PEMERINTAH KABUPATEN BULELENG
DINAS PENDIDIKAN
SMK NEGERI 3 SINGARAJA Jalan Gem'ol2 4an0un!ng2 S!ngaraja2 4al! 51116l'+/7a$+ 51116l'+/7a$+ ,839#- #%%% "e( s!te :+smkn3s!ngaraja+sh+!&2 E-Mail: :+smkn3s!ngaraja+sh+!&2 E-Mail:
[email protected] [email protected]
RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)
Sekolah
: SMK NEGERI 3 SINGARAJA
Mata Pelajaran
: Ilmu Pengetahuan Alam
Kelas/Semester
: XII/
Pertemuan
:
Alokas! "aktu
: # $ % men!t
Stan&ar Kom'etens!
: Mem Memaham! kom kom'onen eko ekos!stem ser serta 'er 'eranan manus!a
&alam
menjaga
kese!m(angan
l!ngkungan &an AM)A* Kom'etens! )asar
: Menjelaskan konse' kese!m(angan l!ngkungan
In&!kator
: 1+ Memaha Memaham! m! tentan tentang g kese!m(a kese!m(anga ngan n l!ngkun l!ngkungan gan &an art! 'ent!n 'ent!ng g kese!m kese!m(an (angan gan l!ngku l!ngkunga ngan n (ag! kelangsungan keh!&u'an #+ Menj Menjel elas ask kan
sal! sal!n ng
kete keterrgant gantu ungan ngan
anta antar r
kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k3+ Meng Meng!& !&en ent! t!.! .!ka kas! s!
&an &an
menj menjel elas aska kan n
.akt .aktor or
.akt .aktor or 'en0 'en0e( e(a( a( 'eru 'eru(a (aha han n kese! kese!m( m(an anga gan n l!ngkungan %+ Menjelaskan
.aktor.aktor
'en0e(a(
t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan
I.
Tujuan Pembelajaran
A+ Aka& Aka&em em!k !k 1+ )eng )engan an mem( mem(a aaa (er( (er(ag aga! a! l!te l!terat ratur ur &an &an 'enj 'enjel elasa asan n &ar! &ar! guru guru22 s!sa s!sa mam'u memaham! tentang kese!m(angan l!ngkungan &an art! 'ent!ng kese!m(angan l!ngkungan (ag! kelangsungan keh!&u'an
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ 1
#+ )engan menar! !n.ormas! &ar! (er(aga! sum(er 0ang relean &an &!skus! kelom'ok2 s!sa mam'u menjelaskan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k3+ )engan memaham! konse' ekos!stem2 s!sa mam'u meng!&ent!.!kas! &an menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan %+
)engan menar! !n.ormas! &ar! (er(aga! sum(er 0ang relean &an &!skus! kelom'ok2 s!sa mam'u menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan
4+ N!la!n!la! karakter 1+ Keteram'!lan men0!mak !n.ormas! #+ 4erusaha menar! !n.ormas! &ar! l!teratur ,Rasa !ng!n tahu3+ Melakukan &!skus! &an (erusaha menar! !n.ormas! tentang sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k,Man&!r!2 kreat!.-+
II.
