Rimske provincije na Balkanu
Nakon rimskih osvajanja, zemlja se davala veteranima, i mnogi koji su dolazili ovde nisu bili oduševljeni, čak ni Panonijom koja danas ima jednu od najplodnije zemlje u Evropi. Ovde je za rimske pojmove živeo sasvm divlji narod koji se nije razumeo u rimska merila življenja, u rimske mere i monetarnu ekonomiju, sve je bilo u razmeni, čak i neki od naroda nisu imali ekonomiju uopšte, već se ekonomija zasnivala na pljački. Nije bilo gradova, za razliku od r!kog ili "aloaziskog priobalnog pojasa, gde je taj tip grada uslovio i razvoj grada u #imskoj !iviliza!iji. Ovde takvog tipa grada nije bilo, sem nekih nagovestaja gradova u $ardaniji, na današnjem krajnjem jugu %rbije odnosno &osovu i "etohiji. 'ilo je naselja, ali su ta naselja imala potpuno drugačiji karakter od onog podrazumevanog urbs koji obelezava grad ili !ivilizovano naselje. (to se tiče istorijskih istorijskih izvora izvora za razvoj razvoj rimske !iviliza!ij !iviliza!ijee i kulture kulture na ovom tlu su važni, %trabon )geogra*ija+, za pozniji period "ar!elin, Prokopije i Prisk za vizantijski period i eli Paterkul, za osvajanja $ionkasije, -pijan. %ama teritorija rimskog !arstva postepenim širenjem od . veka p.n.e., polako se premešta sa zapadne obale /adranskog mora na istok, to su sukobi sa 0lirskim gusarima, sa "akedonijom. Posle sukoba sa epirskim kraljem Priom koji prodire na tlo 0talije, #im se polako širi na Epir, na "akedo "akedonij nijuu i prakti praktično čno osnivan osnivanjem jem provin!i provin!ije je "aked "akedoni onije je 123 123.. p.n.e. p.n.e. god godine ine,, se približava našoj teritoriji. 143. godine p.n.e. u bit!i kod Pidne, rimljani poražavaju poslednjeg makedonskog vladara Perseja koji pripada lozi -leksandrovih -leksandrovih naslednika, helinističkih kraljeva koji su vladali posle 55. godine p.n.e. posle -leksandrove smrti. Od 143. 143.61 6123 23.. godi godine ne p.n. p.n.e. e.,, tek tek 7 godi godina na kasn kasnij ijee je osno osnova vana na prov provin in!i !ija ja "ake "akedo doni nija ja,, prekomorska rimska teritorija. 0 od sredine . veka #im mora da kontroliše oblasti koje se nalaze severno odatle, primorani su da povremeno prave kaznene ekspedi!ije na teritorijama koje se nalaze sa one strane grani!e provin!ije "akedonije, a pre svega zbog toga što narodi koji žive tamo, $ardan!i )žive na teritoriji &osova i "etohije, delu "akedonije, prostoru do toka Nišave+, imaju kao deo svoje ekonomije, kao i %kordis!i koji im se pridružuju, potrebu da prodiru u znatno bogatiju i !ivilizovaniju teritoriju rimske provin!ije "akedonije, da je pljačkaju i samim tim čine manje stabilnom i sigurnom. #atovi8 6 #atovi $ardana!a se naročito vode u prvoj polovini 1. veka p.n.e. aj %kribonije &urion &urion 99. god godine ine p.n.e. p.n.e. prvi prvi izlazi izlazi na $u $unav nav,, prodir prodiree dub duboko oko u teritor teritoriju iju $ardana!a i pregazio je čak :ribale, :ribale, prvi dostiže severoistočnu grani!u teritorije. 6 $rugi narod sa kojima su #imljani imali problema su bili %kordis!i, ne samo u provin!iji "akedoniji nego nego i u oblastima bliže Podunavlju. %kordis!i su bili narod koji je nastao kao legura legura balkanskih autohtonih naroda sa &eltima. #atovi sa sa %kordis!ima traju od 11.6111. godine p.n.e. i ponavljaju se suk!esivno sa manjim ili većim uspehom. uspehom. eliki trijum* trijum* je ostvario ostvario ;u!ije &ornelije &ornelije %!ipion, %!ipion, udario je temelje temelje konačnom kona čnom poko pokorava ravanju nju 14. godine godine p.n.e. p.n.e. %kordis!i %kordis!i se od tada beleže beleže kao savezni! savezni!ii #imljana i oni će pomagati #imljanima pre svega vojno, da suzbiju moć ostalih balkanskih plemena 6 eliki panonski rat, traje od 4.6<. godine naše ere, u vreme !ara -vgusta. Ovaj rat je trajao 5 godine, tamo je bio upućen :iberije, :iberije, njegov posinak koji će ga i naslediti na tronu. On je sa nekih 11 legija uleteo na 'alkan i počeo da se sukobljava sa balkanskim plemenima. Prvo je oslobodio oslobodio oblasti oko %arajeva, %arajeva, bliže /adranskom /adranskom moru, odnosno odnosno teritoriji koja je bila bliže njima, zatim je krenuo dolinom %ave i vrlo brzo je pokorio ustanike.
