Pojam, predmet i ciljevi kriminalistike Kriminalite je pratilac čovječanstva od prvog uspravljanja čovjeka kao mislećeg bića. Danas je jedno od stanja civilizacije, a pratit će društvo i u nepredvidivo daleku budućnost. Kao što je već rečeno, kriminalitet je kao društvena pojava poznat od najstarijih vremena, pa tako i borba protiv ove društvene pojave prisutna je od davnina i društvo je oduvijek nastojalo da se protiv kriminaliteta bori na najefikasniji način. Danas u borbi protiv kriminaliteta koriste se dostignuća mnogih nauka i naučnih disciplina. Tom cilju značajno doprinosi i kriminalistika. Kriminalistika kao područje proučavanja, kriminalitet određuje kao skup svih pojedinačnih društveno nagativnih ponašanja na određenom području i u određenim vremenskim periodu, koja su krivičnim zakonikom predviđena kao inkriminisana, odnosno zabranjena. Kriminalistika kao nauka, danas egzistira kao samostalna naučna disciplina, jer raspolaže vlastitim, općim i posebnim objektom proučavanja i istraživanja (spoznaje), jer ima specifičan pristup u proučavanju i istraživanju svojih objekata spoznaje i posebne samostalne metode i sredstva istraživanja. Kriminalistima ima i svoju unutrašnju strukturu, svoj pojmovni aparat, ima vlastite teorije, načela, fond sistematiziranog znanja u obliku pravila, koja na određenom području omogućavaju ostvarivanje novih naučnih spoznaja, otkrivanje novih, dosad nepoznatih činjenica i zakonitosti. Kriminalistika je danas, jedinstveni sistem principa, teorija i spoznajnih metoda. (Korajlić, 2012, s.5) Kriminalistika je znanost koja se bavi izučavanjem metoda otkrivanja i istraživanja kaznenih djela te njihovih počinitelja. S obzirom da kriminalistika primjenjuje najnovija dostignuća u znanosti, tehnici i u drugim disciplinama, može se definirati kao znanost o metodama pronalaženja, utvrđivanja i ispitivanja činjenica koje se upotrebljavaju radi sprečavanja počinjenja kaznenih djela s ciljem utvrđivanja postojanja kaznenog djela i otkrivanja počinitelja kaznenog djela. (Nađ, Mihaljević i Vasilj, 2013, s. 21) Kriminalistika osim što je nauka, istovremeno je i struka. Sam društveni karakter kriminalistike dolazi do izražaja kroz praktičnu primjenu njezinih postulata. S toga možemo reći da je ona struka jer koristi naučne metode i vrši naučno utvrđivanje činjenica u vezi rješavanja konkretnih kriminalističkih problema i zadataka, dakle ima svoju neposrednu
praktiču stranu. Kriminalistička nauka predstavlja svojevrsni kondenzat svega pozitivnog u naučnom i iskustvenom smislu. U kriminalističkoj znanosti, postoji više definicija kriminalistike u odnosu na pojedine autore. Jedna od najčešćih definicija koja se koristi je ona prema Pavišiću, koja kaže da je „ kriminalistika disciplina koja sustavno istražuje i primjenjuje znanstvene metode i pravila iskustva u otkrivanju i razjašnjavanju pojava kaznenih djela i utvrđivanju njihovih počinitelja“. Također, Đurić (2012) navodi da je kriminalistika znanost koja izučava represivnu djelatnost kriminalističkih organa usmjerenu na suzbijanje kriminaliteta, kao i preduzimanje preventivnih mjera. Prema navedenim definicijama, kriminalistika se može odrediti kao znanost koja proučava, pronalazi i usavršava najpogodnije načine i metode na praktičnim iskustvima da se otkrije i razjasni kazneno djelo, otkrije i privede kaznenoj sankciji počinitelj, osiguraju i fiksiraju svi dokazi radi utvrđivanja objektivne istine te da se spriječi počinjenje budućih planiranih i neplaniranih kaznenih djela. (Nađ, Mihaljević i Vasilj, 2013, s. 21) Za egzistenciju jedne nauke je neophodno naučno istraživanje, odnosno proučavanje koje se odnosi na predmet i objekat njenog proučavanja. Kriminalistika je takva nauka koja prvenstveno treba da utvrđuje zakonitosti nastanka operativnih i dokaznih informacija, podataka u vezi sa otkrivenim i neotkrivenim kriminalnim i kriminogenim deliktima. Takođe kriminalistika treba da se bavi i novim pojavnim oblicima kriminaliteta. Naučne metode kojima dokaze i operativne informacije treba materijalizovati u
