psihologe, u z r o k n e u r o z e n i j e n e k i h i p o t e t i č k i ili n e s v j e s n i k o n f l i k t i z m e đ u i d a i e g a o d 411
n o s n o s u p e r e g a , v e ć j e t o kondicionirana reakcija straha stečena putem kla sičnog uvjetovanja onako kako je to pokazao Watson u eksperimentu s malim A l b e r t o m . Srž neuroze jest kondicionirani strah o d n o s n o n j e g o v e d e r i v a c i j e koje su se razvile k o d pojedinca. T a k o s u n e u t r a l n i podržaji p u t e m kondicio n i r a n j a i k r o z u p a r i v a n j e s n e k i m n e u g o d n i m ili b o l n i m p o d r a ž a j e m , p o s t a l i e f i k a s n i u i z a z i v a n j u s t r a h a ili r e a k c i j e i z b j e g a v a n j a i p o j e d i n a c j e p o č e o i z b j e g a v a t i i t a k v e p o d r a ž a j e ili s i t u a c i j e . Za k o n d i c i o n i r a n e p o d r a ž a j e i k o n d i c i o n i r a n e reakcije s t r a h a vrijede ( k a o i z a s v e k o n d i c i o n i r a n e p o d r a ž a j e i o d g o v o r e ) zakoni generalizacije — gene ralizacije podražaja i generalizacije odgovora. To znači d a će pojedinac početi r e a g i r a t i sa s t r a h o m n e s a m o n a j e d a n , k o n d i c i o n i r a n i p o d r a ž a j , v e ć i n a s v e p o d r a ž a j e ili s i t u a c i j e k o j e s u s l i č n e t o m p o d r a ž a j u ili s i t u a c i j i . N a t a j s e n a č i n k o n d i c i o n i r a n a r e a k c i j a s t r a h a ili a n k s i o z n o s t i š i r i n a r a z l i č i t e o b j e k t e i s i t u a c i j e . K o n d i c i o n i r a n i s t r a h , t j e s k o b a , z a b r i n u t o s t ili a n k s i o z n o s t , k a k o z n a m o iz t e o r i j e u č e n j a , z n a č e nagonska stanja. T a n a g o n s k a s t a n j a t j e r a j u p o j e d i n c a na dalje reakcije, o d n o s n o na takve reakcije koje će dovesti do brze redukcije n a g o n s k o g s t a n j a o d n o s n o s t r a h a , z a b r i n u t o s t i ili a n k s i o z n o s t i ( u z i m a n j e a l k o hola, tableta, cigareta, tikovi, prisilne r a d n j e , razgovor, prijatelji i slično). M e đ u t i m , r e d u k c i j a a n k s i o z n o g s t a n j a ili n a p e t o s t i d o v o d i d o t o g a d a s e s v i oni podražaji koji su prisutni u t r e n u t k u redukcije t a k o đ e r kondicioniraju i sami steknu sposobnost kontroliranja stanja anksioznosti, odnosno sposo b n o s t izazivanja reakcija koje dovode d o redukcija takvog stanja, t j . sposo bnost izazivanja neurotičkog ponašanja. T a k o se reakcija straha, zajedno s n e u r o t i č k i m p o n a š a n j e m koje ga smanjuje, dalje generalizira na situacije i p o d r a ž a j e koji n e m a j u više n i k a k v e sličnosti s originalnim uvjetnim podra žajem koji j e t a k v u reakciju prvi izazvao. Wolpc i Eysenck ne smatraju, međutim, da je svako neurotičko ponašanje i svaka neurotička reakcija funkcionalna, tj. da dovodi do smanjenja straha. J e d a n d o b a r dio neurotičkih reakcija n e m a sposobnost redukcije stanja ank sioznosti. Te su reakcije slučajno n a u č e n e u toku neprekidnog kondicioniranja k o j e m u j e p o j e d i n a c u n a g o n s k o m s t a n j u izložen. ( N a g o n valja p o t p u n o razli kovati od instinkta!) Valja reći d a j e t a k v a teorija n e u r o t i č k o g p o n a š a n j a z a s n o v a n a n a ekspe r i m e n t i m a koje s u proveli Pavlov i njegovi s u r a d n i c i , ali i drugi autori k a o š t o j e n a p r i m j e r M a s s e r m a n (1943). P a v l o v j e p r v i p o k a z a o k a k o s e u p r o c e s u klasičnog k o n d i c i o n i r a n j a m o ž e izazvati n e u r o t i č k o p o n a š a n j e . M a s s e r m a n j e p o k a z a o d a s e k o n d i c i o n i r a n j e m m o ž e r a z v i t i eksperimentalna neuroza putem eksperimentalno izazvanog konflikta. M a s s e r m a n o v e k s p e r i m e n t se d u g o s m a t r a o eksperimentalnim dokazom Freudove koncepcije da je srž neuroze u k o n f l i k t u u k o j e m s e p o j e d i n a c n a l a z i ili k o j e m j e i z l o ž e n . M e đ u t i m , W o l p e j e i z v e o e k s p e r i m e n t k o j i m j e d o k a z a o d a j e z a r a z v o j n e u r o z e d o v o l j a n s t r a h ili anksioznost i d a se o n a m o ž e razviti bez p r e t h o d n o g konflikta. A k o j e n e u r o t i č k o p o n a š a n j e n a u č e n o , o n d a s e o n o m o ž e ili m o r a o d u č a v a t i n a o s n o v i zakonitosti gašenja ili ekstinkcije koje je također utvrdio Pavlov i n j e g o v i s u r a d n i c i . Te zakonitosti predstavljaju ujedno i osnovu bihevioralne
terapije
ili terapije
ponašanja.
B u d u ć i d a j e objektivna psihologija u č e n j a utvrdila više načina, p u t o v a i p o s t u p a k a za gašenje n a u č e n o g p o n a š a n j a (osobito j e t o utvrdila bihevioristi č k a i r e f l e k s o l o š k a p s i h o l o g i j a ) n i j e č u d n o d a s u s e u b i h e v i o r - t e r a p i j i ili t e r a piji p o n a š a n j a razvili b r o j n i i različiti p o s t u p c i za u k l a n j a n j e n e u r o t i č k o g po412
našanja. Već j e W a t s o n pokazao k a k o se tehnikom kontrakondicioniranja m o ž e ugasiti naučeni strah, a kasnije k a k o navodi Eysenck, tu tehniku kori s t i l a j e M . C. J o n e s (1925). P a v l o v j e , n a r a v n o , p o k a z a o e f i k a s n o s t ekstinkcije, tj. repetiranog zadavanja uvjetnog podražaja bez pratnje bezuvjetnog, Guthrie je pokazao efikasnost m e t o d e »postepenog sedlanja«. J e d n a od najpoznatijih m e t o d a za uklanjanje neurotičkog ponašanja jest Wolpeova. T a se m e t o d a t e m e l j i n a n a č e l u recipročne ili međusobne inhibicije. Recipročna inhibicija z n a č i s i t u a c i j u u k o j o j p o j a v a ili i z a z i v a n j e j e d n o g o d g o v o r a ili r e a k c i j e d o v o d i d o s l a b l j e n j a ili o n e m o g u ć a v a n j a s i m u l t a n o g p o j a v l j i v a n j a d r u g o g , n e ž e l j e n o g ( u o v o m s l u č a j u n e u r o t i č k o g ) o d g o v o r a , p o s t u p k a ili r e a k c i j e . W o l p e s e u t a k v o j t e r a p i j i k o r i s t i n e s a m o s j e d n i m v e ć s n e k o l i k o o d g o v o r a ili r e a k c i j a ili p o s t u p a k a k o j i s v i i z a z i v a j u i n h i b i c i j u ili o n e m o g u ć a v a j u j a v l j a n j e n e u r o t i č k o g o d g o v o r a ili p o n a š a n j a . N a j š i r e k o r i š t e n a t e h n i k a k o j a j e r a z v i j e n a p o o v o m n a č e l u r e c i p r o č n e ili m e đ u s o b n e i n h i b i c i j e j e s t t e h n i k a sistematske ili sustavne desenzitizacije ( S a l t e r , 1949), o d n o s n o n j e n e d e r i v a c i j e k a o š t o j e terapija igranja uloga.
Sistematska
desenzitizacijaprema
Wolpeu
Sistematsku desenzitizaciju Wolpe provodi tako d a pacijenta uvježbava u p o s t e p e n o m i s v e j a č e m relaksiranju mišića. R e l a k s i r a j u s e n a j p r i j e p o j e d i n e s k u p i n e mišića, a kasnije i mišići cijelog tijela. P a r a l e l n o s t i m u t v r đ u j e se
ranglista
situacija
koje
izazivaju
ugroženost
ili anksioznost
kod
pacijenta.
N a k o n toga, k a d j e pacijent ovladao relaksacijom svojih mišića i k a d se m o ž e p o t p u n o r e l a k s i r a t i , traži se o d n j e g a d a si u t a k v o m s t a n j u p r e d o č a v a p o j e d i ne situacije koje u stvarnosti izazivaju u njega anksioznost, ali d a p r i t o m e o s t a n e i d a l j e r e l a k s i r a n . T a k a v p o s t u p a k i z a z i v a gašenje ili ekstinkciju straha. R e d o s l i j e d s i t u a c i j a k o j e p a c i j e n t t r e b a p r e d o č i t i ili z a m i s l i t i p o l a z i o d o n i h koje izazivaju s l a b u anksioznost p r e m a o n i m a koje izazivaju j a k u anksioznost. N a taj se n a č i n p a c i j e n t o d u č a v a o d a n k s i o z n i h r e a k c i j a i s t r a h a koji s u inkompatibilni sa stanjem mišićne relaksije koje m o r a održavati. Wolpe j e svojom t e h n i k o m sustavne desenzitizacije zasnovanom n a načelu m e đ u s o b n e i n h i b i c i j e i m a o o d l i č n e r e z u l t a t e . U s p j e h ili p o t p u n o o d s t r a n j e n j e neurotičkih s i m p t o m a i ponašanja postiže se u devedeset posto slučajeva i za m n o g o kraće v r i j e m e n e g o š t o j e t o slučaj k o d psihoanalitičke terapije (gdje rezultati nisu sa sigurnošću dokazani). Valja reći d a i drugi autori postižu takve rezultate. M e đ u t i m , odluku o to m e koji terapeutski postupci su najbolji trebaju donijeti, k a k o to kaže Eysenck, tek brižljiva i eksperimentalna istraživanja. T a k o đ e r m o r a m o s p o m e n u t i d a se terapija p o n a š a n j a svakim d a n o m sve više obogaćuje i d r u g i m t e r a p e u t s k i m p o s t u p c i m a . J e d a n takav p o s t u p a k j e
kognitivna
terapija
i l i terapija
kognitivnim
restrukturiranjem
(Meichenbaum,
1976) i d r u g e t e h n i k e .
Sažetak E y s e n c k o v a t e o r i j a p r e d s t vlja, k a o i S k i n n e r o v a i Cattellova, p r i m j e r e m p i r i j s k e t e o r i j e l i č n o s t i . U t o j t e o r i j i s u o b j e d i n j e n i matematičkog aktorsko-
-analitički
pristup
i objektivna
pavlovijanska,
odnosno
bihevioristička
psiho413
logija z a k o j e s e s m a t r a d a p r e d s t a v l j a j u v r h u n a c z n a n s t v e n e p s i h o l o g i j e d a nas. Objektivna psihologija n e p r o u č a v a n i k a k v e subjektivne doživljaje, već n e p o s r e d n u o b j e k t i v n u d a t o s t . T u o b j e k t i v n u d a t o s t č i n e odgovori (verbalni, liziološki i drugi) koje ispitanik daje u p r i p r e m l j e n i m i k o n t r o l i r a n i m situaci j a m a ili n a u n a p r i j e d p r i p r e m l j e n a p i t a n j a p r i č e m u o n i o d g o v o r i i r e a k c i j e koji su izvan njegove kontrole imaju veće značenje. T o je, dakle, psihologija k o j a se p o k l a p a s n a š o m d e f i n i c i j o m k a r a k t e r a s u v r e m e n e psihologije k a o zna n o s t i o o d g o v o r i m a ( v e r b a l n i m , m o t o r i č k i m , f i z i o l o š k i m ili b i o k e m i j s k i m ) , reakcijama i postupcima na unaprijed pripremljena pitanja i kontrolirane i prirodne situacije. Eysenck je u svom radu prema tome objedinio i matematičke metode analize takvih p o d a t a k a i eksperimentalni pristup. On se koristi i odgovorima koji s u p o d k o n t r o l o m i s p i t a n i k a , ali i o d g o v o r i m a koji s u izvan njegove kon trole. Ove p o s l j e d n j e o n s a m , d o d u š e , m a n j e p r o u č a v a , ali s e služi r e z u l t a t i m a onih sovjetskih i drugih psihologa koji takve odgovore gotovo isključivo pro učavaju. Nadalje, obilježje j e Eysenckove psihologije d a j e u njoj učinjen pokušaj objedinjavanja fenotipskog i genotipskog pristupa proučavanju ličnosti, a to z n a č i p o k u š a j u t v r đ i v a n j a genetičkih determinanti ličnosti i p o n a š a n j a . U vezi s t i m v a l j a i s t a k n u t i r i j e č i T j e p l o v a k o j e j e o n n a p i s a o u p r e d g o v o r u s v o j e k n j i g e » P r o b l e m i i n d i v i d u a l n i h r a z l i k a « (1961). T j e p l o v k a ž e : » S u s t a v n o p r o u č a v a n j e fizioloških o s n o v a individualnih psiholoških razlika nije s a m o poželjno, nego je apsolutno n e o p h o d n o za istinsko znanstveno razumijevanje psiholoških razlika m e đ u ljudima«, k a o i riječi Nebilitsina: »Autori koji indi v i d u a l n e p s i h o l o š k e razlike p o k u š a v a j u i n t e r p r e t i r a t i fiziološki nalaze se, p o pravilu, n a i s p r a v n o m p u t u , iako taj p u t nije za psihologiju najlakši« (Nebi l i t s i n i G r a y 1972, X I I I ) .
Literatura Bakan, P., Belton, J. A. and Thoth, J. C: E x t r a v e r s i o n - i n t r o v e r s i o n a n d d e c r e m e n t in a n a u d i t o r y v i g i l a n c e t a s k . U : B u c k n e r , D . N . a n d M. G r a t h ( E d s . ) : V i g i l a n c e : a S y m p o s i u m , N e w Y o r k , M c G r a w - H i l l , 1963. Becker, W. C ; C o r t i c a l i n h i b i t i o n a n d e x t r a v e r s i o n - i n t r o v e r s i o n , J o u r n a l of Abnor m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1960, 6 1 , 52—66. Becker, W. C: A c o m p a r i s o n of t h e f a c t o r s t r u c t u r e a n d o t h e r p r o p e r t i e s of t h e 16 P. F . a n d t h e G u i l f o r d - M a r t i n p e r s o n a l i t y i n v e n t o r i e s , E d u c a t i o n a l a n d P s y c h o l o gical M e a s u r e m e n t , 1961, 2 1 , 3 9 3 - 4 0 4 . Champion, R. A.: S o m e c o m m e n t s o n E y s e n c k ' s t r e a t m e n t of m o d e r n l e a r n i n g the o r y , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1961, 52, 161—173. Claridge, G.: T h e e x c i t a t i o n - i n h i b i t i o n b a l a n c e in n e u r o t i c s . U: E y s e n c k , J . H . ( E d . ) : E x p e r i m e n t s in p e r s o n a l i t y ( V o l . I I ) , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1960. Claridge, G.: P e r s o n a l i t y a n d A r o u s a l , O x f o r d , P e r g a m o n P r e s s , 1967. Colquhoun, W. P . and Corcoran, D. W. J.: T h e effects of t i m e of d a y a n d s o c i a l isola tion o n t h e relationship b e t w e e n t e m p e r a m e n t a n d p e r f o r m a n c e , B r i t i s h Jour n a l of S o c i a l a n d Clinical P s y c h o l o g y , 1964, 3, 226—231. 414
Corcoran, D. W. J.: P e r s o n a l i t y a n d t h e i n v e r t e d U - r e l a t i o n , A m e r i c a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1965 56, 267—273. Eysenck, H. J.: S u g g e s t i b i l i t y a n d h y s t e r i a , J o u r n a l N e u r o l , a n d N e u r o s u r g . Psychia t r y , 1943, 6, 22—31. Eysenck, H. J.: T y p e s of p e r s o n a l i t y a f a c t o r i a l s t u d y of 700 n e u r o t i c s , J o u r n a l of m e n t a l S c i e n c e , 1944, 90, 851—861. (a) Eysenck, H. J.: S t a t e s of h i g h s u g g e s t i b i l i t y a n d t h e n e u r o s e s , A m e r i c a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1944, 57, 4 0 6 - ^ 1 1 . (b) Eysenck, H. J.: D i m e n s i o n s of p e r s o n a l i t y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1947. Eysenck, H. J.: T h e s c i e n t i f i c s t u d y of p e r s o n a l i t y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1952. (a) Eysenck, H. J.: C y c l o t h y m i a a n d s h i z o t h y m i a a s a d i m e n s i o n of p e r s o n a l i t y : I I . Exp e r i m e n t a l , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1952, 30, 345—384. (b) Eysenck, H. J.: T h e s t r u c t u r e of h u m a n p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , Wiley, 1953. (a) Eysenck, H. J.: T h e logical b a s i s of f a c t o r a n a l y s i s , A m e r i c a n P s y c h o l o g i s t , 1953, 8, 105—114. (b) Eysenck, H. 7.: A p s y c h o l o g i c a l a p p r o a c h t o t h e p r o b l e m of n o n - u n i q u e n e s s in m u l t i v a r i a t e s o l u t i o n s , P r o a C o n f e r e n c e o n M u l t i - D i m e n s i o n a l A n a l y s i s , 24—27, A n n A r b o r , U n i v e r s i t y of M i c h i g a n P r e s s , 1954. (a) Eysenck, H. J.: T h e p s y c h o l o g y of p o l i t i c s , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1954. (b) Eysenck, H. J.: A d y n a m i c t h e o r y of a n x i e t y a n d h y s t e r i a , J o u r n a t l of m e n t a l Scie n c e s , 1955, 101, 28—51. (a) Eysenck, H. J.: C o r t i c a l i n h i b i t i o n , f i g u r a l after-effect a n d t h e t h e o r y of p e r s o n a lity, J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1955, 5 1 , 94—106. ( b ) Eysenck, H. J.: P s y c h i a t r i c d i a g n o s i s a s a p s y c h o l o g i c a l a n d s t a t i s t i c a l p r o b l e m , P s y c h o l o g i c a l R e p o r t , 1955, 1, 3—17. ( c ) Eysenck, H . / . : T h e q u e s t i o n n a i r e m e a s u r e m e n t of n e u r o t i c i s m a n d e x t r a v e r s i o n , R i v i s t a P s i c o l o g i c a , 1956, 50, 113—140. (a) Evsenck, H. J.: R e m i n i s c e n c e , d r i v e a n d p e r s o n a l i t y t h e o r y , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1956, 53, 328—333. (b) Evsenck, H. J.: T h e d y n a m i c s of a n x i e t a a n d h y s t e r i a , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1957. Eysenck, H. J.: M a n u a l of t h e M a u d s l e y P e r s o n a l i t y I n v e n t o r y , L o n d o n , U n i v e r s i t y of L o n d o n P r e s s , 1959. Eysenck, H. J..\ Levels of p e r s o n a l i t y , c o n s t i t u t i o n a l f a c t o r s a n d s o c i a l i n f l u e n c e s : an e x p e r i m e n t a l a p p r o a c h , I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l of S o c i a l P s y c h i a t r y , 1960, 6, 12—24. (a) Eysenck, H. J.: B e h a v i o u r t h e r a p y a n d t h e N e u r o s e s , O x f o r d , P e r g a m o n P r e s s , 1960. ( b ) Evsenck, H. J.: E x p e r i m e n t s i n P e r s o n a l i t y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1960. (c) Eysenck, H. J.: T h e v a l i d i t y of a p e r s o n a l i t y q u e s t i o n n a i r e a s d e t e r m i n e d b y t h e m e t h o d of n o m i n a t e d g r o u p s , Life S c i e n c e s , 1962, 1, 13—18. ( a ) Eysenck, H. J.: R e s p o n s e s e t s , a u t h o r i a t a r i a n i s m a n d p e r s o n a l i t y q u e s t i o n n a i r e , B r i t i s h J o u r n a l of S o c i a l a n d Clinical P s y c h o l o g y , 1962, 1, 20—24. ( b ) Eysenck, H. J.: R e m i n i s c e n c e , d r i v e a n d p e r s o n a l i t y - r e v i s i o n a n d e x t e n s i o n of a t h e o r y , B r i t i s h J o u r n a l of S o c i a l a n d Clinical P s y c h o l o g y , 1962, 1, 127—140. ( c ) Eysenck, H. J.: Biological b a s i s of p e r s o n a l i t y , N a t u r e , 1963, 199, 1031—1034. ( a ) Eysenck, H. J.: E x p e r i m e n t s w i t h d r u g s , Oxford, P e r g a m o n P r e s s , 1963. (b) Eysenck, H. J.: E x p e r i m e n t s i n B e h a v i o u r T h e r a p y , O x f o r d , P e r g a m o n P r e s s , 1963. ( c ) 415
Eysenck, H. J.: I n v o l u n t a r y r e s t p a u s e s i n t a p p i n g a s a f u n c t i o n of d r i v e a n d pers o n a l i t y , P e r c e p t u a l a n d M o t o r Skills, 1964, 18, 173—174. ( a ) Eysenck, H. J.: C r i m e a n d p e r s o n a l i t y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1964. ( b ) Eysenck, H. J.: E x t r a v e r s i o n a n d t h e a q u i s i t i o n of e y b l i n k a n d G S R c o n d i t i o n e d r e s p o n s e s , P s y c h o l o g i c a l B u l l e t i n , 1965, 6 3 , 258—270. ( a ) Eysenck, H. J.: A t h r e e f a c t o r t h e o r y of r e m i n i s c e n c e , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h o logy, 1965, 56, 163—181. (b) Eysenck, H. J.: R e m i n i s c e n c e , d r i v e a n d p e r s o n a l i t y t h e o r y , J o u r n a l of a b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1965, 53, 32&—333. ( c ) Eysenck: H. J.: C o n d i t i o n i n g , i n t r o v e r s i o n - e x t r a v e r s i o n a n d t h e s t r e n g h t of t h e n e r v o u s s y s t e m , P r o c . E i g h t e e n t h I n t e r n a t i o n a l C o n g r e s s of P s y c h o l o g y , M o s c o w , 1966. Eysenck, H. J.: T h e b i o l o g i c a l b a s i s of p e r s o n a l i t y , S p r i n g f i e l d , 111., C h a r l e s , C. T h o m a s , 1967. Eysenck, H. J. (Ed.): R e a d i n g s i n e x t r a v e r s i o n - i n t r o v e r s i o n : 1-theoretical a n d m e t h o d o l o g i c a l i s s u e s , L o n d o n , S t a p l e s P r e s s , 1970. Eysenck, H. 7. (Ed.): R e a d i n g s i n e x t r a v e r s i o n - i n t r o v e r s i o n : 3 - b e a r i n g s o n b a s i c p s y c h o l o g i c a l p r o c e s s e s , L o n d o n , S t a p l e s P r e s s , 1971. Eysenck, H. J.: H u m a n t y p o l o g y , h i g h e r n e r v o u s a c t i v i t y a n d f a c t o r a n a l y s i s . U : V. D. N e b y l i t s y n a n d J . A. G r a y : B i o l o g i c a l b a s e s of i n d i v i d u a l b e h a v i o r , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1972. Eysenck, H. J. (Ed.): H a n d b o o k of a b n o r m a l p s y c h o l o g y , S a n D i e g o , K n a p p , 1973. Eysenck, H. J.: C a s e s t u d i e s i n b e h a v i o u r t h e r a p y , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1976. Eysenck, H. J. and Claridge, G.: T h e p o s i t i o n of h y s t e r i c s a n d d y s t h y m i c s i n a t w o - d i m e n s i o n a l f r a m e w o r k of p e r s o n a l i t y d e s c r i p t i o n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1962, 64, 46—55. Eysenck, H. J. and Eysenck, S. B. G.: A f a c t o r i a l s t u d y of p s y c h o t i c i s m a s a d i m e n s i o n of p e r s o n a l i t y , M u l t i v a r i a t e B e h a v i o u r R e s e a r c h , 1968, 15—32. Eysenck H. J. and Eysenck, S. B. G.: P e r s o n a l i t y , s t r u c t u r e a n d m e a s u r e m e n t , Lond o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1969. ( b ) Eysenck, H. J. and Furneax, W. D.: P r i m a r y a n d s e c o n d a r y s u g g e s t i b i l i t y : a n experim e n t a l a n d s t a t i s t i c a l s t u d y , J o u r n a l of e x p e r i m e n t a l p s y c h o l o g y , 1945, 35, 485—503. Eysenck, H. J. and Rachman, S.: T h e c a u s e s a n d c u r e s of n e u r o s e s , L o n d o n , R o u t l e d g e a n d K e g a n P a u l , 1969. Eysenck, H. J. and Wilson, G. D.: T h e e x p e r i m e n t a l s t u d y of F r e u d i a n t h e o r i e s , N e w Y o r k , B a r n e s a n d N o b l e , 1974. Eysenck, S. B. G.: N e u r o s i s a n d p s y c h o s i s : a n e x p e r i m e n t a l a n a l y s i s , J o u r n a l of m e n t a l S c i e n c e , 1956, 102, 517—529. Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: M a n u a l of t h e E y s e n c k P e r s o n a l i t y I n v e n t o r y , S a n Diego, E d u c a t i o n a l a n d I n d u s t r i a l T e s t i n g S e r v i c e , 1963. Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: S a l i v a r y r e s p o n s e t o l e m o n j u i c e a s a m e a s u r e of i n t r o v e r s i o n . P e r c e p t u a l a n d m o t o r s k i l l s , 1967, 24, 1047—1053. ( a ) Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: P h y s i o l o g i c a l r e a c t i v i t y t o s e n s o r y s t i m u l a t i o n a s a m e a s u r e of p e r s o n a l i t y . P s y c h o l o g i c a l R e p o r t , 1967, 20, 45—46. ( b ) Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: O n t h e u n i t a r y n a t u r e of e x t r a v e r s i o n , Acta P s y c h o l o g i c a , 1967, 26, 383—390 ( c ) Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: T h e m e a s u r e m e n t of p s y c h o t i c i s m : a s t u d y of f a c t o r s t a b i l i t y a n d r e a l i b i l i t y , B r i t i s h J o u r n a l of S o c i a l a n d C l i r i c a ' Psyc h o l o g y , 1968, 7, 286—294. 416
Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: A c o m p a r a t i v e s t u d y of c r i m i n a l s a n d m a t c h e d c o n t r o l s o n t h r e e d i m e n s i o n s of p e r s o n a l i t y , B r i t i s h J o u r n a l of Social a n d Cli nical P s y c h o l o g y , 1971, 10, 362—366. Eysenck, S. B. G. and Eysenck, H. J.: T h e q u e s t i o n n a i r e m e a s u r e m e n t of p s y c h o t i c i s m , P s y c h o l o g i c a l M e d i c i n e , 1972, 2, 50—55. Eysenck, S. B. G., Eysenck, H. J. and Claridge, G: D i m e n s i o n s of p e r s o n a l i t y , p s y c h i a t r i c s y n d r o m e s a n d m a t h e m a t i c a l m o d e l s , J o u r n a l of m e n t a l s c i e n c e s , 1960, 106, 581—589. Franks, C. M.: C o n d i t i o n i n g a n d p e r s o n a l i t y : a s t u d y of n o r m a l a n d n e u r o t i c su b j e c t s , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1956, 52, 143—150. Franks, C. M.: P e r s o n a l i t y f a c t o r s a n d r a t e of c o n d i t i o n i n g , B r i t i s h J o u r n a l of Psy c h o l o g y , 1957, 48, 119—126. Fulgosi, A.: F a k t o r s k a a n a l i z a , Z a g r e b , Š k o l s k a k n j i g a , 1979. ( a ) Fulgosi, A.: GSM-1 u p i t n i k z a i s p i t i v a n j e s k l o n o s t i m i s t i c i z m u i f a k t o r s k a s t r u k t u r a s k l o n o s t i m i s t i c i z m u , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1979, 9, 21—32. ( b ) Gray, 3. A.: P a v l o v ' s t y p o l o g y , Oxford, P e r g a m o n P r e s s , 1964. Gray, J. A.: S t r e n g h t of t h e n e r v o u s s y s t e m , i n t r o v e r s i o n - e x t r a v e r s i o n , c o n d i t i o n a b i l i t y a n d a r o u s a l , B e h a v i o u r R e s e a r c h a n d T h e r a p y , 1967, 5, 151—170. Guilford, J. P.: I n t r o v e r s i o n - e x t r a v e r s i o n , P s y c h o l o g i c a l B u l l e t i n , 1934, 31, 331—354. Guilford, J. P.: P e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , M c G r a w Hill, 1959. Guilford, J. P. and Guilford. R. B.: An a n a l y s i s of t h e f a c t o r s i n a t y p i c a l t e s t of i n t r o v e r s i o n - e x t r a v e r s i o n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1934, 28, 377—399. Guilford, J. P. and Guilford, R. B.: P e r s o n a l i t y f a c t o r s S, E a n d M a n d t h e i r m e a s u r e m e n t . J o u r n a l of Psychology, 1936, 2, 109—127. Guilford, J. P. and Guilford, R. B.: P e r s o n a l i t y f a c t o r s D, R, T a n d A, J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1939, 34, 21—36. ( a ) Guilford, J. P. and Guilford, R. B.: P e r s o n a l i t y f a c t o r s N a n d GD, J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1939, 34, 239—248. ( b ) Guilford, J. P. and Zimmerman, W. S.: T h e G u i l f o r d - Z i m m e r m a n t e m p e r a m e n t sur vey, B e v e r l y Hills, Calif., S h e r i d a n S u p p l y Co., 1949. Guilford, J. P. and Zimmerman, W. S.: F o u r t e e n d i m e n s i o n s of t e m p e r a m e n t , Psy c h o l o g i c a l M o n o g r a p h , 1956, N o . 417. Himmelweit, H. 7 \ : S p e e d a n d a c c u r a c y of w o r k a s r e l a t e d t o t e m p e r a m e n t , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1946, 36, 132—144. Himmelweit, H. T., Desai, M. and Petrie, A.: A n e x p e r i m e n t a l i n v e s t i g a t i o n of n e u r o t i c i s m , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1946, 15, 173—196. Jermolaeva-Tomina, L. B.: C o n c e n t r a t i o n of a t t e n t i o n a n d s t r e n g h t of t h e n e r v o u s s y s t e m . U: T e p l o v , B . M . ( E d . ) : T y p o l o g i c a l f e a t u r e s of t h e h i g h e r n e r v o u s a c t i v i t y i n m a n , R S F S R A c a d e m y of P e d a g o g i c a l S c i e n c e s , Vol. I I , M o s c o w , 1959. Lynn, R.: I n t r o v e r s i o n - e x t r a v e r s i o n d i f f e r e n c e s i n j u d g m e n t s of t i m e , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1961, 63, 457—458. Masserman, J. H.: B e h a v i o r a n d n e u r o s e s , C h i c a g o , U n i v e r s i t y of C h i c a g o P r e s s . 1943. Meichenbaum, D.: C o g n i t i v e b e h a v i o r m o d i f i c a t i o n . U: T. S p e n c e , R. C. C a r s o n a n d J. W. T h i b a u t ( E d s . ) : B e h a v i o r a p p r o a c h e s t o t h e r a p y , M o r r i s t o w n , N . J., Ge n e r a l L e a r n i n g P r e s s , 1976.
27
Fulgosi: Psihologija ličnosti
417
Moruzzi, G. and Magoun, H. W.: B r a i n - s t e m r e t i c u l a r f o r m a t i o n a n d a c t i v a t i o n of t h e E E G , E l e c t r o e n c e p h a l o g r a p h y a n d Clinical N e u r o p h y s i o l o g y , 1949, 1, 455—473. Nebylitsyn, V. D.: R e a c t i o n t i m e a n d n e r v o u s s y s t e m s t r e n g h t . C o m m u n i c a t i o n 1 a n d 2. D o k l a d i R S F S R A c a d . P e d a g o g . S c i e n c e s , M o s c o w , N o . 4 a n d 5, 1960. Nebylitsyn, V. ZX: O n t h e s t r u c t u r e of t h e b a s i c p r o p e r t i e s of t h e n e r v o u s s y s t e m , V o p r o s i P s i h o l o g i i , 1963, 4. Nebylitsyn, V. D.: O n t h e f a c t o r s of i n d i v i d u a l d i f f e r e n c e s i n E E G r e s p o n s e s t o r h y t m i c l i g h t s t i m u l i , Z h . V y s e j N e r v . D e j a t e l j . I. P . P a v l o v a , 1964, 14. Nebylitsyn, V. D.: S o m e q u e s t i o n s r e l a t i n g t o t h e t h e o r y of t h e p r o p e r t i e s of t h e n e r v o u s s y s t e m , X V I I . I n t e r n a t i o n a l C o n g r e s s of P s y c h o l o g y , 9& S y m p o s i u m , 1966, 23—32. Nebylitsyn, V. D. and Gray, J. A.: B i o l o g i c a l b a s e s of i n d i v i d u a l b e h a v i o r , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1972. Pavlov, I. P.: T h e s c i e n t i f i c i n v e s t i g a t i o n of t h e p s y c h i c a l f a c u l t i e s o r p r o c e s s e s in t h e h i g h e r a n i m a l s , S c i e n c e , 1906, 24, 613—619. Pavlov, I. P.: C o n d i t i o n e d r e f l e x e s , L o n d o n , O x f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1927. Rechtschaffen, G.: N e u r a l s a t i a t i o n , r e a c t i v e i n h i b i t i o n a n d i n t r o v e r s i o n - e x t r a v e r s i o n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1958, 57, 283—291. Rees, L. and Eysenck, H. J.: A f a c t o r i a l s t u d y of s o m e m o r p h o l o g i c a l a n d p s y c h o logical a s p e c t s of h u m a n c o n s t i t u t i o n . J o u r n a l of M e n t a l S c i e n c e s , 1945, 9 1 , 8—21. Rot, N.: P s i h o l o g i j a l i č n o s t i , B e o g r a d , Z a v o d z a u d ž b e n i k e , 1976. Salter, A.: C o n d i t i o n e d reflex t h e r a p y . N e w Y o r k , C r e a t i v e Age, 1949. Shagass, C , Haseth, K., Gallaway, E. and Jones, R.: E E G - e v o k e d r e l a t i o n s h i p s a n d t h e p e r c e p t u a l p e r f o r m a n c e . Life, S c i e n c e s , 1968, 7, 1083. Simonson, E. and Broiek, J.: F l i c k e r f u s i o n f r e q u e n c y : b a c k g r o u n d a n d a p p l i c a t i o n , P h y s i o l o g i c a l R e v i e w , 1952, 32, 349—378. Spence, K. W.: B e h a v i o r t h e o r y a n d c o n d i t i o n i n g , N e w H a v e n , Y a l e U n i v e r s i t y P r e s s , 1956. Storms, L. H. and Sigal, J. J.: E y s e n c k ' s p e r s o n a l i t y t h e o r y w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o t h e d y n a m i c s of a n x i e t y a n d h y s t e r i a , B r i t i s h J o u r n a l of M e d i c a l P s y c h o l o g y , 1958, 31, 228—246. Teplov, B. M . ; P r o b l e m s of i n d i v i d u a l d i f f e r e n c e s , R S F S R A c a d e m y of P e d a g o g i c a l S c i e n c e s , M o s c o w , 1961. Teplov, B. M. and Nebylitsyn, V. D.: An e x p e r i m e n t a l s t u d y of t h e p r o p e r t i e s of m a n ' s n e r v o u s s y s t e m , Z h . V y s e i N e r v . D e j a t . I. P . P a v l o v a , 1963, 13, N o 5. Teplov, B. M., and Nebylitsyn, V. D . : I n v e s t i g a t i o n of t h e p r o p e r t i e s of t h e n e r v o u s s y s t e m a n d a n a p p r o a c h t o s t u d y of i n d i v i d u a l p s y c h o l o g i c a l d i f f e r e n c e s . U: Cole, M. a n d M a l t z m a n , I . ( E d s . ) : A h a n d b o o k of c o n t e m p o r a r y S o v i e t p s y c h o l o g y , L o n d o n , B a s i c B o o k , 1969. Trouton, D. S. and Maxwell, A. The relation between neurosis a n d psychosis. J o u r n a l of M e n t a l S c i e n c e , 1956, 102, 1—21. Zvonarević, M.: S o c i j a l n a p s i h o l o g i j a , Z a g r e b , š k o l s k a k n j i g a , 1979. Wenger, M. A.: S t u d i e s of a u t o n o m i c b a l a n c e : a s u m m a r y , P s y c h o p h y s i o l o g y , 1966, 2, 173—186. Wolpe, J.: T h e p r a c t i c e of b e h a v i o r t h e r a p y . N e w Y o r k , P e r g a m o n P r e s s , 1973. Wolpe, J.: T h e m e a n d v a r i a t i o n s : a b e h a v i o r t h e r a p y c a s e b o o k , N e w Y o r k , P e r g a m o n P r e s s , 1976. Wolpe, /. and J^azarus, A. A.: B e h a v i o r t h e r a p y t e c h n i q u e s , N e w Y o r k , P e r g a m o n P r e s s , 1966. Yates, A. J. and Las zlo, J. J.: L e a r n i n g a n d p e r f o r m a n c e of e x t r a v e r t s a n d i n t r o v e r t s o n t h e p u r s u i t r o t o r , J o u r n a l of P e r s o n a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1965, 1, 79—84. t h
418
R. B. Cattell: Faktorsko-analitička teorija ličnosti U empirijskim istraživanjima ličnosti koriste se tri vrste istraživanja. T o s u bivarijatna i s t r a ž i v a n j a , multivarijatna i s t r a ž i v a n j a i klinička i s t r a ž i v a n j a . E m p i r i j s k i z a s n o v a n e t e o r i j e i k o n c e p c i j e l i č n o s t i p r o i z a š l e s u iz p o d a t a k a d o b i v e n i h j e d n o m o d t i h m e t o d a i s t r a ž i v a n j a ili k o m b i n a c i j o m t i h m e t o d a . U o v o m dijelu knjige, k a o i u p r e t h o d n o m p r i k a z u Eysenckove teorije, m i ć e m o izložiti m o d e l e i t e o r i j e ličnosti koji se t e m e l j e n a e m p i r i j s k i m istraži v a n j i m a multivarijatnog tipa. T a se istraživanja razlikuju o d bivarijatnih i kliničkih i zbog toga j e p o t r e b n o d a k a ž e m o n e š t o više o m u l t i v a r i j a t n o m pristupu i multivarijatnim metodama. B i v a r i j a t n a i s t r a ž i v a n j a s l i j e d e k l a s i č n i e k s p e r i m e n t a l n i n a c r t ili p o s t u p a k . U t a k v i m i s t r a ž i v a n j i m a u k l j u č e n e s u s a m o d v i j e v a r i j a b l e čiji s e m e đ u s o b n i o d n o s želi u t v r d i t i . T o s u n e z a v i s n a v a r i j a b l a i z a v i s n a v a r i j a b l a . T o j e n a č i n e k s p e r i m e n t i r a n j a i i s t r a ž i v a n j a k o j i j e u p s i h o l o g i j u p r e u z e t iz k e m i j e i fizike. T a k a v j e e k s p e r i m e n t a l n i p o s t u p a k u psihologiju u v e o W u n d t prije stotinu godina. U t a k v o m istraživačkom r a d u nezavisna se varijabla mijenja pod k o n t r o l o m onoga koji provodi istraživanja i registriraju se eventualne p r o m j e n e u zavisnoj varijabli k o j a j e p r e d m e t istraživanja. Ako se takve pro m j e n e p o j a v e , a s v i o s t a l i u t j e c a j i n a z a v i s n u v a r i j a b l u s u b i l i k o n t r o l i r a n i ili iz e k s p e r i m e n t a i s k l j u č e n i , o n d a s e t a k v e p r o m j e n e u z a v i s n o j v a r i j a b l i p r i p i suju utjecaju nezavisne i t a k o se dobiva uvid u uzročno-posljedičnu povezanost j e d n e i druge varijable. U takvom istraživanju utjecaj drugih varijabli m o r a biti i s k l j u č e n i z b o g t o g a s e t a k v a i s t r a ž i v a n j a p r o v o d e u l a b o r a t o r i j u , a p o j a v e koje se istražuju su m a k s i m a l n o izolirane o d svih ostalih pojava i utjecaja s kojima su inače, u n o r m a l n i m uvjetima, u k o n t a k t u i međuzavisnosti. Zbog toga se o d m a h m o ž e vidjeti d a j e takav način istraživanja m n o g o podesniji za fizikalne pojave, koje se m o g u izolirati i kontrolirati, negoli za ljudsko pona šanje i ljude koji s u vrlo reaktivni i složeni sustavi n a koje djeluju o d j e d n o m mnogi utjecaji. M u l t i v a r i j a t n a i s t r a ž i v a n j a ili m u l t i v a r i j a t n i e k s p e r i m e n t i u s m j e r e n i s u n a p r o u č a v a n j e m e đ u s o b n o g o d n o s a v i š e ili m n o g o v a r i j a b l i o d j e d n o m . T a s e istraživanja provode najčešće u potpuno prirodnim uvjetima, a eksperimentat o r n e m a n i p u l i r a p o j e d i n u varijablu k a o što j e to slučaj u k l a s i č n o m bivarij a t n o m e k s p e r i m e n t u . U m u l t i v a r i j a t n o m e k s p e r i m e n t u n a j č e š ć e s a m ž i v o t ili s a m a r e a l n o s t izvode e k s p e r i m e n t e , a istraživač koristi m a t e m a t i č k e i statisti č k e p o s t u p k e d a b i i z o l i r a o p o j e d i n e bazne dimenzije d j e l o v a n j a i u z r o č n e o d n o s e . T a k v i m p o s t u p c i m a j e c i l j d a i z j e d n o g o g r o m n o g b r o j a manifestnih varijabli i pojava koje stoje u m e đ u s o b n i m odnosima i m e đ u kojima postoji među419
s o b n a p o v e z a n o s t ili u v j e t o v a n o s t , i z l u č i osnovne, latentne, dimenzije i vari j a b l e k o j e i m a j u t e m e l j n a z n a č e n j a i k o j e m o g u o b j a s n i t i v e l i k d i o međuzavis nosti pojavnih ili manifestnih varijabli. N a t a j n a č i n , u m j e s t o o g r o m n o g b r o j a manifestnih varijabli m e đ u kojima su odnosi nejasni i nerazumljivi, multivarijatnim istraživanjem dobiva se daleko manji broj varijabli šireg značenja koje su međusobno nezavisne i zato mogu objašnjavati cjelokupnu manifestnu ili p o j a v n u r a z n o l i k o s t n a n e k o m p o d r u č j u ( F u l g o s i , 1979). I multivarijatni i bivarijatni eksperiment odvijaju se u kontroliranim uvjetima. D o k k o d bivarijatnog eksperimenta istraživač ograničava svoju p a ž n j u s a m o n a dvije varijable u izolaciji o d ostalih i u u m j e t n o s t v o r e n i m uvjetima, k o d m u l t i v a r i j a t n o g e k s p e r i m e n t a velik se b r o j varijabli p r o m a t r a u njihovim prirodnim međuodnosima. Treba napomenuti da i k o d multivari j a t n o g e k s p e r i m e n t a i s t r a ž i v a č m o ž e u v o d i t i n e z a v i s n u ili n e z a v i s n e v a r i j a b l e . Zbog takvog k a r a k t e r a istraživanja multivarijatni p o s t u p c i i m e t o d e dale ko s u primjenjeniji istraživanju p o n a š a n j a i složenih situacija kakve se jav ljaju n a p o d r u č j u istraživanja ličnosti. Zbog toga s u multivarijatni postupci, a o s o b i t o faktorska analiza, d a l i n e p r o c j e n j i v i d o p r i n o s s u v r e m e n o j p s i h o l o giji l i č n o s t i b e z k o j i h b i o n a j o š i d a n a s o v i s i l a s a m o o k l i n i č k i m p o d a c i m a ili predstavljala neznanstvenu spekulaciju k a k o j e t o bilo u n e tako davno vrijeme. Može se reći d a su multivarijatna istraživanja, p o r e d kliničkih, dala empirij sku osnovu s u v r e m e n e psihologije ličnosti. Jedini su izuzetak Skinnerova i d r u g e biheviorističke teorije koje se osnivaju n a klasičnim bivarijatnim istra živanjima. Cattell s m a t r a d a s u bivarijatni postupci u istražvianju p o t p u n o neadek vatni za istraživanje ličnosti. Izoliranje s a m o dviju varijabli o d svih ostalih predstavlja atomiziranje ličnosti. Ljudsko ponašanje j e složeno i rezultat j e i n t e r a k c i j e m n o g i h v a r i j a b l i i utjecaja. A k o s e p r o u č i o d n o s i z m e đ u dviju va rijabli, ostaje p r o b l e m k a k o se te varijable povezuju sa stotinama i tisućama drugih. Nadalje, s a m a činjenica d a eksperimentator mora s a m manipulirati nezavisnu varijablu znači da on m o r a zanemariti mnoge druge koje su važne za psihologiju ličnosti. T a k o m n o g e emocionalne i motivacione varijable koje se n e m o g u uvesti u okvire klasičnog eksperimenta n a ljudima, prisiljavaju bivarijatnog istraživača d a se bavi trivijalnostima, d a odgovore n a pitanja o l j u d s k o j l i č n o s t i t r a ž i n a š t a k o r i m a ili u f i z i o l o g i j i . »Rezultat j e d a se bivarijatna metoda, sa svojim mjedenim instrumentima, p o t p u n o udaljila o d onoga što većina psihologa s m a t r a fundamentalnim pro blemima u psihologiji... Da bi se zadržala u laboratoriju, o n a se povukla na p r o b l e m e koji su sa stajališta ljudskosti trivijalni i nereprezentativni za pona šanje u s t v a r n o m životu. Drugo, o n a se uvijek ponovo povlači u fiziologiju... Treće, o n a je morala zamijeniti ljude životinjama u m n o g i m ozbiljnim napa d i m a n a motivaciju i c j e l o k u p n o p o n a š a n j e . Bez obzira koliko uspijeva u zoopsihologiji, o n a m o r a biti frustrirana k a d se kasnije suoči s gotovo n e m o g u ć i m z a d a t k o m p r e v o đ e n j a u t e r m i n e l j u d s k e ličnosti« (Cattell, 1966b, s t r . 9). Za razliku o d bivarijatnog eksperimentiranja, klinička m e t o d a posjeduje p o m i š l j e n j u Cattella s p o s o b n o s t p r o u č a v a n j a složenih i važnih a s p e k a t a ljud skog ponašanja onako kako se o n a zbivaju n a prirodan način. T o joj omogu ć u j e č i n j e n i c a d a z a h v a ć a ili u t v r đ u j e z a k o n i t o s t i u f u n k c i o n i r a n j u cijelog o r g a n i z m a . Z b o g toga j e klinička m e t o d a bliža m u l t i v a r i j a t n o j m e t o d i istraži vanja negoli bivarijatnom eksperimentu. I kliničar i multivarijatni istraživač zainteresirani s u za složena ponašanja, o n a k v a kakva se događaju u životu. 420
O b a p o s t u p k a dozvoljavaju d a s a m život izvodi e k s p e r i m e n t e i nisu vezana za umjetnu, laboratorijsku atmosferu. O b a su postupka orijentirana n a cjelovitu l i č n o s t , a n e n a i z o l i r a n e p r o c e s e ili f r a g m e n t i r a n e d i j e l o v e t r i v i j a l n i h s p o z n a j a . D a j e t o t a k o p o k a z u j e v e l i k b r o j i s t r a ž i v a n j a l i č n o s t i k o j a s e t e m e l j e ili n a k l i n i č k o j ili n a m u l t i v a r i j a t n o j m e t o d i , a k o j a p r e d s t a v l j a j u , u s t v a r i , s u v r e m e n u p s i h o l o g i j u l i č n o s t i ( H a l l i I i n d z e y , 1978; M o m i r o v i ć , 1971; M o m i r o v i ć i K o v a č e v i ć , 1 9 7 0 ; R o t , 1976; H j e l l e i Z i e g l e r , 1976; P e r v i n , 1970; B y r n e , 1 9 6 6 ; M a d d i , 1976; M i s c h e l , 1976). Razlika i z m e đ u kliničara i istraživača koji koristi multivarijatno istraživa n j e leži i u t o m e š t o s e p r v i o s l a n j a i k o r i s t i s v o j u i n t u i c i j u i p a m ć e n j e d a b i prosudio varijable i zapamtio događaje, d o k multivarijatni istraživač koristi e k s p e r i m e n t a l n e p o s t u p k e i s t a t i s t i č k e a n a l i z e ( C a t t e l l , 1962). Z b o g t o g a C a t t e l l s m a t r a d a j e k l i n i č k a m e t o d a u stvari m u l t i v a r i j a t n a m e t o d a , ali b e z rigoroznosti i objektivnosti koju ima multivarijatni pristup. Multivarijatna m e t o d a u sebi sjedinjuje prednosti kliničke i bivarijatne m e t o d e , a i z b j e g a v a n j i h o v e n e d o s t a t k e ili o g r a n i č e n j a . T a j e m e t o d a o b j e k t i v na i znanstveno stroga, o n a omogućuje proučavanje pojava i ponašanja koja su složena i koja se drugačije ne mogu proučavati. Ona omogućuje proučavanje velikog b r o j a varijabli o d j e d n o m i velikog b r o j a ljudi i t o n o r m a l n i h (koji s u još uvijek najtipičniji). Matematičko-statistički p o s t u p a k koji se najviše primjenjuje za multivari j a t n a i s t r a ž i v a n j a n a p o d r u č j u l i č n o s t i j e s t faktorska analiza ( F u l g o s i , 1 9 7 9 ; M o m i r o v i ć , 1971). U f a k t o r s k o j a n a l i z i b a z n e p o d a t k e č i n i v e l i k b r o j o d g o v o r a ili r e a k c i j a k o j i s u d a l i b r o j n i i s p i t a n i c i n a j e d a n v e l i k i b r o j m a n i f e s t n i h ili p o j a v n i h v a r i j a b l i ili t e s t o v a . N a o s n o v i t i h p o d a t a k a u t v r đ u j u s e i n t e r k o r e l a cije m e đ u t i m v a r i j a b l a m a . T e varijable su, najčešće, različiti testovi ličnosti i oni predstavljaju površinske indikatore n a osnovi kojih se u toku faktorske a n a l i z e u t v r đ u j u l a t e n t n e v a r i j a b l e k o j e o b j a š n j a v a j u k o v a r i j a c i j e ili m e đ u s o b n u p o v e z a n o s t t i h m a n i f e s t n i h v a r i j a b l i ili m a n i f e s t n i h o b l i k a p o n a š a n j a . P r e m a t o m e , u f a k t o r s k o j analizi k a o j e d n o m o d p o s t u p a k a multivarijatnog i s t r a ž i v a n j a , cilj j e d a s e n a o s n o v i v e l i k o g b r o j a m e đ u s o b n o p o v e z a n i h i is prepletenih pojava utvrdi jedan mali broj temeljnih, međusobno nezavisnih, varijabli koje objašnjavaju takvu pojavnost i takvu povezanost događaja ( F u l g o s i , 1974a, b , c , 1979). Cilj j e f a k t o r s k e a n a l i z e d a i z o l i r a t a k v e t e m e l j n e v a r i j a b l e k o j e s e n a z i v a j u faktorima i d a utvrdi u kojoj mjeri pojedine manifestne varijable (testovi ili d r u g i i n d i k a t o r i ) p r e d s t a v l j a j u i z r a z t i h l a t e n t n i h , t e m e l j n i h v a r i j a b l i ili i a k t o r a . Z a s t u p l j e n o s t t e m e l j n i h v a r i j a b l i ili f a k t o r a u m a n i f e s t n i m i z r a ž a v a s e faktorskim opterećenjem ili faktorskom saturacijom k o j a p o k a z u j e u koli koj se mjeri razlike i varijacije u toj manifestnoj varijabli m o g u pripisati od r e đ e n o m f a k t o r u ( F u l g o s i , 1979). N a o s n o v i t a k o u t v r đ e n i h t e m e l j n i h v a r i j a b l i p o n a š a n j a ili f a k t o r a , m o g u s e k o n s t r u i r a t i mjerni instrumenti ili t e s t o v i k o j i će takve temeljne faktore mjeriti. S u v r e m e n a psihologija ličnosti, koja se goto vo u cijelosti temelji n a i n s t r u m e n t i m a i testovima za m j e r e n j e k o m p l e k s n i h oblika ponašanja došla je d o njih uz korištenje faktorske analize (Momirović, 1971). F a k t o r i z n a č e p r e m a t o m e , t e m e l j n e k o m p o n e n t e k o j e s u u t v r đ e n e empirijskim i objektivnim p o s t u p c i m a i čine osnovu pojedinih teorija ličnosti. F a k t o r i m o g u b i t i , k a o š t o s m o r e k l i u p r i k a z u E y s e n c k o v e t e o r i j e gene ralni, grupni ili specifični ( F u l g o s i , 1979). G e n e r a l n i f a k t o r i s u o n i k o j i s e p o javljuju u svim manifestnim varijablama neke d o m e n e i koji objašnjavaju dio 421
varijance svih pojavnih varijabli u toj domeni. G r u p n i su faktori o n i koji se javljaju s a m o u n e k i m p o j a v n i m varijablama a u d r u g i m a ne. Konačno, spe cifični s u f a k t o r i o n i koji s u p o v e z a n i s a m o s j e d n o m m a n i f e s t n o m v a r i j a b l o m . Osim ovih pojavljuju se j o š i faktori pogreške mjerenja. Faktori se među s o b n o m o g u r a z l i k o v a t i p o p o l o ž a j u f a k t o r s k i h o s i ( F u l g o s i , 1979) k o j e i h p r e d s t a v l j a j u . N a o s n o v i t o g a , r a z l i k u j e m o ortogonalne ili m e đ u s o b n o okomite faktore i kosokutne faktore. Između ortogonalnih faktora ne postoji među sobna korelacija, a i z m e đ u k o s o k u t n i h postoji. Veličina te korelacije m e đ u faktorima, k a d uopće postoji, redovito je vrlo mala. Ako takva korelacija me đ u faktorima zaista postoji, o n d a se n a osnovi takvih faktora m o g u utvrđivati faktorskom analizom novi faktori koje nazivamo faktorima drugoga reda.
