FONO ÖZEL EĞİTİM KURUMLARI YAYIN DAĞITIM SAN. VE TİC. LTD. ŞTl. Ambarlı, Beysan Sitesi Birlik Cad. No:32 Avcılar-lstanbul Tel: 0212 422 77 60 Faks: 0212 422 29 01 [email protected]
UVODNA RIJEČ Može se reći da je ova knjiga nastala spletom sretnih okolnosti jer je ponuda turske Izdavačke kuće Fono da napravimo udžbenik došla u vrijeme kad je nastava turskog jezika na Filozofskom fakultetu u Sarajevu zahtijevala da se godinama prikupljani i pisani materijali konačno objedine. Materijale o kojima je riječ, zapravo, sačinjavaju dijalozi karakteristični za određene okvire ili scenarije, koji, prema Levinsonovoj definiciji, predstavljaju znanje potrebno da se razumije određeni iskaz. Tako postoje okviri ili scenariji za kupovanje, posjetu Ijekaru, odlazak u restoran i slično, koji su ovdje posloženi prema redoslijedu kakav propisuje Thresehold 1990 (Cambridge, 1998). No, tu sve sličnosti sa spomenutom knjigom prestaju jer je, s obzirom na to da se ne radi o indoevropskom jeziku, bilo nemoguće postići da određene dijaloge prate i odgovarajuće gramatičke jedinice. Stoga smo zarad prirodnosti dijaloga odvojile gramatički od „pragmatičkog" dijela s dijalozima. Sto se tiče odjeljka koji se bavi gramatikom, on se sastoji od trideset lekcija i velikim se dijelom oslanja na Gramatiku suvremenoga turskog jezika Ekrema Čauševića (Zagreb, 1996) pa čitatelje upućujemo da tamo potraže sva podrobnija i šira pojašnjenja. Gramatička objašnjenja prate primjeri i vježbe s ključem, koji će, nadamo se, omogućiti brže i bolje razumijevanje izložene teorije. Kad smo već kod budućih čitatelja, recimo i to da je ova knjiga namijenjena svima onima koji žele učiti turski jezik, iako je najvećim dijelom nastajala iz potrebe da se studentima olakša učenje i obogati znanje jezika kojeg nemaju priliku tako često susresti u medijima. Naša je maksimalistička zamisao bila, zapravo, jedna velika, sveobuhvatna knjiga o turskom jeziku i kulturi, koja se morala svesti na ove, mnogo skromnije, razmjere i okvire. Sabina Bakšić Alena Ćatović Esra Ertanır
İÇİNDEKİLER SADRŽAJ
PREDGOVOR......................................... .......................................... 5 UVODNA RIJEČ..7 İÇİNDEKİLER SADRŽAJ............................................................... 9 KRATKI PREGLED GRAMATIKE TURSKOG JEZIKA S VJEŽBAMA.......................................................................... 19 1. TURSKI ALFABET, VOKALI İ KONSONANTI U TURSKOIVI JEZIKU..
21
1.1. V okali (Ü nlüler ) ............................................................................. 22 1.2. K onsonant I (Ü nsüzler ) ................................................................... 23 2. P O S E B N İ P R A V O P İS N İ Z N A C İ, V O K A L N A H A R M O N İJ A 2 .7
2. 1. POSEBNİ PRAVOPİSNİ Z N A C İ ............................................................... 27 2.2. V okalna harmon İja (Ü nlü U yumu ) ........................................... 27
3. GLASOVNE PROMJENE, PRİSVOJNİ SUFİKSİ, POZDRAVİ
31
3 . 1 . OZVUČAVANJE GLASOVA (ÜNSÜZ ÜYUMU)..........................................31
3 .2 . I spadanje vokala (vokalska sİnkopa ) (Ü nlü D üşm es İ) ..... 33 3.3. ÜDVOJENİ (GEM İNİRANİKONSONANTI) ............................................ 34 -3 .4 . PRİSVOJNİ SUFİKSİ (İYELİK EKLERİ).................................................. 34 3.6. POZDRAVİ U TURSKOM JEZİKU.............................................................36
4. IMENİCE (ROD, BROJ, NEODREDENİ ČLAN), NEKİ TVORBENİ SUFİKSİ, İMENSKA REČENiCA..................39 .^4.1. R od İmen İca (CIns Iyet ) ....................................................................39 - 4 . 2 . B r o j İMENİCA ( Ç o ğ u l E k î ) .............................................................................3 9
9
4.3. N eodređen I č l a n ............................................................................... 40 4.4. N eki tvorbeni suf İk s î ....................................................................... 40 4 .5 . I menska rečenica (A d C ümlesî)....................................................41
5. ZAMJENİCE, UPİTNI PRİLOZİ, OSLOVLJAVANJE.......45 5.1. Z amjenice (A dillar / Z am İrler ) ..tt.............................................. 45 5.2. U p Itn I PRlLOZt (S oru Z arflari) ...................................................... 47 5.3. OSLOVLJAVANJE NEPOZNATIH t OSOBA KOJE NİSU BLİSKE govorniku (Iskazivanje poštovanja ) ........................................ 48 5. 4. OSLOVLJAVANJE OSOBA KOJE SU BLISKE G0V0RNİKU (USPOSTAVLJANJE BLİSKOSTİ)........................................................... 49
6. PREDİKATİVİ ’VAR’ i ’YOK’, LOKATİV, IZRAŽAVANJE POSTOJANJA i POSJEDOVANJA ......................................51 6.1. PREDIKATIVI 'V ar ' i 'Y ok ' .................................................................. 51 6.2. LOKATIV (B ulunma H ali ) ................................................................. 51 6 .3 . Izražavanje postojanja ..................................................................52 6.4. Izražavanje posjedovanja ............................................................ 53
7. PRVA GENİTİVNA VEZA, GLAVNİ BROJEVİ___________ 55 7.1. P rva gen It Ivna veza (B el İrt İl İ A d T amlamasi) ...................... 55 7.2. G lavni brojev I (A sal say Ilar ) .................................................... 59