cilju
sprečavanja i suzbijanja kriminaliteta predstavljaju značajno područje proučavanja kriminalistike, koja ih pronalazi i razvija pa i usavršava u korelaciji i koordinaciji sa drugim naukama i naučnim disciplinama o kriminalitetu. Cilj kriminalistike kao nauke je da na što efikasniji način spriječi krivična djela i otkrije njihove izbršioce. Odnosno, njen zadatak je da preventivnom i represivnom aktivnošću što efikasnije suzbije kriminalitet, posebno u sadašnjem vremenu kada on ima tendenciju eksponencijalnog rasta, i to podjednako u urbanim i neurbanim sredinama. Đurić (2012) navodi da je kriminalistika nauka koja se bavi proučavanjem najpogodnijih taktičkih i tehičkih metoda i sredstava, kao i pravila iskustva kriminalista, radi otkrivanja i rasvjetljenja krivičnih djela, pronalaženja učinilaca, otkrivanja i obezbjeđenja izvora dokaz, ali i radi spriječavanja vršenja krivičnih djela, što je i sami cilj kriminalistike. To je je nauka o tehnici, taktici i metodici operativnih, istražnih i drugih sudskih radnika, kao i o spriječavanju
kriminaliteta. Kriminalistika istražuje ukupnu djelatnost s obzirom na predmet istraživanja i upućuje na svrsishodna sredstva u prevenciji kriminaliteta.
Naučna samostalnost kriminalistike Jedno od osnovnih pitanja o kriminalistici kao nauci je da li je ona samostalna nauka i ili je pak ona pomoćna nauka drugim naukama. Postoje 4 stajališta vezana za samostalnost kriminalistike, a to su: a) Zastupnici stajališta koji smatraju da kriminalistika ne ispunjava uvjete koji su neophodni da bi joj se priznalo značenje samostalne nauke. Oni smatraju da je kriminalistika tek dio drugih nauka, poseban aspekt, više ili manje zasebna cjelina u širem području neke nauke; Npr. Mnogi autori u krivičnoprocesnoj ali i kriminalističkoj literaturi izricali su stavove o samostalnosti kriminalistike, gdje mnogi navode da je kriminalistika nauka u funkciji krivičnog postukpa i kao takva ona ima tretman pomoćne nauke krivičnoprocesnom pravu. b) Zastupnici stajališta koji nekim područjima kriminalistike priznaju značenje samostalne nauke, ali se ipak prema njoj kao cjelini ponašaju kao nesamostalnoj nauci, odnosno pomoćnoj nauci drugih nauka. Ipak ovi zastupnici ističu razvoj kriminalističke teorije, jer smatraju da je to neophodan uvjet za sam razvoj kriminalističke prakse; c) Zastupnici trećeg stjališta kriminalistiku smatraju samostalnom znanošću. Oni smatraju da su njen skup znanja, određenost predmeta istraživanja, zakonitosti i metode takvi da ona ispunjava sve uvjete za samostalnu opstojnost i razvoj; d) U četvrtu skupinu ulaze stajališta koja se temelje na posebnome sustavnom pristupu koji je obilježen time što se pojmovnom oznakom kriminalistika označava posebni sadržaj, uže područje, u pravilu prirodnih i tehničkih nauka, dok se preostali sadržaji koji su obuhvaćeni polaznim određenjem pojma kriminalistike, uključuju u šire područje kriminalističkoga istraživanja. (Pavišić, 1997, s. 3) Ove dileme da li je kriminalistika samostalna nauka ili je pomoćna nauka neke druge nauke postoje i danas. Činjenica je da je kriminalistika po pitanju naučnog obima mnogo šira i sveobuhvatnija od krivičnoprocesnog prava, zato što ona svojim metodama zalazi u mnogobrojne druge nauke, odnosno metode tih nauka prisvaja, prilagođava i koristi iste kao
sopstvene metode. Ovako naučno oblikovana kriminalistika može biti pomoćna samo u odnosu na praktična postupanja. Osnovni nedostatak u proučavanju kriminalistike je svakako, nedostatak specijalizacije prema pojedinim problemskim područjima kriminaliteta, imajući u vidu sve više prisutnu profesionalizaciju i specijalizaciju kriminalaca i nove pojavne oblike kriminala. Specijalistička koncepcija izučavanja kriminalistike bi bila veoma korisna uz osnovnu pretpostavku da bi to doprinjelo uspešnijem suprotstavljanju različitim oblicima kriminaliteta.
