Robert Gwiazdowski - Emerytalna Katastrofa

EMERYTALNA KATASTROFA

I JAK SIE˛ CHRONIĆ PRZED JEJ SKUTKAMI

ROBERT GWIAZDOWSKI

EMERYTALNA KATASTROFA

I JAK SIE˛ CHRONIĆ PRZED JEJ SKUTKAMI

Copyright © by Robert Gwiazdowski, 2012 All rights reserved

Redaktor Marta Dobrecka

Projekt okładki Krzysztof Kibart www.designpartners.com

Skład i łamanie Jarosław Szumski

Jest to trzydziesta trzecia publikacja książkowa Centrum im. Adama Smitha. This is the 33rd book published by the Adam Smith Research Centre.

ISBN 978-83-7785-057-2

Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. 61 853 27 51, 61 853 27 67 Dział handlowy, tel./faks 61 855 06 90 [email protected] www.zysk.com.pl Centrum im. Adama Smitha – Pierwszy Niezależny Instytut w Polsce ul. Bednarska 16, 00-321 Warszawa tel. 22 828 47 07, e-mail: [email protected]

Panu Krzysztofowi Dzierżawskiemu – ku pamięci Dzieciom – ku przestrodze

Spis treści

Przedmowa Wstęp

. .........................................................................................

11

.................................................................................................

13

1. Krótka historia ubezpieczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.1 Rozwój ubezpieczeń w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2. Geneza ubezpieczeń emerytalnych

. ...................................................

37

3. Ekonomiczne uzasadnienia dla ubezpieczeń emerytalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 4. Techniki pomocy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Filantropia i dobroczynność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Model zaopatrzeniowy (pay-as-you-go) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Model ubezpieczeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45 49 51 54

5. Co poszło źle — czyli wady „genetyczne” ubezpieczeń emerytalnych . . . 58 5.1 Błędny pogląd na ludzką naturę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 5.2 Demagogia polityczna — czyli politycy w akcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.3 Nieodpowiednie instrumenty fiskalne — czyli akcyza nałożona na pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 5.4 Piramida demograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 5.4.1 Podwyższenie wieku emerytalnego w Polsce w 2012 roku . . . . . 89

8

Emerytalna katastrofa i jak się chronić przed jej skutkami

6. Polski model emerytalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 7. „Wielka kapitałowa reforma emerytalna” z 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 7.1 Krzysztofa Dzierżawskiego krytyka OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 8. Ten wstrętny ZUS — czyli o cudzie, że ZUS jeszcze w ogóle cokolwiek komukolwiek wypłaca, poza pensją prezesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 9. Te „dobre” OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 9.1 Wyniki OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 9.2 Inwestycje zagraniczne OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 9.3 Koszty OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 9.4 OFE a dług publiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 9.5 OFE a FRD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 10. „Wszyscy do KRUS” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 10.1 Dlaczego nie podatek dochodowy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 11. Reforma reformy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 11.1 Zakłady emerytalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 11.2 Pomostówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 11.3 Wojna o OFE 2010-2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 12. Dobrowolność OFE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 13. Emerytura obywatelska

. ....... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..... ... ... ... ..

277

14. Umiesz liczyć? Licz na siebie! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 14.1 Nie licz na rząd! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 14.1.1 Co może rząd? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 14.2 Inwestuj w siebie! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 14.3 Załóż firmę! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 14.4 Ubezpiecz się i oszczędzaj! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 14.4.1 Nie „czy”, tylko „jak” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 14.4.2 Lokaty bankowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 14.4.3 TFI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 14.4.4 Polisy i UFK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 14.4.5 Inwestycje alternatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 14.4.6 Nieruchomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

Spis treści

9

14.4.7 Surowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339 14.4.8 Metale i kamienie szlachetne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 14.4.9 Sztuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 14.4.10 Wine & Whisky . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Przedmowa Książka Roberta Gwiazdowskiego to pasjonująca lektura na czasie. Bardzo ważne jest w niej mocne podkreślenie naszej własnej zapobiegliwości. Współczesny świat zmienia się tak szybko, że nie nadążają za tym działania państw. Regulacje i mechanizmy systemowe są nieefektywne. Przedstawione w książce opinie, nawet jeśli są kontrowersyjne, to prezentują ciekawe i niebanalne alternatywy. Bez odważnych działań dziś jutro może być za późno na jakiekolwiek reformy. Ważnym wyzwaniem dla autora jest relacja między obywatelem a państwem i globalną gospodarką. Propozycje idą w ciekawym kierunku, mianowicie otrzymania od państwa podstawowej gwarancji bezpieczeństwa na starość, przy jednoczesnym zobowiązaniu każdego z nas do osobistej odpowiedzialności. Kontrowersje może wzbudzać pomysł radykalnego uproszczenia systemu podatkowego, przesuwający obciążenia na podatki konsumpcyjne i zmniejszający równocześnie bezpośrednie podatki dochodowe. Przysłane w książce przykłady współczesne i historyczne dają barwną panoramę doświadczeń i inspiracji. To wspaniała uczta intelektualna, podczas której możemy podążać za autorem i poszukiwać odpowiedzi na pytanie, jakie są najlepsze drogi w bezpieczną i atrakcyjną przyszłość. Waldemar Pawlak

Wstęp Widmo straszy Europę. Widmo zbankrutowanego państwowego, repartycyjnego systemu emerytalnego, który niepodzielnie panuje w Europie przez niemal całe obecne stulecie — zaczął swoją książkę o ubezpieczeniach społecznych, parafrazując przy tym Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, Jose Pinera, twórca reformy emerytalnej w Chile1. Reformy, która była możliwa do przeprowadzenia, bo niewielu emerytów pobierało świadczenia emerytalne, a rządząca wówczas junta generała Pinocheta tak zwane konsultacje społeczne mogła przeprowadzić z zainteresowanymi na otoczonym drutem kolczastym stadionie w Santiago de Chile. Sam Pinera podczas pobytu w Polsce w 1995 roku przyznał, że się trochę bał, co będzie, jeśli reforma mu się nie uda. Widmo straszy dziś też Polskę. Widmo zbankrutowanego systemu emerytalnego — choć przestał on być typowo repartycyjny — oraz widmo podwyższenia i zrównania wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn, aby ratować się właśnie przed widmem bankructwa. Czy to uratuje nas przed emerytalną katastrofą? Niestety nie! A czy coś uratować nas może? Owszem. I o tym jest ta książka. Reforma, która w 1999 roku wprowadziła w Polsce, na wzór chilijski, elementy kapitałowe do systemu emerytalnego w postaci Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE), udać się nie mogła z definicji. Nie można bowiem skutecznie przejść z tradycyjnego, repartycyjnego systemu emerytalnego do kapitałowego w państwie, 1

J. Pinera, Bez obawy o przyszłość, Warszawa 1996, s. 9.

14


w którym 1/4 obywateli żyje ze świadczeń emerytalnych lub rentowych, a 1/3 budżetu przeznaczana jest na te świadczenia. Pokolenie czynne zawodowo nie jest bowiem w stanie utrzymać własnych rodziców i dziadków, których tak zwane składki emerytalne, a de facto podatki zostały dawno roztrwonione, i jednocześnie zaoszczędzić na swoje emerytury, żeby uwolnić od tego obowiązku dzieci i wnuki. Rozciągnięcie tego procesu w czasie też nie jest możliwe, bo „zdyscyplinowani” politycznie emeryci, regularnie korzystający z kartki wyborczej w odróżnieniu od wielu przedsiębiorców, przegłosują w tym czasie rozwiązania korzystne dla siebie, a silne grupy nacisku zrobią to w sposób jeszcze bardziej bezpośredni — co udowodnili górnicy, grożąc demonstracjami w Warszawie w przypadku nieuwzględnienia ich emerytalnych roszczeń. Co więcej, wiara w to, że w ogóle można zaoszczędzić na emeryturę w modelu kapitałowym, wydaje się naiwna. Dowodzi tego nie tylko formalne bankructwo w 2008 roku kilkunastu banków z Lehman Brothers na czele i faktyczne bankructwo wielu innych instytucji finansowych z USA i Wielkiej Brytanii, które zostały uratowane przed bankructwem formalnym tylko i wyłącznie dzięki pieniądzom podatników, ale i faktyczne bankructwo w 2011 roku Grecji i wielce prawdopodobne w przyszłości bankructwa Portugalii, Hiszpanii i przede wszystkim Włoch oraz wielu banków, tym razem z Europy kontynentalnej — i to nie tylko z południa, ale nawet z Francji i Niemiec. Za dużo pożyczyły one rozrzutnym rządom, wydającym co roku coraz więcej, w znacznej mierze właśnie na emerytury, i nie mogą teraz za bardzo liczyć na zwrot tego, co pożyczyły. Katastrofa finansowa, która się dzieje na naszych oczach, ma kilka przyczyn. Podstawową jest uleganie błędnej teorii ekonomicznej, że wszystko można wyprodukować, pod warunkiem że ktoś to kupi, więc najważniejsze jest „sterowanie zagregowanym popytem” (choć nie wiadomo dokładnie, co to jest „zagregowany popyt”) za pomocą „instrumentów finansowych”. Doprowadziło to do dominacji sektora finansowego nad gospodarką realną, która w tym modelu jest zależna głównie od dopływu odpowiedniej ilości środków finansowych.

Wstęp

15

Tymi środkami nie są wcale pieniądze wyemitowane przez rządy lub banki centralne, ale pieniądze bankowe („kredytowe”), emitowane przez banki komercyjne na podstawie zobowiązań zaciągniętych przez rządy. Tak! Długi rządów są podstawą emitowania pieniędzy przez banki! I oczywiście to banki na tym najlepiej zarabiają. Najpierw pobierają od rządów odsetki od kupionych obligacji, drugi raz pobierają odsetki od kredytobiorców, którym z pieniędzy przez siebie wyemitowanych udzieliły kredytów, których zabezpieczeniem są obligacje kupione od rządów. Proporcje zysków producentów dóbr i dostawców usług do zysków banków i różnych innych instytucji finansowych uległy całkowitemu rozchwianiu. Najbardziej dosadnie, choć pewnie w sposób niezamierzony, wyraził to Lloyd Blankfein — prezes Goldman Sachs największego banku inwestycyjnego na świecie — gdy dla uzasadnienia wysokich apanaży pobieranych przez siebie i swoich pracowników stwierdził, że wykonują oni „Bożą robotę” (God’s work). Niestety pieniędzy w bankach od dawna nie ma. Możemy je sobie wypłacić w bankowej kasie albo zrobić przelew, tylko i wyłącznie dlatego, że nie robimy tego wszyscy naraz. Pieniądz bankowy opiera się bowiem na wierze. Na naszej wierze w to, że on w banku rzeczywiście jest. Ta wiara została w 2008 roku zachwiana, gdy okazało się, że pieniędzy nie ma i FED — czyli amerykański bank centralny — musiał je dodrukować. Choć dodrukował prawie 2,5 biliona dolarów, gospodarka amerykańska pozostaje w stagnacji, a bezrobocie utrzymuje się na niebotycznym jak na tamtejsze stosunki poziomie ponad 9%. W Europie zapaść finansowa miała jeszcze dwie dodatkowe przyczyny. Pierwsza to biurokracja. Skoro gospodarkę nakręca odpowiednia polityka pieniężna, to przedsiębiorcy nie są uznawani za kreatorów rozwoju, a jedynie za pośredników wykorzystujących pieniądze kreowane w obiegu między rządami a „rynkami finansowymi”. Określenie „rynki finansowe” jest w cudzysłowie, bo choć sektor finansowy jest gospodarce rynkowej potrzebny i jest dla niej ważny, to wcale nie jest najważniejszy. I nie jest synonimem wolnego rynku.

16


Dlatego może się bez przeszkód rozwijać biurokracja utrudniająca przedsiębiorcom ich codzienną pracę. Hamuje to prawdziwy wzrost gospodarczy wynikający z wytwarzania nowych dóbr i usług. Albowiem w każdym równaniu ekonomicznym jedyną zmienną, która jest niezmienna, jest czas. Doba ma tylko 24 godziny. Im więcej czasu trzeba poświęcić na realizowanie biurokratycznych obowiązków, tym mniej czasu pozostaje na rozwój produkcji. W efekcie wpływy budżetowe z podatków są mniejsze, niż mogłyby być, gdyby nie ograniczenia, którym poddawana jest gospodarka. Przyczyną drugą jest rosnąca lawinowo wysokość świadczeń emerytalnych. Z jednej strony mamy więc mniejsze wpływy podatkowe, niż moglibyśmy mieć, gdyby nie ograniczenia biurokratyczne. Z drugiej strony mamy wyższe wydatki na utrzymanie coraz większej rzeszy emerytów. Konsekwencją tego stanu rzeczy musiały być rosnące długi. Rządy, chcąc sfinansować rosnące wydatki, musiały się coraz bardziej zapożyczać. Z długami jest podobnie jak z pieniędzmi w bankach. Ich wartość dla wierzycieli opiera się na wierze, że zostaną one kiedyś spłacone. Rządy, jak bankierzy, którzy dla utrzymania płynności wypłacają nam w kasie pieniądze tych, którzy je tam wpłacają, przez lata oddawały stare długi, zaciągając nowe. Mogło to działać dopóty, dopóki w tym samym czasie jedni wypłacali — czyli otrzymywali zwrot udzielonych kiedyś kredytów, a drudzy wpłacali — czyli udzielali nowych kredytów. Ale gdy wiara w to, że taki mechanizm może funkcjonować w nieskończoność, uległa zachwianiu, okazało się, że długi są niewiele warte. Czynnikiem trzecim, który spowodował, że w Europie długi eksplodowały w ciągu trzech ostatnich lat, był sposób ratowania sektora finansowego. Żeby go uratować, trzeba było mu pożyczyć. Ale jak można komuś pożyczyć, kiedy samemu jest się zadłużonym? Amerykański FED na ten cel dodrukował po prostu dolary. Natomiast Europejski Bank Centralny prowadził tak zwaną „sterylizację” — kupował obligacje najbardziej zadłużonych państw, żeby miały one środki na spłacenie starych długów, a sprzedawał własne obligacje. W rezultacie dług, który w państwach strefy euro oscylował

Wstęp

17

w 2008 roku średnio wokół 60% PKB, wzrósł do ponad 80% PKB. A jeśli weźmiemy pod uwagę trzy największe gospodarki — Niemcy, Francję i Włochy — to zobaczymy, że ich średni poziom długu do PKB zbliża się do 100%! Co prawda w Japonii dochodzi do 200%, ale jest to głównie dług wewnętrzny, a poza tym dotąd Japonia była sama na tym polu minowym, miała więc większe możliwości stąpania po nim. Dziś zrobiło się na nim już tak tłoczno, że jakikolwiek nieostrożny ruch kogokolwiek może spowodować, że wszyscy razem wylecą w powietrze. Nieodżałowany Stefan Kisielewski, prześmiewając się kiedyś z kolejnego kryzysu socjalizmu, pisał, że to nie kryzys, tylko rezultat. Gdyby na Saharze ustanowić socjalizm, to zabrakłoby tam piasku. Zły stan gospodarki socjalistycznej nie był więc żadnym jej kryzysem, tylko rezultatem wprowadzenia gospodarki planowej, w której nie obowiązywało podstawowe prawo podaży i popytu odwzorowywane ceną towarów i usług wyrażoną w pieniądzu. Dziś, słysząc o światowym kryzysie sektora finansowego, chciałoby się zacytować Kisiela i powiedzieć: to nie kryzys, to rezultat. Rezultat porzucenia standardu złota i wprowadzenia pieniądza papierowego, który zaczął służyć politykom do tworzenia dobrobytu. W tej „Bożej robocie” politykom pomagają bankierzy, zamieniając się od czasu do czasu miejscami: prezesi banków zostają ministrami, a ministrowie lub premierzy — prezesami banków albo przynajmniej swoimi wzajemnymi „doradcami”. Henry Paulson, zanim został sekretarzem skarbu w administracji George’a W. Busha i przygotował w 2008 roku dla ratowania banków Emergency Economic Stabilization Act zwany Planem Paulsona, był prezesem Goldman Sachs, który to bank dzięki temu planowi otrzymał bezpośrednio i pośrednio miliardy dolarów od FED. W banku tym pracowali też nowi premierzy Grecji i Włoch — Lucas Papademos i Mario Monti. Obecnie sektor bankowo-finansowy traktowany jest jako synonim wolnego rynku i współczesnego kapitalizmu. Taki „kapitalizm” i „wolny rynek” łatwo jest krytykować i trudno bronić. Głównie dlatego, że niewiele mają one wspólnego z kapitalizmem i wolnym ryn-

18


kiem. Ten nowy system monetarny, stworzony podczas konferencji w Bretton Woods w lipcu 1944 roku, opierał się nie na twardych zasadach ekonomi klasycznej, lecz był pierwszym wynegocjowanym przy politycznym stole, którym kierowały rządy poszczególnych państw. Rezultat mógł być tylko jeden, zgodnie ze słynnym prawem Murphy’ego: „jak coś może pójść źle, to na pewno pójdzie”. A jeśli w coś jest zaangażowany rząd, to prawdopodobieństwo, że pójdzie źle, rośnie w postępie geometrycznym. I poszło. W Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów Adam Smith pisał, że nie pieniądz, ale tylko reprezentowane przezeń dobra stanowią dochód jednostki albo społeczeństwa, a w Intrygującym pieniądzu Miltona Friedmana czytamy: pieniądz nie jest przedmiotem konsumpcji, ale stanowi tymczasowe ucieleśnienie siły nabywczej, które może zostać spożytkowane do zakupu innych dóbr i usług (…). No właśnie! Jednak dziś sektor finansowy działa tak, jakby istniał tylko on. Ogon zaczął machać psem. Jean Baptiste Say głosił, że produkcja jest przyczyną konsumpcji, a nie na odwrót, w tym sensie, że najpierw muszę coś wyprodukować, bym mógł stać się konsumentem innych towarów o wartości równej tym wyprodukowanym przeze mnie. Jeśli jestem producentem zboża, to wartość wyprodukowanego przeze mnie zboża określa moją „wartość” jako konsumenta usług transportowych, ubrań czy rozrywki. Pieniądze same w sobie nie są nam do niczego potrzebne. Potrzebujemy ich tylko i wyłącznie jako środka do szybkiej wymiany wartości naszej pracy przybierającej postać wytwarzanych towarów lub usług na wartość pracy innych ludzi, wytwarzających inne towary i usługi. Genialnie zobrazował to Frédéric Bastiat w przykładzie z pługiem farmera. Gdy farmer pożycza 50 franków, aby kupić pług, to w istocie nie pożycza 50 franków, tylko ów pług. Przy użyciu pieniędzy produkty po prostu łatwiej mogą przechodzić z rąk do rąk. Gdyby wartość produktów farmera w danym momencie była równa wartości pługa, mógłby on dokonać natychmiastowej wymiany. Jeśli tak nie jest, może on pług od kogoś pożyczyć. Właścicielem pługa

Wstęp

19

może się stać, gdy na dotychczasowego jego właściciela będzie mógł przenieść własność wytwarzanych przez siebie produktów odpowiadających wartości pługa. Ale właściciel pługa może nie potrzebować akurat produktów farmera. Jest natomiast zainteresowany meblami produkowanymi przez stolarza, który z kolei chciałby kupić frak i buty. Wartość pieniądza jako miernika wartości produktów lub usług polega na tym, że ułatwiają przeprowadzenie takiej wymiany między właścicielem pługa, farmerem, stolarzem, krawcem i szewcem. Nikt nie pożycza pieniędzy dla samych pieniędzy. Farmer pożycza od bankiera pieniądze na pług, za które właściciel pługa kupi meble, a stolarz frak i buty. Ale w istocie wartość towarów, które w przyszłości wyprodukuje farmer przy użyciu pługa, stanowi podstawę ich wymiany na pług, pługa na meble, mebli na frak i buty, a fraka i butów na… być może produkty farmera. Te proste prawa ekonomii rozpatrywane łącznie z teorią pieniądza i kredytu Ludwiga von Misesa dowodzą, że niemożliwe jest w długiej perspektywie czasu wywoływanie wzrostu gospodarczego poprzez wpompowywanie w gospodarkę pieniądza, którego ilość przekracza wzrost siły nabywczej ludzi, gdyż ceny towarów i usług wzrosną proporcjonalnie do wzrostu podaży pieniądza, co skutecznie zneutralizuje efekt zwiększenia ilości pieniędzy w obiegu. Długookresowym skutkiem tego typu zabiegów będzie tylko inflacja. Mechanizm ten opisał Bastiat w genialnej książce Co widać i czego nie widać, w której skupiając się na ukrytych kosztach rządowej alokacji zasobów, zwalczał przekonanie, że wydatki rządowe mogą utworzyć miejsca pracy i dobrobyt, posługując się słynnym przykładem szklarza zarabiającego na wstawianiu wybitej szyby w oknie. Wszystkim pocieszającym mieszczanina, którego syn wybił szybę, że jest w tym jakaś korzyść społeczna, bo przecież szklarz też musi zarobić, Bastiat odpowiada, że zarobek szklarza od razu widać. Nie widać natomiast, że skoro mieszczanin wydał na szklarza, to tych samych pieniędzy nie wyda na coś innego — na przykład buty albo książki. Jak komentował Jean Baptiste Say, skutek ławo odróżnić od przyczyny, jeżeli przyczyna poprzedza skutek, ale kiedy ich działanie

20


jest ciągłe i trwają one równocześnie, to skutek można przyjąć za przyczynę. Musimy zatem pamiętać, że w ekonomii każdy czyn pociąga zwykle nie jedno, ale wiele następstw. Niektóre z nich są natychmiastowe — te widać, a inne pojawiają się stopniowo — tych nie widać. Ważne, żeby można było je przewidzieć. Między złym a dobrym ekonomistą jest tylko jedna różnica: pierwszy dostrzega i bierze pod uwagę tylko skutki widoczne i bezpośrednie, drugi dostrzega także konsekwencje oddalone w czasie — twierdzi Henry Hazlitt. Jeśli będziemy wypatrywali tylko tych bliskich, to w dłuższej perspektywie zawsze będziemy mieli ten sam rezultat: krach. Dlatego jak najbardziej zasadne są pytania: Czy państwo powinno, a jeśli tak, to dlaczego, tworzyć przymusowy, powszechny system emerytalny? I czy w ogóle możemy mówić o „systemie”, skoro tyle w nim przypadkowości i chaosu? Czy państwo powinno, a jeśli tak, to dlaczego, utrzymywać nierówność świadczeń emerytalnych i czy nie przeczy to powodom, dla których tworzone są przymusowe, powszechne systemy emerytalne? Czy państwo powinno zmuszać obywateli do oszczędzania w prywatnych instytucjach finansowych, a jeśli tak, to dlaczego tylko na emerytury? Może trzeba zmusić obywateli w ogóle do oszczędzania i wpłacania do jakichś instytucji finansowych części ich zarobków? Mówi się, że przyczyną problemów nie jest to, co ludzie wiedzą, tylko to, że wydaje im się, iż coś wiedzą — napisał we wprowadzeniu do książki Lindy i Morrisa Tannehillów Douglas Casey2. Poznacie prawdę i prawda was wyzwoli — powiada Pismo Święte. Najwyższa pora na poznanie prawdy o polskim systemie emerytalnym. Skoro — jak twierdził Goebbels — kłamstwo powtarzane tysiąc razy staje się prawdą, to może prawda powtórzona tysiąc razy się obroni? Bezspornym faktem jest, że występująca przez lata tendencja obniżania wieku emerytalnego przy wydłużającej się sukcesywnie średniej długości życia doprowadziła źle skonstruowane programy 2

L. i M. Tannehill, Rynek i wolność, Warszawa (b.d.), s. 11.

Wstęp

21

emerytalne do zapaści. Generują one znaczący odsetek długu publicznego, który właśnie przygniata Europę. Ludzie żyją dłużej i chcą żyć jeszcze dłużej, w związku z czym oczekują, że rząd zapewni im nie tylko emeryturę, lecz także opiekę zdrowotną pozwalającą życie wydłużyć — co wymaga zwiększania nakładów na publiczną służbę zdrowia. Ale ci sami ludzie nie chcą dłużej pracować — co z kolei wymaga od rządu zwiększania wydatków na emerytury. Rosnące wydatki i na emerytury, i na ochronę zdrowia rządy finansowały, zaciągając coraz większe długi, aż doszły one do takiego poziomu, że nie sposób ich już spłacić, a nie ma wystarczająco dużo chętnych, którzy chcieliby rządom nadal pożyczać na spłatę starych długów albo samych tylko odsetek od długów. Świadczenia emerytalne są pochodną podziału PKB wytworzonego przez pokolenie aktywne zawodowo. Są granice obciążania tego pokolenia. Wysokość pojedynczego świadczenia będzie funkcją przypadającej starszej generacji części PKB i liczebności pokolenia emerytów. Nie wydaje się możliwe, by była to część znacząco wyższa niż dzisiaj. Nie ma ucieczki od demografii. Konsumpcja pokolenia emerytów, bez względu na kształt programów emerytalnych, w którym uczestniczyli, jest zawsze pochodną podziału PKB wytworzonego przez pokolenie aktywne zawodowo. Tę część PKB, którą pokolenie go wypracowujące będzie w stanie przeznaczyć na wypłatę świadczeń, trzeba będzie podzielić między coraz większą ilość świadczeniobiorców. Wysokość pojedynczego świadczenia będzie funkcją ilości osób partycypujących w podziale oraz granicznej wielkości części PKB, która będzie mogła zostać przeznaczona na wypłatę emerytur. Rozważania na temat emerytur nie mogą więc abstrahować od podatku nazywanego eufemistycznie „składką na ubezpieczenie emerytalne”. Gdy uświadomimy sobie, że nie płacimy żadnej „składki ubezpieczeniowej”, tylko podatek celowy przeznaczany prawie w całości na wypłatę dzisiejszych świadczeń, że nie tylko w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), ale nawet i w OFE nie ma właściwie żadnych pieniędzy, to wyzwolimy się z myślenia, że „oszczędzamy” na

22


nasze emerytury i że powinny być one zróżnicowane i zależne od własnego „wkładu” — czyli wysokości składki. Ostatecznie wysokość składki na ubezpieczenie zdrowotne też zależy od wynagrodzenia, a nikt, kto płaci więcej, nie ma prawa do szybszego dostępu do lekarza czy diagnostyki! W ZUS nie ma żadnych pieniędzy, bo są na bieżąco wydawane na dzisiejsze emerytury. Ale i w OFE też żadnych pieniędzy dzisiaj nie ma. Dopiero mają być! Mają być z: (i) obligacji, które rząd dziś sprzedaje OFE, a w przyszłości ma je od OFE odkupić — za nasze oczywiście podatki; (ii) ze sprzedaży akcji, które dziś kupują OFE, a które ewentualnie kupią od OFE w przyszłości nasze dzieci i wnuki, jeśli im starczy pieniędzy po zapłaceniu podatków na wykup obligacji sprzedanych wcześniej OFE; (iii) — najważniejsze — ze składek emerytalnych naszych dzieci i wnuków, które ZUS będzie nadal przekazywał co miesiąc do OFE. Ale te właśnie składki są od maja 2011 roku niższe. W OFE są głównie obligacje i bony skarbowe, które kiedyś rząd będzie musiał wykupić i w tym celu będzie zmuszony jeszcze bardziej nas opodatkować. W OFE są też akcje spółek giełdowych, których cena się zmienia. Będzie zależała od tego, ile na owe akcje będzie chciało wydać pokolenie czynne zawodowo, gdy my będziemy na emeryturze. A będzie ono miało na ten cel o tyle mniej, o ile wzrosną podatki potrzebne na wykup z OFE obligacji, które dziś im rząd sprzedaje. Jeśli zaś zmienimy proporcje i pozwolimy OFE inwestować za granicą, to wówczas rząd nie będzie miał na dotację do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) na dziś wypłacane emerytury. Będzie więc musiał albo obniżyć emerytury, albo natychmiast podwyższyć podatki, żeby mieć z czego te emerytury wypłacać. Twierdzenie, że będzie mógł nadal sprzedawać obligacje, tylko że będą je kupowały inne instytucje finansowe, a nie OFE, każe postawić pytanie: Skoro dla OFE inne inwestycje mają być lepsze niż polskie obligacje i bony skarbowe, to dlaczego te inne instytucje finansowe nie miałyby inwestować w to samo, w co chcą inwestować OFE, tylko wybrać polskie obligacje i bony skarbowe, z inwestowa-

Wstęp

23

nia w które OFE chcą zrezygnować na rzecz innych inwestycji zagranicznych? Nasze emerytury będą zależały od trzech czynników: (i) od tego, jaki będzie dochód narodowy wówczas, gdy będziemy na emeryturach; (ii) od tego, jakie będą proporcje między pokoleniem czynnym zawodowo i emerytami; oraz (iii) od tego, jak ów dochód narodowy zostanie podzielony między emerytów i pokolenie czynne zawodowo, wypracowujące ów dochód. Z kolei wysokość dochodu narodowego zależała będzie od czynnika demograficznego (jak dużo ludzi będzie pracowało), technologicznego (jaka będzie wydajność ich pracy), ekonomicznego (jak ich praca będzie opodatkowana) i prawno-instytucjonalnego (jakie będą bariery biurokratyczne utrudniające im wykonywanie pracy). Biorąc pod uwagę, jak niewielki procent teoretycznego potencjału naszego mózgu wykorzystujemy do dziś, futurystyczna wiara, że w niedalekiej już przyszłości ludzie będą tak wydajni, iż jeden będzie w stanie zapracować na kilku emerytów, albo że w ogóle będą pracowały na nas roboty, przypomina wiarę w to, że na nasze emerytury „zarobią” OFE, kupując akcje (na przykład Lehman Brothers) lub obligacje (na przykład greckie lub irlandzkie). To, jak dochód narodowy zostanie podzielony, będzie decyzją polityczną, na którą istotny wpływ będzie miał czynnik ekonomiczny (jak dużo będzie do podziału) i… demograficzny — jakie będą proporcje między pokoleniem pracującym i niepracującym przy urnie wyborczej. Czy zresztą w ogóle możemy mówić o „systemie emerytalnym”? Przez pojęcie „system” nauka rozumie zintegrowaną całość, której własności nie są prostą sumą własności poszczególnych części tej całości3. Doniosłą cechą systemów jest tkwiący w samej ich istocie charakter dynamiczny. Systemy pod względem formy nie są sztywnymi strukturami; ich forma wyraża zmienne, a jednocześnie trwałe prze3

E. Laszlo, Systemowy obraz świata, Warszawa 1978; L. von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów, Warszawa 1984.

24


jawy procesów zachodzących w systemach4. Funkcjonowanie systemu stanowi rezultat zachodzących w nich pętli sprzężeń zwrotnych polegających na tym, że element A oddziaływa na element B, B na C, C zaś zwrotnie na A. W systemie nie działa linearny łańcuch przyczyn i skutków, lecz zjawisko nielinearnej współzależności. W Polsce tak zwany system emerytalny nie tworzy żadnej logicznie spójnej całości. Niestety! A zatem systemem nie jest. Inaczej traktowani są pracownicy, inaczej przedsiębiorcy, inaczej rolnicy, twórcy i artyści, sędziowie, prokuratorzy, żołnierze zawodowi (żołnierze niezawodowi jeszcze inaczej), policjanci i celnicy. Inne przepisy dotyczą stypendystów, inne stypendystów sportowych, inne osób duchownych. W ramach tak zwanego systemu powszechnego, który powszechny wcale nie jest, bo dotyczy tylko pracowników, a nie obejmuje tych licznych grup wymienionych powyżej, inaczej traktowane są szczególne kategorie pracowników, jak górnicy, nauczyciele i kolejarze. Inaczej od umów o pracę traktowane są umowy-zlecenia i umowy o dzieło. Książka Ubezpieczenia społeczne 2012 ma prawie 1300 stron!5 Słowem: absurd. Dlatego dalej będzie mowa raczej o modelach i programach emerytalnych niż o systemach. OFE nie są elementem „urynkowienia” emerytalnego chaosu. Socjalizmu w emeryturach zlikwidować się nie da. Choć powszechny przymus emerytalny wprowadził po raz pierwszy Bismarck, jest on oparty na socjalistycznych postulatach i ma typowo socjalistyczną konstrukcję. Wolny rynek albo jest, albo go nie ma. Nie ma rynku pod przymusem. Wprowadzenie elementów kapitałowych do modelu z zasady repartycyjnego przynosi największe zyski tym, którzy otrzymali licencję na prowadzenie tego „interesu”. A czerpanie przez prywatne instytucje jakichkolwiek korzyści z rozwiązań przymusowych nie ma nic wspólnego z kapitalizmem czy wolnym rynkiem i jest głęboko niemoralne. Istotą rynku jest wolność, a nie przymus. OFE nas nie uratowały, bo uratować nie mogły, więc teraz uratować nas ma zrównanie wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet 4 5

F. Capra, Punkt zwrotny, Warszawa 1987. J. Kuźniar (red.), Ubezpieczenia społeczne 2012, Warszawa 2012.

Wstęp

25

i jego podwyższenie do 67 lat, które zapowiedział premier Donald Tusk w swoim exposé w listopadzie 2011 roku. Owszem — jest ono konieczne, ale niewystarczające. Co więcej, zgodnie z teorią okrężnej przyczynowości znanego socjalisty Gunnara Myrdala (a nie żadnego „liberalnego wroga ludu”) punktowa reforma polegająca jedynie na podwyższeniu wieku emerytalnego spotęguje problemy, jeśli nie zostaną rozwiązane inne kwestie, jak wysokie opodatkowanie pracy czy sposoby ochrony pracowników. Opodatkowanie pracy zwiększa bowiem koszty pracy, a to zmniejsza popyt na nią. Z kolei ochrona pracowników w wieku przedemerytalnym powoduje częste zwalnianie pracowników, zanim osiągną ten wiek, bez konkretnego w danym momencie powodu, a jedynie w obawie, że powód taki może się zdarzyć, gdy już pracownik osiągnie wiek ochronny. Trzeba to zmienić, bo są to elementy spięte z wiekiem emerytalnym w łańcuchu „okrężnej przyczynowości”. I to jest cała prawda o systemie emerytalnym, który w ogóle nie jest systemem w wersji krótkiej. Zrozumiał ją szef PSL — wicepremier Waldemar Pawlak, który pod koniec lutego 2012 roku w rozmowie z reporterką TVN CNBS przyznał, że bardziej liczy na dzieci niż na państwo. I ma rację. Krytycy, którzy zarzucili mu nieodpowiedzialność, sami są nieodpowiedzialni. Kto bowiem bardziej zasługuje na to miano, gdy się pali? Ten, kto krzyczy, że się pali i trzeba się ratować, czy ten, kto mówi, „spokojnie, nic się nie dzieje”? Szersze uzasadnienie tej prawdy znajduje się na następnych stronach. Zważywszy, że w rozważaniach na temat emerytur dominuje styl myślenia typowy dla sektora finansowego, niniejsza książka siłą rzeczy musi mieć w niektórych partiach charakter typowo polemiczny — zwłaszcza rozdział dotyczący zmian w OFE wprowadzonych w 2011 roku. Im bowiem mocniej utrwalone są jakieś poglądy, tym trudniej jest przedstawić tezy przeciwne bez wchodzenia w prostą polemikę z autorami poglądów odmiennych, co jest formą często stosowaną w artykułach, a nieczęsto w książkach. Jednak istnieją-

26


ca w debacie publicznej nierównowaga wymaga środków niezwyczajnych. I dlatego też powstała ta książka. Jak pisał Jean Baptiste Say, analiza niedorzecznych koncepcji ekonomicznych mogłaby być czczą gadaniną, gdyby nie fakt, że wiele rządów się do nich stosuje i gdyby poważni skądinąd i znani z erudycji autorzy nie próbowali w swych książkach tego udowadniać6.

6

J.B. Say, Traktat o ekonomii politycznej, Warszawa 1960, s. 765.

1. Krótka historia ubezpieczeń W książce Kapitalizm kontra kapitalizm7 Michel Albert przedstawił wpływ dwóch teorii ubezpieczeń na rozwój współczesnego świata, przeciwstawiając sobie model alpejski i anglosaski. Pierwszy z nich ma swe źródło w tradycji ubezpieczeń górskich, drugi — w tradycji ubezpieczeń morskich. Pierwszy afirmuje, a drugi neguje społeczną więź między ubezpieczonymi. System górski narodził się w XVI wieku w dolinach alpejskich, gdy tamtejsi górale przystąpili do tworzenia pierwszych towarzystw pomocy wzajemnej. Jego cechą charakterystyczną jest solidarystyczny charakter i samopomoc wzajemna, prowadzące do odrzucenia klasycznego związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy kosztem ubezpieczenia, prawdopodobieństwem wystąpienia szkody i wysokością świadczenia. W systemie tym ryzyko jednostki jest minimalizowane, gdyż ma on w praktyce charakter redystrybucyjny. System morski z kolei narodził się w portach włoskich, przybierając początkowo postać pożyczek udzielanych pod zastaw towarów na statkach weneckich i genueńskich, a następnie utrwalił się w praktyce londyńskiej, głównie za sprawą pierwszych transakcji ubezpieczania ładunków herbaty zawieranych w kawiarni Lloyda. W systemie tym liczy się przede wszystkim interes stron zawieranej transakcji, a nie dobro osób trzecich oraz maksymalnie dokładne oszacowanie prawdopodobieństwa ryzyka, którego nie ponosi się na zasadzie pomocy wzajemnej, jak się to dzieje w systemie alpejskim, lecz na zasadzie realnego praw7

M. Albert, Kapitalizm kontra kapitalizm, Kraków 1994.

28


dopodobieństwa. Ubezpieczenia morskie są pod pewnym względem podobne do zakładu hazardowego, z tym tylko, że „obstawiający” wygrywa w przypadku wystąpienia niepomyślnego zdarzenia: jeśli mój statek dopłynie do portu przeznaczenia, ja tracę postawioną stawkę, a jeśli zatonie — ty płacisz jej wielokrotność, czyli sumę ubezpieczenia. Te dwa systemy ubezpieczeń legły u podstaw dwóch modeli kapitalizmu: anglosaskiego — opartego na indywidualnym sukcesie finansowym — i nadreńskiego — opartego na solidarności grupowej. To alpejski model ubezpieczeniowy stał się podstawą ubezpieczeń emerytalnych, gdy były one wprowadzane pod koniec XIX wieku. Jednakże już w starożytności ludzie zrzeszali się w celu wspólnego ponoszenia ryzyka. Zrzeszenia takie opierały się na zasadach wzajemności i solidarności. Wspólnoty ryzyka powstawały najwcześniej w związku z działalnością mającą największe znaczenie gospodarcze i tam, gdzie niebezpieczeństwo zagrażające ludziom i ich życiu było największe. Pierwsze wzmianki o rozwiązaniach przypominających dzisiejsze ubezpieczenia pochodzą z około 2500 roku p.n.e. Egipscy kamieniarze wspólnie pokrywali koszty pogrzebów zmarłych kolegów. Nieco później, za czasów Hammurabiego około 2000 roku p.n.e., pojawiły się porozumienia pomiędzy organizatorami karawan, dotyczące wspólnego pokrywania szkód powstałych w przypadku utraty zwierząt jucznych. Jeżeli jeden z uczestników wyprawy stracił zwierzę, pozostali składali się, żeby mu stratę wyrównać. Także żydowscy posiadacze osłów w Palestynie umawiali się, że jeśli zwierzę ucieknie, padnie, zostanie ukradzione lub rozszarpane przez dzikie zwierzęta, utrata będzie zrekompensowana przez pozostałych posiadaczy osłów. Z kolei Grecy i Fenicjanie umawiali się na wspólne pokrywanie szkód wynikłych na skutek rozbicia się lub rabunku statków. Z Kodeksu Justyniana pochodzi tak zwane prawo rodyjskie (Lex Rhodia de iactu) o awarii wspólnej, czyli wspólnym ponoszeniu strat poczynionych rozmyślnie w celu uniknięcia wspólnego niebezpieczeństwa (gdy dla ulżenia statkowi towar został wyrzucony za burtę,

Krótka historia ubezpieczeń

29

wówczas to, co zostało poświęcone dla wszystkich, powinno być przez wszystkich poniesione). Prawo rodyjskie, opierając się na zasadzie solidarności, miało zapobiegać ewentualnym konfliktom pomiędzy sprzecznymi interesami uczestników wyprawy oraz dokonywać podziału strat według z góry określonych proporcji, w jakiej pozostawała wartość uratowanego mienia należącego do danego członka wyprawy do łącznej wartości całego uratowanego mienia. Maksymalna odpowiedzialność każdego uczestnika ograniczała się do wartości jego mienia zaangażowanego w wyprawę. Co ciekawe, ta instytucja prawna istnieje w prawie morskim do dziś. W krajach zajmujących się handlem morskim pojawiły się instytucje zdefiniowane w Kodeksie Justyniana jako „pożyczki morskie” (foenus nauticum, pecunia traiectica) mające charakter swoistego zakładu: obowiązek spłacenia długu i odsetek od pożyczki zależał od pomyślnego zakończenia wyprawy morskiej, na którą pożyczkę zaciągnięto. Jeżeli statek zatonął lub został porwany przez piratów, pożyczkobiorca był zwolniony od zwrotu pożyczki. Pożyczki morskie były stosunkowo wysoko oprocentowane w związku z dużym ryzykiem, jakie ponosił pożyczkodawca. Wierzyciel występował w roli ubezpieczyciela, który z góry wypłacał określoną kwotę (do rozliczenia) w postaci sumy pożyczki, która następnie — jeżeli nie doszło do zdarzenia losowego, czyli, na przykład, zatonięcia okrętu z ładunkiem — była mu zwracana wraz z wysokim procentem opłacanym ex post. Procent ten był więc jakby elementem składki ubezpieczeniowej za cenę ryzyka. Pożyczka morska stanowiła połączenie kredytu i ubezpieczenia. Z jednej strony była środkiem do zdobycia pieniędzy na sfinansowanie morskiej wyprawy handlowej, a z drugiej — instrumentem przerzucenia ryzyka finansowego takiej wyprawy na pożyczkodawców, czyli na osoby niebiorące w wyprawie bezpośredniego udziału. W transporcie lądowym korzystano z fikcyjnych umów sprzedaży, na podstawie których osoba przyjmująca na siebie ryzyko nabywała zagrożone utratą towary, z tym że zapłata ceny była odroczona w czasie. Jednocześnie zawierano dodatkową umowę, która przewi-

30


dywała, że w razie pomyślnego dotarcia kupców z towarami do celu pierwotna umowa sprzedaży stanie się nieważna. Zapłata ceny następowała więc tylko po zajściu zdarzenia, w wyniku którego towary ulegały przepadkowi. Cena była więc de facto sumą ubezpieczeniową. Natomiast opłatę za ryzyko kupujący (czyli ubezpieczyciel) otrzymywał z góry. Umowy pożyczki morskiej i fikcyjne umowy kupna-sprzedaży zawierane były w formie aktów notarialnych. W pierwszej połowie XIV wieku zaczęły one być wypierane przez dokumenty prywatne, wystawiane na dowód zawarcia umowy. Dokumenty te otrzymały nazwę „polisa” (od włoskiego słowa polizza — pierwotnie znaczącego „pokwitowanie”). Najstarsze zachowane umowy ubezpieczenia morskiego pochodzą z 1347 roku z Genui i z 1384 roku z Pizy. Przy ich zawieraniu dużą rolę odgrywali pośrednicy — maklerzy (brokerzy). Działając w interesie osób zajmujących się transportem morskim, dbali z jednej strony nie tylko o to, aby umowa była dla nich jak najbardziej korzystna, a z drugiej strony przyczyniali się do zwiększenia zawieranych umów przez ubezpieczycieli, dzięki czemu następowało polepszenie rozkładu ryzyka i zwiększenie zysków wynikające z transakcji ubezpieczeniowych. W średniowieczu w Anglii, a następnie w krajach germańskich powstawały gildie kupieckie i rzemieślnicze, których członkowie nieśli sobie pomoc w przypadku różnych zdarzeń losowych. Pomoc wzajemną w razie choroby, niezdolności do pracy i śmierci swoich członków organizowały też bractwa czeladnicze. W Niemczech związki chłopskie tworzyły kasy ogniowe (Feuerkassen), których celem było udzielanie członkom wsparcia w naturze lub formie pieniężnej na wypadek pożaru. W 1677 roku w Hamburgu powstał pierwszy publiczny zakład ubezpieczeń budowli od ognia. Niektóre klasztory sprzedawały dożywotnie renty (renty klasztorne). W zamian za regularne wpłacanie umówionych kwot lub przekazanie klasztorowi jakichś wartości majątkowych uzyskiwało się prawo do pomocy ze strony klasztoru w przyszłości.


31

W czasach nowożytnych w Niemczech, Anglii i Francji zakłady ubezpieczeń zaczęły powstawać z inicjatywy władz państwowych w celu udzielania ochrony ubezpieczeniowej przede wszystkim ludności wiejskiej. Wielki pożar Londynu, który nastąpił w 1666 roku, zainspirował utworzenie rok później Ogniowego Towarzystwa Ubezpieczeń (The Fire Office) przekształconego następnie w Phoenix Office. Oprócz ubezpieczeń transportowych (morskich i lądowych) oraz ogniowych pojawiły się ubezpieczenia upraw od gradobicia oraz bydła od padnięcia. Pierwsze towarzystwo wzajemnych ubezpieczeń od gradobicia zostało założone w 1791 roku w Brunszwiku. Znacznie wolniej rozwijały się ubezpieczenia osobowe i życiowe. Zasadniczą przyczyną tego stanu rzeczy był brak danych pozwalających na kalkulację składki ubezpieczeniowej na podstawie realnych i trafnych przewidywań ryzyka śmierci. Gdy wiek XVII przyniósł rozwój matematyki, a wraz z nim zastosowanie rachunku prawdopodobieństwa do kalkulacji ubezpieczeniowych, „pomoc wzajemną” zastąpiły przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe. W roku 1762 brytyjskie towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych Equitable rozpoczęło prowadzenie długoterminowych ubezpieczeń na życie, w których kalkulacje składek oparte były na rachunku prawdopodobieństwa zgonu osób w różnym wieku. Pierwsza znana i udokumentowana polisa ubezpieczenia na życie, datowana na 18 czerwca 1853 roku, została spisana w Londynie. Ubezpieczonym był William Gybbons na sumę 382 funtów, 6 szylingów i 8 pensów. Świadczenie miało być wypłacone w przypadku śmierci w ciągu 12 miesięcy od daty podpisania umowy. We Francji w XVII wieku wprowadzono renty socjalne nazywane tontynami (od nazwiska ich twórcy — Lorenza Tontiego). Renty te, zorganizowane przez rząd za czasów kardynała Mazarina, sprzedawane były obywatelom w celu podbudowania finansów państwa. Osoby, które chciały skorzystać z tontyny, wpłacały, w zależności od wieku, określoną sumę pieniędzy, za co otrzymywały dożywotnią rentę. Wysokość kwoty renty każdego roku się zwiększała w miarę wymierania członków tontyny. Pozostali przy życiu członkowie tontyny otrzymywali renty w coraz większej wysokości.

32


Dekret z roku 1793 w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej zlikwidował wszystkie instytucje ubezpieczeniowe. Ich odbudowa nastąpiła dopiero w połowie XIX wieku. Zaczęła wówczas postępować koncentracja działalności ubezpieczeniowej i łączenie się słabszych finansowo towarzystw lub przejmowanie ich przez większe. Jednak przy okazji powstawały kartele, ustalające wspólne zasady działania w zakresie warunków umowy ubezpieczenia, taryf składek czy norm prowizyjnych dla pośredników. Koncentracja wymagała reasekuracji. Była ona stosowana już wcześniej w ubezpieczeniach morskich, a jej celem był podział dużego ryzyka pomiędzy kilka zakładów ubezpieczeń. Dopiero jednak w połowie XIX wieku pojawiły się ogólne umowy reasekuracyjne, na podstawie których wiele umów ubezpieczeniowych musiało podlegać reasekuracji. „Musiało” — bo rządy poszczególnych państw zaczęły regulować rynek ubezpieczeniowy, kontrolować firmy ubezpieczeniowe, określać zasady ich organizacji i wprowadzać zarówno obowiązek ubezpieczania się przez obywateli, jak i obowiązek stosowania określonych klauzul umownych przez firmy ubezpieczeniowe. Coraz więcej było też rodzajów umów ubezpieczeniowych. Obok ubezpieczeń ogniowych, transportowych i życiowych pojawiły się ubezpieczenia majątku od klęsk żywiołowych, zniszczenia, kradzieży, uszkodzenia. Z czasem zaczęły być stosowane ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej — niektóre z nich przerodziły się później w ubezpieczenia obowiązkowe — jak choćby dzisiejsze ubezpieczenia komunikacyjne OC.

1.1 Rozwój ubezpieczeń w Polsce W Polsce pierwsze formy ubezpieczeń od wypadków pojawiły się już w średniowieczu na Górnym Śląsku. Podobnie jak w Niemczech były związane z działalnością kas brackich. Najstarszy historyczny


33

dokument ubezpieczeniowy pochodzi z roku 1528. Jest to „Ordunek Gorny”, który obowiązywał na terenach księstw opolskiego, raciborskiego i ziemi bytomskiej — pierwsza znana ustawa górnicza w języku polskim, wydana przez księcia Jana II Opolskiego, wzmiankująca o składkach w wysokości 2 halerzy tygodniowo do kasy brackiej. W wieku XVII i XVIII pewne elementy ubezpieczeń wzajemnych zawierały „porządki ogniowe” — czyli uchwalane przez władze miejskie przepisy przeciwpożarowe oraz kasy ogniowe, które można zaliczyć do towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Do najbardziej znanych należały kasy Poznania, Leszna, Wschowy i Wronek. W Poznaniu Kasa Ogniowa utworzona została w 1757 roku. Wielu polskich mieszczan ubezpieczało budynki w towarzystwach zagranicznych w szczególności w londyńskim towarzystwie „Feniks”. Pierwsze zakłady ubezpieczeniowe powstały po rozbiorach. Były to towarzystwa ogniowe, czyli tak zwane „socjety”. Na podstawie dekretu Fryderyka Wilhelma III 21 kwietnia 1803 roku powołane zostało Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Prusach Południowych. Data ta przeszła do historii jako początek polskich instytucji ubezpieczeniowych. Rok później utworzono Towarzystwo Ogniowe Wiejskie Prowincji Prus Południowych. Oba zakłady obejmowały zasięgiem znaczny obszar ziem polskich z Warszawą i Poznaniem. Po klęsce Prus w wojnie 1807 roku i utworzeniu Księstwa Warszawskiego zostały one zlikwidowane, a w ich miejsce powstało Towarzystwo Ogniowe dla Miast i Wsi. Działało ono na nieco odmiennych zasadach ze zróżnicowanymi stawkami za ubezpieczenia budynków miejskich i przymusem ubezpieczeniowym wsi narodowych i królewskich. Po kongresie wiedeńskim nastąpiła kolejna reorganizacja. W 1817 roku zlikwidowano towarzystwo działające w nieistniejącym już Księstwie Warszawskim i powołano Ogólne Towarzystwo Ogniowe dla Miast w Królestwie Polskim. W 1833 roku przekształcono je w Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia Nieruchomości, które poza budynkami ubezpieczało także maszyny rolnicze, zboża, zwierzęta gospodarskie i urządzenia fabryczne. Po powstaniu styczniowym instytucje

34


ubezpieczeniowe pozbawiono samodzielności, włączając je do administracji państwowej. W 1870 roku władze carskie powołały Wzajemne Guberialne Ubezpieczenia Budowli od Ognia, ograniczające się do asekuracji budynków. W tym samym roku założono prywatne Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń, które oferowało ubezpieczenia rolne i przemysłowo-handlowe. Ubezpieczenia na życie prowadziło od 1891 roku prywatne Towarzystwo Akcyjne „Przezorność”. W roku 1900 powołano kolejną centralną instytucję ubezpieczeniową z siedzibą w Warszawie: Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, która działała do roku 1915. Na początku XX wieku powstawały też prywatne towarzystwa, jak Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Gradobicia „Ceres”, Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń „Snop”, Warszawskie Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Nieszczęśliwych Wypadków. W Wielkopolsce, która jako Wielkie Księstwo Poznańskie włączona została do Prus, rozpoczęła działalność Królewska Dyrekcja Prowincjonalna Socjetu Ogniowego, podzielona na oddzielne towarzystwa dla miast i wsi. W 1864 roku zniesiono przymus ubezpieczeniowy. Prywatne towarzystwa zaczęły rywalizować z zakładami publicznymi. W 1895 roku w Poznaniu powstała Krajowa Kasa Ubezpieczeń Strażaków od Wypadków (przemianowana w 1913 roku na Poznański Prowincjonalny Socjetet Ogniowy). W roku 1911 rozpoczął działalność Poznański Prowincjonalny Zakład Ubezpieczeń na Życie. W 1873 roku utworzono w zaborze pruskim prywatne towarzystwo ubezpieczeniowe z całkowicie polskim kapitałem — Bank Wzajemnych Zabezpieczeń „Vesta”. Działał on aż do II wojny światowej także w Niemczech — w Berlinie i Dreźnie. Najwolniej rynek ubezpieczeniowy rozwijał się w zaborze austriackim. W przeciwieństwie do zaboru pruskiego i rosyjskiego nie wprowadzono tu żadnego przymusu ubezpieczeniowego. Pierwszy polski zakład ubezpieczeniowy — Towarzystwo Ubezpieczeń od Ognia w Krakowie „Florianka” — powstał w 1860 roku. Dziewięć lat później zaczął oferować także ubezpieczenia na życie. W 1874 roku


35

„Florianka” zmieniła nazwę na Krakowskie Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń. Towarzystwo to rozszerzyło później działalność poza Galicję, oferując swoje polisy także na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Kolejna zmiana dokonała się pod koniec I wojny światowej. Od 1917 roku rozpoczęły działalność Polskie Towarzystwo Asekuracyjne i Reasekuracyjne „Patria” oraz Towarzystwo Ubezpieczeń „Polonia”. W roku 1918 powstało Towarzystwo Ubezpieczeń „Vita”, a rok później Poznański Bank Ubezpieczeń i Polski Bank Reasekuracyjny „Lechia”. W 1920 roku utworzona została działająca do dziś „Warta” — Towarzystwo Reasekuracyjne w Poznaniu. W 1921 roku powołano do życia Polską Dyrekcję Ubezpieczeń Wzajemnych, instytucję o charakterze samorządowym, obejmującą zasięgiem swojego działania terytorium całego kraju poza dawnym zaborem pruskim. W 1927 roku została ona przekształcona w Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych, a rok później powstała Pocztowa Kasa Oszczędności, która oferowała także ubezpieczenia na życie. W 1929 roku, w wyniku połączenia kilku zakładów, powstała największa w Polsce firma ubezpieczeniowa: Poznański Koncern Towarzystw Ubezpieczeń. Przed wybuchem II wojny światowej na polskim rynku ubezpieczeniowym działało 67 zakładów ubezpieczeniowych, w tym publiczne i prywatne z kapitałem krajowym i zagranicznym. W 1927 roku Prudential plc., jedna z czołowych firm ubezpieczeniowych w Wielkiej Brytanii, przejęła pakiet kontrolny akcji Towarzystwa „Przezorność”. W czasie II wojny światowej na terenach Generalnego Gubernatorstwa działalność kontynuowały tylko dwa zakłady ubezpieczeniowe: Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych oraz „Warta”. Po powstaniu PRL niektóre przedwojenne towarzystwa ubezpieczeniowe próbowały wznowić działalność. Do prowadzenia ubezpieczeń na życie powróciła Pocztowa Kasa Oszczędności. Jednak w 1947 roku Skarb Państwa przejął 60% akcji „Warty”, przyznając jej monopol na działalność reasekuracyjną. Pozostałe 40% walorów reasekuracyjnej spółki należało do PZUW. Dwa lata później ta ostatnia

36


instytucja przejęła portfel ubezpieczeń życiowych od Pocztowej Kasy Oszczędności, którą rok później przekształcono w bank państwowy Powszechna Kasa Oszczędności. W 1952 roku ostatecznie zlikwidowano ubezpieczenia wzajemne. W miejsce Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych powstał Państwowy Zakładu Ubezpieczeń. Jego finanse były powiązane z budżetem państwa. W 1961 roku wprowadzono przymusowe ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i odpowiedzialności cywilnej w ruchu pojazdów mechanicznych. Dwa lata później wprowadzono przymus ubezpieczania ziemiopłodów od gradobicia i powodzi. W 1975 roku rolnicy zostali objęci obowiązkiem ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i odpowiedzialności cywilnej. Pierwszego wyłomu w monopolu państwowych instytucji ubezpieczeniowych dokonała ustawa z 1984 roku, dopuszczająca powstanie towarzystw oferujących ubezpieczenia w formie spółdzielni oraz spółek kapitałowych, w których jednak co najmniej 51% udziału powinien mieć Skarb Państwa. Dopiero ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 1991 roku zezwoliła na działalność towarzystw ubezpieczeń wzajemnych oraz komercyjnych firm prywatnych, pod warunkiem że będą zorganizowane w formie spółek akcyjnych, co wymaga zgromadzenia większego kapitału zakładowego. Dodatkowym zabezpieczeniem interesów klientów był zakaz jednoczesnego prowadzenia przez tego samego ubezpieczyciela ubezpieczeń na życie i pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz majątkowych, a także ograniczenie działalności gospodarczej zakładu do działalności ubezpieczeniowej. W efekcie doszło do podziału PZU na PZU SA, oferujące ubezpieczenia majątkowe, oraz spółkę zależną — PZU Życie SA, zajmującą się ubezpieczeniami na życie.

2. Geneza ubezpieczeń emerytalnych Za początek ustawowej interwencji socjalnej państwa uważa się edykt angielskiej królowej Elżbiety I z 1598 roku, nakładający obowiązek opieki nad ludźmi starymi, chorymi i wszystkimi, którzy bez własnej winy są bez środków do życia. Trzy lata później, w 1601 roku, weszła w życie ustawa o ubogich (Poor Law), nakazująca parafiom udzielanie pomocy osobom, które spełniły kryteria „testu ubóstwa”. Wydatki na te cele obciążały lokalne budżety, toteż pojawiły się „testy ubóstwa”, licencje na żebranie czy przymus pracy włóczęgów siłą umieszczanych w przytułkach. W ustawie z 1601 roku po raz pierwszy: 1) ustanowiono obowiązkowy podatek wyłącznie na potrzeby biednych, 2) ustanowiono urzędnika nadzorującego ubogich i rozwiązującego problemy socjalne biednych (bardziej jeszcze „z nimi” niż „ich”), 3) wprowadzono klasyfikację osób podlegających ustawie: a) dzieci ubogich rodziców, b) ubodzy niezdolni do pracy, c) ubodzy zdolni do pracy, 4) wprowadzono definicję ubogiego związaną z określeniem możliwości lub niemożliwości utrzymania siebie i najbliższych (pierwsza definicja minimum biologicznego). Przez trzy stulecia — do czasu reform socjalnych Ottona von Bismarcka — była to podstawowa forma ochrony ryzyka socjalnego.

38


Powody wprowadzenia ubezpieczeń emerytalnych pod koniec XIX wieku były głównie ideologiczno-polityczne. Rewolucja przemysłowa przyniosła nie tylko zmiany gospodarcze, ale także społeczne, które położyły kres dotychczasowemu modelowi życia rodzinnego. Migracje ze wsi do miasta wykreowały nową klasę społeczną — wielkoprzemysłową klasę robotniczą, której członkowie nie mogli liczyć, że na starość będą mogli żyć w mieście tak, jak wcześniej, przez setki lat, żyli ich protoplaści na wsiach. Rozwijał się wówczas bardzo dynamicznie ruch robotniczy. Powstawały doktryny polityczne, które go inspirowały i uzasadniały. Opowiadały się one za interwencjonizmem państwa w mechanizmy gospodarcze, wzywały do odejścia od założeń państwa „nocnego stróża” i haseł absolutnej wolności, głosiły potrzebę równości społecznej, która wymaga realizacji nawet za cenę uszczerbku dla wolności, a osiągana jest za pomocą korygujących działań państwa. Pomoc dla biedniejszych warstw społecznych została uznana za „funkcję publiczną” państwa. Za najlepszy środek interwencjonizmu uznano zaś podatki i ubezpieczenia — czyli też podatki, tylko inaczej nazwane. Podatki zaczęły być ściągane już nie tylko na sfinansowanie potrzeb publicznych, lecz także w celu redystrybucji dochodu narodowego, a tak zwane składki ubezpieczeniowe zaczęto ściągać od wszystkich zatrudnionych w celu zapewnienia masom pracującym utrzymania na starość. Ciekawe, że choć to niemieccy socjaliści wystąpili z twierdzeniami, że państwo nie może pozwolić, aby starzy, niezdolni do pracy ludzie umierali z głodu na ulicy, i zgłosili konieczność wprowadzenia ubezpieczeń emerytalnych, ich postulaty przejął konserwatysta Otto von Bismarck. W 1889 roku Reichstag uchwalił ustawę o ubezpieczeniu w przypadku starości lub inwalidztwa. Stało się tak z czterech powodów. Po pierwsze, konserwatyści niemieccy nie tylko nie byli tak prorynkowi jak anglo-szkoccy liberałowie (Adam Smith), ale nawet jak anglo-szkoccy konserwatyści (Edmund Burke). Przychylnym okiem patrzyli na różne działania podejmowane przez władzę. Po drugie, wszyscy konserwatyści za jedną z naczelnych wartości

Geneza ubezpieczeń emerytalnych

39

politycznych uważali zachowanie ładu społecznego. Postępująca na przełomie XIX i XX wieku dywersyfikacja społeczna oraz próby jej wykorzystywania przez radykalne ruchy społeczne, z marksistami na czele, mogły temu ładowi poważnie zagrozić. Stąd akceptacja pomysłu wprowadzenia ubezpieczeń społecznych — by socjalistom odebrać ideologiczny instrument podburzania ludu. Po trzecie, istotny był czynnik ekonomiczny. Wszyscy zatrudnieni płacili „składki”, a statystycznie nikt nie pobierał emerytury, bo średnia długość życia wynosiła poniżej 50 lat. Było to więc dość proste rozwiązania problemu nielicznej grupy ludzi dożywających późnego (jak na koniec XIX stulecia) wieku emerytalnego określonego na 70 lat, którzy w okresie swej aktywności zawodowej nie byli na tyle przezorni, żeby odłożyć jakiś kapitał na starość, lub których wynagrodzenia były na tyle niskie, że takie oszczędzanie uniemożliwiały, a ich rodziny też nie były w stanie im pomóc z uwagi na niskie dochody. I wreszcie po czwarte, nowe koncepcje powstały właśnie w Niemczech, bo podejmując po zjednoczeniu konkurencję polityczną z Wielką Brytanią, potrzebowały one zwiększenia wpływu państwa na gospodarkę i większych wpływów podatkowych. Dlatego właśnie tam tak łatwo odrzucono zasady ekonomii klasycznej i uznano wytwórczy charakter działalności państwa. Bismarck sądził przy tym, że wprowadzone rozwiązania będą tymczasowe. Miała to być — mówiąc językiem dzisiejszej polityki — „kiełbasa wyborcza”. Wcielając w życie postulaty socjaldemokratów, Bismarck liczył na odebranie im głosów. Jednak kariera polityczna Bismarcka zakończyła się już rok później, a ubezpieczenia emerytalne przetrwały do dziś.

3. Ekonomiczne uzasadnienia dla ubezpieczeń emerytalnych Według wielu historyków myśli politycznej liberalne poglądy na temat funkcji państwa, które za sprawą Adama Smitha dominowały w filozofii politycznej na przełomie XVIII i XIX wieku, zmieniły się pod wpływem Johna Stuarta Milla — jednego z twórców tak zwanego liberalizmu socjalnego. W Zasadach ekonomii politycznej Mill wyróżnił dwie kategorie obowiązków i czynności rządowych. Do pierwszej z nich należą te, które nie inaczej jak tylko przez rząd mogą i muszą być wykonywane. Do drugiej zaś te, które chociaż przez rząd najczęściej wykonywane, mogłyby wszakże z identycznym skutkiem być pozostawione działalności i opiece osób prywatnych8. Jednakże katalog czynności, które muszą być wykonywane przez rząd, Mill bardzo rozszerzył, krytykując pogląd, że powinny one dotyczyć jedynie zabezpieczenia członków społeczeństwa od gwałtów i oszustw. Jego zdaniem jest wiele przypadków, w których rząd musi brać na siebie pewne obowiązki nie z uwagi na bezpieczeństwo jednostek, ale z uwagi na interes publiczny. Doktryna uznająca, że osoby prywatne mają same o siebie zadbać, a rząd ma je tylko ochraniać, może mieć zastosowanie jedynie do tych, którzy zdolni są do prowadzenia swoich interesów. Innych, niezdolnych do tego, rząd musi otoczyć opieką. Dlaczego zresztą potęga zbiorowa mająca chronić jednostki od gwałtów i oszustw nie miałaby chronić ich także i od innych klęsk? Jeśli 8

J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej, t. 2, Petersburg 1860, s. 360.

Ekonomiczne uzasadnienia dla ubezpieczeń emerytalnych

41

rząd miałby świadczyć względem jednostek tylko takie usługi, których nie mogą one wyświadczyć sobie same, można byłoby uznać, że od gwałtów też można obronić się własnymi siłami lub najmując obrońców9. Posługując się takimi argumentami, katalog przykładów koniecznych i wskazanych czynności rządu można rozszerzać bez końca. Mill otworzył pod tym względem w doktrynie liberalnej przysłowiową puszkę Pandory. Z powodu, o którym była już mowa — konkurencji z Wielką Brytanią — jeszcze bardziej rozbudowane uzasadnienie naukowe dla realizacji potrzeb politycznych państwa stworzyła niemiecka szkoła ekonomiczna, której głównymi przedstawicielami byli Lorenz von Stein i Adolf Wagner. Wagner krytykował liberalną koncepcję ograniczonych funkcji państwa, stwierdzając, że państwu zostały przyznane najszersze zadania dotyczące wspierania kultury i dobrobytu, bez ustalonych na stałe granic i w ostatnich czasach podniesienie najniższych klas dzięki państwowej pomocy10. O ile twórcy ekonomii klasycznej traktowali państwo i jego działania w tych samych kategoriach co działania innych podmiotów, o tyle Wagner traktował je w kategoriach iście demiurgicznych. Jak pisał Roman Rybarski, dla Wagnera różnica pomiędzy gospodarstwem państwowym i prywatnym sprowadza się do stosunku wydatków do dochodów. W gospodarstwie państwowym dostosowuje się dochody do wydatków, a nie wydatki do dochodów. Państwo samo określa zakres swojego działania i swoich funkcji, a następnie rozważa, jak pokryć koszty pełnienia tych funkcji. Tymczasem gospodarstwo prywatne dąży do uzyskania jak największego dochodu, a konsumpcję dostosowuje do rozmiaru tego dochodu. Kryzys finansowy państwa wyraża się więc w niemożności naciągnięcia dochodów do już ustalonych wydatków11, co nie wydaje się Wagnerowi wielkim problemem. Jego zdaniem elastyczność podatków sprowadza się do zagadnień ściśle prawnych — jak je ściągnąć. 9 10 11

Ibidem, s. 358-550. Cyt. za: A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Poznań 1995, s. 39. R. Rybarski, Nauka skarbowości, Warszawa 1933, s . 7-8.

42


Wagner podkreślał, że państwo zgłasza popyt na coraz większe dochody, będące wynikiem coraz większych wydatków, które z kolei są konsekwencją dynamicznego wzrostu potrzeb publicznych, który ma charakter zarówno intensywny, jak i ekstensywny. Intensywny wzrost potrzeb publicznych wynika wprost z rozwoju cywilizacyjnego, na skutek którego państwo musi wykonywać coraz to nowe zadania wobec społeczeństwa, a ekstensywny jest rezultatem presji społeczeństwa na podejmowanie przez państwo nowych funkcji12. Komentatorzy zapominają jednak, że współcześnie owa „presja” nie bierze się z niczego, lecz jest wynikiem odpowiedniej socjotechniki, za pomocą której presję tę można wywoływać, przekonując społeczeństwo, że ma duże potrzeby, które zaspokoić może jedynie państwo. Bardzo często współcześni politycy tworzą jakieś zapotrzebowanie, a następnie stwierdzają, że muszą mu sprostać. W doktrynie Wagnera można odnaleźć echa marksizmu, ale nie sposób nie zauważyć, że stanowiła ona odpowiedź na pewnego rodzaju zapotrzebowanie na taką właśnie nową doktrynę ze strony coraz bardziej ekspansyjnego państwa niemieckiego. Było to takie samo zapotrzebowanie, jakie państwo, zgodnie z tą doktryną, wytwarza na dochody. A gdy jest zapotrzebowanie, to trzeba je jakoś zaspokoić. Zaczęto więc szukać nowych źródeł dochodów. Składki ubezpieczeniowe też się do tego świetnie nadawały. Jak pisze Stanisław Owsiak, teoria finansów publicznych Wagnera przyczyniła się zapewne do rozwoju ubezpieczeń społecznych13. Nie wiadomo tylko, czy to dobrze, czy źle. Z tonu komentarza można odnieść wrażenie, że dobrze. Tymczasem ubezpieczenia społeczne w takim wydaniu, do którego przyczynił się Wagner, znajdują się obecnie w stanie opłakanym, nie tylko w Polsce i innych krajach postsocjalistycznych, ale także w ich kolebce, którą są Niemcy. Co ciekawe, Wagner lansował ideę uprzywilejowanego opodatkowania dochodów z pracy, gdyż dochód jako taki nie może być miernikiem zdolności płatniczej podatnika. Jego zdaniem dla celów 12 13

Por. S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Warszawa 1997, s. 38. Ibidem, s. 38.

Ekonomiczne uzasadnienia dla ubezpieczeń emerytalnych

43

podatkowych należy uwzględnić sposób powstania dochodu, a także sytuację poszczególnych podatników, różnicując opodatkowanie różnych źródeł dochodu14. Tymczasem składki ubezpieczeniowe działają dokładnie na odwrót — zwiększają koszty pracy. Już więc w czasach Wagnera politycy potrzebowali naukowców jak pijani latarni — nie po to, by oświetlała im drogę, ale żeby się nią podeprzeć. Z biegiem czasu najbardziej eksponowane miejsce w naukowym uzasadnieniu obowiązkowych „ubezpieczeń społecznych” zajęła makroekonomiczna teoria popytu Johna Keynesa, który wniósł szczególny wkład w rozwój idei aktywnego uczestnictwa państwa w życiu społecznym i gospodarczym. To za jego sprawą ostatecznie uznano, że państwo w celu uzyskania środków na prowadzenie własnej działalności gospodarczej i dla celów stymulacyjnych powinno wykorzystywać podatki i przymusowe ubezpieczeniowe na zasadzie „elastycznego reagowania” na aktualne potrzeby gospodarcze. Teoria Keynesa wykuwała się w dość hucpiarski sposób. W roku 1914 jako redaktor naczelny „Economic Journal” rozprawi się on krytycznie z wydanym dwa lata wcześniej w Niemczech Traktatem o pieniądzu i kredycie Ludwiga von Misesa, nie znając istoty tej książki! Dopiero po latach przyznał bowiem, że po niemiecku rozumiem dobrze tylko to, co już wiem, dlatego nowe idee przedstawiane w tym języku są mi raczej niedostępne ze względu na barierę językową. A jako że idee von Misesa były nowe, to Keynes dyskredytował je, choć były mu raczej niedostępne ze względu na barierę językową. Jego teoria spotkała się jednak z dużym popytem ze strony polityków marzących o zwiększeniu zakresu własnej władzy oraz makroekonomistów, którzy podobnie jak Keynes szybko zrozumieli, że za jej sprawą będą mogli się dostać na salony władzy. Ich biegłość w manipulowaniu globalnym popytem była bowiem tak samo potrzebna jak afrykańskim wodzom potrzebni byli czarownicy — zaklinacze deszczu. 14

Za: A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki, op. cit., s. 41.

44


Zgodnie z założeniami Keynesa, jeśli ludzie będą otrzymywali świadczenia emerytalne, to będą mieć środki na nabywanie różnych towarów i usług, co podtrzyma konsumpcję, która z kolei będzie podtrzymywała produkcję. Dlatego wszystkich należy obowiązkowo „ubezpieczyć”. Pozostawał tylko problem techniczny: jak to zrobić. Co ciekawe, katastrofa, jaka przydarzyła się sektorowi finansowemu najpierw w 2008 roku, a później w 2011, nie spowodowała wcale ostatecznego odwrotu od keynesizmu. Wręcz przeciwnie: odezwały się głosy — w tym noblistów Paula Krugmana i Josepha Stiglitza — żądające jeszcze więcej „stymulacji finansowych”.

4. Techniki pomocy społecznej Pomoc społeczna ma chronić przed ryzykiem socjalnym. Definiuje się je jako subiektywnie postrzegany, rzeczywisty lub potencjalny brak dochodów z pracy, którego skutkiem jest utrata dotychczasowej pozycji społecznej, marginalizacja, wykluczenie, a także inne negatywne następstwa ubóstwa. Ryzyko socjalne zawsze dotyczy konkretnego człowieka, ale jako że nikt nie jest całkowicie od niego wolny, zagrożenie tym ryzykiem uważa się za powszechne15. Ryzyka socjalne stanowią pewnego rodzaju „narodową wspólnotę ryzyka”, jako że teoretycznie są nimi zagrożeni wszyscy obywatele. Dlatego od czasu Bismarcka środki finansowe przeznaczone na świadczenia socjalne stanowią integralną część finansów publicznych. Są gromadzone na podstawie przepisów prawnych skierowanych erga omnes (do wszystkich), u genezy czego legła idea solidaryzmu społecznego w obrębie wspólnoty ryzyka16. Członkowie tej wspólnoty mają z jednej strony nierówną zdolność ponoszenia ciężaru zabezpieczenia się przed ryzykiem, a z drugiej — w niejednakowym stopniu są na nie podatni. We wspólnocie ryzyka nie ma więc symetrii między wkładem i zrealizowaną korzyścią. Przeciwnie nawet — asymetria jest charakterystyczna i w niej właśnie wyraża się sens solidarności17. 15

16 17

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 7 (wszystkie dalsze odesłania do materiałów zamieszczonych w Internecie według stanu zasobów internetowych na 28 marca 2012 roku). http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fundusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 8. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 8.

46


Na ochronę ryzyka socjalnego w krajach dzisiejszej Unii Europejskiej istotny wpływ wywarła Europejska Karta Społeczna uchwalona przez Radę Europy w 1961 roku18. Państwa członkowskie powinny: – utrzymywać zabezpieczenia społeczne na poziomie równym co najmniej poziomowi niezbędnemu dla ratyfikowania Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia Społecznego; – zabiegać o stopniowe podnoszenie poziomu zabezpieczenia; – wdrożyć do praktyki zakaz dyskryminacji, poprzez równe traktowanie własnych obywateli i obywateli innych państw członkowskich w dostępie do świadczeń z tytułu zabezpieczenia społecznego; – zagwarantować zachowanie korzyści wynikających z ustawodawstwa dotyczącego zabezpieczenia społecznego, bez względu na zmiany miejsca pobytu osób chronionych; – zapewnić zachowanie uprawnień z tytułu zabezpieczenia społecznego przez zliczanie okresów ubezpieczenia lub zatrudnienia zgodnie z ustawodawstwem państw-sygnatariuszy Karty, na których terenie osoby chronione wykonywały pracę. Z kolei na podstawie Konwencji nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 roku kraj będący jej sygnatariuszem ma obowiązek ochrony obywateli przed takimi ryzykami, jak: – dożycie wieku emerytalnego przez osobę czerpiącą środki utrzymania z zatrudnienia lub działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek, dla której starość oznacza brak dochodu z pracy; – trwała lub okresowa niezdolność do pracy, czyli ryzyko utraty dochodów z powodu niezdolności do pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego przez osobę czerpiącą środki utrzymania z zatrudnienia lub działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek; 18

Karta weszła w życie 26 lutego 1965 roku, a ostatnio znowelizowana została w 1996 roku. Polska ratyfikowała niektóre fragmenty Karty 10 czerwca 1997 roku, w tym art. 12 dotyczący prawa obywateli do zabezpieczenia społecznego.

Techniki pomocy społecznej

47

– śmierć żywiciela, czyli ryzyko pozostania bez środków utrzymania przez osoby, wobec których istniał obowiązek alimentacyjny; – przejściowa niezdolność świadczenia pracy, czyli ryzyko niezawinionej utraty prawa do wynagrodzenia przez osobę czerpiącą środki utrzymania z zatrudnienia lub przychodu przez osobę czerpiącą środki utrzymania z działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek, z powodu choroby, macierzyństwa, wypełnienia prawnego obowiązku opieki; – wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, czyli ryzyko wiążące się z deliktową odpowiedzialnością pracodawcy za szkodę na osobie, polegającą na uszczerbku na zdrowiu lub śmierci pracownika; – bezrobocie, czyli ryzyko osoby w wieku produkcyjnym, która aktywnie poszukuje pracy zarobkowej, lecz nie może znaleźć stałego zatrudnienia; – „niezdrowie”, czyli ryzyko pogorszenia stanu zdrowia pracownika lub osoby prowadzącej działalność gospodarczą na własny rachunek lub osoby pozostającej na ich utrzymaniu wskazujące na potrzebę pielęgnacji i opieki medycznej, mającej na celu przywrócenie dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego; – niedostatek dochodu, czyli ryzyko obniżenia dochodów w rodzinie poniżej minimum ustawowego danego państwa; – trudne sytuacje życiowe, czyli ryzyko zawinionych i niezawinionych wydarzeń i ich negatywnych konsekwencji, prowadzących do kryzysu życiowego, którego przełamanie nie jest możliwe własnymi siłami, lecz wymaga interwencji i pomocy z zewnątrz19. 19

Polska ratyfikowała tylko fragmenty Konwencji. Nie zobowiązała się do zapewnienia ochrony we wszystkich obszarach na poziomie przewidywanym przez Konwencję, a w szczególności do ochrony przed ryzykiem bezrobocia. Inne odstępstwa dotyczyły okresu udzielania zasiłków lub wcześniejszego ich zawieszania.

48


W katalogu ryzyk socjalnych występują zarówno takie zjawiska masowe, które da się oszacować za pomocą metod statystycznych (aktuarialnych), jak i takie, które takiej kwantyfikacji się nie poddają. Są one chronione metodami opiekuńczymi, a nie ubezpieczeniowymi. Asekuracja ryzyka zdarzeń zaliczanych do grupy pierwszej jest realizowana ze składek, a z grupy drugiej — z innych wpływów. Generalnie można mówić o trzech technikach pomocy społecznej. Pierwsza z nich ma charakter opiekuńczy i wyrasta z wielowiekowej tradycji filantropijnej i charytatywnej. Druga ma charakter ubezpieczeniowy i opiera się na tradycji ubezpieczeń alpejskich (ubezpieczenia morskie nie są stosowane w przypadku tak zwanych ubezpieczeń społecznych, gdyż, jak sama nazwa wskazuje, technika ta ma charakter społeczny, a nie indywidualny, czym charakteryzują się ubezpieczenia morskie). Trzecia ma charakter zaopatrzeniowy. W tym trzecim przypadku świadczenia, na maksymalnie spłaszczonym poziomie, uzależnione są od różnych stanów faktycznych (na przykład pozostawania przez odpowiednio długi okres w „stosunku” pracy) i finansowane są za pomocą różnych mechanizmów fiskalnych. Technika ta jest więc ściśle związana z mechanizmem redystrybucji dochodu narodowego. Dla każdej z nich właściwe są inne narzędzia, różniące się ze względu na: – podmiot zabezpieczający, którym może być instytucja publiczna, organ administracji rządowej lub samorządowej; – źródło finansowania, którym mogą być fundusze składkowe, budżet państwa lub budżet samorządu terytorialnego; – zakres podmiotowy uprawnionych, który może obejmować ogół obywateli lub tylko niektóre ich grupy; – obligatoryjność połączoną z roszczeniowością bądź fakultatywność połączoną z uznaniowością świadczeń (jest ono zdefiniowane w umowie i można go dochodzić sądownie albo jest przyznawane na podstawie decyzji uznaniowej)20. 20

http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 11-12.


49

4.1 Filantropia i dobroczynność Ludzi odróżnia od innych ssaków naczelnych między innymi bardzo rozwinięta filantropia. Pomoc znajdującym się w potrzebie powodowana jest wieloma czynnikami — zarówno naturalnym odruchem współczucia, jak i interesem własnym. W starożytnej Grecji filantropia była wręcz modna, o czym świadczy choćby mit o Prometeuszu i jego poświęceniu dla ludzi. Ale potrzebującym pomagano też z bardziej egoistycznych pobudek, na przykład, by na ulicach miast nie zbierała się biedota, bo stwarzała w ten sposób niebezpieczeństwo sanitarne (ogniska chorób) i polityczne (ogniska buntów). O tych egoistycznych korzeniach filantropii pisała Ayn Rand. Jej zdaniem etyka egoizmu opiera się na przekonaniu, że każdy najlepiej wie, co jest dla niego dobre i jak postępować, aby osiągnąć wybrane przez siebie cele. Egoizm wcale nie jest synonimem zła, jak usilnie przekonują różni postępowi działacze społeczni. Według podręcznikowej definicji egoizm to „troska o własny interes”. Definicja ta nie zawiera oceny moralnej, nie podpowiada, czy troska o ten interes jest dobra, czy zła, nie przesądza też o tym, co stanowi rzeczywisty interes danej jednostki. Współcześni altruiści ogłaszają światu, że każde działanie podjęte w interesie innych jest dobre, a każde dla własnych korzyści — złe. W ten sposób przemysłowiec robiący majątek i gangster rabujący bank są zaklasyfikowani do tej samej, a przynajmniej podobnej, kategorii. Stąd już tylko krok do uznania jakiegoś dyktatora za wzór cnót, ponieważ niewyobrażalne okrucieństwa, jakich się dopuścił, miały na celu dobro ludu, a nie jego własne. Tymczasem zło w bandytyzmie nie polega na tym, że bandzior kieruje się własnym interesem, lecz na tym, co uważa on za swój interes. Moralność to nie konkurs zachcianek, a wolność to nie licencja na zabijanie. Bezwzględnie niemoralne jest natomiast zerwanie więzi między działającym a uzyskującym korzyści z efektów tego działania, co prowadzi do poświęcenia jednych na rzecz innych21. 21

A. Rand, Cnota egoizmu, Warszawa 1987 (wyd. 2: Poznań 2000).

50


Filozoficzne podstawy filantropii stworzyli już filozofowie starożytni. Platon dostrzegał trzy jej przejawy: 1. Pozdrawianie się przez uścisk ręki w przywitaniu. 2. Niesienie pomocy potrzebującemu. 3. Urządzanie przyjęć (po pierwsze, zaprasza się gości, po drugie, zostają resztki, które można było rozdać ubogim). Gośćmi mogli zostać nawet ubodzy. Tak było w starożytnym Rzymie podczas obchodzonych w grudniu na cześć Saturna tygodniowych Saturnaliów, gdy panowie zapraszali na uczty swoich niewolników. Ale już wówczas pojawiały się też działania opiekuńcze ze strony państwa. Najbiedniejsi rodzice otrzymywali od cesarza alimenty na utrzymanie dzieci: dziewcząt do 15. roku życia, a chłopców do lat 18. I w tym tkwił cel: chłopcy mieli przecież zostać w przyszłości żołnierzami, a dziewczynki miały rodzić kolejnych żołnierzy. Stałą formą pomocy były też frumentacje — czyli rozdawnictwo zboża z państwowych spichlerzy. W średniowieczu działalność filantropijna znalazła nowe, religijne, uzasadnienie. Pojawiło się pojęcie świętej wymiany — w zamian za dobre uczynki otrzymywało się zbawienie. Efektem wypraw krzyżowych było budowanie wielu szpitali, w których pomoc uzyskiwali nie tylko wracający do Europy okaleczeni uczestnicy krucjat, ale i ludność miejscowa. W okresie reformacji nastąpiły istotne zmiany w doktrynie chrześcijańskiej. Kalwinizm uważał, że człowiek jest biedny lub bogaty, dlatego że Bóg tak chce. Powstało więc pytanie, czy pomagać biednym, skoro Bóg chciał, by byli biedni. Pomaganie takim ludziom przyczynia się do ich rozleniwienia i zwiększenia liczby osób żyjących z jałmużny, żebractwa, włóczęgostwa. Biednych trzeba reedukować poprzez pracę. Wprowadzono więc obowiązek pracy i zakazano żebractwa. I od razu zaczęły się problemy. Gdy tylko pomoc wynikającą z więzów krwi czy potrzeby serca zastąpił obowiązek, rozpoczął się proces marginalizacji ubogich i nadużyć ze strony urzędników. Sędzia pokoju (lub władca ziemi, gdy miał taki królewski przywilej) wyznaczał


51

na okres rocznej kadencji nadzorców ubogich — jednego lub dwóch na parafię. Nadzorca taki miał nieograniczoną władzę (dopiero od 1796 roku można się było odwołać od jego decyzji do sędziego pokoju). A decydował o wysokości podatku (odgłowie) i częstotliwości jego pobierania (indywidualne taksowanie); miał prawo do odebrania rodzicom dziecka, które ukończyło siedem lat, i przekazania go do terminu — czyli na naukę rzemiosła, lub na służbę do dworu. Nadzorca miał obowiązek zorganizowania miejsc pracy dla ubogich zdolnych do pracy i opiekowania się niezdolnymi do pracy. Rodziło to liczne patologie — nadzorcy musieliby być aniołami, by nie nadużywać swoich uprawnień wynikających z otrzymanego prawa. Współcześnie pomoc społeczna z uwagi na ryzyko starości prowadzona jest w drodze zaopatrzeniowej lub ubezpieczeniowej. Podział ten wynika ze stosowania dwóch różnych sposobów dysponowania składką na ochronę ryzyka starości. Umowa międzypokoleniowa (model repartycyjny) polega na tym, że dzisiejsze składki są przeznaczane na dzisiejsze emerytury, a jutrzejsze składki na jutrzejsze emerytury (z ang. PAYG: pay-as-you-go). Ten model określa się jako „system zdefiniowanego świadczenia” (DB — defined benefits), ponieważ wysokość emerytury jest znana — a dokładniej znany jest algorytm jej obliczania. W Polsce zależy od: przeciętnego wynagrodzenia (tak zwana kwota bazowa), podstawy wymiaru składki (zależnej od dochodów ubezpieczonego) oraz od stażu ubezpieczeniowego. Natomiast model kapitałowy (określany jako „system zdefiniowanej składki”, DC — defined contributions) polega na tym, że zdefiniowana jest wysokość składki, a nie świadczenia, którego wysokość zależy od stopy zwrotu ze zgromadzonego kapitału emerytalnego oraz oczekiwanej długości życia.

4.2 Model zaopatrzeniowy (pay-as-you-go) Najbardziej rozpowszechniona we współczesnym świecie jest technika zaopatrzeniowa. W niektórych przypadkach jest ona uzupełniana pewnymi rozwiązaniami charakterystycznymi dla techniki

52


ubezpieczeniowej, w niektórych ma w praktyce charakter wyłącznie fiskalno-redystrybucyjny. De facto jest ona zbliżona do techniki opiekuńczej, z tą różnicą, że nie ma charakteru prywatnego (charytatywnego), lecz państwowy. Organizowana jest zbiorowo przez rząd. W XIX-wiecznym modelu zaopatrzeniowym, który z uwagi na jego prostotę można było określić nawet mianem „systemu”: – świadczenia finansowane były z funduszy publicznych pochodzących z podatków, – administrowaniem funduszami zajmowały się organy administracji publicznej, – prawo do świadczeń przysługiwało wszystkim ubogim, z wyłączeniem osób „niegodnych”, – świadczenia kształtowały się na poziomie minimum egzystencji i były obniżane osobom uznawanym za lepiej sytuowane od innych beneficjentów. Wiele cech klasycznego modelu zaopatrzeniowego mają obecnie w Polsce ubezpieczenia emerytalno-rentowe rolników. Podstawowym wyzwaniem jest dla niego określenie najlepszego instrumentu fiskalnego do pozyskiwania środków na wypłatę świadczeń. Państwo ma bowiem do dyspozycji na różne wydatki (w tym także na świadczenia emerytalne) tylko tyle, ile pobierze od podatników. Ten pobór może przesunąć w czasie, zaciągając chwilowo dług (sprzedając obligacje i/lub bony skarbowe) w celu pozyskania środków na bieżące wydatki bez podnoszenia podatków. Dług ten jednak trzeba kiedyś spłacić i w tym celu trzeba będzie podnieść podatki — tyle że później. Jednak za sprawą tego przesunięcia wyborcy tracą poczucie związku przyczynowo-skutkowego między wysokością płaconych podatków a finansowaniem przez państwo różnych dóbr publicznych i wysokością otrzymywanych świadczeń. A politycy tracą poczucie związku między wpływami a obiecywanymi przez siebie wydatkami, bo o wpływy na spłatę długów mają się troszczyć już ich następcy. Niektórzy teoretycy ze szkoły Keynesa przekonywali nawet przez lata polityków (i im się to, niestety, udało), że tak naprawdę za-


53

ciąganych przez nich długów nie trzeba będzie nigdy spłacić do końca. Wystarczy jedynie utrzymywać je na „bezpiecznym” poziomie, zapewniając przy tym instytucjom finansowym satysfakcjonującą stopę zwrotu z tytułu udzielanych pożyczek. Miało się to udać dzięki utrzymywaniu stałego wzrostu gospodarczego generowanego za sprawą uzyskanych środków finansowych, z których tylko mniejsza część miała pokrywać bieżące wydatki socjalne, a większa miała być kierowana na inwestycje infrastrukturalne — czyli na generowanie przez państwo „zagregowanego popytu”, który, znowu zgodnie z teorią Keynesa, miał podtrzymywać produkcję, a w konsekwencji także inwestycje prywatne i tym samym przyczyniać się do utrzymywania istniejących i tworzenia nowych miejsc pracy, co miało z kolei zapewnić większe wpływy podatkowe bez konieczności podnoszenia marginalnych stawek podatkowych. Te założenia ekonomiczne wspierane były przez pewne założenia demograficzne. Ludzi miało się rodzić coraz więcej… bo przecież zawsze tak było. Dzięki temu dzisiejsze społeczeństwa miały mieć możliwość zadłużania się na poczet przyszłych pokoleń. Miało bowiem być więcej ludzi i mieli pracować wydajniej, dzięki czemu byliby w stanie spłacić zadłużenie swoich dziadków i po części rodziców, a swoje wydatki sfinansować długiem, który będą spłacały ich dzieci i wnuki, bo ich będzie jeszcze więcej i będą pracować jeszcze wydajniej, przy czym „kapitał finansowy” będzie ułatwiał dalszy rozwój i stały wzrost gospodarczy. Z obserwacji przeszłości (rodziło się coraz więcej dzieci) wyciągnięto wnioski na przyszłość (będzie się rodziło coraz więcej dzieci). A akurat w krajach, w których istnieje rozbudowana opieka społeczna, zaczęło się rodzić mniej dzieci. W pierwszym okresie swojego działania zaopatrzeniowy model emerytalny wydaje się niezwykle atrakcyjny, jak pisze Pinera22. Początkowo napływ środków był bowiem dość obfity, a wypłaty bardzo niskie — nie było bowiem w ogóle „ubezpieczonych”. Po pewnym jednak czasie trzeba było zacząć płacić podjęte zobowiązania 22

J. Pinera, Bez obawy, op. cit., s. 21.

54


emerytalne. Początkowo nie było z tym większych problemów, gdyż wpływy przewyższały wysokość zobowiązań. Wszyscy zatrudnieni opłacali składki, a liczba beneficjentów, którzy pobierali emerytury, była stosunkowo niewielka — niewiele bowiem osób dożywało wieku emerytalnego. Jednak w drugiej połowie XX wieku — kiedy wynaleziono penicylinę — pojawił się problem. Osoby płacące składki w czasie swojej aktywności zawodowej żyły coraz dłużej i zaczęły zgłaszać się po emerytury. Większe wydatki pokrywano, podnosząc składki ubezpieczeniowe (czyli podatki) tym, którzy nadal pracowali. Nadszedł stan równowagi. Wysokość wpłat z trudem, ale nadal starczała na pokrycie zobowiązań. Równowaga ta nie trwała jednak długo. Z biegiem czasu coraz bardziej zaczął pogłębiać się deficyt. Zwłaszcza że nastąpił spadek liczby urodzin, który spowodował, że proporcje międzypokoleniowe uległy niekorzystnej zmianie. Założenia demograficzne legły więc w gruzach. Potem okazało się, że długów wielu państw nie udało się utrzymać na „bezpiecznym” poziomie. Co więcej, długi wielu innych tylko pozornie są utrzymywane na „bezpiecznym” poziomie, choć dawno poziom ten przekroczyły, a złudzenie „bezpieczeństwa” bierze się z pewnego relatywizmu i zestawienia ich długów z jeszcze większymi długami innych.

4.3 Model ubezpieczeniowy W ubezpieczeniu mamy trzy elementy: ekonomiczny, finansowy i prawny. Z ekonomicznego punktu widzenia najważniejszym elementem jest pokrycie przez ubezpieczyciela straty zaistniałej u ubezpieczonego. Z finansowego punktu widzenia ubezpieczenie to forma organizacji wyodrębnionego i scentralizowanego funduszu tworzonego ze składek wnoszonych przez ubezpieczonych. Z prawnego punktu widzenia ubezpieczenie to stosunek cywilnoprawny, którego treść polega na tym, że jedna strona (ubezpieczający) zobowiązana jest do zapłaty oznaczonego co do wysokości świadczenia pieniężnego (składki), a druga strona (zakład ubezpieczeń) do zapłaty umó-


55

wionego świadczenia pieniężnego w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku ubezpieczeniowego. Typowe cechy zdarzeń ubezpieczeniowych, od których skutków można się ubezpieczyć, to: – losowość — czyli niezależność zdarzenia od zachowania się i woli osób zagrożonych danym ryzykiem, co powoduje niemożność wskazania a priori tych osób; – nadzwyczajność — dane zdarzenie nie jest konieczną, z góry ustaloną konsekwencją innego, jeśli zaś jest, to nie jest znany czas, w którym następują one po sobie; – statystyczna prawidłowość — pozwalająca na określenie prawdopodobieństwa spełnienia się danego ryzyka w całej populacji zagrożonych osób. Zdarzenia ubezpieczeniowe mogą być prognozowane, a koszty odszkodowań i świadczeń oszacowane metodami aktuarialnymi, co pozwala na kalkulację wysokości składek i na zgromadzenie adekwatnych — do poziomu ryzyka — funduszy ubezpieczeniowych. W systemie ubezpieczeniowym wysokość wypłacanego przez ubezpieczyciela świadczenia jest związana z wysokością składki płaconej przez ubezpieczonego, a uprawnienie ubezpieczonego wobec ubezpieczyciela ma charakter roszczenia w rozumieniu przepisów prawa cywilnego. Składki wpłacane przez osoby ubezpieczone gromadzone są na różnych funduszach, lokowane i inwestowane. Z uzyskiwanych w ten sposób dochodów finansowane są należne wypłaty. Z pojęcia odpłatności wynika, iż ponoszony ciężar składek musi pozostawać w prostym stosunku do oczekiwanej w przyszłości wysokości świadczenia. Im więcej spodziewa się ubezpieczony, tym większy musi ponosić ciężar. Tymczasem tak zwane ubezpieczenia społeczne to system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobo-

56


wiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze na zbiorowość osób do nich uprawnionych23. Z prawdziwymi ubezpieczeniami nie mają one nic wspólnego. W przypadku ubezpieczeń społecznych inkasowane podatki pod nazwą składki ubezpieczeniowej przeznaczane są na świadczenia dla osób je pobierających. Ubezpieczeni nie mogą mieć żadnych roszczeń cywilnoprawnych o przyznanie im jakichkolwiek świadczeń, gdyż ich wysokość zależy od aktualnej kondycji finansowej państwa i, parafrazując Karola Marksa, woli klasy politycznej wyrażonej w obowiązującej w danym okresie ustawie, która bywa zmieniana zgodnie z aktualnymi zapotrzebowaniami politycznymi i budżetowymi. W ubezpieczeniach społecznych opartych na wspólnocie ryzyka nie ma bezpośredniej zależności między wysokością składki a świadczeniem. Teoretycznie przez państwowy mechanizm redystrybucji następuje przeniesienie części środków pozyskanych od lepiej sytuowanych na słabszych ekonomicznie. W praktyce redystrybucja następuje także od zdrowszych do mniej zdrowych, od „szczęściarzy” do „pechowców” i od zmarłych — a dokładniej ich spadkobierców — do żyjących. Osoby mniej zamożne dłużej pracują od bardziej zamożnych — wcześniej bowiem kończą edukację i wcześniej zaczynają pracować — a więc także płacić składki. Więcej zarabiają ci, którzy mają lepsze wykształcenie — a więc dłużej się uczyli i później zaczęli pracować. Podkreślane powszechnie takie cechy ubezpieczenia społecznego, jak powszechność, przymusowość, wzajemność, związek z pracą, publiczny (niezarobkowy) cel instytucji zarządzających funduszami ubezpieczeniowymi, ustawowe gwarancje wypłaty świadczeń, zróżnicowanie świadczeń w zależności od utraconych zarobków i stażu ubezpieczeniowego24 prowadzą do katastrofy. Nie budzi wątpliwości „powszechność”, „przymusowość” i „wzajemność”. Ale „związek 23 24

Za: W. Szubert, Ubezpieczenia Społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 66. http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 14.


