G ASN IK ZEMALJSKOG MU ZEJA BOSNE I HERCEGOVINE U SARAJEVU
BULLETIN DU MUSEE DE LA R E P BLIQUE SOCIALISTE DE BOSNIE - HERZ EGOVINE A SARAJEVO
AR HEOLOGIJ A ARCHEOLOGIE
NOVA SERIJA - SERIE NO U !ELLE SVESKA - TOME XXVII /XXVIII - 1972/1973.
Stampa: "Savremen a ad mini stracij a« , Graf. pogon »Bran ko
Crnotravska 7-9 , Beograd
Clanovi uredništva: Dr PAVAO Dr BORIVOJ r ZDRAVKO Odgovorni ured n ik: Dr ZDRAVKO
urednuk: JULIJANA Lektor:
BISER-TASO
Meter: St'fOjoslagar: DRAGAN T},raž 600 PRIMJERAKA
i RODOLJUB
SADRZ AJ Alojz Benac
Obre I - Neolitsko naselje kulture na
ikakanjske
1. Uvodne napomene o istorijatu i sistemu istraživanja 2. Topografska i stra tigrafska slika 3. Nastambe i drugi a) b) Ognjišta c) Vatrišta d) m jesta
objekti
strana
5-171 5-7 8-11 11-20 12-16 16-19 19 19-20
4. Ekonomske prilike
20-23
5. Kult mrtvih i drugi kultovi
23-39 39-46 39-40 40-41 41 41-42 42-43 43-44
6. a) b) c) d) e)
oružje i nakit kamene sjekire Kremeni Kremeni istrugalice Razne od kamena Koštana šila i .
f) Posebna g) Nakitni
od kosti i roga predmeti
44
7. Plastika
46-49
8. Keramika I faza . II faza III faza IV faza
49-53 49-53 53-57 57-60 60----62
9. Odnosi impresso i kakanjske kulture u naselju (kulturna stratigrafija)
62--67
10. Odnosi prema drugim neolitskim grupama
-impresso kultura Protokakanjska i kakanjska kultura
11. Hronologija
12. i literatura Table I -
XXXVI
80-91 92-100 101-102 103
Zdravko Arheološka istraživanja na gradini u godine
kod Stoca 1963. 173-235
Zdravko kod Stoca
drugog
sta re ere sa gradine u Oš
237-255
Zdravko Ornamentirane pojasne
sa gradine u
kod Stoca
257-26C
Basler Nalaz novaca iz predrimskog doba
II
Japri
261-271
Gojko Nalaz rimskih carskih novaca u rudarskom reviru Blagaj -
Japra
Gaj ko Skupni nalaz rim s kih carskih denariusa
II
Usori kod Doboja.
297-302
Ivo Bojanovski 301-31 J
Problem ubikacije Bigeste Marko Manastir svetog Petra de Campo kod Trebinja
313-346
Marko Crkvina u Paniku
347-375
Bosanska kraljica Doroteja Gorjanska
377-395
Pavao
' ritike i prikazi Ljudmila , Severno emonsko
(1. (;rel,lOšnik)
.
397
ALOJZ BENAC
o BR
E I
NEOLITSKO NASELJE KULTURE NA RASKRšCU
IKAKANJSKE
1. UVODNE NAPOMENE O ISTORIJATU I SISTEMU ISTRAžIVANJA
Prilikom sondažnih iskopavanja na lokalitetu Obre Il (Gornje polje)l stanovnici sela Obra su nas obavijestili da bi na prostoru zvanom m oglo postojati neolitsko naselje. Na tom prostoru je 1960. god. kopa n jedan duboki kanal za polag
6
ALOJZ BENA C
. ins tit u t, saradnja Zemalj s i muzej Bosne Hercegovme IZ Sarajeva - University of California iz Los Angele a ). Najbolj e podatke pružila je sonda I, u kojoj s zdravica pokazala na dubini od 1,50 m, dok j e recentni humus iša UD u ubin e od 0,30 m . Analizom m a teri 'ala je ustanovljeno d a bi donji k ultu rni slojevi mogli pripadati s t a r e v a k o j kulturnoj grup i, sa primjesom jadranske i m p r es s o keramike, dok gornji slojevi sadrže element k a kanjske kulture. U prvom se bar botinska i bojena ro ba, a u drugo m noge od ritona iz okvira kakanj s ke kulture. Ti me je važnost ovog nalaziš ta dobila sasvim n ovu dimenziju. Slojevi u sondi II I su bili dosta izvjesni m ka s nijim Ukopavanjem , pa je stratigra fi j a ostala dosta nejasna. Treba, meduti m , napomc:n uti da je u ovoj sondi sakupljeno dosta fragmenata b ojene , b a r botin sl-e i impresso keramike, p a je to poslu žil o kao dokumen tacija za prvi uvid u karakter ovdašnjeg st. rijeg neolita. U vremenu od 25. jun a do 25. avgusta 1968. god ine iz rše no je na Rassistematsko isk opavanje u kojem su otvorene sonde IV- VII . sa otkopanom površinom od 450 m 2 . Na ovom radu Sl! sa jugoslavenske strane: dr B o g d a n B r u k n e r, doc n t Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, D r a g a n V i lot i j , v i ar h eolog iz Sada, I van M a r o v i arheolog iz Spli ta , J u r a j P a v II k i V i e r a N emejcova-Pavuk, arheolozi iz Nitre Ju l ij a n a Sušn i k, administrator Zemal jskog muzej a , D r a g a n D o š e n, iz S<1 r:l jeva, S t cvo G r b o v i za rekonstru kcij u jz Beograda, l v i e a Tom e tinovi i M i lo š T a d preparatori iz Sa r aj eva, M a r i j a S ever, fotograf Zemalj skog m uzeja, N i j a z K u l e n o v i iz Saraj eva i J a s m i n a P a š a l i student iz Sara jeva; sa strane: A n n e K r i s t i n B o h l i n - t e r u d, a n tropo log iz Los Angelesa, R o b e r t E v an s, J o a n Car p e n t e r i C a r o l e C O]1t i, studenti California Univerzite ta iz Los Angelesa, J e Ef r ey S a y e r i M a r g a r e t S k e l d i n g, student,i Univerziteta u Sh effieldu i A r t u r M u d g e, student iz Londona. istr aživanjem su rukovodili: sa jugoslo\' n s ke s lrane prof. dr A loj z B e n a c, a sa strane proE. dr M a r i j a Gi m b u t a s. Tokom sistematskih is kopavanja su dob iveni p d aci za detalj n ij u p odj elu starije i faze u ovom naselju, kao i za saglcdavan j mn gih detalja materijalne i duhovne kulture u toku razvoja samog naselja. O tome se detaljnije govoriti u daljem tekstu. Posto tokom radova u 1968. go dini nije ni do p o lovin e završena sonda VIT , a u sondi VI su se poj a vili neki vrlo zanimlj ivi de ta lji na dn u ku lt urnog sloja, preduzeto je u 1970. godini još jedno naknadn o iskop avanje_ Ono je obuh va tilo dovršenje sonde VII i kompletno istraživanje sondi VIII i IX . R a dovi su se odvijali u vre menu od 13. maja do 15. j L1na 1970. g. i u njima su - pored autora Dr T a t j a n a B r e g a n t, docen t Filozofs kog fakulteta iz Ljubljane, I r e n a R a i t e r i arheol og iz LjUbljane, J u l i j a n a S u š n i k, adminis t rator Zemaljskog muzeja i S lo b o d a n periši iz Sarajeva. - Ovim istraživanjem je zaokružena dotada dobivena slika i sada se moglo razradi tra tigra fij c, kulturnog razvo ja u naselju i svih onih problema koji su vezani sa tim razvojem. Smatram vrlo sretnom što je pred uze to ovo poslj ednje iskopavanje, jer su u pomenu t im sondama sakupljeni najbolji podaci i rij eš ne sve dileme oko broja razvoj n ih faza na
l
OBRE T
7
Neolitsko naselje na pripada stanjIm kulturnim grupama od on ih na Gornjem polju i za to je ono nazvano O B REL TJ daljem tekstu ce se i operisati samo sa ovim imenom. Obavezan sam da se na ovom mjestu iskreno zahvalim svim kolegama i drugim saradnicima u istraživanjima Obra 1. Bila je to izvanredna saradnja, a b 'z našeg kolektivnog napora n e bi se postigli ni izdaleka oni rezultati koji nadam se, ovdje na vidjelo.
* U p ogledu geografskog smještaja naselja ne bi se moglo dodati ništa novo onome što je kod obrade lokaliteta Obre II, a to je i razumljivo kada se uzme u obzir da u d alj enost od ruba jednog do ruba drugog naselja iznosi svega 200 m. Isto vrij edi i za sistem iskopavanja, samo što u ovom treba pružiti još neke elemente sa ovog lokaliteta. U toku sondažnih i sistematskih iskopavanja u Obrima I istražena je u sve mu p ovršina od 606,50 m 2 (I-2S m 2, II-I2,SO m 2, 1II-2S m 2, IV-200 m 2 , V-200 m 2, VI-2S m 2, VII-2S m 2 , VIII-44 mZ, IX-SO m'). Najviše podataka je sakupljeno u sondama IV- VI II, pa se pri obradi stratigrafij e, k ao i nepokretnih i pokret nih nalaza najviše služiti dokumentacijom iz ovih sondi. U sondama II, III i VI (a i VII) primijenjen je strogi metod iskopavanja, dok je u ostalim sondama primijenjen kombinova ni metod rada, kao i na veli ki m površinama naselja Obre II. Naša publikacij a se uglavnom zasniva na poda cima iz sondi IV-V i VII-VIII, a samo i na podacima iz sonde VI (Sl. 1). Rezultati istraživanja u sondama II-III i VI objavljuje posebno i uetaljno Gene Sterud3 i ti rezultati se svakako vrlo dobro uklapaju u cjelok upnu obradu naselja. Zajedno s tim u objavljeni i oni rezultati koji se odnose na osteološke, antropološke i d ruge analize. 4 Time je ovo naselje dobilo cjelovitu obradu. Kao i kod Obra II, tako se i ovdje strogo vodilo o mreži vertikalnih profila i horizontalnih planova. Snimljeni su svi vertikalni profili koji su pružali bar neke podatk e o redoslijedu slojeva, a isto tako i horizontalnih planova - nakon otkopane površine. Izostavljene su samo površine, jer bi njihovo snimanje samo robovanje jednom formalnom metodu . Prilikom iskopavanja odvojen je po materijal iz pojedinih kopova, posebno je sortiran i obilježen, a ovo se još više odnosi na zatvorene cjeline. Na žalost, pravih zatvorenih nalaza i nije bilo mnogo. To je vjerovatno posljedica života nego u Obrima II, sis tema izgradnje stambenih i drugih objekata, a možda i nižeg kulturnog stupnja. dokumentacija sa ovih iskopavanja (geodetski snimci, i drugi crteži, fotografski snimci i dr.) deponovana je u Zemaljskom muzeju u Sarajevu i stoji na raspolaganju svim zainteresovanim U ovoj publikaciji je upotrijebljen samo manji dio te dokumentacije: onaj najil1dikativniji, odnosno samo ono što odgovara karakteru rada. Pokretni nalazi su, deponO\:ani u ovom Muzeju i ostaju njegova tr
Wiss. Mitt. des B-H. Landesmuseums, Sarajevo, Bd. IV. Ibid. (S . Bokonyi, J. Renfrew, J. Nemestkefli).
8
ALOJZ BENAC
2. TOPOGRAFSKA I STRATIGRAFSKA SLIKA
Naselje Obre I je smješ teno nešto dalje od obala rijeke T rstionice (T. I , 1) i ovdje se ne mogu razaznati terase kao kod d rugog n a seJja. Teren je dosta pa je zato i karakte r k u lturn ih sloj ev:I na pojedinim stranama vrlo dio naselja je m alo niži i zn a tno ravniji od n jegovog središnjeg i zapadnog dijela, ali dana š nja ko n fig u r acij a zemljišta ne nagovještava gdje bi trebalo da bud centar n aselja a gdje se prostiru periferni dijelovi. Zbog toga je u 19 8. godine i n a ovom lokalitetu izvršeno borovanj e zemljišta na k" j' o bi sc dobio jedan globalan uvid u karakter kulturnog sl ja i sagJcda la - bar donekle nase lja. Za noro\'anje je izabrano 15 ka (vi d i Sl. 1) i na njima su dobiveni rezultati: T a k a 1 - Sljunko ita zdravica na dubin i od ] ,:iO m , a subfosilni humus na 1,30 m. R ecentni humus obuh\'a ta sloj 0,00-0,50 m . Pra vi kultu rni sloj je zabilježen na dubini 0,50-1,30 m. T a k a 2 - ŠJjunkov ita zdravica n a d u bini od 2,4 0 m , a subfosilni humus na 2,20 m. Recentni humus je deb eo 45 c m. Pravi k ult u rni sloj se proteže 0,45-2,20 m. na dubini od 2, 60 m , a subT a k a 3 - Šljunkovita zdravica fosiln i humus na 2,40 m. Recentni humus id e do dubine od 0,70 m . Pra vI kulturni s loj se proteže 0,70-2,40 m. na 2,60 m, a sub fosilni buT a k a 4 - Šljlln kovita zdravica mus na 2,40 m . Recentni humus ide do dubin e od 0,60 m. Pravi k ulturn i sloj proteže 0,60-2,40 m. n a dubin i od 1,00 m, subT a k a 5 - Ci.-ta žuta losilni humus na 0,80 m. Recentni humus dopi re cio 0,30 m. , pa ie o vdje pravi kulturni sloj veoma tanak (0,30-0 ,8 0 m). Ta ka 6 žuta n a dub ini od ] ,80 m, a s ub fosilni humus na 1,60 m. Recentni humus dopire d o 0,50 m. Pravi ku lturn i sloj se proteže 0,50-1,60 m. T a k a 7 - Šljunkovita zdravica na dub in i od 3,25 m, na 3,00 m, a sub fosilni humus na 2,80 m . Recen tni h u m u s ide do dubin e od 0,50 m. Pravi ku lturni sloj je zapažen 0,50-2,80 m _ na dubini od 2,40 m , " subT a k a 8 - Šljunkovita zdravica fo silni humus na 2,20 m. Recentni humus iele elo du b ine od 0,50 m , a pra i kulturni sloj 0,50-2,20 m. T a k a 9 - Šljunk o ita zdravica n a 2,60 m , a su bro iln i humus na 2,50 m. Recentni humus dop ire do 0,70 m. Pravi kult u rni s lo j se proteže 0,70-2 ,50 m. T a k a 10 - Na d ub ini od 0,90 m dolazi kompak tni ja naslaga ka m ena. Recentni humus dopire do 0,50 m , tako da je slabi kulturni sluj "eoma tanak. T a k a 11 - Ista situ acija kao II 10, sam o što kam na n ' laga na dubini od 0,80 m. T a k a 12 - Na dubini od 0,80 m i ovdje kamena n as laga . Recentni humus dopire do 0,4 0 m . T a k a 13 - Kamena n aslaga se javlja na dubini :JU 0,60 m. Iznad toga je gotovo sasvim s te r ilan sloj. T a k a 14 - Šljunkovita zdravica se ja"lja na dubini od 1,40 m, a subfosilni hLUnUS na 1,20 m . Recentni humus dopire do 0,40 m , pa ovdje postoji oko 1 m kulturnog sloja .
OBRE I
9
T a k a 15 - Na d ubini od 0,60 m dobzi kamena naslaga. Iznad toga je zapažena samo pjeskovita sterilna zemlja . taman, da je maK od borovanja se pokazalo da je kulturni sloj nje ili više mastan i uglavnom infiltriran sa gara, lij e pa i keramike. U nekim i na odrec1enim dubinama kulturnog sloja zapažena je k on centracija izvjesnih poj ava : intenzivna drvena izgorjetina 2 -na d ubini 1,00-1,30 m, 3 - na dubini 2,20-2,40 m, 4 - na dubini 1,30-1,50 m, 6 - na du bini 1,00-1,20 m), drvena izgorjetina sa Cl'venolijepom 3 - na dubini 1,80-2,30 m, 7 - na dubini 1,602,20 m), drvena izgorj e tina sa pepelom i životinjskim kostima 4 na dubini 1,70-2,00 m, 7 - na dubini 2,20-2,80 m), gar i keramika ili gar i p ijesak i sl. Kom b inacija izgorjetine i pepela vjerovatno indicira VaIri šte, a isto može da pokazuje i kombinacija gara i pijeska. Drvena izgorjetina i lijep mogu pripadati ostacima neke ili ognjišta itd. Sve ovo nema velike ažnosti, jer se karakter objekata može ustanovi.ti samo u procesu iskopavanja. Kod borovanja su, naprotiv, postignuti slijevažni rezultati: a) Re entni hum u s na lokalitetu Obre I je debeo. Njegova debljina se od 0,40--0,70 m i u tom pogledu imamo sasvim drugu situaciju llego u naselju Obre II. Voda je na ovom prostoru nanijela znatne naslage zemlje pa su one potpuno prekrile kulturne slojeve. Zbog toga je naselje i otkriveno tek prilikom izgradnje vodovoda, a kasnije pri nju stambenih objekata na prostoru lokaliteta. b ) Prvobitnu zdravicu je pretežno predstavljao nanos. Na ka ma 10-13 i 15 je na dnu konstatovana kamena naslaga. Južno od 15 naslage kamenih se vi.de na površini zemlje i one sigurno pripadati istoj strukturi tla, kao š to je to i u pomenutim c) Subfosilni, odnosno prvobitni humus je debeo oko 20 cm. d) Kod 5- 6 se ispod prvobitnog humusa stere nas]aga žute Na tom prostoru je naslaga debela, jer nismo došli do zdravice. P o svemu izgleda da se na ovom potezu pruža n anos koji je d obro došao stanovništvu u prvim fazama e) Na 11-14 je kulturni sloj zdravice i recentnog humusa izuzetno siromašan. To se posebno odnosi na 11, jer je tu zapažen a samo poneka crvenkasta infiltracija. je da se na ovim mje· stima r a di o krajnjoj periferiji naselja. Na osnovu takvih rezu1 tata može se da se naselje na jugozapadnoj strani završavalo jednom stjenovitom terasom, dok se na potezu iz4-6 p r otezala iJovasta naslaga od istoka prema zapadu. te ilovaste naslage i ka lJ1 cnite terase ležao je glavni dio naselja . Borovanje je, dalie, pokazalo da je neolitsko naselje Obre I imalo veoma izdužen oblik u pravcu istok-zapad, što je svakako bilo uslovljeno konfigu racijom terena (v idi Sl. 1). dužina naselja iznosila je oko 275 m, a širina oko 90 m. Tc dimenzije nam pružaju elemente da naselja smestimo u okvire od 22.000 do 25.000 m 2 površine. Naselje Obre lie, prema tome , bilo nešto malo od naselja Obre II, ali i ono pripada neolitskim selima srednje - bolje Prema rezultatima borovanja izgleda da je centar naselja zapremao sam centar površine. Tu je, gotovo sasvim sigurno, bio i prostor prvobitnog naseljavanja, a pružao se jedne ilovaste i jedne kamenite terase. Na ovom prostoru su najdeblji slojevi i najbolji nalazi. Dužina ovako centra iznosi
10
ALOJZ .B ENAC
oko 135 m , a širina oko 30 m, tako da prvobitno naselje i kasniji centar nisu bili od 4.000 do 5.000 m 2 • Treba, najzad, napomenuti da je prikazana slika borovan ja lIs lovila i raspored sistematskog iskopavanja. onde IV i V su o tvor en I.! neposredno ispod ilovaste naslage, dok su son de VI-VI II po t avlj en e n ešto j !i.nije. N:1. taj se jednim stepenastim raspor edom obuh atio cent r:1 1n i d io naselja, odnosno širi p resjek toga dij ela, a to je i bio cilj s is tem a tskog iskopa vanja. Ostalim sondama su dodirnuti periferni pojasevi O bra I.
* To om sistematskih iskopavanj a 1968. i 1970. godine su ugla nom popomenuti rezultati b orovanj a, ali su - što je sasvim p r irodno ustanovlj en i i mnogi novi detalji. Pokazalo se , prije svega, da je recentni humus zaista deb eo, iako njegova cl bljina nije ni izdaleka jed naka u svim sondama. Pr imjer a raeli navodimo da j e kultur ni sloj u sondama I, II i IV na du binj od oko 0,40-0,45 m , u sondama VII i VIII na dubini od oko 0,50 m , II dij elu sonde V n a dubini od oko 0,85 m, a u sondi Vl na dubini od o ko 0,60 m. Izvan prosjeka koji je ustan vljen borovanjem ostao j e j edi no i. dio sonde V, gdje je recentni humus izuze tno debeo , Mnogo su, razlike u debljini sloj eva . N a jdebl j i su slojevi u VI-VIII (VI - do 2,35 m, VII - do 2,75-2,80 m, VIII - do 2,80 m na južnoj stran i ) . a j užnoj strani sondi IV i V kul tumi slojevi su dopirali do dubine od 2,50-2,70 m, dok Sll na jtanji on i t sonda ma r, II , III i IX do dubine 1,70-1,90 m). Sve je to pos ljed ica konfiguracije zemljišta, a u isto vrijeme je ov im dubinama izražen no ' centralnih i perifernih dijelova naselj a , Na sjevernoj strani sondi IV i V se pr užala širok:l terasa od žute tako da je na ovoj stran i kultu rni sloj dopi rao, vega do du b ine 1,60 -1,65 m i bio za m e tar tanji na j užnoj strani ov ih sond i. a svim ostalim mjesLima - izuzev ove ilovast terase - prvobitn i teren ic vao šljunkovit nanos, na kojem se form irao sloj prvobitn og humusa . Od interesa je ovdje n a pom enuti da je na sjevernoj s tr ani sonde VIII kompaktna i tvrda gomila šljunka, koja je po svoj oj strukturi s asvim sigurno predstavljala jedan prir oda n nanos. To sam o još više našu predstavu o neravnini terena na kojem je ležalo naseJj e. Prema svim ovim podacima izlazi da u Obrima I nema govora O jedinstvenom, odnosno istovetnom kultltr nom sloju u nasd ju. S ituacija se mijenjala u pojedinim sektorima i zato je kod iskopavanja gotovo svaka sonda bila problem za sebe. karakteristika kulturnog sloja u Obrima I sastoji se u tome što j e on redovno bio p omiješan sa r azbacanim kamenjem ili sa kom paktnijim gomilama kamena, odnosno oblutaka. e ke od tih gomila s u pripadale porušenim objektima, no u se radi o nevezanim i r az ba a n im komadima kamena. Upravo je nevjerova tno koliko su stanovnici ovo o n aselja bili naklonjeni upotrebi kamena i koliko je on prekrivao slobodne pr ostore (vidi T. I, 2). Pored toga, kulturni sloj je bio infiltriran sa razbijenim komadilijepa, sa garom, pepelom i šljunkom. Naravno, II slojevima su i ostaci pojedinih objekata o kojima kasnij e biti Ako ovome dodamo životinjske kosti, malobrojne fragmente kera mike i ostatke orut
11
OBRE I
i oružja , onda možemo dobiti pravu predstavu o kulturnom sloju u Obri ma l . Najteii dio posla tok om iskopavanja predstavljalo je svakako odvaj anj e p ojedinih f aza života u naselju. Treba, naime, napomenuti da je p r e ko naselja Obre I išla i jedna duboko ukopana rimska cesta, se gor nj i stroj sastojao od dos ta debele naslage krupnog šljunka. 5 Ta cesta je uništila i jedan dio slojeva u sondama III, IX, VII i VIII, pa je, pored pune n cravnomjernosti kult urnih slojeva, došla i ova destrukcija. Još kod sondažnih radova u sondama I i II je ustanovljeno da postojale dvij e o snovne kulturne f aze: starija sa ma terijalom kullure i mlad a koja je prip adala kakanj skoj kulturi. U samim slojevima oVe dvije o n ovne faze se nisu posebno odvajale, nego su izdvo jene samI) tipološko m analizom n alaza. Tada je ostalo sasvim otvoreno pitanje da li je i dalja - preciznija podjela tih dviju faza. Na južnoj strani sonde IV je dio vertikalnog profila koji je pokazivao podjelu kulturnog sloja na faze. U samom materijalu najstarija faza nije bila jasno izra žena pa je i tu ostala dvoumica da li se radi o tri ili tiri kulturne faze. Tek se dovršavanjem iskopavanja u sondama VII i VIII d obila prava slika o redoslijedu kulturnih faza . Južni vertikalni profil u sondi VII je jasno razvojne faze (Sl. 2) , a to je izrazito potvrdio profil u sondi VIII (Sl. 3). J oš je važnija što su i nalazi u ove dvije sonde pružili sasvim istu razvojnu sliku, jer ta konkordansa ima izuzetnu dokaznu vr ijednost. Samo u ove dvije sonde je ustan ovljena faza razvoja, dakle, ona faza koja je u sondi IV bila sa mo nagoviještena red oslij edom slojeva. Dvije starije faze pripadaju kulturi, dok se u dvije faze manifestuju stupnjevi kakanjske kulture. O tome biti detaljno govora kod analize nalaza . Jer, oni su i najmjerodavniji u tom p ogledu. 3. NASTAMBE I DRUGI,
OBJEKTI
Na ovom mjestu treba prvo spomenuti da su ostaci objekata tl naselju Obre I veoma slabo Tome su, izgleda, mnogo doprinij eli kasniji slojeva, a još više samih objekata. Dovoljno je napomenuti da tokom iskopavanja nisu ustanovljene rupe za stupove, što je redovan u neolitskim naseljima i što služi za fiksiranje osnovnih oblika objekata ( tri male i nepravilno p oredane rupe iz sonde VI, na dubini od 1,20 m, imaju veoma sumnjiv kat·a kter) . Velika upotreba kamena, koje nije bilo vezano, taje doprinijelo ovakvoj situaciji. l drugo: Za vrijeme razvoja, u ovom naselju se nije bitno mijenjao Zbog toga i postoji neosporan kontinuitet u ovom pogledu, pa se na osnovu samih objekata ne bi mogle izdvojili nikakve sigurnije razvojne faze. Taj kontinuitet se ogJeda u izgradnji ognjipostrojenja, u od do kraja ne postoji gotovo š ta i nikakva razlika . 5 Ovo nika.ko nije neka magistraina cesta, niti je po principima Idaizgradnje rimskih cesta. Bio je to, vjerovatno, neki vicinaIni put (možda je \'odio iz doline Bosne do Bobovca), a po .n alazima se može da je ·kasnijoj antici.
12
ALOJZ BENAC
a) Zanimljivo je napomenuti da svi nalazi koji m ogu n eš to sigurnije o obliku i izgradnje pripadaju III razvojnoj fazi, J ok iz perioda kulture ne mamo nijedan siguran poda ta k. Da vidimo šta nam pružaju ovi podaci iz II I faze: K-l - svakako je objekat ove vr s te, koji je d osada prou ovom naselju. Ostaci ove su ležali n a s t ra ni sonde IV, i to na dubini 0,70-1,00 m. Na mjestu ove su e kod iskopa van ja prvo pojavili ras uti komadi lijepa l lcnmcna ( T. l , 1), a o nda su došli kompaktniji ostaci podnice i ne kih drugih di jdo\'a DetalJ nim ovih podataka u stanovljeno je da je K -l imala dvi] raz ojne faze: a) Starija (K-la) imala je ravan pod od tanke Preko ovakvog poda je pao dio zida, koji je, izgleda, p ropao u p žaru. Zidovi starije su vjerovatno bili oblijeplj eni samo sa vanj ske strane. Na mekanom podu su ostali dublji otisci ravnih ploh a , p n je sasvim vjerovatno da su zidovi bili od vertikalnih poluob lica ili dasaka _ Da su zidovi bili oblijepljeni sa obje strane, ne bi mogli ovakvi otisci li na mekoj podnici (T. I, 4). b) (K-lb) bila je nešto solidnije gradena, podnica je bila pokrive na debelom naslagom koja je kod požara (ili je kod same gradnje?). Preko ove podni ce su kompaktniji komadi zidnog lijepa sa otiscima vertik a lnih i hor izontalnih oblica i greda. Zid je možda bio oblijepljen sa obje s trane, jer s u zapaženi samo polukružni otisci u razbijenom lijepu . Os ta ci SLl bili mnogo deblji i Uz rub je ognjiste od ilo To ognjište je jedinstvenu cjelinu sa podnicom, a identifikovan o j e time š to je bilo uzdignuto nad osta lom površinom podnice i što je od dugog loženja vatre ova izgorjela bila sasvim druge boje (Sl. 4). Na osnovu ostataka može se sigu r no t vr di li da je ona bila orijentisana istok-zapad (sa ognjištem na strani) i da je imala samo jednu prostoriju. Ova je imala oblik. a njene vjerovatne dimenzije su iznosile: dužina 4-5 m, širina o ko 2, m . - TJz njeno ognjište je sakupljeno više fragmenata od grubih posuda i to je jedini zatvoreni nalaz u Tipologija ovih nalaza ne govo ri ni · šta i samo drugi nalazi oko i njen stratigrafski p oložaj su pokazali da pripada zadnjim etapama III faze. Važno j e napomenuti da i ovdje nigdje uz ni su r u pe od stupova, iako bismo ih prema navedenim ostacima mogli K rupnije kamenje uz neke rubove ove moglo bi indicirati d a su temelj i bili kamenim podzidom. Ništa manje nije važna da su oko K-l osta ci i nekih objekata. Tako je u sjeverozapadnom pravcu od ove ( uz sam sjeverni rub sonde) otkriven jedan manji prostor u okviren k a m -nim suhozidom i to vjerovatno predstavljati neku spremnicu K -l. Oznasmo je znakom S-l (Sl. 4). Povezanost ovog objekta sa K-l dokumentuj e i kamenom potaracani prolaz dva objekta je bio i manji objekat u sondi V, na dubini 0,90-1,10 m - vidi T . I, 6). Južno od ostataka je više kamenih od kojih su neke bile zabodene u zemlju i mogle služiti kao zaklon za ili svrhe.
°
13
OBRE I
20 svom stratigrafskom položaju spremnica S-l je sigurno pripadala dok je ovo drugo postrojenje pripadalo starijoj Možda je zbog toga južno postrojenje znatnije destruirano (vidi Sl. 4).
..
o
,
,o
::
tt.
.
/" &c.
o
J) r
i".'.
Sl. 4. Sonda IV,
"
K lb :i
obj.ckat (III faza)
K-2 - Ova je stratigrafski i hronološki paralelna sa starijom nastamb om K-l, jer su njeni ostaci ležali na dubini 0,85-1,00 m. Teme lji te su se pružali zapadno od K-l u sondi IV j zapremali znatno po· vršinu nego prva P a i ostaci su sasvim Ovdje se prije svega konture dobro ocrtavaju redovim2. kamenih i d rugog k amenja (orijentacija: istok-zapad). Na tri ugla su se još uvijek mali krugovi kamena, koji su najvjerovatnije služili za okomitih drvenih stupova na uglovima (Sl. 5). Unutrašnjost K-2 je , dobrim dijelom bila pokrivena kamenim (T. !, 5). J ed ino je na strani zapažena površina prekrivena kompaktnim podnim lijepom . Zbog toga bi se moglo pret-
)
"
e
<)
\\,J
'J
D
Sl. 5. S()[lda IV,
0
'"
r
:..l
K 2 (III faza)
<....:.,.)
14
ALOJZ BENAC
postaviti da je K-2 im a la d vij e prostorije: n a zapad noj strani, sa podom i m anju na strani, sa p odnicom od glin e. Ulazi odnos dviju prostorija nisu sigurnije fik irani. i U zapadnoj prostoriji se isticao m ali pros to r , kamenim a to su, bez sumnj " ostaci ognjiš ta ili neke vrste I spred ovog ognjišt a je površina specijal no prekrivena tankim k amenim pa izgleda k ao najvažniji dio A svud a okolo su ležal i i kameni žrv njevi. K -2 je imala dimenzije: dužina oko 9, OO m , a smna oko 7 m. B ila je to, prema tome, velikih d imenzija za naše naselje i svakako koja je dos U. o tkrivena u Obrim a 1. Va žniji j . sigurno bio zapadni dio ove dok j e onaj mogao s lužiti i kao ostava. Naravno, za to n emamo sigurnih d okaza kao u Obrima II. Važno je napomenuti da su kamenim fragmen ti: dvije noge od dva ritona ka k anj skog t ipa, jedna zvonolika n oga, dio plitkog tanj ira i nekoliko fra gmen ata barbotinske robe. Pošto se radi o zatvore nim nalazima, n ema nika kve su mn je da K-2 pripada III fazi razvoja (a to se lijepo vidj e t i kod an al ize k enalaza ) _ K-3 - Ležala je na dubini 0,90-1,30 m na jugozapa dno j s trani sonde V. Njeni ostaci su vrlo slabo i jedva da sc može n e što . igurnije osim da se r a di o manjoj koja je dva p uta obn avIj a na . je bila orijentisana istok-zapad i sigurno se sastojala sam o ct jedne prostorije. Od najstarije (K-3a) ostale su samo kame ne i oblici, bez jasnih i sigurnih kontura. Drugu (K-3b) naslaga kamena i nešto sitn og lijepa, a li se ni ovdje nije mogao oblik ko(T . II, l). Tek je (K-3c) p ružil a p oda tke o orijentaciji, kao i n e ke bliže podatke. Ostaci ove su se sastojali od izgorjele i neizgorene a toga su ležale razne kamene Nije sasvim jasno da li su ove služile zajedno sa za izgradnju poda iJi su na kasnije postavljene. Cini se d a je prva solucija mnogo vjerovatnija i da se o vd je radi o jednom kombinavanom po· K-3 su se kre tale približno u raz mj era m a 5,5 X 3 m. du. (Sl. 6). Dimenzije Vjerovatno je ona bila i obnavljana u istoj jer su ostaci starijih nalaza ispod podnice - K-3c. '··T.';"'''': ':
.. •. ;..:..
,':','"",' a:P . _',
.•.• ..: 0;;' : :: ' . .
' <
:;,
.
" . .'<:P. ;': . . .. ',:', ': ',,', . '
'
.
,----,---,fr.
Sl. 6. Sonda V, kvadrat
K 3e (III faza)
15
OBRE I
Prema stratigrafskom položaju doblju III faze.
K-3
p ri p adati ranijem raz-
K-4 - Na dubini 1,40-1,60 m, uz zapadni ru b sonde IV naišlo se na pelij ep i na ostatke palog pletera. Nisu u stanovlj en e nikakve konture ove ali je po ostacima slobodno da je to bila lakša j e podnica naslagom a zidovi od drvenog p letera. Goren je p alog pletera j e p rouzrokovalo ilovaste podnice. Po stratigrafskom pol ožaju ova pripada III faze razvoja.
K-S - Ta je ležala na južnom dijelu sonde VIII, na dubini 1,00-1,1 5 m, i po tr atigr afskom položaju se nalazi negdje na prelazu iz HI u IV fazu . Ovdje je otkr iven jedan prostor prekr iven kamenim i masom crne izgorjetine. se da se radi o nekoj nepravilnoj tastoj je podnica bila od kamenih a zidovi od drvenog pletera. Pošto se ove oko 3,50 X 3,20 m, teško je tvrditi da je služila za stanovanje. Možda je to b ila neka ekonomska zgrada, j er za radionicu nedostaju bilo kakvi ostaci
Izn eseni podaci nam i neka razmatranja, odnosno izvj esn e uopš tenije 1 - Pri sta mbenih i drugih objekata jako mnogo se upotrebljavao kamen. On je služio za je osnova za vertikalnih stupova; služio je, dalje, kao podloga zidova, za podova, za pravljenje ognjišta i sl. Prema tome, kamen je ovdje imao u niverzalnu ulogu i u tome se naselje bre I bitno r azlikuje od onoga u Obrima II. 2 - Podnica n aslambi je bila od ( K-1 i KA), od kamenih (K-2) ili komb inacijom ova dva materijala (K-3c). se da je i u ovom kamen igrao izuzetno važnu ulogu . 3 - Kod K-2 su ostali na uglovima krugovi kamena koji su vali okomite drvene stupove. Ovo je dovoljno objašnjenje za nedostatak rupa od stupova. 4 - Zidovi su od drvenih oblica ili poluoblica, a obljepljivani su sa obje str ane ili samo sa vanjske strane (vidi obje zgrade K-l). p što je u zgradi K-l b konstatovana kombinacija vertikalnih i horizontalnih oblica, se da je izgradnja tekla ovim redom: prvo su temelji kamenim oblucima i na uglovima su kamenom vertikalni s tupovi , preko kamenih temelja su položene horizontalne grede, koje su s luvertikalnih oblica ili poluoblica, iznad toga su opet stavljane :lile kao horizontalne grede, koje su gore vezivale oblice i ujedno služile kao krovne konstrukcije, i, najzad, zidovi su obljepljivani To je u principu i::;ti izgradnje kakav se primjenjivao sve do najnovijeg vremena prilikom izgradnje drvenih - Nemamo nikakvih elemenata za rekonst rukciju krovne konstrukcije, no ona se sigurno nije razlikovala od krovnih konstrukcija u naselju Obre II.6 5 - Sve navedene izuzev K-2, imale su po jednu prostoriju. je da je kultura stanovanja u n
16
AL OJ7 BENAC
vinski detalji govore za to da je s tam bena kultura u ovom našem naselju zaostajala za onim što su stvor il butmirska i n ke druge odgovaraj neolitske kulturne grup e . su imale 6 - Stambene pravilan . N o, o\"dje se vjerovatno i ne radi ekonomskoj zgradi.
oblik, a zgrada K-S cloneklen nenego o nekoj
° stambenoj
7 su u principu bile urijentisane u pravcu i tok-zapad . Sasvim je \"jcrovatno da je ulaz u biu ",Ll južne strane. 8 se isto tako d a su "'·c nastambe imale svoj e unuta rnj e ognjište koje j e u principu u tehnici podne konstru k cije . 9 - Iako svi ostaci pripadaju III fazi, n n ikak ve sumnje da su i stambene iz dvije starije faze bile n a is ti Pošto kod drugih objeka ta postoji p u ni kontinuitet, za što b i kod s ta m benih objekata bio d rugi Imamo p uno pravo za pretp s ta vk u da se i kod ovih objekata zadržala od do kraj a ustaljena trad icij a stambene arhitekture . Poseban feno m en je zabilježen ispod podnice K -la. a prostoru ispod sjevernog ruba ove podnice otk riveno je u izdu žcn j lin iji m nogo životinjskih kostiju, koje su pripadale j ednom i j ednoj ovci. tim kostima su sakupljeni i fragmenti od n ekoliko posuda (pri pada ju III fazi), a kžal0 je tu i nešto sitnijeg kamenja ( T. IV , 2). Ne možem o se ote t i utisku da se ovdje radi o ž i vo t i n j s k o j ž r t v i na mjestu podiza nj a K -l; teško bi bilo bi lo kakvo drugo ob ja šnjenje 7.a O\;aj n a laz, .jer se ovako nešto ne može poredati. U prilog ovakvog govore i nalazi ispod kamenj a koje je okruživalo ognjište 0-6. I tu je ispod rub n e površin e otkrive na ma sa životinjskih kostiju pomiješana sa velikim kamenih oblut
b) Ognjišta
Vanjska ognjišta u naselju su b ila brojna i zato je s,igu mo da su ona igrala važnu ulogu u svakodnevnom životu stanovnika Obra I. O tk riveni su, manje ili više ostaci od II vanjskih ognjišta, a sasvim je vjer vatno da su i neki drugi razbijeni i razbacani ostaci pripadali ovakvim ogn jištima. 0-1 - To je najstarije ognjište otkriveno dosada u Obr ima 1. Ležalo je južnom dij elu sonde VIII na dubini 2,50-2,60 m istratigraf 'ki pouzdano pripada I fazi, odnosno najstarijoj fazi razvoja. Ognjište je bilo k ružnog oblika, malih je dimenzija, supstrukcija je bila od kamen ih oblutaka, dok je površina bila prekrivena naSlagom gline (Sl. 7).
II
17
OBRE I
0-2 - U sredini sonde VIII, na dubini 2,30-2,40 m, pripada II fazi. Supstrukcija je od kamenih oblutaka, a površina prekrivena glinom. Uz ognjište su stajale in situ dvije kamene uspravno zabodene u zemlju koje su služile za zaštitu vatre od vjetra . 0-3 - Otkriveno je u dijelu sonde III i ležalo je na dubini 1,45-1,85 m. Iako ovdje stratigrafija nije sigurna, se da 0\"0 ognjište pripada II fazi . je na isti kao i 0-2, no njegovu osobenost predstavlja debela naslaga pijeska u jednoj jami, na kojem je onda izsamo ognjište.
.-,;"
..
: .' .
",
',',.'
'. ,
.
. - .... o, ',: _._ .'
',
Sl .7. Sonda VIn, Ognjište 0,1 (I faza)
0-4 - U sredini sonde VIII, na dubini 1,50-1,70 m, pripada III fazi. Ognjište je imalo kružan oblik, a je samo od dok su mu rubovi manjim i kamenim oblucima. Ognjište je bilo prekriveno garom i pepelom, a na njegovoj sjevernoj strani je bila položena velika kamena 0-5 - Nalazilo se u istoj sondi i na istoj dubini, sjeverno od ognjišta 0-4. Ovo ognjište je bilo velikih dimenzija, ali nije u cijelosti izgradnje kao i kod 0-4. 0-6 - U sjeverozapadnom uglu sonde VII, na dubini 1,25-1,45 m, pripada III fazi. Ognjište je bilo okruglog oblika, a od kamene supstrukcije i glinenog premaza. Oko ovog ognjišta je pojas kamenih oblutaka, koji vjerovatno sastavni dio objekta. Ognjište 0-6 je objekat ove vrste, a bilo je i relativno dobro (T. II, 2). 0-7 - U sredini sonde VIII, na dubini 1,15-1,25 m, pripada III fazi. je samo od a rubovi su kamenim komadima (T. 11,3). 0-8 - U sjeverozapadnom uglu sonde IX, pripada III fazi (0,80-0,95 m). Ovo ognjište je samo od kamenih a uz njega je zabodena u zemlju i jedna uspravna (Sl. 8). 2 Glasnik Zemaljskog muzeja BiH -
Arheologija
18
ALOJZ BENAC
0-9 - U dijelu sonde II, na dubini 1,23-1,55 m , pripada poIII taze. Ognjiste je bilo vrlo ali je sigurno ustanovljeno da se ovdje radi o kamenoj substrukciji i glinenom premazu.
0-10 - Uz rub sonde I, na dubini 0,95-1,15 m , pripada III fazi. 0-10 je imalo izdužen oblik 1,25 X 0,73 lli), a na isti kao 0-9.