Faktori
prvog,
drugog
i viših
redova
č i n e hijerarhijsku
faktorsku
strukturu
( F u l g o s i , 1 9 7 9 , M o m i r o v i ć , 1971). M e đ u t i m , c i l j j e f a k t o r s k e a n a l i z e d a u t v r d i f a k t o r e k o j i s u b e z m e đ u s o b n e k o r e l a c i j e ili m e đ u k o j i m a j e k o r e l a c i j a z a n e marivo mala. Ortogonalni faktori predstavljaju funkcionalne jedinice koje objašnjavaju povezanost događaja na manifestnom planu. Istraživanje ličnosti u z korištenje faktorske analize sastoji se, p r e m a tome, u z a h v a ć a n j u v e l i k o g b r o j a r a z l i č i t i h v r s t a p o n a š a n j a ili d j e l o v a n j a , s t a n j a , m a n i f e s t n i h o s o b i n a ili m a n i f e s t a c i j a l i č n o s t i . U t v r đ i v a n j u n j i h o v i h m e đ u s o b n i h k o r e l a c i j a i, n a o s n o v i t o g a , u t v r đ i v a n j u f u n k c i o n a l n i h j e d i n i c a k o j e z n a č e izvor tih m e đ u s o b n o povezanih manifestacija o d n o s n o osnovu ličnosti k a k v a se manifestira. T a k v i m se p o s t u p k o m dobivaju s u s t a v n e , smislene i teorijski relevantne informacije i podaci o jednoj složenoj i n a o k o kaotičnoj raznoli kosti koju čine ličnost i p o n a š a n j e ljudi. Cattell j e m e đ u psiholozima i personolozima koji se služe f a k t o r s k o m analizom i drugim multivarijatnim m e t o d a m a razvio naj kompletni j u teoriju ličnosti. O n j e , o s i m toga, s a m razvio b r o j n e p o s t u p k e i tehnike korištenja f a k t o r s k e a n a l i z e ( C a t t e l l , 1 9 5 2 , 1966a i b ; C a t t e l l i D r e g e r , 1974). O b i m n j e g o v a istraživalačkog r a d a j e o g r o m a n i o b u h v a ć a , o s i m ličnosti, i p o d r u č j e inteli gencije, p o j e d i n a p o d r u č j a socijalne psihologije, razvojnu psihologiju, pitanja genetike ponašanja i druga područja. D o danas je publicirao o k o dvadeset i pet knjiga i p r e k o tri stotine znanstvenih radova. Cattellov utjecaj n a suvre m e n u psihologiju ličnosti j e vrlo velik. O n j e s a m , i u suradnji s d r u g i m a , k o n s t r u i r a o velik b r o j vrlo različitih testova o d kojih su najpoznatiji test inte ligencije o s l o b o đ e n u t j e c a j a k u l t u r e ( T h e c u l t u r e — free t e s t of intelligence, 1944), b a t e r i j a t e s t o v a l i č n o s t i ( T h e O — A p e r s o n a l i t y t e s t b a t t e r y , 1954) i u p i t n i k l i č n o s t i ( T h e 16 p e r s o n a l i t y f a c t o r s q u e s t i o n a i r e , 1950). Cattellov p r i s t u p istraživanju ličnosti je zasnovan n a objektivnim mjer n i m p o s t u p c i m a i i n s t r u m e n t i m a . U t o m i s t r a ž i v a n j u o n s e služi v e l i k i m b r o jem ispitanika i velikim b r o j e m testova. U takvom pristupu teorijske formu lacije su m a n j e z n a č a j n e , j e r se slika ličnosti i n j e n e o s n o v n e s t r u k t u r e pojav l j u j u iz e m p i r i j s k i h p o d a t a k a i r e z u l t a t a . T e o r i j s k e f o r m u l a c i j e u C a t t e l l o v o j psihologiji o d n o s e s e p r v e n s t v e n o n a p o d r u č j e motivacije. Za Cattella j e čo vjek sustav energija koji djeluje u s k l a d u s načelom potkrepljivanja i u smje r u redukcije napetosti. Ovo čini Cattellovu koncepciju ličnosti i motivacije d o s t a sličnom F r e u d o v o j i Hullovoj, j e r prvi naglašava važnost energije, na petosti i transformacije energije, a drugi važnost učenja i nagrađivanja za razvoj ponašanja. K a o i u sustavu Pavlova, te Millera i Dollarda i drugih b i h e v i o r i s t i č k i h p s i h o l o g a , n a g r a d u i l i p o t k r e p l j e n j e p r e d s t a v l j a r e d u k c i j a ili 422
s m a n j e n j e napetosti u o r g a n i z m u . Cattell j e o s i m toga, p o p u t F r e u d a i biheviorista, protiv fiziologiziranja koje j e hipotetičkog k a r a k t e r a . Za Cattella je ljudsko ponašanje zakonito i može se razumjeti, objasniti i p r e d v i đ a t i n a o s n o v i o d n o s a i m e đ u s o b n o g d j e l o v a n j a s t r u k t u r a l n i h ili t e m e l j n i h k o m p o n e n t i ili e n t i t e t a u l i č n o s t i . Za p r o u č a v a n j e ličnosti i za proučavanja n a p o d r u č j u psihologije Cattell je razvio i posebnu strategiju koja predstavlja m e đ u s o b n o kombiniranje teorije i mjerenja, slobodnog istraživanja i testiranja hipoteza. Taj model istraživanja, kog on najviše koristi, nazvan je induktivno-hipotetičko-deduktivn o m m e t o d o m (IHD). P r e m a t o m modelu istraživanje započinje j e d n o m fazom e k s p l o r a t i v n o g r a d a ( C a t t e l l , 1966b) k o j u o n s m a t r a n a j k r e a t i v n i j o m u p r o c e s u istraživanja i koja se, najčešće, sastoji o d s t v a r a n j a m j e r n i h i n s t r u m e n a t a za z a h v a ć a n j e n e k o g p o d r u č j a ličnosti. N a k o n t o g a n a s t u p a j u i n d u k t i v n a istra ž i v a n j a k o j a i s t r a ž i v a č u o m o g u ć u j u p o s t a v l j a n j e o d r e đ e n i h h i p o t e z a ili d e d u k c i j a k o j e s e z a t i m t e s t i r a j u ili v e r i f i c i r a j u . Z a n j e g a s u , d a k l e , u z n a n s t v e n o m istraživanju podjednako zastupljeni i hipotetičko-induktivni i hipotetičko-deduktivni postupci. I s t r a ž i v a n j e l i č n o s t i p o n j e g o v u m i š l j e n j u (1965c) p r o š l o j e u s v o j e m r a z v o j u k r o z n e k o l i k o f a z a ili p e r i o d a . P r v i t a k a v p e r i o d j e l i t e r a r n o - f i l o z o f s k i . U t o m su periodu o ličnosti donašani sudovi i zaključci na osnovi vlastitih uviđanja, spekulacije i vjerovanja. Književnost daje vrlo minuciozne opise l i č n o s t i koji i m a j u e s t e t s k u v r i j e d n o s t , ali z a z n a n o s t z n a č e s a m o j e d a n o d m o gućih izvora postavljanja hipoteza o ličnosti. Te hipoteze trebaju biti podvrg n u t e ispitivanju i testiranju uz korištenje znanstvenih m e t o d a (to su eksperi m e n t i o b j e k t i v n o o p a ž a n j e ) . P r e m a t o m e , u t o j p r v o j fazi, u k o j o j t a k v i z n a n stveni postupci istraživanja ličnosti nisu postojali, nije bilo nikakvih znanstve n o d o k a z a n i h č i n j e n i c a ili o t k r i ć a o l j u d s k o j l i č n o s t i . D r u g a f a z a u p o v i j e s t i r a z v o j a i s t r a ž i v a n j a l i č n o s t i n a s t u p a o n d a k a d a su učinjeni pokušaji da se prouče i razumiju m e n t a l n e bolesti. T a d a su prvi p u t korištene kliničke m e t o d e istraživanja i dobiveni prvi znanstveni podaci o l i č n o s t i . T o j e b i o d o p r i n o s F r e u d a , J u n g a , A d l e r a , M c D o u g a l l a i d r u g i h . Ti s u p o d a c i m e đ u t i m , bili u velikoj m j e r i j e d n o s t r a n i , j e r s u se zasnivali s a m o n a p r o u č a v a n j u a b n o r m a l n o g ponašanja i a b n o r m a l n i h ličnosti. Osim toga, u t o m r a z d o b l j u se nisu koristila ni m j e r e n j a . T r e ć a f a z a u r a z v o j u p r o u č a v a n j a l i č n o s t i n a s t u p a o k o 1900. g o d i n e k a d j e psihologija već počela koristiti e k s p e r i m e n t a l n e i kvantitativne m e t o d e . Svaki induktivno-hipotetsko-deduktivni ciklus nastavlja se n a nov takav ciklus istraživanja. P r i m j e r za t o p r u ž a o t k r i ć e j e d n o g faktora ličnosti. Cattell j e (1962) u t v r d i o d a p o s t o j i p o v e z a n o s t i z m e đ u s l j e d e ć i h v a r i j a b l i : a. s r e d n j e vrijednosti e l e k t r o d e r m a l n e reakcije u situaciji o p a s n o s t i , b . o d g o v o r a ispita nika n a j e d n o m testu naslova koji su pokazivali d a ispitanici biraju jedno s t a v n e , a n e » g r o m o v i t e « n a s l o v e , c. u s p o r a v a n j a v r e m e n a r e a k c i j e u s i t u a c i j i s l o ž e n i h u p u t s t a v a i d. s p o r o s t u p e r c i p i r a n j u o d r e đ e n i h l i k o v a . O b j a š n j e n j e ove povezanosti m o ž e biti različito. T a k o bi se moglo reći da povezanost uzro kuje neki »faktor karaktera« s obzirom na izbjegavanje »gromovitih« naslova i n a s t o j a n j e d a se i z b j e g n u p o g r e š k e u situaciji k o m p l e k s n o g v r e m e n a reakci je. D r u g a j e m o g u ć n o s t d a taj o b r a z a c k o r e l i r a n i h p o j a v a izražava j e d n u plašIjivost i n e s i g u r n o s t , o d n o s n o t a k a v f a k t o r u ličnosti. V i s o k a r e a k t i v n o s t a u t o n o m n o g sustava na prijetnju predstavljala bi p o d r š k u t a k v o m faktoru. Cattell je b i o u m o g u ć n o s t i d a izvrši dalji niz t e s t o v a i e k s p e r i m e n a t a koji su t r e b a l i 423
razjasniti p r i r o d u tog faktora koji uzrokuje korelacije m e đ u s p o m e n u t i m manifestnim varijablama. U ta istraživanja uključen j e i jedan test aspiracija i j e d a n t e s t r e a g i r a n j a n a o p a s n o s t i ili p r i j e t n j e . Uz t o j e u k l j u č e n i j e d a n t e s t pažljivosti p r i radu. Test aspiracija b i o j e uključen u istraživanje da bi se pro v j e r i l a h i p o t e z a o f a k t o r u k a r a k t e r a . T e s t p r i j e t n j i ili o p a s n o s t i u k l j u č e n j e d a b i s e i s p i t a l a h i p o t e z a o p l a h o s t i ili b o j a ž l j i v o s t i , a t e s t p a ž l j i v o s t i p r i i z v r š a vanju zadataka d a bi se provjerila hipoteza d a se radi o j e d n o m faktoru opće i n h i b i r a n o s t i ili i n h i b i c i j e iz d r u g i h i z v o r a , a n e z b o g p l a š l j i v o s t i ili b o j a ž l j i vosti. Ponašanje n a testu razine aspiracije nije bilo povezano s drugim pona š a n j i m a , ali s u s n j i m a bili povezani r e z u l t a t i n a t e s t o v i m a brižljivog izvođenja zadataka i reagiranja n a prijetnju. Utvrđen obrazac je pokazao d a se radi o faktoru opće inhibicije koji je već prije utvrđen u m n o g i m eksperimentima s faktorskom analizom. Z a d a t a k j e istraživanja n a p o d r u č j u ličnosti, p o mišljenju Cattella, d a se najprije utvrdi t a k s o n o m i j a ličnosti. Zatim, d a se u t v r d e postupci i instrumenti mjerenja t a k o u t v r đ e n i h k o m p o n e n t i ličnosti i ponašanja. K o d toga teorija n i k a k o n e može biti neovisna o mjerenju, a mjerenje m o r a biti, naravno, po vezano s m j e r n i m i n s t r u m e n t i m a koji čine o p e r a c i o n e definicije pojedinih konceptualnih jedinica. Faktorska analiza i multivarijatna istraživanja pred s t a v l j a j u s r e d s t v o i p u t d e f i n i r a n j a t e m e l j n i h s t r u k t u r a l n i h k o m p o n e n t i lič nosti. M u l t i v a r i j a t n a psihologija j e , kaže Cattell, n a taj n a č i n »vjenčala psiho l o g i j u s ' k r a l j i c o m z n a n o s t i ' , m a t e m a t i k o m . . . « ( C a t t e l l , 1965c, s t r . 6 5 ) .
Struktura ličnosti I a k o v e r b a l n e d e f i n i c i j e u z n a n o s t i n e m a j u n i k a k v u ili v r l o m a l u v r i j e d nost, Cattell ipak daje j e d n u takvu definiciju ličnosti koja može poslužiti s a m o
kao orijentacija:
»Ličnost
je ono što omogućuje
predviđanje
što će
neka
osoba učiniti u određenoj situaciji Cilj j e p s i h o l o š k o g i s t r a ž i v a n j a l i č n o s t i d a n a taj n a č i n u t v r d i z a k o n e o t o m e š t o će različiti ljudi učiniti u svim v r s t a m a situacija, socijalnim i o p ć i m . . . Ličnost se bavi cijelokupnim ponašanjem po j e d i n c a : i j a v n i m i o n i m i s p o d k o ž e « (1950, s t r . 2 ) . Ličnost j e za Cattella j e d n a složena, izdiferencirana, s t r u k t u r a u kojoj o n razlikuje nekoliko osnovnih vrsti komponenata. Najvažnije strukturalne kom p o n e n t e ličnosti i o n e kojima je posvećeno najviše istraživanja jesu osobine ličnosti. Te su osobine ličnosti definirane i determinirane objektivnim mjere n j i m a i ispitivanjima. O n e se dijele u različite klase i kategorije o d kojih j e j e d n a k l a s a , k l a s a dinamičkih osobina. U n u t a r s v a k e k l a s e p o s t o j i v i š e v r s t a osobina. O s o b i n e s v i h k l a s a ili k a t e g o r i j a o d n o s n o s v i h v r s t a u t v r đ u j u s e f a k t o r s k o m a n a l i z o m . P o d a c i k o j e C a t t e l l k o r i s t i z a t a k v e a n a l i z e p o t j e č u iz t r i m o g u ć a i z v o r a p o d a t a k a . T o s u p o d a c i iz ž i v o t a p o j e d i n a c a ( k a o š t o s u o c j e n e koje j e dobivao o d d r u g i h osoba, d o k u m e n t i i činjenice) koje Cattell označava s l o v o m L, p o d a c i i z u p i t n i k a i i n v e n t a r a l i č n o s t i k o j e i s p i t a n i k i l i p o j e d i n a c d a j e o s a m o m s e b i ( ( ? - p o d a c i ) i, k o n a č n o , p o d a c i iz o b j e k t i v n i h t e s t o v a ( 7 - p o d a c i ) . L - p o d a c i , k a o što s m o rekli, predstavljaju podatke koji znače ocjene koje drugi ljudi daju o pojedincu na osnovi njegova ponašanja u nekim r e a l n i m s i t u a c i j a m a ili p o d a c i k o j i s e m o g u d o b i t i b e z k o r i š t e n j a t a k v i h o c j e 424
njivača (recimo b r o j p r o m e t n i h nezgoda, podaci o b o l e s t i m a i slično). O d stra ne drugih ocjenjuju se takve osobine k a o što su, n a primjer: društvenost, emocionalna stabilnost, savjesnost. Q-podaci ovise o izjavama koje ispitanik daje s a m o sebi n a posebne upitnike i inventare ličnosti pripremljene za tu svrhu. Ti odgovori najčešće se tretiraju s a m o k a o odgovori, t j . k a o elementi njegova r e p e r t o a r a p o n a š a n j a izazvani postavljenim p i t a n j e m . T o j e zbog toga, j e r se ti odgovori n e m o g u (najčešće) provjeravati i postoji m o g u ć n o s t varanja. T-podaci p r e d s t a v l j a j u najvrednije p o d a t k e , j e r su objektivni i m o g u se veri ficirati, a dobiveni s u u k o n t r o l i r a n i m u v j e t i m a n a osnovi objektivnih testova.
Objektivni testovi su minijaturne svjestan odnosa između njegova
situacije ponašanja u kojima ponašanja i osobine ličnosti
pojedinac nije koja se mjeri.
Objektivnost tih testova je to veća što je taj odnos između manifestnog pona šanja u takvoj situaciji i pravog p r e d m e t a m j e r e n j a m a n j e uočljiv. Zbog toga su za Cattella i projektivni testovi objektivni testovi. U istraživanju osobina ličnosti Cattell, k a o empirista, polazi u skladu sa s v o j o m o p ć o m s t r a t e g i j o m , samo od hipoteza koje se podvrgavaju empirijskoj
provjeri racionu
ili od konstrukata koji trebaju dobiti svoju realnu, empirijsku, opedefiniciju ili instrument s kojim ih se moie dijagnosticirati i mjeriti.
Početno istraživanje ličnosti s Q-podaoima osniva se n a pretpostavci d a v e r b a l n o p o n a š a n j e i j e z i k p o k r i v a j u c i j e l u s f e r u ili d o m e n u l i č n o s t i i d a s e zbog toga riječi k a o o z n a k e m o g u koristiti za pokrivanje te sfere. Cattell j e s ciljem d a p o k r i j e cijelo p o d r u č j e ličnosti p o š a o o d Allport-Odbertovog r j e č n i k a k o j i s a d r ž i v i š e o d 4 000 r i j e č i k o j e o z n a č a v a j u l j u d s k o p o n a š a n j e i t o m e d o d a o j o š d r u g e t e r m i n e iz l i t e r a t u r e i p s i h i j a t r i j e . A n a l i z o m s i n o n i m a u k u p a n b r o j j e b i o s v e d e n n a 200 t e r m i n a . J e d n a velika s k u p i n a o d r a s l i h , k o j a j e b i l a r e p r e z e n t a t i v n a z a p o p u l a c i j u , o c j e n j i v a l a j e t i h 2 0 0 t e r m i n a n a 42 bipolarne ljestvice. T e su ljestvice nosile p o l a r n e o z n a k e k a o n a primjer: emocionalan—miran, uporan—submisivan, adaptabilan—rigidan, obziran—bez o b z i r a n i t d . T e s u o c j e n e f a k t o r i z i r a n e i u t v r đ e n o j e 15 f a k t o r a k o j i s u b i l i b i p o l a r n i i dovoljni z a eksplikaciju k o v a r i j a n c e m e đ u b i p o l a r n i m ljestvica m a i koji r e p r e z e n t i r a j u cijelu sferu ličnosti. Neki o d u t v r đ e n i h faktora bili s u o d m a h prepoznatljivi i nazvani su uobičajenim terminima i osobinama kao, na primjer, osobina dominantnosti odnosno submisivnosti s faktorom Domi nacije—Submisivnosti. Ljestvice koje su imale najveću saturaciju s t i m fakto r o m bile su: s a m o s v j e s t a n — submisivan, siguran—nesiguran, hvalisav—skro man, agresivan—popustljiv, energičan—krotak i poduzetan—plah. Za druge u t v r đ e n e faktore nije bilo odgovarajućih t e r m i n a i Cattell je za njih stvorio akronimne nazive. Tako je n a primjer jedan faktor nazvan Premsia n a p r a m a Haria gdje je naziv Premsia stvoren sjedinjavanjem t e r m i n a Protected E m o tional Sensitivity (zaštićena e m o c i o n a l n a osjetljivost). S v a k i j e f a k t o r defini ran, p r e m a t o m e , operaciono odgovarajućim ljestvicama i m a t e m a t i č k i polo ž a j e m f a k t o r s k e o s i . U t v r đ e n i f a k t o r i iz o v e i m n o g o b r o j n i h d r u g i h a n a l i z a , dobili su kasnije svoje brojeve p r e m a njegovom Univerzalnom I n d e k s u faktora.
Površinske
i izvorne
osobine
ličnosti
Osobina ličnosti j e za Cattella jedna »mentalna struktura« koja pred stavlja s a m o zaključak izveden n a osnovi opaženog ponašanja, o d n o s n o pra v i l n o s t i i k o n z i s t e n c i j e p o n a š a n j a ili p o s t u p a n j a . T a k o z a n e k o g a k a ž e m o d a i m a o d r e đ e n u o s o b i n u a k o se u različitim situacijama p o n a š a n a konzistentan 425
i pravilan način. Recimo n e t k o »ima osobinu marljivosti« a k o se ponaša n a određen i sličan način u različitim situacijama. D v i j e o s n o v n e k a t e g o r i j e ili k l a s e o s o b i n a k o j e C a t t e l l r a z l i k u j e u s t r u k t u ri ličnosti j e s u površinske i izvorne osobine. Površinske osobine ličnosti mani festiraju se u p o n a š a n j u u različitim situacijama i vezane su za takve situacije. Njihovo j e značenje više situacijsko i zbog toga m a n j e generalno. Č i n j e n i c a d a s e p o j e d i n a c u r a z l i č i t i m s i t u a c i j a m a p o n a š a n a i s t i ili s l i č a n način upućuje n a t o d a njegovo ponašanje nije determinirano tim situacijama ( k o j e s u r a z l i č i t e ) v e ć i z v o r n i m o s o b i n a m a k o j e s u s t a l n e . Te osobine garan
tiraju
sličnost
ili identičnost
odnosno
konzistenciju
u ponašanju.
Zbog toga
te osobine imaju z n a t n o veću važnost za razumijevanje nečije ličnosti i z n a t n o veću generalnost o d površinskih. Stoga psihologija ličnosti treba biti orijenti r a n a n a utvrđivanje tih izvornih osobina ličnosti. T e osobine ličnosti m o g u se utvrditi n a osnovi korelacija između mjerenja ponašanja pojedinca u većem b r o j u r a z l i č i t i h s i t u a c i j a , o d n o s n o f a k t o r s k o m a n a l i z o m . Stoga faktori, koje
nam otkriva
faktorska
analiza,
predstavljaju
izvorne
osobine
ličnosti.
Izvorne
s u o s o b i n e k l a s t e r i ili s k u p i n e m a n i f e s t n i h o b l i k a p o n a š a n j a i n j i m a s u o d r e đene. T a k o se n e k a s k u p i n a p o n a š a n j a javila uvijek zajedno d zato j e pripisu j e m o j e d n o m f a k t o r u ili n e k o j i z v o r n o j o s o b i n i l i č n o s t i . B r o j i z v o r n i h o s o b i n a ličnosti n e u p o r e d i v o j e m a n j i o d broja manifestnih p a j e osobina i zbog toga, pogodnija z a deskripciju ličnosti. M e đ u t i m , t o nije jedini razlog. Cattell kaže d a s u i z v o r n e o s o b i n e ili f a k t o r i : » . . . realni strukturalni utjecaji u temelju ličnosti s kojima se m o r a m o baviti u razvojnim p r o b l e m i m a , psihosomatici, i p r o b l e m i m a d i n a m i č k e inte gracije. K a k o s a d a istraživanja p o k a z u j u , ove izvorne o s o b i n e o d g o v a r a j u real nim, cjelovitim, utjecajima — fiziološkim faktorima, faktorima t e m p e r a m e n ta, stupnjevima dinamičke integracije, izloženosti socijalnim institucijama — 0 k o j i m a s e m o ž e m n o g o više utvrditi o n d a k a d j e d n o m b u d u definirane« (1950, s t r . 2 7 ) . P o n a š a n j e p o j e d i n c a izraz j e , p r e m a t o m e , njegovih izvornih o s o b i n a od n o s n o njihove m e đ u s o b n e interakcije u o d r e đ e n o m t r e n u t k u i o d r e đ e n o j situa ciji. Iz o v o g a j e j a s n o d a ć e C a t t e l l u biti n e o p h o d n o d a specificira i definira način interakcije tih izvornih osobina. I z v o r n e o s o b i n e i l i f a k t o r i l i č n o s t i m o g u , p o n j e g o v u m i š l j e n j u , b i t i for m i r a n e p o d u t j e c a j e m n a s l j e đ a , u t j e c a j e m o k o l i n e ili u t j e c a j e m n a s l j e đ a i okoline zajedno. One osobine koje nastaju p o d većim utjecajem nasljeđa on n a z i v a konstitucionalnim osobinama ili faktorima, a one koje su nastale p o d u t j e c a j e m o k o l i n e n a z i v a okolinom izgrađene osobine. One osobine koje pokreću pojedinca u različitim situacijama n a djelovanje ili a k t i v n o s t n a z i v a j u s e dinamičkim osobinama ličnosti. One osobine koje se o d n o s e n a e f i k a s n o s t d j e l o v a n j a n a z i v a j u s e sposobnostima. Osobine ličnosti koje su urođene, a koje se o d n o s e n a takve a s p e k t e p o n a š a n j a k a o š t o su brzi n a , e n e r g i č n o s t , e m o c i o n a l n a r e a k t i v n o s t i n a z i v a j u s e osobinama tempera
menta. U ponašanju pojedinca n e manifestiraju se s a m o te trajne osobine njegove l i č n o s t i v e ć i povremene
1 426
ulogama.
osobine
k o j e C a t t e l l n a z i v a stanjima,
raspoloženjima
Izvorne
osobine
utvrđene
faktorskom
analizom
Koristeći faktorsku analizu kao osnovni p o s t u p a k pri utvrđivanju izvornih o s o b i n a ličnosti. Cattell i njegovi s u r a d n i c i s u izvršili o g r o m a n b r o j istraživa nja takvih osobina n a vrlo različitim populacijama i koristeći različite postup k e i m e t o d e . T a k o s u , n a p r i m j e r , k o n s t r u i r a l i p r e k o 1 000 t e s t o v a o b j e k t i v n o g t i p a , v e ć i n o m t e s t o v a p o n a š a n j a ( C a t t e l l i W a r b u r t o n , 1967; I s h i k a w a , 1977). Istraživanja su izvršena u t a k o različitim z e m l j a m a k a o š t o su SAD, J a p a n , Velika Britanija, Australija, Novi Zeland, F r a n c u s k a , Italija, N j e m a č k a , Meksi k o , B r a z i l , A r g e n t i n a , I n d i j a . U t v r đ e n i f a k t o r i l i č n o s t i i m a j u , p r e m a t o m e , ve l i k u g e n e r a l n o s t i r e p l i k a b i l n o s t ( F u l g o s i , 1979). C a t t e l l j e , o s i m t o g a , s m a t r a o d a u t v r đ e n i f a k t o r i t r e b a j u b i t i p r e p o z n a t l j i v i ili i s t i b e z o b z i r a k o j i m m j e r n i m i n s t r u m e n t i m a ili p o d a c i m a i h u t v r đ i v a l i . T a k o b i f a k t o r s k a s t r u k t u r a l i č n o s t i u t v r đ e n a n a o s n o v i L p o d a t a k a m o r a l a b i t i j e d n a k a ili s l i č n a f a k t o r s k o j s t r u k t u r i l i č n o s t i d o b i v e n o j iz Q p o d a t a k a o d n o s n o o v e b i t r e b a l e b i t i j e d n a k e ili s l i č n e f a k t o r s k o j s t r u k t u r i k o j a s e o t k r i v a T p o d a c i m a , t j . o b j e k t i v n i m t e s t o v i m a . P r i t o m e n a j v e ć u z n a n s t v e n u v r i j e d n o s t i m a j u p o d a c i i fak torska s t r u k t u r a dobiveni na osnovi objektivnih testova. O n i f a k t o r i ili i z v o r n e o s o b i n e k o j i n e m a j u t a k v u g e n e r a l n o s t i r e p l i k a b i l nost, bilo p r e k o različitih m j e r n i h i n s t r u m e n a t a , bilo p r e k o različitih situacija, n e m o g u s e s m a t r a t i i z v o r n i m o s o b i n a m a i l i d i m e n z i j a m a l i č n o s t i k o j e s u defi nitivno utvrđene. U n i v e r z a l n i I n d e k s f a k t o r a l i č n o s t i ili i z v o r n i h o s o b i n a s a d r ž i d a n a s 36 f a k t o r a ili i z v o r n i h o s o b i n a l i č n o s t i u t v r đ e n i h n a p o d r u č j u o b j e k t i v n i h t e s t o v a . O d t o g a b r o j e v i o d U . I . 1 d o U . I . 15 o z n a č a v a j u f a k t o r e s p o s o b n o s t i k o j e s u o p i s a l i F r e n c h i d r u g i u s v o m p o p i s u (1953). P r e m a t o m e , p o s t o j i d v a d e s e t i j e d n a i z v o r n a o s o b i n a l i č n o s t i u t v r đ e n a o b j e k t i v n i m t e s t o v i m a u k o l i k o is k l j u č i m o osobine-sposobnosti koje se istražuju najčešće izvan o k v i r a psiholo g i j e l i č n o s t i ( H a m m o n d , 1977, W i l d e , 1977; I s h i k a w a , 1977). T i h d v a d e s e t i j e d n a i z v o r n a o s o b i n a l i č n o s t i ili f a k t o r a l i č n o s t i i m a n i f e s t n a p o n a š a n j a k o j a ih n a j b o l j e k a r a k t e r i z i r a j u j e s u sljedeće: U.I. 16
U.I. 17
U.I. 18
U.I. 19 U.I. 20
U.I. 21
U.I. 22
S a m o s v i j e s t ( s n a g a e g a ili s a m o s v i j e s t e g a ) p r e m a P o k o r n o s t i ( s u b m i s i vnosti) Brzi prirodni t e m p o i velika brzina m o t o r n i h i kognitivnih aktivnosti; v i s o k a s a m o s v i j e s t i t o l e r a n c i j a f r u s t r a c i j e ; u k u s i više d r u š t v e n e k l a s e . Plahost prema Poduzetnosti (opća inhibiranost) V e l i k a o p r e z n o s t i p l a š l j i v o s t ; s p r e m n o s t m h i b i r a n j a p o n a š a n j a p o d utje cajem prijetnje i opasnosti; manja žustrost. Hipomanička domišljatost V r l o b r z i , ali p o v r š n i s u d o v i ; v e l i k a b r z i n a u m o t o r i č k i m a k c i j a m a ; nesigurnija ličnost; veća podložnost socijalnim n o r m a m a . Nezavisnost p r e m a Podjarmljenosti Veća strogost suđenja; točnost p a m ć e n j a slika; m a n j a autokritičnost. Nepostojanje osobnih vrijednosti p r e m a Osobnim vrijednostima Visoka pokornost i prepuštenost; tendencija konformiranju i podložnost d r u š t v e n i m n o r m a m a ; visoka osjetljivost n a kažnjavanje i neodobravanje. Zivahnost p r e m a Mirnoći N e p r i s t u p a č n o s t za socijalne sugestije; brzina socijalnih sudova; brzina percipiranja; visoka verbalna i ideaciona fluentnost. K o r t e r c i j a ( k o r t i k a l n a a l e r t n o s t ili b u d n o s t ) p r e m a P a t h e m i j i V i s o k a n e p o s r e d n a r e a k t i v n o s t , ali s l a b a i z d r ž l j i v o s t ; v e l i k a b r z i n a r e a k c i je; n a p e t a u z n e m i r e n o s t i visoka razina aktivacije; velika b r z i n a percipi ranja. 427
U.I. 23
U.I. 24
U.I. 25
U.I. 26
U.I. 27 U.I. 28
U.I. 29
U.I. 30
U.I. 31
U.I. 32
U.I. 33
U.I. 34
U.I. 35
U.I. 36
Mobilizacija p r e m a Regresiji N e p o s t o j a n j e r i g i d n o s t i ; v i s o k a s p o s o b n o s t k o n c e n t r i r a n j a ; velika izdržlji vost u poteškoćama. J a k a anksioznost p r e m a Slaboj anksioznosti (tjeskobi) Visoka manifestna anksioznost; povećana osjetljivost n a smetnje i nepri like; n e s i g u r n o s t ; o s j e ć a j k r i v n j e ; o m a l o v a ž a v a n j e s e b e ; v i s o k a r a z i n a napetosti nagona. Realizam p r e m a Tensidiji Niska kognitivna i perceptivnoiimaginativna snaga; velika točnost i brzina u d o b r o s t r u k t u r i r a n i m i konvencionalnim zadacima; stavovi orijentirani na realnost. Narcisizam prema Neangažiranosti P r o d o r n a efikasnost i rafiniranost reakcija; visoka ustrajnost; niska s a m o procjena; visoka osjetljivost n a prijetnju; d o b r a neposredna kontrola. Mrzovoljnost p r e m a Povjerljivosti Nisko samopoštovanje; niska razina aspiracija, slaba motiviranost. Astenija p r e m a Ležernosti Nizak psihofizički m o m e n t u m (pokretljivost); n e d o s t a t a k s a m o p o u z d a n j a i postojanosti u stajalištima; povećani negativistički kriticizam. Srdačnost p r e m a Nekooperativnosti Velika brzina i kooperativnost reagiranja; slabi efekti neugoda i prijetnji; pretjerane reakcije. Flegmatičnost prema Napetosti F l e g m a t i č n i t e m p e r a m e n t ; p o l a g a n i m a n j e o p r e z a n ; m a l a f l u k t u a c i j a sta vova; ograničena emocionalnost. O p r e z n o s t p r e m a S m u š e n o s t i ili š a š a v o s t i V i s o k a s t a b i l n o s t s t a v o v a ; v e l i k a o p r e z n o s t ; o d l u č n a s a m o k o n t r o l a ; pola gan prirodni tempo. E k s v i a (ekstraverzija) p r e m a Invii (introverziji) Ekstravertiranost, optimistička samopouzdanost; visoka perceptivna i kognitivna fluentnost; socijalni interesi. Pesimizam (tvrdoglavost) p r e m a Optimizmu Prožetost pesimizmom; depresivni nedostatak samopouzdanja; konzerva tivan i tjeskoban pristup okolini. A u t i z a m p r e m a K o n v e n c i o n a l n o « ti R e z o n i r a n j e j e više » e m o c i o n a l n o « negoli » r a c i o n a l n o « ; i n d i f e r e n t n o s t u pogledu socijalnih n o r m i ; visoka fluentnost imaginacije; interesi za ne uobičajeno, a ne za uobičajeno. Lijenost p r e m a Entuzijazmu N i s k a r a z i n a kognitivnog djelovanja; sporost, a p a t i č n o s t i letargičnost po n a š a n j a ; n e p o s t o j a n j e j e t k o s t i , n e p o s t o j a n j e fine m o t o r i č k e k o n t r o l e . Jaki s e n t i m e n t o sebi p r e m a Nedalekovidnosti V i s o k i s e n t i m e n t o sebi; o g r a n i č e n o s t d a l e k o v i d n o s t i .
Na osnovi brojnih istraživanja velikim brojem upitnika faktorskom su a n a l i z o m u t v r đ e n i sljedeći f a k t o r i p r v o g r e d a ili i z v o r n e o s o b i n e n a t o m području. Većina njih j e identična faktorima koji s u utvrđeni n a području o c j e n a i ž i v o t n i h p o d a t a k a . S v e n o s e o z n a k u L ili Q. U.I.L 1 A C i k l o t i m i j a p r e m a S c h i z o t i m i j i (Cattellov n a č i n p i s a n j a ) (Afektotimija) T o p a o , s o c i j a b i l a n , d o b r e p r i r o d e , k o o p e r a t i v a n , p a ž l j i v p r e m a lju d i m a , u l j u d a n p o u z d a n prema ^ r e z e r v i r a n , u k o č e n , k r u t , n e p o p u s t l j i v agresivan, opstruktivan, hladan, besćutan, sumnjičav. U.I.L 2 B Opća inteligencija B i s t a r , i n t e l e k t u a l a n , prema t u p , p r o s t . U.I.L 3 C Snaga ega e m o c i o n a l n o s t a b i l a n , z r e o , m i r a n , r e a l i s t i č a n u o d n o s u n a život, prema e m o c i o n a l n o n e s t a b i l a n , n e z r e o , n e i s k r e n , z a b r i n u t . U.I.L 4 D Razdražljivost p r e m a Nesigurnosti 428
Z a h t i j e v a j u ć i , s v r a ć a p a ž n j u n a sebe, r a z d r a ž l j i v , l j u b o m o r a n , d r z a k , n e s t r p l j i v , prema emocionalno zreo, samodovoljan, neljubomoran,
oprezan, skroman. U.I.L 5 E U.I.L 6 F U.I.L 7 G
U.I.L 8 H
U.I.L 9 I
U.I.L 10 J
U.I.L 11 K
U.I.L 12 L
U.I.L 13 M
U.I.L 14 N
U.I.L 15 O
U.I.Q 16 Q,
U.I.Q 17 Q ,
U.I.Q 18 Q ,
Dominantnost p r e m a Submisivnosti N a d m o ć a n , nezavisan, ozbiljan, nekonvencionalan, otporan, prema submisivan, zavisan, m e k a srca, konvencionalan. Isticanje p r e m a Neisticanju E n t u z i j a s t i č a n , govorljav, r a s p o l o ž e n , i s k r e n , o t v o r e n , i z r a ž a j a n , prema š u t l j i v , i n t r o s p e k t i v a n , d e p r e s i v a n , m r a č a n , n e k o m u n i k a t i v a n . Snaga superega S a v j e s t a n , u s t r a j a n , u p o r a n , o d g o v o r a n , s r e đ e n , pažljiv p r e m a ljudi m a , prema p r i g o d a n , l e ž e r a n , n e p o u z d a n , l a k o o d u s t a j u ć i , n e o z b i l j a n , opstruktivan. P a r m i a p r a m a Trekciji Pustolovan, aktivan, ugodan, impulzivan, n e zapaža signale opasnosti, prema p l a h , b o j a ž l j i v , z a k o p č a n , n e p r i s t u p a č a n , n a o š t r e n , o g r a n i č e n i h interesa, s p r e m a n d a u s v e m u vidi opasnost. P r e m z i j a ( z a š t i ć e n a e m o c i o n a l n a o s j e t l j i v o s t ) prema Harii O s j e t l j i v , ž e n k a s t , težak, z a h t i j e v a j u ć i , t r a ž i p o m o ć , p r e t v o r a n , dje l u j e na osnovi o s j e t l j i v e i n t u i c i j e , h i p o h o n d r i a k a l a n , prema žilav, r e a l i s t i č a n , o v i s a n o s e b i , n e s m i l j e n , d j e l u j e n a o s n o v u l o g i č k e evi d e n c i j e , n e s v j e s t a n fizičkog i n v a l i d i t e t a . Koastenija (Koasindija) p r e m a Zeppii Djeluje individualistički, pasivno j e opstruktivan, neaktivan, dobro ć u d a n , n e z a v i s a n , prema p o v o d i s e z a g r u p o m , k o o p e r a t i v a n , a k t i v a n , privlači pažnju, samosvjestan. Kultiviranost p r e m a Abkulciji. Intelektualni interesi, uglađen, nezavisan u sudovima, savjestan, e s t e t s k i h u k u s a , prema n e r e f l e k t i v a n , u z a k , n e s p r e t a n , n e z g o d a n , l a k o se zbunjuje, beskrupulozan, n e m a estetskih interesa. P r o tenzija p r e m a Relaksiranoj sigurnosti S u m n j i č a v , l j u b o m o r a n , p o v u č e n , t i r a n s k i , r a z d r a ž l j i v , prema pri lagodljiv s p r e m a n prihvaćati, otvoren, pouzdan, s p r e m a n riskirati, tolerantan, popustljiv, priseban, smiren. Aucija p r e m a P r a k s e m i i O d s u t a n d u h o m , n e k o n v e n c i o n a l a n , z a i n t e r e s i r a n za u m j e t n o s t i , i m a g i n a t i v a n , k r e a t i v a n , n e z r e o u p r a k t i č k i m s u d o v i m a , prema prakti č a n , z a o k u p l j e n č i n j e n i c a m a , k o n v e n c i o n a l a n , u s k i h i n t e r e s a , realis tičan. Snalažljivost p r e m a Naivnosti R a f i n i r a n , u g l a đ e n , t o č a n , e m o c i o n a l n o d i s c i p l i n i r a n , e s t e t s k i izbir ljiv, o b z i r a n p r e m a sebi i d r u g i m a , a m b i c i o z a n , s v r s i s h o d a n , prema jednostavan, nepretenciozan, društven, jednostavnih ukusa, bez uvida ili p r o n i c l j i v o s t i p r e m a sebi i p r e m a d r u g i m a , p o v j e r e n j e u p r i h v a ćene vrijednosti. Sklonost krivnji p r e m a Pouzdanju P l a š l j i v , n e s i g u r a n , z a b r i n u t , d e p r e s i r a n , l a k o se u z r u j a v a , j a k o s j e ć a j dužnosti, sklon zahtjevanju, n e m i l o s r d a n u zahtjevima, pedantan, z l o v o l j a n , s f o b i č k i m s i m p t o m i m a , prema s i g u r a n u s e b e , e l a s t i č a n , spokojan, blag, bez strahova, o d a n j e d n o s t a v n i m akcijama. Radikalizam prema Konzervativizmu Sklonost eksperimentiranju, netradicionalan, zainteresiran za temelj n e d r u š t v e n e p r o b l e m e , prema m o r a l i z a t o r s k i m t e n d e n c i j a m a , tra dicionalan, priklanjanje društvenim pravilima. Samostalnost p r e m a Ovisnosti o d g r u p e D o m i š l j a t , a p s o r b i r a n u k r e a t i v n o m r a d u , b e z p o t e š k o ć a u odlučiva n j u , prema k o n v e n c i o n a l a n , p o m o d a n , z a i n t e r e s i r a n i z a d o v o l j e n od nosima u grupi. Visoka kontrola s e n t i m e n t a o sebi p r e m a Niskoj kontroli sentimen t a o sebi K o n t r o l i r a n , n a m e t l j i v e s n a g e volje, u p o r a n , o b u z d a n , s a v j e s t a n , prema n e k o n t r o l i r a n , n e m a r a n , n e r v o z a n , d i s t r a k t i b d l a n , l a k o p o v r e d Ijivih o s j e ć a j a . 429
U.I.Q 19 Q
4
Visoka ergička napetost p r e m a Niskoj ergičkoj napetosti N a p e t , p o d r a ž l j i v , r a z d r a ž l j i v , o b e s h r a b r e n k r i t i k o m , čini m u se d a postiže m a n j e od mogućnosti, česte p r o m j e n e raspoloženja, prema f l e g m a t i č a n , s m i r e n , č i n i m u s e d a p o s t i ž e više o d s v o j i h m o g u ć n o s t i , emocionalno uravnotežen.
P r e m a tome, s t r u k t u r a ličnosti k a k v u n a m pruža' faktorska analiza na o s n o v i v e l i k o g b r o j a i s t r a ž i v a n j a C a t t e l l a i d r u g i h s a s t o j i s e iz 2 1 f a k t o r a ili i z v o r n e o s o b i n e u t v r đ e n e n a o s n o v i t e s t o v a o b j e k t i v n o g t i p a , i 19 f a k t o r a k o j i s u u t v r đ e n i n a o s n o v i p o d a t a k a i z ž i v o t a p o j e d i n a c a i u p i t n i k a ili i n v e n t a r a l i č n o s t i . O v i f a k t o r i ili i z v o r n e o s o b i n e č i n e razinu prvog reda. N e k i o d u t v r đ e n i h f a k t o r a s u u m e đ u s o b n i m k o r e l a c i j a m a (te korelacije n i s u velike i n e k i d r u g i istraživači b i preferirali f a k t o r s k u s t r u k t u r u k o j a bi s a d r ž a v a l a s a m o o r t o g o n a l n e ili o k o m i t e f a k t o r e , t j . f a k t o r e b e z k o r e l a c i j a ) što Cattellu omogućava da n a osnovi nekih faktora prvog reda utvrdi faktore drugog r e d a u s t r u k t u r i ličnosti. Faktori drugog r e d a su još veće generalnosti od faktora prvog reda. Te faktore drugog r e d a on naziva i izvornim osobinama l i č n o s t i d r u g o g r e d a , t i p o v i m a ili d i m e n z i j a m a l i č n o s t i d r u g o g r e d a ( s l i k a 1).