57

z pracą” pozostawia na marginesie osoby, które nie pracują — w sensie świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy lub jakiejś umowy cywilnoprawnej, od której odprowadzane są składki ubezpieczeniowe — i nie prowadzą zarejestrowanej działalności gospodarczej, lecz utrzymują się z zysków kapitałowych czy z działalności wykonywanej osobiście — jak twórcy czy osoby zasiadające w radach nadzorczych spółek. Poza tym „związek z pracą” ubezpieczenia sugeruje, iż świadczenia na ten cel winny pochodzić z opodatkowania pracy („składka”), co rodzi bardzo negatywne konsekwencje gospodarcze, o których będzie jeszcze mowa w dalszej części. Z kolei postulat utrzymywania „publicznego (niezarobkowego) celu instytucji zarządzających funduszami ubezpieczeniowymi” w odniesieniu do modelu solidarnościowego opartego na „powszechności”, „przymusowości” i „wzajemności” jest o tyle niezrozumiały, że w modelu takim nie ma żadnych funduszy, którymi trzeba byłoby zarządzać. W modelu solidarnościowym nie ma też żadnych „ustawowych gwarancji wypłaty świadczeń”. Pojęcie „gwarancja” oznacza bowiem gwarancję konkretnych wypłat — a takich „gwarancji” w tym przypadku nie ma, bo być nie może. Wysokość emerytur zawsze będzie wynikiem czysto politycznych decyzji o podziale dochodu narodowego pomiędzy pokolenie czynne zawodowo i emerytów. Największym nieporozumieniem jest natomiast próba realizacji postulatu „zróżnicowania świadczenia w zależności od utraconych zarobków i stażu ubezpieczeniowego”. Musi to być skomplikowane i kosztowne, podczas gdy zasada solidarności nie pozostaje w jakimkolwiek związku z zasadą ekwiwalentności uzależniającej wysokość świadczenia od wcześniejszej pozycji ekonomicznej jego beneficjenta.

5. Co poszło źle — czyli wady „genetyczne” ubezpieczeń emerytalnych Jak twierdził Milton Friedman, wszelkie ubezpieczenia społeczne — bez względu na intencje przyświecające ich twórcom — okazywały się w praktyce przykładem: a) marnotrawienia środków przez biurokrację centralną (tylko część środków przeznaczonych na pomoc dla beneficjentów rzeczywiście do nich trafia — znaczna część pozostaje w rękach aparatu administracyjnego sterującego procesem pomocy); b) nieefektywności (te środki, które docierają do ubogich, trafiają nie tam, gdzie są najbardziej potrzebne); c) stopniowego zniewalania całego społeczeństwa przez wszechpotężną administrację centralną, decydującą o wszystkim i za wszystkich, niweczącą inicjatywę, przedsiębiorczość i odpowiedzialność25. Prosta kwalifikacja wydatków pokazuje, dlaczego dochodzi do tak niepożądanych rezultatów. Kiedy wydajemy pieniądze, mogą to być nasze własne pieniądze lub cudze. Możemy je wydawać na siebie lub na kogoś innego. Połączenie tych dwóch par alternatyw daje w sumie — opisywane przez Friedmana — cztery warianty: 25

M. Friedman, Capitalism and Freedom, Chicago 1962, s. 183-189.

Co poszło źle — czyli wady „genetyczne” ubezpieczeń emerytalnych

59

Wariant 1 określa sytuację, gdy wydajemy na siebie nasze własne pieniądze. Mamy wówczas najsilniejszy bodziec, by, jak najmniej wydając, jak najwięcej uzyskać. Wariant 2 odpowiada sytuacji, gdy wydajemy własne pieniądze na kogoś innego, robiąc na przykład prezenty gwiazdkowe. Mamy wówczas bodziec tak samo silny jak w wariancie 1, aby wydawać oszczędnie, ale już nie tak silny, by otrzymać w zamian za wydane pieniądze maksymalnie dużo. Wariant 3 dotyczy sytuacji, gdy wydajemy cudze pieniądze na siebie — na przykład jemy obiad na rachunek firmy. Nie mamy wówczas żadnego bodźca, by rachunek był niski, ale mamy silny bodziec, by otrzymać w zamian coś, co jest warte wydanych pieniędzy. Wariant 4 mówi o sytuacji, gdy wydajemy cudze pieniądze na kogoś innego, na przykład płacimy z rachunku firmy za czyjś obiad. Mamy wówczas niewielką skłonność zarówno do oszczędnego wydawania, jak i do zachowania szczególnej staranności, by nasz gość zjadł możliwie najlepiej26. Wszystkie programy opieki społecznej stanowią realizację wariantu trzeciego albo czwartego, co jest głównym źródłem ich wad. Ustawodawcy uchwalają podatki od nie swoich pieniędzy. Biurokraci zarządzający różnymi programami wydają nie swoje pieniądze i w dodatku na kogoś innego. Nic więc dziwnego, że wydatki rosną w tempie przypominającym eksplozję, a korzyść netto, jaką z transferu otrzymują beneficjenci, była mniejsza od globalnej sumy transferu. W przypadku emerytur finansowanych de facto z opodatkowania pracy (bo taki charakter ekonomiczny mają przymusowe składki ubezpieczeniowe pobierane od wynagrodzeń pracowników) po jakimś czasie ujawniają się „wady genetyczne” modelu, generujące coraz większe problemy finansowe, społeczne i polityczne, o których wiadomo było, że kiedyś w końcu będą się musiały ujawnić. 26

Ibidem.

60


Po pierwsze, oparto się na błędnych założeniach co do natury ludzkiej. Po wtóre, zaczęła brać górę polityczna demagogia. Po trzecie, do finansowania emerytur zastosowano złe narzędzia fiskalne. I wreszcie po czwarte, swą siłę ujawniła demografia — z jednej strony biologia i rozwój medycyny, a z drugiej spadek dzietności kobiet pozostający w ścisłym związku z samym faktem wprowadzeniem emerytur i sposobami ich finansowania.

5.1 Błędny pogląd na ludzką naturę Pierworodny grzech polega na tym, że oparto się na fałszywej koncepcji człowieka i jego zachowań. Człowiek być może nie jest z natury zły, ale przy wątpliwościach lepiej założyć, że niektórzy mogą być źli — pisze Pinera27. Ubezpieczenia stanowią odpowiedź na potrzeby związane przede wszystkim z utratą zdolności do pracy. W praktyce ludzie zawsze brali pod uwagę ten problem, zanim pojawiły się ubezpieczenia zorganizowane przez państwo i nawet dużo przedtem, zanim samo państwo powstało. Większość ludzi jest przezornych i w miarę możliwości oszczędza na wypadek niepewnego jutra, bo — jak pisze Jose Pinera — naturalne prawo przeżycia i odpowiedzialności nakazuje ludziom — a nawet wielu gatunkom zwierzęcym — oszczędzać w okresach obfitości, aby przetrwać okresy niedostatku28. Badania w Stanach Zjednoczonych, Japonii29 i Holandii30 pokazują, że najważniejszą przyczyną oszczędzania jest niepewność, na przykład na wypadek choroby, utraty pracy lub innych nieoczekiwanych wydarzeń. Fundamentalne znaczenie dla dobrostanu człowieka ma nie tylko — utrzymywana na satysfakcjonującym poziomie — bieżąca konsumpcja, ale także przekonanie, że dotychczasowe warunki bytu nie pogorszą się 27 28 29 30

J. Pinera, Bez obawy, op. cit., s. 23. Ibidem, s. 39. C. Horioka, W. Watanabe, Why Do People Save? A Micro-Analysis of Motives for Household Saving in Japan, w: „The Economic Journal” 1997. K. Warneyd, A Study of Saving Behavior Towards the End of the Life Cycle, w: Center for Economic Research Working Paper No. 28, 1995.


61

w przyszłości. Brak pewności jutra wywołuje silny stres, który negatywnie oddziałuje na psychikę i stan fizyczny człowieka. Chęć redukcji związanego z tym napięcia, odczuwanego jako przykrość, wymusza aktywność, której celem jest zdobycie pożądanych dóbr31. Jeżeli jednak państwo ma rozbudowane świadczenia socjalne i przymusowe ubezpieczenia emerytalne, to tę niepewność jutra ogranicza. Prowadzi to do zmniejszenia oszczędności sektora prywatnego — przede wszystkim gospodarstw domowych i ograniczenia dzietności kobiet. I odwrotnie — ograniczenie roli państwa w „zapewnieniu bezpiecznej i dostatniej starości”, a w szczególności obniżenie tak zwanej stopy zastąpienia32 skutkuje wzrostem oszczędności. Pod warunkiem wszelako, że osiągane dochody pozwalają oszczędzać. Czy się to komuś podoba, czy nie, ludzi od zarania motywowały do działania: głód, pragnienie i popęd seksualny. To właśnie one sprawiały, że ludzie pierwotni wychodzili z jaskiń i szli do pracy — polować, łowić, zbierać. Były wówczas dwa źródła bogactwa: zasoby naturalne i praca. Nie było jeszcze żadnego kapitału, który miał ułatwiać inwestycje i rozwój gospodarczy. Bo kapitał nie rośnie na drzewach. Bierze się z wcześniejszych oszczędności. A oszczędności są możliwe dopiero wówczas, gdy pojawiają się nadwyżki. Kapitał powstał na skutek zwiększenia innowacyjności pracy, dzięki czemu możliwe było wytworzenie nadwyżek, których ludzie nie przejadali i nie przepijali na bieżąco. Podstawą coraz efektywniejszego wykorzystania zasobów ziemi i tworzenia nadwyżek była praca. W pewnym momencie naszej historii największe i najodważniejsze w grupie 31

32

Otwarte Fundusze Emerytalne w systemie zabezpieczenia społecznego 1999-2010, s. 4, w: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_pgw_otwarte_fundusze_emer ytalne_ 1999-2010.pdf. Stopa zastąpienia jest polskim odpowiednikiem angielskiego terminu replacement rate, który oznacza stosunek emerytury do płacy, przy czym w krajach OECD stopa zastąpienia oznacza relację emerytury do wysokości średniego wynagrodzenia w całej gospodarce w średnim okresie zatrudnienia przyszłego emeryta, podczas gdy w Polsce przez stopę zastąpienia rozumie się relację ostatniego wynagrodzenia emeryta do jego pierwszej emerytury. Przy takim ujęciu stopa zastąpienia jest w Polsce znacząco niższa od liczonej według średnich wynagrodzeń w czasie zatrudnienia.

62


osiłki (siła i odwaga to też jest „zasób” ekonomiczny) zostały wyposażone w drzewce, na których jakiejś nikczemnej postury osobnik, ale za to z głową pełną pomysłów, osadził ociosany kamień, i poszli polować na mamuty. Nikt nie finansował produkcji ich nowej broni, dzięki której zwiększył się „dochód jaskiniowy” (bo jeszcze nie „narodowy”). Pogląd ten, nawiązujący do teorii Jeana Baptiste’a Saya, głosi współcześnie doktryna ekonomiczna zwana ekonomią podaży (supply-side economics)33. Z uwagi na wpływ, jaki wywarła na kształt polityki gospodarczej rządu Stanów Zjednoczonych za prezydentury Ronalda Reagana, została ochrzczona mianem reaganomiki. George Gilder, o którego książce Wealth and Poverty34 prezydent Reagan powiadał, że codziennie czyta jej kilka stron podobnie jak Biblię, pisał, że nasze bogactwo składa się z aktywów stanowiących dopiero zapowiedź przyszłego strumienia dochodu. Potok pieniędzy z ropy nie staje się sam z siebie trwałym źródłem przychodów narodu. Czterysta lat temu Hiszpania, zalewana powodzią kruszców z kopalń w swoich koloniach, była tak zamożna, jak dzisiaj jest Arabia Saudyjska. Nie udało jej się jednak osiągnąć prawdziwego bogactwa i wkrótce popadła w stagnację, podczas gdy w pozornie biedniejszych częściach Europy przemysł święcił triumfy. Prawdziwym bogactwem nie jest bowiem skutek, z którym zetknęły się kraje zasobne w ropę czy w kruszce, jak obecnie Arabia Saudyjska czy kilka wieków temu Hiszpania, lecz przyczyna ujawniająca się od stuleci na dość jałowych wyspach w rodzaju Wielkiej Brytanii czy 33

34

W roku 1978 wydana została najsłynniejsza praca Wanninskiego: The Way the World Works. How Economics Fail — And Succeed, a w roku 1981 — jedna z najgłośniejszych książek tamtej dekady, praca George’a Gildera Wealth and Property. Samo pojęcie supply-side pojawiło się w roku 1976. Zakrawa na paradoks, że po raz pierwszy użyte zostało przez Herberta Steina, będącego zdecydowanym przeciwnikiem tej nowej koncepcji, i miało mieć wydźwięk pejoratywny. Jude Wanninski — jeden z najbardziej znanych propagatorów tej szkoły myślenia ekonomicznego — uznał jednak, że wprowadzone przez Steina określenie może stać się nośnym hasłem propagandowym, i z dumą zaczął je stosować. (H. Stein, All Out For Tax Reduction, w: „The Wall Street Journal”, 15.11.1976). G. Gilder, Wealth and Poverty, New York 1981.


63

ostatnio Japonii35. Co więcej, bogactwo ucieleśnia się w rzeczach, ale jest wytwarzane przez umysł. Wiara i wyobraźnia są najważniejszymi zasobami kapitałowymi w rozwijającej się gospodarce. Majątek może topnieć, lecz umysł i wola potrafią momentalnie błysnąć przed niezdecydowanym tłumem, rozpalić niebo swoimi wizjami i spowodować ich wcielenie w krzem i cement, zanim zgromadzą się konkurenci. Najlepsze, najbardziej władcze, najbardziej oryginalne i najbardziej giętkie umysły stanowią najtrwalsze złoto36. Jedynie fizyczna strona naszego bogactwa ma charakter skończony. Jego metafizyczne źródła — wyobraźnia i twórczość — są nieskończone37. To wyobraźnia podsunęła komuś pomysł osadzenia kamienia na drzewcu, a wiara w sukces pozwoliła ludziom z takim narzędziem polować na mamuty. A jak już się najedli i nakarmili oczekujące ich kobiety, mogli liczyć na zaspokojenie trzeciej ze swych podstawowych potrzeb. Dzięki temu rodziły się dzieci, które były swoistą polisą ubezpieczeniową dla rodziców na starość. To one miały przynosić w przyszłości do jaskiń upolowane mamuty, żeby się mogli najeść i ci, którzy już nie będą mogli sami polować. A ich „wnuki” (albo raczej prapraprawnuki), zamiast koczować i tylko polować, nauczyły się siać i zbierać. Mechanizm rozwoju gospodarczego jest więc prosty jak konstrukcja koła — które pewnie wymyślono, żeby łatwiej było upolowanego mamuta przetransportować do jaskini. Leonard Read napisał książeczkę Ja, Ołówek38. Zresztą może zdrobniałe określenie „książeczka” też jest nieco przesadzone. W końcu ma ona raptem kilka stron. Pod względem objętości to raczej „artykulik”. Ale pod względem meritum to Księga. Dzieło wybitne i wiekopomne. Dlatego jak De revolutionibus Kopernika przemilczane. Albo może nawet zagłuszane przez tych wszystkich makroekonomistów ze szkoły Keynesa, którzy, jak afrykańscy cza35 36 37 38

Ibidem, s. 49. Ibidem, s. 58. Por. ibidem, s. 228. L.E. Read, Ja, Ołówek, Warszawa 2009.

64


rodzieje, próbują przekonać ciemny lud, że to oni — dzięki swojej wiedzy tajemnej — wywołują deszcz. Deszcz pieniędzy. Read cytuje Chestertona: cierpimy z powodu braku zdumienia, a nie z powodu braku cudów — o czym świadczy istny „cud stworzenia” ołówka. A może nie „stworzenia” („Bogu oddajmy, co boskie”) lecz po prostu „tworzenia”. Takiego mozolnego, zwykłego tworzenia czegoś. Podobnie jak Ty nie umiesz narysować całego swojego drzewa genealogicznego, sięgającego w najbardziej zamierzchłą przeszłość, również i ja nie mogę opisać i odkryć wszystkich swoich przodków — mówi Ołówek do Reada. Jego drzewo rodowe rozpoczyna się prawdziwym drzewem, do którego ścięcia potrzebne są piły i liny, a do przewiezienia ciężarówki, i sięga aż po grafit wydobywany przez górników na Cejlonie i mosiężną skuwkę ze stopu miedzi i cynku. Zdaję sobie sprawę, że plagiatuję pomysł Reada. Ale na konferencji Wall Street Stowarzyszenia Inwestorów Indywidualnych w Zakopanym, gdy zapytałem słuchaczy, czy czytali Reada, odpowiedziało mi milczenie. Więc może warto w taki sam sposób jak Read o ołówku napisać o owsiance, która jest ważnym elementem diety emeryta, a przecież to na starość podobno oszczędzamy — także grając na giełdach. Tymczasem żadnymi akcjami ani obligacjami, ani świadectwami udziałowymi się nie najemy. A czy wiemy, na ile kilogramów owsianki będziemy mogli wymienić nasze dzisiejsze aktywa giełdowe za 30 lat? Bo z owsianką, jak z ołówkiem, sprawa nie jest wcale prosta. Rolnik musi najpierw zasiać owies. A potem go zebrać i dostarczyć do młyna. Zanim zasieje, musi ziemię zaorać i zbronować. Potrzebuje do tego pługa i/lub brony. Są to narzędzia metalowe, do których wyrobu potrzebna jest stal — czyli stop żelaza i węgla. Tysiące górników na całym świecie — głównie w Chinach, Brazylii, Australii, Indiach, Rosji i na Ukrainie dzień po dniu zjeżdżają pod ziemię, żeby pracować przy wydobyciu rudy żelaza, którą inni dowożą koleją do hut, gdzie w wielkich piecach jest przetapiana na surówkę. Do opalania pieców w hutach, w których wytapiana jest stal, stosuje się węgiel, wydobywany przez innych górników. Węgiel — jak rudy


65

żelaza — też trzeba przewieźć do hut. Ktoś musiał w tym celu ułożyć tory kolejowe, po których jeżdżą pociągi. Jeżdżą, bo ktoś najpierw wymyślił maszynę parową, a potem skonstruował lokomotywę. Żeby lokomotywy mogły ciągnąć po torach wagony, potrzebna była nie tylko stal na tory, ale i drewno na podkłady kolejowe. To samo drewno potrzebne do wyprodukowania ołówka zostało ścięte za pomocą pił i lin. Mogły to być liny z roślin włóknistych, które ktoś wcześniej musiał uprawiać, skórzane — ze skór zwierząt, które ktoś musiał hodować, a ich skóry odpowiednio wyprawić w garbarni przy użyciu odpowiednich odczynników chemicznych, albo liny z tworzyw sztucznych — najczęściej poliamidowe lub poliestrowe, do których produkcji potrzebna była… ropa naftowa, którą ktoś musiał wydobyć i przetransportować do rafinerii, gdzie poddana została destylacji i rafinacji, w wyniku czego doszło do powstania związków chemicznych wykorzystywanych między innymi właśnie do produkcji lin. I do produkcji benzyn i olejów: napędowych i smarowych, które są wykorzystywane między innymi przez traktory ciągnące siewniki rozsiewające owies, samochody służące do jego transportu i pilarki służące do ścinania drzew — między innymi na podkłady do torów kolejowych. Żeby plony owsa, z którego będzie owsianka, były lepsze, pole trzeba nawieźć. Pod zboża jare — a do takich należy owies — stosuje się azot w formie saletry amonowej, saletrzaków lub mocznika. Nawozy te powstają w zakładach chemicznych, podobnie jak tworzywa do produkcji lin. Owies zebrany z pola trzeba przewieść do młyna. Wozi się go na przyczepach ciągnionych przez traktory, które trzeba było wcześniej zbudować. Podobnie zresztą jak młyn, w którym miele się owies. Kiedyś budowano młyny drewniane, dziś to już są fabryki. Do ich budowy potrzebne są cegły, cement i inne materiały budowlane. Ktoś musiał wydobyć margiel, wapń i glinę, z których się cement wyrabia. Ktoś inny przewiózł je do cementowni. Jeszcze ktoś inny wybudował piec cementowy i dopiero na koniec powstało spoiwo służące do wiązania cegieł czy pustaków przy budowie młyna. Zanim owsianka

66


trafi na nasz stół, ktoś musi ją dowieźć do sklepu, a ktoś inny musi ten sklep wybudować — podobnie jak młyn, cementownię, rafinerię, zakłady chemiczne, fabrykę traktorów i samochodów. I to jest właśnie kapitalizm. To z ciężkiej pracy milionów ludzi bierze się „deszcz”. Owszem, kapitał finansowy jest potrzebny. Ułatwia i przyspiesza inwestycje. Ale rolnik siejący owies poradzi sobie bez kapitału. A kapitał bez niego — nie.

5.2 Demagogia polityczna — czyli politycy w akcji System, który pozwala skoncentrować w jednym ręku zbyt dużą władzę nad innymi i pozostawia wolne pole egoistycznym popędom powodującym, że większość ludzi stara się zminimalizować swoje wkłady, a zmaksymalizować zyski, musi prowadzić do katastrofy. Rozdźwięk pomiędzy wkładami a korzyściami nie byłby być może tak znaczny w rozdzielczym systemie ubezpieczeń działającym pośród aniołów. Każdy wnosiłby i zabierał to, co mu się należy. Kiedy jednak użytkownicy systemu są istotami ludzkimi, to jest rzeczą bardzo trudną, by nie powiedzieć niemożliwą, aby tę równość utrzymać39. Jak spostrzega Pinera, w systemie rozdzielczym możliwości demagogii są nieskończone, ogranicza je tylko wyobraźnia demagoga. Kiedy demagog rozdaje domy, to jest bardzo prawdopodobne, że po upływie sześciu miesięcy lub roku ktoś nierozważnie zapyta: gdzie te domy? Kiedy natomiast przyzna jakiemuś dobrze sytuowanemu gremium możliwość przejścia na dużo wcześniejszą emeryturę niż pozostałym, to pozornie wszyscy zyskują i nikt nie traci40. Zaopatrzeniowo-redystrybucyjny model ubezpieczeń społecznych jest frajdą dla większości polityków, gdyż w starzejących się społeczeństwach emeryci stanowią coraz większy odsetek wyborców decydujących o wynikach kolejnych elekcji. Demagogiczne hasła adresowane do tej właśnie grupy wyborców są świetnym instrumentem walki politycznej. I tego, nie39 40

J. Pinera, Bez obawy, op. cit., s. 24. Ibidem, s. 17.


67

stety, w demokratycznym społeczeństwie nie da się zmienić. Nawet jeśli chwilowo bierze górę rozsądek wyborców i polityków, to już po dwóch-trzech kadencjach wszystko wraca do normy — czyli demagogii. A te dwie-trzy kadencje to raptem 8-12 lat, czyli 1/4-1/5 aktywności zawodowej jednego pokolenia.

5.3 Nieodpowiednie instrumenty fiskalne — czyli akcyza nałożona na pracę O ile trudno nie zgodzić się z tezą, która legła u podłoża wprowadzenia państwowych emerytur przez Bismarcka w Niemczech pod koniec XIX wieku, że współczesne państwo nie może pozwolić, aby ludzie biedni i starzy umierali z głodu na ulicy, o tyle jednak trzeba z całą mocą podkreślić, że do finansowania świadczeń emerytalnych zastosowano nieodpowiednie instrumenty fiskalne, uznając, że najlepiej nadaje się do tego składka emerytalna — czyli de facto podatek nałożony na pracę. Stało to w jaskrawej sprzeczności choćby z założeniami cytowanego już Adolfa Wagnera dotyczącymi opodatkowania wynagrodzeń. Tak zwane składki na ubezpieczenie emerytalne stały się podatkami celowymi, które służyły finansowaniu bieżących świadczeń emerytalnych. Nie dokonywała się jakakolwiek ich akumulacja czy kapitalizacja. Związane było to z przekonaniem o możliwości nieustannego finansowania bieżących wydatków długiem. W ten sposób państwa zaciągały coraz większy dług nie tylko od sektora finansowego — emitując obligacje czy bony skarbowe, ale także wobec przyszłych emerytów. Było to bezsensowne nie tylko z ekonomicznego, ale także ze społecznego i politycznego punktu widzenia. W modelu typu pay-as-you-go zanikła bowiem zależność pomiędzy wysokością płaconej składki a nabywanymi uprawnieniami, co potęgowało przekonanie, że płacone składki są quasi-podatkiem, i dlatego nie było bodźców do zwiększania ich wysokości w celu powiększenia wyso-

68


kości przyszłej emerytury, a wprost przeciwnie — istniała zachęta do ucieczki przed tym dodatkowym opodatkowaniem. Nazywanie podatków obciążających wynagrodzenia zatrudnionych mianem „składek” i to w dodatku „ubezpieczeniowych” skomentował dosadnie Milton Friedman, pisząc, że w podobny sposób partia w orwellowskim Roku 1984 twierdziła, że obowiązkowo znaczy dobrowolnie41. W Polsce zaowocowało to rozwojem szarej strefy (praca nieopodatkowana i „nieoskładkowana”), ucieczką do KRUS (gdzie obciążenia są znacznie niższe), pracą na umowy-zlecenia i umowy o dzieło (od których składki są niższe albo nawet w ogóle ich nie ma), samozatrudnieniem (przedsiębiorcy płacą niższe składki niż osoby pozostające w stosunku pracy) czy wreszcie rozpowszechniającą się w ostatnich latach — po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej — praktyką rejestrowania działalności gospodarczej za granicą, aby uniknąć płacenia wysokich składek ubezpieczeniowych w Polsce. Jak twierdził Jean Baptiste Say, nie ma dobrych podatków — są tylko złe. Ale wśród złych jest jeden rodzaj szczególny i szczególnie szkodliwy. To podatki bezpośrednie nałożone na wynagrodzenia za pracę stanowiące główne źródło przychodów większości młodych ludzi wkraczających w wiek produkcyjny i reprodukcyjny. Z punktu widzenia pracodawcy liczy się bowiem cena ich pracy — czyli ile trzeba za nią zapłacić. Jest to taki sam koszt do oszacowania w biznesplanie przez pracodawcę jak koszt innych środków produkcji. Z kolei pracownika interesuje, ile otrzymuje za swoją pracę na swoje wydatki. Bo to jego pensja netto pozwala mu na podejmowanie istotnych decyzji życiowych — choćby o posiadaniu dzieci. W Polsce młody człowiek, który właśnie skończył szkołę i poszedł do pracy, a którego pracodawca wyliczył sobie, że na jego zatrudnienie może ponieść koszt brutto 4000 złotych, otrzyma z tego do ręki tylko niecałe 2500 złotych. Resztę, czyli 1500 złotych pracodawca (oczywiście tylko wtedy, gdy zatrudnia pracownika legalnie) wpłaci do urzędu skarbowego (zaliczka na PIT pracownika) 41

M. Friedman, R. Friedman, Free to Choose, New York 1980, s. 103.


69

i do ZUS (wszystkie obowiązkowe składki ubezpieczeniowe, których podstawą naliczania jest wynagrodzenie — w szczególności składka emerytalna w wysokości 19,5%). Gdy zestawimy owe 2500 złotych netto, które pracownik otrzymał od swojego pracodawcy, z kwotą 1500 złotych, którą do budżetu odprowadził jego pracodawca, to jest to 60%. A kilka lat temu, przed obniżką składki rentowej i stawek podatku dochodowego różnica wynosiła prawie 80%. Można więc stwierdzić, że na pracę w Polsce nałożono podatki jak na wódkę. Ale można postępować jeszcze bardziej radykalnie. Przecież każdy jest konsumentem i ze swojej pensji netto płaci podatki pośrednie (głównie VAT i akcyzę) zawarte w cenach nabywanych przez siebie towarów i usług. Wydając 2500 złotych na konsumpcję, płacimy około 0,35-0,50 tysiąca złotych podatków pośrednich. A zatem za pracę, którą pracodawca wycenił na 4000 złotych, pracownik „generuje” własny popyt na różne dobra lub usługi o wartości netto 2000-2150 złotych. Z wynagrodzenia za jego pracę, za którą pracodawca zapłacił 4000 złotych, państwo zabrało w postaci podatków bezpośrednich (PIT), składek ubezpieczeniowych oraz podatków pośrednich (VAT, akcyza) 1850-2000 złotych — czyli około 50% kwoty, na którą jego praca została wyceniona przez pracodawcę. Ale gdy policzymy „od dołu” — czyli porównamy zdolność konsumpcyjną netto takiego pracownika (2000 złotych) do tego, co państwo zainkasowało z jego wynagrodzenia (2000 złotych), to wychodzi 100%! A musimy jeszcze pamiętać, że większość podatków jest przerzucana. Dlatego w cenie dóbr i usług, które kupujemy z naszych pensji netto, tkwią nie tylko podatki pośrednie obciążające ich sprzedaż, a dodawane przez sprzedającego do ceny, ale także podatki bezpośrednie stanowiące koszt sprzedawcy — jego własny podatek dochodowy oraz podatki dochodowe i składki ubezpieczeniowe jego pracowników — bo przecież pełna cena ich pracy (wraz z podatkiem i składkami) musi zostać pokryta przez konsumentów dóbr i usług dzięki tej pracy powstałych — inaczej nikomu nic by się nie opłacało robić! Dlatego śmiało można powiedzieć, że w owych 2000-2150 złotych, które pracownik wydał na zakupione przez siebie dobra, około 0,3-0,4 tysiąca złotych to nie

70


bezpośredni koszt wytwórcy tych dóbr ani jego marża, tylko koszt płaconych przez niego podatków. W tej sytuacji żona/partnerka takiego pracownika MUSI iść do pracy. Oczywiście niektóre panie uwielbiają się „realizować”: wstawać o 6.00 rano, robić śniadanie, wieźć dzieci do żłobka, przedszkola czy szkoły, żeby potem zdążyć do pracy na 8.00, do 16.00 użerać się z szefem, którego uważają (często słusznie) za idiotę, po pracy robić zakupy, o 17.00 odbierać dzieci, potem przygotować im kolację, a jak już chodzą do szkoły, to pomagać w lekcjach, a na koniec tak mile spędzonego dnia oddawać się jeszcze poprawianiu sytuacji demograficznej kraju. Po to, żeby zarobić na rękę… 2100 złotych miesięcznie (czyli tylko o 0,1 tysiąca złotych więcej, niż państwo zabrało za pracę ich męża/partnera) — bo, jak wynika z danych statystycznych, kobiety za taką samą pracę otrzymują o 20% mniej niż mężczyźni. Nawet gdy te wszystkie obowiązki rozdzieli się „sprawiedliwie” na dwoje rodziców, to i tak zapału wystarcza im do wychowania jednego, góra dwojga dzieci. A żeby społeczeństwa się nie starzały, każda kobieta powinna urodzić statystycznie 2,14 dziecka, co jest oczywiście niemożliwe. Więc albo urodzi dwoje — i wtedy proces starzenia się nie będzie zbyt szybki, ale będzie, albo troje — i wtedy społeczeństwo będzie coraz młodsze. Ale jakim cudem za 4600 złotych miesięcznie można wychować trójkę dzieci — zwłaszcza w dużym mieście? A jak już była o tym mowa, w latach wcześniejszych było jeszcze gorzej. Łączne narzuty na płace w ciągu pierwszej dekady transformacji pomiędzy rokiem 1989 a wprowadzeniem reformy emerytalnej w roku 1999 wzrastały z około 50% do prawie 80% wynagrodzenia netto. Spadać do obecnych 60% zaczęły dopiero po 2004 roku. Składka na ubezpieczenia społeczne była bardzo istotnym elementem tego obciążenia. A opodatkowanie pracy w takim wymiarze godzi zarówno w zasadę umiarkowania, jak i neutralności podatków i sprzyja utrzymywaniu się stosunkowo wysokiego bezrobocia. Z jednej strony zapłata składki ubezpieczeniowej w wysokości 45% płacy netto pracownika jest dużym wyzwaniem dla pracodawcy, gdyż nie można


71

mówić o jej umiarkowaniu. Z drugiej strony poza zachętą do unikania, za pomocą różnych zabiegów formalnych, o których była już mowa powyżej, lub nawet do całkiem nielegalnego uchylania się od jej płacenia, pracodawca jest dopingowany do inwestowania w dziedziny mniej praco-, a bardziej kapitałochłonne, co zdecydowanie narusza zasadę neutralności opodatkowania. Czynniki te sprawiają, że mimo dość szybkiego przez niektóre lata transformacji tempa wzrostu gospodarczego bezrobocie utrzymywało się na dość stabilnym i wysokim poziomie. Jak można przeczytać w opracowaniu Departamentu Ekonomicznego OECD, obarczenie większością obciążeń podatkowych pracy najwyraźniej doprowadziło do redukcji zarówno popytu, jak i podaży pracy, zwłaszcza w krajach Europy kontynentalnej, w których zwiększenie podatków przeznaczonych na zabezpieczenia socjalne podwyższyło średnie koszty pracy (…)42. W ciągu ostatnich 30 lat stawka tak zwanego podatku pracowniczego, czyli suma podatków od płac (PIT od wynagrodzeń) i od zatrudnienia (a więc tak zwanych składek ubezpieczeniowych), wyrażona jako procent wynagrodzenia za pracę, wzrastała najszybciej w Europie, zwłaszcza w Skandynawii, najwolniej zaś w Stanach Zjednoczonych. Składki na ubezpieczenia społeczne w państwach OECD wynosiły w roku 1965 23% ogółu wpływów podatkowych, w roku 1980 już 31%. W ostatniej dekadzie ich udział procentowy w ogólnych wpływach także rósł, choć już w mniejszym tempie. W latach 1980-1995 wzrósł o 2 punkty procentowe — do 33%. Związek między podatkiem a rynkiem pracy można przedstawić na osi współrzędnych:

42

W. Leibfritz, J. Thornton, A. Bibbee, Taxation and Economic Performance, Organisation for Economic Co-operation and Development, w: Economic Department Working Papers No. 176, Paris 1997, s. 18-19.

72


Cena dobra A S'a

Da

S

a

R' T R N N'

S'a Sa

0

Da B

C

,ORĂÊ GREUD $

Źródło: S. Owsiak 43.

Krzywa Da reprezentuje popyt na dobro A, natomiast krzywa Sa reprezentuje podaż tego dobra. Równowaga pomiędzy popytem na dobro A, a jego podażą znajduje się w punkcie przecięcia się tych krzywych — R. Punkt R jest punktem równowagi — dobro A osiąga cenę odpowiadającą odcinkowi 0N i po tej cenie sprzedawca jest skłonny sprzedać dobro A, natomiast nabywca jest skłonny kupić dobro A w ilości odpowiadającej odcinkowi 0C. Cena równowagi jest dla sprzedawcy ceną netto, bez opodatkowania. Jeżeli dobro A zostanie obciążone wyższym podatkiem od sprzedaży w wysokości odpowiadającej odcinkowi NT, nastąpi przesunięcie krzywej podaży do góry wykresu, ponieważ nałożenie lub zwiększenie podatku na dobro A spowoduje wzrost jego ceny. Popyt na dobro A zmniejszy się o wielkość odpowiadającą odcinkowi BC. W wyniku nałożenia lub zwiększenia podatku rośnie cena brutto dobra A, a zmniejsza się jego cena netto, którą po zmianie podatku odzwierciedla odcinek 43

S. Owsiak, Finanse, op. cit., s. 156.


73

0N’. W konsekwencji maleje popyt na dobro A, a więc i jego podaż. Punkt równowagi przesuwa się na osi współrzędnych do punktu R’44. Nałożenie lub zwiększenie podatku na jakieś dobro wywołuje spadek wpływów z jego sprzedaży na skutek spadku popytu na nie i spadku jego ceny netto. Podwyższona cena brutto zostaje pokryta w części przez sprzedającego, a w części przez kupującego. Proporcje ich udziału w pokryciu podwyższonej ceny zależą od czynników ekonomicznych, takich jak elastyczność popytu i podaży względem ceny oraz możliwości wpływania przez sprzedawcę (producenta) na poziom kosztów własnych. Jeżeli elastyczność popytu jest sztywna, cały ciężar nałożonego lub zwiększonego podatku ponosi nabywca. Wielkość podaży ani cena netto dobra A nie zmienią się. Jeżeli zaś sztywna jest elastyczność podaży, nałożenie lub zwiększenie podatku nie wywoła zmiany ceny brutto dobra A. Spadnie natomiast jego cena netto w wielkości odpowiadającej wielkości nałożonego lub zwiększonego podatku. Cały ciężar podatkowy poniesie w tym przypadku sprzedawca. Jeżeli popyt na dobro A byłby nieskończenie elastyczny, to konsekwencją nałożenia lub zwiększenia podatku (przy niezmienionej cenie brutto) byłoby ograniczenie popytu i spadek ceny netto na skutek niemożliwości przerzucenia podatku na nabywcę. Jeżeli zaś nieskończenie elastyczna byłaby podaż dobra A, to konsekwencją nałożenia lub zwiększenia podatku byłoby ograniczenie tej podaży przy wzroście ceny brutto aż do momentu osiągnięcia ceny równowagi wyznaczonej przez skłonność nabywców do płacenia wyższej ceny. Zatem im mniej elastyczne są podaż i popyt, tym mniejszy jest wpływ podatku na dany rodzaj aktywności gospodarczej, gdyż nałożenie lub zwiększenie podatku nie wywołuje większych zmian w alokacji zasobów. Im większa jest natomiast ta elastyczność, tym wpływ podatków na alokację zasobów jest większy45. Zważywszy, że praca w sensie ekonomicznym jest towarem, a wynagrodzenie za nią netto i brutto ma taki sam sens ekonomiczny jak cena innych towarów, wszystkie przedstawione powyżej uwagi 44 45

Ibidem. Ibidem, s. 155-158.

74


profesora Owsiaka można odnieść do rynku pracy. Im wyższe jest opodatkowanie pracy i rozpiętość między jej ceną brutto i ceną netto, tym popyt na nią maleje. Alternatywą dla finansowania emerytur z bieżących podatków przez lata było finansowanie ich długiem — czyli pożyczkami zaciąganymi od obywateli lub różnych instytucji finansowych lub innych rządów (obecnie celują w tym Chiny). Rosnący jednak z tego powodu deficyt wymusza wysokie stopy procentowe. Maleje wówczas wzrost gospodarczy i rośnie bezrobocie, wobec czego trudniej jest spłacać zaciągnięte długi, zwłaszcza że ludzie łatwo przyzwyczajają się do wysokich świadczeń i domagają się od polityków ich utrzymania. Wspiera ich w tym prawnicza doktryna „praw nabytych”, która nie odpowiada jednak na zasadnicze pytanie o źródła pochodzenia środków na realizację owych praw. Niemniej wydatków nie można w nieskończoność finansować długiem — jak pokazał właśnie przykład Grecji, Irlandii, Portugalii, Hiszpanii i Włoch. Kłopoty z długiem zaczynają mieć nawet Stany Zjednoczone. 5 sierpnia 2011 roku agencja Standard&Poor’s po raz pierwszy w historii obniżyła ich rating z najwyższego poziomu AAA do AA+. To samo w styczniu 2012 roku spotkało Francję. Choć agencje ratingowe zachowują się od pewnego czasu dość dziwnie, to pod jednym względem mają rację: dług zaciągany na pokrycie deficytu trzeba przecież kiedyś spłacić. Środki na ten cel muszą pochodzić od pracujących — bo to oni wytwarzają dochód narodowy. Ale jest ich coraz mniej, więc podatki przez nich płacone muszą być coraz wyższe. Jednak przez okres finansowania wydatków długiem rozerwany został bezpośredni związek przyczynowo-skutkowy między wysokością otrzymywanych świadczeń i płaconych podatków, co ma jeszcze gorsze konsekwencje ekonomiczne w dłuższej perspektywie czasu w demokratycznych społeczeństwach, bo wzmacnia postawy roszczeniowe. W opracowaniu Taxing wages 2009-2010 traktującym o opodatkowaniu wynagrodzeń eksperci OECD skoncentrowali się na zbadaniu klina podatkowego (tax wedle). Jest to wyrażona w procentach


75

różnica między wynagrodzeniem otrzymywanym do ręki (netto) a kosztami zatrudnienia ponoszonymi przez pracodawcę. W różnicę tę wchodzi podatek dochodowy, w niektórych państwach także podatki płacowe oraz składki na ubezpieczenia społeczne opłacane przez pracownika i pracodawcę. W 2010 roku w porównaniu z 2009 rokiem obciążenia podatkowe płac wzrosły w 22 z 34 państw członkowskich. Eksperci OECD zasugerowali odwrócenie tego trendu. Ich zdaniem należy zwiększać udział podatków pośrednich, a zmniejszać w budżetach państw członkowskich udział podatków bezpośrednich. Co prawda od roku 2000 dla statystycznego samotnego46 pracującego obywatela OECD uzyskującego przeciętne wynagrodzenie klin podatkowy zmniejszył się z 37,8% do 36,4%. Ale przyczyny tego były bardzo różne w różnych krajach. Wśród państw, w których klin się najbardziej zwiększył, są Islandia, Holandia i Hiszpania. Szczególnie przykład Hiszpanii jest wielce mówiący. Bo zdaje się, że to właśnie tax wedle był główną przyczyną rozwoju szarej strefy — i w rezultacie zmniejszenia wpływów budżetowych. Klin podatkowy skurczył się natomiast najmocniej na Węgrzech, a także w Danii, Niemczech i… w Grecji. Można się zdziwić, dlaczego w Grecji, choć — inaczej niż w Hiszpanii — klin podatkowy zmalał, to także wzrosła szara strefa i kryzys finansowy w obu tych państwach jest podobny? Otóż Grecy zaostrzyli progresję podatkową. Podnieśli stawki podatkowe dla „najbogatszych”, co spowodowało ich ucieczkę przed opodatkowaniem, podczas gdy wynagrodzenia najbiedniejszych, utrzymujących się z pracy najemnej, których najłatwiej opodatkować i którzy mają najmniej możliwości unikania opodatkowania, na skutek kryzysu się zmniejszyły. W efekcie spadły wpływy budżetowe z tytułu opodatkowania i „oskładkowania” wynagrodzeń. 46

W przypadku rodzin w niektórych państwach istnieją różne — trudno porównywalne ulgi podatkowe — dlatego najlepszym odniesieniem statystycznym jest sytuacja samotnego podatnika.

76


Całkowity klin podatkowy obliczony dla jednego samotnego zatrudnionego otrzymującego przeciętne wynagrodzenie najwyższy jest w Belgii (55,4% całkowitych kosztów pracy obliczonych dla takiej statystycznej osoby). Wysoki jest także we Francji (49,3%) i – mimo obniżek — w Niemczech (49,1%). W rankingu wysokości klina podatkowego Polska zajmuje 20. miejsce z wynikiem 34,3% (mniejszym od średniej dla wszystkich 34 państw OECD, która dla samotnego pracownika wyniosła 34,9%). Niby nieźle, ale pojawia się problem definicji. OECD definiuje podatki jako obowiązkowe, nieodwzajemnione (unrequited payment) płatności na rzecz rządu. Składki na ZUS mieszczą się w tej definicji. Ale składki na OFE — już nie. Są one wprawdzie obowiązkowe, ale, zdaniem OECD, należą do przyszłego emeryta. W definicji OECD składki na OFE to „niepodatkowe płatności obowiązkowe” (non-tax compulsory payments). Dlatego polski „klin” jest w badaniach OECD niższy niż w rzeczywistości. Jest to dość dziwaczne, bo gdybyśmy całą składkę zaksięgowali w OFE, to z 20. miejsca awansowalibyśmy na pierwsze i problem „klina” zostałby raz na zawsze rozwiązany! Ale tylko na papierze, bo rzeczywiste obciążenia pozostałyby niezmienione. A gospodarka nie funkcjonuje na papierze, tylko w realnej rzeczywistości. Co prawda twórcy polskiej reformy emerytalnej z 1999 roku zapewniali, że cała składka, nie tylko ta kierowana do OFE, ale i ta pozostająca w ZUS, czyli łącznie 19,52%, przestanie mieć charakter podatku, a stanie się elementem oszczędności „ubezpieczonych”. Miało to jakoby oznaczać, że składka nie jest już elementem „klina podatkowego”, którego wysokość w ten sposób została zredukowana o prawie 20 punktów procentowych, istotnie zmniejszając najważniejszą przyczynę bezrobocia47. Choć wiara podobno czyni cuda, to jednak wiara, że wraz ze zmianą nazwy obciążenia pracy związanego z systemem ubezpieczeniowym zmieni się jego oddziaływanie na rynek pracy, nawet wiara wyjątkowo żarliwa, nie wystarczy do wy47

M. Góra, Koszty, oszczędności oraz efekty zewnętrzne związane z wprowadzeniem nowego systemu emerytalnego, w: „Zeszyty naukowe CASE — BRE” nr 57.


77

wołania zmiany jakiejkolwiek. Zmieniła się bowiem sama nazwa, ale nie charakter daniny. Z punktu widzenia pracodawcy nie zmieniło się nic zgoła — poza bez porównania bardziej restrykcyjnym systemem poboru składek — skomentował to twierdzenie Krzysztof Dzierżawski z Centrum im. Adama Smitha. Nie dożył on, niestety, czasów, w których ci sami eksperci z tą samą pewnością co kiedyś stwierdzili, że trzeba zmienić sposób liczenia długu publicznego, dzięki czemu dług ten będzie niższy i nie będzie nam grozić przekroczenie progów ostrożnościowych zadłużenia, a tym samym konieczność radykalnych cięć wydatków publicznych. Jak jednak widać, w niektórych tkwi wiara zaiste żarliwa i konsekwentna, że przez zmiany semantyczne i księgowe zapisy jesteśmy w stanie osiągnąć istotne zmiany parametrów ekonomicznych. W żadnym gospodarstwie domowym sposób liczenia długu nie zmieni jego wysokości. Jakimż cudem miałoby być inaczej w przypadku długu zaciąganego przez rządy?

5.4 Piramida demograficzna Gdy wprowadzano przymusowe ubezpieczenia emerytalne, oparto się na prostym przeniesieniu w przyszłość obserwacji z przeszłości: zawsze będzie się rodzić więcej dzieci i będą one wydajniej pracować, więc będą mogły utrzymywać emerytów. Jak twierdzi Nassim Taleb w książce Ślepy traf, która ukazała się w Polsce w roku 2006 (a w USA dwa lata wcześniej), lecz zrobiła furorę dopiero po wybuchu kryzysu finansowego w roku 2008, lubimy przedstawiać przypuszczenia jako prawdę48. A twierdzenie, że społeczeństwa nie będą się starzeć — tak jak starzeją się ludzie — było właśnie takim niczym nieuzasadnionym, przypuszczeniem. W „państwach dobrobytu” dzieci przestały być gwarancją spokojnej starości — tym gwarantem stał się rząd. A wychowywanie dzieci nie jest łatwe, po co więc się niepotrzebnie trudzić? O wiele prościej jest odpowiednio zagłosować raz na cztery lata, żeby „dobry” premier powołał „dobrego” prezesa ZUS, 48

N. Taleb, Ślepy traf, Gdańsk 2006, s. 36.

78


aby emerytury mogły być wyższe. Chyba nie bez przyczyny sytuacja demograficzna najbardziej pogorszyła się właśnie w tych państwach, które mają najbardziej rozdmuchane świadczenia socjalne. Nie dość jednak, że państwo przejęło na siebie rolę opiekuna, przez co zmniejszyła się naturalna potrzeba posiadania większej ilości dzieci, to jeszcze, aby wywiązać się z tej roli, zagarnęło tak wysoki procent wynagrodzenia osób pracujących, że na wychowywanie dzieci, nawet jakby chcieli je mieć, nie bardzo mogą oni sobie pozwolić. W efekcie wskaźnik dzietności kobiet wynosi w Unii Europejskiej 1,43, a w Polsce nawet 1,37. Z drugiej strony mamy do czynienia z wydłużaniem się okresu ludzkiego życia. Wzrasta więc liczba ludzi w podeszłym wieku, a przy niskim przyroście naturalnym wzrasta także ich odsetek w społeczeństwie. Dodatkowo będziemy mieli niebawem do czynienia z problemem wkraczania w całej Europie w wiek emerytalny pokolenia powojennego wyżu demograficznego. W 2025 roku 40% mieszkańców Unii przekroczy 65. rok życia. Jedynie w Irlandii i Portugalii jest nieco lepiej. Wydłuża się przy tym oczekiwana długość życia, która obecnie przekracza znacznie 70 lat — czyli że coraz dłużej pobieramy emerytury. Dodatkowo w wielu krajach są możliwości przechodzenia na wcześniejszą emeryturę — pomiędzy 55. a 60. rokiem życia. Jeden z niższych wskaźników wyjścia z rynku pracy ma dziś Francja — 59,4 roku. W Niemczech są to 62 lata, w Hiszpanii 62,1 roku, w Portugalii 62,6 roku, a w Szwecji i Holandii 63,9 roku. Według prognoz ONZ do 2050 roku liczba mieszkańców Polski spadnie o ponad 4 miliony, a co trzeci mieszkaniec będzie miał co najmniej 60 lat. Uniknąć się tego nie da. Z drugiej strony wydłuża się okres edukacji do ponad 25 lat. Konsekwencje tego są dwie: po pierwsze, jeśli się dłużej kształcimy, to krócej będziemy pracować, zanim osiągniemy wiek emerytalny, jeśli nie zostanie on podwyższony, a po drugie, decyzję o posiadaniu swoich dzieci odkładamy na później — do czasu podjęcia pierwszej pracy. W ten sposób luka demograficzna się pogłębia.


79

Skoro mniej osób pracuje, a więcej osób i dłużej pobiera emerytury, to ci, którzy pracują, muszą płacić wyższe składki emerytalne. To powoduje, że zwiększają się koszty pracy. Nie rodziło to problemu w większości państw europejskich, dopóki wysokie koszty pracy były wszędzie. Dziś — w obliczu konkurencji ze strony Chin i innych państw rejonu Pacyfiku — wysokie koszty pracy nie stanowią problemu jedynie w przypadku wysoko kwalifikowanej siły roboczej. Pracownicy o mniejszych umiejętnościach pracy tak wysoko opodatkowanej — i przez to droższej — nie znajdują. Udział wydatków na świadczenia emerytalno-rentowe w PKB wielu krajów europejskich już dziś kształtuje się na poziomie znacznie przekraczającym 20%, a w Polsce nawet ponad 30%. Mimo tak znaczącej skali redystrybucji na rzecz starszej generacji emerytom powodzi się nie najlepiej, choć ich świadczenia utrzymują się na relatywnie wysokim poziomie. Po latach obniżania wieku emerytalnego — w czym przodowała zwłaszcza Francja — dziś panuje trend odwrotny — wiek emerytalny podnosi się w całej Unii Europejskiej, szczególnie kobietom, które krócej pracują (bo mają niższy wiek emerytalny), a dłużej żyją — więc dłużej pobierają emerytury. Kobiety statystycznie zarabiają też mniej od mężczyzn — w modelu kapitałowym powoduje to, że ich emerytury muszą być radykalnie niższe. Podniesienie wieku emerytalnego powoduje obniżenie wydatków na emerytury i polepszenie kondycji finansów publicznych. Decyzję o podwyższeniu wieku emerytalnego trudno jednak podjąć z dnia na dzień. Robi się to stopniowo, co i tak budzi protesty. We Francji ustawa z listopada 2010 roku, która objęła osoby urodzone w drugiej połowie 1951 roku, mające przejść na emeryturę w 2011 roku, przesunęła wiek przejścia na emeryturę o dwa lata. W 2010 roku Brytyjczycy zrównali wiek emerytalny kobiet i mężczyzn, który wynosi obecnie 65 lat. Pracownicy, którzy osiągnęli ten wiek, nie muszą automatycznie przechodzić na emeryturę. Mogą nadal pracować — z wyjątkiem kontrolerów ruchu lotniczego i policjantów. Warunkiem przyznania emerytury nie jest praca, lecz opła-

80


canie składek, których okres płacenia został skrócony do 30 lat, oraz posiadanie numeru ubezpieczenia społecznego NINO (National Insurance Number). Wysokość emerytury jest zależna od wysokości składek. W Niemczech o podwyższeniu wieku emerytalnego z 65 do 67 lat zdecydowano już w 2006 roku. To była pierwsza, i jak dodają złośliwi, jedna z nielicznych reform, jakie wprowadził rząd Angeli Merkel. Na horyzoncie nie było wówczas światowego kryzysu finansowego. Niemiecka gospodarka odnotowywała wysoki wzrost gospodarczy. Szybko malało bezrobocie. Ale rządząca wówczas w Niemczech „wielka koalicja” chadecko-socjaldemokratyczna — czyli rząd CDU/ CSU-SPD — zdecydowała się na te niepopularne zmiany z uwagi na tykającą bombę demograficzną. Dziś na 100 pracujących Niemców przypada ponad 40 emerytów (w sumie jest ich ponad 15 milionów, kolejne 5 milionów pobiera emeryturę po zmarłym małżonku). Według przewidywań w 2030 roku emerytów przybędzie o jedną czwartą, liczba zaś płacących składki na skutek niżu demograficznego zmaleje. Od 2012 roku w przypadku osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku ustawowy wiek emerytalny będzie stopniowo podnoszony z 65 do 67 lat. Osoby, które osiągną wiek 65 lat i udowodnią 45-letni okres ubezpieczenia, będą mieć prawo do podwyższonej emerytury specjalnej. W Polsce bomba demograficzna też już wówczas tykała coraz głośniej — o czym wielokrotnie przypominałem, będąc w tym czasie przewodniczącym Rady Nadzorczej ZUS — ale polscy politycy nie mieli odwagi zmierzenia się z problemem, gdy był ku temu lepszy czas. Dopiero gdy doszliśmy do ściany, w exposé premiera Donalda Tuska z listopada 2011 roku zapowiedziane zostały zmiany. Staliśmy się więc 21. krajem UE, który ogłosił plan podwyższenia wieku emerytalnego. Docelowo ma on wynieść zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn 67 lat. Tylko w Irlandii ma być wyższy — 68 lat. Taki sam jak w Polsce będzie w Danii, Hiszpanii, Holandii i Niemczech. Ale


81

w krajach tych jest dłuższa średnia życia. W większości pozostałych państw wiek emerytalny ma wynieść 65 lat. Angela Merkel, w przeciwieństwie do Donalda Tuska, reformę mogła wydłużyć w czasie, bo ją wcześniej zaczęła. Dopiero w 2012 roku, czyli pięć lat po podjęciu decyzji, pierwszy rocznik Niemców przechodzi na emeryturę później. I to tylko o miesiąc. Potem co roku wiek emerytalny będzie wydłużany o kolejne miesiące, tak by w 2029 roku osiągnąć 67 lat. W Polsce zmiany mają być szybsze — o jeden miesiąc co cztery miesiące — czyli co roku czas pracy będzie wydłużał się o trzy miesiące. Zdecydowanie najszybciej zamierza to robić Słowacja. Od 2014 roku rząd w Bratysławie chce podnosić wiek emerytalny o dziewięć miesięcy rocznie. Ale za to zaledwie do 62 lat. Jeśli chodzi o tempo zmian, to do Słowacji nam daleko, jednak my zamierzamy pójść dalej i szybciej niż pozostałe kraje, w których wiek emerytalny podnoszony będzie średnio o dwa-trzy lata, a cała reforma będzie trwała 12-17 lat. BCC (Business Center Club) i FOR, które to organizacje ramię w ramię broniły w 2011 roku OFE, jak kiedyś PZPR bronił socjalizmu, uznały tempo zmian za niewystarczające. Ich zdaniem wiek emerytalny powinien być podnoszony o dziewięć miesięcy w ciągu roku, tak jak na Słowacji. Ale na Słowacji podnosi się go tylko do 62. roku życia! Podobno szybsze tempo podnoszenia wieku emerytalnego przyniosłoby wymierne korzyści dla budżetu państwa. Ciekawe konkretnie jakie, bo tego nie ujawniono49. Być może, że wszystkich przebije słynąca z licznych zabezpieczeń socjalnych Szwecja, której premier Fredrik Reinfeldt w rozmowie z dziennikiem „Dagens Nyheter” stwierdził, że obywatele powinni rozważyć możliwość pracy do 75. roku życia i być gotowi do zmiany zawodu po przekroczeniu 50 lat. Z kolei pracodawcy powinni być otwarci na przyjmowanie do pracy starszych osób, a ułatwić im to może gotowość pracowników do pracy jeszcze 20 lat po osiągnięciu 55. roku życia. Szwedzi obecnie korzystają z elastycznego okresu przechodzenia na emeryturę. Mogą rozpocząć przyjmowanie czę49

www.biznes.onet.pl/bcc-i-for-o-zmianach-w-emeryturach,18543,5049967,1,news-detal

82


ści świadczeń, jednocześnie pracując, już w wieku 61 lat, by w pełni przejść na emeryturę w wieku 67 lat. Reinfeldt podkreślił, że bez dłuższego pozostawania na rynku pracy przy ciągle wzrastającej długości życia niemożliwe będzie utrzymanie szczodrych świadczeń społecznych, do jakich są przyzwyczajeni Szwedzi50. Podwyższanie wieku emerytalnego wywołuje jednak liczne protesty społeczne. Emeryci będący beneficjentami transferów budżetowych głosują za ich utrzymaniem i programami oznaczającymi wysokie opodatkowanie lepiej zarabiającej mniejszości w wieku produkcyjnym. Uważają, że nie po to pracowali całe swoje dorosłe życie, płacąc składki ubezpieczeniowe, żeby otrzymywane przez nich świadczenia miały ulec jakiemukolwiek obniżeniu. Natomiast pracownicy zbliżający się do wieku emerytalnego reagują alergicznie na jakiekolwiek wzmianki o jego podwyższeniu i konieczności pracy jeszcze przez kilka lat, zanim staną się beneficjentami „ubezpieczeń społecznych”. Większe poparcie zyskuje więc utrzymanie poziomu świadczeń emerytalnych kosztem podniesienia podatków czy składek niż wieku emerytalnego. Strajki, które w czerwcu i lipcu 2003 roku sparaliżowały Francję, Włochy i Austrię, dotyczyły emerytur i podwyższenia wieku emerytalnego. Jak pisał Stefan Theil w tygodniku „Newsweek”, były one pierwszą z wielu bitew, jakich będziemy jeszcze zapewne świadkami, o podział wpływów podatkowych pomiędzy pokoleniami. Z powodu złej sytuacji budżetowej rząd francuski postanowił wydłużyć okres obowiązkowej pracy pracowników sektora publicznego z dotychczasowych 37,5 roku do 40 lat. W odpowiedzi pracownicy tego sektora i ich sprzymierzeńcy zorganizowali strajki i zamieszki najgwałtowniejsze od czasów rozruchów studenckich w 1968 roku. Nie interesuje ich, że realizacja ich roszczeń musi obciążyć młodszych pracowników (jeżeli wzrosną podatki) lub przyszłe pokolenia (jeżeli emerytury będą finansowane z pożyczonych przez państwo pieniędzy). W Niemczech również rozpętała się burza. Niebotyczne 50

www.biznes.onet.pl/premier-szwecji-chce-by-mieszkanc y-rozwazyli-prace,18488, 5019859,1,news-detal


83

koszty emerytur to jeden z głównych powodów, dla których Niemcy nie były w stanie spełnić restrykcyjnych kryteriów budżetowych Europejskiej Unii Walutowej51. Analiza sporządzona przez ministra finansów landu Saksonia-Anhalt Jensa Bullerjahna i ministra spraw socjalnych Meklemburgii Erwina Selleringa, wskazuje, że około 2025 roku wielu niemieckim emerytom przysługiwać będą dużo niższe świadczenia niż obecnie. Podczas gdy osoby urodzone w latach 1942-1946 otrzymują przeciętnie 967 euro, to dzisiejsi 50-latkowie mogą liczyć na emerytury w wysokości 820 euro miesięcznie, przy czym kobiety tylko na 690 euro. Nie należy się dziwić, skoro osoby w wieku 65 lat i starsze stanowią już teraz 19,8% liczącej łącznie 82,4 miliona ludności Niemiec. Natomiast dzieci w wieku do 14 lat to tylko 13,9%. Sytuację pogarsza to, że mieszkańcy wschodnich krajów związkowych, inaczej niż przyszli emeryci na zachodzie Niemiec, nie inwestują w dodatkowe ubezpieczenia emerytalne. I temu też nie należy się dziwić, gdyż obecnie emeryci ze wschodnich landów, szczególnie kobiety, otrzymują przeciętnie wyższe świadczenia niż w zachodnich krajach związkowych, co wynika z innego modelu zatrudnienia w dawnym NRD. Niemiecka Centrala Związków Zawodowych (DGB) ostrzega, że problem wzrostu ubóstwa osób starszych dotyczy całych Niemiec. Szef DGB Michael Sommer powiedział, że obecne pokolenie emerytów jest ostatnim, które w większości otrzymuje dostatecznie wysokie świadczenia. (…) Najpóźniej za 15 lat będziemy mieć miliony emerytów, którzy — jeśli nic się nie zmieni — będą musieli żyć z pomocy społecznej52. Ale niby co miałoby się zmienić? Politycy twierdzą, że wobec starzenia się społeczeństwa musimy postawić pytanie, jak zagwarantować przyzwoite zabezpieczenia na starość. Otóż wobec starzenia się społeczeństwa nic się nie da zrobić. Trzeba natomiast postarać się, żeby społeczeństwo przestało się starzeć. W tym celu należy radykalnie obniżyć opodatkowanie wynagrodzeń (w tym 51 52

S. Theil, Wojna pokoleń, w: „Newsweek Polska”, 12.07.03. http://emerytury.wp.pl/kat,1356,title,Przyszlym-niemieckim-emerytom-grozi-bieda,wid, 9854134,wiadomosc.html?ticaid=1ce1a&_ticrsn=5

84


składki emerytalne) młodych ludzi — żeby mieli za co utrzymywać dzieci — i jednocześnie jasno powiedzieć im, że w przyszłości muszą liczyć na swoje dzieci, bo od państwa nie dostaną przyzwoitego zabezpieczenia na starość, a jedynie absolutne minimum socjalne. Co będzie zgodne z pierwotnym celem ubezpieczeń emerytalnych — żeby starzy ludzie nie umierali z głodu na ulicy. Bo państwo niczego więcej nie jest im w stanie zapewnić w dłuższej perspektywie czasu — co pokazują obecne problemy emerytalne w całej Europie. Ponieważ młodzi muszą płacić wysokie podatki na sfinansowanie obecnych emerytur, zostaje im coraz mniej pieniędzy, które mogliby odłożyć na własną starość. Ale w najgorszej sytuacji wydaje się jednak pokolenie dzisiejszych nastolatków, którzy jeszcze nie pracują. Zdaniem Theila według najgorszych prognoz demograficznych każdy dzisiejszy nastolatek będzie przez całe swoje życie zawodowe utrzymywał jednego emeryta. A gdy sam przestanie pracować, nie będzie miał kto utrzymywać jego53. Już za kilka lat więcej ludzi będzie odchodzić na emeryturę, niż wchodzić na rynek pracy. Długość życia rośnie, a liczba urodzeń maleje. Jeżeli Niemcy chcieliby utrzymać obecną wielkość własnej populacji i nie zwiększać dramatycznie jej średniego wieku, przez najbliższe 30 lat będą musieli przyjmować ponad 500 tysięcy młodych imigrantów rocznie lub podwoić liczbę urodzeń, na co się raczej nie zanosi. Napływ imigrantów niesie jednak ze sobą dość poważne niebezpieczeństwa narastania konfliktów narodowościowych. We Włoszech ludzi po sześćdziesiątce już dziś jest więcej niż poniżej dwudziestki, co stanowi zapowiedź odwrócenia tradycyjnej piramidy demograficznej, która zapewniała bezpieczeństwo socjalne kolejnym pokoleniom. Co więcej, ci młodzi ludzie, którzy za kilkanaście lat będą mieli zacząć utrzymywać emerytów, a którzy dziś pobierają naukę i przygotowują się dopiero do wejścia na rynek pracy, mogą nie zostać do tej pracy dobrze przygotowani. Szkoły i uniwersytety są w coraz gorszym stanie, ponieważ rosnący odsetek 53

S. Theil, Wojna pokoleń, op. cit.


85

budżetów szkolnictwa idzie na świadczenia dla starszych profesorów i nauczycieli, a nie na sprzęt i pomoce naukowe. Jak pisze Theil, niektórzy Niemcy już mówią, że jeżeli reformy nie zostaną przeprowadzone szybko, to w ich kraju wybuchnie „wojna pokoleń”54. Na razie zaczynają się organizować, by ich głos był lepiej słyszany. Fundacja na rzecz Praw Przyszłych Pokoleń rozpoczęła kampanię przeciwko zjawisku, które bywa już nazywane „pokoleniowym oszustwem”. W Bundestagu młodzi deputowani z różnych partii, nawet ideowo od siebie odległych, zwierają szeregi, by walczyć o „pokoleniową sprawiedliwość”. Młodzi ludzie muszą wywierać presję polityczną — powiedziała „Newsweekowi” dwudziestolatka Anna Lührmann z Partii Zielonych, najmłodsza deputowana do Bundestagu. W przeciwnym razie nasze pokolenie czeka na starość prawdziwa nędza55. Z drugiej strony emeryci argumentują, że w przeszłości przez całe życie zawodowe płacili składki na emeryturę, więc się im ona należy. Niektórzy minimalizują jednak problem demografii. Ich zdaniem wyże demograficzne już nie wrócą. Pojawiać się będą jedynie jakieś drobne ich echa. Dziwią się więc, jak wielu rozsądnych ludzi ratunek dla systemów emerytalnych widzi w prokreacji (…) Tego rodzaju porady zdumiewają głównie dlatego, że od 50 lat z okładem widać jak na dłoni, że pracy w XXI wieku jest i będzie znacznie mniej niż w XX. Wystarczy przypomnieć, że roboty ziemne wykonuje się dziś koparkami, a nie łopatami i taczkami. Prawdziwej pracy, czyli zatrudnienia zweryfikowanego rynkowymi potrzebami będzie z każdym rokiem jeszcze mniej niż dzisiaj56. Jest to jednak wynik kompletnego niezrozumienia istoty podziału pracy i funkcjonowania gospodarki. W XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii tak zwani luddyści twierdzili mniej więcej podobne rzeczy: że automatyczne krosna odbierają im pracę. Otóż im więcej jest ludzi, tym więcej mają różnych potrzeb i tym więcej osób potrzebnych jest do tego, żeby te ich potrzeby zaspokajać wciąż 54 55 56

Ibidem. Ibidem. J. Cipiur, Rząd nie dba o deficyt w systemie emerytalnym, w: http://www.obserwatorfinansowy.pl/2011/03/24/polska-nie-dba-o-deficyt-w-systemie-emerytalnym/

86


nowymi rzeczami. Gdy operator koparki parowej skonstruowanej przez Williama Otisa pod koniec lat 20. XIX wieku zasiadał w niej, po raz pierwszy zastępując ludzi z łopatami i taczkami, nie miał pojęcia, że jego potomkowie, siedząc w ulepszonych nieco koparkach, będą mieli na uszach słuchawki z możliwością porozumiewania się na odległość, w których konstruowaniu być może brał udział jakiś potomek kogoś, kto wcześniej używał w pracy łopaty, zanim zastąpiła ją koparka. Zresztą nowe wynalazki otwierają drogę do nowych wyzwań, które nie byłyby bez nich w ogóle możliwe. Przy budowie Kanału Augustowskiego pracował 6000-7000 osób. Przy budowie Kanału Panamskiego — 75 000 osób, choć kopaczy z łopatami i taczkami zostało zastąpili operatorzy koparek. Problem demografii wydaje się na tyle istotny, że na dorocznym spotkaniu noblistów z młodymi naukowcami w niemieckim Lindau57 w 2011 roku poświęcono mu wiele uwagi. Peter Diamond z Massachusetts Institute of Technology, laureat Nagrody Nobla z 2010 roku stwierdził, że w nadchodzących latach demograficzna bomba będzie tykała coraz głośniej. Nie tylko dlatego, że do emerytur szykuje się pokolenie zachodniego baby-boomu, które rodziło się w czasach powojennej prosperity, ale również dlatego, że ostatnie 30 lat to okres największego wzrostu wydatków publicznych w historii Zachodu. (…) Gdy zacznie maleć liczba pracujących, a wzrośnie odsetek emerytów żyjących na dodatek znacząco dłużej niż ich rodzice, katastrofa jest nieunikniona. Najbardziej dramatyczne skutki starzenia się społeczeństw Diamond dostrzega w dziedzinie usług medycznych, których koszty stale rosną. W efekcie każdy zachodni rząd stanie wkrótce wobec konieczności racjonalizowania państwowych usług medycznych. Będzie trzeba wymyślić sposób, by zniechęcić ludzi do zbyt częstego chodzenia do lekarzy! I to mówił człowiek należący przecież do najbliższego otoczenia prezydenta Obamy, który projekt poszerzenia dostępu do usług medycznych uczynił sztandarem swojej prezydentury. 57

http://www.lindau-nobel.org/YoungResearchers.AxCMS


87

Christopher Pissarides z London School of Economics, podobnie jak Diamond laureat Nagrody Nobla z 2010 roku, stwierdził, że czas odzwyczaić obywateli Zachodu od wszechstronnej i darmowej opieki zdrowotnej. Z tego ślepego zaułka można wyjść za pomocą wyższych podatków, te jednak zabiłyby i tak mizerny wzrost gospodarczy w zmagającej się ze skutkami kryzysu Europie. Dlatego jedynym długookresowym rozwiązaniem jest wprowadzenie częściowego prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego. Edward Prescott z Arizona State University, laureat Nagrody Nobla z 2004 roku powiedział, że są tylko dwa sposoby na rozbrojenie demograficznej bomby, która grozi wysadzeniem finansów publicznych wszystkich bogatych krajów. Pierwszy to zwiększenie zadłużenia. A drugi to… całkowita likwidacja podatku dochodowego. I to jest rozwiązanie problemu. To najskuteczniejszy sposób zwiększenia możliwości obywateli i przygotowania się na niepewną przyszłość, gdy wyschną systemy emerytalne58. W Polsce generacja przełomu lat 40. i 50. składa się z roczników liczących 800 000 osób, podczas gdy dzisiaj, dla porównania, rodzi się tylko około 400 000 dzieci rocznie. Najistotniejsze znaczenie ma relacja liczby osób w wieku produkcyjnym do liczby osób w wieku poprodukcyjnym. W roku 2030 w wieku emerytalnym będzie ponad 9 milionów osób wobec 5,5 miliona w roku 2003. Ilość osób w wieku produkcyjnym nieznacznie się zmniejszy — z 23,2 miliona do 22 milionów. Stosunek liczby osób w wieku emerytalnym do liczby osób w wieku produkcyjnym wzrośnie z dzisiejszego 0,24 do 0,41 — a więc o 70%! W takiej sytuacji środkiem zaradczym staje się albo podwyższenie wieku emerytalnego, albo podniesienie składki ubezpieczeniowej. Często wykorzystuje się dodatkowo inflację, która powoduje, że wypłaty pozostają nominalnie na tej samej wysokości, choć faktycznie ulegają obniżeniu. To wówczas dochodzi do najostrzejszego konfliktu pokoleń. Niektórzy analitycy uważają, że byłoby całkiem inaczej, gdyby pieniądze pochodzące ze składek ubezpieczonych „pracowały”. Tym58

http://forsal.pl/artykuly/541803,czy_demografia_rozsadzi_panstwa_dobrobytu.html

88


czasem istota tego, co się dziś dzieje w kontynentalnej części Europy, także w Polsce, polega na tym, że rząd zapewnia wypłatę świadczeń według ustalonych (ale mogących się zmieniać) kryteriów, z których najważniejsze to osiągnięcie określonego ustawowo wieku (z różnymi wyjątkami dla różnych grup zawodowych) oraz poziom zarobków z okresu zawodowej aktywności. Środki na wypłatę świadczeń rząd pozyskuje z opodatkowania pracy, zwanego eufemistycznie składką na ubezpieczenie emerytalne. Dochody pochodzące z wpłat dokonywanych przez przedsiębiorców i pracodawców, które pomniejszają wynagrodzenie netto pracowników, są zasadniczo w całości i natychmiast przeznaczane na wypłatę bieżących świadczeń oraz na pokrycie kosztów administracyjnych. Jak twierdził Krzysztof Dzierżawski, państwo nie może zarządzać tymi środkami źle, ponieważ nie zarządza nimi w ogóle59. Zarzuty, że składki „powinny pracować” (a nie pracowały), stoją w sprzeczności z naturą modelu opierającego się na zasadzie solidarnościowej, a nie kapitałowej. Pokolenie dzieci i wnuków finansuje emerytury ojców i dziadków i żywi nadzieję, że w ten sam sposób będą finansowane jego świadczenia w przyszłości. Tak zwane ubezpieczenia emerytalne to forma międzygeneracyjnego porozumienia, na podstawie którego aktywni pracownicy finansują świadczenia emerytom z wiarą, że przyszli pracownicy będą z kolei świadczyli na ich rzecz. Warto w tym miejscu jeszcze raz zacytować Friedmana, który twierdzi, że źródłem pewności pracowników płacących dzisiaj podatki, że otrzymają stosowne świadczenia, gdy przejdą na emeryturę, może być tylko przekonanie o dobrej woli przyszłych podatników, którzy będą musieli być obłożeni podatkami na świadczenia, jakie dzisiejsi podatnicy obiecują sobie otrzymać w przyszłości. To jednostronne porozumienie międzygeneracyjne narzucone przyszłym pokoleniom, z natury rzeczy nie mogącym wyrazić na nie swojej zgo59

K. Dzierżawski, Reforma emerytalna. Fakty. Mity. Sofizmaty, niepublikowana analiza wewnętrzna Centrum im. Adama Smitha. Kopia w zbiorach autora. Analizą tą nie była zainteresowana ani prasa codzienna, ani fachowa. Dalej przedstawiona jest jedynie z niewielkimi zmianami. W pełnej wersji pojawiła się dopiero w książce Krótki kurs ekonomii praktycznej (Poznań 2006) i na http://dzierzawski.pl/pl/reforma-emerytalna-fakty-mity-sofizmaty,68,artic,13,91.


89

dy, przypomina raczej listy wysyłane systemem łańcuszka dobrej woli świętego Antoniego niż prawdziwy system ubezpieczeniowy60. Związek między płaconymi podatkami pod nazwą składki emerytalnej i otrzymywanym świadczeniem przypomina w najlepszym razie listek figowy, który ma uwiarygodnić nazywanie tej kombinacji „ubezpieczeniami”. Ale krytyka tradycyjnego modelu zaopatrzeniowego opartego na opodatkowaniu pracy nie może być równoznaczna z bezkrytyczną akceptacją tak zwanych reform kapitałowych, o czym będzie jeszcze mowa. 5.4.1 Podwyższenie wieku emerytalnego w Polsce w 2012 roku Plany podwyższenia wieku emerytalnego wywołały w Polsce na początku 2012 roku prawdziwą polityczną burzę. Skoro ponad 85% ankietowanych opowiedziało się przeciwko podwyższaniu wieku emerytalnego, opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna postarała się więc wykorzystać ten fakt do ataków na rząd. Zwłaszcza że na początku roku rząd w sposób niezwykle arogancki przystąpił do wdrażania w życie zmian w refundacji leków, wprowadzając odpowiedzialność majątkową lekarzy i aptekarzy za nieprawidłowości w wystawianiu i realizacji recept, które przerzucały na te środowiska obowiązki NFZ, podpisał w tajemnicy międzynarodową umowę ACTA mogącą ułatwić cenzurę Internetu i skompromitował się przy budowie Stadionu Narodowego w Warszawie. Gdy więc pojawiła się okazja wykorzystania nastrojów opinii publicznej przeciwko rządowi, skwapliwie z tego skorzystano. Niektórzy — SLD i NSZZ „Solidarność” (to bardzo wymowna koalicja, biorąc pod uwagę historię Polski) — przystąpili do zbierania podpisów pod wnioskiem o przeprowadzenie w tej sprawie referendum. Oczywiście jego wynik byłby nietrudny do przewidzenia. Zdecydowana większość byłaby przeciw. Ale jakbyśmy w referendum zapytali Greków, czy zgadzają się na obniżenie emerytur, co przegłosował parlament w Atenach z uwagi na faktyczne bankruc60

M. Friedman, R. Friedman, Free, op. cit., s. 104.

90


two państwa, też większość z nich byłaby przeciw. Problem w tym, że w Grecji nie ma już z czego wypłacać emerytur. W Polsce doszlibyśmy do tego stanu dopiero za jakiś czas. Jeśli nie dokonamy zmian, z pewnością nastąpi to szybciej. Więc równie dobrze można zorganizować referendum z pytaniem, czy jesteśmy za tym, aby każdy w wieku nie wyższym niż 50 lat otrzymywał emeryturę nie niższą niż 5000 złotych. Można przypuszczać, że zwolenników takiego rozwiązania będzie jeszcze więcej niż przeciwników podwyższenia wieku emerytalnego. Co do zasady pod względem konieczności przedłużenia wieku emerytalnego rząd ma akurat rację. Nie może to być jednak reforma, która w terminologii wspomnianego na wstępie Gunnara Myrdala byłaby „punktowa”. Jeśli poprzestaniemy na samym podwyższeniu wieku emerytalnego, skutki wcale nie będą pozytywne. Jednak argument, którym posługują się związkowcy, że nie należy podwyższać wieku emerytalnego, gdyż i tak już dziś panuje bezrobocie, wiec będzie jeszcze większe, abstrahuje od prawdziwej przyczyny bezrobocia. Nie jest nią za duża ilość ludzi na rynku pracy, tylko za wysokie koszty pracy, które zmniejszają popyt na nią. Problem „braku pracy” to dziś przede wszystkim problem źle skonstruowanego systemu podatkowego i finansowania wydatków emerytalnych państwa głównie z wpływów z opodatkowania pracy — nazywanego składką na ubezpieczenie emerytalne. Powoduje to, że cena pracy brutto jest nieekonomiczna. To jest zresztą nie tylko problem rynku pracy, ale i zmniejszenia ilości rodzących się dzieci, gdyż rodzice nie mają za co ich wychowywać. A demografia to główny problem obowiązującego modelu emerytalnego. Da się to jednak zmienić. Wypłata emerytur nie musi być finansowana z podatku nałożonego na pracę pod nazwą składki emerytalnej. Może być finansowana z innych podatków (na przykład konsumpcyjnych), które są mniej szkodliwe dla gospodarki. Rozwiązanie takie zaleca właśnie cytowany już raport OECD Taxing Wages 2009-2010. Co prawda niektórzy uważają, że powodem małej ilości urodzeń w Polsce jest brak wsparcia państwa w momencie kiedy małe dzieci


91

są przez rodziców wychowywane i utrzymywane61. Niech się państwo trzyma od dzieci jak najdalej. Niech nie „wspiera”, tylko niech nie przeszkadza ludziom deklarującym, że chcą mieć wiele dzieci — a jest takich wielu — w ich utrzymaniu. Argument, że nie należy podwyższać wieku emerytalnego, gdyż osoby starsze „blokują” miejsca pracy młodym, abstrahuje od faktu, że na konkretne miejsce pracy osoby odchodzącej na emeryturę wstępuje zazwyczaj osoba trochę młodsza, a nie zaraz po szkole. Miejsca pracy dla osób starszych to są inne miejsca pracy niż dla młodych. Nie dokonuje się substytucja 1:1, czego nie chcieli pojąć politycy francuscy, którzy przez lata byli liderami w obniżaniu wieku emerytalnego. Co więcej, polski rynek pracy jest coraz bardziej związany z europejskim. Dziś mamy niski współczynnik zatrudnienia osób w wieku 55-65 lat. Ale to się będzie zmieniać. W Europie jest bowiem jeszcze gorsza sytuacja demograficzna. Niemcy (i nie tylko) będą musieli coraz intensywniej zabiegać o młodych pracowników z Polski — bo wolą zatrudniać Polaków niż przybyszów spoza Europy. W konsekwencji w Polsce będzie się zwiększało zapotrzebowanie na pracę osób starszych, gdyż do Niemiec do pracy wyjadą raczej młodsi Polacy. Z kolei argument, że po podwyższeniu wieku emerytalnego Polacy będą bardzo krótko pobierać emeryturę, opiera się na statystycznej iluzji. Średnia wieku mężczyzny w Polsce rzeczywiście wynosi 72 lata (kobiety — 80), ale to średnia dla noworodków! Mężczyzna, który dożywa wieku 65 lat, statystycznie żyje jeszcze 15 lat! Dla kobiet ten okres jest jeszcze dłuższy — o blisko pięć lat. Osobną kwestią jest nieprzekonywające i niespójne logicznie uzasadnienie proponowanych zmian oraz sposób ich wprowadzenia życia — głównie pod względem tempa, a zwłaszcza dla kobiet. Bo czy konieczność podwyższenia wieku emerytalnego oznacza, że dla mężczyzn i kobiet powinien on być taki sam? Co do zasady — tak, zwłaszcza przy zachowaniu elementów kapitałowych w systemie 61

www.cafr.pl/2012/02/emerytalne-pomysly-psl-nie-pomoga-rodzinom/

92


emerytalnym — czyli sposobu waloryzacji kont w ZUS i utrzymywania OFE. Ale kobietom coś się należy, za to, co robią — rodząc dzieci. Bo zmniejszenie ilości potomstwa — jak podkreśla sam rząd — jest przyczyną obecnej sytuacji demograficznej, która przekłada się na problemy finansowe państwa. Gdy kobiety poświęcają się pracy zawodowej, domagając się przy okazji równouprawnienia, co w praktyce oznacza specjalne przywileje, nie ma powodu, aby wcześniej uzyskiwały prawa do emerytury. Natomiast pomysł, aby kobieta miała takie prawo za każde urodzone dziecko, jest jak najbardziej zrozumiały. Argumenty, że to „komplikuje system”, są śmieszne. Bo co w tym skomplikowanego? Argument, że kobiety będą miały niższe emerytury — bo krócej będą płaciły składki, działa tylko w systemie kapitałowym, który na naszych oczach się dyskredytuje. A poza tym jaka to będzie różnica? 100 złotych miesięcznie? To niewiele w zestawieniu z wydatkami na żłobek, przedszkole czy opiekunkę do dzieci, które rodzina musi ponosić, gdy kobieta szybciej wraca do pracy, żeby mieć wyższą emeryturę, a babcia też jeszcze pracuje na swoją. Argument ten nie ma zresztą żadnego sensu w odniesieniu do emerytury obywatelskiej — o której będzie jeszcze mowa. W przypadku takiej emerytury, równej dla wszystkich, prawo kobiet do jej uzyskania jakiś czas wcześniej z tytułu urodzenia każdego dziecka, w takiej samej wysokości, jaką otrzymują wszyscy pozostali, jest jeszcze bardziej uzasadnione. Co ciekawe, przeciwnikami przyznania tego szczególnego uprawnienia kobietom są zwolennicy OFE! Na głowę wicepremiera Pawlaka spadły gromy ze strony feministek. Podobno pozwolił sobie zredukować kobiety do ich biologicznych, rozrodczych funkcji i nagradzać je biedą, gdy będą pokornie je spełniały: dużo rodzisz, mało pracujesz i masz tak niewielką emeryturę (lub żadnej), że liczysz wyłącznie na zarobki, wierność i zdrowie własnego męża62. Tymczasem pomysł ten jest jak najbardziej profeministyczny. Emerytura obywatelska ma być równa dla wszystkich! I dla kobiet samorealizujących się w pracy zawodowej, i dla kur domowych ro62

www.wyborcza.pl/1,76842,11200395,Taka_tradycja.html


93

dzących i wychowujących dzieci, i dla wstrętnych, męskich szowinistów. Równa — mimo że kobiety zarabiają mniej — więc płacą niższe składki, krócej pracują — więc płacą je krócej, a dłużej żyją, zatem dłużej pobierają świadczenia, przez co te świadczenia muszą być niższe! W systemie zaproponowanym przez wicepremiera Pawlaka (a tak dokładnie to przez Krzysztofa Dzierżawskiego) kobieta może, choć nie musi, przejść na wcześniejszą emeryturę z tego powodu, że urodziła dzieci. To przywilej, a nie obowiązek. Jeśli z niego skorzysta, to wysokość jej emerytury się nie zmniejszy. Ale widocznie propaganda OFE odcisnęła już tak silne piętno, że nie sposób wyrwać się z oków myślenia o emeryturach kapitałowych. Alternatywą dla pomysłu wicepremiera Pawlaka jest zrównanie wynagrodzeń kobiet i mężczyzna — żeby mogli płacić takie same składki i dzięki temu mieć takie same emerytury. Można oczywiście zrównać wynagrodzenia pana prezesa OFE i pani prezes OFE. Ale jak zrównać wynagrodzenia pani prezes OFE i jej asystenta? A nawet jak się to uda zrobić, to i tak pozostanie drugi problem. Kobiety żyją dłużej — podobno dlatego, że nie mają żon. Asystent pani prezes OFE będzie mógł mieć wyższą emeryturę z kapitału, który został im obojgu odebrany pod przymusem i odprowadzony do OFE — bo na krócej będzie musiał mu starczyć. Alternatywą byłoby zrównanie długości życia pani prezes OFE i jej asystenta. Ale jako że wydłużyć życia asystenta się nie da, to czy trzeba skrócić życie kobiet? W sporach o wiek emerytalny ciągle pojawia się przykład nauczycielki WF, która miałaby w wieku powyżej lat 60 uczyć dzieci w szkole robić fikołki. Ale czy nie może zostać ona w szkole bibliotekarką? Pracownicą muzeum sportu? Organizatorem zajęć sportowych dla dzieci? Może! Tylko trzeba pomóc jej wyrwać się z oków myślenia, że przez całe życie ma uczyć dzieci robić fikołki, a jak już będzie do tego za stara, to dostanie odpowiednio wcześnie emeryturę, na której wypłacanie będą łożyły dzieci, które kiedyś uczyła. Kiedyś tak będzie — bo kiedyś będziemy na tyle starzy, że rzeczywiście nie będziemy mogli pracować. Ale nie możemy chcieć być ciężarem podatkowym

94


dla naszych i cudzych dzieci zbyt wcześnie — gdy jeszcze sami możemy pracować. Ile razy zdarza nam się myśleć i nawet głośno mówić naszym dzieciom, że wiemy coś lepiej od nich? One się oczywiście buntują, ale „często-gęsto” — jak mówią one same — to prawda. Z wiekiem wiemy więcej. Mamy większe doświadczenie — także w doświadczaniu zmian. Wiele rzeczy robimy lepiej od naszych dzieci (choć wiele też zrobimy gorzej albo nawet nie zrobimy wcale). I te, które potrafimy zrobić lepiej, możemy robić o wiele dłużej niż do 65. roku życia. Jeśli jednak nauczycielka WF urodziła trójkę dzieci, to powinna móc wcześniej przejść na emeryturę! Oglądając prezentację przygotowaną dla uzasadnienia projektu podwyższenia wieku emerytalnego kobiet przez Kancelarię Premiera63, nie sposób nie wyrazić zdziwienia. Przede wszystkim przedstawionymi w niej wyliczeniami. Premier zakłada, że średnie wynagrodzenie wzrośnie w Polsce z 3400 złotych w 2011 roku do 7823 złotych w 2040 roku. Nie żadne tam 7800 złotych! Z dokładnością do złotówki: 7823 złotych. Rządy mylą się permanentnie w swoich przewidywaniach co do poziomu inflacji, bezrobocia czy tempa wzrostu gospodarczego w perspektywie rocznej czy trzyletniej. A tu nagle mamy tak precyzyjne wyliczenie w perspektywie 30-letniej?! Pewnie dlatego, że za 30 lat nikt tego wyliczenia nie będzie pamiętał — tak jak nikt nie pamięta wyliczeń sprzed 12 lat, jak wysokie będą emerytury z OFE. Gdy w 1985 roku podejmowałem pracę, średnie wynagrodzenie wynosiło około 20 000 złotych. Inne czasy, inne pieniądze — ale to pokazuje, jaką wartość ma prognozowanie w perspektywie 30 lat. Ciekawe zresztą, dlaczego rząd liczy w złotówkach. Czyżbyśmy do 2040 roku nie weszli do strefy euro? Czy może rząd zakłada, że strefa euro się do tego czasu rozpadnie? A jeśli rząd dla lepszego zilustrowania zmian przeliczył euro na złotówki, to ciekawe, jaki przyjął kurs wymiany — bo przecież to będzie jeden z najistotniejszych pro63

Dokument „Zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego” prezentowany podczas konferencji prasowej premiera Tuska i zamieszczony na stronie www.kprm.gov.pl.


95

blemów, przed jakim staniemy, gdyby strefa euro przetrwała, a my chcielibyśmy do niej, mimo wszystko, przystąpić. Średnie wynagrodzenie w latach 2008-2011 wzrosło z 2943 do 3400 złotych — przez trzy lata o 457 złotych, czyli o 15,5%. A rząd zakłada, że przez następne 30 lat ma wzrosnąć o 4400 złotych — czyli 130%. Czyli tempo wzrostu średniego wynagrodzenia ulegnie sporemu wyhamowaniu. Słusznie rząd zakłada, ale dyskretnie stara się to przemilczeć. Przy tempie wzrostu średniego wynagrodzenia z ostatnich trzech lat średnie wynagrodzenie w wysokości 7800 złotych osiągnęlibyśmy już w roku 2028, a w 2040 wyniosłoby ono ponad 14 000 złotych. Może to trzeba mówić, żeby skłonić ludzi do nieliczenia na rząd i zwiększenia troski o siebie? Wyliczenia dotyczące konsekwencji podwyższenia kobietom wieku emerytalnego o siedem lat są dość zastanawiające. Rząd wyliczył, że kobieta ubezpieczona w ZUS dzięki pracy o pięć lat dłużej będzie miała emeryturę większą o 47%. Jeżeli popracuje o siedem lat dłużej — już o 72%64. Jak rząd to wyliczył? Kobieta, zaczynając pracę w wieku, powiedzmy, lat 22, przez pierwsze 43 lata pracy (do 65. roku życia) miałaby wypracować połowę świadczenia, jakie otrzymywać będzie po przejściu na emeryturę, natomiast przez ostatnie dwa lata miałaby nadrobić całą różnicę? Podejrzana jest zresztą nie tylko sama ta różnica, ale także konkretna wysokość świadczenia. Na slajdach rządowych pokazano, że średnia kobieca emerytura w 2040 roku wyniosłaby — gdyby nie planowane zmiany — 2062 złotych. Obecnie wynosi 1962 złotych, więc rząd założył jej wzrost jedynie o 100 złotych przez nadchodzące 30 lat. Abstrahując od emerytury z ZUS, czyżby kobiety nie były w OFE, które obiecują pomnażanie zgromadzonego kapitału? Przez 30 lat nie wypracują większych zysków niż 100 złotych? Przez pierwsze 12 lat ich nie wypracowały — bo ponoć było to „tylko 12 lat”. Teraz będzie 30. I co? Ja wiem, że na OFE nie można liczyć — tak jak na ZUS, ale żeby rząd oficjalnie tak zakładał? To może jednak zlikwiduje OFE? Po wprowadzeniu zmian 64

http://wyborcza.biz/Emerytura/1,124713,11150548,Praca__nie_tylko_dluzsza__boli_ Polakow.html

96


i podwyższeniu wieku emerytalnego średnia emerytura dla kobiet ma wynieść „aż” 3411 złotych. Różnica rzeczywiście dość istotna. Ale oznacza, że przez pierwsze 38 lat pracy kobieta zapracuje jedynie na 30% emerytury, a przez ostatnie siedem lat — na 70%?! Po sześćdziesiątce panie zostają supermenami? Oczywiście wysokość emerytur kapitałowych zależy z jednej strony od tego, jak długo oszczędzamy, a z drugiej — jak długo ją pobieramy. Podwyższenie wieku emerytalnego sprawia, że wydłuża się czas oszczędzania, a skraca czas pobierania świadczenia. Ale tak dokładne wyliczenia, jakie przedstawił rząd i niektórzy analitycy wspierający OFE, moim zdaniem się nie potwierdzą. Panie musiałyby po 65. roku życia przeistaczać się w „superbabki” (bo przecież nie w „supermenki”), by aż tak zwiększyć swoją wydajność pracy. Bo, jeszcze raz powtórzmy, wysokość emerytur nie będzie zależeć od spekulacji finansowych, tylko od wysokości dochodu narodowego, który zostanie wówczas wypracowany. Jeśli więcej osób będzie dłużej pracowało — to ma on szanse być wyższy. Ale nie da się przewidzieć, jak bardzo. Mówiąc o wyższych emeryturach, zastanówmy się też, jaki jest punkt odniesienia. W stosunku do wysokości potencjalnych emerytur w przypadku niepodwyższenia wieku emerytalnego czy może w stosunku do wynagrodzenia przed przejściem na emeryturę? Najbardziej zastanawiające wydaje się w tym wszystkim, dlaczego premier Tusk, zapowiadając podwyższenie wieku emerytalnego, tak nagle przestał się martwić opinią zdecydowanej większości wyborców, która wcześniej była mu tak droga. Pewnej podpowiedzi dostarcza stwierdzenie premiera, że jeśli tego nie zrobimy, to za kilka miesięcy możemy mieć problemy. Za kilka miesięcy? A niby dlaczego? Przecież reforma za „kilka miesięcy” nie przyniesie jeszcze żadnych efektów. Co prawda premier zaraz dodał: albo za kilka lat, ale „za kilka lat” jakichś bardzo istotnych efektów też jeszcze nie będzie. Więc może w kowenantach65 polskiej umowy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym, które zostały skrzętnie przemilczane przed 65

Kowenanty to warunki przewidywane w umowach kredytowych, jakich ma się trzymać kredytobiorca.