Sl. 8. Sonda IX,
Ognjište 0-8 (III faza)
0-11 - Na sjeverozapadnoj strani sonde V, na dubini 0,70-0,85 m , pripada IV fazi . U ovom se vrlo lijepo vidi koliko je u naselju Obre I bilo destrukcija i pomjeranja tla. Ognjište 0-11 je u potpuno kosom položaju, premda se radi o jednom od najsolidnije ognjišta dosada otkrivenim ognjištima. 0-11 je imalo dvostruku supstrukciju: donju !lalslagu od dobro poredanih kamenih oblutaka (T. II, 6) a preko toga preod lijepo složenih sitnih oblutaka (T. II, 5). Sa gornje strane je onda došao tanak ali solidno glineni premaz (T. II , 4). Ognjište je imalo kružan oblik.
* Iz svih ovih podataka izlazi da je ognjišta bila od kamena i gline (0-1,2,3,6,9,10,11). se radi o supstrukciji od kamenih oblutaka i o glinenom premazu. Kod 0-3 je ovakvo ognjište nad jamom punom pijeska, dok je O-J 1 imalo dvostruku kamenu supstrukciju. Ognjišta 0-4, 5 i 7 su od gline, a samo su rubovi bili kamenim oblucima. S druge strane, ognjište 0-8 je bilo napraVljeno samo od kamenog materijala.
OBRE I
19
ognjišta je imala kružan oblik (0-1, 4, 6, 7, 11), što je i sasvim prirodno za ovu vrstu objekata. Uz ognjište 0-2 i 8 su i uspravne kamene uz 0-4 je ležala velika kamena a uz 0-6 se našao pojas napravljen od kamenih oblutaka. Treba napomenuti da ognjišta 0-4 i 5 možda predstavljaju dijelove ognjišnog sistema, doh:. je središnji dio sonde VIII vjerovatno imao dugu tradiciju u ovih objekata. se
Najzad, nužno je da broj ognjišta pripada III fazi, što slaže sa stambenim objektima. Pa ipak, iz navedenih podataka se tradicija i kontinuitet kroz sve faze razvoja našeg naselja.
c)
Vatrišta
Teško je odrediti granicu ognjišta i vatrišta. Ova druga su privremenog karaktera i ne zahtijevaju neki ozbiljniji zahvat. To bi otprilike i bila razlika u odnosu na ognjišta. Pošto se ostaci vatrišta vrlo lako uništavaju, tokom iskopavanja u Obrima I je i ustanovljeno samo nekoliko mjesta gdje su ležala vatrišta i sva ona, u stvari, pripadaju IV fazi, posljednjem periodu života u naselju. Tako je npr. u sondi VIlI, na dubini 0,55-0,65 m, jedan krug kamenim oblucima, sa vrlo mnogo gara i pepela. dok je oko toga ležalo više komada kremenog i sitnijih fragmenata keramike. U sondi IV je na dubini 0,40-0,55 m kamenim hrpama više mjesta sa izgorjelom zemljom, garom i pepelom. je da se radilo o nizu manjih vatrišta (T. 1, 2). Teško je da Ii su vatrišta upotrebljavana i u ranijim fazama života. Vjerovatno da jesu, ali o tome nemamo nikakve direktne dokumentacije_
d)
mjesta
Najizrazitija mjesta su ona koja su dobila ime žr vj i š t e. Ta žrvnj išta su uglavnom od kamenih ili komada kamena, a na licu mjesta se po pravilu više komada žrvnjeva.
II
Najstarija dva žrvnj išta su otkrivena u sondi VII. Jedno od njih je ležalo u jugozapadnom dijelu sonde, na dubini 2,55-2,75 m, a je bilo od kamenih su tri žrvnja, dva koštana šila, od jelenjeg roga i jedna koštana alatka. Drugo žrvnjište je ležalo na dubini 2,35-2,50 m, a podloga mu je od mase kamenja, tako da ono predstavlja dosad otkriveno žrvnj ište. kamenjem je bilo i šest komada žrvnjeva. Oba ova žrvnj išta pripadaju I fazi. Iz III faze žrvnj išta: prvo iz sonde IX (dubina sa kamenim i žrvnjevima), drugo iz sonde VII (dubina sa masivnim kamenjem i žrvnjevima), iz sonde 1,15-1,25 m, sa kamenjem i sa sedam žrvnjeva) i (dubina 0,80-0,90 m, sa kružno položenim i žrvnjevima
0,80-0,95 m, J,40-1,55 m, VII (dubina iz sonde V - T. III, 1) .
Ostaci velikog mjesta, zajedno sa žrvnjištima, izišli su na vidjelo u dijelu sonde IV i zapadnom dijelu sonde V, na dubini 2'
20
ALOJZ BENAC
m. To je, zapravo, posljednji IV faze. Na ovom prostoru su ležale manje i hrpe a njima i Citavo dosta rastureno pa se nisu konture pojedinih sigurno da niz objekata U tom konkardansom sa Obrima otkriveno mnoštvo uslovi lo takvu konkordansu. vjerovatno da neko mjesto III, 3. oblucima i ovdje jedan (3 X 2,50 m), a u njegovoj sredini ostalo nekoliko su mogli služiti kao sjedišta. Na u krugu nisu nikakvi ostaci alata za rad. Poseban vid mjesta predstavlja nekoliko kružnih sonde na dUbini m. Sasvim ova za izradu posuda i onda bi bilo mjesto za izradu robe. Po svom položaju ova ilovišta pripadaju II fazi. Sasvim izuzetan detalj 0,55 m kamena tinjske kosti. je lijepo LIo!,)""'>'''H''', zaravnjena i pa i jedno masivno na ili otvoreno Na ovom treba i j a m e izdubljene u u sondi IV iV. One su rub im se nalaZIO na dubini od 2,3U m, promjer im je oko 1,5U m, a duboke su oko 0,80 m. Jame su bile sa kulturnim slojem, a nalazi na ela ove jame pripadaju II fazL Možda iz ovih jama vadena za izradu robe, ali gotovo sigurno da su toga služile za ostavu hrane i za potrebe. Prema tome, ove bismo nazvati ostavama (T. III, 5). neka postrojenja biti kod o grobOVima u ovom Ova postrojenja su usko vezana za te grobove, pa smatramo da su u vezi sa kultOVima i duhovnim životom u 'l eško bl Ih bilo uvrstiti u su na ovom mjestu. 4. EKONOMSKE PRILIKE Za ekonomskih u naselju služe nam neki direktni i neki indirektni pokazatelji. Glavni direktni pokazatelji su životinj. ske kosti, a indiJektne razni nalazi koju obavio S. Bokonyi, rinjskih kostiju U sondama procenat ovih nalaza se 50-60% svih nalaza ove vrste. Ostali dio životinjskih kostiju u prIpada s strane ovcama kozama a s Broj svinje i psa sasvim neznatan. sasvim jednostavan. Pošto u Obrima I velik broj kostiju (oko 7.500 komada), a od toga
OBRE
21
pada životinjama, izlazi da je u ovom naselju bilo vrlo razvijena grana privrede. Stanovnici naselja su pretežno gajili a onda ovce i koze. Krupna stoka sasvim vjerovatno nije služila za niti je upotrebljavana pri obradi zemlj e, pa je uglavnom uzgajana zbog dobivanja mesa i proizvoda . Ovce i koze su, osim toga , davale vunu koja stanovnicima dolazila za izradu i drugih vunenih Ova slika se nije bitnije mijenjala kroz sve faze života u naselju. Simptomaje da se u Obrima T svinja gotovo nije uzgajala i u tome se ogleda razlika prema naselju butmirske kulture u Obrima II, gdje je svinja igrala važnu ulogu u ekonomici naselja? S druge strane, procenat kostiju od divljih životinja u Obrima I je znatno od procenta u Obrima II. Ovo da je lov u Obrima I bio važnija grana privrede nego u naselju, u Obrima II. S. Bokonyi je dao detaljnu analizu osteoloških nalaza i iz nje se vidi o kojim se divljim životinjama radi.s OVdj e samo da spomenemo da Sl! stanovnici naselja najviše lovili jelena, srnu i vepra, dakle, velike divlje životinje, koje su davale izvrsno meso, kožu, rogove i zube za izradu odjevnih predmeta, i nakita. Razvijena privreda je, bez sumnje, posljedica uticaja komponente u formiranju naselja. Poznata je stvar da je u samom ekonomska baza na i da su se tamo gajili ovca, koza i govedo. 9 Redosljed, doduše, nije isti, ali je teško vjerovati da se samoj statistici nalaza u može pokloniti puno povjerenje, s obzirom na vrijeme iskopavanja. Moramo napomenuti da su se, izgleda, i u starijoj fazi u Dalmaciji uzgajale iste životinje, iako tamo koza zauzima poziciju. lO Pa ipak, komponenti bismo u ovom pogledu dali prvenstvo, jer je ta komponenta - kao što kasnije vidjeti -- imala izvjesnu sku« ulogu kod formiranja naselja u Obrima I. Takvoj ulozi odgovara i uvoglavnih ekonomskih elemenata. Teško je sasvim sigurno koliko je zemljoradnja biJa razvijena u naselju Obre I, jer za to nemamo dovoljno podataka. Rezultati flotacije u son dama VI i VII su samo potvrdili da su stanovnici Obra I poznavali cerealije: triticum dicoccum (sasvim izuzetno triticum monococcum i compactum) , pisum sativum i lens esculenta. Pored toga, su košpice plodova od cornus mas i polygonum convolvulus Iz analize koju je dala J. M. Renfrew sasvim je jasno da su stanovnici naselja uzgajali pšenicu - triticum dicoccum, pošto se njeni ostaci pojavljuju gotovo u svim slojevima ispitivanih sondi. Sve drugo (poljski grašak i jedva je primjetno,li a pogotovo je nesigurno bilo šta iz nekoliko košpica trešnje iladoleža. Kako su nalazi zrnja jako malobrojni - a da i ne govorimo o nalazima drugih cerealija - gotovo je sasvim izvjesno da zemljOl 'a dnja nije mogla biti razvijena. U protivnom ostaci bi morali biti brojniji, kako to pokazuje situacija u Obrima II i mnogim drugim neolitskim naseljima. Zbog toga je vjerovatno da se u ekonomici Obra I dvije osnovne privredne grane ne daju ni je sigurno osnovni , Vidi rad: S. B ci k ci n y i, The vertebrate FaW1a of the Neolithic Settlements at Obre, Wiss. Mitt. des B.-H. Landesmuseums, Bd. IV. e Ibid. • D. A r a n e lov i - G a r a š a n i n, 1954, str. 142. 10 S. B a t o v i 1966, s.tr. 7S. II Vidi rad J. M. R e n f r e w, Raport on the C3irbonized cer.eal gra ins and seeds from Obre I, Kakanj and Obre II, Wis,s . Mitt. des B.-H. Landesmuseums, Sarajevo, Bd. IV.
22
ALOJZ BE NAC
privredni oslonac stanovništvu , dok je zemljoradnja vjerovatno igr la jednu sporednu ulogu u ekonomici. nam se da to i dosta skroman broj žrvnjeva u ovom naselju, što je u suprotnosti sa brojem odgonalaza u Obrima II. nam se, dalje, da je i lov bio važnije zanimanje od zemljoradnje. Treba da je slika u pogJedu cerealija gotovo u svim fazama naselja, tako da nema razlike faze i faza koje predstavljaju protokakanjsku i kakanjsku kulturu. Ovo j oš jednom pogenetski kontinuitet u naselju i usku vezu kakanjske k ulture sa dobazom. U analizi nalaza kamenog je da su kamene sjekire zastupljene u dosta skromnom broju. Ukoliko prihvatimo mišljenje da su sjekire služile i u zemlje (a to je vrlo vjerovatno), onda nas i ovaj podatak u istom pravcu. Slabo razvijena zemljoradnja je za sobom nedovoljnu angažovanos t u izradi poli ra nog kamenog Koliko ovo sa sjekirama izgleda toliko ostaje nejasno zbog je došlo do nedostatka kremenih vrhova strelica. Relativno r azvij ena lovna privreda bi podrazumijevala izradu broja kremenih strelica ili moramo pretpostaviti - a to je - da se lov odvijao uz upotrebu (drvenog, koštanog i sL). Naravno, tu dolazi u pitanje i odnos prema lovu na sitne lovne životinje. A kako stoji sa trgovinom i razmjenom dobara? jedan primjerak nedovršenog nak itnog obj ek ta od U II fazi je školjke tipa spondylus (T. XII, 13). Nema nikakve su mnje da je ovaj komad nabavljen sa Jadrana 12 i da u kazuje na dosta razvijene privredne veze sa tom Pošto je jedan od glavnih kulturnih komponenata -impresso kulture u Obrima I porijeklom sa Jadrana, ovakva razmj en a dobara ne bi trebalo da predstavlja nikakvo Ostaje jedino otvoreno pitanje da li se u ovom radi o direktnoj razmjeni dobara ili je to odrevid prave trgovine. Školjka spondylus je tada mogla imati ulogu vrijednosne jedinice i u tom bi se moglo govoriti o nekoj koj razmjeni. Stanovnici Obra I su mogli u prvom redu da ponude u razmjenu meso i životinjske kože, odnosno stoku u cjelini.I3 . Ekonomske veze sa Jadranskom nisu, izgleda, ni kasnije prestale. O tome nam valjda oblici kultnih ritona u III fazi, koji su i dovoljno raznovrsni i dovoljno indikativni. No, o ovom obliku kasnije biti mnogo više govora. Za jednu širu razmjenu govori fr agrnenat na T. XXXII, 15, jer je sasvim teško pretpostaviti izradu ovakvog suda u samom naselju. Više nas rješenje da je posuda, kojoj je pripadao navedeni fragmenat, uvezena iz nekog južne Italije. Ako uzmemo u obzir import sa ovako udaljenog onda nam uvoz neke robe sa Jadrana ne bi predstavljao nikakav problem. Nešto u tom smislu govori i kremeni nož na T. VII, 21, od bijelog kremena. Sam materijal, a i obrade, nas veoma mnogo na ovakve u Danilu 1• pa smo skloni uvjerenju da je on ovamo došao sa podte kulture. A prisustvo takvog kremenog noža ne mora samo 12 Vidi o tome više kod obrade n a e, 1971, str. 97-100). 13 Ibid., str. 63. " J. K o r o š e c, 1958, Prilozi, T. VII- VIII.
n alaza
li
Obrima II (A. B e-
23
OBRE I
(iako može i to da danilske kulture u
(npr. T. 11). na smolastu masu nema govora o o traputa« u tako ranom neolitskom dobu. Naš smole i pitanje je region sjeverozapadnog centar njegove Iz tog rejona su došli i komadi u Obre I, pa i oni o razmjeni, kao i spomenuti dolazimo do tri osnovna o u našem naselju: 1) Kroz sve faze u Obrima I najvažnije a životinjama bio vrlo mogli sasvim
na veze sa dolazilo i do bližih krvnih veza 3) Nakit od spondylusa,
na zaširoku Treba napomenuti da se ekonomska slika u nije bitno mijenjala u pojedinim fazama Neke razlike se mogu nazvati samo variiste slike. A to je itekako važno za potvrdu kontinuiteta stai kulture u Obrima I.
5. KULT MRTVIH I DRUGI KULTOVI
u 1968. godini otkrivena su u sondi VI, na dnu kulljudska kostura. Skeleti su ležali relativno blizu Bosni o ta
nije
15
(D. B.
eo v
u nalazištima arašanin, 1954, str. 49; 1960/61, T. VI, 9.).
kulture S.
ukopa
II
Srbiji i
1970,
24
ALOJZ BENAC
naziralo. Oko groba je nešto pepela (debljina 3 cm) , a u blizini je jedan mali žrtvenik tipa, od zemlje. Teško je bilo ustanoviti da li ovaj žrtvenik ima neke veze sa ukopom ili je stajao neovisno u kulturnom sloju (SI. 9 ilO).
10 u1t
Sl. 10. Sonda VI Grob
Grob 2 je ležao na istoj dubini kao i prvi grob . U ovom se radilo o skeletu djeteta od otprilike polCl godine starosti. Skelet je bio relativno dobro jedino je lubanja bila nešto od pritiska, a kosti jedne ruke nedostaju. Orijentacija: sjever-jug, sa glavom na sjevernoj s trani. Oko skeleta je bilo dosta kamena koji možda pripada ovom ukopu Jedna je ležala nad polovinom skeleta. U tom mjesto jame, oko groba je bila ograda od kamena (Sl. 9 i ll) . Grob 3 je ležao na dubini 2,05-2,25 m. To je bio isto skelet malog djeteta, okrenut istok-zapad, sa glavom na zapadnoj strani. Nedostaju mu kosti jedne ruke. Ovaj skelet je ležao na krugu spalj ene na kojoj je vjerovatno nešto gorjelo prije ukopa . Grob je možda bio prekriven tankim slojem Uz n oge djeteta ležao je jedan veliki kame n (Sl. 9 i 12; T. IV, 1). Grob 4 je ležao opet na dubini 2,05-2,25 m. Skelet je bio orijentisan sjeveroistok-jugozapad (glava na sjeveroistoku), a pripadao je, takoder, veoma
OBRE I
25
mladoj individui. Glava je u ovom spljoštena, pritisnuta gornjim slojevima. Preko nogu je ležao žrvanj. Oko skeleta je bilo dosta pa je možda mrtvac hio pokriven (Sl. 9 i 13; T. IV, 1). Ako sumiramo podatke dobivene u ova groba, dolazimo do slijedekonstatacija: -- Mrtvaci su bili orijentisani u tri pravca: sjeveroistok-jugozapad, sjever-jug i istok-zapad; glava na zapadnoj, sjevernoj ili odnosno sjeverozapadnoj strani. Prema tome, ovdje ne postoji jedinstvena orijentacija.
Sl. 1,1. Sonda VI Grab 2
- Ukop je mogao biti izvršen u plitkim jamama ili je mrtvac bio opkoljen kamenom, odnosno prekriven Ovi podaci su samo sigurni. - Svi skele Li su u položaju, pa se to može uzeti kao pravilo pri ovakvom pokapanju.
26
ALOJZ BENAC
SI. 12. Sonda VI Grob 3
- Uz dva skeleta je kod nogu ni ovo nije pojava.
po jedan
kamen.
se da
- Nisu ustanovljeni nikakvi sigurni znaci o stavljanju priloga u grobove. To je bila i osnovna pri hronološke i kulturne pripadnosti ovih mrtvaca. - Grobovi leže blizu prvobitne zemlje zdravice. Pošto nisu ukopane neke dublje jame, teško je bilo da li su stariji stanovnici ovdje neposredno polagali svoje mrtvace ili su kasniji stanovnici ukopali mrtvace u stariji kulturni sloj. Ostalo je, dakle, nekoliko pitanja vezanih uz nalaze 1968. godine, kojG uisu bila rasvijetljena. Novim iskopavanjem trebalo ih je rij eš iti ili barem [lokušati riješiti. Tokom iskopavanja J 970. godine otkrivena su još mjesta sa lj ud skim kostima. Nazvali smo ih grob 5, 6, 7 i 8, iako se ne radi o pravim grobovima nego o jednom posebnom kultnom ritusu položaj vidi na Sl. 14). Grob 5. U uglu sonde VII 1,75 m dio lubanje, dok druge kosti nisu dubini od 2,10 m je jedna
je na dubini od Ispod toga - na koja je pokri-
27
OBRE I
vala velik broj životinjskih kostiju i kremenih nOZlca . Navedeni dio lubanje i ova su bili zatvoreni krugom izgorjelih kamenih Nigdje u blizini nisu druge ljudske kosti . Nalazi li cjelini pripadaju II fazi kulturi) .
li
)
';.;.
SI. 13. Sonda VI Grob 4
Grob 6. U sjeverozapadnom uglu sonde VII, na dubini 1,95-2,10 m , razbacanim kamenjem sakupljeno je više sitnijih kostiju. One su bile pomiješane sa izvjesnim brojem životinjskih kostiju, garom, kim fragmentima i kremenim Sve je bilo razbacano i bez ikakvog reda, ali u samom sloju nije nikakav Prema tome, nema govora o nekoj Ukopnoj jami. alaz pripada II fazi (Sl. 14 i 15) . Grob 7. U jugozapadnom uglu sonde VIn naišlo se na dubini 1,90-2,00 m na ljudske kosti. Njihovo detaljno je pokazalo da se radi o skeletu, su kosti išle do dubine od 2,30 m . Dijelovi lubanje su ležali na tri nivoa, a raspored i položaj kostiju uk
ALOJZ BENAC
konstataciju). oko ovog je ležalo dosta okolni prostor bio "potaracan«, samo što
nje bila fragmenata. »tarac«
VI
VIII
VII SI. 14. Sonde VI, VII, VIII.
položaj
Jjuds'kih ostataka
koje su vezane uz ovaj ukop treba spomenuti sloj iznad ukopa relativno tumi nanos. Jedino nešto i kamenih za da njega bio zemljom i kamenom. - U navedenom sloju iznad ljudskog kostura i jedan bio pomiješan sa velikim brojem fragmenata prave
29
OBRE l
tinske keramike, nema nikakve sumnje da kostur groba 7 pripada Il fazi na - Oko nožnih kostiju kostura ležalo je nekoliko fragmenata monohromne robe i nekoliko spaljenih životinjskih kostiju. - Uz spomenutu uspravnu kamenu Ll je disk od zemlje; površina mu je posebno i potpuno prekrivena nekim snopovima (T. XII, 14). Pored ovog diska ležala je potpuno okrugla kamena koja se može smatrati kame-
::
:: .. ..•.•.
.::. :}. :' "
:.,"..:.,:'i··: ... ,';:: .
../.
',:
VI" ru lE (l ,\! OJ IHt HIi1lSt •
",
•
'/ :
'
!l(lI A(A
•
05
Sl. 1'5. Sonda
vn
Grab 6
nim dvojnikom prvog diska. Prema tome, uz grob 7 je jasno povezan i kult sunca, su izraz ovi diskovi. Objekti ove vrste su, poznati i u Danilu u Dalmaciji '6 i u naselju butmirske kulture u samim ObrimaY Treba napomenuti da je ispod kostura broj 7 išao dalje kulturni sloj u debljini od 50 cm i dopirao do dubine od 2,80 m. U tom sloju je dosta grube barbotinske keramike, sa pljevom u fakturi, što ukazuje na I fazu u naselju. Grob 8_ Ovaj grob je, bez sumnje, naj interesantnije i najvažnije kultno postrojenje koje je do sada otkrivena na To postrojenje je vjerovatno dalo definitivan odgovor na naprijed postavljena pitanja. postrojenje je ležalo na dubini 2,25-1,95 m, a sastojalo se od nekoliko sukcesivno dijelova. U prvo vrijeme je ovdje bila izgra· podnica od na kojoj se ložila vatra i to najstariji objekat na ovom mjestu. Samo na strani se jasno nazirao ravan rub "J. Ko,rošee, 1958, P.rHozi, T. XLVII, 6. " A. B e II a e, .1911, T. XXVIII, 8.
30
ALOJZ BENAC
kojim se završava ta podnica (Sl. 18), dok je ona na sj evern j s tr ani bila dosta razbijena pa je bilo teško fiksirati p rave konture na ovoj stra ni . U dmgoj fazi je na sredini podnice iste smišlj eno jedan kr užn i sistem od krupnih kamenih i oblutaka (Sl. 17 a, b). i obluci su ili infiltrirani sitnijim komadima lijepa, š lo j e p Olica lo od razbijene donje podnice. U ovoj fazi su kružni kameni sistem i okolni d ijelovi podnice ledinstveno postrojenje, koj e je s lužilo svrhama.
SJ. 16. Sonda VIII Grob 7
Najzad, postrojenje je bilo prekrIveno debljim plaštem od sitnih kamenih oblutaka (T. IV, 3), je gornji rub završavao na dubin i od 1,95 m. Na ovaj je prethodno postrojenje zasuto kao što se to kod grObn ih tumula. Sasvim je da je navedeno kružno postrojenje sa o kolnom podnicom iz druge faze b ilo najvažnija kultna tvorevina gr oba 8 i zato nj e mu i pokloniti najviše pažnj e. De taljno ispitivanje kružnog kamenog postrojenja, okolne podnice i susjednog terena dalo j e rezulta te.
31
OBRE I
.Q
Sl. 17. Sonda VII a) (presjek >kamene konstrukcije nad grabom 8; b) sloj kamenih nad grobom 8. a) U jugozapadnom uglu kamenog postrojenja otkrivene su razbacane ljudske kosti i dio lubanje, kao i neke životinjske kosti. Nije tu bilo nikakvog reda, sve je izgledalo pobacano, pa onda nema ni orijentacije ni položaja kostiju. Radi se više o ostacima, nego o nekom ukopu individue. Kosti su ležale na dubini od 2,10 m i pripadale su jednoj osobi (Sl. 18; T. IV, 5). b) ovim kostima su ležali komadi vaze, tamne i dobro glapovršine, sa fino izvedenim impresso ukrasom jadranskog tipa (Sl. 18). c) Pored posude, je i dio nakita od neke vrste jantara. Prilikom bušenja rupe na gornjem dijelu nakita došlo je do lomljenja, pa je takav predmet onda stavljen uz ljudske kosti (Sl. 18; T. XII, 11). Sve kosti i nalazi pod b) ic) su bile prekrivene pravim kamenim plaštom i predstavljaju zatvoren nalaz. d) Sjeverno od kostiju i jantara ležalo je jedno malo postrojenje od kamenJa, kojima se isticala uspravno postavljena kamena (T. IV,5).
32
ALOJZ BENAC
SI. 18 Sonda VII. Grob 8 sa
1'U'o,tp/Ci,",
(kultno
OBRE I
33
Uz ovu je bio položen polukružni nakit od morske školjke spondylus (T. XII, 13; Sl. 18). e) Sjeverno od ilovaste podnice ležala je in situ - i malo ukopana u zemlju - velika gruba posuda, barbotinskog tipa (dubina oko 2,20 m) . Rubovi posude s u bili odbijeni, a u njenoj unutrašnjosti je nekoliko kamenih oblutaka. Vjerovatno je da su ti obluci naknadno upali u posudu; u vremenu kada je prestala njena upotreba. I ova posuda je prvobitno bila pokrivena gornjim kamenim plaštem sitnih oblutaka (Sl. 18; T. IV, 5 i 6). f) Uz posudu su bile dvi j e kamene sjekire: obje kalupastog oblika, a nešto dalje i jedan dobro zašiljen jelenji rog (Sl. 18; T. IV, 5 i 6; T. V, 4 i 6). g) Sjeverno od ove posude nalazilo se još jedno manje postrojenje od kamenih oblutaka i ali u dosta stanju. kamenjem je bila i jedna kamena sjekira, na kojoj se vidi bušenja rupe za nasa· (T. V, 3). Iz 1) 2) 3)
ovih podataka se vidi da u potpuno zatvorene nalaze ulaze: dijelovi vaze sa finim impresso ukrasom jadranskog tipa, nakit od velika gruba posuda, koja je in situ.
Nema gotovo nikakve sumnje da ovim zatvorenim nalazima pripadaju i pomenute kamene sjekire, kao i veliki nakit od spondylusa. Samim tim je sa da 0\"0 postrojenje sa ljudskim kostima pripada kulturi na Time otpada i pretpostavka o eventualnom naknadnom ukopavanju ljudskih individua u starslojeve. Na širem prostoru uz ovdje opisano postrojenje bilo je još nekoliko pojava koje bi trebalo spomenuti. To je prije svega jedno kameno postrojen je u kojem su glavnu ulogu igrale uspravne kamene (T. IV, 6). Uz ovo postrojenje otkrivena je još jedna velika gruba posuda in situ, onoj u za tvorenom nalazu, ali bez barbotinskog ukrasa (dubina oko 2,25 m). Pored p osude bila je i jedna kamena sjekira - T. V, 7 (još dvije kamene jekire su u sjeverozapadnom dijelu sonde VII-T. V, 2 i 5)_ Po svemu izgleda da su ovi nalazi savremeni opisanom velikom postrojenju i da su na ovom nivou imale veliku ulogu ukopane posude i broj kamenih sjekira. Treba napomenuti da je ispod donje ilovaste podnice dolazilo u svemu još 50 cm kulturnog sloja, sa nalazima, koji pripadaju I fazi starkulture u našem naselju. Tu je mnogo fragmenata impresso keramike, kao i nešto fragmenata fino polirane monohromne robe. Pored toga, ovdje su najljepši komadi bojene keramike tipa (T. XVI,!, 3, 5). kao i fragmenti bojene keramike sa trakastim ornamentima. Zbog toga, opisano postrojenje sa ljudskim kostima, koje smo nazvali grob 8, pripada sasvim sigurno II fazi kulture na RasTo je najbolji putokaz za datiranje i svih ostalih grobnih ili ukopnih nalaza. Poslije svih ovih napomena dolazimo do da naš grob 8 predstavlja, u stvari, jedno posebno kultno postrojenje. U prvo vrijeme se to postrojenje sastojalo od ilovaste podnice, koja je od loženja sasvim izgorjela. Kasnije je na dijelu podnice napraVljeno kružno postrojenje, na kojem su onda nastavljene kultne radnje. Sasvim je vjerovatno da je postrojenje zasuto gornjim kamenim plaštom kada je izvršena jedna specijalna ljudska i životinjska žrtva su preostale kosti smješ[ene uz njegov zapadni rub. 3 Glasnik Zemalj skog muzeja BiH -
Arheologij a
34
ALOJZ BENAC
Uz te kosti su zasuti i dijelovi posuda, skupocjeni nakit i velika ukopana posuda. Tako je dobiven najstariji tumulus koji nam je do sada poznat na ovom Kultnim radnjama oko ovog postrojenja vjerovatno pripada broj kamenih sjekira, u širem okviru, a vjerovatno i jelenji rog. Teže je šta predstavljaju dva kamena postrojenja sa uspravnim i postrojenje uz ukopanu posudu. je da imamo posla sa jednim jedinstvenim kultnim mjestom, u kojem su sporedna kamena postrojenja igrala ulogu i sporednih žrtvišta. No, za sada je sasvim sigurno samo glavno kultno mjesto sa tumulusom . Poslije iskopavanja u 1970. godini možemo sa velikom sigurnotvrditi da se na prostoru sonde VI i na okolnoj površini ne radi o neolitskoj nekropoli. Jedna nekropola bi imala sasvim izgled, grobovi bi bili po principu i vjerovatno - Sada se može da u naselju vjerovatno nije ni postojala nekropola. Sistematska iSkopavanja i sondaže na raznim dijelovima naselja su pokazala da se jedino na prostoru sonde VI-VIII (i samo neznatno sonde V) javljaju ljudski skeleti i rasturene kosti. Pošto su na ovom prostoru otkriveni i slojevi najstarije faze, izgleda da je na ovom prostoru i osnovano prvo naselje na Na tom mjestu su izvršeni svi opisani ukopi, pa su tako vezani za uže podprvobitnog naselja. Stratigrafski položaj groba 7, a zatvoreni nalazi u grobu 8, definitivno su pokazali da opisani ukopi pripadaju kulturi na i to pretežno II fazi ove kulture. U slojevima protokakanjske i starije kakanjske kulture nisu ovakvi skeleti. Ovo Ukopavanje je, prema tome, posljedica i i jadranske tradicije, koje su doprle do centralne Bosne. Da bismo mogli dati neku precizniju ocjenu o doprinosu ovog istraživanju neolitskog doba sjeverozapadnog Balkana, moramo prvo - i bar donekle karakter opisanih ukopa. A to je: 1) navedenim nalazima mogu se razlikovati dvije vrste Ukopa: cjeloviti (ili koliko-toliko ljudski kosturi i kosti Lj udskog skeleta. Kod ove druge vrste su sa ljudskim pomiješane i životinjske kosti. 2) Svi kosturi i kosti su pripadali individuama,18 tako da se ova može smatrati kultnim pravilom. 3) Ni u jednom nije konstatovana prava grobna konstrukcija. To posebno vrijedi za kosture 1-4 u sondi VI, koji su relativno najbolje vani. Zbog nedostatka prave grobne konstrukcije nisu se tu mogli sigurnije ustanoviti ni grobni prilozi. 4) Kosturi 1-4 su u položaju, dok je kostur groba 7 morao biti ostavljen u sjedecem položaju. Orijentacija skeleta i položaj glave variraju, pa se u tom pogledu nije moglo ustanoviti nikakvo pravilo. 5) Sistem polaganja mrtvaca je vrlo kod pojedinih individua (veoma plitke, jedva primjetne jame, izvjesno opkoljavanje kamenom, prekrivanje zemljanim nanosom itd.). Uzevši u cjelini, zaštiti mrtvaca se poklanjala izuzE'tno mala pažnja. 6) Posebnu vrijednost imaju nalazi koje smo kao grobove 8 i 7. Svi izneseni detalji groba 8 govore u prilog tezi da se ovdje radi o jednom posebnom, izuzetno važnom, kultnom mjestu u naselju. Podnica od pe18 Detaljnu antropološku obradu izvršio je prof. J. N e m e s k e r i iz Budimpešte.
OBRE 1
3S
zemlje i kružna kamena konstrukcija su centralne u tom postrojenju i na njima su se odvijale kultne radnje. Da je to bilo, u izvjesnom smislu, neko »sveto« mjesto, gornji od sitnijeg k8mena, kojim je neka vrsta tumulusa. Na ovaj je kultno mjesto poslije upotrebe zasuto; ono je tim i posebno obilježeno, a u isto vrijeme (baš kao što je i sa grobnim lumulusima u kasnijim praistorijskim periodima). i životinjske kosti na da su na ovom mjestu vršene ljudske i životinjske žrtve. Ostaci žrtava su pokupljeni i onda zasuti zajedno sa samim kultnim mjestom. Uz ostatke ljudske žrtve stavljeni su i tako skupi darovi kao što je nakit od jantara l 9 ili spondylusa, a da i ne govorimo o izuzetno finoj keramici. U sklop kultnog mjesta spadao je svakako i veliki ukopani sud, možda i onaj drugi, a vjerovatno su pri tome igrala ulogu i spomenuta kamena Nešto je situacija sa grobom 7. Prostor oko njega je, kako izgleda, bio prvobitno "potaracan« sa oblucima. Na tako prostoru se nalazio kostur djeteta, koji je možda bio uokviren uspravnim kamenim Od izuzetnog: su interesa pomenuti naJazi diska. Bio je to znak kulta sunca, a ovaj ansambl mogao je da služi toj svrsi. Ukopi 8 i 7 su vjerovatno bili sastavni dio posebnih kultnih mjesta. Mogao bih sa dozom sigurnosti da se na ovom prostoru nalazio glavni kultni centar u naselju u toku njegove II faze. Kultni karakter ovog mjesta i njegovu vezu sa ljudskim žrtvama i nalazi groba 5 i 6. Ostaje donekle otvoreno pitanje grobova 1-4, kod kojih su skeleti bolje Oni su se nalazili u blizini glavnog kultnog mjesta pa se njihovo prisustvo može objasniti na dva - ili su ovi kosturi sastavni dio žrtvenog sistema na ovom prostoru, - ili su ukopi ove djece izvršeni u redovnom kultu mrtvih II blizini kultnog mjesta, dakle, u blizini »svetog« mjesta. Sklon sam uvjerenju da je prva solucija sigurnija, jer bi redovno ukapanje imalo i svakako masovniji karakter. Za prvu soluciju govore i ostaci ljudskih kostiju uz rub sonde V. Na osnovu svega što je izlazi da se ovdje ne radi o nekropoli u naselju, a vjerovatno ni o redovnim ukopima. U sondama VII i VIII su bili glavni kultni centri i oko njih se onda pojavio niz nalaza ljudskih skeleta i kostiju. Više je nego vjerovatno da se ovdje vršilo žrtvovanje djece, sa izvjesnim kultom sunca.
* U posljednjim godinama se pojavilo nekoliko pregleda o kultu mrtvih u starijem neolitu Balkana. 20 je M. Garašanin naveo da se sahranjivanje u neolitu \Tšilo u nekropolama ili u samom naselju. 21 Dosada je, 19
Samo usput ovdje spominjem da je to dosada najstariji predmet od jantara
u ovim krajevima.
20 M . G a T a Š a n i n, Sahranjivanje u balkans'ko-anadols-kom ,k ompleksu , GZM, NS XI, Arheologija, Sarajevo, 1956; R. G a lov i Sahranjivanje u kulturi, Starinar XVIII, Beograd, 1967; Š . B a t o v i Pokapanje pokojnika u Smili kult mrtvih u neolitu Dalmacije Arheološ;ki radovi i rasprave IV-V, Zagreb, 1'967 - sa iscrpnom bibliografijom; E. C o m $ a, Contributie ou privi're la riturile funerare din epoca neolinica de pe teritoriul tari,i noastre, Omagiu lui C. Daicovkiu 1960. i dr. 21 M. G a r a š a n i n, I. c. u nap. 20.
