7 Panitikang Rehiyonal Kagamita Kagamit an ng Mag-aa g-aaral Ang Modyul na ito ay magkatuwang na inihanda ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa
[email protected].
[email protected]. Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
Kagawaran Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pili pinas
Paniti Paniti kang Rehiyonal Rehiyonal – Ikapitong – Ikapitong Baitang Kagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon 2017 Isinasaad ng Batas Republika 8293, Seksiyon 176 na “Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas. Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan na naghanda ng akda kung ito’y pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.” Ang mga akda akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, larawan, ngalan ng ng produkto o brand names, names, tatak o trademarks trademarks,, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon. Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Kagamitan ng Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga may-akda. Maaaring tumawag sa FILCOLS sa telepono blg. (02) 439-2204 o mag-email sa
[email protected] ang mga may-akda at tagapaglathal t agapaglathala. a.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Leonor Magtolis Briones Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD Mga Bumuo ng Mod yul p ara sa Kagamitan Kagamitan ng Mag-aaral Mag-aaral Magdalena O. Jocson at Marina Gonzaga-Merida Florentina S. Gorrospe,PhD Marilyn S. Api-it, Ma. Teresa P. Barcelo, Asuncion B. Bola, Christopher G. Francisco, Nemia G. Gajo, Ernesto U. Natividad Jr., Geraldine V. Nones, Kent Mike S.A. San Juan, Jocelyn C. Trinidad, at Bennedick T. Viola Mga Taga-rebyu: Edwin F. Albay, Crysalyn A. Cruzado, Nina S. Magalong, Azucena E. Tiotangco at Roy D. Tribunalo Elizabeth G. Catao, Evangeline C.Calinisan, Cristina S. Chioco, Mga Ispesyalista sa As ignat ig nat ura: ur a: at Ana Sol B. Reyes Rodelito Facum Jr. Tagaguhit: Tagalapat: Reyangie V. Sandoval Mga Tagapangasiw Tagapangasiw a: Jocelyn DR Andaya, Isabel A. Victorino, at Roseta Comiso Mga Konsultant: Language Editor: Mga Manunulat: Manunulat:
Inilimbag sa Pilipinas ng _______________________ ___________________________________ _________________ _____ Department of Education - Bureau of Learning Resources (DepEd-BLR) Office Address: Ground Floor, Boniofacio Bldg., DepEd Complex Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054; 634-1072; 631-4985 Email Address:
[email protected]; blr.lrqad@de ped.gov.ph;
[email protected] blr.lrpd@depe d.gov.ph ii
Paun Paunang ang Sali Salita ta Ang Pilipinas ay mayaman sa panitikan bago pa man dumating ang mga mananakop sa ating bansa. Mayroon na tayong sariling kalinangang minana sa ating mga ninuno na hanggang sa kasalukuyan ay nagsisilbing tanda ng ating ibang pagkakakilanlan. Ito ang nagiging tagapag-ug nay sa atin sa kultura ng iba’t ibang rehiyon sa ating bansa. Kung susuriin, ang Panitikang Panrehiyonal sa kabila ng napakaraming impluwensiya ng ibang bansa ay masasabing natatangi pa rin ang ating panitikan sapagkat laging makikita ang pagpapahalaga sa saloobin, paniniwala at pag-uugali ng Pilipino mula sa kaniyang pag-iisip,pagsasalita at paggawa. Naipamamalas dito ang pag-unawa at pagpapahalaga sa mga akdang pampanitik an mula sa iba’t ibang rehiyon sa Luzon, Visayas at Mindanao na lalong nagpapatibay ng ating pagtangkilik pagtangkilik sa sariling panitikan. Ang Kagamitan ng Mag-aaral para sa Filipino sa Baitang 7 ay binuo upang higit mong makita ang makulay at kapana-panabik na panitikan ng ating bansa. Makapagbibigay ito ng malinaw na pag-unawa sa kayamanang taglay ng panitikan. Ito rin ang magsisilbing durungawang maghahatid sa iyong kamalayan upang mapagtuunan mo ng pansin ang malayang pagtuklas at pagpapakita ng sariling kakayahan sa mga pasalita at pasulat na pagpapahayag. Gagabayan ka ng Modyul na ito sa iyong pagtuklas sa yamang taglay ng sariling panitikan.
iii
TALAAN TALAA N NG NG NILAL NILAL AMAN PAHINA MODYUL 1 – 1 – Mga Mga Akdang Pampanitik an: Salamin Salamin n g Mindanao
1
Panimula
2
Panimulang Pagtataya
4
Aralin 1.1
Panitikan:
Nakalbo ang Datu (Kuwentong Bayan ng Maranao)
Gramatika: Mga Pahayag at Salita na Nagbibigay-
12
Patunay Aralin 1.2
Panitikan: Ang Aso at Ang Leon (Pabula ng Maranao) Gramatika: Mga Ekspresiyong Nagpapahayag Nagpapahayag
23
ng Posibilidad Aralin 1.3
Panitikan:
Prinsipe Bantugan (Epiko ng Maranao)
Gramatika: Mga Pang-ugnay na Ginagamit sa Pagtukoy Ng Sanhi at Bunga ng Pangyayari
34
sa Pagpapasiya Aralin 1.4
Panitikan:
Reynang Matapat (Maikling Kuwento mula sa Cotabato)
46
Gramatika: Mga Retorikal Retorikal na Pang-ugnay Pang-ugnay Aralin 1.5
Panitikan:
Datu Matu (Dulang mula sa Sulu at Lanao)
56
Gramatika: Mga Pangungusap na Walang Paksa Aralin 1.6
Pangwakas na Gawain: Paggawa ng Proyektong Panturismo
iv
69
MODYUL 2 – 2 – Pa Panit nit ikang Visayas: Repleksiyon Repleksiyon ng B uhay at Kultura ng Kabisayaan
72
Panimula
73
Panimulang Pagtataya
76
Aralin 2.1
Panitikan:
Mga Awiting-bayan at Bulong
Gramatika: Antas ng Wika Batay sa Pormalidad Aralin 2.2
86
Panitikan: Alamat ng Bundok Bundok Kanlaon Kanlaon ng Negros Occidental
102
Gramatika: Mga Pahayag sa Paghahambing Aralin 2.3
Panitikan:
Patria Amanda (1916) (Dula mula sa Cebu)
Gramatika
119
Mga Pang-ugnay na Ginagamit sa Panghihikayat Panghihikayat
Aralin 2.4
Panitikan:
Labaw Donggon (Epiko mula sa Iloilo)
145
Gramatika: Mga Pang-ugnay sa Pagsasalaysay Pagsasalaysay Aralin 2.5
Panitikan: Ang Habilin ng Ina (Maikling Kuwento mula sa Iloilo)
162
Gramatika: Mga Pang-ugnay sa Pagsusunod-sunod ng mga Pangyayari Aralin 2.6
Pangwakas na Gawain: Pagtatanghal ng Orihinal na Awiting-bayan Gamit ang Wika ng Kabataan
v
175
MODYUL 3 – 3 – Pa Panitikan nitikan ng Luzon: Larawan ng Pagkakakilanlan
179
Panimula
180
Panimulang Pagtataya
182
Aralin 3.1
Panitikan:
Tulang Panudyo at Tugmang de Gulong
Gramatika: Ponemang Suprasegmental Aralin 3.2
Panitikan:
192
Bulong at Awiting-bayan ng Luzon
Gramatika: Iba’t ibang Paraan ng Pagpapahayag
204
ng Emosyon o Damdamin Aralin 3.3
Panitikan: Ang Hukuman ni Mariang Mariang Sinukuan (Mito mula sa Pampanga)
217
Gramatika: Mga Salitang Hudyat ng Simula, Gitna at Wakas Aralin 3.4
Panitikan:
Nang Maging Mendiola Ko ang Internet Dahil Kay Mama
233
(Sanaysay mula sa Maynila) Gramatika: Pahayag na Ginagamit sa Paghihinuha ng mga Pangyayari Aralin 3.5
Panitikan:
Sandaang Damit (Maikling Kuwento mula sa Bulacan)
248
Gramatika: Mga Panandang Anaporik at Kataporik ng Pangngalan Aralin 3.6
Pangwakas na Gawain: Pagtatanghal ng Komprehensibong Pagbabalita (Radio Broadcasting )
vi
261
MODYUL 1 Mga Akdang Pampanitikan: SALAMIN NG MINDANAO
I.PANIMULA PARA SA MODYUL 1
Ang Mindanao ay pangalawang pangalawang pinakamalaking pinakamalaking pulo sa Pilipinas. Ito ay matatagpuan sa katimugang bahagi ng kapuluan. Mayroon itong limang malalaking peninsula at limang malalaking mountanin ranges . Maraming mineral na matatagpuan dito tulad ng iron, nickel, copper, silver, gold, coal at limestone. Isa rin ang Mindanao sa pangunahing pinagmumulan ng iba’t ibang produktong agrikultura ng Pilipinas. Ilan sa mga ito ay durian, mangosteen, suha, saging, pinya, mais, kape, kopra, cacao at abaka. Mayaman din sa iba’ t ibang klase ng isda at corals ang mga dagat, ilog at bukal na nakapaligid sa isla ng Mindanao. Mindanao. Ang naninirahan naninirahan sa Mindanao ay binubuo binubuo ng 13 13 pangkat pangkat ng Moro, Moro, 21 pangkat ng Lumad at ang ikatlo at ikaapat na pangkat ay binubuo ng mga mandarayuhan mula sa Luzon at Visayas. Bago nabuo ang ARMM, ang Mindanao ay nahahati sa apat na rehiyon. Ito ay ang Rehiyon IX ( Kanlurang Mindanao) na kinabibilangan ng Sulu,Basilan at TawiTawi sa unang sub-rehiyon. Sa ikalawang sub-rehiyon naman ay nabibilang ang Zamboanga del Sur at Zamboanga del Norte. Sa Rehiyon X (Hilagang Mindanao), ang mga kabilang dito ay ang Misamis Occidental, Misamis Oriental, Agusan del Norte, Agusan del Sur, Bukidnon at Surigao del Norte. Sa Rehiyon XI, kabilang dito ang Surigao del Sur, Davao del Norte, Davao del Sur at South Cotabato. Sa Rehiyon 12 (Gitnang Mindanao) kabilang dito ang North Cotabato, Maguindanao, Sultan Kudarat, Lanao del Norte at Lanao del Sur. Sa Modyul 1, mababasa ang ilang akdang pampanitikan ng Mindanao tulad ng kuwentong-bayan, pabula, epiko, maikling kuwento at dula. Gayundin, lilinangin ang mga aralin tungkol sa iba’ t ibang gramatika tulad ng Mga Pahayag at Salita na Nagbibigay-Patunay, Mga Ekspresiyong Nagpapahayag ng Posibilidad, Mga Salitang Ginagamitan sa Pagtukoy ng Sanhi at Bunga ng Pangyayari sa Pagpapasiya , Mga Retorika na Pang-ugnay at Mga Pangungusap na Walang Paksa . Ang mga aralin sa Modyul na ito ay tutugon sa mga pangangailangan ng mag-aaral na maunawaan ang kasaysayan, at kulturang kakikitaan ng pag-uugali at pamumuhay ng mga tagaMindanao sa tulong ng pag-aaral ng kanilang panitikan. Sa modyul na ito, inaasahang maipamamalas maipamamala s ng mag-aaral ang kaniyang pagunawa at pagpapahalaga sa mga akdang pampanitikan ng Mindanao , sa tulong ng mga angkop na gramatika at retorika upang makibahagi sa pagbuo ng proyektong panturismo tulad ng pagbuo ng flyer na magpapakilala ng isa sa mga lugar sa Mindanao. Mamarkahan ito batay sa sumusunod na pamantayan: a) pagpapakilala ng
2
magagandang kultura ng mga taga-Mindanao, b) pagkamasining ng flyer / may orihinalidad, c) kaangkupan ng layunin, d) pagkamakatotohanan. Sa pagtalakay ng mga aralin, gagabayan ang mag-aaral na masagot ang mga pokus na tanong na: 1) Masasalamin ba sa panitikan ng mga taga-Mindanao ang kanilang kult ura? Ipaliwanag. 2) Paano nakatutulong ang tamang paggamit ng gramatika at retorika upang m aunawaan aunawaan at mapahalagahan mapahalagahan ang mga akdang pampanitikan at kult ura ng Mindanao? Mindanao? GRAPIKONG PRESENTASYON NG MODYUL
Mga Akdang Pampanit Pampanit ikan: Salamin ng Mindanao
Ar ali n 1.1 Panitikan:
Gramatika: Ar ali n 1.2 Panitikan:
Gramatika: Ar ali n 1.3 Panitikan:
Gramatika:
Ar ali n 1.4 Panitikan:
Gramatika: Ar ali n 1.5 Panitikan:
Gramatika:
Nakalbo ang Datu (Kuwentong-bayan (Kuwentong-bayan ng Maranao) Mga Pahayag at Salita na Nagbibigay-Patunay Nagbibigay -Patunay
Ang Aso at Ang Leon (Pabula ng Maranao) Mga Ekspresiyong Ekspres iyong Nagpapahayag ng Posibilidad
Prinsipe Bantugan (Epiko ng Maranao) Mga Pang-ugnayna Pang-ugna yna Ginagamit sa Pagtukoy ng Sanhi at Bunga ng Pangyayari sa Pagpapasiya
Reynang Matapat (Maikling Kuwento ng Cotabato) Mga Retorikal na Pang-ugnay
Datu Matu (Dula mula sa Sulu at Lanao) Mga Pangungusap na Walang Paksa
Ar ali n 1.6
PANGWAKAS NA GAWAIN: Paggawa ng Proyektong Panturismo
3
II. PANIMULANG PAGTATAYA PARA SA MODYUL 1 Pangkalahatang Panuto: Basahin at unawain ang bawat aytem. Piliin at isulat sa sagutang papel ang letra ng tamang sagot . 1. Ano ang kahulugan ng dugong-bughaw ? A. mayaman C. may kaya sa buhay buhay B. nakaririwasa D. maharlika 2. “Sa unang putok pa lang ay tumimbuwang na ang kaniyang ina”. Ano ang kahulugan kahulugan ng salitang salitang tumimbuwang ? A. tinamaan at namatay C. bumaligtad bumaligtad at lumagapak lumagapak B. nabuwal dahil sa putok D. natumbang patihaya 3. Naniniwala ang mga Muslim na ang isang sanggol ay ipinanganak na walang kasalanan kaya di kailangang binyagan upang ito ay maalis. Ganoon pa man, mayroon silang ilang seremonya na kahalintulad ng binyag na tinatawag na Pagislam. Ano ang ibig sabihin ng PagIslam? A. pagbibinyag ng ng Muslim B. relihiyong itinaguyod ni Mohammed C. ritwal na ginagawa sa bagong kasal D. paghingi ng patnubay bago makidigma 4. Anong kulturang kulturang Muslim Muslim ang makikita sa PagIslam? PagIslam? A. pag-uugali C. paniniwala paniniwala B. tradisyon D. pananampalataya pananampalataya 5. Alin sa sumusunod ang kasingkahulugan ng salitang matanda kapag dinagdagan ng panlaping - in (matanda+in) A. matalas ang ang memorya C. ulyanin B. madaling makalimot D. mahirap makaalala 6. Mahigpit na ipinatupad ng reyna ang mga batas at ang sinumang lumabag lumabag dito ay pinarurusahan. Ano ang ipinahihiwatig ng salitang sinalungguhitan? A. mabagsik C. mapusok B. malupit D. masungit 7. Namangha ang magulang ng dalaga kaya’t itinakda n ila ang kasal ng dalawa. Masaya ang naging buhay ng mag-asawa. Ano ang kahulugan ng salitang sinalungguhitan? A. nagulat C. nabighani B. namatanda D. nabigla
4
Para sa tanon g bil ang 8-9
May sultan sa isang pulo na kilala hindi lamang sa pagiging dugong bughaw niya, kundi dahil din sa kaniyang mga katangian. Siya si Sultan Gutang na mayaman, matapang, magandang lalaki, at may matipunong pangangatawan. 8. Mula sa binasa, ano ang maaaring maging bunga o epekto sa tao ng mga katangiang taglay ng sultan? A. paggalang C. pagkatuwa B. paghanga D. pagmamalaki 9. Alin sa sumusunod na akda ang hindi maituturing na kuwentong-bayan? kuwentong -bayan? A. Si Juan Tamad at ang mga Palayok B. Si Pilandok at ang Batingaw C. Indarapatra at Sulayman D. Kuwento ng Ulan at Araw 10. Lahat ay katangian ng pabula, maliban sa isa, alin ito? A. kapupulutan ng aral B. ang tauhan tauhan ay mga hayop hayop C. mga pangyayaring di makatotohanan makatotohana n D. tungkol sa pinagmulan ng mga bagay 11. Alin sa sumusunod ang katangian ng isang pinuno? A. magandang kumilos B. may matipunong pangangatawan C. mahusay mamuno at magdesisyon D. mapagkawanggawa 12. Ano ang a ng akdang ak dang pampanitikang pam panitikang may supernatural na katangian ang mga tauhan? A. sanaysay C. anekdota B. epiko D. pabula 13. Ano ang tawag ngayon sa Kutang-Bato na nasa Mindanao? A. Cotabato C. Catanduanes Catanduanes B. Catanauan D. Corregidor 14. “Walang nawawalang bagay sa mga pumupunta sa Kutang- Bato.” Ano ang ibig ibig sabihin ng ng pahayag? A. matapat ang ang mga nasasakupan nasasakupan sa kanilang kanilang reyna reyna B. mababait ang dumarayong mangangalakal C. may takot ang lahat sa utos ng reyna D. malinis ang pamumuhay ng mga taga-Kutang-Bato taga-Kutang -Bato
5
Para sa tanong b ilang 15-17 An g Pan li li gaw at Pagpap Pag pap akas al n i L am-an g
Nakita ng binatang si Lam-ang ang kagandahan ni Ines Kanoyan kaya napagpasiyahan niyang umakyat ng ligaw. Bagamat maraming nanliligaw sa dalaga, nakaisip siya ng paraan para makuha ang pansin ni Ines. Humanga si Ines sa ginawa ni Lam-ang. Tinanggap ng dalaga ang pag-ibig nito sa kondisyong kailangang mahigitan niya o dili’y mapantayan man lamang ang kayamanan nina Ines. Nang magbalik si Lam-ang sa bayan nina Ines, lulan siya ng kaskong puno ng gintong g intong lampas sa kayamanan ng dalaga. Namangha ang magulang ng dalaga kaya’t itinakda nila ang kasal ng dalawa. Masaya ang naging buhay ng mag-asawa. 15. Anong paniniwala at tradisyon ang isinaalang-alang ni Ines upang pagpasiyahan ang damdamin para kay Lam-ang? A. pagiging maparaan maparaan ng binatang binatang manliligaw manliligaw B. pagdadala ng manok at aso sa panliligaw C. pagkakaroon ng ng masayang buhay pagkatapos pagkatapos ng kasal D. pagdadala ng kayamanang hihigit sa kayamanan ng pamilya ng babae 16. Anong katangian ni Ines ang kaagad na nakabihag sa puso ni Lam-ang? A. mayaman C. maganda B. matalino D. masipag 17. “Bagamat maraming nanliligaw kay Ines, nakaisip pa rin ng paraan si Lam -ang upang manguna siya sa puso ng dalaga.” Anong katangian ni Lam-ang ang ibig tukuyin sa pahayag? A. tapat sa sinasabi sinasabi C. maalalahanin maalalahanin B. may determinasyon determinasyon D. matapang 18. Anong akdang pampanitikan na ang karaniwang tauhan ay mga hayop na nagsisikilos at nagsasalitang parang mga tao? A. parabula C. dagli B. pabula D. maikling kuwento 19. Sino ang tinaguriang Ama ng Pabula? A. Herodotus C. Aesop B. Socrates D. Aristotle 20. Ano ang nangingibabaw na katangian ng pangunahing tauhan sa epiko? A. matapang B. nakahihigit ang lakas lakas sa karaniwang tao C. bantog D. may mabuting kalooban
6
21. Ano ang karaniwang wakas ng pabula? A. nagbibigay-aral nagbibigay-aral B. nagtatanong C. iniiwan sa mambabasa ang pagwawakas D. nangangaral 22. “Bigyan mo pa ako ng kaunting panahon, babayaran kita.” Anong damdamin damdamin ang ipinahihiwa ipinahihiwatig tig ng tauhan tauhan sa pahayag? pahayag? A. panghahamon C. pagmamakaawa pagmamakaawa B. panghihikayat panghihikaya t D. pag-aalala 23. “Baka umulan nang malakas mamayang gabi.” Ano ang ipinahahayag ipinahahayag ng ng pangungusap? pangungusap? A. pag-aalinlangan pag-aalinlangan C. posibilidad posibilidad B. panghuhula D. pag-aalala 24. “Binata na ang iyong anak, lubos ka nang nasisiyahan ngunit ik a’y nangangamba sa panahong nagbabadya, panganib ay huwag dumalo sana.” Ano an g ibig sabihin ng pahayag? A. malayo sana sa panganib panganib ang binata binata B. may panganib sa binata C. nagdadalawang-isip nagdadalawang-isip ang kausap D. nagbababalang nagbababala ng panganib sa nagsasaya 25. “Harinawa ’y magtagumpay ka sa iyong mithiin.” Anong damdamin ang isinasaad ng salitang may salungguhit? salungguh it? A. takot C. pag-asa B. saya D. galit 26. Pinatunayan ng binata ang kaniyang pag-ibig sa dalaga ________ nakuha niya ang matamis na oo ng dalagang sinisinta. Anong pang-ugnay ang angkop na ginamit sa pangungusap? A. sapagkat C. upang B. kaya D. dahil 27. Lahat ay dapat sumunod sa utos ng reyna __________ hindi ay maparurusahan sila. Anong retorikal na pang-ugnay ang angkop na gamitin sa pangungusap? A. baka C. kung B. kapag D. sana
7
Para sa tanong bilang 28
1) 2) 3) 4)
Marahil ay mabagsik ang matandang asong iyon at marami nang napatay” bulong niya sa sarili.