97

opinią publiczną, jest coś na ten temat? Skoro ten sam Fundusz postawił Węgrom warunek odstąpienia od „liniowości” opodatkowania, jeśli chce skorzystać z linii kredytowej, to może Polsce postawił jakieś warunki dotyczące wieku emerytalnego? Podwyższenia wieku emerytalnego obawiają się zarówno niektórzy pracodawcy, jak i związkowcy. W krótkiej perspektywie czasu mają rację. Wiele miejsc pracy jest dziś niedostosowanych do potrzeb osób w starszym wieku. Trzeba pamiętać, że w praktyce różnica nie będzie wynosiła dwóch lat, lecz siedem, bo dziś efektywny wiek emerytalny wynosi niespełna lat 60. A zatem za lat 30 wiele miejsc pracy będzie musiało być przystosowanych do zmieniających się warunków i potrzeb starszych pracowników — co wymagać będzie nakładów finansowych. Nie jest to zresztą jedyny problem. Podwyższenie wieku emerytalnego przy zachowaniu niezmienionych przepisów o wieku ochronnym (czyli takim, w którym pracownik nie może zostać zwolniony z pracy przed nabyciem uprawnień do emerytury) może spowodować, że pracownicy zbliżający się do tego wieku będą jeszcze częściej niż dziś zwalniani z pracy. Jak już o tym była mowa, dzieje się tak często bez konkretnego w danym momencie powodu, a jedynie z obawy pracodawcy, że powód taki może się zdarzyć, gdy już pracownik osiągnie ten „magiczny” dla niego wiek ochronny i wówczas nie będzie go można zwolnić. To tylko rząd udaje, że potrafi przewidzieć, co będzie za 30 lat — jaka będzie, na przykład, wysokość średniego wynagrodzenia z dokładnością co do złotówki (o czym będzie mowa poniżej). Pracodawca natomiast nie wie, co będzie za trzy lata. Więc musi być ostrożny. Nie ma bowiem na kogo nałożyć jakiegoś podatku, jak to robi rząd, gdy mu zaczyna brakować na wydatki. Odpowiedzialny rząd powinien ten problem rozwiązać, zmieniając przepisy Kodeksu Pracy. Oczywiście będą protestować związkowcy. Ale to związkowcy przyczynili się do upadku polskiego przemysłu stoczniowego. Bo bronią „praw”, których ekonomicznie obronić się nie da. A Związek Radziecki upadł dlatego, że podstawowych praw rachunku ekonomicznego nie respektował.

98


28 marca 2012 roku media obiegła wiadomość, że koalicjanci z PSL i PO się porozumieli. Waldemar Pawlak zgodził się na podniesienie wieku emerytalnego do 67. roku życia, a Donald Tusk na wprowadzenie wcześniejszej emerytury — będą mogli na nią przechodzić mężczyźni, którzy skończyli 65 lat, i kobiety, które skończyły 62 lata. Warunkiem otrzymania emerytury częściowej naliczanej z połowy zgromadzonego kapitału ma być 40 lat pracy u mężczyzn i 35 lat u kobiet. Czyli dalej będzie bałagan!

6. Polski model emerytalny W Polsce ubezpieczenia społeczne budowane były oczywiście na wzór alpejski, co z uwagi na związki geograficzne, polityczne, historyczne i kulturowe jest dość zrozumiałe. Niestety przez lata wyglądało to coraz bardziej karykaturalnie — jak zwykle w przypadku ubezpieczeń obowiązkowych, które miały bardziej fiskalny niż ubezpieczeniowy charakter. 11 stycznia 1919 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret o ubezpieczeniu na wypadek choroby, wzorowany na prawie niemieckim. Dekret ten stał się de facto podstawą tworzenia nowego modelu ubezpieczeniowego, jednak de iure, w związku z tym, że Piłsudski nie przekazał go do zatwierdzenia sejmowi, za początek ubezpieczeń w Polsce porozbiorowej przyjmuje się datę 19 maja 1920 roku — dzień uchwalenia ustawy sejmowej o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby. Ujednolicała ona przepisy z trzech zaborów, gwarantowała pracownikom i ich rodzinom pomoc lekarską, leczenie szpitalne i zasiłek chorobowy. W 1924 roku wprowadzono przepisy o ubezpieczeniu na wypadek braku pracy, a w 1927 roku — jednolite ubezpieczenie pracowników umysłowych. W 1933 roku, mocą ustawy o ubezpieczeniu społecznym (nazywanej „scaleniową”), wprowadzono ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa oraz na wypadek niezdolności do pracy lub śmierci w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

100


Na podstawie Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 roku o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z 28 marca 1933 roku pięć odrębnych instytucji — Izbę Ubezpieczeń Społecznych, Zakład Ubezpieczenia na Wypadek Choroby, Zakład Ubezpieczenia od Wypadków, Zakład Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych i Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników połączono w jedną, pod nazwą Zakład Ubezpieczeń Społecznych, z siedzibą w Warszawie. W ten sposób ZUS zaczął zarządzać pięcioma funduszami ubezpieczeniowymi połączonymi administracyjnie, ale wyodrębnionymi finansowo. Przed wybuchem II wojny światowej majątek ZUS i zarządzanych przez niego funduszy ubezpieczeniowych wynosił około 1,5 miliarda złotych. Straty wojenne przekroczyły połowę tej kwoty. O wiele większe straty niż wojna przyniósł komunizm. 12 stycznia 1945 roku powołana została pierwsza tymczasowa dyrekcja ZUS. Od 17 września 1946 roku Centrala ZUS zaczęła na nowo funkcjonować w Warszawie. ZUS stał się elementem centralnej gospodarki planowanej. Zlikwidowano jego samodzielność i zarzucono całą przedwojenną filozofię działania — taką samą jak w innych państwach wprowadzających przymus ubezpieczeń społecznych, ale w sposób oparty na rachunku ekonomicznym. W 1950 roku zniesiono fundusze ubezpieczeniowe, a dochody i wydatki ZUS stały się częścią budżetu państwa. Zlikwidowano też lokalne ubezpieczalnie społeczne, a w ich miejsce utworzono wojewódzkie i obwodowe oddziały ZUS. W 1951 roku zlikwidowano działający od 1934 roku Państwowy Zakład Emerytalny, który wypłacał emerytury funkcjonariuszom państwowym i wojskowym. Jego obowiązki przejął ZUS. W 1954 roku wydano dekret o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin i zmieniono zasady wydawania orzeczeń lekarskich. W 1955 roku ZUS został w ogóle zlikwidowany. Zarządzanie wypłatą emerytur i rent powierzono Ministerstwu Pracy i Opieki Społecznej, pozostałe zadania ZUS — ustalanie obowiązku ubezpieczenia, składki, zasiłki — przejęły związki zawodowe. W 1960 roku rząd Władysława Gomułki powrócił do poprzedniego

Polski model emerytalny

101

modelu. Administracja ubezpieczeniowa ponownie została scalona w ramach jednej instytucji — ZUS. W 1975 roku po reformie administracyjnej zwiększono liczbę oddziałów ZUS. W 1986 roku ZUS otrzymał status centralnego organu administracji państwowej, podległego Ministerstwu Pracy, Płac i Spraw Socjalnych. Powstał Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego celem było finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego i kosztów działalności ZUS. Po 1989 roku rozpoczęły się prace na zmianą modelu. Przez pierwsze 10 lat podstawowym aktem prawnym regulującym zasady i warunki przyznawania świadczeń emerytalnych pozostawała ustawa z 14 grudnia 1982 o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ustawa z dnia 25 listopada 1986 roku o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oraz ustawa z 17 października 1991 o rewaloryzacji emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (dalej nazywana ustawą o rewaloryzacji). Odrębnymi przepisami były uregulowane uprawnienia emerytalne górników i ich rodzin66, pracowników kolejowych i ich rodzin67, zaopatrzenie inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin68 i niektórych innych grup pracowników (na przykład funkcjonariuszy Służby Więziennej, kombatantów). Przepisy te nie pozostawały jednak w żadnym związku przyczynowo-skutkowym z przepisami dotyczącymi składek nazywanych składkami na ZUS, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. W ostatnim okresie składka na ZUS wynosiła 45%, na Fundusz Pracy — 3%, a na fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych — 0,2% podstawy wymiaru składki (czyli w praktyce wypłaconego wynagrodzenia), które w całości płacone były przez pracodawcę — łącznie 48,2%. Jednak wysokość przyszłych świadczeń nie była uzależniona od wysokości wpłacanej składki. Podstawę wymiaru emerytury stanowiła przeciętna, zwaloryzowana kwota wynagro66 67 68

DzU nr 5 poz. 32 z 1983 z późniejszymi zmianami. DzU nr 23 poz. 99 z 1983 z późniejszymi zmianami. DzU nr 13 poz. 68 z 1983 z późniejszymi zmianami.

102


dzenia lub dochodu, która stanowiła podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, w okresie: 1) kolejnych pięciu lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 14 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek o emeryturę zostanie zgłoszony do 31.12.1994 roku, 2) kolejnych sześciu lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 15 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek o emeryturę zostanie zgłoszony do 31.12.1995 roku. W każdym następnym roku okresy te wydłużają się o jeden rok, aż do kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek zostanie złożony do 31.12.1999 roku. Przy ustalaniu podstawy emerytury przyjmowano: 1) wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia w jednym zakładzie pracy albo 2) łączne wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia wykonywanego równocześnie w więcej niż jednym zakładzie pracy, jeżeli a) nie przekraczało ono czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie, na przykład zatrudnienie w dwóch zakładach pracy na połowie etatu, b) przekraczało łącznie wymiar czasu pracy obowiązujący w danym zawodzie, pod warunkiem że praca była wykonywana w tym wymiarze nie krócej niż przez kolejne pięć lat. W celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury : 1) obliczano sumę wynagrodzeń i dochodów, które były podstawą wymiaru składek w okresie każdego z wybranych lat kalendarzowych, 2) obliczano stosunek każdej z tych sum do kwoty rocznej przeciętnego wynagrodzenia za rok kalendarzowy, wyrażając go w procentach z zaokrągleniem do setnych części procentów, 3) obliczano średnią arytmetyczną tych procentów,


103

4) uzyskany w ten sposób wskaźnik mnożono przez kwotę przeciętnego wynagrodzenia, stanowiącego podstawę ostatnio przeprowadzonej waloryzacji. Jednakże wskaźnik wysokości podstawy wymiaru, który brano za podstawę obliczania ruchomej części emerytury, został arbitralnie przez ustawodawcę ograniczony i nie mógł być wyższy niż 250%. Powodowało to spłaszczenie podstawy wymiaru emerytury, a co za tym idzie — otrzymywanych świadczeń. Jeżeli ktoś przez 30 lat płacił dziesięciokrotnie wyższą składkę emerytalną od kogoś innego, to i tak nie otrzymał nawet trzykrotnie wyższej emerytury. Wysokość emerytury kształtowała się w zależności od wielkości podstawy jej wymiaru, ilości lat składkowych i nieskładkowych oraz wysokości kwoty bazowej, będącej stałym jej składnikiem. Emerytura składała się z dwóch części: 1) części stałej, równej dla wszystkich, która wynosi 24% kwoty bazowej, 2) części indywidualnej, zależnej od ilości posiadanych okresów składkowych i nieskładkowych. Na wysokość emerytury składało się więc: (i) 24% kwoty bazowej, (ii) po 1,3% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych, (iii) po 0,7% podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych. Przez okres składkowy rozumiano okresy, za które była opłacana składka ubezpieczeniowa oraz inne okresy wyczerpująco wyliczone w ustawie o rewaloryzacji. Na okresy składkowe składały się: (i) okresy zatrudnienia, (ii) okresy pracy przymusowej, (iii) inne okresy wskazane przez ustawę. Do okresów nieskładkowych zaliczano między innymi okresy działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą dzia-

104


łalnością, a także okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz okresy podlegające represjom wojennym i okresu powojennego określone w przepisach o kombatantach oraz osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, okresy urlopu wychowawczego — nie więcej jednak niż sześć lat, okresy nauki w szkole wyższej na jednym kierunku studiów — pod warunkiem ukończenia tej nauki — w wymiarze określonym w programie studiów. Przy ustalaniu prawa i wysokości świadczeń okresy nieskładkowe uwzględniano w rozmiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej uwzględnianych okresów składkowych. Był to więc model wybitnie redystrybucyjno-fiskalny. Jego finansowanie za pomocą składek powodowało, iż ubezpieczenia, wbrew swej nazwie, były jedynie narzędziem przypadkowej redystrybucji, a gdy w państwowej kasie brakowało pieniędzy, rządzący natychmiast sięgali do kieszeni podatnika. Jeszcze w roku 1989 składka na ZUS wynosiła 38% płacy. W roku 1990 podwyższono ją do 43% i dołożono 2% składki na Fundusz Pracy. W roku 1991 składka na ZUS wzrosła do 45%. W roku 1993 podwyższono składkę na Fundusz Pracy do 3%, a w roku 1994 wprowadzono składkę na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w wysokości 0,5% (w marcu 1995 roku obniżona ją do 0,2%). Co więcej, wraz z tak zwanym ubruttowieniem płac w związku z wejściem w życie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z dniem 1 stycznia 1992 roku składki te zaczęto naliczać od wysokości płacy brutto, co oznaczało ich faktyczną podwyżkę o ponad 8%. W roku 1998 te wszystkie składki stanowiły ponad 60% płacy netto, co oznacza wzrost od roku 1989 prawie o 75%. Tak więc kłopoty finansowe Zakładu Ubezpieczeń Społecznych rozwiązywane były jedyną metodą: poprzez sukcesywne podnoszenie składek. Przez lata nie zwracano natomiast uwagi na powody, dla których dłużnicy ZUS zalegali ze składkami. Na koniec roku 1993 zadłużenie to wynosiło 30 bilionów starych złotych polskich, na koniec pierwszego kwartału 1994 roku wzrosło do 34 bilionów złotych, by po upływie kolejnych dwóch kwartałów osiągnąć kwotę 39 bilionów złotych, z czego prawie 32 biliony przypadały na sektor publiczny. Powód tego gi-


105

gantycznego zadłużenia był nadzwyczaj prosty: obciążenia były zbyt wysokie. Można się zasadnie spodziewać, że gdyby składka na ZUS wynosiła nie 50%, tylko 20%, to więcej podmiotów by ją opłacało. A 20% ze 100 to przecież więcej niż 50% z 30. Postępowanie wbrew tej zasadzie doprowadziło do tego, że już w roku 1978, jak wynika z danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, po raz pierwszy wypłaty z tytułu emerytur przewyższyły wysokość uzyskanych przez ZUS wpływów. W roku 1991 wysokość dotacji z budżetu państwa dla ZUS wynosiła 5,6% wydatków ponoszonych przez ZUS, a w roku 1994 było to już 6,9%. Stanowiło to kwotę 140 bilionów starych złotych, czyli 20,1% wydatków budżetowych. W roku 1995 dotacja budżetowa dla ZUS wynosiła już 193 biliony starych złotych, co stanowiło 21,2% całego budżetu. W roku 1994 zadłużonych w ZUS było 33,3% zakładów państwowych i 44,5% prywatnych. Deklarowany stan zatrudnienia, czasu pracy i wynagrodzenia zaniżało 80% zakładów, około 70% nie płaciło składek w terminie, zalegając nawet po kilka lat. 90% zakładów zatrudniało pracowników na umowy-zlecenia lub umowy o dzieło niepodlegające składce na ZUS. Jednakże ucieczka przed panoszącym się fiskalizmem była o tyle nagminna, że leżała nie tylko w interesie pracodawców obciążonych de facto podatkiem, z tym że odprowadzanym do ZUS, a nie do urzędu skarbowego, ale także w interesie pracowników. Jeżeli pracodawca miał do zaoferowania pracownikowi za jego usługi 1000 złotych brutto, to pracownik z tytułu umowy o dzieło lub umowy-zlecenia trwającej krócej niż 15 dni, a więc niepodlegającej składce na ZUS, otrzymywał 832 złotych netto (1000 złotych minus zaliczka na podatek dochodowy liczona od kwoty wypłaty, pomniejszonej o zryczałtowany koszt uzyskania przychodu w wysokości 20% tego przychodu). Natomiast z tytułu umowy o pracę z „dobrodziejstwem” ubezpieczenia społecznego pracownik otrzymałby do ręki 534 złotych. Jego pensja brutto musiałaby wynieść 670 złotych. Pracodawca zapłaciłby bowiem dodatkowo 48,2% różnych składek (co razem dałoby 1000 złotych), a pensja netto pracownika zostałaby zredukowana o zaliczkę na podatek dochodowy

106


liczony od kwoty 670 złotych pomniejszonej jedynie o 31 złotych, gdyż koszt pozyskania przychodu z tytułu umowy o pracę tyle właśnie wynosił. Łatwo obliczyć, że różnica pomiędzy wynagrodzeniem pracownika z tytułu niepodlegającej składce ubezpieczeniowej umowy-zlecenia a umowy o pracę wynosić mogła w takiej sytuacji prawie 300 złotych. Odkładając te pieniądze do banku, już po 15 latach pracy pracownik zgromadziłby (przy ówczesnym poziomie inflacji i stopy procentowej) kapitał w wysokości ponad 200 tysięcy złotych i mógłby zostać rentierem, otrzymując z tytułu samych tylko odsetek 30 tysięcy złotych rocznie, bez naruszania kapitału, który pozostawiłby w spadku swym potomnym. W przypadku zaś zatrudnienia na umowę o pracę i korzystania z „dobrodziejstwa” obowiązkowych ubezpieczeń społecznych za pośrednictwem ZUS pracownik otrzymałby po 30 latach pracy (jeśli miał szczęście znaleźć się w grupie osób, którzy doczekiwali tego momentu) emeryturę w wysokości netto (po odjęciu podatku) odpowiadającej kwocie około 480 złotych, o ile oczywiście większość parlamentarna nie zdecydowałaby o zmianie obowiązujących przepisów prawnych z uwagi na doraźne potrzeby budżetu państwa. Po jego śmierci zaś rodzina zamiast 200 000 złotych mogła otrzymać zasiłek pogrzebowy w wysokości odpowiadającej kwocie 1000 złotych. Do tak zwanych „ubezpieczeń społecznych” wprowadzono więc niepostrzeżenie element hazardu: kto umiera, traci wkład. Zamiast przystąpić do koniecznej, radykalnej zmiany tego modelu, kolejne rządy debatowały nad jego „reformą”, co przypominało pomysł reanimacji nieboszczyka, któremu zadaje się elektrowstrząsy, aby uzyskać wrażenie, że delikwent jeszcze się rusza. W rezultacie inwencja „reformatorów” kończyła się na sięganiu do kieszeni podatnika, i to najbardziej bezbronnego — małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych. Przez lata przynosiło to korzyść głównie klasie średnio zamożnej, a finansowane było z podatków płaconych przez bogatych i… ubogich. Ten pozorny paradoks okaże się całkowicie zrozumiały, gdy weźmiemy pod uwagę, że dzieci ubogich rodzin zwykle zaczynają pracować, a więc i płacić podatki w postaci składki


107

na ZUS w stosunkowo młodym wieku, a dzieci z rodzin o wyższych dochodach znacznie później. Patrząc zaś od drugiego końca: osoby o niższych dochodach żyją przeciętnie znacznie krócej od ludzi z wyższymi dochodami. W rezultacie jest tak, że biedni płacą podatki dłużej od bogatych, a krócej od nich otrzymują świadczenia — wszystko zaś w imię pomocy tymże biednym. Biorąc pod uwagę statystyczną długość życia, składki płacono kilka razy dłużej, niż otrzymywano świadczenia, a wiele osób je płacących w ogóle nic nie otrzymywało, nie dożywając emerytury. Zróżnicowanie wysokości otrzymywanych wypłat było o wiele mniejsze od zróżnicowania dochodów, które stanowiły podstawę obliczania składki, co dowodzi, że był to model redystrybucyjny, a nie ubezpieczeniowy. Budżet ZUS przez lata stawał się coraz większy, a mimo to tonął w kłopotach finansowych. Trzeba to było wreszcie zmienić i to w sposób radykalny, a nie za pomocą kosmetycznych zabiegów. Tymczasem większość projektów reformy polegała na zrobieniu face liftingu. Podobny charakter, niestety, przybrała także reforma emerytalna, którą wprowadzono z dniem 1 stycznia 1999 roku. Cytowany już Michel Albert uważa wprawdzie, że kapitalizm nadreński z typowym dla niego modelem ubezpieczeń, mimo że jest efektywniejszy, znajduje się w defensywie i zaczyna przegrywać konkurencję z atrakcyjniejszym kapitalizmem anglosaskim. Jednakże nie wydaje się, aby w Polsce możliwe było w najbliższym czasie zaadaptowanie modelu anglosaskiego. W przypadku zaś ubezpieczeń emerytalnych byłoby to o tyle niemożliwe, że, jak już wspomniano powyżej, mają one charakter społeczny, a nie indywidualny, czym charakteryzują się ubezpieczenia morskie.

7. „Wielka kapitałowa reforma emerytalna” z 1999 roku W niedowładzie, jaki był oczywisty już pod koniec ubiegłego wieku, trzeba było zacząć wydłużać wiek emerytalny i zmniejszać stopę zastąpienia. Takie działania wymagałyby podjęcia decyzji politycznych. Ale politycy podjąć takiej decyzji dla dobra gospodarki się nie odważyli. Myślą bowiem o sobie i swoich karierach politycznych, choć ciągle opowiadają, że myślą o państwie i współobywatelach. A taka decyzja mogłaby ich wysadzić z politycznego siodła. Więc przyjęto rozwiązanie, w którym w konsekwencji wiek emerytalny i tak miał zostać wydłużony, a stopa zastąpienia zmniejszona, ale za sprawą nie decyzji politycznych obarczających polityków, tylko „mechanizmów rynkowych”. Zadanie to, za sowitym oczywiście wynagrodzeniem, przypadło OFE. Zdecydowano, bez bliższej analizy alternatywnych rozwiązań, o takim kształcie reformy, w której w praktyce zasadniczą rolę w dalszym ciągu odgrywa ZUS, a OFE zwiększają jedynie koszty. Efektem reformy emerytalnej z 1999 roku było poszerzenie sektora publicznego o tak zwany II filar, który stanowią OFE. Reforma miała zachęcać do jak najdłuższej aktywności zawodowej. Wysokość emerytury miała bowiem zależeć od liczby przepracowanych lat i wysokości zapłaconych składek. Z tego też powodu nowe rozwiązania miały zniechęcać do pracy w szarej strefie — aby płacić składki, od których miała zależeć wysokość emerytury. Długookresowym celem reformy miało być przejście z repartycyjnego do kapitałowego

„Wielka kapitałowa reforma emerytalna” z 1999 roku

109

modelu emerytalnego jako antidotum na problemy demograficzne wynikające z jednej strony z systematycznego spadku wskaźnika przyrostu naturalnego, a z drugiej z wydłużania się życia, na skutek czego piramida rozkładu ludności według wieku zawęża się u podstawy (najmłodsze roczniki) i poszerza na wierzchołku (w grupie najstarszych, niepracujących roczników). Miało to także usunąć problem polityczny — państwo przestawało dbać o godziwe emerytury, gdyż każdy pracujący miał mieć taką, jaką przyniosą mu inwestycje z opłacanych przez niego składek. Ostatni cel reformy sformułował ex post (bo dopiero w 2011 roku) Marek Belka. Miała nim być kreacja specyficznego rodzaju oszczędności. Składki gromadzone w otwartych funduszach emerytalnych tworzyły długoterminowy kapitał, który można było wykorzystać do sfinansowania długoterminowych inwestycji w infrastrukturze, budownictwie i sektorach stymulujących rozwój nowych technologii69. Część tych celów można było osiągnąć niższym kosztem w poprzednim modelu, a części nie można było osiągnąć w ogóle. Indywidualne konta emerytalne, na których można śledzić poziom składki będący elementem algorytmu służącego obliczaniu przyszłej emerytury, mogły przecież zostać wprowadzone bez wprowadzania elementów kapitałowych. Tylko że sama „świadomość” wysokości zgromadzonej składki niczego by nie dała. Dlatego posługiwanie się przez twórców reformy tym akurat argumentem wydawało się od początku dość kuriozalne. Bo przecież równocześnie utrzymywali oni przymus ubezpieczeniowy, twierdząc, że ludzie sami się nie ubezpieczą. Skąd w takim razie wzięli założenie, że ludzie będą dłużej pracować i płacić składki w systemie kapitałowym, niż to obowiązkowo przewidziała ustawa? Od samego patrzenia na wskaźniki? Skoro ludzie są nieracjonalni, to dlaczego w tym jednym akurat aspekcie mieliby się zachowywać racjonalnie? Ustawowo skonstruowany portfel inwestycyjny OFE z definicji wykluczał możliwość „finansowania długoterminowych inwestycji w infrastrukturze” — więc nie wiadomo 69

http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9127312.html

110


skąd profesorowi Belce przyszła taka myśl do głowy. Spółki, w które inwestują OFE, nie prowadzą inwestycji infrastrukturalnych, a rząd, który pożycza od OFE te same pieniądze, które do OFE wcześniej przekazał ZUS, nie inwestuje ich w infrastrukturę, tylko przekazuje z powrotem do ZUS na wypłatę bieżących emerytur. Udało się tylko zrealizować cel polityczny — odium odpowiedzialności za obniżenie stopy zastąpienia z rządu wzięły na siebie OFE. Nie wiadomo tylko, jak dużą obniżkę stopy zastąpienia wyborcy wytrzymają i czy kiedyś nie przyjdą do rządu w trakcie ulicznych manifestacji po podwyżkę świadczeń nadal wypłacanych przez ZUS. Jak wylicza profesor Tadeusz Szumlicz w swojej ekspertyzie przygotowanej dla Biura Analiz Sejmowych podczas debaty nad zmianami w OFE w marcu 2011 roku, osoba, która w okresie aktywności zawodowej zarabiała pół średniej płacy, otrzymuje obecnie emeryturę w wysokości 77-78% wynagrodzenia, a osoba, która zarabiała dwuipółkrotność średniej płacy, otrzymuje 44-45% wynagrodzenia. Tymczasem w nowym modelu wskaźniki zastąpienia będą jednakowe dla osób o różnych wynagrodzeniach i odmienne dla kobiet przechodzących wcześniej i mężczyzn przechodzących później na emeryturę. Według aktualnych szacunków będzie to odpowiednio: 38% i 54% wynagrodzenia. Redystrybucja emerytalna będzie więc dotyczyć tylko emerytury minimalnej, na którą będą skazane nawet osoby zarabiające znacznie powyżej średniego wynagrodzenia70. W rezultacie model oparty na zdefiniowanej składce na poziomie emerytury minimalnej będzie jakby powracał do modelu o zdefiniowanym świadczeniu. A zatem przeświadczenie, że dzięki reformie polski system emerytalny o zdefiniowanej składce odprowadzanej na indywidualne konta jest uodporniony na naciski polityczne, okaże się zupełnie nierealne. Emocje będą się mocno nasilały wraz z kolejnymi transzami wypłat świadczeń emerytalnych. Trudno bowiem sobie wyobrazić, aby powszechne dopłaty do minimalnych emerytur nie wywoływały masowego niezadowolenia i — w konsekwencji — popu70

www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946


111

listycznych zachowań polityków, jeżeli wcześniejsze obietnice dostatniego życia na emeryturze za niezmienioną składkę były diametralnie inne, w co niestety wiele osób jeszcze wierzy — konkluduje profesor Szumlicz71. Istotne jest to, że II filar emerytalny przynależy w dalszym ciągu do sektora publicznego, ponieważ składki na jego rzecz są przymusowe i ściągane przez państwo. W perspektywie kilku dziesięcioleci zobowiązania wobec emerytów nie zmniejszą się w wyniku reformy. Konieczność przekazania części składki do OFE uszczupla FUS o kilkanaście miliardów złotych każdego roku. Jest to równoważnik około 2% PKB albo 4% wydatków publicznych. O tę kwotę muszą więc zwiększyć się bezpośrednie bieżące wydatki budżetu państwa — obecne pokolenie emerytów musi otrzymywać świadczenia. Służy to ministrowi finansów do uzasadniania tezy o niemożliwości zmniejszenia obciążeń podatkowych — także składki na ZUS. W efekcie borykamy się z wysoką stopą bezrobocia, bo gospodarka duszona nadmiernymi podatkami nie tworzy nowych miejsc pracy. W 1999 roku zostało utworzonych 21 OFE. W kolejnych latach ich liczba przejściowo wzrosła do 27; a następnie w wyniku fuzji i reorganizacji w połowie 2010 roku spadła do 14. Spośród utworzonych w pierwszym roku reformy funduszy tylko sześć (Allianz Polska OFE, ING OFE, PKO BP Bankowy OFE, OFE Pocztylion, OFE POLSAT, OFE PZU „Złota Jesień”) przetrwało pod niezmienioną nazwą od momentu powstania do chwili obecnej. W pierwszym roku akwizycji pozyskano do OFE 9,7 miliona osób, w tym 4,3 miliona (44,9%) urodzonych przed 1 stycznia 1969 roku, które dobrowolnie przystąpiły do II filara. Wraz z każdym wchodzącym w wiek produkcyjny rocznikiem liczba członków OFE rosła. Na koniec 2010 roku do OFE należało 14,94 miliona osób. Te nowe rozwiązania prawne wprowadziła ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej nazywana ustawą systemową lub ustawą SUS), która objęła wszystkie 71


112


grupy społeczne i zawodowe z wyjątkiem rolników indywidualnych, sędziów i prokuratorów oraz funkcjonariuszy mundurowych będących w służbie w dniu 1 stycznia 1999 roku. Odróżniono cztery rodzaje ubezpieczeń: emerytalne, rentowe, w razie choroby i macierzyństwa (chorobowe) oraz z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (wypadkowe). Teoretycznie obowiązkowe są jedynie ubezpieczenia emerytalne i rentowe. W praktyce, na podstawie art. 11 ustawy SUS, obowiązkowemu ubezpieczeniu chorobowemu podlegają wszyscy pracownicy (z wyłączeniem prokuratorów), członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz osoby odbywające zastępcze formy służby wojskowej, a więc przytłaczająca większość ubezpieczonych. Zgodnie zaś z dyspozycją art. 12 ustawy SUS obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym — czyli znowu prawie wszyscy ubezpieczeni z wyjątkiem bezrobotnych i osób wykonujących umowę agencyjną lub zlecenia poza siedzibą zleceniodawcy. A zatem teoria o dobrowolności niektórych ubezpieczeń jest w praktyce iluzoryczna. Podobnie jak wyrażona w art. 16 ust. 1 ustawy SUS zasada, że składki finansują z własnych środków, w równych częściach, ubezpieczeni i płatnicy. Tak jak w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych wprowadzono instytucję „płatnika”. Artykuł 17 ust. 2 ustawy SUS przewiduje, że płatnicy składek obliczają część składek na ubezpieczenia finansowane przez zdecydowaną większość ubezpieczonych i po potrąceniu ich ze środków ubezpieczonych przekazują do ZUS. Zważywszy, że sumaryczna wysokość składki w stosunku do poprzednio obowiązujących przepisów nie uległa zmianie, cały zabieg podziału składki pomiędzy płatnika i ubezpieczonego ma charakter wybitnie propagandowy, gdyż jest operacją czysto papierową. Potwierdza to, niestety, tezę, że ubezpieczenia społeczne pozostają instrumentem fiskalnym i z ubezpieczeniem jako takim w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego mają niewiele wspólnego. O ile w przypadku zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych instytucję płatnika tłumaczy się właśnie fiskalnym charakterem


113

świadczeń podatkowych, o tyle w przypadku składki ubezpieczeniowej trzeba użyć… dokładnie tego samego argumentu. Składka ubezpieczeniowa pozostaje podatkiem. Odprowadzana jest ona przez płatników do ZUS w całości, a nie tylko w tej części, która pozostaje w ZUS. Całość jest więc nadal scentralizowana. Od 1999 roku emeryturę osób urodzonych do 31 grudnia 1949 roku finansują w całości wpłacane na bieżąco składki, co jest typowe dla modelu repartycyjnego. Osoby, które nabędą prawa emerytalne w latach 2009-2013, a nie podpisały umowy o przystąpieniu do OFE, uzyskają świadczenie częściowo z modelu repartycyjnego z progresywnie rosnącym udziałem części kapitałowej. Wszyscy pozostali mają otrzymywać emerytury wyłącznie kapitałowe, niezależnie od tego, czy będą one pochodziły ze środków zgromadzonych w ZUS, czy zarówno z ZUS, jak i ze składek przekazanych do OFE. Dla ukrycia nowo wprowadzonych kosztów przed pracownikami wykorzystano taki sam trik jak przy wprowadzaniu podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) — jednorazowo podniesiono wynagrodzenia o wysokość składki w części obciążającej pracownika. Z punktu widzenia pracodawców koszty pracy się nie zmieniły (obciążenia stanowiły bowiem różnicę między poprzednio obowiązującą stawką a stawką, o jaką podniesione zostały wynagrodzenia pracownicze). Zarówno osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku, jak i te, które do 31 grudnia 2008 roku skorzystały z prawa do wcześniejszej emerytury, pozostały jednak de facto w starym modelu repartycyjnym. Tak naprawdę najistotniejsza zmiana wprowadzona w 1999 roku polegała na pogodzeniu się po części przez prawodawcę z faktem, że osoby najwięcej zarabiające w taki czy inny sposób omijały wcześniej obowiązek ubezpieczeniowy. Zważywszy, że wcześniej ubezpieczeniu nie podlegały osoby wykonujące pracę na podstawie umowy-zlecenia, jeżeli miały ustalone prawo do świadczeń z innego tytułu, będąc, na przykład pracownikami zatrudnionymi na pełnym etacie u innego pracodawcy, powstawały spółki świadczące usługi pole-

114


gające jedynie na zatrudnianiu takich osób. Osoba X zostawała zatrudniona w spółce ABC sp. z o.o. z wynagrodzeniem w wysokości minimalnej pensji przewidzianej przepisami prawa. Z tego tytułu odprowadzana była składka na ZUS. Gdy więc osoba X podejmowała się wykonania zlecenia dla spółki ABC SA za wynagrodzenie przewyższające znacznie pensje w spółce ABC sp. z o.o., nie płaciła już składki na ubezpieczenia społeczne. Inni rozpoczynali działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej i płacili składkę w wysokości zryczałtowanej, a pracodawcy wystawiali faktury jako zewnętrzni przedsiębiorcy. Jeszcze inni po prostu nie pobierali wynagrodzenia w Polsce. W nowej ustawie SUS w art. 19 przewidziano więc, że roczna podstawa wymiaru składek nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w danym roku kalendarzowym. W wielu komentarzach podkreśla się, że składkę płacimy tylko od dwuipółkrotnej średniej krajowej, co nie jest stwierdzeniem ścisłym. Jeżeli ktoś zarabia miesięcznie dziesięciokrotność średniej krajowej, to w styczniu, lutym i marcu zapłaci składkę od całości swego wynagrodzenia, a od kwietnia przestanie płacić w ogóle. Choć regulacja ta dotyczy bardzo wąskiej grupy osób, to suma ich dochodów jest stosunkowo wysoka, więc ubytek po stronie finansów publicznych wynosi około 3 miliardów złotych rocznie. Z drugiej jednak strony jest to swoista zachęta do nieuciekania przez najlepiej zarabiających w tak zwane samozatrudnienie. Zgodnie z art. 22 ustawy SUS stopy procentowe składek wynoszą: na ubezpieczenia emerytalne — 19,52% podstawy wymiaru, na ubezpieczenia rentowe — 13%, na ubezpieczenia chorobowe — 2,45%, na ubezpieczenia wypadkowe od 0,40 do 8,12% w zależności od poziomu zagrożeń zawodowych i skutków tych zagrożeń (art. 15). Część składki na ubezpieczenia emerytalne pochodząca ze składki ubezpieczonego początkowo w wysokości 7,3% podstawy wymiaru, odprowadzana jest przez ZUS — zgodnie z dyspozycją art. 22 ust. 3 ustawy SUS — do wybranego przez ubezpieczonego OFE. Ci z ubez-


115

pieczonych, którzy sami sobie OFE nie wybiorą, zostają do któregoś z nich przez ZUS wylosowani. Jak przypomina profesor Szumlicz, w trakcie debaty nad reformą emerytalną w 1998 roku zakładano udział w II filarze wszystkich przyszłych emerytów w wieku do 30 lat i połowy w wieku 30-50 lat „z jedną piątą częścią składki”. Ale jakiej składki? Logicznie powinna to być 1/5 część całej składki emerytalnej (19,52%), a więc nie 7,3%, tylko 3,9%. Ostatecznie wysokość składki emerytalnej ustalono w odniesieniu do całego FUS, co przesądziło o tym, że składka kapitałowa wyniosła ponad 1/3 całej składki emerytalnej. Przy składce wynoszącej 3,9%, refundacja składki do OFE wyniosłaby do końca 2010 roku tylko nieco ponad 80 miliardów złotych, a nie ponad 230 miliardów złotych — jak to ma miejsce obecnie. W Polsce składka na OFE wyniosła 37% całej składki emerytalnej (7,3% z 19,52%), podczas gdy w Szwecji składka kapitałowa wynosi 13,5% całej składki emerytalnej (2,5% z 18,5%). Gdyby zastosowano takie same proporcje w Polsce, składka kapitałowa do OFE wyniosłaby 2,6%, a nie 7,3%72. Dla instytucji finansowych taki model to istne eldorado. Przedmiotem ich działalności jest obrót środkami pieniężnymi. Chcą więc dysponować jak największą ich ilością. I chętnie widzą przymus ubezpieczeniowy, bo nie muszą się starać o pozyskanie klientów. Bez względu na osiągane przez siebie wyniki inwestycyjne wpływy i zyski mają zapewnione przez państwo. Przy okazji ZUS zobowiązany został do prowadzenia indywidualnych kont osób ubezpieczonych (art. 33 ustawy SUS), na których ewidencjonowane są składki oraz informacje dotyczące przebiegu ubezpieczeń społecznych danego ubezpieczonego, a informacje o tym koncie przekazane ubezpieczonemu mogą stać się środkiem dowodowym w postępowaniu administracyjnym i sądowym z zakresu ubezpieczeń społecznych. Za jednakową składkę zapisaną na koncie w ZUS (i tylko w ZUS) przysługiwać ma jednakowy zakres świadczeń, identyczne zasady nabycia prawa do świadczenia oraz 72


116


jednakowy wymiar świadczeń — nie wiadomo tylko jaki. Reforma opierała się bowiem na odejściu od zasady zdefiniowanego świadczenia na rzecz zasady zdefiniowanej składki. Wiadomo, ile musimy płacić — nie wiadomo, ile otrzymamy. Tak jak ZUS pozostał instytucją polityczną, tak polityczny będzie nadal zakres świadczeń emerytalnych i rentowych przez ZUS wypłacanych. W przypadku składek przekazywanych do OFE będzie jeszcze gorzej. Jednakowa składka zapisana na koncie ubezpieczonych nie musi oznaczać jednakowych świadczeń. Ich wysokość zależeć bowiem będzie od wyników inwestycyjnych poszczególnych OFE. W efekcie osoby, które przez całe życie wykonywały taką samą pracę u tego samego pracodawcy za takie samo wynagrodzenie, które wybrały różne OFE albo zostały do nich wylosowane, mogą mieć inną emeryturę. Tylko osoby te dziś tego jeszcze nie wiedzą. Wprowadzenie OFE miało rozwiązać problemy z emeryturami. Ale czy rozwiązało? I czy było to jedyne możliwe albo przynajmniej najlepsze rozwiązanie? Odpowiedzi na oba pytania są negatywne. Nowy model pomagał jedynie w utrzymywaniu tak zwanych wzrostów w sektorze finansowym, w którym przez lata wygenerowano zatrważającą ilość wirtualnych „środków finansowych”, z którymi coś trzeba było robić. Nawet odejście od błędnych paradygmatów ekonomicznych, na których opierała się obecnie gospodarka światowa, nie spowoduje przecież ich „spalenia” czy wyczyszczenia kolumn liczb na rachunkach bankowych. A salda muszą się księgowym zgadzać. Realne pieniądze polskich podatników trafiające do OFE wpisują się logicznie w ten model. Fundusze emerytalne inwestują rzekomo w nasze przyszłe emerytury. Ale to sofizmat. Jak pisał Krzysztof Dzierżawski, błąd sofizmatu polega na ujawnieniu tylko części zjawiska. Pokazuje korzyści, ale nie pokazuje ceny, którą przychodzi zapłacić. Pokazuje inwestycje, które powstaną, ale przemilcza te, które nie powstaną, ponieważ środki małych firm, z których mogłyby zostać sfinansowane, zostają skierowane gdzie indziej. To jest właśnie ten mechanizm, który opisywał Bastiat w przykładzie ze szklarzem, przytoczonym we wstępie.


117

Czego zatem nie widać w nowym modelu emerytalnym, a co powinien dostrzec dobry ekonomista? Obrońcy OFE wykorzystują pozytywną konotację słów „oszczędność” i „inwestycje”. Tymczasem mamy do czynienia nie ze zwykłymi oszczędnościami, ale z oszczędnościami przymusowymi. Strażnikiem owego przymusu jest państwowy aparat skarbowy. Oszczędności pochodzą z opodatkowania pracy składką ubezpieczeniową. Opodatkowanie takie szkodzi najbardziej małym firmom rodzinnym, które są słabe kapitałowo, w których dominującym kosztem są koszty pracy. Należą one do sektora „misiów” (małych i średnich przedsiębiorstw), który wytwarza ponad 65% PKB i zatrudnia 75% pracujących. Dodajmy — pracujących legalnie. Bo ci, którzy pracują nielegalnie, w 100% są pracownikami tego właśnie sektora. Tymczasem konsekwencją ekonomiczną reformy emerytalnej jest transfer kapitału z małych firm (cierpiących na jego niedostatek) do wielkich, notowanych na GPW, których akcje nabywają OFE za środki pochodzące z opodatkowania pracy. Inwestycje OFE mają więc swoją cenę. Płacą ją małe i średnie przedsiębiorstwa (właśnie owe „misie”), które były podstawą polskiego cudu gospodarczego pierwszej połowy lat 90. XX wieku, a które stworzyły od podstaw kilka milionów nowych miejsc pracy. Duże spółki giełdowe, chcąc okazać się sexy dla inwestorów, poprawiają wyniki przez ograniczenie kosztów. A co jest najłatwiejszym sposobem ograniczania kosztów? Ograniczenie zatrudnienia! Podatkowe i parapodatkowe obciążenia pracy, miedzy innymi składkami ubezpieczeniowymi, są bowiem tak wysokie, że redukcja zatrudnienia, a co za tym idzie — płaconych składek, znacząco wpływa na ograniczenie kosztów i poprawę wyników finansowych. A OFE chętniej kupują akcje tych właśnie spółek, które poprawiają wyniki. Pieniądze odebrane pod państwowym przymusem z sektora „misiów”, w które OFE nigdy nie zainwestują (nie tylko dlatego, że nie mogą zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, ale i dlatego, że nie chcą — bo na takich inwestycjach się nie znają), a dzięki którym bardzo dobrze egzystują, trafiają do sektora giełdowego, w którym następuje ograniczenie zatrudnienia

118


z powodu zbyt wysokich składek ubezpieczeniowych. A ograniczenie zatrudnienia i wzrost bezrobocia to spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego i tym samym wysokości przyszłych emerytur, które zależą od poziomu przyszłego PKB, który zależy od… poziomu bezrobocia, który zależy od… poziomu opodatkowania pracy. W roku 1974 Arthur Laffer, tłumacząc Jude’owi Wanninskiemu podstawy teorii, zgodnie z którą redukcja stawek podatkowych może przyczynić się do zwiększenia wpływów budżetowych i na odwrót — zwiększanie stawek może doprowadzić do obniżenia wpływów — narysował na kawiarnianej serwetce słynny wykres znany jako „krzywa Laffera”. Jej kształt determinują skrajne stopy podatkowe. Gdyby wysokość stawki podatkowej wynosiła 0%, wpływy państwa będą również wynosiły 0. Jednakże przy stawce podatkowej 100% wpływy państwa także wyniosą zero. Nikt nie będzie pracował, gdyby cały dochód miał mu zostać odebrany — nie będzie zatem czego opodatkowywać. Optymalna stawka podatkowa mieści się więc gdzieś pomiędzy tymi skrajnościami. Przekroczenie tego optimum powoduje spadek dochodów państwa — mimo zwiększenia stawki podatkowej wpływy z podatków zaczynają maleć. Remedium na poprawę sytuacji budżetu nie jest więc zwiększenie stawek podatkowych, a wręcz przeciwnie — ich obniżenie. Istnieją bowiem dwie stawki podatkowe przynoszące ten sam dochód: jedna położona jest powyżej, a druga poniżej stopy optymalnej. W przypadku, gdy realna stawka podatkowa jest wyższa od optymalnej, redukcja podatków przynosi wzrost wpływów. Gdy zaś stawka podatkowa znajduje się poniżej owego optimum, wzrost wpływów można osiągnąć poprzez działanie odwrotne, czyli podwyżkę stawek podatkowych. Podatki mają bowiem dwoisty charakter: z jednej strony wywołują efekt arytmetyczny (wyższe podatki — wyższe wpływy), z drugiej zaś efekt ekonomiczny (wyższe podatki — niższa produkcja — niższe wpływy). W roku 2004 w kawiarni na krakowskim Rynku, gdy rozmawialiśmy z Ireneuszem Jabłońskim z Centrum im. Adama Smitha o ubezpieczeniach społecznych, narysował on na serwetce, co uznaliśmy za symboliczne nawiązanie do teorii Laffera, wykres ilustrujący ab-


119

surdalne transfery pieniężne generowane od 1999 roku w nowym modelu ubezpieczeniowym. W dalszym ciągu — mimo utworzenia OFE — nie ma on nic wspólnego z żadnymi ubezpieczeniami, bo pieniądze odbierane są podatnikom pod przymusem, co jest o wiele bardziej zbliżone do systemu podatkowego niż ubezpieczeniowego, wysokość składek nie ma nic wspólnego z żadną kalkulacją ryzyka, a wysokość ewentualnych wypłat uzależniona jest od tak wielu zewnętrznych czynników ekonomicznych, jak choćby przyszła koniunktura gospodarcza, że trudno mówić o jakiejkolwiek indywidualizacji typowych dla ubezpieczenia relacji: ryzyko–składka–suma ubezpieczeniowa. O ile „krzywa Laffera” jest bardzo prostym wykresem pokazującym proste zależności, których rzecznicy komplikowania świata nie chcą zauważyć, o tyle „schemat Jabłońskiego” jest niezwykle skomplikowany i pokazuje, do jakich rezultatów prowadzi nieustanne komplikowanie świata finansów publicznych. Pieniądze podatników najpierw wędrują do ZUS. Dzieje się to oczywiście pod groźbą zastosowania przymusu państwowego, bo do składek ubezpieczeniowych stosuje się przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Nieoszczędzanie na własną rzekomo emeryturę może się więc skończyć dla podatnika więzieniem. Następnie ZUS przekazuje część składki do OFE. Z OFE jej część wraca z powrotem do Skarbu Państwa na skutek nabycia przez OFE obligacji. Skarb Państwa otrzymuje więc tą okrężną drogą pieniądze od podatników na swoje bieżące wydatki — a dokładniej na dotację do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego ZUS wypłaca bieżące emerytury. Tym samym trudno mówić, że pracują one na przyszłe emerytury przyszłych emerytów, którzy oszczędzają w OFE. Nie mogą pracować, bo ich po prostu w ogóle nie ma. Są od razu przez państwo przejadane. Co prawda państwo wykupi w przyszłości emitowane dziś obligacje i to z odsetkami. Ma to być dla OFE i emerytów świetna lokata, bo obligacje skarbowe są bezpieczne i dobrze oprocentowane. Ale czy to naprawdę dobrze dla przyszłych emerytów? Przecież pieniądze na wykup tych obligacji i odsetki od nich państwo będzie musiało wziąć od tychże samych emerytów w postaci nowych po-

120


datków — na przykład podwyższonego podatku VAT czy akcyzy. Emeryci sami więc zapłacą OFE odsetki od pieniędzy przekazanych wcześniej przez siebie do OFE. Czysty absurd. Z powyższego wynika, że przyszłe emerytury kapitałowe wypłacane przez OFE z tej części dochodów, które będą pozyskiwane z oprocentowania długu publicznego, tylko pozornie będą emeryturami kapitałowymi. Faktycznie bowiem będą finansowane z bieżących podatków, czyli pośrednio będą emeryturami repartycyjnymi. Na kredyt nie da się więc uciec od repartycyjnego modelu emerytalnego! Czy nie tańsze i bezpieczniejsze jest wypłacanie emerytur finansowanych ostatecznie z wpływów podatkowych bezpośrednio przez ZUS, niż drogą okrężną przez OFE — pyta, retorycznie chyba, Leon Orlikowski73. Profesor Leokadia Oręziak z SGH, z którą zasiadam w Komitecie Audytu Ministerstwa Pracy, w swojej ekspertyzie przygotowanej dla Biura Analiz Sejmowych podczas debaty nad zmianami w OGFE w marcu 2011 roku ujęła to tak: najpierw rząd musi emitować obligacje, by pokryć niedobór FUS spowodowany między innymi przekazaniem części składek do OFE. Następnie część z tych obligacji nabywanych jest właśnie przez OFE (na pozostałą część rząd musi znaleźć innych nabywców w kraju i za granicą). W efekcie najpierw państwo przekazuje pieniądze do prywatnych instytucji finansowych, a potem pożycza od nich na procent większość przekazanych im pieniędzy. Aby przyszły emeryt mógł otrzymać ze środków zgromadzonych w OFE pieniądze prawdziwe, wszyscy podatnicy będą musieli złożyć się, by państwo mogło wykupić obligacje, które nabyły OFE (podobnie jak i pozostałe obligacje, które z powodu funkcjonowania OFE rząd musiał wyemitować)74. Ponieważ OFE zostały ustawowo zobligowane do lokowania w obligacje Skarbu Państwa określonej części ich wpływów z przekazywanej z ZUS części składek ubezpieczeniowych, konsekwencją jest automatyczna konieczność rolowania długu publicznego wo73 74

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,9587944,Kapitalowy_czy_repartycyjny_system_ emerytalny_.html www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946


121

bec OFE, bo inaczej spadłby udział obligacji państwowych w lokatach OFE. Dług ten dopóty nie boli, dopóki jest naliczany na papierze i dopóki nie będzie trzeba go spłacać, a nastąpi to wtedy, kiedy OFE przystąpią do wypłacania przyszłych emerytur kapitałowych. Aby w przyszłości spłacić do OFE zaciągany teraz dług, a raczej procenty od tego długu, państwo będzie musiało nałożyć na pracującą część populacji wyższe podatki 75. Pisał o tym Frank Chodorov już w roku 1962. Ale Chodorov był zwolennikiem wolnego rynku, uważano go — podobnie jak to się dzieje dziś z wieloma zwolennikami wolnego rynku — za oszołoma. Chodorov — jak Dzierżawski — pisał, że użycie słowa „inwestycja” w odniesieniu do obligacji wyemitowanej przez Skarb Państwa to podstępny eufemizm. (…) W przeciwieństwie do firm państwo nie przeznacza pożyczonych od ciebie pieniędzy na produkcję. Zamiast tego wydaje je — i jest to jedyna rzecz, którą państwo potrafi dobrze robić — a, co za tym idzie, twoje oszczędności przepadają. Odsetki, które otrzymujesz, pochodzą z funduszu podatkowego, na rzecz którego również uiszczasz składki, które należy powiększyć o koszt obsługi twojej obligacji. W rezultacie płacisz sobie sam. Czy to można nazwać inwestycją? (…) W obliczu powyższego, oczywiste jest, że kolejne pokolenia nie są w stanie spłacić długów swych przodków, a przynajmniej nie w takiej formie, w jakiej wmawia ci to rząd. Jesteśmy potomkami pokoleń, które już przeminęły. Czy spłacamy choć część tego długu, który zaciągnęli nasi przodkowie? Raczej nie. Troszczymy się jedynie o nasze własne wydatki, a dług, który na nas ciąży, wraz z nowo zaciągniętymi długami, jesteśmy zmuszeni zostawić przyszłym pokoleniom do spłaty. Prawdę mówiąc, oni również postąpią podobnie. Bez względu na to, czy ciąży na nas obowiązek spłaty długu pozostawionego nam przez przodków, czy też nie, maszyna polityczna nam to uniemożliwia. Spłata długu wymagałaby bowiem zarówno zwiększenia podatków, jak i ograniczenia wydatków państwa. Podczas gdy państwo zawsze chętnie podnosi podatki — jako że każdy wzrost podatków skutkuje 75

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,9587944,Kapitalowy_czy_repartycyjny_system_ emerytalny_.html

122


zwiększeniem uprawnień państwa, co z kolei zawsze znajduje poparcie wśród polityków — nie kwapi się już ono zbytnio do pomniejszania długu narodowego76. Przyjrzyjmy się nieco dokładniej, jak jeszcze do niedawna krążyły nasze pieniądze: Iksiński zarobił 35 000 złotych brutto. ZUS zabrał mu na tak zwaną składkę emerytalną 6800 złotych. Z tego 200 złotych ZUS zostawił sobie na własne wydatki, a około 2550 złotych przekazał do OFE. Reszta — czyli około 4000 złotych — była wypłacona dzisiejszym emerytom pobierającym świadczenia. Z otrzymanych z ZUS 2550 złotych OFE zostawiły sobie 175 złotych. Z pozostałych 2325 złotych OFE za około 1625 złotych kupiły obligacje Skarbu Państwa, a za 700 złotych akcje spółek notowanych na GPW. Skarb Państwa emitował obligacje, które OFE nabywały za owe 1625 złotych ze średnią stopą oprocentowania około 5%. Za około pięć lat Skarb Państwa będzie musiał je odkupić od OFE za około 2075 złotych. Skarb Państwa te 2075 złotych weźmie oczywiście od podatników. Na indywidualnych kontach emerytalnych ubezpieczonym w OFE przybędzie per saldo troszeczkę więcej, niż sami będą musieli zapłacić odsetek od obligacji, które OFE kupiły za ich pieniądze, ale tylko dlatego, że podatki płacą nie tylko ci, którzy płacą jeszcze składki emerytalne, ale także ci, którzy pobierają już emerytury i nie płacą składek, za to płacą PIT, VAT i akcyzę, które to podatki także przeznaczane są na wykup obligacji. Co prawda płacenie przez nich PIT to czysta lipa, bo ubezpieczeni muszą płacić wyższą składkę, żeby emeryci (tylko na papierze) mieli wyższą emeryturę, od której trzeba pobrać PIT (i zapłacić za dwa przelewy), ale za to VAT i akcyzę to już płacą tak jak wszyscy pozostali. Dopiero w maju 2011 roku kwoty się zmieniły, bo ZUS przekazuje do OFE nie 7,3%, tylko 2,3% składki. Ale istota problemu pozostaje niezmieniona. A na tym nie koniec absurdu. Część środków OFE lokują na giełdzie, nabywając akcje notowanych tam spółek. Indeksy giełdowe ros76

W tłumaczeniu Moniki Kozikowskiej w: http://biznes.interia.pl/gieldy/news/przez-te-papiery-nasze-wnuki-beda-niewolnikami,1691962

(0(5<&, 2%(&1,

TRANSFER OD„ W 0,¥ '2ielka .25325$&-,

(0(5<&, 35=<6=/,

STARY EMERYTURA PORTFEL ¥:,$'&=(1,$ 62&-$/1(

EMERYTURY II FILAR

wa er of mr a em er

WYKUP OFE II FILAR WYKUP

525449

32¿<&=.$ %8'¿(7™:.$

yt

,1:(67<&-( II FILAR

6.$5% 3$”67:$ %8'¿(7™:.$

6.’$'.$ II FILAR

%8'¿(7™:.$ ZWROT

i t *,(’'$ ało

,1:(67<&-( II FILAR

WYKUP 32¿<&=.$ II FILAR

ka p

%8'¿(7™:.$

,1:(67<&-(aln a =$*5$1,&=1(

” z 1999

:<:™= .$3,7$’8 rk uo

PODATKI '23’$7< '2 67$5(*2 PORTFELA

KREDYT

KREDYT

PODATKI

BANKI

ZUS ZWROT 6.’$'.$ (0(5<7$/1$

123

,1:(67<&-( :<.83 $.&-, 2' 2)( 35=('6,}%,25&< 35$&2:1,&<

124


ną. Ale co się stanie w przyszłości, gdy OFE zaczną nabyte dziś akcje sprzedawać? Zgodnie z prawem popytu i podaży ich ceny powinny wówczas zacząć spadać, skoro dzisiaj, gdy OFE kupują, to rosną. Może nabędą je międzynarodowi gracze giełdowi? A co się stanie, jeśli jednak nie nabędą? Na początku 2009 roku mieliśmy na GPW kilka spółek, których kapitalizacja była niższa niż ilość gotówki posiadanej przez nie na rachunkach bankowych. Tak zwani inwestorzy zachowywali się raczej jak spanikowane dewotki niż profesjonalni zarządzający środkami finansowymi. Może należałoby więc bardziej liczyć na rodzimych nabywców tych akcji? Niestety. Ci potencjalni nabywcy akcji będą płacić państwu podatki na odsetki od obligacji, które państwo dziś sprzedaje OFE. Ich popyt na akcje, tak bardzo gloryfikowany przez makroekonomistów ze szkoły Keynesa, będzie więc, przynajmniej o tę część, mniejszy. Zwolennicy OFE lansują teorię, że nie będą one musiały pozbywać się w przyszłości aktywów w celu wypłacania emerytur, gdyż będą dysponowały stałym dopływem środków ze składek. Argument ten oznacza, ni mniej, ni więcej, tylko przyznanie, że w OFE mamy dokładnie ten sam mechanizm co w ZUS — finansowania starych zobowiązań, z nowych wpływów. Zważywszy jednak, że żyjemy coraz dłużej, a dzieci mamy coraz mniej, dysproporcja między pokoleniem czynnym zawodowo a emerytami będzie się w najbliższych 20 latach dramatycznie pogarszać. A więc wpływy składek będą niższe, bo płacących będzie mniej! Powtórzmy: w przyszłości wartość portfela akcji nabywanych dziś przez OFE zależeć będzie od koniunktury gospodarczej, jaka będzie wówczas istniała. A koniunktura gospodarcza zależeć będzie od tego, jak dużo osób i jak wydajnie będzie pracowało. A to z kolei zależeć będzie od poziomu opodatkowania pracy — także składkami ubezpieczeniowymi. Sposób inwestowania przez OFE na giełdzie też nie jest bez znaczenia. Oczywiście jak już się decydujemy na giełdowy hazard, to warto czasami zagrać ostro. I nie mam nic przeciwko temu, że zarządzający funduszami towarzystw ubezpieczeniowych, którym powie-


125

rzam moje pieniądze na podstawie umów cywilnoprawnych, się na to decydują. To ich i moja prywatna sprawa. Nikt mnie nie zmusza do takiego inwestowania czy do kupowania polis ubezpieczeniowych. A jak już inwestuję, mogę sobie wybrać strategię inwestowania moich pieniędzy. Całkiem inaczej jest ze składkami, które trafiają do OFE pod państwowym przymusem. Większość z nas chciałaby zapewne płacić niższe podatki, niż to czyni. Nie wiadomo tylko, dlaczego w ogóle musimy płacić podatek na rzecz prywatnych funduszy, których zyski zależą od wysokości kwoty, którą rząd nam zabiera i im przekazuje, a nawet nie od tego, jak zabranymi nam pieniędzmi one zarządzają! W średniowieczu poborca podatkowy, który nabył od władcy prawo ściągania podatków, musiał mu za to słono zapłacić i zainwestować w konia, na którym objeżdżał podległe mu włości w celu zebrania podatków. Żeby podatnicy mu się nie buntowali, musiał jeszcze opłacić paru siepaczy do straszenia opornych. OFE nic rządowi nie zapłaciły za prawo otrzymywania podatków, nie musiały inwestować w „konia” (za system komputerowy zapłacił ZUS) ani opłacać „siepaczy” — poborem także zajmuje się sam rząd za pośrednictwem ZUS. Na twierdzenie, że model repartycyjny z elementami systemu kapitałowego (OFE) jest lepszy od czysto repartycyjnego (ZUS), można odpowiedzieć, że jest to szantaż intelektualny. Opiera się na założeniu, że każdy zwolennik wolnego rynku uzna, iż odrobina rynku jest lepsza niż jego całkowity brak. Zgodnie z tym założeniem utworzenie OFE uznać należy za krok w dobrym kierunku. Ale jest to założenie błędne. Podobnie jakbyśmy zmieniali ruch prawostronny na lewostronny, ale według nowych zasad miałyby się poruszać jedynie samochody osobowe (OFE), a ciężarówki (ZUS, KRUS, wojsko, policja, prokuratorzy, sędziowie) nadal jeździłyby zgodnie ze starymi zasadami. Na ewentualne pytanie, dlaczego wszyscy nie mają od razu jeździć według nowych zasad (wszyscy tylko do OFE), odpowiedź jest prosta: nie mogą. W przykładzie z ruchem drogowym można powiedzieć, że z uwagi na promień skrętu. Może więc trzeba byłoby zakazać jazdy ciężarówkom? Tylko jak przewieźć towar, którym są

126


one załadowane, a którym są emeryci pobierający dziś świadczenia? Ich nie da się objąć modelem kapitałowym, bo już nie płacą składek, a muszą otrzymywać emerytury!

7.1 Krzysztofa Dzierżawskiego krytyka OFE W wielkiej dyskusji politycznej, jaka odbyła się na początku 2011 roku w związku ze zmianami w OFE, o której będzie jeszcze mowa, padały twierdzenia, że sama reforma była potrzebna i słuszna, tylko nikt nie przewidywał w 1999 roku, co się złego może wydarzyć77. Otóż był ktoś, kto przewidywał. Był to Krzysztof Dzierżawski z Centrum im. Adama Smitha, który już w 1999 roku wykazywał ułomności nowych rozwiązań, prezentując kilka faktów, mitów i sofizmatów dotyczących wprowadzonej wówczas reformy78. Ale politycy nie zwracali uwagi na żadne zastrzeżenia i dlatego dziś próbują twierdzić, że „nikt nie przewidywał”. Jak pisał Ludwig von Mises, ekonomia to nauka o ludzkim działaniu, a nie o „słupkach”, czyli sterowaniu (albo raczej manipulowaniu) globalnym popytem za pomocą instrumentów pieniężnych. Z tego powodu wyjść trzeba od psychologii (żeby wiedzieć, jakie jednostki mają skłonności), socjologii (żeby wiedzieć, jak funkcjonują jako społeczeństwo) i historii (żeby teorię psychologiczną i socjologiczną zestawić z tym, co już kiedyś było). Na tej podstawie von Mises już w latach 30. minionego wieku twierdził, że wcale nie trzeba czekać, aż błędne teorie ekonomiczne, abstrahujące od podstaw nauki o człowieku i jego działaniach, dowiodą w praktyce swej błędności — można to z góry przewidzieć na podstawie „genetycznych” wad w niej zakodowanych. Kiedy się one ujawnią, to tylko kwestia czasu. Na tej samej podstawie Krzysztof Dzierżawski twierdził, że reforma emerytalna ma w sobie zakodowane wady „genetyczne”, i jest tylko kwestią czasu, kiedy się one ujawnią. Model świadczeń emery77 78

http://www.rp.pl/artykul/9211,581573.html K. Dzierżawski, Reforma emerytalna, op. cit.


127

talnych oparty na opodatkowaniu pracy — bez względu na to, czy typowo repartycyjny (jaki istniał do 1999 roku), czy z elementem „kapitałowym” — jaki wprowadziła reforma w postaci OFE — wiedzie ludzkość do katastrofy. Jak bowiem pokazują badania psychologiczne i socjologiczne, ludzie mają większą skłonność do oszczędzania na wypadek niepewności. Dowodzi tego również historia — ostatnio w 2009 roku wzrósł poziom oszczędności Amerykanów, pomimo że mieli przecież mniejsze zasoby gotówki, które mogliby odłożyć, niż przed kryzysem. A państwo tę niepewność zmniejsza. Co więcej — gdy finansowanie emerytur oparte jest na opodatkowaniu pracy, ludzie wkraczający w wiek produkcyjny i reprodukcyjny mają zmniejszone zasoby zarówno na to, żeby oszczędzać, jak i na to, by wychowywać więcej dzieci. Nie odczuwają zresztą potrzeby, by mieć więcej dzieci, bo przecież spokojną starość mają zawdzięczać nie własnym dzieciom, tylko państwu, ewentualnie OFE. Najbardziej niebezpiecznym mitem reformy z 1999 roku jest twierdzenie, że nowy model pozwala oszczędzać na emeryturę i uniezależnić się od zjawisk demograficznych. W rzeczywistości nie można przenosić w czasie wartości, a tylko ich symbole. Te symbole chętnie brane są za wartości same, ale same przez się żadnej wartości użytkowej nie posiadają. Oszczędzamy więc na starość nie jedzenie, opał, odzież — ale papier. Żywimy nadzieję, że papier ten da się łatwo wymienić na wartości realne (powiększone o należny procent!). Niestety, to, czy uda się dokonać wymiany papieru (wartości symbolicznych) na jedzenie, opał czy odzież (wartości realne), wcale pewne nie jest. Wszystko zależeć będzie od kontekstu okoliczności, w jakich wymiana będzie się dokonywać. Symbole to mają do siebie, że ich wartość jest szalenie nietrwała, ulotna, gotowa zmienić się gwałtownie z dnia na dzień, z godziny na godzinę o czym wiedzą doskonale gracze giełdowi — pisał Dzierżawski79. A przecież OFE, inwestując w akcje spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych, inwestują właśnie w symbole. Jeśli 79

Ibidem.

128


popyt na nie będzie odpowiednio wysoki, to ich cena będzie wzrastać. Ale gdy popyt zmaleje, a wzrośnie podaż, stanie się zgoła odwrotnie. W początkowym okresie funkcjonowania OFE, jak za czasów Bismarcka, składki przewyższają wypłaty. W efekcie mieliśmy dopływ środków pieniężnych do sektora finansowego, co sprawiało, że popyt, na przykład na akcje, rósł. Rosły zatem także ich ceny. Jednakże z czasem wypłaty staną się równe składkom, a następnie będą od nich wyższe. Trzeba będzie sprzedawać kupowane wcześniej akcje, by wypłacić świadczenia emerytalne. Podaż akcji zacznie więc przewyższać popyt, przez co ich ceny będą miały tendencję spadkową. Rozstanie się z iluzją jest zawsze bolesne. Byłoby najlepiej, żeby jej w ogóle nie ulegać. Jeśli się jednak uległo, lepiej rozstać się z fantomem wcześniej niż później — konkludował Krzysztof Dzierżawski.

8. Ten wstrętny ZUS — czyli o cudzie, że ZUS jeszcze w ogóle cokolwiek komukolwiek wypłaca, poza pensją prezesa Gdy Ministerstwo Pracy w lutym 2006 roku wydało komunikat, że zostałem Przewodniczącym Rady Nadzorczej ZUS, znajomi, z którymi dzień wcześniej jadłem kolację, przysłali mi SMS-a: „Wczoraj wyglądałeś normalnie. Kto zwariował? Ty czy oni?”. Odpisałem, że to się dopiero okaże. Po latach mogę powiedzieć, że chyba nikt. Po prostu w ministerstwie pracowali wówczas ludzie, którzy dostrzegali, że reforma emerytalna z emeryturami problemu nie rozwiązała, a jedynie go pogłębiła. ZUS jest chyba najbardziej znienawidzoną instytucją w Polsce. I to całkiem zasłużenie. Już u progu ustrojowej transformacji w roku 1991 wysokość dotacji z budżetu państwa do FUS, który notorycznie mylony jest z ZUS, wynosiła 5,6% wydatków ponoszonych przez ZUS na wypłatę emerytur. W roku 1994 było to 6,9%. Stanowiło to kwotę 140 bilionów starych złotych, czyli 20,1% wydatków budżetowych. Kolejne rządy — i to wszystkie bez wyjątku — miały jeden pomysł na uzdrowienie sytuacji: regularnie sięgały do kieszeni podatników. Jeszcze w roku 1989 składka na ZUS wynosiła 38% płacy. W roku 1990 podwyższono ją do 43% i dołożono 2% składki na Fundusz Pracy. W roku 1991 składka na ZUS wzrosła do 45%. W roku 1993 podwyższono składkę na Fundusz Pracy do 3%, a w roku 1994

130


wprowadzono składkę na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w wysokości 0,5% (w marcu 1995 roku obniżona ją do 0,2%). Co więcej, wraz z tak zwanym ubruttowieniem płac w związku z wejściem w życie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z dniem 1 stycznia 1992 roku składki te zaczęto naliczać od wysokości płacy brutto, co oznaczało ich faktyczną podwyżkę. W efekcie opodatkowanie pracy wzrosło od roku 1989 prawie o 75%. Mimo obciążenia pracy tak drastycznymi podatkami, że stała się ona dobrem niemalże „akcyzowym”, zarówno ZUS, jak i budżet państwa borykały się stale z problemami. Zwiększające się koszty pracy nie rozwiązały bowiem problemu finansowania emerytur. Za to na koniec roku 1993 zadłużenie podatników wynosiło w ZUS 30 bilionów starych złotych, na koniec pierwszego kwartału 1994 roku wzrosło do 34 bilionów, by po upływie kolejnych dwóch kwartałów osiągnąć kwotę 39 bilionów złotych. Co prawda, prawie 32 biliony przypadały na sektor publiczny, ale ponad 7 bilionów na zaczynający się rozwijać sektor prywatny. Ponad 70% zakładów nie płaciło składek w terminie, zalegając nawet po kilka lat. Około 80% zaniżało deklarowany stan zatrudnienia, czasu pracy i wynagrodzenia. Prawie 90% zatrudniało pracowników na umowy-zlecenia lub umowy o dzieło, gdyż umowy cywilnoprawne były łagodniej „ozusowane” od umów o pracę. Nie działo się to bez przyczyny. Dla prywatnych przedsiębiorców składki ubezpieczeniowe były po prostu zbyt wysokie. A wielkie „strategiczne” przedsiębiorstwa państwowe z niepłacenia składek uczyniły sobie sposób na życie. Można się spodziewać, że gdyby składka na ZUS wynosiła nie 45%, tylko 20%, to więcej podmiotów by ją opłacało. A 20% ze 100 to przecież więcej niż 45% z 40. Co więcej, gdyby składka była prawdziwą składką — te proporcje byłyby jeszcze lepsze. Tymczasem przymusowo ubezpieczeni i tak mają przeświadczenie braku jakiegoś qui pro quo — czegoś za coś, gdyż wypłacane przez ZUS świadczenia emerytalne były i są głodowe. Żeby Rada Nadzorcza ZUS nie wypowiadała się zbyt głośno i zbyt krytycznie, zastosowano prosty wybieg prawno-ekonomiczny. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 1999 roku określiło wynagro-

Ten wstrętny ZUS — czyli o cudzie

131

dzenie przewodniczącego Rady na poziomie pięciu średnich pensji krajowych. Żeby było śmieszniej, z pensji tej nie mógł on zrezygnować, bo… pozostawał w stosunku pracy z ZUS, w związku z czym jego wynagrodzenie podlegało ochronie na podstawie przepisów kodeksu pracy. Że przy okazji był podwładnym prezesa Zakładu, którego miał niby kontrolować, przez lata nikomu jakoś nie przeszkadzało. Pewnie dlatego, że to wszystko działo się na niby. Rada Nadzorcza ZUS jest pewnego rodzaju powieleniem Komisji Trójstronnej. W jej skład wchodzą przedstawiciele rządu, organizacji pracodawców i związków zawodowych. W obecnym stanie prawnym nie można jej mylić z radami nadzorczymi w spółkach prawa handlowego, które wypełniają funkcje kontrolne. Rada Nadzorcza ZUS takich uprawnień nie ma. (Zgodnie z art. 75 ustawy SUS do jej zadań należy: 1) uchwalanie regulaminu działania zarządu Zakładu, 2) ustalanie wynagrodzenia członków zarządu, z wyłączeniem prezesa Zakładu (które ustala premier), 3) okresowa ocena pracy zarządu, 4) zatwierdzanie projektu rocznego planu finansowego zakładu i sprawozdania z jego wykonania, a także rocznego sprawozdania z działalności Zakładu, 5) opiniowanie projektów planów finansowych Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Rezerwy Demograficznej oraz sprawozdań z ich wykonania, 6) opiniowanie projektów aktów prawnych z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz zgłaszanie inicjatyw w tym zakresie kierowanych do ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, 7) wybór biegłego rewidenta wykonującego badanie rocznego sprawozdania finansowego Zakładu, FUS i FRD, 8) opiniowanie projektu statutu Zakładu). Można śmiało powiedzieć, że ZUS w ogóle nie jest kontrolowany. ZUS kontroluje NIK w zakresie swoich ustawowych uprawnień oraz minister pracy „co do zgodności działania z prawem”, aczkolwiek mogłoby się wydawać, że przestrzeganie prawa kontroluje raczej prokurator, a nie minister. Co można zrobić z tym fantem — czyli ZUS? Po pierwsze, skoro do składek ubezpieczeniowych stosuje się przepisy o zobowiązaniach podatkowych, to może organy podatkowe powinny je ściągać? One i tak kochane nigdy nie będą i nic im więc już nie zaszkodzi.

132


Argument za pozostawieniem pobierania składek w ZUS jest taki, że ściągalność jest wyższa niż podatków. Ale tak naprawdę nie wynika to wcale z tego, że ZUS jest lepiej zorganizowany i efektywniejszy, tylko z tego, że podatnicy mają przeświadczenie (co z tego, że błędne), iż odkładają na swoją emeryturę. ZUS w ten sposób zostanie poważnie odchudzony i łatwiej będzie wprowadzać w nim zmiany. Po drugie, orzecznictwo w sprawach rentowych nie powinno znajdować się w ZUS. Nemo iudex in causa sua — powiadali starożytni Rzymianie. ZUS nie powinien więc sam decydować, komu i ile ma wypłacać. O tym, że tak jest, decydują podobno pieniądze. ZUS, będąc płatnikiem, ma dbać lepiej o to, żeby nie być oszukiwanym. Gdyby orzecznictwo znalazło się poza ZUS, lekarze mogliby mieć bardziej łagodny stosunek do chorych kandydatów na rencistów. Ale przecież inna stara maksyma powiada, że lepiej uwolnić 10 przestępców, niż zamknąć jednego niewinnego. I tak samo jest z rencistami. Niech więc ZUS przestanie być demiurgiem, a stanie się zakładem emerytalnym, który sprawnie wypłaca, co się komu należy. Im większy jednak jest ZUS — tym lepiej dla samego ZUS. Dlatego pomysły przekazania części funkcji ZUS do innych instytucji spotykają się z „oporem materii”. Kwestia trzecia to system informatyczny — kolejne państwo w państwie, tak samo jak ZUS w Polsce. Żeby mieć adres e-mailowy, musiałem wypełnić kilkustronicowy wniosek, podpisać się chyba w trzech miejscach i dołączyć zdjęcie paszportowe! A wniosek ten musiał być jeszcze zaopiniowany przez paru dyrektorów. I za tę twórczą pracę informatyków ZUS musi płacić składki… na ZUS. Takie firmy jak IBM czy HP zajmują się outsourcingiem informatyki. Dlaczego nie można tego zrobić w ZUS? Z całą pewnością nie byłoby to trudniejsze z technicznego i ekonomicznego punktu widzenia niż w Lufthansie. Przed reformą emerytalną: • ZUS obsługiwał wyłącznie płatników składek. • Ubezpieczony nie był klientem ZUS. • Pracodawca opłacał tylko jedną składkę, wyliczaną globalnie dla wszystkich zatrudnionych.


133

• Rocznie płatnicy składali do ZUS około 18 milionów dokumentów rozliczeniowych. Po reformie: Ubezpieczony został nowym klientem ZUS — liczba klientów ZUS zwiększyła się więc o prawie 700%! • Pracodawcy zostali zobowiązani do składania co miesiąc indywidualnego rozliczenia składek za każdego pracownika. • Składki rozliczane są na cztery fundusze: ubezpieczeń społecznych (emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy) oraz fundusz ubezpieczenia zdrowotnego. Podstawy ich naliczania nie są identyczne! Ustalenie wysokości składek następuje w oparciu o trzy różne podstawy wymiaru, w tym jednej limitowanej do trzydziestokrotności średniego wynagrodzenia oraz pięciu możliwych źródeł ich finansowania. Dodatkowo stopa procentowa składki na fundusz wypadkowy jest różna w zależności od płatnika składek. • Rocznie do ZUS wpływa ponad 260 milionów dokumentów rozliczeniowych, a zatem ponadtrzynastokrotnie więcej niż przed reformą. • Dla zewidencjonowania tej masy dokumentów ZUS musiał zatrudnić dodatkowo prawie 10 000 pracowników (przed reformą pracowało w ZUS 40 000 osób, a po reformie prawie 50 000), nabyć system komputerowy o gigantycznych mocach obliczeniowych i stworzyć do niego niezwykle skomplikowane oprogramowanie, na co wydał prawie 3 miliardy złotych. Koszt jego utrzymania w ciągu roku przekracza 500 milionów złotych. Wydatki te poniósł ZUS, ale potrzebne były one do funkcjonowania OFE. Przed reformą, gdy nie było OFE, ZUS dawał sobie radę bez tak skomplikowanego i drogiego systemu komputerowego. Prokuratorów się uczy, że w toku prowadzonych śledztw powinni odpowiedzieć sobie na pytanie, qui bono — w czyim interesie? Może więc trzeba odpowiedzieć na pytanie, kto na tym najbardziej

134


skorzystał. Moim zdaniem OFE i PROKOM (obecnie ASSECO)! To OFE potrzebują indywidualnych kont do prowadzenia swojej działalności. Z punktu widzenia emerytury państwowej indywidualizacja kont nie jest potrzebna — do roku 1989 indywidualnych kont w ZUS nie było, a emerytury były. ZUS zafundował sobie za parę miliardów złotych system komputerowy, który musi utrzymywać kosztem setek milionów złotych rocznie, a który jemu samemu nie był do niczego potrzebny! Więc tak naprawdę to komu go zafundował? No właśnie OFE! Pełen zakres obowiązków ZUS spisany jest na prawie 20 stronach znormalizowanego maszynopisu (po 1800 znaków na stronie). Dla zilustrowania tego chaosu, choć to bardzo nudna lektura, więc kilka kolejnych stron można śmiało pominąć, podaję zestawienie obowiązków i zadań ZUS. Jego podstawowa działalność obejmuje: – stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, – wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenia społeczne, – przyjmowanie zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, imiennych raportów miesięcznych i deklaracji rozliczeniowych oraz wyrejestrowywanie z ubezpieczeń, – wydawanie decyzji w sprawie wniosków ubezpieczonych o umorzenie, odroczenie terminu płatności należności z tytułu składek i rozłożenie należności na raty, – sporządzanie z urzędu zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, imiennych raportów miesięcznych, zgłoszeń płatników składek, deklaracji rozliczeniowych oraz dokumentów korygujących, – wydawanie decyzji w razie sporu dotyczącego obowiązku ubezpieczeń społecznych, – dokonywanie wymiaru składek z urzędu w wysokości wynikającej z ostatnio złożonej deklaracji rozliczeniowej dla


–

–

–

–

–

–

– –

– –

135

płatników, którzy nie złożyli w terminie deklaracji rozliczeniowej, korygowanie wymiaru składek po złożeniu przez płatnika deklaracji rozliczeniowej, z uwzględnieniem wykazanych w deklaracji zasiłków oraz zasiłków rodzinnych i pielęgnacyjnych, prowadzenie rozliczeń z płatnikami składek z tytułu należnych składek i wypłacanych przez nich świadczeń finansowanych z funduszy ubezpieczeń społecznych, wymierzanie płatnikowi składek dodatkowych opłat za niepłacenie składek lub ich zaniżanie oraz występowanie z wnioskiem o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości dłużnika zalegającego z opłatą należności z tytułu składek, informowanie płatników składek i, za ich pośrednictwem, ubezpieczonego o opłaceniu składek od nadwyżki ponad kwotę odpowiadającą trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy, zawiadamianie płatnika składek o kwocie nienależnie opłaconych składek i ich zwracanie lub zaliczanie na poczet zaległych, bieżących lub przyszłych składek, weryfikowanie informacji zawartych w raportach przesłanych przez płatnika składek oraz prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawach nieprawidłowości w raportach płatników, nadawanie płatnikowi składek numeru NUSP w drodze decyzji, kontrolowanie wykonywania przez płatników składek i przez ubezpieczonych obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych, prowadzenie kont ubezpieczonych i płatników składek, prowadzenie Centralnego Rejestru Ubezpieczonych i Centralnego Rejestru Płatników Składek,

136


– dysponowanie środkami finansowymi Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, – opracowywanie aktuarialnych analiz i prognoz w zakresie ubezpieczeń społecznych, a w szczególności sporządzanie prognozy funduszy wyodrębnionych w FUS na najbliższy rok obrotowy oraz sporządzanie dla nich uproszczonego rachunku ubezpieczeń na najbliższe pięć lat obrotowych, – kontrolowanie orzecznictwa o niezdolności do pracy, – realizowanie umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, – pośrednictwo w finansowaniu ze środków budżetowych składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób przebywających na urlopach wychowawczych lub pobierających zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego, – ponoszenie kosztów certyfikatów klucza publicznego wydawanych płatnikom składek przez wskazany podmiot świadczący usługi certyfikacyjne, – udostępnianie danych zgromadzonych na koncie ubezpieczonego sądom, prokuratorom, organom kontroli skarbowej, organom podatkowym, komornikom sądowym, ośrodkom pomocy społecznej, powiatowym centrom pomocy rodzinie oraz Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych a także — na wniosek zainteresowanych — osobom fizycznym i płatnikom składek, których dotyczą informacje zawarte na koncie, – popularyzowanie wiedzy o ubezpieczeniach społecznych, – wystawianie osobom uprawnionym do emerytur i rent z ubezpieczeń społecznych imiennych legitymacji emeryta-rencisty, potwierdzających status emeryta-rencisty, – przesyłanie ubezpieczonym urodzonym po 1948 roku corocznych informacji o zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składkach ogółem według stanu na koniec roku poprzedniego i o wysokości hipotetycznej emerytury,


137

– prowadzenie postępowania wyjaśniającego na wniosek ubezpieczonego, który kwestionuje wysokość zaewidencjonowanych na jego koncie składek, – odprowadzanie części składki na ubezpieczenie emerytalne do Funduszu Rezerwy Demograficznej, – dysponowanie środkami finansowymi Funduszu Rezerwy Demograficznej, – prowadzenie prewencji rentowej, w ramach której Zakład między innymi ma kierować ubezpieczonych do ośrodków rehabilitacyjnych; tworzyć i prowadzić własne ośrodki rehabilitacyjne; udzielać zamówień na usługi rehabilitacyjne w innych ośrodkach; prowadzić we własnym zakresie badania i analizy przyczyn niezdolności do pracy; zamawiać przeprowadzanie przez inne podmioty badań naukowych dotyczących przyczyn niezdolności do pracy oraz rozwiązań zapobiegających tej niezdolności. Na podstawie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji do ZUS należy: – wykonywanie egzekucji administracyjnej należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i należności pochodnych od składek oraz nienależnie pobranych świadczeń, które nie mogą być potrącane z bieżących świadczeń, – wnioskowanie o wpisanie do Krajowego Rejestru Sądowego daty wszczęcia egzekucji należności, które nie zostały uregulowane w terminie 60 dni od dnia rozpoczęcia egzekucji, a także wpisanie wysokości pozostałych do wyegzekwowania kwot oraz daty i sposobu zakończenia egzekucji. Na podstawie ustawy Ordynacja podatkowa na ZUS ciąży sporządzanie i przekazywanie informacji o składkach płatnika i ubezpieczonego na pisemne żądanie naczelnika urzędu skarbowego lub naczelnika urzędu celnego.

138


W obszarze ubezpieczeń emerytalno-rentowych na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na ZUS spoczywa: – obowiązek wypłaty: • emerytur, • rent z tytułu niezdolności do pracy, • rent rodzinnych, • dodatku pielęgnacyjnego dla osób uprawnionych do emerytury i renty, jeśli osoby te zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo ukończyły 75 lat, • dodatku do renty rodzinnej dla sierot zupełnych, • zasiłków pogrzebowych. – przyjmowanie wniosków oraz wydawanie decyzji w sprawie przyznania świadczeń określonych w ustawie, – wydawanie decyzji w sprawie przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy, – wydawanie orzeczeń o stopniu niezdolności do pracy i ustalanie: daty powstania niezdolności do pracy; trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy; związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami; niezdolności do samodzielnej egzystencji; celowości przekwalifikowania zawodowego, – ustalanie kapitału początkowego, – ogłaszanie kwoty najniższej emerytury i renty, kwoty dodatku pielęgnacyjnego i dodatku dla sieroty zupełnej oraz maksymalnych zmniejszeń określonych w ustawie. Na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin ZUS przesyła do właściwej jednostki zawiadomienia o nabyciu przez żołnierza prawa do emerytury przewidzianej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.


139

Zadania ZUS z zakresu ubezpieczenia chorobowego realizowane na podstawie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa obejmują: – wypłatę: • zasiłku chorobowego, • zasiłku wyrównawczego, • zasiłku macierzyńskiego, • zasiłku opiekuńczego, • zasiłku do świadczenia rehabilitacyjnego, • świadczenia rehabilitacyjnego. • ustalanie prawa do zasiłków: chorobowego, wyrównawczego, macierzyńskiego i opiekuńczego oraz do świadczenia rehabilitacyjnego, – ustalanie uprawnienia do świadczenia rehabilitacyjnego, – wydawanie orzeczeń o potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej, – wydawanie decyzji o braku prawa do zasiłku na skutek uniemożliwienia badania lub niedostarczenia posiadanych wyników badań w określonym terminie albo w wyniku unieważnienia treści zaświadczenia lekarskiego, – wydawanie decyzji w sprawie zwrotu bezpodstawnie pobranych przez ubezpieczonych zasiłków oraz świadczeń rehabilitacyjnych, – przesyłanie pracodawcom kopii decyzji o braku prawa do zasiłku ubezpieczonego, – wydawanie decyzji o upoważnieniu lekarzy, lekarzy stomatologów, felczerów i starszych felczerów do wystawiania zaświadczeń lekarskich po złożeniu przez nich pisemnego oświadczenia, zobowiązującego do przestrzegania zasad orzekania o czasowej niezdolności do pracy i do wykonywania obowiązków wynikających z przepisów ustawy, – prowadzenie rejestru lekarzy, lekarzy stomatologów, felczerów i starszych felczerów, którzy zgłosili wniosek w sprawie

140


–

– – –

–

–

– –

upoważnienia ich do wystawiania zaświadczeń lekarskich, oraz udostępnianie Naczelnej Radzie Lekarskiej informacji zgromadzonych w tym rejestrze, wydawanie druków zaświadczeń lekarskich oraz przyjmowanie zgłoszeń o każdym przypadku ich zagubienia, zaginięcia lub kradzieży, przyjmowanie oryginałów zaświadczeń lekarskich, prowadzenie rejestru zaświadczeń lekarskich, wykonywanie kontroli prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby oraz prawidłowości wystawiania zaświadczeń lekarskich, kontrolowanie ubezpieczonych co do prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich celem oraz kontrolowanie treści zaświadczeń lekarskich, wysyłanie do ubezpieczonego wezwania, w którym określa się termin badania lub dostarczenia posiadanych wyników badań pomocniczych, pokrywanie kosztów przejazdu na badania kontrolne ubezpieczonego prowadzone z inicjatywy ZUS, występowanie o wszczęcie dochodzenia w sprawie zwrotu wypłaconego zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego przez osobę, która spowodowała niezdolność ubezpieczonego do pracy w wyniku umyślnie popełnionego przestępstwa lub wykroczenia.

Na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych z zakresu ubezpieczenia wypadkowego ZUS realizuje: – wypłatę: • zasiłku chorobowego (w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową), • świadczeń rehabilitacyjnych, • zasiłków wyrównawczych,


–

– –

– –

–

–

141

• jednorazowych odszkodowań, • rent z tytułu niezdolności do pracy, rent szkoleniowych i rent rodzinnych, • dodatków do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej oraz dodatków pielęgnacyjnych, • pokrywanie kosztów zaopatrzenia ubezpieczonego w przedmioty ortopedyczne w wysokości udziału własnego ubezpieczonego określonego w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, • pokrywanie kosztów leczenia z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych, nierefundowanych na podstawie odrębnych przepisów, ustalanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy w stosunku do prowadzących pozarolniczą działalność oraz współpracujących przy prowadzeniu takiej działalności, z wyjątkiem twórców i artystów, ustalanie prawa do zasiłków i świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczenia wypadkowego, podejmowanie decyzji w sprawie przyznania lub odmowy przyznania jednorazowego odszkodowania oraz ustalenie jego wysokości, ustalanie stopnia i trwałości uszczerbku na zdrowiu i jego związku z wypadkiem przy pracy lub z chorobą zawodową, refundowanie płatnikowi składek kosztów badań, na które skierował ubezpieczonego w celu ustalenia, czy nie znajdował się on pod wpływem alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych, gdy badanie wykaże brak w organizmie wyżej wymienionych specyfików, ustalanie stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe dla płatnika składek zgłaszającego do ubezpieczenia wypadkowego co najmniej 10 ubezpieczonych, zawiadamianie płatników składek o wysokości stopy procentowej na ubezpieczenie wypadkowe,

142


– podejmowanie decyzji w sprawie podwyższenia o 100% stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe na podstawie wniosku inspektora pracy, – prowadzenie prewencji wypadkowej finansowanej ze składek na ubezpieczenie wypadkowe, w tym finansowanie: analizy przyczyn i skutków wypadków przy pracy; upowszechniania wiedzy o zagrożeniach powodujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe oraz sposobach przeciwdziałania tym zagrożeniom; prowadzenia prac naukowo-badawczych mających na celu eliminację lub ograniczenie przyczyn powodujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe. Jakby tego było mało, ZUS prowadzi działalność na rzecz zewnętrznych instytucji. Na podstawie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych do ZUS należy: – wymierzanie, pobieranie i przekazywanie składek na ubezpieczenia zdrowotne do NFZ, – przyjmowanie zgłoszeń i zgłaszania do ubezpieczenia, – przekazywanie do NFZ danych o ubezpieczonych oraz danych o składkach na ubezpieczenie zdrowotne i odsetkach za zwłokę, a także przekazywanie dokumentów umożliwiających ustalenie ich wysokości i rozdzielenie ich na ubezpieczonych, – przeprowadzenie weryfikacji danych o ubezpieczonych oraz udostępniania NFZ informacji o ubezpieczonym i opłacanej przez niego składce, w zakresie niezbędnym do realizacji ubezpieczenia zdrowotnego, – przekazywanie do centrali NFZ sprawozdania zawierającego informacje, w podziale na poszczególnych ubezpieczonych, o należnej składce z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego za dany kwartał, – nieodpłatne przekazywanie do NFZ informacji koniecznych do sporządzenia prognozy przychodów i kosztów NFZ na kolejne trzy lata,


143

– kontrolowanie obowiązków płatników w zakresie zgłoszenia ubezpieczonych do NFZ i opłacania składki. Na rzecz OFE, na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, do ZUS należy: – wymierzanie, pobieranie i odprowadzanie części składki na ubezpieczenie emerytalne do wybranego przez ubezpieczonego (lub tego, do którego został on wylosowany) OFE, – prowadzenie Centralnego Rejestru Członków OFE i Centralnego Rejestru Otrzymujących Emerytury z Zakładów Emerytalnych, – wzywanie ubezpieczonych do zawarcia umowy z OFE, jeśli ubezpieczony nie dopełni tego obowiązku, – przeprowadzanie losowania przyporządkowującego OFE osobom, które nie dokonały wyboru funduszu. Na podstawie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych w zakresie obowiązków ZUS leży dodatkowo informowanie OFE o tym, czy osoba, która zawarła umowę z funduszem, spełnia warunki określone w ustawie i współdziałanie z organem nadzoru nad działalnością funduszy emerytalnych. Na podstawie ustawy o przejęciu przez Skarb Państwa zobowiązań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu nieprzekazanych składek do OFE, ZUS: – przekazuje ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego miesięcznych informacji o wysokości zobowiązań z tytułu składek na kontach ubezpieczonych i nieprzekazanych jeszcze do poszczególnych OFE, – przekazuje OFE informacje o wysokości zobowiązań wobec poszczególnych członków tych funduszy z tytułu składek, – ustala i potrąca, od kwoty przejętych przez Skarb Państwa zobowiązań z tytułu składek, kwoty należności z tytułu poniesionych kosztów poboru i dochodzenia składek na OFE.

144


Na podstawie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy ZUS na rzecz Funduszu Pracy: – dokonuje poboru składek na oraz odsetek za zwłokę, – przekazuje pobrane składki na Fundusz Pracy, – obciąża pracodawców lub osoby podlegającej ubezpieczeniu społecznemu dodatkową opłatą w razie niepłacenia składek na Fundusz Pracy lub ich zaniżania, – współdziała z wojewodą w sprawach dotyczących zatrudnienia wymienionych w ustawie. ZUS realizuje też zadania związane z działalnością Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na podstawie ustawy o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy. To do ZUS należy pobór składek na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i przekazywanie pobranych składek do Funduszu. Na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników ZUS ma też zadania związane z działalnością Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego: – upoważnianie lekarzy, lekarzy dentystów, felczerów lub starszych felczerów do wydawania zaświadczeń o czasowej niezdolności do pracy, będących podstawą przyznawania i wypłacania zasiłków chorobowych, – wydawanie z upoważnienia prezesa KRUS decyzji w sprawach ubezpieczenia społecznego rolników. W zakresie zaopatrzenia żołnierzy na podstawie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin ZUS ma obowiązek orzekania o niezdolności do pracy i do samodzielnej egzystencji w sprawach o ustalanie prawa do rent rodzinnych i ich wysokości. ZUS jest też wykonawcą wielu świadczeń finansowanych z budżetu państwa. Zadania ZUS związane z przyznawaniem i wypłatą rent socjalnych, świadczeń przedemerytalnych, świadczeń na rzecz komba-


145

tantów, inwalidów wojennych, niektórych osób będących ofiarami represji wojennych i okresu powojenego, żołnierzy przymusowo skierowanych do różnych robot, osób deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę i ZSRR. Na podstawie ustawy o rencie socjalnej do zadań ZUS należy: – wypłata renty socjalnej, – przyjmowanie wniosków o przyznanie renty socjalnej, – orzekanie o całkowitej niezdolności do pracy i wydawanie decyzji w sprawie przyznania renty socjalnej, – ustalanie czasu przysługiwania renty socjalnej okresowej, – waloryzacja renty socjalnej, – występowanie do urzędu skarbowego o przekazanie informacji o wysokości przychodów objętych podatkiem dochodowym od osób fizycznych lub zryczałtowanym podatkiem dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne lub informacji o opodatkowaniu działalności na zasadzie karty podatkowej w celu dokonania weryfikacji oświadczenia złożonego przez osobę pobierającą rentę, – ogłaszanie kwoty przychodu, od której przekroczenia zawiesza się wypłaty renty, – przetwarzanie danych osobowych w zakresie niezbędnym do przyznawania i wypłacania renty socjalnej, – dokonywanie zwrotu środków finansowych związanych z wypłatą rent socjalnych organom emerytalno-rentowym na podstawie zawartego porozumienia pomiędzy stronami. Na podstawie ustawy o świadczeniach przedemerytalnych do obowiązków ZUS należy: – wypłata: • świadczeń przedemerytalnych, • zasiłków pogrzebowych, • zasiłku przedemerytalnego, – przyjmowanie wniosków w sprawie przyznania świadczeń określonych w ustawie, ustalanie prawa do nich oraz wyda-

146


– –

–

– –

wanie decyzji w tej sprawie (z wyjątkiem zasiłku przedemerytalnego), przeprowadzanie waloryzacji wypłacanych świadczeń, decydowanie o zmniejszeniu wysokości świadczenia lub zawieszeniu jego wypłaty w przypadku osiągnięcia dochodów określonych w ustawie, przetwarzanie danych osobowych w zakresie niezbędnym do przyznania i wypłacania świadczeń na zasadach określonych w ustawie, dochodzenie zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, ogłaszanie w „Monitorze Polskim” co najmniej na siedem dni roboczych przed najbliższym terminem waloryzacji obowiązujące na okres od dnia 1 marca, rozpoczynającego rok rozliczeniowy, w którym przeprowadzana jest waloryzacja emerytur i rent, do końca lutego roku, w którym zostanie przeprowadzona kolejna waloryzacja, dopuszczalnej kwoty przychodu i granicznej kwoty przychodu dla osób pobierających świadczenia przedemerytalne.