3*
36
ALOJZ BENAC
poznata samo jedna prava nekropola iz neolitskog doba u Jugoslaviji (Botoš kod Zrenjanina),22 a sve dmgo su ukopi u okviru naselja. Ove podatke su iscrpno sakupili R. i Š. tako da nam je taj pregled potpuno poznat i njegovo ponavljanje ne bi imalo nika kve svrh e. T a dva autora su izvršila i široku komparaciju sa susjednim Rumunije,25 Bugarske 26 i ltalije ,27 pa se vidjelo da tu postoje i lokalne razlike. Dosta podataka u tom smislu je pružio i B. Brukn er kod obrade kulture u Vojvodini. grob u položa ju kod Obreža bi trebalo da pripada fazi II b, dok bi dva u blizini Kozluka mogla biti nešto jer je u svakom od njih po j ed na posuda i kamena sjekira. za Ovdje bih naveo samo nekoliko R. Š. i B . Bruknera koji se odnose na u starijem neolitu u J ugoslaviji. - U okviru kulture sahranjivanje se vršilo u samom naselju, u jamama ili u (u okviru kulture nailazi se na pojave). Nema nekropola ove kulturne grupe, a pokapanja u naseljima su pojeili sa po nekoliko individua. - Jedino u naselju kulture u kod Kragujevca su uz dva kostura bile položene - pored glave - ukrašene posude,29 dok su uz ce iz okoline Kozluka uz posude bile stavljene sjekire. Grobovi sa prilozima možda pripadaju tek kasnijoj fazi kulture . - U Dalmaciji se može govoriti samo o sahranjivanju djece i odraslih, i to u otvorenim naseljima . Pravih nekropola nema. - U slojevima otvorenih naselj a i u slojevima s tanica u Dalmaciji se ponekad razbacane ljudske kosti. - Cjeloviti kosturi u neolitslcim naseljima Dalmacije su polagani u zgrpoložaju, bez grobne arhitekture i bez sigurnih priloga. Kao što se vidi, nalazi u potpuno sliku koju su indicirali dosada sakupljeni podaci. Pa ipak, ova naša istrazivanja su donijela tri osobito važna r ezultata: 1) U Obr ima I su otkriveni najstariji do sada poznati ljudski grobovi u Bosni (bez obzira na karakter ukopa) a to je za praistorij u ove zemlje od izuzetne važnosti. 2) kultura je kombinovana neolitska kultura. Š . Baje naglasio da postoji izvjesna u sahranjiYanja II neolitu Dalmacije i naseljima kompleksa. oo kultura je u Obrima I došla u naj užu vezu sa impresso kompleksom st2.rijeg neolita . Produkat toga spoja bila je i pojava grobova, odnosno ljudskih ukopa, što predstavlja tradiciju i jedne i druge strane. M. G r b i colitsko groblje u Botošu kod Velikog Starinar, serija VIII- IX, Beograd, 1933 / 34. 2J Nap. 20; vidi .i. D. A r a n e lov i - G a r a š a n i.n, 1954, str. 30-32. 24 L K u t z i a n, The Koros culture, Budapes t, 1947. 2> E. e o m a, l. c. u nap . 20. 16 G. G e o r g i j e v, Kulturgruppen eler Jungstein- und Kupferzeit i'n der Ebene von Thrazien (L'Europe a la fi.n de J'age de Ja pierre, Praha, 1961). 17 A. M o s s o, La necropoJa neolitica di Molfetta, Mon. ant. XX, 1.9-10, i dr. 28 B. B r u k II e r, 1%8, str. 45. 19 R. G a lov i reolit ko naselje u kod Rekovca, Zborni·k radova Narocl.nog muzeja I II, Beograd, 1963; i s t i, N ue Fu.nde der in Mittelserbien und a kedon ien, 43-44. Bericht d. RGK, 1962/63, Berlin, 1964, S.4-5. oo Š. B a t o v i l. c_ u nap. 20. 2:2
OBRE I
37
3) Možda najvažniji rezultat iz cln]enice da su u našem naselju dva puta ljudski skeleti i kosti veza ni uz specijalna kultna mjesta. Naš grob 8 najneposrednije dokumentuje ovu vezu. Iz toga treba izvestI l Ako postoji konkordansa u sahranjivanja Obra l i širokog i impresso kulture, onda se vjerovatno na tom (od Jadrana do sjeverozapadne Rumunije) raditi o žrtvenim ukop ima, a ne o nekom redovnom sahranjivanju. Zbog toga bi se moralo više govoriti o ljudskim žrtvenim ukopima u naseljima starijeg neolita ovih oblasti nego o redovnom sahranjivanju. 31
U ovom pravcu bi trebalo tražiti i objašnjenje zbog je u ovom pod- i u našoj zemlji u cjelini - bila slika sahranjivanja nego u mnogim drugim evropskim zonama. U srednjo] i zapadnoj Evropi su poznati mnogi ukopi i nekropole iz neolitskog doba,32 a brojni su ineolitski grobovi u Balkanu. 33 Na ovom mjestu i ne spominjemo monumentalne neolitske grobove u srednjoj i sjevernoj Evropi, kod je izgradnje upotrijebljen kamen ili su obilježeni krupnim kamenim gromadama. Radi se o sasvim drugom pogledu na zagrobni život, na našem o nekim posebnim magijskim vjerovanjima koja su vezana uz obredne ljudske žrtve_ Vjerovatno je to vezano uz vj erovanje o magijskom izazivanju plodnosti, no o tome se govori u obradi žrtava u naselju Obre II. Napominjem samo da bi ljudske žrtve ovdje morale biti vezane uz veoma razvijeno u naselju Obre I. Poseban problem predstavlja stratigrafski položaj ukopa u našem naselju. U sondama VII i VIII je jasno ustanovljeno da ispod ljudskih ukopa (odnosno žrtava) leži još jedna kratka, ali veoma faza. To je prva faza naseljavanja, u kojoj smo izdvojili neke osobine u materijalu. Prema tome, sam proces naseljavanja i prvo vrijeme života nisu iziskivali opisani ritus. se da je prostor naseljavanja bio veoma skujer se I faza sasvim sigurno ustanovila samo na uskom prostoru sonde VII i VIII. Da li to da je i grupa bila veoma mala i da se tokom vremena ovdje namnožila? Ovo je više nego vjerovatno. Kao hipoteza mogla bi služiti pretpostavka da je žrtveni, ili žrtveno-pogrebni ritus, dobio svoje opraVdanje tek poslije ustaljenja života u naselju, poslije odreekonomske stabilizacije i društvene organizacije . l, kako se ritus u II faze pojavio, tako je dosta naglo i prestao. Definitivna stabilizacija u naselju je možda prouzrokovala ovakvu promjenu, jer više nije postojala takva akutna potreba za Žl'tvenim prinosima. Sve je to, naravno, još uvijek dosta objašnjenje. je da je žrtveno-pogrebni ritus prenesen na neko drugo mjesto, koje još nismo uspjeli da otkrijemo. Moglo je to biti u samom naselju ili van njega. Nema, potrebe da se upuštamo u nove hipoteze. Ostaje da se u periodu vrše u samom naselju ljudski ukopi i da oni vjerovatno imaju žrtveni karakter. To je dovoljno naprijed dokumentovano. Možda neka nova iz ovog pe rioda i ovog domena pružiti sigurnije oslonce i za ovdje postavljena pitanja. Utoliko bolje. " Ovakvo jedno mišljenje sam ranije iznio li svom radu o sahranjivanju Jadranskoj oblasti (Tragovi 'k ultnog sahranjivanja u neolitu Jadranske oblasti, Diadora Z, Zadar, l%Z). Pri tom sam se oslonio na mišlj enje H. Dumitrescu Jz Rumunije (Studi.i cercetari de istorie vec he V, Bucarest, J954.). 32 D. K a h l k e, Die Bestattungs'sitten des donauHi.ndischen Kultur kre ises jiingeren Steinzeit, Berlin, J954. II je nekropola Cern·i ca kod Bukurešta (iS'kopavanje izvodio N . Cantacuseno; materijal još nije objavljen ). Vidi i J. N e u s tu p n y, Neue Beitrage zum Neolithikum Rumaniens, Slovenska Archeol6gia VI-Z, Bratislava, 195-3.
li
38
ALOJZ BENAC
* Pored kulta mrtvih, u ovom naselju nam se pruzaJu još tri da nešto kažemo o duhevnom živo.tu njegovih stanovnika, a vezane su zn nalaze koluta od zemlje, nalaze žrtvenika, od nesno ritona od zemlje i za proizvode. Kolut od zemlje na T. XII, 14 smo. spomenul i kod obrade groba 7 i nazvali ga s u n e v i m d i s k o m. Ne treba s u mnjati da je ovaj kolut izraziti sro.dnik i prethodnik takvim kolutevima u dan ilsko.j i bulmirskoj kulturi. sam rekao svoje mišljenje o njihovem tl obradi nalaza iz Obra II,34 a o.vdje ostaje samo. da se da su i no.sio.ci kulture u centraInej Besni n jegevali kult Sunca, ednesno kult koluta. To. je zasada najraniji podatak o. kultu Sunca na o.vo.m prostoru i en nam dozvo.ljava da su nes ioci kulture i efermili ovaj kult u Balkanu. Tradicija kulta se produžila i zadržala veo.ma dugo., deprla je do. starije butmirske kulture, a odavde su ga megli prihvatiti no.sioci danilske kulture na Jadranu. Desada nemamo dokaza da je ovaj simbol štovanja Sunca preuzet i ed stanevnika naselja kakanjske kulture. Možda se jo.š a ako se ne onda je i to jedan ed detalja u neelitskom dru štvLi . Barem u ovom stadiju istraživanja neo.litsko.g deba. Sasvim je vjerovatno. d a je u naselju Obre I funkcija ž r t ven i k a startipa i r i t o. n a kakanjske kulture istovetna, odnosno. veoma Kako bismo, mogli nestanak jednih a pejavu drugih u ve'; ustanevljenom kontinuitetu J. Korošec je funkciju ritena vezao za kult vode,35 što je - naravno samo jedno duhevito demišljanje u ovej fazi istraživanja. Neosporno je, mcda su neki dij elovi ritona po pravilu ukrašeni crvenem bojem i da to. sigurno nije pesljedica nekih estetskih nazora. O teme sam gevo.rio na drugem mj estu,36 a ovdje bih jedino dodao. da crvena boja koja se etire više na krv i sa njem vezan neki kult života, nego. na kult vode. Takva crvena beja se pretivi i pripisivanju funkcije tim Da su to bile, n a primjer, neolitske lampe, estali bi i tragovi gerenja ili na stijenkama vaza, a to nije nigdje Cini mi se da pri ocjeni ritona treba prvenstveno uzimati u obzi r izvjesnu zoomorfnu fermu keju oni iskazuju noge, kosi otver i -t. ) i bojenje crvenem Urezani metivi su u ovom popratna pojava. Pošte se radi e razvijenom u Obrima J, kao i u drugim naseljima danilske i kakanjske grupe, evakav jedan zoo.morfni eblik, vezan za ebred kulta plednosti, bi mogao biti razumljiv, prihvatljiv i Opet se radi o. hipetezi, ne ena je vezana prvenstvene za eblik. ritena pa je i vjereva tnija. U tem ne bi bile te ške ebjasniti ni crvenu beju kao. simbol krvi ( npr. bikevske krvi) .37 žrtvenici tipa imaju neke elemente zoomerfneg oblika. Te se u prvom redu edno.si na o.blikova nje i ukrašavanje njihevih " A. B e n ac, 1971, str. 77. J. K e r e š ec, 1958, s tr. 11.35. "A. B e n ac, 1%1, S. 1,21. 37 D. G a r a š a n i n smatra da se »obred nih sudo va-ritona« mo.že , parna, dok su životinj-ske figu re vezane za obrede kuHa plednesti (D. G a r a š ana cent ra lnom Ba lkanu , Neolit cen tr alnog n i n, Religija i .k ult n ee litskog Balkana, Beograd. t968, s tr. 250 ). bez bliže specifikacije, p r ipisa ti i nizu zoemorfn ih vaza u r aznim neolitskim gru35
OBRE I
39
nogu, jer su na njima ponekad predstavljeni detalji (T. XVI, 4), njuške (T. XXIII, 12) ili nekog drugog dijela glave. Recipijenti na ravnom postolju ne daju, s druge strane, isti utisak kao recipijenti ritona i zato ovi žrtvenici više djeluju kao stolovi sa recipijentom: »portabl-žrtvenici«. Pa ipak, nl! smijemo dvije a) upotreba cn'ene boje je kod žrtvenika tipa veoma naglašena i b) ovi žrtvenici su u Obrima I direktni prethodnici zoomorfnim ritonima (bez obzira što se oblik ritona ovdje teško može izvesti direktno iz oblika žrtvenika). Zato ih i moramo dovesti u neku vezu, a predloženo objašnjenje za ritone bi se onda odnosilo i na ove žrtvenike. Ukoliko se neko sigurnije i dokumentovanije objašnjenje, rado ga prihvatiti. P l a s t i k a je u ovom radu na posebnom mjestu (vidi T. XIII). Ovdje je dovoljno da naše figure od zemlje ne daju ozbiljnu podlogu za njihove prave funkcije u duhovnom životu stanovnika Obra I. Moramo se zadovoljiti sa konstatacijom da ove vine odražavaju jedan vid duhovnog života stanovnika u našem naselju i da je njihova kultna funkcija izvan sumnje. Teško je da li se ove figure mogu vezati za kult majke-pretka ili majke-zemlje, kao što D. Garašanin objašnjava neolitske idole od zemlje na Balkanu i u Podunavlju.3d No, teško je i neko bolje Ako, pak, prihvatimo njeno onda naši idoli predstavljaju simbol održavanja plodnosti i to ih svrstava u red ženske plastike raznih drugih neolitskih grupa na Balkanu. Globalno u naselju Obre I se mogu naslutiti dva osnovna kulta. Jedan od njih bi se odnosio na obožavanje koluta, a drugi na kult plodnosti. Ovaj posljednji bi se, možda, mogao manifestovati nalazima žrtvenika tipa, odnosno obrednih ritona i rijetkim nalazima nih Naprijed žrtveno-pogrebni ritus bi ulazio u okvir magijskih radnji izazivanju plodnosti. Kod obrade ostataka smo iznijeli podatke o vjerovatnom obiprinošenja životinjskih žrtava prije izgradnje objekata. Taj pripada protokakanjskoj fazi života u naselju i uklapa se u jednu nitiju po.iavu u duhovnom životu neolitskog svijeta. Ovdje taj ponovno spominjemo da bi se dobila potpunija slika o duhovnom životu i kultovima u nasel.iu (T. IV, 2, 4) . 6.
ORUžJE I NAKIT
i oruzJe od kamena, kremena i kosti u naselju Obre I imalo je svoj vlastiti razvoj. Svaka vrsta ovih objekata je problem za sebe i zato prvo prezentirati neke osnovne podatke o pojedinim vrstama, a tek onda i neka razmatranja (ukoliko je to a)
kamene sjekire
Iz I f a z e su sakupljene svega dvije kalupaste kamene sjekire u sondi VII. Obje su bile znatnije od sivkastog kamena i malih dimenzija (dužina im je bila oko 7 cm). Izrada nije baš precizna ni u pogledu forme ni u pogledu (T. V, l). Citava I faza je ispitana na malom prostoru sonde VII i VIn pa je teško da li je ovako mali broj kamenih sjekira posljedica njihove slabe produkcije ili su nalazi izostali. so
Ibid., str. 245.
40
ALOJZ BENAC
dobar pregled kamenih sjekira II f a Z e dao je i ri p r o tor uz grob 8, sonda VII . Od šest s jekira, koje su u ovom slo ju ( T. V, 2-7), pet ima kalupasti oblik a samo j edn a je veoma pljosnata ( T . V, 3 ) . S o bzirorn na gotovo oblik, ni ova jekira ne pripada pravim sjekirama. Sve ove sjekire su od sivkastog kamena, osim one na T. \I, 5 koja je od nekog škriljevca. Na sjekiri T. V , 3 je bušenje rupe za ali se sjekira tokom rada preb ila . Važna j e da se ovdje kalupasta sjekira sa rupom za pojavila u fazi kulture. Izuzev sjekire od škriljevca, sve ostale sj ekire su dobro i pokazuju sasvim standardnu tehniku za neolits ko doba. Mora se da ni u III f a z i nalazi kamenih sjekira nisu Tako su npr. u dvije sonde (IV i V) svega tr i koma da sjekira iz ove faze , što je sigurno veoma malo ako se to usporedi sa nalazim a u Obrima II . I u III fazi kalupaste sjekire (T. Vl, 2-3), dok se samo u jednom radi o veoma pljosnatoj sjekiri se oblik opet ne može pripisati samim sjekirama (T. VI, 1). Tek u IV f a z i su nalazi kamenih sjekira nešto raznovrsnij i, iako ni sada nalazi nisu brojni (u sondama IV i V šest sjekira pripada TV fazi). Sada su, ravnom.ierno dva osnovna oblika kamenih sjekira - kalupaste (T. VI, 4) i (T. VI, 6) . Pored toga, u sondi IV je opet zabilj ežena jedna i veoma pljosnata sj e kira, koja nema prave veze sa oblikom (T. VI, 5). I dru go, iz ove faze nam je poznata i jedna sjekira od lakog, bijelog magnezita (T. VI , 6 ): d akle. vrsta sjekire koja karakteriše neolit. (Materijal za izra du k amenih sjekira je isti kao i kod u Obrima II).
b) Kremeni Veoma je zanimljivo da su nalazi ,k remenog u I i II f a z i dosta slabi. Tek tu i tamo j izišlo poneko relativno slabo i u glavnom bez ikakvog retuša. njima se moglo raspoznati i nekoliko dosta sitnih i bez nekih odlika (T. VII, 1). U JII f a z i, a krajem ove faze, situacija se izmijenila . Sada se javlj aju pravilno kremeni (T. VII, 2, 5, 7), sa sitnije ili krupni j e retuširanim rubom, a isto tako i neka k om bi novana i istovremeno - T. VII, 4) . Krajem ove faze zabi lježeni su, i prvi \' liki noževi, sa višim retušom na obj e uzduž ne str ane. To je znak razvijene produkcije kremenog alata u našem naselju (T . VII , 7) . Ovakav razvoj je došao do punog izražaja u IV f a z i. Tada je II p oj edinim sondama i na pojedinim mjestima sakupljeno obilje k rem enog alata. Za ilustraciju je dovoljno napomenuti da je II sondi IV na dubini 0,700,85 m sakupljeno 127 i 27 kao i velika masa otpadaka, odnosno nedovoljno komada koji se nisu mogli pripisati nekim dovršenim Mora se da su i sada kremeni manjih dimenzija, nedovoljno oblikovani i bez one visoke tehnik e u obradi kojom su u Obrima II (T. VII, 9-19). Pravi izuzetak u tom pogledu predstavljaju dugi, masivni kremeni noževi sa visokim r e tušom (T. VII, 20-21). Primjerak na T . VII, 21 je od bijelog kremena i po tehnici obrade zaslul uje najvišu ocjenu. On daleko prelazi prosjek u Obrima I najljepše neolitske od kremena u ovim krai svrstava se jevima.
OBRE l
c) Kremeni
41
istrugalice
Razvojni put ovih vrsta je sasvim isti kao i kod U I i JI f a z i gotovo da nema ovih a najbolja potvrda je što u IV i V sondi nije ni jedan primjerak ili strugalice. Prava produkcija kremenih sa JJI f a z o m, a krajem te faze i kvantitativno i kvalitativno dosiže relativno visok stepen. u ovoj, kao i u fazi, ima široku, konkavnu i zadebljalu donju ivicu, sa visokim i pravilnim retušom (T. VIII, 5). Pored toga, kod nekih je donja ivica tako retuširana da izgleda kao da je pa su to prave »grebalice«. neki su snabdjeveni konkavnim retuširanim udubljenjem (coches) i na taj su specijalizirani za obradu koštanih (T. VIII . 1-2). u ovom naselju su manjih dimenzija. ali se njima i poneki komad. veoma jak i napravljen za struganje drveta ili za neke druge grublje poslove (T. VIII, 4). su bili od kremena, dok je u manjoj mjeri upotrijebljen ili sivi kremen. Strugalice su vrlo rijetko zapažene i razlikuju se od po tome što im je retuširana postranska ivica, a sam oblik stoji na granici i (T. VIII, 3). ove vrste su u I V f a z i naglo porasla po broju nalaza (T. VIII. 6-19), tako da IV faza opet predstavlja apogej u razvoju kremenog alata. Osnovne forme i tehnika izrade su isti kao i u III fazi i tu se ne bi imalo niš ta dodati. Strugalice su zastupljene u veoma malom broju nalaza (T. VIII, 11 i 14), ali je ova faza sa nekoliko komada kombinova· kao što su (T. VIII, 16-18) , (T. !lih VIII, 9-12) ili strugalica-borer (T. VIII. 15 i 19). Sve su to izrako.ie se ni u kom ne mogu ubrojiti ovog naselja. Ona samo nivo produkcije. d) Razne
od kamena
Kroz sve slojeve u Obrima I mogli smo dCi pratimo još jedino kamene ž r v n j e v e. Oni su, kao i bili od tvrdog ovalnog su oblika i Sasvim je normalno da je žrvnjeva II uz ognjišta i - mravno - na žrvnjištima, ali su pojedini komadi ležali i izvan ovih objekata. Ipak, nalazi žrvhjeva jako zao"staju za onima iz Obra II. što je možda posljedica ekonomskog položaja ovog naselja. da su okrugli s a t i r a i izuzetno rijetka pojava u Obrima l. Tako su u sondi IV svega dva ovakva (T. IX, 6 i 8). dok u ostalim sondama nisu zabilježeni nalazi . Oba primjerka pripadaju IV fazi i oni samo još jednom da IV faza u kamenoj i kremenoj proizvodnji stoji na prvom mjestu. Isto tako što nisu gotovo nikakvi ostaci od b r !ls o v a, iako su oni morali biti upotrebljavani pri obradi kamenih sjekira i od kosti. Vrijedan je spomena samo brus na T. IX, 7, koji pripada III fazi i koja ima više žlijebova za izradu koštanih Nema. naprotiv, nijednog brusa i to je nedostatak za tehnologije pri izradi i oružja. U Obrima I su se i n a k i t n i p r e d m e t i od kamena. O tome nam najbolje dijelovi narukvica na T. IX, 4 . .1, od kojih prvi pripada III a drugi IV fazi naselja. Oba primjerka imaju trougaon presjek,
42
ALOJZ BENAC
a.. su od mekih vrsta kamena (prvi primjerak od škriljevca) pa imaju lIjepo površine. Teško je koliko je ova praksa biJa dva nalaza samo da je kamen bio iskorištavan i u te svrhe. Na ovom mjestu spomenuti i nalaze nekoliko komaoa veoma tamnog o p s i d i j a n a u našem naselju (T. IX, 1-·3). Prvi od njih ima oblik jednog nukleja, vrlo je proziran i pripada kraju III taze , dok druga dva više na odbitke, odnosno na nedo i pripadaju IV fazi u naselju. Sasvim je sigurno da su od opsidijana ulazile u krug skupocjenih predmeta i da su one izuzetna pojava u naselju. Pošto nemamo finalnih proizvoda ove vrste, nalazi opsidijanskih komada su nas samo poslužili za izvjesne ekonomske analize.
e) Koštana šila i
Od koštanih alatki daleko se naJcesce u Obrima I šila i to su zapravo standardna koštana Kvalitativni i kvantitativni razvoj ovih kroz pojedine faze je vrlo što da ona odražavaju tendencije stanovnika u ovoj sferi djelatnosti i kontinuitet naselja. Prvo o k o š t a n i m š i I i m a . Vrlo je da su šila u I f a z i naselja sasvim malobrojna. Sakupljeno je svega nekoliko komada, no njima je ipak i tanko šilo na T. X, 1, koje pokazuje visoko razvijenu tehniku obrade kosti. Sve su to, vrlo jednostavni oblici ovog a obradi njihove glave se ne posvecuje nikakv8. osobita pažnja. U II f a z i je još uvijek broj koštanih šila veoma Razlika je samo u tome što se sada i neka masivnija šila (T. X, 2), dok poseban interes izaziva primjerak šiia na T. X, 3, jer je njegova glava dobila oblik standardnih šila kakaniske kulture. Zbog toga je ovo i najvredniji nalaz koštanog šila iz II faze. broj šila pripada zapravo III f a z i naselja, kada je definitivno i njihova tipologija. tip u ovoj fazi nešto izduženo, relativno tanko, dobro šilo, sa zadebl.ianom glavom (T. X, 4-7). Ne bismo, naravno, mogli da je to neka posebna karakteristika našeg naselja, jer je ovaj tip šila veoma raširen u neolitskom svijetu. Daleko je važnija pojava velikog broja šila sa lijepo glavom, kao što su ona na T. X, 8-11. Glava tih šila je nastala na t8j što je zglavak kosti, od koje je napravljeno, obrezan sa dvije suprotne strane pa se na taj dobila i jedna spljoštena glava šila. Neku baroknu dekorativ· nost daju onoj glavi njeni stepenasti rubovi. smo rekli da ovaj tip sila pripada kakanj skoj kulturi i zato je njegova pojava u III fazi potpuno normalna. ovoj fazi pripada i nekoliko kombinavanih oruda, kod kojih je na istom komadu zastupljena i i šilo (T. X, 12, 13). To je najbolji dokaz da III faza predstavlja vrhunac u razvoju ovih dviju vrsta Svakako je zanimljivo da je tokom IV f a z e razvoja došlo do izvjesne degeneracije i na ovom planu. Standardna šila su još vrlo brojna (T. X, 14), ali nedostaju drugi tipovi. Ovo je samo znak i jeune kulturne degeneracije u naselju Obre I, jer kakanj ski tip šila nastavlja da egzistira u samom nalazištu Kakanj. K o š t a n e g I a a I i c e su veoma malobrojne u I i II f a z i. One su, osim toga, grube i uglavnom od životinjskih rebara. Kako su ta rebra nepodesna za izradu koštanog alata, nisu ni mogle ostati neki izuzetak (T. XI, 1, 2).
OBRE I
43
Svoj pravi razvoj doživljava :i ova vrsta tek u III f a z i. Iako od životinjskih rebara nisu izišle iz upotrebe (T. Xl, 3), one su sada sporedan produkat, a dominiraju neki drugi tipovi. nam se da su one koje su od uzduž prepolovijene, ži\'otinjske kosti (T. XI, 4-5), kod kojih su svi unutarnji rubovi bili za Na nekim od ovih su probušene i okrugle rupe; vjerovatno za vezivanje (9. XI, 8). Sve ovog tipa djeluju masivno i sigurno su izvrsno služile svojoj namjeni. - Poseban tip predstavljajll primjerci na T. XI, 6 i 7. Prvi od njih se svojim vrlo širokim donjim dijelom za nje, dok mala na T. XI, 7 ima jako oštar rez i dobro rubove. Ona je mogla služiti za urezivanje nekih ornamenata na keramici ili za svrhe. U IV f a z i se više ne od rebara, ali su ostale vrste 7astupljene u istom broju kao i u III fazi (T. XI, 9-10). Pored standardne forme iz prethodne faze, sada su još od interesa dva tipa a) masivne od nožne kosti, sa koso i vrlo masivnim zglavkom za držanje (T. XI, 10) i b) male, pljosnate oVcdnog oblika, koj e se jako približavaju jz Obra II.39 Na taj se naše naselje približava nekim kulturnim elementima butmirske kulture. f) Posebna
od kosti i l-oga
S P a t u l e na T. XII , l i 2 pripadaju kraju II faze, dakle, kraju kulture . Prva od njih je nešto masivnija, fino je i jedino je pozadina gornjeg dijela nedovoljno donji joj je dio širok i plitak. Druga je vitkija, a donji dio je trougaonog oblika i izvanredno tanak (zbog toga je taj dio i Obje ove spatule spadaju najbolje od kosti u Obrima I, dok po svom obliku pripadaju standardnim tipovima kulturel,O i sigurno je da je komponenta II faze uslovila njihovo prisustvo u naselju. M l a t o d j e l e n j e g r o g a na Sl. 19 nije do kraja a po svom stratigrafskom položaju pripada I fazi naselja. Oblik je sasvim
Sl. 1'9. Sonda VII, dubina 2,65 m (I faza) 39
A. B e n a e, 197,1, T. XIX,
'" D. 1%4, s'l:ir. 49, T. I (v,idi obliike spatula u Karas i Karanovo grupama - R. T r i n g h a m, 1971, Fig. 111 a, b).
44
ALOJZ BENAC
I fazi pripada i s j e k i r a od jelenjeg roga na Sl. 20, koja ima ovalno verlikaInu rupu za držala, ali i jednu horizontalnu rupu na zadnjem dij elu sjek ire. b o d a lona T . XII, 3 sa kraja II faze, a rog a n a s a i van j e kremenog (možda za kremenih svrdala) našoj IV fazi (T. XII, 4). To su neolitski oblici, pa je njihovo prisustvo u naselju normalna pojava.
Z
Sl. 20. Sonda VIII, dubina 2,7D m (I faza)
koštani alat ubrojiti i malu koštanu alatku na T. XII, 5, sa turbanoidnom glavom, ukrašenom kosim kanelura· ma. Teško je sasvim precizno je služilo ovo no forma njegovog donjeg dijela vjerovatno indicira neJeu vrstu
g) Nakitni predmeti
Ova vrsta u Obrima I nije pa bi se više moglo govoriti o primjercima nego o razvoju nakitnih tipova. Cini mi se da su od interesa nakitni objekti: - koštani prsten na T. XII, 7, dobro i ukrasnim trnom na jednoj strani (Ill faza), - nedovršen pljosnati privjesak od kosti na T. XII, 10. sa rupom za vezivanje (IV faza), - nepravilan privjesak od kosti na T. XII, 8, sa velikom rupom za vezivanje (IV faza), -- privjesak od veprova zuba na T. XII, 9, sa rupom za vješanje (IV taza) , privjesak od veprova zuba na T. XII, 6 (IV faza), - nakitni predmet u obliku torquesa na T. XII, 12, prelomljen, sa nazubljenim rubovima i posebno krajem za vješanje, pljosnat i izvanredno dobro CI faza), - privjesak od tamnog na T. XII, ll, sa r up m za v ješanje, prepolovljen, pljosnat i dobro (II faza), - tri fragmenta koji su sigurno bili upotrebJjavani ili predviza nakitne svrhe (II faza), predmet od školjke spondylus koji je vjerovatno služio u nakitne svrhe, iako je vrlo glomazan (T. XII, 13, II faza).
OBRE
45
'Ir
Iz svih navedenih podataka o kamenom, kremenom i koštanom alatu, kao i o raznim nakitnim objektima, može se ipak nekoliko zaTi zakljucci se ne mogu ni izdaleka usporediti sa onima koji su izvedeni na osnovu unalize materijala, ali imaju bar neku lokalnu vrijednost. Poneki nalazi su od važnosti i za ekonomskih veza našeg naselja sa drugim lleoii tskim oblastima. kamene sjekire su u cjelini u dosta skromnim ma. Ovo, bez sumnje, da je i izrada ovakvih bila jer bi se u protivnom sigurno našao broj i komada. To vrijedi za obje kulture koje su zastupljene u Obrima 1. Nešto je i II samom Kaknju,4l pa je vjerovatno da se ocjena može generalno protegnuti i na i na kakanjsku kulturu u centralnoj Bosni. Potpuno je obratno u Novom šeheru, gdje su kamena izvanredno brojna 42 , a Obre II i Butmir obiluju ovakvim šta je uzrok tome? Sigurno se radi o nešto ekonomici, joj djelatnosti i navikama. Pored toga, vjerovatno je da su stanovnici Obra I teže dolazili do materijalu za izradu ovakvog pa su ga dobro Usko s ovim je povezana i da su brusovi Z
46
ALOJZ BENAC
i da se ne može usporediti sa nalazima u Obrima II dok su vrhovi strelica gotovo potpuno izostali. ' Iz ovakve slike se može još nekoliko 1) kultura i protokakanjsko-kakanjska kultura se odnose prema izradi kremenog alata, što je sigurno uslovljeno l ekonoms k im razlikama . Prva od njih veoma zanemaruje proizvodnju kremenog . poklanjana je u cjelini relativno slaba 2) Samoj obradi kremenog pažnja. Nema ni izdaleka onako dobro i onako cjelishodnih primjeraka kao u naselju Obre II. 3) Primjerci na kojima je primijenjena visoka tehnika obrade su relativno rijetki pa po ovome izgleda odaju produkte neke strane ruke. Da li su oni posljedica razmjene ili djelo stranog majstora u sam om naselju? Teško je dati siguran odgovor, iako se po svemu da ih n ij e ra di la ruka. 4) je da izvanredan primjerak na T. VII, 21, koji od bijelog kremena, jako mnogo na kremena iz Danila .46 Kada je o koštanom alatu, dolazimo do nekih konstatacija. Vidjeli smo da su u I i II fazi šila i - a to su glavni predstavnici ove grane proizvodnje - relativno slabo zastupljeni. Pored toga, u ovim fazama je i obrada tih dosta gruba. Suprotno tome, u dvije faze je broj nalaza koštanog naglo a oblici šila i su mnogo raznovrsniji. To se vrlo dobro vidjelo kod faktografske analize. da se opet ponovila ista slika kao i kod kremenog Teško je povjerovati da se radi o koincidenciji. Ne smijemo ovdje zaboraviti još nekoliko slvari: - Velika od životinjskog roga pripadaju I fazi naselja, iako su ona i II toj fazi veoma malobrojna. - Izvjestan kontinuitet šila sa spljoštenom glavom, koja se javljaju u II fazi, a u III i IV fazi su standardan tip. Tai tip je, za kakanjsku kulturu. - Privjesci od kosti i veprova zuba, kao i drugi nakitni objekti, prvenstveno su svojina III i IV faze. Pa ipak, moramo da je najljepši nakit (kada i onaj od i spondylusa), vezan uz grobne nalaze II faze . To je i razumljivo, ako prihvatimo tezu da se ovdje radi o kultnim prilozima. U te kultne priloge spada i nekoliko koštanih Uzevši u cjelini, moramo konstatovati da su oružje i nakit u Obrima I dosta jednostavni u tipološkom pogledu i da za to njihova obrada nije zahtijevala neki napor. Ovo ne da nas obrada tog materijala nije dovela do izvjesnih korisnih pružene su nam neke oslone za razmatranje ekonomskih prilika II naselju, a to je svakako od velikog interesa . 7. PLASTIKA
proizvodnja od zemlje u Obrima I je opet relativno slabo zastupljena. Ta strana proizvodnje i djelatnosti je predstavljena u slojevima ovog naselja sa tri odvojena nalaza: l - Stubasta, odnosno ovalno-valjkasta statueta na T. XIII, 1, na od gline pomiješane sa kamenom prašinom i sitnom pljevom. Modelovanje je dosta nemarno, a površina jednim premazom koja .. J. K o r o š e c, 1953, Prilozi, T. VII-VIII.
OBRE I
47
se pozadi ljuska. Površina figure je na donjem dijelu a na gornjem dijelu svjetlije oker boje. Donji dio figure nedostaje pa ne znamo da li se statueta s te strane završavala jednom proširenom bazom ili je u cjelini hila stubastog oblika. - Na gornjem dijelu stubaslog stabla je modeliran vrlo istaknut hrbat nosa, dok su izdužene i naknadno prilijepljene na ravne plohe sa svake strane nosa. Neprirodan položaj potencira njihov smeštaj uz sam hrbat nosa. Obrve su nastale kod formiranja ravnih ploha pored nosa. - Figura je u sondi VI, na dubini 2,202,30 III (II faza). Visina dijela figure iznosi 6,4 cm. Pošto je presjek figure ovalan, dimenzije donjeg dijela iznose 2,7 A 1,9 cm, a gornjeg dijela 2,1 X 1,5 cm. 2 - Fragmenat antropomorfne vaze sa predstavom nosa i ju ljudskog lica (T. XIlI, 2). Vaza je imala vanjsku površinu (jedino je vrh nosa nešto svjetlije boje), dok je unutarnja površina dosta neravna. Glina je pomiješana sa bijelim pijeskom, a faktura izvanredno ujedboje. Kod prikaza ljudskog lica posebno je istaknut nos, koji kao neka piramida sa površine posl!de. su dobro smještene i u ovom je njihova dobivena utiskivanjem dviju paralelnih linija. Iznad je bila urezana još jedna takva linija, sa namjerom da se istaknu i obrve nad - Figura je u sondi JI, na dubini 1,55 -1,65 m (II faza) . Visina dijela iznosi 3,2 cm, a širina 3,1 cm. 3 - Gornji dio antropomorfne figure, svjetlije oker boje i relativno dobro površine (T. XIII, 3). Vrat i glava figure su izvedeni u vidu valjkastog stupca, ramena su jako naglašena i jedinstveno proširenje kojim se zajedno prikazuju ramena i ruke. Donji dio je, prema minimalno ostacima, bio znatnije sužen i se - opet valjkastog oblika. Na prsima su bile predstavljene dojke, a pri vrhu valjkastog stupca se nazire pokušaj predstavljanja nosa . Svi dijelovi figure su od jedinstvene mase (valjkasti stubac nije posebno modelovan i pripojen trupu). Glina je bila pomiješana sa izuzetno sitnom prašinom mice, a faktura je jedinstvena i odgovara boji površine figure. - Figura je u sondi VI, na dubini 1,60-1,70 m (Ill faza). Visina dijela figure iznosi 5,5 cm, visina valjkastog stupca oko 2,5 cm, širina ramena 4,9 cm, a promjer valjkastog stupca 1,5 cm. Nema nikakve dvojbe da je naša prva statueta (T. XIII, 1) reprezentant kulture, u najpunijem smislu te Ona pripada tipu stubastih figura, kod kojih su samo neke osobine glave i nos), dok sve ostalo djeluje obradu plastike izvršio je u novije vrijeme D. Srei po njegovoj ocjeni ova plastika je nešto brojnije zastupljena samo u južnom PomoravIju i na Kosovu, u II i kasnoj fazi kulture. 49 Figura iz Obra I bi pripadala njegovoj I>a« grupi stubastih figura oblik sa jasno detalj ima glave) ,50 iako se u detalj ima naša figura razlikuje od uzora. B. Brukner kaže precizno da se izrada plastike u kulturi veže za njene faze Ila i lIb, uz napomenu da ove imaju au" Vidi : Neolit centralnog Balkana, Katalog. Narodni Muzej, Beograd, 1968, Sl. 42, 27; S. B a t o v i Problem kulta phallosa u danilskoj kulturi, Dladora 4. Zadar, 1968, T. XIV-XV ; J . K o r o š e c, predpovjesna grupa, GZM LIV ,Sarajevo, 1943, str. 61 ff. ... D. S r e j o v Neolitska plastika centraLnobalkanskog Neoli! centralnog Balkana, Narodni Muzej, Beograd, 1>%8, ·s tr. ns ff. " Ibid., str. l'8D. 50 Ibid., str. 180----1-83; Sl. 2'-{) (Gladnice, Grlvac, Pavlovac).
48
ALOJZ BENAC
tohtono porijeklo u okviru grupe. U Voj vodini izra da stubastih figura u IIb fazi, a naj s tarija je statueta iz Obreža.51 U Slavoniji i Srijemu zasada nema nalaza plastike u ;; Ioi \'i ma kulture, a nema ih ni u Gorn joj Tuzli,52 što - naravno ne ela se pojaviti u istraživanj ima. Treba n a pome nuli da je plastika relativno slabo zastupljena u okviru gru pe, pa nas ne može iznenaditi ni ovakva situacija u Slavoniji , Srijemu i Posavini . .1\ tim više dobivaju na vrijednosti primjerci u Obrima I. Obradu i podjelu plastike u Koros grupi, koja je srodna sa grupom, izveo je 1. Banner, tako da je j ovaj susjedni neolitski kom p leks relativno dobro poznat s te strane. S3 komparativni materijal uz plastiku D. je podvukla ela se stubaste figure u velikom broju pojavljuju u neolitskim naseljima u Tesaliji i drugim dijelovima Gn:k (ZErelia, Tsallgli, Heroneja, Korint, Drahmani, Hoirospilia u Leukadi, Servia u Makedoniji i dr.), ali u relativno kasnijem razvoju neolitskog doba -- na kr;:tj u Sesk lo faze. 54 Poslije iskopavanja u nalazištu Nea Nikomedeia vidi se da ovaj t ip statuete ima i jednu stariju tradiciju u ali to ne mijenja u suštini prednju konstataciju D. Garašanin. Samo ovo nekoliko napomena nam otkriva da je stubasti iH tip ljudskih figura od zemlje rasprostranjen na širokom Balkana i Podunavlja. Lokaliteti grupe i Nea Nikomedeia su najstar ija nalazišta takve plastike, a možemo vjerovati da je stubasti tip figure a utohtonog porijekla u grupi i da tu ne treba tražiti nikakve uzore. 56 Vjero· vatno je, isto tako, da pravi razvoj ova plastika dosiže u fazi lIb. kada je grupa i najbolje razvijena. S obzirom da naša figura na T. XIII, 1 pripada II fazi, ona se sasvim dobro u hronološki horizont IIb i još jednom prednju konstataciju. Obre I su sigurno i krajnja neolitska stanica na sjeverozapadu Balkana do koje se proširio stil kulture i kult koji je povezan sa stubastim figurama. Antropomorfna predstava na T. XIII, 2 ima svoje uzore u centralnom kulture. Da spomenemo samo objekat iz nalazišta Velika u Srbiji, na kojem se jasno ocrtavaju nos, i obrve kao i kod našeg primjerka .56u Poš to je komponenta u ovoj fazi Obra I veoma jaka, ta paralela se može smatrati normalnom. Statueta na T. XIII, 3 se ne može tipološki prvoj grupi. Tu su glava i vrat modelovani, a istaknute dojke ja s no vaju predstavu ženske ljudske figure. No ipak , možemo sa da je i ovaj tip figu re od zemlje pojava u neolitskom dobu Balkana, od Tesalije 57 do u Dalmaeiji.sa Prema tome, radi se o " B . B r u k n e r, 1968., str. 46--48, T. III , 1. 52 S. D i m .i t r i j e v i W7D, str. 29; B. e o v i 1960/61, str. 108. SJ J. B a n n e r, Neobthische Ansiedlungen von Hodmezi.ivasarhely-Kopancz und Kotacpart und die III Periode der Theiss Kultur, Do]gozatok VIII, 1932, S. 39. s4 D. A r a n e lov i - G a r a š a n i n, 1954, str. 59 (sva potrebna literatura u nap. 3'5-41; vidi i obradu pla-stike iz str. 54 i dalje). 55 R. J . R o d d e n, Nea Nitkomedeia 1%3, Archaiologikon deltion 19, 1964, p. 368, T. 1 (424 b); i s t i, An Early Neolithie Village in Greece, Scientific American, 212, 4, 1965, p. 88. " D. S r e j o v i l. e., str. 1!84 (po njegovom shvatanju ovim st3'tuetama su
prethodili drveni uzori). 56 3 M. G a r a Š a n i n, Praistorijske 'kulture Pomoravlj a i Srbije, Katalog, Narodni muzej, 1971. " W a e e - T h o m p s o n, Prehistoric Thessaly, Cambridge, 1912, Fig. 25. b. e, d, 7'6 a, b. 58 S. B a t o v i 1964/ 65, T. VII, 1,2.
49
OBRE I
nitijem tipu i u tom pogledu Obre I ne nikakav izuzetak. - Promjenu koja je sada nastala u Obrim a I vjerovatno odražava i ovaj novi tip ljudske figure . Protokakanjska kultura se na planu duhovnog života i izražavanja snažno odvaja od komponente pa nam i ova promjena izgleda normalna. šteta je, naravno, što operišerno samo sa po jednom statuetom, jer se naše zbog toga ne oslanja na dovoljno brojan dokazni materijaL u cjelini, treba naglasiti da su i Obre I pružile veoma ogranibroj nalaza i da ovi nalazi pripadaju II i III fazi, odnosno ovdašnjoj i protokakanjskoj kulturi. Od ovih nalaza plastike svakak o je statueta na T. XIII, 1, koja je tako za kulturu. 8. KERAMIKA
je kod stratigrafske analize da II naselju Obre T imamo razvojne faze. nalazi u pojedinim slojevima su dali sasvim jasnu sliku o k ulturnom razvoju u ove faze i ovi nalazi služe, u stvari, kao temeljni indikator za kulturnu stratigrafiju. Vidjeli smo da su slojevi u ovom naselju sasvim neravnomjerno i pa zato i kenalazi iz pojedinih sondi nisu mogli biti jednako iskorišteni. Najpotpunije su iskorišteni nalazi iz sondi IV-VII, dok su oni iz ostalih sondi iskorištavani i uvrštavani prema tipološkoj analogiji.
I
f aza
Ova faza je stratigrafski, ali i po nalazima, jedino u sondama VII i VIII. Pošto su slojevi ove faze ležali ispod grobnih konstrukciia o kojima je ranije bilo govora, njihova je neosporna. nalaze ove faze možemo smatrati kao prave zatvorene nalaze. U stratigrafskom pogledu I faza obuhvata - u sondi VII dubinu 2,75-2,25 m, - u sondi VIn dubinu 2,80-2,50 m.
slojeve:
roba ove faze se dijeli na nekoliko vrsta. To su: a) barbotinska keramika tipa b) ostala gruba keramika tipa c) gruba keramika, d) bojena keramika tipa e) impresso keramika jadranskog tipa, f) bojena trakasta keramika i g) keramika. a) B a r b o t i n s k a k e r a m i k a je u I fazi veoma brojna, domin antna. Kod broja nalaza ove vrste glina je pomiješana sa p l j ev om. To je izrazita svojina ove faze i sigurno je odvaja od kulturne faze. U fakturi ostale barbotinske keramike glina je pomiješana sa pljevom i sitnim pijeskom (mica) ili samo sa sitnim bijelim pijeskom. Prema tome, barbotinska roba se pojavljuje sa tri vrste fakture: samo sa pljevom, sa pljevom i micom zajedno i samo sa micom. Prva vrsta je najizrazitija. Od primjese zavisi i boja same stijenke. Ako je glina pomiješana samo sa pljevom, boja stijenke nije nikad jedinstvena ni Kod posuda ove vrste unutarnja površina i unutarnji dio stijenke je vrlo taman ili crn. Vanjska površina je u principu druge boje: i tamnije oker boje. 4 Glasnik Zemaljskog muzeja BiH -
Arheoloj;ija
50
ALOJZ BENAC
Kada je glina pomiješana sa pljevom i sa bijelim pijeskom, fak tura se javlja u tri nijanse: boja stijenke (ova vrsta j e veoma malobrojna), - sredina stijenke je vrlo tamna ili crna, d ok se vanjska i unutarnja površina javljaju u istoj b oji sii tamnijoj oker boji, - sredina stijenke je vrlo tamna ili crna, a vanjska i unu tarnja površina su boje - unutarnja a vanjska sivosmeda , unutarnja sa glatkim crnim premazom a vanjska unutarnja crvenkasta a vanjska tamnije oker bojc. S? kada je glina pomiješana samo sa micom, je faktura boje ili tam nij e oker boje. Samo u rijetkim vanjska površina j e crvenkasta ili a unutarnja površina j a ko tamna (izgleda kao crn p rem az, a radi se, u s tvari , o doda tku gline) . Daleko oblik barbotinske robe je trbušasta vaza sa manje ili više izvijenim rubom i prstenastom nogom ili sa ravnim dnom ( T. XlV, 1-2) . Samo izuzetno se oblici (T. XIV, 4) ili trbušaste vaze sa cilinvratom (T. XIV , 3). Drške na ovim posudama su r clati no r ijetke i se radi o horizontalnim trakastim drškama (T. XVII, 7). S am o u jed· n om smo se sreli sa dvostrukom horizontalnom drškom kao kod neke bute (T. XVII, 10). Kod ukrašavanja se sa k aneliranim barbo tin ski m ornamentima, koji su izvedeni prstiju preko vlažne glin . Apsolutno dominiraju okomiti barbotinski ukrasi (T. XIV, 1-4; T. XVII , l), jer nam je poznat sa mo jedan primjerak kod kojega je izvedeno raznosmj erno kaneliranje. Pored ovoga relativno su i komadi sa kombinacij om kan e liranog i prskanog barbotina (T. XVII, 4), dok je samostal ni prskani b arbo tine rijetka pojava u ovoj fazi (T. XVII, 2). Poseban je sa primjerkom na T. X II , 3, kod koj ega je gornja strana monohromna i bez ukrasa, a donja ukra šena sa okomito ka ne liranim ukrasima. Po tim osobinama, navedeni primjerak se približava odgovarajumaterijalu iz Gornje T uzle. 60 U rijetkim kanelirani motivi su kombinovani sa trakastim ornamentom, bilo da se radi o horizonta ln im ili cik-cak trakastim ukrasima. Ovo je svakako motiv preuzet sa grube k r m ike (T. XVII, 5 ) . b) Od o s t a l e k e r a m i k e t i P a S t a r e v o treba na prvo mje· sto staviti dijelove jednog ŽTtvenika sa noge i sa vrlo plitk im r ecipijentom . Od posebnog je interesa da je ovaj recipijent gotovo p a odstupa od (ormi žrtvenika (T. :XV, l ) . robu tipa spadaju v<:tkako i grubo vaze U sa ornamentom u vidu ud ub ijenog i urezanog p r e pleta i udub lj en ih kos ih linija. Faktura ove robe je is ta kao i kod barbotins kog a po r - ina je sivkaste boje ( . X VII, 6, 9, 12) . c) Kod o b i n e g r u b e k e r a m i k e fa ktura stijenki ide sasvim obI'· nutim redom od fakture bar b otinske robe. OVdje je glin a naj pomi j.::Nema nikakve sumnje da su ove varijacije nastale primjenom tehnološkog procesa kod posuda: pos-tup3.k izaziva crven kaste, ili oker tono ve, crno jezgro je rezultat redu:kcionog paljenja (gotovo bez prisustva zraka ), a tamni tonovi nastaju uslijed stalnog prekida II dov·odu zraka. 59
t>J
B.
ovi
19-60/61, Sl. Za.