Pojam heurističke i silogističke kriminalistike Kriminalistika kao nauka koja istražuje okolnosti u vezi sa izvršenim krivičnim djeelom i njegovim počiniocem, tradicionalno se dijeli na represivnu i preventivnu, kriminalističku taktiku, tehniku i metodiku, te na heurističku i silogističku kriminalistiku. Bliskost predmeta istraživanja ponekad čini složemim dosljedno razlikovanje kriminalistike i krivičnog procesnog prava. Problemi forme (krivično procesno pravo) i sadržaja (kriminalistika) u mnogim su interferentnim pitanjima toliko isprepleteni da bi strogo razlikovanje bilo ne samo teško, nego i štetno. U tako zadanom okviru silogistička kriminalistika svojim posebnim metodama razmatra stvarne, konkretne sadržaje krivičnog postupka. Ona je područje kriminalistike koje je neopravdano ostalo u sjeni tradicionalno mnogo provlačnijeg i vrlo intenzivno obrađenog područja heurističke kriminalistike. (Korajlić, 2012, s.10) Osnovni kriterij podjele kriminalistike na heurističku i silogističku je poduzimanje kriminalističkih radnji i mjera u toku pretkrivičnog i krivičnog postupka. Heuristička kriminalistika je grčkog porijekla, a znači pronalaziti. Heuristička kriminalistika prostupa kriminalnom događaju, odnosno krivičnom djelu kao realnoj pojavi i sastoji se u djelatnosti represivnih tijela od početne sumnje o postojanju krivičnog djela do osnovane sumnje. Obavlja se prikupljanje obavijesti i podataka, njihovo ispitivanje, stvaraju se pretpostavke (verzije), zaključuje se, čini usporedba, provodi eliminacija (odbacivanje), prihvatanje činjenica i sl. (Korajlić i Dautbegović, 2012., s. 21)
Heuristička kriminalistika
označava se i kao otkrivanje krivičnih djela i njihovih počinilaca. Ona krivično djelo proučava iz aspekta pojave čija su obilježja podjednako i pravna i stvarna i koja kriminalističkim
metodama treba istražiti. Svrha kriminalističko – heurističkog postupanja je prikupljanje saznanje važnih za pokretanje krivičnog postupka. Heuristička kriminalistika koristi se svim sredstvima opažanja, bilježenja, životnim iskustvom, spoznajama prirodnih i tehničkih nauka, statistikom, pokusima, matematičkim pravilima, maštom i svim drugim sredstvima koja se prikladna za postizanje opisanih ciljeva i, dakako, prihvatljiva sa stajališta civilizacijskih standarda. Ovdje se ne smiju koristiti metode kojma se povređuju ljudska prava, ali niti sredstva koja nisu dovoljno pouzdana, koja mogu dovesti do neistinitih utvrđenja. Radnje i mjere heurističke kriminalistike predstavljaju neformalnu djelatnost organa unutrašnjih poslova, koju karakterizira neposrednost, brzina, fleksibilnost i kreativnost postupanja, kako bi se uspostavila osnova krivičnog postupka, s obzirom na to da je procesna djelatnost isuviše spora i nedovoljno efikasna. Otkrivačka kriminalistika predstavlja kriminalističko operativnu djelatnost organa unutrašnjih poslova u toku pretkrivičnog postupka, koja se sastoji u podizanju širokog spektra kriminalstičkih radnji i mjera, kako bi se otkrila krivična djela i njihovi počinioci. Činjenica da heuristička kriminalistika nije ograničena procesnom formom, osigurava joj