Na podstawie ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin ZUS: – wypłaca: • renty inwalidzkie, • renty rodzinne, • dodatki do rent, • zasiłki pogrzebowe, • inwalidom wojennym I i II grupy połowę opłaconej składki na obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów samochodowych lub na dobrowolne ubezpieczenie casco pojazdów samochodowych, • uprawnionym członkom rodziny poległych żołnierzy i zmarłych inwalidów wojennych renty rodzinne i dodatki do tych rent,


147

– ustala: renty inwalidzkie, renty rodzinne, dodatki do rent, zasiłki pogrzebowe, – wystawia książki inwalidy wojennego (wojskowego). Na podstawie ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego ZUS: – wypłaca: • emerytury przyznane w drodze wyjątku, • renty z tytułu niezdolności do pracy przyznane w drodze wyjątku, • renty rodzinne kombatanckie przyznanej w drodze wyjątku, • dodatki pielęgnacyjne, • dodatki dla sierot zupełnych, • dodatki kombatanckie, • dodatki kompensacyjne, • ryczałty energetyczne, • świadczenia w wysokości dodatku kombatanckiego, – przyjmuje i rozpatruje wnioski oraz wydaje decyzje w sprawie przyznania świadczeń określonych w ustawie. Na podstawie ustawy o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach rud uranu i batalionach budowlanych ZUS: – wypłaca: • świadczenia pieniężne dla przymusowo zatrudnionego żołnierza, • ryczałty energetyczne, – przyjmuje i rozpatruje wnioski osób uprawnionych i wydaje decyzji w sprawach świadczeń, – ogłasza w „Monitorze Polskim” komunikaty w sprawie kwoty świadczenia pieniężnego dla żołnierzy wymienionych w ustawie.

148


Na podstawie ustawy o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZUS: – wypłaca dodatki kombatanckie i dodatki za tajne nauczanie, – przyjmuje i rozpatruje wnioski osób uprawnionych i wydaje decyzji w sprawach świadczeń, – ogłasza w „Monitorze Polskim” komunikaty w sprawie kwoty świadczenia pieniężnego dla ofiar represji, nie mających ustalonego prawa do dodatku kombatanckiego i dodatku za tajne nauczanie. ZUS ma też zadania związane z obsługą deputatów węglowych. Na podstawie ustawy o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003-2006 ZUS miał obowiązek wypłaty ekwiwalentu pieniężnego z tytułu prawa do bezpłatnego węgla dla górników. Na podstawie ustawy o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego Polskie Koleje Państwowe ZUS: – wypłaca ekwiwalenty pieniężne za deputat węglowy dla kolejarzy, – przyznaje prawa do ekwiwalentu pieniężnego osobom uprawionym, – przyjmuje i rozpatruje wnioski osób uprawnionych oraz wydaje decyzji w sprawie przyznania świadczeń określonych w ustawie. Na podstawie ustawy o dodatku pieniężnym dla niektórych emerytów, rencistów i osób pobierających świadczenie przedemerytalne albo zasiłek przedemerytalny ZUS: – wypłaca dodatki pieniężne za lata, w których nie przeprowadzono waloryzacji świadczeń, – każdorazowo informuje wszystkie osoby pobierające świadczenia o warunkach uzyskania dodatku, – przyjmuje oświadczenia i wnioski w sprawie dodatków,


149

– weryfikuje składane oświadczenia i wnioski i występuje do urzędu skarbowego o przekazanie informacji o wysokości przychodów objętych podatkiem dochodowym od osób fizycznych lub zryczałtowanym podatkiem dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, lub informacji o opodatkowaniu działalności na zasadzie karty podatkowej, – wydaje decyzje w sprawie przyznania lub odmowy przyznania dodatku, – gromadzi i przetwarza dane osobowe osób uprawnionych, ich współmałżonków oraz członków rodziny, – dochodzi zwrotu nienależnie pobranych dodatków wraz z odsetkami, – decyduje, w przypadku szczególnie uzasadnionych okoliczności, o odstąpieniu od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranego dodatku w całości lub w części, lub zawieszenia obowiązku dokonania jego zwrotu na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy. Na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych do obowiązków ZUS należy wypłata emerytur i rent przyznanych przez prezesa ZUS w drodze wyjątku ubezpieczonym albo pozostałym po nich członkach rodziny, którzy: wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty; nie mogą — ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek — podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym; nie mają niezbędnych środków utrzymania; oraz przyznawanie prawa do pobierania powyższych emerytur i rent. Na podstawie ustawy o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach ZUS: – wypłaca: • renty z tytułu niezdolności do pracy, • jednorazowe odszkodowania, • renty rodzinne,

150


• zasiłki pogrzebowe dla osoby, która poniosła koszty pogrzebu osoby poszkodowanej wskutek wypadku lub choroby zawodowej albo osoby pobierającej rentę na podstawie ustawy lub członka jej rodziny, – orzeka o niezdolności do pracy i jej związku z wypadkiem w szczególnych okolicznościach oraz ustala stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu oraz jego związek z wypadkiem lub chorobą zawodową, – dokonuje oceny okoliczności i przyczyn wypadku w szczególnych okolicznościach oraz wydaje decyzje w sprawie świadczeń przewidzianych w ustawie. Pozostałe zadania ZUS na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych to wydawanie Biuletynu Informacyjnego ZUS i współpraca z Szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych, a na podstawie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych — obliczane i pobierania miesięcznych zaliczek od wypłacanych świadczeń oraz sporządzanie i przekazywanie podatnikom i właściwym urzędom skarbowym rocznego obliczenia podatku lub imiennej informacji o wysokości uzyskanego dochodu. W tej sytuacji to w ogóle cud, że ZUS jeszcze komukolwiek coś wypłaca!!! W ramach swoich obowiązków ZUS liczy „kapitał początkowy” każdego ubezpieczonego. Ale takiego „kapitału” nigdy nie było. ZUS wydaje więc realne pieniądze — około 80 złotych na jednego ubezpieczonego — na obliczenie całkowicie wirtualnego „kapitału” — czyli de facto wysokości zobowiązania państwa wobec przyszłego emeryta. Państwa, a więc podatników. Podatników, a więc także i tego emeryta. Na jego emeryturę nie starczy bowiem środków ze składek ubezpieczeniowych płaconych przez jego dzieci i wnuki. Państwo będzie musiało dołożyć z innych wpływów. Te inne wpływy do budżetu państwa to między innymi VAT i akcyza — a więc podatki, które w cenie kupowanych przez siebie towarów płacił będzie także ten emeryt ze swojej emerytury.


151

Pojęcie „kapitał początkowy” wprowadziła ustawa z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Kapitał początkowy obliczany jest osobom urodzonym po 1948 roku, a więc tym, którym wysokość emerytury będzie obliczana według nowych zasad. Osobom urodzonym przed 1949 rokiem emerytura przysługuje po udowodnieniu odpowiednio długiego okresu składkowego i okresu nieskładkowego oraz osiąganego wynagrodzenia, od którego została opłacona składka na ubezpieczenie społeczne i na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Osobom tym nie oblicza się kapitału początkowego. Osobom urodzonym po 1948 roku ZUS oblicza emeryturę od kwoty zwaloryzowanego kapitału początkowego oraz kwoty zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowanych w ZUS po 1998 roku na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Suma tych kwot jest dzielona przez średnie dalsze trwanie życia ustalone dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę osoby, której emerytura jest ustalana. Jako że przed 1999 rokiem ZUS nie był zobowiązany do prowadzenia indywidualnych kont ubezpieczonych, osobom urodzonym po 1948 roku za okresy pracy (i ubezpieczenia) przypadające przed 1999 rokiem obliczana jest „teoretyczna” (!!!) — jak podaje sam ZUS na swojej stronie internetowej 80 — składka na ubezpieczenie społeczne poprzez obliczenie kapitału początkowego. W celu obliczenia kapitału początkowego niezbędne jest złożenie wniosku o jego ustalenie wraz z dokumentami potwierdzającymi przebyte przed 1999 rokiem okresy składkowe i nieskładkowe oraz wysokość zarobków, które są przyjmowane do obliczenia podstawy wymiaru tego kapitału. Teoretyczne odtworzenie składek na ubezpieczenie społeczne następuje poprzez obliczenie hipotetycznej emerytury według obecnych zasad, jaką ubezpieczony otrzymałby w dniu 1 stycznia 1999 roku za przebyte przed 1999 rokiem okresy składkowe i nieskładkowe, a następnie pomnożenie kwoty hipotetycznej emerytury przez średnie dalsze trwanie życia (kobiet 80

http://www.zus.pl/default.asp?p=4&id=394

152


i mężczyzn) w wieku 62 lat, ustalone na dzień 1 stycznia 1999 roku. Według tabel ogłoszonych 25 marca 1999 roku przez prezesa GUS średnie dalsze trwanie życia kobiet i mężczyzn w wieku 62 lat na dzień 1 stycznia 1999 roku wynosiło 209 miesięcy. Kwota kapitału początkowego zależy od: – długości udowodnionych okresów składkowych i nieskładkowych przed 1.01.1999, – podstawy wymiaru, do ustalenia której przyjmowane jest wynagrodzenie (dochód), które stanowiło podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne przed 1999 rokiem, albo uposażenie żołnierza lub funkcjonariusza, – współczynnika p, który służy do obliczenia części socjalnej. Okresy składkowe (przebyte przed 1999 rokiem) liczone są po 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych (z uwzględnieniem pełnych miesięcy). Okresy nieskładkowe (przebyte przed 1999 rokiem) liczone są po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych (z uwzględnieniem pełnych miesięcy). Część socjalną kapitału początkowego ustala się przy uwzględnieniu 24% kwoty bazowej oraz współczynnika p — proporcjonalnego do wieku i stażu ubezpieczeniowego (okresów składkowych i nieskładkowych) osiągniętego do 31 grudnia 1998 roku. 100% części socjalnej wynosi 293,01 złotych (24% kwoty bazowej, to znaczy 1220,89 złotych). Kwota bazowa wynosi 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z II kwartału 1998 roku, tj. 1220,89 złotych. Do ustalenia tak zwanej części socjalnej teoretycznej emerytury stosuje się wzór, według którego oblicza się współczynnik proporcjonalny do wieku oraz stażu ubezpieczeniowego: p=

√

−−−−−−−−−−−−−−− wiek ube zpie czo neg o – 18 staż ubezpieczeniowy × wiek emerytalny – 18 wymagany staż

gdzie: wiek ubezpieczonego — oznacza wiek w dniu 31.12.1998 roku, określony w pełnych latach, a jeżeli w dniu 31.12.1998 roku ubezpieczony miał wię-


153

cej niż sześć miesięcy ponad wiek ustalony w latach, przyjmuje się pełne lata po zaokrągleniu w górę, wiek emerytalny — oznacza 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, staż ubezpieczeniowy — oznacza udowodnione do dnia 31.12.1998 roku okresy składkowe i nieskładkowe (w pełnych latach), a jeżeli w dniu 31.12.1998 roku ubezpieczony ma więcej niż sześć miesięcy stażu ponad pełne lata — staż ten zaokrągla się w górę, wymagany staż — oznacza 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, 18 — oznacza wiek przyjęty jako początek aktywności zawodowej.

Wartość współczynnika p dla osób, które w dniu objęcia ubezpieczeniem po raz pierwszy miały ukończone 18 lat (obliczona oddzielnie dla kobiet i oddzielnie dla mężczyzn), zamieszczona jest w załączniku do ustawy emerytalnej. Jeżeli wnioskodawca w dniu objęcia po raz pierwszy ubezpieczeniem społecznym nie miał ukończonych 18 lat, współczynnik p oblicza się w decyzji o ustaleniu kapitału początkowego według powyższego wzoru, z tym że liczbę 18 zastępuje się faktycznym wiekiem (na przykład 16 lub 17 lat), w którym powstał obowiązek ubezpieczenia społecznego. Suma kwot: części za okresy składkowe, części za okresy nieskładkowe oraz części socjalnej mnożona jest przez średnie dalsze trwanie życia, to znaczy przez 209 miesięcy. Tak wyliczona kwota stanowi wartość kapitału początkowego na dzień 1 stycznia 1999 roku. Ustalenie wartości kapitału początkowego następuje w formie decyzji. Jeżeli ubezpieczony nie zgadza się z ustaleniami zawartymi w decyzji, może wnieść odwołanie do Sądu Okręgowego — Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych za pośrednictwem oddziału ZUS, który wydał decyzję. Odwołanie można wnieść w terminie miesiąca od dnia doręczenia decyzji. Decyzję w sprawie kapitału początkowego wydaje oddział ZUS, na terenie którego mieszka wnioskodawca. Po co opisuję w szczegółach ten jeden element? Po to, by unaocznić bezmiar absurdu — ile czasu i środków potrzeba na obliczenie kapitału, którego — podkreślmy to raz jeszcze — nie ma, który jest wartością „teoretyczną”, a który ZUS musi obliczyć. I liczy — marnując czas i środki bardziej potrzebne na co innego.

9. Te „dobre” OFE Na tle tego wstrętnego ZUS prezentowano OFE jako profesjonalne instytucje finansowe (prawie jak banki), które będą pomnażać pieniądze przyszłych emerytów. A jak było w rzeczywistości?

9.1 Wyniki OFE W bardzo dobrym dla OFE 2006 roku, gdy właśnie zaczynał się boom gospodarczy, najwyższy wzrost wartości jednostki rozliczeniowej, o 22,7%, osiągnął OFE Polsat. Drugie w kolejności PEKAO osiągnęło wynik 20,8%. Na trzecim miejscu znalazł się OFE Generali — 18,2%. Średnio wartość jednostek rozrachunkowych wzrosła o 17%. A o ile wzrósł w roku 2006 WIG? Wzrósł o 42%! Jeżeli ubezpieczony mógł na GPW, inwestując samodzielnie, w WIG zarobić 42%, a zarobił za pośrednictwem OFE 17%, to znaczy, że on te 17% zarobił czy że może 25% stracił? A jakby tego było mało, to w roku 2006 FRD zarządzany przez ZUS zarobił… 40%! Dla wszystkich, którzy pamiętali, co czytali o wynikach OFE w 2006 roku, ich wyniki opublikowane rok później, a przede wszystkim ich uzasadnienie, zaczęły być zabawne. W „Rzeczpospolitej” z 3 stycznia 2008 roku mogliśmy przeczytać: Każde 1000 zł zgromadzone na kontach emerytalnych powiększyło się w ubiegłym roku średnio o ponad 50 zł. Wszystkie otwarte fundusze zakończyły 2007 rok zyskiem. To dobra wiadomość dla przyszłych emerytów. Wprawdzie ubiegłoroczne rezultaty OFE nie należą do najlepszych w dotychczasowej ich działalności, nie można

Te „dobre” OFE

155

jednak zapominać, że poprzedni rok 2006 był pod tym względem rekordowy. Z drugiej strony, biorąc pod uwagę to, co działo się w minionym roku na giełdzie, należy je uznać za przyzwoite. W pierwszej połowie roku wartość jednostek rozrachunkowych każdego OFE (na nie przeliczane są składki wpłacane do funduszu) wzrosła o kilkanaście procent. Później jednak indeksy giełdowe zaczęły spadać, a w ślad za nim wartość jednostek OFE, co ostatecznie obniżyło dobry wynik z początku roku. Ci, dla których 5,7% zysku rocznie z inwestycji OFE to mało, muszą pamiętać, że nie zarobiliby tyle, na przykład kupując na początku 2007 roku obligacje skarbowe czy odkładając oszczędności na lokacie bankowej 81. Tymczasem „Gazeta Wyborcza” pod tytułem Najgorszy rok w historii OFE informowała dzień wcześniej (2 stycznia 2008): Po rekordowym 2006 roku, kiedy przeciętna stopa zwrotu wyniosła 17%, w 2007 roku padł inny niechlubny rekord. OFE dla swoich klientów zarobiły przeciętnie nieco ponad 5%, najmniej w swojej historii. Poprzednio tak słaby wynik padł w 2001 roku, gdy wartość jednostki rosła średnio o 5,7%82. Przypomnijmy, że to był rok 2007 — gdy jeszcze trwała giełdowa hossa i o krachu, jaki nastąpił w 2008 roku, nikt z zarządzających OFE nie myślał nawet w najgorszych snach (bo inni już o tym myśleli). Ale najciekawsze były wyjaśnienia zarządzających OFE. Trwająca blisko pięć lat giełdowa hossa sprawiła, że wszystkie OFE osiągały bardzo dobre wyniki — powiedział „Gazecie Wyborczej” jeden z nich. To musiało się skończyć, bo w dłuższym okresie trudno utrzymać je na tak wysokim poziomie. Także w nadchodzącym roku nie powinniśmy się spodziewać bicia rekordów z 2006 roku. Tempo pomnażania składek będzie raczej zbliżone do wysokości wzrostu gospodarczego naszego kraju! To bardzo ważne zdanie: Tempo pomnażania składek będzie zbliżone do wysokości wzrostu gospodarczego kraju! Tymczasem gdy rząd pod koniec 2010 roku zasugerował, że obniży wysokość składki przekazywanej do OFE, ale że na koncie ZUS będzie 81 82

http://www.rp.pl/artykul/80747.html http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,4805253.html

156


ona oprocentowana o wskaźnik wzrostu PKB, zwolennicy OFE zarzucili rynek medialny informacjami o tym, jaka to będzie niebywała strata dla emerytów. Nie pamiętali, co mówili niespełna dwa lata wcześniej? Czy uznali, że to odbiorcy nie będą pamiętać? W takim zalewie informacji odbiorcy, w swojej masie, rzeczywiście na ogół nie pamiętają. Ale niektórzy pamiętają. Powtórzmy więc: zyski z przeszłości nie mogą być uzasadnioną podstawą oczekiwań takich samych zysków w przyszłości. Rynek jest nieprzewidywalny, a rynek finansowy w szczególności. Ryzyko wzrasta, im dłuższego czasu dotyczy inwestycja. W długim okresie zyski z inwestowania w akcje zasadniczo nie mogą być wyższe niż wzrost PKB. W przypadku OFE mogą one być nawet niższe niż ten wzrost ze względu na wysokie opłaty pobierane przez PTE za zarządzanie. Najbardziej dramatyczny był dla OFE rok 2008. Ich stopa zwrotu była wówczas ujemna (wyniosła prawie –14%)! Rok wcześniej zarządzający, komentując gorsze wyniki w roku 2007 w porównaniu z rokiem 2006, wyrażali przekonanie, że 2008 rok będzie lepszy od roku 2007. A nie był. OFE straciły w 2008 roku prawie tyle samo, ile ZUS im przekazał przez cały rok — ponad 20 miliardów złotych. W roku 2010 pytałem, czy naprawdę ktoś rozsądny może dziś wyrazić nadzieję, że taki krach, jaki zdarzył się w 2008 roku, nie powtórzy się już w przyszłości. Dziś już wiemy, że się powtórzył w roku 2011. Wartość jednostki rozrachunkowej, jaka przypada na każdego uczestnika OFE, oblicza się, dzieląc wartość aktywów netto danego funduszu przez łączną liczbę jednostek rozrachunkowych zapisanych w danym dniu na rachunkach. Cena jednostki zmienia się każdego dnia. O wartości jednostki rozrachunkowej nie decydują nowo wpływające do funduszu składki, które zwiększają liczbę jednostek. Składki są przeliczone na jednostki rozrachunkowe po bieżącej wartości jednostek rozrachunkowych. Na tej podstawie oblicza się stopę zwrotu z kapitału. W przypadku OFE — z okresu trzech lat. W dniu rozpoczęcia działalności inwestycyjnej wartość jednostki rozrachunkowej dla wszystkich OFE wynosiła 10 złotych, na koniec

Te „dobre” OFE

157

czerwca 2010 roku wzrosła do 28,60 złotego. Przekazana w maju 1999 roku do OFE złotówka miała więc na koniec czerwca 2010 roku wartość nominalną 2,86 złotego. W tym czasie ceny na rynku konsumpcyjnym wzrosły o 40,63%. Po uwzględnieniu wzrostu wynagrodzeń realny wzrost jednostki rozrachunkowej obniża się do 2,03 złotego83. Uśredniona wartość jednostki rozrachunkowej: 35 30

28,55

28,60 27,14

26,88 24,51

25

23,09 20,08

20

17,58 15,85

15

13,01

13,75

11,47 10,00

10 5

31.12.2010

31.12.2009

31.12.2008

31.12.2007

31.12.2006

31.12.2005

31.12.2004

31.12.2003

31.12.2002

31.12.2001

31.12.2000

31.12.1999

19.05.1999

0

Pod koniec 2010 roku prasę obiegły triumfalne informacje, że większość OFE odrobiła straty z 2009 roku84. Ale w sierpniu 2011 roku przytrafiła się znowu przykra niespodzianka: indeksy giełdowe gwałtownie spadły i OFE znowu straciły. Przez pierwszych 10 dni 83 84

http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 125. http://wyborcza.biz/biznes/1,100969,8572398,Wiekszosc_OFE_odrobila_juz_straty_z_ bessy_z_lat_2007_2009.html

158


sierpnia wartość giełdowych aktywów OFE stopniała o 14 miliardów85. Informacje na ten temat rzecznik ubezpieczonych przekazuje na swojej stronie internetowej, powołując się na gazety codzienne!86 To po co w ogóle jest ten rzecznik — żeby gazety czytał? Mimo kryzysu w 2009 roku OFE przechwalały się, że zrobiły dla emerytów przez 11 lat swojego funkcjonowania więcej niż inflacja. Też mi sztuka! Przed skutkami inflacji oszczędności chronić może byle jaka lokata bankowa. Ale to i tak nieprawda! Bo OFE dokonują kuglarskich sztuczek i albo liczą inflację od 2000 roku (a w 1999 roku była ona o wiele wyższa), albo przy pomocy współczynnika CPI (consumer price index) — czyli biorąc pod uwagę inflację średnioroczną. A tymczasem w procencie składanym (czyli rok do roku) inflacja w okresie 1999-2009 wyniosła prawie 50%! Więcej niż w tym czasie zarobiły OFE! Dla większości klientów OFE, którzy mają przed sobą jeszcze wiele lat pracy, takie informacje nie są specjalnie interesujące. Gorzej wygląda sytuacja tych, którzy wkraczają w wiek emerytalny właśnie wówczas, gdy na giełdach trwają spadki. Ostatnio zdarza się to już co trzy lata! Założenia, że w długoletniej perspektywie efektywność kapitału będzie niezmienna i że wysoką stopę zwrotu z inwestycji będzie można realizować również w nieokreślonej przyszłości, nie można było przyjmować z jeszcze jednego powodu. Takiego, że pozostaje ono w rażącej sprzeczności z drugim istotnym założeniem, które legło u podłoża reformy emerytalnej — założeniem o pogarszającej się sytuacji demograficznej. Jak zauważa Leon Orlikowski, obecna wysoka efektywność kapitału wynika stąd, że kapitał w stosunku do pracy jest w Polsce czynnikiem rzadkim (…). Powiększanie inwestycji powoduje spadek ich efektywności, czyli obniżeniu ulega ich dochodowość. Praca i kapitał w dużym zakresie są czynnikami substytucyjnymi, czyli mogą 85 86

http://biznes.onet.pl/ofe-nie-warto-spieszyc-sie-z-przejsciem-na-emer ytu,18543, 4818435,1,prasa-detal http://rzu.gov.pl/aktualnosci-z-r ynku/Aktywa _OFE_zmniejszyly_sie_o_13_mld_ zl 20439

Te „dobre” OFE

159

być wzajemnie zastępowane. Im jest wyższe nasycenie kapitałem, tym niższe jest zatrudnienie pracy żywej. Prawa rynku decydują o tym, że czynnik, którego podaż jest względnie rzadsza, jest droższy i bardziej dochodowy od czynnika w nadmiarze. Obecnie w naszym kraju kapitał jest i jeszcze w najbliższych latach będzie czynnikiem rzadkim i dlatego inwestycje dają wysoką stopę zwrotu. O dużej nadpodaży pracy świadczy wciąż wysoka stopa bezrobocia oraz duża emigracja zarobkowa (…). Według prognoz, na których oparli się reformatorzy systemu emerytalnego, praca za 30-50 lat będzie na skutek głębokiego regresu demograficznego czynnikiem tak rzadkim, że będzie musiała być unieruchomiona znaczna część istniejącego potencjału produkcyjnego, w halach produkcyjnych nie tylko będą stały nieczynne maszyny, ale będą nawet zamykane same hale i całe fabryki. Nie będzie bowiem wystarczającej ilości odpowiednio wykwalifikowanych pracowników do obsługi i nadzoru przebiegu zautomatyzowanych procesów produkcyjnych87. Remedium na spadki giełdowe miało być utworzenie bezpiecznych funduszy, do których trafiałyby oszczędności ubezpieczonych zbliżających się do wieku emerytalnego. Na czym miałoby polegać to „bezpieczeństwo”? Na lokowaniu środków nie w akcje (których ceny zależą od giełdowej koniunktury), tylko w „bezpieczne obligacje państwowe”! Taka teoria panowała powszechnie, gdy trwał kryzys finansowy w 2009 roku. Kierowana przez profesora Leszka Balcerowicza Fundacja Obywatelskiego Rozwoju (FOR) stwierdziła wówczas, że potrzeba jedynie kilku drobnych zmian. Najpilniejsza z nich to wprowadzenie subfunduszy przedemerytalnych (zwanych też „kontami B”), chroniących oszczędności osób, które są tuż przed przejściem na emeryturę, przed wahaniami związanymi z bieżącym funkcjonowaniem sektora finansowego. Każdy w okresie między ósmym a piątym rokiem przed przejściem na emeryturę ma mieć opcję przeniesienia środków do bezpiecznego funduszu. Profesor Marek Góra napisał, 87

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,9587944,Kapitalowy_czy_repartycyjny_system_ emerytalny_.html

160


że jeżeli ktoś nie będzie chciał skorzystać z takiej opcji, będzie musiał podpisać się pod tym, że ponosi skutki podjęcia takiej decyzji, gdyby załamanie na rynkach finansowych nastąpiło88. Po pierwsze, wprowadzając opcję, że ktoś może nie skorzystać z oferowanego mu dobrodziejstwa przejścia do bezpiecznego subfunduszu, powinniśmy też wprowadzić opcję, że w ogóle można nie skorzystać z OFE. Głównym argumentem zwolenników przymusu ubezpieczeniowego jest bowiem to, że ludzie są nierozsądni i jak nie będą musieli oszczędzać, to nie będą tego robili. Przeputają cały zarobek, a na starość i tak przyjdą po pomoc od państwa. Skąd w takim razie przypuszczenie, że ci sami nierozsądni ludzie potrafią rozsądnie zdecydować, czy między ósmym a piątym rokiem przed przejściem na emeryturę przenieść swoje środki do bezpiecznego funduszu? Argument o braku racjonalności ludzi jest więc traktowany przez zwolenników OFE bardzo wybiórczo. Z drugiej zresztą strony, jeśli ktoś przeputa 100 złotych miesięcznie — na przykład na wódkę lub papierosy — to: fiskus pobierze najpierw VAT i akcyzę od tej stówy, a producenci wódki i papierosów będą mieć wyższe wpływy — więc zapłacą wyższy podatek dochodowy i Skarb Państwa będzie miał więcej na dotację do FUS. Co więcej, kryzys finansowy roku 2011 — bankructwo Grecji i wielkie kłopoty z wykupem własnych obligacji innych rządów — wszystkim powinny unaocznić, że nie ma „bezpiecznych” aktywów notowanych na giełdach. I wreszcie argument najistotniejszy — jeśli inwestowanie w obligacje państwowe rzeczywiście miałoby być bezpieczne, to znaczy że państwo zawsze będzie miało na wypłatę emerytur — więc do czego potrzebny jest mu pośrednik w postaci OFE, który nic nie daje i tylko sam zarabia na podatnikach? W przypadku inwestowania w obligacje państwowe OFE dwa razy na nich zarabiają: raz, gdy otrzymują składki i pobierają od nich opłatę dystrybucyjną, a następnie opłatę za zarządzanie nimi. Drugi raz, gdy państwo musi ściągnąć od oby88

http://pb.pl/2/a/2009/07/03/Prof emer2

Gora_Nalezy_pilnie_wprowadzic_subkonta_przed-

Te „dobre” OFE

161

wateli podatki na wykup od OFE wcześniej sprzedanych im obligacji — wraz z odsetkami oczywiście. Co niezwykle interesujące, w pierwszym półroczu kryzysowego roku 2008 OFE ulokowały 38,5 miliarda złotych w akcjach notowanych na GPW. Nastąpił więc spadek wartości tego portfela o 25,7% w skali roku. Wzrósł natomiast w portfelu OFE udział akcji spółek sektora finansowego i usługowego z 51,7% do 55,3%, a obniżył się — akcji spółek przemysłowych z 48,3% do 44,7%. To dość ciekawa konstatacja. Oznacza bowiem, że OFE więcej lokują w akcje w okresie hossy, która bynajmniej nie zależy w niczym od ich polityki inwestycyjnej tylko od ogólnej sytuacji w gospodarce — i to nawet nie polskiej, lecz światowej, a w okresie bessy nabywają obligacje skarbowe — na których wykup w przyszłości rząd będzie musiał ściągnąć wyższe podatki. Drugą ciekawostką jest to, że zwiększyło się zaangażowanie OFE w akcje spółek sektora finansowego, a obniżyło w akcje spółek sektora przemysłowego. A przecież to sektor przemysłowy wytwarza dobra niezbędne do życia i w ogóle przeżycia! Można zatem stwierdzić, że inwestycje OFE nie biorą pod uwagę podstawowych zasad klasycznej ekonomii podażowej, koncentrując się na doraźnych zyskach (lub zmniejszaniu strat), a nie na inwestowaniu w lepszą przyszłość kolejnych pokoleń emerytów. A największą ciekawostką jest to, że w momencie kryzysu w sektorze finansowym, spowodowanego głównie działalnością tego właśnie sektora (włączając banki centralne, które są emitentem pieniądza papierowego), OFE zwiększyły swoje zaangażowanie właśnie w instytucje finansowe. Co oznacza ni mniej, ni więcej tylko jedno: nie myśląc o naszych emeryturach, ratowały interesy instytucji finansowych! Powstał nawet kuriozalny plan nowelizacji ustawy SUS i pozwolenia OFE kupowania akcji swoich właścicieli. Nasze pieniądze, odbierane nam pod przymusem i groźbą więzienia i trafiające do OFE, miałyby być wykorzystywane do kupowania przez OFE akcji banków i towarzystw ubezpieczeniowych będących akcjonariuszami PTE zarządzających OFE! Oczywiście po warunkiem, że „będzie to korzystne dla klientów”! Przedstawiciele OFE uważają, że „jest to bardzo

162


dobra decyzja, postulowana przez OFE od dawna”! Twierdzono, że nowa regulacja jest zbliżona do tego, co obowiązuje w funduszach inwestycyjnych, które mogą inwestować w akcje właściciela. Zapomniano tylko, że oszczędzanie w funduszach inwestycyjnych nie jest obowiązkowe! Skoro mielibyśmy się wzorować na funduszach inwestycyjnych pod względem prawa inwestowania w akcje właściciela, to dlaczego nie mielibyśmy przyjąć innego rozwiązania właściwego dla funduszy: dobrowolności zapisania się do nich? Kiedy plan nowelizacji obowiązujących przepisów się nie powiódł, znaleziono bardziej pragmatyczne rozwiązanie. Prawo zakazuje OFE inwestowania w akcje firm powiązanych kapitałowo. Więc co robią OFE? Jak pisze „Parkiet”, OFE PZU objął certyfikaty zamkniętego funduszu inwestycyjnego Ipopema, który bezpośrednio kupił akcje PZU. Co prawda OFE ma także limit kupowania aktywów jednego funduszu zamkniętego. Nie może ich nabyć więcej niż 35%. Ale i na to są sposoby. Resztę certyfikatów Ipopema kupił inwestor, który następnie wyemitował obligacje powiązane z kursem PZU. Obligacje nabył… OFE PZU89. Profesor Leokadia Oręziak uważa, że przymus przynależności do OFE oraz fakt, że członek funduszu nie ma wpływu na to, że istotna część jego przyszłej emerytury narażona jest na ryzyko, jest nie do pogodzenia z zasadami unijnej Dyrektywy 2004/39/WE z 21 kwietnia 2004 roku w sprawie rynków instrumentów finansowych (Dyrektywa MiFID — Markets in Financial Instruments Directive)90, której celem jest ochrona osób nabywających różne instrumenty finansowe91. Wprowadziła ona obowiązek informowania klienta, jeszcze przed zawarciem umowy, o istocie instrumentów finansowych oraz ryzyku związanym z inwestowaniem w te instrumenty. Instytucje finansowe, powołując się na wyniki osiągnięte w przeszłości w związku z inwestowaniem w dany instrument finansowy, są zobowiązane 89 90 91

http://www.parkiet.com/artykul/936374_OFE_chca_kupowac_akcje_wlascicieli_.html Directive 2004/39/EC of the European Parliament and of the Council of 21 April 2004 on markets in financial instruments, OJ L 145, 30.04.2004. www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946

Te „dobre” OFE

163

do podania wyraźnego ostrzeżenia, że przedstawione dane odnoszą się do przeszłości i że wyniki osiągnięte w przeszłości nie stanowią gwarancji osiągnięcia ich w przyszłości. Postanowienia Dyrektywy nie mają jednak zastosowania do inwestowania przez PTE środków członków OFE. Przymusowi klienci OFE nie uzyskują żadnych informacji na temat ryzyka związanego z inwestowaniem, nie mogą dokonać świadomego wyboru, czy w ogóle chcą takie ryzyko ponosić, nie mają też prawa zrezygnować z inwestowania. Oznacza to dyskryminację ponad 15 milionów osób należących do OFE, w stosunku do klientów lokujących swoje środki w sposób dobrowolny w funduszach inwestycyjnych, korzystających z usług biur maklerskich oraz innych instytucji świadczących usługi finansowe. Członkowie OFE zmuszeni są do biernego ponoszenia ryzyka istniejącego w sektorze finansowym i wynikających z niego skutków. Członek OFE nie jest więc podmiotem, ale raczej przedmiotem, którym państwo swobodnie rozporządza. A gdyby argumentów teoretycznych na temat bezsensowności OFE było za mało, to dorzućmy jeden praktyczny: w lutym 2009 wypłacono pierwszą emeryturę z OFE w kwocie 23,65 złotego!!! Oczywiście zwolennicy OFE natychmiast znaleźli usprawiedliwienie: tak niska emerytura jest wynikiem krótkiego okresu członkostwa w OFE (tylko 10 lat od 1999 roku) oraz niskich dochodów ich członków. Ale skoro przez 10 lat uzbierało się w OFE „tylko” 23,65 złotego, to ile uzbiera się „aż” przez lat 40? Cztery razy więcej — czyli 94,60? Oczywiście gdy policzymy wraz z odsetkami w procencie składanym, to się okaże, że więcej — pod warunkiem wszelako, że nie powtórzą się takie spadki jak w roku 2009 i 2011. Ale na to nadzieje są nikłe. Jeszcze bardziej niedorzeczny był argument o niskich dochodach, które wpłynęły na wysokość emerytur. Dochody przecież są, jakie są. I nie wzrosną gwałtownie! Gdy na przełomie 2010 i 2011 roku trwały na giełdach wzrosty, bo inwestorzy zagraniczni musieli gdzieś lokować setki miliardów dolarów drukowanych przez amerykański FED w ramach operacji poluzowania ilościowego (quantitative easing), OFE przechwalały się, jak

164


szybko odrabiają straty z 2008 roku. Ale przyszedł wrzesień 2011 roku i trendy na giełdach się zmieniły. Aktywa OFE na koniec 2011 wynosiły 224,7 miliarda złotych92. To o 3,5 miliarda złotych (1,6%) więcej niż w 2010 roku, gdy wynosiły 221,2 miliarda złotych. Szkopuł w tym, że ZUS przez cały 2011 rok przekazał do OFE 15,1 miliarda złotych! A więc OFE „gdzieś” straciły 11,6 miliarda złotych! Oczywiście część straciły na giełdzie. A część pobrały jako wynagrodzenia za tak doskonałe zarządzanie. Fundusz Rezerwy Demograficznej, zarządzany przez ZUS, rok 2011 zakończył na plusie. OFE na minusie blisko 4,8%. Skąd ta różnica? W portfelu FRD pod koniec 2011 roku miał głównie długoterminowe obligacje (83%). Udział akcji sięgał 12%, a lokat bankowych 5%. W porównaniu z końcem 2010 roku udział akcji spadł o 2,3 punktu procentowego W portfelu FRD nie było krótkoterminowych bonów skarbowych, które rok wcześniej stanowiły w nim 13,8%. W przypadku OFE pod koniec tego roku stanowiły 31,1% ich portfeli, a rządowe papiery dłużne 53,3%. W ciągu roku udział akcji w portfelach OFE spadł o prawie 5 punktów procentowych, ale i tak OFE miały ich więcej niż FRD, więc bardziej odczuły spadek indeksów giełdowych. Przedstawiciele OFE podkreślają, że w długim terminie FRD nie wypada już tak dobrze. Długoterminowa średnia roczna stopa zwrotu OFE w latach 2002-2011 wyniosła 7,8%, podczas gdy FRD 7,6%. Ale to prawie tyle samo. Na czym więc ma polegać ta mityczna przewaga OFE? Całkiem słusznie na początku listopada 2011 roku nowy przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego (KNF) Andrzej Jakubiak zaapelował do banków o prowadzenie ostrożnej polityki dywidendowej w odniesieniu do zysku za 2011 rok i zapowiedział, że o to samo zwróci się również do towarzystw emerytalnych. Na początku grudnia słowo stało się ciałem. KNF w liście do towarzystw emerytalnych zaapelowała, by akcjonariusze podnieśli ich kapitały, i zapowiedział kontrole ich kondycji finansowej. 92

http://www.knf.gov.pl/opracowania/rynek_emerytalny/dane_o_rynku/rynek_ofe/Dane_ miesieczne/dane_miesieczne.html

Te „dobre” OFE

165

W liście tym można przeczytać, że towarzystwa emerytalne powinny prowadzić swoją działalność w sposób zapewniający adekwatny poziom kapitału własnego do wielkości ponoszonego ryzyka. Poziom kapitałów powinien być na tyle wysoki, by towarzystwa z własnych pieniędzy mogły pokryć ewentualny niedobór — gdy fundusz nie wypracuje wymaganej prawem minimalnej stopy zwrotu i towarzystwo, które nim zarządza, musi dopłacić do kont klientów, by wyrównać powstały niedobór do minimalnej stopy zwrotu. KNF postuluje sześć działań: • Systematyczne szacowanie i monitorowanie prawdopodobieństwa oraz wartości oczekiwanego niedoboru. • Systematyczne szacowanie poziomu kapitału własnego koniecznego do kontynuacji działalności w sytuacji wystąpienia niedoboru, z uwzględnieniem prawdopodobieństwa jego wystąpienia. • Utrzymywanie kapitału własnego na poziomie adekwatnym do wartości aktywów zarządzanego OFE. • Prowadzenie polityki dywidendowej z uwzględnieniem konieczność utrzymywania bezpiecznego poziomu kapitałów własnych. • Prowadzenie stałych analiz co do konieczności dokapitalizowania towarzystwa przez akcjonariuszy, z uwagi na nieadekwatny do ponoszonego ryzyka poziom kapitałów własnych. • Kształtowanie takiej struktury, jakości i płynności aktywów, aby mogły być one realnym źródłem sfinansowania ewentualnego niedoboru. PTE mają obecnie obowiązek utrzymywania kapitałów własnych na poziomie nie niższym niż równowartość 2,5 miliona euro. Na koniec września 2011 roku ich kapitały własne wyniosły nieco ponad 3 miliardy złotych. A tymczasem aktywa, którymi zarządzają — czyli pobrane pod przymusem składki odprowadzane do OFE — wynoszą ponad 200 miliardów złotych.

166


Nawet Narodowy Bank Polski wskazywał w raporcie o stabilności systemu finansowego, że minimalny wymagany kapitał własny towarzystwa emerytalnego powinien być uzależniony od skali działalności OFE. Dwa towarzystwa zarządzające funduszami o największej wartości aktywów w sektorze posiadały relatywnie niskie kapitały własne, jednak przy obecnej konstrukcji prawnej benchmarku wewnętrznego ryzyko powstania niedoboru w tych OFE jest niewielkie ze względu na ich duży wpływ na kształtowanie MWSZ (minimalna wymagana stopa zwrotu). Te „dwa towarzystwa”, o których mowa w raporcie NBP, to ING i Aviva. Ich aktywa wynosiły na koniec listopada 2011 roku ponad 100 miliardów złotych, a kapitały własne nieco tylko ponad 800 milionów! Oczywiście przedstawiciele PTE nie podzielają opinii przewodniczącego Jakubiaka. W 2011 roku siedem z 14 PTE wypłaciło dywidendę za rok 2010. Była to rekordowa kwota prawie 880 milionów złotych. W sumie od 2003 roku do właścicieli towarzystw trafiło 3,86 miliarda złotych. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej już w styczniu 2009 roku proponowało, by w celu dopasowania adekwatności kapitałowej PTE do faktycznego poziomu ryzyka prowadzonej działalności, podnieść część dodatkową Funduszu Gwarancyjnego tworzonego ze środków PTE w każdym funduszu emerytalnym z 0,3-0,4% do 1,3-1,4% zarządzanych aktywów netto. Podniósł się wówczas straszny rejwach i minister Jolanta Fedak z PSL została w mediach „odsądzona od czci i wiary”. Jak się dziś okazuje — niesłusznie.

9.2 Inwestycje zagraniczne OFE OFE są nieefektywne — co pokazują ich wyniki w relacji do indeksów giełdowych. OFE twierdzą, że jest tak dlatego, że muszą minimum 60% inwestować w obligacje skarbowe i że tylko 5% środków, które przekazuje im ZUS po ich odebraniu od podatników, w dodatku tylko w niektóre kategorie aktywów, mogą inwestować za granicą. Z tego powodu Komisja Europejska pozwała nawet Polskę

Te „dobre” OFE

167

do Trybunału Sprawiedliwości. Komisja uznała, że nałożone na OFE limity inwestycyjne w odniesieniu do inwestycji w aktywa zagraniczne stanowią ograniczenie swobodnego przepływu kapitału, czyli są sprzeczne z podstawową zasadą wspólnego unijnego rynku, a tym samym stanowią naruszenie art. 56 Traktatu Wspólnot Europejskich. OFE mogą inwestować za granicą maksymalnie 5% środków, które przekazuje im ZUS po ich odebraniu od podatników, i w dodatku mogą inwestować tylko w niektóre kategorie aktywów. Rodzi się jednak pytanie: Skoro wymóg inwestowania 60% w polskie obligacje jest taki szkodliwy, to dlaczego tak długo OFE inwestowały w nie aż 70%? Przy inwestycjach zagranicznych obowiązują mniej korzystne dla OFE zasady obliczania opłat za zarządzanie. To sprawia, że inwestowanie za granicą jest mniej atrakcyjne dla OFE w porównaniu z inwestycjami w Polsce. Jest to kolejnym dowodem, że OFE, inwestując, patrzą głównie nie na wartość portfela ubezpieczonych, tylko na wysokość własnego wynagrodzenia. Bo oczywiście sama socjalistyczna zasada, że czy się stoi, czy się leży, wynagrodzenie się należy, nie jest w sektorze finansowym, na którym działają OFE, kwestionowana. W efekcie inwestycje zagraniczne są mniej atrakcyjne dla OFE w porównaniu z inwestycjami w Polsce z punktu widzenia zarobków OFE. Ale przecież OFE miały inwestować, patrząc głównie na wartość portfela ubezpieczonych, a nie na wysokość własnego wynagrodzenia! Zdaniem Komisji limity inwestycyjne nałożone na polskie OFE stanowią nieuzasadnione ograniczenie swobodnego przepływu kapitału, ponieważ mogą zniechęcać OFE do zaciągania pożyczek bądź inwestowania w innych państwach członkowskich lub uniemożliwiać im to93. Wzmianka o zaciąganiu pożyczek, która znalazła się w komunikacie Komisji, świadczy o żenującym braku wiedzy. OFE miałby pożyczać? Od kogo i po co? Postępowanie w tej sprawie KE wszczęła w październiku 2007 roku. Odpowiedzi Polski uznała za niewystarczające. Najciekawsze, 93

www.europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/09/581&format=HTML&ag ed=1&language=PL&guiLanguage=en

168


że KE odrzuciła argumenty, iż OFE działają jako podmioty publiczne, więc mogą podlegać specjalnym rygorom. Mimo że OFE stanowią część systemu emerytalnego w Polsce, pozostają podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą, które konkurują ze sobą na rynku — uznała KE94. W grudniu 2011 roku Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że Polska naruszyła ustanowioną traktatem UE swobodę przepływu kapitału i tym samym złamała unijne prawo. Rodzi się zatem pytanie: Co się teraz stanie, skoro OFE nie będą musiały inwestować w polskie obligacje? Skąd Skarb Państwa weźmie środki na dzisiejsze emerytury? Mamy teraz następujące możliwości: 1) grzecznie poprosić OFE, żeby jednak kupowały polskie obligacje, aby Skarb Państwa miał na dotację do ZUS, by ZUS miał na emerytury, albo 2) natychmiast podwyższyć składkę emerytalną o procent przekazywany do OFE, a następnie podwyższyć ją znowu, gdy procent przekazywany do OFE znowu wzrośnie, żeby ZUS miał na emerytury, albo 3) zlikwidować OFE! Aby OFE mogły inwestować składki ubezpieczonych za granicą, ci sami ubezpieczeni musieliby natychmiast zapłacić wyższe inne podatki — na przykład VAT i akcyzę. Zresztą pomysł, żeby ściągane z polskiej gospodarki podatki (a taki jest charakter składek emerytalnych) były inwestowane za granicą, jest całkowicie absurdalny. Owszem, inwestycje są gospodarce potrzebne — tworzą miejsca pracy i przynoszą wzrost dochodu narodowego. Pod warunkiem oczywiście, że są sensowne i że są finansowane z prawdziwych oszczędności — czyli z tego, co obywatele zdecydowali się odłożyć na przyszłość, a nie z podatków, które zostały im odebrane i to jeszcze z podatków najgorszych z możliwych — bo obciążających pracę, dzięki której powstaje jakikolwiek dochód. Składki są podatkami. Inwestycje zagraniczne OFE oznaczałyby ponoszenie kosztu przez gospodarkę 94

www.europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/09/581&format=HTML&ag ed=1&language=PL&guiLanguage=en

Te „dobre” OFE

169

polską i uzyskiwanie ewentualnych korzyści przez gospodarki krajów, w które OFE zechciałyby inwestować! I wreszcie argument ostatni, który padał już wcześniej, ale należy go mocno eksponować: Czy w takiej sytuacji, jaka istnieje na światowych giełdach od 2008 roku, możemy mieć jakąkolwiek pewność, że inwestycje giełdowe w akcje to na pewno dobry pomysł? Okazało się niedawno, że siedem OFE zainwestowało na naszą emeryturę w akcje węgierskiego banku OTP. Dowiedzieliśmy się o tym, gdy agencje Moody’s i S&P obniżyły mu rating do „śmieciowego”. Dopiero wówczas OFE musiały oficjalnie poinformować, że inwestowały w akcje spółki, która straciła rating inwestycyjny. Zgodnie z prawem nie wolno im bowiem ich kupować ani mieć w portfelu. Początkowo OFE nie podały, że chodzi o akcje OTP. W komunikatach informowały jedynie o nieumyślnym naruszeniu zasad prowadzenia działalności lokacyjnej poprzez naruszenie limitu inwestycyjnego podczas lokowania aktywów poza granicami kraju. Przyznał się tylko Pocztylion, że posiada w swoim portfelu akcje Banku OTP, który utracił rating na poziomie inwestycyjnym. To nie tylko nasz problem, co drugi fundusz ma akcje tego banku, stwierdził Andrzej Bąk, zarządzający Pocztyliona95. Inne fundusze, które wydały komunikaty — Aviva, AXA, ING, Nordea, PKO BP i PZU — nie chciały potwierdzić, że chodziło o akcje OTP. Dlaczego OFE, mając tak ograniczone możliwości inwestowania za granicą, wybrały właśnie akcje banku OTP? Czyżby nie z powodu planowanego niedawno „połączenia” z PKO BP?96 „Połączenia” w cudzysłowie, bo bardziej przypominać ono miało przejęcie PKO BP przez OTP za pieniądze PKO BP. Byłoby na czym zarobić. Plan był bowiem taki, że Skarb Państwa, mający w PKO BP 56% kapitału, po połączeniu PKO BP z OTP miałby mieć 25%! A działo się to w czasie, gdy OTP przeżywał poważne tarapaty finansowe i musiał skorzystać z pomocy rządu węgierskiego, który 95 96

www.wyborcza.biz/biznes/1,100896,10915661,Siedem_OFE_ma_akcje_banku_OTP. html http://wyborcza.pl/1,76842,6818261,Polak Wegier_i_dwa_banki.html; http://wyborcza.pl/1,76842,6818087,Jak_PKO_nie_uratowal_wegierskiego_banku.html

170


sam nie mając pieniędzy, musiał uzyskać pożyczkę z Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Na szczęście Trybunał Sprawiedliwości w uzasadnieniu swojego wyroku dotyczącego limitów inwestycyjnych OFE zawarł takie zdanie: Utrzymując (podkreślenie moje) w mocy przepisy ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, które wprowadzają ograniczenia w inwestowaniu przez polskie OFE w innych państwach członkowskich UE, Polska naruszyła ustanowioną traktatem swobodę przepływu kapitału. Więc najlepiej będzie nie utrzymywać dłużej w mocy przepisów ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Choćby po to, żeby OFE nie mogły się pchać w takie inwestycje jak akcje banku OTP. Żeby jednak się nie narazić na zarzut działania sprzecznego z prawem UE, najlepiej byłoby znieść przymus ubezpieczania się w OFE. I niech OFE inwestują, gdzie chcą i jak chcą. I nawet będą mogły sobie znowu pobierać prowizję za zarządzanie (bez względu na wyniki) w wysokości 10% jak na początku swojej działalności, albo nawet i większą97

9.3 Koszty OFE Co ciekawe, bez względu na wyniki swojego zarządzania OFE pobierają sowite wynagrodzenie za samo zarządzanie. W złym dla ubezpieczonych roku 2007 OFE zarobiły dla swoich akcjonariuszy 688 milionów złotych netto (wobec 590 milionów złotych w dobrym 2006 roku, czyli o ponad 16% więcej!). W 2008 roku zarządzający pobrali za swoje zarządzanie 1,9 miliarda złotych (9,5% więcej niż rok wcześniej), choć zarządzane przez nich aktywa OFE stopniały o ponad 20 miliardów złotych! A ich zysk netto wyniósł 700 milionów złotych (a więc tyle samo co w roku 2007). W 2009 roku zyski netto OFE wyniosły już 766 milionów złotych. W sumie przez 10 lat obowiązywania reformy emerytalnej ze 120 miliardów złotych, które 97

www.blog.gwiazdowski.pl/index.php?subcontent=1&id=621

Te „dobre” OFE

171

wpłynęły do OFE, zarządzający pobrali wynagrodzenie w wysokości prawie 10,6 miliarda złotych. To prawie 9% przelanych do OFE przez ZUS składek. Jak wytłumaczyć paradoks zwiększania zysków OFE przy spadkach wartości aktywów przez nie zarządzanych — jak to się działo w 2008 roku? Otóż OFE pobierają prowizję od wartości aktywów, którymi zarządzają, a która jest co roku większa i nie zależy od wyników! Z roku na rok zarabiają więc coraz więcej. Wyższe zyski zawdzięczają większym przychodom. Ale jedynym źródłem ich przychodów są ubezpieczeni, zmuszani do tego, żeby płacić składki do OFE. Najpierw płacą oni prowizję od każdej składki, a potem co miesiąc płacą jeszcze opłatę za zarządzanie. W dodatku OFE pobierają maksymalną prowizję, na jaką pozwala im prawo. Przez wiele miesięcy w latach 2006-2008 rosła liczba płacących składki. W sierpniu 2006 roku było ich 12,23 miliona. Rok później już ponad 13 milionów. Na dodatek wzrosły zarobki, więc i składki były coraz wyższe. W połowie 2006 roku przeciętna miesięczna składka wynosiła 80,74 złotego, a rok później o 10 złotych więcej (+12%). To przekłada się na wyższe aktywa OFE. W połowie 2006 roku przekraczały one 103 miliardy złotych, a rok później wyniosły już ponad 136 miliardów złotych. PTE nie kwapiły się jednak do obniżenia opłat. Ich górny limit określa ustawa. Pobierały wówczas od 0,045 do 0,023% opłaty za zarządzanie (w zależności od wielkości aktywów, którymi zarządzały) i prowizję od każdej otrzymanej składki — maksymalnie 7%. Prawie wszystkie pobierały stawkę maksymalną. Tylko PTE Allianz wyłamał się z tej zmowy, pobierając 4%. Jednak Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w dziwnej dość zgodności PTE co do wysokości pobieranej prowizji nie dopatrzył się żadnego problemu. Ciekawe, czy jeśli prawie wszyscy producenci czekoladek zaoferowaliby taką samą cenę na swoje wyroby, UOKiK też by nie interweniował? Na podstawie ustawy z dnia 26 czerwca 2009 roku o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy

172


emerytalnych, a także niektórych innych ustaw98, opłatę za zarządzanie (która obciąża oszczędności zgromadzone w OFE) obniżono do maksymalnie 3,5% wartości składek. Najmniejsze powszechne towarzystwa emerytalne, zarządzające aktywami poniżej 8 miliardów złotych, będą mogły pobierać miesięcznie za zarządzanie OFE 0,045% wartości netto tych aktywów. Przy aktywach od 8 do 20 miliardów złotych — 3,6 miliona złotych plus 0,04% od nadwyżki ponad 8 miliardów złotych. Przy aktywach od 20 do 35 miliardów złotych — 8,4 miliona złotych plus 0,032% od nadwyżki ponad 20 miliardów złotych. Przy aktywach od 35 do 45 miliardów złotych — 13,2 miliona złotych plus 0,023%% od nadwyżki ponad 35 miliardów złotych miesięcznie. Największe towarzystwa, których aktywa przekroczą 45 miliardów złotych, będą pobierały kwotę 15,5 miliona złotych miesięcznie. Zgodnie z wcześniej obowiązującymi przepisami opłaty miały zacząć maleć sukcesywnie i dopiero w 2014 roku dojść do 3,5%. OFE zapowiadały, że zaskarżą ustawę zmniejszającą prowizje do Trybunału Konstytucyjnego albo nawet do Strasburga. Nie fair jest zmieniać zasady w czasie gry. Może to podważyć zaufanie rynków finansowych do naszego kraju. Skargę do Trybunału złożyła PKPP (Polska Konfederacja Przedsiębiorców Prywatnych) „Lewiatan”, której OFE są członkami, stwierdzając, że ustawa narusza zasady konkurencji i jest sprzeczna z regulacjami unijnymi, a obniżenie opłat będzie niebezpieczne, gdyż może doprowadzić do wyeliminowania części towarzystw z rynku, a co za tym idzie — do ograniczenia konkurencji między nimi. Zdaniem Jeremiego Mordasewicza firmy (podkreślenie moje) nie będą miały dostatecznie długiego czasu na dostosowanie działalności do zmian w sposobie ich finansowania. To zaś zagrozi stabilności całego rynku. Z kolei zdaniem mecenasa Wojciecha Błaszczyka obniżenie maksymalnej wysokości opłat stanowi zmianę reguł w trakcie gry, co narusza zasadę zaufania do państwa i stanowionego prawa 98

DzU nr 12, poz. 1048.

Te „dobre” OFE

173

i związaną z tym zasadę praw słusznie nabytych oraz ochrony interesów w toku. Obniżenie maksymalnej wysokości opłaty ma też mieć niekorzystny wpływ na finanse państwa! Pogorszenie sytuacji finansowej PTE miałoby oznaczać mniejsze wpływy do budżetu z tytułu podatku dochodowego od osób prawnych oraz z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych, gdyż na skutek zmian niektórzy mogą stracić pracę. Bądźmy jednak precyzyjni. W potocznym rozumieniu przez pojęcie „firma” rozumie się „przedsiębiorstwo”. Czy OFE to przedsiębiorstwa? Jeśli tak — to ZUS też jest „przedsiębiorstwem”!? Po drugie, tych przedsiębiorców jest dokładnie 14 — bo tyle jest OFE, a chodzi tylko i wyłącznie o nie. Po trzecie, kiedy wprowadzano OFE, to nie była to „zmiana reguł w trakcie gry”? Kierując się tą logiką, w 1999 roku „Lewiatan” powinien zaskarżyć do Trybunału fakt utworzenia OFE. ZUS miał przecież interesy w toku i prawa nabyte. Nie wiadomo tylko, czy słusznie. Podobnie jak to ma miejsce w przypadku OFE. Po czwarte, jeśli fakt, że PTE będą miały mniejsze zyski i przez to będą płaciły niższe podatki CIT, i będą musiały zwolnić niektórych pracowników, przez co oni nie będą płacili podatków PIT, ma mieć „niekorzystny wpływ na finanse państwa”, to „Lewiatan” powinien przestać domagać się zmniejszenia rzeszy urzędników państwowych (co jeszcze czasami robi), bo ich wyrzucenie z roboty będzie miało dokładnie taki sam „niekorzystny wpływ na finanse państwa” — nie będą płacić PIT. Szczególnie ciekawe było twierdzenie „Lewiatana”, że obniżenie prowizji OFE może spowodować „ograniczenie konkurencji między nimi”. Przy okazji prac nad ustawą ujawniły się bowiem żenujące zabiegi lobbingowe o dopisanie plus 0,01% od nadwyżki ponad 55 miliardów złotych. Można nawet przypuszczać, że to właśnie ten lobbing miał na myśli Zbigniew Chlebowski, mówiąc w wywiadzie dla „Newsweeka” po wybuchu afery hazardowej, że była ona dziecinną igraszką w porównaniu z naciskami w sprawie OFE99. To niewinne 99

http://polska.newsweek.pl/chlebowski--dla-wielu-jestem-zagrozeniem,48331,2,1.html

174


0,01% miało o wiele większe znaczenie niż słynne „lub czasopisma”, które pojawiały się i znikały z projektu ustawy medialnej w czasach afery Rywina. Rywin żądał jednorazowo 17,5 miliona USD za pomoc w odpowiednim zredagowaniu ustawy medialnej, która miała albo pomóc, albo zaszkodzić procesom konsolidacji rynku medialnego. 0,01% miesięcznie od 20 miliardów złotych wpływających do OFE dałoby taką kwotę już po dwóch latach. A miało tak być w nieskończoność. Ale możliwość pobierania dodatkowo tych 0,01% stwarzała o wiele większą zachętę do konsolidacji rynku dla największych OFE. To prowadziłoby do większego „ograniczenia konkurencji”. Ale jakoś PKPP „Lewiatan” to nie przeszkadzało. Z prognozy kondycji finansowej PTE do 2040 roku przygotowanej w 2003 roku przez ówczesny Urząd Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych wynika, że do roku 2025 PTE zarobią (w przeliczeniu na wartość pieniądza w 2003 roku) 1,9 miliarda złotych rocznie. Do 2040 roku PTE zarobią na czysto blisko 25 miliardów złotych! Oczywiście gdy wynajmujemy kogoś do wykonania jakiejś usługi — to za nią płacimy. Płacimy też instytucji ubezpieczeniowej za wykupioną polisę AC, która w odróżnieniu od OC nie jest przecież obowiązkowa. Niektórzy płacą składki na polisy ubezpieczeniowe na dom czy na życie. To jest ich decyzja. Ale w przypadku OFE ubezpieczeni nie podejmują żadnej decyzji. To rząd ich zmusza. Nie mogą nie płacić składki na ubezpieczenie emerytalne do OFE. Co więcej, nie płacą składki do OFE. Płacą ją do ZUS, a dopiero potem ZUS odprowadza jej część do OFE. Do tego niby-oszczędzania na własną emeryturę stosuje się przypisy o zobowiązaniach podatkowych — co jest jednym z wielu dowodów na ich podatkowy charakter. Mało tego. OFE pobierały przez lata 7% (obecnie 3,5%) od całości mojego kapitału. Ale 60-70% tego kapitału inwestują w… obligacje Skarbu Państwa. Tego typu „inwestycji” może sobie sam dokonać każdy, bo te same obligacje, które kupują OFE, pobierając za to wysokie wynagrodzenie, panie na Poczcie Polskiej sprzedają bez żadnych prowizji! A zatem za inwestowanie w akcje spółek notowanych na GPW 30-40% kapitału, OFE pobierały przez lata 7%

Te „dobre” OFE

175

(obecnie 3,5%) od 100% kapitału otrzymanego z ZUS, to znaczy, że ich wynagrodzenie za efektywne zarządzanie tą częścią, którą inwestują w akcje, sięgało przez lata 20%! Po opublikowaniu wyników OFE za rok 2008 media informowały, że w ciągu roku OFE straciły tyle, ile zarobiły przez wszystkie poprzednie osiem lat. Ale to nie było do końca prawdą. To bowiem nie OFE straciły, tylko emeryci, w których imieniu inwestować mają OFE. Same OFE nieźle w tym czasie zarobiły. Ich akcjonariusze pobrali wysokie dywidendy, a pracownicy pensje. I to była dobra wiadomość. Przynajmniej niektórzy mieli z czego oszczędzać na swoje emerytury. Jestem w szoku! Po dziewięciu latach reformy wyszliśmy na zero, a jeśli uwzględnimy inflację, jesteśmy na dużym minusie — powiedział jednej z gazet ekspert emerytalny. Ale dodał jeszcze: Szczęście w nieszczęściu, że większość emerytury będzie pochodziła z ZUS! No właśnie! W kryzysie wyszło szydło z worka. Ale problem w tym, że „worek” w ZUS też jest pusty. Budżet musi do niego coraz więcej dokładać. Eksperci zapewniali jednak, że fundusze są nastawione na długoterminowe oszczędzanie. Ważne, ile będzie na koncie, gdy to ty będziesz przechodzić na emeryturę. Można skomentować ironicznie, że to oczywiste, że na emerytury powinniśmy przechodzić w szczycie giełdowej hossy. A najlepiej, żeby trwała ona wiecznie. Ale nie trwa! Komentarze były takie: Tak kiepski wynik to efekt załamania (podkreślenie moje) na warszawskiej giełdzie, w którą OFE inwestują średnio co czwartą powierzoną im złotówkę. Ale przyszli emeryci nie powinni się obawiać. OFE po prostu straciły większość zysków wypracowanych w poprzednich latach100. I wszystko stało się jasne: zyski OFE wypracowały i to był ich sukces. A potem przyszło załamanie na giełdzie i to była wina nie wiadomo czyja. Bo na pewno nie OFE. Rzeczywistość jest jednak zupełnie inna. Wysokie są koszty akwizycji. OFE wydają na ten cel prawie pół miliarda rocznie. Ze składek ubezpieczonych oczywiście — a dokładniej z tej ich części, które OFE pobrały w charakterze swojego 100

http://www.polskatimes.pl/pieniadze/twojportfel/58973,emerytury-z-ofe-topnieja,id,t. html?cookie=1

176


wynagrodzenia. Ale skrzętnie to ukrywają. Zamiast księgować te wydatki jednorazowo, rozkładają je w czasie na kilka albo nawet na 40 lat (cały okres wpłacania składek). Wypłaty dla akwizytorów ukrywają pod pozycją „długoterminowe rozliczenia międzyokresowe”. Dzięki temu na papierze wykazują mniejsze koszty101.

9.4 OFE a dług publiczny Zwolennicy OFE twierdzili, że tradycyjny model emerytalny generuje dług publiczny, którego wielkość zrujnuje finanse państwa. Profesor Marek Góra — jeden z twórców reformy — pisał, że zadłużenie systemów emerytalnych kilkakrotnie przekracza zadłużenie wyemitowanych na rynkach w postaci typowych instrumentów dłużnych (…) Wzrost skali zadłużenia jest eksplozywny i przyjmuje znaczne rozmiary w krótkim czasie102. Z kolei doktor Cezary Mech — były prezes Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi — utrzymywał, że z powodu zmniejszania się różnicy między liczbą pracujących i emerytów narastać będzie problem finansowania emerytur. Dotyczy to nie tylko Polski, ale w krajach mniej zamożnych będzie to boleśniejsze. Reformę wprowadzono ze względu na narastający dług wobec obecnych i przyszłych emerytów zaciągnięty w poprzednim systemie politycznym. Dług tym większy, że ówczesne władze często rekompensowały niskie wynagrodzenia obietnicami szczególnych przywilejów emerytalnych. Tego długu nie widać w bieżących budżetach, ale gdyby nie reforma systemu emerytalnego, państwo nie byłoby w stanie sfinansować jego dalszego narastania103. Twórcy reformy w opisującym jej założenia dokumencie Bezpieczeństwo dzięki różnorodności, pisali, że koszty reformowania systemu nie mogą przekroczyć możliwości gospodarki, a finansowanie kosztów 101

102 103

http://wyborcza.pl/1,76842,7268914,Ukryte_prowizje_akwizytorow_OFE.html; http:// wyborcza.biz/biznes/1,101562,7578558,Pol_miliarda_dla_akwizytorow_OFE__Z_naszych_skladek.html M. Góra, Koszty, oszczędności oraz efekty zewnętrzne związane z wprowadzeniem nowego systemu emerytalnego, w: „Zeszyty naukowe CASE – BRE” nr 57. „Rzeczpospolita” 13.09.2001.

Te „dobre” OFE

177

przejścia musi być rozłożone w czasie i że problemem, z którym musimy sobie poradzić najpierw, jest finansowanie zwiększonego z tytułu ubezpieczeń społecznych deficytu skonsolidowanego sektora finansów publicznych. Jeżeli tego problemu nie rozwiążemy, w ogóle nie możemy rozpocząć reformy. Problemu jednak nie rozwiązano. Krzysztof Dzierżawski już w 1999 roku twierdzenia o długu nazwał sofizmatami. Błąd sofizmatu polega na próbie komercjalizacji modelu, który ze swej natury do komercjalizacji się nie nadaje. Określenie wielkości długu dokonane zostało przez twórców reformy emerytalnej przez zsumowanie przyjętych przyszłych zobowiązań, ale na podstawie zasad obowiązujących w przeszłości. Tymczasem — pisał Dzierżawski — w tradycyjnych systemach emerytalnych nie ma kapitału, nie ma przeto zwrotu z kapitału i nie ma tym bardziej żadnej stopy zwrotu. Zostaje tylko obietnica, tylko niezobowiązująca obietnica, że po osiągnięciu pewnego wieku można się będzie spodziewać wypłaty jakiegoś, niezdefiniowanego co do wartości, świadczenia104. Jeśli stan finansów publicznych wymaga obniżenia ogólnego poziomu wydatków na emerytury, to się je po prostu obniża. Decyzja w tej sprawie ma charakter wyłącznie polityczny. W ciągu ostatnich kilkunastu lat w Polsce wielokrotnie zmieniano algorytm ustalania wysokości świadczeń i ich późniejszej waloryzacji. Cezary Mech oznajmił w cytowanej wypowiedzi, że dzięki reformie emerytalnej udało się obniżyć stopę zastąpienia o kilkanaście punktów procentowych. A bez reformy nie można było tego zrobić? Owszem można było, ale bano się zrobienia tego wprost. Dlatego przeprowadzono reformę, o której od początku wiedziano, że będzie miała taki właśnie skutek. Z kolei Michał Rutkowski — ekspert Banku Światowego, który doradzał w prowadzeniu reformy emerytalnej w Polsce — stwierdził, że zapadła decyzja, iż do końca 2010 roku wszystkie kraje unijne mają podwyższyć wiek emerytalny o pięć lat, aby nie załamać swoich budżetów105. Co prawda nie wiadomo, czyja to była decyzja, 104 105

K. Dzierżawski, Fakty, op. cit. „Gazeta Wyborcza” 12.07.2002.

178


ale wiadomo, że tylko niektóre kraje podwyższyły wiek emerytalny, lecz o mniej niż pięć lat, a niektóre nie zrobiły tego w ogóle. Najważniejsza konkluzja z wypowiedzi Cezarego Mecha i Michała Rutkowskiego, którą starał się uświadomić nam Krzysztof Dzierżawski, jest taka, że poziom długu wyznaczają nie żadne matematyczne wzory, ale możliwości finansów publicznych. Jeśli w kontekście wydatków emerytalnych mówić o długu, to tylko jako o długu wdzięczności, jaki pokolenie dzieci i wnuków ma wobec pokolenia rodziców i dziadków. W razie potrzeby politycy obniżą stopę zastąpienia lub podwyższą wiek emerytalny, a gdy to nie wystarczy, zmienią mechanizm waloryzacji lub posłużą się podatkiem inflacyjnym. Inflacja, zależna od poziomu emisji pieniądza, jest bowiem praktycznie podatkiem. Jeśli dysponujemy kwotą 100, za którą możemy kupić 100 bułeczek, to wprowadzenie podatku 10% oznaczać będzie, że zostanie nam do dyspozycji kwota 90, za którą będziemy mogli kupić 90 bułeczek. Jeśli natomiast wyemitujemy dodatkowe pieniądze powodując inflację w wysokości 10%, to rynkowa cena bułeczek wzrośnie i za naszą kwotę 100 będziemy mogli sobie kupić także… 90 bułeczek — tak samo jak przy podatku zwiększonym o 10%. Argument o monstrualnych rozmiarach długu emerytalnego używany był od połowy lat 90. XX wieku jako straszak na polityków, aby zdecydowali się na reformę, która zdejmie z ich barków odpowiedzialność za obniżenie stopy zastąpienia i wydatków budżetowych na emerytury. Jak skonkludował Krzysztof Dzierżawski, nieistniejący realnie dług był uzasadnieniem dla przeprowadzenia reformy, której najważniejszym skutkiem było wygenerowanie długu realnego106. Na koniec 2010 roku dług publiczny z tytułu samego tylko refinansowania II filara osiągnął poziom 232 miliardów złotych. W tym koszty obsługi długu stanowiły 70 miliardów złotych. Tezie, że zmniejszenie składki do OFE zwiększy dług ukryty państwa wobec przyszłych emerytów, można przeciwstawić kontrtezę, że zaciąganie 106

K. Dzierżawski, Fakty, op. cit.

Te „dobre” OFE

179

pożyczek już teraz, by zapewnić niezbędne środki na wypłatę obecnych emerytur, powoduje szybką kumulację zadłużenia i kosztów jego obsługi. Ceną takowej transparentności i przekształcenia długu ukrytego w dług jawny są coraz wyższe odsetki od bieżących zobowiązań. Jak zauważyła profesor Leokadia Oręziak, bezsensowne byłoby ujawnienie wszystkich przewidywanych zobowiązań państwa (nie tylko emerytalnych), które staną się wymagalne w przyszłości (finansowanie szkół czy policji) i utworzenie na nie rezerw zarządzanych przez takie same instytucje finansowe, jakimi są OFE w przypadku zobowiązań emerytalnych107. Więc dlaczego akurat ukryty dług emerytalny ma być inaczej traktowany niż równie ukryte długi szkolne, policyjne czy — można jeszcze dodać — zdrowotne lub wojskowe? W 1998 roku dotacja budżetowa do FUS wyniosła 8,8 miliarda złotych, w 1999 roku, a więc w pierwszym roku realizacji reformy emerytalnej zwiększyła się nieznacznie — do 9,4 miliarda złotych, lecz już w następnym roku wzrosła do 15,4 miliarda złotych, a w 2001 roku osiągnęła poziom 21,2 miliarda złotych. To właśnie była ta słynna „dziura Bauca”, która pogrążyła rząd Jerzego Buzka, a o której szybko przestano mówić, choć w 2002 roku dotacja budżetowa do FUS wzrosła do 27 miliardów złotych, a w 2003 roku do 28,3 miliarda złotych. Od 1999 roku dotacje do FUS zwiększały się średnio po 16,0% rocznie. W 2004 roku Ministerstwo Finansów, przedstawiając informację o dotacjach do FUS, zastosowało kreatywną księgowość, wprowadzając zmianę zasad finansowania ubytku dochodów z tytułu przekazania części składek emerytalnych do OFE. Do 2003 roku środki te stanowiły część dotacji budżetu państwa, natomiast od 2004 roku księgowane są jako „rozchody” budżetu i nie zaliczają się już do dotacji budżetowych. Środki te pochodziły z wpływów z prywatyzacji i emisji dłużnych papierów wartościowych. Na pokrycie deficytu FUS zaciągane były też przez sam ZUS kredyty i pożyczki w komer107


180


cyjnych instytucjach finansowych. Dzięki temu trikowi księgowemu, dotacja do FUS na papierze utrzymywana jest na stabilnym poziomie około 30 miliardów złotych rocznie. W rzeczywistości wzrosła z owych 33,3 miliarda złotych w 2004 roku do 60,4 miliarda złotych w 2010 roku. Według szacunków Komisji Europejskiej z października 2009 roku, uwzględniających tendencje demograficzne, relacja długu do PKB w Polsce w 2040 roku wyniesie 155%, a w 2050 roku już 225%!108 Szykujemy katastrofę finansową naszym dzieciom i wnukom! I to nie tylko my. Dzieje się tak w całej Europie. W październiku 2011 roku analitycy z Societe Generale Cross Asset Research Economics opublikowali obliczenia zobowiązań funduszy emerytalnych największych gospodarek europejskich. Zobowiązanie te we Francji wyniosły 549% PKB, w Wielkiej Brytanii 442%, w Niemczech — 415%, we Włoszech — 364%, a w Hiszpanii 244%. Jednak prawdziwą istotę problemu można dostrzec dopiero z perspektywy długiego horyzontu czasowego. Jagdeesh Gokhale wyliczył, iż średnia długoterminowa nierównowaga budżetowa państw Unii Europejskiej w 2010 roku wyniosła 8,7%109. Oznacza to, że każdy rząd musiałby zaoszczędzić rocznie 8,7% PKB, by móc kontynuować obecną politykę socjalną w sferze wydatków bez konieczności podwyższania podatków. Ale średnio pan z psem na spacerze mają po trzy nogi. Są więc kraje w sytuacji lepszej i gorszej. W Estonii nierównowaga budżetowa wynosi 3,1%, w Irlandii — 3,5%, ale na Malcie — 12,8%, a w Grecji 10,9%. Polska ma nierównowagę wyższą od średniej — 9%. We Francji i Włoszech wynosi ona 9,7%. W Niemczech — 9,2%. A co gorsza, będzie się pogłębiać. W różnych symulacjach do 2015 roku wzrasta ona o dalszy 1% PKB. Jeśli porównamy długoterminową nierównowagę budżetową z obecnym PKB, zobaczymy, że statystycznie rządy państw UE potrzebują 108 109

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 88-89. www.ncpa.org/pdfs/st319.pdf

Te „dobre” OFE

181

średnio 434% PKB, by odwrócić ten niekorzystny stosunek. W najlepszej sytuacji jest pod tym względem Hiszpania, w której stosunek PKB do nierównowagi wynosi 244,3%. W najgorszej — niestety Polska. Mamy nierównowagę ponadpiętnastokrotną (1,550%)! Tymczasem stopa przyrostu naturalnego w Europie to około 1,3 dziecka na kobietę, co oznacza, że następne pokolenia będą mniej więcej o 40% mniej liczne niż obecne. McKinsey Global Institute w raporcie The Coming Demographic Deficit: How Aging Populations will Reduce Global Savings110 twierdzi, że proces starzenia się spowolni rozwój gospodarek europejskich o 0,5% rocznie. Spowolni też o 2/3 wzrost dochodów gospodarstw domowych — z 4,5 do 1,2% rocznie. A to spowoduje spadek wartości ich dochodów o 36% do roku 2024. Z kolei analitycy z Bank for International Settlements w raporcie The Real Effect of Debt111 twierdzą, że wysokie zadłużenie, przekraczające 85% PKB, jest niekorzystne dla wzrostu gospodarczego. No właśnie! Gdy finanse publiczne znalazły się w dość ciężkim stanie, twórcy reformy emerytalnej zaproponowali… zmianę sposobu liczenia długu. Dzięki temu budżet państwa nie zostanie sparaliżowany. Wysokość długu miałaby zależeć od sposobu jego liczenia!112. Zamiast jednej zaproponowano wprowadzenie trzech definicji długu: • Pierwsza to dług całkowity. Uwzględniałby, czego nie robi żaden kraj w Unii, nie tylko zobowiązania wynikające z emisji papierów skarbowych, ale także zobowiązania wobec przyszłych emerytów. Byłby więc zdecydowanie wyższy od obecnego długu publicznego. Można się spodziewać, że wynosiłby około 200% PKB. • Druga to nieemerytalny dług publiczny — czyli dług wynikający głównie z wyemitowanych już papierów wartościo110 111 112

www.mckinsey.com/Insights/MGI/Research/Financial_Markets/The_coming_demographic_deficit www.bis.org/publ/othp16.pdf http://forsal.pl/artykuly/375454,nowe_sposoby_liczenia_dlugu_publicznego_uratuja_reforme_emerytalna.html

182


wych. Ale to zobowiązanie byłoby pomniejszone o pieniądze, jakie OFE mają ulokowane w obligacjach skarbowych. To właśnie ta definicja miałaby być brana pod uwagę w wyliczeniach dotyczących progów ostrożnościowych zadłużenia. Gdyby ją zastosować, dług publiczny zmniejszyłby się z dnia na dzień o mniej więcej 9 punktów procentowych i rządowi nie groziłaby konieczność gwałtownego równoważenia budżetu. • Trzecia to emerytalny dług publiczny — czyli różnica między długiem całkowitym a nieemerytalnym. Ujawniałby więc zobowiązania Skarbu Państwa wynikające z nabytych uprawnień emerytalnych obywateli113. Magicznymi sposobami liczenia długu zajął się nawet NBP114. Z kolei premier Donald Tusk stwierdził, że jeśli brukselska biurokracja uparcie będzie się trzymała wersji, że nasze wpłaty na przyszłe emerytury będą traktowane jako dług, to my tego nie zaakceptujemy. Jeśli na Radzie Europejskiej nasz punkt widzenia nie zostanie zaakceptowany przez większość, to my mamy też swoje argumenty — my nie musimy wszystkiego akceptować115. Premier zaznaczył, że obecny model emerytalny w Polsce jest bardzo drogi, a dzięki temu bezpieczny dla przyszłych emerytur. Twierdzenie, że bardzo drogi i przez to bezpieczny, jest w sposób oczywisty pozbawione sensu. Bo czy system jeszcze droższy byłby jeszcze bardziej bezpieczny? Państwa mające bałagan w systemie emerytalnym nie są obciążane, chociaż wszyscy wiedzą, że mają tak zwany ukryty dług związany z emeryturami — dodał premier Tusk. Polska nie ma ukrytego długu. Ma jawny! I dlatego eksperci postanowili go ukryć i „inaczej policzyć”. Trick z liczeniem polscy uczeni zarekomendowali nawet Komisji Europejskiej116. Proponowali, żeby wszystkie kraje Unii wprowadziły 113 114 115 116

Więcej na: http://ibs.org.pl/site/upload/publikacje/IBS_Policy_Paper_012009.pdf http://www.nbp.pl/badania/seminaria_files/14ix2010.pdf http://biznes.onet.pl/tusk-nie-zgodzimy-sie-na-uznanie-obligacji-emeryta,18493,379760 6,3790557,251,1,news-detal http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8251568,Polska_inicjatorem_listu__9__do_KE_ ws zmiany_sposobu.html

Te „dobre” OFE

183

sobie OFE i tak samo liczyły dług. Ale na takie czarowanie rzeczywistości nie zgodziła się kanclerz Niemiec Angela Merkel. Zabawne, co na temat wpływu transferów do OFE na dług publiczny miała do powiedzenia fundacja FOR. Jej zdaniem w latach 2007-2010 wzrost transferów do OFE miał minimalny wpływ na wzrost deficytu (0,2% PKB)117. Owszem sam „wzrost” miał wpływ nieduży, ale całkowita wysokość transferu miała bardzo duży. W 2007 roku była to łącznie kwota 16,2 miliarda złotych, w 2008 — 19,9, w 2009 — 21,1, a w 2010 — 22,5 miliarda złotych. A zatem w samym tylko 2010 roku, w którym polskie PKB wyniosło 1,415 biliona złotych, wysokość transferu do OFE stanowiła ponad 1,5% PKB. A jeśli porównamy ją z dochodami państwa, które wyniosły wówczas 250 miliardów złotych, to kwota transferu do OFE wyniosła ponad 9% tych dochodów!

9.5 OFE a FRD Podobno OFE lepiej pomnażają odłożone w nich pieniądze niż ZUS118. Trzeba więc wyjaśnić, że ZUS niczego w ogóle nie pomnaża, tylko wypłaca z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) emerytury naszym rodzicom i dziadkom z płaconych przez nas składek i podatków, a w przyszłości będzie je wypłacał nam z tego, co zapłacą nasze dzieci i wnuki. Same składki nie wystarczają, więc potrzebna jest dotacja budżetowa do FUS, którą finansuje się z wpływów podatkowych i prywatyzacyjnych, z pobranych przez Skarb Państwa dywidend i z emisji bonów skarbowych i obligacji — które trzeba będzie wykupić z podatków płaconych w przyszłości. Jeśli już musimy porównywać efektywność, to porównajmy wyniki OFE z wynikami zarządzanego przez ZUS Funduszu Rezerwy Demograficznej (FRD), w którym są jakieś pieniądze. W 2006 roku, gdy OFE odnotowały zyski średnio 17%, FRD tymczasem zarządzany przez „straszny” ZUS 117 118

www.dlugpubliczny.org.pl/upload/File/OFE/JakprzyspieszycwzrostgospodarczyFOR25012011korekta.pdf http://www.rp.pl/artykul/489724_OFE ponownie_lepsze_od_ZUS.html

184


zarobił 40%. Gdy w 2008 roku OFE miały stratę w wysokości 14%, FRD miał stratę nieznacznie przekraczającą 3%. Zacznijmy od tego, co to jest FRD. A dokładniej czym był — bo od 2010 roku minister finansów Jacek Rostowski zabiera FRD zgromadzone w nim środki, przeciwko czemu wszyscy ci, którzy tak zażarcie bronią OFE, jakoś nie protestują. Powołany został w 1998 roku. Głównym celem jego utworzenia było zwiększenie bezpieczeństwa wypłacalności świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego. Środki zgromadzone na rachunku funduszu emerytalnego w FUS w obliczu przewidywanej zmiany sytuacji demograficznej będą niewystarczające. Prognozy demograficzne przewidują relatywny spadek liczby osób w wieku produkcyjnym w stosunku do liczby osób uprawnionych do świadczeń emerytalnych w następnym dziesięcioleciu. Największe przyrosty ludności w wieku poprodukcyjnym nastąpią po roku 2010 (w wiek poprodukcyjny wejdą liczne roczniki wyżu z lat 1946-1959). Stąd okres, jaki pozostał do odejścia tych roczników z rynku pracy, miał być wykorzystany na zgromadzenie środków dodatkowych w ramach FRD, będącego funduszem rezerwowym dla funduszu emerytalnego wyodrębnionego z FUS. FRD jest funduszem celowym posiadającym osobowość prawną, którego funkcjonowanie reguluje ustawa go powołująca, statut nadany przez ministra pracy i polityki społecznej rozporządzeniem z dnia 15 lutego 2002 roku w sprawie nadania statutu Funduszowi Rezerwy Demograficznej oraz rozporządzeniem ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z dnia 24 stycznia 2003 roku w sprawie lokowania środków Funduszu Rezerwy Demograficznej. Na mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dysponentem środków FRD jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych, przy czym decyzję o ich uruchomieniu może podjąć wyłącznie Rada Ministrów na wniosek złożony przez ZUS. Przychodami Funduszu Rezerwy Demograficznej są środki stanowiące część składki na ubezpieczenie emerytalne odprowadzanej na rachunek FUS. Są one podstawowym źródłem zasilania finansowego Funduszu. Choć Fundusz mógł rozpocząć działalność od

Te „dobre” OFE

185

momentu wprowadzenia reformy emerytalnej (czyli od 1 stycznia 1999 roku), to rozpoczęcie przekazywania składki do FRD zostało określone ustawą na początek 2002 roku. Zgodnie z postanowieniem art. 58 ust. 1 ustawy na rachunek FRD powinny wpływać środki pozostające na rachunku funduszu emerytalnego wyodrębnionego w FUS w dniu 31 grudnia każdego roku pomniejszone o kwotę niezbędną na zapewnienie wypłat świadczeń przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku. Jednak takich wolnych środków, które mogłyby zostać przekazane FRD, ciągle nie było. Innymi źródłami przychodów FRD miały być środki pochodzące z prywatyzacji (ale do 2007 roku takowe nie zostały przekazane). W sumie w 2007 roku w FRD było około 3 miliardów złotych. „Rezerwa Demograficzna” wystarczy więc raptem na trzy-cztery terminy płatności. I proszę nie mylić „terminu” z miesiącem. W jednym miesiącu jest bowiem pięć terminów! Jak to możliwe, że taki twór osiąga wyniki lepsze od instytucji finansowych? ZUS stosuje strategię pasywnego inwestowania. O decyzjach inwestycyjnych ZUS przesądza program stworzony kilka lat temu przy pomocy doradców zewnętrznych (zagranicznych), gdyż polskie instytucje finansowe za zarządzanie FRD chciały wziąć od ZUS zbyt wysokie wynagrodzenie. Stosowane przez OFE zarządzanie aktywne oznacza nabywanie i zbywanie instrumentów finansowych w zależności od aktualnych przewidywań dotyczących kształtowania się cen tych instrumentów w przyszłości. Natomiast zarządzanie pasywne oznacza nabywanie i zbywanie papierów wartościowych dla realizacji celu polegającego na tym, żeby zmiany wartości aktywów odzwierciedlały zmiany wartości określonego wcześniej indeksu. Celem FRD w zarządzaniu portfelem akcji jest dążenie do tego, aby zmiany wartości aktywów funduszu odzwierciedlały zmiany wartości indeksu WIG. FRD inwestuje środki w akcje spółek spośród najlepszych spółek rankingu WIG o wysokiej płynności. Nabywanie akcji odbywa się w taki sposób, aby wagi poszczególnych spółek w portfelu odzwierciedlały wagi, jakie spółki te mają w indeksie WIG. W przypadku

186


niedoważenia akcji w portfelu FRD jego wyrównywanie rozłożone jest na rok. Najpierw dokonywany jest wybór indeksu stanowiącego odniesienie dla portfela FRD, następnie wybór optymalnego dnia dokonywania zakupów i określenie ich częstotliwości. Kryteria doboru indeksu też są banalnie proste: reprezentatywność indeksu dla rynku giełdowego, wysoki stopień dywersyfikacji, mała zmienność indeksu i przyrost wartości indeksu (którego dnia i z jaką częstotliwością FRD lokuje swoje środki na GPW, to tajemnica). Koszty zarządzania FRD stanowią około 0,06% średniej wartości aktywów, podczas gdy porównywalne koszty OFE wynoszą średnio około 0,57% średnich aktywów — i to pomijając opłatę dystrybucyjną w wysokości 3,5% (a do niedawna 7%)!

10. „Wszyscy do KRUS” Większość obywateli objętych jest jednym z dwóch modeli: dla pracowników najemnych i osób utrzymujących się z pozarolniczej działalności gospodarczej (ZUS) lub dla osób utrzymujących się z rolniczej działalności gospodarczej (KRUS). Oprócz tego istnieją jeszcze oddzielne emerytury dla niektórych grup zawodowych, jak sędziowie, prokuratorzy i służby mundurowe. Istnienie odrębnego modelu emerytalnego dla rolników jest dość powszechnie krytykowane. Przy okazji reformy emerytalnej nieustannie powraca temat reformowania KRUS. W istocie cała ta reforma KRUS ma się sprowadzać do jednego: podwyższenia składek — czyli podatków — dla rolników. Podkreśla się „niesprawiedliwe przywileje rolników”. Bo przecież niesprawiedliwe jest, że pracownicy i przedsiębiorcy płacą składki na ZUS znacznie wyższe niż rolnicy na KRUS. Tak! To nie jest sprawiedliwe. Ale jeśli rolnicy są uprzywilejowani, to logicznie rzecz biorąc, pracownicy są dyskryminowani? Na utyskiwanie zwolenników OFE, że KRUS trzeba zreformować (czytaj: podnieść rolnikom podatki), bo rolnicy są uprzywilejowani, można więc odpowiedzieć, że lepiej byłoby znieść dyskryminację pracowników i wtedy już nikt nie będzie uprzywilejowany. Ocena obydwu modeli pozwala na postawienie tezy, że włączenie rolników do ZUS nie tylko nie przyniesie oczekiwanych oszczędności budżetowych, lecz wręcz przeciwnie — spowoduje dodatkowe koszty. Gdybyśmy dali pracownikom i przedsiębiorcom prawo wyboru, to co by wybrali: ZUS czy KRUS? A jeśli większość, mając

188


do wyboru dwa rozwiązania, wybiera jedno z nich, to czy nie jest to dowód, że uważają je za lepsze dla siebie? Może więc trzeba zgłosić postulat: „wszyscy do KRUS”?! Rolnicy zostali objęci ubezpieczeniem społecznym dopiero od 1982 roku. Wyodrębnienie rolniczych ubezpieczeń społecznych nastąpiło 1 stycznia 1991 roku. Utworzona została Kasa Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych, która traktowana była jako instrument polityki socjalnej. Na początku lat 90. na wieś powróciło ponad milion chłoporobotników posiadających gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 2 ha. Nie byli oni objęci zasiłkami dla bezrobotnych. Do końca lat 60. XX wieku rolnicy obciążani byli też progresywnym podatkiem gruntowym, funduszem gromadzkim, obowiązkową pracą na rzecz społeczności lokalnej, obowiązkowymi dostawami produktów rolnych oraz wpłatami na SFOR (Społeczny Fundusz Oszczędzania Rolniczego). Znaczna część rolników otrzymujących dziś emerytury w latach 70. i 80. przekazała państwu w zamian swoją ziemię! Czyli taka „odwrócona hipoteka”, mówiąc dzisiejszym językiem. Przyjrzyjmy się nieco uważniej istniejącym mechanizmom ubezpieczeniowym i argumentom za ich reformą. O ile w powszechnym modelu ubezpieczeniowym składka za każdego ubezpieczonego obliczana jest jako procent wynagrodzenia brutto (od tak zwanej podstawy wymiaru), o tyle składka wpłacana do KRUS naliczana jest nie w stosunku do dochodu, tylko w stosunku emerytury podstawowej i jest stawką progresywną, wzrastającą od 10 do 48% emerytury podstawowej w zależności od wielkości posiadanego obszaru użytków rolnych: (i) dla właścicieli gospodarstw mniejszych niż 50 ha i dla domowników gospodarstwa rolnego w każdej grupie obszarowej w wysokości 71 złotych miesięcznie, (ii) dla właścicieli gospodarstw większych niż 50 ha, lecz mniejszych niż 100 ha w wysokości 156 złotych,

„Wszyscy do KRUS”

189

(iii) dla właścicieli gospodarstw większych niż 100 ha, lecz mniejszych niż 150 ha w wysokości 241 złotych, (iv) dla właścicieli gospodarstw większych niż 150 ha, lecz mniejszych niż 300 ha w wysokości 325 złotych, (v) dla właścicieli gospodarstw większych niż 300 ha w wysokości 410 złotych. Dla rolników prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą ustalona jest wyższa składka podstawowa w wysokości 184 złotych i do niej doliczany jest dodatek proporcjonalny do obszaru prowadzonego gospodarstwa. O ile w przypadku powszechnych ubezpieczeń emerytalnych składka jest rozdzielana pomiędzy filar repartycyjny służący głównie finansowaniu bieżących wypłat oraz filar kapitałowy, który, według założeń, generować miał zindywidualizowane dochody kapitałowe, znacznie zwiększając poziom wypłacanych emerytur, o tyle w KRUS składka służy finansowaniu wypłat świadczeń emerytalnych w sposób bezpośredni. Oba systemy korzystają z dopłat z budżetu państwa, które służą finansowaniu wypłat bieżących świadczeń. Łączna wysokość dotacji budżetowej do KRUS w 2010 roku sięgnęła 15,5 miliarda złotych. KRUS zapewniał świadczenia dla 1 374 647 osób, które miesięcznie otrzymywały około 800 złotych. Rocznie świadczeniobiorca KRUS kosztuje więc budżet państwa około 11 250 złotych. Prezesowi KRUS podlegają trzy fundusze celowe: Emerytalno-Rentowy, Prewencji i Rehabilitacji oraz Administracyjny, a ponadto pozabudżetowy Fundusz Składkowy Ubezpieczenia Społecznego Rolników. Gros dotacji przypada na Fundusz Emerytalno-Rentowy — ponad 95%. W roku 2011 dotacja do KRUS na emerytury rolne wyniosła (według planu budżetowego) 10 888 782 000 złotych. Rok wcześniej wynosiła 11 374 505 000 złotych — czyli zmniejszyła się prawie o 500 miliardów złotych. W 1998 roku dotacje do ZUS i KRUS z budżetu państwa były na podobnym poziomie. Odpowiednio 12,7 miliarda złotych i 11 mi-

190


liardów złotych. Stanowiło to w przypadku dotacji do ZUS nieco ponad 9% budżetu państwa, a w przypadku KRUS niecałe 8%. Po 10 latach dotacja budżetowa do ZUS wyniosła już ponad 42 miliardy złotych! Wzrosła więc ponadtrzykrotnie i stanowiła prawie 14% budżetu państwa! Dotacja do KRUS też co prawda wzrosła, ale tylko o niecałe 5 miliardów złotych, a jej procentowy udział w budżecie państwa spadł do 5%! W roku 1998 — ostatnim przed reformą emerytalną — emerytury z KRUS pobierało prawie 1 970 000 świadczeniobiorców. Obecnie jest ich 1 450 000. A więc odnotowano spadek świadczeniobiorców w KRUS o prawie 25%! W tym samym czasie liczba ubezpieczonych w KRUS (a więc tych, którzy uciekają przed ZUS i w przyszłości będą mieć prawa do emerytury rolniczej) wzrosła o około 150 000 osób — czyli o 10%. Ale gospodarstw powyżej 20 ha jest raptem niewiele ponad 100 000. A prowadzących działy specjalne produkcji rolnej 9500! Stanowi to raptem 7% ogólnej liczby ubezpieczonych w KRUS. Ale za to średnia wieku mężczyzny pobierającego emeryturę z KRUS wynosi 64 lata — prawie siedem lat więcej niż w przypadku osób przechodzących aktualnie na emerytury! Na czym więc mają polegać te mityczne oszczędności skarbu państwa z tytułu reformy KRUS i który model wymaga reformy? Na tle KRUS sytuacja ZUS nie wygląda wcale lepiej, gdyż wielkość dotacji budżetowych wykazuje wyraźny trend wzrostowy — z niecałych 23 milionów złotych w 2004 roku do ponad 37 miliardów złotych w 2010. Kwota ta będzie zresztą stale rosnąć i to bez wpływu na wysokości wypłacanych świadczeń emerytalnych. Dopłaty z budżetu państwa na świadczeniobiorcę wciąż są niższe w ZUS niż w KRUS, ale różnica ta maleje. O ile w roku 2004 dopłata na każdego świadczeniobiorcę w KRUS była prawie trzykrotnie wyższa niż w ZUS, o tyle w roku 2010 stosunek ten wynosił już tylko 2:1. W tym okresie dopłaty do każdego świadczeniobiorcy ZUS wzrosły o 40%, a do każdego świadczeniobiorcy KRUS jedynie o 16%. Wyliczenie to nie uwzględnia zresztą dopłat budżetowych do ZUS z tytułu refundacji składek do OFE. Po ich uwzględnieniu wy-


191

sokość dopłat na świadczeniobiorcę w ZUS jeszcze bardziej zbliża się do wysokości dopłaty na świadczeniobiorcę w KRUS i wynosi już prawie 70%. W przypadku utrzymywania obu tych systemów w niezmienionej postaci krzywe wysokości dopłat będą się zbiegać coraz bardziej. Z drugiej strony koszt obsługi każdej wypłaconej emerytury w ZUS jest prawie dwukrotnie wyższy niż w KRUS. Przyczyną jest skomplikowany sposób naliczania składek i ich weryfikacji, i to mimo przerzucenia części czynności z tym związanych na przedsiębiorców opłacających składki za siebie i swoich pracowników — co nie występuje w przypadku KRUS. Z przeprowadzonych przez Centrum im. Adama Smitha badań wśród przedsiębiorstw wynika, że realne koszty obsługi ZUS po ich stronie sięgają od 360 do nawet 715 milionów złotych miesięcznie (od 25 do 50 złotych na pracownika). Rocznie daje to kwotę 4,3-8,6 miliarda złotych. Oznacza to, że w roku od 0,33% do 0,66% PKB jest pochłaniane na obsługę ZUS przez pracodawców. To kwota porównywalna z rocznymi wydatkami na działalność sądów. W przypadku objęcia emeryturami powszechnymi rolników te i tak już wysokie koszty administracyjne wzrosną nieproporcjonalnie, Gdyby koszt funkcjonowania ZUS na jednego świadczeniobiorcę pozostał na dotychczasowym poziomie, to po włączeniu rolników koszty ZUS mogłyby być o około 10% wyższe niż dzisiejsze zagregowane koszty administracyjne ZUS i KRUS (o około 350 milionów złotych). Dodatkowo zwiększyłyby się też koszty ponoszone w gospodarce przez przedsiębiorców z tytułu obsługi ZUS. Przy założeniu, że wszyscy ubezpieczeni i płacący składki w KRUS zaczęliby płacić składki w ZUS i że ponosiliby z tego tytułu taki sam koszt, jaki dziś ponoszą płacący składkę pracodawcy, łączny koszt obsługi ZUS przez wszystkich odprowadzających składki wyniósłby od 471 do 942 milionów złotych — czyli od 0,36% do 0,73% PKB. Dziś koszty te w KRUS nie są ponoszone, gdyż dzięki prostym, ryczałtowym rozliczeniom rolnik nie musi zatrudniać księgowych i doradców podatkowych.