OBRE t
51
šana samo sa micom (sitnom ili nešto krupnijom ), zatim dolazi keramika kod koje je glina pomiješana i sa micom i sa pljevom, dok je sama pljeva u fakturi ovdje izuzetna pojava. gruba keramika je redovno crvenkaste boje, koja je lt fakturi i na površinama suda. Kod manjeg broja primjeraka središte stijenki je tamne boje, dok su vanjska i unutarnja površina crvenkaste ili odnosno tamnije oker boje. Posebna su rijetkost potpuno crne posude, sa crnom fakturom. Oblici ove grube keramike su dosta slabo poznati, jer nisu profili niti dovoljan broj velikih fragmenata prema kojima bi se mogla izvr· šiti rekonstrukcija oblika. Po svemu izgleda da se i ovdje radi o trbušastim oblicima sudova sa ravnim dnom ili na prstenastoj nozi (T. X[V, 5-6). Moramo da su kod ove keramike prstenaste noge mnogo izrazitije nego kod barbotinske robe. Za razliku od barbotinske robe, ovdje se samo okomite trakaste drške (T. XVII, 8,11). Sto se ukrasa, kod grube keramike je samo pladekoracija. Kao što se može i prevagu imaju trake, koje su modelirane udubljenjima izvedenim prstom (T. XVIII, 1). Poslije toga dolaze razna (puna okrugla, prstenasta i sl. - T. XIV, 5; kulturu T. XVIII, 3), a poznate su i tzv. ružice, koje karakterišu (T. XVIII, 2). d) B o j e n a k e r a m i k a tipa spada u finu robu. Glina ove keramike je pomiješa na sa veoma sitnom micom (ponekad pravom prašinom), a faktura ima tamniju oker boju. Sa unutar· nje i vanjske strane nanesen je i fino premaz u raznim nijansama, a preko toga su izvedeni ornamenti. U tom pogledu zapažene su kombinacije: -
crvenkast premaz i crni motivi, premaz i tamni motivi, premaz i motivi, svjetliji oker premaz i motivi, krem površina i motivi.
su dvije kombinacije motiva: snopovi okomitih linija uokvirenih debljim okomitim okvirom (T. XVI, 1) i prepleti sa okvirom od debljih okomitih linija (djeluju kao široke okomite trake - T. XVIII, 4 i 6). Pored toga, zapaženi su i ukrasi izvedeni debljim linijama (T. XVI, 3), kao i neke kombinacije spomenutih motiva (T. XVI, 5; T. XVIII, 5). Sve je to poznati manir. Sa velikom mogla su se rekonstruisati tri oblika bo· jene keramike: zdjela na prstenastoj nozi (T. XVI, 5), pehar na prstenastoj nozi (T. XVI, 3) i visoka šolja sa naglašenim trbuhom i malo izvijenim obodom (T. XVI, 1). Samo na jednom fragmentu je bila i manja tunelasta drška. e) I m p r e s s o k e r a m i k a jadranskog tipa se bitno razlikuje od opisane keramike tipa i sasvim se lako izdvaja u ovoj masi. Nalazi ove robe su znatno premašivali nalaze bojene keramike. Vidi se da je impresso keramika igrala vidnu ulogu u tzv. finoj robi I faze. Vaze impresso keramike su imale znatno tanje stijenke od bo· jene keramike, pa ostavljaju nešto nježniji utisak. Faktura stijenki je gotovo redovno tamnosive boje (samo kod nekih primjeraka je sredina stijenki svjetlosivog tona), a glina je pomiješana sa veoma sitnom micom. 4*
52
ALOJZ BENAC
Pov.ršina vaza je relativno dobro a ponekad je i sjajnirr. crnIm premazom. površina vaza je tamna, tamnosiva i U tom pogledu ova keramika b i se više približavala keramici nee-o iako ona sa kulturom nema ni kakve veze. " Ornamenti ove keramike pripadaju pretežno tzv. t r e m o lo motivima, koji izgledaju kao da su izvedeni rubom morske školjke. Teško je da li su neki od tremolo motiva zaista izvedeni rubom školjke (T. XVIII, lO), ali se u radi o sitnim ili cik-ca k urezima, koji su spojeni pa imitiraju motiv izveden rubom školjke (T. XVIII, 9). Samo u jednom motiv na neku jelovu iako tehnika motiva ne izlazi iz manira (T. XVI II, 11 ). Skala motiva je relativno siromašna u ovoj tazi, a izražena .ie uvij ek vertikalnim i horizontalnim potezima tremolo motiva . 1'10 je no da horizontalni redovi opasuju vrat vaze. Prema sakupljenim fragmentima izlazi da je u ovoj fazi bio omilio oblik impresso keramike trbušasta, odnosno loptasta vaza a malo izvijenim obodom i neznatno naglašenim dnom (T. XV, 2, 4). Na drugom mj estu stoje vjerovatno sudovi sa uvijenim obodom i ravnim dnom, a neki oblik zasada se nije mogao ni naslutiti. Ovi oblici su, kao i ornamentaini manir, posebna svojina impresso keramike jadranskog tipa. f) Samo u I tazi su primjerci t r a k a s t e b o j e n e k e r avrstu predstavljaju rn i k e i to je posebna pojava ove faze. Tu dva sigurna nalaza: noga od neke vaze, sa površinom, tamnije oker boje, koja je ukrašena okomitim crvenim trakama, dok je gornji rub uokviren horizontalnom crvenom trakom (T. XVI, 2), - dio žrtvenika tipa, koji je na platformi za reci pij ent bio ukrašen crvenim trakama; noga žrtvenika je 0c.'l amentisana kom binacijom okomito urezanih i bijelo inkrustiranih linija i crveno obojenih t raka, a uzdužne strane platforme nizom crveno obojenih trouglova (T. XVI, 4). Posebna osobina ove ornamentike sastoji se u tome što se crvena boja otire i u tome se bitno razlikuje od bojene keramike tipa Slobodno se može da ova keramika djeluje nekako strano u ovoj fazi i da bismo je radije pripisali nekoj neolitskoj fazi . No, ona ipak jednu od važnih karakteristika l faze u Obrima I. g) Ostala nam je još p o l u g l a a n a k e r a m i k a. To je, u suštini, fina roba, ali površine nije izvedeno tako precizno da bismo je mogli nazvati pravom keramikom. U svakom ovarobu treba generalno uvrstiti u 111 o n o h r o m n u ker amiku, kv u bez obzira na stepen (glina je, pomiješana sa micom). U ovoj grupi sc u prvom redu oni fra f, J11cnti koji su pripadali visokim šoljama (T, XV , 3), sa nešto istaknutim tr '.mšnim dijelom i neznatno obodom. da se taj oblik i kroz faz u našem naselju i da zbog toga ulazi u red elemenata koji os iguravaju kultu rn i kontinuitet od do kraja života. Repertoar keram ike upotpunjuju kakanjoid n i oblici (plitke vaze bliske ob liku ta njira i neke zdj ele - T. XV , 5-7) i ob lici koji nas na ke ram ografiju daniIske kulture (ovam o spada dio vaze sa punom prstenastom nogom i urezaDIm Cik-cak orna mentom na T. XV, 8). pažn j u zaslužuje sigurno dio zd 'cle na T. XV, 6. Jer, i ovo je jedan od o blika koji je donekle svojstven kakanj skoj kulturnoj grupi.
53
OBRE I
Premda je to ovdje usamljena pojava, ipak nas na misao da neki oblici vuku dublje korijenje ili imaju polikulturan karakter. napomenuti da je u okviru I faze i jedna niska S tim u vezi zvonolika noga, dakle, oblik noge koji tek u III fazi dobiti svoje pravo mjesto (T. XV, 10).
* Ako bismo htjeli da pružimo jedan pogled na robu I faze, onda bi se morali zaustaviti na glavnim 1 - Osnovnu masu oni nalazi koji pripadaju kulturnoj grupi (a, b, d). Barbotinska keramika se u velikom broju odlikuje pljevom u fakturi, kao i prevagom kaneliranog ukrasa, dok kod bojene keramike imamo dominaciju tamnih pravolinijskih ornamenata. U ovu grupu ubrajamo i žrtvenike. 2 - Drugu komponentu impresso keramika jadranskog tipa, sa tremolo ukrasima. Ova keramika se bitno razlikuje od one iz prve grup e, ali je sigurno da zajedno predstavljaju dvije bitne komponente najstarije faze života u naselju. 3 - Keramika sa crvenim trakastim ukrasima, koji su izvedeni poslije pa se boja otire, ulazi bitne komponente ove faze. Kasnije ona nestaje. ili monohromna roba se odlikuje i oblicima 4 koji su svojstveni srednjem neolitskom dobu, a pripadaju kakanj skoj i danilskoj kulturnoj grupi. To je najbolji dokaz da ovdje treba tražiti korijene kakanjske kulturne grupe. II faza
U pojedinim sondama II faza obuhvata -
u u u u u
sondi sondi sondi sondi sondi
dubine:
IV dubinu 2,40-1,60 m, V dubinu 2,60/2,70-1,60 m, VII dubinu 2,25-1,75 m, VIn dubinu 2,50-1,90 m, IX dubinu 1,70-1,20 m.
U ovoj fazi, prevalira keramika tipa, ali je vrlo razvijena i jadranska komponenta. Neki detalji jasno odvajaju ovu fazu od one prethodne, pa zato i govorimo o dvije faze. Za II fazu su ove vrste: a) barbotinska keramika tipa b) ostala keramika tipa c) gruba keramika, d) bojena keramika tipa e) impresso keramika jadranskog tipa i f) monohromna keramika. a) U okviru grube keramike opet dominira b a r b o t i n s k a roba, iako su i ovdje nastale neke promjene. Došlo je, prije svega, do promjene u fakturi, jer u II fazi sasvim nestaju ove vrste u je glini pomiješana samo pljeva. Relativno je još brojno zastupljena barbotillska keramika sa mješavinom pljeve i mice u glim, no sa d dolazi do punog izražaja roba kod koje je upotrijebljena samo mica. To j e veoma keramika, a mica je dosta krupna, vidljiva je na površini i doprinosi grubosti posuda. Ponekad je površina poprskana kamenom prašinom, pa onda dobivamo posebnu vrstu tzv. prskanog barbotina.
S4
ALOJZ BENAC
Boja fakture kod onih sudova je glina pomij ešana i sa m icom i sa pljevom je sada mnogo nego u I fazi, dok s u os tale t r i varijante sasvim iste (naravno, u manjem broju primjeraka). je novost potpuno tamna ili crna barbotinska roba ove vrste sa fakturom. Barbotinska keramika kod koje je upotrijebljena samo mica sada se javlja u mnogo više varijanti ; -
faktura boje (tamna i crna, i svijetle oker boje),
s vje tlo·
- srednji dio stijenke je taman, dok su vanjska i unutarnj a površina svjetlije oker ili boje (ponekad je unutarnja površina , - srednji dio stijenke je taman, vanjska površina crvenkasta, a unutarnja svjetlije oker boje, - srednji dio stijenke je taman, vanjska površina oker, a unutarnja crne boje (ponekad
ili svjetlije
- petobojna faktura: sredina je tamna, do nje slijedi sa svake strane crvenkast sloj, dok su vanjska i unutarnja površina tamnosi\"e bajc . Ima još nekoliko neznatnijih varijanti, ali ih ovdje
spominjati.
oblik barbotinske keramike ostaje i dalje trbušast su d sa uvuili malo izvijenim obodom - u raznim varijacijama, a za tim sl ijede trbušaste posude sa niskim vratom (T. XIX, 1--4, 6) . Dn o ovih vaza je sada ravno ili k onkavno, ali uz to imamo i niske prstenaste noge. Trakaste, relativno široke, drške dopunjuju forma ln i repertoar ove keravrste. Ornamentaini sistem barbotinske keramike je u II fa zi razn ovrsniji, tako da se ova faza mora uzeti kao period u kojem je razvoj barbo tin ske robe u Obrima I dosegao svoj vrhunac. su i dal je kanelirani ertikalni motivi - T. XXII, 1--4 (raznosmjerno kaneliranj e je dosta iz uzetna pojava - T. XXII, 7), iako i prskan i barbotine ne zaostaje mnogo iza kanelir a nj a (T. XXII, 6, 10). Koliko su te dvije vrste omiljele vid i se i po tom e š t o se kanelirani i prskani barbotine pojavljuju zajedno na istom sudu (vidi T. XXII, 5, 9). Posebni vidovi barbotinskog ukrasa upotpunjuj u ovaj repertoar. Pri tome prvenstveno mislim na granulirani ornamenat (nastao je, vjerovatn o, p rirod· nim slijeganjem nanosa na površini suda - T. XXIII. 2- 3 ), a zatim na barbotine sa naljepcima (T. XXIII, 1) i na neku vrstu ukrasa (T. XXII, 8). b) U fakturi ž r t e n i k a tipa dolazi mješa vina mice i pljeve, s tim što je sredina stijenki crna a vanjska strana To j e standardna tehnika izrade ovih objekata. Glavni dij elovi žrtvenika su i da lje noge i recipijent na platformi. .L oge žr tvenika u ovoj faz i su uglavnom trougaonog presjeka (T. XXIII, 12), a recip ijent je ok rugao i nešto viši nego u I fazi (T. XIX, 7; T. XXI, 1-2). Vanjsk i rubovi p la tform e su ukrašeni udubljenim trouglovima, koji su bili i crven o inkr ustir ani (sasvim je da su ti trouglovi na svim žrtvenicima bili inkrustirani, samo što nisu nikakvi tragovi crvene boje). Ostaci žrtvenika tipa hodnoj fazi.
u II fazi su znatno brojn iji nego u pret-
Gruba keramika ukrašena udubljenim, ukrštenim ili paralelnim, linijama se nije ništa promij enila. Faktura slijedi fakturu barbotinske keramike, a
OBRE I
vanjska i unutarnja površina su (T. XXIII, 4-5,9).
55 ili svjetlije oker boje
c) Kod o b i n e g r u b e k e r a m i k e daleko pretežu vine sa micom u fakturi, a samo izuzetno je mješavina pljeve i mice u glini. Boja fakture je pretežno - tamne, i boje. Izvan ovoga su nešto vise zapažene još dvije kombinacije: prvo, tamna [aktura i površina i, drugo, središni dio fakture tamne a vanjska i unutarnja površina boje. Nešto sasvim posebno predstavlja ujednacrna keramika, sa veoma krupnom micom, od je površina potpuno šarena. oblicima dominiraju lonci sa istaknutim trbušnim dijelom (T. XIX, 5) i nešto izvijenim obodom. Prema fragmentima može se da su neki sudovi sasvim trbušastim formama barbotinske keramike. Dno je ravno, ali su ponekad mjesto toga niske ili zvonolike noge (u tom posude su manjeg obima). Drške grube keramike se javljaju u tri varijante: trakaste drške (T. XXIII, 8, 11), dvostruke trakaste drške i gotovo tunelaste drške (T. XXIII, 14). Ukrasi se u standardnim normama ove vrste; na prvom mjestu su trake modelirane prstom, ukrasi plaružice su jako razvijeni (T. XXIII, 13), dok stoje na mjestu. Ova roba i ne poznaje drugih ukrasa. d) B o j e n a k e r a m i k a tipa nije doživjela nikakve bitnije promjene. oblicima prvenstvo imaju visoke šolje, koje se javljaju u varijacijama (T. XXI, 3-6). Najbliža je pravom obliku vaza na T. XXI, 4, kod koje su stijenke sasvim neznatno uvijene, što se jako dobro na komadu ove vaze. Primjerak na T. XXI, 5, ima nešto izvijene rubove i zbog toga se donekle približava jednom obliku. Vaze na T. XXI, 3 i 6, sa veoma zaobljenim stijenkama, stoje negdje u sredini oblika kupe i šolje i gotovo bi im više odgovarao naziv kupe. Kao što se vidi na pomenutim rekonstruisanim primjercima, a isto tako na fragmentima sa T. XXIV, 1-6, ornamenti su izvedeni crnom bojom na crvenoj površini ili crnom bojom na površini jedne svjetlije oker boje. Motivi su ostali isti kao i u I fazi: deblje linije, snopovi tanjih linija uokvireni debljim okvirom i razni prepleti. j
) Nalazi i m p r e s s o k e r a m i k e jadranskog tipa su u II fazi mnogo boga tiji. Faktura tankih stijenki je i dalje pretežno jednobojna - tamno sii tona. Kod višebojnih faktura sredina vog, crnog, stijenke je tamna ili crna, a vanjska i unutrarnja površina ima sivu ili boju. Neke vaze su na vanjskoj površini p remazane sjajnim crnim premazom (nekom vrstom firnisa). Oblici impresso keramike su dosta jednostavni i svode se na više ili niže oblike, sa blago uvijenim središnim dijelom posude (T. XX, 1 i 3). Nijedan oblik se nije dao rekonstruisati. Ukrasi su po pravilu izvedeni u tremolo stilu, ali u varijacijama: sitni pravi tremolo (T. XXIV, 7-11), široki tremolo koji na cardium motive (T. XXIV. 12), tremolo sa urezanom okomitom linijom (T. XXV, 2-3), žigosane crtice koje na pravi tremolo (T. XXV, 4-5), tremolo mona rad (T. XXV, 6) i oni koji na jelovLl grantivi koji (T. XXV, 7-8). Motivi su redovno geometrijski. To su horizontalni, vertikalni, kosi i cik-cak tremolo redovi, kao i trouglovi šrafirani tremolo redovima. Cini se da su motivi izvedeni na keramici koja ima fakturu neke autohtone tradicije.
56
ALOJZ BENAC
Grupi jadranske impresso keramike pripadaju i fra gmenti n a T . XXIII,
7, lO, na kojima je ukras izveden u tehnici štipanja ili gustih ureza noktom. Ovi posljednji su nam vrlo dobro poznati iz Zelene f) 1\1 o n o h r o m n a k e r a m i k a je u ovoj fazi nagJ a e na pa ravnopravno u njenoj keramografiji. Dobiva se utisak da je ova keramika ozbiljan prethodnik jednoj novoj kulturnoj fazi, koja nastupiti sa III fazom u Obrima I. Kod monohromne keramike se posebno j ed na veoma r oba, sa fino om ili krem površinom . To je zap ravo j edna od bitnih karakteristika II faze. glina monohromne robe u cjelini je pomiješana sa sasvim sit nom micom . Boja fakture je - tamna, tamnosiva, i što j znak dobro savladane teh nike. Ukoliko je faktura višebojna, tada se j a vljaju varijacije: - sredina tamna, a vanjska i unutarnja površi na ili krem boje, - isto, samo što je sa vanjske strane nanesen crn premaz, - sredina crvenkaste, a vanjska i unutarnja površina boje, - sredina a sa unutarnje i vanjske strane taman premaz, - sredina siva, sa obje strane sloj boje, a vanjska i u nu tarnja površina su premazom. I u ovoj fazi dominiraju visoke ili malo zaobljene - šolj , sa ravnim dnom (T. XX, 2, 4, 6, 9, 11-14; T. XXV, 9-10) . Poluloptaste i lop taste šolje se sada još više p ribližavaju formama kaka nj ske i daniiske k u lture (T. XX, 5, 7, 8,10), a to je i sa zdjelama (T . XX , 12; T. X X V, 12). Ravna dna su ponekad zamijenjena prstenastim nogama, dok su niske zvonolike noge svojstvene samo robi .
* I sada nekoliko napomena o keramici II faze. 1 - Ova faza je, u ma nj oj ili mjeri, u svim son da m a. Prema tome, život se sada II naselju ustalio i teren naseljavanja se znatno proširio. 2 - Nestalo je barbotinske keramike tipa kod k o je je glina pomij ešana samo sa pljevom (pljeva se još u izvjesnoj m i ri upotrebljava u zajednici sa micom). 3 - Nestalo je i keramike ukrašene crvenim trakas tim motivima poslije 4 - Kod keramike tipa mnogo je prskani barbotin i kombinacije kaneliranog i prskanog barbotina. Javlja se, zatim, poseban gra· nulirani barbotine, barbotine sa naljepcima i barbotine koji je izveden n ekim predmetom . Žrtvenici su dobili svoj oblik (noge trou gao· nog presjeka i okrugli recipijent), a udubljeni trouglovi gotovo redovno ukrašavaju stranice platforme za recipijent. Vidjeli smo da je i bojena keramika tipa sada nešto raznovrsnija i mnogobrojnija nego u l fazi (po· sebno su nalazi u III i VII sondi). 61 A. B e n a c, Zelena T. VI i IX.
GZM, N. S. XII, Arheologija, Sar ajevo, 1957,
OBRE I
57
5 - Isti vrijedi i za impresso keramiku jadranskog tipa, jer su nalazi mnogobrojniji, pa i tremolo varijacije su raznovrsnije (III i VII sonda opet vode u kvantitetu nalaza). 6 monohromna keramika je izrazita karakteristika II faze i po ovim nalazima se sigurno opredjeljuje relativna hronologija i drugih nalaza u naselju. 7 oblici, p oluloptaste šolje i neki drugi oblici su pravi prethodnici kakanjske kultur e u centralnoj Bosni (jedan fragmenat zdjele je pripadao pravoj vazi!). 8 - Ako napomenemo da ovoj fazi pripadaju grobovi, da joj prip adaju rijetki primjerci okrugle plastike, sasvim je da II faza u Obrima I polet kulture u Obrima I, iako kraj ove faze i završetak njenog razvoja.
III f a z a Ovom fazom su dubine slojeva: u sondi IV dubinu 1,60-1,00 m, - u sondi V dubinu 1,60-0,80 m, - u sondi VIII dubinu 1,90-1,15 m, - u sondi IX dubinu 1,20-0,95 m. 62
U III fazi se veoma smanjio broj vrsta, a bitno se promijenio i karakter nekih Zbog toga, ova promjena ne samo prelaz iz jedne u drugu fazu, nego i prelaz ka novoj kulturnoj fizionomiji; b olje sada ulazimo u srednje neolitsko doba. Kramiku I II faze smo podijelili u tri osnovne vrste: a) barbotinsku k era miku tipa b) grubu keramiku ic) monohromnu keramiku. a) B a r b o t i n s k a k e r a m i k a nije više tako dominantna kao u prethodne dvije faze, jer njene pozicije postepeno preuzima gruba roba. Pa ipak i u ovoj fazi su os.tale sve dosadašnje varijacije barbotjnskog Lllk ras a . Plj eva je sasvim nestala iz upotrebe i glina se miješa samo sa micom . Boja fakture je i crna . Kod višebojnih faktura je kombinacija : sredina tamna, a vanjska i unutarnja površina ili oker boje (ponekad je sama vanjska površina boje od fakture). Sasvim izuzetno se i petobojna faktura - sredina je crna, sa obje strane, onda slijedi sloj boje, dok su vanjska i unutarnja površina tamnosive mat boje. Iako tradicija u oblicima nije napuštena, jer i dalje trbu· šast lonac Sa manje izvijenim ili naglašenim vratom (T. XXVI, 1 i 3), ipak posebno treba spomenuti dva druga oblika: trbušast sud sa vratom (T. XXVI, 2) i neku vrstu kupe sa izvijenim gornjim dijelom (pravi daniloidni oblik - T. XXVI, 4). lova, dakle, vrsta preuzima neke forme. - Drške: široke trakaste. 62 U sondama IV i V ova faza nije sasvim precizno odvojena od prethodne faze. Tako se II sondi IV na dubini 1,60-1,40 m sa elementima III faze miješaju i rijetki fragmenti iz prethodne faze (jedan fragmenat žrtvenika tipa Starnekoliko fragmenata bojene kerami·ke ·i impresso keramiJce sa tremolo ukrasima ). Suprotno tome, u sondi V se na dubini (sloj pri.pada II fazi) javlja nekoliko fragmenata plitkih tanjira i jedna noga ritona. P.rema tome, ove dubine u sondama IV i V moramo uzeti kao pr elazne slojeve Il-III faze.
:i8
ALOJZ BENAC
Ukrasi su vrlo raznovrsni, kao i u prethodnoj fazi, samo što je sada na prvo mjesto izbio prskani barbatine (T. XXIX, 1-4), dok je kanelirani barbatine vrlo plitak i djeluje nekako degeneri sano (javlja se u okomitim, kosim i cik-cak potezima - T. XXIX , 5-9). Sada su još kombinacij e kaneliranog i p rskanog barbatina (T. XXIX, 10), a nešto sasvim novo p r edstavlja kanelirani barbatine sa je izvršeno poslije kanel iranja (T. X X IX, 11-12) . Ostali su i u ovoj fazi granuli ran i i metlibarbatine (T. X X IX , 13); najljepši primjerci barba tina sa nal je pcima iz ove faze (T. X XX, 1). Kombinacije kaneliranog barba tina sa j enim trak
OBRE I
59
zaobljene šolje kakanjskog tipa (T. XXVIII, 1-3), više šolje kakanjskog tipa (T . XXVII, 13-14), tanjiri sa uvijenim obodom (T. XXVII, 4; T . XXXI, 4-5; T.
X XX II, 5), tanjiri sa zarubljenim obodom (T. XXVII, 1-2; T. XXXI, 6), - tanjir i sa nešto zaobljenim profilom (T. XXVII, 6-8), - daniloidne kupe sa ravnim dnom (T. XXVII , 11-12; T . XXXII, 1 \, - daniloidne kupe sa prstenastom nogom (T. XXVIII, 4-7; T. XXXI. 7-8), - zdjele sa zaobljenim trbuhom (T. XXVII, 10), zdjele (T. XXVII, 9; T. XXXII, 4), - razni ritoni (T. XXVIII, 15-17; T. XXXII, 3, 6, 7, 10, 12-14, 17).
razlikuju Uz navedene oblike idu tunelaste drške, koje se samo u nijansama (T. XXXI, 9-10), i prstenaste - lijepo oblikovane noge (T. XXVIII, 8-10). Tek krajem In faze zapaženiju ulogu igraju izvonolike noge (T. XXVIII, 11-14; T. XXXI, 11-12). U ornamentalnom repertoaru se smjenjuju i urezani motivi . Prvi se iscrpljuju u raznim su to ovalna, okrugla i dvostruka - T. XXXII, 8, 11), a drugi u urezanim trakama, r0111bovima i trouglovima (T. XXXII, 6, 12-14, 17-18). Pri tome ne smijemo zaboraviti da su ovi motivi šrafirani ili su kombinovani sa šrafiranim prostorima, što je važna osobina kakanjske keramografije. 63 Poseban i izuzetan predstavlja primjerak na T. XXXII, 15. Veoma fini i gusti urezi su tako kombinovani da izgledaju kao neki žigosani motiv. U tom obliku ovaj ukras nas na motive iz kruga kulture Stentinello. 6< Pošto je fragmenat II sloju koji pripada sredini III faze, dobro nam poslužiti za kulturne i hrono]oške paralele. Novu kulturu posebno reprezentuju r i t o n i, koji spadaju u monohromnu keramiku. Velika je šteta što su nam samo noge, dijelovi recipijenta i drške od ovih objekata, tako da možemo praviti samo njihove rekonstrukcije. Za ovu fazu, kao i za kakanjsku kulturu, vrlo je važno da dijelovi pripadaju tipovima ritona, odnosno da možemo izdvojiti posebna tipa: - primitivniji oblik ritona sa nešto savijenim niskim nogama; to je vjerovatno njihov najstariji oblik na ovom terenu , a II Obrima I se javlja na samom III faze (T. XXXII, 3), - ritoni sa zadebJjanim kon nogama, koje možemo nazvati ritonima kak8njskog tipa (T. XXXII, 13-14; T. XXVIII, 15), samo jedna noga - ritoni danilskog tipa, od kojih nam je (gore veoma oblo savijena - T. XXXII, 7; T. XXVIII, 16) i - ritoni tesalskog tipa, od kojih je samo jedna noga, vrlo široka i vrlo niska (T. XXXII, 10; T. XXVIII, 17). Sve drške su trougaonog presjeka, a recipijenti su - izgleda dosta plitki. broj dijelova ukrašen je šrafiranim trakama i ovo bez sumnje, biti najstariji ornamentaIni manir u ukrašavanju ritona. Nešto su redovi šrafiranih trouglova i oni ulaze u standardne ukrase n a c, 19S6, T. IV, 1>-----2, T. V, 2-S , T. VI, 3. '" 'Vidi nap. nl.
.3 A. B e
60
ALOJZ BENAC
keramike kakanj skog tipa. Uz ta dva osnovna motiva, ponekad još dolaze snopovi urezanih linija, kod kojih su krajnje linije posebno nagla ' e ne kratkim crticama (T. XXXII, 12). U III fazi nedostaje potpuno motiv tzv. bodljikave žice, iako je ovaj motiv vrlo u IV fazi Obra I, a vrlo je dobro poznat i u samom Kaknj u .o5
* U pogledu na keramiku III faze rekli bismo 1 - U III fazi nestao je niz pojava iz prethodnih faza, kao što su bojena keramika tipa žrtvenici tipa pljeva u fakturi barbotinske keramike, impresso keramika jadranskog tipa i monohromna keramika. Nestale su, dakle, bitne osobine keramike I i II faze . to je dovoljno za konstataciju da je jedna kultura u Obrima I završiJa svoj životni put. 2 - Ostala je i dalje barbotinska roba u svim varijantama, premda se kod kaneliranog barbotina jasni znaci degeneracije. 3 gruba keramika dolazi sve više do izražaja i sada je da ona potpuno zamijeniti barbotinsku keramiku. 4 - Monohromna keramika je u ovoj fazi znatno masovnija i ona sada sve više postaje jedna od bitnih karakteristika nove kulture (u III fazi se još relativno miješa prava monohromna i mohohromna roba). 5 - Od oblika monohromne keramike, pored šolja, pažnju zaslužuju plitki tanjiri sa zaravnjenim ili uvijenim obodom. To je oblik klakakanjske kulture. 6 - Novu kulturu karakterišu u prvom redu ritoni na noge, koji su zamijenili žrtvenike tipa 7 - Krajem III faze dolaze do izražaja i zvonolike noge kod monohromne keramike. vrlo dobro elementi koji korespon8 - Za komparativne studije diraju sa keramikom Zelene danilske grupe, južne Italije i Sicilije. Zbog kombinacije elemenata kakanjske kulture sa nekim tradicionalnim elementima kulture (u prvom redu barbotinske keramike), kulturu III faze smo i imenovali terminom p r o t o k a k a n j s k a kultura. Ova faza je izuzetno za genezc kakanjske kulturne grupe.
IV f a z a Slojevi iznad dubina koje su navedene za III fazu pripadaju posljednjoj kulturnoj fazi u naselju . Sa IV fazom ulazimo u period prave kakanjske kulture. Pri tome treba da se u Obrima I tokom ove faze izvjesna kulturna degeneracija. Danas je sasvim jasno da se u ovoj fazi ne radi o odumiranju kakanjske kulture (jer, ona se dalje razvija u samom Kaknju), nego odegeneraciji stanovništva ovog naselja. Ta degeneracija je morala usloviti i pad u kulturnom pogledu. Nova faza je obilježena potpunim nestankom barbotinske robe (izuzev nekoliko fragmenata sa samog ove faze _. T. XXXIV, 1-2). Njeno mjesto je preuzela gruba keramika, koju i dobro poznajemo u 65
A. B e n a e, 19S6 T. V, 6-7.
OBRE I
61
okviru
kulture. Tako u IV fazi razlikujemo u suštini osnovne vrste: a) keramiku i b) monohromnu keramiku. a) Faktura g r u b e k e r a m i k e i tamne boje. Samo sa ili oker Ponekad ova roba ovlaš mika (T. XXXIII, 1-2) i u tom uvijek sa micom). U oblicima nije došlo ni do kakvih prema III fazi 5, 7), izuzevši što su u fazi dosta zvonolike keramike (T. 12-13). Standardne trakaste drške su stalan ove vrste (T. Isti trake sa instrumenta, a izvedene su ispod oboda trake kombinavane sa vertikalnim stijenki XXXIV, 9). nisu nikakve bitne b) Monohromna
,-,,,ua,,,,"",,,,,, fakturu Pored toga, premazana crnim premazom (T. od bitnih karakteristika monohromne
dosta XXXV, 2) tako da i ovo keramike. Oblici monohromne robe su dosta sa osobinama ka· zato najviše i uvrštavamo ovu fazu u su ovi oblici: šolje kakanj skog tipa (T. visoke šolje sa 7,8), sa posebnim na trbušnom
sa naglašenim, butmiroidnim rubom (T. XXXIII, 10), niski tanjiri sa uvijenim, zakošenim ili obodam (T. T. XXXV, 1,4), XXXIII, S), lonci sa vratom (T. "''''''-"',AL i zvonolike noge Dno ovih vaza je FPj-,cV7nr. ravno, ali vazama barokni (T. T. upotpunjavaju formu i i samo tunelaste. Jedna od bitnih karakteristika 3,6). Drške su se daleko javljaju na plitkim tanjiove faze su i rebrasti (T. XXXV, 5. 11), rima XXXV, (T. a i u IV fazi 12 ). Što se ritona, u IV fazi su ostali samo nogama. Pošto nam sa nešto višim, odnosno ne moramo se na njima oblik dobro iz samog izvedenih tehnikom urezi· duže zadržavati. Pored šrafiranih traka i ulogu motivi tzv. badIji. vanja XXXVI. 3-5), sada ukras na ritonima u samom kave žice (T. 2). I to -
u,
61
Ibid. T. VI. Ibid., T. V, 6--7.
62
ALOJZ BENAC
tvorevina kakanjske kulture, pa kulturi. samo u ovoj fazi menat tamno vaze sa kaneliranim ukrasom. Pošto smo i bu tmiroidne vaze u okviru monohromne ornamenat ulazi u normalnih IV faze
elemenata IV faze karakteristike na ove faze: 1 Nestanak barbotinske robe i na keramiku. 2 - Cesta zvonolikih nogu kod robe. 3 Monohromna keramika osnovna karakteristika faze i uvodi u kulture. III rebrasti ukrasi na plitkim žice na ritonima. K tome treba dodati da su nalazi sada brojni. sa koso obodom su samo IV fazi. se defini5 - Kod ritona nema ni daniloidnih ni tesalskih oblika, tivno ustalio oblik ritona kulture. 6 - Nestali su i su III fazu nešto više vezivali za daniisku kulturnu grupu. 7 spomena navedeni butmiroidni jer oni duproces butmirske kulture.
9. ODNOSI
IMPRESSO I KAKANJ SKE KULTURE U NASEUU
(kulturna stratigrafija)
U obradi nalaza Iznesene su stike svake od faze u po sebi se problem: odnosa i nosa kulture i kulture. a) Razlike I i II faze u našem zato ih u ovom tretirati kao fazama su
i karakteriNa osnovu
u
kulturni izraz. da li Treba odmah konstatovati da su nosioci sa sobom sve elemente kulture: veoma raznoliku V«''-'AU''- tipa, keramiku sa urezanim ornameua isto tako i neke zapravo samo fino
63
OBRE l
gruba keramika i hronološki i kulturno slabo osjetljiva, ne možemo s njom ozbiljno ni u ovom razmatranju. Jadranska impresso komponenta nam se predstavlja u nešto malo drugasvj etlu. sasvim elemente ove komponente možemo ubrojiti vrlo brojne nalaze fine robe sa tremolo ukrasima i izuzetno rijetke primjerke grublje robe sa impresso ukrasima izvedenim noktom. Potpuno nedostaje gruba keramika sa vrlo raznovrsnim impresso motivima izvedenim rubom školjke, što predstavlja glavnu karakteristiku impresso keramike, a nedostaju i pravolinijski urezani motivi jadranske keramike. 68 Prema tome, nedostaje jedan od bitnih elemenata ove komponente. nam se, s druge strane, da se monohromna keramika iz prve dvije faze daleko prije može pri pisati jadranskoj komponenti nego nosiocima kulture . smo u I fazi naveli neke oblike koji se lako dovode u vezu sa oblicima keramike u danilskoj a pogotovo u kakanjskoj grupi (vaze bliske tanjiru, zdjele i razne šolje). U II fazi monohromna keramika još više dolazi do izražaja, ali to opet nije roba; pogotovo to nije fino keramika sa površinom iz našeg naselja. Ustanovili smo da se sve više množe oblici koje možemo nazvati pravim prethodnicima monohromne kakanjske robe (npr. polllloptaste i loptaste šolje) 69 Iz ovog sumarnog pregleda izlazi da je komponenta donijela sa sobom sve glavne elemente osim monohromne robe, dok je jadranska komponenta unijela u ovu zajednicu finu impresso keramiku sa tre111010 motivima i važne elemente u monohromnoj keramici . Kako kod grube keramike dominiraju nalazi barbotinske robe,7° izlazi da je komponenta dala osnovni ton gruboj keramici. Suprotan je sa monohromnom keramikom. S obzirom na koegzistenciju ili - bolje - puno sažimanje dviju suprotnih komponenti u I i II fazi neolitskog naselja Obre l, morali smo ovako stvorenu kulturu i terminološki obilježiti. Nazvali smo je jednostavno kultura i II samom nazivu istakli obje njene komponente. Izuzetno je teško objasniti na koji je došlo do formiranja ove heterogene a ipak jedinstvene kulturne tvorevine. Ako bismo se zadržali samo na konstataciji da su se u Obrima srela dva kulturna kompleksa i da je svaki od njih donio tipove, onda bi tipologija ostala sama sebi cilj. U ovom genetskom procesu zanima nas, u suštini, mehanika prenošenja navedenih elemenata, historijska pozadina formiranja ova· kve kulture. Sasvim je jasno da se u ovom ne može raditi o kulturnom utio caju, jer na ovom prostoru nema nikakve baze na koju bi se mogli prenijeti uticaji i impresso kulture. kultura je zasada najstarija neolitska kultura u centralnoj Bosni (a nema nikakvog izgleda da se ovdje pojaviti neka starija neolitska formacija). Pošto su se obje njene komponente pojavile u potpuno razvijenom obliku, otpada bilo kakav autohtoni razvoj ovako složene kulture na terenu centralne Bosne, pa zbog toga moramo sa kretanjem, odnosno doseljavanjem nosilaca ovih kultura na Obra i sa osnivanjem novog naselja na krajnjoj periferiji i jednog i drugog kulturnog kompleksa. 6' 69
Vidi: S. B a t o v i 1966, T. XL-XLI i LXIX-LXXV. Vidi napr.: J. K o r o š e e, 1958, Prilozi, T. LXXXVI-XCI' A. B e n a c,
1·956, T. IV, 1-3.
