Teorija političkog sistema
1. Politička nauka i politička filozofija Politika je oduvek bila predmet proučavanja teoretičara, bez obzira na to da li je shvaćena kao veština upravanja društvom ili kao jedna sfera društvene aktivnosti.Pojam političke nauke može se shvatiti na dva različita načina: 1. anglosaksonsko shvatanje po kome je politika nauka, koja ne obuhvata autonomne načine proučavanja politike i političke aktivnosti u društvu. 2. kontinentalno shvatanje po kome je politika nauka, koja proučava specifičan predmet, tj. politiku, koja je odvojena od drugih elemenata društva. Oba shvatanja smatraju da je politikolog naučnik, koji se bavi pitanjima politike i da on nije ni istoričar ni filozof.Takođe, politička nauka treba da se oslobodi metafizičkih principa i da se koncentriše na proučavanje činjeničnog stanja u društvu. Politička filozofija je nastala u antičkoj Grčkoj.Ona je, u početku, obuhvatala i političku nauku i proučavala je prirodu političkog režima, njegov razvoj, kao i pitanje idealnog političkog poretka.Platon je smatrao da je politička filozofija kraljica nauka zato što proučava uzvišene stvari kao što su vrlina, opšte dobro i pravda u društvu.Politička filozofija se razvija kroz tri perioda: 1. antička Grčka – kada nastaje politička filozofija Platona i Aristotela 2. Rimsko carstvo – kada nastaje politička filozofija hrišćanstva 3. savremeno doba – kada nastaje politička filozofija Hegela i Marksa Razlike između političke nauke i političke filozofije su brojne.Pre svega, politička nauka se politici obraća sa stanovišta razuma, a politička filozofija sa stanovištva uma.Politička filozofija ima širi predmet proučavanja zato što proučava moralnu prirodu društva.Ona ima i širi obim proučavanja, jer je njeno polje istraživanja veće od polja političke nauke, i ima veću validnost, jer se pita za vrednost i objašnjenje određene pojave.Bobio je smatrao da politička filozofija proučava: prirodu najboljeg poretka, legitimitet poretka, sadržaj i jezik politike. 2. Politika kao retorika Prve veze između politike i retorike se zapažaju kod sofista, koji su smatrali da je politika veština usmeravanja društva i da se ona zasniva na govorništvu, bez koga se na pravi način ne bi mogli izreći stavovi i misli pojedinaca.Izokrat je povezao politiku i retoriku na osnovu pojma rethor, koga je on shvatio kao državnika, koji mora, pogotovo u demokratskim uslovima biti snažan govornik.Sam polis i njegova priroda su stvorili vezu između politike i retorike.Naime, polis se zasnivao na pravu svakoga da javno govori.Da bi javno govorio pojedinac mora znati govoriti, dakle, on mora imati razvijenu besedničku veštinu i preko nje izražavati stavove.Zbog toga je u polisima politika često shvatana kao raspravljanje.I na kraju, besedništvo je način da harizmatične vođe i istaknuti pojedinci na svoju stranu privole neobrazovanu masu.Moderna politička teorija je pokazala da je shvatanje politike kao retorike ostalo veoma važno, jer je danas nemoguće zamisliti normalnog i uspešnog političara i politiku bez nastupa u javnosti i obraćanja istoj. 3. Politika kao znanje Ideja o politici kao znanju javlja se kod Platona.On je smatrao da ideja o politici kao retorici treba da se zameni idejom o politici kao znanju tj. o politici kao nauci.Platon je smatrao da politika proučava pravdu, vrline, opšte dobro i znanje, te da je zbog toga kraljica svih nauka.Politika, po Platonu treba da uputi ljude na znanja, koja je neophodno posedovati kako bi se mogla voditi država.Politika ima nekoliko ciljeva.Ona govori na koji način jedan državnik postaje istinski i pravi vladar i koja su njegova zaduženja, takođe ona stvara idealan poredak u društvu zato što za svakog pojedinca pronalazi adekvatno mesto.Politika, takođe, razdvaja privatno od javnog.Politeja je, po Platonu, idealna zajednica zato što njome upravljaju filozofi, koji su nosioci potrebnih znanja i koji jedini na pravi način mogu da vode državu.U modernoj političkoj teoriji dalje je razvijena ideja o politici kao znanju i to kroz stvaranje političkih teorija, koje govori o raznim elementima vlasti, države i njene strukture.
2
4 .Politika kao praktična filozofija Ideja o politici kao praktičnoj aktivnosti je nastala u Aristotelovoj filozofiji.Aristotel je filozofiju oslobodio metafizičih okvira i logičkih spekulacija i od nje stvorio deskriptivnu i istorijsku nauku.Deskriptivnu zato što je opisivala uređenja, ustave i odnose u političkim zajednicama sa kojima je Aristotel dolazio u dodir, a istorijsku zato što je proučavala prošlost ljudskog društva kroz političke elemente ljudske zajednice.Aristotel je smatrao da je politika praktična delatnost, kojom se stvara polis, kao jedna uređena zajednica ljudi i kojom se u okviru polisa ostvaruje opšte dobro i zajednički interesi ljudi.Osnovni cilj politike je dobar život, koji se može ostvariti kroz dobro i svesno deljanje.Zbog toga je Aristotel smatrao da je politika kao praksa nastavak etike.Predmet proučavanja politike je ustav i to, pre svega, pitanja o nastanku ustava, o razlikovanju dobrog i lošeg ustava i o načinima ostvarenja ustava u društvu.Aristotel je svojom teorijom uticao na kasnije mislioce.Toma Akvinski je video politiku kao praktičnu delatnost, kojom se ostvaruje opšte dobro i ciljevi društva, a koja je nastavak i dopuna etike.Politički teoretičari su do 19. veka politiku shvatali na osnovu Aristotelove teorije i o njoj govorili kao o praktičnoj delatnosti, kojom se stvara jedna zajednica, ustanove u njoj, kao i odnosi među tim ustanovama i ljudima. 5. Odnos slobode i politike u antičkoj i savremenoj političkoj filozofiji Odnos slodode i politike u antičkoj i savremenoj političkoj filozofiji je u potpunosti suprotan i različit.U antičkoj filozofiji politika se može ostvariti samo u uslovima slobode, tj. samo onda kada prestanu odnosi dominacije i potčinjavanja.Politika se u antičkoj filozofiji shvata kao horizontalan odnos jednakosti među slobodnim ljudima i karakteriše je tri vrste jednakosti.To su jednakost pred zakonom, jednakost u plaćanju poreza i jednakost u govoru.Politika je takođe oslobođena religioznog i mitskog mišljenja, budući da je grčko društvo, relativno rano, zamenilo mit i religiju logičkim razmišljanjem. U modernoj filozofiji politika se zasniva na odnosu dominacije tj. podređenosti između onih, koji vladaju i onih nad kojima se vlada.Ovaj odnos dominacije je ’’prvi princip’’ politike i on ima tri elementa: ostvarivanje efiksnosti političkog poretka, izbor i priprema političkih funkcionera i obezbeđenje legitimiteta.U savremenoj filozofiji ne postoje one jednakosti, koje su postojale u antičko doba i cilj politike, tj. ostvarenje dobrog života, je u potpunosti promenjen. 6. Moć i etos u Tukididovoj političkoj filozofiji Politička moć i etos su središnji pojmovi Tukididove političke filozofije.Tukidid definiše političku moć kao odnos dominacije i podređenosti između pojedinaca, grupa i država.U zavisnosti od toga ko su nosioci političke moći i kako je politička moć koncentrisana u društvu postoje dve vrste političkih poredaka i to su: 1. autokratski režimi, u koje se ubrjaju oligarhija i tiranija, a koji se karakterišu po tome što se zasnivaju na principu sile, što u njima postoji dominacija jedne političke snage i po tome što postoji maksimalna sigurnost onih, koji su nosioci moći. 2. demokratski režimi, u koje se ubrajaju polis, liga i savez.Polis je osnovni oblik demokratskog uređenja i Tukidid smatra da je Atina idealno uređen polis.Više polisa se može spojiti u ligu, kako bi ostvarili neke zajedničke interese ili kako bi uvećali moć i ojačali položaj, koji imaju.Demokratski režimi se temelje na principu pravde i koordinacije. Politička moć je jezgro politike i ona je impuls, koji pokreće ljude da se bave politikom.Kroz politiku pojedinci mogu da ostvare dominaciju nad drugim individuama i njihovom imovinom, što im daje osećaj sigurnosti, slave, prestiža, časti, materijalnog bogatstva i blagostanja, što su ujedno i porivi, koji pokreću čoveka da se bavi politikom.Moć se u državi temelji na novcu, trgovini i vojsci. Politički etos se može definisati kao unutrašnja priroda političkog režima, tj. kao skup osobina i karakteristika, koje se nalaze u osnovi jednog političkog poretka.Politički etos se razvija pod uticajem tri grupe činilaca: principa na kojima se temelji poredak i prirode ustanova, ponašanju ljudi i osobinama ljudi.Tukidid je proučavao političke etose Atine i Sparte i na osnovu njih došao do zaključka o dobrom i lošem etosu.Dobri odnosi među ljudima, dobro uređeno društvo i dobre ustanove su preduslov za ostvarenje dobrog etosa i idealnog uređenja, koje je Tukidid nazvao politeja.To je ono uređenje u kome su ljudi usresređeni na ostvar3
enje opšteg dobra, pravde, slobode i jednakosti.Političke etos se razara pod uticajem dve grupe činilaca i to su nepostojanje saglasnosti oko osnovnih političkih ciljeva društva i građanski rat, koji sem etosa razara celokupno društvo. 7. Teorija o ujedinjavajućim činiocima političke zajednice Tukidid se smatra za osnivača ovih teorija zbog toga što je prvi u istoriji političkih teorija govorio o činiocima koji ujedinjuju političku zajednicu.Po njemu to su politička moć i etos.Haldun, arapski teoretičar je smatrao da su tradicija i lojalnost ujedinjujući faktori.Naime, poštovanje tradicije stvara dobre ustanove i samim tim dobar politički poredak.Solidarnost ljudi i izbegavanje sukoba unutar društva vode ka stvaranju stabilnog društva, koga ne može biti tamo gde ima sukoba između političkih i socijalnih lojalnosti.Makijaveli je smatrao da su dobra religija, dobri zakoni i jaka armija faktori jedinstva i stabilnosti društva.Boden je smatrao da politička zajednica mora biti usklađena sa prirodom ljudi, koji je čine, sa njihovim pravilima, nepisanim zakonima i shvatanjima, kao i sa prostorom i vremenom i kome to društvo postoji.Narodi severa se ujedinjuju oko sile, narodi srednje Evrope oko pravde, a narodi juga oko religije.Monteskje je smatrao da su faktori ujedinjenja sledeči: saglasnost ljudi oko temeljnih vrednosti političke zajednice, usklađenosti zajednice sa temeljnim vrednostima, shvatanje da nema idealnog poretka i sentiment koji se razvija u zavisnosti od političkog poretka – u republikama vrlina, u monarhijama čast i u despotijama strah.Hobs je smatrao da je jedini činilac jedinstva zajednice saglasnost oko osnovnih političkih ciljeva, a pre svega, opšteg dobra. 8. Rasprava o idealnom političkom poretku – Aristotel i Platon Teorije i idealnom političkom poretku nastale su u antičkoj Grčkoj u Platonovim i Aristotelovim delima.Aristotel je svoju teoriju o idealnom političkom poretku zasnovao na proučavanju osnovnih principa na kojima se temelji politički poredak.On je smatrao da je za ostvarenje vrline neophodan dealtni život čoveka, jer samo tako može nastati dobar politički poredak, koji će brinuti o svojim građanima.Osnovni principi, koje Aristotel naglašava su stanovništvo i obrazovanje.Smatrao je da država mora imati broj stanovnika srazmeran teritoriji, tj. ne treba imati malo stanovnika, jer tada ne može biti ekonomski nezavisna, a ne treba imati ni previše, jer tada postaje imperija.Smatrao je da svako mora da radom doprinosi boljitku države, a to je moguće samo kada svako radi ono u čemu je najbolji, a to se utvrđuje vaspitanjem.Aristotel je smatrao da se vaspitanjem stvara karakter, koji opisuje čoveka, a da je najbolji onaj karakter, koji objedinjuje hrabrost i inteligenciju.Sistem vaspitanja zavisi od odnosa dominacije u društvu, tj. od odnosa vladara i podanika.Budući da niko ne treba da bude iznad nekog drugog, vaspitanje treba biti jednako za sve i dostupno svima. Platon o idealnoj državi govori u svom delu ’’Država’’, gde iznosi svoje viđenje osnovnih principa na kojima se takva država treba temeljiti.O drugom idealnom poretku Platon govori u ’’Zakonima’’, gde kaže da se država temelji na zakonima, koji su oličenje vladara, ali koji važe za njega kao što važe i za ostale podanike.Zakone su stvorili ljudi, i ljudi ih mogu menjati, ali pod određenim okolnostima.Takođe, zakoni su jači od tradicije i običaja i mogu ih menjati, ali tradicija i običaji ne mogu derogirati zakone. 9. Drugi najbolji poredak – Polibije i Ciceron Teorija o najboljem poretku se iz grčke prenela u rimsku političku filozofiju.Najznačajnije viđenje ovog pitanja izneo je Ciceron.On je svoje shvatanje idealnog političkog poretka zasnovao na teoriji grčkog istoričara Polibija.Polibije je smatrao da samo mešoviti poretci mogu da opstanu u dužem vremenskom periodu i u određenim iskušenjima.Nemešoviti politički poretci su rigidni, nisu otporni na promene i propadaju, a na njihovo mesto dolaze odgovarajući loši poretci.Naime, na mesto morahije dolazi tiranija, na mesto aristokratije dolazi oligarhija i na mesto republike dolazi demokatija.Ciceron je preuzeo ove stavove i smatrao je da se Rimska država mešavina monarhije, aristokratije i demokratije, te da zbog toga opstaje.Karakteristika monarhije je privrženost, aristokratije je savest i vrlina, a demokratije je sloboda.Međutim, Ciceron smatra da svaki dobar politički poredak u sebi nosi klicu lošeg, koja vremenom prevlda i stvara loše uređenje.Na primeru Rima ovo se vidi u tome što neke karakteristike monarhije, aristokratije i demokratije nisu međusobno saglasne te vode ka problemima.