192


Istotne są też skutki, których od razu nie widać — na które kazał zwracać uwagę Bastiat i które, zdaniem Hazlitta, powinni brać pod uwagę „dobrzy ekonomiści”. Otóż większość rolników płaci dziś najniższą składkę na KRUS w wysokości 71 złotych. Tylko dzięki temu stać ich na jej pokrycie. Natomiast minimalna składka miesięczna do ZUS bez dobrowolnej składki chorobowej we wrześniu 2011 roku wynosiła 548 złote, a więc więcej niż miesięczny dochód na członka rodziny w wielu małohektarowych gospodarstwach rolnych. Dla wielu z nich jedynym wyjściem byłoby zarejestrowanie się w Powiatowym Urzędzie Pośrednictwa Pracy jako bezrobotni. Włączenie ich do ZUS nie skutkowałoby więc zwiększeniem wpływów budżetowych, ale przeciwnie — zwiększeniem wydatków na Fundusz Pracy i pomoc społeczną. Aż 98,2% rolników ubezpieczonych w KRUS ma mniejszą powierzchnię gospodarstwa niż 50 ha, a więc płaci składkę miesięczną w wysokości jedynie 71 PLN. Zapewne wielu z nich nie mogąc lub nie chcąc płacić wielokrotnie wyższej składki na ubezpieczenie społeczne, przeszłoby do szarej strefy. Co więcej, rolnicy, którym zostanie podwyższona składka emerytalna, w przyszłości będą musieli mieć wyższą emeryturę — ergo w perspektywie długookresowej będą musiały wzrosnąć z tego powodu dopłaty z budżetu państwa do FUS. Długookresowo bilans zysków i strat nie będzie tak jednoznacznie korzystny dla budżetu, jak to się powszechnie przedstawia. I jeszcze trochę twardych danych, których nie bierze się pod uwagę, lansując reformę KRUS. W roku 2008 było w Polsce 2 565 969 gospodarstw rolnych — czyli o 293 000 mniej niż w roku 1999 — gdy wchodziła w życie reforma emerytalna. Gospodarstwa małe — do 5 ha — stanowiły 62,5% wszystkich gospodarstw. Gospodarstwa powyżej 20 ha — zdolne do utrzymania się z działalności rolnej i inwestowania stanowiły w 1999 roku 3,7%, a w roku 2008 raptem 4,8%. Zdaniem analityków, choć nie ma na ten temat dokładnych danych, dopiero 20-hektarowe gospodarstwo rolne ma dochody zbliżone do średniego gospodarstwa domowego spoza rolnictwa. Kryterium wielkości powierzchni gospodarstwa może być mylące i lepiej byłoby stosować kryterium dochodowe, ale póki co nie ma dokładnych da-


193

nych, gdyż rolnicy nie są objęci podatkiem dochodowym. Jest to poważny zarzut podnoszony we wszystkich dyskusjach na temat KRUS i emerytur rolniczych. Włączenie rolników do ZUS musiałoby więc być skorelowane z objęciem ich również podatkiem dochodowym. Oczywiście wzrost liczby osób płacących ten podatek jest pożądane z punktu widzenia Ministerstwa Finansów, ale tylko z uwagi na niezrozumienie istoty tego podatku i jego negatywnych konsekwencji dla gospodarki. Podatek dochodowy nie jest dobrym podatkiem. Jest podatkiem złym. Ale jest i dlatego niektórym politykom i analitykom tak trudno wyzwolić się z myślenia w jego kategoriach. Skoro jednak przedsiębiorcy uważają podatek dochodowy za zły — podobnie jak składki ubezpieczeniowe — to może coś to znaczy. Dlaczego obciążać grupy społeczne, które miały szczęście nie zostać obciążone złym podatkiem? Może znieść ten ciężar wobec innych? Zalety KRUS stają się widoczne na tle złożoności i niskiej efektywności ZUS. Teoria ekonomii posługuje się pojęciem second best — rozwiązania, które wprawdzie nie jest idealne, ale jest lepsze niż każda istniejąca alternatywa. Na tle rzeczywistego stanu powszechnego modelu emerytalnego KRUS wydaje się właśnie takim second best. Jednak w ferworze walki o OFE pojawił się temat reformy KRUS. W grudniu 2009 roku 10 znanych ekonomistów wystosowało do rządu apel w sprawie reform finansów publicznych119. Tak naprawdę był to apel o ratowanie OFE. Jednym z jego elementów była reforma KRUS. Do każdej osoby w KRUS podatnicy muszą dziś dopłacać. Wszystko przez nierównowagę między składkami a wypłacanymi z KRUS świadczeniami — stwierdziła doktor Agnieszka Chłoń-Domińczak z SGH — była podsekretarz stanu w Ministerstwie Pracy. Tłumaczyła, że konieczne jest natychmiastowe zamknięcie dopływu do kasy nowych ubezpieczonych. W dalszej kolejności z KRUS miałyby być wykluczone osoby, które utrzymują się z działalności pozarolniczej. Stopniowo do powszechnego systemu mieliby też być przesuwani rolnicy, na początek najwięksi (podkreślenie moje). W latach 2017-18 119

http://m.wyborcza.biz/biznes/1,106501,7497757,Bomba_emerytalna__czyli_pomysly_ Inicjatywy_Obywatelskiej.html

194


system powszechny zastąpiłby KRUS. Ale ta sama Agnieszka Chłoń-Domińczak w swoim referacie na konferencji „Wyzwania i szanse Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki” uznała koszty pracy za powód trudności z utrzymywaniem aktywności na rynku pracy osób starszych i postulowała zwolnienie pracodawców zatrudniających osoby w wieku 50+ z płacenia składek na FP i FGŚP120. Jeśli się postuluje, żeby do powszechnego systemu emerytalnego (czyli też do hołubionego OFE) przesuwani byli na początek najwięksi (podkreślenie moje) rolnicy, to należy rozumieć, że z czasem mają się w OFE znaleźć wszyscy! Wynika to zresztą wprost ze zdania, że W latach 2017-18 system powszechny zastąpiłby KRUS. Sam, niestety, jestem w powszechnym systemie emerytalnym i nie życzę rolnikom, żeby dotknęło ich to samo nieszczęście. Zauważmy, że gospodarstw powyżej 20 ha jest w Polsce około 6%! Jak chcielibyśmy policzyć dochód wszystkich pozostałych, żeby OFE mogły od nich pobrać składkę? Pewien rolnik, który oprócz gospodarstwa rolnego prowadzi też hodowlę psów, z której pochodzi mój Podhalan, przysłał mi takiego maila: rolnik pracuje 24h/d. To, że ja siedziałem w niedzielę w domu, nie znaczyło, że moja praca się „zatrzymała”, w każdej chwili może zadzwonić alarm, że nie ma prądu i po 15 min indory można wywozić na bakutil (…), nie można tego zamknąć na 2 dni, bo chce się mieć wolne. Przez 52 tyg. dzień i noc trzeba tego doglądać i za każdy błąd, niedopatrzenie płaci się z własnej kieszeni, a nie podatników. Pracownik fabryki urzędnik wychodzi w piątek i wraca w poniedziałek. 8 h i do domu. I 26 dni urlopu w roku. Ja na wakacjach byłem, jak chodziłem do szkoły. Czy jego też należy zapisać przymusowo do OFE? Bo nie udawajmy: pod pojęciem powszechny system emerytalny ukrywają się OFE! Przecież nie chodzi twórcom reformy emerytalnej o samo przeniesienie rolników do ZUS! W innym artykule z cyklu poświęconego debacie na temat emerytur i reformy KRUS doktor Wiktor Wojciechowski postawił tezę: im szybciej członkowie rodzin rolniczych będą przenoszeni z KRUS do 120

http://www.konferencja-efs.pl/ffw/upload/file/Panel_3_ACD.ppt#275,17,Program 50+ Cele polityki rynku pracy


195

ZUS, tym wyższe oszczędności dla wszystkich podatników i większe szanse na skok cywilizacyjny na wsi121. A jak doszedł do tej konkluzji? Punktem wyjścia było stwierdzenie, że wbrew temu, co twierdzi pani prof. Józefina Hrynkiewicz („KRUS jest dobry, a nie zły”) przesunięcie najbogatszych (podkreślenie moje) rolników z KRUS do ZUS przyczyniłoby się do uzyskania znacznych (podkreślenie moje) oszczędności w finansach publicznych. Taka teza rodzi kilka pytań. Podstawowe z nich brzmi: Gdy mówimy o „znacznych oszczędnościach w finansach publicznych”, to znaczy jak wysokich? Zależy to od odpowiedzi na pytanie drugie: Jeśli mamy przesuwać do ZUS najbogatszych, to znaczy których? Czy możemy się zgodzić, że to ci, którzy mają gospodarstwa powyżej 20 ha? Chyba nie możemy, bo w innym akapicie doktor Wojciechowski snuł wizję oszczędności, do których by doszło, gdyby taka reforma objęła również połowę rolników, którzy posiadają mniejsze gospodarstwa, tj. od 10 do 20 hektarów (stanowią 13,2% wszystkich gospodarstw rolnych) oraz że docelowo (podkreślenie moje) wszystkie osoby, dla których prowadzenie działalności rolniczej jest głównym źródłem utrzymania, powinny być przeniesione do powszechnego systemu emerytalnego. W związku z tym nasuwa się pytanie kolejne: To w końcu najbogatszych czy wszystkich? A skoro docelowo wszyscy powinni być przeniesieni do ZUS, to automatycznie trzeba postawić nowe pytanie: Docelowo — to znaczy w jakiej perspektywie czasowej: 3 lat czy 30 lat? Chyba raczej 30, bo doktor Wojciechowski napisał (całkiem słusznie), że zwiększenie zatrudnienia mieszkańców wsi w przemyśle lub usługach można w dużym stopniu osiągnąć dzięki poprawie jakości infrastruktury transportowej. (…) Dobrze rozwinięty system komunikacji autobusowej lub kolejowej sprzyja wysokiej mobilności pracowników. Jeśli uznamy, że poprawa infrastruktury jest warunkiem sine qua non zmian na polskiej wsi, to trudno sobie wyobrazić, żeby nastąpiła ona w krótkiej perspektywie. A byłoby sporą nieuczciwością wykonać jedynie krok w dobrą stronę i zlikwidować KRUS, choć nie będzie komunikacji ani autobusowej, ani kolejowej, która pozwoliła121

http://wyborcza.pl/1,75515,7601274,Drogie_emerytury Jak_zlikwidowac_KRUS_.html

196


by na „zwiększenie zatrudnienia mieszkańców wsi w przemyśle lub usługach”. Doktor Wojciechowski postulował, aby już dzisiaj do powszechnego systemu emerytalnego powinni zostać przesunięci wszyscy (podkreślenie moje) rolnicy posiadający największe (podkreślenie moje) gospodarstwa rolne. Jest tu zatem odpowiedź iście dialektyczna na pytanie o to, kto ma być objęty reformą: wszyscy posiadający największe gospodarstwa. Ale natychmiast wracamy do tematu związanego z pytaniem wcześniejszym: Największe gospodarstwa — to znaczy jak duże? Powinny trafić tam również (to znaczy do ZUS — przyp. mój) osoby ubezpieczone w KRUS, dla których głównym (podkreślenie moje) źródłem utrzymania jest działalność pozarolnicza. Więc rodzi się kolejne pytanie: Jak zmierzymy tę „główność”? Dochodem? To jak zmierzymy dochód z działalności rolniczej? Przychód ze sprzedaży płodów rolnych? Czy przychód pomniejszony o koszty? Jeśli koszty, to jakie? Tu z lubością powtórzę pytanie o stawkę amortyzacji konia. Doktor Wojciechowski pisze bowiem, że w dalszej kolejności, sukcesywnie, do ZUS należy przesuwać osoby, które prowadzą mniejsze (podkreślenie moje) gospodarstwa rolne. Warto więc zadać kolejne pytanie: Mniejsze — to znaczy jak małe? Bo tak się składa, że w mniejszych — czyli takich poniżej 10 ha — siłą pociągową nadal bywa koń! Zdaniem doktora Wojciechowskiego wysiłek aktywizacyjny należy koncentrować na osobach mieszkających na wsi, które mają nie więcej niż ok. 40 lat. Z tego powodu KRUS powinien być całkowicie zamknięty dla młodych, którzy rozpoczynają pracę zawodową. Nie wpuszczając ich do KRUS, wzmocniono by ich chęć do pracy w sektorach pozarolniczych. Może by wzmocniono ich chęć do pracy, ale czy wzmocniono by chęć przedsiębiorców do ich legalnego zatrudniania, skoro pozapłacowe koszty pracy (składki płacone do ZUS) są tak wysokie, że generują bezrobocie. Skąd to wiem? Sam z siebie, ale uzbroiły mnie dodatkowo w argumenty publikacje autorów z… FOR. Kolega doktora Wojciechowskiego, doktor Artur Rzońca (aktualnie członek RPP) napisał artykuł zatytułowany Dlaczego i jak


197

obniżyć opodatkowanie dochodów z pracy122. Aby podtrzymać szybki rozwój, musimy podnieść odsetek pracujących (…) Aby więcej ludzi pracowało, zatrudnianie musi stać się dla firm bardziej opłacalne (…) Dla spełnienia tych warunków trzeba by zmniejszyć klin, jaki między koszty pracy ponoszone przez firmy a siłę nabywczą pobieranych przez pracowników wpychają podatki, z których część jest nazywana składkami (podkreślenie moje). Kiedyś ten sam FOR wydał publikację Jak podatki mogą nas przybliżyć do cudu gospodarczego123. A w niej jest rozdział 3 zatytułowany: „Jak mogłaby wyglądać duża reforma podatkowa?”. Otóż duża reforma podatkowa powinna obejmować (…) obniżenie szeroko pojętego opodatkowania dochodów z pracy (podkreślenie moje). Gdyby więc rolnicy poszli do legalnej pracy w mieście (zakładając, że przy tak wysokich podatkach, „których część jest nazywana składkami”, ktoś chciałby ich zatrudnić), to „szeroko pojęte opodatkowanie” ich pracy wzrośnie, a nie zmaleje. W publikacji FOR Skąd bierze się bezrobocie autorstwa Wojciechowskiego124 czytamy: do najważniejszych czynników odpowiedzialnych za niską skłonność pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy należą wysokie pozapłacowe koszty pracy (podkreślenie moje), czyli klin podatkowy. I dalej: wzrost zatrudnienia i towarzyszący mu spadek bezrobocia są dodatkowo ograniczanie przez wysokie pozapłacowe koszty pracy (podkreślenie moje). I jeszcze dalej (żeby nie wyglądało, że coś wyrwałem z kontekstu): klin podatkowy, to wszelkie obowiązkowe obciążenia w postaci podatków i składek ubezpieczeniowych (podkreślenie moje), które stanowią różnicę pomiędzy całkowitymi kosztami pracy, jakie ponosi pracodawca, a wynagrodzeniem na rękę, które ostatecznie otrzymuje pracownik. W pracy Taxation and Employment eksperci OECD wykazali zależności między podatkami a tendencjami na rynkach pracy. Wnios122 123 124

http://www.rp.pl/artykul/19423,168963_Dlaczego_i_jak_obnizyc_opodatkowanie_dochodow_z_pracy_.html http://www.for.org.pl/upload/File/raporty/Raport_Jak_podatki_moga_nas_przyblizyc_ do_cudu_gospodarczego_FINAL.pdf http://www.for.org.pl/upload/File/Zeszyt-bezrobocie.pdf

198


ki są proste: 1) im wyższe podatki i składki obciążające pracę, tym mniejszy popyt na pracę; 2) im większa różnica między zarobkami brutto a netto, tym większa szara strefa125. Najwyraźniej na bodźce fiskalne reaguje rynek pracy dla trzech kategorii pracowników: 1) osoby o najniższych kwalifikacjach; 2) osoby starsze; 3) osoby wysoko kwalifikowane skłonne do zmiany miejsca zamieszkania w poszukiwaniu pracy. Więc skoro klin podatkowy, czyli wysokie pozapłacowe koszty pracy, których elementem są składki ubezpieczeniowe, należy do najważniejszych czynników odpowiedzialnych za niską skłonność pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy, to można przypuszczać, że nawet gdy powstanie ta „komunikacja autobusowa i kolejowa”, to nie zniknie sama z siebie niska skłonność pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy w miastach dla ludności wiejskiej, skoro wśród ludności miejskiej bezrobocie rejestrowane przekracza 11%. Doktor Wojciechowski postuluje wprowadzenie przejściowych bonusów dla osób objętych dzisiaj KRUS z mniejszych gospodarstw, które zdecydują się na podjęcie pracy poza rolnictwem. Mogłoby to polegać np. na współfinansowaniu przez państwo części składek emerytalnych potrącanych z wynagrodzenia brutto. W efekcie wyższa płaca „na rękę” wzmacniałaby bodźce rolników i członków ich rodzin do podejmowania pracy niezwiązanej z rolnictwem. A czy wyższa płaca na rękę pracownika podwyższyłaby niską skłonność pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy z uwagi na wysokie pozapłacowe koszty pracy? Przecież skłonność pracodawców do tworzenia nowych miejsc pracy wynika, co słusznie zauważył sam Wojciechowski, z kosztu, jaki ponosi pracodawca, a nie z tego, ile na rękę otrzymuje pracownik. Na szczęście dla rolników w przedstawionym przez premiera Donalda Tuska wiekopomnym Planie Rozwoju i Konsolidacji Finansów Publicznych 2010-2011, choć zapowiedziano (oczywiście jako wielkie wydarzenie) rozpoczęcie debaty nad przeprowadzeniem ewolucyjnej 125

http://www.oecd.org/document/19/0,3746,en_2649_34897_48851219_1_1_1_1,00.html


199

reformy systemu ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników, dopisano w nawiasie: z zachowaniem instytucji KRUS i dodano boldem należy podkreślić, że przedstawione propozycje w żadnej mierze nie zmierzają do likwidacji KRUS. Po wyborach parlamentarnych w 2011 roku hasło „reforma KRUS” zostało zastąpione hasłem „poszerzanie bazy osób płacących składki emerytalne”. Zapowiedział to w radio TOK FM minister Michał Boni126. Walki o OFE szykuje się ciąg dalszy. Po zmniejszeniu prowizji i wysokości składek, chciałyby mieć zwiększony przynajmniej „wolumen” — czyli ilość osób płacących składki. Bo przecież objęcie rolników emeryturami powszechnymi oznacza objęcie ich też OFE. Jak zwykle pokrętne jest uzasadnienie. Minister Boni przekonywał, że konieczne jest, aby wszyscy ci, którzy płacą podatki, (…) płacili składki ubezpieczeniowe. Choćby z tego powodu, by później nie obudzili się, mając bardzo niskie emerytury, a państwo nie musiało do minimalnej emerytury dopłacać. Powinno z tego wynikać, że ubezpieczeni w OFE na pewno będą mieć tak wysokie emerytury, żeby rząd nie musiał dopłacać z pieniędzy podatników. Dlaczego zatem w ustawie SUS zagwarantowano, że będzie dopłacać, gdyby emerytura była jednak niższa od minimalnej? Jako że w wypowiedzi ministra Boniego znalazł się jeden konkret, w postaci propozycji ustalenia składki zdrowotnej dla rolników w wysokości 35 złotych miesięcznie, natychmiast zareagował wicepremier Waldemar Pawlak, stwierdzając, że nie będzie komentował prywatnych pomysłów, i spytał, do jakiej partii należy pan minister Boni. Pawlak uważa, że trzeba zastosować dokładnie ten sam mechanizm jak w przypadku innych zawodów, gdzie składka jest płacona z odpisu podatkowego127. Jako że rolnicy — na swoje szczęście — nie płacą podatku dochodowego, płaciliby składki od podatku rolnego. Pracownicy płacą składkę w wysokości 9% pensji brutto, z czego 126 127

http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,10469894,B oni_TOK_FM__Nalezy_poszerzyc_ baze_osob_placacych.html http://www.bankier.pl/wiadomosc/Pawlak-Do-jakiej-partii-nalezy-pan-minister-B oni-2422951.html

200


7,75%. odliczają od podatku, a 1,25% płacą sami. Rolnicy płaciliby 1,25% od podatku rolnego. Podatek rolny to rocznie 94,1 złotego za hektar. Trzeba bowiem dodać, że ubezpieczeni w KRUS nie płacą składki na ubezpieczenie zdrowotne. W całości pokrywa ją za nich budżet państwa. Na rok 2011 przewidziano na ten cel 1,862 miliarda złotych. Jak można było przeczytać w prasie, w której przeważały głosy obrońców OFE, nawet posiadacze „latyfundiów” są w Narodowym Funduszu Zdrowia (NFZ) ubezpieczeni na koszt podatników. Nikt jednak nie dodał, że po części także na koszt samych siebie. Dotacje pochodzą bowiem w największej proporcji z wpływów z podatku VAT, który rolnicy też płacą tak samo jak inni podatnicy. Sprawa zaczęła się od tego, że Trybunał Konstytucyjny orzekł (sygn. K 58/07), iż art. 86 ust. 2 w związku z art. 86 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (podkreślenie moje) w zakresie, w jakim określa zobowiązanie budżetu państwa do finansowania składek na ubezpieczenia zdrowotne wszystkich wskazanych w nim rolników i ich domowników podlegających ubezpieczeniu społecznemu z mocy ustawy, prowadzących działalność rolniczą bez względu na wysokość osiąganych przez nich przychodów (podkreślenie moje), jest niezgodny z art. 32 ust. 1 w związku z art. 84 i art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Rzecznik Praw Obywatelskich wnosił o uznanie zaskarżonych przepisów za niezgodne z art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Trybunał, sam z siebie, wskazał jeszcze art. 84 Konstytucji. Artykuł 32 ust. 1 stanowi, że Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne, art. 2 stanowi, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. A przywołany przez Trybunał Konstytucyjny art. 84 stanowi, że Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie. Ale przecież rolnicy nie są zobowiązani w sposób określony w ustawie do płacenia składek na


201

ubezpieczenie zdrowotne! Najzabawniejsze jest jednak to, że ani RPO, ani Trybunał Konstytucyjny nie wzięli pod uwagę art. 68 Konstytucji, który stanowi, że 1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia. 2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej (podkreślenie moje), władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (podkreślenie moje). Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa. Objęty wnioskiem RPO art. 86 ust 2 ustawy stanowi, że składki na ubezpieczenie zdrowotne osób, o których mowa w ust. 1, osób, o których mowa w art. 66 ust. 1 pkt. 34, a także osób, którym przyznano renty na podstawie przepisów o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz członków ich rodzin, jak również osób, które utraciły wzrok w wyniku działań wojennych w latach 1939-1945 lub eksplozji niewypałów i niewybuchów pozostałych po tych działaniach, otrzymujących dochody z tytułu emerytury lub renty zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych na podstawie odrębnych przepisów są finansowane z budżetu państwa. Dla jasności: art. 86 ust. 1 w pkt. 1 wymienia rolników, o których mowa w art. 66 ust. 1 pkt. 1 lit. b i pkt. 34, oraz domowników, z wyjątkiem rolników prowadzących działy specjalne produkcji rolnej, opłaca Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Zgodnie z art. 66 ust. 1 pkt. 1 lit. b obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego podlegają osoby spełniające warunki do objęcia ubezpieczeniami społecznymi lub ubezpieczeniem społecznym rolników, które są rolnikami lub ich domownikami w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników. RPO zwrócił uwagę, że, stosownie do art. 84 ustawy składkę opłaca osoba podlegająca ubezpieczeniu zdrowotnemu z zastrzeżeniem art. 85 i 86 ustawy. Art. 85 wymienia podmioty zobowiązane do wyliczenia i pobierania składki, a art. 86 wymienia podmioty, za które składka opłacana jest ze środków publicznych. Jest to grupa uprzywilejowana, korzystająca z opieki medycznej, bez żadnego świadczenia z ich strony w postaci opłacania składki. RPO zwrócił uwagę, że w przypadku osób wymienionych w art. 66 niemających żadnego

202


źródła przychodu jest to unormowanie zasadne. W przypadku zaś rolników mających źródło przychodu w postaci prowadzonej działalności rolniczej — jest to rozwiązanie niezasadne. Zdaniem RPO zróżnicowanie osób podlegających ubezpieczeniu zdrowotnemu na płacących składki i na tych, za których składki opłacane są jednak ze środków publicznych, jest zgodne z zasadą relewantności. Nie jest z nią natomiast zgodne włączenie do kategorii osób niepłacących składek osób mających ustalone źródło przychodu. Efektem wyroku Trybunału było przyjęcie przez rząd w styczniu 20112 roku projektu ustawy o składkach na ubezpieczenia zdrowotne rolników, zgodnie z którym składka będzie wynosić 1 złoty miesięcznie za każdy pełny hektar przeliczeniowy w gospodarstwie rolnym. W gospodarstwach poniżej 6 ha zapłaci ją KRUS, a powyżej 6 ha — rolnik. Składki na ubezpieczenie zdrowotne mają być opłacane w okresach kwartalnych, w terminach przyjętych dla składek na ubezpieczenie społeczne. Ustalono również, że co miesiąc KRUS będzie przekazywał do Narodowego Funduszu Zdrowia kwotę ryczałtową w wysokości 155 167 000 złotych. Zapowiedziano, że jest to rozwiązanie przejściowe, które ma obowiązywać do końca roku. Zobaczymy. Wcześniejsza propozycja Platformy Obywatelskiej (rolnicy mający między 6 a 15 ha mieli płacić 18 złotych miesięcznie, a powyżej 15 ha 36 złotych) najbardziej obciążała gospodarstwa średniej wielkości o powierzchni pomiędzy 10 a 30 ha, czyli podstawowy elektorat PSL. Nowe rozwiązanie chroni gospodarstwa średnie, za to bardziej obciąża najbogatszych rolników, którzy częściej głosują na PO niż na PSL. Część z nich zapłaci składkę wyższą, niż płacą przedsiębiorcy, gdyż będą musieli zapłacić za wszystkich członków rodziny, czego przedsiębiorcy robić nie muszą128.

128

http://wyborcza.pl/1,75968,10919126,Skladka_na_normalnosc_rolnika.html#ixzz1ifJGnp9H


203

10.1 Dlaczego nie podatek dochodowy? Premier Donald Tusk stwierdził, że docelowo rolnicy mają być włączeni w powszechny system rachunkowy i ubezpieczeniowy. Pewnie należy przyjąć, że premierowi chodziło o objęcie rolników podatkiem dochodowym. Czy to jest dobry pomysł? Moim zdaniem fatalny. Ci, którzy podatki dochodowe płacą — podobnie jak składki emerytalne — bardzo chętnie od tego obowiązku by się uwolnili. Podatek dochodowe od początku swojego istnienia — niedługiego bynajmniej — mają potężny ciężar polityczny i medialny. Przez wiele lat koncepcja bezpośredniego opodatkowania dochodu rozważana była przez różnych teoretyków, ale odrzucano ją, argumentując, że zebranie potrzebnych informacji byłoby kosztowne i stanowiłoby bezzasadne naruszenie prywatności129. Obecnie podatek ten jest uważany za taki typ opodatkowania, który jednocześnie może odpowiadać wszystkim teoretycznym wymaganiom nauki, stanowić wydajne źródło dochodów publicznych i nie szkodzić gospodarce130. Czy rzeczywiście? Zadomowił się w prawie dopiero w drugiej połowie XIX wieku, choć jego pierwowzór wprowadzony został w Anglii w roku 1798 w związku z koniecznością sfinansowania przygotowań do wojny z Francją. Od początku ujawnił jednak swoje polityczne oblicze. Początkowo opodatkowano dochody powyżej 60 funtów rocznie. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła 10% i płacona była od dochodów powyżej 200 funtów rocznie. Większość Brytyjczyków nie płaciła go więc w ogóle, gdyż średni roczny dochód wynosił wówczas 20 funtów. Podatek płacono od dochodów dziesięciokrotnie wyższych od średniej krajowej131. W roku 1802, po pokoju z Francją 129 130 131

Patrz Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa 1954, t. 2, ks. V, rozdz. 2. W. Wójtowicz, P. Smoleń, Podatek dochodowy od osób fizycznych — prorodzinny, czy neutralny?, bmw. 1999, s. 10. Dla zobrazowania to tak, jakby dziś w Polsce od opodatkowana wolna była kwota 400 000 złotych rocznie.

204


w Amiens, został on zniesiony. Ale już rok później wprowadzono go ponownie. Jego najwyższa stawka została co prawda zredukowana do 5%, ale za to obniżono dolny próg podatkowy z 200 do 50 funtów — był to pierwszy konkretny dowód na to, że nie najwyższa stawka podatkowa jest najważniejsza, tylko ilość podatników objętych tym podatkiem. Wysokość najwyższej stawki ma jednak znaczenie polityczne. Dlatego w 1804 roku ponownie została podwyższona do 10% — jak w roku 1798, ale już od dochodów czterokrotnie niższych — zgodnie z progami z roku 1803. Mimo że podatek dochodowy wprowadzony został w celu uzyskania dochodów na prowadzenie popieranych przez społeczeństwo wojen z Francją, cieszył się złą opinią. Jego przeciwnicy podkreślali jego inkwizytorski charakter oraz sprzeczność z naturalnymi prawami człowieka. Powszechny był pogląd że podatek dochodowy jest ciężarem zbyt ohydnym, by nakładać go na człowieka, gdyż ujawnia stan jego finansów urzędnikowi podatkowemu132. Wobec takiego nastawienia społeczeństwa w 1816 roku podatek ten zniesiono i polecono zniszczyć wszystkie deklaracje podatkowe. Wielu urzędników się jednak do tego nie zastosowało. Dlatego po jego przywróceniu łatwiejsza była kontrola. Historia ta pokazuje, w jaki sposób administracja fiskalna już wówczas traktowała przepisy prawne. Pod tym względem do dziś niewiele się zmieniło, a jeżeli już, to raczej na gorsze. W roku 1840 premier Robert Peel przeprowadził czasowe — jak zapewniał — przywrócenie podatku dochodowego na okres czterech lat. Jak jednak uczy historia, rozwiązania czasowe mają bardzo trwały charakter. W roku 1853 premier William Gladstone doprowadził do ponownego wprowadzenia podatku dochodowego na następne siedem lat. Wysokość jego stawek miała być w tym czasie stopniowo redukowana. Jednakże Gladstone nie dotrzymał obietnicy — jak to się politykom zazwyczaj zdarza. Wybuch wojny krymskiej spowodował podwyższenie stawki podatkowej. Historycy podkreślają, że to ówczesne wydarzenia na arenie międzynarodowej spowodowały 132

A. Rabushka, Od Adama Smitha, op. cit., s. 59.


205

dymisję całego rządu. Można się jednak zastanawiać, czy podwyżka podatku dochodowego nie była też swoistą przyczyną utraty poparcia przez Gladstone’a — podobnie jak w 1992 roku przytrafiło się to w USA prezydentowi George’owi Bushowi seniorowi. W każdym razie to wówczas podatek dochodowy pokazał juz swój prawdziwy, polityczny, przez co bardzo niebezpieczny charakter. W roku 1858 ten sam Gladstone, znajdując się w opozycji, zaciekle przeciwstawiał się utrzymywaniu podatku dochodowego. Gdy jednak powrócił na stanowisko ministra finansów w roku 1859, nie tylko go utrzymał, ale nawet podwyższył! Przyznać jednak należy, że Gladstone cały czas podkreślał, iż po osiągnięciu równowagi budżetowej będzie chciał ten podatek w ogóle wyeliminować. Obawiał się, że istnienie tego podatku zachęcać będzie do zwiększania wydatków publicznych i przyczyni się do rozrostu rządu. Do głowy mu jednak nie przyszło — konkluduje Alvin Rabushka — że w przyszłości podatek ten wynosić będzie ponad 50%133. W roku 1874 Gladstone — tym razem zgodnie z obietnicami — podjął próbę zniesienia podatku dochodowego, ale jego porażka i objęcie władzy przez Benjamina Disraelego zniweczyło te plany. Podatek dochodowy stał się trwałym elementem systemu podatkowego. Spektakularnie wyglądała też historia podatku dochodowego w Stanach Zjednoczonych. Wprowadzono go w roku 1861 z uwagi na wojnę domową, która pociągnęła za sobą zwiększenie wydatków publicznych. Dochód do 600 USD był zwolniony od podatku. Dochody powyżej tej kwoty, lecz mniejsze niż 10 000 USD, opodatkowane były stawką 3%, a powyżej 10 000 USD stawką 5%. W roku 1864 stawki podatkowe zwiększono odpowiednio do 5 i 10%. W roku 1872 został on zlikwidowany. Liczne próby jego ponownego wprowadzenia spotykały się z poważnym oporem. Gdy w roku 1894 uchwalono nową ustawę wprowadzającą podatek dochodowy Sąd Najwyższy uznał ją za sprzeczną z Konstytucją134. Aby przechytrzyć Sąd Najwyższy, Kon133 134

Ibidem, s. 82. Artykuł I, ust. 2 Konstytucji, stwierdzający, że liczba posłów do Izby Reprezentantów i suma podatków bezpośrednich będzie podzielona między należące do Unii Stany w stosunku do

206


gres uchwalił XVI Poprawkę do Konstytucji w brzmieniu: Kongres ma prawo nakładać i ściągać podatki od wszelkiego rodzaju dochodów i nie musi przy tym uwzględniać ani proporcjonalnego rozdziału między poszczególne Stany, ani też jakichkolwiek szacunków lub spisów ludności. 25 lutego 1913 roku ówczesny sekretarz stanu Philander Knox ogłosił jej ratyfikowanie, choć do dziś pozostają co do tego pewne wątpliwości135. Podatkiem objęto dochody przewyższające 3000 USD dla osób samotnych i 4000 USD dla małżeństw. Stawki podatkowe wynosiły zaś od 1% za pierwsze 20 000 USD dochodu podlegającego opodatkowaniu do 7% od dochodu powyżej 500 000 USD, czyli, według dzisiejszej wartości pieniądza — równowartości 7,7 miliona USD. Ale już w roku 1914 zmniejszono kwoty wolne od podatku, najniższą stawkę dla najniższych dochodów podniesiono z 1% na 6%, a najwyższą z 7% na 77% (sic!)136. O ile przez cały wiek XIX wysokość podatku dochodowego zmieniała się, w zależności od sytuacji, w obu kierunkach: raz malała, raz rosła, o tyle w XX wieku już tylko rosła. I wojna światowa pociągnęła za sobą ogromne koszty, które stały się uzasadnieniem znacznego podwyższenia podatków, także dochodowego. Jednak po wojnie nie zmniejszono już stawek podatkowych do poziomu przedwojennego. W pewnym okresie marginalne stawki podatkowe od najwyższych dochodów sięgały w USA 91%, w Wielkiej Brytanii 83%, a w Szwecji doszło do sytuacji, iż znana pisarka Astrid Lindgren miała zapłacić z tytułu otrzymanej literackiej Nagrody Nobla podatki w łącznej wysokości ponad 100% otrzymanej nagrody137. Przez lata opodatkowaniem obejmowano coraz więcej stanów faktycznych i prawnych, a stawki podatkowe były coraz wyższe. Jak pisał John Noble, rok po roku nakładano na ludzi nowe podatki, aż wreszcie nie było niczego, co

135 136 137

liczby ich mieszkańców. Zgodnie z tym kryterium podatek od osoby lub podatek ryczałtowy byłyby do przyjęcia, natomiast podatek wymierzany od dochodu już nie. www.en.wikipedia.org/wiki/Tax_protester_Sixteenth_Amendment_arguments A. Rabushka, Od Adama Smitha, op. cit., s. 35. J. Głuchowski, Oazy podatkowe, Warszawa 1996, s. 68-69.


207

nadawało się do jedzenia, picia, ubrania bądź używania, co nie byłoby opodatkowane138. Z humorem wtórował mu Sydney Smith: Podatki od togi zdobiącej sędziego i od postronka, na którym wisi przestępca. Podatki od soli biedaka i przypraw bogacza, od gwoździ do trumny i od kokardek panny młodej. Czy w łóżku, czy przy stole, czy wstajemy, czy się kładziemy, musimy płacić. Umierający Anglik, nalewając sobie lekarstwo, opodatkowane na 7%, do łyżeczki, opodatkowanej na 15%, rzuca się do tyłu na swoim perkalowym łóżku, opodatkowanym na 22%, i umiera w ramionach aptekarza, który zapłacił 100 funtów za prawo asystowania przy jego śmierci. Majątek umarłego jest natychmiast opodatkowany od 2 do 10%, zapłacić trzeba za testament oraz za pochowanie w prezbiterium. Cnoty jego przedstawione są potomności na opodatkowanym marmurze i łączy się z przodkami, by wreszcie nie płacić podatków139. Ustawodawca nieustannie rozszerzał stosowanie podatku dochodowego na klasę średnią z tych samych powodów, dla których William Sutton, potocznie zwany Billy The Kid, napadał na banki: są tam pieniądze. Kluczowymi elementami konstrukcji każdego podatku są: podmiot opodatkowania, przedmiot opodatkowania, podstawa opodatkowania, stawka podatkowa, taryfa podatkowa i warunki płatności. Znaczenie wszystkich tych elementów jest bardzo istotne, ale w przypadku podatku dochodowego opinia publiczna przywiązuje do nich różną wagę. Najwięcej emocji politycznych budzą oczywiście stawki podatkowe. Dlatego w debacie nad objęciem rolników podatkiem dochodowym może się wydawać, że jedyny problem, z jakim będziemy mieć do czynienia, to określenie stawki podatku. Tymczasem to nie stawki mają najistotniejsze znaczenie — i już teraz trzeba to wszystkim jasno uświadomić. Przede wszystkim musimy odróżnić dwa pojęcia: stawka i taryfa podatkowa. Stawka podatkowa to po prostu liczba odnosząca się do konkretnej podstawy opodatkowania, pozwalają138 139

J. Noble, National Finance, cyt. za: A. Rabushka, Od Adama Smitha, op. cit., s. 30. Cyt. za: A. Rabushka, Od Adama Smitha, op. cit., s. 31.

208


ca określić wysokość podatku. Taryfa podatkowa zaś to zespół reguł określających, jakie operacje należy przeprowadzić na wartości przedmiotu opodatkowania, aby otrzymać kwotę podatku140. Stawki podatkowe są wyrażone w liczbach absolutnych (a więc kwotowo) albo stosunkowych. Stawka podatkowa wyrażona w liczbach absolutnych właściwa jest, na przykład, podatkowi pogłównemu — od każdego ta sama wysokość podatku — czy podatkowi od powierzchni nieruchomości. Stawki stosunkowe mogą być stałe lub zmienne. Stała stawka stosunkowa, zwana też proporcjonalną, liniową lub płaską, stanowi procentowo stałą wielkość w stosunku do podstawy opodatkowania, bez względu na wielkość tej podstawy. Przy stałej stawce, na przykład w wysokości 20%, od każdej złotówki dochodu pobierane jest 20 groszy podatku, bez względu na to, która to złotówka. Zastosowanie tej stawki nie zmienia proporcji różnych podstaw opodatkowania po ich opodatkowaniu, to znaczy, że podstawa opodatkowania dwa razy większa od innej przed opodatkowaniem pozostanie od niej dwa razy większa również po opodatkowaniu141. Natomiast kwota podatku zmienia się proporcjonalnie do zmiany podstawy opodatkowania. Dwukrotny wzrost podstawy opodatkowania powoduje dwukrotny wzrost kwoty podatku. Dwukrotne zmniejszenie podstawy opodatkowania powoduje dwukrotne zmniejszenie kwoty podatku. W przypadku stawek stosunkowych zmiennych wysokość stawki zmienia się wraz ze zmianą podstawy opodatkowania. Istnieje średnia, czyli przeciętna stawka podatkowa i marginalna (zwana też niekiedy końcową lub graniczną) stawka podatkowa. Przeciętna stawka podatkowa wyraża stosunek kwoty podatku do podstawy opodatkowania. Marginalna stawka podatkowa wskazuje, o jaki procent wzrośnie obciążenie podatkowe, jeżeli podstawa opodatkowania zostanie podwyższona o jedną jednostkę142. Z ekonomicznego punktu widzenia przeciętna stopa podatkowa to po prostu ogólna 140 141 142

Ibidem, s. 531. H. Litwińczuk, Prawo podatkowe, op. cit., s. 14. A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo, op. cit., s. 69.


209

suma zapłaconego podatku podzielona przez jego podstawę — globalny dochód w przypadku indywidualnego podatku dochodowego. Tymczasem krańcowa stopa podatkowa jest rosnącym procentem dodatkowych dochodów. Stopa krańcowa przewyższa przeciętną na każdym poziomie dochodu i jest tą właśnie zmienną, która wpływa na decyzje jednostek o zwiększeniu (lub zmniejszeniu) podaży pracy lub oszczędności. Wzrost stopy krańcowej z 20% na 30% oznacza, że dodatkowe 100 jednostek dochodu przyniesie netto jedynie 70 jednostek po opodatkowaniu, nie zaś jak poprzednio 80143. Przeciętna stawka podatkowa informuje o tym, jaki procent dochodu podatnik oddaje państwu w formie podatków. Krańcowa stopa podatkowa odnosi się natomiast do ostatniej zarobionej złotówki. To najwyższa stawka krańcowa, podatek od ostatniego zarobionego dolara, a nie średnia stawka podatkowa (obciążenie opodatkowaniem) wyznacza bodźce — piszą Hall i Rabushka. Marginalna stawka podatkowa sprawia, że podatnik decyduje się pracować w nadgodzinach, poszukiwać ulg podatkowych, oszukiwać na podatkach czy iść na ryby144. Zmienne stawki podatkowe mogą być uszeregowane rosnąco albo malejąco (progresywnie, degresywnie lub regresywnie). W przypadku stawek progresywnych przeciętna stawka podatku rośnie wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. Zastosowanie progresji prowadzi do zmiany proporcji różnych podstaw opodatkowania po opodatkowaniu w porównaniu z ich proporcją przed opodatkowaniem. Dana podstawa opodatkowania, przed zastosowaniem progresji dwukrotnie wyższa od innej podstawy opodatkowania, po opodatkowaniu i zastosowaniu progresji będzie wyższa mniej niż dwukrotnie, zależnie od stopnia progresji. Wyróżnia się progresję przyspieszoną, liniową i opóźnioną. W pierwszym przypadku przeciętna stawka podatkowa zwiększa się wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. 143

144

L. Filipowicz, Amerykańska ekonomia podaży, Warszawa 1992, s. 62. Ostatnie zdanie po cudzysłowie, a przed przypisem jest także zaczerpnięte z pracy Leszka Filipowicza. Brak cudzysłowu spowodowany jest jednak tym, że autor pisał o „dolarach” dochodu, odnosząc się do amerykańskiej rzeczywistości. R.E. Hall, A. Rabushka, Podatek liniowy, Warszawa 1998, s. 47.

210


W drugim przypadku przeciętna stawka podatkowa pozostaje stała w stosunku do zwiększającej się podstawy opodatkowania. W trzecim przypadki przeciętna stawka podatkowa zmniejsza się w stosunku do zwiększającej się podstawy opodatkowania145. Można też mówić o progresji bezpośredniej, klasowej i szczeblowej. W progresji bezpośredniej stawka podatku wzrasta w sposób ciągły wraz ze wzrastającą wartością przedmiotu opodatkowania do pewnej granicy, po przekroczeniu której progresja zanika i podatek staje się proporcjonalny. W progresji klasowej przedmiot opodatkowania podzielony jest według klas różnej wartości, licząc za każdym razem od wartości najniższej, do których stosuje się coraz wyższe stawki podatkowe dla całej podstawy opodatkowania. W skrajnych przypadkach podwyżka kwoty podatku może być większa od przyrostu podstawy opodatkowania. Ten paradoks likwiduje progresja szczeblowa, w której podstawa opodatkowania podzielona jest na części, do których stosuje się coraz wyższe stawki podatkowe, jednak tylko do wartości danego szczebla liczonego od wartości poprzedniego szczebla, a nie od wartości szczebla najniższego146. Progresja istnieje też w przypadku, gdy stawka podatkowa jest stała, ale istnieje pewna kwota wolna od opodatkowania pomniejszająca podstawę opodatkowania, jak to ma miejsce w wielu propozycjach (choć nie wszystkich) tak zwanego podatku liniowego. Jeżeli bowiem stała stawka podatkowa wynosi 15%, a kwota wolna od opodatkowania to 50 jednostek, podatnik o dochodzie nieprzekraczającym owych 50 jednostek nie zapłaci w ogóle podatku, a więc realna stawka podatkowa wyniesie dla niego 0%. Podatnik zaś o dochodzie 200 złotych zapłaci podatek w wysokości 22,5 (15% od kwoty 150), a więc realna stawka podatkowa wyniesie dla niego 11,25%. Z kolei podatnik o dochodzie 2000 złotych zapłaci podatek w wysokości 292,5 (15% od kwoty 1950), a więc realna stawka podatkowa wyniesie dla niego 14,625%. Jak wzrasta wartość przedmiotu opodatkowania, to realna stawka podatkowa zbliża się do stawki nominal145 146

A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo, op. cit., s. 70-71. P.M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, op. cit., s. 538-539.


211

nej, będącej jednocześnie stawką marginalną147. Funkcja odciążająca kwot wolnych od opodatkowania zmniejsza się, gdy rośnie podstawa wymiaru podatku. Można zatem mówić o progresji jawnej i ukrytej, która nie wynika bezpośrednio z tekstu aktu normatywnego, lecz jest utajona pod pozorem opodatkowania proporcjonalnego148. Jak twierdzi Andrzej Gomułowicz, maskuje ona rzeczywisty charakter opodatkowania. Jest zabiegiem ustawodawczym nawiązującym do przeciętnej i granicznej stawki podatkowej oraz współzależności wynikających ze stosowania tych stawek do podstawy wymiaru podatku149. Wiąże się ona z wykorzystywaniem kwot wolnych od opodatkowania przy stawkach formalnie proporcjonalnych, gdy graniczna stawka podatkowa pozostaje stała, a przeciętna stawka podatkowa rośnie wraz ze wzrastającą wielkością podstawy opodatkowania150. Przebieg progresji, czyli skala podatkowa, zależy z jednej strony od wysokości minimalnej i maksymalnej stawki podatkowej, od których zaczyna i kończy się progresja, a z drugiej strony od wielkości podstawy opodatkowania objętej daną stawką. Dana stawka podatkowa dla danej podstawy opodatkowania tworzy stopnie (przedziały) skali podatkowej. Poszczególne stopnie różnią się wielkością podstawy opodatkowania i wysokością stawki podatkowej. O przebiegu progresji i kształcie skali podatkowej decyduje długość i regularność (względnie nieregularność) stopni skali podatkowej151. Progresywna taryfa podatkowa może, dzięki zastosowaniu różnych instrumentów, objawiać działanie proporcjonalne i regresywne wewnątrz poszczególnych stopni skali podatkowej. Należą do nich różne ulgi, zwolnienia (zarówno przedmiotowe, jak i podmiotowe) oraz wyłączenia podatkowe. Skala progresji nie zależy tylko od wysokości krańcowych stawek podatku, ale również od wielkości kwoty wolnej, czy ilości ulg. Dlatego system z jedną stawką podatku i odpowiednią 147 148 149 150 151

Ibidem, s. 540. A. Kostecki, Elementy konstrukcji instytucji podatku, w: System instytucji prawno-finansowych PRL, t. 3, Warszawa 1985, s. 198. A. Gomułowicz, Zasada sprawiedliwości, op. cit., s. 78. Ibidem, s. 79. A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo, op. cit., s. 72-76.

212


kwotą wolną (podatek quasi-liniowy) może być bardziej progresywny od systemu z kilkoma stawkami, kwotą wolną i mnóstwem ulg. W takim wypadku mamy do czynienia z pewnego rodzaju zafałszowaniem obrazu funkcjonowania podatku, co przy pozornym spełnieniu wymagań sprawiedliwości społecznej owocuje ponoszeniem dużych kosztów funkcjonowania systemu przez społeczeństwo. Oczywiście istotne jest to, kto i według jakiej skali podatkowej, podatki płaci. Zakres podmiotowy każdego podatku określany jest możliwie najszerzej, chyba że jest to jakiś podatek korzystny dla podatników i państwu zależy, aby z niego nie korzystano zbyt często152. W sensie formalnoprawnym podmiotem opodatkowania jest ten, na kim ciąży obowiązek uiszczenia podatku. Definicja ta wiąże się jednak z koniecznością rozróżnienia formalnego i materialnego ciężaru podatkowego, co jest istotne z punktu widzenia rozważań na temat przerzucalności podatku. W niektórych przypadkach podmiot, na którym ciąży obowiązek zapłaty podatku, ponosi jednocześnie materialny ciężar tego podatku. W innych przypadkach materialny ciężar podatku ponosi inny podmiot niż ten, który podatek formalnie zapłacił. Pozwala to wyróżnić podatnika w sensie formalnym, który z mocy prawa zobowiązany jest do zapłacenia podatku, i podatnika w sensie materialnym, który ponosi ekonomiczny ciężar podatku153. Podatnika w sensie formalnym należy odróżnić od płatnika, który zobowiązany jest do obliczenia podatku należnego od kogoś innego, pobrania go i odprowadzenia do kasy państwa, bez względu na to, czy dla podatnika, od którego płatnik podatek pobiera, jest on dalej przerzucalny, czy też nie. Gdy w roku 1991 uchwalano w Polsce ustawę o podatku dochodowym od osób fizycznych, używano argumentu, że każdy obywatel uzyskujący jakiekolwiek przychody powinien zostać podatnikiem, 152

153

Przykładem może być zryczałtowany podatek od przychodów ewidencjonowanych czy podatek akcyzowy od producentów paliw silnikowych produkowanych z udziałem komponentów pochodzących z regeneracji olejów zużytych, kiedy prawodawca stara się jak najbardziej zacieśnić krąg podmiotów opodatkowanych danym podatkiem. H. Litwińczuk, Prawo podatkowe, op. cit., s. 13.


213

aby czuł się związany ze sprawą finansów państwa. Przyczynić się to miało do umacniania, według modnego wówczas określenia, „społeczeństwa obywatelskiego”. Od samego początku był to jednak argument chybiony. Po pierwsze, nie wzięto pod uwagę, że tego typu edukacja może okazać się zbyt kosztowna z uwagi na konieczność zaangażowania znacznych zasobów ludzkich, czasowych i materiałowych w celach czysto edukacyjnych. Po drugie, aby mogła zaistnieć zakładana przez projektodawców ustawy więź pomiędzy obywatelem a państwem, konieczne byłoby wprowadzenie bezpośredniego rozliczania zobowiązań podatkowych, bez pośrednictwa instytucji „płatnika” zaliczek. W efekcie część podatników, rozliczająca się za pośrednictwem zakładów pracy lub ZUS, w najmniejszej nawet mierze nie odczuwa bezpośrednio opodatkowania. Nałożenie na zakład pracy obowiązku płatnika zaliczek na podatek dochodowy pracowników miało na celu uniknięcie psychologicznego efektu, jaki mogłoby wywrzeć bezpośrednie zetknięcie się podatnika z pieniędzmi, które w wyniku ubruttowienia, a następnie zainkasowania podatku pozostawały dla niego czysto teoretyczne, a w konsekwencji zapobieżenie problemom ze ściąganiem należności podatkowych. Łatwiej bowiem zdyscyplinować płatnika i wyegzekwować od niego należności z tytułu rozliczenia pracowników, niż egzekwować je bezpośrednio od tych pracowników. Jednak okoliczności te powodują, że zakładany cel edukacyjny nie mógł zostać zrealizowany. Objęcie obowiązkiem podatkowym niektórych grup podatników zrodziło jedynie koszty, nie przynosząc w zamian zakładanych rezultatów. Dotyczy to przede wszystkim emerytów i rencistów. Ich dochody finansowane są w dużym stopniu bezpośrednio z budżetu państwa w drodze dotacji dla FUS, a dotacja ta finansowana jest przecież z wpływów podatkowych. W tej sytuacji emeryci płacą podatki, o które pomniejszane są ich emerytury, aby następnie otrzymać te same pieniądze z powrotem. W tym czasie wędrują one jednak z ZUS do urzędów skarbowych, następnie wracają do ZUS, skąd wędrują do emerytów. Wydaje się więc, że należy położyć na

214


szali cele edukacyjne z kosztami całej operacji. Dokładnie te same argumenty można odnieść do opodatkowania pracowników sfery budżetowej. Skarb państwa wypłaca im podwyższone pensje, aby następnie je uszczuplić o należny podatek dochodowy. W tej sytuacji państwo opodatkowuje samo siebie. Z drugiej jednak strony nie objęto podatkiem dochodowym rolników, aczkolwiek niektórzy autorzy, po części słusznie, uważają to za problem przedmiotu opodatkowania. Podkreślają, że chodzi o opodatkowanie przychodów z działalności rolniczej czyli danego źródła przychodów154. Jednakże z socjologicznego punktu widzenia, z uwagi na skład społeczny tej grupy podatników wydaje się, że ważniejsza jest ich podmiotowość niż samo źródło osiągania przez nich przychodów. Rolnicy stanowią jedyną, choć bardzo liczną, grupę społeczno-zawodową nieobjętą podatkiem dochodowym. Dzieje się tak, mimo że, w przeciwieństwie do emerytów i rencistów, uzyskują przychody ze źródeł pozabudżetowych. Przeczy to oczywiście zasadzie powszechności opodatkowania i równości podatników. Co prawda współczesne teorie podatkowe zakładają, że podatki wcale nie muszą być powszechne, ale jak wyjątek od reguły dotyczy kilku milionów podatników, to przestaje być wyjątkiem, a staje się regułą. Grupa ta nie przywiązuje specjalnej wagi do pomysłów podatkowych polityków, bo skutków tych pomysłów nie odczuwa na własnej skórze. Pojawiające się coraz częściej pomysły objęcia rolników podatkiem dochodowym zmienią ten błogostan i mogą uczynić z rolników sojuszników przedsiębiorców, którzy już doświadczają na własnej skórze fatalnych konsekwencji tego podatku. Z podmiotowym aspektem podatku dochodowego ściśle wiąże się też idea jego indywidualizacji. Współcześnie przyjmuje się niemal jako dogmat, że indywidualizacja obciążeń, odpowiadająca zdolności podatkowej poszczególnych podatników, jest wyrazem sprawiedliwości podatkowej. Stanowić ma ona, rzekomo, ważną zaletę podatku dochodowego. Paradoksalnie, zdaniem jej zwolenni154

W. Wójtowicz, P. Smoleń, Podatek dochodowy, op. cit., s. 14-15.


215

ków, nie ma ona powodować naruszenia zasady równości i sprawiedliwości, gdyż zróżnicowanie nie dotyczy konkretnych podatników, lecz grup podatników mieszczących się w danym przedziale skali podatkowej, a kryterium podziału — jakim jest wysokość osiąganego dochodu — ma być jakościowo istotne. Zapomina się jednak, że zaliczenie danego podatnika do danego przedziału skali podatkowej wymaga szczególnej kontroli nad nim. Indywidualizacja wymusza konieczność dokładnego sprawdzania poszczególnych podatników, co przemienia się we współczesnych państwach w inwigilację tychże podatników. W efekcie Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej ma w Polsce taki sam zakres uprawnień jak szefowie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu155. Co więcej, osoby zaliczające się do tej samej grupy pod względem wysokości dochodu, mogą się zasadniczo różnić pod wieloma innymi względami: stanem zdrowia (co rzutuje na komfort życia i powoduje zróżnicowanie koniecznych wydatków na utrzymanie porównywalnego komfortu), stanem rodzinnym (niektórzy mający taki sam dochód, opiekują się rodzicami czy teściami albo większą ilością dzieci, co zwiększa ich wydatki) czy wreszcie miejscem zamieszkania — co także generuje różny poziom wydatków. Przedmiotem opodatkowania jest określony przez prawodawcę stan faktyczny lub prawny, z którym przepis prawny wiąże powstanie obowiązku podatkowego. W sensie ekonomicznym przedmiotem opodatkowania mogą być poszczególne stany faktyczne lub prawne zachodzące w trakcie procesu powstawania i wykorzystywania przychodu, co pozwala wyodrębnić podatki przychodowe, dochodowe, majątkowe i konsumpcyjne. W sensie prawnym przedmiotem opodatkowania mogą być różne zdarzenia faktyczne lub prawne, niemile widziane przez organy podatkowe, z którymi przepisy prawne wiążą powstanie obowiązku podatkowego, mimo niespełniania przez nie kryteriów ekonomicznych opodatkowania. Przykładem może być opodatkowanie nieosiągniętego przychodu, który mógłby być osiąg155

Por. na ten temat R. Gwiazdowski, Policja skarbowa czy służba bezpieczeństwa, w: „Przegląd Podatkowy” 5/2003.

216


nięty, gdyby nie jakaś okoliczność, której istnienie doprowadziło do niepowstania zdarzenia rodzącego obowiązek podatkowy, w wyniku czego organ podatkowy ma możliwość oszacowania dochodu. Od zarania dziejów opodatkowane były jakieś zdarzenia lub stany ekonomiczne. Podatek dochodowy nie jest natomiast kategorią ekonomiczną, tylko jurydyczną. Opodatkowaniu podlega bowiem dochód. Początkowo uznawano, że opodatkowaniu może podlegać dochód, który ma charakter pieniężny, pochodzi ze stałego źródła i jest okresowy, to znaczy, że stanowi bogactwo, które powraca156. Z biegiem lat i ze wzrostem zachłanności fiskusa za dochód do opodatkowania zaczęto także uważać dochody w naturze, dochody potencjalne, czyli takie, których podatnik nigdy nie zainkasował, lecz które mógłby uzyskać, gdyby zmienił swoje postępowanie157, a nawet dochody rzekome, jak we Francji, gdzie uznaje się za dochód czynsz z niewynajętego lokalu158. Od tego jesteśmy już bardzo blisko nałożenia podatku na rekreację, biorąc pod uwagę dochód, jaki podatnik mógłby uzyskać, gdyby w tym czasie pracował, zamiast odpoczywać (…) posiadanie dzieł sztuki, z których podatnik mógłby mieć dochód, gdyby je sprzedał, lub choćby odpłatnie udostępnił zwiedzającym (…) czy opodatkowanie usług, jakie podatnik świadczy sam sobie z racji dochodu, jaki mógłby uzyskać, wykonując te same prace na rzecz osób postronnych159. W Szwecji tak dalece chciano opodatkować wszystko, że zaczęto całkiem na serio zastanawiać się, jak można byłoby opodatkować świadczenie żony cerującej mężowi skarpetki. Jako że w sposób prosty nie można było w żaden sposób zastosować jakiejś formy opodatkowania, postanowiono zachęcić kobiety do zmiany formy aktywności życiowej na taką, która przynosi dochody pieniężne, które mogą być opodatkowane. Tradycyjne funkcje żony muszą wówczas być przejęte przez innych usługodawców, którzy także zostają opodatkowani. 156 157 158 159

P.M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, op. cit., s. 464. Ibidem, s. 465-466. Ibidem, s. 466. Ibidem, s. 465-466.


217

Przedmiotem opodatkowania powinien być tak zwany czysty dochód, zarówno w znaczeniu podmiotowym, jak i przedmiotowym160. Opodatkowanie czystego dochodu w znaczeniu podmiotowym jest związane z pozostawieniem podatnikowi pewnego minimum dochodu zwolnionego z opodatkowania na poziome tak zwanego minimum socjalnego. Pominięcie tej okoliczności — piszą Wanda Wójtowicz i Paweł Smoleń — doprowadziłoby do konieczności zwrotu pobranych podatków w postaci różnorodnych świadczeń socjalnych nawet na rzecz tych osób, które przy innej konstrukcji podatku byłyby w stanie egzystować bez takiego zasilenia161. Można dodać, że mamy tu do czynienia z tym samym mechanizmem, jak w przypadku opodatkowywania świadczeń i płac sfery budżetowej — przelewania z jednej kieszeni państwowej do drugiej, która to operacja, niestety, kosztuje podatników dodatkowe pieniądze. Cytowani autorzy uważają, nie bez racji, że zasada opodatkowania czystego dochodu w ujęciu podmiotowym nie jest w Polsce respektowana. Nie przewidziano żadnego wyraźnego minimum wolnego od opodatkowania w postaci minimum egzystencji, minimum bytowego czy tak zwanego dochodu gwarantowanego. Nie można bowiem uznać za takie minimum wprowadzenia kuchennymi drzwiami symbolicznej kwoty wolnej od podatku, uwzględnianej drogą pośrednią poprzez obniżenie podatku w pierwszym szczeblu progresji o ustaloną na każdy rok podatkowy kwotę. Kwota ta w istocie stanowi podatek od dochodu, który nie podlega w danym roku opodatkowaniu. Wysokość tego dochodu jest jednak ustalana na poziomie dużo niższym niż najskromniejsze minimum już nie tylko społecznej, ale nawet biologicznej egzystencji162. Opodatkowanie czystego dochodu w znaczeniu przedmiotowym oznacza, że opodatkowaniu powinien podlegać dochód rozumiany jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. Jednakże w praktyce nawet pojęcie „przychód” nie ma charakteru czysto ekonomicznego. 160 161 162

A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo, op. cit., s. 454. W. Wójtowicz, P. Smoleń, Podatek dochodowy, op. cit., s. 12-13. Ibidem, s. 17.

218


Jeden tylko rozdział 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych określający źródła przychodu liczy 20 stron maszynopisu! Z punktu widzenia podatników prowadzących działalność gospodarczą istotne jest to, że zgodnie z memoriałową zasadą obliczania zobowiązania podatkowego opodatkowaniu podlega de facto wystawienie faktury, które niekoniecznie musi się wiązać z uzyskaniem zapłaty — czyli przychodu. Dodatkowo prawodawca nakłada na podatnika obowiązek wystawienia faktury w określonych przez siebie sytuacjach, a fakt jej niewystawienia jest penalizowany. Rzeczywiste osiągnięcie przychodu nie ma więc prawnego znaczenia. Ale trudności z określeniem wysokości przychodu to i tak nic w porównaniu z określeniem wysokości kosztów jego pozyskania. Przepisy rozdziału 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych zajmują ponad 55 stron! Generalnie koszty uzyskania przychodu ujmuje się na dwa sposoby: ryczałtowy i rzeczywisty. W Polsce ryczałt określono między innymi dla: (i) pracy na podstawie stosunku służbowego, stosunku pracy, spółdzielczego stosunku pracy i pracy nakładczej (nazywanych dalej stosunkiem pracy) — początkowo było to 0,25% kwoty stanowiącej górną granicę pierwszego przedziału skali podatkowej, a następnie określona kwota (w 2011 roku była to kwota 111 złotych 25 groszy miesięcznie); (ii) wynagrodzeń z tytułu zlecenia, umowy o dzieło, wykonywania działalności artystycznej, literackiej, naukowej, trenerskiej, uprawiania sportu — 20% przychodu; (iii) zapłaty za przeniesienie prawa własności projektu wynalazczego, znaku towarowego lub wzoru zdobniczego oraz za licencję na ich stosowanie i za korzystanie przez twórców z praw autorskich — 50% przychodu. Takie ryczałtowe ujęcie kosztów pozostaje w sprzeczności zarówno z zasadą opodatkowania czystego dochodu, jak i z zasadą równości opodatkowania. Co prawda dochód opodatkowuje się tak samo, ale różne są zasady jego obliczania przez różne zdefiniowanie kosztów uzyskania przychodu, które są oderwane od rzeczywistości, co stoi w rażącej sprzeczności z zasadą opodatkowania czystego dochodu. Zryczałtowana wysokość kosztów uzyskania przychodu ze stosunku


219

pracy przez, na przykład, górnika w wysokości 111 złotych 25 groszy miesięcznie, jak też 50% kosztów uzyskania przychodu przez twórcę z tytułu sprzedaży praw autorskich są równie nierzeczywiste. Poziom ryczałtu za sprzedaż praw autorskich ma więcej wspólnego z podmiotową ulgą podatkową dla twórców niż realizacją zasady opodatkowania czystego dochodu. Odrębnym zagadnieniem jest opodatkowanie działalności gospodarczej prowadzonej przez osoby fizyczne. Przez lata w prasie codziennej w dziale „Biznes” można było przeczytać ogłoszenie „koszty sprzedam” lub „koszty kupię”. Dlaczego? Sposobem minimalizacji zobowiązań podatkowych jest zmniejszanie przychodów (poprzez ich częściowe ukrywanie) lub też zwiększanie kosztów. Im większe są koszty, tym mniejszy płaci się podatek. W ten sposób „koszt” — czyli wydatek — staje się wielce pożądana wartością. Tym bardziej pożądaną, im wyższa jest stawka podatkowa. Z punktu widzenia rachunku ekonomicznego jest to całkowicie niezrozumiałe, gdyż całe życie gospodarcze polega na maksymalizacji przychodów przy równoczesnej minimalizacji nakładów. Podatek dochodowy przeczy więc podstawowemu prawu ekonomii. System, w którym najmilej widzianym rezultatem bilansu jest strata, zachęca do niepotrzebnych lub zgoła szkodliwych wydatków i inwestycji, które nie zostałyby nigdy poczynione, gdyby nie przekonanie przedsiębiorców, że płacą tylko część ich wartości. Nie ma bowiem przyjemniejszej rzeczy, niż kupić sobie cokolwiek na cudzy koszt. Zgodnie z ustawową definicją kosztami uzyskania przychodów są wszelkie koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodu. Z pozoru definicja powyższa może wydawać się klasycznym przykładem definiens per definiendo. Jednakże ustawodawca enumeratywnie wylicza „koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodu”, które „kosztami uzyskania przychodu” nie są. Mimo że opodatkowany ma być czysty dochód, prawodawca manipuluje tym pojęciem, nie pozwalając zaliczyć do kosztów wszystkich wydatków faktycznie poniesionych. Niektóre z nich w ogóle nie są uznawane za koszty podatkowe, a niektóre muszą być rozłożone. W przypadku inwestycji faktyczny wy-

220


datek jest amortyzowany, czyli zaliczany w koszty przez określony czas w odpowiednim procencie. W przypadku objęcia podatkiem dochodowym rolników trzeba byłoby wprowadzić jakiś algorytm na stawkę amortyzacji konia, bo jeszcze w wielu gospodarstwach koń jest siłą pociągową. Czy stawka na prawdziwego konia miałaby być taka sama jak na konie mechaniczne w samochodach, czy może raczej taka jak w traktorach, czy jeszcze może jakaś inna z uwagi na fakt, że w wielu gospodarstwach koń służy zarówno w charakterze traktora, jak i samochodu osobowego? Może rolnicy zaczną brać konie w leasing, co poprawi wyniki sektora finansowego świadczącego usługi leasingowe? Powstrzymać ich od tego mogą przepisy dotyczące rozliczania podatkowego stron umowy leasingu. Jeden tylko art. 23 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych traktujący o opodatkowaniu umów leasingowych ma prawie siedem stron maszynopisu! W zasadzie jest to 12 artykułów. Ustawodawca w trakcie kolejnej nowelizacji przepisów użył do ich numerowania literek — od „a” do „l”. Jeszcze mu więc trochę alfabetu zostało. Trzeba też będzie doprecyzować prawnie, co zrobić, gdy koń zdechnie przed upływem terminu umowy. Jak się klacz oźrebi, nie można będzie amortyzować źrebaka — a to z uwagi na art. 23 ust. 45a) ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, który stanowi, że nie uważa się za koszt uzyskania przychodu odpisów amortyzacyjnych od wartości początkowej środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych nabytych nieodpłatnie. Może się jednak zdarzyć, że urząd skarbowy uzna takiego źrebaka za dar od losu (albo ewentualnie od ogiera) i będzie go można amortyzować, bo ustawodawca wyłączył spod wyłączenia środki trwałe nabyte w drodze spadku lub darowizny. Jeszcze większy problem będzie z ustaleniem, jak długo koń chodzi w pługu ewentualnie ciągnie furę z sianem, a jak długo ciągnie bryczkę. Chyba trzeba mu będzie liczyć kilometraż. Tradycyjną wzajemną pomoc sąsiedzką w trakcie żniw trzeba będzie opodatkować. Zgodnie bowiem z art. 11 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych przychodem jest wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świad-


221

czeń. Wartość pieniężną tych świadczeń określa się na podstawie cen rynkowych stosowanych w obrocie rzeczami lub prawami tego samego rodzaju i gatunku, z uwzględnieniem w szczególności ich stanu i stopnia zużycia oraz czasu i miejsca ich uzyskania. I już nie będzie można machnąć ręką, jak komuś sąsiad nie odda worka owsa, bo taką „wartość umorzonego zobowiązania” też trzeba będzie opodatkować. Co jednak zrobić, gdy twórcy przepisów podatkowych, którym objąć chcą rolników, nigdy nie byli na wsi?! Rolnicy będą musieli też pamiętać, że istotnych nowelizacji ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych — inaczej niż w przypadku ustawy o podatku rolnym — dokonuje się co roku! Podatek dochodowy należy zlikwidować. I kiedyś pewnie tak się właśnie stanie. Dlaczego zatem, chcemy, żeby rolników też dotknęło to nieszczęście, jakim jest podatek dochodowy, któremu podlegają przedsiębiorcy?

11. Reforma reformy Jako że reforma emerytalna z 1999 roku nie przyniosła — jak było to do przewidzenia — żadnych pozytywnych efektów dla emerytów, a wygenerowała znaczący deficyt budżetowy, trzeba było się zająć reformą reformy. Najpierw próbowano ją jednak dokończyć.

11.1 Zakłady emerytalne Zgodnie z założeniami OFE nie miały wypłacać emerytur. Tym miały się zająć Zakłady Emerytalne (ZEM). Bardzo ciekawa była historia ich tworzenia. Problem wynika z faktu, że istnieją dwie różne fazy uczestnictwa w modelowym, kapitałowym systemie emerytalnym, obarczone różnymi rodzajami ryzyka. W fazie pierwszej gromadzone są oszczędności. Ryzyko polega wówczas z jednej strony na tym, że uczestnik systemu z różnych powodów nie zgromadzi wystarczającego kapitału emerytalnego i dostanie jedynie minimalną emeryturę, a z drugiej strony na tym, że po latach opłacania składek nie dożyje wieku emerytalnego i w ogóle nie skorzysta z emerytury, a zgromadzone przez niego środki przepadną. W drugiej fazie pobierane są świadczenia. Ryzyko w tym przypadku polega na niemożliwości przewidzenia, jak długo będzie trwał ten okres w każdym indywidualnym przypadku. Można to określić jedynie statystycznie dla całej populacji, a nie dla poszczególnych ubezpieczonych. Z jednej strony występuje więc ryzyko uczestnika systemu, że nie „skonsumuje” całego, zgromadzonego przez lata

Reforma reformy

223

płacenia składek kapitału (jeśli umrze wkrótce po przejściu na emeryturę), a z drugiej strony ryzyko długowieczności (longevity risk), które jest ryzykiem ubezpieczyciela, że osoby żyjące ponadprzeciętnie długo wyczerpią zgromadzony przez siebie kapitał, a nadal będą musiały otrzymywać świadczenie. Stąd też żyjący ponadprzeciętnie długo muszą być finansowani z kapitału pozostawionego przez żyjących ponadprzeciętnie krótko. Jednak ten fundamentalny temat wypłat emerytur został pozostawiony odłogiem w momencie wprowadzania reformy emerytalnej. Dlaczego? Czyż nie dlatego, żeby nie drażnić ludzi i stosować politykę faktów dokonanych? Jak już wprowadzimy OFE, to potem przepchniemy jakoś i ZEM? Temat ten zaczął być gorąco dyskutowany w latach 2007-2008, gdy zbliżał się nieuchronnie termin rozpoczęcia wypłat pierwszych emerytur kapitałowych z OFE. Pod presją czasu łatwiej jest osiągnąć cele, których nie można byłoby osiągnąć wcześniej. Szczególnie drażliwa była kwestia, co się stanie ze środkami zgromadzonymi w OFE po śmierci emeryta. Propozycja przygotowana przez branżę ubezpieczeniową — czyli OFE i PKPP „Lewiatan” — którego członkami są też OFE, zakładała, że emeryt nie będzie mógł decydować, w jaki sposób wykorzysta pieniądze, a dziedziczenie kapitału po jego śmierci będzie niemożliwe. Po wielu artykułach, głównie w „Pulsie Biznesu”, rząd w 2007 roku oparł się lobbingowi OFE i przygotował projekt umożliwiający wybór, czy chce się mieć wyższe świadczenie — wówczas należałoby wybrać emeryturę indywidualną, czy chce się zabezpieczyć małżonka na wypadek swojej śmierci — wówczas należałoby wybrać emeryturę z okresem gwarantowanym lub małżeńską, które byłyby odpowiednio niższe od indywidualnej. Podstawowym argumentem za wprowadzeniem emerytury małżeńskiej była potrzeba zabezpieczenia małżonka żyjącego dłużej, a zarabiającego mniej lub niepracującego po śmierci drugiego. Statystycznie jest to sytuacja typowa — kobiety zazwyczaj przeżywają mężów, a zarabiały w trakcie aktywności zawodowej mniej od nich — więc odprowadzały niższe składki

224


emerytalne albo wręcz nie pracowały w ogóle. Miały więc dostawać świadczenie z kapitału pozostawionego przez małżonka. Ale przedstawicielom branży ubezpieczeniowej nie podobało się takie rozwiązanie. Środki, które trafiłyby z OFE do ZEM byłyby bowiem w większym stopniu wykorzystana przez ubezpieczonych klientów, a ZEM ponosiłyby większe ryzyko. Projekt więc zmieniono, na taki, który wyboru nie dawał. Miała być tylko emerytura indywidualna, co oznaczałoby, że po śmierci emeryta reszta zgromadzonego przez niego kapitału miała pozostawać w zakładzie emerytalnym. Pozostali przy życiu małżonkowie, którzy mieliby niskie emerytury, mieli otrzymywać rentę rodzinną finansowaną z wyodrębnionych w ramach FUS ubezpieczeń rentowych finansowanych ze składek wszystkich ubezpieczonych — czyli podatników. Zresztą składek tych nie starcza na pokrycie wydatków, więc konieczne byłoby podwyższenie dotacji budżetowej do FUS albo podwyższenie składek. Ministerstwo Pracy oświadczyło również, że nie zdąży przygotować systemów komputerowych do wypłat nowych emerytur od 2009 roku, i zaproponowało rozwiązanie przejściowe. Propozycja należała do gatunku nie do odrzucenia — bo alternatywą miałoby być niewypłacanie emerytur w ogóle, skoro systemy komputerowe były nieprzygotowane. Rozwiązanie przejściowe polega na tym, że do 2014 roku emerytury z OFE będą wypłacane bez udziału ZEM. Niektórzy utrzymują, że to same OFE wypłacają emerytury za pośrednictwem ZUS. Resztę oszczędności trzymają w obligacjach. Do kont dopisują wypracowane zyski. Prawda jest jednak taka, że pośrednik — czyli ZUS — robi wszystko. A wypracowywanie zysków z trzymania reszty w obligacjach polega na dopisaniu do konta emeryta wysokości odsetek, które Skarb Państwa zobowiązał się ściągnąć od podatników, żeby móc przekazać je OFE, jako wynagrodzenie za kapitał, który państwo zabrało wcześniej podatnikom i przekazało do OFE. Bój był jednak zażarty. W grudniu 2008 roku, już po wybuchu pierwszej fali kryzysu finansowego, który stawiał pod znakiem za-

Reforma reformy

225

pytania funkcjonowanie wielu instytucji finansowych, Sejm uchwalił kontrowersyjne ustawy o emeryturach kapitałowych (UEK) i o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych (UFDEK), które ponownie uprzywilejowywały instytucje finansowe. Tę drugą ustawę — na szczęście — zawetował prezydent Lech Kaczyński. Treść ustaw, które miały stanowić uwieńczenie reformy emerytalnej pozostawała w ewidentnej sprzeczności z jej werbalnymi założeniami i z jej uzasadnieniem przedstawianym w 1998 roku w trakcie debaty sejmowej, prac komisji sejmowych i publicznej dyskusji na jej temat. W szczególności chodzi o odejście od idei indywidualizacji składki emerytalnej i w konsekwencji wysokości otrzymywanego świadczeni. W 1998 roku wielokrotnie powtarzano z trybuny sejmowej, że celem reformy jest indywidualizacja ubezpieczeń emerytalnych. Mimo głosów krytycznych utrzymujących, że taka indywidualizacja jest niepotrzebna i niesprawiedliwa z uwagi na zróżnicowanie długości życia kobiet i mężczyzn oraz długości czasu ich pracy, wprowadzono indywidualne konta emerytalne, na co ZUS musiał ponieść znaczące nakłady finansowe (hardware, software, utworzenie nowych stanowisk pracy, ich wyposażenie i bieżące utrzymanie). Tymczasem w 2008 roku zdecydowano się na obliczanie emerytur na podstawie uśrednionych tabel długości życia kobiet i mężczyzn i kosztowny system wyrównywania między ZEM różnic finansowych wynikających z wybrania różnych ZEM przez różne ilości kobiet i mężczyzn. Twórcy reformy z 1999 roku, którzy przygotowywali też projekty ustaw UEK i UFDEK, przyznali tym samym, choć nie wprost, że wysokość składki i przewidywana długość życia nie będą mieć decydującego znaczenia dla wysokości wypłacanego świadczenia. Najpierw poniesione więc zostały koszty indywidualizacji emerytur, a następnie koszty wyrównywania różnic wynikających z tej indywidualizacji, do których nieuchronnie musiała ona doprowadzić. Powrót do idei solidaryzmu międzypłciowego nie jest bynajmniej zarzutem, gdyż utrzymanie takiej solidarności w przypadku świadczeń publicznych jest oczywistością. A z ekonomicznego punktu widzenia świadczenia

226


emerytalne mają i będą miały charakter publiczny, mimo że reforma miała doprowadzić do kapitalizacji świadczeń emerytalnych. Było to założenie niewykonalne, więc odwrót od niego nie stanowi zaskoczenia. Dla uniknięcia nieporozumień i rozczarowań, podobnych do tych, jakie przeżyły pierwsze kobiety, które od 1 stycznia 2009 zaczęły otrzymywać tak zwaną emeryturę „kapitałową”, które pamiętały z reklam w 1999 roku obietnice „życia pod palmami”, a które otrzymały z OFE kilkadziesiąt złotych, należałoby w ogóle odejść od posługiwania się pojęciem emerytury „kapitałowej”. Po pierwsze, z uwagi na charakter dopuszczalnych inwestycji OFE, które 60-70% otrzymywanych środków inwestują w obligacje Skarbu Państwa, emerytury kapitałowe finansowane będą z podatków przeznaczanych na wykup tychże obligacji. Po drugie, uśrednianie długości życia kobiet i mężczyzn oznacza, że zgromadzony kapitał nie będzie miał wyłącznego wpływu na wysokość emerytury, gdyż nastąpi korekta ich wysokości i przesunięcie części środków od krócej żyjących (i krócej pobierających świadczenia) mężczyzn do dłużej żyjących (i tym samym dłużej pobierających świadczenia) kobiet. Tak jak głównymi beneficjentami reformy z 1999 roku były OFE, tak głównymi beneficjentami reformy z 2009 roku miały się stać Fundusze Dożywotnich Emerytur Kapitałowych (FDEK), ZEM oraz ich pracownicy i akcjonariusze. Przyniosłoby to też kolejne benefity firmom informatycznym, gdyż koszt modyfikacji programów i nowych komputerów miał ponosić ZUS — a de facto emeryt (gdyby finansowanie systemu komputerowego odbywało się z odpisu od składek na FUS) lub podatnik (gdyby finansowanie odbywało się poprzez zwiększenie dotacji budżetowej). Zgodnie z art. 2 ust. 2 zawetowanej przez prezydenta ustawy UFDEK, przedmiotem działalności funduszu miało być przyjmowanie składek, ich lokowanie oraz wypłata świadczeń pieniężnych ze środków przekazanych z otwartych funduszy emerytalnych. Tymczasem zadania, które zgodnie z drugą ustawą UEK miały się znaleźć po stronie ZEM, nie miały wiele wspólnego z wypłatą świadczeń pie-

Reforma reformy

227

niężnych. Większość faktycznych obowiązków związanych z wypłatą emerytur przekazano bowiem do ZUS, który miał: 1. Przyjmować od osób uprawnionych wnioski o ustalenie prawa do emerytury kapitałowej. 2. Ustalać prawo do emerytury kapitałowej i jej wysokość. 3. Zawiadamiać OFE o złożeniu przez członka OFE wniosku o ustalenie prawa do okresowej emerytury kapitałowej. 4. Zbierać informacje z OFE o kwocie środków zgromadzonych na rachunku członka OFE na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc złożenia wniosku. 5. Ustalać prawo do okresowej emerytury kapitałowej i jej wysokość. 6. Informować OFE o ustalonej wysokości okresowej emerytury kapitałowej w części obliczonej ze środków zgromadzonych w OFE. 7. Prowadzić odrębny rachunek bankowy, na który OFE przekazywać miały co miesiąc środki na wypłatę okresowej emerytury kapitałowej. 8. Monitorować przekazywanie co miesiąc przez OFE środków na wypłatę okresowych emerytur kapitałowych. 9. Prowadzić egzekucję z rachunku OFE w przypadku nieprzekazania przez OFE środków na wypłatę okresowych emerytur kapitałowych. 10. W przypadku nieustalenia prawa do okresowej emerytury kapitałowej i jej wysokości zawiadamiać OFE o obowiązku przekazania środków zgromadzonych na rachunku członka OFE na fundusz emerytalny. 11. Wydawać decyzje administracyjne ustalające prawo i określające wysokość emerytury kapitałowej. 12. Występować jako strona w postępowaniach administracyjnych w przypadku zaskarżenia decyzji ustalającej prawo i określającej wysokość okresowej emerytury kapitałowej — przy czym drugą stroną postępowania mógł być zarówno członek OFE, jak i sam OFE (!!!).

228


13. Naliczać i odprowadzać należne podatki PIT od okresowych emerytur kapitałowych. 14. Wypłacać okresowe emerytury kapitałowe. 15. Gromadzić informacje od OFE o śmierci członka OFE uprawnionego do pobierania okresowej emerytury kapitałowej. 16. Gromadzić informacje od OFE o wyczerpaniu środków zgromadzonych przez członka OFE pobierającego okresową emeryturę kapitałową na jego rachunku w OFE. 17. Udostępniać zestawienie ofert dożywotniej emerytury kapitałowej ZEM. 18. Wzywać członków OFE do złożenia oświadczenia o wyborze oferty dożywotnej emerytury kapitałowej. 19. Informować OFE, w którym członek OFE posiada rachunek i ZEM, którego ofertę dożywotniej emerytury kapitałowej wybrał członek OFE, o dokonanym przez członka OFE wyborze. 20. Prowadzić odrębny rachunek bankowy, na który OFE miały przekazywać składki zgromadzone na rachunku członka OFE. 21. Monitorować przekazanie przez OFE składek członków OFE. 22. Ustalać wysokość hipotetycznej emerytury kapitałowej. 23. Po otrzymaniu składki z OFE ustalać prawo i wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej na podstawie oferty dożywotniej emerytury kapitałowej wybranej przez członka OFE. 24. Wydawać decyzję o prawie do dożywotniej emerytury kapitałowej i jej wysokości. 25. Informować o ustaleniu prawa do dożywotniej emerytury kapitałowej i jej wysokości wybrany fundusz dożywotnich emerytur kapitałowych. 26. Przekazywać do wybranego funduszu dożywotnich emerytur kapitałowych składkę otrzymaną z OFE.

Reforma reformy

229

27. Prowadzić odrębny rachunek bankowy, na który fundusz dożywotnich emerytur kapitałowych miał co miesiąc przekazywać środki na wypłatę dożywotnich emerytur kapitałowych. 28. Monitorować przekazywanie co miesiąc przez fundusz dożywotnich emerytur kapitałowych środków na wypłatę dożywotnich emerytur kapitałowych. 29. Sporządzać co miesiąc listy wypłat świadczeń z I i II filara łącznie. 30. Naliczać i odprowadzać należne podatki PIT oraz składki na PUZ od dożywotnich emerytur kapitałowych. 31. Dokonywać wypłaty świadczeń. 32. Organizować i obsługiwać proces wyrównywania finansowego. Miało więc być jak w 1999 roku — obowiązki po stronie ZUS, zyski po stronie ZEM. W świetle obowiązków, które w związku z wypłatą okresowych i dożywotnich emerytur kapitałowych nałożono na ZUS, zasadne wydaje się pytanie, czy rzeczywiście to ZEM miały dokonywać wypłaty świadczeń pieniężnych w takim znaczeniu, jakie wyraz „wypłata” ma w języku polskim. Bo raczej aktywność ZEM miała polegać jedynie na przekazywaniu ZUS środków na wypłatę. Rola ZUS w procesie wypłaty okresowych emerytur kapitałowych ze środków zgromadzonych w OFE i dożywotnich emerytur kapitałowych zgromadzonych w FDEK była na tyle kluczowa, że proces ten bez udziału ZUS w ogóle nie byłby możliwy. Ani FDEK, ani ZEM na żadnym etapie realizacji zadań związanych z wypłatami emerytur kapitałowych nie miały mieć jakiejkolwiek styczności ze swoimi klientami — emerytami. Cały proces ich obsługi miał spoczywać na ZUS. Zadania nałożone na ZUS wymagały: 1. Modyfikacji Komputerowego Systemu Informatycznego (KSI). 2. Zatrudnienia dodatkowego personelu i poniesienia kosztów jego wynagrodzenia (pierwszy etap reformy w 1999

230


roku skutkował wzrostem zatrudnienia w ZUS o około 9000 osób). 3. Wyposażenia dodatkowych stanowisk pracy. 4. Poniesienia kosztów pocztowych i bankowych. 5. Poniesienia kosztów ewentualnych postępowań administracyjnych — w tym kosztów procesowych. Koszty te w ogóle nie zostały skalkulowane. Co prawda art. 21 ust. 1 ustawy UEK przewiduje, że FDEK będzie przekazywał do ZUS środki na pokrycie opłaty z tytułu kosztów obsługi dożywotniej emerytury kapitałowej, ale wymienia wśród kosztów ZUS jedynie koszt: 1. Postępowań w sprawach o ustalenie prawa i wysokości dożywotniej emerytury kapitałowej, o ponowne ustalenie prawa i wysokości dożywotniej emerytury kapitałowej, doręczania dożywotniej emerytury kapitałowej. 2. Egzekucji nienależnie pobranej dożywotniej emerytury kapitałowej. 3. Egzekucji i potrąceń z dożywotniej emerytury kapitałowej. 4. Czynności dokonywanych dla celów podatkowych. Tymczasem z zestawienia obowiązków ZUS wynika jednoznacznie, że jest ich zdecydowanie więcej. Choć w ustawie użyto sformułowania „w szczególności”, co oznacza, że wymienione czynności nie wyczerpują całego zakresu zadań, to jednak wymienienie jako tych „szczególnych” tylko nielicznych, i to wcale nie najbardziej kłopotliwych dla ZUS, było zastanawiające. Przewidziane dla ZUS wynagrodzenie z tytułu obsługi wypłaty emerytur kapitałowych w wysokości 0,1% najniższej emerytury — zwłaszcza w świetle wynagrodzenia pobieranego przez OFE (obecnie 3,5% a do niedawna 7%) i przewidzianego dla ZEM (3,5%) — wydaje się pewnym nieporozumieniem ekonomicznym i albo efektem niezrozumienia sposobu finansowania ZUS, albo celową próbą przemilczenia problemu, którego przemilczeć nie sposób. Kwota wynagrodzenia przewidzianego dla ZUS (około 60 groszy na

Reforma reformy

231

jednego emeryta) nie wystarczy nawet na pokrycie kosztu wysyłki decyzji ustalającej prawo do emerytury do tegoż emeryta! Ustawodawca nie przewidział, w jaki sposób ZUS miałby sfinansować wydatki, które będzie musiał ponieść w związku z obsługą procesu wypłaty emerytur kapitałowych, bo to, że będzie musiał, jest oczywiste. Brak jakiejkolwiek regulacji w tym względzie sugeruje, że ZUS powinien finansować te działania z odpisu od składek na FUS. Jednakże wysokość tego odpisu określona jest w ustawie budżetowej. W podstawie odpisu nie uwzględnia się składek przekazywanych przez ZUS do OFE — ergo odpis nie zawiera środków na obsługę wypłat emerytur kapitałowych. W FUS istnieją cztery odrębne fundusze. Zgodnie z zasadami rachunkowości do każdego z nich przypisana jest część odpisu od składek na FUS w wysokości pokrywającej realny koszt obsługi danego funduszu. Nie ma zatem możliwości przekazania części odpisu od składek na FUS na obsługę procesu wypłaty emerytur kapitałowych, gdyż ustawa systemowa reguluje, na co ma być przeznaczony odpis, który jest księgowo podzielony na cztery fundusze. Co więcej, w przypadku zwiększenia przez ZUS wysokości odpisu od składek na FUS nastąpi zmniejszenie wysokości środków, które pozostaną w FUS na finansowanie świadczeń z FUS. Zrodzi to konieczność zwiększenia dotacji budżetowej na sfinansowanie wypłat świadczeń finansowanych przez FUS. Tym samym wydatki na finansowanie wypłat emerytur kapitałowych poniesie więc Skarb Państwa, czyli podatnicy, gdyż dotacja budżetowa pochodzi z podatków. Niezależnie od kwestii finansowych (aczkolwiek prowadzenie postępowań administracyjnych także będzie generowało koszty) szczególne problemy może w przyszłości wywołać art. 12 ust. 1 ustawy UEK, który przewiduje, że prawo do emerytury kapitałowej i jej wysokość ustala ZUS w drodze decyzji. ZUS będzie więc ustalał zarówno prawo do emerytury, jak i wysokość emerytury kapitałowej. Co więcej, będzie to robił w drodze decyzji administracyjnej — w konsekwencji będzie stroną ewentualnego postępowania administracyjnego w przypadku zaskarżenia takiej decyzji. ZUS, który nie ma

232


żadnego wpływu na wysokość środków zgromadzonych na rachunkach w OFE ani na wysokość stawek dożywotniej emerytury kapitałowej określonych przez ZEM, wydawał będzie decyzję administracyjną o wysokości emerytury, która będzie pochodną tych dwóch elementów i będzie stroną ewentualnych postępowań administracyjnych, a można przyjąć, z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, że postępowań tych będzie istotna ilość. ZUS ponosił więc będzie koszty postępowań w sprawach, których w ogólne nie powinien być stroną z merytorycznego punktu widzenia. W przypadku gdy hipotetyczna emerytura kapitałowa członka OFE, stanowiąca równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia składki przez średnie dalsze trwanie życia, o którym mowa w art. 26 ustawy UER, jest równa lub wyższa niż 50% kwoty dodatku pielęgnacyjnego, OFE przekazuje środki zgromadzone na rachunku takiego członka do funduszu emerytalnego — ergo członek wraca do ZUS, mimo że wcześniej nałożono na niego obowiązek przynależności do OFE. Artykuł 17 ustawy UEK przewiduje, że niezłożenie przez członka OFE w terminie trzech miesięcy przed ukończeniem 65. roku życia oświadczenia o wyborze przez niego oferty dożywotniej emerytury kapitałowej z udostępnianego przez ZUS zestawienia ofert dożywotnich emerytur kapitałowych powoduje wstrzymanie wypłaty emerytury lub renty z FUS od miesiąca następującego po miesiącu, w którym członek OFE ukończył 65. rok życia. A przecież rzekomo są to dwa odrębne filary. Więc nie można uzależniać prawa do emerytury z I filara od spełnienia przez członka OFE nawet nie obowiązku, tylko prawa wyboru emerytury z II filara. Zgodnie z art. 17 ust. 8 ustawy UEK w szczególnie uzasadnionych przypadkach losowych ZUS może wyrazić zgodę na przywrócenie terminu na złożenie oświadczenia. Tymczasem prawo podmiotowe do emerytury kapitałowej NIE MOŻE być uzależnione od złożenia jakiegokolwiek oświadczenia w określonym terminie! Tym samym nie może wchodzić w grę przywracanie terminu na złożenie oświadczenia, a już w szczególności nie może to być uzależnione od uznaniowej oceny organu, czy nie-

Reforma reformy

233

złożenie oświadczenia podyktowane było szczególnie uzasadnionym przypadkiem losowym, czy też nie był to przypadek uzasadniony! Na początku 2012 roku rząd postanowił, że jeszcze przed wakacjami zajmie się wypłatami emerytur z OFE. Na razie bowiem, dopóki emerytury z OFE pobiera tylko nieliczna grupa kobiet, daje się utrzymywać prowizorkę z 2009 roku. Ale od 1 stycznia 2014 roku emerytury z OFE zaczną pobierać pierwsi mężczyźni z powojennego wyżu demograficznego. Prowizorki dalej utrzymywać się nie da. Plan jest taki, że 5-10 lat przed przejściem na emeryturę pieniądze ubezpieczonych z OFE będą stopniowo przenoszone do ZUS. I od razu podniosło się larum. Przecież ZUS nie będzie nimi ani zarządzał, ani ich inwestował. Nasze oszczędności, zamiast dalej pracować, zasypią dziurę w ZUS, który tylko zapisze je na naszym koncie i od razu wyda na obecnych emerytów. Kiedy przejdziemy na emeryturę, świadczenia dostaniemy ze składek osób wówczas pracujących. Szkopuł w tym, że w OFE nie ma żadnych pieniędzy! Obrońcy OFE wypierają fakt, że większość tego, co jest w OFE, to obligacje Skarbu Państwa — czyli zobowiązanie państwa, że zapłaci OFE pieniądze, żeby OFE miały na emerytury! Więc w praktyce to jedynie to zobowiązanie Skarbu Państwa zostanie przeniesione z OFE do ZUS. Minister finansów, zamiast przelewać pieniądze do OFE, będzie je przelewał bezpośrednio do ZUS. Bo przecież to ZUS, koniec końców, będzie musiał fizycznie wypłacać emerytury. Drugi szkopuł tkwi w tym, że ktoś musi policzyć, zgodnie z art. 87 ustawy UER, czy w przypadku konkretnego ubezpieczonego przechodzącego na emeryturę łączne należne mu świadczenie z FUS i OFE nie będzie niższe niż emerytura minimalna, a jeśli tak, to trzeba będzie dokonać wyrównania z FUS. I na koniec trzeba doręczyć świadczenie emerytowi (wielu za pośrednictwem listonosza — jak to robi ZUS). Nie ma specjalnie chętnych, żeby wziąć te obowiązki na siebie. Ma je wykonywać ZUS.