8. PERFEKT NA -Dİ, PADEŽI DATİV i ABLATİV ..................63 8. 1. P er fek t na - d İ (-Dİ'Lİ G eçm İş Z aman / B el İrl İ GEÇMİŞ) .....63 8.2. D at İv (Y önelme H al İ ................................................................. .66 8.3. A blat İv (U zaklaşma H al İ) ..............................................................67
9. DRUGA GENİTİVNA VEZA, AKUZATİV________________ 69 9 .1 . D ruga gen It Ivna veza (B el İrtîs İz A d T amlamas I) ..................69 9 .2 . A kuzativ (İ sm İn -i H al İ) .................................................................... 70
10. REDNİ BROJEVİ, DİJELNİ BROJEVİ, RAZLOMAČKi BROJEVİ, IZRAŽAVANJE DATUMA, DOBA STAROSTİ i VREMENA NA SATU_____________________________ 73 10.1. R edni brojevi (S ira Sayilari)........................................................ 73
10
10.2. Dİjeln İ brojevi (Ü leşt Irm e Sayilari) .......................................... 75 10.3. RAZLOMAČKI brojevi (KESİRLİ SAYILAR).................................... 76 10.4. Izražavanje da tu m a .......................................................................76 10.5. Izražavanje doba starost ! .......................................................... 79 10.6. Izražavanje vremena na sa tu ....................................................80
11. PREZENT NA -(l)YOR, PADEŽ RELATİV-EKVATİV......81 11.1. P rezent na - (İ) yor (Şİmd İk İ Z aman ) ............................. ................81 11.2. P adež relat Iv -ekvat Iv (EŞİTLİK H al İ) ................................... 9 1
12. PREZENT NA -R , PRİDJEVİ...... .........................................87 12.1. PREZENT NA-R (GENİŞ ZAMAN)............................................ 87 12.2. P ridjevi (SIfatlar ) ....... .............................................................9 1 12.3 B oje (R enkler ) ..................................................................................... 93
13.POSTPOZİCİJE______________________________________ 95 13.1. POSTPOZICIJE (E datlar / îlgeçler ) ............................................... 95 13.1.1 . POSTPOZİCİJE koje zahtijevaju APSOLUTNI PADEŽ İMENİCE (NEMA NASTAVKA) I GENİTİV ZAMJENİCE...........................................95 13. 1.2. POSTPOZiCiJE KOJE ZAHTIJEVAJU DATİVİMENİCEI ZAMJENICE .............................................................................................................. 96 13. 1. 3. POSTPOZlClJE KOJE ZAHTIJEVAJU ABLATtV İMENİCE 1 ZAMJENICE.............................................................................................. 97
14. FUTUR, KVAZİPOSTPOZİCİJE----------------------------------103 14.1. F utur (G elecek Z aman ) ............................................................ 103 14.2. KVAZİPOSTPOZİCİJE...........................................................................106
15. PERFEKT NA -MİŞ, KVAZİPOSTPOZİCİJE KOJE SE KORİSTE U JEDNOM PADEŽU------------------- ------------ 111 15.1. PERFEKT NA -MİŞ (MİŞİLİ GEÇMİŞ ZAMAN/ BELİRSİZ GEÇMİŞ) ..........................................................................................111 15.2. KVAZİPOSTPOZİCİJE KOJE SE KORİSTE U JEDNOM PADEŽU ........ 113
16. GLAGOLSKİ NAČiNl: İMPERATİV İ OPTATİV............. 117 16.1. G lagolski nač In : Imperativ (E m İr K iP i)----------------------- 1 1 7 11
1 6 .2 . O p t a t iv (İ s t e k KİPİ) ......................................................................................119
16.3. D o b re ŽELJE (İ Yİ DİLEKLER)......................................................... 121
17. IZRAŽAVANJE NUŽNOSTI IZVRŠENJA RADNJE (G E R E K L İK K İP İ) 1 7 .2 . O s t a l i
123
n a č i n i i z r a ž a v a n j a n u ž n o s t i r a d n j e .............................. 125
18. GERUNDİ NAČi NA (DURUM ULAÇLARI): GERUND NA (Y)A, GERUND NA -(Y)ARAK, GERUND NA -MADAN .................................................................................................. 129 1 8 .1 . G e r u n d
na
- ( Y ) A .............................................................................................. 129
1 8 .2 . G e r u n d
na
- ( y ) a r a k ..................................................................................... 1 3 0
1 8 .3 . G e r u n d
na
-
m a d a n ........................................................................................131
- İ k e n ............................................................................................ 1 3 4
20. GERUND NA -(Y)İP, VEZNİCİ..............................................137 2 0 . 1 . G e r u n d N A - ( Y ) İP ( U l a ç ) ...........................................................................13 7
21. KVAZlGERUNDİ .................................................................1 3 4 2 1 . 1 . .KVAZIGERUND -M ADAN/-M EDEN Ö N C E .................................................143 2 1 . 2 . KVAZIGERUND -M A KSIZIN/-M EKSİZİN....................................................143
21.3. K vaz Ig er u n d - casina /-ces İn a ................................................... 144 21.4. K V A Z İG E R U N D -R ...-M A Z ............................................................................... 145 2 1 . 5 . KVAZIGERUND - D IKTAN SONRA/ -DİKTEN SONRA.............................146 2 1 . 6 . K v a z 1g e r u n d -