relativno širok manevarski i kreativni prostor, gdje je njen primarni cilj otkrivanje krivičnih djela i njihovih počinilaca. (Deljkić, 2012, s. 1415) Silogistička kriminalistika je znanstveno područje kriminalistike posvećeno sadržaju, modalitetima, odabiru procesnih radnji, svrhovitom planiranju vođenja krivičnog postupka, sistemskom razjašnjavanju krivičnog djela i krivične odgovornosti izvršilaca, izradi odluke i svim drugim stvarnim aspektima vođenja konkretnog krivičnog postupka. Silogistička kriminalistika ili kriminalistika krivičnog postupka čini stvarnu komponentu procesne radnje, čiji je oblik propisan zakonom, te se stoga nalazi u okvirima procesnih propisa kojima pruža stvarni sadržaj. Polazeći od većeg stepena sumnje,, koji se označava kao „osnovana sumnja“, silogistička kriminalistika nastoji da otkrije, da li postoje sva zakonska obilježja krivičnog djela, tko je izvršio krivično djelo, da li su ispunjena sva subjektivna obilježja, postoje li osnove isključenja protupravnosti i krivnje, postoje li osnove za oslobađanje od kazne, njeno ublažavanje ili pooštravanje i izricanje drugih sankcija, te da li su ispunjene sve procesne pretpostavke za donošenje odluke u krivičnom predmetu. (Deljkić, 2012, s. 19) Za razliku od heurističke kriminalistike, silogistička kriminalistika pristupa krivičnom djelu kao realnoj pojavi uokvirenoj unutar krivičnog postupka, gdej se polazi od činjenice da je određena osoba počinila krivično djelo, a dalja aktivnost se sastoji u planiranju i realizaciji najsvrsoshodnijih procesnih i kriminalističkih mjera kako bi se osigurali dokazi. U silogističkoj kriminalistici
traže se pouzdani odgovori u odnosu na zakonska obilježja krivičnog djela, osobu izvršioca, pitanja krivnje i sl. Cilj silogističke kriminalistike je transformacija dokazne informacije u dokazu, odnosno, poduzimanje kriminalističkih metoda, mjera i radnji koje su određene pravilima krivičnog postupka, kako bi se doprinijelo rješavanju krivične stvari. (Korajlić, Dautbegović, 2012, s. 21) U cjelini silogistička kriminalistika se bavi : 1.
istraživanjem mehanizma nastanka, otkrivanja i oblikovanja dokazne
2. 3.
informacije te njenoga pretvaranja u dokaz; načinom izvedbe radnja u kaznenome postupku i svrhovitim vođenjem kaznenoga postupka.
Literatura: 1. Deljkić, I. (2012). Kriminalistički spoznajni proces: utvrđivanje i provjeravanje alibija. Sarajevo: Centar za istraživanje politike suprostavljanja kriminalitetu 2. Đurđić, V. (2012). Osnovi kriminalistike. Niš: Centar za publikacije Pravnog fakulteta u Nišu 3. Korajlić, N. (2012). Istraživanje krivičnih djela. Sarajevo: Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu 4. Korajlić, N., i Dautbegović, A. (2012). Osnovi kriminalistike. Travnik: Univerzitet u Travniku 5. Korajlić, N., i Selimić, M. (2015). Kriminalistička taktika. Kiseljak: Visoka škola „CEPS – Centar za poslovne studije“ 6. Nađ, I., Mihaljević, B., i Vasilj, P. (2013). Osnove kriminalistike i pravila postupanja zaštitara. Velika Gorica: Veleučilište Velika Gorica 7. Pavišić, B. (1997). Kriminalistika 1. uvod. Rijeka: Pravni fakultet Sveučilišta u Rijeci