4
10. Princip republikanizma – Makijaveli i Boden Makijaveli je svoju teoriju izgradio proučavajući Rimksu republiku.Smatrao je da postoje dva oblika uređenja političkog poretka.To su republika i monarhija.Republika nastaje u mirnim uslovima, ona je stabilnija od monarhije i lakše se održava, dok monarhija, kao vid personalizovane vlasti, nastaje u teškim okolnostima, teže se održava i samim tim manje je stabilna.Makijaveli je stvorio širi i uži pojam republike.U širem smislu republika se izjednačava sa Ciceronovom res publicom, tj. republika je zajednica usmerena ka opštem dobru i koja se zasniva na principu građanstva.Takođe, te republike nema bez grada i građana.U užem smislu republika je drugi idealan oblik političkog poretka, ona je forma umerene i mešovite vlasti, koja se temelji na uticaju i moći nosilaca javnih funkcija, na moći legalne vlasti i na vladavini naroda.U oba slučaja republika se temelji na principu ravnoteže između vlasti i na principu jednakosti.Da bi republika nastala moraju biti ispoštovani sledeći uslovi: poštovanje tradicije, dominacija gradova, institucionalizacija vlasti i moći naroda i postojanje građanske vrline. Boden je izvršio tipologiju vladavina uz pomoć dva kriterijuma.Prvi je pitanje nosilaca suvereniteta, dakle, da li je nosilac suvereniteta pojedinac, manjina ili većina.Drugi je pitanje osnova političkog poretka. Boden je smatrao da monarhija može imati vladavinu naroda ili vladavinu aristokratije.Razlika je u činjenici da kod vladavine naroda monarh, prilikom izbora pojedinaca na funkcije, ne obraća pažnju na ugled, bogatstvo, položaj ili poreklo pojedinca koga bira.Boden je smatrao da je najbolji, drugi idealan oblik vlasti kombinacija demokratije i monarhije, tj. republika, koja će imati karakteristike oba ova poretka. 11. Princip republikanizma – Monteskje i Kant Monteskje je smatrao da je republika forma umerene i mešovite vladavine, u kojoj vlada narod u celini, ili jedan njegov deo.U slučaju kada republikom vlada ceo narod reč je o demokratiji, a u slučaju, kada republikom vlada deo naroda, reč je o aristokratiji.U demokratiji se izbor za javne funkcije vrši među jednakima, a u aristokratiji među najboljima.Republika se zasniva na principu aristokratije, jer je za društvo najbolje kada njime vladaju istaknuti pojedinci.Pored toga, važan osnov republike je republikanska vrlina, to je osećaj, koji je sublimiran u javnom duhu i patriotizmu i koji kod pojedinca stvara osećaj pripadnosti jednoj državi. Kant je u delu ’’O večnom miru’’ izvršio tipologiju političkih poredaka.Sa jedne strane je stoje forme dominacije, što su politički poretci u kojima postoji dominacija nekoga nad nekim.Ovde se ubrajaju autokratija, gde postoji dominacija pojedinca nad društvom; aristokratija, gde postoji dominacija manjine nad većinom i demokratija, gde postoji dominacija većina nad manjinom.Nasuprot formama dominacije stoji forma vladavine, tj. republika.Ona se zasniva na ustavu, koji je akt opšte volje, kroz koji mnoštvo postaje narod.Ustav je važan zato što stvara strukturu države i veoma teško se usvaja zato što je komplikovano zadovoljiti interese i potrebe svih u društvu.Obrazovanje je važno za društvo, jer ono stvara moralne ljude. 12. Princip republikanizma – Federalistički spisi Jednu od najznačajnijih rasprava o republici predstavalju ’’Federalistički spisi’’ od Medisona.U ovom delu se govori o principu republikanizma, koji je u osnovi američke političke kulture.Medison, je slično Kantu, smatrao da je republika cilj vladavine, a da je princip republikanizma princip konstitucije, tj. uređenja države.Princip republikanizma se zasniva na ravnoteži suprotstavljenih elemenata u društvu, posredovanjem među njima, kao i njihovim uskalđivanjem.Postoje četiri principa, koja su osnov republike, to su: 1. princip ravnoteže između javne vlasti i privatne svojine 2. princip ravnoteže između ekstremne jednakosti i ekstremne nejednakosti 3. princip ravnoteže između manjine i većine 4. princip reprezentacije, koji uravnotežuje odnos između moći pojedinca i države.Ovom princpipu odgovara princip federalizma, koji omogućava usklađivanje između različitih nivoa političke zajednice.Na kraju Medison govori da bez jasnog viđenja opšteg dobra, interesa i potreba zajednice ne može postojati uspešna politička zajednica.
5
13. Nastanak i istorija pojma ’’civilno društvo’’ – Stara Grčka i Rim Pojam civilnog društva nastaje u antičkoj Grčkoj.Civilno društvo je tamo shvatano kao dobrovoljna politička zajednica, nastala radi lakšeg i boljeg života.Ona se od drugih zajednica razlikuje po tome što brine o svojim pripadnicima i po tome što je nastala radi lakšeg života, a postoji zbog srećnog života.Aristotel je smatrao da se grđansko društvo zasniva na porodici, koja je sfera neslobode i potčinjenosti i da kroz društvo porodica postaje otvorena zajednica.U rimski političku teoriju pojam civilnog društva su uveli Ciceron i Seneka i oni su pokušali da izjednače rimsko društvo u praksi sa civilnim društvom u teoriji.Smatrali su da je civilno društvo uređena zajednica ljudi, koja omogućuje zaštitu pojedinaca, ali i ostvarenje opšteg dobra. 14. Nastanak i istorija pojma ’’civilno društvo’’ – Hrišćanstvo Hrišćanska teorija o civilnom društvu se zasniva na retematizaciji Aristotelovog shvatanja civilnog društva.Toma Akvinski je izvršio tu retematizaciju i smatrao je da je za postojanje civilnog društva neophodna građanska vrlina i, pre svega, organizovana ljudska zajednica.Okviri civilnog društva, koji su istovremeno i njegovi ciljevi su: zaštita pojedinca i njegove imovine, obezbeđenje legalnosti vlasti, zaštita morala i poštovaje religije. 15. Nastanak i istorija pojma ’’civilno društvo’’ – Makijaveli, Boden i Hobs Makijaveli u svojoj teoriji nije koristio termin ’’civilno društvo’’ već ’’građanski život’’.On je smatrao da je republika politička zajednica koja je usmerena na ostvarenje opšteg dobra i u kojoj se razvija građanski život zato što se ona temelji na građanskoj vrlini.Bez građana, kao posebne prosvećene kategorije ljudi nema ni građanskog života.Boden je smatrao da je civilno društvo bez javne vlasti samo jedna od mnogih ljudskih zajednica, a da tek sa uvođenjem suvereniteta i stvaranjem javne vlasti nastaje civilno društva kao organizovana politička zajednica.Budući da neko mora biti nosilac suvereniteta, u društvu dolazi do stvaranja odnosa potčinjenosti i hijerarhije.Dakle, Boden smatra da građansko društvo zavisi od suvereniteta.Hobs je ideju o opštem dobru i saradnji u civilnom društvu zamenio idejom o postojanju moći.Smatrao je da tek sa uvođenjem moći jedna zajednica postaje civilno društvo.Sva faktička i pravna moć mora biti skoncentrisana u rukama suverena, kako bi se stvorila legitimna vlast i stabilno društvo. 16. Nastanak i istorija pojma ’’civilno društvo’’ – Lok i Pejn Lok je smatrao da je prirodni zakon iznad svakog pozitivnog zakona, kao i da je prirodno stanje iznad društvenog stanja.Međutim, Lok je uvideo da je prirodno stanje stanje sukoba i nemira i tvrdio je da mora nastati zajednica, koja će takvo stanje sprečiti.To je civilno društvo, koje se mora temeljiti na prirodnim zakonima, koji su urođeni svakom racionalnom biću, i koje mora ostvariti mir, slobodu i jednakost ljudi.Mir se ogleda u postojanju saradnje među pojedincima, sloboda u činjenici da svako može da radi šta mu je volja, bez pritisaka drugih pojedinaca, a jednakost u tome da niko nema više prava od drugoga.Civilno društvo treba biti suprotstavljeno sili i uzurpaciji. Pejn je smatrao da je prirodni zakon osnovni princip dobre vladavine, a da je građansko društvo dobra vladavina.Građansko društvo nastaje društvenim ugovorom, kojim pojedinci pristaju da neko njima vlada, a za uzvrat dobijaju zaštitu i ostvarenje prirodnih prava.Vlast u društvo mora biti rukovođena prirodnim zakonima i principom aktivnog pristanka, jer samo tako može ostvariti opšte dobro.Vlast mora postojati kako bi se rešili određeni problemi društva i civilizacije.Što je civilizacija savršenija to je manja potreba za intervencijom i delovanjem vlasti, tj. Pejn se zalaže za liberalnu formu građanskog društva. 17. Civilitet i civilno društvo: škotska popularna filozofija (Hjum, Ferguson i Milar) Pripadnici ove škole smatraju da ustanove, institucije i zakoni jednog društva zavise od stanja u kome se to društvo nalazi.Tako u varvarskom društvo ne postoje zakoni i institucije, jer je to društvo samo po sebi neorganizovano i u stanju stalnih sukoba.Potpuno druga slika je u civilizovanim zajednicama.Ljudska istorija je put od varvarskih ka civilizovanim formama tj. od stanja sukoba ka stanju reda, slobode i jednako6