'22. DURATİV, OBLİK MAK ÜZERE OLMAK, PRİLOZİ....... 149 22.1 . D urat İV.............................................................................................149 2 2 .2 . OBLİK -M A K ÜZERE O L M A K ........................................................................... 151
12
22.3. P r İloz İ (Z arflar ) ................................................................................. 153
23. FORMA MOGUĆNOSTI t NEMOGUĆNOSTI, OSTALE ANALITIČKE FORME.........................................................155
F orma mogućnost I İ nemogućnost İ (Y eterlik K İPİ) ....... 155 F o r m a - ( y ) a + d u r m a k İ - ( y )İp d u r m a k ....................................157 F o r m a - ( Y) A + g e l m e k ...................................................................... 157 F o r m a - ( y )İp g it t i , -d i g itti .............................................................157 F o r m a - ( y )İp k a l m a k , -( y ) a k a l m a k i - m İş k a l m a k ..........158 F o r m a -(Y)A + y a z m a k ..................................................................... 158 F o r m a - ( y )İ + v e r m e k ......................... ........................................ . 158
V^24. GLAGOLSKA STANJA: PASİV İ REFLEKSİV..................161 2 4 .1 . P a s İv (E d il g e n E y l e m ) ..................................................................... 161 2 4 .2 . R e fl e k s iv (D ö n ü şlü E y lem ) .......................................................... 163
25. GLAGOLSKA STANJA: RECİPROCİTATİV i FAKTİTİVKAUZATİV............................................................................. 167 25.1. R ec İprocitativ (İ şteş E ylem ) ......................................................... 167 2 5 .2 . F akt İt Iv -kauzat İv (E ttirgen EYLEM) .......................................168
26. SLOŽENA GLAGOLSKA VREMENA (BİRLEŞİK ZAMANLAR)..
171
Im p e r f e k t
n a -(İ)y o r d u i Im p e r f e k t n a - r d İ, plu sk v a m per fek t, fu tu r perfek ta İ
MODALNOST NA İMİŞ........................................................ 171 26.1. Im p e rfe k t n a - ( i) y o r d u (Şimdiki Za m a n ın Hik â y e s ı) .........171 26.2. I mperfekt na - rd I (G en İş Z amanin H ikâyesi) ......................172 26.3. P luskvamperfekt (B elirli ve B elirsiz G eçmiş Z amanın H ikâyesi ) .................................................................................................... 174 26.4. F utur perfekta na - ( y ) acaktı (G elecek Z amanın HİKÂYESİ)........................................................................................... 177 26.5. M odalnost na im iş (G eniş , Ş imdiki ve B elirli ve B elirsiz G eçm iş Z amanin R ivâyeti ) ......................................................... 178
27.1. Kondicİonal (DİLEK, Şart Kipi) ............................................ 181 27.2. Pogodbene rečenice................... ........................................... 183 28. PARTİCİPİ (ORTAÇLAR): PARTi CİPİ NA -(Y)AN ,- R , MİŞ, -(Y)ECEK/-(Y)ACAK_________________________185 28.1. Partİcİp na -( y)a n ................................................................. 185 28.2. PartIcİp na - r .........................................................................186 28.3. PartICİPNA-Mİş ...................... .............................................. 187 28.4. Partİcİp na -( y)ecek/-(y)acak ..............................................188 29. PROPARTİCİPİ NA - DİK İ -(Y)ECEK (ORTAÇLAR)... 191 29.1. Propartîcİp na - DİK........................................................................ 191 27.2. PropartIcİp na -( y)ecek/-(y)acak.......................................193 30. UPRAVNİ i NEUPRAVNI GOVOR___________________ 197 (DOLAYLI VE DOLAYSIZ ANLATIM)__________________ 197 DIJALOZI / DİYALOGLAR_____________________________ 201 I KİMLİK / IDENTITET....................................................................202 IA SELAMLAŞMA / POZDRAVLJANJE...................................... 202 I B KENDİNİ TANITMA, MESLEKLER / PREDSTAVLJANJE, ZANIMANJA........................................................................... 204 SÖZLÜK RJEČNiK
207
I C AKRABALIK İLİŞKİLERİ / PORODIČNE VEZE................... 212 SÖZLÜK RJEČNIK____________________________________213 I D DİN/RELIGIJA.......................................................................... 214 SÖZLÜK RJEČNlK_____________________________ ______ 217 I E DIŞ GÖRÜNÜŞ VE KARAKTER / IZGLED I KARAKTER.... 218 SÖZLÜK RJEČNIK
221
II OTURMA, EV VE ÇEVRE / STANOVANJE, DOM I OKOLINA ............................................................................................... 222 14
II A EV DÖŞEMESİ / OPREMANJE STANA..................................222 SÖZLÜK RJEČNtK
227