Posle Panonskog ustanka dolazi do podele 0lirika, na $alma!iju, Panoniju i "eziju. Pre toga 0lirik je obuhvatao najveći prostor današnjeg zapadnog 'alkana, planinski prostor, sve do %ave i malo severnije od %ave, od %lovenije do teritorije današnjeg &osova i "etohije. 0lirik je pre podele bio nepregledan i velik, nedovoljno organizovan. %vaka legija je imala svoj broj, naročito od perioda kraja republike, javlja se i kognomen, odnosno ime gde je ona *ormirana, mesto koje je bilo zaštitnik te jedini!e. Od =9. godine pojaviće se i 9. >laudia i 2. ?lavia. &oje 37tih godina bivaju izmeštene iz provin!ije $alma!ije gde su im bili glavni logori i premešteni na $unav u %ingidunum, imina!ijum i &ostola!. #atovi protiv $ačana8 oni su bili veoma bogati, moćni, i to će biti jedan od razloga za ratove. Poseban problem $ačani će predstavljati 376tih godina 1. veka i zbog toga !ar $om!ijan iz ?lavijevske loze, preduzima nekoliko pohoda, nažalost bezuspešnih. 0 da bi okončao sukobe, $omi!ijan je primoran da sklopi, za #imljane ponižavajući sporazum, čak i da plaća danak $ačanima da bi mogao da se usmeri na osvajanja na istoku, na borbu protiv Parćana koja je bila posebno teška za #imljane. Početkom . veka :rajan će konačno uništiti $ačku kraljevinu u ratovima 171., 17., 17=. i 174.. Oktavijan -vgust praktično od 5=., 55. p.n.e. godine pre naše ere počinje osvajanja 'alkanskog poluostrva, odnosno 0lirika, sa !iljem pripreme jedne baze za konačan sukob koji će se održati 51. godine, sukob sa "arkom -ntonijem. 0 jedan i drugi su bili >ezarovi nasledni!i, "arko -ntonije u vojnom smislu, a u naslednom smislu, kultnom to je bio Oktavijan -vgust, on je imao veće pravo, zakonsko pravo, a "arko -ntonije kao >ezarev sabora!, kao neko ko je bio pravi vojnik ali ne pravi političar. Oktavijan je znao da mu je 0lirik potreban u smislu ljudstva, koje je mogao da angažuje u svojim trupama. 0 on 5=., 55. p.n.e. vodi kampanju za osvajanje pre svega /adranskog zale@a i prodire sve do %is!ije, današnjeg %iska. Aporedo sa osvajanjem %i!ilije rimska vojska se širi dolinom %ave 57tih godina, i vrlo je verovatno da je prva vojna postava u %irmijumu povezana sa tim prodorom Oktavijanove vojske. 51. godine p.n.e. u bit!i kod -k!ijuma izlazi kao pobednik i organizuje !arstvo kako pobedniku i prilikuje, podela na provin!ije pre svega. Provin!ije su osvojene prekomorske teritorije, sve ono što se nalazi izvan teritorija 0talije, -peninskog poluostrva ostaje kao osvojena zemlja, provin!ija, Pro vin!ia, znači za pobedu. Njima u početku upravljaju vojskovodje, oni koji osvajaju ovu teritoriju, dobiće je kao neki plen, za pobedu i osnovu za penziju. "oraju pre svega da sakupljaju porez, koji daju #imu, ali su zloupotrebe i pljačkanje provin!ije bile veoma česte, i oni koji upravljaju provin!ijom imaju velike koristi. A provin!ijama, na balkanskom tlu, je veoma mali broj rimskih gradjana, oni koji imaju rimsko gra@ansko pravo su uglavnom vojni!i, ali i trgov!i i zanatlije koji prate vojsku jer je u prin!ipu na tim teritorijama vojska jedina bila platežno sposobna. ojska je jedina koja je imala nova! na osvojenoj teritoriji koja nije imala monetarnu jedini!u, mada može da se se trguje i na druge načine. :u su namesni!i, propretori, prokonzuli, rimski magistrati