sti.Hjum je smatrao da je civilno društvo ukupnost imovinskog i svojinskog poretka, a da je njegova osnovna mera sloboda, koja ga i usavršava.Ferguson je zaključio da se društvo razvija pod uticajem vladavine prava, pozitivnih zakona i dejstva vlasti, te je smatrao da tako može doći do korupcije javnog duha i manipulacije ljudima. 21. Teorija državnog razloga Teorija državnog razloga predstavlja posebno polje proučavanja političke teorije.Ona se bavi proučavanjem osnovnih principa na kojima se temelji politički poredak, građanskog društva i društvenog ugovora. Najznačajnije teorije su stvorili Makijaveli, Boden i Hobs. Makijaveli je smatrao da je politika sfera društva, koja je u potpunosti oslobođena morala i koja je usmerena na osvajanje političke moći i vlasti, kao i na održavanje istih.Politika, dakle, omogućava pojedincu ili nekoj grupi da daođu na vlast u društvu i da u skladu sa svojim potrebama ili potrebama stanovništva, upravljaju tom državom.Postoje dva oblika političkih poredaka, a to su republika i monarhija, koji se međusobno razlikuju po mnogim karakteristikama, mada je zajednička težnja za osvajanjem i održavanjem vlasti. Dva središnja problema Makijavelijeve teorije su politička moć i pronalaženje socijalnih elemenata, koji ujedinjuju društvo, stoga, Makijaveli smatra da je potrebno ispuniti nekoliko uslova da bi jedna vlast bila stabilna i jaka.Ti uslovi su: vlast se mora oslanjati na silu i sila se mora primenjivati kad god je nužno; moraju se pronaći elementi koji će ujediniti društvo,a to su zajednički interesi ili problemi; vladar uvek mora odlučno da deluje i potrebno je postojanje jake nacionalne armije. Boden je u svojoj teoriji proučavao odnos između društva i suvereniteta.Smatrao je da je država zajednica velikog broja porodica, koja je opremljena suverenitetom.Ukoliko nema suvereniteta i javne vlasti država se po ničemu ne razlikuje od drugih ljudskih zajednica.Suverenitet je najviša moć u društvu, koja je, ustvari, moć naređivanja i moć da se donose zakoni.Suverenitet se temelji na ugovoru među pojedincima prilikom koga se suverenitet prenosi na vladara.Suverenitet i moć vladara su neograničeni i on ima pravo da donosi zakone, kojima se uređuje zajednica i koji imaju prednost u odnosu na običaje i tradiciju, tj. mogu ih ukinuti.Boden je suverenitet vladara ograničio prirodnim pravima i moralnim poretkom, koji ne smeju biti ugroženi ni na koji način.Ono što je izvan suvereniteta je religija, moral i privatna svojina.Boden nije govorio o načinima uspostavljanja poretka, mada je smatrao da svaki poredak nastaje silom. Hobs je u svom delu ’’Levijatan’’ sistematizovao teoriju, koja se bavila osnovnim principima na kojima se temelji politički poredak.Hobsa i teoriju državnog razloga povezuje pojam suvereniteta i društvenog ugovora.Naime, Hobs je smatrao da je suverenitet, koji je u posedu vlasti, najviša moć u društvu, moć, koja omogućava donošenje zakona i uređenja zajednice.Suverena moć nastaje dobrovoljnom saglasnošću pojedinaca da se podvrgnu vlasti jednog čoveka ili skupštine ljudi zarad zaštite svoje imovine i svojih interesa.Međutim, postoji situacija kada se pojedinac može usprotiviti suverenoj moći vladara, a to je pravo na otpor kada je ugrožen život tog pojedinca nekom vladarevom odlukom.Hobs je u političku teoriju uveo dve novine. On je retematizovao klasičnu teoriju o odnosu prava i dužnosti, jer je smatrao da u osnovi društva moraju stajati prirodna prava, koja ne proizvode nikakve dužnosti i, drugo, retematizovao je shvatanje o odnosu pojedinca i društva.Pretpostavljao je da između pojedinca i društva nema dodira te da je pojedinac nastao pre društva. 22. Ugovorne teorije: predmoderni kontraktualizam Kontraktualizam predstavlja teoriju od ruštvenom ugovoru.Kontraktualizam nastaje iz dva razloga, koja su istvoremeno i ciljevi društvenog ugovora.Prvi je uklanjanje šarenila i razlika između raznih društvenih zajednica, koje postoje u preddruštvenom stanju, a drugi je zadržavanje preddruštvenog individualizma i zaštita pojedinca i njegovih prirodnih prava.Društvenim ugovorom se formira politička zajednica, koju su mnogi nazivali građanskim društvom, a koja se temelji na mreži formalno-pravnih odnosa među pojedincima, koji omogućavaju uspostaljanje jednakosti među njima i zaštitu prirodnih prava.Najznačajniji problem, sa kojim se kontraktualizam suočava je pitanje legitimiteta, tj. pitanje na koji način se vladarima daje podrška i na čemu oni temelje vlast.Ruso je smatrao da kroz društveni ugovor pojedinac na vladara prenosi deo svoje suverenosti i tako mu daje podršku da upravlja zajednicom.Bobio je video ugovor kao osnovu svakog demokratskog uređenja, koje se temelji na ogromnom broju malih i velikih političkih tržišta.Malo političko 7
tržište je okvir u kome se stvara dogovor između pojedinca i političke partije, a veliko tržište je okvir dogovora između nosilaca političke vlasti u društvu.Bobio je smatrao da u jednoj državi postoji onoliko ugovora, koliko ima birača, te da su izbori čin sklapanja ugovora, prilikom koga pojedinac dajući glas određenom kandidatu, istom daje i svoju podršku i obezbeđuje mu legitimitet. 23. Teorije o društvenom ugovoru: Hobs i Lok Hobs je smatrao da je prirodno stanje stanje sukobe i nesloge među ljudima.To je stanje u kome se ne poštuje prirodni zakon i u kome ne može nastati nikakav oblik uređenog društvo.Stoga, ljudi sklapaju društveni ugovor, kojim prihvataju vladavinu pojedinca ili grupe ljudi a zauzvrat dobijaju zaštitu svojih prirodnih prava.Osnovni motiv za stvaranje građanskog društva je zaštita a poriv strah.U građanskom društvu suverenitet se prenosi na vladara, koji na osnovu činjenice da je nosilac najviše vlasti ima neograničeno pravo stvaranja zakona i uređenja društva.Stvaranje društvenog stanja nije negacija preridnog, već racionalizacija i poopštavanje odnosa, koji su u njemu. Lok je smatrao da je prirodno stanje zasnovano na prirodnom zakonu i da u njemu postoji saradnja i saglasnost među ljudima.Stvaranje društvenog stanja je prirodan tok događaja i ono omogućava očuvanje osnovnih vrednosti prirodnog stanja, tj. mira, slobode i jednakosti.Mir se sastoji u saradnji pojedinca, sloboda u činjenici da svako ima pravo da radi šta mu je volja i jednakost u tome da su svi jednaki u svojim pravima i pred zakonom.Društveno stanje nastaje ugovorom, a saglasnost na ugovor može biti prećutna ili izričita.Ugovorom se stvara opšta volja, koja je proizvod saglasnost pojedinačnih volja i koja predstavlja konsenzus oko osnovnih pitanja društva.Društvo se zasniva na principu reprezentacije i odlukama većine. 24. Neokontraktualizam Osnovna karakteristika neokontraktualizma je zasnivanje društvenog ugovora i građanskog društva na ideji pravde.O tome govori Rols u svojoj teoriji, gde kaže da se društveni ugovor zasniva na ideji pravde i pravičnosti, tj. na jednakom položaju svih u društvu, na jednakim mogućnostima i na jednakoj zaštiti prava. 25. Pojam političkog sistema: tri značenja Politički sistem je postao predmet proučavanja politike i političke nauke od trenutka kada se su politička filozofija i filozofija istorije spojile u jednu rigorozniju nauku.Pojam političkog sistema se proučava kroz tri značenja: 1. opšte ili teorijsko značenje vidi politički sistem kao osnovni koncept politike i političke nauke, u okviru koga se na nivou najviše apstrakcije vrši racionalizacije i ujedinjavanje delova jedne celine i proučavanje iste. 2. uže značenje je teritorijalno i istorijski ograničeno.Ono vidi politički sistem kao jedan konkretan, razvijen empirijski sistem sa određenim karakterisitkama po kome se razlikuje od nekog drugog političkog sistema.Još je Aristotel znao za ovo značenje, kada je napravio empirijsku podelu političkih sistema antičke Grčke. 3. značenje između opšteg i užeg koje govori o političkom sistemu na osnovu njegovog roda i vrste. 26. Teorije o vladavini: institucionalizam i neoinstitucionalizam Postoje dva osnovna shvatanja institucionalizma.Po anglosaksonskom shvatanju pod vladavinom se podrazumeva svaki institucionalizovani oblik moći i vladanja.U skladu sa ovim shvatanjem je i poimanje vladavine kao grupe ljudi, koja se organizuje oko principa rešavanja svojih interesa i uskađivanja međusobnih odnosa.Po kontinentalno-evropskom shvatanju, koje se zasniva na pravnom poimanju države, pod vladavinom se podrazumeva uzajamno i usklađeno delovanje osnovnih poluga vlasti, tj. izvršne, zakonodavne i sudske vlasti.