'
Evo ·s amo jedan podatak koj,j to jasno ilustruje: na dubini 1,80-1,60 u sondi IV/ 3 (ll faza) gruboj keramici pripa;da nalaza a od toga predstavlja .barbotins.ka roba. ' 70
64
ALOJZ BENAC
Zanimljivo je da od samog u naselju zajedno žive elementi obje kulturne grupe, pa izgleda kao da su se dogovorno doselili no sioci obje komponente. Ipak, pri Ovom razmatranju treba uzeti u obzir jo, nekoliko njenica: 1 - U I fazi elementi komponente su brojni 'i , jer je ona nosilac barbotinske robe . Situacija se nešto izmijenila u II fa zi, ali j e nacija barbotinske keramike i dalje ostala vrlo 2 - Nosioci komponente su sa sobom donijeli i u novom naselju ustalili jedan razvijeni kult, koji se manifestuje sa ir tvenicima tipa. je situacija i sa antropomorfnom plastikom , iako su nalazi vrlo 3 - Tehnološki proces pri izradi keramike jadranske kom ponente je od tehnološkog procesa na keramici kom ponente. To da su nosioci i j edne i druge komponente aktivni stvaraoci ve kombinovane kulture u samom naselju. Iz ovih nekoliko nije teško da elementi daju prevagu nosiocima komponente. Pri tome mi slim na barbatinsku keramiku, koja je služila za najvažnije svakodnevne potrebe i zato njenim nosiocima pripada neka uloga; na to i pomenuti elementi duhovnog života. Premda u životu naselja od sa mog osnivanja, nosioci impresso komponente nemaju tako naglašen u ulogu. Oni su i u sferi duhovnog života prihvatili kultove one d ruge komponente. Sada, naravno, ulazimo u vrlo zamršeni splet ekonomskih i druš tvenih odnosa u neolitskom dobu. Da li prisustvo nosilaca dviju kultura u naselju Obre I samo još jednu jasnu p otvrdu o postojanj u gzogamnog rodovskog u neolitskom društvu ? Rekao bih da je to gotovo sasvim sigurno i da je teško neko prikladnije objašnjenje za o "akvu situaciju u našem naselju. Pošto je naselje nastalo u zoni kontakta d va neolitska kompleksa, prisustvo dvaju rodova je ovdje sasvim jasno obilježeno. U okviru samih velikih kompleksa ovo se slabij e može primij etiti u ostacima materijalne kulture, jer pojedini rodovi pripadaju istom kulturnom krugu. Prevaga nosilaca komponente u gruboj, svakodnevnoj , keramici i u duhovnom životu bi se mogla objasniti na više Možda su se oni prvi zaustavili na ovom staništu, pozvali na život grupu iz susjednog kulturnog kompleksa i samim tim dobili ulogu. Možda su nosioci impresso komponente duboko zašli u svoju degenerativnu fazu (ako impresso kulturama damo prioritet u razvoju !) i nisu bili u stanju da se u tom pogledu odupru životvornijem partneru. l tome U svakom naselje Obre I je u bilo relativno m alog opsega, što da i doselj eni rodovi nisu bili brojni. Tek u II fazi ono se proširilo, što da je populacija u naselju n aglo rasla. Prema tome, i ovaj spoj nosilaca dviju komponenti je u biološ kom smislu bio vrlo pozitivan, jer je uslovio dosta brzo množenje stanovništ a . I to je samo potvrda ustanovljenih antropoloških iantropogenetskih normi . I i II faza naselja Obra I pripadaju starijem neolitskom dobu i to je zasada najstarija neolitska kultura u centralnoj Bosni. b) keramiku III faze, smo ustanovili da je u ovoj fazi došlo do radikalne kulturne promjene. Od komponente ostala je samo barbatinska roba. To j , doduše, vrlo važan elemenat kulture, ali nestanak druge keramike ove komponente go-
OBRE I
65
vori za novog kulturnog perioda, u kojem više ne možemo niti sa kulturom niti sa komponentom . Pošto više nema ni keramike sa tremolo ukrasima, otpada i neka integralna jadranska, odnosno impresso komponenta. S druge strane, oblici tanjira sa izvijenim obodom, zaobljene šolje i daniloidne kupe, a posebno brojni dijelovi kultnih ili obrednih ritona ukazuju na jedan sasvim novi kulturni izraz, koji smo nazvali p r o t o k a k a n j s k o m kulturom. I sada nekoliko napomena uz ovu novu kulturu. Protokakanjska kultura III faze je nastala na autohtonoj bazi i u jednom kulturnom kontinuitetu. Ona nije sigurno posljedica neke migracije - nagle, postepene ili gradacione. U tom pogledu najvažniju ulogu pripis ujemo dvjema pojavama. Prvo, proizvodnja, koja se ogleda u barbotinskim posudama, nije se bitno izmijenila i kontinuitet je ovdje više nego Drugo, u 1, a pogotovo u II fazi, zapazili smo brojne i formalne elemente kod monohromne keramike koji predstavljaju direktne prethodnike protokakanjskoj monohromnoj keramici . I tu je puni kontinuitet. Neki novi oblici monohromne keramike ne nikako prisustvo stranih nosilaca kulture. Oni su mogli nastati ili unutarnjom evolucijom i invencijom ili kulturnim uticajem sa strane. Potpuno novi kulturni elementi su ritoni na noge i razni urezani ornamenti. To je i najvažnija nova osobina protokakanjske kulture. Porijeklo kultnih ritona na noge nije ni do danas objašnjeno na odnosno sigurno dokumentiran Bitne izmjene u shvatanjima donijeti ni nalazi u Obrima I, iako nešto o tome kod razmatranja odnosa sa drugim kulturnim grupama. Na ovom mjestu da nalazi ritona u Obrima I o naglom kulturnih i duhovnih veza sa Jadranom, a preko njega i sa drugim oblastima gdje se pojavljuju ove kultne posude. Premda sam kult u našem naselju ne mora biti njegovo manifestovanje je dobilo novu dimenziju u zoomorfnim ritonima. Pošto i daniloidne k upe na prstenastoj nozi, kao i neki drugi oblici, na veze sa srednjoneolitskim kulturama na Jadranu, utisak o kulturnih veza sa Jugozapadom se još više Na teritoriju kulture se odigravao izuzetno važan proces prelaska u ili lengyelsku, odnosno sopotsko-Iengyelsku kulturu. Po svemu izgleda da proces nije zahvatio perifernu oblast kulture u Obrima, jer su ovdje eleo menti u fazi formirane butmirske kulture. 71 Zbog toga i pro? kakanjsku kulturu moramo posmatrati odvojeno od l od varIjantI lengyelske kulture. Ona je u tom pogledu samostalna i _ sada se može - znatno više vezana za Jadran i za daniisku grllpu. Prema iznesenim analizama, genezu protokakanjske kulture bi trebalo posmatrati u okvirima: -:baza, koja se manifestuje u barbotinskoj k.e ramlcl. tipa l monohromnoj keramici impresso komponente, siguran kulturnog kontinuiteta u naselju Obre I i direktnog prerastanja starcevacko-impresso kulture u protokakanjsku kulturu, --:- neki novi .. oblici i ornamentalne tehnike unutarnju evolUCIJU Ih - možda i - kulturni uticaj sa strane, 71
A. B e n a e, 1971, str. 150.
5 Glas oik Zemaljskog muzeja BiH -
Arbeologija
66
ALOJZ BENAC
kultni ritoni na noge su znak bliskih veza sa Jadranom i tamošnjim neolitskim kulturama na planu duhovnog života; u tom pravcu nas i mnogi tradicionalni oblici kod ostale monohromne keramike. Na ovaj bi bila definitivno i, bar u generalnoj liniji, prihvatlj ivo riješena geneza kakanjske kulture. ranije sam bio mišljenja da je kakanjska kultura jedna kombinovana neolitska tvorevina, u kojoj prva glavna komponenta iz Podunavlja a druga sa Jadranske obale.72 Takvo mišljenje je bilo bazirano na tipološkoj analizi, bez pravih stratigrafskih podataka. U Obri· ma I smo dobili sigurnu stratigratsku dokumentaciju, na osnovu smo i mogli sagledati same izvore kakanjske kulturc. Sasvim je prirodno da sada doživjeti manje ili korekcije ona mišljenja koja su na razne druge rješavala genezu kakanjske kulture. samo neke od njih: a) M. je smatrao da se retencija razvila na zapadu u kakanjsko-danilsku grupu. 73 Sada je jasno da je u bazi kakanjske kulture stajala prava komponenta, a ne njena retencija, dok se daniiska kultura razvila na drugim osnovama. b) B. je iznio mišljenje da je Danilo grupa, koja predstavlja neolit na Jadranu i koja je nastala na bazi migracionog kretanja sa Istoka, poslije svoje stabilizacije na Jadranu izvršila prodor u srednju Bosnu. Tim putem se formirala ikakanjska grupa. 74 Analiza nalaza u Obrima I dala je sliku, pa i odnosi Kakanj-Danilo imaju karakter. S druge strane, B. je kakanjsku grupu (kao i butmirsku grupu) stavio u zonu kontakta jadranske i kontinentalne oblasti, a lo je višcstruko u samim Obrima.75 c) D. je podržavao stanovište da su i Danilo i Kakanj nastali na jadranskoj neolitskoj bazj76 i da obje grupe vuku svoj korijen iz Egeje, odnosno AnatolijeF d) M. Garašanin je ocijenio da je kakanjska grupa jedan lokalni neulitski tip, sa elementima i Danila. 7B U svojoj osnovi ova k onstatacija podliježe sada izvjesnoj reviziji u pogledu odnosa Kakanj-Danilo. Jadranske elemente kakanjska kultura pretežno iz svoje starije jadran · ske komponente. e) S. iznosi da se u kakanj skoj grupi opaža jaka jadranska komponenta i to dovodi u vezu sa širenjem pojedinih elemenata daniIske grupe u srednju Bosnu u periodu te grupe. 79 Ovdje ima izvjesnog hronolo· škog nesklada. A. B e n a c, 1961, S. 42---44. M. G r b i kao najraniji izraz neolitske ekonomike na Balkanu, Stari nar, N. S. knj. IX-X, Beograd. 1958/ 59, str. 15. 7. B. 1968, str. 137; ist ,j, 1'969, stL 37.; i rad istog au.tora »PO ta nak lipova balkansko podunavs.kog l .?y'·nnar, . S. XIII-IX, Beograd, 1951, str. 10-12, gdje raspravlja o svoJoJ teonJI gradad one migracije. 75 B. 1969,S1.1. 76 D. S r ej o vi Versuch einer historischen Wertung der Arch iugosl. Beograd, 1963. S. 10. . n D. S r e j o v Vers uch einer geschichtlichen Wertung der Butnllr-Gruppe, . Arch. iugosl. V. Beograd, 1904 , S. 5. 7' M. G a r a Š a n i n-J. e s t o r, .Les pC1!ples de a l'epoque preromaine, Actes. du I Congres mternatlOnal des eludes ball'>.amques ct sud-est europeennes, II, Soba, 1970, p. 23. " Š. B a t o v i Problem kulta phallasa II danilskoj kulturi, L e., str. 28. n
73
OBRE I
61
I Definitivno formiranje kakanjske kulture se desilo za vrijeme IV faze u našem naselju. Nestalo je preostalih elemenata kulture, a monohromna keramika se stopila u jedinstven izraz nove kulture. Mislim zbog toga da je sada ova kultura postala samostalna i nezavisna kulturna tvorevina i da se više ne može dovoditi pod kapu ni jedne druge kulturne grupe. Po svemu izgleda da je u ovoj fazi došlo d c kakanjske kulture i do osnivanja novih naselja ove kulturne grupe. Sasvim je sigurno da je u to vrijeme osnovano i naselje u Kaknju, jer su tamo fragmenti barbotinske robe. so Prema tome, da se odvija onaj isti proces o kojem smo raspravljali kod obrade butmirske kulture u Obrima. sl Degenerativni proces je doveo do izumiranja naselja ili do njegova napuštanja. Tek na samom kraju kakanjske kulture ovaj predio biti ponovno naseljen; se naselje Obre II i formiranje tamošnje butmirske kulture. III i IV faza naselja Obre I pripadaju srednjem neolitskom dobu.
10. ODNOSI PREMA DRUGIM NEOLITSKIM GRUPAMA
Naše razmatranje o odnosima Obra I sa drugim naseljima i grupama moramo opet razdvojiti u dva dijela, jer se radi o starijoj i kulturi u naselju, odnosno o starijem i srednjem neolitskom dobu. Zbog toga prvo uzeti u obzir kulturu, a onda protokakanjsku i kakanjsku kulturu.
kultura Vidjeli smo u prethodnoj analizi kakav karakter imaju dvije osnovne komponente ove kulture u Obrima I i zato ovo naše razmatranje razdvojiti na razmatranje: A) odnosa prema i njoj srodnim kulturama i B) odnosa prema impresso kulturi Jadrana i njoj srodnim kulturama na zapadu i jugu . Prije nego sa analizom odnosa prema nalazištima stargrupe, potrebno je nekoliko prethodnih o rasprostranjenos ti, varijantama i podjeli ove kulturne grupe, bez obzira što o toj grupi postoji ogromna literatura. grupa spada u red najvažnijih kompleksa starijeg neolitskog doba na Balkanu i u Evropi.s2 O njenoj rasprostranjenosti je raspravljalo više autora i evo samo dva mišljenja: A -
'0 A. B e n a e, 1956, T . II, U-l12. 81
A. B e n a e, 197'1, Str. 80, l3'8-1411 ,
razLikuje na ovom prostoru grupe: Karanovo u bazenu Morave i Vojvodine - sa varijantom Kaf&; u i u OlLeniji, Trans-ilvaniji i Moldavij'i, dak bi Kremi·kovd ·i Vršnik bile i:ntermedijarne civilizacije (M. G a r a š a n i n-J. N e s t o r, Les peuples de I'Europe du Sud-Est a l'epoque preroma,ine, l. c., p. 21). R. Tringham pruža, ope t, ovakvu ras-podj elu starijeg neolita u EvtI'opi: Kara!Dov.(J I u jlužnoj Bugars.koj, Kremikovci u z3Jpadnoj Bugarskoj i južnoj Makedoniji, u Jugoslavij.i , Karos u II Vojvodini i jugozapadnoj Rumuniji i II ostaloj Rwnuniji (R. T r.i II g h a m, 1971 , p. 78 ; figo 10). 82
IM . G a r a š a n i n
I-II u Trakij i,
5*
68
ALOJZ BENAC
- M. Garašanin: grupa obuhvata sliv Morave, s rpsko Podunavlje i juzne dijelove Panonske nizije, a periferne varijan t s u Koros i Cri;;;83 - S. kultura je rasp rostranjena na uže Srbije, Ko smeta, južnog Banata, južne i cen t r alne Bosne, Dunav-Drava-Sava od Zemuna do Bjelovara ( to je klaove kulture), a izvan Jugoslavije se pojavljuje u zapadn oj Bugarskoj, rumunjskom Banatu, Transilvaniji i južnoj Pošto je S. u neku r u ku specijalis ta za kulturu, možemo njegove podatke uzeti kao najpreciznije_ On je u svo je e kulture i centralnu Bosnu (na osnovu usmeno d obivenih podataka) i to je prvi podatak u literaturi o ovom koj i je vezan za rasprostiranje kulture. Prirodno je da na ovako velik om ne mogu postojal i sasvim jedinstvene kulturne manifestacije u okviru naselja kultur e i da je nužno pomišljati na razne varijante ove kulturne grupe. Zbog toga je B. J oi podijelio grupu na tri glavne oblasti: 1) južnobalkansku oblast (sa regionalnim u Makedoniji, južnom Podunavlju, zapadnoj Bugarskoj i Kosovu), 2) centralnobalkansku oblast ( fl regionalnim u Pomoraviju, sjevernoj Srbiji, jugosla e nskom Podunavlju, Bosni, Srijemu i Slavoniji) i 3) sjeverobalkansku oblast, sa Oltenijom i Transilvanijom.86 Svakoj od ovih oblasti od redio je B_ Jovanoi neke posebne karakteristike,Bl a za Obra I bi bilo korisno da imamo podatke i za pojedina regionalna je da naselje Obre I spada u centralnobalkansku oblast po ovoj podjeli, iako je ono znatno odmaknuto prema sjeverozapadnom Balkanu. - S. je kao regionalne tipove kulture Ka ranovo, Koros i Amz abegovo . Oni zajedno sa Presesklom i Sesklom komplek s b a 1 k a n s k e s l i k a n e k e r a m i k e.88 I pored ovakve geografske i tipološke podjele, do danas još nije pravi broj varijanti kulture koji bi se bazirao na osobenostima i mi uz situacije u Obrima I možemo da govorimo eventualno samo o nekoliko varijanti. 89 Iscrpnu obradu eponimnog naselja izvršila je D_ i ujedno predložila podjelu kulture na faze (I faza bez bojene keramike, Ila faza sa slikanjem bijelom i tamnom bojom, lIb faza sa slikanj e m tamnom bojom i III faza koja je paralelna sa najstari· ., M. G a r a š a n i n, 1968, str. 303 (vidi i I. K II t zi a n, The Korijs cul ture, Budapest, 1944; E. Z a h cl r i a, Considerati on s sur la civilisation de il. la lumie re de LeL Dacia, N. S. Vl, 1962, p. 5. ff). des tl< S . D i m i t r i j e v i 1970, str. 25. o! a jedno.i ka rli koju je izradio H . Quitta centralna Bosna je upra vo ostala na pros toru "cardial-irnpresso« kompleksa i kulture ( H. Q u it t a, Der BJ Lkan als M' ttler zwischen Vor deren Orient und Europa, Evolution und Re\'olution im Al ten Orient und in E uropa, Berlin, 1971). " B. J o van o v i C, 1968, str. 129. 87
Ii:)id.
S. D i m i t r i j e v i 1970, str. 40. "J. smatra da su varijante kulture neuporedivo manje naglašene od kih i da one zapravo raspadanj e prvobitm: zajednice i etnokulturne mase na oformljene cjeline (J. G l i š i Ekonomika i socijalno-ekonomski odnosi u neolitu podllJ1avsko-pomocavskog bazena, Neolit centralnog Balkana, Beograd, 1968, str. 41--42). aa
OBRE I
69
jom Ova pod jela uglavnom korespondira sa ranije podjelom Vl. I-IV), iako je ovaj autor uzeo u obzir i neke posebne kriterije pri stupnjevanju kulture. 91 Ovakvu osnovnu podjelu uglavnom zadrzava i M. Garašanin kod stvaranja svojih kih tabela .n Novi pokušaj u tom pogledu izvršio je S. On je kulturu podijelio na šest stupnjeva: A, B, A, B stupanj . Uz ovo on pr tpostavlja i jedan kasni stupanj kulture koji s m ogao razviti samo u nekim perifernim oblastima, a keramika ove faze bi ostala uglavnom neukrašena. 93 sami nazivi ovih stupnj eva navode na najvažnije karakteristike pojedinih stupnjeva. Moram naglasiti da je ova podjela na bazi jedne detaljne tipološke analize, ali joj nedostaju pravi stratigrafski pokazatelji pa je zasada teško prihvatljiva za šire kulture. Još uvijek mi je prihvatljivija podjela Vl. i D. jer se radi o starijoj, srednjoj i mlafazi (dakle, o podjeli bilo koje neolitske kulture) i o jednom prelaznom periodu ka srednjem neolitu. U analizi se, naime, uvjeriti da se komponenta u Obrima I ne može nikako uklopiti u podjelu S. barem se daleko teže uklapa u tu podjelu. U ovakvom teritorijalnom i relativno hronološkom okviru pokušati rasvijetliti i neke odnose naše kulture prema pojedinim naseljima i pojedinim regionima kulturne grupe. odnosa u ovom pravcu sa naseljem u Gornjoj Tuzli, koje je u ovom momentu najbliže našem naselju. 94 U Gornjoj Tuzli je us tanovljen kontinuitet kulture (kojoj pripadaju straturni Vlb i VIa) i tamošnje varijante kulture pa pokazuje, u izvjesnom smislu, saglasnost sa Obrima I, iako je u Obrima o kakanjskoj kulturi. Nema nikakve sumnje da materijal kulture u ova dva bosanska naselja izražava saglasnost, ali ne smijemo ni neke osjetne razlik . VI stratumu Gornje Tuzle, a u VIb stratumu, kod U grube keramike izrazito dominira barbotinska roba i to njena varijanta sa kaneliranim barbotinom.9s Isto tako, u VI stratumu Gornje Tuzle su ornamenti bojene keramike izvedeni tamnom bojom, bez sjaja, koja je dobro vezana za površinu stijenke. Ornamentaini motivi na bojenoj keramici su gotovo pravolinijski (izuzetak jedan manji fragmenat sa dijelom nekog spiraloidnog ukrasa).96 Pri tome su okomite trake, šire okomite trake, debelim linijama i ispunjene okomitim tankim linijama ili nešto mrežasti motivi_97 '" D. 1954, (za podjelu na faze vidi str. 136) . •, V L M i loj i Reinecke-Festschrift, Mainz, 1950, S. 109-11l. 92 M. G a r a š a n i n, 1971, p. 79-81. ., S. D i m i t r i j e v i 1970, str. 29-39; i s t i, kul tura II slavonsko-srijemskom prostoru i problem pr,i jelaza u srednj,i neolit u srpskom i hrvatskom Podunavlju, Simpozij "Neolit i enealit u Slavoniji«, Vuku var, 1969, str. 32--40, 63. •• B. ovi 1960/61, str. 79-139; (vidi i rad istog autora, Tragovi preistoBosni, i za kulturnu istonju ris.kih migracija u Bosne, III, Tuzla, 1959, !'Itr. 5-14) . •s Ibid., str. 81-85, T. II . •• Ibid., T. V, 3. • 7 Ibid., str. 83-86, T. IV, 1, 3, 7, 12, 13 T. V, 1.
70
ALOJZ BENAC
Ne
u pojedinosti, navedene analogije su dovoljne za da dva naselja nema razlike u osnovnim keramografskim elementima, što se moglo i zbog njihovog geografskog položaja. Nije , bez interesa napomenuti da ova dva naselja postoje i neke važne razlike. Uz manje izuzetke, sva keramika u Gornjoj Tuzli (pa i monohromna i bojena) je miješanjem gline sa pljevom,OB što sasvim odudara od situacije u Obrima L Monohromna keramika u VI stratumu Gornje Tuzle se približava onoj u dok ona u Obrima I - kako smo vidjeli svoje porijeklo sa Jadrana. Geografski položaj Obra uslovio je ovdje odnos prema monohromnoj keramici. U V stratumu Gornje Tuzle barbotinska roba gotovo sasvim izlazi iz upotrebe, dok je bojena keramika potpuno Pošto B . smatra da i stratum VIa izlazi iz okvira sedimenata onda to pogotovo vrijedi za tamošnji V stratum. kultura se postepeno pre tvorila u kulturu . Ako bismo sada željeli usporediti faze razvoja u Gornjoj Tuzli i u Obrima I, došli bismo obrnutim redom - do rezultata: - stratum V Gornje Tuzle bi odgovarao IV stratumu Obra I, jer su u oba nestali elementi kulture, - stratum VIa Gornje Tuzle bi se morao usporediti sa III fazom Obra I (odnosno sa protokakanjskom kulturom) ,101 jer se i u jednom i u drugom održala barbotinska roba, dok slikana keramika nestaje (to bi možda odgovaralo fazi III po hronologiji D. Garašanin), - analogno tome Vlb faza Gornje Tuzle se mora paralelizirati sa II fazom Obra I, što bi odgovaralo fazi I1b po hronologiji D. Garašanin. Teško je da Ii I faza Obra I izlazi iz okvira ovakve kom pa racije ili se i ona može vezati za Vlb fazu u Gornjoj Tuzli. Masovna upotreba pljeve kod izrade barbotinske robe bi možda govorila za ovu drugu solucij u. Na odumiranje slikane keramike u VIa fazi Gornje Tuzle ukazao je i S. pa je ovu fazu Gornje Tuzle uvrstio u svoj stupanj, koji neku retardaciju na periferiji grupe.102 što se Vlb stratuma Gornje Tuzle, isti autor je taj stratum smjestio u horizont Vinkovci-Zelenikovo-Let-Gornja Tuzla, koji bi trebalo da predstavlja posljednju kariku u razvoju kulture. ,03 Sve bi se to sasvim dobro uklapalo u odnose koje smo naprijed proponirali . Dužni smo napomenuti da su ovi odnosi ocijenjeni na osnovu sondažnih iSkopavanja u Gornjoj Tuzli i da je zbog toga nužna rezerva . Moje da bi se na površini dobila i nešto slika, no, neke vjerovatne korekcije ostavljamo koji bude vršio sistematska iskopavanja u Gornjoj Tuzli .104 Tada se vidjeti da li ovakvi odnosi vrijede i za tavu teritoriju Bosne . .. Ibid., str. Bi1-S8. ,., Ibid. str. 84 i 108. 100 Ibid., str. 109. 10 1 B. s-matra da naselja u Kaknju odgovaraju VIa stra1umu u Gornjoj Tuzli (Ibid., str. 112), a to isto misli i B. Brukner (B. B r u k n e r, 1%8, str . 58) . Iskopavanja u Obrima su pružila za nešto preciznije determinacije ovih odnosa. 102 S. D i m i t r i j e v 1970, SIt.r. 39. 101 S. Dim it r ij evi Arheološka is,k opavanja na muzeja, 1957-1965, Vinkovci, 11)66, str. 1(). 104 Samo usput pomenuti da je B. na osnovu mehanizma gradacione migracije, kulturu u ovom smjeru na sjeveroBosnu; dotle je, naime, doprla i kultura (B. J o van o v i 1%9, str. 3-5). Nalazište Obre r neš to mijenja s.Ji'ku na ovom Tu je autohtona komponenla ,8. na njoj se nije razvila kultu ra.
OBRE I
71
U geografskom redoslij edu dolazi sada Slavonije i Srijema i tamošnja naselja kulture. To se prostire u neposrednom susjedstvu Gornje Tuzle, a samim tim je interesantno i za naše naselje tl Obrima. niz godina S. vrši istraživanja neolitskih lokaliteta u Slavoniji i Srijemu i o rezultatima tih ispitivanja napisao je broj monografskih i sintetskih radova.lOs Svoja saznanja o kulturi na ovom prostoru crpio je S. pretežno iz rezultata istraživanja na nekoliko lokaliteta u Vinkovcima, premda nigdje nisu izvršena velika siste· matska iskopavanja. Na osnovu rezultata ispitivanja u Vinkovcima (Tržnica, Ervenica, Pjeskana i dr.), izlazi da bi komponenta u Obrima I bila savremena stupnju, jer je u tom stupnju zastupljen kanelirani barbotine, a slikanje motiva na bojenoj keramici se izvodi pretežno tamnom bojom. 106 To bi odgovaralo i navedenom kulturnom horizontu Vinkovci-Gornja Tuzla, u koju bi se trebala uklopiti i l/II faza Obra l. komponente u Obrima l i kulture u Slavoniji i Srijemu zapažaju se, i veoma ozbiljne razlike. Prije svega, u slavonsko-srijemskom prostoru su kod bojene keramike dobro zastupljeni spiraloidni motivi (posebno u spiraloid B stupnju) 107 i to je jedna od bitnih razlika Obra I i naselja u Vinkovcima. S. je nalaze kulture iz svrstao u svoj B stupanj (I-a faza) i naveo da je tamo zastupljeno samo tamno pravolinijsko slikanje. los Ovakvo slikanje bi upravo odgovaralo izrazu u Obrima I, ali njegovo svrstavanje u linear B stupanj potpuno neki sinhronizam kulture u i Obrima l. Iza B stupnja bi dolazila još stupnja, odnosno najvažnija razdoblja kulture u Slavoniji i Srijemu, a u Obrima I je to sam kraj kulture. U B stupanj stavio je, dalje, S. i crusted-bojenje, pa i u tom pogledu nema nikakve saglasnosti sa Obrima l. Fizionomija kulture u Slavoniji i Srijemu još jednom potvrda se za grupu ne može još praviti jedinstvena hronološka i tipološka podjela. Postoje glavne odrednice te kulturne grupe, no veliki broj njenih varijanti vjerovatno zahtijevati preciznija lokalna stupnjevanja. mi se da kultura u Slavoniji i Srijemu predstavlja jednu njenu varijantu i da bi precizno stupnjevanje ogranicena samo na taj prostor, dalo sigurnije rezultate. U svakom kultura u I i II fazi Obra I biti savremena slojevima kulture u Tržnici B stupanj). To samo u generalnoj liniji. U mnogim pojedinostima ova dva prostora su regionalne razlike, koje nam ne dopuštaju da ih stavimo u istu varijantu kulture. Vojvodine je udaljeno od Obra, tamo vladaju drugageografsko-klimatski uslovi, ali smo zbog nekih konkordansi obavezni da i ovim odnosima posvetimo nekoliko 105 S. Dim it r ij ev 1970, str. 23 ff. (u ovom radu se može i literatura koja se odnosi na kulturu). 106 Ibid., str. 38-39; S. D i m i t r i j e v i Arheološka iskopavanja na podmuzeja, 1. c., str. 13-16, T. 3 (2-6,9), T. 2 (1,5) , T. 4 (1,4,7),
T.6 (5,6,8,10,1.1) , 107 Ibid.. str. 39. 100
Ibid., str. 34.
72
ALOJZ BENAC
pregled kulture u Vojvodin i prezentirao je B. Brukner i njegovo djelo bi se u tom pogledu moglo smatrati najsvježijim.lo? Nema potrebe ovdje ulaziti u detalje; za nas su od interesa neke konstatacije ovog autora: a) formiranje grupe u Vojvodini je p ovezano sa upotrebom barbotinske keramike,'1O b) kulture u Vojvodini nije dovoljno ispitan, dok se širenje te kulture u Banatu i Srijemu desilo u fazi IIb, lI l c) II (Ila - IIb) predstavlja period ove grupe u Vojvodini,112 d) u Vojvodini sa fazom IIb,113 e) odvajanje tamnog od bijelog slikanja se može izvršiti samo kod razlikulturnih i vremenskih centara,'14 f) kasna II faza, tj. IIb faza, nestajanje bijelog slikanja i profilacijelIS (ovoj fazi onda pripadati i naselja u Obrežu i neke izrazito na keramiku iz Obra 1116 ). Prema svemu ovome izgleda da dobar dio Vojvodine naseljava neolitsko stanovništvo u fazi IIb, tj. u vrijeme kada su formirana na· selja - u Gornjoj Tuzli i u Obrima. U tom smislu pružaju podršku i neki elementi u plastici. Ako u Vojvodini bijelo slikanje nestaje II kasnoj II fazi , onda nam je razumljivo zašto u Obrima I nema bij elog slikanja. Naravno, velika je razlika u ukrasnim motivima bojene keramike , .ier spiraloidni motivi u naseljima kulture Vojvodine d olaze veoma U Vojvodini , isto tako, crvena monohromna keramika ulazi II osnovnu keramografiju kulture (što je i potpuno normalno), pa nikakve komparacije sa Obrima I u tom pogledu ne dolaze u obzir. Bilo bi suvišno na ovom mjestu govoriti o odnosima i Karas grupe u Vojvodini.l18 Pa ipak, na ovom prostoru nas interesuje jedan lokalitet za koji njegov kaže da ima veze sa Karas grupom. To je Donja Branjevina kod Deronja. '19 S. Karmanski je kulturne slojeve u Donjoj Branjevini podijelio na dva osnovna perioda, odnosno na dvije kulture: Donja Branjevina (stratum III B. Brukner, 1968. Ibid.. str. 42. III Ibid., str. 44 i 51. 112 Ibid., str. 44. 113 Ibid.. str. 47. 114 Ibid., str. 49. 115 Ibid., str. SL 116 Ibi.d., T. II, 1, 6 i dr.; vidi i: B. B r u k n e r, Praistorijs.ko naselje na pomuzeJ'a 11 Novi Sad 1962 str. 90 tesu »Beletmci« kod Obreža, Rad J dalje. ' " 117 Ibid., T. I. 118 Vjerovatnu granicu i Karas grupe stavio je S. Dimitri(S. D i m i t r i j e vi 197() , str. 25). jevIc na liniJu Odžaci-Zrenjanin-Jaša O odnosima vidi i: J. M a k k a y, Die wich tigsten Fragen der Periode, Acta Ant. et Arch. VIII, Szeged, 1965, S. 3-18; VL Die wichtigsten Fragen der Periode, Heidelberg. 1%7; M i loj i J: .M a k a y, . Zur Geschichte der Erforschung der Kultur und emlger Ihrer wIchtIgsten Probleme, Acta Arch. XXI, 1-2, BUdapest. 1965, S. 13 ff. 119 S. K a r m a n s k i, Slikana keramika sa lokaliteta Donja Branjevina kod Deronja, Odžaci, 1968. 109 110
OBRE l
73
i II ) i Karos (stratum III', U ', 1'b i I 'a) .120 Prva od ove dvije k ulture je nešto poseb n o u okviru kompleksa i ona nema ništa sa komponentom u Obrima 1. S druge strane strat urni l'b i 1'a pružaju neke kon kor danse sa komponentom u našem naselj u. Stratum I'b Donje B ranj evine j e okarakterisa n barbotinskom i slikanom ke ramikom, sa pravolinij skim ornamentima (nema spirala!), izvedenim tamnom i crnom bojom na cr v c10j osnovi. 12I Neki komadi tamošnje slikane keramike se uklapaju u repertoar slikane keramike iz Ob ra I i predstavlj aj u prave analogije za na.5u keramiku. m U ovom pogledu je nužno spomenuti i žrtvenike tipa iz stratuma 1'a, sa zoomorfnim nogama i kvadratnim platformama . Ti žrtvenici su ukrašeni tehnikom urezivanja i duboreza, pa se i u tom pogledu jako približavaju tipovima žrtvenika iz Obra 1.123 - S obzirom na ovakve elemente, mi se da straturni Donje Branjevine pripadati kasnoj kulturi, kao što je sa Obrežom, Gornjom Tuzlom i Obrima I. Svakako da straturni u Donjoj Branjevini daleko više odgovaraju komponenti u Obrima I nego lokali tetima grupe Slavonije i Srijema. Ne može se, naravno, pomišljati na neke direktne uticaj e; prije bismo morali misliti na paralelne m a nifesta· cije u peri fe rnim kulture u njenoj kasnoj fazi. Poš to se u I 'a fazi Donje Branjevine barbotinska keramika javlja upravo masovno, a kod slikane keramike crni ornamenti - pored crvene osnove dolaze i na osnovi (kao i u II stratumu Obra I), postavio bih sljeodnos: Donja Branjevina l'b - Obre I / stratum I, Donja Branjevina I'a - Obre I / stratum II, Zbog ovakve situacij e teško bi bilo stratum 1'a Don je Branjevine uvrstiti u - linear B stupanj, kako to S. (iako je to logi no prema tipologiji koju j e on Ovo tim više što je na nekim predmetima ove faze iz Donj e Branjevine i crveno crusted slikanje, koje je u Obrima l zastupljeno samo u I fazi, a to je znatno kasnije od linear B stupnja. Tako bar izgleda iz ugla našeg posmatranja. Kada je o samom eponimnom naselju kulture, onda nam radovi D. i Vl. solidnu usporedbu sa našim naseljem. 125 D_ je došla do rezultata da je barbo tinska keramika elemenat kulture i da se javlja u svim njenim fazama. m U su pomiješane sve glavne vrste barbo tinske keramike - naljepljivanje i (kanelirani barbotine) u prvom redu. m U tom pogledu nema neke osjetne razlike prema '3) Ibid., str. 4-17.
Ibid., str. 7-8. Ibid., Sl. 17-21 (posebno Sl. 18'-20). 1>3 S. K a r m a n s k i, Žrtvenici, s tatuete i am-uleti sa lO\kaliteta Donja Branj evina kod Deronja, Odžaci, 1968, str. 3,21-23, Sl. 6 i 7 (vidi ,i žrtvekoje nike iz nalazišta Koros kulture Marosele-Pana, u je R. Tringham nazvala lampama - R. T r i n g h a m, 1971, Fig. 111, n; p. 76). ,2-4 S. D,j f i i t r i j e v i 1970, $Itr. 34, '25 D. A r a n e lov i - G a r a š a n i n, 1<954; V l. M i lOJ Ch.ronologie der jiingeren Steinzeit Mittel- und Siidosteuropas, Berlin, 1949; l s ti, KoroSrStarl. c. "6 D. 19S4,str.63. '27 Ibid., T. V, 13-15 (vidi i V 1. hl i loj Chronologie, Bell. 1,2, Ta.f 29 ) Ul
' 22
74
ALOJZ BENAC
barbotinskoj robi u Obrima I, ali to nema ni hronološke vrijednosti. je situacija i sa urezanim ornamentima na gruboj keramici. 128 je ovdje bojena keramika, koja je i u služila za stupnjevanje, pa makar to bilo i tipološkim putem. Poznato je da se tamno slikani ornamenti u Starredovno vežu za III fazu razvoja (faza Ub po D. a to je upravo elemenat važan za Obre I. Na svjetlijoj oranž i ugasito crvenoj podlozi izvode se u veoma okomite trake debelim linijama i ispunj ene mrežastim prepletom,129 odnosno okomitim tankim linipovršina posude ukrašena samo okomitim debljim linijama,130 ili je jama. 131 Sve su to ornamentaIni motivi koji su osobito u Obri. ma I/stratum I i II. Pošto faza Ub u neposredno prethodi skoj kulturi, ne neki oblici kod fine i sjajno keramike koji se približavaju kakanjskim tipovima iz II stratuma Obra 1. 132 SI! radi o jednoj hronološkoj saglasnosti. Iako u Obrima I nema krivolinejnih bojenih ornamenata, a oni su jako prisutni II IIb fazi ipak nam se da je neosporna paralela: IIb - Obre I/stratum I i II. U zatvaranju kruga oko komponente u Obrima JOS neke analogne pojave iz Pomoravlja i sa Kosova. Pri tome mislimo na nalaze u Velikoj Gumništu, Zitkovcu i Gladnicama. Na lokalitetu Velika u Vrtištu, M. Garašanin, na osnovu stratigrafskih posmatranja, izdvaja jedan sloj sa bijelim slikanim ornamentima i drugi sloj sa tamnim ornamentima. 133 Posebno su bliski našoj slikanoj kera· mici oni primjerci iz Velike kod kojih su okomite trake debelim linijama, a rubovi vaza ukrašeni ukrštenim linijama. 134 Ovi motivi su izvedeni tamnim bojama i zato sloj Velike ulazi sa Obrima I/stratum I i II u isti hronološki i kulturni horizont. i Gumnište se nalaze u Pavlovcu kod Vranja. M. Garašanin navodi da se bojena keramika u odlikuje tamnim i uglavnom p r avolinejnim ornamentima,135 pa bi ulazila u horizont sa pomenutim slojem u Velikoj S druge strane, spiralni motivi na bojenoj keramici Gumništa osnovu slikane ornamentike na ovom lokalitetu. 136 Zbog toga, kao i na osnovu nekih drugih zapažanja, M. Garašanin izražava uvjerenje da spiralno slikanje postaje tek u kasnoj etapi kulture, u fazi StarII I 137 l U taj horizont stavlja i naselj e u Gumništu. je da se ova konstatacija može primijeniti na varij antu kulture oko Vranja, ali se ne da nikako primijeniti na komponentu u Obrima I. U našem komparativnom poseban interes izaziva naselje kulture u kod Kragujevca. 138 U tamošnjem sloju, debljine
Ibid., T. VI, 19,21-23, T. VIII, 20. ,,, Ibid., T. XVI, 1-2 (vidi i V 1. M i loj Chronologie, Taf. 29-5 i 8). ,:;o V 1. M i loj i Chronologie, Taf. 29-10. 131 D. 1954,T.XII ln Ibid ., Sl. 5, b, C. '33 Praistorijske kulture Pomoravlja i Srbije, Katalog, Narodni muzej, Niš, 1971, str. 12. "" Lbid., Sl. 40, 41, 44, 45-54. '''M. Garašanin, 1968,str.304. 1'0 Ibid. 137 Ibid. 'JO R. G a lov i eue Funde der in Miltelserbien und Ma· kedonien, 1. c. '26
OBRE I
75
oko 60 cm, najbrojnija je kanelirana barbotinska keramika,l39 a vrlo je gruba roba sa urezanim ornamentima. 140 Fina monohromna roba je, naprotiv, rijetka. Slikana keramika se pojavljuje samo u jamama: uglavnom crno slikanje na crvenoj podlozi i pravolinejni motivi (bijelo slikanje i spiraloidni motivi su rijetki). Vrlo su omiljeli okomiti trakasti motivi, oividebelim linijama i ispunjeni mrežastim prepletom. 141 ovo je dovoljno za hronološku i kulturnu paralelu sa našim naseljem. Ali ne samo to: - u je ukras »ružice« na gruboj keramici došao do punog izražaja,142 okrugla na gruboj keramici iz najbolje odgovaraju ukrasima u Obrima 1,143 - jedna niska noga je ukrašena punim okomitim trakama (izvedenim, doduše, tamnom bojom), koje nas izvanredno na naš primjerak noge iz I faze (T. XVI, 2),1 44 oblici nekih žrtvenika i ukrasi na stranama taste platforme takvih žrtvenika 145 se slažu sa našim žrtvenicima na T. XXI, 1-2. Kada sve ovo uzmemo u obzir, izgleda da naselje u posjeduje najviše elemenata za neposrednu komparaciju sa keramikolll tipa u Obrima I. Kako se u i poneki spiralni ukras, a noga sa punim okomitim trakama odgovara primjerku iz I faze našeg naselja, možda bi se mogla izvesti ovakva paralela: - Obre I/stratum l / II. Naselja u Gladnicama kod i žitkovcu sa svojom keramikom tipa pripadaju sasvim kasnoj fazi iako su to zasada najstarija neolitska naselja na Kosovu. U Gladnicama su izdvojene dvije faze - la, koja uz tamno ima i bijelo bojenje i lb, u kojoj se samo tamno slikanje. l46 Slikani ornamenti u Žitkovcu izvedeni su uvijek tamnom bojom na crvenoj podlozi, a ova keramika se u tom naselju miješa sa keramikom tipa. 147 Prema tome, u žitkovcu se zaista radi o posljednjim izdancima kulture. I tako dobivamo odnos: Gladnice la - Obre I / stratum I(?), Gladnice lb - Obre I/stratum II, Žitkovac - Obre J /stratum II / III. Pošto se komponenta u Obrima I, svojim izrai žrtvenike i plastiku), potpuno uklapa u okvir starkulture, nema nikakve potrebe da ulazimo u neposredne sa drugim kulturnim kompleksima, sa kojima je grupa živjela u susjedskim odnosima. Bila bi to opet jedna analiza o odnosima Ibid., Taf 6 (1'-4). "" Ibid., Taf. 7 (1-5). '" Ibid., S. 3, Taf. 1 (2'---4), Taf. 10 (2-4); Abb. l. '" Ibid., Taf. 4 (1,6). 'AJ Ibid., Taf. 3 (4). '44 Ibid., Taf. 5 (5) . 145 Ibid., Taf. S (608). ,<6 B. J o van o v i - J. G I iš i Praistorisko naselje na Gladnjcama kod Gla.snik muzeja Kosova i Metohije II, Priština, 1957, str. 223 ff; J. G I iš·i Isko.pavanje na lokalitetu "Gladnice« kod Arheoloi',ki pregled 1. Beograd, 1959, stu. M. G a r a š a n i n, 19&8, str. 304. '" N. T a s i i neki problemi relativnog hronološkog odnosa neo],itskih i Emeolitskih naselja na Kosovu i u dolini Ibra. Glasn.i·k muzeja Kosova i Metohije III, Priština, str. 1'3. ' 3'/
76
ALOJZ BENAC
kulture u cjelini sa drugim kulturnim grupama, pa se za dovolji ti da o tome nešto kažemo II poglavlju o hronologiji naselja. Na ovom m jes tu samo neke koje se o dn ose na mjesto nasel ja Obre I u okviru kulture. To su: a) komponen ta u Obrima I posjeduje sve osnovne elemente izvorne kulture i o njenoj pripadnosti nema nikakve dileme. b ) Obre I se nalaze na krajnjoj periferiji gmpe u sjeverozapadnom Balkanu i to je uslovilo poseban dodir sa Jadran skom c) komponenta u našem naselju je doživjela is tu ili transformaciju kao i mnoga druga naselj a na periferiji kulture. Tako je tamno slikanje ornamenata zapaženo u Gornjoj Tuzli, Donjoj Branjevini, Cukaru , Gladnicama i Žitkovcu . Dalja istraživanja pokazati da li je ovo uslovljeno samo hronološkim položajem ili su rubne oblasti grupe izgubil e neke dekorativne elemente na bojenoj keram ici. Vjerovatno je da su periferne oblasti naseljene u kasnijoj fazi kulture i da je to glavni uzrok izvjesne d) komponenta u Obrima I je prema osobinama najbliža kulturi u Gornjoj Tuzli, Donj oj B r an jevini i -posebno - u Da li to da su ove stanice naseljene od stanovništva koje je pošlo iz bliskih naselja u centralnom dijelu grupe ? Za sada je na ovo pitanje odgovoriti. e) Stratum II u Obrima I je sva kako finalna faza u razvoju kulture, jer iza nje se kontinuirano razvija protokakanjska kul tu r a . Bez daljih ispitivanj a u centralnom prostor u grupe i novih nismo u stanju da li ovaj stratum Obra I i pretpostavljenu III (po D. Gar ašaninovoj) , odnosno IV (po Vl. ili S tar- final (po S. fazu . Za sada je sigu rno da m nogi elementi ukazuju na fazu Ilb. To talni nedostatak spirainih m otiva bi možda ukazivao na neku finainu fazu, ali se u njoj još uvij k njeguj e bojena keramika. f) U Gornjoj Tuzli nisu zapaženi neki elementi I faze u Obrima r. S druge strane, upotreba p lj eve u ovom stratumu Obra I bi govorila za istovremenost sa Vlb stratumom Gornje Tuzle, pa zato ne bismo mogli tvrditi da je naselje Obre I starije za jednu fazu. Ku lturne odnose sa Donjom Br anjevinom i Gladnicama smo izveli na osnovu stratigra fske analogije i zato n e možemo do kraja insistirati na p a raleli koja se bazira na dva istovetna stratuma u sva tri naselja. J er, podjela kulture u Obrima I na dva stra· tuma je u ovom momentu jedna lokalna podjela. Da li ona im a i neko šire istraživanja i studije. g) Naprijed izve dena analiza bi najvjerovatnije ukazi\'ala na jedan ova· kav kulturni i hronološki horizont kulture: Obre I ( I - II stratum) - Gornja Tuzla Vlb - Vinkovci (Tržnica) - Donja Branjevin a l' IIb - Gladnice la-lb III . Izvan ovog hor.i.zonta ostala bi faza VIa iz Gornje Tuzle i ži tkovac. N j ima bi sasvim vj erovatno odgovarala III faza u Obrima 1, odnosno protokakanj· ska kultura. h) I naj za d, nešto o varijantama. - Totalnim odsustvom spiraloidne ornamentike i prisustvom jadranskih tipova monohromne keramike (a da i ne govorimo o miješanju sa elementima impresso kulture), komponenta u Obrima I predstavlja sigurno posebnu vari jantu kulture. Na osnovu pregleda materijala, imam utisak da se na Slavonije i Srijema razvijala jedna varijanta, iz koje je onda na· stala sopotsko-lengyelska kultura. Isto tako mi se da slo-
OBRE I
77
Jevi u Donjoj Branjevini predstavljati jezgro varijante ove kulture, jer t amo zaista ori ginalne elemente . Nemam nam jeru da se zadržavam na centralnom, južnom i kulture, jer izdvajanje nekih varijan ti na ovim izvršiti struc;njaci koji se bave neposrednim terenskim is tra živanjima u tim oblastima. U svakom i ova situacija u Obrima I je potvrdila da se veliki kulturni kompleksi iz neolitskog doba, silom gen e tsk ih i društveno-ekonomkih kre tanja - dijele na manji ili broj varijanti, uz zadržavanje osnovnih elemenata kulture. U ovom pravcu se dobrim dijelom i kretati dalj a js traživanja n eolit skog svijeta na Balkanu. B - Porijeklo druge komponente kulture u Obrima I treba neosporno t r a ži ti na j u gozapadnom i zapadnom prostoru od našeg naselja, odnosno na Jadranskog bazena. Samim tim ulazimo u veliki cirkummediteranski kompleks starijeg neolita. L. Bernabo Brea smatra da je impresso keramika kulturni fenomen sa prostornom i vremenskom što ga je primitivno poznavalo. 148 Granice ove robe su gotovo neuhvatljive i veoma· je sretna okolnost što je u Obrima I fiksirana jedna njena granica, a jedan njen tip i hronološki Impresso-cardium keramika zahvata cijeli Jadranski bazeniso i naše po· jave u Obrima I moramo svakako posmatrati u sklopu jednog šireg dalmatinsko-apeninskog prostora. Prema mišljenju W. Bray-a, impresso keramika je najstarija roba na Jadranu od Apulije do pokrajine Abruzzo i na taj susjedstvo sa pojavama u Dalmaciji.lsl Za nas je od interesa i konstatacija da je najstarija impresso r oba Ll južnoj Italiji pomonohronmom keramikom,152 jer tako možemo utvrditi da je monohromna keramika I i II stratuma u naselju Obre I imala na Jadranu jednu dužu tradiciju. š. koji se posebno bavio starijim neolitom u Dalmaciji i tamošnjom impresso-cardium keramikom,I s3 došao je do da u pogledu ove vrste Dalmacija sa Apulijom krug i da se ove oblasti ne mogu odvajati. lso sa naše polazne ovo je sa svim i umnogome olakša,-a razmatranja o najstarijim fazama u Obrima l. Prema istom autoru, impresso-cardium keramika se u (danas nalazištu ove robe u Dalmaciji) izražava u svega dva osnovna oblika: ovalnoj i posudi sa ravnim dnomiSS (prva forma 1'" L. B e r n a b o B r e a, Arene Candide I, 19.xi, p. 198; i s t i, Il neolitico aceramica impressa e la s!Ua diffLlsione nel Mediterraneo, Rivista di studi I1guri XVI, 1950. 149 je J. Korošec pretpostavljao da bi moglo do susreta impresso i ,kulture u centraLnoj Bosni i da bi taj susret predstavljao interesantan kulturni problem (J. K o r o š e e, 1960/6I,str. 1·5; i s t i, Alcuni problemi del Neolitico Balcano-Danubiano, Atti del VI Congres>so UISPP, I, Relazioni generaLi, Firenze, 1962, p. 149). 150 J. K o r o š e c, 1960/ &1, siT. 15. 151 W. B ray, Neolithic Painted Ware in the Adriatic, Anviquity XL, NQ 158, 1966, p. 100. 152 Ruth W h i t e h o u s e, The Early Neolithic of Southern Italy, AntiqLlity XLII, 1967-1%8, p. 188. 153 š. B a t o v 1966. ls.: š. B a t o v ic, Neolits,ko naselje u Diadora, sv. 2, Zadar. 19601961, str. 93. 155 Ibid., str. 60 j 101.