II B BÖLGELER, DOĞA, BİTKİLER VE HAYVANLAR / OBLASTI, PRIRODA, FLORA I FAUNA.............................. 228 SÖZLÜK RJEĆNlK____________________________________ 233 III GÜNLÜK HAYAT / SVAKODNEVNICA.............. ...................235 SÖZLÜK RJEČNtK........................................................................237 IV BOŞ ZAMAN, EĞLENCE / SLOBODNO VRIJEME, ZABAVA ..................................................................................................238 IV A SİNEMA, TİYATRO / KINO, POZORIŠTE........................... 238 IV B TELEVİZYON/TELEVIZIJA.................................. ............240 SÖZLÜK RJEČNtK........................................................................241 IV c SPOR/SPORT......................................................................... 244 SÖZLÜK RJEČNtK____________________________________246 V YOLCULUK / PUTOVANJE.......................................................248 V A ULAŞIM ARAÇLARI / PREVOZNA SREDSTVA.................248 SÖZLİJK RJEČNtK....................................................................... 250 V B ARABA VE AKSAMLARI / AUTOMOBIL I NJEGOVI DIJELOVI.................................................................................251 SÖZLÜK RJEČNtK....................................................................... 253 V c KONAKLAMA / SMJEŠTAJ U HOTEL.................................. 255 SÖZLÜK RJEČNi K
259
SÖZLÜK RJEČNiK___________________________________ 260 V D ÜLKEYE GİRİŞ / ULAZAK U ZEMLJU.................................. 261 V c DÖVİZ BOZDURMA / ZAMJENA VALUTE..........................264 SÖZLÜK RJEČNtK___________________________________ 266 15
VI İNSAN ÎLİŞKİLERÎ / MEĐULJUDSKI ODNOSI..................... 267 V I A POLİTİKA, HUKUK, SUÇ / POLITIKA, PRAVOSUĐE, KRIMINAL.............................................................................. 267 SÖZLÜK RJEČNiK.......................................................................269 VII SAĞLIK HİZMETLERİ, VÜCUT / ZDRAVSTVENE USLUGE, DIJELOVI TIJELA....................... .......................................... 272 SÖZLÜK RJEČNIK....................................................................... 274 V III VÜCUT VE SAÇ BAKIMI / NJEGA TIJELA I KOSE........... 280 VIIIA VÜCUT BAKIMI / NJEGA TIJELA....... .............................. 280
SAÇ BAKIMI / NJEGA KOSE...............................................283
SÖZLÜK RJEČNiK.......................................................................285 IX EĞİTİM / OBRAZOVANJE......................................................286 IX A OKULA KAYDOLMA, OKUL TÜRLERİ, YÖNLER........... 286
/ UPIS, VRSTE ŠKOLA, ORIJENTACIJA U PROSTORU............ 286 SÖZLÜK RJEČNiK....................................................................... 289 SÖZLÜK RJEČNiK....................................................................... 291 X ALIŞVERİŞ/KUPOVINA..........................................................294 X A MAĞAZALAR / VRSTA PRODAVNICE.............................. 294
SÖZLÜK RJEČNiK.......................................................................294 X B GİYSİ DÜKKANI,
GİYİM, KUMAŞ VE DESEN TÜRLERİ / PRODAVNICA ODJEĆE, VRSTE ODJEĆE, PLATNA I DEZENA.................................................................................. 295
SÖZLÜK RJEČNiK.......................................................................299 X I YEMEK VE İÇMEK / HRANA I PIĆE....................................... 301 X I A / LOKANTADA, GIDA TÜRLERİ / U RESTORANU, VRSTE
X l B EVDE YEMEK YAPMA / PRIPREMANJE HRANE U KUĆI 312
TARİFLER R e c e pt i ............................................................................................ 312
SÖZLÜK
313
XII KAMU HİZMETLERİ / JAVNE USLUGE................................314 X IIA TERZİLİK / KROJAČKE USLUGE........................................314 SÖZLÜK RJEČNiK........................................................................316 XIIB POSTA HİZMETLERİ / POŠTANSKE USLUGE...................317
SÖZLÜK RJEČNiK........................................................................ 320 X III YABANCI DİL BİLGİSİ / ZNANJE STRANOG JEZIKA .... 321
SÖZLÜK RJEŞNIK........................................................................323 XIV HAVA DURUMU/ VREMENSKE PRILIKJE.......................... 324 SÖZLÜK RJEČNIK........................................................................326 CEVAP ANAHTARI KLJUČ.......................................................327 LITERATURA.................................................................................355
17
KRATKI PREGLED GRAMATIKE TURSKOG JEZIKA S VJEŽBAMA
VRIJEME JE ZA TURSKI
1
BÖLÜM
a
1. Turski alfabet, vokali i konsonanti u turskom jeziku Turski alfabet ima 29 grafema: Büyük Harf
Küçük Harf
Büyük Harf
Küçük Harf
A
A
M
m
B
N
n
C
C
0
o
Ç
Ç
Ö
ö
D
D
P
E
E
P r
F
F
S
s
G
G
B
Ğ H I
R
Ğ
T
H
U Ü
u
V
v
ı
İ
ş
Ş
i J
J
K
K
L
L
Y
t ü y
Z
z
21
1.1. Vokali (Ünlüleı) U turskom jeziku ima 8 vokala:
a
(izgovara se kao bosansko „a“)
e
(izgovara se kao bosansko ,,e“)
I
(približava se početnoj vokalskoj vrijednosti pri izgovoru vokalskog „r“ u riječima krpa, krv)
i
(izgovara se kao bosansko ,,l“)
o
(izgovara se kao bosansko „o“)
Ö
(blizak je njemačkom umlautu, usta se postave tako kao da će se reći„o“ a izgovori se ,,e“)
u
(izgovara se kao bosansko „u“)
Ü
(blizak njemačkom umlautu, usta se postave kao da će se reći ,,u“ a izgovori se
Prema mjestu tvorbe turski se vokali dijele: 1. prema vodoravnom položaju jezika u odnosu na tvrdo nepce - prednji/palatalni/meki: e, i, Ö, ii i zadnji/velami/tvrdi: a, i, o, u; 2. prema stepenu uzdignutosti jezika prema nepcu - visoki /labilni/vokali klase ,,i“: i, i, u, ü i niski ili stabilni: a, e, o, Ö; 3. prema položaju usana - labijalni: o, o, u, ü i nelabijalni /neutralni: a, e, i, i.