8
Neoinstitucionalizam predstavlja pokušaj obnavljanja interesa za proučavanje političkih ustanova kao središnjih pojmova i principa jednog političkog sistema.Međutim, u savremenoj teoriji je interes za proučavanje istih smanjen, jer se ustanove shvataju kao institucije uređene određenim pravilim, koja su rigidna i koja se teško menjaju. 27. Tipologija vladavina Tipologija i komparacija vladavina je jedan od značajnijih aspekata političke teorije.Tipologije postoje od samih početaka političkog razmišljanja. Prvu značajniju tipologiju stvorio je Herodot, koji je vladavine podelio na osnovu kriteriju tj. pitanja koliko ima nosilaca vlasti.Po Herodotu postoji monarhija, kada vlada jedan, aristokratija, kada vlada nekolicina i demokratija, kada vlada mnoštvo. Po Aristotelu vladaine se dele u skladu sa pitanjima: kako se vlada i koji su ciljvi vladavine.Postoje tri dobro vladavine i tri loše.Dobre vladavine se pretvaraju u loše kada se zloupotrebe osnovni ciljevi vlasti. Dobre vladavine su: bazileja, aristokratija i politeja, a rđave – tiranija, oligarhija i ohlokratija. Monteskje je podelio vladavine u zavisnosti od principa na kojima se temelje.Smatrao je da su osnovni principi vlasti čast, vrlina i strah.Čast je princip na kome se temelji monarhija, vrlina odgovara republici i strah despotiji. Makijaveli smatra da postoje republika i monarhija, a ova dualna podela zavisi od broja nosilaca vlasti i od načina dolaska na vlast. U savremenoj teoriji posotji mnoštvo kriterijuma po kojima se može vršiti tipologija vladavina.To su npr. odnos osnovnih poluga vlasti, borj partija, otvorenost i zatvorenost društva, tip političke kulture i distribucija političke moći.Najčešće korišćeni kriterijum za podelu je odnos između osnovnih oblika vlasti, te postoje vladavina zasnovana na podeli vlasti, na jedinstvu vlasti i na ravnoteži vlasti. 28. Teorije o političkom procesu Politički proces je način donošenja odluka, kojima se rešavaju sukobi interesa ili problemi sa kojima je suočena jedna politička zajednica.Politički proces se shvata i kao donošenje odluka, koje su značajne za opstanak, razvoj i funkcionisanje političkih ustanova jednog društva.Politički sistem je, po tome, skup političkih procesa.Sociološke teorije, koje se bave političkom vladavinom smatraju da se pod političkim procesom podrazumeva celina odnosa u jednoj političkoj zajednici bez obzira na to, da li u tim odnosima učestvuju politički akteri ili ’’obični’’ pojedinci.Po ovim teorijama izvor političkog procesa je izvan same politike, tj. u društvu.Po političkoj teoriji u političkom procesu mogu učestvovati samo politički akteri, tj. samo nosioci političke vlasti i učesnici u političkom životu jedne zajednice. 29. Pluralističke i neopluralističke teorije o političkom sistemu Normativni zahtevi postavljeni od strane političke teorije, a usmereni političkom sistemu da obezbede pojedincu autonomiju i mogućnost učešća u političkom procesu su dovele do stvaranja političkih grupa u društvu, budući da su pojedinci uvideli da će svoje interese lakše ostvariti ukoliko ujedine svoje snage.Na taj način, politička grupa, je postala osnovna analitička kategorija za proučavanje političkog sistema, a teorija, koja se bavila političkim grupama je bila pluralistička teorija.Pluralistička teorija smatra da politički sistem čini celina odnosa i konkurencije između političkih grupa kao i između političkih grupa i političkog sistema.Mišljenje, koje je pojedincu omogućavalo učešće u političkom procesu i koje je stvarala određene stavove je kod grupe zamenjeno interesom, koji ona nastoji da ostvari, a politička volja, koja je pojedinca gurala u politički proces je zamenjena kategorijom moći.Pluralistička teorija moć definiše kao odnos između vladajućih i potčinjenih, ali i kao osnovni cilj svake političke grupe.Od distribucije moći zavisi tip političkog poretka, ali i forma političkih borbi među grupama.Društvo stvara pravila odnosa grupa, kako ne bi došlo do propasti političkog sistema. Pluralistička teorija je smatrala da svaka politička grupa nastaje kako bi se ostvario određeni interes. Stoga svaku grupu naziva interesnom grupom i definiše je kao svesnu i organizovanu asocijaciju usmerenu ka određenom cilju.Interesna grupa lako može postati grupa za pritisak, ukoliko se počne služiti tehnikama, 9
koje se koriste za pritisak na centre političke moći zarad ostvarenja interesa.Te tehnike obuhvataju delatnosti, koje se mogu svrstati u tri kategorije: u prvu spadaju delatnosti koje grupi omogućavaju ubacivanje u određenu političku opciju; u drugu grupu spadaju delatnosti koje se nazivaju lobiranjem i u treću grupu se ubrajaju delatnosti, koje jednoj političkoj grupi omogućavaju učešće u donošenju odluka.Za politički sistem je važno postojanje konsenzusa političkih grupa oko osnovnih pitanja u društvu. Neopluralističke teorije su usmerene ka nastojanju da očuvaju stabilnost i trajnost političkog sistema.Po ovim teorijama stabilnost zavisi od saglasnosti u fruštvu.Postoje dva nivoa političkih aktivnosti, a to su: polje političkih borbi, u okviru koga se političke grupe suočavaju i dolaze do konsenzusa oko trenutnih problema i grupo polje je polje van političkih borbi, koje obuhvata najznačajnija pitanja za jedno društvo. 30. Sistemske teorije Sistemske teorije su omogućile usmeravanje empirijskih teorija ka pitanjima stabilnosti i održavanja političkog sistema.Središnji problem, kojim se sistemske teorije bave je pitanje stabilnosti, trajnosti i reprodukcije moći u društvima, koja vremenom postaju kompleksnija. Parsons je u svojoj sistemskoj teoriji stvorio model društva, koji se zasniva na tri pretpostavke: 1. politički sistem treba shvatati kao sistem, koji na osnovu dostupnih resursa može da obezbedi samostalnost i koji može biti autarhičan u onoj meri, koja je potrebna da bi se u dužem vremenskom periodu obezbedila reprodukcija moći. 2. politički sistem je celina odnosa između pojedinaca, grupa i poretka. 3. ti odnosi stvaraju podsisteme, kao što su kultura, ličnost, društvo itd, koji su osobene crte sistema. 31. Istonova teorija o političkom sistemu Istonova sistemska teorija se zasniva na bihejviorističkom pristupu politici.Iston je smatrao da ono što se naziva teorijom prilikom naučnog istraživanja uzima oblik analize i pri tome se suočava sa tri problema.Prvi problem se tiče osnova istraživanja, tj. pitanja šta se istražuje i koji su povodi istraživanja; drugi problem se tiče okvira proučavanja i treći, koji govori o središnjim problemima proučavanja. Polazeći od ovih pretpostavki Iston je sistemsku teoriju zasnovao na četiri kategorije: 1. politički sistem – koga čini celina odnosa između pojedinaca, grupa i poretka, prilikom kojih se vrši alokacija društvenih vrednosti. 2. okolina političkog sistema – obuhvata uticajem drugih sistema sa kojima posmatrani sistem dolazi u kontakt, kao i posledice tih uticaja, budući da je nemoguće da jedan sistem bude izolovan i da se kao takav proučava. 3. kapacitet političkog sistema je sposobnost političkog sistema da se suoči sa problemima, koji se tiču njegovog opstanka, a koji su, uglavnom, povezani sa uticajem iz okolnih sistema. 4. politička kultura treba da stvori jedinstven sistem društvenih vrednosti i da kroz socijalizaciju i upoznavanje pojedinaca sa osnovnim kulturnim normama omogući političku participaciju. 32. Lumanova sistemska teorija Središnje pitanje Lumanove sistemske teorije je pitanje održavanja stabilnosti u uslovima povećane socijalne kompleksnosti.Luman je smatrao da se ta kompleksnost ostvaruje kroz diferencijaciju društva, budući da se društvo sastoji od velikog broja podsistema, koji, svaki na svoj način, doprinose političkoj stabilnosti sistema.Takođe, politički sistem nije izolovan, već se nalazi u stalnom kontaktu sa sistemima iz svoje okoline, koji na razne načine mogu uticati na njegovu stabilnost.Politički sistem svoje granice ka okolini brani mehanizmima selekcije, mobilnosti i regrutacije, koji mu obezbeđuju autonomiju, jer sistem bez autonomije ne može biti stabilan sistem.Stepen autonomije izražava mogućnost sistema da se odupre spoljnim uticajima.Sistem uvek mora biti u kontaktu sa svojim podsistemima. 34. Politički legitimitet: pojam i značaj za političku teoriju
10
Politički legitimitet se najopštije može definisati kao saglasnost između utemeljenja i delanja političkog poretka i principa, koji su opšte prihvaćeni u jednom društvu.Legitiman je onaj poredak u kome postoji saglasnost između prirode poretka i nazora naroda.Legitimet se definiše i kao podrška, koju podanici daju vladaru, tj. kao neka vrsta dozvole za vladanje.Legitimna vladavina je suprotna stanjima bezakonja, bezvlasti i samovolje pojedinaca.Ruso je u svojoj teoriji zaključio da je legitimitet, zbog svoje prirode, osnovni, prvi princip na kome se temelji politika i da bez njega ne može postojati ni jedan stabilan poredak.Svaki politički poredak nastoji da ostvari što veći legitimitet, jer to znači njegovo duže postojanje, kao i stabilnost.Postoje dve vrste legitimiteta, a to su: socijalni, koji je utemeljan na podršci naroda i idealni, koji je utemeljen na ustavu.Legitimitet predstavlja pravo vladaru da vlada, a podanicima da se pokoravaju.Legitimitet se stiče na izborima, a on podrazumeva jednu vrstu simbioze između vladara i podanika, koja je usmerena na otkrivanje granica političkog poretka prema društvu, ali i na otkrivanje kvaliteta, kojima se karakterise politički poredak.Nijedan poredak ne može imati apsolutnu podršku, a oni, koji imaju veliku podršku često pronalaze iskre revolta. 35. Legitimitet i legalitet Da bi jedna vlast bila pravična ona mora biti i legitimna i legalna, tj. ona mora imati podršku naroda, ali i mora biti utemeljena na ustavu i mora delovati u skladu sa zakonima.Jedan zakon, koji nije legitiman i legalan ne može biti ni pravičan.Odnos između legaliteta i legitimiteta je najjasnije objašnjen u političkoj filozofiji 18. i 19. veka, a posebno u delima nemačkih klasičnih filozofa Kanta i Hegela.Legitimitet je shvaćen kao utemeljenje na ustavu, a legalno je bilo ono što je pripadalo ustavu.Kant je ovaj onos proučavao kao odnos između legaliteta i moraliteta.Određeno delovanje spada u sferu legaliteta kada nije moralno motivisano, već kada je motivisano izbegavanjem kazne za kršenje zakona.Kant je govorio da je lagalitet bitan za politički poredak, zato što omogućava poštovanje zakona.Hegel je odnos između moraliteta i legaliteta proučavao kroz odnos religioznog i pravnog društva.Religiozno društvo se temelji na moralu i moralno delovanju. 36. Politička uzurpacija (ilegitimitet) Pojam nelegitimiteta i nelegitimna vladavina postoje od kada i pojam legitimiteta.Nelegitimna vladavina je suprotna legitimnoj i ona počiva na pravilima i principima nametnutih silom i koji nisu prihvaćeni od strane onih nad kojima se vlada.Nelegitmna vladavina se karakteriše nepostovanjem tradcije, političke kulture i političkih institucija, koje su u suprotnosti sa vladajućim poretkom.Takođe, jedno od sredstava pritiska je i mitologizacija osnovnih političkih formula na kojima se temelji jedan poredak. 37. Prelegitimitet i kvazilegitimitet Prelegitimitet je proces uspostavljanja novog oblika legitimiteta, kojim se zamenjuje stari legitimitet i poredak, koji se na njemu zasnivao.To je, u stvari, situacija kada nastaje novi politički poredak bez legitimiteta, koja preuzima od starog poretka.Pojava prelegitimiteta je pratilac socijalnih promena u društvu i to je najopasnije stanje u kome se jedno društvo može naći. Kvazilegitimitet je najbliži legitimitetu.To je pojava da se jedan politički poredak predstavlja onakvim kakav, nije, tj. da legitimitet temelji na lažnim osnovama.Još je Aristotel govorio o ovoj pojavi posebno opisujući panbazileju.Kvazilegitiman poredak se zasniva na konfliktnim i protivrečnim principima, koji onemogućavaju stabilnost poretka. 39. Savremena država i proceduralni legitimitet Veber je smatrao da svaki politički poredak nastoji da sliku o sebi nametne stanovništvu i da ta slika postane osnov legitimnosti datog poretka.Takođe, u suštini legitimiteta je težnja vladajućih da se njihov autoritet poštuje od strane potčinjenih.Veber je smatro da postoje tri vrste legitimiteta u savremenom društvu: 1. tradicionalni legitimitet, koji se zasniva na veri u svetost i nepogrešivost oduvek postojećeg poretka i njegovih odluka.Tradicionalne norme se predstavljaju kao odluke takvog poretka. 11
