"AREL" d.o.o. ZENICA ZENICA
PRIRUČNIK ZA OBUKU ZAPOSLENIKA IZ OBLASTI ZAŠTITE OD POŽARA POŽARA - skripta za internu upotrebu -
Zenica, juni 2008.godine
1
„AREL" d.o.o. ZENICA ZENICA
P R I R U Č N I K O OSNOVNIM POJMOVIMA IZ OBLASTI ZAŠTITE OD POŽARA Zaštita os požara predstavlja skup mjera i radnji organizacione, tehničke, obrazovne i propagandne prirode koje se preduzimaju u cilju sprečavanja izbijanja i širenja požara, njegovo otkrivanje, gašenje, te spasavanje ljudi i materijalnih dobara ugroženi požarom. Značaj oblasti zaštite od požara je ogroman jer svake godine u svijetu i kod nas od požara strada veliki broj ljudi i nanose se velike materijalne štete. Kompletna oblast zaštite od požara regulisana je Zakonom o zaštiti od požara i Pravilnikom o zaštiti od požara pravnih subjekata u kojima su regulisana prava, dužnosti odgovornosti, djelokrug i ovlašćenja zaposlenika i poslodavca, organizacija, sprovođenje preventivnih mjera zaštite, tehničke propise, obrazovanje zaposlenika, nabavka, održavanje i pregledi vatrogasne opreme i sredstava, nadzor i kontrola i sl.
OSNOVNI POJMOVI IZ OBLASTI ZAŠTITE OD POŽARA OSNOVI GORENJA
Definicija gorenja: Gorenje (vatra) je takav hemijski proces kod koga goriva materija spaja se sa kiseonikom uz istovremenu pojavu svjetlosti i topline. Pod pojmom vatre podrazumjeva se kontrolisano gorenje izazvano po našoj želji. Uslovi za gorenje : Da bi nastalo gorenje potrebno je da postoji prisustvo gorive materije (koja se u običnim uslovima može zapaliti-drvo, ugalj, plin, zapaljiva tečnost,hemijska reakcija, prenošenje topline i sl.), temperature paljenja (treba zagrijati materiju da bi počela da gori-šibica, iskra, varnica i sl.) i kiseonika koji je je najrasprostranjeniji element u atmosferi i koji potpomaže gorenje. Vazduh ima u atmosferi 21% kiseonika i 78% azota i 1% ugljen-dioksida, vodika, helijuma, argona, kriptona i ksenona.
2
Brzina gorenja zavisi od brzine spajanja gorive materije sa kiseonikom, odnosno o brzini oksidacije i o temperaturi paljenja. Oksidacija predstavlja hemijsku reakciju kiseonika sa dr. hemijskim elementima, a jedinjenja koja nastaju pri ovim hemijskim reakcijama kao produkt oksidacije nazivaju se oksidi. Razlikujemo 3 vrste oksidacije: 1. Tiha (mirna) oksidacija-lagano se spaja sa gorivom materijom i kiseonikom bez pojave svjetlosti i topline (rđanje željeza, truljenje organskih materija i sl.), 2. Brza oksidacija (obično gorenje) je ona oksidacija koja se vrši brzo gdje dolazi do brzog spajanja gorive meterije sa kiseonikom uz pojavu velike količine topline i svjetlosti (gorenje drveta, uglja, plina, zapaljivi tečnosti) i 3. Eksplozija je veoma burna hemijska reakcija koja se vrši trenutno uz pojavu bljeska (vatre) i razvijanje velike količine toplote i pojavu zvuka. (eksplozija plina, para, tečnosti i sl.).
Materija pod materijom podrazumjevamo sve ono što zauzima prostor, ima određenu težinu i što primječujemo našim osjetilima. Neke materije imaju svojstvo da se pri određenim uvjetima spajaju sa kiseonikom, a neke materije nemaju to svojstvo. Sve materije djelimo na dvije vrste i to: 1. Negorive materije su one koje nemaju svojstva da se spajaju sa kiseonokom – znači ne mogu se zapaliti (azbest, vatrostalni materijal, gašeno vapno i sl.) i 2. Gorive materije su one koje imaju sposobnost brzog vezanja sa kiseonikom. Gorive materije se djele na: teško gorive materije i gorive materije. Prema agregatnom stanj materije se dijele na: zapaljive plinove (metan, propan, butan, acetilen isl.), zapaljive tečnosti (benzin, petrolej, boje, lakovi i sl.) i krute materije (drvo, ugalj, papir, tekstil i sl.). PRODUKTI GORENJA Prilikom gorenja nastaju razni produkti kao što su: dim, razne vrste plamena, ugljen dioksid, ugljen monoksid i sl.