Materi Pembelajaran
*!ngkungan &!katakan se!m(ang (!la antara kom'onen (!ot!k &an a(!ot!kn0a (era&a &alam kom'os!s! 0ang 'ro'ors!onal &an sta(!l+ Kese!m(angan l!ngkungan t!&ak stat!s2 art!n0a &a'at terja&! 'enurunan &an kena!kan 'o'ulas! t!a' jen!s tum(uhan &an hean serta (er(aga! kom'onen a(!ot!k+ Menurut hukum m!n!mum *!e(!g2 untuk &a'at (ertahan &an h!&u' &alam kea&aan tertentu2 suatu organ!sme harus mem!l!k! (ahan(ahan 0ang 'ent!ng 0ang &!'erlukan untuk 'ertum(uhan &an (erkem(ang (!ak+ )a0a &ukung l!ngkungan a&alah kemam'uan l!ngkungan &alam men&ukung keh!&u'an (er(aga! makhluk h!&u' &! &alamn0a+ )a0a lent!ng l!ngkungan a&alah kemam'uan l!ngkungan untuk 'ul!h kem(al! 'a&a kea&aan se!m(ang j!ka mengalam! 'eru(ahan atau gangguan+ Pa&a l!ngkungan 0ang aman &an asr! seara alam! akan mem(aa ken0amanan
terha&a'
keh!&u'an
makhluk
h!&u'+
Manus!a
&alam
'emenuhan ke(utuhan &an ke!ng!nann0a terus menggal! 'otens! alam+ Selama 'enggal!an sum(er (um! terja&! 'eru(ahan ekos!tem ak!(at t!n&akan
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ #
manus!a
0ang
&a'at
men!m(ulkan
'eru(ahan
l!ngkungan
kearah
'engrusakan alam+ Set!a' organ!sme mem'un0a! .ungs! tertentu2 m!saln0a se(aga! 'ro&usen2 konsumen &an 'engura!+ ;ontoh l!ngkungan 0ang se!m(ang a&alah hutan l!n&ung &engan .lora &an .aunan0a 0ang mas!h asl!+ Kese!m(angan l!ngkungan &a'at terganggu karena .aktor : a+ 7aktor alam! (+ 7aktor akt!.!tas manus!a )engan t!m(uln0a gangguan kese!m(angan l!ngkungan akh!rn0a manus!a sa&ar &an (erusaha untuk mem'er(a!k!n0a &engan t!n&akan t!n&akan 'os!t!.+ Pa&a ekos!stem ter&a'at sal!ng ketergantungan antara kom'onen 0ang satu &engan 0ang la!nn0a2 karena antar kom'onen 0ang satu &engan 0ang la!nn0a sal!ng mem(utuhkan+ Sal!ng ketergantungan 'a&a ekos!stem &a'at (eru'a : 4!ot!k &!'engaruh! a(!ot!k2 ontohn0a
'engaruh a!r ,a(!ot!k- terha&a'
keh!&u'an
&a'at
&!'engaruh! (!ot!k2
ontohn0a
Keh!&u'an
a!ng
mem'engaruh! tanah ,a(!ot!k-+
III. M!el " Strate#i " Met!e Pembelajaran
I$. N.
1+
Mo&el
: Koo'erat!. S6A)
Strateg!
: )!skoer! !nu!r!
Meto&e
: )!skus!2 !n.ormas!2 (elajar kelom'ok
Lan#%a&'lan#%a& Pembelajaran Ke#iatan Pembelajaran Ke#iatan A+al a+ Guru mengua'kan salam 'em(uka (+ Guru mengeek keha&!ran s!sa + Guru mem(er!kan a'erse's! &engan mengajukan 'ertan0aan : = Alam 0ang seras! a&alah alam 0ang mengan&ung (er(aga! kom'onen ekos!stem seara se!m(ang+ 4!lamanakah l!ngkungan &!katakan se!m(ang>=
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
Pen#emban#an lie %ill"Nilai %ara%ter
Al%ai *a%tu
Keteram'!lan men0!mak !n.ormas!
18 men!t
o
F12/WKS1/ 3
#+
3+
&+ Guru men0am'a!kan tujuan 'em(elajaran e+ Guru memot!as! s!sa &engan mengajukan 'ertan0aan : =A'akah art! 'ent!ng kese!m(angan l!ngkungan (ag! kelangsungan keh!&u'an>= Ke#iatan Inti a. E%,lrai 1- Guru mengeks'loras! 'engetahuan aal s!sa &engan mem(er! 'ertan0aan : ?Ekos!stem mem!l!k! &a0a lent!ng &an &a0a &ukung+ A'a 0ang &!maksu& &engan &a0a lent!ng &an &a0a &ukung>= #- S!sa menar! !n.ormas! &ar! (er(aga! sum(er tentang &a0a lent!ng &an &a0a &ukung+ 3- Guru mem!nta s!sa untuk mem(entuk kelom'ok (elajar &an men0uruh set!a' kelom'ok untuk men&!skus!kan *KS tentang kese!m(angan l!ngkungan+ b. Elabrai 1- S!sa men&!skus!kan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k-2 meng!&ent!.!kas! .aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan serta .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan+ #- Guru mem(!m(!ng kelom'ok j!ka a&a masalah &alam kelom'okn0a &engan mem(er!kan 'etunjuk 'etunjuk 0ang &a'at mem'ermu&ah s!sa &alam &!skus!+ 3- Guru mem!nta salah satu 'erak!lan kelom'ok untuk mem'resentas!kan has!l &!skus!n0a %- Guru mem!nta kelom'ok la!n untuk men0am'a!kan has!l &!skus!n0a atau menam(ahkan halhal 0ang mas!h kurang+ -. Knirmai 1- S!sa menermat! kon.!rmas! guru terka!t &engan mater! 0ang telah &!(er!kan &an Guru menegaskan kem(al! mater! esens!al &an su(stans!al 0ang 'erlu &!kuasa! s!sa+ Ke#iatan Penutu, 1- Mem!nta salah satu s!sa untuk men0!m'ulkan mater! 0ang telah &!(ahas #- Melakukan 'en!la!an terha&a' keg!atan
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
o o o
o o o
o o
Man&!r! 6anggung Jaa( Rasa !ng!n tahu
98 men!t
)emokrat!s Kerja keras 4ersaha(at/ komun!kat!.