2. harizmatski legitimitet, koji se zasniva na veri u ličnost, sposobnost, veštinu i junaštvo pojedinca 3. racionalni legitimitet, koji se zasniva na veri u legalnost poretka, institucija i vladajućih osoba. Luman je smatrao da proceduralni legitimitet postoji u jednom društvu samo ako to društvo omogući materijalno blagostanje, adekvatnu političku komunikaciju i obnavljanje kulturnog podsistema.Proceduralni legitimitet je skup apstraktnih, univerzalnih i formalnih pravila i institucija, kojima se obezbeđuje pluralizam, stabilnost, trajnost, podela i ravnoteža vlasti, tj. moderno građansko društvo.Proceduralni legitimitet je kao takav uslov za ostvarenje demokratije. 40. Pojam političke obligacije Politička obligacija se može shvatiti kao akcija, kojom se neko ugovorom, zakletvom ili obećanjem obavezuje da će izvršiti određene dužnosti.Obligacija je i dogovor među pojedincima i grupama oko određenih obaveza, kao i samo obećanje da će se nešto izvršiti.Pojam obligacije se može shvatiti u širem i u užem smislu.U širem, pravnom, smislu pod obligacijom se podrazumeva ugovor utemeljen na zakonu, a kojim se reguliše izvršenje određene obaveze.Ovakav ugovor predviđa koje obaveze trebaju biti izvršene i na koji način, tj. da li kroz plaćanje ili kroz delanje.Ovako shvaćena obligacija je pravno i moralno ograničena.U užem, političkom, smislu pod obligacijom se podrazumeva dužnost i odgovornost prema političkoj vlasti, zajednici i pripadnicima zajednice.Ovako shvaćena politička obligacija se mora temeljiti na principima, koji su opšte prihvaćeni u zajednici. Pojam političke obligacije je središnji pojam političkog sistema, naime, bez obligacije jedan sistem ne bi mogao funkcionisati zato što obligacija povezuje vladajuće i potčinjene.Obligacija je veza između legaliteta i legitimiteta i puno ostvarenje obligacije briše granice između ova dva pojma.Obligacija se suočava sa tri problema, tj. pitanja.To su pitanja o tome kome su, zašto su i kada su pojedinci obavezni da budu poslušni. 41. Klasične teorije o političkoj obligaciji U klasične teorije političke obligacije se ubrajaju grčka antička teorija, srednjovekovna teorija i teorija utilitarizma.U antičkoj Grčkoj Sofokle i Platon u svojim delima: ’’Antigona’’, ’’Kriton’’ i ’’Apologija’’ govore o političkoj obligaciji.U ’’Kritonu’’ Sokrat spominje tri osnova političke obligacije, a to su: prvo, pojedinac je u obavezi poslučnosti ako je država dobra i usmerena ka ostvarenju opšteg dobra; drugo, ako je država beneficijar onda je pojedinac takođe u obavezi poslušnosti i treće, sama činjenica da pojedinac živi u nekoj državi i da uživa njenu zaštitu ga obavezuje da pokornost.Srednjovekovne teorije govore o obligaciji na osnovu veze između božije volje i političkog poretka.Naime, svaki poredak proizilazi iz božije volje i uređen je u skladu sa božijim zakonom.Iz te činjenice sledi zaključak da je pojedinac u obavezi poslušnosti prema poretku, jer je i u obavezi pokornosti Bogu.Nepoštovanje poretka je nepoštovanje Boga.Toma Akvinski je zastupao drugačije shvatanje.On je smatrao da Bog jeste izvor poretka, ali da ljudi oblikuju taj poredak tako što donose zakone.U društvu moraju biti ispunjena tri uslova da bi se ispunila obligacija.Prvo, zakoni moraju biti usmereni ka opštem dobru; drugo, zakoni moraju biti doneseni od strane državnih organa i treće u društvu mora postojati pravična raspodela dobara.Utilitarizam smatra da je pojedinac u obavezi poslušnosti samo onda, kada posledice te poslušnosti stvaraju korist za pojedinca.Korist znači da pojedinac kroz poslušnost ostvaruje boljitak, napredak, bogatstvo ili da izbegava nesreću i bol.Hjum je stvorio posebno shvatanje obligacije tj. moralnu obligaciju, koja se sastoji u izvršavanju moralnih dela a uzdržavanju od nemoralnih. 42. Liberalna teorija političke obligacije Liberalne teorije političke obligacije su nastale u okviru teorija o prirodnim pravima i one političku obligaciju zasnivaju na društvenom ugovoru i na pristanku pojedinca.Hobs je smatrao da sve što doprinosi jednistvu i stabilnosti zajednice, kao i ono što omogućava zaštitu pojedinca i njegove imovine predstavlja razlog za poslušnost prema poretku.Po Hobsu politička obligacija se temelji na društvenom ugovoru i njime je nastala.Pojedinci su prihvatanjem da iznad sebe imaju određen stepen vlasti prihvatili i poslušnost prema istoj.Oni su na vlast preneli određena prava, koja im omogućavaju zaštitu, koja je i bila razlog za stvaranje 12
ugovora.Hobs smatra da sama činjenica da u društvu postoji vlast govori o obavezi poslušnosti.Takođe, Hobs je proučavao i pitanja o tome da li su samo zrele i zdrave ličnosti u obavezi na poslušnosti ili su u toj obavezi svi u društvu.Lok je svoju teoriju o političkoj obligaciji koncentrisao oko dva pitanja, tj. oko pitanja legitimiteta vlasti i oko pitanja prava na pobunu.Kao i Hobs, Lok je smatrao da se obligacija temelji na ugovoru putem koga su pojedinci na vladara preneli određena svoja prava, a koja se, pre svega, tiču zaštite imovine.U slučaju kada vladar zloupotrebi ova prava, ili donese zakon koji im je protivan, pojedinci imaju pravo da smene takvog vladara.Lok je smatrao da je razlog stvaranja društva zaštita pojedinca i imovine, te da je osnov obligacije upravo imovina.Pojedinac je poslušan jer mu vlast štiti imovinu. 43. Građanska neposlušnost Teorije o građanskoj neposlušnosti su sastavni deo teorija o političkoj obligaciji.O njima su govorili Rols i Habermas.Rols je smatrao da se koncept građanske neposlušnost temelji na tri pretpostavke; prvo, društvo mora biti zasnovano na principu pravičnosti; drugo, društvo mora biti demokratsko i treće u društvu mora biti javno spoznat i prihvaćen pojam pravde.Ove pretpostavke su važne, jer određuju koji uslovi u jednom društvu moraju biti ispunjeni da bi to društvo podnelo građanski otpor i dalje opstalo.Habermas je smatrao da je građanska neposlušnost svako javno, svesno, nenasilno i političko delanje, koje je protivno određenom zakonu i, po pravilu, ima cilj da takav zakon ukine ili da smeni vlast.Da bi građanska neposlušnost bila opravdana moraju biti ispunjeni neki uslovi.Prvo, otpor mora biti usmeren protiv jasno određenog slučaja narušavanja pravičnosti; drugo, moraju biti iscrpljena sva legalna sredstva uticaja na centre moći i treće, građanska neposlušnost ne sme narušavati ustavni poredak.Ukoliko vlast građasnku neposlušnost tretira kao kriminal u pitanju je autoritarni legalizam. 44. Princip pravde: pojam i klasične teorije Pravda je jedan od središnjih pojmova političke i moralne filozofije.Funkcija pravde u društvu je da utvrdi koja su delovanja pravična, a koja nisu i da tima koja nisu omogući da budu pravična.Pravda se definiše kao normativno načelo uređenja odnosa u zajednici.Dobro uređen poredak je onaj, u kome postoji saglasnost oko principa pravde što vodi ka uklanjanju destruktivnih i razarajućih snaga iz društva.Pravda povezuje pojmove legaliteta i legitimiteta, ona, takođe, upotpunjuje pojam obligacije i povezuje ga sa pitanjem otpora vladaru.Pravda se može definisati i kao način uređenja odnosa u osnovnim ustanovama društva. Teorije o pravdi su se prvi put pojavile u antičkoj filozofiji.Pravda je definisana kao način uređenja odnosa i postojala su dva stanovišta: po prvom, koji je pravdu nazivao ’’themis’’ ona je bila princip uređenja odnosa među pojedincima, a po drugom, koji je pravdu označavao terminom ’’dike’’ ona je bila princip uređenja odnosa među grupama, pojedincima i društvima.Stari Grci su smatrali da je pravda subjektivna osobina čoveka.Sokrat je to shvatanje proširio i video pravdu kao osnovu ljudskih odnosa.Platon je pravdu shvatao kao najveću vrlinu, koja obuhvata sve druge vrline, a Aristotel je pravdu delio na: komutativnu, koju su stvarali sudovi, distributivnu, kojom je uređena podela političkih prava i dobara i trgovačku, koja je utvrđivala da svako treba da dobije adekvatno datom.Srednjovekovni pojam pravde je zasnivan na eshatologiji, pa su svi pravedni dobijali zagrobni život u raju.Toma Akvinski je smatrao da postoje tri vrste pravde: zakonska, po kojoj svi zakoni moraju biti pravični, komutativna, koja uređuje odnose među pojedincima i distributivna, koju su stvarali vladari, a koja je uređivala odnos vlasti prema podanicima..Žan Boden je podelio pravdu na: komutativnu, koja najviše odgovara demokratiji i koja uređuje odnose među slobodnim i jednakim, distributivnu, koja vrednuje ljude po položaju, statusu i bogatstvu i harmoničnu, koja pokušava da pomiri ove dve. 45. Politička pravda Lajbnica Po Lajbnicu pravda je društvenog karaktera, zato što je za jedno društvo pravedno sve ono što to dru-štvo odredi kao racionalno.Lajbnic je smatrao da je pravda najviša vrlina i da ona obuhvata ostale vrline.Up-oznajući pravdu čovek postaje moralna ličnost, a poredak omogućava dobar život i ostvarenje opšteg dobra. U temelju svake legitimne vlasti se nalazi pravda, gde nje nema ili gde je zamenjena moći nastaje uzurpaci-ja.Svaki poredak se temelji na odnosu pravde i moći i u zavisnosti od prisutnosti ova dva 13