78
ALOJZ BENAC
može na kuglasto-ovalne i polukuglaste posude )_156 U tom pogledu Ilmpresso keramika u Obrima I slijedi prednje formalne okvire, što da su pomenuti oblici bili konstantni, i daleko rasprostranjeni. Sto se ornamentaln og sistema, u Dalmaciji motivi izvedeni rubom školjke cardium, ali se pri motiva upotrebljavaju i neka kamena i koštana Nema gotovo nikakve sumnje da su tremolo motivi u Obrima l nastali na bazi uproštavanja i raznih modifikacija cik-cak motiva jadranske keramike. A cik-cak moti"i su ne samo u Dalmaciji l58 nego i u južnoj Italiji 1J9 veoma ukrasni motivi, tako da oni jednu od osnova ornamentalnog sis tema impresso-cardium keramike. Odatle, dakle, vuku porijeklo i naši tremolo ukrasi . Vidje li mo da su tremolo ukrasi u II fazi na šeg naselja izvedeni na više - dodu e veoma bliskih što i neki krajnji domet u ovakvom ukrašavanja. Pa ipak, gotovo sve varijante ovih tremolo motiva s u poznate i u slojevima starijeg neolita u kod Zadra. loO Tamo su, istina, tremolo motivi zastuplj eni u relativno mal om broju, no važno je da su oni i u ovom naselju raznovrsni i da se javljaju u is tim varijantama kao i u Obrima 1. Š. smatra da se u starijem neolitu Dalmacije mogu naslutiti tri faze l61 i da impresso-cardium kultura p r ipada drugoj fazi ovog neolitskog doba u Dalmaciji. 162 Na osnovu usporedbe sa tremolo keramikom u Obrima I , bilo bi da se stariji slojevi u mogu - bar - uvrstiti u fazu starijeg neolita u Dalmaciji, odnosno u sam kraj tog neolitskog perioda. Zbog toga bi paralela sa Dalmacijom izgledala za sada ovako: Obre I /s tratum I-II - stariji neolit Dalmaci je II / III Dalja istraživanja u Dalmaciji pokazati da li na ovom zaista egzistira faza starijeg neolita i da li ona ima ornamentalne elemente kao š to j e u Obrima 1. Iako su Dalmacija i južna Italija, zaista, usko povezane u starijem neolitu, ukrasi tremolo tipa su u tzv. apulo-materanskoj oblasti - kao i u ostalim krajevima Italije - slabije zastupljeni i u pogledu unificirani. Ti ukrasi ne za sada u Italiji ni hronološki horizont. ornamentima ovog tipa su zastupljeni sitniji ili sasvim sitni cik-cak mo tivi. Oni sitniji su nam poznati iz nalazišta Tirlecchia,163 S. Angelo,IM Altamura,16S Mass. »La Quercia«, 166 Mass. »Villana«'67 i dr., a sasvim sitni, pravi š. B a t o v i 1964/65, str. 7. I,bid., s tr. 7. 158 š. B a t ovi 1%6, T. LlI, LIV-LVII. lS9 Na pr.: M. M ay e r, Molfetta und Matera, Leipzig, 1924, T. V-VII, XI; A. M o s s 0, Stazlone prei&tocrica di Coppa Ne\'igata presso M anfredoni·a, Mon. ant. XX, 190&, T. IX i dr. 160 š. Batovi 1966, T. XLV, 3; XLVI, l , XLIX, l ; LVI, 3, LIX, 1-6, LX. 1,2,4-6, LXVII, 6, LXVIII, l, LXXX, 7. ,., Ibid ., str. 103. '.2 Ibid., str. 100. 163 R. S t e ven s o n, The Neolithic Cultu-res of South-East Italy, Proceeding of the Preh. Soc., N. S . XIII, Cambridge, 1947, Pl. II / 3. 16< F. B i a n c o t i o r e, La ceramica della Puglia protostorka, Rend . dell' Accad. di ArcheoI., Lett. e Belle Arti XXXI, Napoli, 1·957, Tav. I, h . ,., U. R e II i II i, La piu antica ceramica dipin.ta ,i n Italia, Roma, 1934. Fig. 34. 166 Na osnovu uvida u arheološki ma'terijal muzeja u Foggia...i. '., D. T ru ill p, Central and southern Italy ,b efore Rome, Landau, 1966 (ancien t Peoples and Places), Fig . 10. 1S6
157
OBRE I
79
tremolo motIvI IZ Francavilla Fontana,168 Capanna Longo (Leporano),169, Ariano Irpino od Benventa) 170 i dr. Sasvim izuzetno se javljaju i primjerci sa nekim tremolo ornamentom u vidu sitne jelove grane (Grotta Pipistrelli, Tirlecchia) .171 Po svemu izgleda da je impresso keramika sa tremolo motivima u Obrima I u i formalnom pogledu daleko bliža robi u Dalmaciji, specijalno u nego onoj u južnoj i srednjoj Italiji. To bi bilo i prirodno zbog geografskih uslova, pa porijeklo impresso keramike II Obrima I ne treba ni tražiti dalje od Dalmacij e. Neosporno je isto tako da monohromna keramika I i II stratuma u Obrima I svoje porijeklo iz istog pravca. Dovoljno je samo pogledati nekoliko primjeraka monohromne keramike iz slojeva starijeg neolita u Smilda bi se došlo do punog uvjerenja o srodnosti Obre I u pogledu monohromne keramike.l72 Ta vrsta se dalje razvijala u daniIskoj i kakanjskoj kulturi, pa je sigurno da u tom smislu postoji puni kontinuitet starijeg i srednjeg neolita. Naravno , u danilskoj i kakanj skoj kulturi je došlo do individualiziranja ove robe . Na osnovu ovoga što je mogle bi se istaknuti one koje zaslužuju posebnu pažnju i u odnosu na naše naselje imaju primaran a) Iako su se tremolo motivi na keramici Obra I razvili iz cik-cak motiva, a ovi su bliski cardium ukrasima, ipak smo drugu kulturnu komponentu I i II stratuma u našem naselju terminom »impresso«. Ovo nije samo zbog toga da se Obre I u jednu ja dransku kulturu koja se naziva samo »impresso kultura«, nego i zbog toga što ovi motivi u našem naselju nisu rubom cardium školjke. Iz tog razloga ne bi pristajao ni naziv »impresso-cardium« komponenta. b) Repertoar ornamentainih motiva na impresso keramici Obra I je sveden na tremolo ukrase (neki izuzeci, kao što su širi cik-cak urezi, ne mijenjaju mnogo na stvari), šta je uzrok ovako jednostranom korištenju motiva iz bogatog repertoara impresso-cardium keramike? Prvi uzrok treba tražiti u nedostatku školjki za originalnih cardium ukrasa. U tom smislu je prekinuta veza sa morskom obalom; zadržan je samo princip ukrašavanja koji se u centralnoj Bosni izvodio drugim postupkom. impresso ukrasi iz okvira impresso kulture noktom ili nekim na gruboj keramici) nisu u Obrima I mogli do izražaja pored barbotinske keramike tipa. Dva ovakva tipa grube keramike nisu valjda mogla ni egzistirati jedan pored drugog. Isti je i sa urezanim linijama na keramici jadranskog tipa,m jer je zadržan samo sistem ukrašavanja tipa. Prema tome, nosioci jadranske komponente u Obrima I su zadržali i II novoj sredini dalje razvijali tipove monohromne keramike, pa su jedan dio te keramike ukrašavali tremolo ukrasima u navedenim varijantama. Nije onda što stariji straturni u našem naselju pružaju daleko više nalaza sa tremolo ukrasima nego ijedno drugo neolitsko naselje u Dalmaciji ili u Italiji. U Obrima I je došlo do izvjesne specijalizacije u ovom pogledu. F. B i a n co f i o re, 1. c. Tav. II, a. F. B i a n c o f i D r e, Puglia »preisto-rica« ed Oriente premiceneo ..., Archivio Starico Pugliese IX (1956), Fasc. I-IV, Bari, 1958, Fig. 5, c, g. 170 Prema uv-idu u praistorijs·ku zbirku u Museo Nazionale 'LI NapuljiU. 171 Prema uvidu u praistorij.sku zbiI1ku u muzeju Matere. 172 S. B a t o v i 1%6, T. XXVI, 1,2,5, 7, 8. 173 Ibid., T. 168
169
80
ALOJZ BENAC
c).. Analiza paralela sa DalmaCijom i Italijom goto o sigurno, da ponJeklo vrste u našem naselju treba tražiti u Dalmaciji, odnosno u naSeljI ma koja spadaju u isti krug sa starij im naseljem u Naselja u južnoj Italij i su za nas u drugom planu, premda sa Da lmaCijom isti kult urni kompleks. d) Neosp rno jc da impresso komponenta iz II st ratuma Obr a I p r ipada samom kraj u s tar ijeg neolitskog dob a. Da li onda slojevi u kojima s n alazi keramika sa trem olo ukrasima pripadaju finalnoj fazi s tarijeg n eolita? Takva jedna tvrdnja bi u ovom bila proizvoljna, jer bi pr thodno trebalo potvrditi tl nizu naselja sa razvijenom stratigrafij om ovakvu situa ciju. sadašnj m momen tu, ovaj vrijedi samo za naselje Obre I. Šire hronološ k o mjesto komponente u vom n aselju još razmatrano u poolavlju o hronologij i. To se prvens tven odno i na hronološke paralele sa Naselje Obre I je smješteno i na krajnjoj periferij i jadranskog kompleksa sa eard ium-impresso keramikom; to je zapravo k rajnji domet ovog kompleksa na s jevernom dijelu Balkanskog poluostrva. u ovom periodu srednja Bosna se predstavlja kao veoma važna raskrsnica u kre tanju neolitskih ljudi sa Mediterana i iz Podunavija, odnosno iz unutrašnjost i Balkana.
Protokakanjska i kakanjska kultura
naprijed smo konstatovali da je protokakanjska faza kakanjske kulture nastala na jednoj autohtonoj bazi, uz veoma snažno kulturnih veza sa Jadranskim Zbog toga prvo izn ij e ti neka mišlj enj a komponente, da bi nam bilo lakše govoo raslojavanju i j edne i druge riti o odnosima sa k ulturama srednjeg neolitskog doba. S t a r e v a k a b a z a je ostavila ovdje u svoju bogatu barbotinsku robu i zato prvo ovu kulturu uzeti u obzir. S. je postavio hipotezu da j e kompleks balkanske slio kane keramike Karas, Karanovo, Amzabegovo), u isto vr ijeme zamijenjen horizontom crnopolirane k eramike (Dimini, Boian, i dr.). Svi predstavnici nove gr upacije pripadaju b alkansko-anadols kom kom pleksu, porijeklo treba tražiti na maloazijskom prostoru. Seoba je iz tog regiona, u Trakiji je došlo do a uslijed dodira sa supstratima stvorene su nove kulturne grupe. 174 Prema m išlj enju ovog autora, broj nalazišta završnog stupnja kulture SI' nalazi u Slavoniji, Srijemu, Bo ni, Makedoniji, Rumuniji i pa je osipanje kulture u nj enom centralnom uslovljeno razbijanjem nj enog jezgra od strane nosilaca kultu r y5 Seoba nov ih elemenata je bila munjevita i nosioci kul ture n emaju ni š ta sa starom kultu rom. 176 Zanimlj iva je konstatacija da je faza kulture zasada ustanovljena jedino u samoj pa sc r azb ijanje starog neolitskog jezgra odigralo u i njenoj okodošlo do a s i m i l a e i j e sa starolini, a onda je u susjednim '" S. 1970, str. 40 (vidi i M. Garašanin, Iz istorije mlaneolIta u Srbiji i Bosni, GZM, N. S. IX, Arheologija , Sarajevo, 19.54, str. 22 ff; i s t i, Problem pod unavskog i ukrajinskog neolita u svetlosti novih arheoloških rezultata GZM, . S. VIII, Sarajevo, 1953, str. 65 ff). 175 S. Di m it r j je vi kultura u slavons'ko-srijems.kom prostoru i problem prij elaza ranog u srednji neoLit u srpskom i hrvatskom Podunavlju, l. e., str. 40. 170 Ibid., str. 45-46.
OBRE I
81
stanovništvom. 177 Na bazi baze i novih elem en ata formirana je i lengyelska kultura, koja nije nikakav regionalni tip k u ltu r e, ali pripada balkansko-anadolskom kompleksu. 178 B. zastupa mišljenje. Formiranje grupe on objašnjava jednim širokim pokretom iz maloazijskog prostora, u kojem je tzv. gradacionim karakterom migracionog kretanja došlo do asimilacije stanovniš tva grupe od strane maloazijskih kolonista (prethodni centri su u južnoj Trakiji i u Veselinovo grupi).1 79 U pogledu sopotsko-lengyelske !Šrupe u Slavoniji i Srijemu on ima isto mišljenje kao i S. U istom pravcu idu i razmatranja D. koji govori o kolonizaciji n a prostoru grupe i o spoju i maIoazijskih kulturnih elemenata. lso D. Garašanin pretpostavlja da sa fazom kulture III) ide paralelno najstarija kultura AI), što da u ovom periodu dolazi do izvjesne asimilacije lbl • Takvo mišljenje podupire i M. Garašanin, koji je neosporno prvi postavio tezu o balkansko-anadolskom kompleksu i koji pledira za jedan hronološki horizont: III - Vinla - Vršnik IV1 62. I j oš nekoliko napomena ovih i drugih autora o odnosima i kakanjske kulture: - B. dodir kakanjske kulture sa varijantom kulture o tome da je kultura Bosne kasnog datuma (dakle, Gornja Tuzla VIa bi išla paralelno i sa jednim dijelom kakanjske kul ture) .183 - S. kakanjske kulture je od faze kulture. Za njega kakanjska kultura u vremenu razvijenog A2 stupnja. IS4 - J. Korošec: u kakanj s koj kulturi ima i i elemenata i zato bi ona trebalo da bude paralelna bar sa jednom fazom kulture. IS5 Opažamo, dakle, da se raspadanje grupe, i u najbroju studija, vezuje za prodor novih, maloazijskih elemenata, odnosno za balkansko-anadolski kompleks. Prema tome, ova kulturna i grupa je, u okviru takvih shvatanja, nasilno rasturena ili asimilirana od novih kolonista. Ako gledamo na varijantu grupe u Obrima I, onda moramo ustarioviti da je njeno odumiranje išlo drugim putem. Ovdje se dogodilo jedno prirodno prerastanje u novi kulturni izraz. komponenta je, vjerovatno opet u svojoj degenerativnoj fazi, izgubila mnoge osnovne kulturne elemente i predala dalje samo barbotinsku robu. ln Ibid., str. 47. 178 Ibid., str. 52-55. (vidi i S. D i ID i t r i j e v i 1970, str. 17' B. J o van o v i tipovi balkanskog neolita i eneolita, Staninar, N. S. XIII-XIV Beograd, 1962-1%3, str. i s t i, 196'8, str.
"" D. S r e j o v i 1. e., S. 5---
Versuch einer historischen WerLung der o v ·i Tragovi preistoriskih migracija u
,., D. A r a n e lov G a r a š a n i n. 1954, str. 136. M. G a r a š a II i n, 1971, p. 80. 183 B. J o van o v i 1968, str. 137. lB' S. D i m i t r i j e v i Zur Frage der kannelierten Keramik in der Hvar· Kultur, Adriatica praehistoriea et antiqua, Zagreb, 1970, str. 113. '" J. K o r o š e e, 1960/61, str. 22.
I.'
6 Glasnik Zemaljskog muzeja BiH -
Arheologija
82
ALOJZ BENAC
U Obrima I se radi o prirodnom odumiranju jedne kulturn grupe, bez nasilnog rušenja ili nasilne asimilacije. razvoj u Obrima I nas obavezuje da - barem u molzucavanJ3 - nastanak protokakanjske faze kakanjske k u lture odvoJimo od procesa formiranja grupe i drugih pomenut ih gru pa srednjeg neolita. U isto vrijeme razvojni proces u Obrima I Za sobom razmišljanje o eventualnoj prenaglašenosti migracionog faktora u fo rmiraniu neolitskih grupa. Da li neolitski života, ezan za ljoradnju i dozvoljava tako masovna, tako nagla i daleka kretanja? Da li ne bi autohtone razvojne faktore trebalo mnogo vi še uzimati u obzir kod obja njavanja novih kulturnih grupa, a »gradacionim« kulturnim uticajima dati daleko nego dosada? U tom smislu bi nešto govorila i stratigrafija u Gornjoj Tuzli, u se V stratumu zap aža postepeno ranijih i pojavljivanje novih elemenata na robi.m U tom pravcu su se i mišljenja na simpoziju o lengyelskom kompleksu u Nitri 1967. godine. ls7 Samo nova terenska istraživanja mogu da pruže novi materijal za rješavanje ovog problema. Ta istraživanja de finitivno potvrditi veoma pokretni balkansko-anadolski kompleks ili baciti sasvim novo svjetlo na odnose i ukazati na autohtonog kulturnog razvoja. Neke napomene koje smo sada iznijeli onaj položaj p rotokakanjske faze u Obrima I prema kulturi koji smo r anije proponirali. Ako je komponenta u I i II fazi Obra I paralelna sa I1b, nema nikakve sumnje da je III faza u našem naselju paralelna sa fazom III na nekim drugim Prema tome, u odnosu na grupu imamo ovakav odnos: protokakanjska kultura (III faza Obra I) III (odnosno StarIV po Vl. ). U ovakvoj paraleli lako se može prebroditi i naveden a nesaglasnost prema kulturi kod S. Protokakanjska faza bi sasvim jednostavno ispunjavala interval AI A2 (prvi dio) . Druga komponenta, i m p r e s s o k o m p o n e n t a, protokakanjskoj kulturi ostavila je u tipove monohromne keramike, dok je impresso keramika sa tremolo motivima potpuno Opet se sa odumiranjem jedne kulturne komponente kao što je bio i prethodni opet nam se nude dokazi o kontinuitetu stari jeg i srednjeg neolita. Ovaj proces izumiranja impresso komponente u Obrima I se morao odvijati paralelno sa izumiranjem impresso kulture na Jadr anu i s tvaranjem tamošnje daniiske k ulture. Kao što se dešava i kod drugih kulturnih grupa, izumiranje impresso kulture i nastanak nove grupe na Jadranu se posmatra ili u kontinuitetu ili u procesu migracije i nasilnog smjenjivanja jednog elementa drugim elementom. š. je prvo pledirao za jedan prekid impresso kultur e i daniiske kulture u odnosno za novi etnikum Ll danilskoj grup i lSS (takvom sam r ješenju i sam raniie n aginjao).IS9 Kasnije je li istraživan jim a otišao korak dalje i utvrdio da naglih p rekida na Jadranskoj obali n ije bilo i ,'-' B.
,.7
1960/ 61,s.tr.818.
uber den Lengyel-Komplex und die benaehbarten Kulturen. Studijne Zvesti, itra, 1969, S. 591, 594. '" S. B a t o v i eolitsko naselje Radovi Instituta .TAZU u Zadru, Sv. X, Zadar, 1963, str. IlO; j s t i, 1964/65, st:r. 16. '89 A. B e n a e, 1961, S. 78-80.
bERE I
da je morao postojati kontinuitet starijeg i srednjeg neolita u ovoj oblasti . Može se govoriti, kaže on, »samo o j ednom samostalnom, mirnom i postepenom razvoju i neposrednom prijelazu iz starijeg u srednji neolit Dalm acije«,19J uz rezervu da u samom nije prelazna faza izmeimpresso kulture idanilske kulture. I ? 1 J. Korošec je zastupao stanovište da je u Dalmaciji impresso kultura prestala prije daniiske kulture i da impresso komponenta nije služila kao baza za formiranje daniiske grupe. Radilo bi se vjerovatno o dva nosioca .1n Svakako je interesantan stav ovog autora da je kultura , preko Slavonije i Bosne, uticala na formiranje dani Iske kulture,l93 što bi da je impresso kultura na Jadranu ranije odumrla. R. Tl-ingham, naprotiv, misli da morati postojati neki kontinuitet i prelaz iz impresso kulture u daniisku kulturu, jer su obje kulture raširene na istom terenu. I ?4 Po tom mišljenju bi izlazilo da je impresso kultura na Jadranu prirodno odumrla i prešla u novi kulturni izraz. da je u Dalmaciji postojao i jedan M. Garašanin je postavio protodanilski stupanj, koji bi, možda, odgovarao Sesklu i starijim Dimini stupnjevima u Tesaliji. ' ? 5 Vl. je pretpostavljao prekid impresso kulture i daniiske kulture i u svojoj hronologiji postavio ovakav redoslijed neolitskih kultura u Dalmaciji: I - impresso, II - ?, III - Danilo (savremeno sa Arapi i Argissa stupnjem), IV itd. 196 On se, doduše, nije bliže bavio odumiranjem impresso kulture u Dalmaciji pa ne bismo mogli iznijeti njegovo definitivno mišljenje u tom pogledu. Do navedenog o jednoj prelaznoj nepoznanici Vl. je došao samo na osnovu usporedbe sa situacijom u S ta o tome, odnosno o nastanku daniiske kulture misli D. sam iznio u svom radu o naselju Obre II.197 Analiza materijala u Obrima I je jasno pokazala da je u ovom naselju došlo do prirodnog izumiranja impresso komponente i da se ni u kom ne radi o njenom nasilnom rušenju. To sigurno podsticaj za dalje istraživanje finalnog perioda impresso faze i perioda nastanka daniiske taze na Jadranu. Kao što se u toj obJ asti ne mogu još pokazati direktni stratigrafski pokazatelji o kontinuitetu starijeg i srednjeg neolita, tako se ne može dokazati da su nosioci cardium-impresso keramike bez traga nestali i da ih je smijenila jedna potpuno nova skupina. U svakom protokakanjska faza u Obrima I se ne bi mogla za sada sa nekom kasnom fazom impresso-cardium kulture na Jadranu,'98 kao što je u odnosu na grupu. Prestanak impresso komponente u Obrima I je tekao paralelno sa prestankom impresso-cardium kulture na Jadranu ili je tamo to odumiranje prije završeno nego u a tovi 1966, str. 155-157. Ibid., str. 165. 192 J. Korošec, 1960/ 61, str. 19. 193 Ibid., str. 23; i s t i, Danilo in daniiska kultma, Univerza u Ljubljani, 1964, str. 60 i dalje. 194 R. Tringham, 1971,p. 104. M. G a r a š a n i n, Considerations sur la ehronologie du neolithique adriatique, Croniea del XI Congresso National de Arqeologia, str. 249. 196 V l. M i loj i 1970, str. 83. 197 A. B e n a e, 1971, str. 160. lO" S. B
191
195
198 S. B 6*
a to vi
1966, stlr. 149.
84
ALOJZ BENAC
Obrima 1, ako uzmemo u obzir da je naše naselje smješteno na samoj periferiji impresso kulture. S. obzirom na broj elemenata izm protokakan]ske, odnosno kakanjske kulture u Obrima I (stratum III i IV ) i d an i l s k e k u l t u r e, veliku pažnju zahtijeva i ovih od nosa. ranije sam citirao mišljenja nekih autora u tom pogledu i ovd ie ih ponavljati. 199 Sva ta mišljenja polaze od osnovne postavke da je daniiska kultura imala neki uticaj u formiranju kakanjske kulture. Skala tih miš ljenja se od migracije iz Dalmacije u Bosnu do sa jednom komponen tom u formiranju kakanjske kulture. Danas je da se kakanjska kultura formirala na autohtonoj bazi, no odnose sa danilskom grupom ne možemo jer su oni i i snažni. kod obrade monohromne keramike iz naše III faze smo ukazali na daniloidne oblike koji se pojavljuju u protokakanjskoj kulturi. Smatram da ulogu pri tome imaju šolje, kupe (jajas tog, bikoili loptastog oblika), terine i visoke kupe sa izvijenim gornjim dijelom. Posebno su neki tulipanski oblici!OO Neki od ovih oblika pripadaju u samom Danilu i bojenoj keramici,201 ali to ništa ne m ij nja na stvari. S druge strane, u ornamentalnom sistemu protokakanj ske (pa i kakanjske) i daniIske kulture nema gotovo nikakve veze. Protokakanjska keramika je dosta siromašna u ornamentima, a i tehnika motiva je nego na danilskoj keramici. Jedino se trougaoni šrafira ni motivi mogu dovesti u vezu.202 Što je najvažnij e, n a k r amici protokakanjske (i kakanjske ) kulture nema spiraloidnih ukrasa, a ti motivi daju danilskoj keramici i danilskoj kulturi posebnu karakteristiku. Pošto se spiraloidni motivi u danilskoj kulturi javljaju u n aj sta r ijoj njenoj fazi/o3 se da se ove dvije kulture u tom pogledu razilaze od samog Rekao bih stoga da u oblicima monohromne keramike postoji velika bliskost danilske i protokakanjske kulture, ali ih ornamentaini sistem na keramici dosta oštro razdvaja. Kako je ornamental ni sistem II proodnosa neolitskim kulturama isto tako važan kao i oblici (ako ne i važniji), vjerovatno ovu bliskost u oblicima monohroml1e robe treba pripisati - ili istoj - kulturnoj bazi. Protokakanjska k ultura nije nikako ove oblike preuzela direktno od daniiske kulture. Ostaje, problem r i t o n a (odnosno kultnih posuda ili kultnih ritona) , koji se od samog nalaze i u danilskoj i u protokakanjskoj kulturi. Na osnovu ovog specijalnog oblika autora i ukazuje na kulturne paralele Danilo-Kakanj. I s pravom. Osnovni oblik ritona u oba je isti, no pojedini eleme nt i odaju sigurno njihove dvi j e varijante. U protokakanjskoj fazi Obra I oblik Jiton.) još nije ko n solidovan pa smo zato i izdvojili varijan te. Samo jednu od njih smo mogli nazvati daniloidnom, ali u fa zi Obra 1, koja pripada kakanj skoj kulturi, ovaj oblik nestaje. Tada se ustalio kakanj ski tip kultnog ritona, sa zadebljalom nogom, koji Vidi napomen e 73-79. J. K o r o š e c, 1958, Prilozi, T. XLVIII-XLIX, LXXXIV, 2, LXXXVI, LXXXVIII-XCI; S . B a t o v i Neolitsko nalazište l.c., str. 103, Sl. l 19>
(3-4).
20 1 20'2 203
J . K o r o š e c, 1958, T. LXXI, 2,12, CVI, 1, C[X. 1. Ibid., T. XIX, l i dr. S. B a t v i 1966. str.
OBRE l
85
je istisnuo potpuno sve druge varijante. Ornamental ni manir na ovim ritonima je od samog usmjeren posebnim putem i opet nema mnogo dodira sa dani ls kim ritonima, a sa pojavom motiva bodljikave žice u IV fazi Obra Iornamentalni sistem kakanjskih ritona je potpuno individualiziran..Prema tome, nam se opet jedan onom ranijem: osnovni oblik r itona na prostoru Danilo-Kakanj kultura je sasvim srodan, a ornamentalni s istem On Obre I odvaja od daniiske kulture i egzistenciju dviju varijanti ritona. Da bi se jasnije sagledao odnos protokakanjske kulture prema Danilu, bitno bi bilo utvrditi gdje je porijeklo kultnih ritona, a to je još uvijek izuzetno težak problem. Evo nekoliko mišljenja: - J. Korošec se kod porijekla kultnih ritona prvo kolebao i Dalmacije,2oj a onda je decidira no stao na stanovište da se izvor kultnih posuda mora tražiti u Dalmaciji, gdje je izrada daleko bolja nego u koj.205 Dalmacija je za njega tlo ritona, a u su oni po dalmatinskim uzorima i zato degenerisani. 206 - Za Š. su kultne posude na noge najbogatije zastupljene u Dalmaciji, a i u evoluiranim oblicima se pojavljuju u Zelenoj peCrvenoj stijeni, Kaknju i Reštanima na Kosovu. je, dakle, da je taj oblik u Dalmaciji, a naknadno se razvio na drugim Iste posude su poznate sa lokaliteta: Korint, Rachmani , Larissa, Tsangli, Elateia i Heroneja u - Po B. ritoni imaju izvanrednu hronološku vrijednost svuda gdje se javlja primorski krak gradacionog kretanja. 2OY Pošto su, po njegovom sudu, nosioci daniiske kulture došli u Bosnu, oni su i ritone morali donijeti u kakanjsku kulturu. - Vl. situaciju posmatra iz ugla Tesa lije, odnosno Spiralni ukrasi na ritonima Danila pripadaju - prema njegovom mišljenju jednoj kasnijoj fazi, dok ritoni iz Kaknja i Markove špilje reprezentuju jedan raniji stupanj ovih posuda (ovi su paralelni sa Argissa stupnjem u Tesaliji, a oni sa spiralama su paralelni sa Otzaki i fazom Dimini kulture).2Io dosljedno svom stavu, daje prvenstvo srednjoj - D. koja bi trebalo da bude jedna od najvažnijih ka za širenje ritona. Odavde su oni došli, kaže u daniisku kulturu, a preko nje i na teritoriju kakanjske grupe. 211 Kao što se vidi, nema nekog stanovišta u pogledu porijekla ritona; teško je i neku bez pravih stratigrafs kih pokazatelja. Da vidimo zbog toga šta nam naselje Obre I pruža u ovom pogledu: 1) Neosporno je da se ritoni u Obrima I pojavljuju II protokakanjskoj fazi, koja je vjerovatno paralelna sa finalnom fazom kulture. Na taj njihovo hronološko mjesto je sigurno postavljeno, dok u Dalmaciji još nemamo ustanovljenu neku sigurnu protodaniisku fazu pa nije definitivno ni odnos daniiske prema impresso kulturi. J. K o r o š e c, 1960/ 61, str. 24. J. K o r o š e c, Danilo in danils>ka kultura, 1. c., s.tr. 29. "" Ibid., str. 30. 207 S. B a t o v i 1964/ 65, st r. 21. ,.. Ibid., (literatura za Ll nap. 48 i 49). "" B. J o van o v i 1969, str. 33. 210 V L M i loj i 1970, str. 84. 2" D. S r e j o v i Vers'u ch einer geschichtlichen Wertung der Butnur-Gruppe, I. c., S. 5, 204
215
86
ALOJZ BENAC
2). Da.li, možda, prototip ritona treba tražiti u okviru grupe? UpOZOrIO bI"h ':' po.gledu S . Karmanskog da r ekon struik jednu posudu na cetm noge IZ Donje Branje me koja bi mogla poslužili kao idealan Ovakvom rješenju se, protivi sto na podrucju kulture nema nigdje nalaza kultn ih ritona pa bismo njihovo porijeklo morali locirati u Obrima! ' Ne. može. se osporiti tvrdnja da je Dalmacija najbogatije sa nalazIma rItona l da su oni tamo najdekorativnije ukrašeni. U tom pogledu nalazi iz Obra I mnogo zaostaju . Ako kvantitet i kvalitet uzmemo kao odlufaktor u traženju izvornog ritona, onda Dalmaciji sigurno pripada prioritet u odnosu na Obre 1. Zasada, na žalost , nedostaju stratigrafski pokazatelji koji jedino mogu potvrditi ovaj prioritet. Možda istraživanja pozitivno riješiti ovu nedoumicu 4) Ustanovili smo da se danilski tip ritona pojavio u III fazi Obra 1. dok u fazi takav tip nedos taje. Taj tip pripada protokakanjskoj fazi. Da li to ne uticaj sa Jadrana, a onda se u Obrima l formira lokalna varijanta ritona, poznata i u drugim nalazištima kaka njske grupe?213 5) Nema nikakve sumnje da je ornamentaini sistem na ritonima kakanjskog tipa u Obrima I i drugim naseljima ove grupe veoma b lizak ukrasima na ritonima Tesalije i To se u prvom redu odnosi n a _rafirane trake i trouglove. Najbolji pregled nalaza ritona u dao j I: S. Weinberg. 214 Za usporedbu sa ritonima kakanjskog tipa u prvi plan stavljamo n alaze iz Korinta,2ls Drachmanija,216 Heroneje 217 i neke primjerke iz same E!ateije 213 (nešto zadebljale, noge i ukrasi šrafiranih traka). Jedna n oga r itona iz Elateije je veoma zadebljala i sužava se na dnu u pravi šilja k.m Ta kvim oblikom - a i ornamentom - ona je izrazito srodna sa nekim nogama r itona iz Obra I i Kaknja,nO a je i S. Weinberg upozorio na takvu srodnost.2 21 S druge strane, i u Elateiji i u Drachmaniju se razvio tip ritona n a veoma širokim niskim nogama, sa jednim dugmetastim završetkom. 222 U naseljima daniIske grupe nije poznat ovaj tip, ali mu se mnogo prib ližava naš tip ritona sa T. XXVIII, 17. Tako smo stigli do rezultata da se jedan oblik ritona u može vrlo lijepo usporediti sa našim ritonom na niskim nogama, koji pripada protokakanjskoj fazi u Obrima 1. Isto tako, neki drugi oblici, kao i dobar dio ornamentalnog sistema na ritonima, paral te protokakanjske (i kakanjske ) kulture s jedne i "Rhyton-Gruppe« u s druge strane. m - Veoma je teško odgovoriti na pitanje kako je došlo do 212 S. K a r m a n s k i, žrtvenici ,statuete i amuIeli sa lokali,teta Donja Branjevina kod Deronja, Odžaei, 1968, str. 26, sl. ll. 213 A. B e n a e, 1961, Taf. 9. 214 S . We i n b e r g, Excavations at prehistoric Elateia, 1959, Hesperia XXXI. 2, Athens, 1962, p. 190-195, PL 63-65 . 2" W. K o s m o p o u los, The Prehistoric Inhabitation of Corinth, Munich, 1948, p. 3<1, figo5--6; We i n b e r g, l.e., PL Me. 21' G. S o t i r i a d u, Arch . Efem. 1908, 75, figo 7; S. W e i n b e r g, l.c., Pl. 65, a-b. 2 17 G. M i Ion a s, He neoEthike epohe en Heiadi, Athen, 1928 , 54, Eik, 58; Wa e e - T h o m p s o n, Prehistoric Thessaly, Camhridge, 1912, Fig. 142 f. 2 18 S. W e i n b e r g • Lc., Pl. 64 e (2-3) . 219 IbId., Pl. 64 e-l. "" A. B e n a e, 1961 , Taf. 9 (2) . 221 S. We i n b e r g, l.e., p. 194. u2 Ibid., Fig. 12; Pl. 64 e (L), 65 a (1,7-7). "'J Ovako ju je nazvao H. Hauptmann (H. H a u p t m a n n , Zum Neolithikum in Makedonien, Istambuler Mitteiiungen, Bd. Jf7, 1%7, Tubin.gen, 1967, S. 3.
OBRE I
87
ove srodnosti. Ako je izvorna oblast kultnih ritona u zar ne bi olli mnogo lakše doprli do Dalmacije nego do centralne Bosne?2'24 A ipak srodnost se javl ja u obrnutom smj eru , pa bismo zasada morali da se ogradimo od jedne takve hipoteze. 6) U III i IV fazi Obra I nedostaju potpuno spiralni ukrasi, dok su plaspirale i drugi spiralni ukrasi veoma ukrasni motivi na ritonima daniiske grupe. m Spiralna ornamentika se, isto tako, obilno upotrebljava na keramici butmirske kulture,226 koja je od kakanjske kulture. Ovaj podatak bi govorio za paralelu Danilo-Butmir (naravno, u jednoj fazi razvoja svake od njih), a to bi nas onda navodilo na pomisao o prioritetu ritona u protokakanjskoj fazi Obra I u odnosu na daniisku grupu. 7) Na drugoj strani Crna i tamnosiva polirana keramika iz Elateije, koja ide zajedno sa spomenutim ritonima i pripada tamošnjem srednjem neolitu, u mnogim se detaljima podudara sa nekim elementima u IV fazi Obra I. Pri tome prvenstveno mislim na rebraste ukrase i na zdjele zaobljenih stijenki,227 a ovo bi navodilo na paralelu Obre J Ifaza IV - Elateia/srednji neolit. U tom bi onda otpadala paralela Elateia/srednji neolit - Obre I!faza III (protokakanjska faza). Tako se zatvaramo u jedan kontroverzan krug, u kojem još ne možemo definitivno sagledati odnose Obre I - Danilo. oblik ritona je u protokakanjskoj fazi Obra I se javlja i pravi danilski oblik ritona, ali se javlja i njegov tesalski oblik. Ornamentaini sistem na ritonima govori za srodnost Obra I (odnosno protokakanjske i kakanjske kulture) sa pri neki drugi elementi na paralelu tzv. RhytonGruppe u sa fazom u Obrima L Spiralni ukrasi na ritonima daniiske grupe nedostaju u protokakanjskoj i kakanj skoj fazi, a to je znarazlika ovim grupama. Spiralni ukrasi na makar i k r a tkotrajne, veze Danilo - Butmir. Ostaje da se u kaže a) U protokakanjskoj fazi Obra I je poseban kult, su izraz ritoni na noge. Time se ova faza u jedan veoma širok krug u kojima je srednje neolitsko doba obilježeno i kultnim ritonima (srednja Tesalija, Albanija, Kosovo, Dalmacija, Crna Gora,22B Hercegovina,m, srednja Bosna230 ), a taj kult se zadržao kroz sve faze kakanjske ku lture. b) Pošto je protokakanjska faza u Obrima I direktan nastavak faze, to su zasada ritoni u Obrima I prvi sigurno fiksirani nalazi ove vrste u stratigrafskom pogledu. c) U traženju izvornog ritona javljaju se dileme i nesuglasnosti, koje su još uvijek uslovljene nedovoljnom pojedinih mi se, ipak, da su tri rješenja: Dalmacija, Centralna Bosna. ", Na tom putu se i sa nalazima rHo na iz Reštana (vidi : Neolit centralnog Balkana, Katalog, Narodni muzej, Beograd, 1963, Sl. 68), a i odgovaranalazima na tlu Albanije (ob'3.vještenja sa VIII kongresa UISPP, Beograd 1971 ). ns J. K o r o š e e, 1958, Prilozi, T. XVII, XIX-XXV. 226 A. B e n a e, 1971, T. XXXVI-XXXVII. 227 S. W ei n b e r g, l.c. Fig, 111, PL 53 e, d. 22. A, B e n a e, Crvena stijena - 1955, GZM, N.S. XII, Arheologija, Sarajevo, 1957, T. IV, 4. m A. B e n a c, Zelena GZM. N.S. XII, Arheologija, Sarajevo, 1957, T. XIII,5-6. 2:ll Prema usmenom obavještenju koje mi je ljubazno dao prof. L. Bernabo Brea, nogekultnlh ritona su i u srednje Italije.