Ugljen-dioksid – je gas bez boje i kiselog je ukusa. U atmosferi ugljen dioksida ne mogu sagorjevati zapaljive materije (ovaj gas ne gori i ne potpomaže gorenje i vrši istiskivanje vazduha tako da spriječava pristup kiseonika mjestu sagorjevanja i zbog ovoga se ovaj olin koristi kao sredstvo za gašenje požara.). Ovaj gas je nešto teži od vazduha, a u atmosferi ga ima oko 0,003%. 3
U atmosferi ugljen-dioksid ne može se disati. Čovjek kada udiše manje koncentracije ovog gasa osjećća izvjesne tegobe i djeluje ugušujući. Ugljen dioksid na čovjeka ne djeluje otrovno nego ugušujuće tako što spriječava pristup kiseonika u čovjekov organizam. Koncentracija od 14% ugljen-dioksida guši čovjeka, a koncentracija od 25% izaziva brzu smrt.
Ugljen-monoksid – je zapaljiv i eksplozivan, nešto je lakši od vazduha (treba onemogućiti spajanje ovog gasa sa vazduhom).To je najopasniji profesionalni otrov (krvni otrov jedini se sa hemoglobinom u krvi čovjeka i najmanja količina ovog gasa izaziva opasnost po čovjeka). Postoje dvije vrste gorenja i to: 1. Potpuno gorenje : nastaje kada goriva materija ima dovoljnu količinu kiseonika da bi mogla potpuno izgorjeti. Karakteristika ovog gorenja je da ima vrlo malo dima, a plamen je bez čađi i boje. Nastaju tada velike količine ugljendioksida koji nije otrovan ali pri većim koncentracijama može izazvati gušenje. Ovo gorenje se izaziva na velikim prostorima gdje postoje velike količine kiseonika. 2. Nepotpuno gorenje: nastaje kada goriva materija nema na raspolaganju dovoljnu količinu kiseonika. Karakteristika ovog gorenja je da materija izgori djelimično i usred toga ona se raspada i nastaje mnogo čađi i ugljen-monoksida. Ovo gorenje dešava se u zatvorenim prostorima (zgradama) i pošto je ugljen-monoksid otrovan strada mnogo ljudi. PREVENTIVNE MJERE ZAŠTITE OD POŽARA Sve preventivne mjere zaštite od požara u osnovi se preduzimaju u cilju spriječavanja nastanka požara i uklanjanju jednog od tri uslova-faktora za nastajanje požara (goriva materija, temperatura paljenja i kiseonik). Preventivne mjere zaštite u bilo kom prostoru, objektu, sredini i sl. imaju najvažniju ulogu da ne dođe do izazivanja požara. One se uvijek planski i u kontinuitetu moraju sprovoditi u svakoj sredini, objektu, prostoru i sl. uz skladu zakonskih propisa iz ove oblasti. Preventivne mjere zaštite od požara dijele se na: Opće preventivne mjere zaštite (uklanjanje izvora opasnosti, čistoća i urednost radnog prostora, urednost okoline, obuka zaposlenika i upoznavanje sa izvorima opasnosti i korištenjem vatrogasne opreme, upoznavanje sa postupkom ponašanja u slučaju izazivanja požara i sl.) i Tehničke preventivne mjere zaštite preventivne mjere zaštite (građevinsko-tehničke mjere-povečanje otpornost zidova , vrata i dr. građevinskih konstrukcija, uklanjanje zapaljivih i eksplozivnoh materija iz prostorija gdje rade zaposlenici, ventilacija, javljači požara-automatski, stabilni automatski uređaji i sl.).