6anggung Jaa( Mengharga! 'restas! F12/WKS1/ %
#8 men!t
0ang telah &!laksanakan melalu! tes ke!l 3- Mem(er!kan tugas rumah %- Men0am'a!kan mater! 0ang akan &!(ahas 'a&a 'ertemuan (er!kutn0a $.
o
Jujur
Alat "Ba&an"Sumber Belajar Alat : *;)2 *KS2 'a'an tul!s2 s'!&ol Sum(er : Internet
As'utro2 Puj!+ #889+ Modul Ilmu Pengetahuan Alam paket 2.Surakarta: ;aha0a Mentar! Mo&ul IPA SMK Neger! 3 S!ngaraja+ S0amsur!2 Istamar+ &kk+ #88%+ iologi untuk !MA "elas #II. Jakarta : Erlangga+ "!jana2 N0oman )an Arn0ana+ #888+ Ilmu Pengetahuan $ingkungan+ S!ngaraja : S6KIP $I.
Penilaian
1+ 4entuk 'en!la!an Kogn!t!. : 6es tertul!s Ps!komotor : Pem(er!an tugas 0ang &!kerjakan &! rumah
Penugasan terstruktur : Amat!lah l!ngkungan sek!tar rumahmu2 kemu&!an atatlah 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan 0ang
terja&! &an anal!s!s 'en0e(a(n0a@ Keg!atan man&!r! t!&ak terstruktur : 4aa (uku mo&ul IPA
A.ekt!. : 'engamatan langsung &! kelas untuk mengamat! akt!!tas
s!sa &alam keg!atan (elajar mengajar #+ 6ekn!k 'en!la!an : 6es &an (seras! 3+ Instrumen 'en!la!an : a. 6es (eru'a !s!an s!ngkat &an ura!an ter(atas %terlampir& '. *em(ar o(seras! %terlampir& $II. Pe!man S%r
Bntuk tertul!s / tes !s!an s!ngkat &an ura!an ter(atas No Soal 1 # 3 % Skor Maks!mal
Skor #
$III. Pe!man Penilaian
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/
Koners! skor ke &alam 8188 )!lakukan &engan ara : (ilai
!kor yang diperoleh
!kor maksimum
# 188
Kr!ter!a Ketuntasan M!n!mum ,KKM- untuk IPA Rentangan skor C8188
Katagor! A
Ketuntasan Pere'atan
D9 5C
4
Penga0aan
D
;
6untas
D
K
Rem!&!
S!ngaraja2 Se'tem(er #811 Mengetahu!2 Guru Pamong
Mahas!sa PP*2
)ra+ Rohaen! NIP+ 1CC8%89 1C5383 # 88D
*uh Kesuma G!r! NIM+ 85138%183C
Mengetahu!2 )osen Pem(!m(!ng
Mengetahu!2 Ke'ala SMK Neger! 3 S!ngaraja
)rs+ Sanus! Mul0a&!harja2 M+ P&+ NIP+ 1C58%8D 1C5383 1 881
)rs+ I N0oman Suast!ka2M+P& NIP+ 1C9#8389 1C5D83 1 81
LEMBAR BSER$ASI Pen!la!an a.ekt!. : lem(ar o(seras! skala s!ka' &an m!nat &engan kom'onen 1. Penilaian sikap : Membaca Modul IPA SMK
No 1 #+ 3+ %+ +
Kom'onen Mem(aa (uku IPA / Mo&ul IPA SMK Kesungguhan mem(aa (uku Mem(aa lem(aran kerja &engan (a!k Mengerjakan lem(aran kerja Mengerjakan lem(aran kerja &engan (a!k &an sungguh sungguh
Skor Skor Skor %
Kr!ter!a Memenuh! semua kr!ter!a Memenuh! kr!ter!a han0a % kom'onen
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ 9
Skor 3 Skor # Skor 1
Memenuh! kr!ter!a han0a 3 kom'onen Memenuh! kr!ter!a han0a # kom'onen Memenuh! kr!ter!a han0a 1 kom'onen
#+ Pen!la!an m!nat : 4erusaha memaham! IPA No 1 #+ 3+ %+ +
Kom'onen Antus!as menjaa( 'ertan0aan 4er&!skus! &engan teman kelom'ok Mengungka'kan 'ertan0aan Menjaa( 'ertan0aan guru Mer!ngkas mater!