faktora jedno dru-štvo je manje ili više pravično.Lajbnic je smatrao da je pravda trostepena: najviši stepen pravde je častan ži-vot.Srednji stepen se ogleda u činjenici da svi dobiju isto i najniži u tome da se niko ne povredi. 46. Socijalna država i distributivna pravda Središnje jezgro savremenih teorija pravde je problem opravdanja savremene socijalne države.Postoje tri pristupa ovom pitanju: neoliberalni, neopluralistički i socijalni. Neoliberalni pristup zastupa Nozik.On u svojoj teoriji obnavlja liberalno shvatanje pravde, po kome država ima minimalnu ulogu, tj. ona ima pravo da deluje samo kada je narušen ekonomski poredak, prirodna prava i sam politički poredak.Vladavina se temelji na socijalnim pravima, koja su prirodna i neotuđiva, i koja imaju određenu vrednost nezavisnu od društva.Neopluralistički pristup je rezvio Rols.Da bi se opravdalo postojanje socijalne države moraju se poznavati njene osnove i socijalni činioci, koji omogućavaju saradnju i kooperaciju pojedinaca u društvu.Socijalni pristup se zasniva na Valcerovoj kritici liberalne i egalitarne teorije pravde.Liberalnu teoriju je kritikovao zbog činjenice da vremenom u državi, zahvaljujući konkurenciji i slobodama, dolazi do stvaranja nejednakosti među ljudima.Egalitarnu teoriju je kritikovao zato što je smatrao da su svi ljudi uvek jednaki te da po tom principu moraju biti raspoređeni i resursi. 47. Pojam konstitucionalizma Pod pojmom konstitucionalizma se podrazumeva vladavina utemeljena na ustavu i zakonu.Struktura takve vladavine i političkog poretka se utvrđuje ustavom, koji je osnovni konstitutivnu akt jedne države.Svi zakoni, koji se u toj državi donose moraju biti u skladu sa ustavom.To je poredak u kome postoji hijerarhija pravnih propisa i položaja.Pojam konstitucionalizma se vezuje za demokratiju i demokratsko uređenje.To je vladavina prava. 48. Nastanak i istorija konstitucionalizma: antičko shvatanje Antičko shvatanje konstitucionalizma se deli na grčku i rimsku teoriju.Grčka teorija je pod konstitucionalizmom podrazumevala vladavinu utemenjenu na znanju.To znači da državom treba da upravljaju mudri, koji će najbolje znati reagovati u određenim situacijama.Mnogi teoreičari, a pre svega, Platon, su smatrali da je najbolja vladavina ona, koja nije uprljana zakonom, zato što je zakon lako promenljiv i nestalan, tj. zato što zavisi od ljudi.Rimska teorija je pod konstitucionalizmom podrazumevala poredak zasnovan na zakonu.Bez zakona nema države, jer zakon uređuje struktura vlasti i on se odnosi kako na potčinjene tako i na vladajuće, dakle, obavezan je za sve.Rimski teoretičari su smatrali da je ljudsko mišljenje promenljivo i da se vlast ne može temeljiti na znanju.Kod Rimljana konstitucionalizam je posmatran kao umerena i mešovita vladavina zasnovana na razlikovanju privatne i javne sfere društva. 49. Nastanak i istorija konstitucionalizma: srednjovekovno učenje o zakonu Srednjovekovna teorija konstitucionalizma se temeljila na dva polazišta.Prvo, da bi zakon bio priznat od strane zajednice i da bi mogao biti primenjen on mora biti donet od strane zvaničnih državnih organa.Drugo, svaki zakon mora biti uskladu sa tradicijom, tj. sa starim zakonom, budući da je srednjovekovna politička filozofija bila konzervativna i da je priznalavala sve ono što je proizvod prošlosti a kritikovala promene i novonastale pojave.Prolaznost vremena je bitan uslov, koji zakon mora ispuniti.To znači da zakon mora da postoji i da proizvodi dejstvo u dužem vremenskom periodu kako bi se pokazao ispravnim i kako bi bio zadržan.Takođe mora se uklapati u stari zakon i ne sme biti usmeren protiv božije volje.Srednjovekovna teorija je smatrala da je svaki zakon pravičan i pravedan. 51. Nastanak i istorija konstitucionalizma: pravo na otpor tiraniji Teorije o pravu na otpor su sastavni deo teorija o konstitucionalizmu i postoje od antičke filozofije. Ove teorije su obnovljene u 16. i 17. veku u okviru teorija o prirodnim pravima i društvenom ugovoru.Naime, po tim teorijama, politička zajednica, kao celina ili neki njen deo je imala pravo da ukloni vladara ili da 14
ukine zakon koji narušavaju njihova prirodna prava ili ih u određenoj meri sputavaju.Pravo na otpor je shvaćena kao faktičko pravo, koje se uvek može ostvariti u sličnim situacijama.Kasniji teoretičari su pravo na otpor svrstali u teorije o građanskoj neposlušnosti. 52. Pravna država: komponente Pravna država je pojam stvoren u savremenoj političkoj teoriji.Postoje tri shvatanja ovog pojma: 1. normativno ili šire shvatanje, po kome je pravna država poredak zasnovan na vladavini zakona, a ne na samovolji pojedinca.To je država, koja se temelji na vladavini zakona, koji je uređuju, a ne na vladavini ljudi, koji vode ka njenom raspadu. 2. formalno ili uže značenje, po kome se pravna država država zasnovana na formalnim, univerzalnim i nepristrasnim zakonima.Ovakvi zakoni omogućavaju jednako ophođenje države prema svim podanicima, ali i razvoj jednakosti i sloboda unutar jednog društva. 3. materijalno značenje vidi pravnu državu kao onu, koja štiti određene vrednosti u jednom društvu, a te vrednosti su najčešće civilne privilegije, tj. civilna prava, koja pojedinci poseduju. 53. Vladavina prava i pravna država: poređenje pojmova Princip pravna država vidi državu kao vladavinu nepristrasnih, univerzalnih i formalinih zakona, koji su usmereni ka očuvanju određenih vrednosti u društvu.Vladavina prava je sinonim za konstitucionalizam. To je vladavina ograničena pravom, kojoj je osnovni cilj zaštita prava i sloboda pojedinaca.Vladavina prava se zasniva na dva aksioma: prvo, samo parlament ima pravo da donosi zakone, čime se potvrđuje demokratski karater ovog pojma, i drugo, zakoni se moraju temeljiti na liberalnim načelima, kako bi se štitila prava i slobode pojedinaca.Vladavina prava se, dakle, vezuje za demokratske poretke. Razlike između pravne države i vladavine prava su u tome što princip vladavine prava smatra da su prava pojedinaca postojala i pre države, i da su njih pojedinci uneli u državi i obavezali istu da ih štiti, dok pravna država smatra da sva prava pojedinaca nastaju tek sa formiranjem države.Razlika je i u tome što je vladavina prava postojala uglavnom u anglosaksonskim zemlajma, a pravna država u kontinentalnom delu Evrope.I na kraju, princip vladavine prava se vezuje za demokratska uređenja, a princip pravne države može postojati i u demokratskim i u nedemokratskim zemljama. 54. Pojam i značenje odgovornosti Odgovornost je bitan elemenat odnosa u jednom drutvu, a pogotovo svojinskih, političkih i pravnih odnosa.Odgovornost je polivalentan pojam i postoji nekoliko gledišta, tj. nekoliko shvatanja ovog pojma. Filozofsko stanovište vezuje odgovornost za zrele i zdrave ličnosti, koje su u stanju da rasuđuju i da adekvatno procene situaciju u kojoj se pojedinac nalazi.Ovakve osobe su u mogućnosti da deluju na principima autonomije volje, tj. nezavisno od spoljnih uticaja, koji dolaze iz društva ili od drugih pojedinaca.Kant je smatrao da čovek treba da deluje tako da princip njegovog delovanja bude prihvaćen kao opšti princip delovanja.Džon od Salzberija je smatrao da svaki pojedinac, koji deluje u skladu sa opštim dobrom ne može biti kažnjen za to delanje, iako se ono može protiviti volji vladara. Moralno značenje odgovornost vidi, pre svega, kao ličnu odgovornost pojedinca za akcije, koje vrši. Istraživanja su pokazala da pojedinac ne može razviti moralnu odgovornost ukoliko mu se ne daju određene obaveze.U društvu se moralna odgovornost ostvaruje kroz poštovanje prava i sloboda pojedinaca, te samo demokratsko društvo može biti moralno društvo. Ekonomska i pravna odgovornost su najznačajnije za društvo budući da ove dve oblasti grade strukturu društva i uređeju je određenim propisima.Odgovornost za ove akcije je najveća, jer pogrešno uređeno društvo ne može biti stabilno i trajno i ne može omogućiti dobar život. Pored ove podele postoji i šire i uže shvatanje odgovornosti.Po širem shvatanju odgovornost je svaka mera ili osetljivost, kojom pojedinac reaguje na zahteve i potrebe drugih pojedinaca ili same zajednice.U užem značenju pod odgovornošću se podrazumeva poštovanje normi, zakona i propisa donetih od strane države, a koje predtavljaju pravni sistem, tradiciju i običaje. 55. Vrste odgovornosti 15
Najznačajnije vrste odgovornosti su: moralna, profesionalna i politička odgovornost.Kao podvrste odgovornosti mogu se navesti individualna i kolektivna odgovornost, u zavisnosti od nosilaca odgovornosti i pravna i vanpravna odgovornost, u zavisnosti od toga da li je ostvarenje odgovornosti uređeno pravnim princpima ili nije uređeno. Moralna odgovornost je najznačajniji vid lične vanpravne odgovornosti.To je odgovornost pojedinca prema sebi i prema drugima.Ova odgovornost se razvija pod uticajem kulturnih činilaca i povezana je sa tradicijom, običajima i pravom u jednom društvu.Moralna odgovornost se razvija socijalizacijom, koja u pojedinca usađuje osećaj odgovornosti za akcije, koje vrši.Od razvoja moralne odgovornosti zavisi stabilnost i trajnost društva, pogotovo u kriznim trenucima. Profesionalna odgovornost je značajna u savremeno doba.Ona podrazumeva moralnu odgovornost naučnika i eksperata, od kojih zavisi društvo.Ona se sastoji u sukobu društveno-potrebnog znanja i etika sa znanjem i dostignućima naučnika i eksperata.Tako da često dolazi do zloupotrebe novih saznanja ili ostvarenja. Politička odgovornost je najrazvijenij oblik odgovornosti.Ona može biti pravna, vanpravna, individualna i kolektivna.Vanpravna politička odgovornost se ostvaruje pred organima, koji su dodelili mandat određenom pojedincu ili grupi čija je neodgovornost utvrđena.Kazna za neodgovornost se sastoji u oduzimanju mandata i eventualno izbacivanja iz partije.Pravna politička odgovornost se ostvaruje pred specijalnim državnim organima, tj. sudovima i kazna za neodgovornost može biti drastičnija.Podvrste političke odgovornosti su: partijska odgovornost (člana partije prema rukovodstvu ili partije prema biračima); odgovornost vladara (odgovornost monarha i predsenika); ministarska odgovornost (pojedinačna ili kolektivna, prema predsedniku ili prema parlamentu) i odgovnornost člana parlamenta (rešava se oduzimanjem mandata, tj. opozivom). 56. Pojam i obeležja demokratije Termin demokratija etimološki vodi poreklo od grčkih reči ’’demos’’ i ’’kratein’’’, koje označavaju vladavinu naroda.Međutim današnje shvatanje demokratije je u velikoj meri različito od prvobitnog.Danas je nemogoće ostvariti vladavinu naroda, jer postoji prevelik broj ljudi za to.Danas se demokratija karatkeriše kao vladavina predstavnika naroda.Pored ove promene došlo je do mnogobrojnih promena, koje su stvorile nekoliko vrsta demokratije.To su: pravna, ekonomska, politička, direktna...Sve one se zasnivaju na određenim vrednostima, ali i na određenom razlikama. Da bi jedan poredak bio demokratski moraju biti ispunjeni neki uslovi.Pre svega, mora postojati mogućnost naroda da smeni vladara po unapred utvrđenim principima bez upotrebe nasilja.Mora postojati razvijena politička kultura i svest o odgovornornosti i, na kraju, društvo mora biti otvorena ka drugim društvima i ka novim dostignućima.Ono što je opasno za demokratiju je prenaglašavanje njenih vrednosti što može dovesti do odbacivanja demokratije. 57. Demokratija kao prirodan politički poredak Kod nekih teoretičara demokratija se spominje kao prirodan politički poredak zato što se zasniva na prirodnim pravima.Naime, teoretičari prirodnog prava su smatrali da je demokratija jedini poredak, koji štiti slobodu i jednakost među ljudima i da ona uspostavlja sistem vrednosti, koji je najbliži prirodnim vrednostima.Čovek po svojoj prirodi teži ka zajednici jedinstva, tj. ka demokratiji.Demokratija je vladavina, koja sprečava razvoj tiranskog oblika vlasti i svake forme pritisaka u društvu. 58. Osnovne vrednosti demokratije Osnovne vrednosti demokratije su sloboda i jednakost.Još od antičkih političkih teorija sloboda i jednakost su bile osnovne kategorije i uslovi dobrog političkog poretka i samo je ona vladavina, koja se na njima zasnivala karakterisana kao dobra vlast.U antičko vreme sloboda je bila kriterijum razlikovanja ljudi, budući da su postojali slobodni ljudi i robovi.Antički mislioci su smatrali da je ropstvo prirodno i da rob nikada neće biti slobodan čovek.U skladu sa tim shvatanjem uređena je struktura društva u kojoj robovi nisu imali nikakva prava, dok su slobodni ljudi užavali određena prava u zavisnosti od položaja i porekla.U Grčkoj 16