FAKTORI TREĆEG REDA
FAKTORI DRUGOG REDA
PRIMA-f[ RNI hn RVKTORr^
S l i k a 1. T a k o s u n a o s n o v i f a k t o r a p r v o g r e d a k o j i s u u t v r đ e n i iz ž i v o t n i h p o d a t a k a u t v r đ e n a č e t i r i f a k t o r a d r u g o g r e d a , a n a o s n o v i f a k t o r a p r v o g r e d a iz u p i t n i k a i inventara ličnosti u t v r đ e n o je o s a m faktora drugog reda. F a k t o r i d r u g o g r e d a u t v r đ e n i n a b a z i ž i v o t n i h p o d a t a k a (L p o d a t a k a ) j e s u (Cattell, 1957b): L B R I Eksvia — Invia (ekstraverzija-introverzija) determiniran faktorima prvog reda i njihovim saturacijama: F M E A
Isticanje Aucija Dominacija Afektotimija
.70 .54 .54 .38
L B R II Tjeskoba (Anksioznost) n a p r a m a integraciji i prilagođenosti niran faktorima prvog reda: — C nedostatak snage ega — L Protenzija 430
.50 .47
determi
— E Submisivnost — K Abkulcija — B niska inteligencija
.32 .54 .58
LBR III Korteroija n a p r a m a Pathemiji determiniran faktorima prvog — L Niska p r o tenzija — I Haria — A Sizothimia N Snalažljivost
reda:
.72 .68 .43 .34
LBR IV Nezavisnost kojeg determiniraju faktori prvog reda: N — G E D F
Snalažljivost Nizak superego Dominacija Razdražljivost Isticanje
.46 .46 .33 .43 ,27
Ova se četiri f a k t o r a d r u g o g r e d a d o s t a d o b r o p o k l a p a j u d r u g o g r e d a iz Q p o d a t a k a . F a k t o r i d r u g o g r e d a k o j i s u u t v r đ e n i iz Q p o d a t a k a j e s u : I II III IV V VI VII VIII
— — — — — — — —
s
faktorima
Anksioznost n a p r a m a Integriranosti Eksvia n a p r a m a Invia H l a d n a racionalnost n a p r a m a Afektivnosti Nezavisnost n a p r a m a Podjarmljenosti Kultivirano postupanje n a p r a m a Spontanosti N e o b u z d a n o s t n a p r a m a Osjetljivoj praktičnosti B Inteligencija G Snaga superega
O v i h o s a m f a k t o r a d r u g o g r e d a iz Q p o d a t a k a e k s t r a h i r a l i s u G o r s u c h i C a t t e l l (1967) t a k o d a s u o b j e d i n i l i p o d a t k e s e d a m u z o r a k a i s p i t a n i k a , o d n o s n o f a k t o r i z i r a l i p o d a t k e d o b i v e n e o d 1 652 i s p i t a n i k a . C a t t e l l ( 1 9 5 3 . i 1973a) j e p o k a z a o d a s u č e t i r i n a j j a č a f a k t o r a d r u g o g r e d a iz Q d o m e n e s u k l a d n a s č e t i r i f a k t o r a d r u g o g r e d a iz L d o m e n e . N a o s n o v i f a k t o r a p r v o g r e d a iz T d o m e n e C a t t e l l j e s a s u r a d n i c i m a (Cattell i S c h e i e r , 1961; C a t t e l l i d r u g i , 1961; P a w l i k , 1961; P a w l i k i C a t t e l l , 1964) u t v r d i o s e d a m f a k t o r a d r u g o g r e d a . O n i s u u t v r đ e n i u r a z l i č i t i m a n a l i z a m a i p o k a z a l i s u se s t a b i l n i m a . T o s u ovi faktori: F (T) I F (T) I I F (T) I I I
F (T) I V
S o c i j a l i z a c i j a naprama Nepostojanju introjekcije kulture. T a j f a k t o r d r u g o g r e d a d e t e r m i n i r a j u sljedeći f a k t o r i p r v o g r e d a : U.I. 1, 19, 20, 25, 28, 32, 35. E k s p a n z i v n i e g o naprama podacima o teškoćama u rješavanju proble m a u životu. T a j f a k t o r d e t e r m i n i r a j u f a k t o r i p r v o g r e d a : U.I. 1, 16, 18, 19, 23, 36. T e m p e r a m e n t n a r e v n o s t naprama Apatiji t e m p e r a m e n t a . Ovaj j e f a k t o r d e t e r m i n i r a n f a k t o r i m a p r v o g r e d a : U.I. 1, 19, 20, 2 1 , 27, 32. V i s o k o r a z v i j e n a s a m o s v i j e s t naprama Niskoj samosvijesti. F a k t o r i p r v o g r e d a k o j i d e t e r m i n i r a j u t a j f a k t o r l i č n o s t i j e s u : U.I. 18, 22, 25, 29, 30, 33, 36. 431
F (T) V
F (T) V I
F (T) V I I
P o v i j e s t o i n h i b i r a j u ć o j , r e s t r i k t i v n o j o k o l i n i naprama Popustljivoj okolini. T a j f a k t o r l i č n o s t i d e t e r m i n i r a j u sljedeći f a k t o r i p r v o g r e d a : U.I. 17, 23, 31. N a r c i s t i č k i r a z v o j naprama Kontaktu i zaokupljenosti okolinom. T a j f a k t o r l i č n o s t i d r u g o g r e d a d e t e r m i n i r a j u sljedeći f a k t o r i l i č n o s t i p r v o g r e d a : U.I. 26, 27, 34. V i s o k a t e n z i j a za p o s t i g n u ć e m i k o n t r o l i r a n a r a z i n a tenzije n a g o n a , naprama N i s k a t e n z i j a za p o s t i g n u ć e m . F a k t o r i l i č n o s t i k o j i d e t e r m i n i r a j u taj f a k t o r d r u g o g r e d a j e s u : U.I. 18, 19, 24, 25, 30, 33.
F a k t o r i d r u g o g r e d a iz T d o m e n e s t a j a l i s u u o d r e đ e n i m k o r e l a c i j a m a , p a s u P a w l i k i C a t t e l l (1964) n a o s n o v i t o g a u t v r d i l i f a k t o r e l i č n o s t i t r e ć e g r e d a . E k s t r a h i r a n a su tri takva faktora: F (T) A
F (T) B
F (T) C
Nezreli, n a s a m o g sebe usredotočeni t e m p e r a m e n t T a j f a k t o r d e t e r m i n i r a j u s l j e d e ć i f a k t o r i l i č n o s t i d r u g o g r e d a : F (T) I I I , IV, V I . č v r s t o disciplinirano prihvaćanje vanjskih normi. T a j f a k t o r d e t e r m i n i r a j u s l j e d e ć i f a k t o r i l i č n o s t i d r u g o g r e d a : F (T) I, IV, V. Visoka samosvijest. T a j f a k t o r l i č n o s t i t r e ć e g r e d a d e t e r m i n i r a j u sljedeći f a k t o r i l i č n o s t i d r u g o g r e d a : F (T) I I , V, V I I .
Pawlik i Cattell su s iznenađenjem utvrdili sličnost tih faktora trećeg r e d a s F r e u d o v i m o p i s o m ida, ega i superega. Teorijska interpretacija faktora dru gog i t r e ć e g r e d a j o š j e o t v o r e n a , ali j e n j i h o v a f a k t o r s k a o s n o v i c a j e d n o z n a č n a i s p r e m n a za dalja istraživanja. P o d u d a r n o s t i z m e đ u f a k t o r a iz T d o m e n e i f a k t o r a iz L i Q d o m e n e n i j e j o š definitivno u t v r đ e n a , ali j e t a p o v e z a n o s t d o s t a k o m p l e k s n a . T a k o se n e k i f a k t o r i p r v o g r e d a iz T d o m e n e p o v e z u j u s f a k t o r i m a d r u g o g r e d a iz L o d n o s n o Q domene. O v d j e j e i n t e r e s a n t n o r a z m o t r i t i i o d n o s i z m e đ u n e k i h f a k t o r a iz C a t t e l l o v a m o d e l a l i č n o s t i i f a k t o r a k o j i č i n e E y s e n c k o v m o d e l ili t e o r i j u l i č n o s t i . Eysenckova teorija ličnosti temelji se n a s a m o tri faktora ličnosti (Eysenck, 1953c). T o s u f a k t o r g e n e r a l n o g n e u r o t i c i z m a , f a k t o r i n t r o v e r z i j e - e k s t r a v e r z i j e i faktor psihoticizma. Ove faktore je E y s e n c k p r e m a vlastitim riječima u t v r d i o i n a o s n o v i o c j e n j i v a n j a o s o b i n a l i č n o s t i i n a o s n o v i o b j e k t i v n i h t e s t o v a lič n o s t i , a k a s n i j e i n a o s n o v i u p i t n i k a ili s a m o o c j e n a l i č n o s t i . P r e m a t o m e , između Cattellove teorije ličnosti i Eysenckove postoji velika razlika u k o m p leksnosti. Cattellova je faktorska teorija ličnosti m n o g o složenija od Eysencko ve k o j a j e t a k o đ e r f a k t o r s k a t e o r i j a ličnosti. J e d n o s t a v n o s t E y s e n c k o v e teori je k a t k a d a je čini prihvatljivijom za psihologe i psihijatre. Cattell s m a t r a d a Eysenckov p o s t u p a k ekstrakcije i rotacije faktora nije ispravan i da dovodi d o : a. e k s t r a k c i j e d a l e k o p r e m a l o g b r o j a f a k t o r a j e r z a n e m a r u j e s t a t i s t i č k e i n d i k a t o r e o b r o j u f a k t o r a koji s u n e o p h o d n i za e k s p l i k a c i j e m a t r i c e i n t e r k o r e l a c i j a , b . k o r i š t e n j a kriterijske rotacije umjesto do traženja i utvrđivanja jednostavne strukture ( F u l g o s i , 1979) o d n o s n o d o u t v r đ i v a n j a konfaktora k a k o ih naziva Cattell. T a k v a k r i t e r i j s k a r o t a c i j a o m o g u ć a v a s a m o vrlo g r u b u aproksimaciju faktora prvog r e d a na osnovi faktora drugog reda. Takve fakto r e d r u g o g r e d a C a t t e l l n a z i v a ersatz faktorima. Kriterijska rotacija koju E y s e n c k koristi počiva n a g r u b o j p r e t p o s t a v c i d a se n e u r o t i c i i psihotici razli432
kuju o d n o r m a l n i h s a m o u j e d n o m faktoru. Cattellovi podaci p o k a z u j u d a se o n i r a z l i k u j u z n a č a j n o u š e s t ili s e d a m f a k t o r a ( C a t t e l l i S c h e i e r , 1 9 6 1 ; C a t t e l l i K i l l i a n . 1967; C a t t e l l i T a t r o , 1966). P o s t o j i o d r e đ e n o s l a g a n j e i z m e đ u C a t t e l l o v i h f a k t o r a d r u g o g r e d a iz L d o m e n e i n e k i h f a k t o r a p r v o g r e d a iz T d o m e n e i Eysenckovih faktora. To osobito vrijedi a k o se u z m e u obzir da su faktori p r v o g r e d a iz L i Q p o d r u č j a k o d C a t t e l l a p o t p u n o i s p u š t e n i k o d E y s e n c k a . M e đ u t i m , s t v a r n e , o p e r a c i o n e definicije f a k t o r a k o d Cattella i E y s e n c k a se bitno razlikuju kao što se razlikuju i klinički instrumenti, baterije i skale koje su n a temelju takvih analiza stvorene. Eysenckove skale i instrumenti su vrlo grubi i zato m n o g o slabije definiraju pojedine faktore. Zbog toga pojedini Eysenckovi faktori znače kombinacije faktora prvog reda. Tome treba dodati i naše mišljenje d a je E y s e n c k o v a teorija o tri f a k t o r a ličnosti nedovoljna za smještanje i opis velikog b r o j a ljudi. Naime, p o d p r e t p o s t a v k o m n o r m a l n e multivarijatne distribucije faktorskih bodova, o g r o m n a se većina ljudi smješta u c e n t r u Eysenckova sustava, a s a m o j e d a n mali dio n a k r a j e v i m a tih distri bucija. E y s e n c k o v m o d e l je n a taj način p o g o d a n za deskripciju s a m o malog p o s t o t k a čitave populacije i to onih koji su z n a č a j n o različiti n a j e d n o j od njegove tri dimenzije. Za n o r m a l n u većinu deskripcija n a osnovi ekstraverzije, n e u r o t i z m a i psihoticizma jest bez značaja i n e d o v o l j n o d i s k r i m i n a t i v n a . Pre m a tome, Eysenckov model može korisno poslužiti najbolje u kliničke svrhe. Postoje i istraživanja o d n o s a i z m e đ u faktora u Cattellovu m o d e l u i fakto ra u Guilfordovu m o d e l u ličnosti koji se t a k o đ e r temelji n a faktorskoj analiz.. i a k o ta istraživanja ne rasvjetljavaju taj o d n o s d o kraja, ipak se neki odnosi m o g u p r e p o z n a t i . T a k o j e B a c k e r (1961) i s p i t a o 216 s t u d e n a t a G u i l f o r d - M a r t i n o v i m u p i t n i k o m i C a t t e l l o v i m u p i t n i k o m 16 P F . O b a s e o v a i n s t r u m e n t a temelje na rezultatima faktorskih analiza i namijenjena su mjerenju faktora koje su, respektivno, utvrdili Guilford i Cattell. Becker je utvrdio postojanje k o r e l a c i j a i z m e đ u u k u p n i h r e z u l t a t a n a o b j e s k a l e . G i b b o n s j e (1966) 16 P F u p i t n i k i G u i l f o r d o v e s k a l e p r i m i j e n i o n a 306 s t u d e n a t a . U t v r d i o j e d a 40 s k u p i n a p i t a n j a k a r a k t e r i z i r a j u 14 o d 16 C a t t e l l o v i h f a k t o r a , a 28 g r u p a p i t a n j a 15 G u i l f o r d o v i h f a k t o r a . U p i t n i k s 68 v a r i j a b l i k o j e s u p r o i z a š l e iz t a k v e a n a l i z e faktoriziran je i ekstrahirani faktori su dva p u t a rotirani, j e d n o m u smjeru C a t t e l l o v i h f a k t o r a , a j e d n o m u s m j e r u G u i l f o r d o v i h f a k t o r a . U p r v o m j e slu čaju p r o m a t r a n o k a k o se d o b r o Guilfordovi faktori p o d u d a r a j u s Cattellovim, a u d r u g o m slučaju k a k o se d o b r o p o d u d a r a j u Cattelovi s Guilfordovim. Ko n a č n o , S e l l s i d r u g i s u (1970. i 1971) u t v r d i l i z a j e d n i č k u f a k t o r s k u s t r u k t u r u z a G u i l f o r d o v e i C a t t e l l o v e u p i t n i k e l i č n o s t i i t o n a 600 i s p i t a n i k a . N a t e m e l j u t i h i s t r a ž i v a n j a m o ž e se z a k l j u č i t i d a s u n e k i C a t t e l l o v i i Guil fordovi faktori povezani. T a k o postoji povezanost između sljedećih Guilfordo vih i Cattellovih ljestvica ličnosti: Cattellova ljestvica i faktor kojeg mjeri C F H I O Q
4
28
( s n a g a ega) (isticanje, uzbuđenost) (avanturističnost) (osjetljivost) (sklonost osjećaju krivnje) (ergična napetost) Fulgosi: Psihologija ličnosti
Guilfordova ljestvica i faktor kojeg mjeri D i C R S D M D C N 433
S l o v a k o j i m a s u o z n a č e n i G u i l f o r d o v i f a k t o r i l i č n o s t i z n a č e s l j e d e ć e : S — so cijalna plahost, R — sputanost, D — depresija, C — cikloidna dispozicija, N — nervoznost, M — maskulinitet. I z t o g a s e v i d i d a s u , s i z u z e t k o m l j e s t v i c e M, s v e o s t a l e l j e s t v i c e iz G u i l f o r d o v a m o d e l a p o v e z a n e s N e u r o t i c i z m o m ( D , C, N i S ) ili E k s t r a v e r z i j o m (S i R ) . S v e C a t t e l l o v e ljestvice k o j e s u p o v e z a n e s G u i l f o r d o v i m f a k t o r i m a p r i p a d a j u f a k t o r i m a d r u g o g r e d a i t o f a k t o r u A n k s i o z n o s t i ili T j e s k o b e ( t o s u l j e s t v i c e C, H , O , i Q ) o d n o s n o f a k t o r u E k s t r a v e r z i j e ( l j e s t v i c e F i H ) . T o z n a č i d a se k o r e s p o n d e n c i j a i z m e đ u G u i l f o r d o v o g i Cattellovog f a k t o r s k o g m o d e l a l i č n o s t i m o ž e p r a k t i č k i i z r a z i t i d i m e n z i j a m a iz E y s e n c k o v o g m o d e l a l i č n o s t i . 4
Uspoređivanja faktora koji su utvrđivani u p o j e d i n i m f a k t o r s k i m analiza m a u vezi s Cattellovim m o d e l o m i n j e g o v i m i n s t r u m e n t i m a (to j e u p r v o m r e d u u p i t n i k z a i s p i t i v a n j e 16 f a k t o r a l i č n o s t i — 16 P F ) p o k a z a l a s u d a s e n e k i faktori ličnosti pojavljuju s a m o u određenoj d o m e n i p o d a t a k a a da ih n e m a u n e k o j d r u g o j d o m e n i ili m e d i j u . T a k v i s u f a k t o r i i d i o s i n k r a t s k i i n j i h n e ć e m o prikazati ovdje. Većina faktora je reprodicibilna i nije vezana s a m o za j e d a n m e d i j ili d o m e n u . T r e b a reći d a su istraživanja faktorske s t r u k t u r e ličnosti n a osnovi L i Q p o d a t a k a p o s t a v i l a o s n o v u z a r a z v o j i k o n s t r u i r a n j e o b j e k t i v n i h t e s t o v a lič nosti i za utvrđivanje faktorske strukture ličnosti n a osnovi takvih podataka. Cattell preferira objektivne testove i faktore koji su utvrđeni n a t a k v i m instru m e n t i m a . C a t t e l l i s u r a d n i c i s u d o d a n a s r a z v i l i v i š e o d 1 000 t a k v i h o b j e k t i v n i h t e s t o v a l i č n o s t i . T a k o N e s s e l r o a d e i D e l h e e s (1966) s m a t r a j u d a s u o b j e k tivni testovi n a p o d r u č j u multivarijatnih istraživanja o n o što su laboratorijski eksperimenti na području bivarijatnih istraživanja. Oba daju podatke kao i L i Q m e d i j i ali su takvi p o d a c i dobiveni i u k o n t r o l i r a n o j situaciji. Cattell s m a t r a d a o b j e k t i v n i t e s t o v i l i č n o s t i z a h v a ć a j u i n e k e a s p e k t e i o s o b i n e lič n o s t i k o j e n e m o g u z a h v a t i t i s a m o o c j e n e ili o c j e n e o d n o s n o b i o g r a f s k i p o d a c i (Q i L m e d i j i ili d o m e n e ) . F a k t o r i k o j e s m o d o s a d a s p o m i n j a l i č i n e o s n o v u C a t t e l l o v e t e o r i j e lič n o s t i . M e đ u t i m , o n i s u d o v o l j n i z a d e s k r i p c i j u s a m o strukture ličnosti ali n e i z a dinamiku UčnostL Faktori, p r e m a tome, predstavljaju objektivne utvrđene temelje ličnosti i njene izvorne osobine. Oni su k o d Cattella, p r e m a t o m e kao i kod Guilforda i Eysencka, determinirani objektivnim postupcima mjerenja i m a t e m a t i č k i o d n o s n o o p e r a c i o n o definirani p a se, p r e m a t o m e , njihov znan stveni status znatno razlikuje od statusa kojeg imaju, n a primjer, osobine u A l l p o r t o v u s a s t a v u . I z m e đ u f a k t o r a k a o d i m e n z i j a l i č n o s t i ili i z v o r n i h o s o b i n a ličnosti koja objašnjavaju vrlo različite i b r o j n e manifestacije i p o n a š a n j a pojedinca i Allportovih osobina ličnosti koje su t a k o đ e r n a taj način interpre tirane, postoji j o š j e d n a razlika. Allportove s u o s o b i n e i d i o s i n k r a t s k e , indivi dualne, osobne i unikvitetne. Faktori Cattella, E y s e n c k a i Guilforda su n o m o tetičkog značaja. Idiosinkratski opis ličnosti moguće je postići i korištenjem nomotetičkih osobina k a o što su faktori. To se u faktorskoj analizi postiže faktorskim bodo v i m a ( F u l g o s i , 1979). Poseban slučaj takvog opisa ličnosti pojedinca na osnovi faktora koji su z a j e d n i č k i i u n i v e r z a l n i p r e d s t a v l j a C a t t e l l o v a jednadžba specifikacije. U toj j e d n a d ž b i s e r e a g i r a n j e ili p o s t u p a n j e p o j e d i n c a ( R ) i z r a ž a v a k a o f u n k c i j a 434
s i t u a c i j e u k o j o j s e p o j e d i n a c n a l a z i o d n o s n o s i t u a c i o n i h i n d e k s a Si . . . s v o r n i h o s o b i n a l i č n o s t i Tj . . . T . T a j e d n a d ž b a i m a s v o j o b l i k :
n
i iz
n
R = s j , + s T 2
2
+
S3T3
+ ... + s T . n
n
Ako je n e k a izvorna osobina i s t a k n u t a a situacija pogodna, o n d a će u m n o ž a k s T b i t i v e l i k . A k o j e o s o b i n a n e i s t a k n u t a ili s u p r o t n a ( r e c i m o m i n u s p o l C a t t e l l o v i h f a k t o r a k o j i s u g o t o v o s v i b i p o l a r n i ) , u m n o ž a k s T ć e b i t i m a l e n ili n e g a t i v a n . I z j e d n a d ž b e s p e c i f i k a c i j e v i d i s e d a s v a k a i z v o r n a o s o b i n a ili f a k t o r djeluje nezavisno od drugih. Taj je model ponašanja jednostavan i zbog toga su Cattellu postavljeni prigovori da odnosi između pojedinih elemenata u j e d n a d ž b i s p e c i f i k a c i j e n e m o r a j u b i t i a d i t i v n i v e ć m u l t i p l i k a t i v n i ili n e k a k v i drugi. Cattell na to odgovara da ta j e d n a d ž b a predstavlja s a m o početak pred viđanja p o n a š a n j a š t o j e j e d a n od ciljeva psihologije, a d a će dalja istraživanja p o b o l j š a t i t u m o g u ć n o s t p r e d v i đ a n j a ( C a t t e l l , 1956). J e d n a d ž b a specifikacije ima, p o m o m mišljenju, još j e d n o važno obilježje. U njoj su multiplikativno povezane dimenzije ličnosti s dimenzijama situacije. S j e d n e strane i m a m o profil ličnosti, a s d r u g e profil situacije. Za psihologa i psihološku predikciju p o n a š a n j a p o d j e d n a k o s u važni i j e d a n i drugi profil i njihovi podaci. Cattellova jednadžba pripada, p r e m a tome, o n o m trendu u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i l i č n o s t i k o j i n a z i v a m o situacionizmom ili interakcionizmom. Ličnost i ponašanje su rezultat interakcije situacije odnosno okoline i izvornih dimenzija pojedinca. Bez te interakcije n e m a ponašanja. Međutim, p o n a š a n j e p o j e d i n c a m o ž e v a r i r a t i iz s i t u a c i j e u s i t u a c i j u , i a k o t e m e l j n a s t r u k t u r a njegove ličnosti m o ž e biti nepromijenjena. Psiholog m o r a p o d j e d n a k o po znavati, p r e m a tome, i ličnost i situaciju d a bi m o g a o predviđati i razumjeti o d n o s n o t u m a č i t i p o n a š a n j a i p o s t u p k e . P s i h o l o g i j a b e z s i t u a c i j e ili b e z o k o l i ne nije u mogućnosti d a to učini. Zbog toga, p o m o m mišljenju, postoji odren a sličnost između Cattellova faktorskog m o d e l a ličnosti i biheviorističkih shvaćanja ličnosti k a o što je u p r v o m r e d u Skinnerovo. I jedna i druga teorija su objektivno i znanstveno fundirane, a pokazuju da je ličnost odnosno njeno ponašanje rezultat djelovanja okoline i da se to djelovanje ne može zanema riti. S a m Cattell povlači p a r a l e l u i z m e đ u svoje j e d n a d ž b e i Lewinove j e d n a d ž b e ponašanja p o kojoj je ponašanje t a k o đ e r funkcija okoline i ličnosti: P = f (L, 0 ) . R a z l i k a j e u t o m e š t o j e C a t t e l l o v a j e d n a d ž b a m u l t i d i m e n z i o n a l n a d e s kripcija i specifikacija ličnosti, a Lewinova nije. C a t t e l l o v a j e d n a d ž b a k o r i s t i se d a n a s u p r o f e s i o n a l n o j o r i j e n t a c i j i i selek ciji. P s i h o l o g s j e d n e s t r a n e i m a p o d a t k e n a o s n o v i svojih i n s t r u m e n a t a o f a k t o r s k o m p r o f i l u l i č n o s t i ili n j e n i m i z v o r n i m o s o b i n a m a , a s d r u g e s t r a n e i m a p r o f i l z a n i m a n j a ili p o s l o v a . O n a - k o m b i n a c i j a p r o f i l a l i č n o s t i i p r o f i l a posla koja daje najveću vrijednost multiplikacije p r e d s t a v l j a p o s a o koji se m o ž e p r e p o r u č i t i t o m pojedincu. T a k o se ta j e d n a d ž b a koristi za predikciju i u s m j e r a v a n j e z a s t u d i j ( C a t t e l l i B u t c h e r , 1968).
Dinamička struktura i motivacija ličnosti N a p o d r u č j u d i n a m i k e ponašanja i ličnosti Cattell razlikuje nekoliko vrsta dinamičkih komponenti i komponenti motivacije. T o s u ergovi, stavovi, senti menti i komponente motiva.
435
E r g o v i p r e d s t a v l j a j u ili o z n a č a v a j u b i o l o š k e n a g o n e . S t a v o v i o z n a č a v a j u m a n i f e s t n e d i n a m i č k e v a r i j a b l e u o s n o v i k o j i h se n a l a z e ergovi, a s e n t i m e n t i , znače stečene strukture stavova. F a k t o r s k a a n a l i z a e r g o v a p o k a z u j e d a s u e r g o v i konstituacionalne izvorne osobine k o j e s u d e t e r m i n i r a n e n a s l j e đ e m ali se m o g u u o d r e đ e n o j m j e r i m o d i ficirati. E r g j e kaže Cattell: » J e d n a u r o đ e n a psihofizička dispozicija k o j a o m o gućuje o n o m e tko je posjeduje da stekne reaktivnost, svraća pažnju (prepozna je) n a n e k e klase o b j e k a t a lakše negoli n a druge, d a doživljava u o d n o s u n a njih neke specifične emocije i d a započne j e d a n tok djelovanja koji p o t p u n i j e z a v r š a v a u n e k o j c i l j n o j a k t i v n o s t i n e g o l i n a n e k o j d r u g o j « (1950, s t r . 199). P r e m a tome, ergovi su određeni i definirani na osnovi perceptivnih reak cija, e m o c i o n a l n i h r e a k c i j a , i n s t r u m e n t a l n o g p o n a š a n j a k o j e d o v o d i d o n e k o g cilja i n a osnovi z a d o v o l j e n j a k o j e p o s t i z a n j e t a k v o g cilja izaziva. T o p o d s j e ć a na McDougallovu definiciju instinkata koji su definirani na osnovi kognitivnih, afektivnih i konativnih obilježja i zbog toga nije čudno da ergovi u Cattellovoj teoriji ličnosti i m a j u slično značenje k a o instinkti u McDougallovoj (Hali i L i n d z e y , 1978). Ergove koji čine k o m p o n e n t e dinamike i motivacije ličnosti Cattell utvr đ u j e u z p o m o ć f a k t o r s k e a n a l i z e ( C a t t e l l i C h i l d , 1975; D i e l m a n i K r u g ) . T e f a k t o r s k e a n a l i z e p o k a z a l e s u p o s t o j a n j e j e d a n a e s t e r g o v a ili f a k t o r a m o tivacije. To su sljedeći ergovi: 1. E r g
2. E r g
3. E r g
4. E r g
5. E r g 6. E r g
7. E r g
8. E r g 9. E r g 10. E r g 11. E r g
436
S i g u r n o s t — S t r a h i z r a ž e n k r o z t e ž n j u ili želju za z a š t i t o m o d n u k l e a r n o g oružja, s m a n j e n j e m nesreća i bolesti, u k l a n j a n j e m snaga koje prijete naci ji, m a j k o m u t e š k o ć a m a , o s j e ć a j e m s i g u r n o s t i u k u ć i , n o r m a l n i m r a s t o m . S p a j a n j a , p a r e n j a ili s e k s a i z r a ž e n k r o z t e ž n j u ili ž e l j u d a se l j u b i n e k a a t r a k t i v n a o s o b a , g l e d a j u f i l m o v i t a k v o g ž a n r a , z a d o v o l j e p o t r e b e za sek som, p r o v o đ e n j e sa s u p r o t n i m spolom, odijevanje koje će i m p r e s i o n i r a t i s u p r o t a n spol itd. I s t i c a n j a i z r a ž e n k a o t e ž n j a ili želja za p o v e ć a n j e m p l a ć e i s t a t u s a , p r e t j e c a n j e m b l i ž n j i h u p o s l u ili d j e l a t n o s t i , i z a z i v a n j e m r e s p e k t a , o d r ž a v a njem reputacije itd. Z a š t i ć i v a n j a i z r a ž e n k a o t e ž n j a ili želja z a p r u ž a n j e m m o g u ć n o s t i š k o l o v a n j a djeci, p o m a g a n j e m o d r a s l i m a i djeci k a d s u u n e v o l j i , o m o g u ć i v a n j e m s u p r u z i d a n e »crnči«, b r i g o m o l j u b i m c i m a i t d . S e n z u a l n o s t i i z r a ž e n k r o z ž e l j u ili t e ž n j u z a u ž i v a n j e m u p i ć u i p u š e n j u , j e l u , s l a s t i c a m a , d u g o m s p a v a n j u , b e z b r i ž n o s t i , b l a g d a n i m a i si. Z n a t i ž e l j e i z r a ž e n k r o z t e ž n j u ili želju za s l u š a n j e m g l a z b e , b o l j i m p o z n a vanjem znanosti, uživanjem u likovnim u m j e t n o s t i m a i kazalištu, produ ciranju lijepih slika i si. O k u p l j a n j a ili s p o r t a i z r a ž e n u želji ili težnji z a a k t i v n i m s u d j e l o v a n j e m u sportu, provođenju v r e m e n a u društvu s drugima, igranju igara s prija teljima, sudjelovanju na z a b a v a m a i si. B o r b e n o s t i i z r a ž e n k a o želja ili t e ž n j a z a u n i š t a v a n j e m o n i h s n a g a k o j e u g r o ž a v a j u n a c i j u , z a g l e d a n j e m n a s i l j a n a televiziji ili u k i n u , s u k o b u s drugima i druge načine. K o n s t r u k t i v n o s t i i z r a ž e n k r o z t e ž n j u ili želju za r a s t a v l j a n j e m s t v a r i d a b i se u t v r d i l o k a k o f u n k c i o n i r a j u , s t v a r a n j e m p r o j e k a t a i p l a n o v a i t d . M o l j e n j a i z r a ž e n k r o z ž e l j u ili t e ž n j u d a se o b r a ć a r o d i t e l j i m a u p o t r e b i , o s j e ć a u k o n t a k t u s B o g o m ili s l i č n i m n a č e l o m , p o j a č a u t j e c a j religije i si. N a r c i s i z m a i z r a ž e n k a o t e ž n j a ili želja za a t r a k t i v n i m l i c e m ili i z g l e d o m , lijepim odijevanjem i itd.
Ergovi su, p r e m a Cattellovu mišljenju uvjetovani nasljeđem, iako m o g u s t a j a t i i p o d i z v j e s n i m u t j e c a j e m k u l t u r e ( C a t t e l l , 1959, 1965c). O n i p r e d s t a v l j a j u p r e m a t o m e genetički uvjetovane strukture stavova koji su zajednički svim k u l t u r a m a i d r u š t v i m a . O n o š t o s e m i j e n j a iz k u l t u r e u k u l t u r u , t o s u k a r a k teristike objekata takvih stavova koji imaju različitu privlačnost i snagu u različitim k u l t u r a m a k a o što su, n a primjer, objekti koji p o b u đ u j u ergove seksa, straha, nagon gladi. O s i m s e n t i m e n a t a i ergova, p o s t o j e još dvije v r s t e s t r u k t u r a stavova. Te s t r u k t u r e stavova Cattell naziva »engramima«. E n g r a m i su agregati stavova koji su determinirani k u l t u r o m k a o što su primjerice religiozna vjerovanja, p r i v r ž e n o s t o b i t e l j i i s i . T i s e » e n g r a m i « d i j e l e u d v i j e k l a s e ili k a t e g o r i j e . T o su »sentimenti« i »kompleksi«. Sentimenti su agregati svjesnih stavova, a k o m p l e k s i s u » p o v e z a n o s t n a g o n a s o b j e k t o m k o j a j e n e s v j e s n a i m a n j e in t e g r i r a n a « ( C a t t e l l , 1959). O p e r a c i o n a r a z l i k a i z m e đ u k o m p l e k s a i e r g o v a n i j e još dovoljno objašnjena. U vezi s a s e n t i m e n t i m a i z v r š e n a s u t a k o đ e r b r o j n a f a k t o r s k a i s t r a ž i v a n j a ( C a t t e l l , 1947, 1950; C a t t e l l i B a g g a l e y , 1956; C a t t e l l i d r u g i , 1962; C a t t e l l i H o r n , 1963; C a t t e l l i d r u g i , 1963; S w e n e y i C a t t e l l ; S w e n e y 1967; C a t t e l l i C h i l d , 1975). B u d u ć i d a se s e n t i m e n t i k a o agregati stavova f o r m i r a j u p o d u t j e c a j e m u č e n j a i o k o l i n e , t o j e n j i h o v o p o j a v l j i v a n j e k a o f u n k c i o n a l n i h j e d i n i c a ili f a k t o r a p o n a š a n j a potencijalno b e z b r o j n o . Oni se razvijaju i m i j e n j a j u p o d u t j e c a j e m učenja, p a će u različitim k u l t u r a m a p o s t o j a t i različiti s e n t i m e n t i . Zbog toga sentimenti imaju veće praktičko značenje o d teorijskog. F a k t o r s k e analize s e n t i m e n a t a otkrivaju različite faktore s e n t i m e n a t a u r a z l i č i t i m k u l t u r a m a . O n i k o j i i m a j u n a j v e ć u replikabilnost i koji se javljaju u više k u l t u r a i m a j u za psihologiju ličnosti i najveće značenje. Takvih senti menata je utvrđeno pet. To su: 1. S e n t i m e n t
2. S e n t i m e n t
3. S e n t i m e n t 4. S e n t i m e n t
5. S e n t i m e n t
o s e b i i z r a ž e n k r o z ž e l j u ili t e ž n j u za k o n t r o l i r a n j e m i m p u l s a ili misaonih procesa, neokaljanim samopoštovanjem, održavanjem u g l e d a , i z b j e g a v a n j e m l u d i l a , o d g o v o r n o š ć u ili z a d u ž e n o š ć u n e č i m , poznavanjem literature i znanosti, boljim poznavanjem s a m o g sebe, normalnim razvijanjem. S u p e r e g a i z r a ž e n k r o z t e ž n j u ili želju z a z a d o v o l j a v a n j e m o s j e ć a j a dužnosti p r e m a roditeljima, crkvi i d r u g i m u s t a n o v a m a , izbjegava n j e m s e b i č n o s t i u d j e l o v a n j u ili p o s t u p a n j u , i z b j e g a v a n j u g r e š n i h izražavanja seksualnih potreba, izbjegavanju kockanja, pijenja i slično, održavanju d o b r e samokontrole, divljenju i respektiranju oca n a druge načine. R e l i g i o z n o s t i i z r a ž e n k r o z t e ž n j u ili ž e l j u z a o b o ž a v a n j e m B o g a , p o h a đ a n j e m c r k v e i si. K a r i j e r e i z r a ž e n t e ž n j o m ili ž e l j o m d a se n a u č e ili s a v l a d a j u vješti n e p o t r e b n e za o b a v l j a n j e n e k o g p o s l a , d a se s a d a š n j i p l a n o v i p r o d u ž e i n a s t a v e , d a se p o v e ć a p l a ć a ili s t a t u s . L j u b a v i i z r a ž e n t e ž n j o m ili ž e l j o m za d o n o š e n j e m p o k l o n a l j u b l j e n o j o s o b i , ž e l j o m d a s e b o r a v i u z t u o s o b u i si.
Cattell j e u analizi s e n t i m e n a t a i e r g o v a n a s t o j a o s t v o r i t i z n a n s t v e n o vri j e d a n i k o r i s t a n p o s t u p a k operacionalizacije, m j e r e n j a i verifikacije uz po m o ć multivarijatnih e k s p e r i m e n a t a a d e k v a t a n za z n a n s t v e n a ispitivanja dina m i č k i h k o m p o n e n t i ličnosti i p o n a š a n j a umjesto, u ranijoj psihologiji prisut nih, neznanstvenih i nekorisnih n a b r a j a n j a nagona n a osnovi foteljskih speku437
lacija i r a z m i š l j a n j a p o j e d i n i h teoretika. Pri t o m e je n a s t o j a o izbjeći bihevioristički pristup bivarijatne eksperimentalne psihologije koja priznaje posto janje n a g o n a j e d i n o o n d a , a k o postoje podaci o »kontrakciji želuca«, n a primjer. Replikacija pojedinih faktora motivacije i dinamike ličnosti omogućila su stvaranje dviju baterija testova s visokom valjanošću za m j e r e n j e pojedinih m o t i v a c i o n i h k o n s t r u k a t a . T o s u T e s t A n a l i z e M o t i v a c i j e ( C a t t e l l i d r u g i , 1964; S w e n e y i d r u g i , 1970) i S M A T — t e s t z a i s t r a ž i v a n j e m o t i v a c i j e s t u d e n a t a i đ a k a ( C a t t e l l i B u t c h e r , 1968; C a t t e l l i d r u g i , 1 9 6 3 ; P i e r s o n i d r u g i , T964). Faktorske
komponente
motivacije
U istraživanju motivacije Cattell je tražio odgovor na dva o s n o v n a pitanja: k o j e s u t o k o m p o n e n t e s v a k o g p o j e d i n o g m o t i v a , s t a v a ili i n t e r e s a i k a k v e v r s t e m o t i v a ili s t a v o v a p o s t o j e . F a k t o r s k a i s t r a ž i v a n j a t r e b a l a s u d a t i o d g o vore na oba ta pitanja. Odgovor na prvo pitanje mogu dati istraživanja multivarijatnog tipa u k o j i m a se koristi m n o g o testova za ispitivanje m a n j e g b r o j a s t a v o v a ili m o t i v a . A k o s u r e z u l t a t i m e đ u s v i m t i m t e s t o v i m a p o v e z a n i , m o ž e se p o k a z a t i d a p o s t o j i j e d n a k o m p o n e n t a m o t i v a c i j e k o j a o b j a š n j a v a t u pove zanost. Ako su, m e đ u t i m , bodovi u v e ć e m b r o j u testova m e đ u s o b n o povezani, a nisu povezani s b o d o v i m a u drugim testovima, onda to pokazuje d a motiva cija i m a v i š e k o m p o n e n t n u s t r u k t u r u o d n o s n o d a postoji više faktora. C a t t e l l i B a g g a l e y s u (1956) i s t r a ž i v a l i č e t i r i s t a v a s 55 o b j e k t i v n a t e s t a . Njihova je polazna koncepcija bila da će se j e d a n stav manifestirati n a više n a č i n a i to: k r o z s p r e m n o s t d a se p r e f e r i r a o d r e đ e n t o k djelatnosti, k r o z iskrivljeno vjerovanje u »činjenice« k o j e favoriziraju t a k a v t o k aktivnosti, k r o z p r i k u p l j a n j e č i n j e n i c a k o j e s u u v e z i ili k o j e s u z n a č a j n e z a t a k a v t o k i kroz uzbuđenost a u t o n o m n o g živčanog sustava kada je prezentiran materijal relevantan za taj stav. T o p r v o istraživanje otkrilo je p o s t o j a n j e p e t f a k t o r a ili k o m p o n e n t i m o t i v a . K a s n i j a s u i s t r a ž i v a n j a p o t v r d i l a p o s t o j a n j e t i h p e t k o m p o n e n t i n a d r u g i m p o d r u č j i m a i n a d r u g i m ispitanicima (Cattell i drugi, 1963) i p o v e ć a l a n j i h o v b r o j n a s e d a m . T a k o j e u t v r đ e n o s e d a m komponenti ili -faktora motiva koje su označene grčkim slovima. To su sljedeće komponen t e ili f a k t o r i : Alfa f a k t o r ili k o m p o n e n t a s v j e s n o g i d a T a j f a k t o r p r e d s t a v l j a n e i n t e g r i r a n e želje, a č i n e g a o n e m a n i f e s t a c i j e i p o n a š a n j a k o j e se o b i č n o i z r a ž a v a j u r i j e č i m a »To želim« ili »Ja t o t r e b a m « . T a j se f a k t o r m j e r i t e s t o v i m a a u t i z m a ( t j . t e s t o v i v j e r o v a n j a u o n o š t o se p o d u d a r a s n e č i j o m ž e l j o m ) , i z r a ž e n o m p r e f e r e n c i j o m ili s b r z i n o m o d l u č i v a n j a . C a t t e l l k a ž e d a j e t o » J e d n a k o m p o n e n t a i n t e r e s a i želje k o j a n e t r p i o b j e k c i j e o d s t r a n e i z v a n j s k o g svijeta« (Cattell, 1963c, s t r . 178). B e t a f a k t o r ili k o m p o n e n t a e g a K a o i p s i h o a n a l i t i č k i p o j a m e g a i o v a k o m p o n e n t a m o t i v a i z r a ž a v a z r e o in t e r e s koji s t o j i u k o n t a k t u s r e a l n o š ć u . O n a i z r a ž a v a i n t e g r i r a n e i n t e r e s e koji s u p r i l a g o đ e n i r e a l n o s t i i n j e n i m z a h t j e v i m a ili koji s u r e a l i z i r a n i . T e s t o v i k o j i m a se m j e r i o v a k o m p o n e n t a s t a v a ili m o t i v a j e s u t e s t o v i i n f o r m i r a n o s t i ( d o b r a ili j a k a i n f o r m i r a n o s t ) , s p o s o b n o s t u č e n j a i s p r e m n o s t za d j e l o v a n j e u smislu tog interesa. G a m a f a k t o r ili k o m p o n e n t a s u p e r e g a T a j j e f a k t o r i n t e r p r e t i r a n k a o » i d e a l n o ja« ili » s u p e r e g o « . O v a k o m p o n e n t a k a o i k o m p o n e n t a i d a i z r a ž a v a j e d n u d o s t a p r i m i t i v n u k v a l i t e t u n e k o g inte438
r e s a k o j a se i z r a ž a v a p o s t o j a n j e m r i g i d n e i i r a c i o n a l n e u c i j e p l j e n o s t i rodi t e l j s k i h s a v j e t a i p r e p o r u k a . T a j e k o m p o n e n t a i z r a ž e n a n e p o s t o j a n j e m ili s l a b o m i n f o r m i r a n o š ć u . a u t i z m o m i o d s u t n o š ć u o b r a n e . M o ž e se i z r a z i t i i k a o »Ja s e m o r a m i n t e r e s i r a t i za t o i to«, »To j e m o j a d u ž n o s t ili o b a v e z a « . D e l t a f a k t o r ili k o m p o n e n t a fiziološke r e a k t i v n o s t i T a j f a k t o r d e f i n i r a j u v r e m e n a o d l u č i v a n j a i fiziološke r e a k c i j e I s t r a ž i v a č i ga i n t e r p r e t i r a j u k a o fiziološki i z r a z p o t r e b a .
organizma.
E p s i l o n f a k t o r ili k o m p o n e n t a r e p r e s i r a n i h k o m p l e k s a T a se k o m p o n e n t a i z r a ž a v a u j a k i m f i z i o l o š k i m r e a k c i j a m a i s l a b o s t i p a m ć e n j a . J a k e s u fiziološke r e a k c i j e p o v e z a n e i s j a č i m d o s j e ć a n j e m . S l a b i j e do sjećanje sugerira da je nešto potisnuto i učinjeno nesvjesnim k a o rezultat konflikta. Z e t a f a k t o r ili k o n s t i t u c i o n a l n i f a k t o r p o t r e b e Mjere ga veća s n a g a odluka, testovi impulzivnosti i testovi stavova. Jedna h i p o t e z a o p r i r o d i t o g f a k t o r a j e s t d a o n p r e d s t a v l j a » n e s v j e s n i izraz ida«, a d r u g a d a j e t o »izraz k o n s t i t u c i o n a l n e p o t r e b e « . Eta
faktor Taj je faktor otkriven u samo jednom istraživanju i nazvan k o m p o n e n t a podražaja.«
»ekscitacijska
P r e m a r e z u l t a t i m a tih analiza svaki se m o t i v m o ž e analizirati n a izmjerljive k o m p o n e n t e koje, o p ć e n i t o govoreći, izražavaju stupnjeve k o n t r o l i r a n o g i nekontroliranog interesa. T i h s e d a m f a k t o r a ili m o t i v a c i o n i h k o m p o n e n t i i m a j u s v o j i s h o d ili i z v o rište u dva d o sada u t v r đ e n a faktora drugog reda. T o su / faktor i U faktor. / faktor predstavlja integriranu komponentu interesa i njime su opterećeni faktori b e t a (izražaj ega), g a m a (idealno ja) i e t a f a k t o r (ekscitacija podražaja). D r u g a h i p o t e z a u vezi / f a k t o r a j e s t d a o n p r e d s t a v l j a » e n g r a m s k u « k o m p o n e n tu. Drugi veliki f a k t o r d r u g o g r e d a j e U koji znači n e i n t e g r i r a n u k o m p o n e n t u i n t e r e s a i k o j i i m a s a t u r a c i j e s alfa f a k t o r a (id) s e p s i l o n f a k t o r o m ( r e p r e s i r a n i k o m p l e k s i ) i d e l t a f a k t o r o m (izraz fiziološke p o t r e b e ) . T a j se f a k t o r i n t e r p r e tira k a o izraz nesvjesne motivacione zaokupljenosti o d n o s n o k a o izraz neorga niziranog ida. O s i m ta dva f a k t o r a koji s u p o t v r đ e n i u n e k o l i k o s t u d i j a , u n e k i m su se s t u d i j a m a pojavili još neki faktori drugog reda. M e đ u t i m , za njih su neopho dna d o d a t n a ispitivanja. Ova istraživanja pokazuju da pojedine k o m p o n e n t e svakog motiva mogu biti k o d pojedinca različito izražene. T a k o u n e k i m m o t i v i m a pojedinca može biti izražena integriranost i motiv može biti integriran, a k o d drugog prevlada vati neintegriranost. Prvi motivi su p o pretpostavci u g l a v n o m svjesni motivi i interesi, a drugi nesvjesni. Stavovi Iz ovoga što s m o rekli, j a s n o je d a su t e m e l j n e k o n c e p t u a l n e jedinice C a t t e l l o v a d i n a m i č k o - m o t i v a c i o n o g s u s t a v a l i č n o s t i stavovi. Stavovi predstav l j a j u izražaj d i n a m i č k e s t r u k t u r e . Iz njih se zaključuje n a ergove. Oni usmjeruju akcije pojedinaca i određuju intenzitet interesa u odnosu na neki objekt u određenoj situaciji. Stavovi se ne m j e r e s a m o riječima nego, m n o g o pouzda nije, v a r i j a b l a m a k o j e s u o b j e k t i v n o g k a r a k t e r a ( k a o š t o s u t o fiziološki indi katori). Stavovi i interesi su »pojedinačne cigle u k u ć i u k u p n e d i n a m i č k e 439
s t r u k t u r e . Od ovih k o n a č n i h izmjerljivih m a n i f e s t a c i j a m o r a m o stići, e k s p e r i m e n t a l n i m m j e r e n j i m a i statističkim procesima, d o slike cjelokupne struktu r e « ( C a t t e l l , 1965a, s t r . 173). S t a v p r e d s t a v l j a , p r e m a t o m e , s p r e m n o s t d a s e u n e k o j situaciji djeluje n a odgovarajući način. Zbog toga se s v a k i s t a v p r e m a C a t t e l l u m o ž e o p e r a c i o n o i z r a z i t i k a o ( C a t t e l l , 1965c, s t r . 176): U tim uvjetima podražaj na situacija
Dinamička
Ja tako j a k o želim
učiniti to
organizam i interes određenog intenziteta
specifični cilj i t o k akcija
s tim objekt ili sredstvo
rešetka
Različiti d i n a m i č k i utjecaji i o s o b i n e m e đ u s o b n o s u povezani n a taj n a č i n da jedni m o g u dopunjavati druge u motiviranom ponašanju. Tako su stavovi dopunski elementi za sentimente, sentimenti m o g u dopunjavati ergove koji predstavljaju t e m e l j n e p o k r e t a č k e snage organizma. T a k o se u d i n a m i č k o m k r e t a n j u i i n t e r a k c i j a m a i z m e đ u razine stavova (koji su na razini m a n i f e s t n o g djelovanja i ponašanja) i razine ergova koja je u osnovi motiviranog ponašanja mogu djelovanja pojedinih motivacionih komponenti i faktora m e đ u s o b n o ispreplitati i križati. T o križanje i ispreplitanje Cattell prikazuje dinamičkom rešetkom. Neke su staze u takvoj rešetki stabilnije, a neke manje stabilne. To z n a č i d a s e z a m j e n s k a ili d o p u n s k a f u n k c i j a p o j e d i n i h e l e m e n a t a m o t i v a c i j e ličnosti može mijenjati. Dinamička rešetka ukazuje na nastojanje Cattella da prouči i razumije k o m p l e k s n o s t m o t i v a koji su u službi bližih i daljih ciljeva. N e k o p o n a š a n j e m o ž e biti, p r e m a t o m e , izraz različitih n a g o n a i d i n a m i č k i h poticaja, različitih stavova, ergova, sentimenata i engrama. Tako j e d n o te isto ponašanje m o ž e zadovoljavati b r o j n e i različite nagone (nagoni nisu instinkti!). Najvažniji, i središnji, s e n t i m e n t j e »svoje ja«. O n o se o d r a ž a v a u s k o r o svim stavovima i povezuje ergove s ostalim s e n t i m e n t i m a i n a taj n a č i n ostvaruje integraciju ličnosti. Zbog t a k o važne uloge tog sentimenta, on m o r a biti p r i k a z a n u d i n a m i č k o j rešetki.
Konflikt i prilagođenje Zbog brojnosti i složenosti motiva i dinamičkih procesa u n u t a r ličnosti, u l i č n o s t i m o ž e d o ć i d o k o n f l i k t a . Konflikt nastaje onda kada zadovoljenje jed nog nagona i dovodi do frustracije drugog. Konflikt može nastati između s t a v o v a ili u n u t a r j e d n o g s t a v a u k o l i k o z a d o v o l j e n j e j e d n o g ili n e k i h e r g o v a dovodi do frustracije drugih ergova. U slučaju kada n e m a konflikta, zadovolje n j e j e d n o g ili n e k i h e r g o v a d o v o d i d o i s t o v r e m e n o g z a d o v o l j e n j a d r u g i h , o d nosno takva se zadovoljenja sumiraju. Cattell i njegovi s u r a d n i c i s m a t r a j u d a se intenzitet konflikta k a o i d r u g a d i n a m i č k a i m o t i v a c i o n a s t a n j a u ličnosti m o g u k v a n t i t a t i v n o izraziti i izmje riti. To se postiže različitim j e d n a d ž b a m a specifikacije o d n o s n o dinamičkim računom. Takve j e d n a d ž b e i računi p r i k a z u j u d i n a m i č k o stanje ličnosti u od ređenom trenutku. 440
T a k o se n a o s n o v i t e s t o v a z a m j e r e n j e m o t i v a c i j e (MAT i S M A T ) m o g u u t v r d i t i s a t u r a c i j e s i n t e g r i r a n o m (I) i n e i n t e g r i r a n o m (U) k o m p o n e n t o m m o tivacije, p a razlika i z m e đ u j e d n e i d r u g e p r e d s t a v l j a j e d n u od m o g u ć i h m j e r a intenziteta konflikta K = U — I. D e l h e e s j e (1968a) p r e d l o ž i o d a s e u t u s v r h u k o r i s t i i n d e k s K = U / U + I. D i e l m a n i K r u g (1977) s m a t r a j u d a s e i n t e n z i t e t i n e k e v r s t e k o n f l i k a t a pojedinaca mogu izračunati kao
u
K = ZI(Si — S j ) i, j = 1,2, . . .