88
ALOJZ BENAC
Ovo posljedn j e r j ešenje je najmanje prihvatljivo, jer je 'entralna Bosna na kojem se mediteranska i kontinentalna strujanja i ovdje se zaustavljaju. Ta oblast nije nikada u neolitu postala rasad n ik k u lturnih elemenata ; od a tle ne polaze putevi nego se na ovom prostoru završavaju. Ni u Dalmaciji ni u drugim krajevima nema - pa n i d rugih - elemenata koji bi ukazivali na prodore iz centralne Bosn e. Zbog toga ovakvu verziju moramo odbaciti, iako Vl. daje hronološko prvenstvo Kaknju nad Danilom. Ako bismo se opredijelili za tada bi kulturna stru ianja sa ritonima išla p r eko Albanije i Kosova u Dalmaciju i Bosnu. Na žalost, u nemamo p r avih stratigrafskih pokazatelja (osim nešto u naselju Ela te ia) , tako da kultni ritoni nis u tamo sigurno opredijeljeni u stratig rafskom pogle du. Prioritet po ivao bi, dakle, više ne teoretskim i tipološkim nego na jedino sigurnim - stratigrafskim podacima. Ostaje Dalmacija, sa izuzetnim bogatstvom i ritona. Ostaje da se uzme u obzir jedino ta j kvantitativni kriterij. Za kult.urno zraa pogotovo za u duhovnom životu, potrebna je izuzetna ko n· centracija i snaga duhovnog uvjerenja na jednom prostoru. Takav intenzitet se zaista nazire u Dalmaciji i zato moramo zasada priznati prioritet Jadranskoj oblasti u formiranju kulta, su materijalni izraz ritoni n a n oge . Kult se odavde mogao širiti duž Jadrana prema jugu, a dolinom Neretve (preko Zelene u centralnu Bosnu. Na perifernim oblas tim a g ubi se dekora tivnost izvornog a ritoni poprimaju skrom n ij i vid, koji su neki autori p rogla s ili degeneracijom ovog oblika. U tom (i a ko to bude izvanredno je zanimljivo da se u dvije k rajnje - u centralnoj Bosni i u - odigrao istovetan proce s . Ovakav proc s bi gotovo teško bilo zamisliti bez nekog dodira. Na osnovu sadašnjeg poznavanja opredijelio bih se za mišljenje onih autora koj i Dalmaciju kao izvornu oblast u p r oizvodnji kultnih ritona. Naravno, uz rezervu da je ovu tezu potrebno potvrditi stratigrafskim pokazateljima . Sve dotada i ova teza ostaj e hipoteza. - S tim u vezi - i opet sa nužnom rezervom - prihvatio bih i mišljenje da su ritoni u kakanjskoj grupi nastali pod uticajem iz oblasti daniIske kultur . Tek u najnovije vrijeme doznajemo iz literature da su sc i u Albaniji pojavili nalazi koji su od velikog interesa za ovog problema. To se odnosi prvenstveno na nalaze sa lokaliteta Cakran u oblasti grada Fieri, dok je nalazište Dunavec kod tek nagovij e tilo da p r ipada istom kulturnom krugu.2lOa Prema podacima koje pružaju M. Korkuti i Zh. Andrea u Cakranu se radi o kulturnom sloju sa jedinstvenom kulturnom fizi onom ijom, dakle o jednoslojnom naselju. se i imp resso i barbotinska keramika, fina keramika sa urezanim geometrijskim moti ima . fina keramika sa motivima, bojena keramik a j 51 noga od kultnih posuda na noge. 230b Ako bi ovaj podatak uzeli kao d e finitivan, onda bi kulturni sloj u Cakranu odgovarao našoj protokakanjskoj fazi , jer se zajedno pojavljuj u impresso-barbotinska keramika i elementi danilsko-kakanjske kulture. Zbog toga je i razumljivo što su Korkuti-Andrca naveli da su nalazi u Cak ranu relativno :ma M. K o r k u t i, Fouilles areMologiques nica VIII, Tk ana 1971, p. 130-132; M. K o r k u n!!olithique de Cakran (Fieri ), Studia albaniea 2.lOb M. K o r k u t i - Zh. A n d r e a, l.e. Pl.
1967-1969 en Albanie, Studia albat i-Zh. A n d r e a, L' agglomeratioo IX, Tirana 1972, p . 15-30. III-IX.
OBRE I
89
:.tariji od onih u danilskoj i kakanj skoj kulturi i da na južne Albanije treba tražiti porijeklo kultnih ritona. 230c Sada se takva faza pojavila i u Obrima, što ipak komplikuje i ovako jedno rješenje . Kada je o lokalitetu Cakran, treba naglasiti da tamošnji nalazi veoma važan doprinos za kompleksa Kakanj-Danilo-Elateia . S druge strane, izgleda mi, da stratigrafiju Cakrana trebati još dobro provjeriti. Napomenuo bih da robom sa urezanim motivima ima dosta primjeraka paralele treba tražiti u naj starijoj fazi butmirske kulture,230d a to se odnosi i na bojenu keramiku .2JOc Keramika sa motivima naginje prema Siciliji i južnoj Italiji i tamo se moraju tražiti odgoparalele. Kulturni sloj na pojedinim mjestima ovog nalazišta dosiže, debljinu od 3,20 m , što samo po sebi govori o dugom životu u naselju i o jednom dužem razvojnom procesu. Mislim, zbog toga, da se ovdje mora na jedno kontrolno iskopavanje i na još j ednu provjeru tamošnje stratigrafije. lJ svakom gruba keramika, keramika sa urezanim motivima i noge ritona su daleko bliže kakanjskoj varijanti nego danilskoj varijanti ovog kompleksa. Ukoliko se po kaže da i tamo impresso i barbotinska keramika idu zajedno sa kultnim ritonima, onda imati direktnu parajelu sa protokakanjskom fazom u Obrima i onda sve više sazrijevati saznanje o postojanju jedne faze koja prethodi danilsko-kakanjskoj kulturi .
* Na Osnovu vega što je izlazi da su oblici monohromne keram ike i k ultni ritoni na noge osnovni faktori koji osvjetljavaju od nose protokakanjske faze u Obrima I i daniiske grupe na Jadranu. Za m onohrom nu keramiku smo rekli da odražava kulturnu bazu (impresso, odnosno cardium-impresso kultura), a da se ne radi o importu ili neposred nom uticaju iz Jadranske oblasti. Forma kultnih ritona je - prema sadašnjim sagledanja odnosa - vjerovatno u našem naselju preuzeta sa deniiske kulture . No, i ovdje se, možda, ne radi o direktnom importu, jer dosada nije nijedan primjerak ritona koji bi se mogao kao import sa Jadrana II Obre I. Radi se prije o kulturnom u ticaj u i preuzi manju jednog vida duhovnog života, su glavno obilježje k ultni r itoni na noge . U protokakanjskoj fazi je došlo do proizvodnje ovih ritona i do formiranja njihove srednjobosanske varijante. Napo· minjem usput da bi ovakav odnos sa Jadranskom ukazivao na postojanje 'edne protodaniiske faze, koja još nije ustanovljena. Da Daniiska komponenta u Obrima I, pa onda i u kakanjskoj k ul turi u cjelini, ne nosilaca daniiske kulture u etnogenetskom procesu i formiranju protokakanjske skupine. Ona samo p reuzimanje jednog veoma naglašenog kulta, a samim tim i preuzimanje j edne posebne forme . U tom smislu protokakanjska kultura je postala duhovni srodnik sa danilskom grupom, što nikako ne i njen krvni srodnik. Zasada je teško da li SLl ekonomske veze uslovile prenošenje kulta ili su se preuzimanjem kulta razvijale i ekonomske veze. mc
Ibid., p. 30.
""ct
Ibid., Pl. VI, 1-4,
"'c Pl. IX.
90
ALOJZ BENAC
* Posebnu pažnju zaslužuju fragmenti na T. XXXII, 15 i 16, jer se oni ne mogu pripisati protokakanjskoj keramografiji u centra lnoj Bosni ni po tehnici ni po ukrasnim motivima. Ukrasni motiv na prvom od njih je tako izveden d a sigurno reprezentuje ruku stranog majstora i tradicij u. Taj ornamenat se ne bi mogao pripisati ni kulturnom uticaju iz daniiske oblasti, jer je on i tamo potpuno stran. S druge strane, motiv sa T. XXX II, 15 ima gotovo paralele na keramici Stentinello kulture iz nas elja Stentinello i Matrensa na Siciliji .23) U tom smislu jedan primjerak iz samog Stentinella dieluje kao pravi dvojnik. 232 Naš primjerak sa T. XXXII, 16 svoje najbolje uzore ima na neolitskoj keramici iz južne Italije, iz provincije Puglia. U ovom paralele pružaju nalazi iz nalazišta Grotta S. Angelo i Caverna dell ' Erba, sa mnogobrojnim romboidnim ukrasima kombinovanim sa šrafiranjem. 233 Sve su to relativno dobro primjerci, crne i boj e , dok su ornamenti izvedeni tankim urezivanjem linija i upotrebom bijele inkrustacije. Ne smijemo izuzetno interesantnu da su kod nekih paralela s one s trane Jadrana na istom sudu izvedeni spomenut i m otivi zajedno sa sitnim impresso ili širokim tremolo ukrasima. Jedna vaza iz Sten · tinella , izvanredno boga to dekorisana, ima na gornjem dij elu prec izno izvedene ukrase kao i naš primjerak sa T . XXXII , 15, a na donjem dije lu tan ki cik-cak motiv izveden valjda rubom školjke. 234 Isto tako, na jednoj posudi iz Grotta S. Angelo su kombinovani romboidni i drugi šrafirani m otivi sa mo livom širokog tremola na donjem dijelu vaze . 23!i S obzirom da se navedena dva primjerka iz Obra I ne mogu nikako uklopiti u keramografiju ovog naselja , odnosno njegove p r otokak an jske faze, sklon sam da ih ocijenim kao import iz južne Italije ili Sicilije. To j I: onaj isti put kojim je i vaza tipa Serra d' Alto dospjela u Obre II, u tamošnji sloj razvijene butmirske kulture. 236 Na taj izgleda da su povremene ekonomske veze južne Italije i centralne Bosne, preko jadranskih ostrva i dolinom rijeke Neretve, održavan e od vremena protokakanjske do razvijene butmirske kulture . O motivima tih veza sam govorio u monografiji o naselju butmirske kulture u Obrima 11.237 Paralele sa južnom Italijom i Sicilijom imaju još jednu važnost. Pro tokakanjska faza u Obrima I je zadržala barbotinsku keramiku tipa i, po svemu ide paralelno sa fazom III. Kod citirani 1 \'aza iz Sten tinella i Grotta S. Angelo kombinaciju starih motiva s:t cardium-impresso keramike i novih urezanih (žigosanih) motiva. I tam o, dakle, postoji jedna kulturna faza koja po svom karakteru i odnosu p rem a '" L. B e T n a b o B r e a, La Sicilia prima dei Greci, MilLLno, 1.95.8, Tav. 6, d, 9;i s ti, La Sicilia prehist6rica y sus relaciones con Oniente y con Penins'llla Iberi1954, Utm. I, 4; i s t i, The Prehistoric Culture Sequence in Sicily, Inst. ca, of. Arch., London, Annual Repor t 1950, Pl. II. 132 L. B e r n a b o B r e a, La Sicilia prima dei Greci ,Tav. 8. m F. B i a n e o f i o r e, La ceramica della Puglia protostoJ'ica, Lc., Tav. I e, d, h,
II, h .
"" L. B e r n a b o B r e a, La Sicilia prima dei Greci, Tav. 6. m F. B i a n e o f i o r e, Lc., Tav. I, h. '
36
237
A. B e nac, J971,str.131. Ibid., str. 63-65.
OBRE I
91
autohtonoj bazi odgovara nasoJ protokakanjskoj fazi. U isto vrijeme, ovim putem dobivamo i jedan sigurniji stratigrafsko-hronološki oslonac: Stentinello - Obre l/faza III, Grotta S. Angelo - Obre l/faza III. Oba nalazišta u južnoj Italiji, odnosno Siciliji, pripadaju ranom srednjem neolitu. Tom periodu pripada barem onaj sloj koji se prikazuje kao za ta nalazišta.
* Preostaje nam samo da još nešto kažemo o pravoj k a k a n j s k o j k u l t u r i u Obrima I, odnosno o našoj IV fazi. Ranije izvršena analiza nalaza IV faze pokazala je da su se nosioci ka kanjske kulture u Obrima I potpuno i definitivno odvojili od svoje genetske b aze i da su formirali novu, samostalnu kulturu srednjeg neolitsko.s doba u Bosni. se samo na pojavi ornamenta »bodljikave žice« na kultnim ritonima. Treba naglasiti da se taj motiv pojavljuje samo na ritonima i da nedostaju paralele u danilskoj grupi, kao i u drugim susjednim grupama. Ranije sam upozorio da je ovaj motiv veoma prisutan na linearnoj keramici Sada treba dodati da najbolje paralele ovog motiva upuna ornamentiku keramike u Boian kulturi Rumunije, i to u fazi Boian I (Bolin t ineanu).239 Ova faza je upravo paralelna sa kasnom kulturom linearne keramik e u Moldaviji 240 i podaci bi se onda podudarali. raniie sam iznio i mišljenje da motivi rebara na keramici Kaknja svoje paralele nalaze u Boian kulturi. 241 Opet, dakle, analogije idu u istom smjeru. P r ema tome, neke ornamentalne elemente na kultnim ritonima je kakanjska kultura crpila iz jednog udaljenijeg kulturnog kompleksa, a najvjerovatnije je to bila posljedica veza sa Boian kulturom. Danas još nije poznat mehanizam d ruštveno-ekonomskih kretanja koji je doveo do ovih veza. želim samo ukazati n a konkordansu tih odnosa sa odnosima koje je bu tmir ska kultura imala sa moldavsko-ukrajinskom i sa Trans ilvanije. 242 Radi se, dakle, o jednoj dužoj tradiciji, kao što su bile dosta dugotra j ne i veze sa južnom Italijom. Na osnovu ovako zapaženih paralela, mogao bi se odrediti hronološki odnos: Boian I (Bolintineanu) - Obre l/faza IV (starija kakanjska kultura). S obzirom na motive rebara i nekih oblika monohromne keramike, u taj horizont bi ulazila i Elateija sa svojim srednjim neolitom. S ovim bismo završili naše razmatranje o odnosima pojedinih faza u Obrima I sa drugim - susjednim i daljim - neolitskim grupama. Išli smo do granica realnih odnosa u okviru neolitskog svijeta. Neke druge hronološke odnose zaokružiti u glavi ove monografije. '" A. S t o e k y, Pravek zeme I, Prag, 1926, Taf. 19 (17-18) 23 (6, 16). '" G. C a n t a e u z ,i n o und S. M o r ,i n t z, Die jungs·teinzeitliehen Funde in Cernica (Bucarest), Dacia, N.S. VII 1963, Abb. 12 (1, 4, 7). 2" Ibid., 51, Abb. 16. 241 V. e h r i s t e s e u, Les stations prehistoriques du Lac de Boian, Daeia 2, 1925,293-294, Taf. 34--35; A. B e n a e, 1%1, S. 65. U2 A. B e n a e, 1'971. str. lS1-1S2.
92
ALOJZ BENAC
ll. HRONOLOGIJA
apsolutne hronologije za pojedine faze naselja Obre I preuzela je na sebe prof. Marija Gimbutas, kao što je to i za Obre II,243 pa se ovdje govoriti samo o relativnim hronološkim odnosima. - Pri tome želim stav Vl. prema formiranju tabela, jer se sa njegovim mišljenjem apsolutno slažem . Taj stav bi se mogao svesti na misli: za svaku zemlju ili za svaku regiju treba stvoriti posebnu relativnu hronologiju; takva relativna hronologija se ne može jednostavno prenositi na druge zemlje; do Šireg hronološkog sistema se dolazi komparacijama sa susjednim oblastima ( prvenstveno na osnovu importa i uticaja ) ; i nikakva se hronologija ne može graditi na nekoj sasvim uskoj bazi (samo jedna forma ili neš to .244 od ove polazne prvo da kompletiramo hronološki sistem neolitskog doba za centralnu Bosnu, pošto nam Obre I pružaju za to veoma pogodne uslove. Najstarija neolitska kultura u centralnoj Bosni je kultura u Obrima I, pa je to i najstarija hronološka faza u ovoj oblasti. I z nje se neposredno razvija protokakanjska kultura, a iz ove kakanjska kultura. Pošto su se i u samom Kaknju našli - iako - primjerci bar botinske robe,24s to eponimno naselje kakanjske kulture pripadati kraju protokakanjske faz e i kakanj skoj fazi u Obrima r. ranije sam konstatovao da je naselje u relativno od onoga u Kaknju i da njegova kultura predstavljati završnu fazu kakanjske kulture. 24 6 Nema potrebe da o tome ovdje ponovno raspravljam, nego bih samo horizont IV faze Obra I nazvao s t a r i j o m k a k a n j s k o m kulturom, a kulturu u m l a o m k a k a n j s k o m kulturom. U terminološkom pogledu možemo se poslužiti i jednostavnijim stupnjevanjem: Kakanj I ( protokakanjska kultura u Obrima I) - Kakanj II (horizont Obre l / faza IV i Kakanj) - Kakanj III Kod obrade naselja Obre II sam ustanovio da se I faza butmirske kulture neposredno vezuje za fazu Kakanj III,241 pa smo tako dobili jedan neprekinut lanac neolitskih faza za centralnu Bosnu koji glasi: S t a r e v a k o - i m p r e s s o k u l t u r a (Obre l / faza I-II) - p r ot o k a k a n j s k a k u I t u r a (Kakanj I) - s t a r i j a k a k a n j s k a k u 1tura (Kakanj II) kakanjska kultura (Kakanj III)starija butmirska kultura (Butmir I) srednja b utmirs k a k u l t u r a (Butmir II) - M I a a b u t m i r s'k a k u l t u r a (Butmir III) kultura (vidi Sl. 21). Pošto se kultura mora staviti u vrijeme velike indoevropskl:! seobe, a to za ovaj dio Bosne u vrijeme od 2200-2100 god pr. n. e _, SVI:! neolitske faze idu unazad od tog vremena i najvjerovatnije zauzimaju III i IV milenij pr. n. e.
* U usporedbi sa susj ednim paralele sa
teško vršiti posebne fazom I i II, jer je faza I u Obrima I rela-
,., Vidi: Wiss. Mitt. des B.-H. Landesmuseums, Sarajevo, Bd. IV. ,." V 1. M i l o j i Zur Chronologie der jlingeren Stein- und Broo zezeit Slidost- und Mitteleuropas, Germania 37, 1959, Heft 1/ 4, S. 65--67. '<5 A. B e n a e, 1966, T. II, 11-12. ,.. A. B e n a e, 1%1, S. 45. '" A. B e n ac, 1971, Sbr . 169.
93
OBRE I
tivno kratkog vij eka i nj eno izdvajanje je bilo Ovako precizne para lele biti samo izuzetak. r-
OBRti KAKAJJJ
ARIJA.U-
samo u našem naselju.
Of.)RE li 5UTMIR
E>ILA
KRALJEVIIJE
I<..OSTOl.!C
flJf.Ol.\T
12.1001 BUT MIR
t-
l!!
!OUT MIR
ill lli
O
\LI
:2
TI lill
e,UTMIR
-
I!IUTMIR
ji
(i)
:ii:
-4
.J
1:
I!IUTMiR
iii
KA KAlJ
t O
I<.AKA\J\J
-..J ::2
-
KAKAlJJ
J
J
I
.ll.
j5TJ..RIJI / KAl<. A.I)J
[")
::2 O
U
KAKAU;) l
1/1
tROID
e
'1"'CKO -
LJ
II
J('
B -
:l
oc <{
If)
KAKANJ
I
?
-
V)...CK.O- _
l
I Sl. 21. Hronološki pregled neolitskih kultura u cen tralnoj Bosni
Kada je o kulturi, smo kod obrade kulturnih od· nosa našeg naselja sa susjednim kulturnim kompleksima obradili i hronološke odnose. Ovdje ih samo ponoviti i eventualno nadopuniti. U odnosu na Gornju Tuzlu tabela j e dobila oblik : G o r n j a T u z l a V - O b r e I/f a z a IV, Gornja Tuzla VIa-Obre l / faza III ,
94
ALOJZ BENAC
G O r n j a T u Z I a Vlb - O b r e I / f a z a II, G o r n j a T u z l a Vlb(?) - O b r e l/f a z a J. Prema h r nološkom sistemu S. hronološka tabela, odnosno hronološke paralele pojedinih faza Obra I i neolita S lavonije i Srijema mogu se svesti u ove okvire: Sopot-Len g yel-IA-Obre l/faza IV, S t a r e vo - f i n a I s t u p a n j - O b re I/f a z a III , S t a r e v o - s P i r a l o i d B s t u p a n j - O b re l/f a z a II , S t a r e v o - s P i r a l oi d A/ B s t u p a n j - O b re I/f a z a l. smo razmotrili i hronološke odnose sa k ul turom u Vojvodini i Srbiji, pa smo ustanovili hronološku paralelu o Il b (Donja Branjevina I', Gladnice I) Obre l / faza l-II. Sa m im tim III faza Obra I bi bila paralelna sa III po hronologiji D. G8rašanin (odnosno IV po hronologiji VI. Ra di kom ple tir anja hronoloških odnosa sa ovom moramo uzeti u obzir i neke hronološke paralele sa kulturom, koja se razvila na završetku kulture i na njene rasprostranjenosti. U tom smislu evo i nekoliko podataka: - S. je najstariju kulturu A" a dj i A2 ) postavio paralelno sa njegovim B s tup njem , dok najstariji stupanj sopotsko-Iengyelske kulture (Sopot-Lengyel lA ) nje, po njegovom sudu, negdje u fazi A2.24? U ovakvoj hronološkoj fOJ-mulaciji A, bi bila sinhrona sa dijelom II faze u Obrima I ( tj. sa dijelom kulture), a A2 sa protokakanjskom I u lturom (tj. sa III fazom Obra I). Faza IV u Obrima I bi se, onda, vezivala za fazu B" - Takav hronološki odnos bi se mogao prihvatiti jedino uz pretpostavku da se starije neolitsko doba na k ultur e završilo znatno ranije nego u centralnoj Bosni i da se formiranj e ke kulture na istom odigralo mnogo ranije nego formiranje protokakanjske kulture u Bosni. A to je zasada veoma teško prihvatiti. - S obzirom na nalaze keramike sa organizovanim barbo tinom u Kaknju, M. Garašanin j e smatrao da Kakanj ide paralelno sa fazom III (po hronologiji D. Garašanin). Ovaj autor isto tako ukazuje na da su pehari na visokoj šupljoj nozi iz Kaknja i za grupu u fazi Tako bi izgledalo da Kakanj ide paralelno sa III, a sa fazom II Srbiji i Vojvodini. Rezultati istraživanja u Obrima I su samo neke preciznije usporedbe u ovoj k ali M. Garašanina. - Vl. je u ovom zauzeo nešto stav. U njegovoj sinhronistickoj tabeli A krajem perioda Kakanj -Dan ilo na za padu,251 a prema sadašnjoj hronologiji za centralnu Bosnu bi onda padao paralelno sa fazom Kakanj III. Ovo stanovište se bazira n a u vjerenju da još nije hijat i ku lture u Srbiji i Vojvodini. - D. uvodi i jedan novi pojam u kulturu, a to je horizont«, koji je vezan za kulture, ali ". S. D i f i i t r i j e \' i 1970, str. 29--48. Ibid., str. 41--43. "" M. G a r a š a n i n, 1988, str. 311. 251 Vl. M i loj i 1-97D, S. 86. ' 49
OBRE I
95
negira nastanak ovog horizonta na autohtonoj osnovi.252 Kakav je odnos ovog horizonta prema susjednim grupama, D. nije decidirano odredio. Kao što se vidi, mišljenja se dosta razilaze i samo neke postavke pojedinih autora možemo uzeti u obzir pri formiranju naše tabele. Pošto i D. Garašanin misli da kulture treba staviti u vrijeme faze IlI,253 a na osnovu onoga što je ranije u odnosu Obre I mogli bismo napraviti konstrukciju: V i n a A2 - O b r e I/f a z a IV, S t a r e v o III/V i n a AI - O b re I/f a z alil, S t a r e v o Ilb (Donja Branjevina I'a, Gladnice lb) - O b r e 1/ / faza II, S t a r e v o IIb (Donja Branjevina I'b, Gladnice la) - O b re I/f az a l/II. Dalja prema Balkanu, Makedoniji i Tesaliji, ne mogu više da se izvode neposrednim putem, barem li jednom kompletnijem obimu. Zbog toga se koristiti posrednim putem (preko odnosa i kulture sa tim oblastima) i na taj izvesti hronološke skale našeg naselja u širu balkansku hronologiju. U odnosa M. Garašanin je došao do ela posljednje faze kulture I1b/III) odgovaraju fazi Let III u okviru kulture zbog organizovanog barbotina i spiralnih ukrasa. 254 To je upravo ona faza koja je relevantna za Obre I, bez obzira na spiralni ukras, jer se još uvijek u krugu kompleksa. A u ovakvom odnosu stoji onda i odnos Let III - Obre l/faza H/III. Ako ovome dodamo da u Vlaškoj nakon kulture slijedi Boian kultura sa svoje faze, od kojih prve dvije treba da idu paralelno sa fazom A,705 dobili bismo indirektnim putem ovakvu konstrukciju (uz napomenu da je taj sinhronizam uslovan dok se ne odrede odnosi Starprema
Boi Boi Let Let
a n B - O b r e I/f a z a IV, a n A - O b re I/f a z a III/IV, III III) - O b re I/f a z a II/III, II - O b re I / f a z a IIII.
Ukoliko je lIb paralelno sa Vršnikom III i Karanovom III, a III sa Vršnikom IV iKaranovom IV,256 onda bi jednostavno bilo u naš sistem i ove faze u zapadnoj Bugarskoj i Makedoniji. '" D. S r e j o v Versuch einer historischen Wertung der l.c., Str. 7. 'SJ D. 1954, str. 1'3;6. '''' M. G a r a š a n i n, 1968, str. 305; vidi i E. Z a h a r i a, Considemtions sur la civjlisation de Cri;; il la lumiere des sondages de Let, Dacia N.S. VI, B ueu.re;; t.i, 1%2, p. 5; podatke o Cri;;kulruri vidi kod: E. C () m;; a, La civiliisaticm sur le territoire de la R.P. Roumaine, Acta Archec;logica Car.pathica 1959, KTa'kowie, p. 173-190; vidi i S. D i m i t r i j e v i Arheološ.ka .iskopa\'anja na Vi-nmuzej-a, Rezultati 1957--65, Vinkovci, 1966, s'tr. 16, m H. Q u i t t a, Zur Frage der altes ten B
96
ALOJZ BENAC
Ovdje, nizira sa
ne postoji saglasnost, jer G. Georgijev Karano \lO III sinhrofazom,257 što bi zahtijevalo redoslijed. velike predstavlja sinhronizacija a Tesalijom i srednjom pošto je hronološka tabela u Tesaliji daleko više nego na kompleksa, odnosno kultura koje su naslijedile taj kompleks. Danas je uglavnom usvojena hronologija neolitskog doba u Tesaliji koju je u novije vrijeme postavio Vl. Prema komparacijama ovoga autora, faze Ill-IV (odnosno IIb-IU po hronologiji D. Garašanin) vremenski su istovremene sa drugim dijelom Presesklo fa z (Vorsesklo/ / Nagel-Cardium) i fazama Sesklo I-II u Tesaliji. 25Y Vl. j e Kaka nj stavio paralelno sa fazom Sesklo III i svim fazama Dimin i P rije nego što bih na osnovu tih komparacija pokušao da uspost a vim hronološki odnos Obra I i neolita Tesalije, nužno je dati još nekoliko napomena: - M. Garašanin smatra da je Presesklo period prekinuo jedan normalan razvoj Sesklo kulture na bazi autohtone Protosesklo kulture. z61 U isto vrijeme on IIb fazu komparira sa Sesklo kulturom u Tesaliji i tako ovu fazu kulture stavlja u nešto period nego što to Vl. M. Garašanin isto tako Kakanj komparira sa Dimini-Arapi s tu pnjem u Tesalij i.262 mišljenje o odnosima Protosesklo-Vorsesklo-Sesklo u Te alijI ima i Š. koji kaže da se u ne može dokazati a utohtoni r azvoj impresso keramike.'-63 - Prije »Nagel « i »Cardium« .faze u Tesaliji stoji jedna »Barbotine« faza. Treba napomenuti da je u Obrima l/faza I i II barbotinski u k ras predom inantan, a da je prisutno i nešto fragmenata sa ornamentima koji b i se mogli nazvati »Nagel« i »Cardium«. Tako izgleda da su u Obrima I pom iješane tri navedene faze. - U fazi Dimini-Arapi Tesalije su dosta plit ke vaze na visokim šupljim nogama .264 Takve noge i takvi oblici tek u Obrima l / faza IV, a dominantne su u Prema tome, protokak a njska faza u Obrima I bi morala biti starija od Dimini-Arapi stupnj a II Tesa liji , ako bi se samo ovaj elemenat uzimao u obzir. - Kod obrade paralela sa Elateijom naveli smo neke elemente koji omoda se horizont sa kultnim ritonima u Elateiji (botroi) sa fazom III i fazom IV u Obrima L Ako se Elateija sa svojim sredn jim neolitom uklapa u fazu Dimini-Arapi, onda bi ovoj fazi odgovarala otprilike IV faza u Obrima I (Kakanj II) . - D. R. Theocharis dijeli neolitsko doba Tesalije na perioda. U njegovoj podjeli srednji neolit Tesalije (period Sesklo A po Wace-u) ima 257 G. G e o r g i j e v, Kulturgruppen der Jungstein- und der Kupfenzeit in der Ebene von Thrazien, L'Europe a la fin de rage de la pierre, Sympositun, Praha, 1961, p . 92. ,.. VI. M i loj j Ergebnisse der deutschen Ausgrabungen in ThessaIien 1953-1958, Jb. d. R.G.Zenlralmuseums, Mainz, 1959, vi:di sinhronisti6ku tabelu; i s t i, Bericht uber Ausgrabungen in ThessaIien 1958, Arch. Anz. 1959, S. 54, Abb. 7. 259 VI. M.i loj i 1970, str. 86. W> Ibid 261 M.GaraŠanin,1971,str.75. 262 M. G a r a Š a n i n, 196B, str. 3!l"1 . ''''' S. B a t o v i 1964/65, str. 14. '601 H. H a u p t m a n n u. Vl. M i loj i Die Funde der fri.ihen Dimini-Zeit aus der Arapi Magula, Bonn, 1969, Beil. 1 (21), 4 (45).
OBRE I
97
tri faze, a drugu i fazu karakterišu »Linear Style«, odnosno »Scraped Ware« .266 Tako bi se III i IV faza u Obrima I sasvim dobro uklapala u pomenute dvije faze srednjeg neolita Tesalije. 267 - Kod obrade naselja butmirske kulture u Obrima II smo rekli da se kultne vaze na noge II datiraju od kraja Sesklo stupnja do sredine Dimini stupnja (do kraja Arapi faze).268 Zbog toga, a i zbog drugih detalja na keramici, I fazu butmirske kulture smo datirali u vrijeme Dimini III i IV faze u Tesaliji. Jer, i u fazi Butmir I dolaze kultne vaze na noge. Na osnovu svega što je izlazi da bi zasada komparativna hronološka tabela Obre I-neolit Tesalije mogla izgledati ovako: (D i m i n i II/III - A r n a u t o v i i, K a k a n j III), S e s k l o III/D j m i n i l/II - O b re I/f a z a IV, Vor s e s k l o/S e s k l o I-II - O b re I/f a z a III, Vor s e s:k l o (Barbotine, Nagel, Cardium) - O b re I/f a z a I-II. Naravno, i ova skala je još uvijek uvjetna i takva dok se ne uspostavi hronološka veza neolitskog kompleksa s jedne i neolitskih faza Tesalije s druge strane. Ostaje nam da zatvorimo krug sa druge strane i da definitivno odredimo svoj stav prema neolitskim kulturama Jadranskog bazena. lT analizi kulturnih odnosa Obra I i Dalmacije smo uglavnom odredili i osnovne hronološke odnose. Ipak bismo i ovdje spomenuli nekoliko misli naprijed citiranih autora - Š. Vl. i M. Garašanina: Š. danilska grupa zauzima srednji i dio neolita u Dalmaciji i paralelno sa Kaknjem i dijelom Butmira269 (kod obrade butmirske kulture u Obrima II sam izveo hronološku paralelu Butmir I-Danilo III/IV/70 pa bi u ovom pogledu bila postignuta saglasnost). - Vl. cardium keramika u Dalmaciji traje od Cardium faze Vorsesklo kulture do razvijene Sesklo kulture u Tesaliji, dok bi se Ripoli stil sa fazama daniiske kulture vezao za period prelaza Sesklo-Dimini u Tesaliji (mnogi motivi Danilo-Ripoli stila odgovaraju onima u Tsangli i Arapi stupnja Dimini kulture).271 bazu razvoja - M. Garašanin: cardium i impresso roba na Jadranu i u južnoj Italiji, pa tamo ne treba ni tražiti bojenu keramiku u starijem neolitu.272 S obzirom na ove detalje, na usvojen stav o kontinuitetu cardium/impresso kulture i daniIske kulture u Dalmaciji i na sinhrono posmatranje odnosa sa Tesalijom, hronološka skala Obre I-Dalmacija bi se mogla ovako formulisati: (Danilo Kakanj III), Danilo II-Obre l/faza IV (Kakanj II), M. G a r a Š a n i n, 1%8, str. 311. D.R. T h e o c h a r i s, From Neolithic Thessaly, Thessalika 4, 1962, p. 65. 267 H. H a u p t m a n n, Zum Neolithikum in Makedoruien, Istanbuler Mitleilungen, Bd. 17, Tiibingen, 1967, S. 1 (W. Heurtley, Preh. Mac., p . 63 ff). '68 S.S. We i n b e r g, Solvi-ng a Prehistoric Puzzle, Archaeology 15, 4, 1962, p. 262 ff (vidi i Š. B a t o v i 1964/ 65, nap. 48). "'. Š. B a t o v i Neolitsko nalazište 'li Diadora, sv. 2, Zadar, 1%01961., str. 105. '" A. B e n ac, 1971, str. 170, 1!73. 271 Vl. M i loj i 1970, str. SJ, 83. m M. G a r a š a n i n, 1971, p. 74. 265
2..
7 Glasnik Zemaljskog muzeia BiH -
Arheologija
98
ALOJZ BENAC
Dan ilo I -
O b r e I /f a
e a r d i u m/i m p r e s s o
Z
a III,
III -
O b re I/f a z a I-II.
Što se hronoloških odnosa Obra I prema neolitskim periodima u južnoj Italiji i na Siciliji, sam o tom nešta rekao u svom referatu na VIlI kongresu UISPP. Tom prilikom sam konstatovao da faze I i II u Obrima I paralelno sa horizontom La Quercia-Villagio Guadonc-Monte :\quiloneRipabianca, odnosno sa prelazom stariji-srednji 'neolit u !taliji.m Iza toga u Italiji slijedi srednji neolit sa bojenom keramikom koji bi odgovarao danilskoj kulturi u Dalmaciji. Ipak, i ovdje nekoliko napumena: - Velika je šteta što u Molfetti i Materi nema pravih stratigrafskih podataka, jer se tamo - pored poznate impresso keramike - nalaze i kckomadi sa urezanom ornamentikom, koji svojim motivima odgovaraju urezanim ornamenlima na ritonima iz Obra p 7A
GORUJA TUZLAI
DALMACIJA
JA -
l
VOJYODHJA
----+---- -
,
CAFRII /ADRIATlco l
DAlJILO
Y
SOPO T-
./
iii
/
rROTOK>.KAUJ- KAKAUJI.
/ "
_
CARD IU M /w,PRr: :;SO
"ii
01,.,1.
A2
-« -r
,l-j -
-<
>.J
VIIJ C A A,
STARCe.VO-
st'5K.Lo i- !.
!la
/ ADRIAT I Ol CAR DIU'"' /1"'lL
--
-
-. AORIATICO l/I l
--
I E
U QufRCIA
ITf 5A-L-'
51 ARCtVO-
I
I I
ji b
?
I ,
" AR
\I-'CfL
TilJI) '
_ DllRI. - I
L,o:J;ti: tl'b ! Sl. 22.
tabela uz Obre I
U nalazištu Stentinello L. Bernabo Brea razlikuje dvije vrste kerarobe: jednu sa pravom impresso dekoracijom i drugu, sa kombinovanim ornamentom.275 Naš primjerak na T. XX X II, 15 ovoj drugoj robi, ali ne znamo da Li postoji i neki stariji stratUl11 S ten tinella. -
'" A. B e n a e, L neolithique ancien dans les Balkans du nord-ouest et ses relations avec les regiuns voisines, Aetes du VIIlc Congres UISPP, Beogmd, 197[, literaturom). p. 105-106 (sa 114 M. M a y e r, Molfetta und Matera, Lei'pzig, 1924, Tav, XIII, a, b, j, m. 275 L. B e r n a b o B r e a, The Prehistoric Sequenee in Sicily, Institut of ArLondon, Ann. Report 1950., p. 17, PL 2.
99
OBRE I
- R. Stevenson je neolitsko doba u Italiji podijelio na tiri perioda. U I periodu (Molfetta, Matera i sl.) se i tremolo ukrasi,2/6 dok II period Stevenson naslanja na Sesklo kulturu u Tesaliji.277 - R. Whitehouse smatra da srednjeg neolita u južnoj Italiji prvenstveno likana roba »ceramica dipinta a fasce lar-
DALMACIJA
ITALIJA
enJ T RAl..\J A. -KO':) - TOL - -t>..c
l
VO::JVODltJA
{ (2 . ... 0 0 /
ef.L-
DIA.IJA-
HVAR,
II
RJ>.CHMA\JI
Iii
YILJCA
01
lL
'v IIJCA
e
I
DIMJA.
HVAR -
o' ALTO
BUTt-\\R.
. C,l..PRI K/RIPO seA-LORI)",
D,l..Ul\.-O
!::!
eA PRI I! SCA.-
ill
l.ORIA
I
CArRI !A.DRIAlIca ]l .!.DRIA.TICO I!IT
DA\j I 1..0
}i.
BUTMIR
D\MltJl
&/y.
DIM IlJI
ili
DIMIlJI
II
VHJC.A.. e2
l
.lli
K.A
TI
KAKAIJ0
VIIJCA
All
DIMIlVI
I Jli
ill DJ>.\JILO
I
KA KA.LJ:;] 1.
STARCE.YO! !VI\-!.A..'\
l-ll.
PROTOKAK.AWJ' /
ADRIATICO
I
C"R.DIUM IIM-
lli/E
CAROIUH /IM·PRf.55Q
:ii
STAR-CrVO
PRr.SW
li
STARef-Vo"li b
5rARCiOVO/JM-
I
Sl. 23.
tabela uz neo.lit centralne Bosn e:: .
ghe«,27B a da su izu.zetno neolitska naselja koja posjeduju samo lmpresso robu (bez bOjene keramlke).279 '''hR·SS t e v e TI s o n, The Neolithic oultures of South-East I1aly ProCeed of the P re . ac., N.S. XIII, Cambridge, 19
1'967, zl9
7*
Ibid.
100
ALOJZ BENAC
- W. Bray veže srednjeg neolita sa pojavom slikane keramike »a fasce larghe«, a li smatra da ta keramika još nije dobro upoznata u Jugoslaviji.280 jednu precizniju sintezu - Pošto je R. Peroni u novije vrijeme o neolitskom dobu u provinciji Puglia, odnosno u južnoj Italiji, najbolje da se u našoj k omparaciji oslon irno više na nj egovu podjelu neo lita .28 1 Glavni stavovi ovog autora se daju svesti na 1 - Kao jedinstvena arheološka faza na provincij e Puglia i tl cijeloj Italiji, stariji neolit je definisan impresso keramikom 252 2 - Rasprostranjenost srednj eg neolita u južnoj Italiji koincidira sa starijeg neolita, a pored impresso keramike sada se javljaju slikana ke ramika - »a fasce larghe« i k e ramika sa urezanim ornamentima. 283 3 - Srednji n eolit se na ovom dijeli na dvij e osnovn e faze. U prvoj fazi srednjeg neolita razlikuju se dvije grupe : gruppo adriatic<> i gruppo ionico-appenninico, locirane na dvjema stranama Apeninskog poluostrva. Stariji horizont u okviru gruppo adriatico reprezentuju sloj e vi sa vrlo umanjenim brojem impresso keramike, sa bojenom keramikom »a fasce larghe« i posebnim tipom monohromne robe srednjeg i tamnog tona . U horizontu del gruppo adriatico se pojavljuju ureza ne t r em o l o ornamenti. 284 R . Peron i stavlja nalaze iz Passo di Corvo u stariji hori zont, a nalaze iz La Quercia u horizont ove grupe. 285 Dakle, nešto druganego što sam to bio postavio u svom pomenutom radu. Druga faza srednjeg neolita je predstavljena sa tri varijante: Ca pri-Scaloria-Ripoli , pri opet treba sa dva horizonta. 286
Prema svemu što je hronološke odnose: (C a p r i l/S c a lo r i a - A r n a u t o v i i/K a k a n j Ill), A d r i a t i c o II / C a p r i I - O b r e l / Ea z a IV, A d r i a t i c o I / ll/S t e n t i n e II o/L a Q u er c i a - O b re I l f a z a Ill, Cardium-impr e sso II / Adriatico 1 - Obr e l/faza I-II.