Skor Skor Skor % Skor 3 Skor # Skor 1
Kr!ter!a Memenuh! semua kr!ter!a Memenuh! kr!ter!a han0a % kom'onen Memenuh! kr!ter!a han0a 3 kom'onen Memenuh! kr!ter!a han0a # kom'onen Memenuh! kr!ter!a han0a 1 kom'onen Lembar Pen#amatan Ae%ti Si+a
Nama Menerima
Mere,n
Men#&ar#ai Men#r#aniai
Kne, !iri
Penilaian psikomotor: dengan format penilaian psikomotor
No 1 # 3 %
Kr!ter!a Melakukan 'engamatan &engan (a!k Men0usun &ata &engan (a!k Melakukan anal!s!s Meng!s! keterangan &engan lengka' Men&!sa!n la'oran &engan (a!k Pen!la!an
N!la! 188 N!la! 58 N!la! 98 N!la! %8
Melakukan kr!ter!a Melakukan % kr!ter!a Melakukan 3 kr!ter!a Melakukan # kr!ter!a
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ D
Rata' rata
N!la! #8
Melakukan 1 kr!ter!a
Te Iian Sin#%at !an /raian Terbata
1+ *!ngkungan &!katakan se!m(ang (!la FFF+ #+ A'a 0ang &!maksu& &engan &a0a lent!ng &an &a0a &ukung> 3+ Se(utkan ontoh sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k-@ %+ 7aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan antara la!n+++++++++ + Se(utkan .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan@
Kun-i Ja+aban Te Iian Sin#%at !an /raian Terbata
1+ *!ngkungan &!katakan se!m(ang (!la antara kom'onen (!ot!k &an a(!ot!kn0a (era&a &alam kom'os!s! 0ang 'ro'ors!onal &an sta(!l+ #+ )a0a lent!ng l!ngkungan : kemam'uan l!ngkungan untuk 'ul!h kem(al! 'a&a kea&aan se!m(ang j!ka mengalam! 'eru(ahan atau gangguan+ )a0a &ukung l!ngkungan : kemam'uan l!ngkungan &alam men&ukung keh!&u'an (er(aga! makhluk h!&u' &! &alamn0a+ 3+ Manus!a (utuh a!r untuk menunjang h!&u'n0a &an a!r sangat &!'engaruh! oleh akt!!tas manus!a+ J!ka manus!a menjaga ke(ers!han a!r maka a!r akan teta' (ers!h namun j!ka a!r t!&ak &!jaga maka a!r akan teremar &an &a'at men!m(ulkan 'en0ak!t (ag! manus!a+ %+ 7aktor Alam : (enana alam se'ert! ke(akaran hutan2 terja&!n0a letusan gunung+ 7aktor manus!a : 'ene(angan hutan2 'em(angunan 'emuk!man2 &an 'enera'an !ntens!.!kas! 'ertan!an+ + 7aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan : 'o'ulas! (erle(!han2 &!str!(us! 'o'ulas! 0ang t!&ak merata2 konsums! (erle(!han &an 'ola konsums! (oros2 ket!&ak(!jaksanaan 'engguna teknolog!2 Kr!s!s &alam 'engelolaan2
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ 5
serta gagaln0a s!stem 'ol!t!k ekonom!2 kekurangan renana jangka 'anjang2 serta gagaln0a 'engelolaan (um! 0ang (erkes!nam(ungan2 'en0e&erhanaan ekos!stem &an gagaln0a 'emel!haraan keanekaragaman ekolog!+
Lembar Kerja Si+a (LKS)
Mata 'elajaran : IPA Kelas
: XII
Mater!