N, i *
j
gdje S p r e d s t a v l j a različite d i n a m i č k e s t r u k t u r e . Taj bi indeks označio totalni konflikt u n u t a r ličnosti. U ličnosti se m o g u razlikovati tri vrste konflikata. P r v u čine oni konflikti k o j i n a s t a j u z b o g dinamičkih struktura koje su u međusobnom takmičenju. T a k o , n a p r i m j e r , p o j e d i n a c k o j e g i s t o v r e m e n o p o k r e ć e i ljubav p r e m a vlasti toj obitelji i p r i v r ž e n o s t i toj obitelji (ženi, djeci) k a o i j a k i n t e r e s z a k a r i j e r u d o ž i v l j a v a t ć e k o n f l i k t e i z m e đ u t i h p a r a l e l n i h ali s u k o b l j e n i h i n t e r e s a . D o su k o b a m o ž e doći n a različitim m j e s t i m a i t o č k a m a , a njihov intenzitet ovisit ć e o i n t e n z i t e t u ili r a z l i c i u i n t e n z i t e t u j e d n o g i d r u g o g i n t e r e s a ili m o t i v a . D r u g u vrstu konflikata čine oni koji nastaju ne zbog dinamičkih s t r u k t u r a koje se t a k m i č e u pojedincu, već razina k o m p o n e n t n i h energija k o j e se takmi č e . T e r a z i n e s u s v j e s n e ili i n t e g r i r a n e i n e s v j e s n e ili n e i n t e g r i r a n e . N a p r i m j e r , p o j e d i n a c k o j i i m a j a č i n e s v j e s n i i n t e r e s z a d o b r i m o b r a z o v a n j e m i od g o j e m s v o j e d j e c e , a čiji j e s v j e s n i i n t e r e s za t i m slabiji, d o ž i v l j a v a t ć e konflik te. D o njih će doći, r e c i m o , zbog toga š t o t a k a v p o j e d i n a c n e ć e poduzeti a d e k v a t n e k o r a k e u realnosti, kao što su financijski, koji su n e o p h o d n i da njegovo dijete takvo obrazovanje stekne. Prevlast nesvjesnih i neintegriranih interesa n a d svjesnim i integriranim vjerojatno će povećavati intenzitetnu r a z i n u n j e g o v a n a g o n s k o g djelovanja i p o n a š a n j a b e z d a se p o v e ć a š a n s a posti zanja željenog cilja. K o n a č n o , t r e ć i i z v o r k o n f l i k a t a m o ž e b i t i u interakciji struktura i kompo nenti motivacije. Tako, n a p r i m j e r , u n e k o g p o j e d i n c a m o ž e i s t o v r e m e n o po stojati stanje u kojem je razina neintegriranog straha visoka, a istovremeno je visoka i razina integriranog s e n t i m e n t a o sebi. Nesvjesni s t r a h m o ž e biti u s u p r o t n o s t i s n a s t o j a n j i m a te o s o b e d a se p r i k a ž e u n e k o j situaciji k a o prija teljska i otvorena, odnosno iskrena. K a o j e d a n primjer korištenja jednadžbe specifikacije i dinamičkog računa za i z r a ž a v a n j e i n t e n z i t e t a k o n f l i k t a u k o j e m se n e k a o s o b a nalazi n a v o d i m o p r i m j e r H a l l a i L i n d z e y a (1978, s t r . 541). M l a d č o v j e k k o j i j e z a i n t e r e s i r a n d a se oženi nalazi se u situaciji k o j a m o ž e biti i z r a ž e n a j e d n a d ž b o m specifikacije 1
ženidba
=
°*
—°-
3
2 E
E
znatiželja +
strah +
°-
0.3M
6
E
seks +
r o d i t e l j i
0.4E
—0.4M
okupljanja k a r i i e r a
441
gdje E označava ergove, M označava sentimente. Ženidba za tog pojedinca i m a pozitivna i negativna obilježja i vrijednosti. Pozitivna su vezana za ergove znatiželje, seksa, okupljanja i za sentimente p r e m a roditeljima i svojem ja. Negativni su vezani za erg s t r a h a i s e n t i m e n t karijere. Intenzitet pojedinih s t a v o v a v a r i r a t ć e iz t r e n u t k a u t r e n u t a k i o v i s i t ć e o o d g o v a r a j u ć i m s i t u a c i o nim indeksima. Intenzitet konflikta takvog pojedinca u određenom trenutku m o g u ć e je izraziti o m j e r o m negativnih i pozitivnih d i n a m i č k i h e l e m e n a t a . U n a š e m s l u č a j u t o j e 0.7/2.0 o d n o s n o 0 . 3 5 . N a sličan se način m o ž e izražavati i stupanj prilagođenosti pojedinca o d r e đ e n o j situaciji uzimajući u obzir d i n a m i č k e k o m p o n e n t e . I n d e k s stupnja prilagođenosti p r e d s t a v l j a j e d n o s t a v n o razliku 1 — K. C a t t e l l i S w e n e y s u (1964) f a k t o r s k o m a n a l i z o m r a z l i č i t i h k o n f l i k t n i h situacija utvrdili bazične k o m p o n e n t e konflikta.
Stanja, raspoloženja i uloge N a ponašanje pojedinca ne djeluju s a m o njegove trajne osobine bilo s t r u k t u r a l n e ili d i n a m i č k e , v e ć i p o v r e m e n a stanja, raspoloženja i uloge koje p o j e d i n a c i m a ili u k o j i m a s e n a l a z i u o d r e đ e n o j s i t u a c i j i . T o z n a č i d a j e ličnost pojedinca d e t e r m i n i r a n a takvim promjenljivim stanjima i utjecajima te ih t r e b a u z i m a t i u obzir p r i p r e d v i đ a n j u p o n a š a n j a i reagiranja. T o su prolazne varijable. J e d n a skupina takvih varijabli koje snažno utječu na ponašanje i reagira nje p o j e d i n c a j e s u stanja. Stanje u k o j e m se pojedinac nalazi u o d r e đ e n o m t r e n u t k u može utjecati n a njegovo ponašanje m n o g o snažnije od njegovih trajnih osobina i biti i u suprotnosti s njima. N a primjer, k a d je čovjek pre strašen drugačije će reagirati n a istu situaciju negoli onda k a d to nije. Anksio z n o s t ili t j e s k o b a k o j a s e p o j a v i i z n e n a d a u t j e č e n a p o n a š a n j e i m i j e n j a t o ponašanje pojedinca. T a k v a su stanja prolazna i kad n e s t a n u ponašanje se opet mijenja. Drugu skupinu takvih prolaznih utjecaja na ponašanje čine promjene raspoloženja. Ljudi su p o d vrlo s n a ž n i m u t j e c a j e m svojih raspoloženja i reagi raju u skladu s njima, a ne u skladu s okolinom. T r e ć u s k u p i n u prolaznih utjecaja n a p o n a š a n j e čine uloge. Uloga koju p o j e d i n a c i m a u o d r e đ e n o m t r e n u t k u o d r e đ i v a t će njegovo p o n a š a n j e , reagi r a n j e i n j e g o v u ličnost. T a k o se, n a p r i m j e r , čovjek d o k vozi a u t o m o b i l d r u g a čije p o n a š a i reagira, negoli o n d a k a d je p j e š a k . U p r v o m slučaju on zapaža, r e a g i r a i kritički se o d n o s i n a p o n a š a n j e p j e š a k a , a u d r u g o m s l u č a j u reagira i zapaža ponašanja i p o g r e š k e vozača. U p r v o m slučaju pješaci su krivi za p r o m e t n i k a o s , u d r u g o m s u t o vozači. P o j e d i n a c , d o k se nalazi u j e d n o j ulozi, reagirat će n a j e d a n način, a č i m t u u l o g u p r o m i j e n i , p o s t a j e drukčiji. Uloge, p r e m a tome, kao i stanja i raspoloženja, mijenjaju ličnost pojedinca svakog trenutka. I z s v e g a t o g a p r o i z l a z i d a j e ličnost pojedinca promjenljiva i d a se važnost p o j e d i n i h f a k t o r a ili o s o b i n a l i č n o s t i m i j e n j a i z s i t u a c i j e u s i t u a c i j u , o d n o s n o d a j e ličnost pojedinca u velikoj mjeri determinirana situacijom. F a k t o r i lič n o s t i o s i g u r a v a j u o d r e đ e n u s t a b i l n o s t l i č n o s t i i k o n t i n u i t e t iz j e d n e s i t u a c i j e u d r u g u , ali t a s t a b i l n o s t i taj k o n t i n u i t e t n i s u n i i z d a l e k a p o t p u n i . P o n a š a n j e 442
pojedinca nikada nije rezultat s a m o djelovanja tih trajnih k o m p o n e n t i njegove ličnosti, već je rezultat zajedničkog utjecaja i tih k o m p o n e n t i i situacionih tak tora. Zbog toga su Cattell i suradnici posvetili veliku pažnju istraživanjima s t a n j a ili r a s p o l o ž e n j a i u l o g a n a p o n a š a n j e i l i č n o s t , k a o i s t r a ž i v a n j i m a u t j e c a j a f a k t o r a o k o l i n e , o d n o s n o proučavanju promjenljivosti ličnosti. Oni su razvili p o s e b n e p o s t u p k e i i n s t r u m e n t e za ispitivanje stanja i raspoloženja, p r o m j e n a ličnosti i utjecaja okoline. T u j e o s o b i t o k o r i š t e n a P — t e h n i k a f a k t o r s k e a n a l i z e ( F u l g o s i , 1979) k o j a o m o g u ć u j e a n a l i z i r a n j e intraindividualnog varijabilitet a. S t r u k t u r a i n t r a i n d i v i d u a l n o g v a r i j a b i l i t e t a i s t r a ž i v a n a j e o d n i z a a u t o r a ( A n d e r s o n , 1971; H o l t z m a n , 1962; C a t t e l l , 1963; L u b o r s k y i M i n t z , 1972; B a t h i d r u g i , 1976; L e b o , 1972). I s t r a ž i v a n j e s t r u k t u r e p r o m j e n a ličnosti o m o g u ć e n o j e n o v i j i m r a z v o j e m fak torske analize i odgovarajućim faktorskim modelima (Baltes i Nesselroade, 1970, 1973; B e n t l e r , 1972; C o r b a l l i s i T r a u b , 1970), k o j i s u r a z v i j e n i n a o s n o v i r a n i j i h ( C a t t e l l , 1966a; H o r n , 1963, 1966; T u c k e r , 1963). O s o b i t o s e p o k a z a l a p o g o d n o m i p l o d n o m v i š e m o d a l n a f a k t o r s k a a n a l i z a T u c k e r a ( F u l g o s i , 1979). Uključivanje podataka o inter i intravarijabilitetu u j e d n u korelacionu matricu i zajedničko faktoriziranje takvih podataka omogućilo je separaciju faktora osobina o d faktora stanja ili raspoloženja. N a taj je način o m o g u ć e n o u t v r đ i v a n j e f a k t o r s k e s t r u k t u r e i k o m p o n e n a t a r a s p o l o ž e n j a ili s t a n j a . Matrica varijance-kovarijance u takvim je istraživanjima definirana
K
v
kao
= l / N <(A' — A ' ^ A ' , —A',)') 2
gdje je K A'
v
matrica varijance-kovarijance bodova-razlika, su transponirane matrice dimenzija N X n definirane
A' = F B f p
kao
f
gdje je F B
f p
f
m a t r i c a f a k t o r s k i h o p t e r e ć e n j a d i m e n z i j a n X k, m a t r i c a f a k t o r s k i h b o d o v a d i m e n z i j a N X k.
Na osnovi takvog matematičkog modela moguće je utvrditi faktorske ma trice osobina i f a k t o r s k e m a t r i c e situacija. Ove d r u g e su o d r e đ e n e k a o : V
t p l
= (B' /B' ft
f
J
odnosno V , = (B' /B' f l
f t
f
J
g d j e s u V m a t r i c e , m a t r i c e f a k t o r s k o g o b r a s c a u s i t u a c i j a m a 1 o d n o s n o 2, B m a t r i c e f a k t o r s k i h b o d o v a n e o s o b i n s k i h f a k t o r a u s i t u a c i j a m a 1 i 2. Do danas najviše istražena razlika između jedne izvorne osobine ličnosti i s t a n j a o d n o s n o r a s p o l o ž e n j a j e n a p o d r u č j u a n k s i o z n o s t i ili t j e s k o b e o d n o s n o straha. Istraživanja faktorskom analizom pokazala su razdvojenost izvornog f a k t o r a a n k s i o z n o s t i ili t j e s k o b e k a o t r a j n o g f a k t o r a l i č n o s t i i s i t u a c i o n o g t a k t o r a ili s i t u a c i o n e a n k s i o z n o s t i k a o p r o l a z n o g s t a n j a l i č n o s t i . C a b l e (1972) i N e s s e l r o a d e i C a b l e (1974) p r i m i j e n i l i s u j e d n u b a t e r i j u u p i t n i k a u d v a n a v r a t a . B a t e r i j a j e u k l j u č i v a l a i p i t a n j a iz S p i e l b e r g e r o v e b a t e r i j e z a m j e r e n j e
443
a n k s i o z n o s t i ( S p i e l b e r g e r , G o r s u c h i L u s h e n e , 1969). F a k t o r s k a a n a l i z a k o e f i c i j e n a t a korelacije pokazala j e postojanje dvaju faktora u poziciji k o s o k u t n e j e d n o s t a v n e s t r u k t u r e . T a j e s t r u k t u r a p r i k a z a n a u t a b l i c i 1.
Faktorska
opterećenja
T a b l i c a 1. mjera osobine
i stanja
anksioznosti Faktori
Varijable 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Stanje anksioznosti Stanje anksioznosti Stanje anksioznosti Stanje anksioznosti Osobina anksioznosti Osobina anksioznosti Osobina anksioznosti Osobina anksioznosti
x
(
A
n
k
s
i
o
z
n
o
.93 .99 .76 .77 —.01 —.13 .08 .10
stanje)
I I (Osobina anksioznosti) —.05 —.13 .13 .06 .74 .86 .84 .81
B a r t c h j e (1976) t a k o đ e r u t v r d i o p o s t o j a n j e o b a t a f a k t o r a k a o i n j i h o v u v r e mensku invarijatnost i razinu postojanosti. Mnoga istraživanja raspoloženja i prolaznih stanja uz korištenje multiva rijatnih analiza, osobito faktorske analize, orijentirana su n a ispitivanje emo cionalnih reakcija i n a k o n s t r u k c i j u odgovarajućih i n s t r u m e n a t a za mjerenje ( C a t t e l l , 1 9 7 3 a ; G o t t s c h a l k i G l e s e r , 1969; Z u c k e r m a n , 1960, 1962, 1965, 1968). L e b o j e (1972) k o r i s t e ć i s e P - t e h n i k o m f a k t o r s k e a n a l i z e i s t r a ž i v a o o b r a s c e p r o m j e n a raspoloženja nosećih žena. Koristeći se različitim p o s t u p c i m a rota cija u t v r d i o j e n e k o l i k o o b r a z a c a p r o m j e n a raspoloženja prije i n a k o n poroda. Jedno od najvećih i najobimnijih istraživanja strukture intraindividualnih v a r i j a b i l i t e t a k o r i š t e n j e m P - t e h n i k e i dR t e h n i k e j e s t i s t r a ž i v a n j e C a t t e l l a i n j e g o v i h s u r a d n i k a ( C a t t e l l , 1973a; C a t t e l l i S c h e i e r , 1961). Na osnovi istraživanja stanja i osobina anksioznosti razvijeni su instru m e n t i za njihovo m j e r e n j e k a o i brojne ljestvice za mjerenje d r u g i h afektivnih s t a n j a i r a s p o l o ž e n j a ( W e s s m a n i d r u g i , 1960; N o w l i s i G r e e n , 1965; Z u c k e r m a n i d r u g i , J964). N a osnovi tih istraživanja Spielberger je postavio i svoj model anksioz n o s t i k a o s t a n j a i o s o b i n e ( S p i e l b e r g e r 1966).
Faktorska struktura okoline O s i m čestih, i s v a k i m d a n o m sve brojnijih, istraživanja s t a n j a i raspolo ženja k a o d e t e r m i n a n t i p o n a š a n j a i ličnosti p o d utjecajem Cattellove kon cepcije o uvjetovanosti ličnosti utjecajima okoline, d a n a s se sve više istražuje i sama okolina pojedinca i to kvantitativnim, najčešće faktorskim i tipološkim m e t o d a m a ( F e r s t e r , 1 9 6 4 ; K a n f e r , 1965; B a r k e r , 1 9 6 3 ; S h e r i f , 1967; J o n e s i d r u g i , 1975; P a t t e r s o n , 1 9 7 4 ) . T a s e i s t r a ž i v a n j a t e m e l j e n a p o d a c i m a k o j i p o k a z u j u d a s u podražaji iz okoline primarne determinante kratkoročnih promjena po našanja, naročito socijalnog ponašanja. Socijalno p o n a š a n j e predstavlja niz p r o l a z n i h s t a n j a . O s o b i n e l i č n o s t i s u i z v e d e n e iz t a k v i h s t a n j a i p r o m j e n a i znače prosjeke pojavljivanja određenog ponašanja u nizu situacija. 444
Sva ta istraživanja pokazala su da je korisnost osobina ličnosti kao traj n i h i transsituacionih determinanti p o n a š a n j a d a n a s za m n o g e psihologe prob lematična. N a t i m se o s o b i n a m a p r e m a njihovu mišljenju ne može izgraditi z n a n o s t o p o n a š a n j u . A l t e r n a t i v n o s t a j a l i š t e p r e d s t a v l j a situacionizam ili situacionalizam koji postaje sve d o m i n a n t n i j i u s u v r e m e n o j psihologiji uopće, a osobito u psihologiji ličnosti. I z m e đ u k r u t o g stajališta o determiniranosti po n a š a n j a o s o b i n a m a l i č n o s t i i s t a j a l i š t a o fluktuirajućoj ličnosti determinira n o j s a m o m s i t u a c i j o m , s t o j i interakcionizam ili interakcionalizam. Po interakcionalizmu ponašanje pojedinca je rezultat interakcije njegovih karakteristi k a i situacije. Razvoj interakcionalističkog stajališta ovisit će o našoj sposob n o s t i d a d i m e n z i o n a l i z i r a m o i situaciju i ličnost. To nam danas omogućuju rafinirane m e t o d e faktorske analize i multivarijatne analize. S a m je Cattell d a o poticaj takvim istraživanjima time što je u svoju jednadžbu specifikacije uveo situacione indekse kao i kasnijim konceptual n i m analizama situacija. U takvim je analizama Cattell s m a t r a o da je u jednoj s i t u a c i j i p o t r e b n o r a z l i k o v a t i fokalne podražaje i pozadinske uvjete. Fokalni su podražaji oni n a koje pojedinac direktno reagira. Pozadinski podražaji u t j e č u i f o r m i r a j u s a d a š n j e stanje organizma. Tako u pozadinske podražaje p r i p a d a j u ambijent i kontekst u k o j e m se n e k o p o n a š a n j e zbiva. Taj k o n t e k s t u t j e č e n a r a s p o l o ž e n j a , o d r e đ u j e u l o g e i o r g a n i z m i č k e u v j e t e . Z b o g t o g a ti podražaji m o g u p o v r e m e n o mijenjati psihološko značenje situacije i mijenjati p o n a š a n j e p o j e d i n c a . C a t t e l l i h s t o g a n a z i v a modulatorima. Istraživanjima s t r u k t u r e različitih s t a n j a i r a s p o l o ž e n j a u t v r đ e n o j e d o d a n a s više od deset r a z l i č i t i h f a k t o r a ( C a t t e l l , 1973a) m e đ u k o j i m a s u s t r e s , d e p r e s i j a , u m o r i o p ć a uzbuđenost a u t o n o m n o g živčanog sustava.
Rast i razvoj ličnosti R a s t i razvoj ličnosti su p r e m a r e z u l t a t i m a Cattellovih istraživanja rezul t a t u t j e c a j a , nasljeđa i okoline i t o u p r v o m r e d u učenja. U s t v a r i , C a t t e l l se u istraživanju r a s t a i razvoja ličnosti interesira za dvije velike g r u p e p r o b l e m a i pitanja. J e d n u g r u p u čine pitanja i p r o b l e m i vezani za utvrđivanje determi nanti r a z v o j a i r a s t a l i č n o s t i , a d r u g u č i n e p i t a n j a r a z v o j a strukture ličnosti. Za Cattella j e p o s e b n o k a r a k t e r i s t i č n o d a j e o p i s a o m e t o d e za u t v r đ i v a n j e kvantitativnog doprinosa nasljeđa i učenja r a z v o j u l i č n o s t i i d a se u cijeloj toj problematici koristi p r e t e ž n o m u l t i v a r i j a t n i m m e t o d a m a istraživanja. Genetičku k o m p o n e n t u razvoja ličnosti o d n o s n o pojedinih izvornih osobi n a m o ž e se izdvojiti i i z m j e r i t i uz p o m o ć t a k v i h m a t e m a t i č k o - s t a t i s t i č k i h p o s t u p a k a k a o š t o j e M u l t i p l a A p s t r a k t n a A n a l i z a V a r i j a n c e ( M A V A ) k o j u je p r o n a š a o Cattell i koju on koristi zajedno s d r u g i m suradnicima (Cattell, 1960, 1965b). O v a s e a n a l i z a p r i m j e n j u j e n a m j e r e n j a s l i č n o s t i b l i z a n a c a i n e b l i z a n a c a k o j i s u o d r a s l i z a j e d n o u v l a s t i t o j o b i t e l j i ili r a z d v o j e n o u o b i t e l j i m a u k o j i m a su bili a d o p t i r a n i . Analizom se m o g u u t v r d i t i p r o p o r c i j e indivi dualnih varijacija u nekoj izvornoj osobini koje su povezane s genetičkim razlikama i proporcije varijacija koje su povezane s-okolinom i varijacijama okoline. MAVA o m o g u ć u j e i u t v r đ i v a n j e k o r e l a t i v n o s t i i z m e đ u utjecaja gene tičkih faktora i faktora okoline kao i interakciju jednih i drugih determinanti l i č n o s t i ili p o j e d i n i h o s o b i n a ( C a t t e l l i d r u g i , 1955; C a t t e l l i d r u g i 1957). 445
C a t t e l l (1973b) s m a t r a d a t r e b a u t v r d i t i z a j e d n i č k i u t j e c a j n a s l j e đ a i okoli ne n a razvoj ličnosti i p r o m a t r a t i j e d n e i druge d e t e r m i n a n t e zajedno. Stoga o n t a k a v utjecaj nastoji p r o u č a v a t i u vezi sa s v a k o m i z v o r n o m o s o b i n o m ličnosti, ali p r o u č a v a t i i p o s e b a n u t j e c a j g e n e t i č k i h f a k t o r a i f a k t o r a o k o l i n e . Uspoređivanje ispitanika različitih starosti omogućuje d a se utvrdi utjecaj je dnih i drugih determinanti. Tako, na primjer, ako prije polaska u školu postoji u n e k o j o s o b i n i veći varijabilitet, a o n se s m a n j u j e t o k o m školovanja, p a se poslije p o n o v n o povećava, to može pružiti uvid o djelovanju okoline i nasljeđa na tu izvornu osobinu u različitim stadijima njena razvoja. Takve su analize vrlo složene zbog postojanja m e đ u o d n o s a jednih i drugih determinanti. P o d u t j e c a j e m Cattellovih koncepcija i m e t o d a razvila su se b r o j n a istra živanja o utjecaju nasljeđa i okoline u k o j i m a se koristi i bivarijatni i multi varijatni p r i s t u p istovremeno. Takva su, n a primjer, novija istraživanja o utje caju testosterona na razvoj mozga m u š k i h i ženskih organizama u toku embri onalnog razvoja odnosno na, tim mozgovnim razlikama uvjetovanih razlika u k a s n i j e m p o n a š a n j u i o s o b i n a m a ličnosti. T a k o se i s t r a ž u j u t e s t o s t e r o n o m uz rokovane razlike m e đ u spolovima n a području seksualnog ponašanja (Hart, 1972; H i t t i d r u g i , 1970; B e a c h , 1 9 7 1 ; M c C a n c e i d r u g i 1 9 7 3 ; E v e r i t t , (1972), n a p o d r u č j u a g r e s i v n o g p o n a š a n j a ( G r a y , 1 9 7 1 a ; P a y n e i S w a n s o n , 1970; V a n d e n b e r g , 1 9 7 1 ; K a a d a , 1972; M a t t o c k i M a c K i n n o n , 1975), s t r a š l j i v o g p o n a š a n j a ( A r c h e r , 1 9 7 1 ; B e a t t y i B e a t t y , 1970; P f a f f i Z i g m o n d , 1 9 7 1 ; B r o a d h u r s t , 1975; G r a y , 1976; S t e w a r t i d r u g i , 1975). Cattell je s a m istražio razvojne trendove pojedinih faktora u r a s p o n u od 11 d o 23 g o d i n e i t o f a k t o r a a v a n t u r i z m a ( H ) i s n a g e e g a (C) k o j i p o k a z u j u u t o m r a s p o n u p o r a s t i f a k t o r a s k l o n o s t i k r i v n j i ( O ) , s u m n j i č a v o s t i (L) k o j i u t o m i n t e r v a l u p o k a z u j u p a d ( S e a l y i C a t t e l l 1966). Jedan od vrlo interesantnih rezultata istraživanja odnosa između nasljeđa i okoline jest da su korelacije između varijabli nasljeđa i varijabli okoline naj č e š ć e n e g a t i v n e . N a o s n o v i t o g a C a t t e l l j e p o s t a v i o zakon prisile na biosocijalni prosjek. T o z n a č i d a s e okolina sistematski suprotstavlja izražavanju i razvoju genetičkih varijacija i razlika. Društvo vrši pritisak na genetički različite poje dince da se konformiraju sa socijalnim prosjekom. Tako, na primjer, prirodno d o m i n a n t n i j a ili p r i r o d n o a g r e s i v n i j a o s o b a b i v a o d s t r a n e d r u š t v a p o t i c a n a n a veću submisivnost o d n o s n o n a m a n j u agresivnost i slično. Učenje,
ličnosti
Razvoj i formiranje ličnosti p o d d o m i n a n t n i m je utjecajem kustva pojedinca. Učenja ličnosti i m a više različitih vrsta.
u č e n j a i is
Klasično uvjetovanje ili kondicioniranje Pavlovljevog tipa jest jedna vrsta u č e n j a ličnosti. P o d u t j e c a j e m t a k v o g k o n d i c i o n i r a n j a razvijaju se i n a s t a j u brojne osobine ličnosti. W a t s o n i njegovi suradnici su to najbolje pokazali svojim p o k u s o m k o n d i c i o n i r a n j a emocija. E m o c i j e su, o s i m nekoliko u r o đ e n i h reakcija n a o d r e đ e n e podražaje, n a u č e n i oblici reagiranja i to kroz proces klasičnog uvjetovanja. Druga vrsta učenja koja j e važna za učenje ličnosti jest instrumentalno uvjetovanje ili operantno ljetovanje, koje je otkrio i proučio Skinner. Tu su najefikasnije nagrade p o m o ć u kojih su ponašanje najlakše modificira, obliku j e i d o v o d i p o d k o n t r o l u n a g r a d a o d n o s n o p o s l j e d i c a (vidi S k i n n e r o v u t e o r i j u ličnosti). 446
Osim tih dviju vrsta u č e n j a koje su u psihologiji poznate otprije Cattell r a z l i k u j e j o š j e d n u , t r e ć u v r s t u č e n j a , k o j u n a z i v a integrativnim učenjem. Ova je vrsta učenja u učenju ličnosti, p r e m a njegovu mišljenju, najvažnija. Integrativno učenje jest učenje takvog ponašanja p o m o ć u kojeg bivaju zado voljeni različiti motivi koji postoje u nekoj situaciji. Dakle, u m j e s t o zadovolje n j a j e d n o g m o t i v a ili n a g o n a k a k o j e t o s l u č a j k o d k l a s i č n o g i i n s t r u m e n t a l n o g uvjetovanja, integrativnim učenjem bivaju zadovoljeni brojni motivi i nagoni t a k o d a se u č e n j e m takvog p o n a š a n j a postiže m a k s i m u m zadovoljenja koji je moguć u nekoj situaciji. To učenje Cattell ovako opisuje: Učenje integracije je » . . . u č e n j e j e d n e h i j e r a r h i j e ili k o m b i n a c i j e o d g o v o r a k o j a ć e d a t i m a k s i m a l n u s a t i s f a k c i j u ličnosti kao cjelini, a ne samo jednom jedinom nagonu. Ono što, između ostalog, najviše razlikuje ljudsko p o n a š a n j e od životinjskog je to s u s p r e z a n j e i s u b o r d i n a c i j a j e d n o g n a g o n a d a bi se postiglo zadovoljenje m n o gih n a g o n a - k o n t r o l a i m p u l s a u i n t e r e s u veće i u d a l j e n i j e satisfakcije cijele ličnosti« ( C a t t e l l , 1965a). Većina p s i h o l o g a koji se b a v e p r o u č a v a n j e m u č e n j a rekla bi, v j e r o j a t n o , da taj treći oblik u č e n j a p r e d s t a v l j a s a m o j e d n u f o r m u u č e n j a n a g r a d a k a o što je to slučaj kod i n s t r u m e n t a l n o g učenja i d a se n a n j u m o ž e svesti. Cattell n a g l a š a v a , m e đ u t i m , v a ž n o s t s a t i s f a k c i j e o d r e đ e n i h s t r u k t u r a l i č n o s t i ili c i j e l e l i č n o s t i . T o j e o s o b i t o u v e z i s a sentimentom o sebi k o j e g i m a s v a k i p o j e d i n a c i koji traži zadovoljenje. Razlika i z m e đ u n e p o s r e d n o g zadovoljavanja j e d n o g n a g o n a i z a d o v o l j a v a n j a cijele ličnosti p o d s j e ć a n a F r e u d o v u razliku i z m e đ u primarnog zadovoljenja na osnovi načela ugode i sekundarnog zadovoljenja na osnovi načela realnosti. U č e n j e l i č n o s t i j e d o m i n a n t n o u p r o c e s u f o r m i r a n j a r a z v o j a i r a s t a lič nosti p r e m a rezultatima Cattella i njegovih suradnika. Istraživanja djelovanja nasljeđa i djelovanja okoline p o k a z u j u , m e đ u t i m , d a j e taj utjecaj različit k o d r a z l i č i t i h o s o b i n a , l i č n o s t i . T a k o , n a s l j e đ e u v e ć o j m j e r i o d r e đ u j e t a k v u »oso binu sposobnosti« kakva je inteligencija. M e đ u t i m , genetički utjecaj n a neurot : z a m ( S l a b o s t E g a — f a k t o r C) j e d v o s t r u k o m a n j i n e g o l i n a i n t e l i g e n c i j u . N i z d r u g i h o s o b i n a l i č n o s t i v e ć i m s u ili p r e t e ž n i m d i j e l o m r e z u l t a t u t j e c a j a okoline, a s a m o manjim dijelom rezultat utjecaja nasljeđa. Jedna procjena, koju su učinili na osnovi m a t e m a t i č k i h i statističkih analiza Cattell i njegovi suradnici, p o k a z u j e da je o k o dvije trećine ličnosti d e t e r m i n i r a n o o k o l i n o m a s a m o j e d n a t r e ć i n a n a s l j e đ e m ( H u n d l e b y i d r u g i , 1965). N a s l j e đ e igra ulogu i k o d učenja, j e r o n o d e t e r m i n i r a utjecaje koje će oko lina i m a t i n a p o j e d i n c a i p r e m a t o m e , n a p r o c e s u č e n j a . T o se vidi n a p o d r u č j u m a t u r a c i j e ili s a z r i j e v a n j a o r g a n i z m a . M a t u r a c i j a u t j e č e n a u č e n j e i d e t e r m i nira što će biti n a u č e n o u pojedinim fazama razvoja. Ono, osim toga, pruža g e n e t i č k u b a z u za učenje bez koje u č e n j a n e m a . Za f o r m i r a n j e ličnosti važne su prve godine života i ličnost se formira p r i j e s e d m e g o d i n e , ali s e n j e n r a z v o j n a s t a v l j a d a l j e u k a s n i j o j d o b i . C a t t e l l j e za p r a ć e n j e t o g r a z v o j a s t v o r i o b r o j n e t e s t o v e za d j e c u p r e d š k o l s k e d o b i p a sve d o o d r a s l e d o b i i f a k t o r s k o m a n a l i z o m p o k a z a o p o s t o j a n j e istih f a k t o r a u r a z l i č i t i m s t a d i j i m a r a z v o j a . T a k o s u m o t i v a c i o n e k o m p o n e n t e ili f a k t o r i u t v r đ e n i k o d o d r a s l i h l j u d i i k o d d j e c e ( C a t t e l l i d r u g i , 1964). Cattell poklanja p u n u pažnju istraživanju kompleksnosti rasta i razvoja. O n o š t o j e n a u č e n o ili s t e č e n o u j e d n o j fazi p o s t a j e i n t e g r a l n i d i o l i č n o s t i i n j e n e s t r u k t u r e i u t j e č e n a u č e n j e u n e k o j k a s n i j o j fazi. U č e n j e l i č n o s t i j e prema tome: »multidimenzionalna promjena kao odgovor na multidimenzio-
447
n a l n u situaciju«. To znači d a pojedinac reagira n a složene situacije t a k o da t o u t j e č e n a r a z l i č i t e d i j e l o v e l i č n o s t i . U č e n j e l i č n o s t i ili p o n a š a n j a n i j e , p r e m a tome, učenje asocijacija između pojedinačnih podražaja i pojedi načnih odgovora.
Primjena i validacija Cattellova faktorska teorija ličnosti toliko je povezana s empirijskim istraživanjem da n e m a g o t o v o ni j e d n o g n j e n o g dijela koji nije empirijski v a l i d i r a n ili p r o v j e r e n . T o p r o i z l a z i iz o p ć e C a t t e l l o v e s t r a t e g i j e z n a n s t v e n o -istraživalačkog r a d a u k o j e m s u i i n d u k t i v n e i d e d u k t i v n e faze u s k o i neodje ljivo p o v e z a n e s e m p i r i j s k i m istraživanjima. Z b o g toga, o s i m m o ž d a S k i n n e r o ve biheviorističke teorije ličnosti, n e postoji ni j e d n a teorija koja j e toliko provjeravana i koja ima toliku empirijsku p o d r š k u kao što i m a Cattellova. O g r o m a n b r o j i s t r a ž i v a n j a iz k o j i h j e p r o i z a š l a C a t t e l l o v a f a k t o r s k a teorija ličnosti lociran je n a m n o g i m p o d r u č j i m a psihologije k a o š t o se, m e đ u ostalim, proučavanja u socijalnoj psihologiji, patopsihologiji, kliničkoj psiho logiji, p s i h o l o š k o j genetici, dječjoj psihologiji, psihologiji p r o f e s i o n a l n e orijen tacije i druga. Osnovu Cattellove faktorske psihologije ličnosti kao i osnovu istraživanja na tim b r o j n i m područjima psihologije čine multivarijatna istraživanja i to u p r v o m r e d u faktorska analiza. Ta metodologija je p o svom k a r a k t e r u norma tivna i nomotetička i zbog toga cjelokupna s t r u k t u r a Cattellove teorije ima n o m o t e t i č k i k a r a k t e r . T a k a v k a r a k t e r , m o g l o bi se činiti, p r e d s t a v l j a o d r e đ e n u p r e p r e k u za njenu p r i m j e n u n a o n i m p o d r u č j i m a u kojima su ipsativni podaci i idiografički pristup dominantni. T a k v o je područje kliničke psihologije. Međutim, nomotetička istraživanja i nomotetički k a r a k t e r Cattellove psiholo gije ličnosti ne p r e d s t a v l j a j u sva njegova istraživanja. F a k t o r s k a analiza, sa svojim tehnikama k a o što su P-tehnika i Q-tehnika kao i druge modifikacije, o m o g u ć u j e p r o u č a v a n j e p o j e d i n c a i f a k t o r a njegova p o n a š a n j a o d n o s n o nje gove ličnosti. Cattell i njegovi suradnici koriste tu tehniku faktorske analize i k o m b i n i r a n o s ostalim t e h n i k a m a i p o s t u p c i m a dolaze d o novih otkrića i k o n c e p c i j a koje s t v a r a j u sasvim d r u g u sliku m n o g i h p o d r u č j a s u v r e m e n e psi hologije. Ta istraživanja otkrivaju multidimenzionalni k a r a k t e r pojava, pro m j e n a i p o n a š a n j a pojedinca koji bez faktorske analize n i k a d a n e bi bio otkri ven. Rezultati p o k a z u j u koliko je slika koju daju bivarijatna istraživanja n a p o d r u č j u ličnosti i ponašanja čovjeka iskrivljena i pojednostavnjena o d n o s n o netočna. Multidimenzionalna istraživanja pokazuju sasvim drugu p a n o r a m u i čovjeka i ličnosti i okoline i m e đ u s o b n o g utjecaja čovjeka i okoline. T a k o se n e m o ć i n e a d e k v a t n o s t bivarijatnog p r i s t u p a vrlo j a s n o ističe. Ovdje ć e m o se ograničiti n a prikazivanje svega nekoliko istraživanja u ko j i m a d o l a z i d o k o r i š t e n j a f a k t o r s k e ili m u l t i v a r i j a t n e a n a l i z e a k o j a s u u v e z i s Cattellćvom teorijom ličnosti. Socijalna
psihologija
Razvoj pojedinca i ličnosti nije ovisan s a m o o neposrednoj okolini poje dinca s k o j o m on stupa u direktni k o n t a k t , već i o široj k u l t u r n o j , društvenoj okolini pojedinca. Ta šira okolina u kojoj se nalaze brojni p o d a c i dovest će do 448
f o r m i r a n j a n e k i h o b i l j e ž j a k o j a ć e b i t i p r i s u t n a k o d s v i h ili v e ć i n e č l a n o v a n e k e s o c i j a l n e ili k u l t u r n e s r e d i n e . Z b o g t o g a , p r e m a C a t t e l l o v o j h i p o t e z i , p o jedine g r u p e i m a j u svoja obilježja k a o što svaki pojedinac i m a svoja. O n o što j e z a p o j e d i n c a l i č n o s t , t o j e k o d p o j e d i n e g r u p e sintalitet. Sintalitet je skupi n a o b j e k t i v n o i o p e r a c i o n o d e f i n i r a n i h d i m e n z i j a k o j e se k o r i s t e za deskripci ju neke grupe pojedinaca. Zadatak je psihologa koji proučavaju ličnost u okviru sociokulturnih utjecaja da pruži p o d a t k e o sintalitetu g r u p e kojoj pojedinac p r i p a d a j e r taj s i n t a l i t e t u t j e č e n a p o n a š a n j e p o j e d i n c a (Cattell, 1948b). I z m e đ u s i n t a l i t e t a g r u p e i ličnosti p o j e d i n c a p o s t o j i i n t e r a k c i j a i z a t o j e p o t r e b n o p o z n a v a t i nji hovu interakciju. Na razvoj i formiranje ličnosti djeluju brojne socijalne institucije kao što su obitelj, škola, z a n i m a n j e , vršnjaci, nacija, politička s t r a n k a , religija itd. Njihov utjecaj n a p o j e d i n c a može biti izražen na tri načina. Prvi je d a d r u š t v o p r e k o s v o j i h i n s t i t u c i j a n a m j e r n o p o k u š a v a s t v o r i t i ili r a z v i t i o d r e đ e n e k a r a k teristike kod pojedinca koji to d r u š t v o čine. Drugi je način da situacioni i ekološki faktori proizvode učinke i formiraju ličnost o n a k o kako to nije bila n a m j e r a društva. Treći je način d a pojedinac s a m nastoji izmijeniti karakte ristike svoje ličnosti kroz s a m o a k t i v n o s t da bi m o g a o zadovoljavati motive koji su m u važni. Z b o g toga s u n e o p h o d n e d i m e n z i j e i i n s t r u m e n t i s k o j i m a će se m o ć i mjeriti utjecaj pojedinih socijalnih institucija. Zato faktorska analiza pred stavlja m e t o d o l o g i j u k o j a j e n e o p h o d n a i za istraživanje g r u p n o g sintaliteta k a o što je n e o p h o d n a za p r o u č a v a n j e individualne ličnosti. Cattell i njegovi s u r a d n i c i izvršili s u čitav niz i s t r a ž i v a n j a sintaliteta različitih g r u p a (Cattell i W i s p e , 1948; C a t t e l l i d r u g i , 1953). U tim su istraživanjima utvrđeni prvi faktori grupnog sintaliteta kao što su faktor ekstravertirane reaktivnosti n a p r a m a povučenosti, faktor informi rane, realističke relaksiranosti n a p r a m a marljivosti i rigidnoj agresivnosti, t a k t o r k r e p k e i sigurne svrhovitosti n a p r a m a s m e t e n o j n e a d a p t i r a n o s t i . Po m o ć u ovih d i m e n z i j a i m j e r n i h i n s t r u m e n a t a m o g l o se, z a t i m , u t v r đ i v a t i razli k e i z m e đ u s i n t a l i t e t a p o j e d i n i h g r u p a . T a k o j e C a t t e l l (1949) u t v r d i o d e s e t dimenzija koje se m o g u koristiti za opisivanje sintaliteta pojedinih nacija od kojih su se o s a m pokazali k o r i s n i m u kasnijim istraživanjima. To su faktori veličine, k u l t u r n o g pritiska, prosvijećenog bogatstva, p r o m i š l j e n e marljivosti, k r e p k o g i tvrdoglavog reda b u r ž o a s k o g filistinizma, budizma-mongolizma, k u l t u r n e i n t e g r i r a n o s t i i m o r a l a ( C a t t e l l i A d e l s o n , 1950; C a t t e l l , 1953; C a t t e l l i G o r s u c h , 1965). Odnos između g r u p n o g sintaliteta i pojedinačne ličnosti Cattell je opisao u j e d n o m t e o r i j s k o m č l a n k u i u t v r d i o d a taj odnos p o s r e d u j u varijable g r u p n e s t r u k t u r e o d k o j i h j e n a j v a ž n i j a socijalna uloga k o j a d i r e k t n o u t j e č e n a f o r m i r a n j e l i č n o s t i p o j e d i n c a , a p r o i z l a z i iz s i n t a l i t e t a g r u p e k o j o j t a j p o j e d i n a c p r i p a d a . J e d n u g r u p u d i m e n z i j a s i n t a l i t e t a g r u p e p r e d s t a v l j a dinamička ka rakteristika grupe. Te dimenzije Cattell naziva sinergijama grupe. Karakteristike svake grupe m o g u ć e je, p r e m a tome, mjeriti i izražavati f a k t o r i m a ili d i m e n z i j a m a s i n t a l i t e t a . T e j e p o d a t k e m o g u ć e o n d a u n i j e t i u j e d n a d ž b u specifikacije u kojoj postoje podaci o g r u p n i m sinergijama i karak teristikama pojedinca. Multidimenzionalna istraživanja kultura i društava uz korištenje faktorske analize p o k a z a l a su d a se o d n o s i i z m e đ u p o j e d i n c a i njegove ličnosti i k a r a k t e 29
Fulgosi: Psihologija ličnosti
449
ristika grupe kao i m e đ u s o b n i utjecaji m o g u istraživati daleko preciznije i potpunije nego što je to bio slučaj ranije. Takvim su istraživanjima obuhvaće ni procesi socijalizacije, utjecaji obitelji n a formiranje p o j m a o sebi ( P a r s o n s , 1955; S e c o r d i B a s k m a n 1964), o b i t e l j i k a o m e d i j a t o r a s o c i j a l n i h , k u l t u r n i h i e p o h a l n i h u t j e c a j a ( L e s l i e , 1967), s t r u k t u r a o b i t e l j i ( T r i a n d i s i d r u g i , 1 9 7 3 ; H e r r m a n n i d r u g i , 1975). U t i m j e i s t r a ž i v a n j i m a č e s t o u t v r đ i v a n a d i m e n z i j a ili f a k t o r » D e m o k r a t s k a naprama A u t o k r a t s k o j atmosferi«, ali su u t v r đ e n i i drugi faktori sintali t e t a o b i t e l j i k a o : P o p u s t l j i v o s t prema Nonšalantnosti, Intelektualnost naprama N e i n t e l e k t u a l n o s t i , O s o b n a p r i l a g o đ e n o s t naprama Nepostojanju osobne p r i l a g o đ e n o s t i , P r i h v a ć a n j e naprama O d b a c i v a n j u , S t r o g o s t naprama Ležer n o s t i , S v a d l j i v o s t naprama N e p o s t o j a n j u t r v e n j a , L a k t a š e n j e naprama Nelaktašenju. Istraživane s u i posljedice pojedinih obiteljskih sintaliteta k a o i poje dine dimenzije sintaliteta. Brojna su istraživanja uz korištenje faktorske analize stavova, n o r m i i p r a k s e o d g a j a n j a d j e c e ( C o a n , 1966; H e r r m a n n i S t a p f , 1 9 7 1 ; S t a p f , 1 9 7 3 ; S t a p f i d r u g i , 1972). B e c k e r j e p o n u d i o i j e d a n m o d e l s t a v o v a r o d i t e l j a s t r i o r t o g o n a l n e d i m e n z i j e : O g r a n i č a v a n j e naprama Dozvoljavanju, Toplina naprama N e p r i j a t e l j s t v u , M i r n a r e z e r v i r a n o s t naprama E m o c i o n a l n o j zapletenosti (Bec k e r , 1964). E y f e r t h j e p o k a z a o d a s e t a j m o d e l m o ž e s m a t r a t i d o k a z a n i m u b r o j n i m i s t r a ž i v a n j i m a ( E y f e r t h , 1966). Istraživan j e i utjecaj m a j k i n a razvoj ličnosti djeteta (hospitalizam i anaklitička depresija) itd. Ova f a k t o r s k a istraživanja dovela s u d o toga d a su se ranije teorije i shvaćanja n a t o m p o d r u č j u p o k a z a l a k a o nezadovoljavajuća i m o r a l a s u biti modificirana. Utjecaj obitelji n a članove je multivarijatan i treba ga istraživati takvim načinom i postupcima. Interesantno je spomenuti da ova istraživanja nisu potvrdila F r e u d o v o učenje o E d i p o v o m k o m p l e k s u i konfliktu i defanzivnoj identifikaciji sinova s očevima. Ogroman je utjecaj i korištenje multivarijatnih istraživanja i faktorske analize i n a drugim p o d r u č j i m a socijalne psihologije. To su u p r v o m redu istraživanja ličnosti u o d n o s u n a utjecaj malih grupa kao i ponašanje u m a l i m g r u p a m a , istraživanja p r o c e s a interakcije različitih ličnosti i druga. Mullivarijatna
psihopatologija
Korištenje faktorske analize na području istraživanja u psihopatologiji pokazuje se svakim d a n o m sve opravdanije i pridonosi radikalnim p r o m j e n a m a tradicionalnih shvaćanja na t o m području. Stoga nije č u d n o d a je broj takvih istraživanja posljednjih godina narasao velikom brzinom. Zahvaćena su vrlo različita p o d r u č j a u n u t a r psihopatologije i kliničke psihologije. Utvrđuju se f a k t o r s k e v a r i j a b l e i d i m e n z i j e n e o p h o d n e za klasifikaciju, tipovi varijabli koje su od značaja, tehnike i instrumenti za mjerenje tih varijabli, odnosi između pojedinih varijabli i terapeutskih ishoda, uloga faktorskih varijabli u dijagnosticiranju, o p e r a c i o n o formuliranje s i n d r o m a i njihovo m j e r e n j e itd. Utvrđeni su odnosi između izvornih osobina ličnosti i s i m p t o m a u psiho zama. Te osobine ličnosti djeluju kao modifikatori patoloških s i m p t o m a i zbog toga su neophodni u dijagnostici i prognostici. Utvrđeno je, nadalje, da je obrazac organiziranosti pojedinih varijabli ličnosti važniji za razumijevanje patoloških stanja od poznavanja statusa na pojedinoj varijabli. Multivarijatni 450
pristup daleko je superiorniji klasičnom bivarijatnom. Utvrđena je faktorska s t r u k t u r a s i m p t o m a , a p r o u č a v a j u se n a taj n a č i n i s i n d r o m i . Cattell s m a t r a da podrijetlo psihopatoloških poremećaja ličnosti treba tražiti u n a s l j e đ e n i m k o n s t i t u c i j a m a k o j e p o j e d i n c a p r e d i s p o n i r a j u za doživ ljavanje konflikata i o s o b n i h t r a u m a . Razvoj patološkog ponašanja Cattell objašnjava svojim m o d e l o m konflikta. P r e m a t o m m o d e l u n e k i n a g o n ili n a g o n i b i v a j u p o d s t a k n u t i i a k t i v i r a n i a z a t i m b l o k i r a n i . P o j e d i n a c n a s t o j i p r o b i t i t u b l o k a d u , ali m u t o n e u s p i j e v a i o n s e m o r a o d r e ć i c i l j a k o j i m o ž e t a j n a g o n ili n a g o n e z a d o v o l j i t i . T a k o n a s t a j e s t a n j e k o n f l i k t a u k o j e m s e j a v l j a a n k s i o z n o s t ( u z n e m i r e n o s t ili t j e s k o ba). Posljedica toga je f o r m i r a n j e n e u r o t s k i h s i m p t o m a . Intenzitet konflikta m o ž e se izmjeriti i n u m e r i č k i izraziti k a o što s m o t o prije opisali. W i l l i a m s j e (1959) i s p i t i v a o d i j a g n o s t i č k u v a l j a n o s t t a k o m a t e m a t i č k i izraženog konflikta k o d m e n t a l n i h pacijenata i zdravih k a o i odnos t a k o utvr đenog intenziteta konflikta s p r o c j e n a m a konflikta koje su davali psihijatri. Indeks intenziteta konflikta bio je uspoređen i s ljestvicom za ispitivanje s l a b o s t i e g a u C a t t e l l o v o j b a t e r i j i 16 P . F . U t v r đ e n o j e d a taj i n d e k s i n t e n z i t e t a k o n f l i k t a k o d p o j e d i n c a d o b r o dist i n g v i r a p a c i j e n t e o d nepacijenata, da je povezan s psihijatrijskim procjenama konflikta i d a je povezan s i n d e k s o m slabosti ega u s p o m e n u t o j ljestvici. Cattellov pristup p r o u č a v a n j u n a području kliničke psihologije i psihopa tologije sasvim je drugačiji od klasičnih kliničkih p r i s t u p a F r e u d a k a o i od s u v r e m e n i h p r i s t u p a Rogersa i Kellyja. Njihove teorije ličnosti i teorije pato l o š k o g p o n a š a n j a r e z u l t i r a l e s u iz k o n t a k a t a s i n d i v i d u a l n i m k l i n i č k i m s l u č a jevima i pacijentima. Cattellova se teorija ličnosti i shvaćanje p a t o l o š k o g po našanja temelji n a p r o u č a v a n j u velikih grupa n o r m a l n i h osoba objektivnim t e s t o v i m a ili s t r u k t u r i r a n i m t e s t o v i m a . N a t a j n a č i n o n u t v r đ u j e f a k t o r s k e osobine n o r m a l n i h ljudi, a o n d a u s p o r e đ u j e pacijente s n o r m a l n i m a . T a k v o m su strategijom istraživanja u t v r đ e n e brojne razlike. t'aktorski
obrazac
neuroticizma
na bazi
upitnika
C a t t e l l o v u p i t n i k z a m j e r e n j e Š e s n a e s t F a k t o r a L i č n o s t i (16 P . F u p i t n i k , C a t t e l l i E b e r , 1966) m n o g o j e k o r i š t e n z a u t v r đ i v a n j e k l i n i č k o g p r o f i l a i z a u t v r đ i v a n j e j e d n a d ž b i s p e c i f i k a c i j e k o d p o j e d i n i h s k u p i n a p a c i j e n a t a ili s i n d r o m s k i h skupina. T a k o su utvrđeni faktorski profili za s i n d r o m s k e grupe anksioznih histerika, opsesivaca, konverzivnih histerika, homoseksualaca, a l k o h o l i č a r a , k r i m i n a l a c a , u ž i v a o c a d r o g a i d r u g i h ( C a t t e l l , 1973, C a t t e l l i d r u gi 1970). Takvim su istraživanjima u t v r đ e n e i razlike između faktorskog profila n e u r o t i k a i o p ć e p o p u l a c i j e ( C a t t e l l i S c h e i e r , 1961) k a k o u t e r m i n i m a f a k t o r a p r v o g t a k o i u t e r m i n i m a f a k t o r a d r u g o g r e d a ( s l i k a 1 i 2). I z s l i k e 1. v i d i s e d a s e n e u r o t i c i s v i h t i p o v a u z e t i z a j e d n o r a z l i k u j u o d n o r m a l n e populacije na nizu faktora prvog reda. T a k o neurotici k a o cjelina i m a j u s l a b u s n a g u e g a (C — f a k t o r ) , n i s k u d o m i n a n t n o s t ( E — ) , n i s k u s u r g e n t n o s t (F — ) , n i s k u t r e k c i j u ( H — ) , v i s o k u p r e m z i j u (I + ) v i s o k u p r o t e n z i j u ili p r o j e k t i v n u o b r a n u ( L + ) , v i s o k i a u t i z a m ( M - f ) , v i s o k u s k l o n o s t k r i v n j i (O + ) i v i s o k u e r g i č k u n a p e t o s t ( Q - f ) , t j . v i š e n e o s l o b o đ e n o g i n e z a d o v o l j e n o g nagona. P r e m a t o m e , oni se razlikuju od n o r m a l n i h n a o s a m o d šesnaest f a k t o r a l i č n o s t i k o j e m j e r i s p o m e n u t i u p i t n i k ( D e l h e e s i C a t t e l l , 1971). O s i m 4
451
tih velikih razlika p o s t o j e j o š i m a n j e koje su opet u s m j e r u slabije prilago đ e n o s t i n e u r o t i k a . T o s u s l a b i j e r a z v i j e n i s u p e r e g o (G — ) i s l a b i j e r a z v i j e n i s e n t i m e n t o s e b i (Q3—). S v e s u t e r a z l i k e i z r a ž e n e n a s t e n s k a l i o d 10 j e d i n i c a p a se m o ž e vidjeti kolika su t o o d s t u p a n j a od normale. S l a b o s t e g a k o d n e u r o t i k a s i g u r n o j e p o z n a t a k l i n i č a r i m a . O s o b a s a sla b i m e g o m lako se u z n e m i r u j e , podložna j e vlastitim raspoloženjima, neurotičk o m z a m a r a n j u , n e m o ž e postići realističan izraz svojih n a g o n a i osigurati njihovo stalno zadovoljavanje. Niski C imaju alkoholičari, homoseksualci, uživaoci droga, psihopati, psihotičari i drugi. Slabost ega povezana je i s a n k s i o z n o š ć u k a k o j e t o u t v r đ e n o n a osnovi povezanosti, i z m e đ u C— i fakto r a g e n e r a l n e a n k s i o z n o s t i ( f a k t o r U.I. 24).