28. Alin sa mga salitang may salungguhit sa loob ng kahon ang nagpapahayag ng posibilidad? A. bilang 1 C. bilang 4 B. bilang 3 D. bilang 2 29. Anong uri n g pangungusap ang, “Aray!” A. walang paksa B. payak C. tambalan D. paturol 30. Aling pangungusap ang tama ang pagpapakahulugan sa nilalaman batay sa ginamit na salitang may salungguhit? A. Malalaki ang punong nakapaligid nakapaligid sa gusali. B. Matataas ang punong nakapaligid sa gusali. C. Matatayog ang ang punong nakapaligid nakapaligid sa gusali. D. Matatangkad Matatangka d ang punong nakapaligid nakapalig id sa gusali. 31. “Isabuhay natin ang mahahalagang kaisipan mula sa mga panitikan upang maipakita ang pagpapahalag a sa kulturang Pilipino.” Anong pang-ugnay mula sa pangungusap ang nagpapakita ng bunga? A. mula C. upang B. sa D. sa mga 32. ________, ikaw ang naging kabuuan ng aking pagkabata. Ano ang maaaring ipuno sa patlang upang ito ay mapatotohanan? A. Talagang C. Sa totoo lang B. Tunay na D. Sa tingin ko 33. Isang araw, nakiusap ang Inang Pusa sa Inang Daga para bantayan ang anak niyang kuting dahil ito ay may sakit. Ano ang tawag sa salitang may salungg uhit? A. ekspresiyon ng posibilidad posibilidad B. pang-ugnay sa pagbibigay ng bunga C. retorikal retorika l na pang-ugnay D. pang-ugnay sa pagbibigay ng sanhi 34. Ang sumusunod ay halimbawa ng pangungusap na walang paksa maliban sa isa. Alin ito? A. Maginaw ngayon! C. Lumilindol! B. Alas dose na. D. Maliligo sila bukas. 8
35. Alin sa sumusunod ang salitang hindi hiram? A. Rajah C. Datu B. Assalamu Allaikum D. Pinuno 36. “Sa totoo lang, kaming mga laruan ay ginawa upang paligayahin kayo subalit natatakot din kaming baka isang araw ay hindi n’yo na kami pansinin.” Anong pang-ugnay na nagpapatotoo ang ginamit sa pangungusap? A. Sa totoo lang C. upang B. baka D. subalit 37. Anong pang-ugnay na ginagamit sa pagtukoy sa sanhi ang dapat idugtong sa pangungusap na: Napahanga ni Lam-ang ang ama ni Ines sa kaniyang panliligaw______________sa ipinakita niyang katapangan. A. sapagkat C. ngunit B. dahil D. kung 38. Nakuha ni Lam-ang ang loob ng ama ni Ines ____________. Ano ang angkop na karugtong ng pangungusap na nagpapahayag ng bunga? A. kaya naging malapit sila sa isa’t isa. B. kasi lagi na silang namamasyal ni Ines. C. dahil dito magpapakasal magpapakas al na sila ni Ines. D. sapagkat lagi niyang pinatutuloy sa kanilang tahanan. 39. “Mag-imbak tayo ng pagkain, Tipaklong, maaaring umulan nang matagal”, hikayat ni Langgam. Alin sa mga salitang nakatala ang nagpapahayag ng posibilidad? A. araw C. mahaba B. maaari D. tayo 40. Sakaling hindi ako makadalo sa pagpupulong, maaari bang iulat mo sa akin ang mga kaganapan doon? Ang salitang sinalungguhitan ay retorikal na pangungusap. pangungusa p. Ano ang ipinahahayag nito? A. walang katiyakan katiyakan C. tiyak na kondisyon kondisyon B. pag-aalinlangan pag-aalinlangan D. di-tiyak na kondisyon 41. Anong uri ng pagtatanghal ang maaaring magbigay ng interpretasyon ng galaw tungkol sa nilalaman ng isang awit? A. sabayang bigkas bigkas C. informance B. interpretative dance D. masining na pagkukuwento pagkukuwento 42. Kung ang layunin ay makabuo ng mahalagang ugnayang lohikal, ano ang angkop na tekstong susulatin? A. naglalahad C. nangangatuwiran nangangatuwiran B. naglalarawan naglalarawan D. nagsasalaysay nagsasalaysay
9
43. Kung nais mong makasulat ng isang tekstong naglalarawan sa kultura ng iyong bayan, anong uri ng teksto ang iyong isusulat? A. nangangatuwiran nangangatuwiran C. naglalahad naglalahad B. naglalarawan D. nagsasalaysay 44. Anong uri ng pagtatanghal ang ginagamitan ng mga tauhang gawa sa manika? A. role playing C. reader’s theater B. puppet show D. informance 45. Anong gawain ang maaari mong gawin kapag nais mong lumikha ng larawan sa pamamagitan ng pagguhit, kung paano nasasalamin ang kultura mula sa mga kuwentong-bayan? kuwentong-bayan? A. slogan C. poster B. jingle D. role playing 46. Paano itinatanghal ang informance? A. sa pamamagitan pamamagitan ng mga larawang iginuhit iginuhit B. sa pamamagitan ng mga manika na gawa sa papel C. sa pamamagitan ng pagbibigay interpretasyon interpretas yon sa awit D. sa pamamagitan ng pagtatanghal na may layong magbigay-impormasyon magbigay- impormasyon 47. Alin sa sumusunod ang katangian ng balita? A. nagpapaliwanag nagpapaliwanag B. nagbibigay-impormasyon C. nangangatuwiran D. nabibigay ng sariling pananaw sa paksa 48. Alin sa mga nakatala ang katangian ng isang mahusay na grapikong representasyon? A. pasalaysay na pag-uulat B. magbigay-larawan magbigay-larawan sa datos C. itinatanghal itinatangh al sa pamamagitan ng pag-awit D. itinatanghal itinatangh al sa pamamagitan ng ng pag-arte 49. Kung nais mong ipakita ang elemento ng maikling kuwento sa akdang binasa, alin sa sumusunod ang iyong gagamitin? g agamitin? A. Character Mirror C. Venn Diagram B. Plot Diagram D. Compare and Contrast Diagram
50. Kung ikaw ay susulat ng pabula, alin sa sumusunod na elemento ang hindi nito dapat na taglayin? A. isantabi ang ang aral na nakapaloob nakapaloob dito dito B. magtataglay ng mga pahayag na nagbibigay ng pananaw C. maaaring gumamit ng tao at hayop bilang mga tauhan D. pawang diyalogo na lamang at wala nang bahaging nagsasalaysay 10
III. YUGTO NG PAGKATUTO PARA SA MODYUL 1
TUKLASIN Sisimulan mo na ang iyong paglalakbay sa pangalawa sa pinakamalaking pulo ng Pilipinas, ang Mindanao. Palalawakin at pagyayamanin ng Modyul na ito ang iyong kaalaman at kakayahan tungkol sa panitikan at kultura ng ilang lugar sa tagaMindanao sa tulong ng kasunod na mga gawain. GAWAIN 1. 1. Natuk Natuk lasan Ko Sa tulong ng kasunod na picture collage, bumuo ng photo essay na naglalahad ng mahahalagang impormasyon tungkol sa kultura ng mga taga-Mindanao. Isulat ito sa sagutang papel.
GAWAIN 2. Halina’t Maglakbay Sa tulong ng kasunod na concept caravan, sagutin ang mga tanong. Isulat ang sagot sa caravan. Gayahin ang kasunod na pormat sa kuwaderno.
Masasalamin ba sa panitikan ng mga taga-Mindanao ang kanilang kultura? Ipaliwanag. Ipaliwanag.
11
Paano nakatutulong ang tamang paggamit ng gramatika at retorika sa pag-unawa at pagpapahalaga ng panitikan at kultura ng Mindanao ?
Huwag kang mag-alala kung mali man ang iyong sagot. Sinukat lamang natin kung ano ang “alam mo na” tungkol sa paksang tatalakayin natin sa modyul na ito.
LINANGIN Sa yugtong ito, sisimulan mong tuklasin kung masasalamin ba sa panitikan ng Mindanao ang kanilang kultura at kung paano nakatulong ang wastong gamit ng gramatika at retorika upang maunawaan at mapahalagahan ang kanilang panitikan at kultura sa tulong ng mga aralin.
ARALI ARA LIN N 1.1 A. Panit Pani t ik an: B. Gramatika :
Nakalbo Nakal bo ang Datu (Kuwentong Bayan ng Maranao) Mga Pahayag Pahayag at Salita na Nagbi Nagbi big ayPatunay
I. Panimula Pinakamalaking tribo ng mga Muslim sa Mindanao ang Maranao. Ang salitang Maranao ay nangangahulugang “tao ng lawa” sapagkat karaniwan silang nakatira sa lawa ng Lanao. Ar ali n 1.1 ay tungkol sa isang kuwentong-bayan ng Maranao na may Ang Arali layong maunawaan ang mga paniniwala at katangian nila. Tatalakayin din ang Mga Pahayag at Salita na Nagbibigay-patunay na makatutulong upang mapahalagahan mapahalagahan ang nasabing akda. Sa pagtatapos ng aralin, ikaw ay inaasahang makadidisenyo makadidisenyo ng poster batay sa sumusunod na pamantayan: a) naglalarawan ng panimula, mga kaugalian at kalagayang panlipunan ng Maranao, b) orihinal, c) masining, at d) makatotohanan.
12
Patunayan kung masasalamin ba ang paniniwala at katangian ng mga taga-Maranao sa kanilang mga kuwentong- bayan . Gayundin, patunayang mahalaga ang paggamit ng wastong salita/pahayag sa pagbibigay-patunay sa pagpapahalaga sa mga kuwentong-bayan ng mga Maranao.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatut Pagkatut o
Tuklasin GAWAIN 1. Ilarawan Ilarawan Mo! Sa pamamagitan ng isang pangungusap, isulat kung anong paniniwala ang nakapaloob sa sumusunod na gawi/kaugalian. Subuking gamitin ang mga pahayag talaga, at tiyak . Isulat sa kahon ang na nagbibigay-patunay tulad ng: tot oo, tun ay, talaga, sagot. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
1. sama-samang pagsamba ng buong pamilya sa Panginoon 2. pagbabautismo/pagpapabinyag 3. pagtutuli ( circumcision) sa anak na lalaki 4. pag-aayuno
GAWAIN 2. 2. Mahusay na Hinu ha Subuking sagutin ang mga tanong sa tulong ng kasunod na graphic organizer. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
Patunayang mahalaga ang paggamit ng wastong salita/pahayag salita/pahayag sa pagbibigay-patunay pagbibigay-patunay sa pagpapahalaga pagpapahalaga ng kuwentong –bayan ng Mindanao.
Masasalamin Masasalamin ba ang mga paniniwala at katangian ng mga taga-Mindanao sa kanilang mga kuwenton k uwentonggbayan? Ipaliwanag.
13
Matapos mataya ang dati mo nang alam tungkol sa aralin, babasahin mo ang kasunod na kuwentong-bayan, subalit bago iyon ay unawain mo muna ang mahahalagang impormasyon tungkol dito.
Alam mo ba na… ang kuwentong-bayan ay mga salaysay na likhang-isip lamang. Lumaganap at nagpasalin-salin nagpasalin-salin ang mga ito sa iba't ibang henerasyon sa pamamagitan ng pasalindila (paraan na pagkukuwentong pasalita). Isa sa mahalagang elemento ng kuwentong-bayan kuwentong-b ayan ang tauhan . Sila ang gumaganap ng mahahalagang karakter. May dalawang uri ang tauhan: Ang tauhang lapad ( flat character ), ), na hindi nagbabago ang katauhan mula simula hanggang sa magwakas ang kuwento at ang tauhang bilog ( round character) naman na nagbabago ang katauhan mula sa simula hanggang sa wakas ng kuwento. Nauuri rin ang tauhan sa katangiang protagonista at antagonista. Ang protagonista ang pangunahing pangunahing tauhan sa isang akda. Sa kaniya nakasentro ang mga pangyayari. Antagonista naman ang lumilikha ng hakbang upang hindi magtagumpay ang pangunahing tauhan.
Linangin Basahin at unawain ang isa sa mga kuwentong-bayan ng Maranao. Alamin kung masasalamin ba dito ang mga paniniwala at katangian ng mga Maranao. Aragon, Angelita L. L. Mga Mga Alamat at iba pang mga Kuwento (Legends and other Stories). Stories). Quezon City: Tru-Copy Printing Press, 1986, pp.80-81.
Nakalbo ang Datu (Kuwentong-bayan ng Maranao)
Ang kuwentong ito ay tungkol sa isang Muslim. Ilalahad nito ang ilang paniniwala ng mga Muslim tungkol sa pag-aasawa. Sa kanilang paniniwala, ang isang lalaki ay maaaring magasawa nang higit sa isa kung may kakayahang sustentuhan ang pakakasalang babae at ang magiging pamilya nila.
14
May isang datu na tumandang binata dahil sapaglilingkod sa kaniyang mga nasasakupan. Sadyang lagi siyang abala sa pamamahala ng kanilang pook kaya nalimutan na niya ang mag-asawa. Dahil dito, pinayuhan na siya ng matatandang tagapayo na mag-asawa na upang magkaroon siya ng anak na magiging tagapagmana niya. Napilitang mamili ang datu ng makakasama niya habambuhay. Totoong naging pihikan ang datu dahil sa dami ng magagandang dilag sa pinamumunuang pamayanan. Ngunit dahil sa tulong ng matiyagang pagpapayo ng matatandang bumubuo ng konseho, natuto ring umibig ang datu. Ngunit hindi lamang iisang dilag ang napili ng datu kundi dalawang dalagang tunay na magaganda at mababait pa. Dahil sadyang wala siyang itulak-kabigin kung sino sa dalawa ang higit niyang mahal, pinakasalan niya ang dalawang dalaga. Isa sa dalagang pinakasalan ng datu ay si Hasmin. Siya ay batangbata at totoong napakalambing. Kahit na matanda na ang datu, mahal ni Hasmin ang asawa. Mahal na mahal din siya ng datu kaya ipinagkaloob nito sa kaniya ang bawat hilingin niya. Dahil sa pagmamahal sa matandang datu, nag-isip si Hasmin ng paraan upang magmukhang bata ang asawa. “Ah! Bubunutin ko ang mapuputing buhok ng datu. Sa ganitong paraan, magmumukhang kasinggulang kasinggulang ko k o lamang siya.”
Ganoon nga ang ginawa ni Hasmin. Tuwing mamamahinga ang datu, binubunutan ni Hasmin ng puting buhok ang asawa. Dahil dito, madaling nakakatulog ang datu at napakahimbing pa. Sadyang mahal din ng datu si Farida, ang isa pa niyang asawa. Tunay na maganda at mabait din si Farida ngunit kasintanda siya ng datu. Tuwangtuwa si Farida kapag nakikita ang mga puting buhok ng datu.Tuwing tanghali, sinusuklayan niya ito. Kapag tulog na ang datu, palihim niyang binubunot ang itim na buhok ng asawa. Dahil sa ipinakikitang pagmamahal ng dalawa sa asawa ay kuntento na sa kaniyang buhay ang datu. Tunay na naging maligayang-maligaya siya, at pinagsisihan niya kung bakit hindi kaagad siya nag-asawa. Ngunit gayon na lamang ang kaniyang pagkabigla nang minsang manalamin siya, Hindi niya nakilala ang kaniyang sarili. Kalbo! Kalbo, ako! sigaw ng datu. Nakalbo ang datu dahil sa pagmamahal nina Hasmin at Farida. Hinango : Aragon, Angelita L. L. Mga Mga Alamat at iba pang mga Kuwento (Legends and other other Stories) Stories).. Quezon City: Tru-Copy Printing Press, 1986, pp.80-81.
15
Marahil ay may ideya ka na kung masasalamin ba ang mga paniniwala at katangian ng mga taga-Maranao sa kanilang kuwentong-bayan. Sige ipagpatuloy mo ang pagsagot sa mga gawain. GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Ang kasingkahulugan ay tumutukoy sa katumbas na kahulugan ng salita samantalang ang kasalungat naman ay kabaligtarang kabaligtarang kahulugan ng salita. Ibigay ang kasingkahulugan at kasalungat na kahulugan ng mga salitang may salungguhit ayon sa pakakagamit sa pangungusap. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Pangungu Pangungu sap
Kasingkahulug an
Kasalungat
1. Lagi siyang abala sa pamamahala ng kanilang pook. 2. Naging pihikan ang datu dahil sa dami ng magagandang dilag sa pinamumunuang pamayanan. 3. Mahal na mahal din siya ng datu kaya ipinagkaloob sa kaniya ang bawat hilingin niya. 4. Kapag tulog na ang datu, palihim niyang binubunot ang itim na buhok ng asawa. 5. Sa tuwing mamamahinga ang datu, binubunutan ni Hasmin ng puting buhok ang asawa. GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa s a Nilalaman Sagutin ang mga tanong. 1. Ano ang suliranin ng Datu? 2. Bakit naging suliranin niya ito? 3. Paano natutong umibig ang Datu? 4. Paano pinatunayan nina Hasmin at Farida ang kanilang pagmamahal sa Datu?
Hasmin Farida 5. Ano ang naging bunga ng pagmamahal ng dalawang asawa ng datu? 16
GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman 1. Pumili ng isang pangyayari sa binasang kuwentong-bayan at iugnay ito sa kaganapan sa inyong lugar o iba pang lugar lugar ng bansa. Isulat ang iyong sagot sa espasyong nakalaan sa kasunod na speech balloon . Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
2. Suriin ang tradisyong tradisyong inilahad sa binasang kuwentong-bayan kuwentong-bayan lalo na ang tungkol sa pag-aasawa. Ihambing ito sa ibang pangkat-etniko sa ating bansa o iba pang lugar sa bansa. Gumamit ng venn diagram. Gayahin ang kasunod na sagutang papel. Muslim
Iba Pang Pangkat-Etniko Pangkat-Et niko
Kultura- Pag-aasawa 3. Magsaliksik ng iba pang akdang pampanitikan pampanit ikan ng mga Maranao. Bumuo ng isang balita tungkol sa kalagayan ng lugar na pinagmulan ng akda gamit ang kasunod na pormat. Iulat ito sa klase. Pamagat ng Kuwentong- bayan o akdang pampanitikan Bayan/Lungsod Uri Lalawigan/Rehiyon Populasyon Pangunahing Produkto Gobernador/Mayor 4. Masasalamin ba ang paniniwala at katangian ng mga tao sa Mindanao tulad ng mga Maranao sa kanilang mga kuwentong-bayan? Patunayan.
17
Alam mo ba na… maraming nagagawa ang pagbasa. Sa pagbabasa, nasasalamin at naiuugnay ang buhay o pangyayari ng ibang tao sa sariling karanasan ng bumabasa maging sa akdang binabasa nito. Nakatutulong ang pag-uugnay ng mga pangyayari na mauunawaan ang naiisip ng may akda dahil lakip nito ang sariling kahulugan o interpretasyon na susundan ng pagkilala sa mga kaisipan at kabisaan ng paglalahad. GAWAIN 6. 6. Pag-uug Pag-uug nay ng mg a Pangyayari Pangyayari Magsalaysay ng ilang pangyayari sa ibang lugar ng bansa na hawig sa binasang kuwentong-bayan at pag-ugnayin ang dalawang ito batay sa sumusunod: Pangyayari sa “Nakalbo ang Datu” Pangyayari sa isang lugar Suliranin: ________________________ _______________________ ________________________________ _________ Solusyon:________________________ _______________________ ________________________________ _________ Wakas:__________________________ _______________________ ________________________________ _________ GAWAIN 7. 7. Pagsasani Pagsasani b ng Gramatik a Bukod sa kuwentong-bayan, mayroon ding mga akdang kasasalaminan ng mga paniniwala at pag-uugali ng mga tao katulad ng k asunod na tekstong babasahin natin. Nais kong pansinin mo ang pagkakagamit ng mga pahayag na nagbibigaypatunay. Basahin at unawain. Si Inang sa Kaniyang Dapithapon Isinulat ni Ernesto U. Natividad Jr.
“Hello..Hello …” wika ng nasa kabilang linya. Ang nasa kabilang linya ay si Mariel. Pamangkin ko, anak ng aming panganay. “Kumusta si Lola mo?” ang tanong ko. “Tito, nahihilo si Lola” ang sabi ni Mariel. “Bakit?” ang tanong ko. “Mataas ang BP (blood (blood pressure)” pressure)” ang sagot niya. “Umabot kanina ng 140” dugtong pa niya. “Pinainom n’yo na ba ng gamot?”, pahabol kong tanong. “Hindi pa po, wala na kasi siyang gamot”, wika ni Mariel. “Dadalhin namin siya sa ospital”, ang sabi niya. “Panginoon”, ang pabulong kong panalangin, “tulungan mo sana si Inang.” Tunay ngang kakabahan ang sinuman sa ganitong pagkakataon.
18
Kinabukasan, tinawagan ko si Mariel sapagkat siya ang naiwang nagbabantay sa ospital, kasama si Jean, ang asawa niya. “Anong lagay n g Lola mo”, ang tanong ko. “Pangatlong stroke na raw, at baka di raw mawala ang pagkahilo” malungkot na sagot niya.
Naaalala ko pa noong tinawagan niya ako nitong nakaraan. Ang sabi niya, “kamusta na kayo”, hindi ba kayo uuwi?”, tanong niya. Ang sagot ko’y hindi pa kami makauuwi dahil maraming dapat tapusin sa trabaho. “Di ako napagkakatulog,” ang sabi niya. Ang tinig niya ay hindi na gaanong marinig. Mahina na siya. Halos sampung taon na kasi siyang may sakit. Na-stroke siya noong 2005. Talagang halos nakahiga na lang sa kama. Kailangang alalayan kapag uupo sa wheel chair , kapag maliligo at magbabanyo. Ang kapatid kong sumunod sa akin at ang aming bunso ang kasama niya sa bahay sa probinsiya. “Kailan kayo darating ?” ang tanong ni Inang. “Kapag di ko na kayo marinig? Kung di ko na kayo makikilala?” ang sabi pa niya. “Tinitiis ko lang ang lungkot kapag naaalala ko kayo. Lumuluha na lang ako dahil wala naman akong magawa, di na ako makalakad nang mag- isa,” ang malungkot at humihikbing pahayag ni Inang. Bigla siyang nagpaalam, “Sige at aalis na ako ,” wika niya.” Inang, Inang!”, pahabol kong sigaw. Bigla akong nagising. Panaginip lang pala. Pero naluha ako. Biglang nalungkot. Bakit nga ba hindi man lang namin siya nadadalaw nang madalas? Paano na nga namin siya makakausap ngayon kung halos di na niya kami marinig? Ano pang saysay ng aming pagpunta kung di na niya kami makikilal a? “Diyos na mahabagin, bigyan M o pa ako ng pagkakataong makausap ang aking ina”. Totoong malulungkot ka nang lubos kapag mangyayari ang sitwasyong napanaginipan.
Nasa ospital pa rin si Inang. Sadyang nakapanlulumo kapag may sakit ang iyong ina. Ang panalangin ko sa Maykapal, sana ay bigyan pa siya ng lakas, makapiling pa namin, maging tanglaw ng aming pamilya kahit siya ay nasa bandang dapithapon na ng kaniyang buhay. Sagutin ang mga tanong: 1. Anong uri ng teksto ang iyong binasa? Tungkol saan ito? 2. Ano-ano ang katangiang taglay ng sumusunod na tauhan. Ilahad ang kanilang paniniwala, at ang iyong sariling pananaw tungkol dito. Tauhan Tauhan
Katangi an
Paniniw ala
Tagapagsalaysay
19
Sarilin g Pananaw Pananaw
Lola 3. Suriin ang mga salitang salitang sinalungguhitan sinalungguhitan sa ilang ilang pangungusap. pangungusap. Ano ang gamit nito sa mga pangungusap? Marahil ay napansin mo sa teksto ang mga salitang may salungguhit. Iyan ay ilan lamang sa halimbawa ng mga pahayag/salita na nagbibigay-patunay.
Alam mo ba na… talagang, sadyang, toto ong, tun ay nga,at iba pang kauri nito ay mga ang talagang, pahayag/salitang nagbibigay ng patunay . Karaniwang ang mga ito ay sinasamahan ng ebidensiya o batayan. Maaaring gamitin ang mga katagang gaya, kahit pa, sapagkat, kasi, dahil at iba pa.
Mga halimbawa: 1. Tunay ngang nakalulungkot ang mag-isa gaya ng naranasan ni Ina nang ang kaniyang mga anak ay umalis na sa kaniyang piling. 2. Talaga ng nakababahala ang lagay ni Ina kahit pa makalabas siya ng ospital ngayon sapagkat matanda na siya. 3. Sadyang hindi maipinta ang lungkot sa mukha ni Ina sapagkat tila nakalimutan na siya ng kaniyang mga anak. 4. Totoo ng dapat nating pahalagahan ang ating magulang dahil sila ang nagbigay-buhay sa atin. Sa pagbibigay ng patunay, karaniwang pinaikli na lamang ang sagot. Pinatutunayan na lamang ang pahayag, kaya hindi na inuulit ang sinasabi ng kausap. Gaya nito: Nakawiwili ang aklat na ito. A, totoo iyan. Talaga. Tunay nga. Natitiyak ko na alam mo na ang wastong gamit ng mga pahayag/salita na nagbibigay-patunay. Ngayon, subukin mo namang sagutin ang sumusunod na pagsasanay. PAGSASANAY 1: Piliin at isulat sa sagutang-papel ang ginamit na mga pahayag/salita pahayag/salita na nagbibigay patunay sa kuwentong-bayang, Nakalbo ang Datu . PAGSASANAY 2: Piliin sa pangungusap ang ginamit na pahayag/salita na nagbibigay patunay. Isulat sa sagutang papel.