234


11.2 Pomostówki Drugim problemem było prawo do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Gdy osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1954 roku, które nie podpisały umowy z OFE, zbliżając się do wieku emerytalnego, uświadomiły sobie, że emerytury kapitałowe nie tylko pozbawią je prawa do różnych przywilejów branżowych, ale będą dla większości uprawnionych co najmniej o połowę niższe od emerytur w przypadku zdefiniowanego świadczenia, zaczął się masowy exodus przechodzenia na wcześniejsze emerytury. Nasilił się najbardziej w latach 2006-2008 — czyli przed wprowadzeniem emerytur pomostowych, które znacznie utrudniły w porównaniu z poprzednio obowiązującymi możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Jeszcze bardziej pogorszyło to sytuację finansów publicznych, zwiększając koszty świadczeń emerytalnych. Ustawę o emeryturach pomostowych po wielkich bojach politycznych uchwalono 19 grudnia 2008 roku (ustawa pomostowa). Weszła ona w życie 1 stycznia 2009 roku. Od tej chwili osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku, pracujące w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, mogą nabyć prawo do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym na innych zasadach niż dotychczas. Prawo do emerytury pomostowej przysługuje zatrudnionym w 66 zawodach: 40 w szczególnych warunkach oraz 24 w szczególnym charakterze. Ale tylko zatrudnionym przed dniem 1 stycznia 1999 roku. Osobom pracującym w tych samych warunkach, ale zatrudnionym po tej dacie, już nie. Fakt ten wykorzystał prezydent jako uzasadnienie do zawetowania ustawy. Weto zostało jednak przez sejm odrzucone kwalifikowaną większością głosów i ustawa weszła w życie. Ustawa była jeszcze zaskarżana do Trybunału Konstytucyjnego przez NSZZ Solidarność, OPZZ i FZZ (Forum Związków Zawodowych), ale Trybunał uznał ją za zgodną z Konstytucją, choć skarżący używali różnych argumentów prawnych. Zdaniem Trybunału podobieństwo pracowników, którzy rozpoczęli pracę przed i po 1 stycznia 1999 roku, jest pozorne. Osoby

Reforma reformy

235

te odróżniało w sposób ewidentny „otoczenie prawne” w zakresie przepisów regulujących zasady przechodzenia na emeryturę. Każda osoba, która podejmowała pracę po rozpoczęciu reform emerytalnych (a w szczególności po wejściu w życie ustawy o emeryturach z FUS, to jest po 1 stycznia 1999 roku), powinna mieć świadomość, że przechodzenie na emeryturę ma się odbywać co do zasady w podstawowym wieku emerytalnym (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), a ustawodawca będzie zmierzał do stopniowego ograniczenia wszystkich wyjątków od tej zasady. Dodatkowo, wobec nieprecyzyjności art. 24 ust. 2 ustawy o emeryturach z FUS, w żadnym wypadku nie mogły one z całą pewnością liczyć na przyznanie w przyszłości emerytur pomostowych. Sędziowie nie zgodzili się, że wskazana data jest arbitralnym kryterium różnicowania pracowników. Podobieństwo sytuacji granicznych nie może przesądzać o konieczności traktowania poszczególnych podmiotów, a kryteria podziałów stosowane w ustawie muszą być określone w sposób ostry, natomiast ostrości tej pozbawione są faktyczne różnice między sytuacjami różnych osób. Do akceptacji terminu 1 stycznia 1999 roku jako czynnika różnicującego prawo do emerytury skłaniały także: – nieprzypadkowość tego rozwiązania wynikająca z terminu rozpoczęcia reformy; – spełnienie kryterium warunku proporcjonalności, w tym zwłaszcza proporcjonalności sensu stricto, to znaczy przewaga jego zalet ogólnospołecznych nad indywidualnymi wadami i stosunkowo mała liczba osób dotkniętych w największym jego stopniu niekorzystnymi rezultatami; – brak sprzeczności tego rozwiązania z zasadą ochrony praw słusznie nabytych i zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa; – rekompensaty dla części osób nieobjętych ustawą o emeryturach pomostowych oraz zapowiedziane w niej stworzenie dalszych mechanizmów łagodzących jej rygoryzm.

236


W efekcie prawo do emerytur pomostowych przysługuje około 250 000 osób. Jednak szybko się okazało, że pracownicy korzystają z prawa do emerytury pomostowej, tylko kiedy na dalszą pracę faktycznie nie pozwala im zdrowie lub pracodawca likwiduje stanowisko pracy163. Jest to efekt faktu, że emerytury pomostowe są niższe od emerytur wcześniejszych wypłacanych na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów. Zgodnie z art. 14 ustawy pomostowej emeryturę pomostową stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25 ustawy emeryturach i rentach z FUS, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury pomostowej, tablic średniego trwania życia, służących do obliczenia emerytury z FUS. Jeżeli pracownik jest członkiem OFE, przy ustalaniu podstawy obliczenia emerytury składki na ubezpieczenie emerytalne, zaewidencjonowane na jego koncie w ZUS, zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22, stanowiącym stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości zaewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS. Emerytury pomostowe — z uwagi na sposób ich obliczania — są niższe od emerytur przyznawanych w modelu repartycyjnym. Nie mogą tylko być niższe od emerytury najniższej (706,29 zł od 1 marca 2010 roku)164. Zgodnie z art. 4 pracujący w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze musi spełnić siedem warunków, by nabyć prawo do emerytury pomostowej. Prawo do emerytury pomostowej przysługuje, o ile pracownik: – urodził się po 31 grudnia 1948 roku, – ma co najmniej 55 lat (kobieta) lub 60 lat (mężczyzna), 163 164

http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/546583,nie_ma_chetnych_na_emerytury_pomostowe_bo_sa_za_niskie.html http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_p gw_otwarte_fun dusze_emer ytalne_1999-2010.pdf, s. 71.

Reforma reformy

237

– ma co najmniej 15 lat stażu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, – udokumentuje co najmniej 20-letni (kobieta) lub 25-letni (mężczyzna) okres składkowy i nieskładkowy, – przed 1 stycznia 1999 roku wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, – po 31 grudnia 2008 roku wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, – rozwiązał stosunek pracy z pracodawcą. Pracowników uznaje się za zatrudnionych w szczególnych warunkach, jeśli w pełnym wymiarze: – wykonują prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, – prace są wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Prace z czynnikami ryzyka determinowanymi siłami natury to: – prace pod ziemią, – prace na wodzie, – prace pod wodą, – prace w powietrzu. Prace z czynnikami ryzyka determinowanymi procesami technologicznymi to: – prace wykonywane w warunkach gorącego lub zimnego mikroklimatu,

238


– prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, – ciężkie prace fizyczne, powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny lub związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała, jak również prace w wymuszonej pozycji ciała wymagające znacznego pochylenia lub skręcenia pleców przy jednoczesnym wywieraniu znacznej siły przez co najmniej połowę zmiany roboczej. W szczególnym charakterze są zaś zatrudnieni pracownicy, jeśli w pełnym wymiarze wykonują prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Za zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się także ubezpieczonych twórców lub artystów-tancerzy zawodowych. Za pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze uważa się także osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku, które przed 1 stycznia 2009 roku wykonywały prace w organach kontroli państwowej i służbie celnej oraz twórcy, artyści, dziennikarze, nauczyciele i pełniący służbę mundurową, strażacy. Na czym polegała ta szczególnie ciężka praca kontrolerów czy celników, trudno dociec.

11.3 Wojna o OFE 2010-2011 Gdy wybuchł kryzys finansowy w 2008 roku, rząd zorientował się, że nie może się bardziej zadłużać, postanowił obniżyć papierowy poziom długu poprzez zmniejszenie składek odprowadzanych

Reforma reformy

239

do OFE. Zaczęło się od ograniczenia wysokości prowizji pobieranej przez OFE. Jako że opłat tych w żaden sposób usprawiedliwić się nie dało, wspomniana już ustawa z dnia 26 czerwca 2009 roku o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, a także niektórych innych ustaw nie wzbudzała specjalnych emocji społecznych — poza niezadowoleniem samych OFE. Następnym krokiem był postulat ograniczenia wysokości składki odprowadzanej do OFE. I tu OFE rozpętały wielki harmider, że jest to zamach na „nasze pieniądze”. Oczywiście nie są one nasze. Są nam pod przymusem odebrane i w tym momencie stają się pieniędzmi publicznymi. Jeśli są nasze, to dlaczego nie są w naszych portfelach — tylko w OFE? Jeśli są nasze, to dlaczego nie możemy zadecydować, co z nimi zrobić, ani nawet kontrolować, co robią z nimi OFE? Pieniądze przekazywane z budżetu państwa do OFE są w sensie prawnym pieniędzmi tych, którzy płacą składki na swoje przyszłe emerytury — powiedział minister Michał Boni. Zaznaczył, że nie są to pieniądze publiczne165. Widocznie pan minister — szef Zespołu Doradców Strategicznych premiera Tuska — nie miał dość czasu, aby rzucić okiem na przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych. Artykuł 5 ust. 1 stanowi mianowicie, iż środkami publicznymi są między innymi dochody publiczne. W ust. 2 art. 5 zdefiniowano, że są to daniny publiczne, do których zalicza się: podatki, składki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, a także inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw. W teorii finansów publicznych to jest tak: jak mam jakieś pieniądze, to są to moje prywatne pieniądze. Jak władza publiczna pod ja165

http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,8791826,Boni Nie_wolno_mowic przekazywane_do.html

ze_skladki_

240


kimkolwiek tytułem mi te pieniądze zabierze, korzystając ze swojego imperium, to one stają się środkami publicznymi. W trakcie debaty wszyscy dyskutanci unikali jak ognia odniesień do wyroku Sądu Najwyższego w głośnej przed kilku laty sprawie Adama Mielczarka, który procesował się z ZUS o to, żeby nie wylosowywał go do żadnego OFE. Wspomniał o tym dopiero minister Jacek Rostowski w debacie telewizyjnej z profesorem Leszkiem Balcerowiczem, który stanął na czele obrońców OFE. Pan Mielczarek wziął sobie głęboko do serca twierdzenie, że składki do OFE są jego. Ale bynajmniej nie chciał ich przeznaczyć na konsumpcję, pomny tego, że ubezpieczenie się musi być obowiązkowe, zgodnie z twierdzeniem, że inaczej to większość nieodpowiedzialnych ludzi wszystko by roztrwoniła i w przyszłości państwo i tak musiałoby im pomagać. Chciał więc tylko, żeby te jego składki, zamiast trafiać do OFE, pozostały w ZUS. W wyroku z dnia 4 czerwca 2008 roku166 Sąd Najwyższy stwierdził jednoznacznie, że: środki te, na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, znajdują się w ograniczonej dyspozycji ich członków, co może świadczyć o ich częściowo prywatnym charakterze. Jednakże z uwagi na to, iż powstają one z podziału funduszy o charakterze publicznoprawnym, to jest z podziału składki na ubezpieczenia społeczne (art. 22 ust. 3 ustawy systemowej) stanowią formę realizacji zadań w zakresie zabezpieczenia społecznego wynikających z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP (…) System emerytalny ma charakter powszechny i jego celem jest urzeczywistnienie zawartego w art. 67 ust. 1 Konstytucji prawa każdego obywatela do zabezpieczenia społecznego na wypadek osiągnięcia wieku emerytalnego. Nie został on skonstruowany przez ustawodawcę dla indywidualnych ubezpieczonych (…) System emerytalny oparty na zasadach ubezpieczeniowych charakteryzuje się przymusem ubezpieczenia społecznego związanym ściśle z obowiązkiem odprowadzania składek, a powstający z mocy przepisów ustawy systemowej stosunek ubezpie166

Sygn. akt II UK 12/08.

Reforma reformy

241

czenia społecznego ma charakter publicznoprawny. Inaczej rzecz ujmując, środki na ubezpieczenie społeczne, w szczególności emerytalne, są i będą przeznaczone na wypłatę świadczeń dla innych podmiotów aniżeli ich płatnik i w tym znaczeniu są środkami publicznoprawnymi (…) Składki na ubezpieczenia emerytalne nie są prywatną własnością członka funduszu (…) Składka emerytalna, z uwagi na jej przeznaczenie na tworzenie funduszu emerytalnego, posiada publicznoprawny ubezpieczeniowy charakter, który zachowuje nadal po przekazaniu przez Zakład jej części do funduszu. Jak pisał św. Augustyn: Roma locuta — causa finita (Rzym przemówił — sprawa zakończona). Paremię tę przejęli prawnicy. Gdy sąd wyda prawomocny wyrok — sprawa staje się jasna. A mimo to niektórzy nadal mydlą ludziom oczy, wmawiając, że pieniądze w OFE są „ich”. Nie są! Cała dyskusja o „naszych” rzekomo pieniądzach zgromadzonych w OFE nie ma najmniejszego sensu. To nie są nasze pieniądze. I nie dlatego, że mi się tak wydaje, tylko dlatego, że tak rozstrzygnął to zagadnienie Sąd Najwyższy. I co najzabawniejsze — OFE były z tego wyroku bardzo zadowolone bo gwarantował on, że nikt nie będzie mógł się domagać pozostawienia go w ZUS i niewylosowywania do OFE! Gdyby przynależność, a tym samym wpłaty do OFE były dobrowolne, rząd nie mógłby nimi dysponować, tak jak nie może tego uczynić z naszymi oszczędnościami trzymanymi w bankach czy funduszach inwestycyjnych. Skoro jednak są elementem przymusowego opodatkowania pracy, to ich dysponentem pozostaje rząd — jak w przypadku innych podatków płaconych przez obywateli. Spór o zmiany w OFE, jaki miał miejsce na początku 2011 roku, nie toczył się o to, czy będziemy pod przymusem płacić 19,52% naszego wynagrodzenia w postaci składki emerytalnej, czy może mniej, czy więcej. Spór toczył się o to, jak zagrabionym podatnikom łupem w wysokości 19,52% ich wynagrodzenia rząd podzieli się z OFE. Spór nie miał więc żadnego znaczenia dla kosztów pracy i funkcjonowania gospodarki. Jak przyznał wiceminister finansów — Ludwik Kotecki — założenia reformy z 1999 roku nie zostały zrealizowane, a dane statystyczne po pierwszym dziesięcioleciu funkcjonowania nowego modelu

242


pozwalają dokonać konfrontacji założeń reformy z rzeczywistością. Ministerstwo Finansów w końcu spostrzegło, że nawet jeśli OFE zmniejszają przyszłe zobowiązania emerytalne państwa, to zarazem obniżają bieżące dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, bo musi on przelać część pobranej od podatników składki do OFE. Transfery te finansowane są z deficytowego budżetu (w 2010 roku około jednej trzeciej tego deficytu to „zasługa” OFE). Na ich finansowanie państwo musi więc zaciągać dług. Koszty okresu przejściowego nigdy zatem nie zostaną bezpośrednio odzyskane przez budżet. A to oznacza, że utworzenie OFE pogorszyło wskaźniki długoterminowej stabilności finansów publicznych, gdyż spadek przyszłych wydatków emerytalnych jest niższy niż pogorszenie bieżącego salda strukturalnego finansów publicznych167. Profesor Tadeusz Szumlicz zauważył, iż problem OFE, który został wreszcie uwidoczniony „dzięki” kryzysowi finansowemu, polega na międzypokoleniowym rozłożeniu (pytanie: w jakim czasie i w jakiej mierze) i budżetowym urealnieniu (1) kosztów istniejących zobowiązań emerytalnych oraz (2) kosztów dokonywanych przekształceń w zabezpieczeniu emerytalnym168. Szacując koszty utworzenia OFE w perspektywie 50 lat, trzeba przyjąć długoterminowe założenia, które musi cechować pewna arbitralność. W obliczeniach Ministerstwa Finansów bazowy scenariusz makroekonomiczny oparto na założeniu stopniowego schodzenia tempa wzrostu PKB w Polsce do średniego poziomu w rozwiniętych krajach UE (to jest do około 2% w 2060 roku.). Ten scenariusz stanowił też podstawę Prognozy wpływów i wydatków Funduszu Emerytalnego do 2060 roku przyjętej przez Radę Ministrów 21 lipca 2010 roku. I w tym scenariuszu zyski OFE nie wyglądają zbyt optymistycznie. Dlatego OFE uważają, że na pewno będzie lepiej! Nadzieja na „wyższe emerytury z OFE” oparta jest na wierze w stałą i znaczącą poprawę sytuacji ekonomicznej Polski. Wiara co prawda czyni cuda, 167 168

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,9004270,OFE manipulacje_czy_rzetelna_analiza. html www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946

Reforma reformy

243

ale dlaczego banki, które są akcjonariuszami PTE, które zarządzają OFE, nie mają takiej wiary? Bo udzielając kredytów inwestycyjnych przedsiębiorcom, przyjmują o wiele bardziej ostrożne prognozy tempa wzrostu gospodarczego dla oceny ryzyka spłacania tych kredytów. Może zatem należałoby przyjąć do projekcji przyszłej sytuacji gospodarczej i polskiego PKB, od którego zależeć będą wyniki inwestycyjne OFE, takie same założenia, jakie banki przyjmują do swoich projekcji oceny zdolności kredytowej przedsiębiorstw, którym udzielają kredytów, które to przedsiębiorstwa wytwarzają PKB? Inaczej nic się nie trzyma logiki. OFE miały rację, że gdy otrzymają mniejszą składkę, to będą miały mniej na kupowanie obligacji Skarbu Państwa. Zapomniały tylko dodać, że rząd będzie mógł wyemitować mniej obligacji, bo będzie musiał mniej dopłacić do FUS, i że prowizja OFE za „zarządzanie” naszymi składkami, które polega głównie na kupowaniu obligacji, też będzie mniejsza, bo będzie liczona od mniejszej kwoty. Nieprawdziwe było twierdzenie obrońców OFE, że ZUS jest „pogrążony w długach”! W długach pogrążeni jesteśmy my jako społeczeństwo. Jest to dług zaciągnięty kiedyś wobec dzisiejszych emerytów, którym emerytury należą się jak psu kość, bo kiedyś płacili składki na te emerytury. A już zupełną manipulacją było twierdzenie, że jeśli nie będziemy zmieniać wysokości składki do OFE czy sposobu obliczania emerytur, po okresie rekordowego manka wydolność nowego modelu zacznie rosnąć. Owszem wydolność wzrośnie! Ale tylko i wyłącznie dzięki przyjętemu w 1999 roku nowemu sposobowi liczenia wysokości świadczeń, który obniży ich wysokość w porównaniu do sposobu istniejącemu wcześniej!169 To prawda, że z uwagi na procesy demograficzne takiego poziomu emerytur, jaki istniał do 1998 roku, nie można było utrzymywać. Ale zmniejszenie wysokości tych świadczeń nie musiało być tak kosztowne — jak kosztowne jest utrzymywanie OFE. Dzięki OFE zmienił się sposób 169

http://www.dziennik.pl/gospodarka/article621927/Ministrowie_chca_zabrac_emerytury. html

244


liczenia świadczeń, na skutek czego będą one niższe, co zwiększy wydolność systemu. A nie można obniżyć wysokości świadczeń bez OFE?? Czy naprawdę musimy komuś zapłacić za to, żeby mieć niższe emerytury? Bo że będą one w proporcji do ostatniego wynagrodzenia procentowo niższe niż przed reformą, to jest pewnik. W obronie OFE stanął Bank Światowy, który w marcu 2010 roku przygotował raport na temat polskiej reformy emerytalnej, uznając ją za świetną robotę170. Eksperci Banku pochwalili Polskę w 2010 roku zwłaszcza za to, że już w 2024 roku nie będziemy musieli dopłacać do systemu emerytalnego z budżetu. Z ich wyliczeń wynika, że w kolejnych latach mamy mieć nawet nadwyżkę. Początkowo będzie ona niewielka — w 2030 roku sięgnie 0,5% PKB. Z czasem będzie rosła — do 1% PKB w 2036 roku i 1,5% w 2075 roku171. A co do roku 2075 czy choćby 2036? Na to pytanie nie padła odpowiedź. Eksperci Banku przyznali jednak, że udało się to osiągnąć, bo emerytury w przyszłości będą bardzo niskie (sic!) Stopa zastąpienia spadnie z obecnych 65% do 40% w 2035 roku i zaledwie 30% w 2075 roku!172 I to się nazywa sukces. Reforma uratuje finanse publiczne, bo… emerytury będą niższe! Ale do tego nie potrzebne były OFE! Wystarczyło zmienić algorytm obliczania wysokości emerytury. Wówczas stopa zastąpienia mogłaby być nieco wyższa, bo zostałoby jeszcze te paręnaście miliardów wynagrodzenia OFE pobieranego — jak w końcu przyznają (co prawda nie wprost tylko bardzo pokrętnie) zwolennicy OFE — za obniżenie stopy zastąpienia. Bank Światowy radził też rządowi polskiemu: podnieście składkę do OFE (podkreślenie moje) i poprawcie ich działanie173. Nie wiadomo tylko, czy „podniesienie składki do OFE” miało oznaczać obniżenie jej do ZUS, czy też dodatkową podwyżkę całej ponad 19,52%? 170 171 172 173

http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,9127289,Bank_Swiatowy wiecej_do_ OFE_to_wyzsze_emerytury.html http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,9127289,Bank_Swiatowy wiecej_do_ OFE_to_wyzsze_emerytury.html http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,9127289,Bank_Swiatowy wiecej_do_ OFE_to_wyzsze_emerytury.html www.wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9127289.html

Reforma reformy

245

W kontekście wsparcia, jakiego Bank Światowy udzielił OFE, nie sposób nie przywołać książki Mitchella A. Orensteina — profesora Johns Hopkins University — Privatizing Pensions: The Transnational Campaign for Social Security Reform (Princeton 2009), za którą autor otrzymał nagrodę International Political Science Association’s Research Committee on the Structure of Governance. Dowiadujemy się z niej, że reformy emerytalne w krajach postkomunistycznych i afrykańskich zostały zainspirowane i z premedytacją przeprowadzone przez Bank Światowy w celu zasilenia sektora finansowego przez podatników z tychże krajów. Bank Światowy, chcąc kontrolować tworzenie OFE, oddelegował do Polski swojego przedstawiciela, który został Pełnomocnikiem Rządu ds. Reformy Systemu Zabezpieczenia Emerytalnego. Dlaczego to był pełnomocnik rządu, a nie pełnomocnik Banku Światowego, trudno powiedzieć. Widocznie ówczesny rząd tak bardzo się utożsamił ze stanowiskiem Banku Światowego. Więc może ekspertyz ekspertów Banku Światowego nie powinniśmy przyjmować jak wyroczni? Skoro Bank Światowy — jak wynika z książki profesora Orensteina — sfinansował kampanię przeprowadzenia reform emerytalnych, to może finansuje tych reform usilne podtrzymywanie i nawet sugeruje podwyższenie składki do OFE! Dziś Bank Światowy nie musi mieć w Polsce „pełnomocnika” do spraw OFE. OFE mają wystarczająco dużo obrońców. Po ich stronie stanął profesor Marek Belka i to z pozycji prezesa Narodowego Banku Polskiego, twierdząc, że energicznie należy przystąpić do kreowania instrumentów finansowych zdolnych właściwie zaabsorbować środki transferowane do OFE. A jako przykład podał obligacje hipoteczne, gdyż ten podstawowy instrument finansowy funduszy emerytalnych na całym świecie prawie nie istnieje w portfelach inwestycyjnych polskich OFE174. Czyżby pan profesor od 2008 roku był na bezludnej wyspie i nie zauważył, do czego doprowadziło energiczne kreowanie instrumentów finansowych, z powodu czego zbankrutował jeden z największych banków inwestycyjnych, a inne zostały uratowane przez dotacje rządowe na koszt podatników? 174

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,9127312,Nie_poszukujmy_straconego_czasu.html

246


Już nawet analitycy z OECD, którzy dotąd nas za reformę emerytalną bardzo chwalili, zaczęli dostrzegać zagrożenie i ostrzegają, że wdrożony w Polsce system emerytalny może prowadzić do zagrożenia ubóstwem osób o niskich zarobkach175. W 34 państwach OECD stopa zastąpienia dla osób zarabiających przez okres zatrudniania na poziomie przeciętnego wynagrodzenia w OECD wyniosła w 2009 roku 57%, a dla osób zarabiających połowę przeciętnego wynagrodzenia — 72%. Ludzie przez całe życie ubożsi są zatem w krajach OECD zabezpieczeni na starość relatywnie lepiej. Polska jest jednym z ośmiu państw OECD, w których stopa zastąpienia jest taka sama dla zarabiających średnią i połowę średniej. W trzech państwach osoby zarabiające najmniej mają emerytury wyższe od swoich przeciętnych wynagrodzeń. W Islandii stopa zastąpienia wynosi dla tej grupy 145%, w Danii — 121%, a w Izraelu — 100%. W grupie 27 państw Unii Europejskiej stopa zastąpienia wynosiła w 2009 roku niemal 62%. W Polsce — 59%176. Opiera się to jednak na pewnym nieporozumieniu. OECD posługuje się danymi przekazanymi oficjalnie przez państwa członkowskie. Relatywnie wysoka obecnie stopa zastąpienia w Polsce jest skutkiem współistnienia dwóch modeli emerytalnych. Najstarsi Polacy korzystają nadal z modelu zdefiniowanego świadczenia, a reszta, która weszła w nowy model emerytalny, jeszcze nie otrzymuje emerytur, wobec czego ich potencjalna przyszła emerytura liczona jest na podstawie projekcji finansowych. Dzięki takim projekcjom przewidywano, że stopa zastąpienia dla części finansowanej przez ZUS wyniosła 28,7%, a dla OFE — 30,2%, co w obecnej sytuacji prawdopodobnie się nie zdarzy. Moim zdaniem stopa zastąpienia będzie jeszcze niższa. Bo czysto teoretyczne obliczenia można zestawić z praktyką chilijską. Jak twierdzi Mario Marcel, były dyrektorem chilijskiego Biura Budżeto175 176

http://www.obserwatorfinansowy.pl/2011/03/24/polska-nie-dba-o-deficyt-w-systemie-emerytalnym/ http://www.obserwatorfinansowy.pl/2011/03/24/polska-nie-dba-o-deficyt-w-systemie-emerytalnym/

Reforma reformy

247

wego, który w 2006 roku stał na czele prezydenckiej Komisji Reformy Emerytalnej, w wywiadzie z Jackiem Żakowskim, pierwsze roczniki emerytów, którzy przez cały okres pracy płacili na nowy system, przechodząc na emeryturę, dostaną mniej niż połowę swojej ostatniej płacy. Jeśli średnia wyniesie poniżej 50%, to ci w najgorszej sytuacji, którzy nie pracowali przez cały okres aktywności zawodowej, dostaną jeszcze mniej!177 Otóż na emeryturach z OFE najbiedniejsi skorzystają tak samo, jak kiedyś skorzystali na świadectwach udziałowych w Programie Powszechnej Prywatyzacji. Zmiany w OFE zaczęły się od obniżenia poziomu wynagrodzenia, które pobierają OFE za zarządzanie. Jego maksymalny poziom jest określony ustawą. Początkowo wynosił 10%. Potem 7%. Obecnie 3,5%. Obniżenie opłat do 3,5% miało spowodować, że na kontach członków OFE rocznie zostawać będzie około 700 milionów złotych. więcej. Izba Gospodarcza Towarzystw Emerytalnych natychmiast wyliczyła, że docelowo obniżenie opłat spowoduje wzrost emerytury przeciętnie o 2,8 złotego. W domyśle: co to jest 2,8 złotego na emeryta miesięcznie? Nie ma o co kopii kruszyć. Nikt pojedynczo nie będzie kruszył kopii o 2,8 złotego miesięcznie. Jakby pobierał emeryturę przez 16 lat (a taka jest średnia czasu pobierania emerytury od przejścia na nią do śmierci), to będzie to kwota około 530 złotych. Ale… do OFE trafia ponad 20 miliardów złotych rocznie. Opłata za zarządzanie tymi aktywami do niedawna wynosiła 7%. To 1,4 miliarda złotych. A opłata w wysokości 3,5% to 700 milionów złotych. Różnica 700 milionów złotych. Przez 40 lat — bo tyle trwa aktywność zawodowa jednego pokolenia, które następnie pobiera emeryturę średnio przez lat 16 lat — to… 28 miliardów złotych! Więc OFE mają o co kruszyć kopie. Pisał o tym Milton Friedman. Jak z jednej strony odpowiednio rozproszymy w społeczeństwie koszty jakiegoś programu, to nikomu z tych, którzy je ponoszą, nie chce się zaprzątać sobie głowy protesta177

http://www.polityka.pl/kraj/rozmowyzakowskiego/1513944,1,z-mario-marcelemchilijskim-ekonomista.read

248


mi. Za to gdy korzyści są odpowiednio skoncentrowane po stronie małej grupy beneficjentów, stają się oni niezwykle aktywnym lobby. To lobby najgłośniejsze było, gdy Komisja Europejska nie zgodziła się na zmianę sposobu liczenia długu publicznego i zmiany stały się nieuniknione. Padła propozycja jednego z ekspertów, aby debata na temat reformy toczyła się wewnątrz rządu, tak żeby do społeczeństwa nie wychodziły sprzeczne sygnały!178 Jednak nie za bardzo udało się ukrywanie tego, co się działo, i dyskusja stała się publiczna. W cytowanym już w poprzednim rozdziale apelu 10 znanych ekonomistów do rządu oprócz postulatu reformy KRUS — czyli zwiększenia opodatkowania pracy rolników — pojawiło się wiele innych postulatów reform finansów publicznych, których przeprowadzenie miało uratować OFE179. Należy upowszechnić system emerytalny, w którym każdy ma emeryturę proporcjonalną do swoich składek — przekonywał profesor Witold Orłowski, doradca ekonomiczny prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego w czasach, gdy OFE były wprowadzane. Tłumaczył, że sytuacja, w której kilkadziesiąt tysięcy Polaków jest traktowanych zupełnie inaczej, lepiej niż pozostałe kilka milionów, jest nieuczciwa. No właśnie! Skoro jedni są traktowani lepiej, to znaczy, że inni są traktowani gorzej. A czy uczciwsza jest sytuacja, żeby ci traktowani lepiej zostali potraktowani gorzej, czy może na odwrót? Sam profesor Orłowski wielokrotnie mówił i pisał, że koszty pracy są w Polsce za wysokie180. Więc dlaczego podnieść je tym, którzy mają niższe? To nie jest sprawiedliwe, że jedni płacą mniej, a drudzy więcej. Ale dlaczego ci, którzy płacą mniej, mają płacić więcej? Z punktu widzenia idei sprawiedliwości, jakkolwiek byśmy ją zdefiniowali, równie sprawiedliwe byłoby rozwiązanie odwrotne: żeby wszyscy płacili mniej. Konstytucyjna zasada równości wymaga objęcia wszystkich obywateli jednolitymi zasadami emerytalnymi. Dlatego górnicy i osoby pra178 179 180

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,8683938,Co_rzad_powinien_zrobic_z_OFE_.html http://m.wyborcza.biz/biznes/1,106501,7497757,Bomba_emerytalna__czyli_pomysly_ Inicjatywy_Obywatelskiej.html http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90443,3756196.html

Reforma reformy

249

cujące w służbach mundurowych powinny być objęte powszechnym systemem emerytalnym — wtórował doktor Wiktor Wojciechowski z SGH i FOR. Tymczasem górnicy jak najbardziej są objęci powszechnym systemem emerytalnym — tylko mają przywilej wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. To mundurowi nie są objęci emeryturami powszechnymi. Trybunał Konstytucyjny de facto uznał przywileje górników za konstytucyjne, uchylając się (moim zdaniem niesłusznie) od wydania merytorycznego wyroku w tej sprawie, stwierdzając jednak, że organizacje pracodawców nie są stroną w sprawie emerytur górniczych — co oznacza, że nawet sędziowie Trybunału nie rozumieją „wysublimowanej” struktury nowego modelu emerytalnego. Gdybyśmy jednak przekonali Trybunał Konstytucyjny, że zasada równości wymaga objęcia wszystkich obywateli jednolitymi zasadami emerytalnymi, to na pewno nie wymaga ona, żeby ci, którzy zdaniem profesora Orłowskiego są traktowani lepiej, zostali potraktowani gorzej. Na pewno zgodne z Konstytucją byłoby też działanie odwrotne. Jeśli nie stać nas na dzisiejszy system rekompensowania ubytku składki, to jak niby ma nas być stać na wypłacanie emerytur przez ZUS w przyszłości przy mniejszej liczbie pracujących — pytał dramatycznie Janusz Jankowiak w artykule pod jeszcze bardziej dramatycznym tytułem: Non possumus181. A w takim razie jak ma nas być stać na wykup z OFE obligacji, które dziś państwo sprzedaje OFE (na „dobry” procent oczywiście), które OFE kupują od państwa za składki, które państwo nam zabrało i przekazało do OFE? Otóż wszystko się odbędzie z tych samych dokładnie podatków, które minister finansów będzie musiał ściągnąć, żeby wykupić z OFE obligacje, żeby OFE miały na wypłatę emerytur. Po prostu przekaże je bez pośrednictwa OFE do FUS, a ZUS wypłaci je na emerytury! Z punktu widzenia emeryta nie zmieni się nic! Wyeliminowany zostanie pośrednik, który jedynie zwiększa koszty całej operacji, a który 181

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,8684255,OFE Non_possumus_i_pole_dla_kompromisu.html

250


właśnie uznany chyba został przez Janusza Jankowiaka za świętego! Bo przecież Non enim possumus, quae vidimus et audivimus non loqui mieli odpowiedzieć apostołowie Piotr i Jan, gdy Sanhedryn zabronił im głosić słowo Boże (Albowiem nie możemy tego, cośmy widzieli i słyszeli, nie mówić). Formułę non possumus stosuje Kościół katolicki wobec postulatów, które uważa za nie do przyjęcia, gdyż oznaczałyby wyrzeczenie się wiary. Miał jej użyć papież Klemens VII w odpowiedzi na prośbę Henryka VIII o udzielenie mu rozwodu. Więc rozwodu z OFE też ma nie być! Ale skoro weszliśmy w sakralne tematy, to trzeba podkreślić, że przecież nikt z ubezpieczonych przysięgi małżeńskiej OFE nie składał. To było raczej stręczycielstwo ze strony polityków. Urodą OFE też specjalnie nie grzeszą, co byłoby może i do wybaczenia, gdyby przynajmniej miały jakiś posag. Ale nie miały żadnego! Wszystko dostały od podatników ograbionych w tym celu przez poborców podatkowych. Redaktor Dominika Wielowiejska twierdzi jednak, iż umówiła się z państwem, że oszczędza na dwóch kontach na swoją emeryturę i jakim prawem państwo miałoby zmieniać reguły gry bez pytania Jej o zgodę?182. Nie wiem, jak pani Dominika to zrobiła, że się umówiła. Bo nikt inny nie miał szansy się z państwem umówić. Wszyscy usłyszeli jedynie, że od 1 stycznia 1999 roku część tego, co im zabierano, przekazana zostanie do OFE, z czego OFE sobie zatrzymały odpowiedni procent! Gdy ludożercy gotowali w trzech kadziach przedstawicieli trzech różnych narodowości, tylko jednej z nich nie musieli pilnować — bo tam się gotowali Polacy. Jak któryś próbował się wydostać, to reszta wciągała go z powrotem za nogi. Przypomniał mi się ten antypolski dowcip, jak Business Centre Club złożył do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Bo rolnicy w BCC nie są zrzeszeni. Więc wniosek do Trybunału nie został skierowany w obronie interesów własnych członków, którzy płacą barbarzyńsko wysokie składki 182

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,8684249,Moze_OFE_przestrasza_sie_ZUS_u.html

Reforma reformy

251

ubezpieczeniowe, tylko po to, żeby tych, którzy nie siedzą w ZUS-owskiej kadzi, za nogi do niej wciągnąć. BCC domagał się też, żeby rolnicy nie tylko płacili składki w zależności od dochodu, ale zostali objęci podatkiem dochodowym, gdyż sprzeczne z zasadą równości i niedyskryminacji jest inne traktowanie rolników niż osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą. W takiej sytuacji związki zawodowe powinny złożyć wniosek do Trybunału o uznanie za niezgodne z Konstytucją ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, gdyż „sprzeczne z zasadą równości i niedyskryminacji jest inne traktowanie” przedsiębiorców i pracowników najemnych, zarówno z punktu widzenia przepisów o kosztach uzyskania przychodu, jak i stawek podatkowych. Bo przecież koszty uzyskania przychodu ze stosunku pracy wynoszą od 111 do 139 złotych i różnią się nieznacznie w zależności od tego, czy pracownik podatnik uzyskuje przychody z tytułu jednego czy więcej stosunku służbowego, stosunku pracy, spółdzielczego stosunku pracy oraz pracy nakładczej, czy miejsce stałego lub czasowego zamieszkania podatnika jest położone poza miejscowością, w której znajduje się zakład pracy. Tymczasem z umowy-zlecenia koszty uzyskania przychodu wynoszą 20%, a ze sprzedaży praw autorskich aż 50%. To jest dopiero niesprawiedliwość! To zmuszanie ludzi do wpłacania pieniędzy prywatnym instytucjom finansowym, które zyski wypracowują tylko w giełdowym trendzie, z których to pieniędzy instytucje te pobierają swoją dolę niezależnie od osiągniętych wyników, jest bardziej sprzeczne z Konstytucją niż to, że niektórzy (rolnicy) płacić nie muszą. W Polsce, mimo że żyjemy coraz dłużej, to bardzo wcześnie odchodzimy z rynku pracy — stwierdził doktor Maciej Bukowski z SGH, prezes Instytutu Badań Strukturalnych. Demografia sprawia, że jeśli nic nie zrobimy, to w ciągu 10 lat liczba pracujących spadnie o 1 mln, czyli o jedną szesnastą. To bardzo dużo. Żeby zaradzić tej sytuacji, trzeba podnosić wiek emerytalny. Do 67 lat. Szkoda tylko, że nikt nie poparł tezy Centrum im. Adama Smitha o konieczności zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn i jego podwyższenia ani 11 lat

252


wcześniej, gdy o tym mówił i pisał Krzysztof Dzierżawski, ani pięć lat wcześniej, gdy to powiedziałem jako przewodniczący Rady Nadzorczej ZUS. Moja propozycja przedłużania wieku emerytalnego „o pół roku co pół roku” była lepsza od propozycji, w której wiek emerytalny podnosiłby się z miesiąca na miesiąc. I tak mężczyzna urodzony w styczniu 1950 r. przeszedłby na emeryturę w wieku 65 lat, urodzony w lutym — w wieku 65 lat i miesiąca, w marcu — w wieku 65 lat i dwóch miesięcy itd. Kobieta urodzona w styczniu 1955 r. przeszłaby na emeryturę w wieku 60 lat, ale już ta urodzona w lutym w wieku 60 lat i miesiąca. W sumie dojście do emerytur wypłacanych od 67. roku życia trwałoby u mężczyzn dwa lata, a u kobiet pięć. Rok 2011 minister Michał Boni otworzył listem do przyjaciół — twórców reformy emerytalnej183. Ale poprosił w nim o uważną lekturę także i tych, którzy w ostatnim czasie tak ostro ją atakowali. Nie spodobały się bowiem ministrowi wielomiesięczne ataki na OFE prowadzone dosyć prymitywnie (podkreślenie moje), z użyciem argumentów jak z najgorszego magla (podkreślenie moje). Nie podobały się ministrowi manipulacje analityczne, najpierw delikatne, a z czasem coraz bardziej agresywne. Od tabel Ministerstwa Finansów, iż dług publiczny w 2060 r. z tytułu OFE będzie wynosił 90 proc. PKB (przy skrojonych ze złą wolą lub z braku wiedzy o parametrach wyjściowych), do tabelek Biura Rady Gospodarczej przy Premierze podsyłanych po cichutku dziennikarzom, wskazujących, iż grozi nam niska stopa zastąpienia w emeryturach tworzonych przez dwa filary, bo stopa zwrotu z inwestycji OFE nie jest taka wysoka. Pan minister opublikował więc list publiczny, w którym pisał o sprawach znanych jedynie w zamkniętych kręgach władzy, bo szeroka publiczność żadnych „tabel Ministerstwa Finansów” ani „tabelek Biura Rady Gospodarczej przy Premierze” nie widziała na oczy. Minister Boni w swoim liście nie wyjaśnił, czy ta „tabelka Biura Rady Gospodarczej” wskazująca, iż grozi nam niska stopa zastąpienia w emeryturach tworzonych przez dwa filary, bo „stopa zwrotu 183

http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,8895082,Boni Dlaczego_zmieniamy_OFE_.html

Reforma reformy

253

z inwestycji OFE nie jest taka wysoka” — powstała w owym Biurze, czy też nie? Czy może została — podobnie jak „tabela Ministerstwa Finansów” „skrojona ze złą wolą lub z braku wiedzy o parametrach wyjściowych”? Pan Minister napisał, że służyło to stworzeniu odpowiedniego (podkreślenie moje) klimatu, w którym dobrze się czują demony destrukcji (podkreślenie moje). Zarówno ci, którzy w imię rzekomej sprawiedliwości społecznej (podkreślenie moje) mówią o opcji dobrowolności, jak i ci, którzy chcą zabłysnąć jako mężowie opatrznościowi polskich finansów publicznych, używając najprostszych narzędzi. Zdaniem ministra Boniego istotą (podkreślenie moje) reformy emerytalnej z 1999 roku było przekonanie, że nie będziemy w stanie unieść dotychczasowego modelu solidarności międzypokoleniowej, gdzie pracujący płacą składkami za emerytury pokolenia starszego. Przy formule zdefiniowanego świadczenia (podkreślenie moje) i przy perspektywach nierównowagi demograficznej groziło to albo radykalnym obniżeniem emerytur, albo radykalnym wzrostem składek czy podatków. Tymczasem przekonanie, że nie będziemy w stanie unieść dotychczasowego modelu solidarności międzypokoleniowej, gdzie pracujący płacą składkami za emerytury pokolenia starszego, nie było istotą reformy emerytalnej, tylko jej przesłanką. Istota polegała na tym, że politycy nie mieli odwagi powiedzieć wyborcom, iż zdefiniowane świadczenie będzie musiało być niższe z uwagi na przewidywaną nierównowagę demograficzną, więc spodobała im się wielce myśl obniżenia emerytur w taki sposób, żeby odsunąć od siebie odpowiedzialność z tego tytułu. A instytucje finansowe bardzo chętnie się tego podjęły za „10%”. Zresztą początkowo było to rzeczywiste 10% — nie tylko w cudzysłowie. W liście ministra Boniego była też i dobra wiadomość! Dzisiaj wiemy, że nasza składka emerytalna podzielona na 12,2% do ZUS i 7,3% do OFE realnie była i jest wykorzystywana w całości na bieżące wypłaty świadczeń. To dlatego, żeby bez podnoszenia składki móc przesyłać środki w realnej gotówce do OFE, trzeba wygospodarować dodatkową dopłatę do ZUS — napisał minister! Co prawda niektórzy

254


wiedzieli to już 11 lat wcześniej, ale chwali się panu ministrowi, że on też to w końcu pojął. Lepiej późno niż wcale! Minister podkreślił też, że zmiany w OFE mają być „czasowe” — do czasu poprawy sytuacji finansów publicznych. Jako że istotnej poprawy w najbliższym czasie nie będzie, a nic nie jest tak trwałe, jak rozwiązania tymczasowe, pojawił się pomysł, żeby „OFE wpisać do Konstytucji”. Ongiś powstała tak idiotyczna instytucja jak Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Żeby nie można jej było zbyt łatwo zlikwidować, też wpisano ją do Konstytucji. Z uwagi na absurdalność swojego istnienia OFE na „wpisanie do Konstytucji” zasługują jeszcze bardziej niż KRRiT. Na to profesor Leszek Balcerowicz odpowiedział słowami Dolores Ibarruri: Zmiany w OFE? No pasarán (nie przejdą)184. Profesor Balcerowicz zachowywał się tak, jakby OFE były najważniejszą rzeczą na świecie, a poza OFE życie nie istniało w ogóle. Tymczasem w wielu krajach OFE nie istnieją, a życie istnieje. Oczywiście nie zgadzam się z profesorem Balcerowiczem w sprawie OFE i uważam, że przynależność do OFE powinna być dobrowolna, ale zastanawia mnie zaciekłość ataku na niego ze strony niedawnych kolegów i koleżanek. Jan Krzysztof Bielecki powiedział, że Leszek Balcerowicz jest w stanie zaprzedać się diabłu, żeby tylko obronić system OFE. Z kolei minister Rostowski stwierdził, że Leszek zdaje sobie coraz bardziej sprawę, że popełnił błąd, próbując bronić tego systemu, który z merytorycznego punktu widzenia jest słaby. Prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz przypomniała, że Andrzej Lepper zrobił karierę na skutek reformom Balcerowicza, a minister Fedak uznała, że propozycje Balcerowicza mają charakter barbarzyński. Sytuacja budżetu musi być naprawdę dramatyczna, skoro przedstawiciele rządu tak się rzucili do szyi profesora. Nie był on jednak osamotniony. Profesor Marek Chmaj — konstytucjonalista — orzekł, że skoro Rzeczpospolita Polska jest „demokratycznym państwem prawa”, to to, co raz OFE wzięły, mogą brać już do końca świata, a nawet o jeden dzień dłużej, bo zaniechanie dawania im byłoby sprzecz184

http://wyborcza.pl/1,75478,8914077,Ruszac_OFE No_pasaran_.html

Reforma reformy

255

ne z art. 2 Konstytucji. Profesor Balcerowicz też się poczuł konstytucjonalistą bo natychmiast zaapelował do prezydenta Komorowskiego, żeby ten, „jako strażnik Konstytucji”, zawetował ustawę o zmianach w OFE albo przynajmniej odesłał ją do Trybunału Konstytucyjnego. Skoro OFE są takie dobre, to dlaczego ich zwolennicy nie postulują, aby zwiększyć część składki im przekazywanej, a zmniejszyć tę, która zostaje w ZUS i jest wypłacana bezpośrednio na dzisiejsze emerytury? Może do OFE przekazywać 12,2% ,a w ZUS zatrzymywać 7,3%. Może taka zmiana nie byłaby sprzeczna z Konstytucją? Po drugiej stronie frontu stanęli doktor Bogusław Grabowski — członek Rady Gospodarczej przy Premierze i doktor Andrzej Bratkowski — członek Rady Polityki Pieniężnej. Chwali się to szczególnie Grabowskiemu, gdyż wcześniej był prezesem Zarządu PTE Skarbiec-Emerytura SA i oczywiście zagorzałym zwolennikiem OFE. Choć jestem ekonomistą, musiałem długo pogłówkować, zanim zrozumiałem istotę problemu. Budujemy OFE ze wzrostu długu, a to, nie dając żadnych korzyści systemowi emerytalnemu, zagraża śmiertelnie finansom publicznym i wzrostowi gospodarczemu — powiedział w rozmowie z dziennikarzami „Dziennika Gazety Prawnej”185. Jego zdaniem system emerytalny nie spina się finansowo, powoduje gwałtowne narastanie zadłużenia. W założeniach reformy było pokrywanie kosztów OFE wpływami z prywatyzacji. Sprzedaliśmy dotąd majątek za 109 mld zł, a w tym czasie mieliśmy 490 mld zł deficytu do pokrycia i zrefinansowaliśmy OFE na prawie 160 mld zł. W kolejnych kilkudziesięciu latach będziemy musieli wytransferować do OFE ok. 800 mld zł, a do sprywatyzowania pozostały udziały w przedsiębiorstwach za maksymalnie 200 mld zł. Więc jak można mówić, że sprzedamy jakieś akcje i możemy pokryć te koszty?186 Zrozumiałem — mówi Grabowski — że wyemitowane obligacje nie są długiem (…). Po analizie makroekonomicznej filaru kapitałowego doszedłem do wniosku, że cała obecna sytuacja z OFE 185 186

http://praca.gazetaprawna.pl/wywiady/492947,boguslaw_grabowski_ofe_sa_bledem_ mlodzienczym_naszej_krotkiej_demokracji.html http://praca.gazetaprawna.pl/wywiady/492947,boguslaw_grabowski_ofe_sa_bledem_ mlodzienczym_naszej_krotkiej_demokracji.html

256


pod kątem bilansu państwa jest absurdalna i nie można jej kontynuować. Jeśli OFE budujemy nie z prywatyzacji, to budujemy je z długu, a nie z oszczędności. Wpadamy w spiralę długu publicznego, podnosimy koszt rozwoju, spowalniamy wzrost gospodarczy (…) OFE są błędem młodzieńczym naszej krótkiej demokracji. Błędem, na którym powinniśmy się uczyć, a nie w nim uporczywie tkwić bez zmian i dostosowań187. No właśnie. Zdaniem cytowanej już profesor Leokadii Oręziak przy tworzeniu kapitałowego filara emerytalnego przyjęto de facto ciche założenie, że ubytek składki emerytalnej przekazywanej przez ZUS do OFE będzie refinansowany poprzez zaciąganie pożyczek przez państwo. Trudno było bowiem rozsądnie zakładać, że ubytek ten przez 45 lat pokrywać będą wpływy z prywatyzacji. Aczkolwiek fundacja FOR profesora Leszka Balcerowicza właśnie przyspieszenie prywatyzacji zalecała jako sposób ograniczenia deficytu finansów publicznych, a nie ograniczanie wysokości transferu składek emerytalnych do OFE188. Tymczasem kwoty, które można uzyskać jeszcze z prywatyzacji szacowane są (optymistycznie) na około 140 miliardów złotych. Jeśli uwzględnić roczny koszt funkcjonowania OFE, wpływy z prywatyzacji mogłyby starczyć na ich utrzymanie przez trzy-cztery lata. FOR twierdzi, że osiągnięcie przychodów prywatyzacyjnych na pożądanym poziomie wymagałoby przeprowadzenia — przy wsparciu OFE, które dysponowałyby pełną składką przekazywaną z ZUS, tak jak miało to miejsce w 2010 roku — wybranych transakcji prywatyzacyjnych z listy, która łącznie obejmuje projekty szacowane na 35 — 43 mld zł!189 Ale przecież udział OFE w prywatyzacji oznacza de facto, że prywatyzowane przedsiębiorstwa są kupowane za pieniądze publiczne!190 Mechanizm ten jest nie tylko bezsensowny z czysto 187 188 189 190

http://praca.gazetaprawna.pl/wywiady/492947,boguslaw_grabowski_ofe_sa_bledem_ mlodzienczym_naszej_krotkiej_demokracji.html www.dlugpubliczny.org.pl/upload/File/OFE/JakprzyspieszycwzrostgospodarczyFOR25012011korekta.pdf www.dlugpubliczny.org.pl/upload/File/OFE/JakprzyspieszycwzrostgospodarczyFOR25012011korekta.pdf www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946

Reforma reformy

257

finansowego, ale i z operacyjnego punktu widzenia. Zaprzecza bowiem samej idei prywatyzacji, efektem której ma być podniesienie efektywności funkcjonowania prywatyzowanych spółek, a nie samo przeniesienie własności akcji. Jakby rząd potrafił tak samo efektywnie jak właściciel prywatny zarządzać przedsiębiorstwami, to po co miałby je prywatyzować? Tymczasem OFE ze swej istoty nie mogą być aktywnym inwestorem, który powodowałby zwiększanie efektywności działania prywatyzowanych przedsiębiorstw. Najlepszym tego przykładem była prywatyzacja kopalni węgla „Bogdanka”, która właśnie na tym polegała. Rząd zabrał składki emerytalne podatnikom i przekazał je do OFE, a OFE kupiły za nie od rządu akcje kopalni. Czysty absurd z ekonomicznego punktu widzenia, zwłaszcza że część kwoty odebranej podatnikom pod postacią składki emerytalnej została przechwycona przez OFE w postaci opłat za zarządzanie. Profesor Tadeusz Szumlicz przedstawił zestawienie przychodów z prywatyzacji i deficytu w podfunduszu emerytalnym FUS w latach 1999-2010191. Przychody z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa i deficyt systemowy w podfunduszu emerytalnym FUS w latach 1999-2010 Przychody z prywatyzacji w mld

Deficyt systemowy

Pokrycie (+) Brak pokrycia (-) deficytu

1991

0,2

X

X

1992

0,5

X

X

1993

0,8

X

X

1994

1,6

X

X

1995

2,6

X

X

1996

3,7

X

X

1997

6,5

X

X

1998

7,1

X

X

23,0

–

–

Rok

Razem 1991-1998 191


258


Rok

Przychody z prywatyzacji w mld

Deficyt systemowy

Pokrycie (+) Brak pokrycia (-) deficytu

1999

13,3

2,3

+ 11,0

2000

27,2

7,6

+ 19,6

2001

6,8

8,7

– 1,9

2002

2,9

9,5

– 6,6

2003

4,1

9,9

– 5,8

2004

10,3

10,6

– 0,3

2005

3,8

12,6

– 8,8

2006

0,6

14,9

– 14,3

2007

1,9

16,2

– 14,3

2008

2,4

19,9

– 17,5

2009

6,6

21,1

– 14,5

2010

22,0

22,5

– 0,5

101,9

155,8

– 53,9

Razem 1999-2010

A zatem zasypywanie repartycyjnej dziury pieniędzmi z prywatyzacji okazało się nieskuteczne — konkluduje profesor Szumlicz. W okresie 11 lat deficyt wynikający z refundacji składki do OFE wyniósł bez kosztów jego obsługi 155,8 miliarda złotych, a mógł być pokryty środkami brutto w wysokości 101,9 miliarda złotych. Jestem przekonany o wyższości własności prywatnej nad państwową — czyli niczyją — ale w kontekście prywatyzacji jako elementu finansowania reformy emerytalnej trzeba przypomnieć, że w opisującym jej założenia dokumencie Bezpieczeństwo dzięki różnorodności jej twórcy pisali, iż głównym źródłem finansowania jest racjonalizacja obecnych wydatków publicznych na świadczenia emerytalno-rentowe. Środki pochodzące z prywatyzacji majątku państwowego powinny mieć charakter uzupełniający, ułatwiać przeprowadzenie reformy, nie stanowiąc jej fundamentu. Czyli jednak to nie prywatyzacja miała być. Ale już w 1998 roku nie ulegało najmniejszych wątpliwości, że racjonalizacja wydatków publicznych jest politycznie niewykonalna. Nie udało się przecież wprowadzić równocześnie ustawy o emerytu-

Reforma reformy

259

rach pomostowych, którą — i to w okrojonym zakresie w stosunku pierwotnych zamiarów — przyjęto dopiero po 10 latach. Nie podjęto nawet próby podwyższenia wieku emerytalnego ani jego wyrównania dla kobiet i mężczyzn — żeby wyrównać szanse kobiet w modelu kapitałowym. Natomiast dla zasypania dziury budżetowej zdecydowano się sprzedać ponad 70% akcji PKN Orlen — oczka w głowie polityków wszystkich partii i służb specjalnych. Świadczy to najdobitniej o sile determinacji przy wdrażaniu reformy emerytalnej, skoro jej wprowadzenie, ku uciesze instytucji finansowych, okazało się ważniejsze niż osławione „bezpieczeństwo energetyczne” państwa. Doktor Bogusław Grabowski, kontynuując spór ze zwolennikami OFE, stwierdził, że reforma emerytalna okazała się fiaskiem. A jej twórcy, jak coś się nie sprawdza, mówią, że to nie system jest winny, tylko wypaczenia192. (…) Jeżeli mój syn nie pracuje i ja mu będę dawał codziennie po pięć złotych, żeby nauczył się oszczędzać, to czy to znaczy, że on oszczędza swoje pieniądze? — pytał retorycznie. I odpowiadał: Nie. I tak samo jest z OFE. W dniu rozpoczęcia reformy nikt niczego nie zaczął oszczędzać. Ile płacił do tej pory, tyle płaci dalej. Nasze składki przed reformą szły na wypłatę emerytur i po reformie też. Nie ubył ani jeden emeryt, nikomu nie obniżono emerytur. To niby skąd miały się wziąć te nasze dodatkowe oszczędności w funduszach emerytalnych? Ano stąd, że to państwo wzięło na siebie ten obowiązek. Dorzuca pieniędzy do ZUS, żeby zasypać dziurę powstałą po przekazaniu składek do OFE. Gdyby państwo tego nie robiło, trzeba by z dnia na dzień obniżyć obecne emerytury o 40%193. Zdaniem Grabowskiego sens OFE mógłby polegać na tym, żeby odkładać nadwyżki, a nie jeszcze bardziej się zadłużać. To tak jakby zobowiązać się odkładać 500 zł miesięcznie na przyszłą emeryturę. Tylko zamiast zacisnąć pasa, dalej wydawać tyle samo, a na składkę emerytalną co miesiąc brać w banku kredyt. Mało tego, od każdej 192 193

http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8694949,Grabowski OFE_nie_ucza_nas_oszczedzac.html http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8694949,Grabowski OFE_nie_ucza_nas_oszczedzac.html

260


pożyczki po jakimś czasie trzeba jeszcze spłacać odsetki. I na to też brać kredyt. Z każdym miesiącem pożycza się wówczas coraz więcej — 501 zł, 502 zł itd. To powoduje spiralę zadłużenia, a nie budowanie oszczędności na starość. I tak właśnie jest z OFE 194. Dziennikarze zapytali, dlaczego nikt tego wtedy nie powiedział. Dwa lata po reformie, powinna nam się zapalić czerwona lampka. A po czterech już wszystkie dzwony winny bić na alarm — stwierdził w innej rozmowie Grabowski195. Otóż wszystko to przewidywał i bił na alarm, i to nie po dwóch latach, tylko od razu Krzysztof Dzierżawski. Po nim ja starałem się ciągnąć tę linę, na której wisiał dzwon alarmowy. Słyszałem, że nie jestem z rynku, że się nie znam. Co prawda nikt nie powiedział tego wprost, tylko zawsze za plecami, ale za to regularnie. Więc ucieszyłem się, że w końcu Bogusław Grabowski ten dzwon usłyszał. I natychmiast spadła na niego infamia. W Liście przyjaznym do Bogusława Grabowskiego, który przyjazny był jedynie w tytule, Janusz Jankowiak zwymyślał go od kabareciarzy. Co prawda znowu nie wprost, tylko w domyśle: W makroekonomii jest miejsce na pastisz, ale chyba jednak nie na kabaret — napisał196. Przytyk był zrozumiały. Drugi był doktor Andrzej Bratkowski — członek Rady Polityki Pieniężnej — który napisał artykuł o fałszywej przezorności w sprawie reformy emerytalnej. Jego zdaniem zmiany w OFE znacznie zredukują budżetowe koszty reformy i zwiększą bezpieczeństwo emerytów. Obrońcy obecnego systemu (określani przez niego skrótem OSY) niczego zauważyć nie chcą i mają poczucie misji każące bronić udziału OFE w składkach do ostatniej kropli krwi i do ostatniej bzdury, którą daje się wcisnąć zdezorientowanej publiczności197. 194 195 196 197

http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8694949,Grabowski OFE_nie_ucza_nas_oszczedzac.html http://wyborcza.pl/1,75248,8992764,Grabowski trzeba_polaczyc_drugi_filar_emerytalny.html#ixzz1C3l4I7UY http://wyborcza.pl/1,75248,8998402,List_przyjazny_do_Boguslawa_Grabowskiego.html#ixzz1C3mvonPA http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html

Reforma reformy

261

Za pierwszą bzdurę uważa on twierdzenie, że indywidualne rachunki w OFE to prawdziwe pieniądze, natomiast rachunki w ZUS to pieniądze wirtualne, fikcja, czarna dziura. Faktycznie, w ZUS nie ma sejfów z naszymi pieniędzmi, są tylko dokumenty zobowiązujące ZUS do wypłaty nam emerytur ze składek, jakie będą do ZUS wpłacać przyszli pracujący. Jednak w OFE też nie ma sejfów z pieniędzmi. Są tylko dokumenty: akcje, obligacje, potwierdzenia wpłat na rachunki bankowe. Ale to też tylko zobowiązania198. Ano właśnie. Drugą bzdurą jest twierdzenie, że przekazując pieniądze do OFE, ulżymy naszym dzieciom, które nie będą musiały finansować naszych emerytur. Prawda jest bowiem taka, że na utworzeniu OFE zyskają nie nasze dzieci, ale jedynie... ostatnie pokolenie w dziejach ludzkości, za które w systemie opartym na solidarności międzypokoleniowej nie miałby kto zapłacić 199. Trzecią bzdurą jest twierdzenie, że redukcja udziału OFE w składce to skok na naszą kasę. Tak argumentują OSY na wypadek, gdyby ludzie zorientowali się, że ich wysiłek podwójnego płacenia (za rodziców i za siebie przez całe pokolenie) nie zmniejszy kosztów finansowania emerytur przez następne pokolenia. Rząd zamiast sam płacić emerytom, zabiera na ten cel nasze pieniądze. Liczą na to, że ludzie nie zrozumieją, że państwo „samo” za nic nie jest w stanie płacić — zawsze płaci naszymi pieniędzmi. Dlatego też koszty budżetu to także nasze koszty. Czy są to nasze składki, czy nasze podatki, to jest sprawa drugorzędna200. Czwartą bzdurą jest twierdzenie, że koszty OFE to nie jest nowy dług, tylko dług, który w ZUS istnieje w formie ukrytej. Rzeczywiście obecnie w obu filarach ubezpieczeń emerytalnych wysokość przyszłej emerytury (czyli „dług wobec emerytów”) zależy od wartości zgromadzonych składek. Obrońcy OFE wprowadzają jednak ludzi w błąd, twierdząc, że forma długu nie ma znaczenia. Ma bowiem ogromne i wynika z ryzyka utraty płynności. Na dług rynkowy pań198 199 200

http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html

262


stwa składają się obligacje o terminach wykupu średnio trzy-cztery lata. Państwo musi nie tylko emitować obligacje na sfinansowanie bieżącego deficytu, ale także na wykupienie wcześniej wyemitowanych obligacji (tzw. rolowanie długu). To oznacza, że co roku Ministerstwo Finansów musi znaleźć nabywców obligacji o wartości 25-30% całego długu publicznego. (…) W przypadku długu wobec emerytur sytuacja jest znacznie bezpieczniejsza. Złotówkę otrzymanej składki ZUS musi zwrócić w formie emerytury średnio po 20 latach. To znaczy, że tylko około 5% długu wobec emerytów musi być corocznie „rolowane” (w przypadku ZUS „rolowanie” polega na pobieraniu składek i wypłacaniu emerytur należnych w danym roku)201. Piątą bzdurą — zdaniem Bratkowskiego — jest twierdzenie, że środki na reformę emerytalną powinny być uzyskiwanie nie poprzez zwiększanie długu publicznego, ale przez oszczędności budżetowe. (…) To manipulacja oparta na zacieraniu różnicy między kosztami i źródłem ich sfinansowania. Całkowity koszt reformy emerytalnej w obecnym kształcie to 100% PKB, niezależnie od tego, czy zostanie sfinansowany przez oszczędności w innych wydatkach, wzrost długu publicznego, podwyżkę podatków czy składek ubezpieczeniowych202. W tym punkcie Bratkowski jednak nie do końca ma rację, bo choć — jak była o tym mowa powyżej — wpływy z prywatyzacji nie byłyby w stanie sfinansować reformy emerytalnej w jej kształcie, to jednak zwiększenie dzięki niej w pewnym stopniu wpływów budżetowych zmniejszyłoby zarówno deficyt, jak i całkowity dług. A rząd ma przecież zasoby leżące odłogiem, które w ogóle nie przynoszą żadnych wpływów. Są to olbrzymie połacie ziemi, nieracjonalnie zarządzane lasy, ośrodki wypoczynkowe czy tak zwane resztówki — czyli niewielkie pakiety akcji wcześniej sprywatyzowanych spółek, których inwestorzy nie kwapią się dziś odkupować, bo i tak mają zapewnioną kontrolę na tymi spółkami. Szóstą bzdurą jest twierdzenie, że inwestycje OFE zwiększają stopę oszczędności w skali całej gospodarki i tym samym przyczyniają się do 201 202

http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html

Reforma reformy

263

szybszego wzrostu gospodarczego. Jest to bowiem pomylenie oszczędności z inwestycjami. Inwestycje to wydatek finansowany z oszczędności, a nie tworzący oszczędności. Gdyby samo istnienie OFE zmniejszało jakieś wydatki, wtedy można by mówić, że OFE zwiększają oszczędności. Ale tak nie jest203. Zdaniem Bratkowskiego OSY składają obietnicę bez pokrycia, twierdząc, że dzięki OFE nasze emerytury będą wyższe. Na poparcie tej tezy robią symulacje, w których co do złotówki wyliczają, ile za kilkadziesiąt lat wyniesie emerytura wypłacana przez OFE. Słowo „symulacja” ma budzić respekt u czytelników, którzy nie zdają sobie sprawy, że wszystkie te obliczenia opierają się na arbitralnych założeniach co do stopy zwrotu z inwestycji na giełdzie. Cóż z tego, że w przeszłości stopy te często były wyższe niż oczekiwana stopa waloryzacji składek w ZUS — pyta Bratkowski. Często nie oznacza — zawsze204. No właśnie! Jeśli miałoby być tak, jak twierdzą obrońcy OFE, to dlaczego nie narzucić OFE obowiązku udzielenia gwarancji, że uzyskana przez nie stopa zwrotu będzie większa niż w ZUS? Byłby to przecież argument na rzecz OFE bez porównania silniejszy niż wszystkie głupstwa wygadywane w ich obronie — konkluduje Bratkowski205. Nie trzeba było długo czekać, aby w ramach „merytorycznej dyskusji o OFE”, o którą sam wcześniej apelował, znowu w imieniu obrońców OFE przemówił Janusz Jankowiak. W odpowiedzi Bratkowskiemu, piszącemu o „bzdurach” wypowiadanych przez obrońców OFE, napisał o „bredniach” wypowiadanych przez przeciwników OFE (nazwanych przez siebie OSS). Jego zdaniem brednie, jakie OSS wypisują na temat rzekomych bzdur opowiadanych przez tych, którym nie podobają się zmiany zaproponowane przez rząd, wywołują ból zębów 206. Bardziej szczegółowa polemika z tezami Janusza Jankowiaka jest o tyle uzasadniona, że używał on argumentów, które wydawały się 203 204 205 206

http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html http://wyborcza.biz/biznes/2029020,101562,9027366.html http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,9039629,Brednie_emerytalne.html

264


merytoryczne. Więc na jego tekstach siłą rzeczy skupiać się musiała uwaga krytyków OFE, którzy nie należeli do grupy nowo „nawróconych”, gdyż o szkodliwości OFE pisali od początku ich istnienia. Zdaniem Jankowiaka nie można mówić, iż ZUS, gdzie zapisywana jest większa część naszych składek emerytalnych, ma takie same aktywa jak OFE, gdzie zapisywana jest ich pozostała część, gdyż w ZUS nie ma żadnych aktywów i nie prowadzi on żadnej polityki inwestycyjnej. W ZUS rzeczywiście w zasadzie nie ma aktywów — wszystko wydaje on na dzisiejsze emerytury i pokrycie swoich kosztów ponoszonych na wypłatę tych emerytur, na utrzymanie samego siebie. Ale koszty te zwiększyły się znacznie po reformie emerytalnej — bo na przykład system komputerowy w takiej postaci, w jakiej zafundował go sobie ZUS, nie był mu do niczego potrzebny — był potrzebny OFE. Ale to, co politycy przekazali do FRD, inwestował z lepszym skutkiem niż większość OFE! Nieprawdziwa jest też teza, że wszystko, co w portfelach trzymają OFE, ma swoją cenę rynkową. Nie ma znaczenia, czy są to obligacje, akcje, czy jeszcze coś innego. Po pierwsze, za wykup obligacji będą musieli zapłacić podatnicy. Z punktu widzenia przyszłych emerytów nie ma znaczenia, czy podatki zostaną przeznaczone na emerytury, czy na wykup obligacji, z których będą wypłacane emerytury, i tak będą musieli zapłacić wyższe podatki — na odsetki od obligacji. Ma to znaczenie tylko dla OFE — one jako jedyne zarabiają na czysto. To prawda, że zobowiązania ZUS nie mają żadnej ceny rynkowej. Zależą od ustalanego przez polityków sposobu waloryzacji. Ale przyszła wartość aktywów OFE zależy od poziomu dochodu narodowego — więc jest tak samo „pewna” jak sposób waloryzacji w ZUS. Zależy od tego, co się stanie w okresie aktywności zawodowej pokolenia wpłacającego składki. A jeśli dochód narodowy nie wzrośnie aż tak bardzo, to skąd będą środki na wykup aktywów OFE? Krasnoludki je wykupią? Natomiast teza, że filar kapitałowy zdywersyfikowanego systemu emerytalnego eliminuje część ryzyka związanego ze starzeniem się społeczeństw, musi wywołać pytanie: Jakiego ryzyka?! Czy chodzi

Reforma reformy

265

o ryzyko finansowe? Czy może raczej o polityczne? OFE od początku swojego istnienia dawały politykom do zrozumienia: zdejmiemy z was ryzyko zmniejszenia emerytur i weźmiemy je na swoje barki. Za odpowiednim wynagrodzeniem oczywiście! Z kolei teza, że po redukcji udziału OFE w składce zamiast realnych aktywów będziemy mieli więcej elektronicznych zapisów na kontach emerytalnych, nasunęła przewrotne pytanie: Czy jednostki uczestnictwa zapisane na kontach w OFE to realne aktywa? Składają się głównie z ekspektatywy, że podatnicy zapłacą za wykup obligacji z OFE i że jeszcze im zostanie na kupowanie od OFE akcji! Zdaniem Jankowiaka cały sens reformy emerytalnej sprowadza się do tempa ujawniania długu ukrytego w postaci długoterminowych zobowiązań państwa. Tymczasem dług emerytalny jest ukryty w obu przypadkach. Tylko gdzie indziej — to znaczy w innych „kolumnach” rozliczeniowych. To państwo jest bowiem gwarantem minimalnej emerytury. Jeśli wysokość emerytury z OFE i z ZUS ze zgromadzonych składek będzie niższa od ustawowego minimum, to państwo zobowiązało się pokryć różnicę. Skąd na to weźmie? Z podwyższenia podatków, które i tak będą musiały być podwyższone na wykup obligacji sprzedawanych OFE! Jankowiak pisze, że wielki dług ukryty w najbardziej stabilnych fiskalnie gospodarkach świata jest przedmiotem troski tamtejszych polityków. Tyle że zmiany nie muszą tam być tak radykalne jak u nas, bo stopa oszczędności jest wielokrotnie wyższa, a przez to nawet bez zmian systemowych stopa zastąpienia jest tam od lat znacząco mniejsza niż u nas. No właśnie — chodzi w istocie o zmniejszenie stopy zastąpienia! W 1999 roku należało ludziom powiedzieć: będziecie mieć niższe emerytury, a nie płacić OFE za to, żeby one do tego doprowadziły rynkowo. Oczywiście prawdą jest, że koszt reformy emerytalnej został znacząco podniesiony przez odstępstwa od jej zasad, jakich dopuściły się kolejne rządy w minionych 11 latach. Tylko skoro politycy robili to, co robili — a co nie dotykało w żadnej mierze interesów OFE, więc ich obrońcy siedzieli cicho — to dlaczego tak oponują przy oka-

266


zji zmian w OFE? Bo politycy postanowili zrobić coś, co dotknęło interesów OFE, a co nie ma znaczenia ani dla podatników, ani dla emerytów! Prawdą jest też, że w 1998 zakładano, że na refundację składek do OFE budżet przeznaczy przychody z prywatyzacji o łącznej wysokości 14% PKB. Między styczniem 1999 a końcem 2010 roku skumulowane przychody z tytułu prywatyzacji wyniosły 102 mld zł brutto i 74,036 mld zł netto. W tym czasie składka przekazana przez ZUS do OFE to 152,058 mld zł. Wskaźnik pokrycia kosztów reformy emerytalnej w Polsce odniesiony do dochodów netto wyniósł więc do tej pory 48,1%. Realny koszt reformy to 52% przekazanej składki. Jeśli dodać do tego (choć zdania wśród ekonomistów są tu różne) odsetki od długu wyemitowanego na potrzebę pokrycia ubytku składki (ok. 70 mld zł), koszt wzrośnie do 66,4%. Jest to koszt wysoki, który został istotnie podniesiony przez totalne zastopowanie prywatyzacji w latach 2005-09. Ale, pomijając już fakt, że wpływy z prywatyzacji nie mogły pokryć kosztów reformy, postawić trzeba pytanie, czy to rozsądne, żeby budżet państwa miał sobie sam zrefundować składkę odprowadzoną do OFE z dochodów z prywatyzacji. Czy prywatyzacja miała posłużyć głównie, a może nawet jedynie, OFE? Wcześniej posłużyła NFI. Dochody z prywatyzacji miały być przekazywane do FRD zarządzanego przez ZUS. Czy obrońcy OFE protestowali kiedykolwiek z powodu regularnego obcinania tej kwoty? Czy zaprotestowali, gdy minister finansów zapowiedział, że środki z FRD przekaże do budżetu? Nie! Zaprotestowali dopiero wówczas, gdy zaczął dobierać się im do „ula” — czyli do pieniędzy odbieranych podatnikom pod przymusem i przekazywanych do OFE. Jankowiak pisze, że w 2003 roku wyłączono z powszechnego systemu emerytalnego pracowników rozpoczynających pracę w służbach mundurowych (koszt wcześniejszych emerytur „mundurowych” w 2008 roku wyniósł ok. 5 mld zł). W 2005 roku wyłączono z powszechnego systemu emerytalnego górników (koszt w 2008 roku — ok. 6,5 mld zł; wedle szacunków MPiPS z 2005 roku całkowity koszt wcześniejszych emerytur górniczych w latach 2005-20 wyniesie 70 mld zł). O dwa

Reforma reformy

267

lata (2007-08) opóźniono ograniczenie możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury. Dodatkowo umożliwiono przechodzenie na wcześniejsze emerytury mężczyznom, którzy w 2008 roku mieli od 60 do 64 lat (wykonanie wyroku TK, który zakwestionował nierówne prawa kobiet i mężczyzn do wcześniejszych emerytur). W latach 2006-08 liczba nowo przyznanych wczesnych emerytur w systemie pozarolniczym wynosiła odpowiednio 84, 177 i 292 tys. Skumulowane koszty wpuszczenia do systemu 100 tys. nowych wczesnych emerytów to ok. 8,5 mld zł (1,5 mld zł rocznie). Zatem w 2009 i 2010 roku koszty opóźnienia likwidacji wcześniejszych emerytur o dwa lata wyniosły odpowiednio 2,5 mld i prawie 7 mld zł. Z systemu emerytur pomostowych wyłączono nauczycieli. Stworzenie świadczeń kompensacyjnych oznacza dla budżetu koszt rzędu 1,3 mld zł rocznie. To prawda. Wszystkiego tego nie zrobiono albo i zrobiono. Tylko że niektórzy przewidywali, że to się tak skończy, że politycy ani nie mają determinacji do prywatyzacji, bo straciliby wpływy na gospodarkę i możliwość obsadzania wielu stanowisk, ani nie mają siły, by przeciwstawiać się roszczeniom zorganizowanych grup nacisku. Od 2007 roku wszystkie świadczenia społeczne, w tym emerytury, wypłacane przez ZUS są znów corocznie waloryzowane o wskaźnik inflacji powiększony o 20% realnego wzrostu przeciętnych wynagrodzeń w gospodarce. Oznacza to nieplanowane koszty w wysokości 1 mld zł rocznie — pisze dalej Jankowiak, potwierdzając pośrednio po raz kolejny, iż chodzi o realne obniżenie emerytur. I jest taka konieczność. Ale dlaczego prywatne instytucje mają na tym zarabiać? Jankowiak narzeka też, że nie wprowadzono bezpiecznych funduszy emerytalnych typu B, przewidzianych w planie reformy od roku 2005. A cóż to za mityczny „fundusz B”? To po prostu więcej obligacji w portfelach OFE! Czyli większa odpowiedzialność podatników za zobowiązania OFE! Szczególnie zabawny ze strony zwolennika gospodarki rynkowej jest też zarzut, że obniżono składkę rentową, doprowadzając fundusz rentowy od nadwyżki do 17 mld zł deficytu. Od kiedy obniżenie obciążeń podatkowych jest złe? Czy aby nie wtedy, gdy powoduje to w konsekwencji zmniejszenie wpływów do OFE?

268


Słusznie poświęca Jankowiak uwagę oszczędnościom. Na zasób krajowych oszczędności składają się oszczędności prywatne i publiczne — pisze. Te pierwsze są dwojakiego rodzaju: dobrowolne i przymusowe; te drugie są inwestycjami publicznymi pomniejszonymi o deficyt sektora publicznego. Zmiany proponowane przez rząd w integralnym kształcie mają różny wpływ na stopę krajowych oszczędności w krótkim i długim okresie. Zwiększają oszczędności dobrowolne (zachęty podatkowe do oszczędzania); zmniejszają przymusowe (mniejsza składka do OFE); zwiększają oszczędności publiczne w krótkim okresie, a później zaczynają już je zmniejszać. Wpływ łączny zmian na saldo krajowych oszczędności zależy więc od poszczególnych składowych. Na ile wzrost prywatnych oszczędności dobrowolnych zrekompensuje ubytek przymusowych? Na ile redukcja bieżących kosztów, poprawiająca wynik budżetu, zostanie pokryta spadkiem inwestycji publicznych? Ale, jak już była i jeszcze będzie o tym mowa, oszczędności pod przymusem — czyli de facto podatki — bardziej szkodzą, niż pomagają gospodarce. Bardzo zadeklarowanym obrońcą OFE jest profesor Leszek Balcerowicz i jego Fundacja FOR. Poza omówionym już postulatem przyspieszonej prywatyzacji proponowała jeszcze podczas dyskusji o zmianach w OFE, aby rząd, zamiast obniżać wysokość transferu, zdecydował się dla podreperowania finansów publicznych: 1. Podwyższyć i wyrównać do 2021 roku wiek emerytalny do 67 lat (kobiet o dziewięć miesięcy rocznie, mężczyzn o trzy miesiące rocznie). 2. Włączyć funkcjonariuszy i żołnierzy od 2012 roku do powszechnego systemu emerytalnego. 3. Włączyć górników do powszechnego systemu emerytalnego od 2012 roku. 4. Objąć lepiej zarabiających rolników podatkiem PIT i składką na ZUS (a więc i na OFE). 5. „Uspójnić” wymiar rent z wymiarem emerytur. 6. Wstrzymać wydłużania płatnych urlopów macierzyńskich od 2014 roku.

Reforma reformy

269

7. Obniżyć wysokości zasiłków chorobowych z 80% do 60% wynagrodzenia. 8. Dostosować wysokości zasiłków chorobowych funkcjonariuszy i żołnierzy do zasad obowiązujących w systemie pracowniczym. 9. Obniżyć wysokość zasiłków chorobowych z 80% do 60% wynagrodzenia. 10. Obniżyć wysokość zasiłków dla bezrobotnych do poziomu sprzed ich podniesienia w 2010 roku. 11. Zlikwidować becikowe. 12. Obniżyć zasiłek pogrzebowy. 13. Podnieść pensum nauczycieli. 14. Zmodyfikować ulgę prorodzinną. 15. Zlikwidować ulgę internetową. 16. Zlikwidować obniżoną stawkę VAT na usługi hotelarskie. 17. Zlikwidować zwrot części VAT na materiały budowlane. 18. Zwiększenie dochodów ze sprzedaży praw do emisji CO2 207. Oczywiście wiele tych postulatów jest słusznych, ale dlaczego dla trwałego polepszenia kondycji finansów publicznych nie można by ich było zrealizować łącznie ze zmniejszeniem transferu środków publicznych do OFE, a nie zamiast? Narażanie się funkcjonariuszom, żołnierzom, górnikom, nauczycielom, internautom, młodym rodzicom pobierającym becikowe tylko w celu ratowania OFE musiałoby oznaczać, że OFE są jakąś wartością nadrzędną — jaką kiedyś był socjalizm — i trzeba zrobić wszystko, i tak wiele poświęcić dla ich ratowania. Ale skoro są one tak ważne, to dlaczego nie istnieją, na przykład, w Niemczech, Francji czy w Stanach Zjednoczonych? Niektóre z postulatów FOR świadczą jednak o tak wielkiej zapalczywości obrońców OFE, że potrafi ona całkowicie przysłonić jasność osądu. To tak różne postulaty jak ograniczenie zasiłku pogrzebowego i zwiększanie dochodów ze sprzedaży praw do emisji 207

www.dlugpubliczny.org.pl/upload/File/OFE/JakprzyspieszycwzrostgospodarczyFOR25012011korekta.pdf

270


CO2. Widocznie specjaliści z FOR nie wiedzą, ile kosztuje trumna, i nie mają pojęcia, jaki jest faktyczny charakter tego zasiłku. Jest to swoista rekompensata dla rodzin tych ubezpieczonych w ZUS, którzy przez lata płacili składki emerytalne i mieli pecha umrzeć. Bo gdyby to, co przez 40 lat płacili do ZUS, odkładali choćby do banku, emeryturę przeżyliby z samych odsetek od zgromadzonego kapitału, który zostawiliby spadkobiercom. Dziś natomiast spadkobiercy często „dziedziczą” jedynie koszty pogrzebu. O owej zapalczywości świadczy też argument, że na cenę trumny wpływa wysokość zasiłku pogrzebowego i że zakłady pogrzebowe musiałyby spuścić z ceny, gdyby zasiłek został zmniejszony. Nie sposób bowiem przyjąć, że osoby posługujące się tym argumentem nie wiedzą, co to jest elastyczność popytu, i nie potrafią odróżnić elastyczności cenowej i dochodowej popytu. Pozwolę sobie na dość długą dygresję na ten temat, by zobrazować, jak cel, jakim była obrona OFE, wpłynął na racjonalność myślenia ich obrońców. Elastyczność popytu to zmiana wielkości popytu na dane dobro wywołana zmianami różnych czynników oddziaływających na popyt na owo dobro. Elastyczność oznacza wrażliwość jednej wielkości (traktowanej jako zmienna zależna–reakcja) na zmianę innej wielkości (traktowanej jako zmienna niezależna–bodziec). W odniesieniu do rynku wielkościami tymi są podaż i popyt, które reagują na cenę, lub cena, która reaguje na zmiany w relacji: podaż– popyt. Rozróżnia się więc elastyczność cenową podaży (elastyczność podaży względem ceny) i elastyczność cenową popytu (elastyczność popytu względem ceny). Odwrotność tych elastyczności określana jest jako ekspansywność i giętkość ceny. W dominującym nurcie teorii ekonomii popyt uważany jest za zmienną zależną. Za zmienne niezależne uważa się czynniki kształtujące popyt: dochody, ceny danego dobra oraz ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych. W zależności od tego, który z czynników wpływa najmocniej na wielkość popytu, wyróżnia się: (i) elastyczność dochodową, czyli elastyczność funkcji popytu na dane dobro względem poziomu dochodu; (ii) elastyczność cenową, czyli elastyczność funkcji popytu

Reforma reformy

271

względem poziomu ceny danego dobra; (iii) elastyczność mieszaną (nazywaną też krzyżową), czyli elastyczność funkcji popytu na jakieś dobro względem ceny innego dobra. Zależność pomiędzy dochodami ludności a wielkością popytu na dane dobro jest najczęściej jednokierunkowa — wraz ze wzrostem dochodów, przy innych czynnikach niezmienionych, zwiększa się popyt na nie i odwrotnie. Elastyczność dochodowa popytu kształtuje się różnie, nie tylko w zależności od dochodów konsumentów, ale także rodzaju dobra. Wyróżnia się trzy podstawowe kategorie dóbr: dobra niższego rzędu, dobra pierwszej potrzeby i dobra wyższego rzędu. Ale rozważania te nie mają zastosowania do popytu na trumny. Ten określa czynnik naturalny, jakim jest ilość zgonów. Jeszcze głupszy jest postulat „zwiększenia dochodów ze sprzedaży praw do emisji CO2”. Przecież polityka klimatyczna niszczy europejską gospodarkę, a na klimat i tak nie wpływa. Nawet jeśli przyjmiemy, że mamy rzeczywiście globalne ocieplenie, i nawet jeśli uznamy, że jest ono efektem działalności człowieka i emisji gazów cieplarnianych, to na Europę przypada 15% światowej emisji. Nawet jeśli w Europie, kosztem wielkich wyrzeczeń po stronie przemysłu, który musiałby pokryć owo zwiększenie dochodów ze sprzedaży praw do emisji, ograniczymy emisję o 20% — to będzie to raptem 3% emisji światowej. Nie wpłynie to raczej na zmiany klimatu. Zresztą całkowita emisja światowa raczej się nie zmniejszy — przeniesie się z Europy (w tym z Polski) do Azji. Bo Chińczycy nie mają zamiaru wprowadzać żadnych restrykcji i zwiększać dochodów za sprzedaży praw do emisji. Przez kilka lat mówienie o tym nie było passé. Dziś przedstawiciele europejskiego przemysłu coraz częściej ośmielają się mówić, że polityka klimatyczna jest szkodliwa dla gospodarki. A obrońcy OFE chcą „zwiększać dochody ze sprzedaży praw do emisji”! Kto za to zapłaci? Obecni i przyszli emeryci — będą musieli płacić wyższe ceny za wszystko, jak przemysł, który emituje CO2, żeby cokolwiek wyprodukować, będzie musiał więcej za te emisje płacić.

272


Daniny płacone na rzecz państwa przez producentów natychmiast przekładają się na ceny tego, co jest produkowane. Ukoronowaniem wojny o OFE była telewizyjna debata gigantów — jak ją reklamowano w mediach. Gigantami byli profesor Leszek Balcerowicz broniący OFE przed zmianami i minister finansów Jacek Rostowski broniący zmian w OFE. Obaj dyskutanci nie powiedzieli prawie nic nowego, poza wspomnianym już przywołaniem przez ministra Rostowskiego wyroku Sądu Najwyższego, rozstrzygającego, że środki w OFE nie są nasze, tylko publiczne. Potem trwała przez tydzień debata, który z gigantów wygrał debatę. Najważniejsze nie było jednak wcale to, że środki w OFE nie są nasze, tylko to, że minister Rostowski spoufalał się z profesorem Balcerowiczem, choć się podobno umówili, że tego robić nie będą. Istota sporu została pominięta. Zmiany zostały jednak przeprowadzone, więc na no pasarán! profesora Balcerowicza można odpowiedzieć w stylu generała Franco po zdobyciu Madrytu: Hemos pasado (Przeszliśmy)! W odniesieniu do tytułu dokumentu opisującego założenia reformy emerytalnej Bezpieczeństwo dzięki różnorodności profesor Tadeusz Szumlicz stwierdził, że to nie jest bezpieczeństwo dzięki odmienności rozwiązań repartycyjnych i kapitałowych. To bezpieczeństwo dzięki różnorodności należy rozumieć znacznie szerzej jako: – bezpieczeństwo dzięki zastosowaniu w systemie finansowania repartycyjnego i finansowania kapitałowego, ale też – bezpieczeństwo dzięki przyjęciu w systemie zasad zdefiniowanej składki i zdefiniowanego świadczenia, – bezpieczeństwo dzięki uwzględnieniu w systemie uczestnictwa obowiązkowego i uczestnictwa dobrowolnego, – bezpieczeństwo dzięki aktywności w systemie wielu podmiotów (państwa, pracodawców, przyszłych emerytów), – bezpieczeństwo dzięki występowaniu w systemie różnorodnych produktów emerytalnych208.

208


12. Dobrowolność OFE OFE zostały wprowadzone na siłę — bez pytania wprost wyborców o zgodę. Ich milczące przyzwolenie kupiono dzięki propagandzie, że będą mieć wyższe emerytury. Ale skoro OFE są takie dobre, jak twierdzą ich zwolennicy, to dlaczego są obowiązkowe? Podobno ludzie są nierozsądni i sami się nie ubezpieczą. Ale jeśli tak, to dlaczego zmuszać ich do ubezpieczania się w prywatnych instytucjach finansowych? Ludzie bywają rozsądni. Dlatego gdyby nie musieli przynależeć do OFE, to by tego nie zrobili. Zwolennicy OFE o tym doskonale wiedzą, dlatego w debacie o OFE, która toczyła się na przełomie 2010 i 2011 roku, nie wysunęli przeciwko rządowi postulatu „zapytania obywateli”, co sądzą na ten temat — czyli wprowadzenia dobrowolności OFE. Wręcz przeciwnie — byli przeciwko takiemu rozwiązaniu. W styczniu 2007 roku dobrowolność przystępowania do OFE zaproponowali politycy Ligi Polskich Rodzin209, co zrodziło wręcz huraganowe ataki na partię, której wypominano „faszystowskie” poglądy. Korelacja, że ci sami politycy, którzy głoszą poglądy „faszystowskie”, głoszą pogląd o dobrowolności OFE, była zabójcza dla samego pomysłu. Pomysł został zdyskredytowany, bo pochodził od zdyskredytowanych polityków. Ale w 2011 roku do pomysłu dobrowolności wróciła minister pracy Jolanta Fedak. Redaktor Konrad Piasecki zadał jej pytanie, czy wie, że jest to sposób na dobicie OFE, bo jeśli byłoby tak, że Polacy 209

http://emer ytur y. wp.pl/kat,1342,tit le, LPR-chce-d obrowoln ego-uczestnic twa-wOFE,wid,8698243,raport_ml?ticaid=1be5b

274


mogą decydować o tym, co chcą zrobić z tymi pieniędzmi i jednego dnia wszyscy by powiedzieli: „Nie chcemy do OFE”, to jest najlepszy sposób na to, żeby je zabić210. Postulat dobrowolności OFE znalazł się w programie wyborczym PiS podczas wyborów parlamentarnych w 2011 roku211. Od słów do czynów przeszedł premier Węgier Viktor Orbán, przeprowadzając ustawę o dobrowolności filara kapitałowego nad Balatonem. I podniósł się lament. Budapeszteńska giełda straciła po 3% przez dwa dni z rzędu. Węgierski forint w ciągu kilku godzin osłabił się o 1% wobec euro. Obligacje rządowe nie były tak drogie od 14 miesięcy. To reakcja na decyzję premiera Viktora Orbána, który zdecydował o przeniesieniu oszczędności 3 mln przyszłych emerytów z prywatnych funduszy emerytalnych z powrotem do państwowego systemu — napisał redaktor Marcin Bojanowski w „Gazecie Wyborczej”212. Nie warto ryzykować, inwestując pieniądze w takim kraju — powiedział Peter Attard Montalto z banku Nomura. Z powodu nieprzewidywalności rządu nie zalecamy inwestowania w węgierskie aktywa — dodał Simon Quijano-Evans z Cheuvreux. Miała to być lekcja dla Tuska. Żeby nie był „taki Orbán”, bo może jacyś panowie z Nomury lub Cheuvreux z powodu nieprzewidywalności rządu nie będą zalecać inwestowania w polskie aktywa i WIG straci 6%, a złotówka 1% albo może nawet 2%. Ciekawe, w co analitycy z Cheuvreux zalecali inwestowanie? Może woleli aktywa niemieckie? Ale przecież w Niemczech nie ma OFE? Może jak na Węgrzech też już ich nie będzie, to Simon Quijano-Evans z Cheuvreux zmieni zdanie? Co ciekawe, Cheuvreux jest firmą brokerską z Crédit Agricole Group, który to bank stracił na tak zwanych „subprimach” (czyli ryzykownych kredytach hipotecznych) 2 miliardy euro, ale kapitał musiał podnieść o prawie 6 miliardów euro i sprzedać aktywa za ponad 6 miliardów euro — z czego 210 211

212

http :/ / bi zn es. i nt er i a . p l/ n e w s/ j ol ant a -fed a k -mam-p op a rc ie - p aw la k a -za -m oimprojektem-psl,1598135,4199 http://mypis.pl/ty-decydujesz-jakie-mamy-prawo/83-projekt-ustawy-o-zmianie-ustawyo-systemie-ubezpieczen-spolecznych-oraz-ustawy-o-organizacji-i-funkcjonowaniu-funduszy-emerytalnych http://wyborcza.biz/biznes/1,100897,8727209,Wegierska_lekcja_dla_Tuska.html

Dobrowolność OFE

275

można nieśmiało wnosić, że utopił nie 2 miliardy, lecz 12. Ale na tym nie koniec. Okazało się, że Crédit Agricole utopił środki także na obligacjach greckich, co starał się ukryć podczas „stress testów” gdyż obligacje te znalazły się na księgach spółek ubezpieczeniowych z grupy Crédit Agricole213. A pouczają innych. Najlepsze było jednak takie oto zdanie: Rząd (węgierski) zostawił co prawda członkom funduszy furtkę. Ci, którzy nie godzą się na powrót do państwowego systemu, mogą zostać w funduszach, ale wtedy na starość nie dostaną państwowej emerytury. Oznacza to świadczenia mniejsze nawet o 70%”!!! (wykrzykniki moje). Bo przecież emerytury z OFE mają być podobno wyższe niż państwowe? Po kilku dniach na stronie http://stooq.pl/ „biła w oczy” informacja o „buxie” — czyli węgierskim odpowiedniku warszawskiego indeksu WIG. Bux zwyżkował214. Chyba inwestorzy nie posłuchali Petera Attarda Montalto z banku Nomura, że „nie warto ryzykować, inwestując pieniądze w takim kraju”, ani Simona Quijana-Evansa z Cheuvreux, który z powodu nieprzewidywalności rządu nie zalecał inwestowania w węgierskie aktywa. Obrońcy OFE, którzy straszyli premiera Tuska węgierską lekcją, tego już nie komentowali. Warto porównać kilka wykresów pokazujących, jak się zachowywał węgierski Bux względem: a) WIG 20215, b) NASDAQ216, c) DAX217. A zachowywał się lepiej. Albo inwestorzy oszaleli, albo uznali, że zamierzenia rządu Orbána dobrze wróżą przyszłości gospodarki węgierskiej. Gdyby ludziom pozwolono wybrać: chcą być w OFE na dotychczasowych zasadach, czy też tylko w ZUS, na co zdecydował się 213 214 215 216 217

http://www.notowany.pl/artykul/15515/banki-znowu-ukryly-straty http://stooq.pl/q/?s=bux http://stooq.pl/q/?s=bux&d=20101202&c=5d&t=l&a=lg&r=wig20 http://stooq.pl/q/?s=bux&d=20101202&c=5d&t=l&a=lg&r=nasdaq http://stooq.pl/q/?s=bux&d=20101202&c=5d&t=l&a=lg&r=dax

276


rząd Orbána na Węgrzech, a na co nie mógł zdecydować się rząd Tuska w Polsce, nie mielibyśmy problemu, że ktoś komuś coś zabiera. Jednak obrońcy OFE słusznie doszli do wniosku, że lepsze 2,3% od 15 milionów ludzi niż 7,3% od 1,5 miliona ludzi — bo więcej by w OFE nie zostało. Doktor Bogusław Grabowski zasugerował jednak, że docelowo drugi i trzeci filar emerytalny powinny być połączone218 — co oznacza albo przymusowość trzeciego filara, albo… dobrowolność drugiego.