4
SREDSTVA ZA GAŠENJE POŽARA Sredstva za gašenje požara su one materije koje imaju svojstvo prekidanja hemijskog procesa gorenja. PODJELA SREDSTAVA ZA GAŠENJE POŽARA Sredstva za gašenje požara se djele na sredstva prema: - agregatnom stanju, - načinu dobijanja, - namjeni i - načinu djelovanja. Prema agregatnom stanju djele se na: - čvrsta (zemlja, pjesak, prah), - tečna (voda, pjena haloni) i - gasovita (ugljendioksid, pjena, prah, haloni, vodena para) Prema načinu dobijanja djele se na: - prirodna (zemlja, pjesak, voda) - industrijska (ugljendioksid, pjena, prah, haloni, vodena para) Prema namjeni sredstva za gašenje se djele na: 1. Za gašenje požara klase "A" (voda, pjesak, haloni i neke vrsta praha), 2. Za gašenje požara klase "B" (voda, pjena, prah , haloni, ugljendioksid), 3. Za gašenje požara klase "C" (prah, haloni), 4. Za gašenje klase "D" (specijalna vrsta praha i pjeska), 5. Za gašenje požara klase "E" (ugljendioksid, prah, haloni). Prema načinu DJELOVANJA sredstva se djele na: - Sredstva koja djeluju UGUŠUJUĆE (CO2, pjena, pjesak, prah, haloni), - Sredstva koja djeluju RASHLAĐUJUĆE (voda neka vrsta pjene), - Sredstva koja djeluju ANTIKATALITIČKI (haloni, prah i neke pjene). Sredstva za gašenje požara moraju ispunjavati neke opće uslove i to: - da gase požare efikasno, - da su upotrebljivi za gašenje većeg broja materija, - da su postojani pri čuvanju, - da ne stvaraju otrovne produkte prilikom raspadanja pri gašenj, - da ne podržavaju gorenje, - da su jeftina – ekonomična, - da je njihova upotreba jednostavna. 5
KARAKTERISTIKE SREDSTAVA ZA GAŠENJE POŽARA
Priručna sredstva (zemlja, pjesak, čebe i sl.) – koriste se za manje poćetne požare koji nastaju na manjim površinama (razlivena zapaljiva tečnost-zemlja i pjesak, požar na bocama plina i dr. predmetima-prostirači i razni prekrivači). Voda - je jedno od osnovnih sredstava za gašenje. Voda je spoj vodonika i kiseonika i koristi se za gašenje krutih materija, pri hlađenju zapaljivih sudova, razređivanju kiselina i sl. VODA požar gasi hlađenjem i ugušivanje vezujući za sebe velike količine toplote. Vodom se može gasiti u raznim mlazevima zavisno od tipa požara. NAPOMENA: Vodom se ne smije gasiti požar na el. instalacijam i uređaji pod naponom (voda je dobar provodnik el. struje). Vodom se ne smije gasiti natrij jer tada nastaje eksplozivna hemijska reakcija. Vodom ne smijemo gasiti kalcijum-karbid jer tada nastaje eksplozivan plin acetilen. Vodom ne smijemo gasiti užareni ugalj jer usled visokih temperatura koje prate ovaj proces nastaje zapaljivi vodonik koji je eksplozivan i ugljen monoksid. Vodom se ne smiju gasiti zapaljivi metali (magnezijum, natrij i sl.) jer metali sa vodom reaguju stvarajući zapaljivi i eksplozivni gas vodonik.
Suhi prah (natrijum bikarbonat) je jedno od najbolji sredstava za gašenje požara. Gasi skoro sve vrste požara (zapaljive tečnosti i plinove, kućanske aparate, auta, el. instalacije, uređaje, razna prevozna sredstva i sl.). Postoji više vrsta suhog praha, a danas se najviše koristi natrijum bikarbonat pomješan sa raznim hemijskim primjesama. Suhi prah požar gasi antikatalitički (ugušivanjem - oduzimanjem kiseonika).
Ugljen-dioksid je nezapaljiv bezbojan plin i jedan i po puta teži od zraka. Nije otrovan ali pri večoj koncentraciji izaziva gušenje kod ljudi. U bocama ovaj plin se nalazi u tečnom stanju. Kada se ugljen dioksid ispušta iz boce nastaje ekspanzija plina koji se pretvara u plinovito stanje (oko 70%), a manji dio oko 30% se jako ohladi i prelazi u kruto stanje (bijeli snijeg) i temperetura mu je -79º C i opasan je u kontaktu sa otvorenim dijelovima tijela jer izaziva opasne opekotine. UGLJEN-DIOKSID gasi sve vrste požara, a najbolje gasi el. instalacije i razne el. uređaje.
NAPOMENA: pri gašenju sa ovim plinom u zatvorenim prostorima u zraku se smanjuje koncentracija kiseonika i pritiska što može ugroziti život i zdravlje ljudi koji učestvuju u gašenju požara.
6
VATROGASNI APARATI Na prostorima Bosne i Hercegovine danas se uglavnom upotrebljavaju vatrogasni aparati u "S" izvedbi, napunjeni suhim prahom - natrijum bikarbonat i vatrogasni aparati napunjeni ugljen dioksidom. Vatrogasni aparati u "S" izvedbi mogu biti napunjeni suhim prahom od 1, 2, 3, 6, 9, 50 i 100 kg, zavisno od proizvođača.