1. Tunay ngang nakababahala ang naganap na pagsabog sa isang kilalang mall ng bansa. 2. Talagang ang laki ng pagbabago ng kapaligiran kapaligira n sa pagpapalit ng pinuno ng pamahalaan. 3. Sadyang nakatutuwa nakatutuwa ang mga gawaing gawaing inihanda inihanda ng mag-aaral kahapon. kahapon. 4. Totoong dapat na ipagmalaki ang kabayanihang kabayanihan g ipinakikita ng bawat OFW.
20
5. Karapat-dapat Karapat-dap at na paghandaan ang bawat araw na lumilipas sapagkat hindi na ito maibabalik muli. PAGSASANAY 3: Kapanayamin ang ilang matatanda sa inyong lugar tungkol sa paniniwala at kaugalian ng mga tao sa inyong lugar. Pagkatapos ay sumulat ng talatang nagsasalaysay tungkol dito. Gumamit ng mga pahayag/salita na nagbibigaypatunay. Isulat ito sa iyong sagutang papel.
1 2 3 4 5 Natitiyak kong naunawaan mo na ang mahahalagang konsepto tungkol sa kuwentong-bayan at ilang paniniwala at tradisyon ng ilang taga-Mindanao tulad ng mga Maranao, gayundin kung paano ginagamit ang mga pahayag / salitang nagbibigay ng patunay. Sukatin kung tama ito at sagutin ang kasunod na mga tanong sa susunod na yugto. GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Sumulat ng isang talata na magpapatunay na ang kuwentong bayan ay salamin ng mga kaugalian at kalagayang panlipunan ng lugar na pinagmulan. Sikaping isaalang-alang ang paggamit ng mga pahayag na nagbibigay ng patunay. Isulat sa sagutang papel ang talata.
Pagni Pagni layan at Unawain 1. Masasalamin ba ang mga paniniwala at katangian ng ilang taga-Mindanao sa kanilang mga kuwentong- bayan? Ipaliwanag.
21
2. Bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag /salita na nagbibigay-patunay nagbibigay -patunay sa pagpapahalaga pagpapahal aga sa mga kuwentong-bayan kuwentong- bayan ng ng ilang taga-Mindanao? Isulat sa scroll ang iyong sagot. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
Natitiyak kong malaki ang naitulong ng mga gawain sa iyong pag-unawa sa aralin. Pagkakataon mo nang ilipat ang iyong mga natutuhan sa pamamagitan ng susunod na gawain.
Ilipat Isa kang graphic designer . Inatasan ka ng direktor ng Advertising Company na magdisenyo ng poster para sa isasagawang Cultural Summit na dadaluhan ng mga kinatawan mula sa Luzon, Visayas at Mindanao. Itataya ang iyong disenyo batay sa sumusunod na pamantayan: a) naglalarawan ng paniniwala, mga kaugalian at kalagayang panlipunan ng Maranao b) orihinal c) masining d) makatotohanan makatotohana n KABUUAN
3 5 2 5 15
Binabati kita sa matiyaga mong pag-aaral sa araling ito. Natitiyak kong napatunayan mong nasasalamin ang mga paniniwala at katangian ng mga tao sa Mindanao sa kanilang mga kuwentong-bayan. Gayundin, nagkaroon ka na ng kaalaman sa wastong gamit ng pahayag/salita na nagbibigay-patunay sa pagpapahalaga sa mga ito. Alam kong nakapapagod maglakbay ngunit sulit naman dahil matagumpay mong natutuhan ang mga dapat mong malaman bilang paghahanda sa paglalakbay sa mundo ng pabula.
22
ARALIN ARA LIN 1.2 A. Paniti Paniti kan:
Ang Aso at ang Leon (The Dog and the Lion ) (Pabula ng Maranao) Isinalin sa Filipino mula sa Ingles ni Ernesto U. Natividad Jr.
B. Gramatik a :
Mga Ekspr esiyon g Nagpapahayag ng Posibilidad
I. Panimul Panimul a Magkasabay nating pag-aralan ang isa pa sa mga akdang pampanitikan ng Leo n . Nagpapakita ito Maranao, ang pabula. Pinamagatan itong Ang As o at ang Leon nang hindi matatawarang karanasan at makahulugang kaisipan ng matatanda. Sa pagtatapos ng aralin, inaasahang makikibahagi makikibahag i ka sa pagtatanghal ng puppet show batay sa sumusunod na pamantayan: a) nagtuturo ng kagandahangasal, b) orihinal c) malikhain, d) k awili-wili, awili-wili, at e) masining. Inaasahang masasagot mo ang pokus na tanong na : Bakit hayop na nagsisikilos at nagsasalitang parang tao ang karaniwang ginagamit na tauhan sa pabula? Gayundin, maipaliliwanag mo kung mahalaga ba ang paggamit ng mga ekpresiyong nagpapahahayag nagpapahahayag ng pos ibili dad.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatuto Pagkatuto
Tuklasin Sa sumusunod na gawain, tutuklasin natin kung may alam ka na kung bakit hayop na nagsasalita at kumikilos na parang tao ang karaniwang ginagamit na tauhan sa pabula. GAWAIN 1. Paghahambin Paghahambin g Suriin ang kasunod na mga larawan. Isulat kung anong pag-uugali ng tao ang maihahambing sa mga ito. Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot.
a.
b.
c.
23
d.
GAWAIN 2. Paghihinuha Alamin natin ang alam mo na kung bakit mga hayop na nagsasalita nagsasalita at nagsisikilos na parang mga tao ang karaniwang ginagamit na mga tauhan sa pabula. Gamitin ang sumusunod na ekspresiyon sa pangungusap. Gawin sa sagutang-papel. sagutang-papel. 1. Maaaring _________________________ _____________ _________________________ ______________ _ 2. Baka _________________________ _____________ _________________________ ______________ _ 3. Siguro _________________________ _____________ _________________________ ______________ _ 4. Marahil _________________________ _____________ _________________________ ______________ _ 5. Sa aking palagay _________________________ _____________ _________________________ ______________ _
Matapos mataya ang dati mo nang alam tungkol sa aralin, babasahin mo ang isang pabula pero bago iyan, basahin mo muna ang ilang impormasyon tungkol dito.
Alam mo ba na… noon ay hindi naman hayop ang ginagamit na tauhan sa pabula kundi mga tao. Ang nagsimula sa paggamit ng mga hayop bilang mga tauhan sa pabula ay si Aesop. Siya ang itinuturing na ama ng pabula, at pinaniniwalaang nabuhay sa pagitan ng 620-564 BC sa Greece. Isa siyang alipin na nagtataglay ng mga kapansanan subalit pinalaya dahil sa angking husay sa pagkukuwento. Bilang simbolo ng kaniyang paggalang at pagtanaw ng utang na loob sa kabutihang-loob kabutihang-loob ng kaniyang k aniyang amo ay sinimulan niyang gamitin ang mga hayop bilang tauhan sa kaniyang mga pabula upang huwag mapulaan ang mga tao. Karaniwang ginagamit ang pabula upang itago ang katauhan at paguugali ng mga tao sa lipunan na hindi masabi nang hayagan. Laging nagwawakas sa aral ang pabula.
Linangin Basahin at unawain ang isang halimbawa ng pabulang Maranao upang malaman mo ang mahalagang kaisipan kung bakit mga hayop ang nagsasalita at nagsisikilos nagsisik ilos na parang mga tao ang ginagamit na mga tauhan sa pabula. An g Aso As o at Ang An g L eon (The Dog and the Lion) Isinalin sa Filipino mula sa Ingles ni Ernesto U. Natividad Jr.
Isang araw, naligaw ang isang matandang aso habang hinahabol ang kuneho. Mayamaya ay napansin niya buhat sa malayo ang isang leon na tumatakbo papalapit sa kaniya na may tinging nagugutom. “Palagay ko’y lalapain ako ng nilalang na ito,” sabi ng aso sa sarili. Nakakita ang matandang aso ng mga butong nakakalat malapit sa kaniya. Umayos siya na animo’y kakainin ang mga ito nang nakatalikod sa
24
paparating na leon. Nang dadambahin na ng leon, sumigaw ang matandang aso, “isang napakasarap na leon! Mayroon pa kayang iba rito ? Nang marinig ng batang leon ang sigaw ng matandang aso ay bigla itong tumigil, at mabilis na nagtago sa puno. “Marahil ay mabagsik ang matandang asong iyon at marami nang napatay,” bulong niya sa sarili. Ang ardilya (squirrel) naman na kanina pa pala nanonood sa malapit na punongkahoy ay alam ang pandarayang ginawa ng aso at nag-isip na gamitin ang kaniyang nalalaman nalalaman para sa kaniyang kaniyang sariling proteksiyon proteksiyon mula sa leon. “Siguro naman ay makukuha ko ang loob ng leon,” nakangiting sabi nito sa sarili. Nang makausap ang leon, ipinaliwanag ng ardilya ang nangyari at gumawa ng kasunduan. “Baka pinagtatawanan ka ng asong iyon ngayon,” pangising tinuran ng ardilya. Napoot ang leon dahil sa pagkakalinlang sa kaniya at nagwika, “sumakay ka sa likod ko at nan g makita mo ang mangyayari sa manlilinlang na iyon!” Natiktikan ng matandang aso ang pagdating ng leon na may nakasakay na ardilya sa likod. Sa halip na tumakbo, naupo siya at nagkunwaring hindi pa niya sila nakikita. Nang malapit na ang dalawa at alam niy ang siya’y maririnig, ang matandang aso ay nagsabi, “n asaan ang ardilyang iyan? Inutusan ko siya, isang oras na ang nakakaraan na dalhin sa akin ang isa pang leon!” Biglang kinabahan ang leon at bumaling sa ardilya. “Akala ko ba’y kakampi kita?” “Nilinlan g mo lang pala ako at nais mo akong ipakain sa asong iyan?” Akala ng leon ay talaga ngang inutusan ng matandang aso ang ardilya upang siya ay dalhin sa harap nito. Lingid sa kaniyang kaalaman, sa laki niya ay kaya niyang patayin at lapain ang matandang aso. Kumaripas ng takbo ang leon, at ni hindi na nagawang lumingon.
Ang ardilya ay naiwan. Hinarap siya ng matandang aso at galit na nagwika, “akala mo siguro ay mapapatay mo ako sa pamamagitan ng leong iyon!” Matanda na ako at marami ng karanasan. Hindi niny o ako mapaglalalangan. Nanginginig na humingi ng tawad ang ardilya. GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang ng Talasalit Talasalit aan May mga salitang naglalarawan na kapag nilalagyan ng panlapi ay nagbabago ng kahulugan. Ang salitang ito ay nasa kayariang maylapi. Maylapi ang salita kung binubuo ng salitang ugat at panlapi. Maaaring ang panlapi ay ginamit sa unahan na tinatawag na unlapi, sa gitna na tinatawag naman na gitlapi , sa hulihan na tinatawag na hulapi at sa unahan at hulihan na tinatawag na kabilaan . Kapag may panlapi naman sa unahan, gitna, at hulihan, tinatawag itong laguhan .
25
Bigyang-kahulugan ang sumusunod na salita batay sa panlaping ginamit. Gawin sa kuwaderno. k uwaderno. 1. a. matanda __________________________ _____________ _________________ ____ b. matandain __________________________ _____________ _________________ ____ 2. a. malayo b. malayuan
__________________________ _____________ _________________ ____ __________________________ _____________ _________________ ____
3. a. malapit b. lumapit
__________________________ _____________ _________________ ____ __________________________ _____________ _________________ ____
4. a. bata b. kabataan
__________________________ _____________ _________________ ____ __________________________ _____________ _________________ ____
5. a. gutumin b. ginutom
__________________________ _____________ _________________ ____ __________________________ _____________ _________________ ____
GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa sa B inasa Sagutin ang sumusunod na tanong. Isulat sa sagutang papel ang mga sagot. 1. Ilarawan ang mga tauhan sa binasang pabula. Gayahin ang kasunod na pormat pormat sa sagutang papel.
Ar di ly a
Leon Leo n
Matandan Matan dang g Aso A so
2. Anong mahalagang kaisipan ang nakapaloob sa sinabi ng matandang aso sa ardilya na, “matanda na ako at maraming karanasan ”? 3. Ano ang naging pananaw at saloobin mo sa naging kilos, galaw o pananalita ng mga tauhan sa akda? Karapat-dapat o di karapat-dapat ba ang paggamit ng hayop bilang tauhan sa pabula? Pangatuwiranan. 4. Manood at magsalaysay ng isang animation. Pagkatapos, maglarawan ng isang kakilala na may pagkakatulad sa karakter karakt er ng isang tauhan sa napanood. Gamitin ang pormat sa pagsagot. Gawin sa sagutang papel. Pangyayari
Katangian ng Tauhan sa An im ati on
Katangian ng Kakilala
5. Anong 5. Anong mahalagang kaisipan ang ipinakita ng tauhan sa akda at ng isinalaysay sa animation?
26
GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman A. Ilagay sa angkop na kahon ang mga pahayag batay sa binasang pabula. Ibigay ang aral na nais iparating ng pahayag. 1. “Palagay ko’y lalapain ako ng nilalang na ito. ” 2. “Marahil ay mabagsik ang matandang asong iyon at marami nang napatay.” 3. “Siguro naman ay makukuha ko ang kaniyang loob”
B. Sino sa mga tauhan ang nais mong tularan? Bakit?
C. Gamit ang kasunod dayagram, magtala ng mga katangian ng mga Maranao na masasalamin sa binasang pabula.
Ang Aso at ang Leon
D. Bumuo ng salawikaing angkop sa binasang pabula. Isulat ang salawikain sa ¼ na Illustration board.
27
E. Makatuwiran bang gamiting tauhan ang mga hayop na nagsasalita at nagsisikilos na parang mga tao? Ipaliwanag.
Alam mo ba na… ang mahalagang kaisipan ay tumutukoy sa nabuo mong ideya o aral na napulot mula sa binasang akda. Maaaring maging batayan mo sa pagbuo ng mahalagang kaisipan ang pangunahing diwa o ang paksa ng akda.
GAWAIN 6. Mahahalagang Kaisipan Isulat sa kuwaderno ang aral na natutuhan sa binasang pabula. Ipaliwanag ang ito. GAWAIN 7. 7. Pagsasani Pagsasani b ng Gramatik a Bukod sa pabula, ang kuwento ay kapupulutan din ng aral gaya ng kasunod na tekstong babasahin mo. Unawain ito upang malaman mo ang kahalagahan ng paggamit ng mga ekspresiyong nagpapahahayag ng posibilidad. Magtanim ka nang Mabut i, Mag-aani Mag-aani ka nang Mabuti ni Ernesto U. Natividad Jr.
mall, “wala Isang araw, may biglang sumigaw sa pintuan ng isang mall, akong pera, umalis ka rito, ang baho mo!.” Ang sumigaw ay isang matandang babaeng nasa pagitan ng apatnapu at limampu ang edad. Marahil ay mainit ang ulo ng mata nda”. Ang matanda ay mukhang sosyal, mayaman at maraming alahas na suot. Sa likod niya ay may isang batang babaeng nasa nasa siyam na taong gulang. Sa kabila ng maputing balat ay mukhang pulubi ang batang babae dahil sa gusgusin ito. Sumusunod siya sa matanda at naglalahad ng kamay para sa kaunting baryang inaasahan inaas ahan sa matanda. Ngunit hindi ito nangyari. Sa halip ay hiniya pa siya sa gitna ng napakaraming tao. “Lumayo ka nga sa akin, napakabaho mo!” Ang sigaw ng matanda, at nagpatuloy sa paglalakad na parang walang napansin.
Sa di-kalayuan ay may binatang kabababa lamang mula sa kotseng kulay pula. Bagong- bago ang kotse. “ Siguro naman ay magbibigay ito” sabi ng bata. “Kuya, parang awa na po ninyo” sabi ng batang babae. “Pahingi naman po ng kaunting barya, pangk ain lang, gutom na gutom na po ako.” “Pasensiya ka na Neng, wala akong barya” wika ng binata.
Isang binata ang lumapit sa batang babae. bab ae. Ang binatang ito ay si Erwin, isang construction worker sa sa di kalayuang ginagawang gusali. Nakita ni Erwin ang sinapit ng batang babae. Dahan-dahan niyang pinuntahan ang kinaroroonan ng batang babae na noon ay tahimik na nakatungo at umiiyak. “Ne..” tawag ni Erwin. “Huwag ka nang umiyak, heto at ibinili kita ng tinapay,” wika ni Erwin.
28
“Humihikbing sinabi ng batang ba bae, “maraming salamat kuya..” “Kumain ka na muna” tugon ng binata. “Oh paano, iwan muna kita at mahuhuli na ako sa trabaho ha.” “Sa iyo na rin itong baon kong tubig”, dagdag pa ng binata. Natuwa ang bata at muling nagpasalamat. Mula noong araw na iyon ay dinaraanan na ni Erwin ang bata sa lugar na iyon halos araw-araw.
Erwin U. Novales ang buong pangalan ng binata. Ulila na siya sa ama at ina. Namatay ang kaniyang ama noong limang taong gulang pa lang siya. Nagkasakit nang malubha ang ama. Dahil walang pera, napabayaan at di na siya nadala man lang ng pagamutan. Naiwan ang mga kapatid sa kaniyang pangangalaga dahil namatay rin sa karamdaman ang ina. Labandera ang kaniyang ina. Di naglaon ay nagkasakit nagkasak it at pumanaw rin ang kaniyang ina. Dahil walang magulang, tumigil sa pag-aaral si Erwin. Isang taon na lang sana ay matatapos na niya ang high school . “Ito po ba ang inyong anak?”, tanong ng isang pulis sa kausap habang ipinakikita ang isang larawan ng nawawalang bata. “Siya nga,” sagot ng isang lalaking naka-amerikana. may kurbatang asul na may larawan ng simbolo ng Singapore. “Matagal nang nawawala ang aking anak”, pahayag ng lalaki. “Nang maghanap kami,” sabi ng pulis, “may nakapagsabing ang batang ito’y madalas makita riyan sa may malapit na mall. mall. “Sa palagay ko ay matatagpuan natin siya roon. Sumama kayo at tingnan kung iyon na ang inyong anak.
Ang batang hinahanap ng lalaki ay tatlong buwan nang nawawala. nawawala. Naglalakad-lakad Naglalakad-lakad sila ng tagabantay noon sa kanilang subdibisyon katulad ng ipinayo ng ama para makapag-ehersisyo ang bata. Nang maparaan sa isang convenient store, nagpabili ang bata ng pagkain. Paglabas ng tagabantay ay nawawala na ang bata. Mula noon ay di na nila natagpuan. “Tara na, kung maaari ay dalian natin, baka di na natin abutan ,” sabi ng lalaki. “Posibleng naroon pa rin ang bata” , sagot ng isa pang pulis.
Ikalawa ng hapon nang abutan ng mga pulis ang bata. Natutulog ang bata. Tangan pa ng kanang kamay ang natirang tinapay na ibinigay ng laging nagbibigay sa kaniya, si Erwin. Sa kaliwang kamay naman ay ang plastik na boteng lalagyan ng tubig. “Sir, iyan po ang batang nasa larawan” , sabi ng pulis. “Siya nga ang aking anak!” Natutuwang sigaw ng lalaki. “Ang kawawa kong anak..” , dagdag pa ng lalaki. “Anak, anak, gising anak..” , sabi ng lalaki habang tinatapik ang pisngi ng bata. Unti-unting nagmulat ng mata ang batang babae. “Sheryl, anak..”, sabi ng ama. “Daddy! Daddy ko!” Sigaw ng bata habang umiiyak, kasabay ng pagyakap nang mahigpit sa kaniyang ama. Kinarga siya ng ama at niyakap din siya nang mahigpit.
Ikasiyam ng umaga. Maingay ang paligid. “Sino si Erwin Novales” ? tanong ng katiwala ng ginagawang gusali.
29
“Sir, ako po si Erwin Novales ,” pahayag niya. “Ano po ang problema” ?, tanong ni Erwin. “May bisita, hinahanap ka” , tugon ng katiwala.
Pagdating ni Erwin sa may pintuan, may isang batang nakatayo. Nakadamit ng puting parang gown. Naka-make-up at nakaayos ang buhok. Kahawig ni Sheryl. “Kuya Erwin!” Erwin!” Sigaw ng bata. Atubiling Atubiling lumapit ang ang binata. “Ako ito kuya,” pakli ng batang babae. Saka pa lang napagtanto ni Erwin na ang kaharap ay ang batang pulubi na dinadalhan niya araw-araw ng pagkain. “Pero paano nangyari iyon ?” tanong ni Erwin. Ipinaliwanag ng ama ni Sheryl ang nangyari at nagpasalamat sa kabutihang ipinakita nito sa anak.
Bilang pasasalamat ni Mr. Mr. Reyes kay Erwin pinatira sila sa tahanan nito. Kasabay ni Sheryl ay pumasok sa isang pribadong paaralan ang mga kapatid ni Erwin. Si Erwin naman ay nagpatuloy sa pag-aaral, nakatapos at naging tagapangasiwa ng isa sa mga negosyo ni Mr. Reyes. Nangyari kay Erwin ang kaisipang, “m agtanim ka nang mabuti, aani ka nang mabuti.” A. Saguti Sagu ti n an g s um us un od na t ano ng . Isul Is ulat at s a sag ut ang -pap el ang an g s agot. ago t. 1. Anong uri ng teksto ang binasang akda? 2. Makatotohanan Makatotohana n ba ang mga pangyayari sa akda? Patunayan. 3. Kung ikaw si Erwin, gagawin mo rin ba ang pagtulong sa batang si Sheryl? Pangatwiranan. 4. Ano ang ibig sabihin ng kaisipang, kaisipang , “magtanim ka ng mabuti, mag-aani ka ng mabuti.” Ipaliwanag ang sagot. B. Suriin ang ilang salita o pahayag na ikinahon sa kasunod na mga pangungusap. Ginamit ba ang mga ito bilang mga ekspresiyong nagpapahayag nagpapahayag ng posib ilidad? Isul at sa sagutang papel ang ang sagot.
1. 2. 3.
“Marahil “Siguro
ay mainit ang ulo ng matanda.” naman ay magbibigay ito sa bata.”
“Sa palagay ko
ay matatagpuan natin siya roon, sumama kayo at tingnan
kung iyon na ang inyong anak. 4. . 5.
“Baka
di
“Marahil
pa natin abutan.” naroon pa rin ang bata,” sagot ng isa pang pulis.
Ngayon ay basahin mo na ang kasunod na paliwanag tungkol sa mga ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad na makatutulong sa pagbuo ng mga pangungusap.