55 -prosjek
populacije S l i k a 1.
Druga važna karakteristika neurotizma je nizak faktor E, odnosno faktor d o m i n a c i j e . Psihopati, za razliku o d n e u r o t i k a , i m a j u taj f a k t o r visoko zastup l j e n u n j i h o v o m f a k t o r s k o m p r o f i l u l i č n o s t i . N i z a k E — ili s u b m i s i v n o s t k o d n e u r o t i k a v j e r o j a t n o j e u vezi s n j i h o v i m č e s t i m n e u s p j e s i m a i socijalnim neodobravanjem kao i gubitkom samopouzdanja. Osobe s visokim E faktorom m a n j e s u s k l o n e p r o j e k c i j i š t o j e dalja k a r a k t e r i s t i k a n e u r o t i k a (to j e visoki L u p r o t e n z i j i ili p r o j e k t i v n o j o b r a n i ) . S u b m i s i v n o s t i d e s u r g e n c i j a ( E — i F — ) o s o b i t o su k o r i s n i za razlikovanje n e u r o t i k a i p s i h o p a t a , j e r ovi drugi i m a j u E -f- i F - f . E f a k t o r d o m i n a n t n o s t i - s u b m i s i v n o s t i k o r i s t a n j e i z a r a z l i k o v a n j e pojedinih grupa neurotika. S v a o v a t r i f a k t o r a C, E i F s u p o s v o m p o r i j e k l u v i š e d e t e r m i n i r a n a nasljeđem. F a k t o r i I, O i Q , t j . p r e m z i j a , s k l o n o s t krivnji i ergička n a p e t o s t t a k o đ e r dobro razlikuju neurotike od normalnih. Natprosječnost neurotika u faktoru I ili p r e m z i j i z n a č i d a p o k a z u j e e m o c i o n a l n u s e n z i t i v n o s t k o j a j e p r e v i š e zaštićena. Takve se osobe uvijek osjećaju »opljačkane«. F a k t o r i je determini r a n o k o l i n o m i o v i s i o n a č i n u o d g a j a n j a k o j e j e o m o g u ć a v a l o ili o h r a b r i v a l o popustljivost p r e m a s a m o m sebi i nisku samodisciplinu. 4
452
H faktor parmije n a p r a m a trekciji reprezentira sklonost situacionoj t j e s k o b n o s t i ili a n k s i o z n o s t i k a o i s n a g u p r i j e t n j e . S l i č n o j e i s f a k t o r o m s k l o n o s t i o s j e ć a n j u k r i v n j e (O f a k t o r ) . N e g a t i v n i p o l H f a k t o r a m j e r e n reaktivnošću a u t o n o m n o g sustava ima pozitivnu korelaciju s anksioznošću što ukazu je n a predispoziciju p r e m a plašljivosti. Q ili e r g i č k a t e n z i j a i n t e r p r e t i r a n j e k a o n e o s l o b o đ e n a n a g o n s k a e n e r g i j a . Ergička je napetost u nizu istraživanja bila u korelaciji sa seksualnim nago n o m što se poklapa s Freudovom teorijom da je seksualni nagon najvažnija k o m p o n e n t a n e o s l o b o đ e n i h n a g o n a ( D e l h e e s , 1975). 4
b S l i k a 2. Faktor M je faktor aucije. odnosno visoke subjektivnosti i zanemarivanja realnosti. Aucija nije identična shizofreničkom autizmu. Osoba kod koje je a u c i j a p r i s u t n a ili r a z v i j e n a n e m a p r a k t i č k i h p r e o k u p a c i j a , z a n e m a r u j e s i g u r nost i socijalne obaveze i apsorbirana je u vlastite misli. M faktor je središnji faktor prvog reda koji determinira faktor introverzije k a o faktor drugog reda. Za 0 valja reći da je to j e d a n od šest faktora prvog r e d a koji determiniraju faktor opće anksioznosti koji je istaknut u neurotizmu. O b r a z a c tih f a k t o r a ličnosti u n e u r o t i z m u različit j e o d o b r a s c a koji ti faktori imaju u psihotičara, osim faktora E — koji je zajednički i jednoj i dru goj s k u p i n i . S t o g a ovi faktori o m o g u ć u j u diferencijalnu dijagnozu. N a osnovi multidimenzionalnih faktorskih analiza n e u r o t i z m a može se, d a k l e , z a k l j u č i t i d a j e : a. n e u r o t i z a m v r l o s l o ž e n s l o m l i č n o s t i i d a b . a n k s i o z nost, iako je vrlo karakteristična za neurozu, objašnjava s a m o jedan dio varijance. 4
faktori
ličnosti
kod
neurotika
i
delinkvenata
Objektivni testovi ličnosti na osnovi kojih su u t v r đ e n i brojni faktori ličnosti, uvršteni u Cattellov Univerzalni Indeks, pokazali su na razlike u s t r u k t u r i l i č n o s t i i z m e đ u n e u r o t i k a i k r i m i n a l a c a . U t a b l i c i 2. p r i k a z a n i s u re453
zultati uspoređivanja ličnosti kriminalaca, normalnih i neurotika na faktorima ličnosti koji su utvrđeni n a osnovi objektivnih testova. T a b l i c a 2. Faktori
ličnosti
i razlike
između
kriminalaca,
Kriminalcinormalni Izvorna osobina U.1.16 U.1.22 U.1.23 U.1.24 U.1.25 U.1.26 U.1.28 U.1.32 U.1.33 U.L35
neurotika
i
normalnih
Kriminalcineurotici
Neuroticinormalni
Statistički značajne u korist
samosvijest emocionalna frustracija mobilizacija tjeskoba apatičnost egocentričnost rigidan superego ekstraverzija tvrdoglavost razočaranost
kriminalaca
kriminalaca normalnih normalnih normalnih normalnih normalnih kriminalaca
neurotika
razlike
normalnih neurotika normalnih neurotika normalnih normalnih normalnih
K a k o s e iz t a b l i c e 2 . v i d i , p o s t o j e b r o j n e s t a t i s t i č k i z n a č a j n e r a z l i k e u faktorima ličnosti između kriminalaca i normalnih kao i između neurotika i kriminalaca u t v r đ e n e n a osnovi objektivnih testova ličnosti. N a osnovi tih i d r u g i h i s t r a ž i v a n j a r a z j a š n j e n a s u m n o g a p i t a n j a iz g e n e z e n e u r o t i z n i a ( C a t t e l l i S c h e i e r , 1961) i k r i m i n a l n o g p o n a š a n j a . Promjene
u ličnosti
kao
rezultat
psihološke
terapije
C a t t e l l i R i c k e l s s u (1966) i s p i t i v a l i p r o m j e n e k o j e u f a k t o r i m a l i č n o s t i neurotika nastaju uslijed psihološke terapije. G r u p u neurotika sačinjavala su 128 i s p i t a n i k a k o j i s u p r o š l i p s i h o l o š k u t e r a p i j u i 54 i s p i t a n i k a neneurotika koji su činili k o n t r o l n u s k u p i n u . O b j e s u s k u p i n e ispitanika bile izjednačene po obrazovanju i prihodima. Neurotici i kontrolna skupina ispitani su Verbal n o m skalom anksioznosti, Baterijom objektivnih testova anksioznosti i Bate r i j o m o b j e k t i v n i h testova regresivnosti. T o znači da su u istraživanje bili u k l j u č e n i f a k t o r i U . I . 24 ( A n k s i o z n o s t ) i U . I . 23 ( R e g r e s i j a ) k o j i č i n e s r e d i š n j e faktore neurotizma. S k u p i n a n e u r o t i k a i s k u p i n a n o r m a l n i h bili su ispitivani svaka dva t j e d n a dok je trajala psihološka terapija neurotika. Rezultati su bili sljedeći: N e u r o t i c i s u pokazali statistički značajno sma njenje stupnja anksioznosti n a verbalnoj skali anksioznosti i u bateriji objek tivnih testova anksioznosti kao i statistički značajno smanjenje regresije u bateriji objektivnih testova regresije. Te razlike su utvrđene nakon dva tjedna terapije. K r o z isti v r e m e n s k i interval, n o r m a l n i n i s u pokazali n i k a k v e statisti čki značajne razlike n a s p o m e n u t i m testovima. Nakon šest tjedana i neurotici i normalni su imali smanjene rezultate u regresiji, ali j e s m a n j e n j e u n e u r o t i k a bilo z n a č a j n o veće negoli k o d n o r m a l n i h . 454
N a k r a j u terapije neurotici su ipak imali još uvijek veći s t u p a n j anksioz nosti od normalnih, iako su oba stupnja kod njih bila značajno niža u odnosu na početne. Dinamička
struktura
ličnosti
neurotika
i
delinkvenata
Osim već opisanih razlika u faktorskoj s t r u k t u r i izvornih osobina ličnosti n o r m a l n i h , n e u r o t i k a i d e l i n k v e n a t a , i s t r a ž i v a n j a p o k a z u j u d a p o s t o j e i razli ke u faktorskoj strukturi dinamičkih k o m p o n e n t i ličnosti kod tih ispitanika. Z a d a t a k j e m u l t i v a r i j a t n e a n a l i z e d a u t v r d i t o č k e i p o d r u č j a n a p e t o s t i u lič n o s t i m a n e u r o t i k a i delinkvenata da bi se n a to p o d r u č j e mogli u s m j e r i t i terapijski n a p o r i i da bi se konflikti u ličnosti t a k v i h p o j e d i n a c a riješili. T o znači d a t r e b a u t v r d i t i k o j e s u s n a g e u k o n f l i k t u , k o l i k o je s u p e r e g o j a k od n o s n o zahtijevajući, koliko je j a k ego itd. D i n a m i č k i r a č u n u kojeg su uključe n e m o t i v a c i o n e k o m p o n e n t e (kao id, ego, s u p e r e g o , i m p u l z i v n o s t , k o m p l e k s i ) zatim serija nagona (kao što su ergovi) i serija stečenih s e n t i m e n a t a (kao s e n t i m e n t i p r e m a d o m u , k a r i j e r i , religiji) k a o i konflikti i i n t e g r i r a n i i neintegrirani stavovi omogućuje takvo utvrđivanje k a r a k t e r a i intenziteta konflikta. T e s t A n a l i z e M o t i v a c i j e ( C a t t e l i i d r u g i , 1964) k a o i Š k o l s k i T e s t A n a l i z e M o t i v a c i j e ( C a t t e l l i d r u g i , 1968) p r e d s t a v l j a j u o b j e k t i v n e i v a l i d i r a n e i n s t r u m e n t e koji o m o g u ć u j u utvrđivanje d i n a m i č k e s t r u k t u r e ličnosti (Delhees, 1973, 1975). O v i m se t e s t o v i m a m j e r i deset f a k t o r a , o d toga 5 e r g o v a (nagona) i 5 senti menata. Istraživanja na s p o m e n u t i m g r u p a m a pokazala su da postoje razlike u d i n a m i č k o j s t r u k t u r i ličnosti m l a d i h d e l i n k v e n a t a i n o r m a l n i h . Te se razlike o d n o s e n a o n e d i n a m i č k e f a k t o r e k o j i u t j e č u n a s p r e m n o s t d a s e k o n f l i k t int e r n a l i z i r a i d a se r j e š a v a r e p r e s i j o m . T a k v a s u istraživanja p o k a z a l a d a je konflikt u delinkvenata rezultat m o r b i d n o g s e n t i m e n t a o sebi i s t r u k t u r e s u p e r e g a ( P i e r s o n i d r u g i , 1964). U v e z i s t i m u t v r đ e n e s u i n e k e z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e n e u r o t i k a i d e l i n k v e n a t a k a o š t o s u p o s t o j a n j e k o g n i t i v n e i di n a m i č k e n e s p o s o b n o s t i d a se razriješe životni p r o b l e m i (niska inteligencija i nedostatak upornosti), slične tendencije t e m p e r a m e n t a i postojanje dispozicija za p o v l a č e n j e m i b e s p o m o ć n o š ć u . T e su k a r a k t e r i s t i k e u r a n i j i m k l i n i č k i m r a z m a t r a n j i m a bile rijetko u z i m a n e u obzir. U t a b l i c i 3. p r i k a z a n e s u v r i j e d n o s t i p r o s j e č n i h i n t e n z i t e t a k o n f l i k a t a različitih vrsta kod različitih g r u p a delinkvenata u t v r đ e n e T e s t o m Motivacione Analize (MAT). T a b l i c a 3.
Grupa Mladi delinkventi Banditi Kradljivci
Karijera 6.0 7.0 5.5
Vrsta konflikta Superego Ja 9.0 6.0 6.0
9.0 7.5 7.5
Ukupni
Represirani strah
10.0 7.0 7.5
8.0 7.0 6.5
Napomena: p r o s j e k p o p u l a c i j e j e 5.5 S t e n s a , a s i g m a 2.0 S t e n s a . P o d a c i p r e m a S w e n e y u (1967) i Coffeltu. 455
Ispitivanja su pokazala da se d i n a m i č k a s t r u k t u r a delinkvenata razlikuje od normalnih i u motivacionim i u dinamičkim faktorima. Pojedini nagoni različito su izraženi u j e d n i h i d r u g i h (to su seks, društvenost, b o r b e n o s t , svadIjivost). I s t o t a k o p o s t o j e i razlike u s e n t i m e n t i m a (kao n a p r i m j e r p r e m a religiji, karijeri, d o m u ) . Postoje, nadalje, razlike u izmjerenoj razini n a g o n a i u konfliktu tih nagona. Organizacija
psihotičkih
simptoma
L o r r i njegovi suradnici proveli su j e d n o vrlo ekstenzivno istraživanje p s i h o t i č k i h s i m p t o m a ( L o r r , 1966; L o r r i d r u g i , 1963). I s p i t i v a n j e m s u b i l e o b u h v a ć e n e b o l n i c e u SAD, J a p a n u i E v r o p i . N a osnovi tih istraživanja razvi j e n je j e d a n i n s t r u m e n t za ocjenjivanje pacijenata poznat p o d i m e n o m Multidimenzionalna psihijatrijska ljestvica za hospitalizirane bolesnike (IMPS). F a k t o r s k a analiza velikog b r o j a s i m p t o m a koji su ocjenjivani n a t i s u ć a m a pa c i j e n a t a p o k a z a l a j e d a p o s t o j i d e s e t f a k t o r a p s i h i j a t r i j s k i h s i m p t o m a ili p r i marnih sindroma. Tih deset primarnih faktora psihijatrijske simptomatologije p r i k a z a n i s u u tablici 4. z a j e d n o s p r v a t r i s i m p t o m a koji i m a j u n a j v e ć u fakt o r s k u saturaciju s o d g o v a r a j u ć i m faktorima. (Treba imati n a u m u d a svaki p r i m a r n i faktor definira u prosjeku o k o deset simptoma.) T a b l i c a 4. Primarni Faktor 1. U z b u đ e n j e 2. P a r a n o i d n a projekcija 3. D e z o r i j e n t a c i j a 4. A n k s i o z n o samokažnjavanje 5. M o t o r i č k e s m e t n j e 6. N e p r i j a t e l j s k a ratobornost 7. R e t a r d a c i j a i apatija 8. G r a n d i o z n a ekspanzivnost 9. P e r c e p t i v n a distorzija 10. P o j m o v n a dezorganizacija
faktori
Multidimenzionalne
psihijatrijske
S i m p t o m i i veličina
ljestvice saturacije
u ž u r b a n i g o v o r .58, n e u m j e r e n g o v o r .58, p o v i š e n o r a s p o l o ž e n j e .50 k o n s p i r a t i v n e i d e j e .53, l j u d i g a k o n t r o l i r a j u .53, i d e j e o d n o s a .52 o s t a n j u .67, o g o d i n i .67, o d o b i .67 s a m o p r e z i r .80, s a m o o k r i v l j a v a n j e , .74 k r i v n j a i g r i ž n j a s a v j e s t i .71 g r i m a s i r a n j e .68, r e p e t i t i v n i p o k r e t i .64, rigidni p o l o ž a j i .59, v e r b a l n o n e p r i j a t e l j s t v o .76, n e p r i j a t e l j s k i s a v .74, gorčin a i o g o r č e n o s t .72 u s p o r e n i g o v o r .61, u s p o r e n e k r e t n j e .60, fiksni faoies .55 b o ž a n s k a m i s i j a .69, v e l i k a o s o b a .59, g l a s o v i k o j i ga h v a l e .54 o p t u ž u j u ć i g l a s o v i .72, u g r o ž a v a j u ć i glasovi .65, h a l u c i n a n t n i g l a s o v i .54 n e k o h e r e n t n i o d g o v o r i .60, i r e l e v a n t n i o d g o v o r i .54, n e o l o g i z m i .42.
K a s n i j e f a k t o r s k e a n a l i z e ( L o r r i K l e t t , 1968, 1969) u t v r d i l e s u p o s t o j a n j e još tri p r i m a r n a faktora psihijatrijske simptomatologije. To su opsesivno — fobički faktor, funkcionalna oštećenja i s o m a t s k e tegobe. L o r r i K l e t t s u (1968) u t v r d i l i d a j e o v i h t r i n a e s t p r i m a r n i h f a k t o r a p s i h i jatrijske simptomatologije organizirano u četiri faktora drugog reda. T o su: a) D e z o r g a n i z i r a n a h i p e r a k t i v n o s t k o j u k a r a k t e r i z i r a u z b u đ e n j e i p o j m o v n a dezorganizacija; 456
b) Anksiozna d e p r e s i j a k o j u k a r a k t e r i z i r a j u p r i m a r n i f a k t o r a n k s i o z n e d e p r e sije, d e p r e s i v n o r a s p o l o ž e n j e i s o m a t s k e tegobe; c) S h i z o f r e n i č k a d e z o r g a n i z a c i j a k o j u d e f i n i r a j u f a k t o r i p s i h o m o t o r n e r e t a r dacije, dezorijentacija i motoričke smetnje, d) P a r a n o i d n i p r o c e s k o j e g definiraju p a r a n o i d n e o b m a n e i h a l u c i n a c i j e . Svi s u ovi f a k t o r i u t v r đ e n i i n a m u š k i m i n a ž e n s k i m b o l e s n i c i m a i t o n a p o j e d i n a č n i m u z o r c i m a iz E n g l e s k e , F r a n c u s k e , N j e m a č k e , I t a l i j e , Š v e d s k e , J a p a n a i SAD. Faktori psihijatrijske simptomatologije pokazuju p o d r u č j a n a kojima se psihotički pacijenti m a k s i m a l n o razlikuju. Teorije o psihozama bilo koje v r s t e , b i l o g e n e t i č k e , b i o k e m i j s k e ili p s i h o l o š k e , m o r a t ć e v o d i t i r a č u n a o organizaciji s i m p t o m a kakvu je utvrdila faktorska analiza. Struktura
ličnosti
psihotičara
i
normalnih
Ispitivanja p s i h o z a o b j e k t i v n i m t e s t o v i m a ličnosti p o k a z a l a s u d a se psihotičari razlikuju od normalnih u nizu faktora ličnosti kao što je to bio s l u č a j i s n e u r o t i c i m a ( C a t t e l l i T a t r o , 1966; H u n d l e b y i d r u g i , 1965; C a t t e l l 1965). T a k o s u H u n d l e b y i d r u g i (1965) i C a t t e l l (1965) p r i m i j e n i l i p e d e s e t i d v a o b j e k t i v n a t e s t a l i č n o s t i n a m i j e n j e n a m j e r e n j u o s a m n a e s t f a k t o r a iz U n i v e r zalnog Indeksa na grupe paranoidnih shizofrenika, neparanoidnih shizofrenika i na pacijente s afektivnim poremetnjama kao i na komparabilnu grupu normalnih. U t v r d i l i s u d a s u n a j v e ć e r a z l i k e u s l j e d e ć i m f a k t o r i m a l i č n o s t i : U . I . 16 ( R a z v i j e n i — N e r a z v i j e n i e g o ) , U . I . 17 ( P l a š l j i v a n e p o v j e r l j i v o s t — P o v j e r e n j e ) , U . I . 19 ( N e z a v i s n o s t — P o t č i n j e n o s t ) , U . I . 21 ( R a z i g r a n o s t — S p u t a n o s t ) , U . I . 23 ( M o b i l i z a c i j a — R e g r e s i j a ) , U . I . 2 5 ( R e a l i z a m — T e n z i f l e k s i j a ) , U . I . 30 ( Z r e l a b e z o s j e ć a j n o s t — D i s o f r u s t r a n c a ) , U . I . 33 ( P e s i m i z a m — O p t i m i z a m ) . P —
tehnika
P — tehnika faktorske analize omogućuje takvu analizu jednog pojedinca. Veći b r o j t e s t o v a p r i m j e n j u j e se m n o g o p u t a i u t v r đ u j u se k o r e l a c i j e k o j e se t a k t o r s k i analiziraju. T o je, p r e m a t o m e , p o t p u n o idiografički p r i s t u p . Taj je pristup iskorišten i takve su analize napravljene i s n o r m a l n i m i s neurot i č k i m i p s i h o t i č k i m p o j e d i n c i m a ( C a t t e l l i C r o s s , 1952; C a t t e l l i L u b o r s k y , 1950; M e f f e r d i d r u g i , 1960; S h o t w e l l i d r u g i , 1 9 6 1 ; W i e l a n d i M e f f e r d , 1970). Na tim su p o d r u č j i m a istraživani utjecaji i p r o m j e n e u p o n a š a n j u i ličnosti koje nastaju u t o k u psihološke terapije, u toku kemijske terapije, u toku tera pije ponašanja i drugim postupcima terapije. Tako su istraživani utjecaji i povezanost p o n a š a n j a s b a k a r n i m s e r u m o m , ceruloplazminom, p l a z m a globu linima u stanjima a k u t n e shizofrenije, sa subjektivnim stanjima, intenzitetima konflikata, umirujućim sredstvima, afektivnim stanjima, psihomotorikom, fiziološkim indikatorima. S v a i s t r a ž i v a n j a , p r o v e d e n a n a u z o r c i m a i s p i t a n i k a ili n a p o j e d i n c i m a pokazuju da su i normalnost i neuroza i psihoza miltidimenzionalna stanja i d a je m n o g e o d tih dimenzija psihoze i neuroze koje je utvrdila faktorska a n a l i z a p o t r e b n o u z i m a t i u o b z i r i k o r i s t i t i , j e r ti r e z u l t a t i d a j u d r u k č i j u sliku o stanju n o r m a l n o s t i i p a t o l o š k o m stanju ličnosti. Cattellova teorija ličnosti 457
i m a vrlo velike i d a l e k e r e p e r k u s i j e k a k o za psihologiju, t a k o i za sva ostala p o d r u č j a koja se bave p o n a š a n j e m ljudi. N a k r a j u m o ž e m o citirati riječi Cattella koje najbolje pokazuju koliko su nomotetički i idiografički pristup uspješno spojeni i iskorišteni u faktorskoj analizi: »Znanstvena analiza priznaje da je pojedinac jedinstven u smislu da pred stavlja j e d i n s t v e n u konfiguraciju efekata univerzalnih principa. U P-tehnici mi m j e r i m o p o j e d i n c a m o ž d a i n a s t o t i n u v a r i j a b l i , p o n a v l j a j u ć i m j e r e n j a iz d a n a u d a n i prateći k a k o se on mijenja kroz, recimo, tri mjeseca. Faktorizac i j a j e d n e j e d i n e osobe, n a p r i m j e r P-tehnikom, p r u ž a n a m j e d i n s t v e n u dina mičku s t r u k t u r u tog pojedinca. Međutim, zakoni p o kojima t u m a č i m o tu s t r u k t u r u k a o t e k o v i n u ili p r o m j e n u v j e r o j a t n o s u u n i v e r z a l n i z a k o n i i s t u d i j p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a p u t d o t i h z a k o n a « ( C a t t e l l , 1958, s t r . 2 2 9 ) .
Literatura Anderson, N. U.: I n t e g r a t i o n t h e o r y aMTatflrfude c h a n g e , P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1971, 78, 171—206. Archer, J.: S e x d i f f e r e n c e s in e m o t i o n a l b e h a v i o r : A r e p l a y t o G r a y a n d B u f f e r y , A c t a P s y c h o l o g i c a , 1971, 35, 415—429. Baltes, P . B. and Nesselroade, J. R.: M u l t i v a r i a t e l o n g i t u d i n a l a n d c r o s s - s e c t i o n a l sequences for analyzing o n t o g e n e t i c a n d generational change: a methodological n o t e . D e v e l o p m e n t a l P s y c h o l o g y , 1970, 2, 163—168. Baltes, P. B. and Nesselroade, J. R.: T h e d e v e l o p m e n t a l a n a l y s i s of i n d i v i d u a l diffe r e n c e s o n m u l t i p l e m e a s u r e s . U: J. R. N e s s e l r o a d e a n d H . W. R e e s ( E d . ) ; Life s p a n developmental psychology: methodological issues. New York, Academic P r e s s , 1973. Barker, R. G.: O n t h e n a t u r e of t h e e n v i r o n m e n t , J o u r n a l of Social I s s u e s , 1963, 19, 17—38. ( a ) Barker, R. G.: T h e s t r e a m of b e h a v i o r , N e w Y o r k , A p p l e t t o n - C e n t u r y - C r o f t s , 1963, (b). Bartch, 7\ W.: A m a n i p u l a t i v e s t u d y of t h e i n s t r u c t i o n a l set o n t h e c o n v e r g e n t a n d d i s c r i m i n a n t v a l i d i t y of q u e s t i o n n a i r e m e a s u r e s of t r a i t a n d s t a t e a n x i e t y : a c o m p a r a t i v e factor-analytic a p p r o a c h , E d u c a t i o n a l a n d Psychological Measure m e n t , 1976, Bath,
K. E., Daley, D. L. and Nesselroade, 7. R.: R e p l i c a b i l i t y of f a c t o r s d e r i v e d f r o m i n d i v i d u a l P - t e c h n i q u e a n a l y s i s . U n p u b l i s h e d m a n u s c r i p t , Division of Indi v i d u a l a n d F a m i l y S t u d i e s , P e n n s y l v a n i a S t a t e U n i v e s i t y , 1976. Beach, F. A.: H o r m o n a l f a c t o r s c o n t r o l l i n g t h e d i f f e r e n t i a t i o n , d e v e l o p m e n t a n d d i s p l a y of c o p u l a t o r y b e h a v i o r in t h e r a m s t e r g i g a n d r e l a t e d s p e c i e s . U: E . T o b a c h , L. R. A r o n s o n a n d E . S h a w ( E d s . ) : T h e b i o p h y s i o l o g y of d e v e l o p m e n t , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1971. Beatty, W. W. and Beatty, P. A.: H o r m o n a l d e t e r m i n a n t s of sex d i f f e r e n c e s in avoi d a n c e b e h a v i o r a n d r e a c t i v i t y t o e l e c t r i c s h o c k i n t h e r a t . J o u r n a l of C o m p a r a t i v e a n d P h y s i o l o g i c a l P s y c h o l o g y , 1970, 73, 446—455. Becker, W. C: A c o m p a r i s o n of t h e f a c t o r s t r u c t u r e a n d o t h e r p r o p e r t i e s of t h e 16 P. F . a n d t h e G u i l f o r d - M a r t i n p e r s o n a l i t y i n v e n t o r i e s , E d u c a t i o n a l a n d Psy c h o l o g i c a l M e a s u r e m e n t , 1961, 2 1 , 393—404. 458
Decker, W. C: C o n s e q u e n c e s of d i f f e r e n t k i n d s of p a r e n t a l d i s c i p l i n e . U: M. L. H o f f m a n a n d L. W. H o f f m a n ( E d s . ) : R e v i e w of c h i l d d e v e l o p m e n t r e s e a r c h ( V o l . 1), N e w Y o r k , R u s s e l l S a g e F o u n d a t i o n , 1964. Bentler, P.: A s s e s m e n t of d e v e l o p m e n t a l f a c t o r c h a n g e a t t h e i n d i v i d u a l a n d g r o u p level. U: J. R. N e s s e l r o a d e a n d H . W. R e e s e ( E d s . ) : Life-span d e v e l o p m e n t a l p s y c h o l o g y : M e t h o d o l o g i c a l I s s u e s , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s 1972. Broadhurst, P. L.: T h e M a u d s l e y r e a c t i v e a n d n o n r e a c t i v e s t r a i n s of r a t s : a s u r v e y , B e h a v i o r G e n e t i c s , 1975, 5, 299—319. Byrne, D. and Griffitt, W.: S i m i l a r i t y v e r s u s l i k i n g : a c l a r i f i c a t i o n , P s y c h o m e t r i c S c i e n c e , 1966, 6, 295—296. Cable, D.: S e p a r a t i o n of s t a t e a n d t r a i t a n x i e t y in t h e c o n t e x t of s h o r t t e r m c h a n g e , U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n , W e s t V i r g i n i a U n i v e r s i t y , 1972. Cattell, R. B.: I n t e l l i g e n c e a n d fertility, E u g e n i c s R e v u e , 1944, 30, 126—127. Cattell, R. B.: T h e e r g i c t h e o r y of a t t i t u d e a n d s e n t i m e n t m e a s u r e m e n t , E d u c a t i o n a l P s y c h o l o g i c a l M e a s u r e m e n t , 1947, 7, 221—246. Cattell, R. B.: P r i m a r y p e r s o n a l i t y f a c t o r s in t h e r e a l m of o b j e c t i v e t e s t s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1948, 16, 459—487. ( a ) . Cattell, R. B.: C o n c e p t s a n d m e t h o d s in t h e m e a s u r e m e n t of g r o u p s y n t a l i t y , Psyc h o l o g i c a l R e v i e w , 1948, 55, 48—63. ( b ) . Cattell, R. B.: r a n d o t h e r coefficients of p a t t e r n s i m i l a r i t y P s y c h o m e t r i c a , 1949, 14, 279—298. Cattell, R. B.: An i n t r o d u c t i o n t o p e r s o n a l i t y s t u d y , L o n d o n , H u n t c h i n s o n , 1950. Cattell, R. B.: F a c t o r a n a l y s i s : a n i n t r o d u c t i o n a n d m a n u a l for t h e p s y c h o l o g i s t a n d s o c i a l s c i e n t i s t , N e w Y o r k , H a r p e r , 1952. Cattell, R. B.: O n t h e t h e o r y of g r o u p l e a r n i n g , J o u r n a l of S o c i a l P s y c h o l o g y , 1953, 37, 37—52. ( a ) Cattell, R. B.: R e s e a r c h d e s i g n s in p s y c h o l o g i c a l g e n e t i c s w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o t h e m u l t i p l e v a r i a n c e m e t h o d , A m e r i c a n J o u r n a l of H u m a n G e n e t i c s , 1953, 5, 76—93. ( b ) Cattell, R. B.: G r o w i n g p o i n t s in f a c t o r a n a l y s i s , A u s t r a l i a n J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1954, 6, 105—140. Cattell, R. B.: T h e o b j e c t i v e - a n a l y t i c (O—A) p e r s o n a l i t y f a c t o r b a t t e r y , C h a m p a i g n , 111.: I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d Ability T e s t i n g , 1955. Cattell, R. B.: N e w d e v e l o p m e n t s of p e r s o n a l i t y t h e o r y f r o m q u a n t i t a t i v e f a c t o r a n a l i t i c r e s e a r c h , R e v u e I n t e r n a t i o n a l e d e P h i l o s o p h i c , 1956, 35, 1—35. Cattell, R. B.: P e r s o n a l i t y a n d m o t i v a t i o n , s t r u c t u r e a n d m e a s u r e m e n t , N e w Y o r k , H a r c o u r t , B r a c e J o v a n o v i c h , 1957. ( a ) Cattell, R. B.: A u n i v e r s a l i n d e x for p s y c h o l o g i c a l f a c t o r s , P s y c h o l o g i a , 1957, 1, 74—85. ( b ) Cattell, R. B.: T h e d y n a m i c c a l c u l u s : a s y s t e m of c o n c e p t s d e r i v e d f r o m o b j e c t i v e m o t i v a t i o n m e a s u r e m e n t . U: G. Lindzey ( E d ) : T h e a s s e s m e n t of h u m a n m o t i v e s . N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1958. Cattell, R. B.: T h e d y n a m i c c a l c u l u s : C o n c e p t s a n d c r u c i a l e x p e r i m e n t s . U: M. R. J o n e s ( E d . ) : N e b r a s k a s y m p o s i u m o n m o t i v a t i o n , L i n c o l n , U n i v e r s i t y of Neb r a s k a P r e s s , 1959. Cattell, R. B.: M u l t i p l e A b s t r a c t V a r i a n c e A n a l y s i s e q u a t i o n s a n d s o l u t i o n s , Psychological R e v i e w , 1960, 67, 353—372. Cattell, R. B.: T h e b a s i s of r e c o g n i t i o n a n d i n t e r p r e t a t i o n of f a c t o r s . E d u c a t i o n a l a n d P s y c h o l o g i c a l M e a s u r e m e n t , 1962, 22, 667—697. Cattell, R. B.: F o r m u l a t i n g t h e e n v i r o n m e n t a l s i t u a t i o n a n d i t s p e r c e p t i o n in beh a v i o r t h e o r y . U: S. B . S e l l s ( E d . ) : S t i m u l u s d e t e r m i n a n t s of b e h a v i o r , N e w Y o r k , R o n a l d P r e s s , 1963. ( a ) P
459
Cattell, R. B.: T h e i n t e r a c t i o n of h e r e d i t y a n d e n v i r o n m e n t a l i n f l u e n c e s , B r i t i s h J o u r n a l of S t a t i s t i c a l P s y c h o l o g y , 1963, 16, 191—-210. ( b ) Cattell, R. B.: T h e c o n f i g u r a t i v e m e t h o d f o r s u r e r i d e n t i f i c a t i o n of p e r s o n a l i t y dim e n s i o n s , n o t a b l y i n c h i l d s t u d y , P s y c h o l o g i c a l R e p o r t s , 1965, 65, 205—219. ( a ) Cattell R. B.: H i g h e r o r d e r f a c t o r s t r u c t u r e a n d r e t i c u l a r - v s - h i e r a r c h i c a l f o r m u l a e for t h e i r i n t e r p r e t a t i o n . U: C. B a n k s i P. L. B r o a d h u r s t ( E d s . ) : S t u d i e s in hon o u r of S i r Cyril B u r t , L o n d o n , L o n d o n U n i v e r s i t y P r e s s , 1965. ( b ) Cattell, R. B.: T h e s c i e n t i f i c a n a l y s i s of p e r s o n a l i t y , C h i c a g o , A l d i n e , 1965. ( c ) Cattell, R. B.: A n x i e t y a n d m o t i v a t i o n : t h e o r y a n d c r u c i a l e x p e r i m e n t s , U: C. D. S p i e l b e r g e r ( E d . ) : A n x i e t y a n d b i h e v i o r , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1966. ( a ) Cattell R. B.: A b r i e f s u r v e y of p r e s e n t k n o w l e d g e a n d h y p o t h e s e s o n p s y c h o p h y siological s t a t e d i m e n s i o n s . U: R. B . C a t t e l l : H a n d b o o k of m u l t i v a r i a t e experim e n t a l p s y c h o l o g y , C h i c a g o , R a n d M a c N e l l y , 1966. ( b ) Cattell, R. B.: H a n d b o o k of m u l t i v a r i a t e e x p e r i m e n t a l p s y c h o l o g y , C h i c a g o , R a n d M c N e l l y , 1966. ( c ) Cattell, R. B.: A f a c t o r a n a l y t i c s y s t e m f o r c l i n i c i a n s . U: B . R. M a h e r ( E d . ) : N e w a p p r o a c h e s to personality classification, N e w York, Columbia University Press, 1970. Cattell R. B.: A b i l i t i e s : t h e i r s t r u c t u r e , g r o w t h a n d a c t i o n , B o s t o n , Houghton-Mifflin, 1971. Cattell, R. B.: P e r s o n a l i t y a n d m o o d b y q u e s t i o n n a i r e , S a n F r a n c i s c o , J o s s e y - B a s s , 1973. ( a ) Cattell, R. B.: T h e 16 P . F . a n d b a s i c p e r s o n a l i t y s t r u c t u r e : a r e p l y t o E y s e n c k , J o u r n a l of B e h a v i o r a l S c i e n c e , 1973, 3, 1—18. ( b ) Cattell, R. B. and Adelson, M.: T h e d i m e n s i o n of s o c i a l c h a n g e i n t h e U.S.A. a s det e r m i n e d b y P - t e c h n i q u e , S o c i a l F o r c e s , 1950, 30, 190—201. Cattell, R. B. and Baggaley, A. R.: T h e o b j e c t i v e m e a s u r e m e n t of m o t i v a t i o n : devel o p m e n t a n d e v a l u a t i o n of p r i n c i p l e s a n d d e v i c e s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1956, 24, 401—423. Cattell, R. B. and Beloff, H.: T h e h i g h S c h o o l P e r s o n a l i t y Q u e s t i o n n a i r e , C h a m p a i g n , 111., I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d Ability T e s t i n g , 1962. Cattel, R. B., Blewet, D. B. and Beloff, J. R.: T h e i n h e r i t a n c e of p e r s o n a l i t y : a m u l t i p l e v a r i a n c e a n a l y s i s d e t e r m i n a t i o n of a p r o x i m a t e n a t u r e - n u r t u r e r a t i o s f o r p r i m a r y p e r s o n a l i t y f a c t o r s i n Q-data, A m e r i c a n J o u r n a l of H u m a n G e n e t i c s , 1955, 7, 122—146. Cattell R. B. and Butcher, H. J.: T h e p r e d i c t i o n of a c h i e v e m e n t a n d c r e a t i v i t y , I n d i a n o p o l i s , B o b b s - M e r r i l l , 1968. Cattell, R. B. and Child, D.: M o t i v a t i o n a n d d y n a m i c s t r u c t u r e , N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1975. Cattell, R. B. and Cross, K.: C o m p a r i s o n of t h e e r g i c a n d self s e n t i m e n t s t r u c t u r e s f o u n d in d y n a m i c t r a i t s b y R- a n d P - t e c h n i q u e s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1952, 21, 250—271. Cattell, R. B. and Dreger, R. M.: P e r s o n a l i t y s t r u c t u r e a s r e v e a l e d i n q u e s t i o n n a i r e r e s p o n s e s a t t h e p r e s c h o o l level, C h i l d D e v e l o p m e n t , 1974, 45, 49—54. Cattell, R. B., Dubbin, S. S. and Saunders, D. R.: P e r s o n a l i t y s t r u c t u r e in p s y c h o t i c s b y f a c t o r i z a t i o n of o b j e c t i v e c l i n i c a l t e s t s , J o u r n a l of M e n t a l S c i e n c e , 1964, 100, 154—176. Cattell, R. B. and Ebert, H. W.: T h e S i x t e e n P e r s o n a l i t y F a c t o r Q u e s t i o n n a i r e , C h a m p a i g n , 111., I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d Ability T e s t i n g , 1966. Cattell, R. B. and Gibbon, B. D.: P e r s o n a l i t y f a c t o r s t r u c t u r e of t h e c o m b i n e d Guilf o r d a n d C a t t e l l p e r s o n a l i t y q u e s t i o n n a i r e s , J o u r n a l of P e r s o n a l i t y a n d Social P s y c h o l o g y , 1968, 9, 107—120. 460
Cattell, R. £. and Gorsuch, R. L.: T h e d e f i n i t i o n a n d m e a s u r e m e n t of n a t i o n a l m o r a l e a n d m o r a l i t y , J o u r n a l . o f S o c i a l P s y c h o l o g y , 1965, 67, 77—96. Cattell, R. B. and Horn, /. L.: A n i n t e g r a t i n g s t u d y of t h e f a c t o r s t r u c t u r e of a d u l t a t t i t u d e s - i n t e r e s t s , G e n e t i c P s y c h o l o g y M o n o g r a p h s , 1963, 67, 89—149. Cattell, R. B., Horn, J. L. and Butcher, H. / . : T h e d y n a m i c s t r u c t u r e of a t t i t u d e s i n a d u l t s : a d e s c r i p t i o n of s o m e e s t a b l i s h e d f a c t o r s a n d of t h e i r m e a s u r e m e n t b y t h e M o t i v a t i o n A n a l y s i s T e s t , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1962, 53, 57—69. Cattell, R. B., Horn, J. L., Sweney, A. B. and Radcliff, J. A: T h e M o t i v a t i o n A n a l y s i s t m T e s t ( M A T ) , C h a m p a i g n , 111., I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d Ability T e s t i n g , 1964. Cattell, R. B. and Killian, L. R.: T h e p a t t e r n of o b j e k t i v e t e s t p e r s o n a l i t y f a c t o r d i f f e r e n c e s i n s c h i z o p h r e n i a a n d t h e c h a r a c t e r d i s o r d e r s . J o u r n a l of Clinical P s y c h o l o g y , 1967, 23, 343—348. Cattell, R. B., Komlos, E. and Tatro, D. F.: S i g n i f i c a n t d i f f e r e n c e s of affective, paranoid, a n d n o n p a r a n o i d schizophrenic psychotics on primary source traits in t h e 16. P . F., M u l t i v a r i a t e B e h a v i o r a l R e s e a r c h , 1968, 33—54. Cattell, R. B., Knapp, R. B. and Scheier, I. H.: S e c o n d o r d e r p e r s o n a l i t y f a c t o r s t r u c t u r e i n t h e o b j e c t i v e t e s t r e a l m , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1961, 25, 345—352. Cattell, R. B. and Luborsky, L. B.: P - t e c h n i q u e d e m o n t r a t e d a s a n e w c l i n i c a l m e t h o d f o r d e t e r m i n i n g p e r s o n a l i t y a n d s y m p t o m s t r u c t u r e , J o u r n a l of G e n e r a l P s y h o l o g y , 1950, 42, 3—24. Cattell, R. B., Radcliff, J. A. and Sweney, A. B.: T h e n a t u r e a n d m e a s u r e m e n t of c o m p o n e n t s of m o t i v a t i o n , G e n e t i c P s y c h o l o g y M o n o g r a p h s , 1963, 68, 49—211. Cattell, R. B. and Rickets, K: D i a g n o s t i c p o w e r of I P A T o b j e c t i v e a n x i e t y a n d n e u r o t i c i s m t e s t , A r c h i v e s of G e n e r a l P s y c h i a t r y , 1966, 11, 459—465. Cattell, R. B. and Scheier, I. H.: T h e m e a n i n g a n d m e a s u r e m e n t of n e u r o t i c i s m a n d a n x i e t y , N e w Y o r k , R o n a l d P r e s s , 1961. Cattell, R. B. and Schuerger, J.: T h e O—A ( O b j e c t i v e - A n a l y t i c ) P e r s o n a l i t y B a t t e r y , C h a m p a i g n , 111., I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d A b i l i t y T e s t i n g , 1976. Cattell, R. B., Stice, G. F. and Kristy, N. F.: A f i r s t a p r o x i m a t i o n t o n a t u r e - n u r t u t e r a t i o s f o r e l e v e n p r i m a r y p e r s o n a l i t y f a c t o r s i n o b j e c t i v e t e s t s , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1957, 54, 143—159. Cattell, R. B . and Sweney, A. B.: C o m p o n e n t s m e a s u r a b l e in m a n i f e s t a t i o n s of m e n t a l c o n f l i c t , J o u r n a l o d A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1964, 68, 479—490. Cattell, R. B., Sweney, A. B. and Krug, S. E.: T h e S c h o o l M o t i v a t i o n A n a l y s i s T e s t ( S M A T ) , C h a m p a i g n , 111., I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d Ability T e s t i n g , 1968. Cattell, R. B. and Tatro, D. F . : T h e p e r s o n a l i t y f a c t o r s , o b j e c t i v e l y m e a s u r e d , w h i c h d i s t i n g u i s h p s y c h o t i c s f r o m n o r m a l s . B e h a v i o u r R e s e a r c h a n d T h e r a p y , 1966, 4, 39—51. Cattell, R. B., Tatro, D. F. and Komlos, E.: T h e d i a g n o s i s a n d i n f e r r e d s t r u c t u r e of p a r a n o i d a n d n o n p a r a n o i d s c h i z o p h r e n i a f r o m t h e 16 P. F . profile, I n d i a n Psyc h o l o g i c a l R e v i e w , 1964, 1, 5 2 — 6 1 . Cattell, R. B. and Warburton, F. W.: O b j e c t i v e p e r s o n a l i t y a n d m o t i v a t i o n t e s t s : a t h e o r e t i c a l i n t r o d u c t i o n a n d p r a c t i c a l c o m p e n d i u m . U r b a n a , 111., U n i v e r s i t y of I l l i n o i s P r e s s , 1967. Cattell, R. B. and Williams, H. U. M.: P - t e c h n i q u e , a n e w s t a t i s t i c a l d e v i c e f o r analyzing f u n c t i o n a l u n i t i e s i n t h e i n t a c t o r g a n i s m , B r i t i s h J o u r n a l of P r e v e n t i v e a n d S o c i a l M e d i c i n e , 1953, 7, 141—153. Cattell, R. B. and Wispe, L. C: T h e d i m e n s i o n s of s y n t a l i t y i n s m a l l g r o u p s , J o u r n a l of S o c i a l P s y c h o l o g y , 1948, 28, 57—78. 461
Coan, R. W.: C h i l d p e r s o n a l i t y a n d d e v e l o p m e n t a l p s y c h o l o g y . U: R. B . C a t t e l l ( E d . ) : H a n d b o o k of m u l t i v a r i a t e e x p e r i m e n t a l p s y c h o l o g y , C h i c a g o , R a n d M c N a l l y , 1966. Corballis, M. C. and Traub, R. E.: L o n g i t u d i n a l f a c t o r a n a l y s i s , P s y c h o m e t r i c a , 1970, 35, 79—98. Delhees, K. H.: H y p o t h e s i s of o r i g i n a n d n a t u r e f o r t h e » S o m i n d e n c e - D i s s o f i n s t a n c e « p e r s o n a l i t y f a c t o r , U. I. 30, J o u r n a l of g e n e t i c p s y c h o l o g y , 1972, 120, 189—201. Delhees, K. H.: T h e o b j e c t i v e m e a s u r e m e n t of i n t r a f a m i l i a l a t t i t u d e s a n d senti m e n t s , A r c h i v fur P s y c h o l o g i e , 1973, 125, 134—152. Delhees, K. H.: M o t i v a t i o n a n d V e r h a l t e n , M i i n c h e n , K i n d l e r , 1975. Delhees, K. H. and Cattell, R. B.: D i f f e r e n c e s of p e r s o n a l i t y f a c t o r s b y t h e O—A b a t t e r y i n p a r a n o i d a n d n o n - p a r a n o i d s c h i z o p h r e n i c s , m a n i c - d e p r e s s i v e s , psy c h o n e u r o t i c s a n d t h e p e r s o n a l i t y d i s o r d e r s , A r c h i v f u r P s y c h o l o g i e , 1971, 123, 35-48. Dielman, T. E., Barton, K. and Cattell, R. B.: R e l a t i o n s h i p s a m o n g f a m i l y a t t i t u d e d i m e n s i o n s a n d c h i l d m o t i v a t i o n , J o u r n a l of G e n e t i c P s y c h o l o g y , 1974, 124, 295—302. Dielman, T. E. and Krug, S. E.: T r a i t d e s c r i p t i o n a n d m e a s u r e m e n t i n m o t i v a t i o n a n d d y n a m i c s t r u c t u r e . U: R. B . C a t t e l l a n d R. M . D r e g e r : H a n d b o o k of m o d e r n p e r s o n a l i t y t h e o r y , N e w Y o r k , Wiley, 1977. Everitt, B. J. and Herbert, J.: T h e effects of d e x a m e t h a s o n e a n d a n d r o g e n s o n s e x u a l r e c e p t i v i t y of f e m a l e r h e s u s m o n k e y s , J o u r n a l of E n d o c r i n o l o g y , 1971, 51, 575—588. Everitt, B. J., Herbert, J. and Hamer, J. D.: S e x u a l r e c e p t i v i t y of b i l a t e r a l l y a d r e n a l e c t o m i z e d f e m a l e r h e s u s m o n k e y s , P h y s i o l o g y a n d B e h a v i o r , 1972, 8, 409—415. Eyferth, K.: M e t h o d e n z u r E r f a s s u n g v o n E r z i e h u n g s s t i l e n . U: T. H e r r m a n n ( E d . ) : P s y c h o l o g i e d e r E r z i e h u n g s t i l e , G o t t i n g e n , H o g r e f e , 1966. Eysenck, H. J.: T h e s t r u c t u r e of h u m a n p e r s o n a l i t y , L o n d o n , M e t h u e n , 1953. Ferster, C. B.: C l a s s i f i c a t i o n of b e h a v i o r a l p a t h o l o g y , U n p u b l i s h e d m a n u s c r i p t . I n s t i t u t e f o r B e h a v i o r a l R e s e a r c h , S i l v e r S p r i n g , M d . , 1964. French, J. W.: T h e d e s c r i p t i o n of p e r s o n a l i t y m e a s u r e m e n t s i n t e r m s of r o t a t e d f a c t o r s , P r i n c e t o n , N . J., E d u c a t i o n a l T e s t i n g S e r v i c e , 1953. Fulgosi, A.: Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i : I. N e s u s t a v n o e k s p e r i m e n t i r a n j e . R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1974, 4, 44—50. (a) Fulgosi, A.: U v o d u f a k t o r s k u a n a l i z u . O p a t i j a , 1974. ( b ) Fulgosi, A.: U v o d u f a k t o r s k u a n a l i z u — r o t a c i j a f a k t o r a . O p a t i j a , 1974. ( c ) Fulgosi, A.: Z n a n s t v e n i s t a t u s e k s p e r i m e n a t a u s u v r e m e n o j p s i h o l o g i j i : I I E k s p e r i m e n t i u r a c i o n a l i s t i č k o j t r a d i c i j i , R e v i j a z a p s i h o l o g i j u , 1975, 5, 73—80. ( a ) Fulgosi, A.: F a k t o r s k a a n a l i z a , Z a g r e b , š k o l s k a k n j i g a , 1979. Gibbons, B. D.: A s t u d y of t h e r e l a t i o n s h i p s b e t w e e n f a c t o r s f o u n d i n C a t t e l l ' s Sixteen Personality F a c t o r Questionnaire a n d factors found in the Guilford p e r s o n a l i t y i n v e n t o r i e s , U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n , U n i v e r s i t y of Sou t h e r n C a l i f o r n i a , 1966. Gorsuch, R. L. and Cattell, R. B.: A n e x p e r i m e n t a l c l a r i f i c a t i o n of t h e s u p e r e g o s t r u c t u r e , C h a m p a i g n e , 111., L a b o r a t o r y of P e r s o n a l i t y a n d G r o u p A n a l y s i s , 1966. Gorsuch, R. L. and Cattell, R. B.: S e c o n d s t r a t u m p e r s o n a l i t y f a c t o r s d e f i n e d i n t h e q u e s t i o n n a i r e r e a l m b y t h e 16 P . F., M u l t i v a r i a t e B e h a v i o r a l R e s e a r c h , 1967, 2, 221—224. Gottschalk, L. A. and Gleser, G. G.: T h e m e a s u r e m e n t of p s y c h o l o g i c a l s t a t e s t h r o u g h t h e c o n t e n t a n a l y s e s of v e r b a l b e h a v i o r , B e r k e l e y , U n i v e r s i t y of Cali f o r n i a P r e s s , 1969. 462
Gray, J. A.: S e x d i f f e r e n c e s i n e m o t i o n a l b e h a v i o r i n m a m m a l s i n c l u d i n g m a n : e n d o c r i n e b a s e s , A c t a P s y c h o l o g i c a , 1971, 35, 29—46. Gray, J. A.: T h e b e h a v i o u r a l " i n h i b i t i o n s y s t e m : a p o s s i b l e s u b s t r a t e f o r a n x i e t y . U: P. F e l d m a n a n d A. M. B r o a d h u r s t ( E d s . ) : T h e o r e t i c a l a n d e x p e r i m e n t a l b a s e s of b e h a v i o u r m o d i f i c a t i o n , L o n d o n , Wiley, 1976. Hall, G. S. and Lindzey, G.: T h e o r i e s of p e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , J o h n Wiley, 1978. Hammond, D. R.: P r o b a b i l i s t i c f u n c t i o n i n g a n d t h e clinical m e t h o d , P s y c h o l o g i c a l R e v i e w , 1955, 62, 255—262. Hammond, S. B.: P e r s o n a l i t y s t u d i e d b y t h e m e t h o d of r a t i n g i n t h e life s i t u a t i o n . U: R. B . C a t t e l l a n d R. M. D r e g e r : H a n d b o o k of m o d e r n p e r s o n a l i t y t h e o r y . N e w Y o r k , Wiley, 1977. Harris, C. W.: C a n o n i c a l f a c t o r m o d e l s f o r t h e d e s c r i p t i o n of c h a n g e . U: C. W. H a r r i s ( E d . ) : P r o b l e m s in m e a s u r i n g c h a n g e , M a d i s o n : U n i v e r s i t y of W i n s c o n s i n P r e s s , 1963. Hart, B. L.: M a n i p u l a t i o n of n e o n a t a l a n d r o g e n : effects of s e x u a l r e s p o n s e s a n d p e n i l e d e v e l o p m e n t i n m a l e r a t s , P h y s i o l o g y a n d B e h a v i o r , 1972, 8, 841—845. Herrman, Th. und Stapf, K. H.: t ) b e r t h e o r e t i s c h e K o n s t r u k t i o n e n in d e r P s y c h o l o gic, P s y c h o l o g i s c h e B e i t r a g e , 1971, 13, 336—354. Herrman, Th., Stapf, A. und Deutsch, W.: D a t e n s a m m e l n o h n e E n d e ? A n m e r k u n g e n z u r E r z i e h u n g s t i l l f o r s c h u n g , P s y c h o l o g i s c h e R u n d s c h a u , 1975, 26, 176—182. Hitt, J. C, Hendricks, S. E., Ginsberg, S. I. and Lewis, J. H.: D i s r u p t i o n of m a l e b u t n o t female sexual b e h a v i o r in r a t s b y medial forebrain b u n d l e lesions, J o u r n a l of C o m p a r a t i v e a n d P h y s i o l o g i c a l P s y c h o l o g y , 1970, 73, 377—384. Hjelle, L. A. and Ziegler, D. J.: P e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , M c G r a w Hill, 1976. Holtzman, W. H.: M e t h o d o l o g i c a l i s s u e s in P - t e c h i q u e , P s y c h o l o g i c a l B u l l e t i n , 1962, 59, 248—255. Horn, J. L.: T h e d i s c o v e r y of p e r s o n a l i t y t r a i t s , J o u r n a l of E d u c a t i o n a l R e s e a r c h , 1963, 56, 460—465. Horn, J. L.: M o t i v a t i o n a n d d y n a m i c c a l c u l u s c o n c e p t s f r o m m u l t i v a r i a t e experim e n t . U: R. B . C a t t e l l ( E d . ) : H a n d b o o k of m u l t i v a r i a t e e x p e r i m e n t a l p s y c h o l o g y , C h i c a g o , R a n d M c N a l l y , 1966. Hundleby, J. D., Pawlik, K. and Cattell, R. B.: P e r s o n a l i t y f a c t o r s in o b j e c t i v e t e s t d e v i c e s : a c r i t i c a l i n t e g r a t i o n of a c e n t u r y ' s r e s e a r c h , S a n Diego, K n a p p , 1965. Ishikawa, A.: T r a i t d e s c r i p t i o n a n d m e a s u r e m e n t t h r o u g h d i s c o v e r e d s t r u c t u r e in o b j e c t i v e t e s t s (T d a t a ) . U: R. B . C a t t e l l a n d R. M. D r e g e r : H a n d b o o k of m o d e r n p e r s o n a l i t y t h e o r y . N e w Y o r k , Wiley, 1977. Jones, R. R., Reid, J. B. and Patterson, G. R: N a t u r a l i s t i c o b s e r v a t i o n s i n clinical a s s e s s m e n t . U: P. M c R e y n o l d s ( E d . ) : A d v a n c e s in p s y c h o l o g i c a l a s s e s s m e n t (Vol. 3 ) , S a n F r a n c i s c o , J o s s e y - B a s s , 1975. Kaada, B. R.: S t i m u l a t i o n a n d r e g i o n a l a b l a t i o n of t h e a m y g d a l o i d c o m p l e x w i t h r e f e r e n c e t o f u n c t i o n a l r e p r e s e n t a t i o n s . ,U: B . E . E l e f t h e r i o u ( E d . ) : T h e n e u r o b i o l o g y of t h e a m y g d a l a , N e w Y o r k , P l e n u m P r e s s , 1972. Kanfer, F. H. and Saslow, G.: B e h a v i o r a l a n a l y s i s : a n a l t e r n a t i v e t o d i a g n o s t i c class i f i c a t i o n , A r c h i v e s of G e n e r a l P s y c h i a t r y , 1965, 12, 529—538. Lebo, M. A.: I n t r a - i n d i v i d u a l m o o d s t r u c t u r e a n d c h a n g e : a P - t e c h n i q u e a n a l y s i s of five p r e g n a n t w o m e n , U n p u b l i s h e d d o c t o r a l d i s s e r t a t i o n , W e s t V i r g i n i a University, 1972. Leslie, G. R.: T h e f a m i l y i n social c o n t e x t . N e w Y o r k , O x f o r d U n i v e r s i t y P r e s s , 1967. Lorr, M.: E x p l o r a t i o n i n t y p i n g p s y c h o t i c s , L o n d o n , P e r g a m o n , 1966. Lorr,
M., Klett, C. J. and McNair, m i l l a n a n d P e r g a m o n , 1963.