Vatrogasni aparat u "S" izvedbi se aktivira na slijedeći način: - vatrogasni aparat se skine sa postolja i donese se do mjesta nastanka požara, - sa ručke aparata izvuče se osigurač, - gumeno crijeva sa mlaznicom usmjeri se iznad lokacije nastalog požara, - pritisne se ručka na rukohvatu aparata i - pristupa se gašenju požara. (kod nekih vrsta aparata pored pritiska ručke na rukohvatu aparata pritisne se i ručica na mlaznici, ako je instalirana i tek tada se pristupa gašenju požara). Zavisno od proizvođača kod nekih novijih aparata umjesto ručke na rukohvatu aparata postoji okrugli ventil na koji se dlanom lagano udari i na taj način se aktivira aparat. Vatrogasni aparat "CO2" (ugljen dioksid), zavisno od proizvođača može biti napunjen od 3, 5 i 10 kg ugljen dioksida.
Vatrogasni aparat "CO2" (ugljen dioksid) aktivira na slijedeći način: - izvuče se osigurač na rukohvatu aparata, - crijevo aparata sa konusnom mlaznicom usmjeri se prema požaru, - odvrne se točak-ventil na aparatu i pristupa se gašenju nastalog požara. Svaki proizvođač vatrogasnog aparata dužan je da na vidljivom mjestu aparata istakne osnovne karakteristike i način aktiviranja aparata. Svi vatrogasni aparati kontrolišu se svaki 6 (šest) mjeseci od strane ovlaščene Ustanove, o čemu se vodi posebna evidencija. Svi zaposlenici kod poslodavca dužni su u slučaju aktiviranja vatrogasnog aparata obavijestiti predpostavljenog rukovodioca koji će preduzeti radnje i osposobiti aparat ponovo za upotrebu. Svi vatrogasni aparati moraju se održavati u skladu zakonskih propisa i uputstava proizvođača i mogu se samo namjenski upotrebljavati.
7
OSNOVE O HIDRANTIMA: Pri radu sa hidrantima kao sredstvo za gašenje požara upotrebljava se voda. Hidranti se djele na: 1. Zidne hidrante, 2. Podzemne hidrante i 3. Nadzemne hidrante. Od gore navedenih hidranata zidne hidrante uglavnom mogu koristiti svi stanari zgrada gdje su instalisani. Podzemne inadzemne hidrante uglavnom koriste profesionalne vatrogasne jedinice.
Zidni hidranti se instaliraju u hodnicima zgrada gde boravi više stanara u skladu zakonskih normativa iz ove oblasti. Oni se obično nalaze instalirani na na zidovima hodnika na jednoj od vertikalnih vodovodnih instalacija. Zidni hidrant smješten je u metalni ormarić koji je obojen crvenom bojom i obilježen simbolom velikog slova "H".U zidnom ormariću nalazi se hidrantski ventil, vatrogasno crijevo od nepropusnog materijala koje je dugo 15 metara i vatrogasna mlaznica. Zidni hidrant se aktivira na slijedeći način: 1. Iz zidnog ormarića prvo se izvadi hidrnatsko crijevo i mlaznica, 2. Putem spojki jedan kraj mlaznice se spoji sa vatrogasnim crijevom, a drugi kraj mlaznice se spoji sa namjenskom spojkom koja se nalazi unutar zidnog ormarića, 3. Nakon izvršenog spajanja ventila, crijeva i mlaznice jednom rukom se mlaznica usmjei prema požaru, a drugom rukom se lagano odvrće ventil, nakon čega dolazi do izlaska veće količine vode na mlaznici. Gore navedeni postupak se koristi u slučaju da je pored zidnog hidranta samo jedna osoba. Ako se pored zidnog hidranta nalazi više osoba tada jedan osoba drži samo mlaznicu uperenu prema nastalom požaru, a druga osoba preko ventila u ormariću pušta vodu. NAPOMENA: Hidrantima nikada se ne gase elektro instalacije i uređaji jer time možemo dovesti u opasnost svoj i život ostalih učesnika koji učestvuju u gašenju požara.
8
OSNOVE O POŽARIMA
Požari – predstavljaju iznenadne neželjene i nekontrolisane pojave (kada vatra izmakne kontroli čovjeka). Uzroci požara: najčešči uzrok požara je sam čovjek zbog: neispravnog postupanja sa gorivom materijom, zbog pušenja, nepoštivanja znakova zabrane, nehata, neznanja pri rukovanju, zamora, greškama pri projektovanju, nenamjenskoj upotrebi strojeva, uređaja, igri i sl. Pored čovjeka uzrok najćešči požara je: izvor paljenja (šibica, varnica), el. instalacije i uređaji, kemijska reakcija, otvoreni plamen, trenje, statički elektricitet, atmosfersko pražnjenje i sl.