30
Alam mo ba na… ang mga salitang posible, maaari, puwede, marahil,siguro, baka, sa palagay ko at ibang kauri nito ay mga ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad. Maaaring magkatotoo subalit hindi pa matiyak o masiguro. Ginagamit ito sa pagsasabi ng mga bagay na maaaring mangyari. Halimbawa: 1. Posibleng manatili ka sa trabaho kung pagbubutihin pagbubutihin mo. 2. Maaari kang yumaman kapag pinagbuti mo ang iyong negosyo. 3. Puwede kang maging presidente ng kumpanya kapag pinanatili pinanat ili mo ang iyong kasipagan. 4. Marahil ay nagsisisi din siya sa kaniyang ginawa. 5. Siguro ay hindi na malilimutan kailanma kailanman n ng mga tao ang matitinding kalamidad na tumama sa ating bansa. 6. Baka wala nang punong abutan abutan ang susunod na henerasyon kung hindi natin iingatan ang kalikasan. Natitiyak ko na alam mo na ang wastong gamit ng mga ekspresiyong nagpapahahayag ng posibilidad. Ngayon, subukin mo namang sagutin ang sumusunod na pagsasanay. PAGSASANAY 1. Gamitin sa pangungusap ang sumusunod na ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad sa sitwasyong: Kung sakaling hindi tinulungan ni Erwin ang batang si Sheryl, ano kaya ang maaaring mangyari sa bata? Gawin sa sagutang papel. 1. Siguro 2. Baka 3. Sa palagay ko 4. Posible 5. Marahil PAGSASANAY 2. Suriin ang sumusunod na pangungusap. Isulat ang tsek ( ) kung ito ay nagpapahayag ng posibilidad, ekis (x) naman kung hindi. Gawin sa sagutang papel. 1. Umuulan ng ng malakas, marahil ay may bagyo. 2. Dahil sa pagbabago pagbabago ng klima, maraming sakahan ang hindi na pakikinabangan. 3. Maaari bang humingi ng tulong? 4. Posibleng yumaman yumaman ang taong may lakas ng loob na magtayo magtayo ng negosyo. 5. Siguro ay parating na ang aking hinihintay na padala. 6. Tumunog na ang bell, sa palagay ko ay m ag-uuwian na ang mga mag-aaral. 7. Baka malimutan mo ang iyong dalang bag, iwan mo na muna sa kuwarto. 8. Tumakbo siyang siyang parang parang kuneho. 9. Di na naman siya dumating dumating sa oras, siguradong huli na naman naman siya. 10.Puwede nang makatanggap ng pensiyon ang mga nagsipagretiro na.
31
PAGSASANAY 3. Sumulat ng diyalogo na pumapaksa sa kagandahang asal na “tapat na pagtulong sa kapuwa. ”Gumamit ng tauhang hayop. Isaalang –alang ang paggamit ng mga ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad. GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Sumulat ng isang paglalahad na nagpapaliwanag ng damdamin at saloobin tungkol sa paggamit ng mga hayop bilang mga tauhan sa isang pabula. Sa mga pangyayari sa akda, ano ang mga posibilidad na maaaring maganap na makagigising ng iyong damdamin at saloobin. Isaalang-alang ang paggamit ng mga ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad.
Sa araling tinalakay, nalaman mong ang hayop ay ginamit na tauhan sa pabula upang makagising ng damdamin at saloobin. Maaaring ipahayag ito sa pamamagitan ng paggamit ng mga ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad.
Pagni Pagni layan at Unawain Natitiyak kong nauunawaan mo na ang kahalagahan ng paggamit ng mga ekspresiyong nagpapahayag ng posibilidad sa pagsasalaysay. Upang matiyak ko na naunawaan mo ang kahalagahan ng konseptong nakapaloob sa araling ito, sagutin ang kasunod na mga tanong. 1. Bakit hayop na nagsasalita at kumikilos na parang tao ang karaniwang ginagamit na tauhan sa pabula? Isulat sa kalatas ang sagot. Gawin sa sagutang-papel.
2.
Paano nakatutulong ang paggamit ng ng mga ekpresiyong nagpapahahayag ng posibilidad sa pagbuo ng pabula? Isulat sa kalatas ang sagot. Gawin sa sagutang-papel.
Natitiyak kong malaki ang naitulong ng mga gawain sa iyong pag-unawa sa aralin. Pagkakataon mo nang ilapat ang iyong natutuhan sa pamamagitan ng susunod na gawain.
32
Alam mo ba… na ang puppet show ay isang uri ng pagtatanghal sa entablado sa pamamagitan ng pagpapagalaw sa mga bagay na waring may buhay. Maaaring gamitan ng puppet na pinagagalaw at pinagsasalita ng mga aktor na tinatawag na puppeteer na na sadyang nakatago mula sa paningin ng mga manonood. Narito ang iba’t ibang uri ng puppet. Puppet . Pinagagalaw ang kamay sa 1. Stick Puppet. pamamagitan ng nakadugtong na patpat o alambreng matigas. Halimbawa:
2. Shadow Puppet . Ang puppet sa likod ng telon na ang nakikita ay anino lamang. Halimbawa:
3. Puppet Pangkamay (hand (hand puppet). maaaring yari sa papel o tela.
Ito ay
Ilipat Isa kang puppeteer. Inanyayahan kang magtanghal ng isang pabula sa pamamagitan ng puppet show sa bahay-ampunan upang magpasaya ng mga bata at magturo ng kagandahang-asal kagandahang-asal sa pamamagitan ng iyong show. Itataya ang iyong pagganap batay sa sumusunod na pamantayan: a) b) c) d) e)
Nagtuturo ng kagandahang-asal kagandahang-asal Orihinal malikhain Kawili-wili Masining KABUUAN
8 3 4 7 8 30
Binabati kita sa matiyaga mong pag-aaral. Natitiyak kong nasagot mo na kung bakit hayop na nagsisikilos at nagsasalitang parang tao ang karaniwang ginagamit sa pabula at kung paano nasasalamin ang kultura at kalagayan ng mga tao sa lipunan sa pamamagitan nito. Gayundin ang kahalagahan ng paggamit ng mga ekpresiyong nagpapahayag ng posibilidad sa pagbuo ng mga pangungusap na naglalahad ng pagpapahalaga sa kultura ng ilang lugar sa Mindanao. Marahil ay nakahanda ka nang alamin ang iba pang tungkol sa kultura sa iba pang lugar sa Mindanao pa rin na nakapaloob naman sa kanilang epiko .
33
ARALI ARA LIN N 1.3 A. Panit Pani t ik an:
Pri ns ip e Bantu Ban tu gan (Epiko (Epi ko ) (Mula sa Darangan ng Maranao)
B. Gramatika:
Mga Pang-ugnay na Ginagamit sa Pagtuko y ng Sanhi Sanhi at Bunga ng Pangyayari Pangyayari sa Pagpapasiya
I. Panimula Ar ali n 1.3 ay naglalaman ng epiko ng Maranao mula sa Darangan na Ang Arali nagsasalaysay tungkol sa kabayanihan at kagitingan ng mga mandirigmang mandirigmang Maranao. Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa mga Pang-ugnay na g inagamit sa Pagtukoy sa Sanhi at Bunga ng Pangyayari sa Pagpapasiya na makatutulong nang lubos sa pagunawa sa tatalakaying epiko at sa pagpapahayag ng dahilan at kinahinatnan ng isang pangyayari.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makikibahagi sa pagtatanghal ng informance batay sa sumusunod na pamantayan: a) nagtatampok sa OFW’ s, b) kabayanihan ng isa sa mga itinuturing na bayani sa kasalukuyan tulad ng OFW’ orihinalidad, c) may angkop na kasuotan at props, d) tinig, e) kalinawan ng mga impormasyon, impormasyo n, at f) dating sa manonood. Alamin mo kung paano nagkakaroon ng epekto ang paniniwala, pananaw at paninindi gan sa pagpapasya pagpapasya ng m ga tauhan sa epiko . Gayundin, kung bakit mahalaga ang paggamit ng mga salita sa pagtukoy ng sanhi at bunga ng mga pangyayari sa pagpapasya.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatut Pagkatut o
Tuklasin Sa sumusunod na gawain, aalamin natin kung ano na ang nalalaman mo sa epiko mula sa Mindanao. GAWAIN 1. Bayani Bayani Ka! Kilalanin ang mga itinuturing na bayani sa mga larawan . Bakit sila itinuturing na bayani sa kasalukuyan? Ilarawan ang kanilang katangian sa tulong ng mirror board.Isulat ang iyong sagot sa sagutang papel.
34
Paglalarawan
Paglalarawa n
Larawan ng Magulang
Paglalarawa n
Paglalarawa n
Sa kasunod na gawain, tutuklasin mo kung nakatutulong ba ang ang paniniwala at paninindigan sa pagpapasiya ng isang tao. Basahin ang kasunod na diyalogo upang mabigyang - hinuha ang kasunod na mga tanong. GAWAIN 2. 2. Alam Ko Kaya? Sa pamamagitan ng diyalogo, nagkakaroon ng pagkakataon na makapagbahagi sa kanyang kapuwa o kausap ng mga bagay na kaniyang kailangan. Basahin at pagkatapos suriin ang paniniwala, paninindigan, pagpapasiya ng isang tao sa diyalogo. Merly : Lety, napanood mo ba ang balita sa telebisyon kanina? Lety
: Anong balita?
Merly : Isang taxi driver sa Quezon City ang nagsauli ng bag na naglalaman ng P200,000.00. Lety
: Talaga! Kahanga-hanga naman ang kaniyang ginawa.
Merly : Kaya nga dinala niya niya ito sa estasyon ng telebisyon telebisyon para ibalik ibalik sa may-ari. Ang nakabibilib pa sa drayber na ito ay may malubhang karamdaman ang kaniyang anak at kailangan niya ng malaking halaga para sa pagpapagamot sa kaniya. Lety
: Ganun ba? Mabuti at hindi siya natukso na angkinin ang pera. Mahirap na desisyon iyon ah.
Merly : Oo nga, pero ang sabi niya naniniwala raw siyang katapatan ang dapat pairalin. Bunga nito pagpapala ang kaniyang makakamtan. Kaya nagpasiya na ipanawagan sa telebisyon para maisauli baka ang may-ari ay higit na nangangailangan nangangailangan kaysa sa kaniya. Lety
: Napakahusay Napakahus ay na desisyon ang kaniyang ginawa! Tunay na bayani siyang maituturing.
35
Merly : Tama ka Lety. Isa siyang huwarang tao.
Sagutin ang sumusunod na tanong. 1. Tungkol saan ang pinag-uusapan ni Lety at Merly? 2. Anong paniniwala, pananaw at paninindigan ang ipinamalas sa diyalogo? Paniniwala
Paninindigan
Pananaw
3. Karapat-dapat bang tularan ang ginawa ng drayber? Patunayan. Bigyan ng hinuha ang sumusunod na Pokus na Tanong sa tulong ng graphic organizer . Gayahin ang pormat sa sagutang papel . Paano nagkakaroon ng epekto ang paniniwala, pananaw at paninindigan sa pagpapasiya ng mga tauhan sa epiko?
Bakit mahalaga ang wastong paggamit ng mga pang-ugnay na sanhi at bunga sa pagpapahayag ng pagpapasiya?
Alam mo ba na… ang Darangan ng mga Muslim Muslim ay tulang pasalaysay pasalaysay tungkol sa kabayanihan kabayanihan ng mga taga-Maguindanao, mga gawaing kahanga-hanga at di sukat mapaniwalaang kabayanihan at kagitingan ng mga mandirigmang Muslim? Maituturing itong pinakamahabang epiko sa Pilipinas. Binubuo ito ng apat na bolyum na naglalaman ng labintatlong awit o epiko na kapupulutan ng katutubong pananaw ng mga Muslim. Kabilang na rito ang Prinsipe Bantugan.
Linangin Basahin ang kasunod na epiko. Alamin kung paano nagkaroon ng epekto ang pananaw, paniniwala at panindigan ng pangunahing tauhan sa epiko sa kaniyang pagpapasiya. Prinsip e Bantugan Bantugan (Ikatlong salaysay ng Darangan)
Magkapatid sina Bantugan at Haring Madali ng kaharian ng Bumbaran. Labis ang inggit ni Haring Madali sa kapatid sapagkat hindi lamang ang kakaibang katapangan ang totoong hinahangaan sa kaniya, k undi maging ang paghanga at pagkakagusto ng maraming marami ng dalaga dito. Kaya, bilang hari, ipinagutos niya na walang makikipag-usap kay Prinsipe Bantugan, at sinuman ang sumuway ay parurusahan niya ng kamatayan.
36
Naging dahilan ito ng pangingibang-bayan ni Prinsipe Bantugan. Nang nilisan niya ang Bumbaran ay kung saan-saan siya nakarating. Isang araw, dahil sa matinding pagod, nagkasakit at namatay siya sa lupaing nasa pagitan ng dalawang dagat. Natagpuan si Prinsipe Bantugan ni Prinsesa Datimbang at ng kapatid nitong hari. Hindi nila nakilala si Prinsipe Bantugan kaya sumangguni sila sa konseho kung ano ang dapat nilang gawin. Habang nagpupulong, isang loro ang dumating at sinabing ang bangkay ay ang magiting na Prinsipe Bantugan ng kahariang Bumbaran. Samantala, bumalik ang loro sa Bumbaran upang ibalita kay Haring Madali ang nangyari sa kaniyang kapatid. Kaagad lumipad sa langit ang hari upang bawiin ang kaluluwa ni Prinsipe Bantugan. Nang mga oras na iyon ay papunta rin sina Prinsipe Datimbang sa Bumbaran upang dalhin ang bangkay ni Prinsipe Bantugan kaya hindi na ito inabutan ni Haring Madali. Bumalik ang hari sa Bumbaran at pilit niyang ibinalik ang kaluluwa ng kapatid. Muling nabuhay ang prinsipe at nagsaya ang lahat. Nagbago na rin si Haring Madali. Nabalitaan ni Haring Miskoyaw na kaaway ni Haring Madali ang pagkamatay ni Prinsipe Bantugan. Kasama ang maraming kawal, nilusob nila ang kaharian ng Bumbaran. Sa pagdating ng pangkat ni Haring Miskoyaw sa Bumbaran, hindi niya alam na muling nabuhay si Prinsipe Bantugan. Dahil kabubuhay pa lamang at napakarami ng kalaban, madaling nanghina ang prinsipe. Nabihag siya at iginapos, muling lumakas at nakawala siya sa pagkakagapos. Sa laki ng galit sa mga kalaban, lalo siyang lumakas at nagawa niyang mapuksa ang mga ito. Nang matapos ang labanan, pinasyalan ni Prinsipe Bantugan ang buong Bumbaran. Lahat ng kaniyang kasintahan ay pinakasalan niya at sila ay dinala niya sa kanilang kaharian. Pagdating sa kaharian, masaya silang sinalubong ni Haring Madali. Masaya nang namuhay si Prinsipe Bantugan sa piling ng pinakasalang mga babae. GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang ng Talasalit Talasalit aan Ang simbolo ay kumakatawan kumakatawan o nagpapahiwatig nagpapahiwatig ng isang ideya, larawan, paniniwala, aksyon ng isang bagay. Ipaliwanag ang kahulugan ng mga simbolong ginamit sa epiko . Gawin sa sagutang papel.
37
Halimbawa: LANGIT
walang hanggang buhay
LORO KAMATAYAN KAHARIAN KONSEHO KALULUWA
GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa sa Nilalaman Nilalaman Sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel
1. Bakit galit si Haring Haring Madali kay Prinsipe Prinsipe Bantugan? Ipaliwanag Ipaliwanag ang sagot sa pamamagitan ng paglalahad mga pangyayari. 2. Ano ang naging bunga ng pangingibang-bayan pangingibang -bayan ni Prinsipe Bantugan? Isalaysay ang mga pangyayari. 3. Ano ang ginawa ni Haring Madali nang malaman niyang namatay si Prinsipe Bantugan? Ano ang ipinahihiwatig nito? 4. Ano ang naging naging sanhi at bunga ng mga pangyayari pangyayari mula sa epikong binasa? Sagutin sa sagutang-papel gamit ang kasunod na talahanayan. Sanhi
Pangyayari
Bunga
Ipinaubaya ni Prinsipe Bantugan ang trono sa kaniyang kapatid na si Prinsipe Madali. Ipinagbawal ni Haring Madali ang paglapit kay Prinsipe Bantugan. Umalis si Prinsipe Bantugan sa kaharian ng Bumbaran. Binawi ni Haring Madali ang kaluluwa ng kaniyang kapatid mula sa langit. Pinakasalan ni Prinsipe Bantugan ang lahat ng kaniyang kasintahan. GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman 1. Anong bagay ang maaaring sumimbolo sa ipinakitang ugali ng magkapatid na prinsipe? Ipaliwanag. Sagutin sa tulong interpretation box. Gawin sa sagutang papel.
38
Simbolo ng ipinakitang ugali ng magkapatid na prinsipe.
2. Kanino mo maihahambing sina Prinsipe Bantugan at Prinsipe Madali sa mga tao sa ating lipunan? Ipaliwanag o isalaysay. 3. Kung ikaw si Prinsipe Bantugan, ano ang iyong mararamdaman sa naging reaksiyon ni Haring Madali sa paghanga ng mga tao sa iyo? 4. Anong katangian ni Haring Madali ang nais mong tularan? Ipaliwanag. 5. Ano ang iyong damdamin sa ginawang pagsasakripisyo ni Haring Madali para maibalik ang buhay ng kaniyang kapatid? Ipaliwanag.
Al am m o b a na… na … ang sanhi ay isang ideya o pangyayari na maaaring humantong sa isang bunga? Halimbawa, nakuha mo ang pinakamataas na grado sa pagsusulit dahil nag-aral kang mabuti. Unang binanggit ang bunga at sumunod naman ang sanhi. Tandaan na hindi lahat ng pagkakatao’y nauuna ang sanhi sa bunga. Isiping lagi ang ganito: Anong ideya o pangyayari ang naunang naganap (sanhi)? Ano ang kinalabasan (bunga)? Sa komunikasyon, madalas tayong nagbibigay o naglalahad ng sanhi at bunga. Layunin nitong ipakita na kaya naganap ang isang pangyayari ay may dahilang nauna pa kaysa rito. Sa gawaing ito, kailangan nating pagaralang mabuti ang isang pangyayari. Dito’y kailangan ang likas na pagkukuro at matalinong paninindigan sa pagpapasiya at pagpapakahulugan sa mga bagay na nakikita at nababasa natin. Ilan sa mga panandang ginagamit sa huwarang sanhi at bunga ay ang: dahil sa, sapagkat, nang, kasi, buhat, mangyari, palib hasa, kaya, resulta, sanhi, epekto, bunga nito, tuloy, atbp. Santos, Bernie C. et.al. Kawil II. 2002 Rex Book Store, Inc. Claro M. Recto, Manila
GAWAIN 6. 6. Sanhi Sanhi at Bun ga Pumili ng mga pangyayari sa binasang epiko na naglalahad ng mga tunay na nangyayari sa lipunang Pilipino noon at ngayon. Suriin ang nasabing mga pangyayari ayon sa sanhi at bunga nito. Isulat sa sagutang papel.
39
GAWAIN 7. 7. Pagsasani Pagsasani b ng Gramatik a Narito ang isa pang halimbawa ng tekstong nagsasalaysay. Basahin at unawain kung paano nagkaroon ng epekto ang paniniwala, pananaw at paninindigan sa pagpapasiya ng mga tauhan. Alamin kung bakit mahalaga ang wastong gamit ng mga pang-ugnay sa pagtukoy ng sanhi at bunga sa pagbibigay ng pagpapasiya. pagpapasiya . Kapitan Idol ni Geraldine V. Nones
Pauwi na ako galing sa eskuwela nang makita ko ang umpukan sa Barangay Hall. Naroroon si Tatay na matamang nakikinig sa isang pagpupulong na pinamumunuan ni Kapitan Lino. Malayo pa lang ay kitang-kita na ang kunot sa kanilang mga noo. Nagtaka ako sa naging reaksiyon ng kanilang mukha kaya naman hindi ko maiwasang hindi lumapit. Bilin sa akin ni Nanay na huwag daw akong makikihalo sa usapan ng matatanda sapagkat hindi raw iyon mabuting ugali ng isang batang tulad ko. Ngunit hindi ko maiwasang hindi makinig sa kanilang usapan lalo na nang marinig ko ang pagsigaw ni Mang Tonio. “Aba, hindi maaari iyan! Kapag natuloy ang pagpapatayo ng pabrika rito sa ating barangay dudumi ang hangin sanhi ng usok na ibubuga nito!” “Masisira rin ang ating mga pananim dahil sa maruming paligid.” dugtong pa ni Mang Lito. “Bunga nito, magkakasakit ang mga anak namin ” , nagngingitngit ding sabi ni Aling Betty. Maging si Tatay ay nagsalita rin. “Kahit ang ilog sa tabi ng itatayong pabrika ay maaaring masira.” “Mawawalan kami ng hanapbuhay”, sabad naman ni Mang Kiko na isang mangingisda.
Nakita ko ang lungkot sa kanilang mga mata at ang galit sa kanilang mga mukha. Nadama ko ang pag-aalala para sa kalusugan at kinabukasan ng kanilang pamilya. Sa aking murang pananaw, batid kong nakababahala ang magiging kalagayan ng aming barangay dahil sa planong pagpapatayo ng pabrika ng goma sa lugar nito. Pinuputakti ngayon ng reklamo si Kapitan. Nakikiusap na sana’y huwag niyang hayaang maipatayo ang pabrika.
Kamakailan lamang ay narinig ko si Kagawad Lucio na nakikipag-usap sa kabataang nasa edad labingwalo pataas na mag- apply ng trabaho sa
40
pabrikang itatayo. Sigurado raw na marami ang kakailanganin nitong trabahador kaya magbubukas ito ng oportunidad para sa mga walang trabaho. Kung gayon bakit tinututulan pa ng nakararami ang pagpapatayo ng pabrika? Napaisip tuloy ako. Ang sabi ni Nanay, bukod bukod sa biyayang biyayang kabuhayan kabuhayan ng bukirin at ilog sa aming lugar, tradisyon na rin daw na maituturing ang pangangalaga sa aming mga yamang likas na nag-ugat pa sa mga ninuno nang naaayon sa ginagampanan nilang tungkulin. Ngunit, kapansin-pansin na sa kabila ng magulong sitwasyon ng barangay, idagdag mo pa ang galit at kabi-kabilang reklamo ng kabarangay. Tahimik lamang na nagmamasid si Kapitan. Pinakikinggan ang hinaing ng bawat naroroon. Mayamaya pa’y mahinahong pumagitna si Kapitan. Sa kabila ng ingay at gulo, nagwika siya. “Higit sa lahat, ang kalusugan ng m amamayan ay kayamanan ng bayan”, malinaw na namutawi sa bibig ni Kapitan.
Natahimik ang lahat. Hinihintay ang susunod na sasabihin ni Kapitan. Kaya ang bawat pagbuka ng bibig niya ay pigil-hining ang inaabangan ng bawat isa. “Bagama’t malaki ang maitutulong ng pabrikang itatayo sa mga walang hanapbuhay, higit namang malaki ang mawawala kung hahayaan nating maipatayo ito ” , dugtong ni Kapitan. “Pinakamahalaga pa rin ang kalusugan ng bawat isa kaya napagdesisyunan ko, kasama ng Sangguniang Barangay na kausapin ang may-ari ng pabrikang nais ipatayo sa ating lugar, at magkaroon ng kaukulang aksiyon para dito. Ipinangako kong uunahin ko ang kapakanan ng ating kabarangay.” Masayang pagbabahagi ni Kapitan.