22
1^. Konsonant! (Ünsüzler) U turskom jeziku ima 21 konsonant:
Konsonant b (naziv slova be) izgovara se kao bosansko ,,b“ Konsonant c (naziv slova ce) izgovara se kao bosansko ,,dž“ (malo više umekšano) Konsonant ç (naziv slova çe) izgovara se kao bosansko „č“ (malo više umekšano) Konsonant d (naziv slova de) izgovara se kao bosansko ,,d“ Konsonant f (naziv slova fe) izgovara se kao bosansko „f Konsonant g (naziv slova ge) izgovara se kao bosansko „g“ Konsonant ğ (naziv prednjih/mekih vokala u naprimjer öğle, dok se izgovara, već se dobija ağa.
slova yumuşak g); u okruženju izgovoru se približava bosanskom ,j“, u okruženju zadnjih vokala uopće ne utisak produženog vokala, naprimjer
Konsonant h (naziv slova he) izgovara se kao bosansko ,,h“ Konsonant j (naziv slova je) izgovara se kao bosansko ,,ž“ (malo više umekšano) Konsonant k (naziv slova ke) izgovara se kao bosansko ,,k“ Konsonant I (naziv slova le) izgovara se kao bosansko „l“ Konsonant m (naziv slova me) izgovara se kao bosansko „m“
23
Konsonant n (naziv slova ne) izgovara se l
VJEŽBA 1 a Vježbanje izgovora: A
1. Aoostrof ( Kesme İşareti) koristi se kad se nastavak ili s u fiks dodaje n a vlastita imena, geografske nazive, naslove, skraćenice, glavne i redne brojeve i slično, naprimjer: Selma' y i; Ankara ’da. Cirkumlefks (Düzeltme İşareti) koristi se za oznaku umekšanog izgovora glasova „k“, „g“ i „h“ u arapskim i perzijskim riječima ako iza njih slijede glasovi „a“ i ,,u“, naprimjer: kâğıt (papir); lâle (tulipan); rüzgâr (vjetar).
2.2.
Vokalna harmonija (Ünlü Uyumu)
To je pravilo koje određuje raspored vokala u riječi. Sve izvor-no turske riječi mogu se podijeliti na: 1. riječi s prednjim/mekim vokalima (elli, kedi) i 2. riječi sa zadnjim/tvrdim vokalima (dokuz, armut). To se pravilo primjenjuje i prilikom dodavanja sufiksa (nastavaka), s obzirom na to da turski jezik spada u grupu aglutinativnih jezika (sve gramatičke kategorije izražavaju se pomoću sufiksa, odnosno nastavaka). U slučaju postojanja 27
dvovarijantnih sufiksa (koji sadrže samo prednje ili zadnje vokale, kao što je sufiks za nnnožinu -ler/-lar) slijedi se prvi kriterij prema vodoravnom položaju jezika, gdje se sufiks dodaje prema zadnjem vokalu korijena ili osnove riječi, naprimjer; av + lar; ev + ler; kap] + lar; i ş ç i + ler; ok + lar; göz + ler; avlu + lar; gül + ler. Ako su u pitanju četverovarijantni sufiksi koji sadržavaju vokale klase ,,i“, onda se prilikom izbora odgovarajućeg sufiksa odabiru prvo dva sufiksa koja sadrže prednji ili zadnji vokal (prvi kriterij prema vodoravnom položaju jezika), a potom se primjenjuje drugi kriterij prema položaju usana, naprimjer: ev + sufiks -I, -i, -u, -ii, a) prema prvom kriteriju ostaju dva sufiksa s prednjim vokalima - / i -Ü, b) drugi kriterij prema sudjelovanju usana ostavlja samo jedan odgovarajući sufiks - i (jer je vokal ,,e“ iz riječi ev prema prvom kriteriju prednji, a prema drugom kriteriju nelabijalan). Naprimjer: a v + ı; e v + i; k ız + ı ; iz + i ; o k + u , ş o f ö r + ü ; m u m + u ; g ü l + ü.
Odstupanja od zakona o vokalnoj harmoniji: 1. sufiks -k i, naprimjer, oradaki (tamnošnji) 2. sufiks -daş, naprimjer, meslek (zanimanje, profesija) meslektaş (kolega/kolegica) 3. sufiks -leyin, naprimjer, sabah (jutro) sabahleyin (jutrom) 4. gerund iken, naprimjer, yapar+ ken > yaparken (dok radi) 28
5. sufiks za tvorbu prezenta na -(i)yor, naprimjer, gel + -(i)yor > geliyor (dolazi) 6. u nekim slučajevima finalni konsonant u riječi (isključivo stranog porijekla) može promijeniti klasu vokala u sufiksu ako se, recimo, a) arapska riječ završava na konsonant te (okruglo te), b) ili konsonantske skupine „lp", ,,rf‘, ,,rp“: saat (sat) saati, kalp (srce) kalbi, harf (slovo) harfi, harp (rat) harbi ili, c) ako se riječ stranog porijekla završava na sonant /I/: gol (gol) goller (golovi).