D. M.: S y n d r o m e s of p s y c h o s i s , N e w Y o r k , Mac-
463
Lorr,
M. and Klett, C. J.: C r o s s - c u l t u r a l c o m p a r i s o n s of p s y c h o t i c s y n d r o m e s . J o u r n a l of A b n o r m a l P s y c h o l o g y , 1968, 74, 531—543. Luborsky, L. and Mintz* J.: T h e c o n t r i b u t i o n of P - t e c h n i q u e t o p e r s o n a l i t y p s y c h o t h e r a p y a n d p s y c h o s o m a t i c r e s e a r c h . U : R. M . D r e g e r ( E d . ) : M u l t i v a r i a t e per s o n a l i t y r e s e a r c h : C o n t r i b u t i o n s t o t h e u n d e r s t a n d i n g of p e r s o n a l i t y in h o n o r of R a y m o n d , B . C a t t e l l , B a t o n R o u g e , La., C l a i t o r , 1972. Maddi, R.: P e r s o n a l i t y t h e o r i e s : a c o m p a r a t i v e a n a l y s i s , H o m e w o o d , 111., D o r s e y P r e s s , 1976. Maddi, S.: Affective t o n e d u r i n g e n v i r o n m e n t a l r e g u l a r i t y a n d c h a n g e , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1961, 62, 338—345. Mattock, J. and MacKinnon, P. C. B.: C h a n g e s in t h e a m y g d a l a a t p u b e r t y , J o u r n a l of A n a t o m y , 1975, 119, 414. McCance, R. A., Luff, M. C. and Widdowson, E. E.: P h y s i c a l a n d e m o t i o n a l p e r i o d i c i t y i n w o m e n . J o u r n a l of H y g i e n e , 1973, 571—611. Mefferd, R. B., Moran, L. J. and Kimble, J. P.: M e t h o d o l o g i c a l c o n s i d e r a t i o n s i n t h e q u e s t f o r a p h y s i c a l b a s i s of s c h i z o p h r e n i a , J o u r n a l of N e r v o u s a n d M e n t a l D i s e a s e , 1960, 131, 354—359. Mischel, W.: I n t r o d u c t i o n t o p e r s o n a l i t y . N e w Y o r k , H o l t , R i n e h a r t a n d W i n s t o n , 1976. Momirović. K: S t r u k t u r a i m j e r e n j e p a t o l o š k i h k o n a t i v n i h f a k t o r a , Z a g r e b , R e p u b l i č k i Z a v o d z a z a p o š l j a v a n j e , 1971. Momirović, K. i Kovačević, V.: E v a i u a c i j a d i j a g n o s t i č k i h m e t o d a , Z a g r e b , R e p u b l i č k i z a v o d z a z a p o š l j a v a n j e , 1970. Nesselroade, J. R. and Cable, D. G.: » S o m e t i m e s i t ' s o k a y t o f a c t o r d i f f e r e n c e s c o r e s « — t h e s e p a r a t i o n of t r a i t a n d s t a t e a n x i e t y , M u l t i v a r i a t e B e h a v i o r a l R e s e a r c h , 1974, 9, 273—282. Nesselroade, J. R. and Delhees, K. H.: M e t h o d s a n d f i n d i n g s i n e x p e r i m e n t a l l y b a s e d p e r s o n a l i t y t h e o r y . U : R. B . C a t t e l l ( E d . ) : H a n d b o o k of m u l t i v a r i a t e e x p e r i m e n t a l p s y c h o l o g y , C h i c a g o , R a n d M c N a i l y , 1966. Nowlis, V. and Green, R. F.: F a c t o r a n a l y t i c s t u d i e s of t h e M o o d A d j e c t i v e C h a c k L i s t ( T e c h . R e p . N o 11, N R 171—342, O N R C o n t r a c t 68) Office of N a v a l Re s e a r c h , 1965. Parsons, T.: F a m i l y s t r u c t u r e a n d t h e s o c i a l i z a t i o n of t h e c h i l d . U : T. P a r s o n s a n d R. F . B a l e s ( E d s . ) : F a m i l y , s o c i a l i z a t i o n a n d i n t e r a c t i o n p r o c e s s , G l e n c o e , 111., F r e e P r e s s , 1955. Patterson, G. R.: A b a s i s f o r i d e n t i f y i n g s t i m u l i w h i c h c o n t r o l b e h a v i o r in n a t u r a l s e t t i n g s , C h i l d D e v e l o p m e n t , 1974, 45, 900—911. Payne, A. P. and Swanson, H. H.: A g o n i s t i c b e h a v i o u r b e t w e e n p a i r s of h a m m s t e r s of t h e s a m e a n d o p p o s i t e s e x in a n e u t r a l o b s e r v a t i o n a r e a , B e h a v i o u r , 1970, 36, 259—269. Pawlik, K.: E d u c a t i o n a l p r e d i c t i o n f r o m o b j e c t i v e p e r s o n a l i t y t e s t d i m e n s i o n s , Pa p e r p r e s e n t e d a t t h e a n n u a l m e e t i n g of t h e A m m e r i c a n P s y c h o l o g i c a l Asso c i a t i o n , N e w Y o r k , S e p t e m b e r , 1961. Pawlik, K. and Cattell, R. B.: T h i r d o r d e r f a c t o r s i n o b j e c t i v e p e r s o n a l i t y t e s t s , B r i t i s h J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1964, 55, 1—18. Pervin, L. A.: P e r s o n a l i t y , N e w Y o r k , J o h n Wiley a n d S o n s , 1970. Pfaff, D. W. and Zigmond, R. E.: N e o n a t a l a n d r o g e n affects o n s e x u a l a n d n o n -sexual b e h a v i o r of a d u l t r a t s t e s t e d u n d e r v a r i o u s h o r m o n e r e g i m e s , N e u r o e n d o c r i n o l o g y , 1971, 7, 129—145. Pier son, G. R., Barton, V. and Hey, G.: S M A T m o t i v a t i o n f a c t o r s a s p r e d i c t o r s of a c a d e m i c a c h i e v e m e n t of d e l i n q u e n t b o y s . J o u r n a l of P s y c h o l o g y , 1964, 57, 243—249. 464
Rot, N.: P s i h o l o g i j a l i č n o s t i , B e o g r a d , Z a v o d z a u d ž b e n i k e , 1976. Rot, N.: O s n o v i s o c i j a l n e p s i h o l o g i j e , B e o g r a d , Z a v o d z a u d ž b e n i k e , 1973. Sealy, A. P. and Cattell, R. B.: A d o l e s c e n t p e r s o n a l i t y t r e n d s i n p r i m a r y f a c t o r s m e a s u r e d o n t h e 16 P . F . a n d t h e H S P Q q u e s t i o n n a i r e t h r o u g h a g e s 11—23, B r i t i s h j o u r n a l of s o c i a l a n d c l i n i c a l p s y c h o l o g y , 1966, 5, 172—184. Secord, P. F. and Backman, C. W.: S o c i a l p s y c h o l o g y , N e w Y o r k , M c G r a w - H i l l , 1964. Secord, P. F . and Backman, C. W.: An i n t e r p e r s o n a l a p p r o a c h t o p e r s o n a l i t y . U: B . A. M a h e r ( E d . ) : P r o g r e s s i n e x p e r i m e n t a l p e r s o n a l i t y r e s e a r c h ( V o l . 2 ) , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1965. Sells, S. B., Demaree, R. G. and Will, D. P . : D i m e n s i o n s of p e r s o n a l i t y : I. C o n j o i n t f a c t o r s t r u c t u r e s in G u i l f o r d a n d C a t t e l l t r a i t m a r k e r s , M u l t i v a r i a t e B e h a v i o r a l R e s e a r c h , 1970, 5, 3 9 1 - 4 2 2 . Sells, S. B., Demaree, R. G. and Will, D. P . : D i m e n s i o n s of p e r s o n a l i t y : I I . S e p a r a t e f a c t o r s t r u c t u r e s in C a t t e l l a n d G u i l f o r d t r a i t m a r k e r s . M u l t i v a r i a t e B e h a v i o r a l R e s e a r c h , 1971, 6, 135—185. Sherif, C. W. and Sherif, M. (Ed.): A t t i t u d e , e g o , i n v o l v e m e n t a n d p r o d u c t s . N e w Y o r k , Wiley, 1967. Sherif, M.: S o c i a l i n t e r a c t i o n , p r o c e s s a n d p r o d u c t s , C h i c a g o , A l d i n e , 1967. Shotwell, A. M., Hurley, J. B. and Cattell, R. B.: M o t i v a t i o n a l s t r u c t u r e of a hospi talized m e n t a l d e f e c t i v e , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1961, 62, 422^26. Spielberger, C. D.: T h e o r y a n d r e s e a r c h o n a n x i e t y . U : C D. S p i e l b e r g e r ( E d . ) : Anxiety a n d b e h a v i o r , N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1966. Spielberger, C. D . : A n x i e t y : C u r r e n t t r e n d s i n t h e o r y a n d r e s e a r c h (Vol.), N e w Y o r k , A c a d e m i c P r e s s , 1972. Spielberger, C. D., Gorsuch, R. L. and Lushene, R. E.: M a n u a l f o r t h e T r a i t A n x i e t y I n v e n t o r y (STAI) P a l o Alto, Calif., C o n s u l t i n g P s y c h o l o g i s t s P r e s s , 1969. Spielberger, C. D., Lushene, R. E. and McAdoo G.: T h e o r y a n d m e a s u r e m e n t of a n x i e t y s t a t e s . U : R. B . C a t t e l l a n d R. M . D r e g e r : H a n d b o o k of m o d e r n per s o n a l i t y t h e o r y . N e w Y o r k , Wiley, 1977. Stapf, A.: E l t e r l i c h e E r z i e h u n g i n B e f r a g u n g u n d E x p e r i m e n t . U b e r p r u f u n g e i n e s zweidimensionalen Konzepts d e r erlterlichen Bekraftigung, Unpublished doc t o r a l d i s s e r t a t i o n , U n i v e r s i t y of M a r b u r g , 1973. Stapf, K. H., Herrman, T., Stapf, A. and Stacker, K. H.: P s y c h o l o g i e d e s e l t e r l i c h e n E r z i e h u n g s s t i l s , S t u t t g a r t , H u b e r , 1972. Stewart, /., Skvarenina, A. and Pottier, / . : E f f e c t s of n e o n a t a l a n d r o g e n s o n o p e n -field b e h a v i o r a n d m a z e l e a r n i n g i n t h e p r e p u b e s c e n t a n d a d u l t r a t , P h y s i o l o g y a n d B e h a v i o r , 1975, 14, 291—295. Sweney, A. B.: O b j e c t i v e m e a s u r e m e n t of s t r e n g h t of d y n a m i c s t r u c t u r e f a c t o r s . U: R. B . C a t t e l l a n d F . W. W a r b u r t o n ( E d s . ) : O b j e c t i v e p e r s o n a l i t y a n d m o t i v a t i o n t e s t s , U r b a n a , 111., U n i v e r s i t y of Illinois P r e s s , 1967. Sweney, A. B., Cattell, R. B. and Krug, S. E.: T h e S c h o o l M o t i v a t i o n A n a l y s i s T e s t , C h a m p a i g n , 111., I n s t i t u t e f o r P e r s o n a l i t y a n d Ability T e s t i n g , 1970. Sweney, A. B. and Cattell, R. B.: R e l a t i o n s h i p s b e t w e e n i n t e g r a t e d a n d u n i n t e g r a t e d m o t i v a t i o n s t r u c t u r e e x a m i n e d b y o b j e c t i v e t e s t s . J o u r n a l of s o c i a l p s y c h o l o g y , 1962, 57, 217—226. Triandis, H. C , Malpass, R. S. and Davidson, A. R.: P s y c h o l o g y a n d c u l t u r e , A n n u a l R e v i e w of P s y c h o l o g y , 1973, 24, 355—378. Tucker, L. R.: I m p l i c a t i o n s of f a c t o r a n a l y s i s of t h r e e w a y m a t r i c e s f o r m e a s u r e m e n t m o t i v a t i o n s t r u c t u r e s e x a m i n e d b y o b j e c t i v e t e s t s , J o u r n a l of S o c i a l P s y c h o l o g y , 1962, 57, 217—226. 30
Fulgosi: Psihologija ličnosti
465
Tucker, L. R: I m p l i c a t i o n s of f a c t o r a n a l y s i s of t h r e e w a y m a t r i c e s f o r m e a s u r e m e n t of c h a n g e . U: C. W. H a r r i s ( E d . ) : P r o b l e m s i n m e a s u r i n g c h a n g e , M a d i s o n , U n i v e r s i t y of W i s c o n s i n P r e s s , 1963. Vandenbergh, 7. G.: T h e e f f e c t s of g o n a d a l h o r m o n e s o n t h e a g g r e s s i v e b e h a v i o r of a d u l t g o l d e n h a m s t e r s ( M e s o c r i c e t u s a u r a t u s ) , A n i m a l B e h a v i o u r , 1971, 19, 589—594. Zuckerman, M.: T h e d e v e l o p m e n t of a n Affect A d j e c t i v e C h e c k List f o r t h e m e a s u r e m e n t of a n x i e t y , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1960, 24, 457—462. Zuckerman, M. and Biase, D . B.: R e p l i c a t i o n a n d F u r t h e r d a t a o n t h e Affect Adjec t i v e C h e c k List m e a s u r e of a n x i e t y , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y 1962, 26, 291. Zuckerman, M. and Lubin, B.: M a n u a l f o r t h e M u l t i p l e Affect A d j e c t i v e C h e c k List, S a n D i e g o , Calif., E d u c a t i o n a l a n d I n d u s t r i a l T e s t i n g S e r v i c e 1965. Zuckerman, M. and Lubin, B.: B i b l i o g r a p h y for t h e M u l t i p l e Affect A d j e c t i v e C h e c k List, S a n D i e g o , Calif., E d u c a t i o n a l a n d I n d u s t r i a l T e s t i n g S e r v i c e , 1968. Zuckerman, M., Lubin, B., Vogel, L. and Valerius, M e a s u r e m e n t of e x p e r i m e n tally i n d u c e d a f f e c t s , J o u r n a l of C o n s u l t i n g P s y c h o l o g y , 1964, 28, 418—425. Zvonarević, M.: S o c i j a l n a p s i h o l o g i j a , Z a g r e b , š k o l s k a k n j i g a , 1978. Wessman, A. E., Ricks, D. F. and Tyl, Af.: C h a r a c t e r i s t i c s a n d c o n c o m i t a n t s of m o o d f l u c t u a t i o n in c o l l e g e w o m e n , J o u r n a l of A b n o r m a l a n d S o c i a l P s y c h o l o g y , 1960, 60, 117—126. Wieland, B. A. and Mefferd, R. B.: S y s t e m a t i c c h a n g e s i n levels of p h y s i o l o g i c a l a c t i v i t y d u r i n g a f o u r m o n t h p e r i o d , P s y c h o p h y s i o l o g y , 1970, 6, 669—689. Wilde, G. 7. S.: I n h e r i t a n c e of p e r s o n a l i t y t r a i t s , A c t a P s y c h o l o g i c a , 1964, 22, 37—51. Wilde, G. 7. S . : T h e d e s c r i p t i o n a n d m e a s u r e m e n t b y p e r s o n a l i t y q u e s t i o n n a i r e s . U: R. B . C a t t e l l a n d R. M . D r e g e r : H a n d b o o k of m o d e r n p e r s o n a l i t y t h e o r y , N e w Y o r k , Wiley, 1977. Williams, 7. R.: A t e s t of t h e v a l i d i t y of P - t e c h n i q u e i n t h e m e a s u r e m e n t of i n t e r n a l conflict, J o u r n a l of P e r s o n a l i t y , 1959, 27, 418—457.
466
Kazalo imena A b b o t , R. D. 11, 22 A b r a h a m , K. A. 58, 78, 105 A d c o c k , C. J . 175, 178 A d e l s o n , M . 460 A d l e r , A. 423 A d l e r , D. L. 205, 211 A i n s w o r t h , M . D . S. 141, 148 A l l p o r t , F . 245 A l l p o r t , G. W . 5, 8, 11, 13, 19, 2 1 , 22, 81, 113, 168, 211, 215—246, 280, 377 A n d e r s o n , E . E . 245, 331 A n d e r s o n , H . H . 209, 211 A n d e r s o n , N . H . 458 A n g y a l , A. 276, 341 A p p l e y , M . 270, 273 A r c h e r , J . 458 A r i s t o t e l , 2, 4 A r m s t r o n g , T . 273 A r o n s o n , E . 212, 305, 308 A r o n s o n , L. R. 458 A s t a , P . 272, 273 A s e r i n s k y , E . 67, 78 A t k i n s o n , G. W. 112, 113 A t k i n s o n , J . W. 209, 211 A t t h o w e , J . 373, 380 Ayllon, T . 373, 375, 380 A z r i n , N . 373, 375, 380 B a c k , K. W. 210, 211 B a c k m a n , C. W. 464 B a g g a l e y , A. R. 438, 460 B a k a n , P . 414 B a l d w i n , A. L. 239, 245, 305, 308 B a l e s , R. F . 464 B a l l o u n , J . 270, 273 B a l t e s , P . B . 458 B a n k s , C. 460 B a n n i s t e r , D. 336, 337, 339 B a r k e r , R . G. 201, 210, 211, 458 B a r r e t , W . 147, 149 B a r t c h , T. W . 444, 458 B a r t o n , K . 462 B a r t o n , V. 464 B a t h , K . E . 458 B a u m r i n d , D . 140, 148
B e a c h , F . A. 458 B e a t t y , P . A. 458 B e a t t y , W. W. 458 B e c k , L. H . 179 B e c k e r , W . C. 414, 450, 458, 459 Beloff, H . 460 Beloff, J. R. 418, 460 B e l t o n , J . A. 414 B e n t h a m , J. 4 B e n t l e r , P . 459 B e r g e r , J . 2 1 , 78 B e r s c h e i d , E . 178 B e r t o c c i , P . A. 231, 245 B i a s e , D. B . 465 B i e r i , J . 335, 339 B i n s w a n g e r , L. 249 B i r n e y , R. C. 112, 113 Bischof, L. 235, 245 B l e w e t , D. B . 460 B l o u g h , M . 376 B l u m , G. S. 73, 74, 76, 78 B o o t z i n g , R. R. 380 B o r i n g , E . G. 11, 2 1 , 310 B o r r e n , J . 376, 380 B o s s , M . 249 B o w l b y , J. 141, 148 B r a d y , J. P. 375, 380 B r a n d t , H . F . 209, 211 B r a u n , J. 272, 273 B r e e s e , F . H . 308 B r i g h a m , T. A. 369, 380 B r o a d h u r s t , A. Ml 462 B r o a d h u r s t , P . L. 459, 460 B r o l y e r , C. R. 212 B r o n f e n b r e n n e r , U. 8 B r o n s o n , G. 141, 142, 148 B r o ž e k , J. 418 B u c k n e r , A. N . 418 B u c k n e r , D. N . 414 B u e b e l , M . 149 B u g e n t a l , J . 273 B u r o s , O. K. 109, 113 B u r t , C. 162, 178, 460 B u t c h e r , H. J . 435, 460, 461
B u t t l e r , J . M. 302, 308 B y r n e , D. 459 C a b l e , D. G. 443, 459, 464 C a b o t , P. S. 162 C a m u s , A. 249 C a n n o n , W. 253 C a n t r i l , H . 235, 236, 242, 245 C a r l s o n , R. 11, 22 C a r m i c h a e l , L. 212, 213 C a r s o n , R. C. 417 C a r t w r i g h t , D. S. 20, 2 1 , 22, 210, 212 C a r t w r i g h t , R. D. 300, 308, 309 C a t t e l l , R. B . 18, 78, 168, 178, 383, 385, 389, 399, 400, 419—466 C h a m p i o n , R. A. 414 C h a r c o t , J. M . 3 C h i l d , D. 436, 460 C h i l d , T. L. 75, 80, 175, 178, 179 C h o d o r k o f f , B . 304, 308 C h o m s k y , N . 367, 379, 380 C i a c c i o , N . 140, 148 C l a r i d g e , G. 396, 405, 414, 416 C l a r k , R. A. 113 C o a n , R. W. 20, 2 1 , 22, 462 C o f e r , C. 269, 273 Coffin, T . E . 175, 178 C o h e n , J. 75, 78 C o h e n , Y. A. 78 Cole, M. 418 C o l e m a n , J. 146, 148 C o l e s , R. 141, 148 C o l q u h o u n , W. P . 414 C o m t e , A. 4 C o o p e r s m i t h , S. 306, 307, 308 C o r b a l i s , M. C. 462 C o r c o r a n , D. W. J. 414, 415 C o r w i n , S. M . 69, 73 C o s t a , P. 270, 273 C o u l e s , J. 210, 214 C r o s s , H . J. 339 C r o s s , K. 460 C u r t i s , F . J. 300, 306, 309 D a h l s t r o m , W. G. 11, 22 Daley, D. L. 458 D a m m , V. 272, 273 D a r w i n , C. 4, 24, 248, 378 D a v i d s o n , A. R. 465 D a v i s , A. 74, 78 G e l h e e s , K. H . 434, 441, 462, 464 D e m a r e e , R. G. 464, 465 D e m b o , T. 205, 211, 212, 213 D e s a i , M . 390, 417 D e u t s c h , M. 206, 212 468
D e u t s c h , W. 463 D i c k i n s o n , J. 79 D i e l m a n , T. E . 411, 436, 462 D i n g m a n , H . F . 300, 304, 309 D i n g n a n , M. 142, 143, 148 D ' Z u r i l l a , T. 66, 78 D o l l a r d , J. 422 D o n J u a n 225 D r e g e r , R. M . 460, 463 D u b b i n , S. S. 460 D u p e r t i u s , C. W. 180 D y m o n d , R. F. 300, 308, 309, 310 E a g l e , M. 65, 78 E b e r t , H . W. 451, 460 E d w a r d s , A. L. 11, 22, 113, 272, 451, 460 E i n s t e i n , A. 265 E k m a n , G. 174, 178 E l e f t h e r i o u , B . E . 463 E p p s , P. 177, 178 E r i k s o n , E . 14, 115—150, 286 E s c a l o n a , S. 210, 212 E s t e s , S. 235, 245 E v a n s , J . D. 20, 22 E v a n s , R. B . 380 E v e r i t t , B . J. 434, 462 E y f e r t h , K. 450, 462 E y s e n c k , H . J. 6, 7, 8, 14, 17, 18, 20, 22, 162, 163, 168, 178, 296, 308, 372, 3 8 3 - 4 1 8 , 432, 433, 434, 460, 462 E y s e n c k , S. B . G. 372, 394, 398, 416 F a i r b a i r n , W. R. D. 116, 148 F e a t h e r , N . T. 211 F e l d m a n , P. 462 F e r s t e r , C. B . 370, 380, 462 F e s t i n g e r , L. 209, 210, 212, 213 F i s c h e r , C. 68, 78 F i s k e , D. W. 175, 178 F j e l d , S. P . 334, 339 F o x , J. 272, 273 F o x , L. 366, 370, 380 F r a n k l i n , B . 214, 265 F r a n k l i n , M. 204, 206, 214 F r a n k s , C. M. 417 F r a n s e l l a , F . 336, 337, 339 F r e e m a n , G. L. 203, 212 F r e n c h , J. R. P . 212 F r e n c h , J. W. 427, 462 F r e u d , S. 3, 4, 13, 14, 17, 19, 21, 23—80, 80—84, 95—97, 100, 105, 106, 115—117, 120, 124, 133, 137, 141, 147, 172, 275, 276, 279, 283, 284, 286, 291, 299, 311, 312, 327, 329, 334, 392, 410, 411, 412, 422, 423, 450, 451, 453 F r i c k , W. 11, 22
F r i e d m a n , I. 303, 309 F r i s b i e , L. V. 304, 309 F r o m m , E . 309 F u l g o s i , A. 11, 22, 28, 30, 78, 107, 113, 206, 212, 245, 254, 273, 314, 339, 350, 370, 373, 377, 380, 383, 384, 385, 415, 417, 420, 462 F u l g o s i , L j . 212 F u r n e a u x , W. D. 389, 416 F u h r e r 257 G a l e n , 2, 159, 389, 398, 399 Gall, F. J. 158, 179 G a l l a w a y , E . 418 G a l l u p , G. 11, 12 G a n d i , M. 138, 139, 147 G e e n , G. 11, 12 G e n d l i n , E . 301 G e r a r d , H . B . 210, 213 G i b b e n s , T. C. N . 177, 179 G i b b o n , B . D. 433, 460, 462 G i n s b e r g , S. I . 463 G l e s e r , G. G. 462 G l u c k s b e r g , S. 66, 79 G l u e c k , E . 177, 179 G l u e c k , S. 177, 179 G o l d i a m o n d , I . 380 G o l d m a n - E i s l e r , F . 76, 79 G o l d s t e i n , K. 276 Gollob, H . 80 G o n i c k , M . 212 G o r d o n , T. 300, 309 G o r k i , M, 139 G o r s u c h , R. L. 431, 444, 461, 462, 465 G o t t s c h a l k , L. A. 462 G o y a , F . 71 G r a h a m , W. 270, 273 G r a u b a r d , P . S. 380 G r a t h , M . 414 G r a y , J . A. 389, 395, 401, 416, 417, 418, 458, 462 G r e e n , R. F. 464 G r e e n b e r g , R. 79 G r i e s e r , C. 68, 79 Griffitt, W . 459 G r o s s , O. 399 G r o s s , J . 78 G r o s s a c k , M . 272, 273 G r o s s e r , D. 210, 213 G u i l f o r d , J . P . 175, 179, 213, 253, 254, 273, 278, 385, 396, 399, 400, 417, 433, 434, 460, 462, 464 G u i l f o r d , R . B . 385, 396, 399, 417 G u n d l a c h , R. H . 162, 179 G u t h r i e , E . R. 413
H a i g h , G. V. 302, 308, 309 H a g e r , J. L. 379, 381 H a l e y , A. 149 H a l l , C. 79 H a l l , C. S. 39, 69, 79, 106, 113, 144, 235, 245, 299, 309, 379, 380, 463 H a l l , R. V. 380 H a m e r , J. D . 462 H a m l e t , 330 H a m m o n d , D. R. 463 H a r l o w , H . F . 74, 79, 250 H a r p e r , R. 60, 79 H a r r i s , C. W . 463, 465 H a r r i s o n , R. H . 79 H a r t , B . L. 463 H a r t l , E . M . 180 H a r t l e y , E . L. 213 H a r t m a n n , H . 115, 116, 149 H a s e t h , K. 418 H a u g h t o n , E . 375, 380 H e i d e r , F . 210 H e i n e , R. 22, 340 H e i m s t r a , N . W. 210, 213 H e l p e r , M. M. 304, 306, 309 H e l s o n , H . 64 H e n l e , M. 205, 213 H e n d r i c k s , S. E . 463 H e r b e r t , J. 462 H e r r m a n , T. 462, 463, 465 H e y , G. 464 H e y m a n s , G. 399 H i c k s , B . L. 377, 380 H i l g a r d , E . R. 8, 79, 209, 213, 282, 309, 313 H i m m e l w e i t , H . T. 390, 417 H i p o k r a t 3, 17, 159, 398, 399 H i t t , J. C. 463 H i t l e r , A. 139 Hjelle, L. A. 12, 22, 463 H o b b e s , T. 4, 70 H o f f m a n , M. L. 459 H o f f m a n , L. W. 459 H o l t z m a n , P . S. 11, 22 H o l t z m a n , W . H . 463 H o n i g , W. K. 380 H o o k , S. 79 H o r n , J. L. 461, 463 H o w e l l s , W. W . 179 H r n j i c a , S. 149 H s u , E . H . 163, 179 H u l l , C. L. 2 1 , 206, 400, 405, 406, 422 H u m p h r e y s , L. G. 174, 179 H u n d l e b y , J . D . 447, 463 H u n k a , S. 377, 380 H u n t , J. M c V . 79, 180, 214 H u n t l e y , C. W . 235, 242, 245 469
H u r l e y , J . B . 465 H u s s e r l , E . 249 I s a a c s , W. 369, 380 I t t e l s o n , W. H . 213 J a c k s o n , D . D. 79, 154, 179 J a c k s o n , D . N . 330, 340, 380 Janet, P. 3 Janoff, I. Z. 175, 179 J e f f e r s o n , T. 139, 265 J e r m o l a e v a - T o m i n a , L. B . 405, 417 J o n e s , M . R. 113, 310, 413, 418, 459 J o n e s , R. R. 463 J u o k n a t , M . 209, 213 J u n g , C. G. 141, 148, 216, 391, 399, 423 J o u r a r d , S. M. 306, 309 K a a d a , B . R. 463 K a g a n , J . 75, 79 K a l h o r n , J . 308 K a l l m a n , R 154, 155 K a n f e r , F . H . 372, 380, 463 K a n t , E . 70, 399 K a r s t e n , A. 206, 213 K a t z , C. J . 180 K a t z , E . S. 179, 203, 213 K a z d i n , A. E . 380 K e n i s t o n , K. 79 Kelly, G. A. 6, 13, 215, 236, 245, 277, 280, 281, 311—340, 451 K e s s l e r , S. 179 K i e r k e g a a r d , S. 4, 249 K i e s l e r , D. J . 300 K i l l i a n , L. R. 433, 461 K i l p a t r i c k , F . P . 236, 245 K i m b l e , G. 20, 22 K i m b l e , J . P . 464 K i n g , L. 66, 79 K l j a i ć , S. 213 K l e i n , G. S. 78 K l e i t m a n , N . 67, 78 K l e t t , C. J . 463 K l i n e , N . S. 179 K l i n e , P . 79 K l u c k h o h n , C. 94, 96, 97, 98, 101, 114 K n a p p , R. B . 273, 461 K o c h , S. 22, 212, 309 K o p k e , 207 Koffka, K. 5 K o h l e r , W. 5 K o m l o s , C. 461 K o u n i n , J. S. 207, 211, 213 K o v a č e v i ć , V. 418, 464 Kraepeline, E. 3 K r a s n e r , L. 373, 380 470
K e r t s c h m e r , E. 17, 159, 160, 162, 163, 165, 166, 174, 175, 176, 179, 226, 392 K r i s t y , N . F. 461 K r u g , S. E . 436, 441, 461, 465 K v a š č e v , R. 273 L a m b e r t , W. W. 113 L a n d a u e r , T. K. 156, 179 L a n d i s , C. 179 L a n d s f i e l d , A. W. 334, 339 L a m o v e c , T. 22, 79 L a s z l o , J . J . 406, 418 L a z a r u s , A. A. 410, 418 L a z a r u s , R. S. 65, 79 L e b o , M. A. 444, 463 L e c k y , P . 285, 309, 330 Le M a y , M . 272, 273 L e m y , R. M . 309 L e r n e r , B . 300, 308 Leslie, G. R. 463 L e v i n e , J . 80 Levy, D. M. 74, 79 Levy, S. 213 L e w i n , F . 213 L e w i n , K. 5, 66, 181—214, 341 L e w i s , J . H . 463 L e w i s , H . B . 204, 206, 213, 214 L e w i s , N . D. C. 180 L i e b e r m a n , A. M . 379 L i n c o l n , A. 265 L i n d , D. L. 375, 380 L i n d s l e y , O. 379, 380, 381 L i n d z e y , G. 39, 106, 113, 178, 179, 212, 221, 229, 235, 242, 245, 299, 309, 310, 339, 372, 379, 380, 441, 459, 463 L i p k i n , S. 300, 309 L i p p i t , N . 210, 214 L i p p i t , R. 213, 214 L i s s n e r , K. 205, 214 Lock, J. 4 L o m b r o s o , C. 177 L o n d o n , I. D. 214 L o r r , M . 456, 463 L o v a a s , O . I . 376, 380 L o w e l l , E . L. 113 L u b i n , B . 465 L u b i n , A. 173, 179 L u b o r s k y , L. B . 461, 463 Luff, M . C. 464 L u n d , D. 380 L u n d y , R. M . 335, 339 L u s h e n e , R. E . 444, 465 L u s s i e v , G. 273 L u t h e r , M . 139, 147 L y n n , R. 339, 417
M a c h i a v e l l i 4, 225 M a c K i n n o n , P . C. B . 385, 446, 464 M a d d i , R. 11. 22, 463 M a d d i , S. 270, 273, 463 M a d i s o n , P . 79 M a g a r e t , G. A. 213 M a g o u n , H . W. 402, 417 M a h e r , S. A. 464 M a h e r , B . A. 464 M a h e r , B . R. 460 M a h l e r , W. 205, 214 M a i e r , H . 116, 149 M a l c o l m X 130, 149 M a l i n o w s k i , B . 410 M a l p a s s , R. S. 465 M a l t z m a n , I. 418 M a r c i a , J. 143, 149 M a r l o w e , D. 235, 246 M a r r o w , A. J. 203, 214 M a s s e r m a n , J . N . 412, 417 M a s l o w , A. H . 5, 6, 16, 19, 2 1 , 215, 226, 230, 235, 247—274, 276 M a t t o c k , J. 464 M a x w e l l , A. E . 394, 397, 418 M c A r t h u r , C. 48, 79 M c C a n c e , R. A. 464 M c C l a i n , E . 272, 273 M c C l e a r y , R. A. 65, 79 M c C l e l l a n d , D. C. I l l , 113, 114 M c D e r m o t t , E . 180 M c D o u g a l l , W. 4, 423, 436 M c F a r l i n g , L. H . 210, 213 M c G i n n i e s , E . 64, 79 M c G r e g o r , D . 269, 274 M c K e e , J. P . 237, 273 M c N a i r , D . H . 463 M c R e y n o l d s , P . 463 M e a d , M . 144 M e d d i n u s , G. R. 300, 306, 309 M e d v e d , R. 179 M e f f e r d , R. B . 464, 466 M e i c h e n b a u m , D. 417 M e t t e e , D. R. 305, 308 M i c h a e l , J . 373, 380 M i c h a l e , W . 273 M i l l e r , D. R . 73, 74, 78 M i l l e r , N . E . 208, 214, 422 M i l g r a m , N . A. 304, 309 M i l n e r , P . 372, 381 M i n t z , J . 463 M i s c h e l , W. 11, 22, 66, 79, 464 M o h r , G. J. 162, 179 M o m i r o v i ć , K . 175, 179, 417, 418, 464 M o r a n , L. J . 464 M o o r e , T . V. 163, 179 M o r g a n , C. 108, 112, 114
M o r u z z i , G. 417 M o o s , R. H . 179 M o s s , H . A. 75, 79 M o w r e r , O. H . 155, 179, 310 M u n r o e , R. L. 34, 79 M u r p h y , G. 4, 22 M u r r a y , EL A. 64, 72, 73, 81—114, 153, 194, 215 M u s e k , J. 22, 79 M u s s e n , P . H . 21, 22 M u u s s , R. 144, 149 M u ž i ć , V. 350, 377, 380 N e b y l i t s y n , V. D. 402, 403, 404, 416, 417, 418 N e s s e l r o a d e , J. R. 434, 443, 458, 459, 464 N e w c o m b , T. M . 8, 29, 213 N g , L. 273 N i e t z s c h e , F. 4, 29 N o b e l , A. 5, 353 N o b l i n , C. D. 76, 80 N o w l i s , H . H . 204, 214 N o w l i s , V. 464 O d b e r t , H . S. 168, 221, 245 O f f e n k r a n t z , W. 69, 79 O l d s , J . 372, 380, 381 O s g o o d , C. E . 204, 214 O v s i a n i k i n a , M . 204, 214 P a g e , J. 179 P a i g e , J. 240, 246 P a r n e l l , R. W. 177, 178, 180 P a r s o n s , G. R. 463, 464 P a s t e u r , R. 231 P a t t e r s o n , G. R. 463, 464 P a y n e , A. P . 464 P a y n e , D. E . 340 P a v i š i ć - M e d v e d , V. 179 P a v l o v , I. P. 5, 6, 12—15, 341—418 P a w l i k , K. 432, 463, 464 P e r v i n , L. A. 330, 340, 464 P e t r i e , A. 390, 417 Pfaff, D. W. 464 P h i l l i p s , E . 300, 309 P h i l i p s , J. 380 P i e r s o n , G. R. 455, 464 Pinel, P. 3 P l a t o n , 2, 4 P o l a n s k y , N . 210, 213, 214 P o p o v i ć , B . 22 P o r t e r , E . H . 309 P o r t e r , L. 270, 274 P o t t i e r , J . 465
25,
248,
471
P r i n c e , B . 242, 245, 246 P r e n t i c e , W. C. H . 204, 214 P r o h a n s k y , H . M. 213 Radcliff, J. A. 461 R a c h m a n , S. 410, 416 R a i m y , V. C. 300, 306, 309 R a n k , O. 53, 79, 144 R a s k i n , N . J. 300, 310 R a y n o r , R. 353, 381 R e c h t s c h a f f e n , A. 69, 79 R e c h t s c h a f f e n , G. 418 R e d i , F . 214 R e e s , H . W. 458, 459 R e e s , L. 178, 180, 418, 389 R e e s e , E . P . 371, 381 R e e s e , H . W. 458, 459 R e i d , J. B . 463 R e n o i r , A. 265 R e y n o l d s , G. S. 363, 381 R i c k e l s , K. 461 R i c k s , D. F . 466 R i v l i n , L. G. 213 R o k e a c h , M . 210, 214 R o g e r s , C. R. 5, 6, 13, 15, 16, 18, 2 1 , 22, 63, 8 1 , 215, 226, 230, 235, 247, 258, 275—310, 311, 330, 365 R o r s c h a c h , H . 79, 109, 110 R o o s e v e l t , F . D. 265 R o s e n , S. 214 R o s e n z w e i g , S. 62, 67, 79, 203, 214 R o t , N . 22, 79, 149, 246, 418, 464 R o t t e r , J. 144 S a i t , E . M. 213 S a l m o n , P . 337, 339 S a l t e r , A. 413, 418 S a n f o r d , N . 8, 11, 22 S a r a s o n , I. G. 11, 22, 66, 79 S a r n o f f , I. 11, 22, 67, 69, 73, 80 S a r t r e , J. P . 249 S a s l o w , G. 463 S a u n d e r s , D. R. 460 S c h a c h t e r , S. 210, 214 S c h e i e r , I. H . 433, 461 S c h n e i d e r , D . 114 S c h u c h , A. J. 20, 22 S c h u e r g e r , J . 461 Schurcliff, A. 71, 80 S e a r s , P . S. 213 S e c h r e s t , L. 330, 334, 340 S e c o r d , P . F . 450, 464 S e e m a n , J . 300, 310 S e l i g m a n , M . E . P . 379, 381 472
Sells, S. B . 433, 459, 464, 465, 466 S e n n , M . 148 S h a g a s s , C. 418 S h a p i r o , M. B . 236, 246 S h a w , E . 458 S h a w , B . 139 S h e e r e r , E. T. 300, 310 S h e l d o n , W. M. 17, 151—180, 226, 392 Sherif, C. W. 465 Sherif, M. 465 S h e r i f f s , A. C. 237, 246 S h i l s , E . A. 114 S h o g g e n , P . 210, 212 S h o s t r o m , E . 270, 274 S h o t w e l l , A. M. 465 S i g a l , J. J . 396, 418 Signell, K. A. 330, 340 Sills, D. L. 114 S i m o n s o n , E . 418 S i n g e r , D. L. 70, 80 S i v a - S a n k a r , D. V. 180 S k i n n e r , B . F . 6, 12—15, 17—22, 53, 80, 216, 218, 220, 248, 250, 278, 279, 309, 341—381, 383, 387, 425, 435, 446, 448 S k v a r e n i n a , A. 465 S l i o s b e r g , S. 210, 214 S m i t h , B . 269, 274 S m i t h , C. H . 175, 180 S m i t h , H . W. 20, 22 S n y d e r , W. U. 299, 300, 310 S o r o k i n , B . 343, 347, 381 S p e a r m a n , C. 11, 383, 385 S p e n c e , K. W. 211, 214, 369, 417, 418 S p e n c e , T. 396, 417 S p i e g l e r , M. D. 70, 80 S p i e l b e r g e r , C. D . 460, 465 S p i n o z a , B . 265 S p i t z , R A. 141, 149 S p r a n g e r , E . 226, 242, 244, 246 S p u r z h e i m , J. G. 158, 179 S t a c k e r , K. H . 465 S t a n s , A. 380 " Stapf, A. 463, 465 S t a p f , K. H . 463, 465 S t e p h e n s o n , W. 236, 246, 301, 310, 385 S t e r n , G. 114 S t e r n , W. 231, 246 S t e w a r t , J. 465 S t e v e n s , S. S. 164, 166, 180 S t e v e n s o n , A. 265 S t i c e , G. F . 461 S t o c k , D. 300, 310 S t o n e , P . 246 S t o r m s , L. H . 396, 418 S u i n n , R. 310
S u l l i v a n , H . S. 8 S w a n s o n , H . H . 464 S w e n e y , A. B . 442, 461, 465 S z o n d y , 72
Z u c k e r m a n , M . 465 Z v o n a r e v i ć , M. 55, 80, 149, 246, 398, 418, 465 Z w e i g e n h a f t , R. 235, 246
S o l j a n , N . N . 350, 370, 377, 381 S t a l e c , J . 179
Žaja, B . 213
T a f t , R. 22 T a t r o , D. F . 433, 461 T e n n e y , A. M. 179, 180 Teofrast 2 T e p l o v , B . M. 401, 402, 414, 417, 418 T e r e z ij a 225 T h i b a u t , J . W. 210, 212, 214 T h o m a s , J . 380 T h o m s o n , G. 385 T h o r n d i k e , E . L. 201, 358, 367, 381 T h o t h , J . C. 414 T h u r s t o n e , L. L. 180 T i m m o n s , E . O. 76, 80 T i p p e t t , J . S. 335, 340 T i c h e n e r , E . B . 4, 24, 25, 26 T o b a c h , E . 458 T o l m a n , E . C. 231, 246 T o m a Akvinski, 4 T r a u b , R. E . 462 T r i a n d i s , H . C. 465 T r o u t o n , D . S. 394, 397, 418 T u c k e r , L. R. 443, 465 T u c k e r , W . B . 180 T u r n e r , 369 Tyl, M. 466 U l l m a n , L. P. 380 V a l e n t i n e , E . 410 V a l e r i u s , E . 465 V a n a s e k , F . J . 304, 309 V a n d e C a s t l e , R. 67, 69, 79, 80 V a n d e r b e r g h , J . G. 465 V e r n o n , J . A. 228, 235, 241, 245, 381 V e r n o n , P . E . 245, 282, 310, 381 V o g e l , L. 465 Z e i g a r n i k , G. 203, 204, 214 Zeller, A. 66, 80 Z i e g l e r , D . J. 12, 22, 463 Z i g m o n d , R. E . 464 Z i m m e r m a n , W. S. 417 Z u c h , J. 78
W a l d r o n , E . 79 W a l s t e r , E . 178 W a n n , T. 22, 310 W a r b u r t o n , F . W. 178, 461, 465 W a t e r m a n , A. 149 W a t e r m a n , C. 143, 144, 149 W a t s o n , J. B . 17—22, 25, 248, 250, 341, 353, 364, 378, 379, 381, 410—413, 446 W e n g e r , M . A. 418 W e p m a n , J. 22, 340 W e r t h e i m e r , M. 4, 5 W e s s m a n , A. E . 466 W h i t e , R. W. 116, 149, 285 W h i t m a n , W. 265 W h i t t i n g , J. W. M. 75, 80, 156, 179 W i d d o w s o n , E . E . 464 W i e l a n d , B . A. 466 Wilde, G. J. S. 466 Will, D. P . 464, 465 W i l l i a m s , C. D. 358, 381 W i l l i a m s , H . U. M . 451, 461 W i l l i a m s , J. R. 466 Wilson, G. D. 410, 416 Wilson, W. 239, 246 W i n d e l b a n d , W. 236 W i n k l e r , G. H . 213 W i n t e r , D. G. 113, 114 W i s p e , L. C. 461 W i t t m a n , P. 175, 180 Wolf, B . 179, 408 Wolitzky, D. L. 78 W o l m a n , B . 80 W o l p e , J. 4 1 0 - 4 1 3 , 418 W o o d w o r t h , R. S. 231, 246, 399 W o r s c h e l , P . 66, 80 W r i g h t , B . A. 210, 212 W r i g h t , H . F . 210, 212 W r i g h t , H . K. 242, 246 W u n d t , W. 24—26, 159, 399 Wylie, R. C. 300, 310 Y a n k e l o v i c h , D. 147, 149 Y a t e s , A. J. 418 Yolles, S. 146, 149
473
Kazalo pojmova A a b n o r m a l n i 102, 252 g e n 392 l i č n o s t 379 p o n a š a n j e 396 a d a p t i v n i s u s t a v k o n s t r u k a t a 331 a d e k v a t n a o s o b a 285 a d e k v a t n o s t o b j e k t a 111 a d o l e s c e n c i j a 94, 141, 199 a d o l e s c e n t n i b r a k 133 l j u b a v 146 afektivna k o m p o n e n t a 176 o d n o s 96 o b i l j e ž j e 436 a g r e s i j a 88, 92, 93, 95, 372, 329 a g r e s i v n o s t 18, 42, 272, 397, 409, 446 a k a d e m s k a psihologija 4 a k s i o m a t s k a p r e t p o s t a v k a 11 a k t i v n o s t — s u p s t i t u i r a n a 122, 201 a k t o n 85 a k t u a l i z a c i j a 249, 266 s a m o g s e b e 263, 264 v l a s t i t o g j a 275 sposobnosti 6 a k t u a l i z i r a n a l i č n o s t 269, 285 a k t u a l n i m o t i v 218 a l f a p r i t i s a k 93 a l i j e n a c i j a 131, 260, 263 a l k o h o l i č a r 395, 451, 452 A l l p o r t - V e r n o n o v i n s t r u m e n t 175 a l t r u i s t i č k a s a t i s f a k c i j a 264 a m b i c i j a 226 a m b i v a l e n t n o s t 116 a n a b o l i č k i p r o c e s 100 a n a k l i t i č k a d e p r e s i j a 450 analitička introspekcija 4 a n a l i z a 27, 333, 397 d i s k r i m i n a n t n a 397 d u b i n s k a 27 k l i n i č k a 333 k o n f l i k t n i h s i t u a c i j a 208 o k o l i n e 346 p e r s o n a l n e s t r u k t u r e 239 474
p o n a š a n j a 8 1 , 346 s a d r ž a j a 236, 239 s n o v a 32, 59 analna t e o r i j a r a đ a n j a 105 z o n a 49 k a r a k t e r 105 k o m p l e k s 100, 105 s e k s 105 s t a d i j 49 t u m a č e n j e 75 a n h e d o n i č k i c e n t a r 100 a n i m i s t i č k o s h v a ć a n j e 345 anksiozna d e p r e s i j a 457 h i s t e r i j a 58, 451 o s o b a 53 a n k s i o z n o s t 47, 53, 75, 283, 321, 336, 391, 394, 397, 399, 411, 442, 443, 451, 452 a n t e c e n d e n t n i d o g a đ a j i 341 a n t i c i p a c i j a d o g a đ a j a 256, 313, 319 (vidi i p r e d v i đ a n j e ) a n t i k a t e k s i j a 42, 44 a n t i s o c i j a l n o p o n a š a n j e 368 a n t r o p o l o g i j a 148, 217 a n t r o p o m o r f i z a m 39, 85, 363 a p a t i j a 136, 263, 391 a p e r c e p c i j a 85 apsolutna i s t i n a 313 s l o b o d a 379 a r i s t o t e l o v s k i n a č i n m i š l j e n j a 190 asocijacija o k o l i n e i p o n a š a n j a 351 s l o b o d n a 32, 59 a s p i r a c i j a 38, 226, 232 a u c i j a 453 autentična z r e l o s t 232 e g z i s t e n c i j a 249 a u t i s t i č k a d j e c a 376 a u t i z a m 370 a u t o k r a t s k a a t m o s f e r a 450