Sa oras na iyon, napawi ang kunot sa noo ng naroroon. Nagpalakpakan ang lahat. Napalitan ng ngiti at kapanatagan ang nasalamin sa mukha ng bawat isa. Maging ako ay napangiti ng abot-taingang ngiti. Hindi lang sa magandang balitang aking narinig kundi sa paghangang aking naramdaman. Sa aking nakita at narinig, nabuo sa aking isipan ang paghanga sa aming kapitan. Hindi lamang sa pagsasaalang-alang sa kaniyang mga kabarangay, maging sa pagiging mahinahon niya sa pagpapasiya. Naramdaman ko ang ningning sa aking mga mata at naibulong ko sa aking sarili, “siya ang aking bagong idolo.” Isang inspirasyon na magiging gabay ko para sa aking kinabukasan. A. Sagutin ang ang sumusunod na tanong. Isulat sa kuwaderno ang ang sagot. 1. Bakit mahigpit na tinututulan ng mamamayan ang pagpapatayo ng pabrika sa kanilang barangay? 2. Ano ang naging naging pasiya ng kapitan sa kanilang suliranin? suliranin? Ipaliwanag. Ipaliwanag. 41
3. Ano ang mga bagay na isinaalang-alang ng kapitan sa kaniyang ginawang pasiya? 4. Ipaliwanag kung ano ang tekstong nagsasalaysay na tulad ng binasang teksto na “Kapitan Idol” ni Geraldine V. Nones. 5. Paano ito naiiba sa iba pang uri ng tekstong iyong nabasa?
B. Suriin ang sinalungguhitang mga salita at pahayag sa kasunod na mga pangungusap. 1. Ano ang naging gamit ng mga salita o pahayag na sinalungguhitan sinalungguh itan sa pangungusap? 2. Paano nakatulong ang mga ito sa pagtukoy ng ng sanhi at bunga ng mga pangyayari? Basahin mo na ang kasunod na paliwanag tungkol sa pagtukoy sa sanhi at bunga sa isang pangyayari na makatutulong upang maunawaan mo ang paglinang sa mga salita at pahayag na makatutulong dito.
Al am mo ba n a... ang sanhi ay nagpapahayag ng dahilan ng isang pangyayari. Nagsasabi naman ang bunga ng kinalabasan at resulta ng isang pangyayari o pagpapasiya. Ginagamit ang mga kawsatib na pang-ugnay na sapagkat/pagkat, dahil/dahil sa, at kasi sa pagsasabi ng sanhi o dahilan. Samantalang naghuhudyat ng bunga o resulta ang mga pang-ugnay na kaya/kaya naman, bunga, kaya at tul oy, upang, para, dulot , Mga Halimbawa: Sanhi 1. Tahimik na pinakinggan pinakingga n ng kapitan ang hinaing ng mga tao sapagkat nais niyang malaman ang saloobin nila. 2. Maaaring masira ang kalikasan dahil sa ipatatayong pabrika. 3. Nagkaisa ang mga tao na pigilan pigilan ang pagpapatayo pagpapatayo ng ng pabrika dahil maraming masamang dulot ito sa kanilang kapaligiran. kapaligiran. Bunga 1. Maitim ang usok na ibinubuga ng pabrika bunga nito dumurumi ang hanging ating nalalanghap. 2. Kailangang magkaisa ang mamamayan upang mapigilan ang pagpapatayo ng pabrika. 3. Magaling si Kapitan kaya kaya maraming maraming humahanga humahanga sa kaniya.
42
PAGSASANAY 1 Basahin ang isa pang teksto na may kaugnayan sa mga pangyayari na nagpapahayag ng sanhi at bunga. Cybercrime: Sugpuin (Editoryal) ni Teresa Padolina Barcelo
Isa sa lumalaganap na suliranin sa makabagong teknolohiya ang cybercrime. Ito ang maling pamamaraan ng paggamit ng Internet. Dahil dito, ipinatupad ang batas tungkol sa Cybercrime Prevention Act of 2012 o Republic Act No.10175. Paano ba matitigil ang cybercrime kung wala ng ibang paraan ang mga tao upang kumita ng pera? Sana ay matagal nang ipinatupad ang batas na ito upang matigil na ang ganitong g anitong krimen. Matagal nang namamayagpag ang problema sa cybercrime sa bawat Pilipino partikular na sa kabataan at kababaihan na halos nagsisimula sa edad na walong taong gulang pataas. Sa pamamagitan ng R.A. No.10175 na may layuning matigil ang ganitong krimen, madali na itong malulutas. Sinasabing ang Internet ay daan upang m as madagdagan ang ating kaalaman at madaling makakonekta sa mahal sa buhay, kaibigan at kapuwa. Nakalulungkot lamang isipin na sa kabila ng magandang dulot nito, ang iba’y ginagamit ito sa paninirang-puri lalo na sa Facebook at Twitter . Sugpuin, ikulong, parusahan ang masasamang nilalang na nagiging dahilan ng kapamahakan ng iba. Kilos! Barcelo, Teresa P. Yaman ng Lahi. 2015. Sunshine Publishing House. Inc. Quezon City: p. 403.
Mula sa tekstong binasa, itala ang mga pangyayaring nagpapahayag ng sanhi at bunga. bunga. Suriin ang mga pang-ugnay na ginamit na sanhi o bunga ng pangyayari. Itala ang iyong sagot sa talahanayan na gagawin sa sagutang-papel. SANHI
BUNGA
43
PAGSASANAY 2 Pagmasdang mabuti ang kasunod na larawan. Bumuo ng mga pangungusap na nagsasaad ng sanhi at bunga batay dito. Gumamit ng mga pang-ugnay na ginagamit sa sanhi at bunga. Batay sa mga ito, ibahagi ang nabuo mong pagpapasiya.
PAGSASANAY 3
Pumili ng kakapanayamin sa inyong paaralan na may malawak na kaalaman kaugnay ng kasunod na sitwasyon. Pagkatapos, ipasagot ang kasunod na tanong. Sitwasyon: Nalalapit na ang eleksiyon ng classroom officers sa inyong klase. Bilang mag-aaral na nagmamalasakit sa inyong paaralan, kailangan mong mamili ng mga karapat-dapat na pinuno. Tanong : Ano ang iyong isasaalang-alang sa iyong pagpili? Anong paniniwala, pananaw at paninindigan ang isinasaalang-alang mo sa pagbibigay ng iyong sariling pasiya?
Pagkatapos makakalap ng mga impormasyong kinakailangan, gumawa ng FAS (form a sentence) o pagbuo ng pangungusap mula sa salitang pinuno gamit ang bawat letra nito. Tiyaking magkakaugnay ang mga pangungusap na binuo. Isaalangalang ang gamit ng pang-ugnay na nagpapahayag ng mga magiging sanhi at bunga ng pagiging mahusay na pinuno. GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Reto Reto rik a Sumulat ng iskrip ng informance na magpapakita ng kakaibang katangian ng tauhan sa binasang epiko. Kaugnay ng kakaibang katangian ng tauhan ay mga pangyayari na nagpapakita ng pagkakaroon ng sanhi at bunga nito. Isaalang-alang sa pagsulat ng iskrip ang mga pangyayaring nagpapakita ng sanhi at bunga gamit ang wastong salita o pahayag kaugnay nito.
44
Pagnil Pagnil ayan ayan at Unawain Unawain Natitiyak ko, na naunawaan mo na ang kahalagahan ng mga pang-ugnay na ginagamit sa sanhi at bunga sa pagbuo ng mga pangungusap na nagbibigay ng pasiya ng tauhan. tauhan. Malaki ang maitutulong nito upang masagot ang sumusunod na tanong. Gawin sa sagutang papel. 1. Paano nagkaroon ng epekto epekto ang paniniwala, pananaw at paninindigan sa pagpapasiya ng mga tauhan sa isang epiko? EPEKTO _____________________________ ___________________________________________ ______________
Paniniwala at Paninindigan
_____________________________ ___________________________________________ ______________ _____________________________ ___________________________________________ ______________ _____________________________ ___________________________________________ ______________
2. Bakit mahalaga mahalaga ang wastong wastong gamit ng mga pang-ugnay pang-ugnay sa pagbibigay pagbibigay ng sanhi at bunga sa pagbibigay ng pagpapasiya? pagpapasiya? Isulat ang sagot sa kuwaderno.
SANHI AT BUNGA
Mahalaga ang wastong gamit ng mga pang-ugnay na ginagamit sa pagbibigay ng sanhi at bunga sa pangungusap na nagbibigay ng pagpapasya sapagkat __________________________________ ______________ ________________________________ ________
Alam mo ba na… ang informance ay mula sa salitang information at performance. Isang uri ito ng dulang pagtatanghal na nagbibigay ng impormasyon na ang tauhan ay may angkop na kasuotan ngunit matimpi ang kilos at karaniwang walang tagpuan. Tampok sa informance ang pagbabahagi ng malinaw na impormasyon sa pamamagitan ng pagtatanghal. Ito’y magaan a t madaling maunawaan. Maikling oras lamang ang inilalaan sa pagtatanghal na may halong sayaw, awit, kilos, at tulaang may tugma upang madaling matandaan. Ang mga tauhan sa informance ay karaniwan lang o di kaya ay tauhang madaling tandaan. Hinango sa “Ano ang Informance?” ni Dr. Romulo Peralta-Setyembre 3, 2015
Natitiyak kong malaki ang naitulong ng mga gawain sa iyong pag-unawa sa aralin. Pagkakataon mo nang ilapat ang iyong mga natutuhan sa pamamagitan ng kasunod na gawain.
45
Ilipat Ang pamahalaan ng Pilipinas ay labis na nagpapasalamat sa tulong na ibinibigay ng Overseas Filipino Workers (OFW’s) sa pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa. Bilang POEA Chairman , ikaw ay naglunsad ng paligsahan ng pagtatanghal ng informance na nagtatampok sa kabayanihan ng OFW’s. Ang magwawagi sa paligsahan ay magtatanghal sa programang inihanda ng tanggapan na dadaluhan ng Pangulo ng bansa, ilang mambabatas at embahador sa iba’t ibang bansa. Ang itatanghal na informance ay itataya batay sa sumusunod na pamantayan: a) Nagtatampok sa kabayanihan ng isa sa mga itinuturing na bayani sa kasalukuyan tulad ng OFW’s b) Orihinalidad Orihinalidad c) May angkop na kasuotan at props d) Tinig e) Kalinawan ng mga impormasyon f) Dating sa manonood KABUUAN
3 5 8 2 5 2 25
Binabati kita sa matiyaga mong pagsama sa pagtalakay sa aralin. Natitiyak kong napatunayan mong may epekto ang paniniwala, pananaw at paninindigan sa pagpapasiya ng mga tauhan sa epiko. Gayundin ang kahalagahan ng wastong paggamit ng mga pang-ugnay sa pagtukoy ng sanhi at bunga sa pagbibigay ng pagpapasiya. Ang iyong makulay na paglalakbay ay iyong napagtagumpayan at natutuhan ang mga dapat mong malaman bilang paghahanda sa muling paglalakbay sa mundo ng maikling kuwento.
ARALI ARA LIN N 1.4 A. Panit Pani t ik an:
Ang An g Rey nan g Mat apat
(Maikling Kuwento mula sa Cotabato) B. Gramatik a:
Mga Retor Retor ikal na Pang-ugnay
I. Panimul Panimul a Ang Mindanao Mindanao ay kilala kilala sa pagkakaroon ng mga pinunong matapang, matapat at handang magmalasakit sa kanilang nasasakupan tulad ni Rajah Sulayman. Ar ali n 1.4 ay tungkol sa isang maikling kuwento mula sa Cotabato Ang Arali Cotabato na Ang An g Reynang Reyn ang Matap at pinamagatang . Tungkol Tungkol ito sa isang reynang labis na hinangaan dahil sa taglay niyang katalinuhan, katapatan, at maayos na pamamalakad sa panunungkulan. Bahagi rin ng araling ito ang pagtalakay sa mga Retorikal na Pang-ugnay (kung, kapag, sakali at iba pa) na makatutulong sa lubos na pag-unawa sa nilalaman ng akda. 46
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makapagbubuod ng isang maikling kuwento batay sa sumusunod na pamantayan: a) malapit sa nilalaman ng orihinal na akda, b) may wastong pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari, c) gumamit ng sariling mga salita sa pagbubuod, d) maayos na powerpoint presentation , at (e) madaling maunawaan. masasalamin ba sa maikling kuwento ang Aalamin mo sa araling ito kung masasalamin pagpapahalagang panli pun an at at pagpapahalaga sa batas ng mga taga-Cotabato taga-Cotabato sa Mindanao. Gayundin kung paano nakatutulong ang mga retorikal na pangugnay na kung, k apag, apag, sakali sakali at ib a pa sa pagsulat pagsulat ng buod.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatut Pagkatut o
Tuklasin Sa sumusunod na gawain, iyong aalamin kung ano na ang nalalaman mo tungkol sa maikling kuwento mula sa Cotabato. GAWAIN 1. Ilahad Mo… Mo … Napakinggan Mo Subuking gawin ang kasunod na gawain mula sa babasahing/pakikinggang kuwentong “Ang Ama”. Sa pagkakataong ito ay gagamit ka ng story ladder upang maisulat mo ang mga impormasyon na hinihingi sa bawat kahon. Gawin sa kuwaderno.
Wakas Kakalasan Kasukdulan Suliranin/Tunggalian Saglit na Kasiglahan Panimula
47
GAWAIN 2. 2. Pokus na Tanon Tanon g Mo… Mo … Sagutin Sagutin Ko Sagutin ang tanong sa iyong kuwaderno.
Masasalamin ba sa maikling kuwento ang pagpapahalagang panlipunan at pagpapahalaga pagpapahalaga sa batas ng mga tagaCotabato sa Mindanao?
Paano nakatutulong ang mga retorikal na pang-ugnay na pasubali sa pagsulat ng buod?
Babasahin mo ang isang kuwento mula sa Mindanao, ngunit bago basahin unawain mo muna ang ilang impormasyon tungkol sa paglaganap ng maikling kuwento sa bansa.
Alam mo ba na… ang maikling kuwento ay isang maikling salaysay tungkol sa isang mahalagang pangyayaring kinabibilangan ng isa o ilang tauhan at may iisang kakintalan o impresiyon lamang. Si Deogracias A. Rosario ang tinaguriang “Ama ng Maikling Kuwentong Tagalog.” Umunlad ang maikling kuwento noong panahon ng Amerikano. Nagkaroon ito ng sariling pitak sa mga pahayagang “Muling Pagsilang” at sa Renacimiento ” . Ang ilan sa mga nakilalang kuwento sa dahong Tagalog ng “El Renacimiento” panahong ito ay: – Tinatawag sa Ingles 1. Dagli – Ing les na sketches. Ito ay naglalahad ng mga sitwasyong may mga tauhan ngunit walang aksiyong ak siyong umuunlad umu unlad at pawang mga mg a paglalarawan paglalar awan lamang. lamang . Ito ay tahasang nangangaral at nanunuligsa. Pasingaw – Nag-aanyo ring maikling kuwento ngunit hindi rin ganap ang 2. Pasingaw – banghay. Ito ay naglalayong maihandog ang katha sa babaeng pinaparaluman o siyang inspirasyon ng manunulat. Ang pangalan ng may akda ay hindi inililimbag dahil karaniwan na ito ay may asawa. Ito ay naglalayong mangaral nang deretsahan. 3. Kuwentong Bitbit (salaysay) – Dito nag-ugat ang maikling kuwento o maiikling salaysay na pumapaksa sa tungkol sa anito, lamang-lupa, malikmata, multo at iba pang bunga ng guniguning di kapani-paniwala. (pangaral) – Sumulpot sa paglaganap ng 4. Kuwentong Komersyal (pangaral) – Liwayway. Ito ang pinag-ugatan ng maikling katha. 5. Kakana (kasaysayang pampatawa) – Naglalaman ng mga alamat at engkanto, panlibang sa mga bata. Salazar, Lucila.et.al. Panitikang ng Pilipinas 1995. Katha Publishing Co. Inc. Quezon City
48
Linangin An g Reynang Matapat mula sa Basahin at suriin mo ang maikling kuwentong Ang Cotabato upang iyong malaman kung masasalamin ba sa kuwento ang pagpapahalagang panlipunan at pagpapahalaga sa batas ng mga taga-Cotabato sa Mindanao. An g Reynan Rey nan g Mat apat
Bago pa man dumating ang mga Espanyol sa ating kapuluan ay dinarayo na ng mga mangangalakal na Arabe, Tsino at Hindu ang kaharian ng Kutang-bato na pinamumunuan ni Reyna Sima. Si Reyna Sima ay isa sa mga reynang namuno ng isang kaharian sa kapuluan ng Mindanao. Nakilala siya dahil sa kaniyang katalinuhan, katapatan at sa mahigpit at maayos na pamamalakad sa panunungkulan. Ang Kutang-bato ang Cotabato ngayon na isa sa pinakamalaking lalawigan sa Mindanao. Sa pamumuno ni Reyna Sima, umunlad at namuhay nang tahimik at sagana ang mga taga Kutang-bato. Mahigpit niyang ipinasunod ang mga batas, at ang sinumang lumabag sa ipinag-uutos niya ay pinarurusahan. Kabilang sa patakaran na mahigpit na ipinatutupad ng reyna ay ang paggalang, paggawa at katapatan ng kaniyang mga tauhan. Patuloy na dumarating at umaalis ang mga negosyanteng Tsino sa Kaharian ng Kutang-bato. Napabalita ito dahil sa maunlad na kalakalan sa kaharian ni Reyna Sima, at sa katapatan ng kaniyang mga tauhan. Walang kaguluhan at walang nawawalang bagay sa sinumang mangangalakal habang sila ay nasa kaharian k aharian ng Kutang-bato. Minsan, isang negosyanteng Tsinong nakipagkalakalan sa kaharian ni Reyna Sima ang nakaiwan ng supot ng ginto sa isang mesa sa palasyo. Hindi ipinagalaw ni Reyna Sima ang supot ng ginto sa mesa. Ipinagbiling mahigpit ni Reyna Sima sa kaniyang nasasakupan na walang gagalaw ng nasabing supot ng ginto. Ganito kahigpit ang utos ni Reyna Sima sa kaniyang nasasakupan nasasakup an nang sa gayon ay muling datnan ng may-ari sa lugar na kaniyang pinag-iwanan ang supot ng ginto. Mula noon, lalong nakilala ang kaharian ni Reyna Sima dahil sa kahigpitan nito sa pagpapatupad ng kautusan tungkol sa katapatan. Rubin, Ligaya T. et.al. Panitikan ng Pilipinas. 1985. Rex Book Store, Claro M. Recto, Manila
GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Suriin kung wasto ang pagkakagamit ng mga salitang may salungguhit na ginamit sa pangungusap. Kung ito ay mali, isulat ang wastong salita sa iyong papel. 1. Isa sa pinakamalawak na lalawigan ang Cotabato sa Mindanao. 2. Dumadalo ang maraming Tsino sa kaharian para makipagkalakalan makipagkalak alan sa mga taga Kutang- bato. 3. Magaling na pamunuan pamunuan si Reyna Reyna Sima sa kaniyang kaniyang kaharian.
49
4. Kabilang sa mahigpit na ipinatutupad ipinatutupa d ng kaharian ay ang paggalang sa mga batas. 5. Mahigpit na ipinagbilin ng reyna na walang kikilos sa naiwang supot ng ginto ng Tsino. GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa s a Nilalaman Sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel. 1. Sino ang pangunahing tauhan sa kuwento? 2. Saan ang tagpuan ng kuwento? 3. Ano ang mga katangian ni Reyna Sima bilang pinuno? Ilagay sa bawat arrow ang kaniyang mga katangian.Sundin katangian.Sundin ang pormat ng graphic organizer . Gawin sa sagutang papel.
REYNA SIMA
4. Ano ang mga ginawa ng reyna at nakilala nakilala at umunlad umunlad ang kanilang kaharian? kaharian? 5. Bakit sinusunod ng mga tao si Reyna Sima bagamat siya ay isang babae? 6. Bakit pinamagatang Reynang Matapat ang kuwento? GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman 5.1. 5.1. Pagsunod Pagsunod -sunurin Mo Sa tulong ng kasunod na graphic organizer , isulat ang hinihingi sa bawat elemento ng maikling kuwentong Reynang Matapat . Gawin sa sagutang papel.
Suliranin o Tunggalian Saglit na Kasiglahan
Tagpuan
Reynang Matapat Tauhan
Kasukdulan Kakalasan
Wakas
50
Alam mo ba na… may mga elemento ang maikling kuwento. Simulan mo nang basahin ito upang mas maunawaan ang anumang maikling kuwentong babasahin. Mga Elemento Elemento ng Maikling Kuwento Tauhan – Likha ng manunulat ang kaniyang mga tauhan. May 1. Tauhan – pangunahing tauhan na sa kaniya nakasentro ang mga pangyayari. May pantulong din na tauhan. Tagpuan/Panahon – Dinadala ng may akda ang mambabasa sa iba't 2. Tagpuan/Panahon – ibang lugar, sa iba't ibang panahon kung saan at kailan nagaganap ang mga pangyayari. pangyayari. Saglit na Kasiglahan – Kasiglahan – Inihahanda sa bahaging ito ang mga mambabasa 3. Saglit sa pagkilala sa mga pagsubok na darating sa buhay ng mga tauhan. 4. Suliranin o Tunggalian – Tumutukoy ito sa paglalabanan ng pangunahing tauhan at sumasalungat sumasalunga t sa kaniya. Ang uri ng tunggalian ay tao laban sa kalikasan, tao laban sa sarili, tao laban sa tao at tao laban sa lipunan. 5. Kasukdulan – Ito ang pinakamataas na uri ng kapanabikan. Dito nahihiwatigan ng bumabasa ang mangyayari sa pangunahing tauhan, kung siya'y mabibigo o magtatagumpay sa paglutas ng suliranin. Kakalasan – Ito ang kinalabasan ng paglalaban. Sumusunod ito agad sa 6. Kakalasan – kasukdulan. Wakas – Dito nalalaman ang kinahinatnan ng mga pangyayari kung 7. Wakas – malungkot o masaya ang nangyari sa tauhan.
5.2.
Sa Timeline ko … Ikuwento! Muli sa kuwentong “ Ang Ang Reynang Matapat” , punan ang timeline ng mga pangyayari mula sa pagdating ng mga Espanyol hanggang sa muling pagkakita ng Tsino sa kaniyang supot ng ginto. Gamitin ang kasunod na graphic organizer pormat pormat sa pagsagot sa iyong sagutang papel.
Pagdating mga Espanyol ______________________ _______________________________ _________ Pagpapairal ng batas ni Reyna Sima
___________________ _______________________________ ____________
Pakikipagkalakalan ng mga Tsino
____________________ _______________________________ ___________
Pagpapakita ng katapatan sa kaharian
____________________ _______________________________ ___________
Pagtatagumpay
____________________ _______________________________ ___________
51
5.3 Unawain at at Pagyamani Pagyamani n Mo Suriin mo ang katangian ng pinuno sa kuwentong binasa. Pagkatapos, isulat mo ang mahahalagang panlipunang ipinakita at kaugnay ng pagpapahalaga sa batas ng tao? Katangian ng Pinuno sa Kuwento
Pagpapahalagang Panlipunan
Kaugnay na Batas ng Tao sa Kasalukuyan
Tanong: 1. Paano ipinakita ipinak ita sa kuwento ang a ng pagpapahalagang pagpapahalag ang panlipunan at pagpapahalaga ng mga tao sa batas batay sa ipinakitang pamamalakad ng Reyna? 2. Ano ang mga kaugalian at paniniwala ng mga taga- Cotabato sa Mindanao sa inilahad sa kuwento? k uwento? GAWAIN 6. Pagsasanib ng Gramatik a Basahin ang kuwentong hango sa Banal na Aklat na tulad ng naunang kuwento, kinapapalooban ito ng tungkol sa pagpapahalagang panlipunan. Pagkatapos, suriin ang gamit ng ilang salitang may salungguhit sa ilang pangyayari. Aalamin mo rin kung paano nakatutulong nakatutulong ang mga retorikal na pang-ugnay sa pagbubuod ng isang kuwento. Ang An g Wal ang Habag na Al ip in (Bu od ) Halaw sa Mateo18:23-25 ng Bibliya
Sa isang lugar sa Israel ay may isang alipin na gustong singilin ng kaniyang panginoon sa kaniyang kaniyang pagkakautang. pagkakautang. Sampung libong talento talento ang utang ng alipin na ang katumbas ay milyon-milyong dolyar. Sinabi ng panginoon sa alipin na ibenta na lamang nito ang kaniyang asawa at mga anak gayundin ang lahat ng kaniyang ari-arian kung gusto niyang makabayad sa kaniyang mga utang. “Maawa po kayo , panginoon,” ang kaniyang pagsusumamo.“ Pahintulutan ninyo na mabigyan ako nang kaunti pang panahon upang mabayaran ko po kayo.”