VJEŽBA 2 a A. Dodati odgovarajući sufiks za množinu -lar/-ler na sljedeće riječi: 1. İnsan 2. Kitap 3. Yol 4, Saat 5. Elma 6. Çöl 7. Kalem 8. Bilgisayar 9. Kalp 10. Göz 11. Yıldız 12. Şeker 13. Kardeş 14. Üzüm 15. Doktor 16. Bardak 17. Kutu
Glasovi, tačnije rečeno, fonemi, /p/, Itl, /ç/, /k/ ozvučuju se na kraju riječi kada se na riječ dodaje sufiks koji počinje vokalom. Spomenuti fonemi ozvučuju se na kraju Izvorno turskih riječi ako su umjesto njih u starijem jeziku stajali njihovi zvučni parovi. Isto tako, dolazi do ozvučavanja u stranim riječima koje etimološki (po porijeklu) imaju zvučne foneme. p>b dolap (ormar): dolap + ı > dolabı, kitap (arap., knjiga): kitap + ı > kitabı
kurt (vuk); kurt + u > kurdu-, dert (perz., patnja): dert + i > derdi
uç (vrh): uç + u > ucu; ihraç (arap. izvoz): ihraç + ı > ihracı k > ğ ili g ayak (noga, stopalo): ayak + ı > ayağı 31
renk (perz.. boja): renk + i > rengi ali top (lopta): top + u > top u ot (trava): ot_+ u > otu saç (kosa): saç + ı > saç i Često se zbog mogućih kolebanja u rječnicima navodi da li dolazi do ozvučavanja ili ne, naprimjer, top (-pu), uç (-cu).
VJEŽBA 3 a Na sljedeće riječi dodati jedan od sljedećih nastavaka -#/-/ -u
/ -ü:
1.Borç 2. Kaşık
3. Cep 4. Yemek 5. Kalp 6. Şarap 7. Yanak 8. Kilit 9. Sokak 10. İhtiyaç 11. Ağaç 12. Kağıt 13. Sevap 14. Satranç 15. Kulak
Sinkopa označava ispadanje jednog glasa ili sloga riječi. Vokalska sinkopa predstavlja ispadanje vokala klase ,,i“ ,,i“, ,,u“, ,,ü“) iz nenaglašenog sloga (predzadnjeg sloga), i to iz dvosložnih riječi gdje vokal klase ,,i“ može biti: 1. etimološki, naprimjer, burun (nos) ili 2. umetnut radi lakšeg izgovora, naprimjer, nehir (rijeka). Vokal klase ,,i“ nalazi se u nenaglašenom slogu kad se na riječ dodaje sufiks koji započinje vokalom. - boyun (vrat): boyun + u > boyunu > boynu nehir (ar. rijeka, nehr): nehir + i > nehiri > nehri ali deniz (more): deniz + i > denizi jer bi ispadanjem vokala ,,i“ došlo do konsonantske skupine teške za izgovor. Zbog mogućih kolebanja rječnici često navode da II dolazi do sinkope, naprimjer: boyun (-ynu)
VJEŽBA 3 b Na sljedeće riječi dodati odgovarajući nastavak -ı/-i/-u /-ü : 1. Şehir 2. Karın 3. Devir 4. Beyin 5. Oğul 6. Ağız 7. Vakıf 8. Vakit 9. Alın
3.3. Udvojeni (geminirani konsonantı) Geminirani konsonanti označavaju slijed istih susjednih glasova, naprimjer elli (pedeset) izvorno turskim riječima vrlo se rijetko susreću. Udvojeni konsonanti u riječima arapskog porijekla ponekad se preuzimaju cadde (ulica), a ponekad se ispuštaju hamal (ar. hammal, nosač). Kadsu u pitanju udvojeni konsonanti koji se u arapskim riječima nalaze na kraju riječi, oni se ispuštaju (hak, ar. hakk, pravo). Međutim, ako na takve riječi dolazi sufiks koji započinje vokalom, oni se ponovo vraćaju: hak: hak + ı > hakkı hiss (osjećaj): his + i > hissi ret (odbijanje); ret + i > reddi
3.4. Prisvojni sufiksi (iyelik Ekleri) Prisvojnost se u turskom jeziku izražava pomoću sufiksa koji odgovaraju našim prisvojnim zamjenicama. Kod riječi koje završavaju na vokal ti prisvojni sufiksi glase; -m -n -si
(-s ı , -su, -SÜ)
-m iz (-miz, -muz, -müz) -n iz (-niz, -nuz, -nüz) -leri (-lan)
annem annen annesi
moia majka tvoia majka niena/niegova majka annemiz naša majka anneniz vaša majka anneleri njihova majka
Kod riječi koje završavaju na konsonant to su: -im (-im, -um, -um) -in (-in, -un, -ün)
34
kızım kızın
moia kćerka tvpja kćerka
-i
(-1, -u, -Ü)
km
niena/niegova kćerka -imiz (-imiz, -umuz, -ümüz) kızımız naša kćerka -iniz (-iniz, -unuz, -ünüz) kızınız vaša kćerka -leri (-lan) kızları njihova kćerka Kod prisvojnog sufiksa za treće lice množine dolazi do homonimije, naime, kızlan može značiti njihova kćerka {kiz + lan), njegove kćerke {kızlar + i) kao i njihove kćerke {kızlar + lan > kızları gdje dolazi do ispadanja ponovljenog sloga iat). Prilikom dodavanja prisvojnih sufiksa javljaju se spomenute glasovne promjene: 1. Ozvučavanje, naprimjer, dolap: dolabım (moj ormar); dert: derdimiz (naša patnja): ihraç: ihracı (njegov izvoz); ayak: ayağın (tvoja noga), ali dolapları (njihov ormar), dertleri (njihova patnja) jer sufiks -leri/-lari ne započinje vokalom. i 2. Vokalska sinkopa, naprimjer, boyun: boynum (moj vrat); burun: burnun (tvoj nos); nehir: nehrimiz (naša rijeka), ali boyunları (njihov vrat), nehirleri (njihova rijeka) 3. Geminirani konsonantı, naprimjer, hak: hakkım (moje pravo); his: hissiniz (vaš osjećaj), ali hakları (njihovo pravo), hisleri (njihov osjećaj)
VJEŽBA 3 < Dodati odgovarajuće prisvojne sufikse na sljedeće riječi; 1-onun araba... 2.benim baş... 3.bizim çocuk... 4.onların ülke...