Posledice od požara: Danas u svijetu dešava se veliki broj požara sa velikim ljudskim gubicima i ogromnim materijalnim štetama.
Vrste požara: Prema mjestu gdje se vatra razvija požare djelimo na: - požare u zatvorenom dijelu prostora i - požare na otvorenom dijelu prostora. Prema fazama gorenja požare dijelimo na: - početne požare, - razbuktale (mali, veliki i katastrofalni) požare i - živo zgarište. Prema međunarodnoj podjeli požare djelimo na: - požare klase A (požari krutih materija - drvo, papir, tekstil i sl.), - požare klase B (požari zapaljivih tečnosti - benzin, katran, ulja, smole, petrolej i sl.), - požare klase C (požari zapaljivih gasova - acetilen, gradski plin, metan, propan, butan i sl.), - požare klase D (požari zapaljivih metala - aluminijum, kalij, magnezij, natrij, razne legure i sl.) i - požare klase E (požari na el. instalacijama - kablovi, sklopke, el. motori, transformatori, generatori i sl.). REPRESIVNE MJERE ZAŠTITE OD POŽARA
OSNOVNO PRAVILO GAŠENJA POŽARA GLASI: - požar sa žarom se gasi hlađenjem, a požar sa plamenom gasi se jednom od metoda ugušivanja-izolacije. 9
Onog trenutka kada nastane požar nastala je vatra koja se izmakla čovjekovoj kontroli i tada preduzima se čitav niz represivnih mjera i akcija sve u cilju da ugasimo nastali požar. Represivnim mjerama (gašenjem) nastojimo prekinuti hemijski proces spajanja gorive materije sa kiseonikom. Kompletno gašenje požara zasniva se na uklanjanju jednog od tri uslova za nastanak požara ( goriva materija, temperatura paljenja i kiseonik ). Gašenje požara možemo vršiti na slijeseće načine: 1.Ohlađivanjem(snižavanjem temerature gorivoj materiji ispod tačke paljenja), 2.Ugušivanjem (oduzimanjem kiseonika-izolacijom potrebnog za gorenje) i 3.Odvajanjem gorive materije od vatre. TAKTIKA GAŠENJA POŽARA
Taktika gašenja požara je disciplina koja ima za cilj da nas upozna sa pravilima gašenja požara. U početku požara veoma je važno utvrditi što gori, izvršiti procjenu dali postoji opasnost po ljude i materijalna dobra, isključiti dovod el. struje i sl. Taktika gašenja se uglavnom zasniva na spašavanju ljudi i ugroženih osoba, a onda se pristupa lokalizaciji samog požara. Taktikom se vrši odabir sredstava i opreme za gašenje. Glavno načelo savremene taktike gašenja požara je tkz. unutrašnja navala, što znači da treba prodrijeti u unutrašnjost ugroženog objekta do samog žarišta, tako se postiže bolji efekat gašenja i njime se izbjegava šteta na objektima od samih sredstava za gašenje.
MJERE OPREZA PRI GAŠENJU POŽARA: Predstavljaju složen i odgovoran posao. Pri gašenju požara često sami učesnici u gašenju dolaze u opasnost i ugrožavaju im se životi. Mjere opreza pri gašenju požara: od zadimljenih prostorija, od boravka u većim zatvorenim prostorima, od el. struje i uređaja, od plina i sl. Pri gašenju učesnici moraju koristiti zaštitna sredstva.
DOJAVA POŽARA Dojava požara se vrši putem instaliranih različitih vrsta javljača požara, a pozivom na telefon broj
123 poziva se direktno vatrogasna jedinica. 10
POSTUPAK ZAPOSLENIKA U SLUČAJU IZBIJANJA POŽARA: U slučaju nastanka požara na radnom mjestu zaposlenici trebaju postupiti na slijedeći način: -
odmah obustaviti rad na radnom mjestu,
- savladati paniku i procjeniti nastalu situaciju, -
isključiti el. struju, ne otvarati prozore, isključiti plin i sl.
-
evakuisati zapaljivi i eksplozivni materijal iz blizine nastalog požara i sl.
-
manji početni požar gasiti raspoloživim sredstvima (vatrogasni aparati),
-
pozvati neposrednog rukovodioca, odgovarajuću službu i sl.,
-
ako je požar većih razmjera pozvati vatrogasnu jedinicu na telefon 123,
-
pristupiti evakuaciji ljudi i materijalnih dobara.
11