Nahabag ang panginoon sa ipinakitang kababaan ng loob ng alipin kaya sinabi nito sa k aniya na ang lahat ng kaniyang pagkakautang ay kaniya nang buburahin. Labis na natuwa ang alipin sa kaniyang narinig mula sa
52
kaniyang panginoon, kapag nagkataon ay magiging maayos na rin ang kaniyang buhay. Nang lumabas ang alipin ay nakita nito ang kaniyang kapuwa aliping nagkakautang nagkakautang din sa kaniya ng isang denarii na katumbas lamang ng kaunting dolyar. Sinunggaban niya ito at akmang sasakalin. “Magbayad ka ng utang mo sa akin!” sabi nito. “Maawa ka, bigyan mo pa ako ng kaunting panahon at baka mabayaran ko ang utang ko sa iyo kapag nakaipon na ak o.”
Hindi niya pinakinggan ang nagsusumamong alipin at sa halip ay ipinakulong niya ito. Isinumbong ng mga nakasaksi sa pangyayari ang ginawa ng alipin sa kapuwa niya alipin sa kanilang panginoon. Ipinatawag ng panginoon ang alipin. “Napakasama mo!” galit na sabi nito.” Binura ko ang mga utang mo dahil sa habag ko sa iyo subalit, ni hindi ka man lamang nahabag sa kapuwa mo alipin gaya ng pagkahabag ko sa iyo?” “Dahil sa kasamaan mo ay parurusahan kita hanggang sa mabayaran mong lahat ng pagkakautang mo.” A. Sagu ti n an g s um us un od na t ano ng . 1. Magkano ang halaga ng utang ng alipin sa kaniyang panginoon? 2. Ano ang mungkahi mungkahi ng panginoon panginoon sa alipin alipin upang upang mabayaran siya siya nito? 3. Sang-ayon ka ba sa inilahad na mungkahi ng panginoon panginoon sa kaniyang alipin upang mabayaran siya? Pangatuwiranan. 4. Ano ang naging reaksiyon ng alipin nang makita ang tulad niyang alipin na may pagkakautang pagkakautang din? 5. Sang-ayon ka ba sa ginawa ng alipin sa kapuwa niya alipin na may pagkakautang din sa kaniya? Pangatuwiranan. B. Suriin ang sinalungguhi tang mga salita sa ilang pangungus ap. 1. Ipaliwanag kung paano ginamit ang mga salitang may salungguhit sa bawat pangungusap ng binasang kuwento. 2. Paano makatutulong ang mga salitang may salungguhit sa pagsulat ng buod ng isang akda?
53
Alam mo ba na… ay salitang nag-uugnay ng salita o pahayag na ang retorikal n a pang-ugnay ay nagsasaad nang walang katiyakan o pag-aalinlangan sa pagkakaganap ng kilos o kondisyon? Narit Narit o ang mg a gamit ng Retori Retori kal na Pang-ugay: Pang-ugay: Baka – Nagsasaad nang walang katiyakan. 1. Baka – Halimbawa:Baka Halimbawa:Baka hindi nakapagtapos sa pag-aaral si Arturo kung hindi siya hinamon ng kaniyang ama. Sakali – Nagpapahayag ng pag-aalinlangan. 2. Sakali – Halimbawa: Sakaling hindi nagsikap ang ina na mapagkasundo ang magama ay patuloy na maghihinanakit si Arturo sa kaniyang ama. Kung – Naglalaman ng di-katiyakang kondisyon. 3. Kung – Halimbawa: Kung nakinig din sana ang mga kapatid niya, marahil ay matagumpay din sila. Kapag – Nagsasabi ng tiyak na kondisyon. 4. Kapag – Halimbawa: Papayagan lamang si Arturo na makipagkita sa kasintahan kapag araw ng Linggo. sana – Nagsasaad ng kondisyon. 5. Disin sana – Halimbawa: Kung nakinig agad siya sa kaniyang ina, disin sana ay nakasama pa niya nang matagal ang kaniyang ama.
PAGSASANAY 1 Basahin at kopyahin ang sumusunod na pangungusap sa iyong kuwaderno. Pagkatapos, salungguhitan salungguhitan ang retorikal na pang-ugnay na ginamit at ipaliwanag ipaliwanag kung paano ito ginamit sa pangungusap. pangungusap .
1. “Kung gusto mong kaawaan kita dapat magkaroon ka ri n ng habag sa mga kasamahan mo,” ang sabi ng amo sa katulong. 2. Baka mabigyan pa siya ng pagkakataon na makabayad sa kaniyang pagkakautang. 3. Sakaling makita ng ibang katulong ang nangyari ay pupuntahan nila ang amo para makapagsumbong. makapagsumbong. 4. Kapag hindi nagbago ang katulong ay parurusahan siya ng kaniyang amo. 5. Kung alam lang ng amo na magiging buktot ang katulong disin sana ay hindi na niya ito kinaawaan.
54
PAGSASANAY 2 Basahin at unawain ang kasunod na talata. Suriin ang mga retorikal na pangugnay na ginamit sa pangungusap ng nasabing talata. Piliin sa kasunod na kahon ang angkop na pang-ugnay at isulat ito sa sagutang papel.
Laging nauuna ang mga estudyante sa balita __________walang pasok. Abala sila sa pag pagte-text sa kanilang mga k aklase at mga kaibigan _________ ano ang puwede nilang gawin habang walang pasok. __________ may takdang-aralin na ibinigay ang guro ay pinag-uusapan nila __________ ano ang kanilang gagawin upang wala na silang maging problema. Marami ang masaya __________ walang klase pero para sa iba iba mas nais nilang pumasok para may matutuhan silang bago. Nag-aalala ang iba __________ magkaroon ng pasok ng ng ilang Sabado upang gawing pamalit sa mga araw na walang klase. __________ ay pumasok na lamang sila kaysa mapalitan pa ito sa mga araw na itinuturing nilang pahinga.
baka
sakaling disin sana
kapag kung
PAGSASANAY 3 Isulat ang buod ng kuwentong “Ang Reynang Matapat,” nang maayos at may kaisahan ang mga pangungusap. Gumamit ng mga retorikal na pang-ugnay. GAWAIN 7. 7. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Magbasa ng isang maikling kuwento mula sa Mindanao. Isulat ang buod nito. Sikaping mailahad ang buod nang maayos at may kaisahan ang mga pangungusap. Isulat sa kuwaderno
Pagni Pagni layan at Unawain Sagutin ang sumusunod na tanong. Gayahin ang pormat sa iyong kuwaderno. Masasalamin ba sa maikling kuwento ang pagpapahalagang panlipunan at pagpapahalaga sa batas ng mga taga-Cotabato sa Mindanao? Ipaliwanag. Paano nakatutulong ang mga retorikal na pang-ugnay sa pagsulat ng buod? Ngayong malinaw na sa iyo ang tungkol sa maikling kuwento at ang mga elementong taglay nito, gayundin ang wastong gamit ng retorikal na mga pang-ugnay. Ilipat mo na ngayon ang mga kaalamang iyong natutuhan upang matiyak na lubos mong naunawaan ang tinalakay na aralin. 55
Ilipat Non-Government Organization Organization na Isa kang project organizer ng isang Non-Government nagnanais na mai- promote ang isang lugar sa Mindanao.Subalit kailangang kailang ang may magpopondo sa proyekto mo, kaya para makakalap ka ng pondo, lumapit ka sa Local Government ng Mindanao. Pumayag sila na pondohan ang iyong proyekto subalit kailangan munang magpakita ka ng grapikong presentasyon ng buod ng isang kuwento na nasaliksik mo. Gagawan mo ito ng powerpoint presentation na maglalahad tungkol sa pagiging maayos at payapa ang lugar dahil sa husay ng namumuno dito. Itataya ang gagawin mong powerpoint presentation batay sa sumusunod na pamantayan:
a) b) c) d) e)
Malapit sa nilalaman ng orihinal na akda May wastong pagkakasunod-sunod pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari Gumamit ng sariling mga salita sa pagbubuod Maayos na powerpoint presentation Madaling maunawaan KABUUAN
5 5 5 5 5 25
Binabati kita sa matiyaga mong pagsama sa pagtalakay sa aralin. Natitiyak kong nasagot mo kung bakit mahalagang matutuhan ang kaugalian at paniniwala na inilahad sa maikling kuwento ng Mindanao at paano nakatutulong ang mga retorikal na pang-ugnay na pasubali sa kaisahan ng mga pangungusap na nagpapakilala sa ilang kultura ng Mindanao. Ang iyong makulay na paglalakbay ay iyong napagtagumpayan at natutuhan ang mga dapat mong malaman bilang paghahanda sa muling paglalakbay sa mundo ng dula.
ARALI ARA LIN N 1.5 A. Panit Pani t ik an:
Datu Matu
(Dulang Mula sa Sulu at Lanao) B. Gramatika:
Mga Pangungu sap na Walang Paksa
I. Panimula Isa pang uri ng panitikan ng Mindanao ang ating tutuklasin, ang dula na pinamagatang Datu Matu . Upang higit mo itong maunawaan at mapahalagahan ay Pangung usap n a Walang Walang Paksa . pag-aaralan din natin ang tungkol sa Mga Pangung Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahang makabubuo ka ng patalastas na ginagamitan ng mga pangungusap na walang paksa batay sa sumusunod na pamantayan: a) nakatatawag ng pansin ang paksa, b) wasto at angkop ang nilalaman, c) masining ang pagkakagawa ng mga larawan, d) makabuluhan ang inilahad na mga
56
impormasyon, e) malinis at maayos ang pagkakagawa, at f) wasto at angkop ang ginamit na mga salita sa pagbuo ng pangungusap. paano nakatutul ong ang Sa pamamagitan ng araling ito ay aalamin mo kung paano dula sa pagpapalaganap at pagpapahalaga sa kaugalian ng mga kapatid nating muslim, at kung paano makatutulong ang mga pangungusap na walang paksa sa pagbuo ng patalastas. patalastas.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatut Pagkatut o Tuklasin Sa susunod na gawain, tutuklasin kung may alam ka sa mga tradisyon at kaugalian ng mga kapatid nating Muslim. GAWAIN 1. Pili Pili in Mo! Piliin sa kolum B ang mga salitang hiram na tinutukoy sa kolum A. Isulat sa kuwaderno ang letra ng tamang sagot. A B 1. Pag-Islam a) Dasal ng Muslim 2. Adzan b) Ginagawa ng pitong pito ng araw pagkapanganak 3. Allah sa sanggol 4. Sunnah c) Pagbibinyag ng Muslim 5. Pegubad d) Paglilinis sa mga batang Muslim na babae e) Kinikilalang Diyos ng Muslim f) Babaeng Muslim
Alam mo ba na… ang Pag-Islam ay kahalintulad ng pagbibinyag ng mga Kristiyano. Ito ay kinapapalooban ng tatlong seremonya. Una, pagkapanganak ng sanggol ay babasahan ng adzan (dasal ng Muslim) upang ikintal sa bata na ipinanganak siyang Muslim at ang una niyang maririnig ay pangalan ni Al lah , ang kinikilala nilang Diyos. Ikalawa, ang penggunting o pegubad, ginagawa ito pitong araw pagkapanganak ng sanggol. Dito ay naghahanda ang magulang dahil sa pagkakaroon ng anak. Ikatlo ay ang Pag-Islam , na ginagawa kapag ang bata ay nasa pagitan ng pito hanggang sampung taong gulang.Tampok dito ang pagtutuli sa mga batang lalaki. Sunnah naman ang para sa mga babae. Ito ay ginagawa upang alisin ang dumi sa kanilang pag-aari.
57
GAWAIN 2. Salamin Ko…Hinuha K o…Hinuha Mo! Basahin ang sumusunod na tanong. Subuking sagutin ang mga ito. Isulat sa kuwaderno ang mga sagot.
Alam mo ba na… ang dula ay isang uri ng panitikang nasa anyong tuluyan? Ito ay naglalarawan ng araw-araw na pangyayari sa buhay ng tao, masaya man o malungkot. May ilang paraan ng pagsasadula. Ang ilan sa mga ito ay ang dulang panradyo at dulang pantanghalan. Sa dulang panradyo ay hindi nakikita ang mga gumaganap. Sila ay naririnig sa pamamagitan ng radio, samantalang ang dulang pantanghalan naman ay itinatanghal sa entablado. Nakikita ang mga gumaganap sa isang dulang pantanghalan.
Linangin Datu Matu”. Matu”. Ito ay Basahin at unawain mo ang kasunod na bahagi ng dulang “ Datu naglalarawan ng kaugalian ng ilang kapatid natin sa Mindanao. Kalilang (Bahagi ng dulang Datu Matu)
Taumbayan: (Awit at sayaw) Tayo’y magsaya sa kalilang Magtugtugan,magsayawan ‘pakita ang sagayan Tugtugin ang kulintang Paliparin ang sambolayan Masaya ngayon!
58
Si Khalid, binata na Panahon na, tuliin siya Sa kalinisan pagpalain Sa langit pakikinggan Sa harap ni Allah at ng bayan Mga Babae: Binata na, iyong anak Lubos ka nang nasisiyahan Ngunit ika’y nangangamba Panahong nagbabadya Panganib, huwag dumalo sana Taumbayan: Tayo’y mag-aliw sa kalilang Khalid, lilinisin sa Pag-Islam Magsayawan, magtugtugan Onor, ritmo’y panhuluhan Ipatulod nangangahulugan Ganap na Muslim, alagad ng Islam.
(Papasok si Datu Matu) Si Datu Matu Sa Gumbaran namumuno Makapangyarihan, Makapangyarihan, makatarungan Sinusunod tinitingala Sa kaniya umiikot mundo’t bayan Buhay, ang gabay. Datu Manu: Assalamo. Allaikum. Allaikum. Taumbayan: Allaikum Assalam Assalam Abu: Ab u: Datu. Si Datu Awalo ng Biwang. Datu Datu Matu : Lubos ang kasiyahan ko sa pagdalo ninyo. Isang malaking karangalan. Nawa’y maging simula ito ng pagbibigkis ng ating lakas. Awalo Aw alo : Datu Matu, pagare aken. Wala akong ibang sadya rito kundi makiisa sa pagdaraop ng ating mga palad at damdamin.
59
Datu Matu: Noon pa man, ang ating mga bayan ay dati nang magkaibigan. Hindi maiwasang nagkaalitan nang kaunti at nagkasugatan. Ngunit walang dahilan upang di maghilom ang naiwang sugat at muling maging magkaibigan. Taumbayan: Datu Matu, Datu Matu Tuldok sa gitna ng bilog Taluktok ng aming bundok Buhay sa iyo’y umiikot Datu Manu, Datu Manu Sinusunod, tinitingala Iginagalang na pangulo Mapalad ang aming bansa. Datu Matu: Wala akong pagsidlan ng kasiyahan sa Pag-Islam ng aking binatang si Khalid. Ngayon nama’y marangal kong ibabalita sa inyo ang pagdaraop ng palad ng aking anak na si Tarintang at ng anak ni Datu Awalo na si Maduk. Magsisilbi itong tatak, mahigpit na pagkakaisa ng ating dalawang bansa. Aw alo : Magkapatid tayo mula pa man. Lubos akong naliligayahan. Datu Matu : Ituloy ang kalilang. k alilang. Taumbayan : (Awit at sayaw) Tayo’y masaya sa kalilang Bansa ay magdiwang magdiwang Pag-iisahin dal’wang bayan Karugtong ang kasaysayan Sa salsilah, magkuwentuhan Ng onor, si Bapa Salilang. (Papasok si Bapa Salilang) Bapa Salilang: Assalamo Allaikum Allaikum Taumbayan: Allaikum Assalam. Assalam. Magkuwentuhan. Magkuwentuhan. Bapa Salilang: (Bayok, awit.) AAaaaooommm…
60
Taumbayan: Ang kuwento ni Bantugan habang hinahabol sa Lawanen, kuwento ni Pilandok, tuso, laging panalo. Kuwento ng Indarapatra, mas malawak. Kuwento ng Rajah Magandiri at ang mga tumulong sa kaniyang mga unggoy. Abu: Ab u: Ang pakikipagsapalaran pakikipagsapalaran ni Pilandok upang makapon ang mga walang tuli na dayuhang unggoy. (Magtawanan.) Da a orak. Taumbayan: Swer. Swer, swer. Swer….(Tawanan) Swer….(Tawanan) Bapa Salilang: Unggoy, unggoy, puting unggoy sa ranao lalangoy matapos itaboy ni Pilandok, isubok. (Mga reaksiyon, tawanan, sigawan.) Ahhh..(titig sa buwan. May sinasabi ang buwan. (Katahimikan) O sige na, tumahimik ang lahat, walang bibig na bubuka, walang matang kukurap, mga tenga’y iinat. Aaaoomm..(Reaksiyon.) Aaaoomm..(Reaksiyon.) (Bayok, awit.) Makinig sa kuwentong ito isang bantog na namuno, isang mandirigma may tapang ng agila Datu Malik ang pangalan niya. (Reaksiyon) Isang gabi, gaya ng gabing ito, iniluwal ang isang sanggol. Lahat ng palatandaan ng langit ang nagsabing dakila ang batang ito. Lumaki na malapit na malapit siya sa puso ng kaniyang ina, minahal siya nang lubos. Kinilala siya na mahusay na mangangaso noon pa man. Ininat niya ang kaniyang tirador at pinakawalan ang bato. Sa isang bato, tatlong ibon ang bumagsak. (Mga ( Mga reaksiyon.)
Isang umaga, (Isasayaw ang bahaging ito, maindayog na tunog ng plauta) hindi huni ng ibon ang sumalubong sa kaniya, dagundong ng kanyon, sumalakay ang mga Kastila sa kuta. Sa unang putok lamang, tumimbuwang ang kaniyang ina. Nasugatan ang kaniyang ama, bago yumao ang kaniyang ama, ibinigay ang kris sa kaniya. Sinasabing ang kris na minana niya ay lumilipad ng kusa at nanalasa ng mga kaaway, parang may sariling bait. Lumaki siyang may bait. Lumaki siyang matipuno at saksakan ng tapang. Isang umaga, muling tumapak sa ating lupa ang mga puting banyaga. Matibay na kuta at magigiting na mandirigma ang kanilang nagisnan, si Datu Malik at ang kaniyang makapangyarihang kris. At kaagad ay isa ang napatay. Sa kaliwa, dalawa ang napatay sa kanan, tatlo ang napatay sa harap. (Katahimikan.) Ipinamana ang kaniyang kris sa kaniyang anak, kay Datu Matu. (Huhugutin ni Datu Matu ang kris, iaabot kay Khalid. Sasayaw si Khalid. Sasama si Hassan, isang kunyaring paglalaban, ang sagayan. May pakiramdam ng pagmamatyag. Karangyaan sa bansa, magtatawanan.) Datu Matu: Bapa! Handa na si Khalid sa ipa-tulod. Inaasahan Inaasahan na magiging isang matapang na mandirigmang magtatanggol ng bansa. At lalong inaasahan ang pagiging tapat bilang isang ganap na Muslim, Allahu Akbar!
61
(Ipatulod) Papasok si Khalid, tutuliin. Habang ginaganap ang ritwal mayroong mga mandirigma sa kilos ng sagayan sa paligid. Bapa Salilang: O, tohan Ami. O, marina. Pangalagaan si Khalid, anak ni Datu Matu. Naririto ang isang agimat upang madaling mahilom ang sugat, upang walang masamang espiritu sa iyo sisilong, upang bantayan ka na tonong. Allahu Akbar! Taumbayan : Tayo’y mag-aliw sa kalilang Khalid lilinisin sa Pag-Islam Magsayawan, magtugtugan. Onor ritmo’y pgsasaluhan Ipatulod nangangahulugang ganap. (Mga tunog ng riple. Tunog ng tambol) Mula sa: Filipinos: Writing Philippine From the Regions,p. 532-532
GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Ipaliwanag ang kahulugan ng mga salitang hiram. Gawing gabay ang kahulugang nasa kasunod na parihaba. Pagkatapos ay gamitin sa sariling pangunguap ang mga salitang binigyang-kahulugan. Isulat sa sagutang papel ang paliwanag.
1. Datu_________________________________________ 2. Rajah_________________________________________ 3. Assalamo Allaikum __________________________ _____________ ________________ ___ 4. Allaikum Assalam ___________________________ ______________ ________________ ___ 5. Allahu Akbar________________ Akbar_ ___________________________ ___________________ _______ Datu – Datu – tawag sa mga pinuno sa Mindanao. Rajah – Rajah – nangangahulugang hari. As sal amo Allai Al lai ku m – sumainyo ang kapayapaan. Allai Al lai ku m Assal As sal am – am – sumainyo rin ang kapayapaan. Allah Al lah u Akbar Ak bar – – Si Allah ay dakila. GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa s a Nilalaman Sagutin ang sumusunod na tanong. 1. Ilarawan ang ang mga piling tauhan batay batay sa kanilang mga gawi gawi at kilos sa akda. Gamitin ang semantic web sa pagsagot. Itala ito sa sagutang papel.
AWALO
DATU MATU
62
2. Ayon sa dula, paano paano magiging magiging ganap na Muslim Muslim si Khalid? Khalid? 3. Ano-anong gawain ang isinasagawa kaugnay ng Pag-Islam? Gamitin ang kasunod na tsart sa pagsagot. Gawin sa sagutang papel. Bahagi
Kaugnay na Gawain
4. Magbigay ng tatlong katangian ni Datu Matu. Isulat sa sagutang papel. 5. Sa kabuuan, gaanong pagpapahalaga pagpapahalag a ang ginugugol ng mga Muslim sa PagIslam?Ipaliwanag. GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman a) Basahin at suriin ang pagiging makatotohanan ng sumusunod na pangyayari mula sa mga pahayag batay sa iyong sariling karanasan o karanasan ng ibang kakilala. Pumili ng tatlong nagpapahayag ng pagkamakatotohanan. Gawin sa sagutang papel. Ipaliwanag ang mga sagot sa harap ng klase. Pangyayari
Sarilin g Karanasan
Si Khalid, binata na Panahon na, tuliin siya Sa kalinisan pagpalain Sa langit pakikinggan Sa harap ni Allah at ng bayan. Noon pa man, ang ating mga bayan ay dati nang magkaibigan. Hindi maiwasang nagkaalitan nang kaunti at nagkasugatan. Ngunit walang dahilan upang di maghilom ang naiwang sugat at muling maging magkaibigan. Wala akong pagsidlan ng kasiyahan sa PagIslam ng aking binatang si Khalid, Ngayon nama’y marangal kong ibabalita sa inyo, ang pagdaraop ng palad ng aking anak na si Tarintang at ng anak ni Datu Awalo na si Maduk. Magsisilbi itong tatak, mahigpit na pagkakaisa ng ating dalawang bansa. Unggoy, unggoy, puting unggoy sa ranao lalangoy matapos itaboy ni Pilandok, isubok. (Mga reaksiyon, tawanan, sigawan.) Ahhh..(titig sa buwan. May sinasabi ang buwan. (Katahimikan) O sige na, tumahimik ang lahat, walang bibig na bubuka, walang matang kukurap, mga tenga’y iinat.