Dobar dan! i Do viđenja! (koristi se od jutra do večeri)
Merhabal/Merhabalar!
Zdravo!/ Dobar dan!
36
İyi akşamlar!
Dobro veče! Laku noć! (koristi se u kasnim popodnevnim satima)
İyi geceler!
Laku noć! (kaže se pred spavanje)
Selam! Selamlar!
Zdravo! Dobar dan! Pozdrav! Ćao! (među mlađim i tokom cijelog dana)
Görüşmek üzere!
Do viđenja!
Görüşürüz!
Do viđenja!
Hoşça kal(m)!
Do viđenja! Prijatno!
Sağlıcakla kaim!
Do viđenja! Ostajte u zdravlju!
Allahaısmarladık!
Do viđenja! (govori onaj ko odlazi)
Güle güle!
Do viđenja! (govori onaj koji ostaje)
Eyvallah!
Do viđenja! Zdravo! (koristi se i pri dolasku i pri odlasku)
Često se prilikom odlaska prije pozdrava „traži dozvola da se ode“: Izin verirsen(iz)
Ako dozvoliš/dozvolite
lznin(iz)le
S tvojom/vašom dozvolom
Müsaade eder m isiniz ?
Dozvolite mi, s dopuštenjem
37
Müsaaden(iz)le
S tvojom/vašom dozvolom
Nerijetko nakon pozdrava slijede fraze poput: Ne haber? (Šta ima?) ili Ne var ne yok? Ne yapıyorsun? / Ne yaptın? (Šta ima?) Na njih se najčešće odgovara frazom İyilik sağlık! (Sve je u redu! Dobro sam.). Može se odgovoriti i sljedećim izrazima; Yuvarlanıp gidiyoruz. Guram nekako. İÇ g ü v e y in d e n h a llic e y im . Nisam baš najbolje.
38
VRIJEME JE ZA TURSKI
Q
BOLUM
4
4. Imenice (rod, broj, neodređeni član), neki tvorbeni sufiksi, imenska rečenica i4.1. Rod imenica (Cinsiyet) Turski jezik nema kategoriju gramatičkog roda. Za izražavanje roda ljudskih bića koriste se riječi kiz (djevojka), bayan/kadın (žena) i erkek (muškarac). Te riječi dolaze ispred imenice, naprimjer: kiz kardeş (mlađa sestra); erkek kardeş (mlađi brat): bayan doktor (doktorica), dok bi samo doktor označavalo imenicu muškog roda (doktor). Razlikovanje roda kod ljudskih bića može se iskazati i imenicima za označavanje socijalnog statusa: hanım (gospođa), beyefendi (gospodin), naprimjer doktor hanım (gospođa doktor), doktor bey (gospodin doktor). Kod životinja rod se iskazuje riječima dişi (ženka) i erkek (mužjak), naprimjer: dişi arsian (lavica) erkek arsian ili samo arsian (lav).
|4.2. Broj imenica (Çoğul Eki) Množina kao zbir pojedinačnih jedinki koje se mogu prebrojati izražava se sufiksom -ler/-lar (zavisno od zadnjeg vokala riječi na koju dolazi): dağ + lar; ev + ler; alm + lar; işçi + ler; ok + lar; göl + ler; avlu + lar; gül + ler. 39
4.3. Neodređeni član U turskom jeziku ne postoji neodređeni član, njegovu funkciju preuzima broj b i r (jedan) koji dolazi ispred imenice na koju se odnosi, a iza atributa (ako postoji), naprimjer, b i r a d a m (jedan, neki čovjek), i y i b i r a d a m (jedan dobar čovjek).
4.4. Neki tvorbeni sufiltsi Pomoću ovih sufiksa izvode se (tvore) nove riječi: - sufiks -ii (-ii, -iu , -İÜ ) pomoću kojeg se izvode nove imenice i pridjevi, naprimjer, imenice koje označavaju stanovnike: Bosna + Ii > BosnalI (Bosanka, Bosanac); pridjevi koji označavaju osobinu: kir + li > kirli (zagađen). - sufiks - s iz (-SİZ, - s u z , -s ü z ) pomoću kojeg se izvode imenice i pridjevi koji znače nedostatak, ,,nemanje“, naprimjer, para + siz > parasız (bez novca, koji nema novaca). - sufiks -/i>c (-İİİİ, - iu ii, -/ii/f) pomoću kojeg se, između ostalog, izvode imenice koje označavaju mjesto gdje se nešto nalazi: mezar + lik > mezarlık (groblje); imenice koje označavaju predmete koji imaju određenu namjenu; gece + lik > gecelik (spavaćica); imenice i pridjevi koji označavaju vremenski period: ay + lik > aylık (mjesečna plata, mjesečni): imenice koje označavaju zanimanje: öğretmen + lik > öğretmenlik (zanimanje, posao profesora/nastavnika) -sufiks -c/ (-C İ, -c u , -CÜ, - Ç I , -g i, g u , - g ii) pomoću kojeg se izvode imenice koje, između ostalog, označavaju zanimanje, naprimjer, posta + ci > posta + ci (poštar).