slobodni ljudi su činili političku zajednicu i imali su pravu učešća u političkom životu.U Rimu nisu svi slobodni ljudi imali ista politička prava.Zbog drugačijeg političkog sistema samo su odabarani mogli da uživaju puna politička prava, dok je većina slobodnih ljudi bila na selu ili je činila srednji sloj u gradovima.U savremenoj demokratiji sloboda je shvatana drugačije.Naime, od 17. veka i utemeljenja demokratije u Engleskoj sloboda je drugačije shatana.Iako više nisu postojali robovi postojali su slojevi u društvu, koji nisu imali nikakva prava.To su bili radnici i žene, koji su tek u 19. veku dobili pravo glasa i tome slična politička prava. Danas se sloboda shvata kao pravo čoveka da deluje u skladu sa svojim nahođenjem nezavisno od drugih, sve dok to delovanje ne narušava slobodu drugoga. Pojam jednakosti je u tesnoj vezi sa slobodom i sa njom se ostvaruje.U Grčkoj je bio slučaj da su svi slobodni bili međusobno jednaki u pravima, koja su uživali.U Rimu nisu svi bili jednaki, jer nisu uživali ista prava.U savremeno doba jednakost je značila mogućnost učešća u političkom i javnom životu zajednice, a stepen jednakosti je govorio o količini prava, koju je neko uživao.Jednakost znači da niko nema više prava od drugoga. 59. Demokratija i protivrečnosti između slobode i jednakosti Protivrečnosti između slobode i jednakosti se u političkoj teoriji izražavaju kao razlikovanje liberalne i participativne (popularne) demokratije.Liberlna i popularna demokratija se nalaze na različitim krajevima demokratskog kontinuuma, ali i jedna i druga poseduju osnovne demokratske vrednosti.Postoje četiri tačke razlikovanja: 1. pitanja o osnovama vlasti.Liberalna demokratija postavlja pitanje koliko vlasti ima nad društvom u smislu da li je vlast ograničena i čime je ograničena.Liberalna teorija smatra da je vlast ograničena prirodnim pravima i zakonom.Popularna demokratija pita ko vlada i zaključuje da društvom može vladati pojedinac, neka grupa ili ceo narod. 2. shvatanje naroda.Popularna demokratija shvata narod kao kolektivnu zajednicu, koja ima opštu volju, kroz koju izražava svoje staove, potrebe i zaheve.Liberalna teorija shvata narod kao konstituisano civilno društvo, koje se sastoji od pojedinaca, koji su nosioci izvesnih prava i koji stoje u određenom pravnom odnosu prema poretku.Posledica ivakvog liberalnog shvatanja je pravo građana na otpor i smenu loše vlasti. 3. pitanja o suverenitetu.Popularna demokratija smatra da je narod nosilac suvereniteta, koga prenosi na nosioce vlasti izborom.Liberalna demokratija smatra da država nema veze sa suverenitetom i da ona treba biti ograničena u svom nastupu prema pojedincima. 4. kritika liberalne teorije od strane pripadnika popularne demokratije, a koja se odnosi na činjenicu da u liberalizmu, vremenom, na legalan način, dolazi do stvaranja nejednakosti i ograničenja u društvu, koja štetno deluju na opstanak zajednice. 60. Uslovi demokratije Uslovi demokratije su stanja, koja u društvu moraju biti ostvarena da bi se razvila demokratija: 1. pluralizam svojinskih odnosa, što podrazumeva postojanje ekonomske konkurencije, otvorenog tržišta kao i privatnog i državnog vlasništva.Demokratija se ne može razviti u uslovima postojanja samo jednog tipa svojine, kojim se lako može kontrolisati društvo, a pre svega radništvo kao najbrojniji sloj tog društva.Takođe, opasno je postojanje samo društvene svojine, jer tada birokratija postaje premoćna. 2. autonomija građanskog društva, što podrazumeva postojanje nezavisnih političkih grupa i pojedinaca, koji su sposobni da se odupru političkom centralizmu valsti. 3. društveni interesi, koji predstavljaju cilj ka kome teži društvo, a čijim ostvarenjem se stvara određeni sistem vrednosti i funkcionisanja društva. 4. vladavina prava i pravna država, koji govore o potrebi konstiticionalnog zasnivanja vlasti. 5. otvorenost sredstava informisanja ka svim akterima političkog procesa 6. javnost rada vlasti i mogućnost kontrole akata i zakona, koje ta vlast donosi. 7. izborna reprezentacija, koja se ogleda u postojanju pravila izbora i sistema raspodele mandata, koji su adekvatni za određenu državu. 61. Oblici demokratije: Atinska demokratija 17
Atinska demokratija je prvobitni oblik demokratije.Ona se razvijala u okviru polisa i različita je po mnogim karakteristikama id svojih kasnijih oblika.Atinska demokratija se karakteriše učešćem svih slobodnih muškaraca u političkom procesu.Budući da je stanovništvo polisa bilo malo i da su postojale podele na robove i slobodne ljude, te da žene nisu imale pravo političkog angažovanja broj učesnika je bitna smanjen. Političke aktivnosti su vođene u okviru skupštine građana, tj. Agore, gde je svako imao pravo da izrazi svoj stav ili da štiti svoje interese.Atinska demokratija se zasnivala na principu građanstva, hrabrosti i pravdi.Da bi se ovakva demokratija razvila potrebno je zadovoljenje nekolikih uslova: mora postojati mala i svakom dostupna država zasnovana na robovskom radu; žene i deca moraju biti isključeni iz političkog procesa i na kraju, mora postojati dovoljan broj javnih funkcija kako bi polis normalno opstajao.Pored direktnog učešća u političkom odlučivanju, Atinska demokratija se karakteriše i jednakošću građana u izboru na javne funkcije, koji se vršio kockom.Obavljanje javnih funkcija je bilo ograničeno relativno kratkim mandatom, a to javne funkcije su bile plaćane. 62. Oblici demokratije: Razvojna demokratija Postoje dva oblika razvojne demokratije.To su: radikalna i umerena razvojna demokratija. Radikalna razvojna demokratija se temelji na teoriji Žan-Žak Rusoa.Ruso je smatrao da se prelaz iz prirodnog u društveno stanje odvija putem ugovora, ali da predemt tog ugovora nije individualni pristanak pojedinaca, već konstituisanje ’’opšte volje’’, koja je posledica istovetnog gledišta članova jedne zajednice na pitanje opšteg dobra.Najviši organ vlasti u državi je narodna skupština, koja se ne sastoji od predstavnika naroda, već od njihovih zastupnika, koji izvršavaju opštu volju.Ne sastoji se od predstavnika zato što je suverenitet neodvojiv od naroda, pa ga narod ne može na nikoga preneti.Princip opšte volje štiti prava manjine, mada je obavezuje da poštuje odluke većine u društvu.Radikalnu razvojnu demokratiju, Ruso je temeljio na slobodi i jednakosti.Sloboda se sastojala u tome da svako ima pravo da čini što mu je volja, bez uticaja drugih, ali samo dok ne naruši ista takva prava drugih.Jednakost je bila ekonomska i politička i ona je obezbeđivala da u društvu niko ne vlada nekim drugim, već da svi imaju jednaka prava. Umerena razvojna demokratija se razvija u Engleskoj, početkom 19. veka.Glavni zastupnik ove teorije je Džon Stjuart Mil.On je smatrao da se društvo treba temeljiti na reprezentativnoj vladi, otvorenom tržištu i privatnom vlasništvu.Ovo su ujedno i glavne crte umerene razvojne demokratije.Mil je uvideo da u društvu dolazi do razvoja državne imovine, koja povlači za sobom i jačanje birokratije, koja u jednom trenutku, postaje premoćan sloj, koji kontroliše društvo.Da bi se izbegla ovakva situacija, vlada mora intervenisati i štititi privatno vlasništvo i ona mori biti umeteljena na što većoj podršci naroda.To znači da je potrebno proširiti izborna pravo na širi sloj stanovništva, pa i na žene, kako bi vlada, zaista, bila reprezentativna.Potrebno je stvoriti privatno vlasništvo, koje će nastupati na tržištu uz zaštitu vlade.Ova varijanta razvojne demokratije se temelji na liberalnim načelima. 63. Oblici demokratije: Protektivna demokratija (liberalna demokratija) Protektivna (liberalna) demokratija se javlja u okviru liberalnih političkih teorija.Lok i Monteskje su smatrali da se ovaj oblik demokratije mora temeljiti na minimalnoj ulozi države, tj. na činjenici da država ima pravo da deluje u ekonomskoj i praivatnoj sferi tek kada dođe do nekih devijacija i do poremećaja na tržištu ili u privatnoj svojini.Lok i Monteskje su se zalagali za ostvarenje političke jednakosti za sve punoletne građane, a koja bi se sastojala u mogućnosti da pojedinci adekvatno reaguju na arbitrarne akte drugih individua ili društva.Bentam i Mil su dopunili ovo shvatanje sa dva stava.Prvi je bio zahtev za ostvarenje slobode pojedinca, koja bi podrazumevala mogućnost da pojedinac učestvuje na tržištu i u političkom procesu zastupajući svoje interese, a drugi stav je bio zahtev za javnošću i mogućnosti kontrole rada vlade.Osnovni uslovi, koji moraju biti ispunjeni da bi se ostvarila protektivna demokratija su: razvijeno civilno društvo, tržišna ekonomija, privatno vlasništvo, patrijahalan porodica i proširena teritorija države (kolonijalizam). 64. Oblici demokratije: Kompetitivni elitizam (demokratski elitizam)
18