63
Pangyayari
Sarilin g Karanasan
Papasok si Khalid, tutuliin. Habang ginaganap ang ritwal, mga mandirigma sa kilos ng sagayan sa paligid. b) Ihambing ang Pag-Islam sa pagbibinyag ng mga Katoliko gamit ang venn diagram. PAGISLAM
BINYAG
PAGKAKATULAD
c) Ihambing ang Pag-Islam sa s a pagbibinyag ng iba pang pangkat pangk at ng pananampalatayang Kristiyano tulad ng Iglesia ni Cristo, Born Again, Saksi ni Jehovah, at iba pa. Gamitin ang kasunod na kolum. Gawin sa sagutang papel.
Pag-Islam
Kaugalian ng Iba pang Pananampalatayang Kristiyano
Paraan ng Pagsasagawa
d) Punan ang mga patlang: Natutuhan ko na_________________________ na____________ ___________________ ______ Ang Pag-Islam ay __________________________ _____________ __________________ _____ Masasabi ko na_________________________ na____________ ____________________ _______
GAWAIN 6. Dula Dula s a Kasaluku yan Isulat sa sagutang-papel kung ano-anong pangyayari sa dula na sa kasalukuyan ay ginagawa pa rin ng kapatid nating Muslim.
Alam mo ba na… ang katotohanan ay isang pahayag na nagsasaad ng ideya o pangyayaring napatunayan at tanggap ng lahat na totoo at hindi mapapasubalian. Hindi ito nagbabago at maaaring alamin ang pagkamakatotohanan nito sa ibang sanggunian tulad ng mga babasahin at mga taong nakasaksi nito. Sa pagsusuri ng pagkamakatotohanan ng mga pangyayari, higit na pinahahalagahan ang katotohanan kaysa kagandahan. Ang manunulat ay obhetibo. Nagpapakita ang tauhan ng pagbabago o ugnayan ng tauhan sa kaniyang kapaligiran o kalikasan o maging ng kaniyang pag-unlad.
64
GAWAIN 7. 7. Pagsasani Pagsasani b ng Gramatika Ang kasunod na akda ay larawan ng mga kaganapan sa ilang bahagi ng Mindanao. Ang ilang dulang Pilipino na isinapelikula ay hinango sa mga pangyayaring ito. Basahin mo ito at suriin ang mga pangungusap na may salungguhit. Mindanao Isang Paraiso
Sa likod nang hindi magagandang balita sa mga pangyayari sa ilang lugar sa Mindanao, maituturing na isa pa rin itong paraiso. Maraming magaganda at makasaysayang lugar doon na tunay na dinarayo ng mga turista local man o banyaga. Ayon sa ulat ng kagawaran ng Turismo sa ibat ibang rehiyon sa Mindanao,tumaas nang mahigit 20% noong 2016 ang dumarayong mga turista. Napakaganda ng Mindanao dahil sa mga lugar na mapupuntahan, malabuhangin kalikasan, mayamang kultura na nagpapakilala ng identidad ng mga taong naninirahan doon. Higit sa lahat, makahulugang pamumuhay ng mga taong naninirahan doon. Halika na sa Mindanao at nang Makita ang isang PARAISO. Saguti Saguti n ang sumusun od na tanong. 1. Ilarawan ang Mindanao batay sa binasang teksto? 2. Ano ang ang nais nais iparating iparating ng binasang teksto? 3. Anong uri uri ng teksto ang binasa? 4. Isa-isahin Isa-isahi n ang mga pahayag / pangungusap na nagsasaad nagsasaa d ng katotohanan. Ipaliwanag kung bakit nagpapahayag ang mga ito ng katotohanan. 5. Nakatutulong ba ito sa pagpapahayag ng pagkamakatotohanan pagkamakatoto hanan ng mga pangyayari? Patunayan.
65
Alam mo ba na… sa wikang Filipino ay may mga pangunugusap pangunug usap na walang paksa. Ang sumusunod ay halimbawa ng pangungusap na walang paksa. – Nagsasaad ng kalagayang panandalian 1. Pamanahon o Temporal – o panahunan lamang. Halimbawa: Tag-araw na. Pasukan na naman. Lunes kahapon. Maiklin g Sambitl Sambitl a – Iisahin o dalawang pantig na nagpapahayag 2. Maiklin ng masidhing damdamin. Halimbawa: Halimbawa: Ay! Sus! Naku! Aray! 3. Pautos – Binubuo ng basal na pandiwa at sinusundan ng mo at pang-abay. Halimbawa: Tawagan mo. Sulat na. Pahanga – Nagpapahayag ng damdaming humahanga. 4. Pahanga – Halimbawa: Napakabait mo. Kay buti mo. 5. Pormulasyong Panlipunan – Mga pahayag na pagbati, pagbibigay-galang at iba pang nakagawian sa lipunang Pilipino. Halimbawa: Tao po. Salamat po. Mano po. 6. Eksistensiyal – Nagsasaad ng pagkakaroon at di-pagkakaroon ng isang bagay. Halimbawa: May bagyong darating. Walang nangyari sa usapan. Penominal – Nagsasaad ng kalagayan ng panahon dulot ng kalikasan. 7. Penominal – Halimbawa: Bumabagyo! Lumilindol! Pagtawag – Naglalahad ng pag-anyaya. 8. Pagyaya o Pagtawag – Halimbawa: Halikayo. Tayo na.
9. Pakiusap – Karaniwang ginagamitan o pinangungunahan pinangungu nahan pa, paki-, makiHalimbawa: Pakidala iyan. Makikiraan Makikiraa n po. May modal na nangangahulugan ng g usto, nais, ibig 10. May Halimbawa: Nais ko ng prutas. Gusto niya ng papuri. Magdalena O. Jocson, pp.50-51,2015. Komunikasyon sa Akademikong Filipino Batayang Aklat sa Filipino I
PAGSASANAY 1
Isulat ang tsek ( ) kung ang pangungusap ay walang paksa. Isulat naman ng ekis (x) kung mayroon. m ayroon. Gawin ito sa sagutang papel. 1. Tayo’y magsaya sa kalilang. 2. Tugtugin ang kulintang. 3. Assalam Allaikum 4. Si Datu Awalo ng Biwang. 5. Lubos ang kasiyahan ko sa pagdalo ninyo.
66
6. Allahu Akbar! 7. Mapalad ang aming bansa. 8. Swer! Swer! Swer! 9. Magsayawan! Magtugtugan! 10. Datu PAGSASANAY 2
Mula sa mga pangungusap sa Pagsasanay 1, suriin ang uri ng mga pangungusap na walang paksa. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Lagyan ng tsek ang kolum na tumutukoy sa uri ng pangungusap na walang paksa. Pangungusap
Temporal
Sambitla
Pautos
Pahanga
Pormulasyong Panlipunan
Eksistensiyal
Penominal
Pagtawag
Pakiusap
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Alam mo ba na… ang anunsiyo o patalastas ay isang uri ng pakikipagkomunikasyon. Ito ay ginagamit upang hikayatin ang sa mga tao na tangkilikin ang anumang serbisyo o produktong ipagbibili. Maikli lamang ang patalastas ngunit malaman ang detalyeng nais ipabatid sa mga tao. Ito ay nakalimbag na lathala o patalastas na tinatawag na advertisement sa Ingles. Makikita ito sa pahayagan, magasin, at telebisyon. Mahalaga ang patalastas sa mga tao upang makapili sila ng mga produkto o serbisyong kanilang tatangkilikin. Ayon kay Sharpio (2006), ang anunsiyo ay nakapagpapabago sa pag-uugali ng mamimili batay sa kanilang karanasan sa isang produkto. Narito ang ilang dapat isaalang-alang sa pagsulat ng anunsiyo o patalastas: 1. Tiyakin kung para para kanino kanino ang anunsiyo: anunsiyo: 2. Mag-isip ng nakakaagaw-atensiy nakakaagaw-atensiyon on na mga pahayag: pahayag: at 3. Gawing tiyak ang mga impormasyon. Jocson, Magdalena O. at Tolosa, Marites. Hiyas ng Lahi (Panitikan, Gramatika at Retorika) Quezon City.2002 Vibal Group of Company. (p.144)
67
Paggamit ng Modal
PAGSASANAY 3 Bumuo ng isang palatastas tungkol sa nagaganap na pagpapalikas sa mga apektado ng digmaan na ginagamitan ng pangungusap na walang tiyak na paksa. Isulat ito sa isang bond paper . Ipaliwanag ang binuong patalastas. GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Reto Reto rik a Sumulat ng isang paglalarawan sa gawi at kilos ng isang tauhan mula isang dulang panlansangan o tanghalan. Isaalang-alang gamit ng mga pangungusap na walang paksa.
Pagni Pagni layan at Unawain Alam kong nauunawaan nauunawaan mo na na kung ano ang ang pangungusap pangungusap na walang paksa. paksa. Upang matiyak ko na ganap mong nauunawaan, nauunawaan, sagutin ang kasunod na mga tanong. Gawin sa kuwaderno. 1. Paano napalalaganap at napapahalagahan napapahalag ahan ang mga kaugalian ng ng mga tao sa iba’t ibang lugar sa pamamagitan dula? 2. Paano magagamit ang mga pangungusap na walang paksa sa pagbuo ng patalastas?
Ilipat Bilang isang graphic artist, kinuha ka ng isang movie company upang gumawa ng isang patalastas para sa kanilang ilalabas na pelikula na may pamagat na “Dakilang Bayani”. Bumuo ka ng patalastas gamit ang mga pangungusap na walang paksa. Itataya ang iyong gawa batay sa sumusunod na pamantayan: a) nakatatawag ng pansin ang paksa 3 b) wasto at angkop ang nilalaman 5 c) masining ang pagkakagawa pagkakagawa ng mga larawan 2 d) makabuluhan makabuluha n ang inilahad na mga impormasyon 3 e) malinis at maayos ang pagkakagawa pagkakagawa 2 f) wasto at angkop ang ginamit na mga salita sa pagbuo ng pangungusap 5 KABUUAN 20 Binabati kita sa matagumpay na pagtuklas ng dula ng mga kapatid nating Muslim sa Mindanao. Kahanga-hanga ang iyong tiyaga sa ginawa nating pagtalakay.
68
ARALIN ARA LIN 1.6
IV. PAGNILAYAN at UNAWAIN PARA SA BUONG MODYUL 1 Ayon sa ibinigay na kahulugan ng World Tourism Organization (isang organisasyon ng mga Nagkakaisang Bansa), ang turismo ay maaaring bigyangkahulugan bilang isang hakbang ng paglalakbay para sa layuning panlibangan. Tinatawag ding turista ang sinumang naglalakbay ng 50 milya (80.5 kilometro) na layo mula sa kaniyang k aniyang tirahan. Mahalaga ang turismo sa ekonomiya ng isang bansa. Bukod sa pagkakataong magkaroon ng hanapbuhay ang mga taong naninirahan sa isang lugar ay mahalaga rin ang salaping ipinapasok ng mga turista sa bansa. Dahil sa kahalagahan ng turismo sa ekonomiya ng isang bansa, ginugugulan ito ng pamahalaan ng napakalaking halaga para sa mga advertisement na may layuning iparating sa ibang bansa ang natatanging kaugalian, paniniwala, at tradisyon na dahilan upang dayuhin ang bansa at mga lugar dito. Gumagamit ng flyers, brochures, patalastas sa telebisyon at radyo upang maipakilala ang Mindanao pati na ang kultura nito. Sa nakaraang patimpalak ng Asia’s Got Talent 2015, nagwagi ng Unang Gantimpala ang El Gamma Penumbra dahil sa kakaibang talento nila – ang shadow dance. Kinilala sila sa pagpapalaganap ng turismo sa ating bansa gamit ang kakaibang talento. Masasabing ang kultural na pagtatanghal ng sayaw, awit, dula, at iba pa ay maaaring gamitin din sa pagpapalaganap ng turismo. Sa pagkakataong ito, ikaw naman ang magpapakita ng mahalagang kaalamang natutuhan mo sa mga araling nakapaloob sa Modyul na ito. Makikibahagi ka sa paggawa ng malikhaing panghihikayat na babasahin at tatangkilikin din ng iba. Subalit bago mo ito isagawa, sukatin muna natin kung naunawaan mo ang mahahalagang mahahalagang nais ikintal sa iyong isipan ng Modyul na ito. GAWAIN 1. ALAM KO ITO! Bilang bahagi ng natutuhan mo sa lahat ng aralin sa Modyul na ito, gawin sa iyong sagutang-papel ang mga natutuhan sa akda, gayundin ang mga natutuhan sa Gramatika ng bawat aralin. aralin. Gayahin ang pormat.
Aralin
Mga Natutuhan Natutuhan ko Sa Akda
Nakalbo ang Datu Ang Aso at Ang Ang Leon Prinsipe Bantugan Reyna Matapat Datu Matu
69
Mga Natutuhan ko sa Gramatika at Retorika
GAWAIN 2. SAGUTIN MO ! 1. Masasalamin ba sa panitikan ng ilang lugar sa Mindanao ang kanilang kultura? Ipaliwanag.
2. Bakit mahalagang pag-aralan ang mga akdang pampanitikan ng Mindanao?
3. Paano nakatutulong ang tamang paggamit ng gramatika gramatik a at retorika upang maunawaan at mapahalagahan ang mga akdang pampanitikan ng Mindanao? 4. Ihambing ang kultura ng isang lugar sa Mindanao sa lugar na iyong kinalakhan. kinalak han. Ano ang pagkakatulad pagkakatulad at at pagkakaiba? pagkakaiba? 5. Ang kasunod na larawan ay ilang halimbawa ng mga bagay na ginagamit sa panghihikayat ng mga turista para dumayo rito sa Pilipinas. Ipaliwanag ang gamit ng mga ito at paano naiiba ang isa’t isa.
Mga Dapat Dapat Isaalang-alang sa Pagbuo n g Flyers sa Pagpapakilala sa Isang Lugar
1. Magsaliksik sa mundo ng advertisers/advertisements tungkol sa paggawa ng flyers gamit ang Internet at iba pang sanggunian. 2. Magkaisa sa tema na gagawin para sa bubuuing flyers. Halimbawa: Halimbawa: “Kalinangan ng Mindanao, Tangkilikin at Ipagmalaki.” 3. Kailangang maipakita sa gagawing flyers ang kulturang umiiral sa lugar na ipakikilala. artist,editor,photographer her at 4. May magsisilbing magsisilb ing layout artist,editor,photograp at mananaliksik sa bubuuing flyers. 5. Bawat miyembro ay ipaliliwanag ang nilalaman ng nabuong flyers upang mahikayat ang mga turista na puntahan ang iminumungkahing lugar sa Mindanao. 70
Pagkatapos mong malaman ang mga dapat isaalang-alang sa pagbuo ng flyers ay natitiyak kong matagumpay mong maisasagawa ang Pamantayan sa Pagganap para sa Unang Markahan.
V.
ILIPAT SA PAGTATAPOS NG MODYUL 1
Alam kong nakahanda ka na para sa pagsasagawa pagsasagawa ng Pamantayan Pamantayan sa Pagganap para sa Unang Markahan. Sa mga nalinang na kakayahan mo at mga kaaalamang natutuhan, natitiyak kong kayang-kaya mong makabuo ng isang proyektong panturismo sa pamamagitan ng pagbuo ng isang flyer na magpapakilala sa isa sa mga lugar sa Mindanao na nais mong makilala ng mga dayuhan. Isa kang koordineytor ng travel agency na nais ipakilala ang isang lugar sa Mindanao. Ang inyong kompanya ay nag-alok ng magandang insentibo sa sinumang makabubuo ng flyer para maipakilala ang isang lugar sa Mindanao. Kaya naman naisipan mong magkaroon ng paligsahan sa pagbuo nito upang ito ay tangkilikin ng mga turista. Sa pagbuo ng nasabing flyer kailangan mo ng layout artist , editor , photographer,at researcher. Upang matiyak mo na matagumpay ang kalalabasan ng iyong layunin, naririto ang pamantayan na kailangang masunod ng mga kalahok. a) Pagpapakilala Pagpapakilala ng magandang kultura ng ng mga taga-Mindanao b) Pagkamasining ng flyer/ may orihinalidad c) Kaangkupan Kaangkupa n ng layunin d) Pagkamakatotohanan Pagkamaka totohanan Kabuuan
8 puntos 7 puntos 5 puntos 5 puntos 25 puntos
SINTESIS Bumuo ng paglalagom tungkol sa mga natutuhan mo sa Modyul 1. Gawin sa sagutang-papel. Natutuhan ko na… Natuklasan ko na… Masasabi ko na…
Binabati kita at matagumpay mong natapos ang mga gawain sa modyul na ito. Sa mga gawaing iyong naisakatuparan ay alam kong nadagdagan ang iyong kaalaman tungkol sa kultura at panitikan ng mga taga-Mindanao. Tunay nga na isa kang masigasig na mag-aaral na handang isakatuparan ang lahat ng gawain sa Modyul na ito. Ngayon ay handa ka na sa susunod na Modyul. Pagbutihin mo.
71
MODYUL 2 Panitikang Visayas: REPLEKSIYON NG BUHAY AT KULTURA NG KABISAYAAN
72
I. PANIMULA PARA SA MODYUL 2
Ang Visayas ay isa sa tatlong pangunahing pulo sa Pilipinas. Binubuo ang Visayas ng mga islang nakapalibot sa Dagat Kabisayaan kasama ang pinakadulong pinakadulong hilagang bahagi ng Dagat Sulu. Pangunahing Pangunahing mga pulo sa Visayas ang Panay, Negros, Cebu, Bohol, Leyte at Samar, at nahahati ito sa Rehiyon VI, NIR, VII at VIII na binubuo ng labing anim na lalawigan. Ang Kanlurang Visayas ay binubuo ng isla ng Panay at ang kalahati ay ang Negros Occidental na ang mga lalawigang sakop nito ay ang Aklan, Antique, Capiz, Guimaras at Iloilo. Sa Gitnang Visayas, ang mga lalawigang sakop nito ay Bohol, Cebu, Negros Oriental at Siquijor. Ang ikatlo naman ay ang Silangang Visayas na binubuo ng mga pulo ng Leyte at Samar na ang mga lalawigang sakop ay Biliran, Leyte, Timog Leyte, Silangang Samar, Hilagang Samar, Kanlurang Samar at Samar. Hiligaynon o Ilonggo ang pangunahing wikang sinasalita sa Visayas, Cebuano sa Gitnang Visayas at Waray sa Silangang Visayas. Ang iba pang wikang sinasalita ay Aklanon, Kinaray-a at Capiznon. Bihirang gamitin sa pangkaraniwang pakikipagtalastasan pakikipagtalastasan ang Filipino na pambansang wika samantalang ang Ingles ay malawakang ginagamit ginagamit at itinuturing na pangalawang wika sa mga pook na urban sa Visayas. Sa Kanlurang Visayas, karaniwang ang mga akda ay nasusulat sa wikang Espanyol kaya mabilis na lumaganap ang Kristiyanismo. Kinilala si Mariano Perfecto na unang sumulat ng pasyon sa wikang Hiligaynon noong 1884. Ang pinakapopular na manunulat sa panahong ito ay si Magdalena Jalandoni na nagpalaganap ng malayang uri ng taludturan ng Hiligaynon at mga akda niyang tumalakay sa mga uri ng lipunan at pag-ibig. Kilala rin ang Gitnang Visayas sa natatanging pagdiriwang- Sinulog Festival ng Cebu o Pista ng Sto. Nino, Bahug-bahug Festival na gumugunita sa labanan nina Magellan at LapuLapu at ang Folk Healing Festival na ginagawa tuwing Mahal na Araw sa Siquijor, Siquijor, Yagyag Yagyag Festival Festival ng Sibulan, Sibulan, sa Lungsod ng Dumaguete Dumaguete naman ang pagtitipon ng mga hilot at espiritista na ginagawa tuwing huling Linggo ng Abril taontaon. Sa pagtatapos ng Modyul 2, inaasahang mauunawaan at mapahahalagahan mo ang buhay at kultura ng Kabisayaan sa tulong ng kanilang ilang akdang pampanitikan tulad ng bulong at awiting-bayan, Alamat ng Bundok Kanlaon, dulang “Patria Amanda’’, epikong Labaw Donggon at maikling kuwentong “Ang Habilin ng
73
Isang Ina.” Malilinang din ang iba’t ibang kasanayan mo sa pag-aaral ng gramatika at retorika. Masusi mong mapag-aaralan ang Mga Antas ng Wika Batay sa Pormalidad, Mga Pahayag sa Paghahambing, Mga Pahayag na Ginagamit sa Panghihikayat/Pagpapatunay, Mga Pang-ugnay sa Paglalahad at Pagsasalaysay, Mga Pang-ugnay sa Pagsusunod-sunod ng mga Pangyayari at Mga Panghalip na Anaporik at Kataporik. Kataporik.
Pagkatapos mong mapag-aralan ang lahat ng ito, malalaman mo kung makatutulong makatutulong ba ang nilinang na mga kasanayan sa g ramatika at retorika na maging gabay sa pag- unawa at pagpapahalaga sa iba’t ibang uri ng teksto at mga akdang pampanitikan kasama ang mga gawaing pasulat. Bilang pangwakas na gawain, magsusulat at iparirinig mo ang sariling likha na liriko ng isang awiting- bayan batay sa sumusunod na pamantayan: a) gamit ang wika ng kabataan, b) orihinal na liriko ng awiting-bayan, awiting-bayan, c) may sukat, tugma, tugma, talinghaga, d) may ugnayan ang mga liriko sa bawat bahagi e) naglalarawan naglalarawan ng kultura ng isa sa mga lugar sa Visayas, at f) may hikayat ang himig na inilapat. Sasagutin mo ang kasunod na panimulang pagtataya sa sagutang-papel. Susukatin lamang sa pagsusulit kung ano na ang nalalaman mo tungkol sa mga paksang nakapaloob sa Modyul 2.