218


13. Emerytura obywatelska Jak już była o tym mowa, przymusowe ubezpieczenia emerytalne opierają się na założeniu, że współczesne demokratyczne państwo nie może sobie pozwolić na to, aby biedni ludzie w wieku poprodukcyjnym umierali z głodu na ulicy. Są oni nieprzezorni, więc sami się nie ubezpieczą. Państwo powinno ich do tego zawczasu zmusić, bo w przyszłości i tak będzie na nim ciążył obowiązek utrzymywania emerytów. Trzeba więc z góry gromadzić pieniądze, pobierając podatek celowy pod nazwą składki ubezpieczeniowej. Innego uzasadnienia przymusu ubezpieczeniowego nie ma. Ale w takim razie po co jest różnicowanie wysokości emerytur i indywidualizacja kont? Przecież de facto ubezpieczeni niczego nie odkładają na swoją emeryturę. Pieniądze wpływające dziś od podatników są natychmiast wydawane na emerytury, które ZUS obecnie wypłaca, i na... składki do OFE. Pieniędzy, które zostają w ZUS, na wypłatę emerytur oczywiście nie starcza, więc Skarb Państwa z innych podatków finansuje dotację budżetową do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jej wysokość często też nie wystarcza na pokrycie bieżących wydatków, więc ZUS zaciąga komercyjne kredyty w bankach, aby mieć na wypłatę emerytur. W przyszłości będzie je spłacał z nowych dotacji Skarbu Państwa i z… nowych kredytów. A składka, która trafia do OFE, jest przez OFE w znacznej części inwestowana w… obligacje Skarbu Państwa. Bo przecież budżet musi przekazać ZUS dotację… na pokrycie zobowiązań wobec OFE! Analiza istniejących rozwiązań pozwala twierdzić, że o wiele bardziej sprawiedliwy byłby system emerytury obywatelskiej — czyli

278


powrót do korzeni. Minimalna emerytura dla wszystkich, którzy osiągnęli wymagany wiek i mieszkają w Polsce. O idei tej wspomniała minister Jolanta Fedak już w 2010 roku219. Emerytura obywatelska miałaby zastąpić zasiłki dla osób niepłacących składek. Pomysł ten rozwinęła kilka miesięcy później podczas debaty nad zmianami w OFE. Wszyscy, bez względu na poziom wpłaconych składek, mieliby zagwarantowaną emeryturę obywatelską na minimalnym poziomie. Prawo do niej uzyskiwałoby się po osiągnięciu wieku emerytalnego. Świadczenia uzyskiwały także te osoby, które miały przerwy w pracy, a więc na przykład kobiety wychowujące dzieci, studenci czy osoby opiekujące się rodzicami. Co zdumiewające, zdaniem krytyków — na przykład Pawła Pelca, wiceprezesa Stowarzyszenia Rynku Kapitałowego UNFE, skutkiem wprowadzenia emerytury obywatelskiej byłoby szybkie kończenie aktywności zawodowej i przechodzenie na świadczenie z ZUS220. Jakim cudem, skoro świadczenie to przysługiwałoby dopiero po osiągnięciu określonego wieku emerytalnego? Tego nie wiadomo, ale zważywszy, że pomysł emerytury obywatelskiej wypłacanej z budżetu nie leży w interesie sektora finansowego, a w szczególności OFE, nie ma takiej bzdury, która nie mogłaby zostać wypowiedziana przeciwko niemu. Idea emerytury obywatelskiej spodobała się także wicepremierowi Waldemarowi Pawlakowi. Nie może być tak, że system emerytalny przynosi profity wyłącznie kilku instytucjom finansowym — i to nawet w czasach kryzysu — powiedział. I dodał: Mamy do czynienia z sytuacją, w której państwo krańcowo się zadłuża, a instytucje finansowe nadal uważają, że nawet w kryzysie należy im się kolejna walizeczka pieniędzy (…) Nie możemy dać się zwieść kilku gościom, którzy dobrze żyją sobie z obecnego systemu kapitałowego i na których cały kraj musi pracować. A tu ludowiec deklaruje wprowadzenie systemu takiego jak w Szwecji czy Kanadzie, gdzie państwo zapewnia podstawową 219 220

http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8615506,Emerytura_dla_wszystkich Emerytalne_pomysly_minister.html http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/520887,czy_panstwo_ufunduje_emeryture_obywatelska.html

Emerytura obywatelska

279

emeryturę obywatelską, a wolny i świadomy obywatel dba o dodatkowe zabezpieczenie! Zdaniem premiera Pawlaka, jak również moim, KRUS jest prostym modelem emerytalnym. Obowiązuje w nim stała, ryczałtowa stawka. I za tę stawkę przysługuje podstawowa emerytura. Za stawkę w wysokości 68 złotych otrzymuje się świadczenie w wysokości około 600 złotych. To nie jest dużo — ale podobnie działają systemy emerytalne w takich krajach, jak Szwecja czy Kanada. Tam o to, co jest ponad standard, każdy troszczy się sam. Dlatego jeśliby wprowadzić model podobny do KRUS na przykład dla osób prowadzących działalność gospodarczą, to działałby on w sposób całkowicie racjonalny. Łatwo policzyć, że stawka w wysokości 100 złotych miesięcznie odprowadzana przez 40 lat i lokowana na 5% w skali roku dawałaby na koniec około 150 000 złotych. Gdybyśmy te pieniądze wypłacali w ciągu następnych 20 lat, to moglibyśmy wypłacać sobie po 1000 złotych miesięcznie. Tak właśnie działa KRUS! To rozwiązania o wiele bardziej nowoczesne i efektywne. W dodatku bardziej liberalne — bo zakładające, że zabezpieczenie ponadstandardowe powstaje dzięki wolności gospodarczej obywatela221. Wicepremier Waldemar Pawlak chwycił więc pomysł ograniczenia składek na ZUS i przejścia na „kanadyjski” system minimalnej gwarantowanej emerytury państwowej. Chce on, żeby wszyscy płacili jednakową, niewielką składkę (120 złotych). W zamian na starość każdy dostałby emeryturę wystarczającą na przeżycie bez pomocy opieki społecznej (w wysokości około 1200 złotych). Jeżeli ktoś chciałby na starość żyć na wyższym poziomie, sam musiałby odkładać pieniądze w banku czy w funduszach. Proponuje w tej sprawie referendum! Eksperci są przeciw. Zwłaszcza twórcy reformy emerytalnej. Wydaje się, że przeciw są też niektórzy dziennikarze222. Tytuł w jednej z gazet: Mącenie w emeryturach był raczej oceniający niż informujący. Treść — jeszcze bardziej. Opinie ekspertów można pogrupować następująco: 221 222

http://www.dziennik.pl/polityka/article544471/Pawlak_Od_KRUS_zalezy_los_koalicji. html http://wyborcza.pl/1,75478,7805077,Macenie_w_emeryturach__Pawlak_ma_pomysl_ na_ZUS_za.html

280


1. Obecny model jest generalnie świetny i nie należy go zmieniać. Jest on tak świetny, iż należy nim jeszcze objąć, po pierwsze, rolników, którzy nie korzystają dotychczas z jego dobrodziejstwa, a po drugie wszystkich obywateli Unii. 2. Obywateli trzeba zmusić do odkładania na emeryturę, bo „nie umieją inwestować i nie mają nawyku odkładania pieniędzy na przyszłość”. 3. Pomysł premiera Pawlaka zwiększyłby deficyt Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego ZUS wypłaca emerytury, o 73 miliardy złotych — ergo minister finansów musiałby go pokryć gigantyczną podwyżką podatków. 4. Referendum nie można przeprowadzać w sprawach podatkowych, bo wiadomo, że każdy będzie chciał niższych podatków dziś, a na starość nie będzie miał z czego godnie żyć! Był jeszcze pogląd piąty: pomysł Waldemara Pawlaka ma sens. To był też mój pogląd. Nie wiem co prawda, skąd się wzięły liczby (składka 120 złotych miesięcznie, emerytura 1200 złotych miesięcznie), ale co do zasady byłby to powrót do korzeni niemieckich socjaldemokratów, którzy w drugiej połowie XIX wieku zgłosili pomysł, a który wcielił w życie konserwatysta Bismarck. Bo tak to już w historii bywało, że konserwatystom, kierującym się racją stanu, mogło się przytrafić wprowadzenie w życie pomysłów politycznych przeciwników, a socjaliści nawet dobre pomysły konserwatystów odrzucali jako „obce ideowo”, także gdy funkcjonowały całkiem dobrze. Ci, którzy głoszą, że pomysł Waldemara Pawlaka ma sens, zostali nazwani „ultraliberałami”. Spotkało to mojego kolegę z CAS — Andrzeja Sadowskiego223. Przy okazji zacytowano jedynie jego pogląd, że referendum mogłoby być przeprowadzone tylko pośród tych młodych osób, które miałyby w przyszłości zostać objęte nowymi rozwiązaniami. Na zacytowanie jego poglądu na temat kosztów pracy miejsce się nie znalazło. Ciekawe, że żadnych przymiotników 223

http://wyborcza.pl/1,76842,7805077,Macenie_w_emeryturach__Pawlak_ma_pomysl_ na_ZUS_za.html


281

nie było przy nazwiskach ekspertów którzy wypowiadali odmienne zdanie. Nie nazwano ich, na przykład, „ultrasocjalistami”. Takie postawienie sprawy rodzi przy tym kilka pytań. Po pierwsze o to, czy obecnie pozapłacowe koszty pracy nie są zbyt wysokie. Bardzo prosiłbym któregoś z przeciwników tego pomysłu, o taką deklarację: „Pozapłacowe koszty pracy w Polsce nie są za wysokie, w niczym nie przeszkadzają rozwojowi gospodarczemu i tworzeniu nowych miejsc pracy”. Czy znajdzie się ktoś, kto tak napisze? Bo nie sztuką jest na konferencjach albo w publikacjach o „barierach wzrostu” mówić czy pisać o kosztach pracy, a na konferencjach albo w publikacjach wspierających OFE krzyczeć o mąceniu w emeryturach, gdy ktoś przedstawia pomysł obniżenia kosztów pracy. Po drugie, jeśli Polacy to generalnie „durnie” (do tego się sprowadzają poprawne politycznie stwierdzenia, że Polacy nie mają nawyku odkładania), to jakim cudem, przy takim poziomie opodatkowania, aktywa TFI wynoszą 95 miliardów złotych, a depozyty bieżące i lokaty terminowe prawie 385 miliardów złotych? Polacy „nawyk” odkładania to by mieli, ale nie mają z czego odłożyć. Bo jak znajdą pracę, to będą musieli płacić wysokie podatki. W takich warunkach kwoty wpłacone do TFI i ulokowane w bankach to prawdziwy cud. To raczej kolejne rządy prowadzą hulaszczy tryb życia, a nie obywatele. Owszem pomysł Waldemara Pawlaka zwiększyłby deficyt FUS. Ale niektórzy wiedzą, jak zwiększyć inne wpływy podatkowe — o tym jest projekt Centrum im. Adama Smitha z 2004 roku. Obrońcom OFE można też powiedzieć, że swoiste referendum w sprawie podatków przeprowadzili Amerykanie w roku 1776 pod hasłem no taxation without representation. Autorzy artykułu w „Gazecie Wyborczej” zapytali wicepremiera Pawlaka: Myśli pan, że wiedza Polaków pozwoliłaby im świadomie odpowiedzieć na pytanie w referendum? To ja mam inne pytanie: Czy panowie myślą, że „wiedza Polaków pozwala im świadomie odpowiadać na pytanie, kto ma zostać prezydentem?”.

282


Warto przyjrzeć się doświadczeniom Irlandii, Nowej Zelandii czy Kanady. W Irlandii „państwowa” emerytura dla osób w wieku od 66 lat jest równa dla wszystkich i wynosi 233 euro tygodniowo (około 29% średnich zarobków). Podlega ona indeksacji. Dochodzą do tego dodatki na osoby na utrzymaniu emeryta i świadczenia w naturze (około 950 euro rocznie), inne od zdrowotnych. Również w Nowej Zelandii każdy dostaje tyle samo. W 2008 roku świadczenie dla samotnego emeryta (od 65 lat) wynosiło tygodniowo około 350 dolarów nowozelandzkich brutto (600 złotych/tydzień według kursu NBP) i stanowiło 39% średnich zarobków. W obu krajach funkcjonują ponadto uzupełniające, dobrowolne ubezpieczenia emerytalne. Koszt publicznych systemów emerytalnych wyniósł w 2008 roku: • w Irlandii — 3,6% PKB, • w Nowej Zelandii — 4,3% PKB, przy średniej w OECD — 7% PKB, a w Polsce — 10,6% PKB. A zatem system emerytury obywatelskiej jest znacznie tańszy w funkcjonowaniu. W Kanadzie powszechnym systemem emerytalnym objęte są wszystkie osoby spełniające kryterium zamieszkania. System finansowany jest w całości z budżetu. Prawo do emerytury przysługuje każdemu, kto ukończy 65 lat oraz wykaże minimum 10 lat pobytu w Kanadzie. Powszechna emerytura wynosi 1/40 maksymalnej emerytury w danym roku za każdy rok pobytu w Kanadzie po ukończeniu 18. roku życia. W 2011 roku maksymalna miesięczna emerytura wynosiła 576 CAN, a średnia wypłacana emerytura 301,64 CAN224. W państwach OECD z publicznych ubezpieczeń emerytalnych pochodzi przeciętnie 60% średnich dochodów osób starszych. Pozostałe 40% to dochody z wynagrodzenia za kontynuowaną pracę i wypłaty z prywatnych funduszy emerytalnych oraz innych form oszczędności. System emerytury obywatelskiej w wysokości minimum socjalnego jest najlepszym sposobem skłonienia ludzi do przedłużenia aktywności zawodowej i dodatkowego oszczędzania na 224

http://www.servicecanada.gc.ca/eng/isp/pub/factsheets/rates.shtml


283

przyszłość. Taka emerytura obywatelska nie tylko może, ale powinna być równa dla wszystkich uprawnionych. Stanowi ona bowiem świadczenie socjalne. Gdy pracujemy, wysokość naszych dochodów zależy od rynkowej wyceny wartości naszej pracy. Gdy przestajemy pracować, nie ma powodów, abyśmy przez państwo byli traktowani inaczej — tak samo jak przez rynek. Głosy, że przecież płacimy różne składki, więc dlaczego mamy mieć takie same emerytury, wynikają z niezrozumienia ekonomicznej istoty składki. To nie jest bowiem taka sama składka jak w przypadku polis ubezpieczeniowych. Ona się tylko składką nazywa, a tak naprawdę jest quasi-podatkiem. Co więcej — składki zdrowotne też płacimy proporcjonalnie do wynagrodzenia, a jakoś nikomu nie przychodzi do głowy domagać się z tego powodu szybszego dostępu do lepszego lekarza. Ze względu na to, że w niektórych zawodach i na wielu stanowiskach można otrzymać i otrzymuje się wyższe od przeciętnego wynagrodzenia, ludzie o odpowiednich predyspozycjach fizycznych i psychicznych oraz nabytych wcześniej kwalifikacjach podejmują się prac bardziej odpowiedzialnych i trudnych oraz uciążliwych i niebezpiecznych. Kiedy przechodzą na emeryturę, wszystkie te okoliczności ustępują i pod tym względem wszyscy emeryci stają się równi — pisze Leon Orlikowski225. I ma absolutną rację. Pomysł równych emerytur dla wszystkich wzbudza wielkie kontrowersje. Podobno pachnie socjalizmem. Nie pachnie, tylko śmierdzi i nie ma w tym nic zaskakującego, bo obowiązkowe ubezpieczenia społeczne z gruntu rzeczy są socjalistyczne, a pomysły urynkowienia socjalizmu do niczego dobrego nie prowadzą. Jak się komuś nie podoba socjalizm, to niech ma odwagę zgłosić postulat likwidacji przymusu ubezpieczeniowego w ogóle. Ale takich odważnych to nie ma. Podstawowy argument za utrzymywaniem przymusu ubezpieczeniowego ma charakter psychologiczno-socjologiczny. Zdaniem rzeczników takiego przymusu ludzie są w swojej masie nieodpowiedzialni, więc jeśli zlikwidujemy przymus i pozo225


284


stawimy im więcej pieniędzy w kieszeniach, to się nie ubezpieczą sami, pieniądze przehulają i na starość i tak przyjdą do państwa po emeryturę, a państwo nie będzie mogło pozwolić na to, by z głodu umierali pod mostem. Zgoda! Jest to poważny argument za tym, żeby państwo wypłacało ludziom starszym zasiłki emerytalne. Ale nie jest to wcale argument za tym, żeby te zasiłki miały różną wysokość. Twierdzenie, że skoro płacimy różne składki, to powinniśmy otrzymywać różne emerytury, bo w różnym stopniu na nie oszczędzamy, jest bałamutne z dwóch powodów. Po pierwsze, podatki też płacimy w różnej wysokości, a do szpitala trafiamy takiego samego, mamy do czynienia z takimi samymi sądami i policją — bez względu na to, kto ile zapłacił. Dlaczego więc inaczej ma być z zasiłkiem emerytalnym? Trzeba sobie tylko uświadomić bolesną prawdę, że de facto będzie to zasiłek. W ZUS niczego nie oszczędzamy. Mamy jedynie indywidualne konta, których wprowadzenie i utrzymywanie bardzo dużo kosztuje, a na których nie ma jednak żadnych oszczędności. ZUS nasze dzisiejsze składki wydaje natychmiast na wypłatę świadczeń dla obecnego pokolenia emerytów i rencistów. W wyniku reformy emerytalnej składka ubezpieczeniowa, mająca charakter parapodatkowy (podatek adresowany na wypłatę emerytur), miała zostać potraktowana jak kapitał w komercyjnym systemie finansowym. Jest ona zapisywana na indywidualnym koncie ubezpieczonego i powiększana o ustalone ustawowo odsetki. Rzecz w tym, że kapitał ten pojawia się na koncie tylko na mgnienie oka i, tak, jak to było przed reformą, zostaje natychmiast przeznaczony na wypłatę bieżących świadczeń emerytalnych i przez obecnych emerytów jest raz na zawsze, nieodwołalnie konsumowany. Owszem, państwo przyjmuje wobec FUS zobowiązania, ale jest to operacja, która jedynie określa stan zadłużenia państwa wobec obywateli. W sensie rachunkowym są to pasywa budżetu państwa. Aktywów potrzebnych dla jego zrównoważenia nie ma. Stanowić je będą dopiero przyszłe dochody. Co prawda osoby, które pracowały przed wejściem w życie reformy emerytalnej, z mocy prawa zostały wyposażone w kapitał początkowy, proporcjonalny do zarobków stanowiących podstawę


285

dla opłacanych w przeszłości przez pracodawcę składek ubezpieczeniowych, ale była to jedynie czynność techniczna. Kapitał został bowiem nieodwracalnie skonsumowany przed laty przez ówczesne pokolenia emerytów. I to jest drugi powód, dla którego twierdzenie o tym, że różne składki powinny przynosić różne emerytury, jest bałamutne. W systemie rynkowym zróżnicowanie dochodów w okresie efektywności zawodowej jest czymś oczywistym i naturalnym. W systemie nierynkowym zresztą też — nawet w socjalizmie wynagrodzenia były różne. Zasłużeni w budowie socjalizmu mieli pensje wyższe niż mniej zasłużeni. I ta zasada przenosiła się także na okres po zakończeniu aktywności zawodowej, czyli na emeryturze. Nie było absolutnie wiadomo dlaczego ktoś miał większą pensję i tym samym większą emeryturę. Nie działał bowiem żaden rynkowy mechanizm kształtowania wynagrodzeń. Natomiast z rynkowego punktu widzenia zróżnicowanie wynagrodzeń jest efektem różnicy wkładu do PKB wycenianego za pomocą prostego mechanizmu popytu i podaży na daną pracę i danego pracownika. Zasada ta nie przenosi się jednak w wiek emerytalny, kiedy przestajemy wnosić swój wkład do PKB, a stajemy się jedynie beneficjentami tego, co wytworzą przyszłe pokolenia. Jeśli ktoś jest naprawdę dużo mądrzejszy i bardziej przydatny społeczeństwu w okresie swojej aktywności zawodowej, to powinien się zabezpieczyć na starość — spłodzić więcej dzieci, wykupić polisę, oszczędzać. A jeśli tego nie zrobił, to znaczy, że wcale nie był taki mądry i może rynek go przecenił, wtedy gdy on pobierał pensję. Oczywiście przeczy temu twierdzenie o różnych wkładach w postaci różnych składek. Ale, jak już wspomniano, w ZUS tych składek nie ma. Co więcej, górnicy przy pomocy kilofów i sędziów Trybunału Konstytucyjnego wykazali, że nie musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy między tym, co się zapłaciło, a tym, co się otrzymuje. O emeryturach wypłacanych przez ZUS zawsze będzie decydowała polityka, bo posłowie którzy raz przestraszyli się górników, innym razem mogą się przestraszyć innej grupy zawodowej. I nie chodzi jedynie o polityczny nacisk. Trybunał Konstytucyjny swoje uchyle-

286


nie się od rozpatrzenia skargi konstytucyjnej na ustawę o wcześniejszych emeryturach dla górników uzasadnił tym, że inni ubezpieczeni nie są stroną sporu z górnikami. Pośrednio przyznał więc rację poglądowi, że w pierwszym filarze nie ma żadnej ekonomii — tylko polityka. Dlatego będę bronił tezy, że w odniesieniu do socjalistycznych emerytów powinna obowiązywać socjalistyczna zasada równości żołądków. Państwo nie tylko nie musi, ale nawet nie powinno różnicować wysokości świadczeń społecznych. A emerytura wypłacana przez ZUS była, jest i będzie świadczeniem społecznym. Twierdzenie, że koniecznie należy je różnicować, przeczy zresztą jedynemu argumentowi przemawiającemu za utrzymywaniem przymusu ubezpieczeniowego. Jeśli trzeba go utrzymywać, bo „ludzie i tak przyjdą z roszczeniami do państwa”, to oczywiście łatwiej będzie bronić się przed naciskiem jakiejś grupy o zwiększenie świadczeń tylko dla niej dzięki łatwemu i czytelnemu przekazowi: wszyscy mają równo, wy chcecie mieć więcej. Pomysł zrównania emerytur jest elementem szerszego planu finansowego dla Polski. Równolegle moglibyśmy obniżyć koszty pracy, bo można byłoby oderwać wysokość emerytur od opodatkowania pracy, i… zlikwidować składki na ZUS i to wraz z PIT-em. Zmniejszone w ten sposób wpływy budżetowe można zrównoważyć likwidacją uprzywilejowania różnych podatników i grup interesów w podatku VAT i akcyzie. Czy gra nie jest warta świeczki? Trzeba tylko patrzeć na cały system podatkowy kompleksowo, a nie przez pryzmat jednego podatku, jednej składki i jednej grupy interesów. Solidarnościowy element występuje nawet we francuskim bałaganie emerytalnym, w którym funkcjonuje 35 różnych programów. Własne programy mają tak różne instytucje jak Opera Paryska czy Bank Francji. Jednak każdy, kto mieszka we Francji i ukończył 65 lat, może liczyć na minimum vieillesse — minimum emerytalne. Bazowa kwota emerytalna wynosi w skali roku 8507,49 euro dla jednej osoby lub 13 889,62 euro dla pary. Korzysta z tej formy około 600 000 osób. W Wielkiej Brytanii oprócz emerytur prywatnych, których wysokość zależy od wysokości składek, odprowadzanych podczas całe-


287

go okresu pracy, istnieje także emerytura państwowa składająca się z dwóch części: podstawowej, która w 2010 roku wyniosła 97,65 funta tygodniowo, oraz dodatkowej — przyznawanej na przykład za opiekę nad dziećmi lub innymi osobami. Istnieje jeszcze specjalny dodatek dla osób, które ukończyły 80 lat. Wynosi on 58,50 funta tygodniowo. Zresztą w Polsce też mamy emeryturę minimalną. Na wysokość emerytury z FUS mają wpływ trzy czynniki. Po pierwsze, wysokość podstawy wymiaru. Po drugie, długość okresów składkowych i nieskładkowych. I po trzecie, wysokość kwoty bazowej, która obowiązuje w dacie powstania prawa do świadczenia emerytalnego. Gdy w taki sposób obliczona emerytur z FUS oraz emerytura kapitałowa są niższe od kwoty najniższej emerytury gwarantowanej przez państwo, wypłaca jest emerytura minimalna. Gdy uchwalano ustawę, zgodnie z art. 85 ust. 2 wynosiła ona 415 złotych. Od tego czasu była sukcesywnie podwyższana o wskaźnik waloryzacji i 1 marca 2011 roku wynosiła 728 złotych 18 groszy. Dlaczego zatem do pewnego poziomu może być świadczenie takie samo, choć składki były różne, a powyżej tego poziomu już nie? Jeszcze raz podkreślmy — państwo ma pomagać potrzebującym, a nie wszystkim. Przyszłość powszechnych systemów emerytalnych to jednak emerytura o charakterze socjalnym, czyli gwarantowana przez państwo emerytura minimalna, która byłaby powiększana dobrowolnie, w różnych formach, przede wszystkim z inicjatywy przyszłych emerytów — pisze profesor Tadeusz Szumlicz226. No właśnie! Przy takiej emeryturze mamy jeszcze jeden plus, zasygnalizowany już we wcześniejszych rozważaniach: kobiety mogą ją otrzymywać o jakiś czas — na przykład rok — wcześniej — za każde urodzone dziecko — zarówno bez zmniejszenia im wysokości emerytury, jak i bez skomplikowanego przeliczania „wirtualnego” kapitału.

226


14. Umiesz liczyć? Licz na siebie! Ludwik Sobolewski — prezes Giełdy Papierów Wartościowych — powiedział mi kiedyś, że jednym czynem popełniłem bluźnierstwo i świętokradztwo. Bluźnierstwo polegało na tym, że powiedziałem, iż na giełdzie się gra, a nie inwestuje, a świętokradztwo na tym, że powiedziałem to w siedzibie Giełdy. Przed wiecznym potępieniem uratowała mnie ustawa z dnia 19 listopada 2009 roku o grach hazardowych. Przewidziała ona, że art. 12 ustawy z dnia 27 maja 2004 roku o funduszach inwestycyjnych, otrzymuje następujące brzmienie: do instrumentów pochodnych będących przedmiotem umów zawartych przez fundusz inwestycyjny nie stosuje się przepisów ustawy o grach hazardowych oraz art. 413 Kodeksu cywilnego. Co to znaczy w ludzkim narzeczu? Skoro się nie stosuje jakiegoś przepisu do jakieś stanu faktycznego na mocy ustawy, to znaczy, że na mocy zdrowego rozsądku powinno się go stosować i trzeba dokonać ustawowego wyłączenia, żeby jakiś prokurator nie wpadł na pomysł subsumcji tego, co się dzieje na GPW, do dyspozycji niektórych przepisów „ustawy hazardowej”. Czy to znaczy, że na giełdzie nie należy grać tudzież inwestować? Ależ nie! Można. Trzeba mieć jednak do tego odpowiednie predyspozycje. Nie wszyscy je mają. Jedno jest pewno — „coś” robić trzeba. Można inwestować (ale ze świadomością, że niektóre rodzaje tych inwestycji przypominają gry hazardowe), można się ubezpieczyć i można oszczędzać. Pułapki czyhają na każdym kroku. Tradycyjnym przedmiotem inwestycji długookresowych są nieruchomości. Wiadomo: „Pan Bóg nie robi

Umiesz liczyć? Licz na siebie!

289

więcej ziemi”. W dłuższej perspektywie jej wartość będzie więc rosła. Gdy w 2001 roku pękła internetowa bańka spekulacyjna, to właśnie rynek nieruchomości przejął rolę spekulacyjnego lewara. Stopy procentowe zostały obniżone. Pieniądz drukowany przez banki centralne — zwłaszcza amerykański FED — znacznie potaniał. I pojawili się pośrednicy, którzy zaczęli je sprzedawać. Tak! Zaczęto sprzedawać pieniądze! Co sprytniejsi pracownicy banków inwestycyjnych, którzy zostali zwolnieni z pracy, bo wielkie fuzje lub akwizycje spółek, które ogłaszały, że zmieniają profil i zaczynają inwestować w nowe technologie, okazały się wielkimi niewypałami, zamienili się w domokrążców i zaczęli sprzedawać pieniądze. Oczywiście te papierowe pieniądze, które się pojawiły dla ratowania sektora finansowego. „Masz kredyt hipoteczny? Dostałeś go pięć lat temu na 10 lat? Płacisz 1000 czegoś tam miesięcznie? Możemy ci zrolować kredyt i dać nowy. Tym razem już na 15 lat. Kupisz sobie za niego drugi dom. Na przyszłość dla dzieci. I dalej będziesz płacił 1000 miesięcznie (tylko 10 lat dłużej). Ceny rosną. Opłaca się”. Ilu to usłyszało i ilu tak właśnie zrobiło? Oczywiście rosła nie tylko wartość domów, ale i wszystkich instytucji, które dysponowały różnymi papierami, a których zabezpieczeniem były zobowiązania do spłaty kredytów hipotecznych i oczywiście „wartość” nieruchomości, na których hipoteki zostały ustanowione. Na giełdach ceny akcji też pięły się w górę. Wszyscy zarabiali. Zwyżkę cen akcji widać było gołym okiem. Niewielu chciało przyjrzeć się, jak radził Frédéric Bastiat, również temu, czego na pierwszy rzut oka widać nie było. Ktoś zainwestował w miedź lub akcje firm (jak KGHM), które miedź wydobywały. Ceny miedzi poszły w górę. Kurs akcji zwyżkował. Zarobek był widoczny od razu. Nikt tylko nie liczył, o ile więcej zapłacił za miedziane rurki do domku, który na kredyt właśnie budował! Bardzo popularne były akcje banków, które udzielały kredytów hipotecznych. Banki osiągały rekordowe zyski, więc ceny ich akcji na giełdzie rosły! Ale kto myślał o tym, że te zyski to przecież odsetki od kredytów?

290


Były jeszcze fundusze inwestycyjne. Do tak zwanych „najpopów” należały fundusze hedgingowe. Można było szybko zarobić nawet 100%. Bo spekulowały one, na przykład, na cenach ropy naftowej. Rządy finansistów w sektorze naftowym spowodowały, że im więcej było huraganów, terrorystów i polityków idiotów, tym było lepiej dla akcjonariuszy firm paliwowych i funduszy inwestycyjnych, bo cena ropy naftowej rosła! Ale, jak zawsze, była też i druga strona medalu. Nie dostrzegaliśmy tego w Polsce od razu na stacjach benzynowych, bo taniał dolar, którym płaci się za ropę. Amerykanie dostrzegli to bardzo szybko, a my dostrzegamy dziś, gdy dolar nie kosztuje dwa złote, tylko grubo ponad trzy. Ostatnimi czasy największym powodzeniem cieszyły się „struktury” — czyli różne strukturyzowane produkty finansowe. Dotąd korzystały z nich jedynie instytucje finansowe. Po kryzysie na rynku kredytów hipotecznych zaczęto je oferować klientom indywidualnym, żeby powstrzymać wycofywanie środków z funduszy inwestycyjnych. Są to produkty, które dają możliwość zarabiania na rynku kapitałowym z jednoczesnym ograniczeniem do minimum ewentualnej straty zainwestowanych pieniędzy (100-procentowa gwarancja kapitału). Ich specyfika polega na tym, że inwestor uczestniczy w zyskach zależnych od instrumentu bazowego (underlying), czyli instrumentu finansowego, na którym oparty jest dany produkt strukturyzowany. Mogą to być indeksy giełdowe, akcje wybranych spółek, ceny towarów rolnych, surowców, metali szlachetnych, walut obcych czy nawet — funduszy inwestycyjnych. Zrozumiałeś, drogi czytelniku? Nie? I właśnie o to chodzi. Nie musisz rozumieć — masz inwestować, ciesząc się, że twoje pieniądze są bezpieczne. Dowcip polega na tym, że produkty te zaczęły być oferowane, gdy spanikowane sytuacją w sektorze finansowym banki centralne dodrukowały setki miliardów dolarów, funtów i euro, żeby ratować płynność instytucji finansowych. A więc tak naprawdę to gwarancja ochrony kapitału jest gwarancją straty jedynie tych kilku procent — tylu, ile wynosi inflacja. Ale i to jest nie do końca prawdą, gdyż opiera się na przekonaniu, że kiedy znowu będą straty podobne do tych, jakie


291

odnotowaliśmy na subprimach, to banki centralne zachowają się tak samo jak wówczas i uruchomią „tani” pieniądz. A najciekawsze jest to, że zysk z tych różnych inwestycji, jeśli w ogóle będzie, ma zależeć od — uwaga! — metody jego obliczania! Tych metod jest bardzo wiele, a ich nazwy dla niewtajemniczonych brzmią egzotycznie (na przykład autocall, lookback, opcja barierowa in/out czy swing). Jedno mają wspólne: zysk zależy nie tylko od obiektywnych wartości, ale także od sposobu jego liczenia. Trochę tak jak z pomysłem różnego liczenia wysokości długu. Wychodzi na to, że jak z jednej strony „odpowiednio” policzymy „dług”, a z drugiej „zysk”, to staniemy się bogaci, potem jeszcze bogatsi, a na koniec najbogatsi. Czy to oznacza, że nic się nie da zrobić? Przeciwnie! Da się!

14.1 Nie licz na rząd! O całe nasze życie troszczy się rząd. Nie wielu zdaje sobie sprawę z tego jak bardzo. Statystyczny Jaś rodzi się w państwowym szpitalu (co prawda z formalnoprawnego punktu widzenia szpital jest powiatowy, ale o tym zadecydowało państwo — więc dla uproszczenia ujednolićmy terminologię). Mama Jasia dostała od państwa znieczulenie (choć czasami może go nie dostać — o tym, czy z podatku płaconego państwu pod nazwą składka na ubezpieczenie zdrowotne, refundowane jest znieczulenie przy porodzie, też decyduje państwo). Poród odbiera położna — pracownica państwowa. Jasia rejestrują w urzędzie państwowym państwowi urzędnicy i nadają mu państwowy numer PESEL! Od tej pory, jeśli Jaś ma szczęście nie chorować i mieć bogatego tatusia, to może nie mieć z państwem kontaktu przez pięć lat życia. Ale niewielu jest Jasiów, którzy mają takie szczęście. Mamusia statystycznego Jasia musi iść do pracy, bo państwo zabiera tatusiowi tyle pieniążków, że i mamusia musi pracować. Więc Jaś trafia do państwowego żłobka i przedszkola — bo dziadkowie wciąż jeszcze pracują na emerytury. Z powodu tej wczesnej socjalizacji Jaś

292


często choruje, więc trafia pod opiekę państwowej służby zdrowia, gdzie leczą go lekarze wykształceni i zatrudnieni przez państwo, przy użyciu lekarstw dopuszczonych do użycia przez państwo, robiąc mu badania za pomocą aparatów będących własnością państwa. Potem Jaś pójdzie do szkoły. Musi pójść — tak nakazało państwo. W wieku takim, jak ustaliło państwo. Będą go uczyć w państwowej szkole, przez państwo zatrudnieni nauczyciele. Jeśli rodzicom po zapłaceniu podatków zostanie troszkę pieniążków, to oczywiście mogą posłać Jasia do szkoły prywatnej, ale i tak będzie przerabiał w szkole program państwowy i nawet czytał lektury nakazane przez państwo. A jak już się wyedukuje, to pójdzie do pracy. Ma duże szanse zostać zatrudniony przez państwo. Może być lekarzem albo nauczycielem, albo urzędnikiem. Czasami zostanie przedsiębiorcą — kiedy państwo wpisze go do stosownej państwowej ewidencji. Wtedy dostanie od państwa drugi numer — NIP. Żeby łatwiej było od niego ściągać podatki. O tym, czym się może zajmować, a czym nie może, albo na co potrzebuje zezwolenie od państwa — zadecyduje państwo. Na starość Jaś pójdzie na emeryturę, którą dostanie od państwa, a jak już w końcu umrze, to dzieci dostaną od państwa zasiłek pogrzebowy. On co prawda nie starczy na pokrycie kosztów pogrzebu, ale przecież państwo ma tyle wydatków, że nie może mu starczyć na wszystko. Więc musi jeszcze pobrać VAT od trumny Jasia i posługi zakładu pogrzebowego — żeby mieć na położną, która przyjmie na świat wnuczka Jasia. Tymczasem, jak piszą Linda i Morris Tannehill, rząd jest przymusowym monopolem (…) niekontrolowanym przez czynniki zewnętrzne szafarzem władzy. Przyciąga w swoje szeregi najgorszy ludzki element (…) Zatrudnianie do ochrony agencji, która posługuje się zinstytucjonalizowaną przemocą, jest sprzecznością jeszcze bardziej lekkomyślną niż kupowanie kota do ochrony papużek227. Warto przeczytać, co pisał o rządzie Frédéric Bastiat. Cytat będzie odrobinę długawy, ale nie mogę go nie przytoczyć. Nikt wcześ227

L. i M. Tannehill, Rynek i wolność, op. cit., s. 74.


293

niej ani później nie obnażył ułudy liczenia na rząd lepiej niż Bastiat: Chciałbym, żeby ktoś zaoferował nagrodę za dobrą, nieskomplikowaną i inteligentną definicję słowa „rząd”. Jakąż ogromną przysługę oddano by w ten sposób społeczeństwu! Rząd! Co to takiego? Gdzie można to znaleźć? Co czyni? Co powinien czynić? Wiemy tylko tyle, że jest tajemniczą figurą. I niewątpliwie jest najbardziej pożądaną (…) Byłbym szczęśliwy, zapewniam was, gdyby udało wam się odkryć dobroczynne i niewyczerpane istnienie nazywające siebie rządem, które wypełni chlebem wszystkie usta, włoży prace we wszystkie ręce, zapewni kapitał wszystkim przedsięwzięciom, udzieli kredytu wszystkim projektom, znajdzie smarowidła na wszystkie rany, ukoi wszystkie cierpienia, poradzi we wszystkich kłopotliwych sytuacjach, rozstrzygnie wszystkie wątpliwości, posiada prawdy dla wszystkich umysłów, oferuje relaksujące urozmaicenie wszystkim, którzy go potrzebują, nakarmi mlekiem niemowlęta, napoi winem starych — istnienie, które zaspokoi wszystkie nasze potrzeby, całą naszą ciekawość, poprawi wszystkie nasze błędy, uwolni nas od wszystkich ułomności, i od tej chwili zwolni nas od konieczności przewidywania, bycia rozważnym i przenikliwym, od konieczności wyrażania poglądów, posiadania doświadczenia, utrzymywania porządku, prowadzenia gospodarki, wykazywania umiaru oraz żywotności. Jakie mógłbym mieć powody, aby nie pragnąć być świadkiem takiego odkrycia? Rzeczywiście, im dłużej się nad tym zastanawiam, tym bardziej jestem przekonany, że nie może być nic bardziej odpowiedniego, niż posiadanie na wyciągnięcie ręki rządu zgodnego z waszym wyobrażeniem: niewyczerpanego źródła bogactwa i oświecenia; światowego lekarza, nieprzebranego skarbu i nieomylnego doradcy. Dlatego chcę zwrócić uwagę na pojęcie rządu i zdefiniować je, a także zaproponować nagrodę dla pierwszego odkrywcy magicznego feniksa. Bo nikt nie próbowałby przecież dowodzić, że dokonano już tego cennego odkrycia — do dnia dzisiejszego każdy twór występujący pod nazwą ‘rząd’ został w jakim momencie obalony przez naród dokładnie dlatego, że nie spełnił raczej sprzecznych warunków swojego programu. Jesteśmy ofiarami jednego z najbardziej osobliwych złudzeń, jakie kiedykolwiek zawładnęło ludzkimi umysłami. Człowiek

294


wzdryga się na samą myśl o kłopotach i cierpieniu, a przecież z natury rzeczy skazany jest na cierpienie niedostatku, jeśli nie podejmie trudu pracy. Zmuszony jest zatem wybrać mniejsze zło. Czy istnieją sposoby na uniknięcie jednego i drugiego? Istnieje i pozostanie tylko jeden sposób, mianowicie czerpać przyjemność z trudu pracy wykonywanej przez innych. Taki kierunek postępowania uniemożliwia zachowanie naturalnej proporcji między zmartwieniem a zadowoleniem i powoduje, że zmartwienie staje się częścią losu jednej grupy ludzi, podczas gdy zadowolenie przysługuje innej. (…) Tyran i jego ofiara wciąż istnieją, jednak teraz pojawia się między nimi ktoś trzeci, mianowicie rząd, czyli prawo. Bo co skuteczniej stłumi nasze skrupuły i co może być cenniejszym narzędziem tłumienia oporu? Dlatego, pod takim czy innym pretekstem, wszyscy domagamy się istnienia rządu oraz zwracamy się do rządu. Mówimy: „Jestem niezadowolony z proporcji między moją pracą a moimi przyjemnościami. Dla przywrócenia pożądanej równowagi chciałbym przejąć w posiadanie część własności innych ludzi. Jednak to mogłoby być ryzykowne. Czy mógłbyś mi to ułatwić? Znaleźć odpowiednią dla mnie rolę? Albo skontrolować konkurencyjną firmę? Albo może udostępniłbyś mi, w formie bezzwrotnej pożyczki, kapitał, który zabrano komuś innemu? Czy nie mógłbyś wychować moich dzieci za środki publiczne? Lub przyznać mi jakąś nagrodę? Zapewnić środki do życia, kiedy skończę pięćdziesiąt lat? W ten sposób uzyskam to, czego chciałem a moje sumienie pozostanie bez skazy, gdyż prawo działało za mnie; będę mógł czerpać korzyści z grabieży bez ryzyka i ściągania na siebie niesławy!” (…) Bowiem dziś, podobnie jak w przeszłości, każdy w mniejszym lub większym stopniu preferuje czerpanie zysków kosztem pracy innych ludzi. Nikt nie ośmieliłby się otwarcie wyrazić takiej postawy; człowiek ukrywa ją przed samym sobą. Co się zatem robi? Wymyśla się pośrednika, do którego można się zwrócić — rząd. Każda grupa społeczna, gdy przyjdzie na nią kolej, zwraca się do niego ze słowami: „Ty, który możesz zabrać w sposób otwarty i niebudzący sprzeciwu, zabierz społeczeństwu, abyśmy my mogli mieć udział w tym zysku”. Niestety! Rząd jest aż nadto skłonny zastosować się do tej szatańskiej porady (…) Jednak najbardziej nie-


295

zwykłym elementem w całym tym procesie jest zdumiewająca ślepota społeczeństwa. Kiedy zwycięscy żołnierze sprowadzali pokonanych do roli niewolników, owszem, byli barbarzyńcami, ale działali w logiczny sposób. Ich celem, podobnie jak w naszym wypadku, było życie na koszt innych, i udawało im się to osiągnąć. Co pozostaje tedy myśleć o narodach, które sprawiają wrażenie, jakby nigdy nie podejrzewały, że odwzajemniana grabież nie jest gorsza tylko dlatego, że jest reakcją na podobny czyn; że nie jest mniej zbrodnicza dlatego, że dokonuje się jej zgodnie z prawem i w określonym porządku; że nie ma żadnego pozytywnego wkładu w dobro publiczne; że je pomniejsza, biorąc pod uwagę koszty utrzymania owego drogiego pośrednika, którego nazywamy rządem? (…) Po jednej stronie jest zbiorowość ludzka, po drugiej — rząd, postrzegane jako dwa odrębne byty; temu drugiemu przeznaczone jest obdarzanie pierwszego, z kolei pierwszy ma prawo żądać od drugiego wszelkich wyobrażalnych korzyści. Czym to się skończy? (…) Nigdy nie widziano i nigdy nie zobaczy się ani nie wymyśli rządu, który oddałby społeczeństwu więcej, niż od niego wziął. Dlatego bez sensu jest przyjmowanie przed rządem uniżonej postawy proszącego o wspomożenie. Zupełnie nierealna jest sytuacja, w której rząd obdarzałby korzyściami jakąkolwiek jednostkę stanowiącą część zbiorowości, bez wyrządzania większej szkody tejże zbiorowości pojętej jako całość. (…) Rząd jest wielką fikcją, za pośrednictwem której każdy usiłuje żyć na koszt wszystkich innych. 14.1.1 Co może rząd? Rząd coś jednak zrobić może — tylko nie chce. Może stworzyć taki system emerytalny, który nie byłby takim obciążeniem dla gospodarki, jak jest. Powinna nastąpić zmiana źródeł finansowania świadczeń emerytalnych i radykalne zmniejszenie opodatkowania pracy. Uzupełnienie wpływów podatkowych może nastąpić przez podatki konsumpcyjne — VAT i akcyzę. Z drugiej strony — wydatkowej — powinno nastąpić zrównanie świadczeń i uproszczeniu zasad ich przyznawania i wypłacania, co radykalnie zmniejszy

296


koszty funkcjonowania. W rezultacie więcej środków będzie mogło być przeznaczonych na same świadczenia — czyli na emerytów, bo mniej środków będzie musiało być przeznaczonych na obsługę ich wypłacania — czyli na urzędników, biura, w których oni pracują, czy komputery, które to wszystko liczą. Dobrego przykładu do rozważań o zmianie sposobu finansowania emerytur dostarcza doświadczenie Słowacji, która zdecydowała się na reformę podatkową od 1 stycznia 2004 roku. Wprowadzono tam taką samą stawkę podatkową w wysokości 19% dla wszystkich dochodów osób fizycznych i osób prawnych oraz w podatku VAT. W przypadku podatku PIT zastąpiła ona progresywną skalę podatkową z pięcioma stawkami: 10, 20, 28, 35 i 38%. Tym samym marginalna stawka opodatkowania dochodu została zmniejszona o połowę (z 38% do 19%). Jednocześnie zlikwidowano dziesiątki ulg i zwolnień, które czynią system podatkowy łatwym celem dla oszustów. Przed reformą istniało 90 różnych ulg podatkowych, a przeszło 18 rodzajów dochodu nie podlegało opodatkowaniu. Dla pozyskania do reformy najbiedniejszych podwyższono ponaddwukrotnie kwotę wolną od podatku z 38 700 koron do 81 300 koron. Taki zabieg spowodował, że Słowacy, których dochody są mniejsze niż połowa średniej płacy w gospodarce, nie płacą podatku dochodowego. W efekcie rzeczywista progresja podatkowa na Słowacji wzrosła, a nie zmalała. Przy okazji zlikwidowano podatki od spadku, darowizn i przeniesienia nieruchomości. Z uwagi na pogarszającą się sytuację demograficzną postanowiono nie rezygnować z ulgi na dzieci, zmieniono jednak zasady jej naliczania. Przed reformą odliczenie następowało od podstawy opodatkowania, co sprawiało, że w skrajnej sytuacji, gdy suma odliczeń przewyższała pierwotną podstawę opodatkowania, efektywna stopa podatkowa wynosiła 0%. Obecnie zamiast odliczenia od podstawy opodatkowania dokonuje się odliczenia od samego podatku. Podstawową zmianą w podatku od osób prawnych było obniżenie stawki podatku CIT z 25% do 19%. Równocześnie zlikwidowano niższą stawkę 15%, jaką płacili rolnicy oraz przedsiębiorcy zatrud-


297

niający osoby niepełnosprawne. Likwidacji uległ również podatek od dywidendy, który dotychczas wynosił 15%, dzięki czemu nie występuje już podwójne opodatkowanie dochodów z dywidendy. Korzystne dla przedsiębiorców było również skrócenie maksymalnego okresu amortyzacji z 30 do 20 lat oraz wprowadzenie liniowego systemu jej naliczania. Zakładano, że w wyniku takich zmian zmniejszą się wpływy podatkowe z PIT i CIT. Ale w rzeczywistości okazało się, że ubytki wpływów budżetowych z tego tytułu były znacznie mniejsze, niż przypuszczano. W budżecie na 2004 rok wpływy z podatków dochodowych szacowano na 62,2 miliarda SKK. Tymczasem ich rzeczywista wysokość była o 18% wyższa i wyniosła 73,5 miliarda SKK. Znacznie wyższe od zakładanych okazały się wpływy z podatku PIT, które wyniosły 35,1 miliarda SKK wobec planowanych 27 miliardów SKK. Wpływy z podatku CIT również były wyższe od założonych — 33,2 miliarda SKK, choć planowano uzyskać 23,7 miliarda SKK. Było to efektem nie tyle wzrost zysków, ile poszerzenia bazy podatkowej — ergo zmniejszenia się szarej strefy i zakładania nowych firm. Zyski firm wzrosły o 10%, ale sama baza powiększyła się aż o 29%. Z punktu widzenia rozważań o zmianie sposobu finansowania emerytur najistotniejsze są wnioski płynące ze zmian w podatku VAT. Jego podstawowa stawka została obniżona z 20% do 19%, ale do tego samego poziomu zwiększono stawkę na towary objęte wcześniej preferencyjną stawką 14%. W ten sposób efektywna stawka VAT wzrosła z 16-17% w roku 2003 do 19% w roku 2004. Wpływy z VAT na roku 2004 założono w ustawie budżetowej na poziomie 113,8 miliarda SKK, a z akcyzy na 43,2 miliarda SKK. W rzeczywistości z podatku VAT osiągnięto 104,9 miliarda SKK (o 8,9 miliarda SKK mniej — 7,9% różnicy). Ale za to z akcyzy osiągnięto 44,6 miliarda SKK, czyli o 1,4 miliarda SKK więcej (3,2%). Twórcy słowackiej reformy założyli, że maksymalny spadek dochodów budżetu nie przekroczy 0,5% PKB. W rzeczywistości spadek ten wyniósł jedynie 0,1% PKB. W 2004 wpływy z podatków stanowi-

298


ły 18% PKB, podczas gdy w 2003 18,1% PKB. Tym samym reforma, z punktu widzenia budżetu, okazała się neutralna228. Zmiany te nie spowodowały jednak ani obniżenia poziomu bezrobocia, ani też gwałtownego przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego. Stało się tak za sprawą pozostawienia bez większych zmian ubezpieczeń społecznych. Składki obniżono jedynie z 51% do 48,6%. Zdecydowanie za mało, by bodziec fiskalny został odebrany i przyniósł efekt w postaci wzrostu zatrudnienia. Dlatego w Polsce musi być on zdecydowanie silniejszy. Najważniejsza ze słowackiej lekcji jest nauka, że mimo zwiększenia VAT na żywność nie było masowych protestów społecznych i nikt nie umierał z głodu — czym straszą polscy obrońcy utrzymywania obniżonych stawek VAT na żywność. Należy zlikwidować całkowicie PIT i wszystkie składki na ZUS, które łącznie dochodziły do wysokości prawie 80% wynagrodzenia netto. W zamian należy wprowadzić podatek od funduszu wynagrodzeń w wysokości 25%. Tak radykalna obniżka będzie wystarczająco silnym bodźcem do zmian na rynku pracy i wzrostu legalnego zatrudnienia. Zmniejszy to także radykalnie koszty operacyjne przedsiębiorców, którzy nie będą musieli prowadzić tak skomplikowanej jak dotychczas rachuby płac. Zamiast liczyć podatki i składki dla każdego zatrudnionego — zrobią to jednym obliczeniem i jednym przelewem na rachunek urzędu skarbowego — 25% od tego, co wypłacili zatrudnionym na podstawie jakiegokolwiek tytułu prawnego — co likwiduje problem różnego opodatkowania umów o pracę, umów-zleceń czy umów o dzieło. Ubytki budżetowe można uzupełnić dzięki VAT i zmianom opodatkowania osób prawnych. Stawkę VAT można z powrotem obniżyć do 22%, a może nawet do 21. Ale objąć trzeba nią wszystko. Osoby najbiedniejsze, które odczują zbyt silnie zwiększenie cen żywności, 228

Więcej na temat reformy podatkowej na Słowacji patrz: A. Domański, Nie tylko piwo, knedliki i Tatry…, oraz D. Druzga, Słowacja. Reforma systemu ubezpieczeń społecznych i walka z bezrobociem, w: „Forum Rozwoju Edukacji Ekonomicznej FREE Newsletter”, 27-29 marca 2006.


299

mogą uzyskać pomoc społeczną z gminnych ośrodków pomocy społecznej. Nie ma najmniejszego powodu, aby pomoc dla kilku milionów osób polegała na utrzymywaniu obniżonej stawki podatkowej, z której to pomocy korzysta 38 milionów osób, czego efektem jest marnotrawienie tysięcy ton żywności wyrzucanej na śmietnik przez tych, dla których jest ona tak tania. Olbrzymie rezerwy tkwią jeszcze w CIT — czyli podatku dochodowym od osób prawnych. Spójrzmy na jego rozliczenie za 2009 rok229. Ogółem było 327 292 podatników CIT. W tym: a) przedsiębiorstwa: 323 447, b) banki i pozostałe instytucje finansowe: 3845. Ogółem przychód podatników CIT wyniósł 5 762 787 083 000 złotych. Przeciętny przychód na podatnika wyniósł więc 17 655 000 złotych, w tym: a) przedsiębiorstwa: przychód: 2 461 806 111 000 złotych, przeciętny przychód: 7 627 000 złotych; b) banki i pozostałe instytucje finansowe: przychód: 3 300 980 972 000 złotych, przeciętny przychód: 903 636 000 złotych. Koszty uzyskania przychodu wyniosły 5 635 638 328 000 złotych. Łączny dochód podatników CIT wyniósł 181 499 737 000 złotych. Przeciętny dochód na jednego podatnika CIT wyniósł 798 000 złotych, w tym: a) przedsiębiorstwa: 679 000 złotych, b) banki i pozostałe instytucje finansowe: 12 899 000 złotych. Poza kosztami są też: dochody wolne i zwolnione (bo to nie to samo), odliczenia od dochodu i odliczenia od podstawy opodatkowania, a na sam koniec odliczenia od podatku i obniżki podatku oraz zwolnienia i ulgi podatkowe. Zyskowność ogółem wyniosła 229

http://mf.gov.pl/_files_/podatki/statystyki/za_2009/informacja_roczna_cit_2009.pdf

300


raptem 4,2%. Po wszystkich odliczeniach podatek należny wyniósł 25 375 825 000 złotych. Zapłaciło go raptem 119 935 podatników. Kwota podatku należnego wyniosła 25 375 825 000 złotych. Przeciętny podatek wyniósł więc 212 000 złotych, w tym: a) przedsiębiorstwa: 177 000 złotych, b) banki i pozostałe instytucje finansowe: 2 360 000 złotych. Nie wiadomo, dlaczego Ministerstwo Finansów zadaje sobie trud sumowania danych, ekonomicznie „niesumowalnych”. Bo dlaczego zestawia banki i instytucje finansowe? Przecież to zupełnie co innego. Z danych Ministerstwa Finansów nie wynika, ile mamy w Polsce banków. Trzeba poszukać tych danych na stronach Komisji Nadzoru Finansowego (KNF). Banków było w 2009 roku 643 — na 3845 banków i instytucji finansowych. Większość to oczywiście banki spółdzielcze (576) — aczkolwiek ich przewaga była tylko ilościowa. Z ogólnej sumy bilansowej banków 1 060 759 000 000 złotych na banki spółdzielcze przypadło ledwie 61 716 000 000 złotych, a na 49 banków komercyjnych 999 043 000 000 złotych. Wynik finansowy brutto wszystkich banków wyniósł 10 715 000 000 złotych. Nie podano liczb w rozbiciu na komercyjne i spółdzielcze230. Ale skoro ich łączny wynik finansowy netto wyniósł 8 594 677 262 złotych, a w tym samych 49 banków komercyjnych 7 989 021 066 złotych — czyli 92% — więc pewnie rozkład wyniku brutto był taki sam. A zatem 49 banków uzyskało dochód około 9 850 000 000 złotych. Przeciętnie na jeden bank dochód wyniósł więc ponad 201 000 000 złotych. A na jedno przedsiębiorstwo 679 000 złotych! I to wliczając takich potentatów, jak PKN Orlen, PGNiG, LOTOS, PGE. Przedsiębiorstwa uzyskały więc 0,338% zysku przypadającego na jeden bank komercyjny. 230

http://www.knf.gov.pl/opracowania/sektor_bankowy/dane_o_rynku/Dane_o_rynku. html; http://w ww.knf. gov.pl/ Ima ges/SEKTOR_BANKOWY_PODSTAWOWE_DANE_ 2009_12_tcm75-18422.pdf


301

Łączny CIT od wszystkich jego podatników wyniósł 25 375 825 000 złotych przy przychodach 5 762 787 083 000 złotych. A więc podatek dochodowy stanowił 0,44% przychodu! Jest to skutek manipulowania kosztami. Podatek w wysokości 0,5% przychodu wyniósłby 28 813 935 415 złotych, a w wysokości 0,75% 43 220 903 122 złotych — czyli 17 845 000 000 więcej niż w przypadku podatku dochodowego. Przeciwnicy podatku przychodowego twierdzą, że marże są tak niskie, iż nie opłacałoby się prowadzić działalności gospodarczej, gdyby wprowadzono podatek przychodowy i nie liczono kosztów. Jeśli ktoś twierdzi, że nie osiąga rzeczywistej rentowności, która pozwoliłaby mu zapłacić taki podatek, to niech lepiej nie emituje CO2 — bo za jego emisję też musimy płacić. Istnieją zatem realne sposoby na sfinansowanie świadczeń emerytalnych inaczej niż poprzez opodatkowanie pracy. Pozostaje więc druga strona medalu: ujednolicenia tychże świadczeń. Przeciwnicy takiego rozwiązania twierdzą, że skoro płacimy różnej wysokości składki, to dlaczego mamy mieć takiej samej wysokości emerytury? Przede wszystkim dlatego, że nie płacimy składki w rozumieniu ubezpieczeniowym, tylko podatek. Tak zwaną składkę na ubezpieczenie zdrowotne też płacimy w różnej wysokości, a nikt nie ma z tego tytułu prawa szybszego dostępu do lepszego szpitala. Jeśli już jednak rząd musi przez jakiś czas dogmatycznie tkwić w istniejącym modelu — dopóki się on całkowicie nie załamie i nie będzie innego wyjścia, niż go radykalnie zmienić — powinien skorzystać z rozwiązań właściwych dla podatku dochodowego, czyli ulg podatkowych. Państwo, które nie jest w stanie zapewnić odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa socjalnego (w tym przypadku dotyczącego zabezpieczenia emerytalnego), nie powinno opodatkowywać wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe w celu podniesienia poziomu tego bezpieczeństwa — pisze profesor Szumlicz231. Pozytywnie ocenia on podatkowe zasygnalizowanie konieczności dodatkowego oszczę231


302


dzania na cele emerytalne i przyjęcie, że wpłaty na nowo tworzone indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) będą odliczane od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Uważa jednak, iż kwota wpłat na IKZE od 2012 roku została ustalona na zbyt niskiej wysokości (4% podstawy opodatkowania)232. Propozycje zwolnień podatkowych dla dodatkowego oszczędzania na emeryturę powinny być odważniejsze, a przede wszystkim wyrażone parametrycznie w limitach kwotowych. Za punkt odniesienia lepiej byłoby przyjąć średnie wynagrodzenie i wielkość dodatkowych oszczędności umożliwiających uzyskanie przynajmniej 65% stopy zastąpienia wynagrodzenia emeryturą. Aby uzyskać taką stopę zastąpienia, trzeba w trakcie 40-letniej aktywności zawodowej dobrowolne podnieść sobie składki emerytalne o ponad 1/3233. Powinna jednak wystąpić zgodność preferencji podatkowych z celem oszczędzania, które musi mieć wyraźny cel emerytalny234. Można to połączyć z celem zdrowotnym, gdyż statystycznie to właśnie z okresem starości związane są najwyższe wydatki na ochronę zdrowia.

14.2 Inwestuj w siebie! W bestsellerowej książce Bogaty ojciec. Biedny ojciec Robert Kiyosaki pisze: nasz obecny system edukacyjny skupia się na przygotowaniu dzisiejszej młodzieży do znalezienia pracy poprzez rozwinięcie umiejętności scholastycznych. Życie tych ludzi będzie się obracało wokół pensji — kolumny przychodu. (…) Problem ze szkołą jest taki, że stajemy się tym, czego się nauczyliśmy. (…) Aby zabezpieczyć się finansowo, człowiek musi dbać o swój biznes. Nasz biznes obraca się wokół kolumny aktywów, a nie kolumny przychodów. (…) Pierwszą zasadą jest wiedza o różnicy pomiędzy aktywami a pasywami i kupowanie aktywów235. 232 233 234 235

www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946 www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946 www.orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3946 R. Kiyosaki, S. Lechter, Bogaty ojciec. Biedny ojciec, Warszawa 2007, s. 105.


303

Pracując za pensję: 1) pracujemy dla kogoś, czyniąc bogatszym właściciela firmy; 2) pracujemy dla rządu — płacąc podatki od wynagrodzenia, które otrzymaliśmy; 3) pracujemy dla banku — płacąc odsetki od kredytu, którego nam udzielił. Tymczasem wszyscy otrzymaliśmy dwa wielkie dary: nasz umysł i nasz czas. (…) Każda moneta, która trafia w twoje ręce, podlega twojej władzy (…) Wydaj ją niemądrze, a wybierzesz biedę (…) Zainwestuj w swój umysł i naucz się jak nabywać aktywa, a wtedy wybierzesz bogactwo236. Dlatego Bogaty ojciec radzi, by wykorzystywać okazje: używajcie swojego mózgu, pracujcie za darmo, a wkrótce wasz umysł pokaże wam sposoby robienia pieniędzy (…) Będziecie dostrzegali rzeczy, których inni ludzie nigdy nie widzą. Na przykład okazje, które pojawiają się tuż przed ich nosem237. Kiyosaki, udzielając tych wielu mądrych rad, zbyt dużą wagę przywiązuje, moim zdaniem, do nabywania instrumentów finansowych: inwestowania w fundusze inwestycyjne, akcje czy obligacje. Gdy zainwestujesz w obligacje, to sam sobie będziesz musiał zapłacić odsetki. Rząd nie ma żadnych innych pieniędzy niż te, które odbierze tobie i innym podatnikom. Twoim największym aktywem jesteś TY! Na zakończenie wróćmy więc do początku — do tego, co pisał cytowany we wstępie George Gilder: Najlepsze, najbardziej władcze, najbardziej oryginalne i najbardziej giętkie umysły stanowią najtrwalsze złoto238. Nazwa „kapitalizm” nie pochodzi bynajmniej od angielskiego capital (kapitał), tylko od łacińskiego capita („głowy”). Zważywszy, że gospodarka rządzona jest przez myśl, odzwierciedla ona stan umysłu, a nie stan rzeczy. Jednym z zasadniczych praw umysłu jest to, że wyobraźnia i wiara poprzedzają wiedzę. Ponieważ umysł ludzki zdolny 236 237 238

Ibidem, s. 227. Ibidem, s. 65. G. Gilder, Wealth, op. cit., s. 58.

304


jest do nieustannego wytwarzania nowych idei, myśliciel musi dokonywać nieustannego wyboru koncepcji, w które ma wierzyć. Tak jak przy wyborze kobiety — pisze Gilder — musi działać, zanim ją naprawdę pozna239. Każda myśl twórcza jest więc wynikiem przekonania, że właśnie ją należy wybrać. W pewnym sensie jest ona quasi-religijnym aktem wiary. Lecz nie wszystkie idee, jak kobiety, się sprawdzają. Aby się o tym przekonać, trzeba najpierw spróbować. Logiką twórczości jest zasada: „skacz, zanim zobaczysz”. Nie można w pełni ujrzeć nic nowego ze starego miejsca. Maksyma: „zobacz, zanim skoczysz” prowadzi jedynie do nieustannego obracania się w zamkniętym kręgu starych idei. Osiągnięcie sukcesu, wymaga ryzyka. Aby zdobyć wzgórze, ktoś musi pierwszy zdecydować się zaatakować nieprzyjacielski bunkier. Trudno wyjaśnić przy pomocy racjonalnych kryteriów, dlaczego ludzie w latach 60. i 70. XIX wieku zasiedlali Środkowy Zachód. Dlaczego ludzie, którzy znali lepszy sposób życia, dobrowolnie decydowali się na życie w tak prymitywnych warunkach (...) pracowali od świtu do nocy, by utrzymać się przy życiu. Jednak byli optymistami w kwestii przyszłości i nie chcieli wracać do cywilizacji nawet wówczas, gdy nie było istotnych powodów do jej uprzedniego porzucenia240. Stanowią oni, co prawda, mniejszość każdego społeczeństwa. Ale to na ich barkach spoczywa ciężar nadawania impetu gospodarce. Wszystko, co robimy, możemy robić coraz lepiej. Lepiej od innych. Dzięki temu możemy mieć coraz więcej. Skoro potrafimy się emocjonować przed telewizorem, czy Małysz skoczy dalej od innych, Kowalczyk szybciej pobiegnie, a Kubica pojedzie, możemy się postarać być lepsi w tym, co robimy. Bez względu na to, co robimy! Że nie warto? Że i tak nikt tego nie doceni? Dajmy Panu Bogu szansę! Kupmy los — jak w starym żydowskim dowcipie o Icku, który ciągle narzekał, że Pan Bóg nie pozwala mu wygrać na loterii, choć losu nie kupił! Banalny przykład: uczcie się języków obcych. Znacie już jakiś? To się nauczcie kolejnego. Co prawda anegdota niesie, że jak Jan Hi239 240

Ibidem, s. 262. Ibidem, s. 252-253.


305

milsbach usłyszał, iż musi nauczyć się angielskiego, bo może zaproszą go do nagrania filmu w Hollywood, to spytał, czy to aby pewne, bo jak nic z tego Hollywood nie wyjdzie, to zostanie jak ch… z tym angielskim. Ale nie każdy ma aż taki talent jak Himilsbach. A z angielskim każdy ma możliwość zrobić to, co robi, nie tylko tu, gdzie to robi, ale i gdzie indziej. To poszerza rynek dla towaru, jakim jest praca. Od czasu kryzysu finansowego nastąpiło znaczące zwiększenia zainteresowania Greków i Hiszpanów nauką języka niemieckiego241. Ci, którzy już go znali zawczasu, znaleźli się w lepszej sytuacji od tych, którzy dopiero musieli zacząć się go uczyć. Nie musimy przez całe życie robić tego samego. I nawet nie powinniśmy. Świat się zmienia i my się zmieniamy. Zmieniajmy się razem ze światem. Zmiany są naturalne — nie działajmy wbrew naturze. Eastman Kodak był jednym z największych koncernów świata. Ale przespał swój czas. Świat się zmienił — dziś nie robimy już zdjęć przy użyciu klisz fotograficznych. Ci, którzy prowadzili firmy sprzedające te filmy, musieli się przebranżowić. Dziś sprzedają elektroniczne nośniki pamięci. I działają tak, jak działali. Kodak działa coraz gorzej i prawdopodobnie zostanie przejęty, głównie za sprawą wartości, jaką mają posiadane przez niego patenty, czyli prawa własności do kiedyś wymyślonych pomysłów, z których dziś ten wielki koncern nie potrafi zrobić użytku, a inni potrafią. Ci inni wykazali się większą elastycznością, pomysłowością czy w końcu odwagą żeby — używając słów Gildera — „zaatakować bunkier”, jakim pod koniec XX wieku było imperium Eastman Kodak.

14.3 Załóż firmę! Gdy będziesz prowadził własną firmę, też będziesz płacił podatki. Ale część dochodu ci zostanie. Będziesz także tworzył rzeczywisty dochód narodowy. I zostawisz swoim spadkobiercom miejsca pracy. 241

www.forsal.pl/artykuly/583920,grecy_i_hiszpanie_ucza_sie_niemie ckiego_poniewaz_w_niemczech_maja_szanse_na_prace.html

306


Ludzie z pasją osiągają zazwyczaj w życiu i w inwestycjach większe sukcesy niż ludzie bez niej. Pasje mogą być różne. W końcu Facebook powstał pierwotnie jako narzędzie wymiany informacji na temat podrywania dziewcząt. Ktoś z zamiłowaniem do jeżdżenia na rowerze zaczął wiele lat temu rozwozić w dużym mieście korespondencję. Z czasem to jego zajęcie rozrosło się do nieźle prosperującej firmy kurierskiej. Wielu kolekcjonerów tworzyło własne galerie i domy aukcyjne. Z badań przeprowadzonych przez Global Entrepreneurship Monitor (GEM) już w 2004 roku242 wynika, że na stu Polaków w wieku od 18 do 64 lat przeciętnie prawie dziewięciu zaangażowanych było w rozpoczęcie lub rozwinięcie działalności gospodarczej. To najwyższy wskaźnik w Unii Europejskiej! W całej Europie wyprzedziła nas tylko Islandia. Badania GEM objęły 43 kraje, w których mieszka dwie trzecie populacji świata i wytwarzane jest 90% światowego PKB. Światowym liderem przedsiębiorczości jest Peru, gdzie aż 40 osób na 100 prowadzi własną działalność gospodarczej. Rewelacyjnie wcale nie wypadają Stany Zjednoczone, gdzie wskaźnik wynosi 11,3. To znacznie więcej niż średnia z krajów UE (5,1), ale niewiele więcej niż w Polsce. Według badań SMG/KRC liczba Polaków, którzy decydują się założyć własną działalność gospodarczą, stale rośnie243. Główną przyczyną jest chęć bycia niezależnym i brak posiadania szefa. Własna firma najczęściej będzie na początku formą samozatrudnienia. Niestety taka forma działalności bywa nazywana subtelnie „umową śmieciową”!244 Tymczasem można pracować na umowę o pracę, można nie pracować w ogóle. Można też pracować na „umowie śmieciowej” albo na czarno. Alternatywą dla pracy na czarno nie jest bowiem praca 242 243 244

http://www.parp.gov.pl/files/74/75/76/raport_gem.pdf http://praca-w-pracy.pl/2010/11/wlasna-dzialalnosc-dlaczego-polacy-coraz-czesciejzakladaja-wlasne-firmy/ http://wyborcza.pl/1,75478,10495099,Umowy_mniej_smieciowe.html#ixzz1bCmBYUst


307

legalna, tylko brak pracy z uwagi na koszty pracy legalnej. Rozwiązaniem pośrednim są właśnie te umowy nazywane pogardliwie „śmieciowymi”. Ale nawet gdy pracuje się dla jednego pracodawcy — by zminimalizować koszty podatkowe — to jest to zawsze jakiś początek, który uczy nas, jak prowadzić księgowość, jak rozliczać podatki. To pierwszy krok do tego, żeby samemu kogoś zatrudnić i robić to samo dla innych pracodawców. Wiem coś o tym — sam przez to przechodziłem. Za komuny do pensji naukowca dorabiałem na czarno. A jak się komuniści postanowili uwłaszczyć i przyjęli ustawę Wilczka, to zamiast narzekać, że się uwłaszczają, sam się „uwłaszczyłem”. Najpierw zacząłem sprzedawać wiedzę na umowy-zlecenia, potem na umowy o dzieło, aż wreszcie zarejestrowałem się w urzędzie i zostałem samozatrudnionym. Dziś jestem pracodawcą. Większość polskich przedsiębiorców, którzy odnieśli sukces w ostatnim dwudziestoleciu, zaczynało jako samozatrudnieni. Nie tylko zresztą polskich. Najdłużej działająca firma świata — Kongo Gumi — powstała w Japonii w 578 roku i była prowadzona przez jedną rodzinę przez 1428 lat! Historia korporacyjna głosiła, że przodek rodziny Kongo został sprowadzony do Japonii z Korei przez księcia Shotoku, aby wybudować świątynię Shitennoji (Czterech Niebiańskich Strażników Buddy). Poddawana licznym przeróbkom i renowacjom świątynia stoi do dziś. Przez 1400 lat potomkowie księcia budowali świątynie, pałace czy zamki (na przykład słynny zamek w Osace w XVI wieku). W XX wieku Kongo Gumi wkroczyła na rynek budownictwa mieszkalnego i przemysłowego, na którym zmogła ją bańka spekulacyjna na rynku kredytów hipotecznych. Liderem rankingu najstarszych firm świata została Houshi Onsen z Komatsu, która od 718 roku prowadzi lokalną działalność na północny wschód od Tokio na terenie dzisiejszego parku narodowego Joshinetsu. Według przekazów pewien mnich natknął się w czasie wędrówki po okolicy na ciepłe źródła z leczniczymi wodami i polecił swojemu uczniowi założyć tam uzdrowisko. To spa działa do dziś, zarządzane przez 46. potomka ucznia owego mnicha. W tym

308


sektorze ma szansę na poprawienie rekordu długowieczności Kongo Gumi — o ile nie wda się w spekulacyjne transakcje. W Europie prawdopodobnie najstarszymi firmami są winnica Château de Goulaine w dolinie Loary i odlewnia dzwonów Fonderia Pontificia Marinelli we włoskim Agnone założone około roku 1000. Udokumentowaną na piśmie datę pochodzenia z roku 1288 ma firma Stora z Falun w Szwecji, która wcześniej zajmowała się wydobywaniem rudy miedzi, a dziś działa na rynku papierniczym i opakowań. W Niemczech absolutnym seniorem jest Hotel Pilgrim Haus położony w westfalskim miasteczku Soest, który przyjmuje gości od roku 1304. W Polsce firmy rodzinne nie miały okazji, żeby trwać aż tak długo, ale jednak dawały sobie radę. Dziś prężnie działa nawet ich stowarzyszenie245, a nazwiska stanowiące swoiste „logo”, takie jak Blikle czy Kielman, są w Polsce równie dobrze znane jak międzynarodowe brandy. Znamienny jest pod tym względem przypadek firmy Wedel, która w czasach komunistycznych działała pod nazwą Zakładów im. 22 Lipca, a po jej przejęciu przez koncern PepsiCo powróciła do przedwojennej, „familijnej” nazwy.

14.4 Ubezpiecz się i oszczędzaj! Oczywiście nie wszyscy założą własne firmy. Niektórzy całe życie będą po prostu świadczyli pracę. Nawet jeśli będą oszczędzać, nie będzie ich stać na zakup nieruchomości, czy surowców. A gdy oszczędzają indywidualnie, to popełniają fundamentalne błędy. Najczęstszym błędem jest to, że rozpoczynają inwestycję w końcowej fazie wzrostów. Tymczasem doświadczeni gracze giełdowi powiadają, że kiedy taksówkarz w mieście, w którym jest siedziba giełdy, mówi, że na giełdzie można zarobić, to najwyższa pora, żeby z giełdy się wycofywać. Niestety większość postępuje na odwrót. Dlatego w 2008 roku, gdy giełdami po upadku Lehman Brothers 245

http://firmyrodzinne.pl/


309

zaczęły targać spadki, pozwoliłem sobie opublikować list do graczy giełdowych, podobny nieco w tonie do opublikowanego kilkanaście miesięcy wcześniej listu do ubezpieczonych w ZUS. Przeczytałem bowiem wypowiedź jednego z analityków, że prognozowanie nie ma sensu. Najważniejsze są spotkania regulatorów i ewentualnie podjęte decyzje. Ciekawe, dlaczego prognozowanie miało sens wówczas, gdy instytucje finansowe zachowywały się równie irracjonalnie, z tym tylko, że à rebours, i ludzie kupowali wszystko na pniu. Giełdą żądzą sentymenty. Raz panuje panika, innym razem euforia. Obie złe. Ale drobni ciułacze ulegają, niestety, obu — zazwyczaj kupują w euforii „na górce” i sprzedają w panice w największym „dołku”. Jako że „na górce” przez kilkanaście miesięcy mówiłem, że jak rośnie, to będzie spadało, to teraz mam prawo mówić, że skoro spada, to będzie rosło. A jako że nie gram na giełdzie, nie mam żadnego interesu, żeby się martwić o to, co się w tym kasynie dzieje. Mam 15 akcji — po jednej co ważniejszych spółek, jako tak zwane wejściówki na walne zgromadzenia. Uspokajam więc spanikowanych ciułaczy dla ich własnego dobra. Nie dlatego ojciec syna bił, że grał w kasynie i przegrał, tylko dlatego, że się chciał odegrać. Jak więc ktoś był na tyle nieroztropny (trudno, zdarza się), że kupił akcje na szczycie „górki” (o czym nie wiedział, gdy kupował, mając nadzieję, że hossa obiecywana przez tych samych analityków co „nie chcą prognozować”, będzie trwała jeśli nie wiecznie, to przynajmniej przez jakiś czas), to niech przynajmniej nie próbuje się odgrywać i niech nie sprzedaje „w dołku”. Nawet jak jeszcze spadnie, to kiedyś znowu ruszy do góry! Jeśli komuś nie brakuje na chleb do pierwszego, to niech zapomni na jakiś czas, że zagrał na giełdzie. Co prawda analitycy giełdowi uparcie nazywali to inwestowaniem, ale tylko podczas wzrostów. Jak zaczęły się spadki, mówili o panice — a przecież inwestowanie powinno być racjonalne. Zatem, drodzy ciułacze, postąpcie przynajmniej raz racjonalnie i skoro kupiliście „na górce”, to nie sprzedawajcie „w dołku”. A jak nie przekonuje was argument racjonalny, to może przekona was irracjonalny: w ten sposób zrobicie na złość tym rekinom giełdowym, którzy próbują was jeszcze troszkę przetrzymać i sprawić, żebyście

310


się jednak wyprzedawali. Bo oni wtedy zaczną kupować. Powoli, ale zaczną. Przecież nie mogą ze swoimi pieniędzmi zrobić tego samego co wy ze swoimi i schować je w skarpetkę246. Ale czy z powodu zawirowań giełdowych nie warto w ogóle oszczędzać? Warto i trzeba. Każdy z nas stoi przed koniecznością ciągłego podejmowania decyzji: • Ile i czego potrzebuje — co kreuje popyt. • Ile musi pracować — co kreuje podaż. • Ile może skonsumować dzisiaj, a ile powinien odłożyć na później — co kreuje stopę oszczędności. O popycie decyduje kilka podstawowych czynników: • Bieżące dochody. • Wielkość majątku. • Ceny produktów i usług na danym rynku. • Preferencje konsumenckie. • Oczekiwania co do wielkości przyszłych dochodów, cen, koniunktury gospodarczej. Poziom konsumpcji się zmienia, gdy siła nabywcza ulega zmianie (efekt dochodów). Natomiast poziom konsumpcji konkretnego towaru lub usługi zmienia się, gdy pojawiają się inne możliwości wydatkowania posiadanych środków (efekt zastąpienia). Efekt ten, popularnie nazywany efektem wody i brylantu, sprawia, że rzeczy powszechne w użyciu mają niewielką wartość na rynku, a rzeczy o wysokiej wartości rynkowej mają niewielką wartość użytkową. Aby zaspokajać potrzeby konsumpcyjne, ludzie muszą dokonywać wyborów co do podaży swojej własnej pracy. Oczywiście wybory te zależą z jednej strony od dostępu do miejsc pracy na danym rynku i stawek płacowych, a z drugiej strony od własnych umiejętności tworzących bazę alternatywnych wyborów — co możemy robić, u kogo pracować i czy nie możemy zacząć pracować u siebie. Stawki płacowe są uwarunkowane relacją podaży i popytu na dane umie246

www.blog.gwiazdowski.pl/index.php?subcontent=1&id=462


311

jętności oraz równowagą opłacalności — czyli równowagą między tym, by czegoś nie robić (odpoczynek), a robieniem. Każdy wybiera pomiędzy przyjemnością niepracowania a przykrością nieposiadania dochodu oraz stawkami wynagrodzenia za dany rodzaj pracy oferowanymi na danym rynku, widzianymi przez pryzmat dóbr, które zamierza nabyć w zamian za wynagrodzenie. Ta perspektywa nabywania dóbr i usług zawiera też opcje oszczędzania, czyli odkładania konsumpcji w czasie. Można użyć bieżących dochodów do finansowania przyszłych wydatków (oszczędzania) lub przyszłych dochodów do sfinansowania bieżących wydatków (kredyty). Z indywidualnego punktu widzenia oszczędności to część dochodów nieprzeznaczanych w danej chwili na konsumpcję, lecz gromadzonych na przyszłość. Można powiedzieć, że oszczędności to niezrealizowane wydatki na istniejące dobra lub usługi. Ze społecznego punktu widzenia to źródło finansowania inwestycji. Przeciwieństwem oszczędzania jest konsumpcja. Problem tkwi w określeniu poziomu tak zwanej konsumpcji autonomicznej, stanowiącej pewne minimum. Poziom ten jest określany przez każdego indywidualnie, na podstawie subiektywnych ocen. Stopa oszczędności w danej gospodarce jest zatem składową oszczędności jednostek i zależy od ogromnej liczby subiektywnych ocen. Współcześnie następuje powiększenie konsumpcji autonomicznej. Dzieje się tak za sprawą agresywnego marketingu przekonującego o konieczności posiadania coraz to nowych dóbr, prezentowanych jako niezbędne do życia. W efekcie zmniejsza się stopa oszczędności. Tymczasem oszczędności służą inwestycjom — tworzą więc kapitał (budynki, maszyny), który umożliwia osiąganie zysków w przyszłości, które będzie można przeznaczyć na późniejszą konsumpcję i... na przyszłe oszczędności. Odsetek dochodów przeznaczanych na oszczędności nazywa się stopą oszczędności. W gospodarce zamkniętej zapisuje się to w postaci banalnego równania: I=S gdzie: I = inwestycje, S = oszczędności

312


W rzeczywistości, dzięki kontraktom zagranicznym i napływowi kapitału finansowego oszczędności krajowe nie muszą być równe inwestycjom krajowym. Niektórzy dostrzegają taką samą siłę sprawczą w budżecie państwa. Dzięki wydatkom rządowym finansowanym kredytami można zwiększyć poziom inwestycji bez zwiększania poziomu oszczędności. Niestety kredyty trzeba kiedyś spłacić, co zmniejszy przyszły poziom oszczędności, a więc i przyszły poziom inwestycji. W latach 30. XX wieku Roy F. Harrod i Evsey D. Domar udowadniali, że wzrost gospodarczy zależy od produktywności inwestycji i poziomu oszczędności. Im wyższa stopa oszczędności, tym większe inwestycje — ergo tym szybszy wzrost gospodarczy. Robert Solow w 1956 roku sformułował model wzrostu gospodarczego, w którym oszczędnościom także przypisał ważną rolę, ale już nie tak ważną jak Harrod i Domar. Zwiększenie stopy oszczędności podnosi poziom inwestycji. Inwestycje tworzą kapitał, toteż zwiększenie stopy oszczędności przyczynia się do zwiększenia ilości kapitału. W efekcie mamy wzrost gospodarczy. Jednak im więcej jest kapitału, tym mniejsza jest jego produktywność. Z czasem więc tempo wzrostu gospodarczego maleje, aż w końcu wraca do tego samego poziomu, na jakim było, zanim stopa oszczędności wzrosła. Można z tego wnosić, że w długim okresie intensywniejsze oszczędzanie nie przekłada się na szybszy wzrost gospodarczy. Ale nawet jeśli po pewnym czasie tempo wzrostu wróci do pierwotnej wartości, to PKB jest już wówczas na wyższym poziomie, niż byłby, gdyby nie szybszy wzrost wywołany przez większe wcześniejsze oszczędności. Późniejsze badania Gregory’ego Mankiwa, Davida Romera i Davida Weila wykazały, że wpływ oszczędności na wzrost gospodarczy nie musi wygasać zgodnie z modelem Solowa, jeśli uwzględnimy inwestycje nie tylko w kapitał rzeczowy, ale także w kapitał ludzki, który, w odróżnieniu od rzeczowego, przynosi korzyści nie tylko tym, którzy w niego zainwestowali, ale wszystkim, którzy go wykorzystują. Wykształcony pracownik może zmienić pracę albo założyć własną firmę, wykorzystując wiedzę zdobytą u poprzedniego pracodawcy.


313

Oiko Nomos — bohater artykułu Edmunda Phelpsa z 1961 roku nawiązującego do modelu Solowa o królestwie Solovia — zdobył nagrodę za wyznaczenie najlepszej dla królestwa stopy oszczędzania, czyli Złotej Reguły Wzrostu247. Wyznacza ona optymalny punkt między dwiema skrajnościami. Z jednej strony gdybyśmy nie oszczędzali w ogóle, wszystkie dochody przeznaczając na bieżącą konsumpcję, to nasi potomni nie dysponowaliby żadnymi środkami, bo kiedy nagromadzony wcześniej kapitał się wyczerpuje, to przyszłe pokolenia nie mają czym go zastąpić. W drugim przypadku gdybyśmy konsumowali tylko tyle, żeby utrzymać się przy życiu, przyszłe pokolenia miałyby nadmiar kapitału kosztem naszych poświęceń. Złota Reguła Wzrostu wyznacza taki poziom oszczędności, by współcześni i ich potomkowie mogli osiągnąć ten sam poziom konsumpcji. Nie uwzględniając wzrostu bogactwa wynikającego z postępu technicznego, a tylko ten z akumulacji kapitału, stanie się tak, gdy udział oszczędności w dochodach będzie równy udziałowi kapitału w PKB. Jeśli zyski są mniejsze od inwestycji, to poziom oszczędności jest za wysoki i gospodarka znajduje się w stanie dynamicznej nieefektywności. Jeśli zyski są większe od inwestycji, to poziom oszczędności jest za niski i gospodarka jest dynamicznie efektywna. Oszczędzając więcej, można zwiększyć PKB, a w przyszłości także konsumpcję. Według Johna Keynesa ludzie charakteryzują się pewną stałą skłonnością do konsumpcji. Różnicę pomiędzy dochodami a wydatkami koniecznymi do utrzymania poziomu życia oszczędzają. Kiedy zarabiają więcej, konsumują nieznacznie więcej, za to ich oszczędności rosną szybciej niż dochód. Stopa oszczędności jest więc tym wyższa, im wyższe są dochody. W praktyce okazało się, że Keynes nie miał racji (nie tylko pod tym względem), dlatego że realizowana w praktyce jego własna teoria interwencjonizmu państwowego przyczyniła się do zmiany ludzkich skłonności. 247

The Golden Rule of Accumulation: A Fable for Growthmen w: „The American Economic Review”, Vol. 51, No. 4 (September 1961).

314


Zgodnie z teorią cyklu życia Franca Modiglianiego248 jednostki i gospodarstwa domowe dążą do jednakowego poziomu konsumpcji w ciągu całego życia. Hipoteza cyklu życia stanowi alternatywę zarówno dla hipotezy dochodu absolutnego Keynesa, według której wydatki konsumpcyjne zależą od bieżącego dochodu rozporządzalnego, a oszczędzają tylko jednostki o wysokich dochodach, jak i dla hipotezy dochodu permanentnego Miltona Friedmana, według której dochód permanentny to średni dochód, jaki ludzie spodziewają się osiągnąć w długim okresie. Zdaniem Modiglianiego młodzi ludzie, którzy zarabiają niewiele, a potrzeby mają większe, zaciągają kredyty (na dom czy samochód) i wydają tym samym więcej, niż zarabiają. Ich oszczędności są ujemne. W średnim wieku osiągają najwyższe dochody, spłacają kredyty z młodości i jeszcze oszczędzają na starość. Ich oszczędności są dodatnie. Kiedy się zestarzeją, żyją z kapitału zgromadzonego w młodości, a spłaconego w wieku średnim i z oszczędności wówczas zgromadzonych. Ich oszczędności znowu są ujemne. Działania rządów ten cykl zakłócają. Realizacja teorii Keynesa spowodowała, że uznaliśmy, iż musimy coraz więcej wydawać, bo to ożywia gospodarkę, i że nie musimy więcej oszczędzać, bo w razie czego pomoże nam rząd — przecież jesteśmy ubezpieczeni. Dlatego badania Simona Kuznetsa wykazały, że konsumpcja rośnie niemal całkowicie proporcjonalnie do dochodu. W krótkim okresie stopa oszczędności ma bezpośredni wpływ na stopę wzrostu PKB, a w długim okresie wpływa na poziom PKB, który przy takiej samej stopie wzrostu rośnie od wyższego poziomu. A kiedy PKB rośnie, dochody ludzi młodych i w średnim wieku są wyższe niż te, które obecni ludzie starsi zarabiali w czasach swojej aktywności. Tym samym oszczędności młodszych są większe niż konsumpcja emerytów. Jednakże gdy młodzież spodziewa się dalszego szybkiego wzrostu gospodarczego w przyszłości, zaciąga więcej kredytów — ergo ma większe ujemne oszczędności. 248

A. Ando, F. Modigliani, Tests of the Life Cycle Hypothesis of Saving: Comments and Suggestions, „Oxford Institute of Statistics Bulletin” (May 1957).


315

Modigliani przyjął jednak kilka uproszczeń i nie wziął pod uwagę kilku faktów. Celem oszczędzania nie musi być tylko odkładanie na starość — zgodnie z cyklem życia. Niektórzy nie oszczędzają w ogóle. Z kolei emeryci nie zawsze konsumują wszystkie oszczędności, a często nawet dalej oszczędzają — zostawiając spadek potomnym. Motywem oszczędzania może być chęć zabezpieczenia się na wypadek nagłej utraty dochodów (bezrobocie) lub nagłego wzrostu wydatków (w chorobie). Ludzie posiadający majątek oszczędzają mniej niż ci, którzy majątku nie posiadają, gdyż w razie potrzeby mogą spieniężyć jego część lub zaciągnąć kredyt pod jego zastaw (to tak zwany efekt majątkowy). Działa też tak zwana ekwiwalencja ricardiańska, którą opisał Robert Barro. Zgodnie z teorią racjonalnych oczekiwań wzrost deficytu budżetowego musi spowodować wzrost podatków w przyszłości. Racjonalnie myślący ludzie — a zwłaszcza przedsiębiorcy — konsumują mniej, a oszczędzają więcej, przewidując, że rząd będzie musiał w przyszłości podwyższyć im podatki. 14.4.1 Nie „czy”, tylko „jak” Jedno jest pewne — oszczędzać trzeba zarówno z indywidualnego, jak i społecznego punktu widzenia. Tylko jak? Naukowcy z London Business School wraz z analitykami z Credit Suisse na podstawie danych z 19 państw przedstawili kolejną edycję raportu o inwestowaniu na świecie na przestrzeni minionych 112 lat — Global Investment Returns Yearbook249. W 1899 roku dominowała Wielka Brytania, ale można było też kupić akcje na giełdach Austro-Węgier i Rosji. Dziś centrum finansowym są Stany Zjednoczone, gdzie notowane są spółki stanowiące 45% światowej kapitalizacji. Udział Europy i Ameryki Północnej stanowi 73% (112 lat temu było to 90%). Najwięcej straciły Wielka 249

https://infocus.credit-suisse.com/app/article/index.cfm?fuseaction=OpenArticle&aoid=339276&coid=118&lang=EN https://infocus.credit-suisse.com/data/_product_documents/_shop/337842/credit_suisse_global_investment_returns_yearbook_2012.pdf

316


Brytania i Francja, które razem miały na początku ubiegłego stulecia udział w światowej kapitalizacji na poziomie takim, jak dziś mają Stany Zjednoczone, a obecnie jest to zaledwie 12%. Gdybyśmy w 1899 roku zainwestowali w akcje spółek z 19 krajów objętych badaniem proporcjonalnie do przypadającego na nie poziomu światowej kapitalizacji, osiągnęlibyśmy realnie średnio 5,4% rocznie. Jeden dzisiejszy dolar zainwestowany w 1899 roku przyniósłby na koniec 2011 roku 344 dolary. Największą stopę zwrotu — średnio 7,2% rocznie — można było osiągnąć w Australii i RPA. Nieco gorzej, choć i tak lepiej niż średnia światowa, wypadły inwestycje w akcje notowane w USA — 6,2% rocznie. W Europie średnio stopa zwrotu wyniosła 4,6%. Najgorzej wypadł rynek włoski — 1,7% rocznie. Trzeba jednak pamiętać, że do roku 1933 obowiązywał teoretycznie standard złota. 5 kwietnia 1933 roku prezydent USA — sympatyzujący z komunistami (co odczuliśmy na własnej skórze po ustaleniach w Jałcie) i otoczony komunistycznymi agentami — Franklin Delano Roosevelt — wydał dekret konfiskujący złoto amerykańskich obywateli. Słynny dekret (Executive Order) noszący numer 6102 brzmiał: All persons are hereby required to deliver on or before May 1, 1933, to a Federal Reserve Bank or a branch or agency thereof or to any member bank of the Federal Reserve System all gold coin, gold bullion and gold certificates now owned by them [wszyscy winni dostarczyć do dnia 1 maja 1933 lub wcześniej do Banku Rezerwy Federalnej, jej biura lub agencji albo do dowolnego banku systemu rezerwy federalnej wszystkie złote monety, złoty bilon i certyfikaty złota znajdujące się obecnie w ich posiadaniu]. Kara za niepodporządkowanie się wynosiła do 10 000 USD lub 10 lat pozbawienia wolności! I wtedy mogła w najlepsze zacząć się inflacja, która dla inwestorów była gorsza od wojen światowych. Nie istniały bowiem żadne ograniczenia w drukowaniu pieniądza papierowego — fiducjarnego, opierającego się na zaufaniu do emitenta, którym były rządy i/lub banki centralne. Jeżeli ceny rosły w tempie większym niż 4,5%, rocznie, to stopy zwrotu z akcji spadały o po-


317

łowę, obligacje zaś przynosiły jedynie ochronę kapitału, gdyż oprocentowane były na poziomie inflacji. Gdy inflacja przekraczała 8%, trudno było na czymkolwiek zarobić. Na podstawie raportu Credit Suisse trudno zbudować dobrą strategię obronną przed inflacją. Bardzo często te akcje, które dobrze zachowywały się w trakcie jakiejś fali inflacyjnej, mocno traciły w czasie kolejnej — i na odwrót. Trudno więc było zbudować portfel chroniący przed inflacją. Średnio wzrost inflacji o 1 punkt procentowy obniżał realną stopę zwrotu z akcji o 0,52 punktu procentowego, a z obligacji o 0,74 punktu procentowego. Małym natomiast zagrożeniem dla inwestorów jest deflacja. Średnia stopa zwrotu z rynku akcji nie odbiega od tej charakterystycznej dla czasów umiarkowanej inflacji. Znacznie lepiej zaś dają inwestorom zarobić obligacje — w czasie ekstremalnej kilkunastoprocentowej deflacji średnio nawet 20% rocznie. Co jest dowodem na to, że inflacja służy rządom, a deflacja jest dla rządów niekorzystna. Z tym, że inflację wywołują rządy z bankami centralnym przez kreację pieniądza, a deflację może wywołać rynek — rządy nic do niej nie mają. Ale za to zaciekle z nią walczą. Już wiadomo dlaczego. W 2011 roku oszczędności Polaków wzrosły o 6% — czyli 52 miliardy złotych. Martwi to, że choć ich łączna wartość była rekordowa (963 miliardy złotych), to jednak tempo ich przyrostu znacząco spadło w porównaniu z poprzednimi latami. W 2010 roku wyniosło 13%, a w 2009 roku — 18%. Najszybciej oszczędności zwiększały się w IV kwartale 2011 roku — o 29 miliardów złotych. Najbardziej rosła wartość tradycyjnych depozytów bankowych, na których na koniec roku ulokowano 482 miliardy złotych. W samym tylko IV kwartale ich wartość zwiększyła się o 5,4% — najwięcej od dwóch lat. W skali całego roku wartość depozytów wzrosła o 13%250. Połowa badanych Polaków czuje się komfortowo lub bardzo komfortowo pod względem poziomu posiadanych oszczędności, podczas gdy średnia dla krajów europejskich wyniosła 38% — wy250

www.analizy.pl/fundusze/newsletter/11848/Struktura-oszczednosci-gospodarstwdomowych-(grudzien-2011).html?c=60606801004&id_miejsca=3&fm=5805&s=NLT_ NCR_TYT

318


nika z badania przeprowadzonego przez ING. Odsetek wskazań tylko na odpowiedź „czuję się bardzo komfortowo” pod względem posiadanych oszczędności był w Polsce najwyższy spośród wszystkich krajów w Europie (18%). W następnej kolejności byli Niemcy — 10% wskazań251. 14.4.2 Lokaty bankowe Najpopularniejsze wśród oszczędzających Polaków są tradycyjne lokaty bankowe. Przez kilka lat królowały na rynku lokaty z dzienną kapitalizacją, umożliwiające uniknięcie 19-procentowego podatku dochodowego od zysków kapitałowych, nazywanego podatkiem Belki. Po zamknięciu tej furtki od 1 kwietnia 2012 roku trzeba porównać oprocentowanie lokaty pomniejszone o podatek z inflacją. Przeciętna realna rentowność 12-miesięcznych lokat zakładanych w lutym 2011 roku była minusowa. Różnie wyglądało to w różnych miesiącach. Te zakładane w styczniu 2011 roku po roku przyniosły realną stratę 0,25%. Te z lutego — 0,42%. Większość bankowych depozytów po uwzględnieniu podatku i GUS-owskiego wskaźnika wzrostu cen przyniosła realne straty. Tylko 11 banków oferowało lokaty, na których klienci ochronili oszczędności przed inflacją. Najwięcej dały zarobić FM Bank, Idea Bank i Meritum Bank. W pierwszych dwóch realny zysk wyniósł 1,1%. Natomiast w Meritum Banku 0,96%. W marcu 2012 roku oprocentowanie depozytów miesięcznych wynosiło w skali rocznej 5,4%. Inflacja w lutym rok do roku wyniosła 4,3%, a miesiąc do miesiąca 0,4%. Wśród lokat z trzymiesięcznym okresem zapadalności najlepsze warunki oferował Meritum Bank. Klienci, którzy wybrali „Pierwszą lokatę”, otrzymywali 8,5% w skali roku. Stawka ta była najwyższa nie tylko w kategorii produktów trzymiesięcznych, lecz także spośród wszystkich dostępnych na rynku depozytów terminowych. Minimalna kwota lokaty wynosiła 500 złotych. Była to jednak oferta tylko dla posiadaczy konta 251

www.forsal.pl/artykuly/590001,sonda_polacy_najbardziej_zadowoleni_w_europie_z_ poziomu_oszczednosci.html


319

osobistego. Meritum oferował też najlepsze warunki w kategorii depozytów sześciomiesięcznych. Internetowa lokata standardowa była oprocentowana na 6,1% w skali rocznej. Minimalna kwota lokaty w tym przypadku wynosiła 1000 złotych. Podobnie jak przy „Pierwszej lokacie” konieczne było posiadanie w Meritum konta osobistego. W kategorii lokat o rocznym okresie zapadalności najwyższe oprocentowanie oferował FM Bank — 6,2% od lokat minimum 3000 złotych, nie wymagając przy tym założenia konta osobistego. Ale to są czyste procenty — nieuwzględniające ani podatku, ani inflacji. Podatek płaci się bowiem od zysku brutto bez uwzględniania inflacji. Według centralnej ścieżki projekcji inflacji NBP na przełomie 2012/2013 wskaźnik inflacji ma spaść poniżej 3,5%. Wówczas większość oferowanych na początku 2012 roku przez banki lokat przyniesie realne zyski przewyższające po opodatkowaniu poziom inflacji, w odróżnieniu od tych z początku 2011. Ale inflacja zazwyczaj bywa wyższa, niż się oficjalnie prognozuje. Na początku 2011 roku też się nie spodziewano, że po roku inflacja wyniesie 4,3%. Na początku 2012 roku, gdy już było wiadomo, że skończy się od kwietnia możliwość obchodzenia podatku Belki, pojawiły się w bankach oferty gwarantujące utrzymanie oprocentowania netto po zmianie przepisów (podwyższenie oprocentowania depozytu do takiego poziomu, aby po odprowadzeniu podatku klient dostał takie same odsetki, jakich spodziewał się wcześniej). Takie gwarantowane oprocentowanie oferował na początku 2012 roku Getin Bank, FM Bank, Kredyt Bank, Idea Bank i Meritum Bank. Innym pomysłem było naliczanie wysokich odsetek w pierwszych miesiącach trwania depozytu (dopóki były jeszcze nieopodatkowane), a w kolejnych obniżanie oprocentowanie do zera. Lokaty takie oferował Getin Bank, GetinOnline, Idea Bank. BGŻ Optima proponował depozyt jednodniowy z gwarancją utrzymania oprocentowania netto w wysokości 6,48% do końca kwietnia 2012 roku. O lokatach można się dużo dowiedzieć z blogu Macieja Samcika „Subiektywnie o finansach”. Jest zresztą nie tylko subiektywnie, ale i wesoło. Wiele jest też w Internecie „porównywarek” lokat.