* Na kraju još jednom želim napomenuti da ove hronološke proporcije ne smatram One su nešto sigurnije samo u odnosu na i kulturu, kao i u odnosu na neolit Dalmacije. i sasvim precizno hronoloških relacija prema Tesaliji i Italiji mora još ostati a nova istraživanja na svim navedenim lance ili u njih Ilnij e ti po ili potvrditi ovdje usta novljen e trebne korekture. U svakom stratigrafija u Obrima I u pronalaženju p r avih hronoloških rješenja i u susj ednim oblastima . U n ašim tabelama Sl. 22 i 23 je pokušaj da se, n a osnovu današnjih saznanja, neolitsko doba centralne Bos n e uklopi LI šire balkan 'ke i mediteranske hronološke okvire. - -"" W. B ray, Neoli thic Pain ted Wa:re in the Adriatic, Antiquity XL. 158, 1966, p. 100. . .' L 40 ff ,., R. P e r o n i , Archeologia della Pug!Ja prejstonea, Ed. De uca, p. . 2f" Ibid., p. 45
Ibid., p. 47. Ibid., p. 49 . '" Ibid., p. 50. :re. Ibid., p. 59 (iscrpna bibliografija o pojedinim nalazištima nas l.i šava potrebe da je ovdje ponavlj amo). 28J 284
OBRE I
lDl
12.
Kao što je bio kod obrade butmirske kulture u naselju Obre ll, tako ni ovdje nema potrebe za nekim sumiranjem rezultata istraživao nja na lokalitetu Obre l. Oni su izneseni uz pojedina poglavlja, a posebno uz posljednja tri poglavlja ovog rada, u kojima su dati i pogledi na probleme. Na ovom mjestu - i kao neki samo nekoliko stvari: a) Stratigrafski kontinuitet u našem naselju je ponovno pružio nosti za nastanka jedne nove neolitske kulture. U III fazi naselja je ustanovljena protokakanjska kultura (Kakanj 1), koja u odnosu na prethodnu kulturu predstavlja novu kulturnu tvorevinu. Pa ipak, neosporno je da je protokakanjska kultura nastala na autohtonoj bazi, uz odbacivanje nekih osnovnih elemenata i preuzimanje novih tehnika i novih formi (u prvom redu kultnih ritona). Nastanak protokakanjske kulture se, prema tome, ne može nikakvom migracijom - ni naglom ni gradacionom - nego se mora posmatrati u sklopu unutarnjih kretanja u neolitskom društvu. Pri tome bih podvukao da je proces formiranja protokakanjske kulture išao, ipak, nešto drutokom nego formiranje butmirske kulture (u oba se pod kulturom podrazumijeva i društvena zajednica). Kod butmirske kulture se autohtona baza postepeno gubila u novim kulturnim elementima, a sve komponente su sublimirane u jedinstven izraz butmirske kulture. Kod kakanjske kulture se autohtona baza vrlo osjetno sužava u protokakanjskoj fazi i starijoj kakanjskoj kulturi, ali elementi konstantno traju i dalje se razvijaju (npr. monohromna roba). Novi elementi su nadodani i oni se novoj sredini, da bi dali potpuno novi kulturni izraz. oba neolitska naselja u Obrima odvode naša saznaU svakom nja o društveno·ekonomskim i promjenama u neolitskom svijetu istom evolucionim promjenama treba obratiti mnogo više pažnje nego što smo to dosada Treba odbaciti metod da se svaka nova neolitska kultura imigracijom novog stanovništva; treba mnogo više uzimati u obzir indigene procese i dodire sa susjednim stanovništvom. Izvjesne konkretne sugestije dao sam u tom pogledu kod obrade butmirske kulture. 2s7 Nema nikakve sumnje da je do nastanka protokakanjske kulture došlo u vrijeme nekih promjena u neolitskom svijetu južne Evrope, u vrijeme prelaska iz starijeg u srednje neolitsko doba. Te promjene vidimo na podBalkana i u Italiji, a sve one imaju jednu crtu: izumiranje, stare cardium-impresso ili barbotinske robe i prelazak na nove vrste - crnopoliranu robu na istoku i slikanu keramiku na zapadu. Da li se radi samo o širenju novih tehnoloških saznanja i preuzimanju nove mode ili to sve ima i revolucionarni karakter u etnogenetskom smislu (barem na odreostaje da se riješi novim i preciznim studijem južnoevropskog i mediteranskog prostora u neolitskom dobu. Isti karakter imaju i promjene koje su se dešavale u vrijeme formiranja butmirske kulture. b) Vidjeli smo da su se u IV fazi naselja Obre l pojavile i izvjesne degenerativne manifestacije. Iako je ova faza savremena kulturnim slojevima u samom Kaknju, roba u Kaknju je nešto raznovrsnija i 287
A. B e TI a e, 1971, str. 176.
102
ALOJZ BENAC
bolje izvedena . U ovoj fazi Obra l nestalo je i svih onih elemenata koji su se pojavili u Obrima l kao plod ekonomskih, kulturnih i drugih veza sa okolnim svijetom. Dobiva se utisak da se društvena zajednica Obra l sada zatvorila u sebe i pokida la veze sa drugim svijetom. Odigrao se, dakle, isti degenerativni proces kao i u naselju Obre II , ali sa nešto efektima. U Obrima II je degenerisana butmirska kultura podlegla uticaju iz što je moglo i neki etnogenetski spoj. U Obrima l se to nij e dogodilo, ali se formirana kakanjska kultura jako uproštavati. Kao da je nedostajalo svježih sokova i svježe krvi. l naselje se postepeno ugasilo; bez ikakvih vidnih tragova spoljnjeg nasilja. Zbog je prestao život u ovom naselju? Da je ustanovljen neposredni kontinuitet Obra l i Obra II, rješenje bi bilo vrlo jednostavn o i p om i· canje naselja za 200 m ne bi nikakav prekid. Ali vremenskog d odira nema ova dva naselja. - Ostaje nam da uzroke izumiranja potražimo u samim društvenim odnosima; možda u rodovskoj zatvorenosti ( endoga mij i), koja neminovno vodi genetskoj degeneraciji i izumiranju roda. Još nisu istražena sva naselja kakanjske kulture u centralnoj Bosni se da je jedno naselje ležalo kod lokaliteta Okolište, nedaleko od pa zato nemamo još definitivno zaokruženu sliku o njenim društvenim zajednicama. U svakom naselje Obre l kao i Obre II, dobro p ri života neolitskih naselja, njihova nastajanja i njihova izu miranja. e) Kulturne (i komponente od kojih je formirana -impresso kultura u Obrima l, a zatim i protokakanjska kultura dolazile S l! potpuno istim pravcima. šta više, to su pravci koje smo identifikovali i kod butmirske kulture u Obrima II. Ta nas navodi na dva prvo, neolitski ljudi i neolitsko društvo u cjelini su na ovom p odimali ustaljene navike, odnosno ustaljeni održavanja društ ven ih i ekonomskih veza i, drugo, ovako konstantna društveno-ekonomska struj a nja Jadrana i Panonije pokazuju da na tom prostoru nije dolazilo do velikih - izazvanih migracijama - od kraja starijeg do kraja mlaneolitskog doba. Magistralni pravac Neretva-Bosna je još jednom osvijetljen i u tom svjetlu dolina Neretve i dolina Bosne se javljaju kao najvažnija neolitska saobrau sjeverozapadnom Balkanu, koja povezuje Jadranski bazen sa Posavinom i Panonijom (veza Neretve i Bosne ide dolinama Neretvice i Fojnice). d) pojedinih slojeva i kultura u Obrima l je ponovno pokazalo da se centralna Bosna nalazi na raskrsnici dviju velikih kulturnih i kih zona u ovom dijelu južne Evrope. Zbog toga ovdje i dolazi do neprekidnih miješanja kulturnih elemenata jadransko-mediteranskog i panonsko-balkanskog neolitskog svijeta. Ta miješanja dosta kod komparativnih dva neolitska kompleksa i baš ovaj faktor daje osobitu važnost nalazištima u Obrima. Samim tim u potpunosti je i prelazna zona dva pomenuta neolitska svijeta, koju su tako dobro prikazali R. Tringham i B. J
2M
R. Tringham, 1971, Fig. 10,17,23; B.
1%8, Sl. 1.
SKRACENICE UZ LITERATURU G Z M - Glasnik Zemalj&ko-g muzeja Bosne i Hercegov.ine u Sarajevu. D. A r a n
e lov i - G a r a š a n i:n, 1954. kultura, Ljubljana, 1954.
Draga
S. B a t o v i 1964/65. - šime Odnos,i Dalmacije i dovi F ilozofs·k og fakulteta, Sv. 6, 1%4/ 65, Zadar, 1%9. Š.
Batovi
1966. -
šime
u neo li tu, Ra-
Starij!i neolit u Dalmaciji, Zad&r, 1966.
A. B e n a c, 1956. - Aloj.z Benac, Osnovna obilježja neolitske kulture u KClJknju , GZM, N. S . XI, Arheologija, Sarajevo, 1956. A. B e TI a e, 1%1. - Alojz Benac, Studien zur Stein- und K!Upfer.zeit im nordwestlichen Balkan 42. Bericht der RGK, Fra.nkfUlf't/a .M., 1,% 1. 1\. B e n a c, 1971. -
Alojz Benac, Obre II, neolitsko naselje butmirske gmpe na Gornjem polju, GZM, N. S. XXVI, Arheologija , Sa'rajevo, 197,1.
B. B r u k n e r, 1%8. - Bogdan Brukner, Neolit u Vojvodini , Dissertatio!1s V, Beograd - Novi Sad, 1%8. B. (; o v i 1960/61. - Bo.rivoj Rezultati sondiranja na prelstoriskom naselju u Gornjoj Tuzli, GZM, N. S. XV-XVI, Arheologija, Sarajevo, 1960/ 1961. S.
1970. - Stojan Neolit u Sla'Ionij.i i Srijemu, Zbornik radova I Znans.tvenog s3Jbora Slavo:nije i Baranje, Osijek, 1970.
M. G a r a š a n i n, 1968. nologiji neolita Beograd, 1968.
Milutin Garašanin, Položaj centralnog Balkana u hroEvrope, Neolit cent,r alnog Bal-kana, Narodni muzej,
M. G a r a š a n i n, 1971. - Miluti.n Garašanin, Genetische und chronologische Probleme des frlihen keramischen Neolithikums auf dem mittleren Bal,kan, Actes du VIlle congres UISPP, Beograd, 1971.
B. J o v a.n o y i 1968. - . Borislav I storijat industrije u neohtu l ranom eneohtu centralnog Balkana, Neolit centralnog Balkana Narodni muzej, Beograd, 1968. ' B. J o v a n o v i 1969. - Borislav Teritori ialni i hronološki odnos jadranskog i kontinentalnog neoJ.ita, Starinar N. S. XIX, 1968, Beograd, 1%9. J. K o r o š e e, 1958. - JOSip Kor
i 1970. VladimiT Die Kulturbeziehuno-ell zwischen u.nd Dalmatien wahrend der ji.ingeren Steinzeit, Adriatica praehlstonca et antlqua, Zagreb, 1970.
R. T r i n g h a m , 197J. - Rut Tringham, Hunters, Fishers 3JOd F3Jrmers of Eastern Europe, Hutehmson Univ. Libr., London. 19711.
TABLA I
l. Opru pogled na radiliš te 2. Sonda IV, dubina 0,40-0,55 m 3. Sonda IV, dubina 0.75-0,85 m 4. Sonda IV, dubina 0,85-1,00 m 5. Sonda IV, dubina 1,05-1,25 m 6. Sonda V, dubina 0,90-1,05 m
TABlA I
Foto: Mari ja Se ver
TABLA II
L Sonda V, dulJina
Tn
2, Sonda VII, dubina 1,15-1,25 m
3, Sunda VIII, dubina 1,15-1,30 4, Sonda V, dubina 0,80---0,90 m
5, Sonda V, dubina
m
6. Sonda V, dubina 0,80-0,90 m
Tn
TABLA II
2
Folu: Marija
TABLA III
l. Sonda V, dubina 0,80-0,90 m 2. Sonda IV, duhina 0,55-0,7{) 3. Sonda V,dubina 4. Sonda II,
kOlj)
ill
m
6/7
5. So.nda V, dUibj'l1a 1,8.0-2,05 on 6. Sonda VI, dubina
ill
TABLA III
2
Foto: Marija Sever
TABLA IV
l. S on da VI, grob 3 i 4 2. So.nda IV, dubina 0,85-1 ,00
fi
3. Sonda VII, du:bina 1,95-2,1-0 m 4. Sonda
II , dubina 1,20-1,35 m
5. Sonda VII, dubina 2,10-2,25 m 6. Sonda VII, dubi,n a 2,10-2 ,25 m
TABLA IV
Foto: l, 3-6, Julij ana Sušnik 2, M arija Sever
TABLA V
1. Sonda VII, dubina 2,25-2,35 m
2. Sonda VII, dubina 2,Hl-2,25
ill
(u
uglu)
3. Sonda VII, dubina 2,10-2,25 m 4. Sonda VII, dubina 2,10-2,25 m (žrtvište uz grob 8) 5. Sonda VII, dubina 2,10-2,25 m (uz sjeverni rub) 6. Sonda VII, dubina 2,10-2,25 m (žrtvište uz grob 8) 7. Sonda VII, dubina 2,10-2,25, m (uz kvadratno postrojenje u sjeverozapadnom uglu)
TABLA V
Oo
2 3
7
r o to:
S Glasnik Zema lj skog muzeja BiH -
Arheologija
Sever
TABLA VI
l. Sonda VIII, dubina 1,15-1,30 m
2. Sonda V, kvadrat 4D, dubina 0,90-1,05 m 3. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 1,25-1,40 m 4. S onda IV, kvadrat 4, dubina 0,75-0,85 m 5. Sonda IV, ,kvadrat 3, dubina 0,85-1,00 m 6. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,30-0,40 m
TABLA VI
3
2
6 4
s
o
5 Foto: Marija Sever
TABLA VII
1. Sonda IV, kvadrat 4 -
jama l , dubina 1,60-1 ,80 m
2. Sonda VIII, dubina 1,70-1,90 m
3. Sonda VIII, dubina 1,70--1,90 m 4. Sonda VIII , dubina 1,30-1 ,50 m 5. Sonda IV, kvadrat 4 dubina 1,40-1,60 m 6. Sonda IV, kvadrat 4 dubina 1,40-1,60 m 7. Sonda V, kvadrat 4 dubina 0,90-1,05 m 8. Sonda V, kvadrat 4 dubina 0,90-1,05 m 9. Sonda VIII , dubina 1,00-1,15 m 10. Sonda IV, kvadrat l, dubina 0,75-0,85 m ll. Sonda IV , kvadrat 1, dubina 0,75-0,85 m
12. Sonda VIII, dubina 1,00-1,15 m 13. Son da IV, kvadrat 4, dubina 0,55-D,70 m 14. Sonda IV, kvadrat 1, dubina 0,75-D,85 m 15. Sonda IV, kvadrat 4, dub ina 0,55-0,70
ln
16. Son da IV, hadrat 3, du bin a 0,55-0,70 m 17. Son
IV , k vadra t 3, dubin::t 0,55-0,70
ln
18. Son a IV , kvadral 3, dub ina 0,55-0,70 m 19. Sond a IV, kvad rat 3, dub:rla 0,"5-0,70
ln
20. S n a IV , h adra l 3, d ub ina 0,75- 0,85 m 21. Sonda V, kvadntl 1, dubi a 0,30-0,40 m
TABLA VII
5 6
3
2
7
9
8
10
13
12
II
14
=
15
16
17
18
19
'-"I
f oto; Marija
eve.r
TABLA VIII
1. Sonda VIII, dubina 1,30-1,50 2. Sc>nda IV, dubrina 1,25-1,40
fi
fi
3. Sonda IV, kvadrat 4, dubina
ill
4. Sonda IV, kvadrat 3--4, dubina l,05-l,25 5. Sonda V, kvadrat 28, dubin a 0,80---0,90
ill
6. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 0,75-0,85
fi
7. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 0,7.5-0,85
ill
8. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 0,75-0,85
fi
9. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 0,75-0,85
fi
10. Sonda IV, k vad rat 1, dubina 0,75-0,&5
fi
11. Sonda IV, kvadrat 1, dubina 0,75-0,&5
fi
12. Sonda IV, kva drat 3'-4, dubina 0,75-0,85 13. Sonda IV, kYadrat 4, dubina 0,75-0;85
fi
14. Sonda IV, kvad r at 4, dubina 0,75-0,85
fi
15. Sonda IV, kvadr3Jt 4, dubina 0,7.5-0,&5 m M.
IV, kvadrat 3, dubina 0,55-0,70
111
17. SU:lda IV, kvadrat 3, dubina 0,55-0,70 m 18. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,55-0,70 19. Sonda VIII , dubina 0,55-0,70
ill
fi
111
fi
TABLA VIII
2
3
7
6
13
14
8
o
9
10
16
5
12
11
17
18
Foto: Marija Sever
19
TABLA IX
1. Sonda V, kvadrat 2D, dubina 0,90-1.05 2. Sonda V, kvadrat lD, dubina 0,70-0,80
ill ill
3. Sonda IV, kvadrat 1, dubina 0,85-1,00 m 4. Sonda IV, kvadrat 1, dubina 0,75-0,85 m 5. Sonda V, kvadrat 2B, dubina 1,20-1.40
ill
6. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,40--D,55 m 7. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,25-1.40 m 8. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,75-0,85
ill
TABLA IX
2
3
5
4
6
7
8 Foto: lViarij.l Sever
TABLA X
J. Sonda VII, k vadrat 2 -
žrvnj ište dubina 2,50-2,75 m
2. Sonda VII , dubina 2,10-2,25
Dl
3. S onda VIII, dubina 1,90-2,10 m 4. Sonda iV, kvad,r a t 4 d Llbina 1,40-1,60 m 5. So nda IV, kvadra t 3 dubina 1,05-1,25 m 6. Sonda I V, kva drat 3 dubina 1,05-1,25
ill
7. Son da V, h ad ra t 2A dubina 1,40-1,60 m 8, Son da VIII, dub ina l,50-1,70 m 9, S on da V, kvadrat LD dubina 0,90-1,05 m 10. S onda V, kvadrat l B dubina 0,90-1 ,05
ill
JI1. Sonda V, kvadra t 2B dubina 1,os-1,20 m
1,2. Sonda VIII , dubina 1,30-1 ,50 m 13. Sonda IV , kvadrat 4 dubina 1,40-1,60
ill
14. Sonda IV, kvadrat 3 dubina 0,75-0,85
ill
TABLA X
Fota: Marija
TABLA XI
1. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
fi
2. Sonda VII, dubina 2,10-2,25
ill
3. Sonda V, kvadrat 2D, dubina 1,20-1,4{)
ill
4. Sonda V, kV3Jdirat 4, dubina
ill
5. Sonda V, kvadrat 2JD, dubina 0,80-0,90 6. Sonda IV, kvadrat 3 dubina 1,05-1,25
ill
ill
7. Sonda V, kvadrat 2C, dubina 1,60-1,75
ill
8. Sonda V, kvadrat lB, dubina 0,80-0,90
ill
9. Sonda V, ·kvad'rat IC, dubina 0,70-0,80
ill
lO. Sonda VIII, dubina 1,00- 1,15
ill
TABLA Xl
=
9 Foto: Marija Sever
TABLA XII
l. Sonda V, kvadrat 2A, dubina 1,60-1,75
fi
2. Sonda V, kvadrat 2A, dubina 1,60--1,75
ID
3. Sonda VIII, dubina 1,90-2,10
fi
4. Sonda IV. >kvadrat 2, dubina 0,75.......{},85
fi
5. Sonda V,kvadrat 2A, dubina 0,8Q.......{},90
fi
6. Sonda V, kvadrat 1, dubina 0,5S-0,70
fi
7. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,85-1,00 8. Sonda V, kvadrat 1, dubina 0,40--D,55 9. Sonda V, kvadrat 1, dubina 0,55--D,70
fi fi
10. Sonda IV, kvadra1: 3, dubina 0,75-0,85 ll. Sonda VII, dubina 2,10-2,25 1.2. Sonda VII, dubina 2,25-2,35 13. Sonda VII, dubina 2,10-2,25
fi
ID
(žrtvenišle uz grob 8)
fi
fi fi
14. Sonda VIII, dubina 1,90--2,10
(žrtvište uz grob 8) fi
(uz grob 7')
TABLA XII
3
..
Foto: Mnrija Sever
TABLA XIII
1. Sonda VI, kvadrat l dubina 2,15-2,30 m
2. Sonda II, du;bina 1.,40---1 ,50 m 3. Sonda VI , kvadr,a t 2 dubina 1,60-1 ,85 m
TABLA XIII
2
1
3
5 Foto: Marija Scve.
9 Glasnik Zemaljskog muzeja BiH
Arheologija
TABLA XIV
L Sonda VII , dubina 2,25-2 ,35
ill
2. Sonda VIII, dubina 2,50---2,65
ill
3. Sonda VII, dub ina 2,35-2,50 nl 4. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
ill
5. Sonda VII, dubina 2,25-2,35
ill
6. Sonda VIII, dubina 2,3 0-2,50
ill
TABLA XIV
eneži: Slobodan 9*
TABLA XV
1. Sonda VIII , dubina 2,50-2,65
ill
2. Sonda VII, kvadrM 4, dubina 2,25--2,35 3. Sonda VIII, dubina 2,55-2,70 4. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
ill ill
5. Sonda VIII, dubina 2,50-2,65 m 6. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
ill
7. Sonda VII, dubina 2,35-2,50
ill
8. Sonda VII, dubina 2,35-2,50 un 9. Sonda VII, dubina 2,50-2,75 10. Sonda VIII, dubina 2,50-2,&5
ill ill
ill
TABLA XV
10
B Crteži: Slobodan
TABLA XVI
1. Sonda VII, dubina 2,25-2,35 m 2. Sonda VII, dubi.na 2,35-2,50
fi
3. Sonda VII, dubina 2,25-2,35
fi
4. Sonda VII, dubina 2,35-2,50
fi
5. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
fi
TABLA XV1
2
TABLA XVII
1. Sonda VII , dubina 2,35-2 ,50 m
2. Sonda VIII , dubina 2,50---2,65 rn 3. Sonda VIII, dubina 2,50-2,65 m 4. Sonda VIII, dubina 2,50-2,65 rn S. Sonda VIII, dubina 2,50-2,65 rn
6. Sonda VII, dubina 2,25-·2,35 m 7. Sonda VIII, dubin a 2,50-2 ,65 rn 8. Sonda VII, dubina 2,35-2,.50 m 9. Sonda VII , dubina J ,3S-2,50 m 10. Sonda VIlI , dubina 2,50-2,65 m ll. Sond a VII , dubina 2,35--2 ,50 rn 12 . Sonda VII, dubin a ,2 ,50--2,75 rn
TABLA XVII
3
6
5
8
9
7
12 Foto: Marij a Sever
TABLA XVIII
1. Sonda VIII, dubina 2,50-2,65 m
2. Sonda VII, dubina 2,35-2,50
ill
3. Sonda VIII, dubina 2,50-2,65
ill
4. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
ill
5. Sonda VII, dubina 2,25--2.35
ill
6. Sonda VIII, dubina 2,50-2.65
ill
7. Sonda VII, dubina 2,25-2,35
ill
8. Sonda VII, dubina 2,25-2.35
ID
9. Sonda VII, kvadrat 4 dubina 2,25--2,35
/
10. Sonda VII, dubina 2,50-2,75
ill
11. Sonda VII, dubina 2,35-2,50
ill
ill
TABLA XVIII
3
1
4
5
6
8
9
11 Foto: Marij a Sever
TABLA XIX
1. Sonda II IA, dubina 1,70-1,&0
ill
2. Sonda VIII. dubina 1,90-2,10
ill
3. S nda VII I, dubina 2,10-2,3!)
ill
4. Sonda IX, dubina 1,40-1,55
ill
5. Sonda VI, dubina 1,60-1,75
ID
'k vadrat 3
6. Sonda V, dubi na 2,25-2,50
ill
kvadrat 4\D
7. Sonda V, dubina 1,60-1,75
nl
k" ;ldrat 2D
TABLA XIX -
- - -, . I
I
- !
I
"
\ \
\\
\,,
.\.
\\
i i
,
I'
I JJ
I
,
:
i/ I
"-"-.
\\\,
\, 1,
n
I
\
""
I
I
/
\ \
I
JI
_r;// /
4
!
\
"-
/
".
,i I '
l
\ \
5
,. Slobodan Crtez.:
TAB LA XX
l. Sonda VII, dubina 2,10-2,35 m 2. Sonda IX, dubina 1,20-1,35 m 3. Sonda IX, dubina 1,20-1,3:5 m 4. Sonda VII, dubina 2,10-2,25
ill
5. Sonda VIII, dubina 2,30-2,50
ill
6. Sonda V, dubina 1,80---2,05 m kvadrat 4D 7. Sonda VII,
1,75-1,95 m
8. Sonda I ,dubina 1,55-1,70 m 9. Sonda VIII, dubina 2,30-2,50
ill
10. Sonda VIII, dubina 2,10-2,30
ill
ll. Sonda IV, dubina 1,60-1,80
fi
12. Sonda V, dubina 1,60-1 ,75 m kvadrat 1 13. Sonda VIII, dubina 2,10-2,30 m 14. Sonda VIII, dubina 1,90-2,10
fi
TABLA XX
. I . . .: . '. ' ....:::...
1
I· .... . · ··· 1 I ' "
"
l' \
.' .···· 1
:1
.....'1
·.-:·,.·: ·..·:>71
."
.. " ;'1
__r
I 1
'
··· :·· · .•1 '{, .....
-
',
1 ,'.
14 12
13 CI'tež i: Slobodan Pe riš ic
TABLA XXI
1. Sonda VI, kvadrat 2 dubina 2,30-2,S(} m
2. Sonda II, dubina 1,60-1,70 m 3. Sonda III, A dubina 1,80-1,95 m 4. Sonda III, Aduhina 1,80-1,95 m
5. Sonda V, kvadrat 2C dubina 1,80-2,05 m 6. Sonda III A, dubina 1,8Q-..,1 ,95 m
TABlA XXI
.\1 hcologlj;1
TABLA XXII
I. Sonda VIII, dubina 2,30--2,50 m
2. Sonda IX , dubina 1,20-1,35
ID
3. Sonda IV, dubina 1,80-2,05 m 4. Sonda VIII, dubina 2,10-2,30
!TI
5. Sonda IX, dubina 1,40--1,55 m 6. Sonda VII, dubina 1,75-1,95 m 7. Sonda VIII, dubjna 1,90--2,10 m 8. Sonda VII, dubina 1,95-2.10 m 9. Sonda V, kvadrat 4D, dubina 2,05-2,25 m 10. Sonda IX, dubina 1,55-J,70 m
TABLA XXII
Foto: Marija Sever
TABLA XXIII
1. Sonda V, dubina 1,80-2,05
kvadrat lAC
ID
2. Sonda IV, dubina 2,05-2,20
fi
3. Sonda VII, dubina 1,75-1,95
fi
4. Sonda VII , dubina 1,95----2,10
fi
5. Sonda VIII, dubina 2;10-2,30 6. Sonda VII,dubina 1,75-1 ,95 7. Sonda V, dubina 1,60-1 ,75
fi
fi
fi
kvadrat ICe
8. Sonda VIII, dubina 2,10-2,30 9. Sonda IV, dubina 10. Sonda II, dubina 1,40-1 ,50
fi
1,1. Sonda IV, dubina 1,80-2,05 12. Sonda V, dubina 1,60-1,75
fi
fi
fi fi
13. Sonda IX, dubina 1,40-1,55
kvadrat 2D
fi
14. Sonda VIII, dubina 1,90-2,Hl
fi
TABLA XXIII
10
13 Foto: Marija Sever JO Glasnik Zemaljskog muzeja BiH -
Arheologija.
TABLA XXIV
l. Sonda IIIA, dubina 1,80-1,95
ID
2. Sonda V kvadrat 2e, dubina 1,80-2,05 3. Sonda VIII, dubina 2,10-2,30
ID
4. Sonda IIIA, dubina 1,80-1,95
ID
5. Sonda IIIA, dubina 1,80-1,95
ID
ID
6. Sonda IV, kvadrat 3,4 dubina 1,60-1,80 7. Sonda VII, dubina 2.10-2,25
ID
8. Sonda VII, dubina 2,10-2,25
ID
uz skelet groba 8
ID
uz skelet groba 8, ispod
9. Sonda IX dubina 1,40-1,55 m 10. Sonda IX, dubina 1,40-1 ,55
ID
ll. Sonda IV, kvadrat 3 dubina 1,60-1,80 12. Sonda IIIA, dubina 1,40-1,50
ID
ID
u crvenoj
TABLA XXIV
3
6
5
9
11 Foto : Marija Sever 10*
TABLA XXV
1. Sonda VII, dubina 2,10-2,25
fi
2. Sonda VIII, dubina 2,10-2,30
uz grob 8
fi
3. Sonda V, kvadrat 2U, dubina 1,60-1,75 4. Sonda IX, dubina 1,40-1,55
fi
fi
.5. Sonda IX, dubina 1,20-1 ,3 5 f i 6. SDnda IIIA, dubina 1,70-1,80
ID
7. Sonda IIIA, dubina 1,80-1,95
fi
8. Sonda VIII, dubima 2,20-2,40
ID
9. Sonda V, kvadrat 2AC, dubina 1,80-2,05 10. Sonda V, ·k vadrat 4D, dubina 1,80-2,05 11. Sonda IX, dubina 1,55-1,70
ID
12. Sonda V, kvadrat 1, dubina 1,60-1,75 13. Sonda IV, dubina 1,60-1,80
!TI
fi
fi
fi
TABLA XXV
1
2
4
13 Foto: Marija Sever
TABLA XXVI
l. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,05-1,25
2. Sonda V, kvadrat ID, dubina 1,05-1,20 3. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,25-1,40 4. Sonda VIII, dubina 1,70---.1,90
ill
5. Sonda VIII, dubina 1,30-1,50
ill
ill ill ill
6. Sonda VIII, dubina 1,15-1,30 m 7. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,05-1,25
ill
8. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 1,40-1,60
ill
9. Sonda IX, dubina 0,95-1,05
ill
10. Sonda IX, dubina 0,95-1,05
ill
11. Sonda V, kvadrat 2D, dubina 1,05-1,20
ill
TABLA XXVI
' 1
I ,I
./
\
'
':,
,":
"".-
" "-
.7-
I
. I
%.
.... .
\.
r-
I I I "-
L __
3
-, I
I
\
" ' .. I
\ \ \ (
\\
-
-.:....
I
I
\
"-'......
I
I
I
'
('
-,
1"" ;';:_"1)-
\
\
I
\
I
I I I I
I
I
I
7
/
I I
I I I I
\
\ \ \
".......
L __
5
--
-- 1. Crte
Sl;,bodan
TABLA XXVII
1. Sonda IX, dubina 0,80-0,95 m
2. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,25-1,40 m 3. Sonda VIII, dubina 1,15-1,30 m 4. Sonda V, kvadrat lD , dllbina 0,90-1,05 m S. Sonda V, kvadrat 2D, dubina 1,05-1,20 m 6. Sonda IV kvadrat 3-4, dubina 0,85-1,00 m 7. Sonda IV, kvadrat 3-4, dubina 8. Sonda V, kvadrat IC, dubina 1,40-1,60 m 9. Sonda V, kvadra t 2B, dubina 1,20-1,40 m 10. Sonda VIII, dubina 1,50-1,70 m ll. Sonda VIII, dubina 1,15-1,30 m 12. Sonda VIII , dubin a 1,30-1,50 m 13. Sonda IX, dllbina 1,05-1,20 m 14, Sonda VIII, dubina 1,15-1,30 m
m
TABLA XXVII
- . '- - - - l '.'
·.-."- -:;.: O
" I
. '.. . I
'"
,.'
.,'
""....",;,
.
3
I'"
. "
n\\
JI}
.1
.... ..'
' I ·
.". . 11
- "' 1 I
. · ·.·1 .. 1
\
\.
".: .':::'. ' . I
. ' ,·1
"
. '1
-l
r-r
'.1
lI
I
I
\: \
"
'<.."
'\:...:..
o
>---
Crteži: Slobodan
14
TABLA XXVIII
l. Sonda VIII, dubina 1,50-1,70
ill
2. Sonda V, kvadrat lA, dubina 1,20-1,40 3. Sonda VIII, dubina 1,15-1,30
ill
ill
4. Sonda VII, kvadrat 1, dubina 1,30-1,40 ill
S. Sonda VIII, dubina 1,30-1,50 m 6. Sonda VIII, dubina 1,30-1,50
ill
7. Sonda VII, kvad.fa't l, dubina 1,30-1,40 m 8. Sonda IV, kvadrat 1-2, dubina 1,05---.1,25 9. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,05-1,2:5
ill
10. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 1,05-1,25
ill
ll. Sonda I X, dubina 0,95-1,05
ill
12. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 1,05-1 ,25 13. Sonda IX, dubina 0,65-0,80
ill
14. Sonda IX, dubina 0,65-0,80
ill
15. Sonda V, kvadra t 2B, dubimt 1,05-1 ,20 1,6. Sonda IX, dubina 0,65-0,80
ill
ill
ill
ill
17. Sonda V,kvadrat 1-2, dubina 0,80-0,90
ill
TABLA X ' VIII
-:-. - l l,
.
I
I
6
10
/
I I
\
.
-l :I J. .
. I
,-' 3
16
-
o
) Crteži: Slobodan Pe ri , ;"
TABLA XXIX
l. Sonda VIII, dubina
m
2. Sonda IX, dubina 1,05-1,20 m 3. Sonda V, kvadrat 4, dubina 1,40--.1,60 m 4. Sonda VIII, dubina 1,70-1,90 m S. Sonda VIII, dubina 1,50-1,70 m 6. Sonda VIII , dubina 1,30--.1,50 m
7. Sonda V, kvadrat 11B, dubina 0,90-t05 m 8. Sonda IV, kvadrat 4 dubina 1,40-1,60 m
9. S onda VIII, dubina 1,70-1,90 m 10. Sonda VIII, dubina 1,70--1,90 m
11. Sonda VIII, dubina 1,50-1,70 m 12. Sonda VIII, dubina 1,50-1,70 m 13. Sonda VIII, dubina 1,70--1,90 m
TABLA XXIX
1
4
7
8
9
11
10
12
13 Foto: Marija Sever
TABLA XXX
l. Sonda IV , .kvadrat 3-4, dubina 0,85-1,00 m
2. Sonda VIII, dubina 1.15-1,30
fi
3. Sonda VIII, dubina 1,15-1,30
fi
4. Sonda VII , dubina 1,30-1 ,50
fi
5. Sonda IV, k vadrat 3, dubina 1,25-1,40
fi
6. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,05--<1,25
fi
7. Sonda V, kvadrat 4, dubina 1,40-1,60
fi
.8. Sonda V,kvadrat 4D, dubina 1,20-1,40 9. Sonda IV, kvadr at 2, dubina 1,05-1,25
fi fi
10. Sonda IV,kvadrat 4, dubina 1,25-1,40
fi
U . Sonda IV, kvadrat 4, dubina 1)5-1,40
fi
12. Sonda VI, kvadrat 1, dubina 1,45-1 ,60
fi
TABLA XXX
5
6
7
12 Foto: Marija Sever
TABLA XXXI
1. Sonda III/A, dubina 1,25-1,40 m
2. Sonda V, kvadrat 1-2 dubina 0,80-0,90 m 3. Sonda V, kva-drat 1-2, dubina 0,80--0,90 m 4. Sonda V, kvadrat ltD, dubina 0,90-1,05 m 5. Sonda IV, !kvadrat 3-4, dubina 0,85-1,00 m 6. Sonda IV, kvadrat 3-4, dubina 0,85-1,00 m 7. Sonda IV, ·kvCl!drat 4, dubina 1,05-1 ,25
ID
8. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,85-1 ,00 m 9. Sonda VIII, dubina 1,70-1',90 m 10. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 1,05-1,25 m
lJI. Sonda IV, kv.a.drat 2, dubina 1,05-1,25 m 12. Sonda IX, dubina 0,65-0,80 m
TABLA XXXI
3
4
II Glasnik Zemaljskog muzeja BiH .- Arheologija
Foto: Marija Sever
TABLA XXXII
l. Sonda IV, 'k vadrat 4, dubina 0,S5---1,00
ill
2. Sonda V, kvadra t l, , dubina 1,20-1.40 3. Sonda VI II , dubina 150-1,70
ill
4. Sonda V, kvadrat 2B, dubina 1,20-1,40
5. Sonda VIII, dubina 1,50-1,70
ill
ill
ill
6. Sonda V, kvadrat 2B, dubina 1,05---1,20 ill
7. Sonda IX, dubina 0,65-0,80
ill
S. Sonda V, kvadrat ID, dubina 0,90-1,05 9. Sonda VIII, dubina l,50--1,70
ill
ill
10. Sonda V, kvadrat 1-2, kop 7, dubina 0,80-0,90 ll. Sonda V, kvadrat 2D, dubina 1,40-1,6-0 ill
12. Sonda VIII, dubina 1,30--1,50
ill
13. Sonda VII, kvad rat 1, dubina 1,30--1,40 14. Sonda IX, dubina O,GS-O,SO
15. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 1,25-1,40 16. Sonda V, kvadrat 2D, dubina 1,20--1,40 17. Sonda IX, dubina 0,95-1,05
ill
ill ill ill
ill
18. Sonda V, kvadrat 2C, dubina 1,40--1,60
ill
ill
TABLA XXXII
3
5
9
12 14
15
16
18 Foto: Marija Sever
11*
TABLA XXXIII
1. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,&5-1,00
fi
2. Sonda IV, kvad rat 3, dubina 0,85-1,00
fi
3. Sonda IV, ckvadrat 3, dub1na 0,55--0,70
fi
4. Sonda VIII, dubina 0,70--0,85
fi
5. Sonda VIII , dubina 0,55-0,70
fi
6. Sonda VIII, dubina 0,85-1,00
fi
7. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,85->1,00
fi
8. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,85-1 ,00 m 9. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0) 5-0,&5
fi
10. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,55--0,70
fi
11. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,85-1 ,00
fi
12. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,40-0,55
fi
13. Sonda VII, kvadrat 4, dubina 1,30-1 ,40
fi
14. Sonda IX, dubina 0,50--0,65 m 15. Sonda IX, dubina 0,50-0,65
fi
16. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,85-1,00
fi
17. Sonda V, kvadra t l, dub ina 0,40-0,55 m 18. Sonda IV, kvadrat 3, dub ina 0,55--0,70
19. Sonda V, kvadrat 4, dubina 0,70-0, 80
20. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 0,85-1.,00 21. Sonda V, kvadrat 4, dubina 0,70-0,80
fi
fi fi fi
l
F-
1 i
rI r,. .' .:
I 'I
'
I 'I
I
J '. ,I
-
7
-
3
Il:
/. .•....
.
( • .'.• '
t ' \'
\
" 1
., ",",
\, "
.
. I .:' • '1
.., .
'" .
.8
.
I,
- .J
I
.. :,. 1 20 Crteži. Slobodan
22
TABLA XXXIV
1. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,85-1,00
ITl
2. Sonda IV, kvadrat 4, dubi na 0,85-1,00
ITl
3. Sonda IV, kvadrat 3, d ubina 0,85-1,00
ITl
4. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,55-0,70
ITl
S. Sonda IV, kvadrat 3, dubi na 0,75-0,85
ITl
.6. Sonda IV, kvadra t 3, dubina 0,&5-1,00
ITl
7. Sonda V, kvadra t 4, dubina 0,70-0 ,80 8. Sonda VIII, dubina 0,85-1.00
nl
ITl
9. Sonda IV, kvad ra t 4, dubina 0,55-0,70 10. Sonda VIII, d ubina 0,85-1 ,00
ITl
ITl
ll. Sonda IV, kvadra t 4, dubina 0,55- 0,70
ITl
12. Sonda V, kvadra t 4, dubina 0,70-0,80 m
13. Sonda V, kvad rat 2, dubina 0,7D-O,80
ITl
14. Sonda IV, kvadra t 4, dubina 0,40-0,55
ITl
TABLA XXXIV
1
3
9
Foto: Marija Se \'e r
TABLA XXXV
1. Sonda VIII, duhina 0,70-0,85
Jn
2. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,85-1,00
fi
3. Sonda IV, .k vadrat 3, dubina 0,55-0,70 Jn 4. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,75-0,85 5. Sonda V, kvadrat IC, dubina 0,70---0,80 6. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,75-0,85
Jn Jn Jn
7. Sonda V, kvadrat l, dubina 0,40-0,55 m 8. Sonda V, kvadra·t l, dubina 0,40-0,55
Jn
9. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,75-0,85
Jn
10. Sonda IV, kvadrat 4, dubina 0,75-0,85
Jn
11. Sonda IV, kvadrat 1, dubina 0,85-1,00
Jn
12. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,40-0,55
Jn
13. Sonda IV, kvadrat 2, dubina 0,85-1,00
Jn
14. Sonda V, kvadrat 4, dubina 0.70---0.80
ill
15. Sonda IV, kvadrat 1-2 dubina 1,05-1,25 16. Sonda IV, kvadrat 3, dubina 0,40-0,55 17. Sonda VIII, dubina 0,70-0,85
Jn
Jn
Jn
TABLA XXXV
3
1
4
2
6
Foto: Marija Sever
TABLA XXXVI
1. Sonda VIII, dubina 0,55-0,70
ill
2. Son.da V, kvadrat 1, dubina 0,40-0,55
ill
3. Sonda V, kvadrat 3, dubina 0,30-0,40
ill
4. Sonda V, kvadrat lB, dubina 0,70-0,80 5. Sonda VI, kva drat 3, dubina 1,15-1,30
ill ill
TABLA XXXVI
3
!i
Foto: Marija Sever