a u t o n o m i j a 88, 92, 105, 129, 143, 144 m o t i v a 251, 378 a u t o n o m n i ž i v č a n i s u s t a v 393, 402, 410, 445 a u t o n o m n o b i ć e 23, 344, 345, 378 a u t o r i z a m 136 a v e r z i v n e p o s l j e d i c e 356, 365 a v e r z i v n i p o d r a ž a j 367, 379
B b a l a n s e k s c i t a c i j e - i n h i b i c i j e 408 b a r i j e r a 42 b e s c i l j n o s t 131 b e s p o m o ć n o s t 123, 263 b e t a - p r i t i s a k 93 b e z n a đ e 259 bezuvjetni o d g o v o r 355 p o d r a ž a j 355 bezuvjetno c i j e n j e n j e 288 p a ž n j a 289 p o d r š k a 299 p r i h v a ć a n j e 288, 289 u v a ž a v a n j e 298 b i h e v i o r t e r a p i j a 408, 409—413 b i h e v i o r i s t 62, 100, 163, 278, 282, 353, 408 bihevioristička p s i h o l o g i j a 278, 409 t e o r i j a l i č n o s t i 341—379 b i h e v i o r i z a m 218—279, 341—344, 407, 410 b i j e g 129, 368 biološka d e t e r m i n a n t a 163, 177, 410 k o n s t i t u c i j a 152 l i č n o s t 152 p r e d i s p o z i c i j a 172 p s i h o l o g i j a 347 z a s n o v a n o s t l i č n o s t i 82 biološki f a k t o r 163, 379 m e h a n i z a m 86 o r i j e n t i r a n a p o t r e b a 82 o r i j e n t i r a n a p s i h o l o g i j a 163 p o t e n c i j a l 173 p r i s t u p 159 r a z v o j 75 u z r o k 86 biološko f u n k c i o n i r a n j e 256 s a z r i j e v a n j e 99 t u m a č e n j e 171
b i o s f e r a 341 b i p o l a r n i k o n s t r u k t 320 b i s e k s u a l n a difuzija 129 fi m o t i v 263
C C a t t e l l o v m o d e l 388 centar u m o z g u 153 za u g o d u 372 centralna o s o b i n a 239 o s o b n a d i s p o z i c i j a 224, 225 centralni i n t e g r a t i v n i f a k t o r 241 živčani sustav 6 c e r e b r o t o n i j a 457 Charcotova teorija hipnoze 3 c i k l i č k a n a r a v 68 c i k l o t i m ij a 162, 163 ciklus C-S-K-329, 330 m o t i v a c i o n i 192 cilj 81, 116, 228, 236, 248, 267, 268 ciljni o b j e k t 198 c i n i z a m 263 c i r k u m p s p e k c i j a 329 c j e l o v i t a l i č n o s t 253 c l i e n t c e n t e r e d t h e r a p y 275 c r t e l i č n o s t i 354
C č e k l i s t a p s i h o t i č k o g p o n a š a n j a 176 č e ž n j a 266 č i n j e n i c a 186—197, 315 e m p i r i j s k a 187 fiziološka 315 h i p o t e t i č k a 187 p e r s o n a l n a 188 p s i h o l o š k a 188, 315 čovjek s t v a r a l a č k o b i ć e 252—254 z n a n s t v e n i k 313 č o v j e k o l i k i r a z v o j 252
D d e d u k c i j a 10 d e d u k t i v n o m i š l j e n j e 126 d e f e n z i v n o s t 290 475
d e f i n i c i j a 8, 385 k a r a k t e r a 414 k o n s t r u k t a 322 l i č n o s t i 8, 82, 216 o p e r a c i o n a 385 pojmova v e r b a l n o - l o g i č k a 387 o p e r a c i o n a 387 d e k o n d i c i o n i r a n j e 295, 372 d e k r e m e n t 402, 461 d e l i n k v e n c i j a 370 d e l i n k v e n t 453 d e l i n k v e n t n o p o n a š a n j e 131, 177 d e l u z i j a 394, 397 d e m e n c i j a 398 demokratska a t m o s f e r a 450 p r a k s a 308 d e p r e s i j a 263, 336, 391, 397, 398, 448 d e p r i v a c i j a 347, 351 d e r i v a t i i n s t i n k a t a 4 1 , 258 d e s e n z i t i z a c i j a 413 d e s i m b o l i z a c i j a 33 determinanta p o n a š a n j a 9, 218 r a z v o j a l i č n o s t i 445 determiniranost o k o l i n o m 91 s i t u a c i j o m 222, 442 d e t e r m i n i z a m 341 d e z o r g a n i z a c i j a l i č n o s t i 293—295 d i f e r e n c i j a c i j a l i č n o s t i 183, 198, 286 d i f e r e n c i j a l n o p a m ć e n j e 67 difuzija 197 d i j a g n o s t i č k i s a v j e t 107 d i m e n z i j a e k s t r a v e r z i j e - i n t r o v e r z i j e 390 390 f u n d a m e n t a l n a 390 h o l i z m a 12 h o m e o s t a t i č n o s t i 12 i d i o g r a f i č n o s t i 12 i n t e r d i s c i p l i n a r n o s t i 12 k o n s t i t u c i o n a l n o s t i 12 l i č n o s t i 386, 387, 390, 435 n e u r o t i c i z m a 390, 402 o b j e k t i v n o s t i 12 p s i h o p a t o l o g i j e 176 p s i h o t i c i z m a 394 r a c i o n a l n o s t i 12 r e a k t i v n o s t i 12 r e a l n o s t i 192, 199 s i n t a l i t e t a 449 s p o z n a t l j i v o s t i 12 v r e m e n s k a 191, 199 dimenzionabiost psiholingvističkog 476
p r o s t o r a 20 dinamika g r u p n a 202 p a m ć e n j a 202, 203 p o l j a 185 ž i v č a n o g s u s t a v a 402 p r o c e s a u l i č n o s t i 39—46 dinamička d e t e r m i n a n t a 221 i n t e g r a c i j a 426 k a r a k t e r i s t i k a g r u p e 449 k o m p o n e n t a 435 o r g a n i z a c i j a 218 o s o b i n a 424, 426 r e s t r u k t u r a c i j a 192 r e š e t k a 440 s n a g a 230 s t r u k t u r a l i č n o s t i 435—441 škola 4 a s p e k t i č o v j e k a 263 dinamički r a č u n 440, 441 s u s t a v 229 d i n a m i z a m 402 i n h i b i t o r n i h p r o c e s a 403 e k s c i t a t o r n i h p r o c e s a 403 » d i n a m o g e n i « p o j m o v i 352 d i g n i t e t 378 direktno i indirektno mjerenje ličnosti 236—237 d i s k r i m i n a c i j a p o d r a ž a j a 365—367 d i s k r i m i n a t i v n i t r e n i n g 376 d i s p o z i c i j a 8 1 , 166 d i s t i m i č a r 396 d i s t i m i č n a p o r e m e t n j a 405 d i s t i m i j a 391 djeca a g r e s i v n a 306 a u t o r i t a r n i h r o d i t e l j a 306 d j e č j a i g r a 144 d j e t i n j s t v o 75, 94 djelovanje društva n a ljudske potenci j a l e . 260 A—motivi 263 d o b a l a t e n c i j e 125 d o b a r ž i v o t 291, 293 d o b r o h o t n a o k o l i n a 122, 252 d o b r o t a 276 d o g a đ a j 94, 191 i s k r i v l j e n i 293 n e s i m b o l i z i r a n i 293 d o g m a t i z a c i j a 314 d o g m a t i z a m u p s i h o l o g i j i 315 d o k a z i v a n j e 10 d o m i n a c i j a 88, 92 e k s c i t a c i j e 403
i n h i b i c i j e 403 m o r a l i s t i č k i h n a č e l a 4—6 dominantan cilj 234 ž i v o t n a t e m a 234 d o m i n a n t n o s t 225 d o n o š e n j e o d l u k a 97, 210 d o p u n s k a f u n k c i j a 440 d o ž i v l j a j 152, 157, 251, 313, 341 s e b e 291, 292 doživljaj n a s l o b o d a i z b o r a 292 a s p e k t p r i t i s k a 93 b a l a s t 26 s v i j e s t 15, 249 doživljavanje prijetnje i obrana 370—377 društvena uloga 2 d r u š t v e n i s t e r e o t i p i 261 d u b i n s k a p s i h o l o g i j a 370 d u h 344 d u š a 344 duševna bolest 3 d u ž i n a d o j e n j a 76
E E-lj e s t vica 395 E d i p o v ( e d i p a l n i ) k o m p l e k s 50, 51, 58, 69, 73, 124, 125, 410, 450 E d w a r d s o v u p i t n i k ( E P P S ) 113 e f e k t i k a ž n j a v a n j a 367—368 e f i k a s n o s t u p r e d v i đ a n j u 322 e g o 34—38, 83, 84, 115, 117, 127, 138, 312, 377, 411, 432, 455 f u n k c i j a 118 i d e a l 38, 84 i d e n t i t e t 128, 129, 138, 142, 144 p s i h o l o g i j a 115, 116, 138, 205 s n a g a 135 u k l j u č e n j e 203, 204, 233 e g o c e n t r i z a m 48 e g z i s t e n c i j a — m e t a f i z i č k a 39 egzistencijalistička filozofija 249 p s i h o l o g i j a 249 t u m a č e n j e 341 e g z i s t e n c i j a l n i p s i h o l o g 17 e g z i s t e n c i j a l n o ž i v l j e n j e 292 e k o l o š k a v r i j e d n o s t 107 ekonomski e t o s 125 t i p 243
ekscitatorni p o t e n c i j a l 400, 406 p r o c e s 402 e k s p a n z i v n o s t 263, 286 e k s p e r i m e n t 5, 15, 107, 340, 384 eksperimentalna d i s t i n k c i j a 357 p o t v r d a 203 p s i h o l o g i j a 165, 166, 279, 314 v a l i d a c i j a 63, 64 e k s p e r i m e n t a l n i n a c r t 419 e k s p e r i m e n t a l n o i s t r a ž i v a n j e 383 n e s v j e s n o g 64, 65 r e p r e s i j e 65—67 eksperimentiranje s a s e k s o m 146 s i g r a č k a m a 124 ekspresivni p o k r e t i 241 p o n a š a n j e 235, 236, 241 e k s t e n z i j a k o n s t r u k a t a 322 e k s t e r n a l i z a c i j a n a g o n a 231 e k s t e r n i d o g a đ a j 94 e k s t i n k c i j a 301, 368, 372, 405, 413 e k s t r a v e r t 98, 314, 408 e k s t r a v e r z i j a 224, 242, 396, 398, 402, 405, 433 ekstrinzična religiozna orijentacija 239, 338 e k t o m o r f i j a 165, 166 e k v i l i b r i j 194, 402 d i n a m i č n o s t i 403, 404 j a k o s t i 403 m o b i l n o s t i 403 E l e k t r a k o m p l e k s 50, 51, 410 e l e m e n t a r i s t i č k o s t a j a l i š t e 15 e l i t i z a m 135 e m f a t i č k i p o k r e t i 242 e m o c i j a 27, 110, 154, 312, 344, 346, 351, 353, 446 emocionalna k a t a r z a 299 r e a k t i v n o s t 394, 425 r e d u k c i j a 60 s i g u r n o s t 234, 306 s t a b i l n o s t 425 z a d o v o l j e n j e 112 e m p a t i j a 18, 278, 296, 298, 395 empirijska d e f i n i c i j a 11 i s t r a ž i v a n j a 202—211, 235, 264—273, 370 p r o v j e r a i v a l i d a c i j a 235—247, 264—273, 370 i z n a n s t v e n a v a l i d a c i j a 60—78 e m p i r i z a m 17 477
e n d o m o r f i j a 165, 166 e n e r g i j a 35, 4 1 , 192, 194 p s i h i č k a 35, 39, 40 r e d i s t r i b u i r a n a 60 e n g r a m 437 e n v i r o n m e n t a l n a p s i h o l o g i j a 17 e p i f e n o m e n 19, 152 e p i g e n e t s k i u t j e c a j 143 epizoda p o n a š a n j a 94 e r g i č k a n a p e t o s t ( t e n z i j a ) 430, 452, 456 e r g o v i 435, 436, 437, 442, 455 e r o s 42 e r s a t z f a k t o r i 432 e s e n c i j a l n a p s i h o p a t ij a 396 e s t e t s k i t i p l i č n o s t i 243 e t i č k a n a č e l a 266 e t i č k i a s p e k t l i č n o s t i 227, 264 e t i k a 2, 132 e t n i č k a p r i p a d n o s t 101 e v a l u a c i j a ž i v o t n o g p u t a 136 e z o t e r i č n o s t 26 E y s e n c k o v m o d e l l i č n o s t i 388, 396, 434 E y s e n c k o v a t e o r i j a p o n a š a n j a 408
F f a k t o r 387, 395, 421 b i p o l a r n i 385 d o m i n a c i j e — s u b m i s i j e 425 f i g u r a l n i 333 g r u p n i 385 i n t r o v e r z i j e — e k s t r a v e r z i j e 385—432 k a o d e t e r m i n a n t a 384 l i č n o s t i 383 n a s l j e d n i 395 n e u r o t i z m a 432 o k o l i n e 395 o p ć e i n h i b i c i j e 424 o r a l n o g o p t i m i z m a — p e s i m i z m a 76 p o g r e š k e 385 p o n a š a n j a 384 p s i h o t i c i z m a 394, 432 s p e c i f i č n i 385 u n i p o l a r n i 385 faktori d r u g o g r e d a 422, 430, 431, 439, 456 f a k t o r s k a a n a l i z a 20, 2 1 , 168, 175, 240, 314, 383, 384, 385, 386, 387, 420, 421, 422, 424, 426, 436, 440—450, 457 e k s p l o r a t o r n a 314 f i z i o l o š k i h p o d a t a k a 404 k o n f i r m a t o r n a 314 n e p a r a m e t r i j s k a 333 478
faktorska d e f i n i c i j a i n t e l i g e n c i j e 11 o s 422, 425 o s o b i n a 240 s t r u k t u r a 443 struktura dinamičkih komponenti 455 s t r u k t u r a s i m p t o m a 451 t e o r i j a l i č n o s t i 17 v a l i d a c i j a 385 faktorske m e t o d e 444 v a r i j a b l e 450 faktorski o b r a z a c n e u r o t i z m a 451—453 p r o f i l i 451 faktorsko-analitičko istraživanje 7 i s t r a ž i v a n j e i n t e l e k t a 253 o p t e r e ć e n j e ( s a t u r a c i j a ) 421 falusni s t a d i j 49—51 t i p l i č n o s t i 51 f a n t a z i j a 3 1 , 89 faza c i r k u m s p e k c i j e 329 e k s t i n k c i j e 357 k o n d i c i o n i r a n j a 357 k o n t r o l e 329 f e n o m e n a l n i svijet 277 f e n o m e n a l n o p o l j e 277, 280, 283, 286, 288 f e n o m e n o l o g i j a 14 fenomenološka filozofija 249 p s i h o l o g i j a 249 t e o r i j a l i č n o s t i 275—310 fenomenalni p r i s t u p 15, 277—302 p s i h o l o g 18 s t a v 277—280 f e n o m o t i v 231 f e n o t i p 164 figuralnd e f e k t 408 f i k s a c i j a 47, 51, 58, 90, 281 f i k s n e i d e j e 160 f i k t i v n a l i č n o s t 338 f i l o g e n e t s k a e k v i v a l e n c i j a 350 filozofija 96, 129, 346 č o v j e k a 29 l j u d s k e p r i r o d e 346 duhoznanstvena 4 filozofski r a c i o n a l i z a m 30 spekulativni pristup 4 filozofsko-religiozno-ideološka t r a d i c i j a 4
fizička a n t r o p o l o g i j a 163 d o b r o b i t 96 l i č n o s t 347 s t r u k t u r a o r g a n i z m a 163 fizikalna pozicija 3 f i z i o g n o m i j a 157 fiziologija 152 f i z i o l o g i z i r a n j e 345, 423 fiziološka m a t u r a c i j a 118 o s n o v i c a l i č n o s t i 400, 401 p s i h o l o g i j a 347, 350 r e v o l u c i j a 123 fiziološki d e t e r m i n a n t e 9, 10 f a k t o r i 426 i n d i k a t o r i 439, 457 i s a d r ž a j s n o v a 67—69 konstrukti 9 p r o c e s 10, 14, 19, 152, 194, 216, 342 i g e n e t i č k i f a k t o r i 347—348 t u m a č e n j a 383 f l e g m a t i k 399 f l e k s i b i l n a l i č n o s t 68 f l u e n t n o s t g o v o r a 241, 393 f l u k t u i r a j u ć a l i č n o s t 445 f o b i j a 105, 370, 399, 410, 411 f o k a l n i p o d r a ž a j 445 f o k u s p r i m j e n e k o n s t r u k t a 317 f o r m a l n a r i t u a l i z a c i j a 127 f o r m a l n e o s o b i n e 317 f o r m a l n i odgoj i o b r a z o v a n j e — nega t i v a n u t j e c a j n a r a z v o j 379 f r a g m e n t i r a n j e l i č n o s t i 16 f r e n o l o g i j a 158 Freudov d i n a m i č k a k o n c e p c i j a 27 p s i h o t e r a p i j a 339 t e o r i j a h u m o r a 72 t e o r i j a l i č n o s t i 3, 28 f r i g i d n o s t 51 f r u s t r a c i j a ( r a z o č a r a n j e ) 118 f r u s t r a t i v n a s i t u a c i j a 173 funkcija e g a 53 i n d i r e k t n o g z a d o v o l j e n j a 70 l i č n o s t i 17, 96 p r i m a r n a 399 s e k u n d a r n a 399 z a m j e n s k a 70 funkcionalna a n a l i z a 350 a u t o n o m i j a m o t i v a 230, 231, 232, 233 z a v i s n o s t 350
funkcionalni a s p e k t i č o v j e k a 163 o d n o s 350 poremećaj mozga 3 a u t o n o m i j a l i č n o s t i 232 e k v i v a l e n c i j a p o d r a ž a j a 219 o š t e ć e n j e 456 z n a č e n j e 219 funkcioniranje m o z g a 153 n o r m a l n o 57 o k o l i n e 262 p a t o l o š k o 57 r a z i n e 110 f u z i o n i r a n j e i d e n t i t e t a 133
G g a š e n j e ili e k s t i n k c i j a u v j e t n o g o d g o v o r a 361, 412 i n s t r u m e n t a l n o g a k t a 357 G e n d l i n o v a l j e s t v i c a 301 g e n e r a b i l n o s t e k s p e r i m e n t i r a n j a 107 generacijski j a z 131 s u k o b 145 generalizacija u v j e t n o g o d g o v o r a 412 u v j e t n o g p o d r a ž a j a 412 g e n e r a l i z i r a n a j e z i č n a v j e š t i n a i navi k a 376 generalni f a k t o r 421 i n t e g r a t i v n i f a k t o r 241 o b l i k p o n a š a n j a 364 s t a v 226 g e n e r a t i v n o s t 135, 136 g e n e r i r a n j e n a p e t o s t i 97 genetička d e t e r m i n a n t a l i č n o s t i 99, 144 e t i o l o g i j a s h i z o f r e n i j e 155 k o m p o n e n t a l i č n o s t i 445 k o n s t i t u c i j a 408 o s n o v a n e u r o t i c i z m a 410 p s i h o l o g i j a 341 p r e d i s p o z i c i j a 408 s t r u k t u r a 18 u v j e t o v a n o s t s h i z o f r e n i j e 154 genetički a p a r a t 153 f a k t o r 446 p o t e n c i j a l 407 p o t p r o g r a m 99 s u p s t r a t 154 t e m e l j 404 479
genetika l j u d s k a 153 p o n a š a n j a 153 p s i h o l o š k a 153 g e n i t a l n a z r e l o s t 133 g e n i t a l n i s t a d i j 5 1 , 52 g e n o m o t i v 231 g e n o t i p l i č n o s t i 407 g e n o t i p s k i p r i s t u p 414 g e s t a l t i s t i č k a p s i h o l o g i j a 4, 341 g i n a n d r o m o r f i j a 166 g l a d z a i n t i m n o š ć u 257 g l a d z a k o n t a k t o m 257 g o v o r n i p o r e m e ć a j i 370 g r a d i j e n t g e n e r a l i z a c i j e 364 g r a f o l o š k a a n a l i z a 242 g r u p n a d i n a m i k a 210 g r u p n i f a k t o r 421 g r u p n o o d l u č i v a n j e 202 g u b i t a k e m o c i o n a l n o s t i 159 G u i l f o r d - M a r t i n o v u p i t n i k 433 G u i l f o r d o v i f a k t o r i l i č n o s t i 434
H h a b i t u a l ni o d g o v o r 388 s u s t a v 221 h a l u c i n a c i j a 36, 160, 394, 397 h a r m o n i j a l i č n o s t i 46 h e b e f r e n a s h i z o f r e n i j a 176, 398 h e b o i d n a k o m p o n e n t a 176 hedonistička vrijednosna orijentacija 244 h e d o n i s t i č k i c e n t a r u m o z g u 100 h e d o n i z a m 409 h e d o n s k i g e n e r a t o r 100 hereditarna p r e d i s p o z i c i j a 392 č i n i l a c 16 h e r e d i t a r n o s t 16 h e r m a f r o d i t 166 h e t e r o s t a z a 16 h e u r i s t i č k a v r i j e d n o s t t e o r i j e 11 hijerarhija d o m i n a c i j e 200 o d g o v o r a 447 u l o g a 126 h i j e r a r h i j s k a f a k t o r s k a s t r u k t u r a 422 h i j e r a r h i j s k a o r g a n i z a c i j a 28, 387 hipnotička sugestija 3 hipnoza 3 h i p o h o n d r i j a 398 H i p o k r a t - G a l e n o v a p o d j e l a 400 H i p o k r a t o v a t i p o l o g i j a 3, 158 480
h i p o t a l a m i č k i c e n t r i 86 hipotetički e n t i t e t 344 k o n s t r u k t 216, 345, 350 h i p o t e t i č k o - d e d u k t i v n i p o s t u p a k 423 h i p o t e t i č k o i n d u k t i v n i p o s t u p a k 423 h i p o t e z a 10, 18, 63, 94, 270, 317 o l i č n o s t i 423 o r e a l n o s t i 231 h i s t e r i č k a k o n v e r z i j a 391 histerički s i m p t o m 391, 397 s t a v 391 histerična p a r a l i z a 58 s e k s u a l n o s t 53 h i s t e r i č n i o b l i k p o n a š a n j a 125 h i s t e r i č n o s l j e p i l o 375, 376 h i s t e r i j a 391, 398 h i s t e r i k 396 h i s t o r i j s k i m o t i v 218 h o l i n e s t e r a z a 391 h o l i s t i č k i p r i s t u p 5, 81, 218, 253, 279, 311 h o l i z a m 15, 102, 279 h o m e o s t a z a 16, 291 h o m u n k u l u s 15, 39, 282 h o m o s e k s u a l n o s t 58, 451, 452 h o r m o n i 51, 86, 159 H u l l o v n e o b i h e v i o r i z a m 400 h u m a n i s t i č k a p s i h o l o g i j a 6, 235, 247, 248, 249, 251, 263, 264, 265, 280 h u m a n i s t i č k a t e o r i j a l i č n o s t i 247 h u m a n i s t i č k i p r i s t u p 106 h u m o r 235, 268 h u m o r o s e b i 234, 248 I id 18, 24, 35, 36, 44, 115, 276, 392, 411, 432 i d e a l 129, 248 i d e a l n o j a 46 i d e a l i s t i č k a k o n c e p c i j a č o v j e k a 347 i d e a l n i p r o t o t i p 128 i d e j a 262 o d n o s 397 i d e n t i f i k a c i j a 44, 45, 129 s a s p o l n o m u l o g o m 125 s a g r e s o r o m 50 s m a j k o m 142 s o c e m 50 i d e n t i t e t 124, 127, 131, 144, 251 k o d c r n a c a 144 p o j e d i n c a 83
i d e o l o g i j a 96, 126, 130, 132, 147, 257, 409 i d e o l o š k i z a h t j e v i 98 idiografička d i m e n z i j a 12 p r i s t u p 12, 27, 81, 224, 233, 240, 359, 370 s t u d i j a p i s a m a 242 i d i o s i n k r a t i č n o z n a č e n j e 330 idiosinkratska o s o b i n a 434 f a k t o r 434, 439 i d o l a t r i j a 122 i d o l i z a m 122 i g r a 86, 124, 126 i m a g i n a c i j a 18, 23, 235 i m a g i n a r n o z a d o v o l j e n j e p o t r e b a 198 i m a g i n a t i v n a p r o j e k c i j a 110 i m a n e n t n i m i s t i k 244 i m i t a c i j a 124 i m p e r a t i v d r u š t v a 46 i m p l i c i t n i pol 321 i m p o t e n c i j a 51 i m p r e s i j a 10, 152 impresionistička o s o b i n a 240 p r o c j e n a 240 i m p u l z i v n o s t 394, 397, 400, 455 i n c e s t 276 i n d e k s i n t e n z i t e t a k o n f l i k t a 451 i n d e t e r m i n i r a n o s t 344 i n d i r e k t n i p o s t u p a k 91 i n d i v i d u a l i t e t 224, 225, 226 individualna i n t e g r a c i j a 127 o s o b i n a 224, 434 p s i h o l o g i j a 326 r a z l i k a 350 p r i s t u p 82 o b i l j e ž j a 127 i n d o k t r i n a c i j a 62 i n d u c i r a n o s a m o p o š t o v a n j e 305, 306 i n d u k c i j a 314, 364 induktivno-hipotetičko-deduktivna m e t o d a ( I H D ) 423 i n f a n t i l n i n i v o 57 i n f e r i o r n o s t 92, 268 i n h i b i c i j a 291, 400, 401, 413 p o n a š a n j a 368 r e c i p r o č n a 413 i n h i b i t o r n i p o t e n c i j a l 404, 406 i n i c i j a t i v a 124, 129, 143, 144 i n k o m p a t i b i l n o s t c i l j e v a 116 i n s t i n k t 27, 4 0 - 4 3 , 58, 115, 116, 346 instinktivistička osnova ponašanja 4 31 Fulgosi: Psihologija ličnosti
i n s t r u m e n t a l n o k o n d i c i o n i r a n j e (uvje t o v a n j e ) 6, 74, 76, 353, 355, 356, 359, 361 instrumentalno pojačavanje (potkrep ljenje) 77 i n t e g r a c i j a l i č n o s t i 440 i n t e g r a t p o t r e b e 95 i n t e g r a t i v n a s n a g a 82 i n t e g r a t i v n o u č e n j e 447 i n t e g r i r a n a s p e c i f i č n a n a v i k a 221, 359, 361 i n t e g r i r a n i s t a v 455 i n t e g r i t e t 37 ega 136 l i č n o s t i 138, 202 i n t e l e k c i j a 85 i n t e l i g e n c i j a 259, 385, 391, 392, 447 i n t e n c i j a 197, 226, 229, 345 i n t e r a k c i j a 187, 220, 445 m e đ u p o t r e b a m a 90 p o j e d i n c a i o k o l i n e 137 r a z l i č i t i h l i č n o s t i 450 m o t i v a c i j e 441 v a r i j a b l i 420 i n t e r a k c i o n i z a m 435, 445 i n t e r e s 19, 201, 231, 232, 242 interkulturalna psihologija 6 i n t e r m i t e n t n o p o k r e p l j e n j e 371 interni d o g a đ a j 94 o k v i r r e f e r e n c i j e 303 i n t e r p e r s o n a l i z a m 99 i n t e r p r e t a c i j a 9, 62, 313, 315, 316 d o g a đ a j a 277 s n o v a 33, 59 i n t e r v e n i r a j u ć a v a r i j a b l a 343 i n t e r v j u 370 k l i n i č k i 62 i n t i m n o s t 132, 133, 236 i n t r a i n d i v i d u a l n i v a r i j a b i l i t e t 351 i n t r a p s i h i č k e t e o r i j e 141 i n t r a p s i h i č k i p r o c e s 344 i n t r i n z i č n a v r i j e d n o s t 264 i n t r o j e k c i j a 46 i n t r o s p e k c i j a 15, 18, 23, 341 i n t r o s p e k t i v n i e k s p e r i m e n t 24, 25 i n t r o v e r t 408 f e n o t i p s k i 408 k o n s t i t u c i o n a l n i 408 m a n i f e s t n i 408 i n t r o v e r z i j a - e k s t r a v e r z i j a 391, 392 i n t u i c i j a 10, 18, 61 i n v e n t a r t j e l e s n i h k a r a k t e r i s t i k a 160 i n v e n t i v n o s t 315 i n v e s t i c i j a l i b i d a 47 i n v e r z n a f a k t o r s k a a n a l i z a 236 481
i p s a t i v n i p o d a t a k 448 i r a c i o n a l n o b i ć e 13, 276 i r i t a b i l n o s t 391 i s k u s t v o 9, 157 i s p u n j e n j e ž e l j a 67, 68 i s t i n i t o s t 312 i s t r a ž i v a n j e 386, 404 a s o c i j a c i j a 206—207 Edipova kompleksa i straha od k a s t r a c i j e 69—70 h u m o r a i s m i j e h a 70—72 l i č n o s t i 10, 11 motivacije 6 p o j e d i n c a 215 u t j e c a j a r a n o g i s k u s t v a i doživlja v a n j a 74—78 i z b i j a n j e n e s v j e s n i h i m p u l s a 68 izbjegavanje a v e r z i v n i h p o d r a ž a j a 366 i n f e r i o r n o s t i 88 k r i v n j e 80 i z b o č i n e n a l u b a n j i 158 i z b o r z a n i m a n j a 145 izloženost s t r e s u 392 izolacija 58, 132, 133, 189 a f e k a t a 58 v a r i j a b l i 384 i z r a ž a v a n j e 9 1 , 96 izričaji p a c i j e n a t a 62 izuzetnost čovjekova porijekla 4 izvanjska e k s c i t a c i j a 43, 44 d e t e r m i n a n t a 248 izvanjski f a k t o r 8 izvor i r i t a c i j e 36 i z v o r n e o s o b i n e l i č n o s t i 425—435 izvorni f a k t o r a n k s i o z n o s t i 443 izvorni m o t i v 232 izvršni o r g a n l i č n o s t i 37
J " i d e a l n o 280, 283, 302 n e s v j e s n o 282 p r a v o 283 r e a l n o 302 r e p r e s i r a n o ( p o t i s n u t o ) 282 s o c i j a l n o 282 s v j e s n o 282 p r i v a t n o 282 v l a s t i t o 282, 294, 302 zlo 286 jačina e k s c i t a t o r n o g p r o c e s a 400 i n h i b i t o r n o g p r o c e s a 403 482
n a g o n a 400 n a v i k e 400 ž i v č a n o g s u s t a v a 401, 403, 404 j e d i n i c a l i č n o s t i 15, 321 j e d i n s t v e n a l i č n o s t 313 j e d i n s t v o l i č n o s t i i o r g a n i z m a 299 j e d n a d ž b a s p e c i f i k a c i j e 434, 440, 441 jednofaktorska teorija neuroticizma 392 j e d n o s t a v n a f a k t o r s k a s t r u k t u r a 432 J u n g o v a t i p o l o g i j a 392
K K a l i f o r n i j s k i u p i t n i k l i č n o s t i 305 k a l u p i 315 k a n a l i z i r a n j e n a g o n a 45 karakter i l i č n o s t 48 Teofrastovi 2 k a r a k t e r ličnosti o r a l n i 74 a n a l n o r e t e n t i v n i 49 a n a l n o - a g r e s i v n i 49 karakteristike g l a s a 242 s o m a t o t i p a d e l i n k v e n a t a 177 k a r d i n a l n e d i s p o z i c i j e 224, 225 k a r t a m o z g a 158 k a s t r a c i j s k a a n k s i o z n o s t 73 k a t a b o l i č k i p r o c e s 100 k a t a t o n a s h i z o f r e n i j a 369, 398 k a t a r k t i č k a h i p n o z a 59 k a t e k s i j a 42, 44 za f e k a l i j e 105 za v a t r u 105 k a z n a 38, 156, 157, 201, 300, 356, 357, 362, 367, 379 k a ž n j a v a n j e 307, 409 K i e s l e r o v a l j e s t v i c a 300 kemijski p r o c e s i 348 t e o r i j e 457 kemijska razina eksplikacije ponaša n j a 153 k l a s i č n i b i h e v i o r i z a m 248 klasično kondicioniranje (uvjetova nje) 358, 446 klasifikacija duševnih bolesti 3 k l a s t e r a n a l i z a 20, 169, 241, 426 k l a u s t r o f o b i j a 59, 104 k l i m a u o b i t e l j i 308 klinička e v i d e n c i j a 63 m e t o d a 27, 30, 61, 420, 423
i s t r a ž i v a n j a 419 medicina 3 o c j e n a 394 p r a k s a 311 p r o c j e n a 311 p s i h o l o g i j a 233, 314, 448, 450 tradicija 3 klinički i n d i k a t o r i n e u r o t i c i z m a 393 i n t e r v j u 169 k a r a k t e r p o d a t a k a 12, 278 p r i s t u p 224, 233 k o g n i c i j a 407 kognitivna d o m e n a p o n a š a n j a 339 d i s o n a n c a 305 f u n k c i j a 115 interpretacija neurotičkog ponaša n j a 327 k o m p l e k s n o s t 330 koncepcija ličnosti 6 o b i l j e ž j a 436 psihologija 6 s t r u k t u r a 312 t e o r i j a l i č n o s t i 311—340 r e s t r u k t u r i r a n j a 201 kognitivni k a p a c i t e t 37 r a z v o j i r a s t 330 p r o c e s 197, 230 k o l e r i k 399 k o m p e n z a c i j a 68 k o m p l e k s 72, 102, 103, 106, 437 k l a u s t r a l n i 103, 104 o r a l n i 103, 105 a n a l n i 103 u r e t e r a l n i 103, 105 k a s t r a c i j e 103, 106 a g r e s i j e 104 o r a l n e s u k o r a n c e 104 o r a l n e a g r e s i v n o s t i 104 o r a l n o g o d b a c i v a n j a 105 I k a r u s a 105 k o m p a r a t i v n i p o s t u p a k 240 k o m p e n z a c i j a 126, 129, 233 komponenta p s i h o p a t o l o g i j e 176 t e m p e r a m e n t a 169 i n t e r e s a 438 k o n f l i k a t a 442 m o t i v a 435, 438 r a s p o l o ž e n j a 443 s t a n j a 443 s t a v a 438 k o m p o z i t n a p r o c j e n a 272 k o m p u l z i v n o h r a n j e n j e 104
k o n a c ij a 85 k o n a č n a r e a l n o s t 132 k o n a t i v n a o b i l j e ž j a 436 k o n c e p c i j a l i č n o s t i 30, 388 a s o c i j a c i o n i s t i č k a 388 b i h e v i o r i s t i č k a 388 o d r e đ e n a 30 p r i m i t i v n a 30 s t r u k u r a l n a 34 k o n d i c i o n a b i l n o s t 402 o r a l n o g k a r a k t e r a 76 a n a l n o g k a r a k t e r a 76 kondicioniranje (uvjetovanje) 201, 295, 405, 408 p a v l o v i j a n s k o g t i p a 407, 446 s k i n e r i j a n s k o g t i p a 407 k o n f a k t o r 432 k o n f l i k t 27, 46, 57, 90, 9 1 , 109, 116, 208, 236, 327, 347, 377, 411, 4 4 0 - 4 4 2 i s t o v r e m e n o g p r i v l a č e n j a 208 i s t o v r e m e n o g o d b i j a n j a 208 p r i v l a č e n j a i o d b i j a n j a 208 k o n f u z i j a i d e n t i t e t a 127, 128, 131, 146 k o n f o r m n o s t 446 k o n k r e t n i o b l i k m i š l j e n j a 315 konotativno značenje riječi 2 k o n s t a n t n o s t p o d r a ž a j a 219 k o n s t e l a t o r n i k o n s t r u k t 318 k o n s t i t u c i o n a l i z a m 17 konstitucionalni e k s t r a v e r t 407 n e u r o t i c i z a m 406 m e d i c i n a 159 p s i h o l o g i j a 159, 163, 164 o s o b i n a 436 t e o r i j a l i č n o s t i 151—180 k o n s t r u i r a n j e 87, 96 konstrukcija r e a l n o s t i 272 d o g a đ a j a 313 fiziološka 315 p s i h o l o š k a 315 o k o l i n e 313 k o n s t r u k t n a v a l j a n o s t t e s t a 272 k o n s t r u k t 313, 315, 317, 321, 329, 335, 384 d i j a g n o s t i č k i 335 d i l a c i j a 335 s u p r a o r d i n i r a n i 335 h a b i t u a l n i 338 i n t e r p e r s o n a l n i 338 h i p o t e t i č k i 384, 385 o p r o m j e n i 323 k o n s t r u k t i v n i a l t e r n a t i v i z a m 313—315 k o n t a k t s r e a l n o š ć u 36, 116 k o n t i n u i r a n o n a g r a đ i v a n j e 360 483
k o n t i n u i r a n e v a r i j a b l e 164 k o n t r a k o n d i c i o n i r a n j e 413 kontrola p o d r a ž a j a 366 o k o l i n e 14 r a z i n e a s p i r a c i j e 98 p o n a š a n j a 379 kongruencija ličnosti i čovjekove prirode 7 k o n v e r z i v n i h i s t e r i k 451 konzistencija k o n s t r u k a t a 336 v l a s t i t o g j a 285 ponašanja 2 k o r e l a c i j a 20, 383, 384 k o m p o n e n a t a s o m a t o t i p a 172 somatotipa i psihijatrijskih kom p o n e n t i 167 r e a l n o g i i d e a l n o g j a 309 tjelesnih i psihičkih karakteristika 162 k o r e l a c i j s k a a n a l i z a 390 k o s o k u t n i f a k t o r i 442 krajnje objašnjenje ličnosti 9 k r e a t i v n o s t 292 K r e t s c h m e r o v a p s i h o l o g i j a 159—162 k r e t e n i z a m 152, 159 k r i m i n a l a c 84, 395 k r i m i n a l i t e t 131 k r i t e r i j s k a a n a l i z a 390 r o t a c i j a 432 k r i t i č k a f r e k v e n c i j a fuzije 405 k r i v n j a 32, 124, 129, 131, 329 k r i z a 119, 144 i d e a l a 129 i d e n t i t e t a 127, 145 u r a z v o j u 118 s v i j e s t i 25 k u l t u r a 28, 269 k u l t u r n a a n t r o p o l o g i j a 195 k u l t u r n i u t j e c a j 422, 437 kvalitativna analiza p o d a t a k a 256 s a d r ž a j a 300 metoda 7 kvantitativni doprinos n a s l j e đ a 445 u č e n j a 445 k v a z i p o t r e b a 192, 195, 197
L labilnost a u t o n o m n o g živčanog susta v a 391, 393 l a i č k e k o n c e p c i j e č o v j e k a 9, 155 484
l a k o ć a k o n d i c i o n i r a n j a 402 l a t e n c i j a o d g o v o r a 111 latentna d i m e n z i j a l i č n o s t i 386, 420 k o m p o n e n t a 160 v a r i j a b l a 383 L e c k y e v a t e o r i j a l i č n o s t i 285 l e g a l i z a m 123 l i b i d o 344 l i č n o s t 2, 183, 354, 380, 453 i z d i f e r e n c i r a n a 188 p o l o ž a j u p s i h o l o š k o j o k o l i n i 190, 191 i z m i j e n j e n a 191, 196, 198 d e z o r g a n i z a c i j a 290, 293 o b r a m b e n i m e h a n i z m i 290, 294 o t v o r e n a d o ž i v l j a v a n j u i i s k u s t v u 290 r i g i d n a 293 u g r o ž e n a 290 u n a s t a j a n j u 153 k a o h i p o t e t i č k i k o n s t r u k t 82 k a o p o n a š a n j e 350—355 liječenje d u š e v n i h bolesti 3 l i t e r a r n o - f i l o z o f s k i p e r i o d 423 l o b o t o m i j a 153 l o k o m o c i j a 190 p s i h o l o š k a 190 fizička 190 r e a l n a 190 i n t e l e k t u a l n a 190 i m a g i n a r n a 190 s o c i j a l n a 190 z a m j e n s k a 198 l o k u s k o n t r o l e 143 l o n g i t u d i n a l n a i s t r a ž i v a n j a 270 L-podaci 424 L S D 146, 376
U Ljestvica e g o i d e n t i t e t a 143 v r i j e d n o s t i 242 a f e k t i v n i h s t a n j a 444 l j u b a v 134, 248, 258, 287, 288 l j u b o m o r a 228, 248 l j u b a v n i o d n o s i 259 ljudsko d o s t o j a n s t v o 378 e g z i s t e n c i j a 249 i s k u s t v o 250, 275 p r i r o d a 26, 249, 250, 253 p r e p a r a t 16 s l o b o d a 378
M m a g i j a 76, 371, 372 m a g i č n i r i t u a l 58 m a k s i m u m z a d o v o l j e n j a 447 m a n i č n o s t 450 m a n i f e s t a c i j a 108 s t a v o v a 438 z a d o v o l j s t v a 91 m a n i f e s t n a v a r i j a b l a 383, 384, 419 manifestni e k s t r a v e r t 417 o b l i k p o n a š a n j a 423 m a n i j a 336 m a s t u r b a c i j a 125 m a t e m a t i k a 182, 386 matematička d e f i n i c i j a f a k t o r a 385 metoda 7 p o s t u p a k 419 matematičko-faktorska analiza 413, 394 m a t e r i j a l i z a m 41 m a t e r i j a l n i p r o c e s i 19 m a t r i c a k o r e l a c i j a 20 m a t u r a c i j a 118, 199, 447 međusobno d i v l j e n j e 259 k o n d i c i o n i r a n j e 365 p o š t o v a n j e 259 p o v j e r e n j e 144, 259 m e đ u t j e c a j u ž i v o t n o m p r o s t o r u 187, 190 mehanizam e g o o b r a n e 203 p r o j e k c i j e 73, 110 n a g r a đ i v a n j a 231 p o v r a t n e s p r e g e 231 m e l a n k o l i j a i n v o l u c i o n a 398 m e l a n k o l i k 399 mentalna e n e r g i j a 344 z a o s t a l o s t 370 m a š i n e r i j a 379 k e m i j a 24 oboljenja 4 m e n t a l n o z d r a v a o s o b a 233—235 mentalno z d r a v l j e 65, 272 e n t i t e t 345 r e p e r t o a r 377 s t a t u s 347 poremećaj 4 m e n t a l i s t i č k i t e r m i n i 344, 345, 348 m e t a f i z i k a 386, 387
metafizička spekulacija 5 č o v j e k 344, 347 h o m u n k u l u s 344 m e t o d a 28, 314 e k s p e r i m e n t i r a n j a 28 h i p o t e t i č k o - d e d u k t i v n a 314 d i r e k t n a 236, 237 i n d i r e k t n a 236 m o n o s i m p t o m a t i č n a 242 p r o j e k t i v n a 273 s u k c e s i v n e a p r o k s i m a c i j e 368 m e t o d o l o š k a z a o s t a l o s t p s i h o l o g i j e 28 m i l i t a r i z a m 409 m i s a o n e n a v i k e 408 m i s t i č n o v j e r o v a n j e 371, 377 m i n i j a t u r n a n e u r o z a 60 m i š l j e n j e 10, 116, 197, 337, 344 a u t i s t i č k o 36 s h i z o f r e n o 337 0 s e b i 305 m i t 372 m i t o l o g i j a 5, 18, 386, 387 mjera k o n z i s t e n c i j e 337 i n t e n z i t e t a k o n f l i k t a 441 u n u t r a š n j e p o d r š k e 272 m j e r e n j e 15, 350, 386 p o n a š a n j a 300 p o r e m e ć a j a 176 m j e r n a l j e s t v i c a 111 m j e r n i a n s t r u m e n t 7, 421 m o t i v a c i j a 6, 16, 218, 229—233, 236, 270, 352 l i č n o s t i 84, 435—440 1 d i n a m i k a 192 m o t i v a c i j s k a t e o r i j a l i č n o s t i 81—113 motorna e k s p a n z i v n o s t 241 u z n e m i r e n o s t 194 s m e t n j e 394, 397 m o z g o v n a m e t a f i z i k a 18 mozgovni c e n t r i 100, 348 p r o c e s 82 m u c a n j e 105 multidimenzionalna d e s k r i p c i j a 435 i s t r a ž i v a n j a 448 p s i h i j a t r i j s k a l j e s t v i c a 456 p o j a v a 448 multipla a p s t r a k t n a analiza varijance (MAVA) 445 multivarijatna a n a l i z a 447 485
i s t r a ž i v a n j a 419 p s i h o p a t o l o g i j a 450, 451 m u l t i v a r i j a t n i p r i s t u p 446 M u r r a y e v a l i s t a p o t r e b a 87
N n a c i o n a l i z a m 409 načelo d e t e r m i n i z m a 344 e p i g e n e z e 117 k o n s t a n t n o s t i 42 k o n d i c i o n i r a n j a 411 p o t k r e p l j e n j a 357 n a č i n a n t i c i p i r a n j a d o g a đ a j a 319 n a d a 121, 129 n a g o n 17, 19, 27, 4 0 - 4 3 , 108, 115, 116, 218, 247, 311, 312, 326 a g r e s i v n i 43 s m r t i 43 ž i v o t a 43 n a g o n s k o s t a n j e 36, 311, 412 n a g r a đ i v a n j e 254 n a i v n i r e a l i z a m 1, 9, 19 n a m j e r a 226, 230, 232, 236, 246 n a p e t o s t 40, 46, 138, 192, 203, 204, 290 n e s v j e s n a 67 s u s t a v n a 207 u l i č n o s t i 91 n a s i l j e n a d s o b o m 128 n a s l j e đ e 17, 217, 379, 445 i o k o l i n a 406—409 n a s l j e d n i f a k t o r 163, 392 s t r u k t u r a 407 n a s i l j e d r u š t v a n a d p o j e d i n c e m 145 n a u č a v a n j e p r e m a z n a n s t v e n o m istra ž i v a n j u 4, 6 n a u č e n i o b l i k p o n a š a n j a 17 n a v i k a 221, 226, 389 neadekvatne metode eksperimentira n j a 28 neadekvatni instrumenti objektivnog r e g i s t r i r a n j a 28 n e d i r e k t i v n a t e r a p i j a 278—288 n e f i z i k a l n o z b i v a n j e 47 n e g a t i v n o p o t k r e p l j e n j e 367, 371, 379 n e g a t i v n i i d e n t i t e t 130 n e i s k r e n o s t p r e m a s e b i 260 n e k o n f o r m n o p o n a š a n j e 99 n e n e u r o t i č k i i n t r o v e r t 391 n e o b i h e v i o r i z a m 45, 215, 221, 314, 343, 400, 410 n e o f r e u d o v c i 68 n e o b j e k t i v n o s t p a c i j e n t a 62 n e o n e o b i h e v i o r i z a m 343 486