320


14.4.3 TFI Poza bankami można lokować oszczędności w funduszach inwestycyjnych. Są fundusze akcji, dłużne (inwestujące w obligacje rządowe), walutowe (grają na kursach walut) nieruchomości, surowców, mieszane (inwestujące we wszystkie z wymienionych aktywów). Ofert jest naprawdę zatrzęsienie. Na stronie Analizy.pl prowadzonej przez zespół Analizy Online można zapoznać się z ich przeglądem i ocenami robionymi przez niezależnych analityków. Nie sprawdza się w tym przypadku stare powiedzenie, że od przybytku głowa nie boli. Owszem, osoby niezorientowane, które chciałby zacząć oszczędzać na starość, głowa może rozboleć. Wśród funduszy akcji mamy fundusze małych spółek, średnich spółek, małych i średnich spółek, dużych spółek, mieszane, agresywne, krajowe, zagraniczne, krajowe i zagraniczne, stabilnego wzrostu i zrównoważone. I w zasadzie prawie każde towarzystwo i fundusz inwestycyjny dysponuje każdym z nich. A towarzystw i funduszy inwestycyjnych jest już 50252. Fundusze stabilnego wzrostu i zrównoważone różnią się w zasadzie nazwą. I jedne, i drugie mają w swoim portfelu akcje i obligacje. W różnych proporcjach. W celu wyważenia bezpieczeństwa i zysku. Na akcjach spółek można zarobić więcej — ale tylko gdy jest dobra koniunktura na giełdach. Kiedy jest zła — ratunek stanowić mają posiadane w portfelu obligacje — przynoszące mniejsze zyski niż akcje w czasach hossy, ale za to bezpieczniejsze — dające zyski także w czasach giełdowej bessy. W funduszach stabilnego wzrostu proporcje między akcjami i obligacjami „podręcznikowo” kształtują się na poziomie 30:70 (30% akcje, 70% obligacje). Ale nie jest to granica niewzruszalna — proporcje mogą się zmieniać w kierunku funduszy zrównoważonych, w których z kolei „podręcznikowa” proporcja między akcjami i obligacjami ma wynosić 50:50. Ale też jest zmienna i może 252

Aktualne zestawienie na stronach KNF: www.knf.gov.pl/dla_rynku/PODMIOTY_rynku/ Podmioty_rynku_kapitalowego/Wykaz_TFI_i_FI_HTML.html


321

się przesuwać zarówno w kierunku funduszy stabilnego wzrostu (przez zwiększenie ilości obligacji), jak i w kierunku funduszy bardziej agresywnych z przewagą akcji w portfelu. Rankingi funduszy inwestycyjnych Analizy.pl publikują sukcesywnie na swojej stronie internetowej253. Jednak co do bezpieczeństwa inwestowania w obligacje pojawiają się znaki zapytania. Obligacje są bezpieczne dla ich posiadaczy dopóty, dopóki nie przytrafi się ich emitentom to, co przytrafiło się Grecji. W marcu 2012 roku wartość jej obligacji została zmniejszona o 85%! Część wierzycieli się na to sama zgodziła, a część, która zgodzić się nie chciała, została przymuszona specjalna ustawą. Dotyczy to wierzycieli, którzy posiadali greckie obligacje, wyemitowane na prawie krajowym (w tym wypadku greckim). Z obligacjami wyemitowanymi na prawie zagranicznym zadłużone rządy tak łatwo nie mogą sobie poradzić za pomocą ustawy krajowej — co stanowi pewnego rodzaju instrukcję dla potencjalnych nabywców obligacji. Grecję ratują Niemcy i Francja. Ale jedna z trzech agencji ratingowych (S&P) obniżyła w styczniu 2012 roku rating Francji o jeden poziom: z AAA do AA+. Czy zatem stan finansów Niemiec i Francji nie może być zagrożony? Nigdy nie mów nigdy! Wszystko może się zdarzyć, jednak w przypadku gdyby doszło do niewypłacalności Niemiec, to w Europie najpewniej doszłoby do jakiejś rewolty, a po niej — tradycyjną koleją rzeczy, jak to opisywali i Platon, i Arystoteles — do jakiejś dyktatury. W takim przypadku nie warto oszczędzać. Ale jeśli jednak Niemcy nie zbankrutują? Jest z tym trochę tak jak z dowodem Pascala na opłacalność wiary w Boga: koszt wiary w przypadku gdy Go nie ma, jest niewielki w porównaniu z tym, co nas może czekać, gdy nie będziemy wierzyć, a On by jednak był. Wyrzeczenia konsumpcyjne, jakie trzeba ponieść na oszczędzanie na przyszłość, gdy się zdarzy jakaś rewolta, wydają się nieistotne w porównaniu z problemami, jakie nas będą czekać, gdy oszczędzać nie będziemy, a rewolta żadna się jednak nie zdarzy. 253

www.analizy.pl/fundusze/ubezpieczeniowe-fundusze-kapitalowe/ratingi

322


W Polsce dostępne są już nawet fundusze luksemburskie. Zgodnie z Dyrektywami UCTIS (w szczególności Dyrektywa 2001/107/WE oraz 2001/108/WE) fundusz inwestycyjny zarejestrowany w jednym z krajów Unii Europejskiej (w tym w Luksemburgu) może prowadzić swoją działalność na terenie wszystkich krajów członkowskich Wspólnot Europejskich — a więc i w Polsce. W Luksemburgu dywidendy wypłacane przez fundusze inwestycyjne nie są opodatkowane. Dotyczy to również cudzoziemców — a więc i Polaków. Za inwestycyjną ciekawostkę można uznać fundusz inwestycyjny Eurogeddon stworzony przez znanego ekonomistę, profesora warszawskiej uczelni Vistula Krzysztofa Rybińskiego, i towarzystwo Opera TFI. Jest to pierwszy w Europie fundusz mający zarabiać na kryzysie finansowym. Profesor Rybiński znany jest z kasandrycznych wizji dotyczących światowej gospodarki. Stworzył produkt, który ma owe prognozy przekuć na zysk. Fundusz inwestuje w tak zwane krótkie pozycje254 na kontraktach europejskich giełd, dzięki czemu, gdy ceny akcji spadną, wycena funduszu wrośnie. Ta konstrukcja sprawia, że gdy na giełdach panuje kryzys, klienci funduszu zarabiają, ale — uwaga — w czasie hossy mogą stracić nawet 40-50%. Tyle że według Rybińskiego trwający od 2008 roku kryzys wcale się nie skończył, a najgorsze dopiero przed nami. Produkt ten nie nadaje się jednak do dywersyfikacji ryzyka. W fundusz ten możemy zainwestować albo wszystkie dostępne środki, albo żadnych. Jeśli uważamy, że światowe, a zwłaszcza europejskie giełdy się zawalą, to nie powinniśmy inwestować na rynku akcji czy obligacji — bo to, co zyskamy na Eurogeddonie, stracimy w innych funduszach, jeśli kryzys nadejdzie, i odwrotnie. 254

Pozycja krótka (ang. Short Position) to określenie pozycji na rynku transakcji terminowych lub sposobu funkcjonowania na nim jako sprzedawca netto. Otwarcie i posiadanie pozycji krótkiej na rynku kontraktów terminowych jest zobowiązaniem do sprzedaży w przyszłości określonej ilości instrumentu bazowego po ustalonej cenie. Jest to pozycja odwrotna do pozycji długiej. Efektem zajęcia pozycji krótkiej jest oczekiwanie inwestora na spadek cen instrumentu bazowego. Gdy cena instrumentu bazowego spada, inwestor zarabia, ponieważ w momencie wygaśnięcia kontraktu jego cena będzie niższa od ceny w momencie jego zawarcia. Różnica pomiędzy tymi cenami stanowi zysk inwestora.


323

Wyniki funduszy są zwykle pochodną umiejętności ich zarządzających. Miarą, przyjętą przez Analizy.pl, która określa poziom tej umiejętności wśród zarządzających, jest wskaźnik alfa, pokazujący poziom osiągniętego zysku niezależnie od rynkowej koniunktury. Może on wynikać z wyboru do portfela niedowartościowanych spółek lub z dobrego wyczucia momentu zakupu lub sprzedaży ich akcji. Wśród funduszy akcji polskich uniwersalnych, największe umiejętności w doborze akcji, na podstawie analizy tego wskaźnika, mają zarządzający z Quercus TFI, Noble Funds TFI. Fundusze przez nich zarządzane mają najwyższe alfy liczone na podstawie porównania miesięcznych wyników do średniej grupy za ostatni rok. Wskaźnik alfa w przypadku Quercus Agresywny na koniec lutego 2012 roku osiągnął poziom 0,53%. Zarządzającym tym funduszem jest Sebastian Buczek. Wysoki poziom współczynnika alfa (0,47%) miał również Noble Fund Akcji, zarządzany przez Andrzeja Lisa. Najlepiej zarabiającym zarządzającym na świecie w 2011 roku został Ray Dalio. Zainkasował on 3,9 miliarda USD. Dalio zarządza największym na świecie funduszem hedgingowym, Bridgewater Pure Alpha, którego aktywa sięgają 70 miliardów USD. W 2011 roku przyniósł on inwestorom aż 13,8 miliardów USD zysku. Wynagrodzenie Raya Dalio składało się z opłaty za zarządzanie, części wypracowanej stopy zwrotu oraz zysku z własnych inwestycji w ten fundusz. Rekordzistą pozostaje John Paulso, który w 2010 roku zainkasował 5 miliardów USD, choć zarządzał wówczas aktywami o połowę mniejszymi niż Dalio. Ale fortuna jest zmienna, bo w 2011 roku Paulson w ogóle nie znalazł się w rankingu magazynu „Absolute Return”. Zarobki 25 najlepiej opłacanych menedżerów amerykańskich funduszy w 2011 roku spadły o 35% w porównaniu do roku 2010. Było to 576 milionów USD (wobec 883 milionów USD w 2010 roku). Co ciekawe — w 2009 roku (pierwszym po wybuchu kryzysu w sektorze finansowym) zainkasowali oni po 1,1 miliarda USD. Fundusze absolute return (fundusze absolutnej stopy zwrotu) mają za cel osiągać zyski bez względu na koniunkturę w światowej gospodarce. Ich celem jest wypracowanie przynajmniej kilkuprocen-

324


towego dochodu w każdych warunkach. Osiągnięciu tego sprzyjać ma szeroki wachlarz inwestycji, których przedmiotem są nie tylko akcje i obligacje, ale i cały wachlarz inwestycji alternatywnych. Fundusze takie działają też na rynku polskim, ale nie mają ani takich aktywów, ani — oczywiście — takich wynagrodzeń. I wyniki też mają niezbyt „absolutne”. Mimo że od początku 2008 roku do końca 2011 roku bessa przeplatała się z hossą, „fundusze absolutne” odnotowały straty. Choć chciały zarabiać, nawet jak będzie bessa, nie zarabiały, nawet jak była hossa255. Mimo że dążą one do tego, aby zarabiać w każdych warunkach, to mogą też w każdych warunkach tracić256. 14.4.4 Polisy i UFK W fundusze inwestujemy to, co mamy. Ale czasami potrzebne jest zwiększenie bezpieczeństwa i proste ubezpieczenie się — tak jak domu czy samochodu! Bo życie i zdrowie jest ważniejsze od murów czy blachy. Tymczasem częściej wykupujemy polisę AC na samochód (choć nie jest obowiązkowa w odróżnieniu od OC) niż polisę na życie czy dożycie. Podstawowa różnica między nimi polega na tym, że ubezpieczenie na życie to ochrona i zabezpieczenie finansowe dla bliskich. Będą mogli otrzymać sumę ubezpieczenia (zależną od zadeklarowanej składki i wieku ubezpieczonego), nawet jeśli umrze on zaraz po zawarciu umowy, nie wpłaciwszy zbyt wielu środków. Drugi rodzaj, czyli ubezpieczenie na dożycie to poza zabezpieczeniem, jakie gwarantuje klasyczne ubezpieczenie na życie, jeszcze jeden rodzaj ochrony — mający na celu zadbanie o stan własnych finansów ubezpieczonego po zakończeniu aktywności zawodowej. Ubezpieczenie zarówno na życie, jak i na dożycie można wykupić już od wieku 13 lat — w którym nabywa się tak zwaną ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Jednak w przypadku osób niepełnoletnich rodzice muszą pisemnie wyrazić zgodę na opłacanie 255 256

www.parkiet.com/artykul/1109770.html www.finanse.egospodarka.pl/62462,Jakie-wyniki-notuja-fundusze-absolutnej-stopyzwrotu,1,48,1.html


325

składek za dziecko do momentu ukończenia przez nie 18. roku życia. Najczęściej polisa na dożycie gaśnie z momentem ukończenia 65. roku życia, jednak warunki te można indywidualnie negocjować. Z uwagi na koszt ochrony — czyli wypłatę sumy ubezpieczenia przewidzianej w umowie po śmierci ubezpieczonego nawet następnego dnia po zawarciu umowy — polisy na życie muszą być stosunkowo drogie. W klasycznej formule polisa na życie przypominała zakład: jeśli dożyję określonego wieku — przegrałem pieniądze wpłacane w charakterze składki. Jeśli nie dożyję tego wieku — wygrają osoby uposażone, którym ubezpieczyciel wypłaci sumę ubezpieczenia. Początkowo ubezpieczyciele wykluczali wypłatę polisy w przypadku śmierci samobójczej ubezpieczonego. Dziś to wyłączenie trwa tylko dwa-trzy lata. Badania pokazały, że kiedy ktoś planował samobójstwo, to po dwóch-trzech latach ten zamiar mu przechodził. Jednak jeśli ubezpieczony dożywał określonego wieku — wygrywał ubezpieczyciel. Nie musiał wypłacać sumy ubezpieczenia, a wpłacone składki pozostawały jego zyskiem. Jest to doskonałe zabezpieczenie uposażonych (przy stosunkowo niewysokich składkach miesięcznych suma ubezpieczenia może być całkiem pokaźna). Nie jest to jednak dobre rozwiązanie dla samego ubezpieczonego. Jako że ludzie w większości wolą myśleć, że będą żyli długo, pojawiły się hybrydy ubezpieczeniowe łączące ubezpieczenie z oszczędzaniem. Ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe (UFK) działające — jak zakłady i towarzystwa ubezpieczeniowe — na podstawie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, zaczęły oferować polisy na życie połączone z funduszami inwestycyjnymi. Na koniec III kwartału 2011 roku zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w Polsce posiadały 63 krajowe zakłady ubezpieczeń, w tym 30 zakładów ubezpieczeń na życie, oraz 33 zakłady ubezpieczeń pozostałych osobowych i majątkowych. Wśród krajowych zakładów ubezpieczeń, działalność ubezpieczeniową prowadziło 29 zakładów ubezpieczeń na życie oraz 33 zakłady pozostałych ubezpieczeń osobowych i majątkowych (w tym jeden zakład reasekuracji — PTR SA). Natomiast liczba zakładów zagra-

326


nicznych, które notyfikowały swoją działalność w Polsce w ramach swobody świadczenia usług, wyniosła 564257. Ubezpieczeniowe fundusze kapitałowe oferują połączenie polisy na życie z funduszem kapitałowym. Składka lokowana jest w oba te produkty w różnych proporcjach. Często się jednak zdarza, że suma ubezpieczenia jest stosunkowo niewielka, a większość składki lokowana jest w funduszach inwestycyjnych. Zakłady ubezpieczeniowe stają się w ten sposób agentami funduszy inwestycyjnych. Jeszcze czym innym są tak zwane „polisolokaty”. Jest to rodzaj lokaty bankowej opakowanej w polisę na życie. Suma ubezpieczenia, skalkulowana na poziomie o kilka procent wyższym niż wartość wpłacanej jednorazowo składki, zwracana jest klientowi po stosunkowo krótkim czasie (na przykład sześciu miesiącach lub roku). Jest to patent, by klient/ubezpieczony nie płacił od sumy ubezpieczenia, pod którą tak naprawdę kryją się jedynie odsetki podatku Belki. Analizy.pl publikują informacje o 24 zakładach ubezpieczeniowych oferujących różne produkty. Pod względem ich ilości liderem jest TUnŻ Europa, posiadając aż 245 (!) produktów różnie strukturyzowane w 127 funduszach inwestycyjnych. Na drugim końcu jest BZ WBK-Aviva TunŻ, posiadając tylko jeden produkt (ze składką jednorazową)258. Pod względem ilości funduszy, w których lokowane są środki, ubezpieczonych liderem jest PZU Życie z 266 funduszami, choć produktów ma tylko 17. „Tylko 17” w porównaniu z TUnŻ Europa, ale „aż 17” w porównaniu z BZ WBK-Aviva TUnŻ. Co istotne, wszystkie produkty ubezpieczeniowe dostępne na rynku są nieporównywalne. I można odnieść wrażenie, że jest to celowe działanie ubezpieczycieli. O ile bowiem w przypadku funduszy inwestycyjnych łatwo porównać stopę zwrotu z każdej zainwestowanej złotówki, o tyle w przypadku ubezpieczeń porównać zakres ochrony i realną wysokość ewentualnych świadczeń jest nie sposób. Pewnie jakiś dobry aktuariusz mógłby się wgryźć w szczegóły, ale 257 258

Raport KNF o stanie sektora ubezpieczeń po III kwartałach 2011 www.knf.gov.pl/ Images/Sektor_ubezpieczen_III_kw_2011_tcm75-29165.pdf www.analizy.pl/fundusze/ubezpieczeniowe-fundusze-kapitalowe/profile-firm


327

ubezpieczyciele dbają bardzo o to, żeby każdy ich nowy produkt tak się różnił od innych dostępnych już na rynku, by proste ich zestawienie było niemożliwe. Wybór nie jest prosty. Wybrać większe ryzyko inwestycyjne i możliwe wyższe zyski? Czy raczej postawić na mniejsze zyski, a większe bezpieczeństwo? Czy tylko swoje (na emeryturze), czy także bliskich (jeśli sami nie dożyjemy emerytury)? W 2011 roku wartość środków ulokowanych w UFK wzrosła o blisko 3,5 miliarda złotych. To o prawie 16% więcej niż w 2010 roku, w którym UFK zostały zasilone nowymi środkami w kwocie 3 miliardów złotych. Lepsze były jedynie lata szybkiego wzrostu gospodarczego — 2006 i 2007 rok, gdy saldo operacji w UFK wynosiło +7 miliardów złotych. Wartość wpłat dokonanych w 2011 roku do blisko 1200 ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych wyniosła 9,4 miliarda złotych. Ale prawie 6 miliardów złotych zostało z UFK wycofanych. Nieco gorzej wypadła druga połowa roku. W pierwszych sześciu miesiącach różnica między wpłatami i umorzeniami sięgnęła ponad +1,9 miliarda złotych259. Chyba coraz więcej osób zdaje sobie sprawę z tego, że nie ma co liczyć ZUS, KRUS, OFE czy w ogóle na rząd. I to jest dobra wiadomość. Dalszemu pobudzaniu oszczędności służyć ma złożony w sejmie projekt Komitetu Obywatelskiej Inicjatywy Ustawodawczej „Razem”, pod którym podpisało się 130 000 osób, dotyczący ulg podatkowych dla osób oszczędzających dodatkowo na emeryturę. Do jego rozpatrzenie powołana została nawet nadzwyczajna podkomisja sejmowa. Ale 28 marca 2012 roku jej przewodniczący, poseł Janusz Cichoń z PO, ogłosił zawieszenie prac komisji na pół roku260. Zapewne więc projekt nie zostanie uchwalony. Zakłada on ulgę w podatku dochodowym. Podatek dochodowy jest jednak bardzo złym podatkiem i powinien zostać zlikwidowany. 259 260

www.analizy.pl/fundusze/newsletter/11798/Naplyw-srodkow-do-UFK-(grudzien-2011). html?c=29096196011&id_miejsca=3&fm=5805&s=NLT_NCR_TYT www.wyborcza.biz/biznes/1,100896,11438763,Sejm_wstrzymal_prace_nad_ulgami_dla_ oszczedzajacych.html

328


Jeżeli jednak rząd się do tego nie posunie, to lepsze są ulgi w podatku dochodowym w postaci zwolnienia od podatku kwot ulokowanych na polisach emerytalnych niż ich brak. Projekt zakłada, że tylko 4000 złotych rocznie miałoby być objęte zwolnieniem podatkowym. 18% z tej kwoty można byłoby odpisać od podatku w rozliczeniu rocznym. Z kolei przy wypłacie zgromadzonych kwot po osiągnięciu wieku emerytalnego jako renty dożywotniej nie trzeba byłoby płacić podatku dochodowego. Chyba że ktoś zdecydowałby się na wypłatę jednorazową. Wówczas podatek musiałby zapłacić. Brzmi rozsądnie. I pewnie dlatego w sejmie nie przejdzie — jak większość rozsądnych pomysłów. Projekt ten, nazywany Projektem Sankowskiego (od nazwiska Adama Sankowskiego — pełnomocnika Inicjatywy „Razem” i prezesa izby zrzeszającej agentów ubezpieczeniowych), leży już w sejmie od 2009 roku. W swojej pierwotnej wersji zakłada możliwość odliczenia od dochodów 12 000 złotych rocznie. Aby zwiększyć jego szanse, inicjatorzy obniżyli kwotę zwolnienia. W ten sposób projekt staje się bardziej „ludowy”. Zwolnieniem podatkowym obejmuje bowiem kwotę 333 złotych miesięcznie. Osoby z drugiego progu skali podatkowej na tym, więc specjalnie nie skorzystają. Ale można założyć, że one inaczej zarabiają i oszczędzają na swoją przyszłość. Więc to jest projekt właśnie dla młodych ludzi wchodzących na rynek pracy, których nie stać na wyższe kwoty, a są na tyle odpowiedzialni, że widzą, iż coś powinni odkładać. Jaki to może przynieść efekt w przyszłości? Kobieta, zaczynając oszczędzać w wieku lat 25 owe 333 złotych miesięcznie, może liczyć na co najmniej 340 000 złotych sumy ubezpieczenia na koniec okresu ubezpieczenia. Jest to minimalna suma gwarantowana w polisie Eventus Duo — oferowanej w Polsce przez niemieckiego ubezpieczyciela Ergo. Jest to produkt z gwarancją wypłaty konkretnej kwoty, określonej z góry w momencie zawierania umowy ubezpieczenia. Niestety tylko na określony czas — 20 lat. We wcześniej oferowanym przez tego samego ubezpieczyciela Eventusie — kwota gwarantowana była dożywotnia, bez względu na wiek oso-


329

by wykupującej polisę. Jednak z uwagi na coraz częściej pojawiające się przypuszczenia o znaczącym wydłużeniu się średniego wieku życia renta dożywotnia dla osób wkraczających dopiero na rynek pracy nie jest już oferowana. U większości ubezpieczycieli może ją wykupić osoba, która kończy 65 lat — bo dla osoby w takim wieku można skalkulować, ile średnio będzie jeszcze żyła. Jaka będzie długość życia dzisiejszej młodzieży, przewidzieć nie sposób. Postęp medycyny i biotechnologii może bowiem spowodować prawdziwą rewolucję pod tym względem. Dlatego nabyć rentę dożywotnią będzie można dopiero w przyszłości, gdy będzie wiadomo, jak bardzo przez jedno pokolenie wydłuży się średnia długość życia. Ale za to niekoniecznie będzie trzeba z tym czekać do osiągnięcia 67. roku życia (czy też jakiegoś innego, który zaordynują przyszłe rządy), tylko wówczas, gdy będzie się miało na to ochotę, uznawszy, że zaoszczędziło się dostatecznie dużo. Może to być wcześniej, ale może też być później. Ktoś, kto osiągnie wiek emerytalny, może przecież chcieć nadal pracować i nadal oszczędzać. A rentę dożywotnią wykupić dopiero wówczas, gdy już pracować nie będzie mógł. Na tym polega urok i przewaga prawdziwych prywatnych programów ubezpieczeniowych nad ustawowo narzuconymi rozwiązaniami typu OFE. Wielu ubezpieczycieli działających na rynku polskim wpadło zresztą w pułapkę. Mając w swoim portfelu OFE i dodatkowe polisy ubezpieczeniowe, nie ma łatwego zadania w przekonywaniu ludzi do skorzystania z tych ubezpieczeń. No bo skoro OFE są takie dobre, to po co ubezpieczać się jeszcze bardziej? Pod tym względem łatwiejszy przekaz mają ci, którzy nie mają OFE. Być może jednak już wkrótce pojawi się więcej polis z gwarantowaną sumą ubezpieczenia na koniec okresu ubezpieczenia. Po tym, jak rząd przykręcił śrubę podatkową, wprowadzając przepisy uniemożliwiające obchodzenie podatku Belki przez banki, okazało się, że sposobem na zmniejszenie obciążenia podatkowego może być właśnie odpowiednio skonstruowana polisa. Dochodem z tytułu inwestowania składki ubezpieczeniowej w związku z umową ubezpieczenia zawartą na podstawie przepisów o działalności ubezpie-

330


czeniowej, w przypadku ubezpieczeń związanych z funduszami kapitałowymi, jest różnica między wypłaconą kwotą świadczenia a sumą składek wpłaconych do zakładu ubezpieczeń, które zostały przekazane na fundusz kapitałowy261. W przypadku połączenia w jednym produkcie polisy z gwarantowaną sumą ubezpieczenia z funduszem inwestycyjnym część składki stanowi koszt wypłaty sumy gwarantowanej. Dochodem podlegającym opodatkowaniu jest więc różnica pomiędzy wypłaconą kwotą świadczenia a sumą składek. Co prawda nie jest to zwolnienie od podatku Belki, ale w przypadku podziału składki w proporcjach 80%:20% (tak jak w Eventusie Duo) matematycznie dopiero po uzyskaniu zysku przekraczającego 400% płacić się będzie podatek od kwoty nadwyżki. Symulacje ewentualnego zysku pokazują, że oszczędzając owe 333 złotych miesięcznie, z których 80% przeznaczana jest na ochronę, można — jeśli się światowa gospodarka do reszty nie zawali — osiągnąć sumę ubezpieczenia sięgającą 845 000 złotych. W przypadku innych produktów innych ubezpieczycieli, bez gwarantowanej sumy ubezpieczenia, mogą to być kwoty jeszcze wyższe. Spośród sklasyfikowanych przez Analizy.pl najlepiej w lutym 2012 roku wypadły fundusze akcji polskich małych i średnich spółek. Fundusze inwestujące w tym segmencie rynku zarobiły średnio 6,2% Najlepiej wypadły dwa fundusze skupiające się na najmniejszych spółkach: KBC Akcji Małych Spółek SFIO (9,4%) oraz Amplico Akcji Małych Spółek (Światowy SFIO) (8,3%). Konkurencja między ubezpieczycielami może spowodować, że pojawi się więcej produktów mieszanych z różnym rozkładem składki między część ubezpieczeniową i inwestycyjną: 70%-30%, 60%-40% czy może 50%-50%. Wybór jest kwestią wyważenia przez ubezpieczonego ryzyka i zysku. Za każdym razem, gdy zwiększamy poziom bezpieczeństwa, zmniejszając poziom ryzyka, zmniejszamy też poziom możliwego zysku. Gdzie jest złoty środek? Dla każdego gdzie indziej. A gdy się pojawia jakiś produkt, to konkurencja od 261

Art. 24 ust. 15 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.


331

razu myśli o stworzeniu podobnego — w czymś lepszego. Nie ma powodu, żeby na rynku ubezpieczeniowym nie było tak jak, na przykład, na rynku smartfonów. Nie trzeba było długo czekać, żeby po zaprezentowaniu iPhone’a przez koncern Apple’a inni producenci — jak Samsung czy HTC — zaczęli się chwalić swoimi produktami. Ci, którzy się z tym ociągali — jak fińska Nokia — popadli w tarapaty. Dlatego jest wielce prawdopodobne, że pojawią się kolejne polisy ubezpieczeniowe z gwarantowaną sumą ubezpieczenia. Od 2004 roku (dokładnie od 1 września) można oszczędzać na indywidualnych kontach emerytalnych (IKE). Ale zainteresowanie tym nie było duże. Przyrost nastąpił w 2011 roku. IKE założyło ponad 72 000 osób. W 2010 roku zrobiło to tylko niespełna 35 000 osób. Jednak niektórzy swoje konta zamykają. Łączna liczba rachunków IKE prowadzonych przez wszystkie instytucje finansowe (TFI, banki, biura maklerskie, towarzystwa ubezpieczeniowe, powszechne towarzystwa emerytalne) wynosiła 814 400, czyli o 22 000 więcej niż w 2010 roku. Jednak wraz ze wzrostem ilości nowych kont nie odnotowano zbyt dużego przyrostu aktywów na nich zgromadzonych. Ich wartość na koniec 2011 roku wyniosła 2,76 miliarda złotych, czyli niespełna o 1,4% więcej niż w 2010 roku. Przeciętna wpłata na IKE w 2011 roku wyniosła 1982 złotych i była o 11 złotych wyższa niż w 2010 roku. Od stycznia 2012 roku można dodatkowo odkładać na emeryturę na IKZE. Jest to prawie identyczny produkt jak IKE. Też może mieć formę funduszu inwestycyjnego, ubezpieczenia, lokaty lub bezpośrednich inwestycji w akcje. Mogą je prowadzić zakłady ubezpieczeń na życie, Fundusze Inwestycyjne Otwarte zarządzane przez TFI, biura i domy maklerskie, oraz banki. Na prowadzonej przez KNF liście instytucji finansowych oferujących IKE na koniec 2011 roku znalazło się 45 podmiotów262. Nowością jest fakt, że obok instytucji do tej pory oferujących IKE IKZE można założyć także w OFE, którego jest się członkiem. To taka „zapłata” dla OFE za obniżenie składki, która dokonana została w 2011 roku. Różnice dotyczą głównie opodatkowania. 262

www.knf.gov.pl/opracowania/rynek_emerytalny/dane_o_rynku/rynek_ppe_ike/Dane_ IKE/dane_ike.html

332


W IKZE oszczędzający może odliczyć dokonane wpłaty od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Można odłożyć do 4% wynagrodzenia brutto. Zatem osoba zarabiająca średnią krajową — czyli 3400 złotych — może wpłacić na IKZE nie więcej niż 136 złotych miesięcznie lub 1632 złotych rocznie. Wprowadzono jednak limit. Maksymalna wpłata może wynieść tylko 4031 złotych rocznie. To, co wpłacimy, możemy odliczyć od podstawy opodatkowania w deklaracji PIT — czyli odpisać 18% lub 32% (w zależności od tego, jaki podatek dochodowy płacimy) sumy wpłat od podatku. Z kolei wypłata z IKZE po zakończeniu okresu oszczędzania będzie podlegała opodatkowaniu. Nie unikniemy podatku również przy zwrocie środków zgromadzonych na IKZE, a także przy wypłacie środków na rzecz osoby uprawnionej na wypadek śmierci oszczędzającego. W przypadku IKE wpłaca się pieniądze już po opodatkowaniu, natomiast wypłata jest zwolniona z podatku Belki, pod warunkiem że nastąpi po nabyciu prawa do emerytury lub ukończeniu 60 lat. Ulga podatkowa dotyczy zresztą tylko zysku od ograniczonych kwot wpłacanych w kolejnych latach. Przez pierwszy kwartał 2012 roku IKZE wprowadziły do swojej oferty Compensa TUnŻ, IKZE Aviva TUnŻ, ING TUnŻ, Pramerica Życie TUiR i PZU Życie. Podobnie jak w IKE jest to połączenie polisy ubezpieczeniowej z funduszem inwestycyjnym. Prawie cała składka wpłacana na IKE i IKZE przeznaczona jest na zakup funduszy kapitałowych, a tylko niewielka jej część na polisę zapewniającą świadczenie na wypadek śmierci ubezpieczonego. Oczywiście przykład amerykańskiego AIG uratowanego przed upadłością w 2008 roku pieniędzmi amerykańskich podatników każe także do działalności ubezpieczycieli podchodzić z pewną ostrożnością. Wiele zakładów i towarzystw ubezpieczeniowych ma w swoich portfelach greckie obligacje i pewnie obligacje innych „podejrzanych” rządów z południa Europy. Na zmniejszeniu zadłużenia Grecji u prywatnych wierzycieli najwięksi ubezpieczyciele na świecie stracą miliardy euro. Ale co mają robić młodzi ludzie, którzy nie zostaną przedsiębiorcami i nie otworzą własnych firm — aby zbudować nowe Kongo


333

Gumi? Bo przecież coś robić powinni. Zostają im produkty finansowe. Czy to będą zwykłe lokaty, fundusze inwestycyjne, zwykłe polisy ubezpieczeniowe, czy polisy połączone z funduszami inwestycyjnymi — niech każdy decyduje sam, według własnych potrzeb. Ważne, żeby było COKOLWIEK. 14.4.5 Inwestycje alternatywne Pod mianem inwestycji alternatywnych kryją się inwestycje w różnego rodzaju realne dobra, a nie w papiery wartościowe — obligacje czy akcje. Już sam fakt, że nazywają się „alternatywnymi”, jest symboliczny. Określa bowiem, co jest podstawowym, przedmiotem inwestowania, a co jedynie „alternatywnym”. Za podstawowy nadal uznaje się akcje i obligacje — na przekór wszystkiemu. A tymczasem pojawia się coraz więcej produktów „alternatywnych” opartych na tradycyjnych ludzkich potrzebach (nieruchomości), jak też zwykłym snobizmie — który dla niektórych bywa ważnym bodźcem do działania, nawet w czasach kryzysu, dzięki czemu można zarobić. „Alternatywnie” można inwestować w: • nieruchomości, • kamienie i metale szlachetne (diamenty, złoto, platyna, srebro), • metale przemysłowe, • produkty rolne (pszenica, kukurydza, soja, kawa, kakao), • surowce energetyczne (ropa naftowa, gaz ziemny, uran), • numizmatykę (złote i srebrne monety), • filatelistykę (znaczki pocztowe) • sztukę (malarstwo, grafika, rzeźby), • alkohole (wina, whisky), • pióra wieczne, • unikatowe samochody. Do inwestycji alternatywnych potrzebna jest specjalistyczna wiedza o ich przedmiocie. Niektóre z nich wymagają działania poprzez

334


pośrednika (brokera), który w imieniu inwestora kupuje i sprzedaje określone towary. W przypadku wielu inwestycji barierę stanowią finanse — nie każdego stać na kupno atrakcyjnych nieruchomości, ropy naftowej, pszenicy w handlowych ilościach czy brylantów. Małymi kroczkami można budować swoją pozycję w metalach szlachetnych: złoto i srebro można kupować w niewielkich ilościach za nieduże nawet oszczędności. Popularność zdobywa usługa przetapiania wyrobów ze złota i srebra w małe sztabki inwestycyjne (jednej uncji). 14.4.6 Nieruchomości Choć to bańka inwestycyjna na rynku nieruchomości wywołała krach finansowy w 2008 roku, jednak pozostają one ciekawym celem inwestycyjnym. Szczególnie w Polsce. Ale same nieruchomości, a nie produkty finansowe, które gdzieś tam w tle mają nieruchomości. Dlaczego? Pan Bóg rzeczywiście nie robi więcej ziemi! Co prawda analitycy Credit Suisse wespół z naukowcami London Business School, stwierdzili w przywoływanym raporcie Global Investment Returns Yearbook, że nieruchomości, popularne wśród inwestorów indywidualnych, nie przynosiły zbyt wysokich stóp zwrotu w okresie ostatnich 112 lat (średnio realnie 1,3% rocznie), ale nie uwzględnia to przychodów z wynajmu ani użyteczności płynącej z mieszkania w nich. Miejsce położenia nieruchomości jest również kluczowe dla stopy zwrotu. Domy w Australii przyniosły od 1899 roku zysk na poziomie obligacji USA, zaś domy w USA mimo rozdmuchanej na nie bańki spekulacyjnej w pierwszej dekadzie obecnego stulecia nie zmieniły swojej realnej wartości na koniec 2011 roku. Jednak na świecie jest coraz więcej ludzi i coraz lepiej się odżywiają. Do produkcji rolnej niezmiennie potrzebna jest ziemia. Zmiany gospodarcze na Dalekim Wschodzie — głównie w Chinach i Indiach — były jednym z powodów wzrostu cen żywności. Drugim powodem była głupawa polityka energetyczna — wsparcie dla produkcji biopaliw, co zrodziło poważne turbulencje na rynku tradycyjnych płodów rolnych — jak zawsze, gdy rządy podejmują jakieś działania


335

ingerujące w mechanizmy rynkowe. Skoro kukurydza zaczęła być wykorzystywana do produkcji paliw — nie dlatego, że było to samo w sobie opłacalne, tylko dlatego, że stało się opłacalne na skutek preferencji podatkowych i dotacji budżetowych, siłą rzeczy musiały wzrosnąć jej ceny także jako pokarmu. Bo producentów kukurydzy nie interesuje, czy nabywcy zrobią z niej płatki, czy paliwo. Cena jest jedna. Rodzi to ryzyko powstania kolejnej bańki spekulacyjnej. Powstają fundusze, które inwestują w kontrakty terminowe na płody rolne — na tych samych zasadach, jak inne inwestują w kontrakty na ropę naftową263. One nawet nie kupują płodów rolnych, tylko prawo do ich kupienia, które później odsprzedają! Są to tak zwane kontrakty terminowe. W efekcie w 2009 roku na rynku tym też nastąpiło załamanie i ci, którzy inwestowali w fundusze inwestujące w płody rolne, ponieśli straty, jeśli zainwestowali „na górce” — czyli niedługo przed kryzysem. Ci, którzy zrobili to dostatecznie wcześnie, których do inwestycji nie przyciągnęła perspektywa ponadprzeciętnych zysków w latach 2006-2008, tylko przekonanie o długookresowej wartości inwestycji nie „ponadprzeciętnej”, ale „bezpiecznej”, nie tylko nie ponieśli strat, ale ciągle byli na plusie. Nawet w przypadku wyeliminowania tych sztucznych i zaburzających rynek produktów rolnych czynników wzrostu cen żywności ziemia jako podstawa produkcji rolnej przeznaczonej na cel podstawowy — czyli spożywczy — pozostaje atrakcyjnym celem inwestycyjnym. W tym wypadku decyduje klasa ziemi i jej areał — nie może być poszatkowany. O nieprzemijającej wartości ziemi przekonali się w kryzysie Grecy i Hiszpanie, którzy przed bezrobociem w miastach masowo zaczęli uciekać na wieś i zajmować się rolnictwem264. Wielu z nich deklaruje, że nawet gdy kryzys minie, do miasta już nie wrócą. Ciekawie przedstawia się ta sytuacja w Polsce. Na podstawie 14 000 umów sprzedaży gruntów rolnych w 2011 roku Agencja Nie263 264

www.finanse.egospodarka.pl/47026,Czy-warto-inwestowac-w-plody-rolne,1,48,1.html www.forsal.pl/artykuly/582573,nyt_slimaki_sposobem_na_kryzys_grecy_w_poszukiwaniu_zarobku_wracaja_na_wies.html; www.swiat.rolnicy.com/rolnictwo_hiszpania/hiszpanie_wracaja_do_uprawy_szafranu.html

336


ruchomości Rolnych odnotowała, że średnia cena gruntów rolnych wyniosła 17 165 złotych za 1 ha. W porównaniu do 2010 roku, kiedy to średnia cena transakcyjna wyniosła 15 125 złotych za 1 ha, nastąpił wzrost o 12%265. Najwyższe średnie ceny za 1 ha uzyskano w województwach: śląskim (24 447 złotych), mazowieckim (24 041 złotych), kujawsko-pomorskim (23 600 złotych) i wielkopolskim (22 924 złote), a najniższe w lubelskim (11 162 złote) i lubuskim (11 475 złotych). Najwyższe średnie ceny uzyskiwano w grupie obszarowej dla nieruchomości o powierzchni 300 ha i więcej — 20 000 zł/ha, a następnie dla nieruchomości do 1 ha — 19 700 zł/1ha. Porównanie poszczególnych kwartałów 2011 roku pokazuje systematyczny wzrost cen. W IV kwartale odnotowano najwyższą średnią cenę za 1 ha — 18 498 złotych. W porównaniu z IV kwartałem 2010 roku nastąpił wzrost średniej ceny o 2623 złote, czyli o 16,5%. Choć dynamika wzrostu cen w ostatnich latach podlega znacznym wahaniom, to trend wzrostowy jest wyraźny. Największy procentowy wzrost cen gruntów rolnych miał miejsce w 2007 roku — o 33%. Następnie dynamika słabła, osiągając w 2008 i 2009 roku odpowiednio: 28 i 19%. W 2010 ceny wzrosły jedynie 1,3%, by w 2011 roku wzrosnąć o 12%. A ceny gruntów rolnych z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa są dużo niższe od cen gruntów sprzedawanych w obrocie prywatnym, podawanych przez GUS. W IV kwartale 2011 roku państwowe grunty były tańsze od prywatnych o ponad 2000 zł/ha. Rośnie też popyt. W 2011 roku ARN sprzedała ponad 125 000 ha gruntów, czyli o 30% więcej niż w 2010 roku. Był to wyniki najlepszy od dziewięciu lat. W zasobach Agencji pozostaje około 1,96 miliona ha, z czego około 1,47 miliona ha stanowią grunty wydzierżawione. Co ciekawe, w tym czasie rosły też ceny akcji zakładów azotowych produkujących nawozy. Z jednej strony był to efekt konsolidacji branży nawozowej po przejęciu przez Zakłady Azotowe w Tarnowie (ZAT) Zakładów Azotowych Kędzierzyn (ZAK) i Zakładów 265

www.anr.gov.pl/w eb/ gu est/ we lcome/-/journal_content/56/358/1 2483 42? red irect=%2Fweb%2Fguest


337

Chemicznych Police (Police), ale z drugiej efekt wzrostu cen artykułów rolnych na rynkach światowych, co wywołało zwiększone zainteresowanie gruntami rolnymi i zakładami produkujący na potrzeb rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego. Jednakże w miastach zawsze będą powstawały nowe fabryki, centra handlowe i biurowce, domy i mieszkania. Zgodnie ze starym powiedzeniem są trzy wskaźniki określające wartość tych inwestycji: po pierwsze, lokalizacja, po drugie, lokalizacja i po trzecie, lokalizacja. Ziemia jest też przeznaczana na cele turystyczne i rekreacyjne. I w tym przypadku o jej wartości decyduje lokalizacja. W Polsce szczególnie interesujący jest rynek mieszkaniowy. Przyczyny tego stanu rzeczy leżą zarówno po stronie podażowej, jak i popytowej. Podobnie jak wszystkie kraje postkomunistyczne mamy lukę podażową. I jest to luka nie tylko ilościowa, ale i jakościowa. Mieszkania z lat 60. czy 70. XX wieku w krajach Europy Zachodniej stanowią zasób o standardzie niedostępnym w Polsce, gdzie mieszkania z tego okresu to raczej „slumsy”, w których młodzi ludzie posiadający zdolność kredytową nie chcą mieszkać. Z drugiej strony tylko w Polsce mamy wyż demograficzny z lat 80., który generuje największy popyt rynkowy. Istotny jest także charakter owego popytu. Można powiedzieć, że jest to popyt konsumpcyjny, a nie inwestycyjny. Mieszkania kupuje się głównie po to, aby w nich mieszkać. Można nie spłacać salda karty kredytowej, przy użyciu której kupiono nowy model telefonu czy tabletu, i posługiwać się starym. Można zrezygnować ze spłaty rat za samochód i jeździć komunikacją miejską. Ale w przypadku mieszkania alternatywą dla komornika jest teściowa — co w wielu wypadkach jest wystarczająco silnym motywem do spłacania rat. Dziś mieszkania co prawda tanieją, ale nie do poziomu poniżej inwestycyjnej opłacalności. Tanieją, bo w latach 2005-2008 za szybko i za gwałtownie drożały. Co ciekawe, zgodnie z ankietą CBRE — jednaj z największych globalnych firm zajmujących się rynkiem nieruchomości — Warszawa znalazła się na drugim miejscu pod względem atrakcyjności inwestycyjnej! Europejskim liderem jest Londyn. Uznało tak aż 37%

338


ankietowanych. Za Warszawą opowiedziało się 12% z nich. W Paryżu, który znalazł się na trzecim miejscu, chce inwestować 9%, a w Monachium — 8%. Kryzys strefy euro zmniejsza zainteresowanie rynkiem nieruchomości w tych krajach, bo trzeba za nie płacić w euro, którego przyszłość jest mocno niepewna266. Kolejny punkt dla rynku nieruchomości w Polsce. Inwestując w nieruchomości, trzeba odróżnić konkretne nieruchomości od funduszy inwestujących w konkretne nieruchomości czy spółek różnych deweloperów. Spektakularnym przykładem może być historia największego dewelopera obecnego na warszawskiej giełdzie — Globe Trade Center (GTC). Rok 2011 zamknął on stratą netto w wysokości 338 milionów euro. Akcje spółki jednego dnia potaniały prawie 12%, osiągając najniższą cenę w historii. Spółka, która była gwiazdą warszawskiego parkietu w czasach hossy, wpadła w tarapaty nie w konsekwencji działalności na rynku polskim, tylko przez inwestycje zagraniczne i charakter swojej działalności. Prowadzenie globalnego biznesu nieruchomościowego (inwestycje w kompleksy biurowe, centra handlowo-rozrywkowe oraz budownictwo mieszkaniowe połączone z ich zarządzaniem) w skali światowej była dobrą receptą na szybki rozwój i ogromne profity (księgowe) w czasach hossy, ale tworzyło wielką ekspozycję na ryzyko w przypadku bessy. Najpierw wycena aktywów spółki spektakularnie rosła — co wpływało na jej bilans, choć w żadnej mierze nie na płynność finansową (cash flow) bo nic się nie zmieniało wewnątrz spółki, a następnie wycena tych samych aktywów uległa radykalnemu obniżeniu. A przecież czynsze płacone przez najemców sklepów i biur posiadanych przez GTC w Polsce nie spadły. Ceny mieszkań — owszem, ale nadal są wyższe niż koszty budowy. Sprzedają się wolniej, ale się sprzedają, i to z niezłą marżą. Gdyby deweloperzy te marże obniżyli — pewnie sprzedaliby więcej mieszkań z uwagi na — opisany wyżej — wysoki popyt na nie. Skoro tego nie robią, to nie są w złej sytuacji. A gdy GTC sprzedawała udziały w Galerii Mokotów w maju 2011 266

www.forsal.pl/artykuly/600642,ranking_atrakcyjnosci_inwestycyjnej_miast_2012_warszawa_druga_w_europie.html


339

roku, to nieruchomość została wyceniona na 475 milionów euro — co świadczy bardzo dobrze o polskim rynku nieruchomościowym. 14.4.7 Surowce Ciekawy, ale bardzo trudny rynek inwestycyjny to surowce. Zgodnie z przewidywaniami Jima Rogersa, byłego wspólnika George’a Sorosa — surowce zapewniają lepszy zwrot z inwestycji niż akcje już piąty rok z kolei. Rogers, który pierwsze pieniądze zaczął zarabiać w wieku pięciu lat, sprzedając orzeszki na meczach baseballu, w 1998 roku zapowiedział nadejście ery surowców i założył fundusz inwestycyjny Rogers International Commodity Index inwestujący nadzwyczaj efektywnie w spółki surowcowe na 13 giełdach świata. Globalny indeks akcji MSCI All-Country World Index spadł w ciągu 2011 roku o — 14%, podczas gdy wskaźnik dla 24 podstawowych surowców — Standard & Poor’s GSCI Index — wzrósł w tym czasie o 2,8%. W porównaniu z ostatnim minimum z lutego 2009 roku wartość surowcowego indeksu GSCI się podwoiła. W dużym stopniu to zasługa chińskiego popytu — poczynając od miedzi, kończąc na bawełnie. Jak wynika z danych amerykańskiej Komisji Handlu Kontraktami Surowcowymi (CFTC) na podstawie analizy 755 000 kontraktów i opcji fundusze hedgingowe na koniec 2011 roku pozajmowały tak zwane długie pozycje lub postawiły na wzrosty cen 18 kluczowych surowców. To dwukrotnie mniej w porównaniu z 1,56 miliona kontraktów z września 2010 roku, ale aż 11 razy więcej niż w okresie spadku koniunktury w 2008 roku. W kwietniu 2011 roku wartość aktywów surowcowych — czyli produktów finansowych bazujących na surowcach — osiągnęła rekordowy poziom 451 miliardów USD. Czy rynki wschodzące, głównie azjatyckie, po wsze czasy mogą zapewnić wzrost cen surowców? Na pewno nie. Dlatego nie warto koncentrować wszystkich środków tylko na tym jednym rynku.

340


14.4.8 Metale i kamienie szlachetne Jak zaobserwowali analitycy Credit Suisse z naukowcami z London Business School w przywoływanym raporcie Global Investment Returns Yearbook, jedynym aktywem odpornym na inflację, a nawet pozwalającym na niej zarobić, przez ostatnie 112 lat jest złoto. Ponieważ jednak złoto nie generuje żadnych przepływów pieniężnych (dywidendy i kupony z obligacji), które w długiem okresie generują zwroty z kapitału, przez wiele lat słabo nadawało się pomnażania majątku. Realna wartość złotego portfela rosła od 1899 roku w tempie 1% rocznie, co w dodatku okupione było bardzo wysoką zmiennością i długimi okresami ujemnych stóp zwrotu. Od 1980 do 2001 roku złoto straciło 4/5 swojej wartości. Ale jak trwoga, to do Boga — czyli do złota. Od 2008 roku postępuje wzrost cen tego kruszcu. Jak już o tym była mowa, inwestować w metale szlachetne — głównie złoto i srebro — można samemu, i to małymi kroczkami, kupując je w niewielkich ilościach. Szacuje się, że od początku swojego zainteresowania tym kruszcem ludzie wydobyli około 165 000 ton złota — z czego prawie połowę w ostatnich 50 latach, gdy złoto przestało już pełnić funkcje monetarne. Zmieściłoby się ono raptem w trzech basenach o powierzchni 50 × 25 × 2 m. Szacuje się, że 52% wydobytego złota zostało użyte na cele jubilerskie, 18% jest przechowywane w oficjalnych instytucjach takich jak banki centralne, 16% jest w posiadaniu inwestorów, a 12% wykorzystano w przemyśle. Wykorzystanie pozostałych 2% złota pozostaje nieznane. Niebagatelne znaczenie dla rosnących obecnie cen złota ma z jednej strony niepewność na rynkach walutowych, a z drugiej słabnące wydobycie. Szczególnie widoczny jest jego spadek w kraju będącym przez wiele lat liderem — Republice Południowej Afryki. Złoża złota w RPA położone są poniżej kilku tysięcy metrów pod ziemią, co generuje coraz wyższe koszty wydobycia. Nasilającym się ograniczeniem są rosnące koszty ludzkie i coraz silniejsze związki zawodowe wymuszające na właścicielach dodatkowe wydatki socjalne. W takiej


341

sytuacji spada rentowność wydobycia, maleje wycena spółek wydobywczych i spada ich dostęp do kapitału, który z kolei ogranicza poszukiwania nowych, bardziej efektywnych rozwiązań technologicznych. W latach 70. wydobywano tam nawet 1000 ton złota rocznie, podczas gdy w 2010 roku wydobyto niecałe 200 ton267. Niekwestionowanym liderem wydobycia złota są dziś Chiny. Tamtejsze państwowe kopalnie pracują jednak głownie na potrzeby rządu i tylko niewielka ilość kruszcu trafia na otwarty rynek. Dlatego trudno usytuować wydobycie chińskie po stronie podażowej. Szacuje się, że Chiny mają obecnie ponad 1000 ton złotego kruszcu. W odniesieniu do łącznych aktywów finansowych (wartości ponad 3 bilionów dolarów) stanowi to około 1,5% udziału. Jeśli chciałyby się równać do takich krajów jak Szwajcaria czy Austria, musiałyby zwiększyć swoje rezerwy złota ponad 50 razy. A skoro Chiny postawiły, jak widać, na złoto, to przy generowanym z ich strony popycie i przy ograniczeniach podaży ceny złota rosną. Choć więc analitycy Credit Suisse uważają, że złoto jest typowym aktywem inwestora indywidualnego i znacznie gorzej pasuje do portfeli inwestorów instytucjonalnych, w niepewnych czasach ceny złota rosną — generowane także popytem ze strony inwestorów indywidualnych, którzy nie zajmują się transakcjami na rynkach walutowych na masową skalę, jak analitycy Credit Suisse, i wolą czuć się bezpiecznie. Może nawet nie zarobią, ale raczej nie stracą. Ceny złota notowane są dziś na giełdzie towarowej w Nowym Jorku (Comex) jako cena bieżąca (spot) oraz podczas dwóch notowań londyńskich dziennie (tak zwany fixing). Cena dla polskiego inwestora przeliczana jest z USD na PLN, a więc występuje tu ryzyko kursowe, natomiast długoterminowy charakter inwestycji, malejąca siła nabywcza złotówki i problemy finansowe wielu państw UE pozwalają przypuszczać, że będzie tu zachodziła odwrotna korelacja (słabnącemu złotemu towarzyszyć będą coraz wyższe ceny złota). Rosnące zadłużenie państw UE w połączeniu z polityką monetarną amerykańskiego FED i EBC polegającą na ciągłym druku pie267

http://www.investafrica.pl/2011/04/zlote-lata-rpa-juz-dawno-minely/

342


niędzy sprawiają, że metale szlachetne stają się coraz atrakcyjniejsze dla inwestorów. Wielu ekonomistów, zwłaszcza przedstawicieli Szkoły Austriackiej, uważa, że powrót do standardu złota, a więc systemu w którym jednostka rozliczeniowa nie jest wirtualnym bytem, lecz rzeczywistym pieniądzem, jest jedyną receptą na obecny kryzys finansowy. Jest kilka sposobów na inwestowanie w złoto: złoto fizyczne, złoto wirtualne, kontrakty, akcje spółek wydobywczych i dilerów złota. „Porównywarkę” funduszy złota dostępnych dla polskich inwestorów prowadzą Analizy.pl268. Polskie fundusze to Investors TFI i Superfund TFI. Ale są też zagraniczni potentaci: Black Rock IM (UK) Limited i Franklin Templeton. W złoto inwestują też UFK: AEgon, TU Allianz Życie Polska, AXA Życie TU, Europa TUnŻ, Generali Życie TU, HDI-Gerling Życie TU, Nordea Polska TUnŻ, PZU Życie, Skandia Życie TU i TUnŻ Warta. Możliwe jest nabywanie złota wirtualnego za pomocą różnego rodzaju platform on-line. Wiąże się to z nieco mniejszymi kosztami, a także całkiem niezłą płynnością. Wadą jest brak dostępu w realnego złota, które składowane jest w różnych zagranicznych sejfach. Czym innym są kontrakty na złoto, które wiążą się z wysokim ryzykiem inwestycyjnym. Spekulowanie na kontraktach to gra, a nie inwestowanie, i należy zostawić ją specjalistom. Niektórzy uważają, że sposobem na inwestowanie w złoto jest kupowanie akcji spółek wydobywczych lub akcji dilerów zajmujących się profesjonalnym obrotem metalami szlachetnymi. Są to jednak inwestycje w akcje, a nie w złoto. Mają więc charakter bardziej spekulacyjny i wiąże się z bezpośrednią ekspozycją na kondycję spółek. Ceny akcji mogą się zmienić z przyczyn innych niż zmiana cen wydobywanego czy sprzedawanego surowca. Złoto fizyczne, w formie sztabek lub monet bulionowych, można kupować u dilerów, w bankach oraz od osób fizycznych. Rok 2011 268

www.analizy.pl/fundusze/wyniki-wyszukiwania/gold


343

upłynął w Polsce pod znakiem wchodzenia na rynek złota banków. Złoto w swojej ofercie posiada Alior Bank proponujący fizycznie dostępne sztabki inwestycyjne dostarczane przez Mennicę Wrocławską do prawie 200 oddziałów w Polsce. Wśród banków oferujących złoto znajduje się też BZ WBK oraz BOŚ Bank, które prowadzą sprzedaż internetową, a także Noble Bank proponujący wraz z Mennicą Polską złoto w subskrypcji. W 2011 roku rynek złota fizycznego w Polsce kształtował się na poziomie trzech ton. Największym graczem była tradycyjnie Mennica Polska — sprzedała półtorej tony. Na drugim miejscu uplasowały się Inwestycje Alternatywne Profit — 0,65 tony. Na trzecim — Mennica Wrocławska — pół tony. Można dziś kupować zarówno sztabki, jak i monety. Monety lokacyjne, zwane również bulionowymi, wybierają inwestorzy z zainteresowaniami numizmatycznymi, którzy cenią pewną estetykę i są gotowi za to zapłacić parę procent w stosunku do ceny sztabki. Monety najczęściej występują w gramaturach: 1/10 uncji, ¼ uncji, ½ uncji i 1 uncja. Choć zdarzają się też monety mniejsze (1/20 uncji, na przykład chińska złota Panda), a także monety o większych gramaturach (na przykład 10 uncji czy nawet 1 kilogram). 16-17 marca 2012 roku w Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w warszawskiej Królikarni wystawiona była najdroższa złota moneta na świecie. Kolekcjonerzy nazywają ją Double Eagle. To 20-dolarówka, uchodząca za jedną z najpiękniejszych monet w historii. Wybito ich w 1933 pół miliona. Ale nie zostały wprowadzone oficjalnie do obiegu z uwagi na wspomniany dekret Roosevelta konfiskujący złoto. Przed przetopieniem uchroniono tylko 13 egzemplarzy. 30 lipca 2002 roku na aukcji w Sotheby’s w Nowym Jorku podczas licytacji cena wywoławcza wynosząca 2,5 miliona USD została przebita trzykrotnie. Jeden z tych legendarnych numizmatów sprzedano za 7,6 miliona USD. Liderem na polskim rynku numizmatycznym jest wspomniane już spółka Inwestycje Alternatywne Profit prowadząca między innymi portal numizmatyczny

344


www.e-numizmatyka.pl, z którego można czerpać informacje o inwestowaniu na tym rynku. Sztabki są nieco tańszym sposobem inwestowania w złoto niż monety. Występują w gramaturach od 1 grama do 1 kilograma, a także w postaci sztabek bankowych o wadze 400 uncji (prawie 12,5 kilograma). Bywają sztabki bite (ang. minted) oraz lane (ang. casted). Te drugie są przez niektórych inwestorów bardziej cenione ze względu na niepowtarzalny wygląd — każda wygląda nieco inaczej, gdyż została ręcznie odlana. Od lat o zaletach inwestowania w metale szlachetne przekonuje doktor Antoni A. Szepieniec, czyli słynny „cynik9”, pod którym to pseudonimem występował przez lata w Internecie — wydający Newsletter „TwoNuggets”269 i prowadzący popularny blog270. „Cynik9” „zdekonspirował” się podczas konferencji zorganizowanej 27 marca 2012 roku przez Mennicę Wrocławską, podczas której mówił o konieczności wyraźnego rozróżnienia złota fizycznego i papierowego oraz inwestowania i oszczędzania. Czym jest złoto fizyczne, wszyscy doskonale wiemy. Złoto papierowe to różne certyfikaty firm, które mówią, że mają złoto, i sprzedają te certyfikaty. Różnych certyfikatów jest na rynku zdecydowanie więcej niż fizycznego złota. Powtarza się więc historia pieniędzy zgromadzonych w bankach — jest ich znacznie mniej, niż bankierzy pożyczyli, więc gdyby wszyscy depozytariusze chcieli jednocześnie wypłacić swoje depozyty, to okazałoby się, że tych pieniędzy nie ma. Co tam wszyscy! Wystarczyłoby, że 15% depozytariuszy chciałoby to zrobić — i też już by dla nich nie wystarczyło. Gdyby wszyscy posiadacze certyfikatów na złoto chcieli je dziś wymienić na złoto prawdziwe, to by było tak samo. Stosunek do złota jest pochodną stosunku do państwa. Jak wierzymy w rząd, to możemy wierzyć również w emitowane przez rząd za pośrednictwem banków centralnych pieniądze. Ale jak nie wierzymy, to lepiej zamieniać nasze nadwyżki w bezpieczniejsze aktywa 269 270

www.twonuggets.com www.dwagrosze.com


345

— na przykład złoto. Na tym polega oszczędzanie. Nawet kiedy ceny złota na giełdach światowych spadają, nie ma powodów do zmartwienia w długiej perspektywie czasu. W czasie okupacji złoto wielokrotnie ratowało ludziom życie — i to była najwyższa cena złota jaką można sobie wyobrazić. I najwyższa „stopa zwrotu”. Spadkami cen złota mogą się martwić ci, którzy w złoto inwestują — to znaczy starają się zarobić pieniądze na zmianach cen złota. Bo zmiany cen dotyczą „złota papierowego”. Gdy się jednak okaże, że papier na którym jest napisane „jestem złoto”, jest celulozą, to złoto fizyczne w ogóle przestanie być sprzedawane. Istnieje obawa, że rządy będą wówczas starały się powtórzyć manewr Roosevelta i znacjonalizować prywatne zasoby złota, ale pewnie reakcja będzie taka sama jak Amerykanów w 1933 roku — rzadko kto był na tyle głupi, żeby je rządowi oddać. 14.4.9 Sztuka Według Artprice, zajmującej się monitorowaniem aukcyjnego rynku sztuki, jego wartość wzrosła w 2011 roku o ponad 20%, osiągając rekordowy poziom ponad 11 miliardów USD. Jak pokazują dane sprzedażowe różnych domów aukcyjnych, apetyt inwestorów na zakupy kolekcjonerskie rośnie wraz z kryzysem gospodarczym271. Pod względem liczby uczestników aukcji dominują wciąż Amerykanie i Europejczycy, którzy stanowią 77%. O 2% wzrosła w 2011 roku liczba klientów z Chin, przekraczając 13%. Najszybciej — o 15% — wzrosła liczba klientów z Rosji i Wspólnoty Niepodległych Państw. Pod względem wartości na czele światowego rynku plasują się Chiny — podobnie jak na rynku złota. Zakupy za 4,79 miliarda USD stanowią 41% udziału w aukcyjnym rynku sztuki. Według domu aukcyjnego Sotheby’s odzwierciedla to zarówno siłę gospodarek Dalekiego Wschodu, jak i atrakcyjność dzieł sztuki i rzemiosła oraz biżuterii jako alternatywy dla inwestowania na giełdach czy w obligacje. Na drugim miejscu światowego rynku, ale 271

www.forsal.pl/artykuly/592359,wraz_z_kryzysem_rosnie_apetyt_na_dziela_sztuki.html

346


znacznie za Chinami, znalazły się Stany Zjednoczone, które wcześniej przez lata były jego liderem. Wydane na aukcjach 2,72 miliarda USD daje im obecnie 24% udziału w rynku. Trzecia jest Wielka Brytania z 2,24 miliarda USD i 19% udziału. Czwarte miejsce zajmuje Francja — 521,33 miliona USD (4,5% rynku), a piąte Niemcy — 213,97 miliona USD (1,85% rynku). Po kilku latach przerwy światowe rekordy cen zaczęły padać w 2010 roku. Najpierw w lutym w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby’s rzeźba Idący człowiek Alberta Giacomettiego osiągnęła cenę 104,3 miliona USD. W maju w nowojorskim domu aukcyjnym Christie’s Nu au plateau de sculpteur Pabla Picassa został sprzedany za 106,5 miliona USD. Wcześniejszy rekord świata należący do Chłopca z fajką tego samego artysty, wynoszący 104,1 miliona USD, utrzymywał się przez sześć lat272. Zamalowane podobiznami prezydentów USA dolary, drukowane przez amerykański FED w ramach kolejnych operacji „poluzowania ilościowego” i stymulowania popytu, ich posiadacze wolą zamieniać w płótna zamalowane przez artystów o większej renomie niż prezes FED Ben Bernanke. 4 maja 2010 roku, gdy indeks Dow Jones zanotował spadek o 2,5%, dom aukcyjny Christie’s uzyskał rekordowy przychód 335 milionów USD. Sprzedano ponad 80% wystawionych dzieł. Coraz większy odsetek transakcji na rynku aukcyjnym stanowić zaczyna sztuka współczesna (dzieła stworzone po 1945 roku). Dekadę temu zdecydowanie dominowała sztuka dawna. W ostatnich kilku latach wyraźnie wyodrębnił się nowy segment rynku — młoda sztuka. To twórczość studentów i absolwentów szkół artystycznych. Są dwie tego przyczyny: jej podaż jest niewielka, więc ceny wywoławcze są wysokie. Eliminuje to z aukcji wielu potencjalnych klientów z młodego pokolenia, wśród którego zainteresowanie sztuką rośnie zarówno z powodów inwestycyjnych, jak i „dekoratorskich”. Coraz częściej zwracają się więc oni ku dziełom swoich rówieśników. 272

www.forsal.pl/artykuly/431764,inwestycje_w_prace_artystow_to_znow_dochodowy_ biznes.html


347

Z żyjących artystów najwięcej na wartości zyskały dzieła amerykańskiego minimalisty Jaspera Johnsa. 9 listopada 1988 roku jego obraz White Flag został sprzedany w domu aukcyjnym Christie’s za 7 milionów USD. Następnego dnia ten rekord został przez niego pobity. Obraz False Start w domu aukcyjnym Sotheby’s został sprzedany za 17 milionów USD! W 2006 roku ten sam obraz, ponownie wystawiony na aukcję, został kupiony za 80 milionów USD, wchodząc do dziesiątki najdroższych dzieł w historii sztuki. W ciągu dwóch dekad wartość pracy Johnsa wzrosła więc prawie pięciokrotnie. Takiego zysku nie gwarantują inwestycje w akcje czy obligacje. Nie oznacza to jednak, że ceny aukcyjne należy potraktować jako decydujący wskaźnik inwestycyjny. Sprzedanie za rekordową sumę jednej czy nawet kilku prac jakiegoś artysty nie gwarantuje stałej koniunktury na inne. Powodzenie na aukcji może być bowiem efektem jakieś subiektywnej fascynacji któregoś kolekcjonera. W sztukę można inwestować, nie mając o niej pojęcia. Pomagają w tym wyspecjalizowane fundusze inwestycyjne. Jednym z największych na świecie jest londyńska The Fine Art Group. Jednak inwestorów nie omija w takim przypadku podatek, bo nie kupują bezpośrednio dzieł sztuki, tylko świadectwa udziałowe w funduszu. W Polsce bardzo agresywnie na rynku młodej sztuki poczyna sobie Dom Aukcyjny Abbey House notowany na New Connect, który wszedł nawet do indeksu największych spółek rynku sztuki — Skate’s Art Stocks Index. Oferuje on nie tylko same dzieła artystów, którzy znaleźli się w jego „stajni”, ale i produkty finansowe związane z rynkiem sztuki. Osiągane na jego aukcjach ceny młodych polskich artystów bywają zaskakująco wysokie, co wywołuje zdziwienie niektórych analityków i publicystów273. Rynek sztuki nie jest wolny od manipulacji. A wręcz przeciwnie — jest na nią bardzo podatny. Najlepszym przykładem są dzieła Damiena Hirsta. Jego praca For the Love of God (wysadzana 9000 dia273

Ciekawy jest — jak zwykle — wpis Macieja Samcika na blogu: www.samcik.blox.pl/ 2012/01/Inwestowanie-w-obrazy-z-Abbey-House-wielka-okazja.html

348


mentów czaszka) została sprzedana za 100 milionów USD. Popyt na prace artysty zwiększył się momentalnie. Hirst zorganizował wówczas bezpośrednią aukcję swoich dzieł, omijając pośredników i galerie. Zarobił 111 milionów funtów. Po czasie okazało się, że sprzedaż czaszki była ustawiona. Za tajemniczym konsorcjum, które ją kupiło, stał sam Hirst, chcący podbić cenę własnych dzieł. Jednak po ujawnieniu manipulacji natychmiast poleciały one w dół. Niekiedy odbywa się to w bardziej wysublimowany sposób. Jose Mugrabi, największy na świecie kolekcjoner prac Warhola, przyznał, że celowo wielokrotnie przepłacał, kupując dzieła tego mistrza pop-artu, by podnosić wartość posiadanych już prac i w przyszłości sprzedać je z większym zyskiem. Najbardziej spektakularna była historia Lawrence’a Salandera. Amerykańskie media ochrzciły go Bernardem Madoffem rynku sztuki. Obaj działali w podobny sposób, wykorzystując słynny system Ponziego, czyli mechanizm piramidy finansowej. Salander obiecywane zyski z inwestycji w dzieła sztuki wypłacał inwestorom, którzy nawet nie widzieli na oczy kupowanych obrazów, z wpłat kolejnych kupujących oczarowanych nadzwyczajną stopą zwrotu osiąganą przez tych, którzy „zainwestowali” wcześniej i przechwalali się swoim powodzeniem274. Zgodnie z panującymi standardami inwestycje w sztukę nie powinny przekraczać 10-15% wartości portfela inwestycyjnego. Szczególnie dobrze na tych inwestycjach wychodzą ci, którzy łączą inwestowanie z prawdziwą kolekcjonerską pasją. Bo inwestują przy okazji w siebie — co jest, jak była o tym mowa powyżej, najlepszym sposobem inwestowania. Nad rynkiem akcji inwestycje w dzieła sztuki mają w Polsce przewagę podatkową. Z uwagi na różnicę w opodatkowaniu twórców, osób nabywających dzieła sztuki w celu odsprzedaży i w innych celach, inne opodatkowanie osób fizycznych i prawnych, zwolnienie osób fizycznych z podatku w przypadku sprzedaży dzieł sztuki po 274

www.forsal.pl/artykuly/441519,lawrence_salander_bernard_madoff_rynku_sztuki.html


349

sześciu miesiącach od ich nabycia oraz różne możliwości opodatkowana sprzedaży dzieł sztuki podatkiem VAT, możliwe jest stworzenie takich struktur podatkowych, które zwiększają atrakcyjność inwestycji. I zdaje się, że z instrumentów podatkowych korzysta wspomniany Abbey House przy budowaniu swojej oferty. Bardziej tradycyjny sposób inwestowania w sztukę oferuje natomiast Desa Unicum275. 14.4.10 Wine & Whisky Może to niepojęte, ale w trudnych czasach dla sektora finansowego, gdy pieniądze papierowe coraz bardziej parzą w palce, jedną z inwestycji alternatywnych stało się ostatnimi czasy wino. Dobre roczniki z dobrych winnic osiągają coraz wyższe ceny. Dzieli się wina na inwestycyjne, notowane w indeksach typu Liv-Ex 100 czy Lix-Ex 500, i konsumpcyjne. Przedmiotem inwestycji w ramach wine banking są wina z rejonu Bordeaux-Medoc i Saint-Emilion oraz wina burgundzkie — Haut Brion, Carruades de Lafite, Latour. Nie ma natomiast mechanizmów inwestycyjnych w wina konsumpcyjne, choć ich ceny także rosną. Kupowanie takiego wina ma jednak dla ich koneserów także wymiar finansowy — taki, że w przyszłości, chcąc się ich napić, nie będą musieli za nie więcej płacić. Mało jest ludzi, którzy potrafią odróżnić wino po zapachu i smaku. A — mówiąc żartobliwie — zwłaszcza w miarę picia. Każdy, kto próbował, wie, że przy trzeciej butelce (na głowę jednego dnia) zapach i smak nie mają już tak wielkiego znaczenia. Więc pijący koneserzy kierują się rekomendacjami ekspertów. Być może rzeczywiście potrafią oni wyczuć w winie zapach goździków czy smak czekolady, ale ci, od których zależy, czy będzie na to akurat wino większy popyt — więc czy można będzie podyktować za nie wyższą cenę — zazwyczaj tego nie potrafią. Więc na rynku wina jest trochę podobnie jak na rynku sztuki — trzeba zostać zauważonym przez tych, którzy kreują modę. 275

www.desa.pl

350


W chwili obecnej istnieje w skali całego świata 75 gatunków wina inwestycyjnego. Skrzynka takiego wina jest sprzedawana za kwotę kilkuset USD. Najlepsze wina mogą osiągnąć cenę kilku, kilkunastu czy nawet kilkuset tysięcy USD. Na przykład butelka szampana Shipwrecked Heidsieck & Co. z 1907 roku została wyceniona na — 275 000 USD, Château Mouton-Rothschild z 1945 roku — 115 000 USD, a Screaming Eagle z 1992 — 80 000 USD. Bardziej „przyziemne” ceny to 38 000 USD za Penfolds Grange Hermitage z 1951 roku czy 24 000 USD za Montrachet Domaine de la Romanée Conti z 1978 roku. Według szacunków Wealth Solution z 2011 roku we francuskie wina Bordeaux zainwestowało w Polsce już ponad 1500 osób, a wartość ich inwestycji to około 60 milionów złotych. Trzeba jednak zachować szczególną ostrożność. Heidsieck & Co. z 1907 roku osiągnął swoją cenę, choć wątpię, żeby ktokolwiek ze współczesnych go skosztował. Butelki tego szampana zostały wydobyte z wraku szwedzkiego frachtowca „Jönköping” — który przewoził je dla cara Mikołaja II, ale został storpedowany u wybrzeży Finlandii w 1916 roku. Jego cena będzie pewnie rosła nadal, choć nikt się może nie zdecydować na otworzenie kupionej przez siebie butelki — bo mogłoby się okazać, że zwykły „jabol” smakuje lepiej. Dlatego tak ryzykowne, choć często zyskowne, są zakupy wina inwestycyjnego w formie en primeur. Takie młode wino kwalifikowane jest pod względem „potencjału smakowego” i pozostawiane w beczkach, w których leżakuje do czasu powtórnej oceny ekspertów i rozlania do butelek. Przez okres dwóch lat jego wartość zazwyczaj rośnie. Po powtórnej ocenie, gdy wypada ona pozytywnie, ceny takiego wina — mówiąc językiem finansowym — „wędrują na północ” — czyli rosną (od strzałki na wykresie skierowanej w górę arkusza). Ale gdy jakość wina pogorszy się podczas leżakowania i ocena wypada negatywnie, jego ceny „lecą na południe”276. I to na łeb, na szyję. 276

W nowomowie sektora finansowego „podążanie na południe” oznacza spadek cen. „Na północ” znaczy, że ceny rosną.


351

Na razie eksperci bardzo wysoko wyceniali wina inwestycyjne z rocznika 2010, szczególnie Lafite Rothschild, Margaux, Latour i Cheval Blanc, Petrus, Haut Brion i Mouton Rothschild. Potencjał zysku z inwestycji w wino wyznaczony jest między innymi przez indeks Liv-Ex założony w 1999 roku. Jego wartość od 2006 roku do 2011 roku wzrosła o 45%. Oferty lokat w winie inwestycyjnym ma coraz więcej banków, firm doradczych i funduszy inwestycyjnych. Niektóre z nich stwarzają możliwość skonstruowania własnego portfela inwestycyjnego złożonego z różnych instrumentów finansowych — czyli znowu nie konkretne wino, tylko jakiś papier. Moim zdaniem wino lepsze — przynajmniej będzie można wypić z większą lub mniejszą przyjemnością. Minimalny próg finansowy takiej inwestycji to zazwyczaj kilka tysięcy złotych. Ostatnio Chińczycy też stawiają na wino. Zarówno firmy państwowe, jak i prywatne oraz osoby fizyczne kupują całe winnice europejskie. Za pośrednictwem firmy IFL, która w Hongkongu sprzedaje francuskie winnice, zamki i luksusowe posiadłości, Chińczycy dokonali w 2011 roku sześciu wielomilionowych transakcji, nabywając winnice w rejonie Bordeaux. Jest wśród nich chiński państwowy gigant handlu ziarnem COFCO, który za 10 milionów euro nabył winnicę Château de Viaud. Chińska firma jubilerska Tesiro, handlowa Longhai International Trading oraz holding z Hongkongu A+A International kupiły nieco tańsze winnice w tym regionie w cenach od 2 do 6 milionów euro277. Poza winem liczy się też whisky. W grudniu 2011 roku świat obiegła wiadomość o tym, że w Singapurze sprzedano jedną butelkę whisky za 125 000 funtów. Suma była astronomiczna, ale nabywca uważał ją za atrakcyjną i cieszył się z nowego nabytku oraz wzbogacenia swojej kolekcji. Transakcja dotyczyła jednej butelki 62-letniej whisky z destylarni Dalmore. Bardzo drogie whisky Johnny Walker powstało z okazji 60. rocznicy koronacji królowej Elżbiety II poprzez zmieszanie różnych destylatów z 1952 roku, gdy wstępowała na tron. 277

www.forsal.pl/artykuly/602304,chinczycy_inwestuja_w_wino_i_wykupuja_europejskie_ winnice.html

352


Ostateczny smak i bukiet trunek uzyskał, leżakując przez 60 lat w dębowych beczkach w jednej z posiadłości królowej. Pierwsza kryształowa karafka ozdobiona półkaratowym diamentem trafiła w ręce samej Elżbiety II. Pozostałe sprzedane zostaną prywatnym kolekcjonerom. Cały zysk przekazany zostanie na cele charytatywne. Ceny rekomendowane przez producenta to 164 000 USD, 100 000 funtów brytyjskich lub 120 000 euro. Jeszcze 10 lat temu cena kilku tysięcy funtów za butelkę wydawała się wygórowana. Obecnie jest normalną ceną kolekcjonerskiej whisky, a sprzedaż najbardziej unikatowych trunków za kilkadziesiąt tysięcy nikogo już nie dziwi. Więcej o inwestowaniu alternatywnym i bankowości dla „wybranych” najbogatszych HNW (High Net Worth Individual) można się dowiedzieć z książki Krzysztofa Opolskiego, Tomasza Potockiego i Tomasza Śwista Wealth management. Bankowość dla bogatych278. Wiele w niej rozważań czysto akademickich o stanie światowego bogactwa, analiz ekonometrycznych, teorii zarządzania i inwestowania, ale jest też rozdział o sztuce, winie i metalach szlachetnych.

278

K. Opolski, T. Potocki, T. Świst, Wealth management. Bankowość dla bogatych, Warszawa 2010.

Zakończenie Państwo ewidentnie nie radzi sobie z wszystkimi obszarami, w których postanowiło działać za ludzi. Robi za dużo rzeczy naraz, więc żadnej nie robi dobrze. Skoro nie potrafi zadbać o to, do czego zostało powołane — czyli o bezpieczeństwo obywateli (ściganie i karanie przestępców), to jak może dobrze zadbać o emerytury dla obywateli? Dlatego warto posłuchać, jeśli nie mnie, to wicepremiera Waldemara Pawlaka i przestać wierzyć w cudowną moc sprawczą państwa. Pomysł inwestowania w obrazy czy wino może wydawać się niedorzeczny. Ale rosnąca popularność tych inwestycji pokazuje, że ludzie poszukują czegoś materialnego, czego posiadanie pozwalałoby poczuć się bezpieczniej. Na naszych oczach rozpada się bowiem system pieniądza papierowego fiat, którego wprowadzanie zapoczątkował prezydent Roosevelt w 1933 roku, ugruntowały postanowienia konferencji w Bretton Woods z 1944 roku, podczas której przyjęto tak zwany Dollar Standard, polegający na tym, że wszystkie najważniejsze waluty świata miały mieć stały kurs w stosunku do dolara, dolar zaś stały parytet w stosunku do złota — 35 dolarów za uncję, i przypieczętował ostatecznie prezydent Nixon w 1971 roku, ogłaszając de facto bankructwo Stanów Zjednoczonych — choć nominalnie ogłosił tylko, że rząd USA zaprzestaje realizować zobowiązania przyjęte w Bretton Woods i wymieniać dolary na złoto. Standard złota zawsze był wrogiem rządzących. Odkąd Fenicjanie wymyślili pieniądze, władcy starali się je psuć, gdy była taka po-

354


trzeba — czyli dodawać do monet mniej złota lub srebra. A potrzeba była prawie zawsze, bo władcy od zawsze lubili żyć rozrzutnie i dużo wydawali. Więc pożyczali od innych. Król Francji Filip IV Piękny pożyczył na przykład od templariuszy. A kiedy się upomnieli o zwrot — spalił ich wielkiego mistrza na stosie. Za czary… Władcy pieniądze też psuli — czyli bili monety z mniejszą zawartością metali szlachetnych w nich zawartych. Ale monety takie można było dosłownie wziąć na ząb, jak to mogliśmy zobaczyć na różnych filmach historycznych — żeby w ten dość trywialny sposób sprawdzić, czy jest w nich tyle złota lub srebra, ile być powinno. Dlatego już średniowieczni scholastycy pisali, że władza jest szaleństwem i musi być opanowana poprzez ekonomiczną rozwagę279 i że monety są jak dziewczęta — ich dotknięcie jest przestępstwem280. Standard złota został zlikwidowany, żeby można było psuć pieniądze w sposób niezauważony — czyli je drukować. Dzięki temu takimi „templariuszami” stały się dziś różne instytucje finansowe. Nie można z nimi zrobić tego, co zrobił król Filip. Jest jednak między nimi zasadnicza różnica. Dawni Rycerze Świątyni pożyczyli królowi złoto zdobyte podczas wypraw krzyżowych. A dziś instytucje finansowe pożyczają „pięknym królom” pieniądze bankowe, które wyemitowały na podstawie wcześniejszych zobowiązań rządów, że oddadzą im one wcześniej zaciągnięte długi. Trochę to skomplikowane? I o to właśnie chodzi! Do czego potrzebni byliby ci wszyscy makroekonomiści i bankowcy, gdyby byle kto potrafił to wszystko zrozumieć? Jak banki produkują pieniądze, pokazuje pierwsze 25 minut popularnego w Internecie animowanego filmiku rozpowszechnionego po wybuchu kryzysu w 2008 roku Money as Debt281. Jednak przy okazji bardzo ciekawej prezentacji problemu kreacji pieniądza autorzy filmiku zaprezentowali swoistą ideologię, z której wynika, że możemy zastąpić „wstrętnych i chciwych bankierów”, którzy działają z chęci zysku, kimś dobrym (w domyśle rządem), który zrobi to samo, 279 280 281

A.A. Chafuen, Chrześcijanie za wolnością, Kraków 2002, s. 75. Ibidem, s. 98. www.video.google.com/videoplay?docid=-1887591866262119830

Zakończenie

355

ale dla dobra nas wszystkich. Skąd się wzięło przypuszczenie, że jak człowiek zostanie bankierem, to będzie robił wszystko źle, a jak zostanie politykiem, to będzie robił wszystko dobrze? Tego nie wiadomo. A przecież ci „źli” ludzie, gdy się zorientują, że nie mogą dalej nas „wyzyskiwać”, będąc bankierami, pewnie przekierują ścieżkę swojej kariery, żeby nas „wyzyskiwać”, będąc politykami. Dzięki obecnemu mechanizmowi kreacji pieniądza nie widać inflacji. Jak rząd w prosty sposób drukuje pieniądze, to inflacja pojawia się prawie natychmiast. Tymczasem dzisiejszy mechanizm „wypłukiwania złota z powietrza” — czyli emitowania pieniądza bankowego, powoduje, że znaczną jego część absorbują... instytucje finansowe, wykazując coraz większe zyski. Choć zyski są czysto papierowe, to różne fundusze, które są akcjonariuszami banków i obligatariuszami papierów przez nie emitowanych lub gwarantowanych, pokazują swoim uczestnikom coraz większą wartość jednostek uczestnictwa. Ale przecież na starość nie będziemy potrzebowali żadnych papierów wartościowych, tylko jakiejś strawy (może właśnie owsianki), lekarstw i pielęgniarek. I będziemy płacić za to znacznie więcej, bo rządy w końcu będą musiały podwyższyć podatki na spłatę długów, które zaciągały, żeby nie podwyższać podatków wcześniej. A jako że wszystkie podatki w większym lub mniejszym stopniu są przerzucalne — po ich podniesieniu rosną ceny. Kilkanaście miesięcy temu Ministerstwo Finansów obwieściło triumfalnie, że spłaciliśmy długi Gierka. Z czego się cieszyć? Przecież zdaniem niektórych zadłużanie się to nic strasznego. Wręcz przeciwnie! Większą troską napawa ich ograniczenie popytu, który powinien zostać pobudzony. Dlaczego dług dzisiejszy ma być dobry, skoro gierkowski był zły? Towarzysz I Sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej pobudzał nam popyt, jak umiał. Podobno zadłużaliśmy się wówczas bez sensu. A dziś to się zadłużamy niby z sensem? Na samą obsługę zadłużenia zagranicznego wydajemy już prawie 2 miliardy euro rocznie. W końcu 1989 roku dług zagraniczny wynosił 42,3 miliarda USD, w tym 40,8 miliarda w walutach krajów zachodnich i 1,5 miliarda w walutach kra-

356


jów socjalistycznych. Nasze dzisiejsze zadłużenie krótkoterminowe jest dwa razy większe, a całkowite przekroczyło 300 miliardów USD. Gdy rządowi wygarnął to profesor Krzysztof Rybiński, jednego dnia został napiętnowany przez premiera Tuska, ministra Rostowskiego, prezesa Belkę i prezydent Warszawy Gronkiewicz-Waltz. „Musi być gorzej, niż myślimy” — pomyślałem sobie, skoro tak nerwowe reakcje wywołała ta krytyka. Długi Gierka (przypomnę, że zredukowane przez wierzycieli o połowę w nagrodę za obalenie komunizmu) spłacaliśmy 30 lat. To ile będziemy spłacali długi, które zaciągamy obecnie? Otóż nie spłacimy ich nigdy. Pieniądz fiducjarny znacząco ułatwia redystrybucję zasobów. Pozwala rządom (dysponentom pras drukarskich) oraz beneficjentom ich polityki wzbogacać się znacznie szybciej, przy o wiele mniejszych kosztach. Właśnie dlatego rządy tak uparcie zmierzały do wprowadzenia papierowej waluty, która umożliwiała im prowadzenie polityki welfare state. Ale w zasadzie lepiej byłoby powiedzieć welfare banks. Nie byłoby to wszystko możliwe na wolnym rynku pieniądza! Kto zaakceptowałby banknoty, których siła nabywcza zależy od kaprysów ich producenta? Trzeba było zmusić obywateli siłą do posługiwania się jedynie legalnymi środkami płatniczymi emitowanymi przez rząd i uznania, że wszystkie inne są nielegalne. Ale każdy system oparty na przymusie prędzej czy później kończy się katastrofą ekonomiczną. Właściciele niewolników przyznali im wolność, kiedy już nie dało się ich bardziej eksploatować, i sami zaczęli popadać w kłopoty finansowe bo stawka podatkowa nałożona na niewolników była znacznie powyżej punkty równowagi na wspomnianej „krzywej Laffera”. Panowie feudalni przyznali chłopom pańszczyźnianym wolność (czyli zmniejszyli opodatkowanie w porównaniu z niewolnikami), gdy i ich dopadł problem zbyt małych przychodów. Z powodu braku pieniędzy z totalitarnej władzy musieli zrezygnować nawet komuniści. Najwyższy czas na kolejne zmiany. Bardzo ciekawe podejście do emerytur zaprezentował profesor Robin Hanson — z wykształcenia fizyk, który jest profesorem ekonomii na George Mason University w Wirginii.

Zakończenie

357

Jego zdaniem emerytury w obecnym kształcie są pomysłem absolutnie bezsensownym zarówno dla poszczególnych jednostek, jak i ogółu społeczeństwa, i zastanawia się, jak w ramach nowoczesnych rozwiniętych gospodarek może istnieć tak nieracjonalny z ekonomicznego punktu widzenia mechanizm jak emerytura. Jest taki okres pod koniec życia, kiedy człowiek rzeczywiście w ogóle nie jest już w stanie pracować. Ale statystyki pokazują, że to nie więcej niż dwa, maksimum pięć lat poprzedzających śmierć. Społeczeństwa powinny więc troszczyć się o ludzi dopiero na tym etapie życia. Emerytura powinna być powiązana ze stanem zdrowia i zdolnością do pracy, a nie z wiekiem — tak samo jak w przypadku ubezpieczenia na wypadek choroby. Polisa nie jest wypłacana, gdy czujemy się dobrze. Hanson proponuje więc w rozmowie z DGP zamiast emerytur coś w rodzaju renty na wypadek niezdolności do pracy282. Każdy dzień naszego życia dzielimy między pracę i wypoczynek. I tak jest z całym życiem w perspektywie jego trwania. Większość z nas pracuje codziennie intensywnie między 9.00 i 17.00 od poniedziałku do piątku, licząc na wypoczynek codziennie wieczorem, a po tygodniu pracy w weekend. Patrząc z długiej perspektywy, większość z nas pracuje tak intensywnie między 25. a 65. rokiem życia, licząc na wypoczynek — czyli emeryturę — u końca swoich dni. Jednak długa emerytura na koniec życia nie jest racjonalnym sposobem dzielenia czasu między pracę i wypoczynek. Ona funkcjonuje przez analogię z wieczorami, weekendem. Ale emerytura nie jest dwudziestoletnim superweekendem. Z biegiem lat spada bowiem nie tylko nasza wydajność w pracy, ale i zdolność do zabawy i cieszenia się z wypoczynku. Dziś coraz częściej pracuje się umysłowo, a bawi fizycznie. A ponieważ ciało starzeje się szybciej niż umysł, zdolność do zabawy zmniejsza się szybciej niż zdolność do pracy. Dlatego Hanson proponuje odwrócenie proporcji i stworzenie systemu, w którym przesuniemy wypoczynek i zabawę z końca naszego życia na okres przed sześćdziesiątką. 282

www.forsal.pl/artykuły/606885,robin_hanson_precz_z_wiekiem_emerytalnym.html

358


Już dziś tak pracują przedstawiciele wolnych zawodów i wielu właścicieli firm. Pracują, dopóki zdrowie im pozwala, bez względu na wiek, a korzystają z dłuższych weekendów. Stąd taka ich popularność w Polsce. Szczególnie weekendu majowego. W 2012 roku trzy dni urlopu — 30 kwietnia oraz 2 i 4 maja powodują, że możemy mieć dziewięć dni wolnych od pracy. Może to jest właściwy kierunek? Takiego modelu jednak na pewno nie przyjmie żaden rząd! Zresztą dzika awantura, jaka zdarzyła się w sejmie i pod sejmem 29 marca 2012 roku podczas rozpatrywania wniosku NSZZ Solidarność o przeprowadzenie referendum w sprawie podwyższenia wieku emerytalnego, z przerzucaniem się inwektywami zamiast argumentami, nie powinna pozostawić nikomu nadziei, że jacykolwiek politycy czy związkowcy, którzy też są politykami, są w stanie stworzyć rozsądny system emerytalny. Musimy go sobie stworzyć sami! Oszczędzając prywatnie na ostatnie lata życia.

Robert Gwiazdowski - Emerytalna Katastrofa

Recommend Documents