koji dobijaju kasnije upravu nad provin!ijama. Provin!ije su pre svega teritorije pod vojnom kontrolom. A !arskom sistemu organza!ije provin!ija postojale su senatske )prvobitno osvojene npr. alija, Bispanije, one su najbrze i najduže romanizovane, tako da početkom . veka već imamo imperatore koje dolaze iz rimskih porodi!a iz Bispanije, narod je preobraćen, prestaje da se odupire, pa se i vojska povla!i iz tih provin!ija one postaju inarmis, bez legija, i postaju senatske, senat ima pravo da skuplja sve prihode iz tih provin!ija i one idu u senatsku, drzavnu kasu+ i carske )provin!ije koje se nalaze na obodima !arstva, gde su postojalni vojni logori, one ostaju naoružane i pod kontrolom !ara, !ar ubira poreze iz tih provin!ija za svoju kasu i tim sredstvima kasnije raspolaže za ono što je potrebno rimskoj vojs!i, a samim tim i za očuvanje svoje vlasti, ta sredstva nisu bila mala, gornja "ezija i $akija su izuzetno bogate
rudama bakra, zlata, srebra, koji ulaze u sastav rimske monatarne ekonomije, rimski nova! se pravi od legure bakra, srebra i zlata+. Provin!ije koje posle ostaju bez vojske postaju senatske, npr. $alma!ija, 37tih godina vojska se povlači na $unav ostavljajući $alma!iju inarmis. #imske provin!ije na tlu %rbije su "oesija )!entralni deo %rbije uglavnom+, prvobitna provin!ija Mezija je bila mnogo veća od teritorije današnje %rbije, ali je ubrzo izdeljena na gornju i donju "eziju, "ezija je išla od doline %ave na jug, a Panonija na gornju i donju Panoniu. Panonski deo je obuhvatao prostor danasnjeg %rema i teritorija od doline %ave i $unava na severu je prakti!no bio prostor jugoisto!nog dela provin!ije $onje Panonije. Dalmacija je obuhvatala zapadni deo %rbije, od linije Obrenov!a dole prema 0vanji!i.Makedonija od grani!e izmedju :rakije i gornje "ezije, prostor oko danasnjeg Pirota, tu imamo natpise, na osnovu kojih može da se vidi koja teritorija je pripadala heleno*onoj :rakiji u kojoj se koristilo gr!ko pismo ili latino*onoj "eziji u kojoj se koristio latinsko pismo. "esto po kome možete da povu!ete liniju prema kon!etra!iji grčkih natpisa predstavlja najverovatnije grani!u izmedju :rakije i "ezije. %ami prav!i osvajanja se mogu podeliti kao na nekom vojno6strateškom planu, na savski prava! odnosno severozapadni prava!, dolina %ave, jos 57ih godina p.n.e. tokom -vgustovih osvajanja 0lirika, taj prava! je imao izuzetnu važnost. Catim ardarsko6"oravski ondnosno južni prava!, koji je vodio sa teritorije "akedonije do teritorije &osova i "etohije, pre svega dolinom ardara i "orave, ka $unavu. $unav je prirodna me@a, koja se #imljanima postavila kao grani!a i pre nego što su oni to planirali, posto se na gani!ama obi!no nalaze utvr@enja, mi za utvr@enja na $unavu nemamo dokaza, ona se nalaze niže, %irmijum, 'asijana svi prvi !entri su raspore@eni ispod $unava i tek u vreme $omi!ijanovih ratova mi imamo prve stalne kamene bedme, odnosno trajna utvrdjenja postavljena na $unavu. Ca anti!ke pojmove $unav je bila reka veoma teska za prelazak, me@utim pokazalo se da i nije bas tako bilo tesko. $ačani su koristili svaku zimu, kada se zaledi $unav da predju na drugu stranu i da plja!kaju. %to je ovu teritoriju činilo nestabilnom i nesigurnom, pogotovo onaj deo podunavlja prema 'anatu. Osnivanje