n e p o n o v l j i v o s t l i č n o s t i 16 n e p r i l a g o đ e n o p o n a š a n j e 134 n e p o d u d a r n o i s k u s t v o 294 n e p o v j e r e n j e 148 n e p o s l u š n o s t m l a d i h 144 n e p r i j a t e l j s t v o 258, 328, 329 n e r a v n o t e ž a ž i v č a n o g s u s t a v a 392 n e r e a l n o z a d o v o l j e n j e 57 n e s v j e s n o 215, 276, 312, 408 nesvjesni k o n f l i k t 236 p o t i c a j 311 d i o l i č n o s t i 19 m o t i v 14, 59, 72, 82, 96, 439 p r o c e s 59 r a z i n a 106 n e u g o d a 100, 157 n e u r o t i k 97, 265, 273, 294, 395, 451, 453, 454 n e u r o t i z a m 433, 447 n e u r o z a 3, 138, 236, 257, 293, 327, 393 n e u r o t i č k i i n t r o v e r t i e k s t r a v e r t 391 n e u r o t i c i z a m - s t a b i l n o s t 392, 393, 396, 398, 408 n e u r o t i č k a o s o b i n a 397 n e u r o t i č k a r e a k c i j a 412 f e n o m e n 392 s i m p t o m 89 n e u r o t s k a a n k s i o z n o s t 106 n e u r o f i z i o l o š k a i n h i b i c i j a 400 n e u r o z a e k s p e r i m e n t a l n a 412 n e u r o l o g i j a 152 n e u r o k e m i j a 152 n e u t r a l n i p o d r a ž a j k o d u v j e t o v a n j a 355 neuroza t j e s k o b n a 53 t r a n s f o r m a c i j e 60 n e v e z a n o s t za s i t u a c i j u 220 n e z a v i s n o s t 48 o d d r u g i h i o k o l i n e 285 n e z a d o v o l j e n j e 118 n e z a v i s n a v a r i j a b l a 349, 419 neznanstvena t e o r i j a 3, 10 p o s t u p a k 18 n o m o t e t i č k i p r i s t u p 106 n o r m a l n a o s o b a 258, 454 n o r m a 98, 450 n o r m a l n o f u n k c i o n i r a j u ć a l i č n o s t 93 n u m i n o z n a r i t u a l i z a c i j a 126
NJ n j e g o v a n j e 88 n j e ž n o s t 258
o obilježje i m p o r t i r a n o 386 i n d i v i d u a l n o 387 l i č n o s t i 265 l j u d s k e v r s t e 219 t e o r i j a l i č n o s t i 11, 21 objektivna e v i d e n c i j a 314 p o d a c i 341 p s i h o l o g i j a l i č n o s t i 7, 150 p o d r a ž a j n a s i t u a c i j a 270 r e a l n o s t 283 v a r i j a b l a 346 v e r i f i k a c i j a t e o r i j e 264 z n a n o s t 5, 341 o b j a š n j e n j e p r a z n o v j e r j a 371 o b j e k t i n s t i n k t a 41 oblikovanje p o n a š a n j a 77, 344 s u k c e s i v n a a p r o k s i m a c i j a 368, 369 o b m a n a 93, 160 o b o ž a v a n j e h e r o j a 112 o b r a z o v a n j e - u tj e c a j 173, 254 o b r a n a l i č n o s t i 88, 287 o b r a m b e n i m e h a n i z a m 44, 54—57, 115, 311 »oceanski« o s j e ć a j 267 o c j e n j i v a n j e p o t r e b a 110 o č a j a n j e 136 o d b a c i v a n j e 88, 92, 96 r e a l n o s t i 57 o d g o v o r n o b i ć e 249, 343 o d l i k o v a n j a 259, 363 o d o b r a v a n j e 287 o d r a s l o s t 94 o d s a n j a n i n e u s p j e h 69 o g r a n i č e n a a u t o n o m i j a 129 o k v i r r e f e r e n c i j e 280, 295 o m j e r n i r a s p o r e d p o t k r e p l j i v a n j a 361 o p e r a c i o n a l i z a m 315 o p e r a n t 354 o p e r a n t n i a k t 356 o p e r a c i o n a definicija 11, 63, 170, 243, 269, 283, 350, 389, 424 operantna metoda kondicioniranja ( u v j e t o v a n j a ) 355 o p e r a n t n o p o n a š a n j e 352 o p e r a n t n o u v j e t o v a n j e 271, 446 o p s e s i v n o s t 137, 451 o p s e s i j a 410, 411 o p s e s i v n o - k o m p u l z i v n a n e u r o z a 125 257 o p s e s i v n i s i m p t o m 397
o p t i m i z a m 129, 266 p a m ć e n j a 137 oralni a u t o m a t i z a m 104 e r o t i c i z a m 73 s t a d i j 48—49 o p t i m i s t 76 s i n d r o m 73 oralna f r u s t r a c i j a 76 l i č n o s t 77 s a d i s t i č k a faza 48 t u m a č e n j a 75 oralno z a d o v o l j e n k a r a k t e r 76 o r g a n i z a m 347 d i f e r e n c i j a c i j a 284 j a č a n j e 284 r a s t 84 r a z v o j 284 organizmičko d o ž i v l j a v a n j e 291 i s k u s t v o 291 p o v j e r e n j e 292 o r g a n i z m i č k a p s i h o l o g i j a 341 o r g a n i z m i o k a v a r i j a b l a 334 s t r a h 297 u v j e t i 445 o r g a n s k i k a v e z 295 o r i j e n t i r a n o s t n a z a d a t a k 129 o r t o g o n a l n e d i m e n z i j e 20 o r t o g o n a l n i f a k t o r i 422 o s i p a n j e t e n z i j e 205 osjećaj n a p u š t e n o s t i 258 o t u đ e n o s t i 258 p o n o s a 228 s p o n t a n o s t i 229 s v r s i s h o d n o s t i 229 s t v a r n o s t i 259 u s a m l j e n o s t i 258 v r i j e d n o s t i 259 o s o b n e n e a d e k v a t n o s t i 47 b e z v r i j e d n o s t i 125 i n f e r i o r n o s t i 126, 237, 238, 259, 393 b e s p o m o ć n o s t i 131 v a ž n o s t i 136 r e a l n o s t i 138 z a j e d n i č k o g i d e n t i t e t a l j u d i 139 k r i v n j e 124, 138, 282 n e p o v j e r e n j a 121 r e a l n o s t i 272 u g r o ž e n o s t i 272 o s o b i n a 81, 219, 224, 246, 354, 388—398, 426 u r o đ e n e 253 487
o s o b n o i s k u s t v o 310 osobni k o n s t r u k t 316 o b r a z a c ( k a l u p ) 316 o s o b n a k r i z a 117 o s o b n o s h v a ć a n j e 279 o s v e t o l j u b i v o s t 328 otvorenost u doživljavanju 291 o v i s n o s t 370
i iskustvu
P p a m ć e n j e 116, 197 p a r a n o i č a r 93 paranoidna k o m p o n e n t a 176 s h i z o f r e n i j a 58, 163, 457 p r o c e s 457 p a r a n o i d n o s t 137 p a r a n o j a 336, 398 p a t o l o š k a a g r e s i v n o s t 252 Pavlovijanska objektivna psihologija 413 Pavlovi jeva fiziološka p s i h o l o g i j a l i č n o s t i 5, 409 r e f l e k s o l o g i j a 400 teorija klasičnog kondicioniranja 355, 383 p e r c e p c i j a 116, 197 b e z s v i j e s t i 65 s u b l i m i n a l n a 65 r o d i t e l j a 308 s e b e 128, 282 v l a s t i t o g j a 283 perceptivna o b r a n a 64 v a r k a 64 perceptivno-motorni stratum ličnosti 198 p e r c e p t i v n o p o l j e 336, 341 p e r c i p i r a n j e 46, 51 p e r s e v e r a c i j a 393 persona 2 p e r s o n a l n a d i s p o z i c i j a 224 p e r s o n a l n i k o n s t r u k t 312, 316, 317 p e r s o n o l o g 5, 215, 272, 351, 352 p e r s o n o l o g i j a 81, 84, 106, 147 p e s i m i z a m 266 p l a n o v i 34, 226, 230, 236 p l a z m a - g l o b u l i n 457 p l e i o t r o p s k i e f e k t g e n a 157 P-Ijestvica 395 p o d r a ž a j n a v r i j e d n o s t p o j e d i n c a 156 488
p o d r u č j a l i č n o s t i 185 o k o l i n e 185, 186 p r i m j e n j i v o s t i k o n s t r u k t a 331—334 p o d s v j e s n o 33, 82, 236 p o d u č a v a n j e t o a l e t e 49 p o g r e š k a 32, 55 pojam o i s k u s t v i m a i d o ž i v l j a j i m a 275 o s e b i 15, 142, 147, 275, 280, 281, 289, 297, 304, 311, 450 o s v o j e m j a 275 i n t e l i g e n c i j e 11 o v j e r o j a t n o s t i 199 p o j a č a n j e 312 pojava e f e m e r n a 384 a k c i d e n t a l n a 384 p o j a v n o s t k a k v a n a m se čini 384 p o j e d i n a c 284, 312 p o j e d i n a č n i s l u č a j 62 pojmovna o r g a n i z a c i j a 336 t v o r e v i n a 9, 10 p o j m o v n i k o n s t r u k t 18 p o k o r a v a n j e 88 pol k o n t r a s t a 317, 333 s l i č n o s t i 317 p o l i m o r f n o s t 58 p o l i t i č k a p r i p a d n o s t 101 p o l i t i č k i č o v j e k 243 p o n a š a n j e 122, 153, 220, 231, 294, 341, 343, 353, 387, 389, 410, 411, 448 a b n o r m a l n o 411 a n t i s o c i j a l n o 411 d e l i n k v e n t n o 288 i z b j e g a v a n j a 410 k r i m i n a l n o 286 m a j k e 141 m a n i f e s t n o 27 n a u č e n o 411 n e u r o t i č k o 411 u s m j e r e n o cilju 124 u m a l i m g r u p a m a 450 p o n i z n o s t 88 p o n i ž e n o s t 129 p o n i ž e n j e 92, 122, 259 poremećaj l i č n o s t i 134, 398 p r v o g r e d a 411 d r u g o g r e d a 411 p r o t i v 27, 41 p o s e b n o s t ( o s o b i t o s t ) 16 m o t i v a 230 p o j e d i n c a 217
p o s e s i v n o s t 228 p o š t i v a n j e 259, 286, 289 p o t i s k i v a n j e 106, 203, 392 p o t i s n u t e želje 377 p o t k r e p l j i v a n j e 354, 356, 358 p o t r e b a 17, 41, 72, 81, 84, 90, 108, 116, 183, 192, 194, 201, 218, 236, 270, 312, 326, 327 b i o l o š k a 82, 256, 262 d e f i n i c i j a 90 e f e k t i v n a 90 fiziološka 87, 255, 256, 262, 270, 271 f o k a l n a 89 fuzija p . 90 i d e n t i f i k a c i j a p . 109 i m a g i n a t i v n a 108 l a t e n t n a 89 l j u d s k a 255 m a n i f e s t n a 89 m o d a l n a 90 o t v o r e n a 89 p o t i s n u t a 89 p r e p o t e n t n a 90 p r i k r i v e n a 89 p r i m a r n a 87 p r o a k t i v n a 89 p s i h o g e n a 86, 87 r e t r o a k t i v n a 89 s o c i j a l n a 270 u r g e n t n o s t p . 90 v i s c e r o g e n a 86 v l a d a j u ć a 90 p o t r e b a za a u t o n o m i j o m 105 č i s t o ć o m 105 d o m i n i r a n j e m 85 o d v a j a n j e m 105 o s a m o m 104 p a s i v n o š ć u 104 p o m o ć i ( s u k o r a n c a ) 102, 104, 109 p o s t i g n u ć e m 109, 111 p o š t o v a n j e m 260 p o z i t i v n o m p a ž n j o m 287 p r i p a d a n j e m i l j u b a v i 257, 267 r e d o m 105 s a m o a k t u a l i z a c i j o m 255, 260, 261, 262, 270, 271 s a m o p o š t o v a n j e m 259, 260, 270, 287 s a m o ć o m i p r i v a t n o š ć u 267 s e k s o m 109 s i g u r n o š ć u 255, 256, 257, 261, 262, 267, 270, 271 u s p j e h o m 109 p o u č c i o k o n s t r u k t i m a 319—340 p o v i j e s t l i č n o s t i 94
p o v l a č e n j e 58 iz života 244 p o v r e m e n e o s o b i n e l i č n o s t i 426 p o v r e m e n o n a g r a đ i v a n j e 360 p o v r š i n s k e o s o b i n e l i č n o s t i 425—426 p o z i t i v n a p a ž n j a 288 pozitivno p o t k r e p l j e n j e 368, 371 p r i h v a ć a n j e 289 r a s p o l o ž e n j e 314 s a m o p o š t o v a n j e 289 p o ž e l j n o p o n a š a n j e 374 p r a z a n o r g a n i z a m 342, 346 p r a z n o v j e r j e 371, 372 p r a z n o v j e r n o p o n a š a n j e 372 p r e d g e n i t a l n i s t a d i j 46 p r e d i k t i v n a e f i k a s n o s t 317 p r e d m e t i s t r a ž i v a n j a p s i h o l o g i j e 15, 386, 387, 389 p r e d o d ž b a 36 h a l u c i n a t o r n a 36 o sebi 222 p r e d r a s u d a 131, 136, 149, 155, 268, 281, 364, 371 e t n i č k a 238, 239 d r u š t v e n a 261 p r e d v e r b a l n i k o n s t r u k t 320 p r e d v i đ a n j e p o n a š a n j a 184, 317, 344, 387 p r e m z i j a 442 p r e s t i ž 259 p r e d f o r m i r a n a r e a k c i j a 296 p r e t v a r a n j e 125 p r i h v a ć a n j e 286 s e b e 287, 288, 300 d r u g i h 300 p r i h v a ć e n o s t 259, 288 p r i j a t e l j s t v o 259 p r i j e t n j a 289 p r i l a g o đ a v a n j e 440—442 p r i m a r n a a l i j e n a c i j a 299 p r i m a r n a e r o g e n a z o n a 47 primarne k o m p o n e n t e t e m p e r a m e n t a 168—170 o s o b i n e l i č n o s t i 168 primarni f a k t o r i 456 p r o c e s 36 u z r o k p o n a š a n j a 81 primarno p o k r e p l j e n j e 362 z a d o v o l j e n j e 447 princip h i j e r a r h i j e 90
r a v n o t e ž e 192 u g o d e 35 p r i p a d a n j e g r u p i 101, 132, 145, 257 p r i r o d a č o v j e k a 248, 272, 275—277 prirodan rast p r e m a zdravoj ličnosti 276 p r i s i l a 74, 308 prisilna d i s t r i b u c i j a 301 m o r a l n o s t 51 r a d n j a 58 p o n a v l j a n j e p o n a š a n j a 51 p r i t i s a k 84, 9 1 , 92 p r i v a t n i s v i j e t 18 p r i z n a n j a 92, 259, 363, 365 p r o a k t i v n o s t 19 p r o b l e m d e f i n i r a n j a l i č n o s t i 216, 217 proces b i o k e m i j s k i 152 fizički 152 fiziološki 152 k a n a l i z a c i j e 327 k e m i j s k i 153 k o n d i c i o n i r a n j a 407 k o n s t r u i r a n j a 316 o b r a n e 31 o r g a n i z m i č k o g v r e d n o v a n j a 237, 284, 286 p s i h o l o š k e t e r a p i j e 299, 300 r e d u c i r a n j a n a p e t o s t i 97 s e k u n d a r n i 37, 44 s e l e k c i o n i r a n j a 34 s o c i j a l i z a c i j e 450 z a š t i t n o g o d a b i r a n j a 34 p r o f i l l i č n o s t i 107, 244, 435 p r o f i l s i t u a c i j e 435 z a n i m a n j a 435 p r o g r a m i r a n a n a s t a v a 350, 376 p r o j e k c i j a 55, 137, 291 p r o j e k t i v n e t e h n i k e 59, 91, 282 p r o l a z n a s t a n j a 444 p r o m j e n l j i v o s t l i č n o s t i 442, 443 propriatna funkcionalna autonomija 231, 232 p r o p r i u m 227—229, 232 p r o s p e k t i v n i g e n e r a t o r 100 p r v o o t u đ e n j e ili a l i j e n a c i j a 260, 287 p s e u d o r e v o l u c i o n a r n o s t 129 psihički b o l e s n i k 250, 263 e l e m e n t 24 p r o c e s 24 š o k 53 z a k o n 24 z d r a v a o s o b a 268 život 24 490
p s i h i č k o 152, 344, 377 p o l j e 341 s t a n j e 24 z d r a v l j e 256, 263, 265, 267 p s i h o a n a l i z a 29, 31, 60, 103, 115, 147, 218, 226, 229, 230, 231, 235, 247, 248, 250, 263, 276, 277, 282, 299, 303, 343, 375, 387, 411 p s i h o d i n a m i č k a t e o r i j a l i č n o s t i 23—78 p s i h o f a r m a k o l o g i j a 370, 376 psihofizički p a r a l e l i z a m 4 p s i h o g e n e t i č k i 46 p s i h o h i s t o r i j a 139, 140 p s i h o k e m i j s k i p r o c e s 85 psihološko liječenje a l k o h o l i č a r a 370 t u m a č e n j e 347, 372 z d r a v i j e 265 p s i h o n e u r o l o g i j a 402 s o v j e t s k a 389 p s i h o p a t 134, 394, 395, 411, 425 p r i m a r n i 396 s e k u n d a r n i 396 p s i h o p a t o l o š k o s t a n j e 46, 59 p s i h o s e k s u a l n e p o t r e b e 42 p s i h o s e k s u a l n i k o n f l i k t 117 p s i h o s e k s u a l n i r a z v o j 75, 116 s t a d i j u 46 psihosocijalna a u t o g e n e z a 135 e p i g e n e z a 137 k o m p e t e n t n o s t 126 k r i z a 117 t e o r i j a l i č n o s t i 115—148 v r l i n a 143 psihosocijalni i d e n t i t e t 127 k o n f l i k t 119 r a z v o j d j e c e 114 r a z v o j l i č n o s t i 119—139 p s i h o s o m a t i k a 426 p s i h o l i n g v i s t i k a 370, 376 psiholog kliriičar 312 s a v j e t o d a v a c 269 psihologija b i h e v i o r i s t i č k a 24, 412 d j e t i n j s t v a 202 fiziološka 412 g e s t a l t i s t i č k a 24, 197 l i č n o s t i 233 m o t i v a c i j e 195 o b j e k t i v n a 5, 24, 414 o k o l i n e 18 P a v l o v l j e v a 5, 24, 353, 355 p r a z n o g o r g a n i z m a 347 p r o f e s i o n a l n e o r i j e n t a c i j e 448
r a z v o j n a 195 r e f l e k s o l o š k a 412 s o c i j a l n a 202 s u v r e m e n a 414 u č e n j a 314 W u n d t o v a ( s t r u k t u r a l i s t i č k a ) 24 psihološka a k c i j a 36 g e n e t i k a 448 m o t i v a c i j a 253 o k o l i n a 15, 183, 189 r e a l n o s t 184, 277 r e p r e z e n t a c i j a 41 t e r a p i j a 138, 327, 338, 339, 372, 375, 454, 457 t e r a p i j a n e u r o t i k a 454 terapija usredotočena na klijenta, 295, 299 škola 4 z r e l o s t 235 psihološki f a k t o r 15 i n s t r u m e n t 172 k a r a k t e r 172 k o n c e p t 192 o k v i r 207 p o r e m e ć a j 57, 288, 291, 335—337 p r o c e s 193, 217 smjer 4 š o k 53 t e r m i n 343 p s i h o t i c i z a m 393—396, 398, 408, 433 p s i h o t i č a r 294, 394, 396, 452 psihotička m a j k a 395 m a j k a 394 o s o b a 394 p s i h o z a 3, 57, 257, 265, 293, 395, 398, 408 a f e k t i v n a 398 c i r k u l a r n a 398 f u n k c i o n a l n a 395 m a n i č n o - d e p r e s i v n a 395 P - t e h n i k a f a k t o r s k e a n a l i z e 443, 444, 448, 457
R r a c i o n a l i z a c i j a 55, 56, 291 r a c i o n a l n o s t v o r e n j e 228 r a c i o n a l n o s t 12, 37 r a n o i s k u s t v o 14 r a s p o l o ž e n j e 344, 426, 442—444, 445 r a s p o r e d i p o t k r e p l j i v a n j a 360—362 r a s t 251, 257, 4 4 5 - 4 4 8
razina a s p i r a c i j e 202, 208—210, 391 e r g o v a 440 g e n e r a l n o s t i 15 l j u d s k e e g z i s t e n c i j e 249 s v i j e s t i 33, 34 razlike u l i č n o s t i 152 o r g a n s k e 152 p s i h o l o š k e 152 m e đ u s p o l o v i m a 395 r a z u m i j e v a n j e 18, 59, 234 razvoj d i f e r e n c i j a c i j a l i č n o s t i 198—203 l i č n o s t i 46, 52, 65, 99, 280, 286—289 e g a 118 p o n a š a n j a 355 r e a k c i j a 412, 247, 343, 353 k o m p u l z i v n a 410 f o b i č k a 398 o k o l i n e 155 o p s e s i v n o - k o m p u l z i v n a 398 reaktivna i n h i b i c i j a 405, 407 d e p r e s i j a 399 r e a l i z a c i j a p o t e n c i j a l a 276, 285 realna egzistencija 9 r e a l n o z a d o v o l j e n j e 37 redukcija n a g o n a 17 n a p e t o s t i 136 r e d u k c i o n i z a m 229 r e f l e k s 15 r e f l e k s o l o g i j a 279, 353, 407 r e i f i k a c i j a p o j m o v a 314 r e k o n d i c i o n i r a n j e 358 r e l i g i j a 29, 346 religiozni č o v j e k 234 t u m a č e n j e 247 u d r u ž e n j e 257 v j e r o v a n j e 437 r e m i n i s c e n c i j a 405, 408 r e p e r t o a r p o n a š a n j a 17 r e p l i k a b i l n o s t 427 r e p r e s i j a 31, 55, 280, 455 R E P — t e s t 333, 334, 337, 338 r e p e r t o a r k o n s t r u k a t a 333 r e s p o n d e n t n o p o n a š a n j e 352 r e t a r d i r a n o s t 397 r e t i k u l a r n i a k t i v a c i o n i s u s t a v 404 r e t r o s p e k t i v n i g e n e r a t o r 100 r e v n o s t 126, 129, 143, 144 r e z i d u a l n o p o n a š a n j e 47, 49 r e z i g n a c i j a 123 491
r i g i d i t e t 263 r i t u a l 135 r i t u a l i z a m 120 r o d i t e l j i 117, 286, 303 a u t o k r a t i č n i 308 d i k t a t o r n i 308 n e k o m p r o m i s n i 308 o d b a c u j u ć i 308 r o g e r i j a n s k i t e r a p e u t 299 R o r s c h a c h o v t e s t 9 1 , 306 R o t t e r o v a l j e s t v i c a 143, 144
S s a c i j a c i j a 202 s a d a š n j o s t m o t i v a 229 s a m o a k t u a l i z a c i j a 16, 17, 249—252, 261, 262, 263, 265, 269, 271, 272, 273, 284, 286, 288 s a m o b i t n a l i č n o s t 128 s a m o k o n t r o l a 49, 122 s a m o i z r a ž a v a n j e 97 s a m o l j u b l j e 234 s a m o o b m a n a 55, 282, 336 s a m o o c j e n e 394 s a m o o d g o v o r n o s t 280 s a m o o p a ž a n j e 18 s a m o p o š t o v a n j e 203, 233, 237, 260, 272, 289, 302 s a m o r e a l i z i r a n a l i č n o s t 276 s a m o s t a l n a l i č n o s t 288 s a m o s t a l n o s t 104 s a m o o s t v a r e n j e 16 s a m o s v i j e s t 219, 227 s a m o u b o j s t v o 42, 97, 129, 336 s a m o u p r a v n a l i č n o s t 280 s a m o u p r a v n i cilj p s i h o l o š k e t e r a p i j e 279 s a m o z a b o r a v 84 s a m o z a d o v o l j s t v o 272 s a n 3 1 , 32, 55, 282 s a n g v i n i k 137 s a p i e n t i z a m 137 s a v j e s n o s t 425 s a v j e s t 27, 38, 46 s a v j e t o d a v a c 296 sazrijevanje i rascvjetavanje čovjeka 272 s e b e l j u b l j e 105 seksualna a n o m a l i j a 391 e n e r g i j a 115 f r u s t r a c i j a 133 i m p o t e n c i j a 125 seksualni (spolni) 492
i d e n t i t e t 129 k o n f l i k t 129 p o r e m e ć a j 370 seksualno p o n a š a n j e 446 u z b u đ e n j e 70 t u m a č e n j e 76 sektori u ličnosti a f e k t i v n i 387 k o g n i t i v n i 387 k o n a t i v n i 387 s o m a t s k i 387 sekundarna n a g r a d a 362, 365 k o m p o n e n t a 166 o s o b n a d i s p o z i c i j a 225, 244 s e k u n d a r n e s p o l n e o z n a k e 51 s e k u n d a r n i m o t i v 287 s e k u n d a r n o z a d o v o l j e n j e 447 self 281 s e l e k c i j a i m p u l s a 127 selektivna p e r c e p c i j a 62, 91 r e a k t i v n o s t 91 semantički d i f e r e n c i j a l 124, 143 p r o s t o r 20 s e n i l n o s t 137 s e n t i m e n t 108, 435—437, 455 o s e b i 447—455 s e n z u a l n i t i p 244 Sheldonova ljestvica temperamenta 170 s h i z o f r e n i č k a d e z o r g a n i z a c i j a 457 s h i z o f r e n i č k i a u t i z a m 453 s h i z o f r e n i j a 25, 159, 395, 398 a k u t n a 398 p a r a n o i d n a 398 s i m p l e k s 398 s h i z o f r e n i č a r 337 s h i z o f r e n o m i š l j e n j e 336 s h i z o t i m i j a 162 s i m b o l i č k a f o r m a 60 s i m b o l i z a c i j a 33 s i m p a t i j a 268, 286 s i m p t o m 103, 394, 450 a n a l n o g k o m p l e k s a 105 c i r k u l a t o r n i 398 f o b i č k i 58 h i s t e r i č k i 33, 53, 58 k o n v e r z i v n i 59, 228 m a n i č n o - d e p r e s i v n i 59 n e r a z u m i j e v a n j a 32 n e u r o t i č k i 33, 53 o p s e s i v n o - k o m p u l z i v n i 58, 299 o r a l n o g k o m p l e k s a 104
p r e z a s i ć e n o s t i 206 s h i z o f r e n i j e 395 s o m a t s k i 398 s i m b o l i z i r a n i p o d a c i 276 simptomatologija 3 s i n d r o m 76, 451 s i n e g r i j a 272 g r u p e 449 s i n t a l i t e t n a c i j e 449 sintetički pristup 1 s i t u a c i j a 7, 81, 225 p o v j e r e n j a 121 n e p o v j e r e n j a 121 s i t u a c i o n a d e t e r m i n a n t a 82, 102 p a m ć e n j a 203 s i t u a c i o n a t j e s k o b n o s t 453 situacioni f a k t o r 449, 225 a n k s i o z n o s t i 443 i n d e k s 435, 442, 445 s i t u a c i o n i z a m 6, 18, 435, 445 s k i n n e r i j a n s k a p s i h o l o š k a t e o r i j a 373 s k i n n e d j a n s k o k o n d i c i o n i r a n j e (uvje t o v a n j e ) 355 S k i n n e r o v a k u t i j a 356, 362, 376 sklonost m i s t i c i z m u 222 k r i v n j i 452 s l a b o s t e g a 425 s l a b l j e n j e o p e r a n t n e a k t i v n o s t i 356 s l i k a r s t v o 249, 253, 265 sloboda o d l u č i v a n j a 267, 379 d o ž i v l j a v a n j a 292 volje 279 s l o b o d a n i z b o r 10, 279 s l o b o d n a a s o c i j a c i j a 202, 295 slobodno b i ć e 249 d o ž i v l j a v a n j e 276 o d l u č i v a n j e 23 s l u č a j 32 p o g r e š k a 28 p r o p u s t 28 p o k r e p l j e n j e 371 u v j e t o v a n j e 371 SMAT 438, 441 snaga p r i j e t n j e 453 želje 1 s o c i j a b i l n o s t 220 s o c i j a l i z a c i j a 38, 55, 286, 407, 408 socijalna a d a p t a c i j a 127 d o m i n a n t n o s t 377 i n s t i t u c i j a 449
i z o l i r a n o s t 257 kretanje 6 m a t r i c a 117 m o b i l n o s t 134 n e p r i l a g o đ e n o s t 258 n o r m a 137 o s o b a 124 p o v u č e n o s t 239 p o ž e l j n o s t o d g o v o r a 302 p e r c e p c i j a 128, 235 promjena 6 p s i h o l o g i j a 326, 448—450 s p o s o b n o s t 108 u l o g a 449 socijalni č o v j e k 243 k o n f o r m i z a m 228 k o n t a k t 201 p r o c e s 324 s t e r e o t i p r e a g i r a n j a 155 s u d 232 z a h t j e v 118 socijalno k a ž n j a v a n j e 257 o č e k i v a n j e 98 p o n a š a n j e 354, 444 p o k r e p l j e n i e 365 zlo 252 sociofilija 170 sociofobifa 169, 170 sociologija 148, 218 s o c i o k u l t u r n a d e t e r m i n a n t a l i č n o s t i 99, 101 s o c i o k u l t u r n i u t j e c a j 449 s o c i o e k o n o m s k a p r i p a d n o s t 101 s o m a t o t i p 166, 167, 168, 173 d e l i n k v e n a t a 177 s o m a t o t i p i z i r a n j e 166 s o m a t o t o n i j a 169 s o m a t s k e t e g o b e 456 s o v j e t s k a r e f l e k s o l o š k a p s i h o l o g i j a 5, 343 specifični f a k t o r i 421 m o t i v 222 p o s t u p a k 388 s t a v 226 obilježje 215 s p e c i f i č n o s t 195 o s o b i n e 224 s p e k u l a c i j a 10, 18, 23 s p e k t i v n i g e n e r a t o r 100 Spielbergerova baterija anksioznosti 443 S p i e l b e r g e r o v m o d e l a n k s i o z n o s t i 444 s p o l n a u l o g a 129 493
s p o n t a n o s t 226, 272 s p o s o b n o s t 127, 268, 426 d e t e k c i j e 266 r a z u m i j e v a n j a 325 s p o z n a j a 155, 268 f e n o m e n o l o š k a 278 s u b j e k t i v n a 278 s v i j e t a 19 r e a l n o s t i 37 s p o z n a t l j i v o s t l i č n o s t i 18 s r ž n a u l o g a 325 s t a b i l n o s t 401 s t a d i j p s i h o s o c i j a l n o g r a z v o j a 117 s t a n j e 195, 398 d u h a 154 f r u s t r a c i j e 116 n e d o s t a j a n j a 195 o r g a n i z m a 183 s a m o a k t u a l i z a c i j e 251, r a v n o t e ž e 192, 197, 198 z a s i ć e n o s t i 195 s t a t i s t i č k a m r e ž a i s t r a ž i v a n j a 314 s t a v 218, 226, 232, 346, 407 o s e b i 282 s t a t u s 259, 267 s t e č e n i m o t i v 263 S t e p h e n s o n o v a t e h n i k a (Q-sort t e h n i k a ) 297, 301 s t e r e o t i p 55 s o c i j a l n i 55 r a s n i 55 s t e r e o t i p n o m i š l j e n j e 318 S t e r n o v i n d e k s a k t i v n o s t i 113 stil p i s a m a 240 p o s t u p k a 241 ž i v o t a 323 s t i l i s t i č k e k o m p o n e n t e p o n a š a n j a 242 s t r a h 352, 353, 412 o d k a s t r i r a n j a 69 o d n e u s p j e h a 210 o d s m r t i 60 s t r e s 47, 408 struktura l i č n o s t i 23, 33, 34—39, 185, 189, 280—283, 315—319, 445 d e l i n k v e n a t a 445 n e u r o t i k a 455 strukturalizam 4 strukturalna analiza 4 stupanj o p ć e a k t u a l i z a c i j e 272 p r i l a g o đ e n o s t i 442 s a m o p o š t o v a n j a 304, 307 494
stvaralački p o t e n c i j a l 254 p r o d u k t 10 s t v a r a l a č k o b i ć e 253 s t v a r a l a š t v o 177, 253, 269, 272, 285, 292 s u b c e p c i j a 65, 281, 293 s u i c i d a l n o s t 384, 397 subjektivna metoda 5 i n t e r p r e t a c i j a 279 p r i r o d a 15 p e r c e p c i j a 234 r e a l n o s t 16, 283 s l o b o d a 292 v j e r o j a t n o s t n e u s p j e h a 208 subjektivni i n d i k a t o r 394 i z b o r 278 o k v i r r e f e r e n c i j e 15 o s j e ć a j s l o b o d n e volje 122 p r o b a b i l i t e t 208, 209 svijet 316 subjektivno i s k u s t v o 1, 250, 341, 344 značenje 2 s u b j e k t i v n o s t 14, 19 s u b l i m i n a l n a p e r c e p c i j a 280 s u b m i s i v n o s t 225, 377, 452 s u b o r d i n a c i j a 447 sugestija 3 s u g e s t i b i l n o s t 392, 393 s u k c e s i v n a a p r o k s i m a c i j a 372, 376 s u m n j i č a v o s t 394, 397 s u o s j e ć a n j e 234 s u p e r e g o 34, 35, 38, 39, 83, 84, 115, 117, 121, 138, 283, 377, 379, 412, 432, 455 s u p s t i t u c i j a 205 s u p s t i t u i r a n i o b j e k t 41, 56, 60 s u p s t i t u i r a n a a k t i v n o s t 56, 207 s u s p e n z i j a s a m o g s e b e 473 sustav č o v j e k k a o 186 e n e r g i j a 39 h i p o t e z a 10 k o n s t r u k a t a 314, 321 m o t o r n i 86 l i č n o s t i 193 o s o b n i h k o n s t r u k a t a 313 p e r c e p t i v n i 186 v r i j e d n o s t i 96 s u v r e m e n a p e d a g o g i j a 376, 377 s u v r e m e n o s t 191 m o t i v a 229 s v i j e s t 83 o f u n k c i j i 281
o p o s t i z a n j u 282 o s e b i 227, 265 svjesna i z j a v a 237 m o t i v a c i j a 215, 230 o d r e d n i c a 236 svjesni cilj 19 m o t i v 439 p r o c e s 13 s v j e s n o b i ć e 249 s v i j e t z a m i š l j a j a 315 s v j e t o n a z o r 29 s v j e ž i n a z a m j e ć i v a n j a 267 s v o j e j a 311, 440 s v r h a 327 s v r h o v i t o b i ć e 275 s v r h o v i t o s t 129 T t a k s o n o m i j a 36, 195 l i č n o s t i 424 p o n a š a n j a 106 t a l e n t 127, 262 t a l e n t i r a n o s t 254, 268 TAT — t e s t 303, 304 tehnike d i r e k t n a 236 n e s t r u k t u r i r a n a 311 p o l u s t r u k t u r i r a n a 311 p r o j e k t i v n a 311, 236, 237 s t r u k t u r i r a n a 311 Q-sort 311 t e h n o l o š k i e t o s 126 t e m a 84, 94 d o m i n a n t n a 109 j e d i n s t v e n a 95, 96 k o m p l e k s n a 110 o s o b i t a 95 s e r i j s k a 95 t e m e l j n i p l a n ličnosti 118 t e m e l j n o p o v j e r e n j e 120, 144 t e m p e r a m e n t 168, 217 f l e g m a t i č a n 159 k o l e r i č a n , 159 m e l a n k o l i č a n 159 s a n g v i n i č a n 159 v r s t e 159 tendencija a k t u a l i z a c i j e 285, 290 o s t v a r e n j a 285 v r a ć a n j a n a z a d a t a k 204 i z b j e g a v a n j a n e u s p j e h a 209 u s p j e h u 204
t e n z i j a 40, 46, 192 teorija a n k s i o z n o s t i 52—54 e m o c i o n a l n i h s t a n j a 339 f e n o m e n o l o š k a 311 h o l i s t i č k a 312 h u m a n i s t i č k a 312 i d i o g r a f i č k a 312 i n t r o v e r z i j e - e k s t r a v e r z i j e 398 l i č n o s t i 8, 10, 11, 251, 263 E y s e n c k o v a 385 C a t t e l l o v a 385 k l i n i č k a 312 k o g n i t i v n a 312 m o r a l a 54 m u l t i f a k t o r s k a 392, 393 n e u r o t i c i z m a 53, 54, 392 o evoluciji 4 o h i j e r a r h i j i m o t i v a 254—262 o m u l t i p l o j u v j e t o v a n o s t i 392 o p e r s o n a l n i m k o n s t r u k t i m a 326 o p s i h o z a m a 457 o s t j e c a n j u m o t i v a 113 p e r s o n a l i s t i č k a 215, 216—246 p o l j a 81 p s i h o d i n a m i č k a 311 p o t i s k i v a n j a 66 p o t r e b a 251 s o c i j a l i z a c i j e 147 z a b o r a v l j a n j a 66, 204 z n a n s t v e n a 314 t e o r i j s k i t i p 243 p s i h o l o š k a t e r a p i j a 296, 299 f i k t i v n e u l o g e 333 i n d i v i d u a l n a 275 k o g n i t i v n a 413 n e d i r e k t i v n a 296 o r i j e n t i r a n a n a k l i j e n t a 275, 295 p o n a š a n j a 5, 7, 45, 299, 409—413 t e s t 94, 108, 394 testiranje h i p o t e z a 10 r e a l n o s t i 37, 116 v l a s t i t e p e r c e p c i j e 281 t e s t o s t e r o n 446 t o k s a m o a k t u a l i z a c i j e 251, 252 t o p o g r a f i j a l i č n o s t i 34 t o p o l o š k a t e o r i j a l i č n o s t i 181—211 topološki p r i k a z 186 p r o s t o r 182 t o t a l i z a m 132 t o t a l n a l i č n o s t 260 T - p o d a c i 20 t r a n s c e n d i r a n j e 13 t r a n s f e r e n c i j a 60 495
t r a n s m a r g i n a l n a i n h i b i c i j a 405 transsituacione determinante ponaša n j a 445 t r a n s v e s t i t i 58 t r a u m a 54, 58, 138 t r e ć a s n a g a u p s i h o l o g i j i 235, 248 t r o d i m e n z o n a l n i m o d e l l i č n o s t i 396
U u č e n j e l i č n o s t i 248, 278, 354, 445—448 k o n d i c i o n i r a n j e m 351 u g o d a 48, 100, 157 u g r o ž e n o s t 92, 328 u l o g a 325, 426, 4 4 2 - 4 4 4 e g a 138, 139 m o t i v a 16 u m j e t n i č k o s t v a r a l a š t v o 33, 253 u m j e t n o s t 28, 96 u n i k v i t e t n a o s o b i n a 434 Univerzalni indeks faktora ličnosti 425, 427, 457 u n i v e r z a l n i z a k o n p o n a š a n j a 351 unutarnja b a r i j e r a 291 d e t e r m i n a n t a 18, 221, 350, 378 i s t o ć a 128 o r i j e n t i r a n o s t 272 o s o b a 378 p o d r š k a 272 p r i r o d a č o v j e k a 252 s n a g a 18, 183 v a r i j a b l a 370 unutarnje i s k u s t v o 249 s t a n j e 314, 345, 346, 377, 378 t u m a č e n j e 376 unutarnji f a k t o r 7, 8, 19 l o k u s k o n t r o l e 297 o k v i r r e f e r e n c i j e 277, 307 p o d r a ž a j 19 r a s t 265 život 265 upitnici A l l p o r t o v 238 i n d i v i d u a l i z i r a n i 263 o i n t e r e s i m a 221 o o s o b n o j o r i j e n t a c i j i 271 o p r e f e r e n c i j a m a 273 u p o r n o s t 126 u r o đ e n e m o g u ć n o s t i i p o t e n c i j a l i 276 urođeni m o t i v 83, 263 n a g o n 343 496
p o t e n c i j a l ( m o g u ć n o s t ) 254, 263 r e f l e k s 351 u s r e d o t o č e n o s t n a p r o b l e m 266 utjecaj d r o g e 405 g r u p e 101 n a s l j e đ a 426 o k o l i n e 426 p r i j a t e l j a 372 u l o g e 101 u t o p i j a 256 u v j e r e n j e 6, 10 u v j e t i r a z v o j a 306—308 u v j e t i v r i j e d n o s t i 288, 294 uvjetna p o z i t i v n a p a ž n j a 288 uvjetni o d g o v o r 353, 355 p o d r a ž a j 355 uvjetno i z b j e g a v a n j e 368 p r i h v a ć a n j e 288 u v j e t o v a n a v r i j e d n o s t č o v j e k a 288 uvjetovani refleks 5 u v j e t o v a n o s t v l a s t i t e v r i j e d n o s t i 288 u z b u d l j i v o s t ž i v č a n o g s u s t a v a 402 uzlazni retikularni aktivacioni sustav 399 u z n e m i r e n o s t 290 u z r o č n o p o s l j e d i č n a v e z a 5, 342, 350, 355, 385, 419 uzrok ponašanja 9 u ž i t a k 136 u ž i v a l a c d r o g e 451, 452 u ž i v l j a v a n j e 278
V v a l e n c i j a 188, 195, 206 n e g a t i v n a 195, 209 p o z i t i v n a 195, 209 v a l e n c i j a , s n a g a i v e k t o r i 195—197 v a l i d a c i j a 448—458 k o n s t r u k a t a 338 vanjska d e t e r m i n a n t a 14 i s t o ć a 128 l j u s k a 184 č i n i l a c 19 p o d r a ž a j 19 v a r i j a b l a 350, 384 a k c i d e n t a l n a 386 n e z a v i s n a 384 v e g e t a t i v n i ž i v č a n i s u s t a v 410
vektor 7, 96, 192, 196 vektorsko-vrijednosna matrica 96 verbalna komunikacija 7 verbalni medij 182 pojmovi 182 verbalno-logičke definicije 7 verbalno opisivanje 182 ponašanje 370 znanje 8 verifikacija 10, 28 eksperimentalna 62 znanstvena 29, 30 vitalna važnost 256 vjernost 132 vjerovanje 6, 10, 423 vještina 127 vladajući proces 83 vladanje ponašanjem 344 sa sobom 49 vlastita mogućnost 276 orijentacija 276 usmjerenost 267 vlastiti identitet 127, 227 potencijal 267 razvoj i rast 249 vlastito iskustvo 281 ja 15, 280, 281, 299 ja kao objekt 282 ja kao proces 282 volja 123, 129, 344 vrijednosni izbor 278 vrijednosni izričaj 272 vrijednosni uvjeti 297 vrijednost 96, 183, 218, 248, 327 zamjenska 57, 206 vrste iskustava 103 konflikata 441 nagrada i kazni 362—364 Z zabluda 136, 281 duhoznanstvena 25 idealističko-racionalistička 25 zaboravljanje 197 motivirano 66 na sebe 243 zadovoljavanje 40, 118 32
Fulgosi: Psihologija ličnosti
zadovoljstvo sa sobom 234, 272 zajednička ideologija 135 zajednički cilj čovječanstva 138 zakon 363 efekta 359 ekstinkcije (gašenja) 408 generalizacije 412 javljanja ponašanja 5 konstantnosti 64 o konverziji energije 39 o razvoju ličnosti 355—370 zakonitost ljudskog ponašanja 343 zamišljaj 314 zamišljena determinanta 9 lokomocija 203 zamjedbena realnost 384 zamjena za realnost 281 zamjenska funkcija 440 zaokupljenost sobom 134 zasićenost kontaktima s ljudima 134 zaštitnička uloga roditelja 123 zavisna varijabla 340, 419 zavist zbog penisa 50 zdrav razvoj 258 zdrava agresivnost 252 zdrava ličnost 251, 366, 368 Zeigarničin efekt 66, 67, 202, 204 Zeigarničin kvocijent 203 zloba 263 značajan pojedinac 38 značajna osoba 286 značajnost 107, 307 individualizirana 334 konotativna 334 riječi 331 značenje 250, 334 znanost 28, 129, 249, 364, 378 znanstvena metoda 10, 23 validacija 140—148 verifikacija 10 znanstveni cilj 6 determinizam 378 znanstveni pristup 10 znanje 89, 96 fenomenološko 278 interpersonalno 278 nesvjesno 31 objektivno 278 vrste 278 zoopsihologija 376 zrela ličnost 232. 289 497
2 želja 4 1 , 183, 226, 270, 271 i s p u n j e n j e 268 za k a s t r i r a n j e m 69 za p o m a g a n j e m 268 za s m r ć u 42 ž e n s k i i d e n t i t e t 51 živčani s u s t a v 406, 407 ž i v o t i n j s k o p o n a š a n j e 350 ž i v o t n a filozofija 234, 257
498
Q Q-sort t e h n i k a 283, 299, 301—304, 424, 431, 448
W W a t s o n o v b i h e v i o r i z a m 400 W o l f o v a t e r a p i j a p o n a š a n j a 408 W i i r t z b u r s k a š k o l a 25
Bilješka o
autoru
Ante Fulgosi završio je studij psihologije na Filozofskom fakultetu u Z a g r e b u 1957. g o d . D o k t o r i r a o j e 1964. g o d . iz p o d r u č j a p s i h o l o g i j s k i h z n a n o s t i n a i s t o m f a k u l t e t u . 1965. i 1966. g o d . k a o s t i p e n d i s t a F o r d o v e f o n d a c i j e i A m e ričke n a c i o n a l n e z n a n s t v e n e fondacije b o r a v i o je u SAD gdje se b a v i o istraži vanjima na području psihologije intelekta i matematičke psihologije. Sada je r e d o v n i p r o f e s o r i šef K a t e d r e za s i s t e m a t s k u p s i h o l o g i j u u O d s j e k u za psiho l o g i j u F i l o z o f s k o g f a k u l t e t a u Z a g r e b u . 1979. g o d . i z a b r a n j e z a č l a n a N j u j o r š k e a k a d e m i j e z n a n o s t i ( N e w Y o r k A c a d e m y of S c i e n c e s ) . Č l a n j e n e k o l i k o d o m a ćih i s t r a n i h z n a n s t v e n i h i s t r u č n i h društava. Sudjelovao je na više d o m a ć i h i m e đ u n a r o d n i h znanstvenih kongresa. Objavio je oko stotinu znanstvenih i stručnih radova u našim i inozemnim časopisima. Autor je knjige »Faktorska analiza«. Glavni j e i o d g o v o r n i u r e d n i k »Revije za psihologiju«, č a s o p i s a Save za d r u š t a v a p s i h o l o g a J u g o s l a v i j e .
499