Kompetitivni elitizam je jedan od oblika savremene demokratije.Razvio se na temljima Veberove i Šumpeterove teorije i govori o odnosima elita, tj. partija u društvu i o karakteristikama društva zasnovanog na konkurenciji među elitima.Osnovni uzrok formiranja kompetitivnog elitizma kao oblika demokratije je uspostavljanje ravnoteže između političkih autoriteta, elita, administracije i njihove odgovornosti.Uslovi za ostvarenje kompetitivnog elitizma su: industrijsko društvo, fragmentirane političke i društvene borbe, slabo informisani i emocionalni birači, postojanje političke kulture, koja toleriše razlike, razvijenost tehnokratije u smislu postojanja velikog broja tehnologa i menadžera i borba država oko prednosti u međunarodnim odnosima.Glavne crte ovog oblika demokratije su: parlamentarni sistem sa jakom egzekutivom, borba između elita i partija, prisustvo partijske politike u parlamentu, razvijena birokratija kao administracija i ustavna ograničenja. 65. Oblici demokratije: Pluralistička i neopluralistička demokratija Pluralistička teorija o demokratiji se ubraja u savremene demokratske koncepcije.Po pluralizmu demokratsko društvo se temelji na postojanju većeg broja društvenih grupa, koje su aktiven u političkom procesu, a među kojima su odnosi postavljeni na horiontalnu ravan.To je društvo, koje se zasniva na disperziji moći među političkim grupama.Ne postoji nijedna grupa koja ima moći više od ostalih, budući da sve imaju podjednak uticaj i moć.Kroz međusobnu borbu ovih grupa nastaje politički proces i formira se država, koja je oličena u jakoj vladi, sposobnoj da reši nesuglasice među grupama, ali i da usmeri grupa ka najvažnijim pitanjima oko kojih se mora postići konsenzus.Vlada u ovakvom društvu ima minimalnu ulogu, jer osim zaštite poretka nema pravo mešanja u privatnu i ekonomsku sferu.Pluralističke koncepcije demokratije se razvijaju od Medisona do Mila, a kasnije se razvija i neopluralistička teorija, koja je bila prilagođena industrijskom društvu u kome postoji ograničena moć. Uslovi za razvoj pluralističke demokratije su: podeljenost društva na grupe, disperzija moći među grupama, konsenzus oko najvažnijih pitanja i postojanje alternative svakom poretku.Karakteristike pluralističke demokratije su: parlamentarni sistem sa jakim političkim partijama i posredovanje vlade među grupama. Uslovi za razvoj neopluralističke demokratije su: borba među grupama oko političke moći, oskudni izvori moći, koji onemogućavaju svim grupama učešće u političkom procesu, kao i raspodela socio-ekonomskih snaga, koje jačaju ili slabe određene grupe. 66. Oblici demokratije: Direktna demokratija (Marksova koncepcija) Direktna demokratija se može rekonstruisati na osnovu Marksove kritike građanske demokratije, ali i na osnovu pokušaja socijalne teorije da izvrši esencijalističke promene osnova građanske demokratije.Marks je smatrao da se demokratija u prvaom smislu može razviti samo ako se ukinu pretpostavke na kojima se temelji građanska demokratija.Kraj politike i tajna demokratije se upoznaju ukidanjem podele na klase, klasnih borbi, klasnih privilegija, privatne svojine i tržišne ekonomije, koje vode kao otuđenju čoveka od drugih ljudi, ali i od samog sebe.Marksova koncepcija direktne demokratije je bila primenjena u Pariskoj komuni, ali i u mnogim država u drugoj polovini 20. veka, i proizvela je mnoge negativne posledice: došlo je do raspada kolektivne svojine, ojačala je birokratija, koja je postala vladajući sloj društva, uništena je privatna imovina, kao i novčana i tržišna ekonomija. Held je zaključio da koncept direktne demokratije ima tri karakteristike: prvo, legitimacijski osnov se nalazi u shvatanju da se razvoj svih može ostvariti samo kroz uspešan razvoj svakoga; drugo, karakteristike direktne demokratije su ukidanje buržoazije, privatne svojine i tržišta i treće, direktna demokratija se razvija kroz dve faze, to su 1. socijalistička faza, koja predstavlja tranzicioni period između građanske demokratije i direktne demokratije i 2. komunistička faza, koja je ostvarenje Marksove koncepcije. 68. Pojam i nastanak političke reprezentacije Pojam političke reprezentacije se može shvatiti u užem i u širem značenju.U užem značenju pod reprezentacijom se podrazumeva svaka delatnost ili akcija, koja proizvodi dejstvo od koristi ili obaveze, a koje ima politički značaj.Predstavljanje mogu vršiti razna lica.To mogu biti zvanični državni organi ili sami državnici, to mogu biti pravnici ili druga lica koja komuniciraju sa pravnicima i sa stranim političarima i to mo19
gu biti lica sa velikom društvenom i političkom reputacijom.U širem značenju pod reprezentacijom se podrazumeva: prvo, postojanje i rad zastupnika, koji izvršava naredbe svog nalogodavca, drugo, to je oznaka za lice koje poseduje kvalitete ili osobine grupe kojoj pripada i treće, to je oznaka za lice, koje poseduje kvalitete ili osobine grupe, kojoj ne mora pripadati. Razvoj političke reprezentacije počinje u 13. veku na tlu Engleske, tačnije sa donošenjem Velike povelje sloboda 1215. godine.U narednom, 14. veku, se prvi put formira parlament kao skup narodnih predstavnika u vidu Modela parlamenta, koji se sastojao od predstavnika građana, sveštenstva i seljaštva.Kasnije se iz njeg aizdvajaju predstavnici sveštenstva i formiraju se gornji idnji dom, koji su bili preteča danapnjag parlamenta u Britaniji.Tokom 16. i 17. veka donose se mnogi akti, kojima se uređuje struktura, funkcionisanje i ovlašćenja parlamenta, a posebno je važna Slavna revolucija 1689. godine, kojom je u potpunosti uspostavljen parlamentarni sistem i ograničena vlast monarha, na čemu se radilo od 1215. godine.Kasnije se iz Engleske princip reprezentacije preliva na ostatak kontinenta i dobija svoje osobene karakteristike. 69. Pojam političke kulture Politička kultura se može definisati kao skup normi, principa i pravila, kojima su u jednom društvu izražava njegova tradcija i običaji, ali i kulturne, kao i druge vrednosti na kojima se to društvo temelji.Politička kultura je važna za samo funkcionisanje društva pošto ona stvara komunikaciju među ljudima i omogućava uspostavljanje političkog poretka.Za demokratsko društvo je važno postojanje političke kulture, jer ona u svest pojedinaca usađuje potrebu za uređenim i funkcionalnim društvom.Za jednu državu važna je jedinstvena politička kultura zato što ona omogućava konsenzus oko osnovnih pitanja sa kojim se društvo suočava, ali i formiranje jedinstvenog sistema vrednosti.Politička kultura se može shvatiti i kao temelj legitimiteta. 70. Tipologija političkih kultura Olmond deli političke kulture na: 1. parohijalna politička kultura je ona, u kojoj postoji niska percepcija političkog procesa i same politike, takođe u okviru ove političke kulture postoji spontano i nesvesnno učešće u političkom procesu. 2. podanička politička kultura je ona, u kojoj postoji veća svest o politici i političkom procesu.U ovom obliku političke kulture postoji veći obim učešća u politici, ali ne postoje jasno izraženi interesi i potrebe da bi se učestvovalo u političkom odlučivanju. 3. participativna politička kultura je ona, u kojoj postoji najveća svest o političkom procesu i u kojoj postoji najveći stepen učešća u istome. Liphart je delio političke kulture u zavisnosti od njihovih integrišućih faktora, te je zaključio da pos-toje: centripetalna, centrifugalna i sporazumevajuća politička kultura. 71. Formativni činioci političke kulture U formativne činioce političke kulture se ubrajaju politička tradicija i socijalizacija. Pod političkom tradicijom se podrazumevaju veliki politički i društveni događaji u prošlosti jednog naroda, velika dostignuća političkog sistema, kao i sva ona šira zbivanja koja su uticala na egzistenciju i samosvest jednog naroda.Politička tradicija različitih naroda je različita i temelji se na različitim osnovama te je zbog toga teško upoređivati i dovoditi na istu ravan različite političke tradicije.Za jednu tradiciju i njen razvoj veliki značaj imaju konflikti i saradnja, koje postoje u jednom društvu, a koje to društvo ujedinjuju ili ga razjedinjuju.Ovi sukobi su pozitivna stvar za razvoj političke kulture i demokratije, jer u društvu omogućavaju postojanje različitosti. Politička socijalizacija podrazumeva sistem obrazovanja, prihvatanja i uspostavljanja političke kulture u jednom društvu.Treba razlikovati spontanu i nesvesnu socijalizaciju od svesne i umerene.U nekim društvima socijalizacija je deo ideologije, a u nekim je deo građanskog odgoja. 72. Komponente političke kulture
20
Olmond je smatrao da je politička kultura skup orijentacija i stavova, koje pojedinci imaju o političkom sistemu.Prvo postoje orijentacije oko kojih i na osnovu kojih pojedinci formiraju svoje stavove, koji su afektivni, vrednosni i kognitivni.Bir i Ulam su smatrali da se politički sistem sastoji od društva, politike, interesa i političke kulture.Političku kulturu shvataju kao kulturni podsistem, koji omogućava razvoj političkog poretka, a koji se sastoji od: vrednosti, uverenja, stavova, stilova i simbola.Dal je smatrao da je politička kultura skup stavova, koje pojedinci imaju prema političkom poretku.Stavovi mogu biti: pozitivni, apatični i otuđujući.Prema društvenoj akciji pojedinci imaju kooperativne ili nekooperativne stavove, a prema rešenju političkih problema stavovi mogu biti pragmatični i deduktivni.Dal je stvorio tipologiju političkih kultura u zavisnosti od stavova pa postoje: prvo, pozitivne političke kulture, koje se temelje na pozitivni, kooperativnim i pragmatičnim stavovima i postoje negativne političke kulture, koje se temelje na otuđujućim, nekooperativnim i deduktivnim stavovima. 73. Pojam i princip građanstva Pod pojmom građanina se podrazumeva pojedinac, koji ima određen krug prava i obaveza, koja su mu priznata od strane zajednice za koju je vezan relativno trajnim pripadanjem.Pojam građanina se u teoriji uzima za političkog subjekta, te svi građani u jednom društvu imaju isti položaj prema poretku, ali i prema sebi samima, bez obzira na položaj, koji taj pojedinac zauzima u društvu.Pod građaninom se podrazumeva pripadnik jedne države, tj. njen državljanin, kao i podanik, koji se nalazi pod jurisdikcijom jedne države.Odnosi među građanima su uređeni društvenim i pravnim normama, koje važe u državi. Princip građanstva je konstitutivni elemenat demokratskog političkog poretka, i taj princip uređuje položaj i mesto građanina u političkom sistemu.Princip građanstva se suprotstavlja principu kolektiviteta. Postoje razne teorije o razvoju ovog principa.Held je smatrao da se princip građanstva sastoji u mogućnosti pojedinca da učestvuje u političkom odlučivanju i da tako utiče na stvaranje politike u jednom društvu.U antičkoj Grčkoj se smatralo da postoji aktivni i pasivni građani.Gidens je smatrao da je princip građanstva nastao u 16. veku, kada su na zapadu Evrope nastale prve države dovoljno jake i dovoljno neutralne da taj princip ispoštuju.Radikalni teoretičari su smatrali da princip građanstva nastaje u revolucijama 17. i 18. veka, a mnogi pak smatraju da je princip građasntva vezan za demokratiju i da se u pravom smislu pojavio sa nastankom savremene demokraitje.Princip građasntva se temelji na ličnim pravima, koja proizilaze i prirodnih prava.Pored ličnih prava, princip građanstva obuhvata politička, socijalna i ekonomska prava.
21