puteva je pratilo ove vojne prav!e. $olina %ave, postaje jedan od najvažnijih putnih prava!a, ovaj put povezuje jedne od najvaznijih naselja ranorimskih i kasnorimskih, od anti!kog >ibala danasnji inkov!i, put ide preko (ida, otprilike danasnjom trasom autoputa prema %irmijumu, a zatim prema /arku odnosno 'asijani, potom prema :aurunumu, %ingidunumu da bi se usmeravao dalje ka $unavu, do doline "orave do današjeg Orašja, gde je jedna trasa puta skretala na jug prema Dupriji nisu i isla na %erdiku i dalje ka 'os*oru i $ardanelima, a drugi put je pratio liniju utvrdjenja na $unavu to je limes u pravom smislu, via militaris koja je isla od utvrdjenja do utvrdjenja i pratila $unav djerdapskom klisurom. Ono što je usledilo posle rimskog osvajanja je podela zemljišta. #imljani su zemlju koja je pripadala autohtonom stanovnistvu koje su oni porazili, delila, odnosno najbolju zemlju su delili na rimska naselja, davali su pre svega rimskim vojni!ima, davali su u okviru prata legionis plandišta, livade, obradivu zemlju za proizvodnju hrane i namirni!a za potrebe rimske vojske. #imska naselja su takodje dobijala svoju ager publicus, svoju javnu zemlju. Poseban deo zemlje je bio odvojen za ispašu stoke, šume koje su sluzile kao izvor gra@e i goriva. "ali deo zemljista, ne preterano plodan je ostavljen lokalnom stanovnistvu, oni koji su se pokazali kao poborni!i rimske vlasti su vremenom proširivali svoje posede i dobijali zemlju. Najve!i, lavovski deo zemlje pobednik je uzimao za sebe. A okviru ove teritorije su osnovana naselja. Prvobitni gradovi su predstavljali zone oko rimskih vojnih logora. :o su bile strateške pozi!ije, nekada su to bila mesta koja su bila glavna uporišta autohtonih plemena. Prva rimska naselja su ni!ala na vaznim trgova!kim punktovima odnosno vojnim, raskrs!e vaznih puteva, us!a reka, sva ona mesta koja su #imljani morali dobro da brane su bila pre svega zaposedana od strane vojske. ojska je bila platežno sposobna, npr. jedna legija ima oko 2=77 ljudi, ako svako da jedan denarčić, tu se nakupi mnogo nov!a. :ako da su se zanatlije,
trgov!i, žene, svi oni koji su opsluživali vojsku u stvari kon!entrisali polako oko vojnih logora. 0z tih kanaba, tih prvobitnih naselja niču rimski gradovi. #imsko gradjansko pravo8 1. 0us !onubi6 da imate punopravan brak, da su de!a rimski gra@ani. . 0us !ommer!i6 da sklapate ugovore, zašti!enost rimskim zakonom. 5. 0us su**ragii6 pravo da birate. 2. 0us honorum6 pravo da budete birani. 61. &arakalinim ediktom svi koji su živeli unutar grani!a rimskog !arstva, su postali rimski gra@ani, naravno to je važilo samo za slobodno stanovništvo.Na toj teritoriji razvija se trgovina, zanati i koristi se nova! kao platežno sredstvo. %a dolaskom rimske vojske postepeno se razvijaju odredjena baza za izgradnju gradova. &ako nije bilo gradova ta naselja su uglavno bila zemljano6palisadna,sa zemljanim rovovima, sa palisadama od drveta, sa zemuni!ama i poluukopanim gradjevinama radjenim od propadljivog materija koji u arheoloskom smislu ne ostavlja neke tragove. #imljani su postepeno morali da razvijaju bazu za razvijanje gradova i naselja, onako kako su oni navikli. Ova teritorija Posavine i Podunavlja je bogata glinom i drvetom, vodom koja je potrebna za razvoj !iglarstva ali pravih !iglana nije bilo. ojska postaje jedan od glavnih pobu@iva!a ekonomije i izgradnje. ojne jedini!e su organzovale !iglane i svojim pe!atima svojih jedini!a obelezavale svoje proizvode koje srećemo na najvećem broju rimskih lokaliteta. 