40
4.5. Imenska rečenica (Ad Cümlesi) Rečenice se mogu podijeliti i prema vrsti riječi koja se nalazi u predikatu. Ukoliko je predikat imenica, pridjev, zamjenica, broj, prilog ili prepozicija, radi se o imenskoj rečenici (naprimjer. Ona je studentica; Ona je pametna; Ona je takva; Ona je prva; Ona je ovdje; Ona je pored mene). Predikativnost se u ovim rečenicama ostvaruje nastavcima za prezent pomoćnog glagola imek (biti): 1. lice jednine -(y)im, -(y)im, -(y)um, -(y)iim ja sam, sam 2. lice jednine -sin, -sin, -sun, -siin ti si, si 3. lice jednine -dir, -dir, -dur, -dür / -tır, -tir, -tur, -tür ona/on/ono je, je 1. lice množine -(y)iz, -(y)iz, -(y)uz, -(y)üz mi smo, smo 2. lice množine -siniz, -siniz, -sunuz, -sünüz vi ste, ste 3. lice množine -dirlar, -dirler, -durlar, -dürler / -tirlar, -tirler, turlar, -türler ali može biti i -lardir, -lerdir one/oni su, su Napomena: Nastavci -tir, -tir, -tur, -tür koriste se kad se riječ na koju dolaze završava bezvučnim konsonantom. öğrenci + yim > öğrenciyim. Öğrenci + sin > Öğrencisin. öğrenci + dir > öğrencidir.
Ja sam studentica/student. Ti si studentica/student. Ona je studentica. / On je student. öğrenci + yiz > öğrenciyiz. Mi smo studenti. öğrenci + siniz > öğrencisiniz. Vi ste studenti. öğrenci + dirler > Öğrencidirler. One/oni su studentice/ studenti. Upitni oblik glasi: öğrenci miyim? Öğrenci misin?
Jesam li student/studentica? Jesi li student/studentica? 41
öğrenci mi(dir)? Öğrenci miyiz? Öğrenci misiniz? Öğrenciler mi?
Je li on/a student/ica? Jesmo li mi studenti? Jeste li vi studenti? Jesu li oni/e studenti/ice?
Negira se pomoću riječi değil na koju dolaze lični nastavci. öğrenci öğrenci Öğrenci öğrenci Öğrenci öğrenci
Lične zamjenice fkisi adılları / şahıs zamirleri) u turskom jeziku glase: Ben Sen O
ja ti ona/on/ono
Pokazne zamienice turskom jeziku glase:
biz slz onlar
mi vi one/oni
(gösterme adılları/işaret zamirleri)
bu ŞU
,o
u
ovaj/ova/ovo taJAa/to onaJ/ona/ono
Upitne zamienice {soru zamirleri) u turskom jeziku glase: Kim Ne Nasıl Hangi
ko šta kako koji/koja/koje 45
Primjeri: Bu ne? Dersler nasıl? O kim? Sen nasılsın? Hangi araba sizin? Bizim okutmanımız kim?
Šta je ovo? Kako škola? Koje on? Kako si? Koji je automobil vaš? Ko je naš lektor?
Posvojno-povratna zamjenica kendj__ Ova zamjenica može imati pridjevsku i imenički funkciju. U pridjevskoj funkciji dolazi ispred imenice s prisvojnim sufiksom i ne prima nastavke, naprimjer, kendi kitabım (moja vlastita knjiga). Kao što se može vidjeti iz primjera, njome se pojačava značenje pripadnosti. Kad se nalazi u imeničkoj funkciji, može primati prisvojne sufikse i u rečenici ima funkciju subjekta, naprimjer. Bunu kendim yaptım. (To sam lično ja uradila./To sam ja sama uradila.) Kao što se vidi iz primjera, prevodi se izrazom lično, ili, pak, sam/sama.
5.3. Oslovljavanje nepoznatih i osoba koje nisu bliske govorniku (iskazivanje poštovanja) Nepoznate osobe oslovljavaju se izrazima: hanımefendi (gospođa) i beyefendi (gospodin). Ako je osoba sagovorniku poznata ali ne i bliska, oslovljava se izrazom: hanım (gospođa), naprimjer Seima Hanım! (Gospođo Seimal) i bey (gospodin), naprimjer Selim Bey! (Gospodine Selim!). Kao što se vidi iz primjera, ovi izrazi (hanım i bey) dolaze nakon vlastitog imena i pišu se velikim slovom.
48
Oni se, ujedno, koriste i nakon naziva koji označavaju pripadnike raziičitili profesija: Doktor Hanım (gospođa doktor) i Doktor Bey (gospodin doktor). Termini bayan (gospođa) i bay (gospodin) dolaze ispred imena, ili, pak, prezimena: Bay ve Bayan Uysal (gospodin i gospođa Uysal): Bayan Selma (gospođa Selma) i Bay Selim (gospodin Selim).
5.4. O slovljavanje o s o b a koje s u bliske govorniku (uspostavljanje bliskosti)
Turski jezik posjeduje veliki broj termina koji se koriste prilikom oslovljavanja bliskih osoba ali i nepoznatih osoba (ako se želi uspostaviti bliskost) i koji često imaju prisvojni sufiks za prvo lice jednine: canım hayatım tatlım şekerim gözüm azizim cicim güzelim kuzum koçum arslanım
(can + prisvojni sufiks -ım) dušo moja živote (doslovno znači živote moj) draga/i (doslovno slatkice moja) draga/i (doslovno šećeru moj) oko moje dragi moj mila/mili moj moja ljepotice/ljepoto dragi moj/jagnje moje moja momčino (doslovno znači moj ovne): sokole moj/junačino moja/lafe (doslovno znači moj lave).
Termini za rodbinske odnose mogu se koristiti i u oslovljavanju osoba koje nisu u rodu s govornikom: abla doslovno znači starija sestra i tako se oslovljava ženska osoba koja može biti starija (ali i mlađa) od govornika;
49
ağabeylabi doslovno znači stariji brat i koristi se prilikom oslovljavanja osobe muškog spola koja nije mnogo starija od govornika; amca doslovno znači stric/amidža, tako se može oslovljavati starija osoba muškog spola (čiko, adžo); teyze doslovno znači tetl
50