: Kese!m(angan *!ngkungan
6ujuan
: 1+ Menjelaskan
sal!ng
ketergantungan
antar
kom'onen
ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k#+ Meng!&ent!.!kas! &an menjelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan 3+ Menjelaskan
.aktor.aktor
'en0e(a( t!m(uln0a
kr!s!s
l!ngkungan "aktu
: #8 men!t
Kelom'ok ,F+ Nama anggota kelom'ok 1+ +FFFF++++++FFF+ #+ FFFFFFFFF+ 3+ FFFFFFFFF+ %+ FFFFFFFFF+
Ja+abla& al'al beri%ut !en#an in#%at !an jela0
1+ Se(utkan &an jelaskan sal!ng ketergantungan antar kom'onen ekos!stem ,(!ot!k &an a(!ot!k- 0ang a&a &! l!ngkungan sek!tarmu@ #+ Se(utkan &an jelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan@ 3+ Se(utkan &an jelaskan .aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan@
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ C
K/NCI JA*ABAN LKS
1+ Makhluk h!&u' memerlukan l!ngkungan a(!ot!k untuk h!&u'n0a2 manus!a &an makhluk h!&u' la!nn0a memerlukan a!r &an u&ara+ 6an'a a!r manus!a akan mengalam! &eh!&ras! &an a'a(!la !n! t!&ak &!atas! &a'at men0e(a(kan kemat!an+ *!ngkungan a(!ot!k &!'engaruh! oleh makhluk h!&u'+ Kon&!s! tanah2 a!r2 &an u&ara &!'engaruh! oleh akt!!tas 0ang &!lakukan mahkluk h!&u' se(aga! ontoh2 'enggunaan (ahan (akar 'a&a ken&araan men0e(a(kan gas has!l 'em(akaran men!ngkat &an mem'engaruh! kom'os!s! u&ara 0ang 'a&a akh!rn0a juga (er'engaruh 'a&a 'erna'asan makhluk h!&u'+ #+ 7aktor.aktor 'en0e(a( 'eru(ahan kese!m(angan l!ngkungan2 0a!tu : a- 7aktor Alam Peru(ahan l!ngkungan seara alam! &!se(a(kan oleh (enana alam+ 4enana alam se'ert! ke(akaran hutan &! mus!m kemarau men0e(a(kan kerusakan &an mat!n0a organ!sme &! hutan terse(ut+ Sela!n !tu2 terja&!n0a letusan gunung menja&!kan kaasan &! sek!tarn0a rusak+ (- 7aktor Manus!a Peru(ahan l!ngkungan karena
am'ur
tangan
manus!a
ontohn0a
'ene(angan hutan2 'em(angunan 'emuk!man2 &an 'enera'an !ntens!.!kas! 'ertan!an+ 3+ 7aktor.aktor 'en0e(a( t!m(uln0a kr!s!s l!ngkungan antara la!n : a+ Po'ulas! (erle(!han+ Men!ngkatn0a 'o'ulas! seara terus menerus men&orong manus!a untuk menguras sum(er &a0a alam seara terus menerus guna ke'erluan h!&u'n0a+ (+ )!str!(us! 'o'ulas! 0ang t!&ak merata+
kon&!s!
l!ngkungan
&!
'erkotaan2
se'ert!
(an0akn0a
'engangguran2 sul!t men&a'at 'erumahan 0ang la0ak2 &s(+ + Konsums! (erle(!han &an 'ola konsums! (oros+
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ 18
&+ Ket!&ak(!jaksanaan 'engguna teknolog!+ Penggunaan teknolog! seara mem(a(! (uta akan men!m(ulkan ket!&akse!m(angan ekos!stem &an terja&! 'enemaran+ e+ Kr!s!s &alam 'engelolaan2 serta gagaln0a s!stem 'ol!t!k ekonom!2 kekurangan renana jangka 'anjang2 serta gagaln0a 'engelolaan (um! 0ang (erkes!nam(ungan+ .+ Pen0e&erhanaan ekos!stem &an gagaln0a 'emel!haraan keanekaragaman ekolog!+
ISO 9001:2008 KLAUSUL 5.4.3
F12/WKS1/ 11