0 ta rimska opeka kao i kamenlolomi koji proizvode kamen se transportuju rekama i kanalima do mesta izgradnje. :ek krajem prvog veka skoro 177. godina posle osvajanja imamo prve logore od kamena, gradovi polako dobijaju *ormu rimskih gradova. 0ako prva rimska naselja zapravo koriste iste prin!ipe koje koriste i autohtona plemena, poučena zapravo iskustvima tradi!ionalne arhitekture, nekoliko de!enija #imljani zapravo zive uslovima koji su tradi!ionalni, uslovi diktirani klimom, podnevljem i ekonomskim stanjem jedne teritorije. %a razvojem gra@evinarstva uvoze se rimski prin!ipi gradnje i rimska organiza!ija gradova. #azvoj puteva od velike važnosti za rimsku vojsku i za razvoj rimske države bez mreže puteva vi ne možete da kontrolište jednu teritoriju kako treba. Najnelogičniji primer je $jerdapska klisura. $už puteva su osnivane stani!e za promenu stoke, na nekih 57ak kilometara, sto je neki dnevni maimum koji je stoka mogla da pre@e. Pored puteva su postavljani muta!ijumi gde ste mogli da prometnite zapregu koja vise nije mogla i da produžite. - sam put je bio obelezen miljokazima, 7ti miljokaz je bio u#rimu, na sred *oruma to je zlatni miljokaz. Nalaz miljokaza vrlo često upu!uje na trasu puta, to su velike kamene stele, to su monolitni spomeni!i koji uglavnom nisu daleko od mesta gde su se nekad nalazili. Canimljivo je da se trase rimskih puteva uglavnom poklope sa trasama dansnjih puteva, jer su imali iste na!ine odre@ivanja gde će se graditi pu, imali su i geodete, putevi su pravi i ekonomični, bez mnogo krivina. "iljokazi su vazni i zbog trase puta, a i na njima se nalaze epigra*ski nalazi, !arevo ime i titula, na osnovu !ega mi znamo u kom je preiodu put trasiran ili obnavljan, i takodje se nalazi miljaža, broj milja udaljenosti do slede!eg naselja, muta!io, i na osnuvu sa!uvanih intinerera odnosno putnih karata mi možemo tačno da utvrdimo gde se naselje nalazilo i kako se zvalo Nova!, autohtono stanovnistno je zivelo u nemonetranoj ekonomiji, %kordis!i su pokusali da imitriraju gr!ki, helinistički nova!, me@utim prave monetarne politike nije bilo već čista razmena. %a dolaskom rimljana, vojske koja je pla!ena, trgov!i koje dolaze za vojskom takodje koriste nova! i postepeno ekonomija po!inje da se razvija u monetarnom smislu. Nalazi8 situle 6 vedra koris!ena u najrazličitije svrhe od pojenja stoke do uzimanja vode iz bunaraF Kaserola ili trula6sli!no današnjoj šerpiF Balsamarijum javljaju se u skolopu toaletnih kompleta zajedno sa strigilimaF Stigili su bili kašikasto nožasti instrumenti koji su bili korišćeni prilikom kupki za struganje viška ulja i prljavštine sa kože. Avo@enje mernog sistema, rimljani prvi uvode sistem mera za dužinu, težinu, zapreminu. Na čitavoj teritoriji uvodi se jedinstveni sistem mera. lavne mere koje su potvr@ivane su čuvane u sklopu hramova i javnih ustanova, božanstva bdiju nad merama, štite od varanja na meri. "ere su bazirane na rimskoj libri, oznaka za današnju *untu i sve anglosaksonske mere se baziraju na tome. &oriste de!imalni sistem