74
GRAPIKONG PRESENTASYON NG MODYUL MODYUL 2
Paniti Paniti kang Visayas: Repleksiyon Repleksiyon ng Buh ay at Kultura ng K abisayaan abisayaan
ARALIN ARA LIN 2.1
Panitikan :
Mga Awiting-bayan Awiting-b ayan at Bulong
Gramatika :
Antas ng Wika Batay sa Pormalidad
ARALIN ARA LIN 2.2
Panitikan : Gramatika :
Alamat ng Bundok Kanlaon sa Negros Occidental Mga Pahayag sa Paghahambing
ARALIN ARA LIN 2.3
Panitikan : Gramatika :
Patria Amanda (1916) (Dula mula sa Cebu) Mga Pang-ugnay na Ginagamit sa Panghihikayat
ARALIN ARA LIN 2.4
Panitikan : Gramatika :
Labaw Donggon (Epiko mula sa Iloilo) Mga Pang-ugnay sa Pagsasalaysay Pagsasalays ay
ARALIN ARA LIN 2.5
Panitikan : Gramatika :
Ang Habilin ng Ina (Maikling Kuwento mula sa Iloilo) Mga Pang-ugnay sa Pagsusunod-sunod Pagsusunod- sunod ng mga Pangyayari
ARALIN ARA LIN 2.6
PANGWAKAS NA GAWAIN: Pagtatanghal Pagtatangha l ng Orihinal na Awiting-bayan Awiting-b ayan Gamit ang Wika ng Kabataan
75
II. PANIMULANG PAGTATAYA PARA SA MODYUL 2 Pangkalahatang Panuto: Basahin at unawain ang bawat aytem.
Piliin at isulat sa sagutang-papel ang letra ng tamang sagot. Para sa Bil ang 1-11
Piliin ang wastong kahulugan ng mga salita o pahayag na initiman sa bawat bilang at piliin din ang wastong sagot sa mga tanong sa blg. 6-11. 1. Naumid ang dila ng bata at pagkatapos ng ilang sandali’y nagwika, ‘’Inay, igagalang ko ang gusto mo.’’ Ano ang kahulugan ng salitang naumid? A. di-nakaimik di-nakaimik C. di-nagulat B. di-nakapagsalita di-nakapags alita D. di-nabahala 2. Lingid sa kaalaman ng marami, may kapangyarihan ang binatang makipagusap sa mga hayop at insekto. Ano ang kahulugan ng salitang may salungguhit? A. hindi alam alam ng lahat lahat C. alam na alam na ng lahat B. inilihim sa tao D. ipinagsabi sa tao 3. Ano ang denotasyong kahulugan ng salitang bola? A. laruan C. pahayag B. bato D. nalaman 4. Ano naman ang konotasyong kahulugan ng bola kapag ginamit sa pangungusap na: “Ayaw ko ng bola” bola”, pahayag ng dalaga sa isang manliligaw. A. laruan B. bato
C. niloloko D. binibiro
5. Ang pamimilit ni Alunsina kay Tungkung Langit na siya’y makalikha rin n g mga bagay na nalilikha ng kaniyang asawa ay nagdulot sa kanila ng di pagkakaunawaan. Ano ang sinisimbolo ng paglikha na nais gawin ni Alunsina? A. pagtakas B. paghahanapbuhay paghahanapbuh ay
C. pakikipaghiwalay pakikipaghiwalay D. pakikipagtunggali pakikipagtungg ali
6. Paano naiiba ang awiting-bayan sa bulong? A. isang panalangin panalangin C. paulit-ulit paulit-ulit na binubulong binubulong B. nilalapatan ng himig D. ginagamit sa ritwal 7. Anong uri ng tuluyan ang nagsasalaysay nagsasalaysa y na ang karaniwang paksa ay buhay ng tao na nangyayari araw-araw na nag-iiwan ng isang kakintalan. A. nobela C. sanaysay B. maikling kuwento D. dula 76
8. Anong uri ng akdang tuluyan ang binubuo ng mga yugto at kailangang itanghal sa tanghalan? A. awiting-bayan awiting-bayan C. nobela B. maikling kuwento D. dula 9. Anong akdang pampanitikan pampanitika n ang nagsasalaysay ng pinagmulan ng tawag sa isang bagay? A. tula C. alamat B. maikling kuwento D. epiko 10. Ano ang taglay na katangian ng ilang tauhan sa isang epiko na ikinaiiba nito sa iba pang akdang pampanitikan? A. B. C. D.
naiibang pagkilos pagkilos at pagsasalita pagsasalita nakikipaglaban nakikipagla ban hanggang sa mamatay nagtataglay ng kapangyarihan naglalakbay sa malayong malayong lugar
11. Ano ang karaniwang paksa ng epiko? A. kabayanihan kabayanihan C. karangalan karangalan B. katatagan D. kahusayan Para sa Bilang 12-14
Basahin at suriin ang bahagi ng awiting-bayan at bulong sa pamamagitan ng pagtukoy sa mensahe ng mga ito. Hanapin sa loob ng kahon at isulat sa sagutang papel ang letra ng tamang sagot. 12. “Sagwan, tayo'y sumagwan Ang buong kaya'y ibigay. ibigay. Malakas ang hangin Baka tayo'y tangayin, Pagsagwa'y pagbutihin.”
A. nagpapakita ng pagmamahal sa bayan B. nananalangin nananalangin nang hindi maganda sa kapuwa bilang ganti sa ginawang masama
13. “Tra, la, la, la. Ako’y nagtanim ng ng binhi, Sumibol, nabuhay. Di naglao’t namunga, Ang bunga’y naging naging binhi.”
C. nagbunga ng masaganang ani ang itinanim na binhi
14. “Nagnakaw ka ng bigas ko Lumuwa sana ang mata mo ’ Mamaga ang katawan mo Patayin ka ng anito.”
D. nagpapamalas ng pagtutulungan
77
15. “Tabi-tabi, Ingkong kami po’y nakikiraan lamang.” Anong kaisipan ang ipinakikita sa bulong na ito? A. Nagpapakita ng pagkamagalang pagkamagalang sa taong taong kausap. B. Nagpapakita Nagpapakit a ng paggalang sa mga di nakikita. nakikita . C. Nagpapasintabi Nagpapasintabi sa dinaraanan. dinaraanan. D. Naniniwala sa mga di nakikita. 16. Ano ang katangiang nangibabaw sa tauhang si Fel sa dulang Patria Amanda ? A. pagiging matiyaga C. pagiging pagiging mabait B. pagiging matalino D. pagiging masipag 17. Anong pagpapahalagang pagpap ahalagang Pilipino ang an g masasalamin sa s a pahayag ni Prinsesa Talisay na, "aking Amang Hari, kung ako na lamang ang tanging pag-asa upang matigil ang pamiminsala ng ulupong ako po ay pumapayag na maging alay .“? A. pagpapahalaga pagpapahalaga sa pamilya pamilya B. pagpapahalaga pagpapahalaga sa kapuwa C. pagpapahalaga pagpapahalaga sa kalikasan D. pagmamahal pagmamaha l sa sarili 18. Katulad ng ibang akdang pampanitikan, nagpasalin- salin ang mga epiko ng iba’t ibang lugar mula sa kanilang ninuno hanggang sa kasalukuyang henerasyon. Alin sa sumusunod ang dahilan dahilan kung bakit dapat ipagpatuloy ipagpatuloy ang pagbabahagi pagbabahagi ng mga akdang pampanitikan katulad ng epiko? A. B. C. D.
Nagpapakita ng kultura ng lugar na na pinagmulan pinagmulan nito. May mga pakikipaglabang pakikipagl abang nagaganap. Magkaroon Magkaroo n ng pagkakataon na mabasa rin ng kabataan sa kasalukuyan. kasalukuya n. Malaman kung sino ang itinuturing na mga bayani noon.
19. Alin sa mga katangian ng tauhan ng epiko ang dapat tularan ng isang kabataang tulad mo? A. pagkakaroon ng ng kapangyarihang kapangyarihang di kapani-paniwala kapani-paniwala B. pagiging malakas sa pakikipaglaban pakikipaglaban C. pagkakaroon ng tiwala sa sarili sa pagharap pagharap sa mga pagsubok pagsubok D. paggamit ng dahas upang makuha ang gusto o naisin naisin 20. Paano maipakikita ang pagpapahalaga sa mga akdang pampanitikan katulad ng epiko? A. Pagbabasa ng ng mga akda tuwing oras oras ng asignaturang asignaturang Filipino Filipino lamang. B. Pagbabahagi Pagbabahag i ng mga mensahe ng akda sa kapuwa. C. Pagbubuo ng katulad na akda nang may sariling bersiyon nito. D. Paghihikayat Paghihik ayat sa kapuwa mag-aaral na basahin at unawain ito.
78
21. Anong kaugaliang Pilipino ang makikita sa pagpapaalam ni Labaw Donggon sa ina bago ito maglakbay para hanapin ang kaaway? A. Gumagawa ng paraan ang mga Pilipino upang mabuhay mabuhay nang matiwasay. B. May paggalang ang mga Pilipino Pilipin o sa kaniyang magulang kaya ka ya kinakailangan munang magpaalam bago umalis. C. Laging mapagkumbaba ang mga Pilipino sa mga nangyayari sa kaniyang paligid. D. Gumagawa ng kabutihan ang mga Pilipino sa kabila ng kahirapang nararanasan. magpaganda” , ani Tungkong Langit. 22. “Gusto ko ay dito ka lang sa bahay, magpaganda” Ano ang masasalamin masasalamin na katangian ni Tungkung Langit? Langit? A. mapagmahal na asawa C. mabilis mabilis magdesisyon B. mapagbigay na kabiyak D.mahigpit sa mga dapat gawin Para sa Bilang 23.
Basahin at unawain ang halimbawa ng awiting-bayan. Pagkatapos, sagutin ang kasunod na mga tanong. Sagwan, tayo'y sumagwan Ang buong kaya'y ibigay. ibigay. Malakas ang ____________ Baka tayo'y tanghaliin, tanghaliin, Pagsagwa'y pagbutihin. 23. Alin ang angkop na salita upang mabuo ang awiting-bayan? A. hangin C. tingin B. akin D. awitin 24. Anong bahagi ng akda ang makikita sa pangungusap na: ‘‘ Mula noon, ang bundok ay pinangalanang Kanlaon bilang pag-alaala sa katapangan ni Kan at kabaitan ni Haring Laon ’’? A. wakas C. kasukdulan B. resolusyon D. simula 25. “Kagila-gilalas ang katauhan ni Labaw Donggon sapagkat kaagad siyang lumaki pagkasilang pa lamang niya. Isang matalinong bata, malakas, at natuto kaagad magsalita.” Anong pangyayari pangyayari sa epiko epiko ang masasalamin masasalamin sa bahaging bahaging ito? ito? A. pakikipagtunggali pakikipagtunggali ng bidang tauhan tauhan sa ibang ibang lahi B. pagpapakita ng pag-ibig ng pangunahing tauhan C. pakikipagsapalaran pakikipagsapalaran ng tauhan upang upang maghiganti D. pagkakaroon pagkakaroo n ng kakaibang kapangyarihan ng pangunahing tauhan
79
26. Sa pahayag na: “Di hamak na matangkad si Romeo sa kaniyang kapatid. ”, anong uri ng pang-uri ang sinalungguhitan sa pangungusap? A. palamang C. magkatulad magkatulad B. pasahol D. pasukdol 27. Anong antas ng wika ang pinakagamitin sa kabataan na nasa paaralan o wala sa paaralan? A. balbal C. lalawiganin lalawiganin B. kolokyal D. masining 28. Anong pahayag o kataga ang ginagamit upang makatulong sa pag-uugnay ng mga kaisipan o pangyayari? A. B. C. D.
pahayag sa paghahambing paghahambing panghalip na anaporik anaporik at kataporik pang-ugnay sa paglalahad at pagsasalaysay pagsasalays ay pang-ugnay sa pagsusunod-sunod pagsusunod-sunod ng mga pangyayari
29. Sa pangungusap na: “Talagang nakadidismaya, may mga mambabatas na sumusuway sa R.A. 9211 o Tobacco Regulation ”, aling pahayag ang nakatulong upang makahikayat o makumbinsi ang mambabasa o tagapakinig? A. Talagang Talagang C. batas B. sumusuway D. mambabatas 30. Sa pahayag na: “Noong unang panahon , ang estado ng kababaihan ay talagang naiiba sa kasalukuyan. ” Paano ginamit ang pang-ugnay pang-ugna y na may salungguhit? A. pagkukuwento B. paglalarawan C. pagpapatotoo pagpapatoto o at panghihikayat D. pagsasalaysay at pagsusunod-sunod pagsusunod-sunod ng mga pangyayari pangyayari 31. Sa pahayag na “Marami sa ilaw ng tahanan ang nangingibang bansa para kumita”, anong antas ng wika ang ginamit sa nakasalungguhit na mga salita? A. balbal C. lalawiganin lalawiganin B. kolokyal D. pampanitikan 32. Ano ang layon ng paggamit sa pangungusap ng mga pangatnig na: sa totoo lang, lang , tunay, tunay , talaga? A. pagpapatotoo at panghihikayat panghihikayat B. pagsusunod-sunod ng mga pangyayari C. paglalahad ng paksa D. pagbibigay pagbibiga y ng buod
80
33. “Siguradong matutuwa ang kabataan kung maglalagay ng free wifi sa lahat ng pampublikong pampublikong lugar.” Anong pang-ugnay ang ginamit sa pangungusap? A. kung C. sa lahat B. siguradong D. ng 34. Alin ang angko p na kahulugan sa pahayag na, “m araming bata ang iniwan ng magulang.” A. B. C. D.
bubukod ng tirahan dahil sa hirap hirap ng ng buhay buhay dahil akala akala iyon ay pawang pang-aapi dahil iisa lamang lamang sila sa mundo
35. Sa pangungusap na, "Niligawan niya si Alunsina na sintagal ng pagkakabuo ng kalawakan“ , anong salita ang nagpapahayag ng paghahambing? A. pagkakabuo C. niya B. sintagal D. kalawakan 36. Ano ang salitang-ugat ng salitang pinagbilinan ? A. bilin B. bili
C. pinag D. bilinan
37. Sa pangungusap na, “Bilang panghuli, ang pakikiisa ninyo ay lalong kinakailangan para sa ikatatagumpay ng programa ng paaralan ”, anong pang-ugnay ang ginamit sa pahayag? A. ang pakikiisa pakikiisa ninyo C. programa ng paaralan B. Bilang panghuli
D. para sa ikatatagumpay ikatatagump ay
38. Sa pahayag na: “Bilmoko ng bagong gamit.” Anong antas ng wika ang salitan g may salungguhit? A. balbal C. lalawiganin lalawiganin B. kolokyal D. pampanitikan pampanitikan 39. Aling pang-ugnay ang maaaring iangkop sa pangungusap na: “Takot na takot si Lucy nang sumakay sa taksing nakaparada sa harap ng bahay. ________ tinatambol ang dibdib niya. ” A. anupat B. datapuwat
C. kundi lang lang D. palibhasa
40. Magandang Magandang tamnan ng mangga ang lupain ng Guimaras dahil sa mas mataba ang lupa dito. Anong pang-uri sa paghahambing ang ginamit sa pangungusap? A. maganda C. mas mataba mataba B. lupa D. tamnan
81
Para sa Bilang 41-42
Dugtungan ng salita o parirala ang taludtod sa bawat bilang upang mabuo ang halimbawang bulong. 41. Batang maganda _____________. A. ikaw ay mag-ingat B. tumabi-tabi ka
C. kumain nang nang mabuti mabuti D. maligo araw-araw
42. Baka ikaw ay _________________. ________________ _. A. mapahamak mapahamak C. magtagumpay B. masaktan
D. magmadali
43. Paano masasalamin ang kalagayang panlipunan ng lugar na pinagmulan ng awiting-bayang: “ Ang Ang nuno nating nating lahat, lahat, sa kulog di nasindak”? A. nagpapahayag ng katapangan katapangan ng ating ating mga ninuno ninuno B. kahit kulog ay haharapin ng ating mga ninuno C. nagpapakita na kailangang kailangang makipagpaligsahan makipagpaligsahan sa sa kulog D. nagpapahayag nagpapahaya g na pahalagahan ang kalikasan kalikas an 44. Kung ikaw ay bibigyan ng pagkakataong sumulat ng isang alamat sa inyong lugar, anong uri ng teksto ang iyong isusulat? A. nangangatuwiran nangangatuwiran C. naglalahad B. naglalarawan D. nagsasalaysay nagsasalaysa y 45. Ang sumusunod ay mga gabay sa pagsulat ng alamat. Alin ang HINDI dapat gawin? A. paggamit ng mayamang imahinasyon imahinasyon B. limitahan sa isang pangunahing tauhan lamang C. pagtalakay pagtalaka y sa pinagmulan D. pagkakasunod-sunod pagkakasu nod-sunod ng mga pangyayari 46. Kung ikaw ay susulat su sulat ng sariling sar iling alamat tungkol tungko l sa isang produkto prod ukto na ang pamagat ay “ Ang Ang Alamat ng Mangga”, alin ang panimulang maaaring gamitin? A. B. C. D.
Ang mangga sa sa Visayas ay ay tinatawag tinatawag na pahutan. pahutan. May isang magsasaka na ang pangalan ay Mang Mang Isko. Ang tagpuan ay sa isang malawak na bukirin. Sa isang malayong malayong lugar sa Visayas sa Negros Negros Occidental. Occidental.
82
47. Tinugunan at a t tinulungan nila ni la ang mga taong ang mga bahay ay malapit sa dalampasigan ng Bacjawan Sur at nailigtas nila mula sa mapaminsalang bagyo ang mga tagaroon, bata man o matanda. Ngunit sa kanilang pagbabalik sa evacuation area , isang malaking sanga ng punongkahoy ang tumama kay Rogelio na naging dahilan ng kaniyang pagkalaglag mula sa trak. Anong uri ng teksto ang binasa? A. naglalahad naglalahad C. nangangatuwiran nangangatuwiran B. nagsasalaysay D. naglalarawan Para sa Bilang 48-49
Basahin at unawain ang kasunod na teksto. Pagkatapos, sagutin ang mga tanong kaugnay nito. Naalala niyang nagnakaw siya noong nakaraang nakaraa ng araw ngunit hindi siya natatakot sa paggawa ng kasalanang ito sa Diyos na lumikha sa kaniya. Nanginginig ang buong katawan ni Crispin sa malaking takot sa Diyos na nagmamay-ari ng kaniyang buhay. Hindi niya mapigilan ang pagdaloy ng mga luha sa mata. 48. Kung ikaw ay aatasang dugtungan ang sumusunod na pangyayari, anong uri ng teksto ang iyong mabubuo? A. naglalahad naglalahad C. nangangatuwiran nangangatuwiran B. nagsasalaysay nagsasalaysa y D. naglalarawan 49. Buhat sa binasang teksto, ano ang ipinahihiwatig ng pagdaloy ng luha sa mata ni Crispin nang mapatingin siya sa imahe ng Diyos? A. may takot siya siya sa Diyos B. nakakaramdam nakakaramd am siya ng takot habang nagdadasal C. matibay ang pananampalataya sa Diyos D. may naaalaala siya habang nakatingin sa larawan ng Diyos 50. Ano ang a ng gawi o nakasanayang nakas anayang gawin ng mga taga-Visayas taga-Visa yas matapos mata pos magtrabaho buhat sa awiting-bayang awiting-bayang “Si Felimon, Si Feli mon”? Si Felimon, si Felimon Nangisda sa karagatan, Nakahuli, nakahuli Ng isdang tambasakan,
A. B. C. D.
Pinagbili, pinagbili Sa isang munting palengke Ang kaniyang kaniyang pinagbilhan pinagbilhan Pinambili ng tuba. umiinom ng tuba para mawala ang pagod umiinom ng tuba para makalimot umiinom ng tuba para makatakas sa asawa umiinom ng ng tuba para masunod masunod ang bisyo
83
III.
YUGTO NG PAGKATUTO PAGK ATUTO
TUKLASIN Natutuwa ako at nasa Modyul 2 ka na. Lalakbayin mo ang mga lugar sa isa sa tatlong pulo ng ating bansa, ang Visayas sa pamamagitan ng kanilang ilang akdang pampanitikan. Palalawakin at pagyayamanin ng Modyul na ito ang iyong kaalaman at kakayahan sa tulong ng mga araling nakapaloob dito upang lubos mong maunawaan at mapahalagahan ang panitikan at kultura ng Visayas. Halika, simulan mo na. GAWAIN 1. Alam-Nais Malaman-Natut Malaman-Natut uhan Gayahin ang kasunod na pormat ng talahanayan sa sagutang-papel at isulat ang hinihinging mga sagot kaugnay ng gawain. Al am : Ano ang iyong nalalaman tungkol sa kultura ng Visayas? Nais Malaman : Masasalamin ba sa panitikan ng Visayas ang kanilang natatanging kultura? Patunayan. Natutuhan : Mga naunawaang kaisipan o konsepto sa mga akdang pampanitikan. (Sasagutin ang bahaging ito pagkatapos talakayin ang lahat ng aralin sa Modyul 2) Al am
Nais Malaman
Natutuhan
Ano ang iyong iyong nalalaman tungkol sa kultura ng Visayas?
Masasalamin ba sa panitikan ng Visayas ang kanilang natatanging kultura? Patunayan.
Batay sa talakayan, isaisahin ang naunawaang mga kaisipan o konsepto ng mga akdang pampanitikan ng Visayas na kasasalaminan kasasalaminan ng natatanging kultura nila?
84
GAWAIN 2. 2. Hangg Hangg ang Saan Saan ang Akin g Kaalaman? Gamit ang kasunod na graphic organizer , ibigay ang mga impormasyong iyong nalalaman sa mga tanong na nakasulat sa loob ng kahon. Gayahin ang pormat sa kuwaderno.
Paano makatutulong ang gramatika sa wastong pag-unawa at pagpapahalaga pagpapahalaga sa mga akdang pampanitikan ng Visayas? Paano maiuugnay sa retorika ang mga natutuhan sa gramatika na gagamitin sa pagpapahalaga sa mga akdang pampanitikan ng Visayas?
Simula pa lamang iyan ng mga gawaing hahamon hah amon sa iyong kaalaman, ang dati at ang malalaman mo pa lamang. Ipagpatuloy mo pa ang iyong pagbabasa sa mga pahina ng Modyul Modyul na ito hanggang matuklasan mo ang tamang sagot sa mga tanong na nasa Gawain 2. Tayo na, oras na para pag-aralan mo ang ilan sa mga akdang pampanitikan mula sa Visayas na nagdala ng malaking impluwensiya sa kasaysayan at pagkakakilanlan ng ating bansa.
LINANGIN Narito na ang mga araling nakapaloob sa Modyul 2. Inaasahan ang iyong sipag, tiyaga at pakikiisa sa bawat gawain upang matuklasan mo kung masasalamin ba ang buhay at kultura ng Visayas sa kanilang panitikan, at paano nakatutulong ang gramatika at retorika upang higit mong maunawaan at mapahalagahan ang nasabing mga akdang pampanitikan.
85
ARALI ARA LIN N 2.1 A.
Panit Pani t ik an:
Mga Aw A w it in g-b ayan at B ul on g
B.
Gramatika Gramatika at Retorik Retorik a:
Antas ng Wika Batay sa Pormalidad
I. Panimul Panimul a Mayaman sa mga awiting-bayan at bulong ang mga ninuno sa Visayas. Sinasabing ang mga ito ay nakatutulong upang higit na makilala at maunawaan ang kanilang paniniwala, paniniwala, pamahiin at uri ng ng pamumuhay. pamumuhay. Ang Aralin 2.1 ay tungkol sa mga awiting-bayan awiting-bayan at bulong na makatutulong makatutulong upang malaman mo ang buhay at kultura ng mga taga-Visayas. Tatalakayin din ang Antas ng Wika na makatutulong makatutulong upang upang mapahalagahan mapahalagahan mo ang ang nasabing mga akda. Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makalilikha ng sariling bulong batay sa sumusunod na pamantayan: a) naglalarawan ng mga paniniwala, pamahiin o uri ng pamumuhay ng isa sa mga lugar sa Visayas, b) maayos ang diwang binuo, c) pagsasaalang-alang pagsasaalang -alang ng antas ng wika, at d) pagpapakahulugan. pagpapakahulug an. Aalamin mo kung masasalamin ba sa mga awiting- bayan at bulong ang mga paniniwala, pamahiin pamahiin at uri ng pamumu hay ng t aga-Visaya aga-Visayas. s. Gayundin, kung bakit mahalaga ang paggamit ng antas ng wika sa pagbuo ng awiting-bayan o maging ng bulong.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatut Pagkatuto o
Tuklasin Sa susunod na mga gawain, tutuklasin natin kung masasalamin ba sa mga awiting-bayan at bulong ang mga paniniwala at pamahiin at uri ng pamumuhay ng taga-Visayas.
86
GAWAIN 1: 1: Mensahe Ko, Al amin Mo Basahin nang malakas ang kasunod na taludturan. Isulat sa katapat na G-clef ang kaisipang nais iparating ng awiting-bayan at bulong sa pamamagitan ng pagtukoy sa paniniwala, paniniwala, pamahiin o uri ng pamumuhay na nakapaloob nakapaloob sa mga ito. Gawin sa sagutan papel.
A "Nagnakaw ka ng bigas ko, umulwa sana ang mata mo, mamaga ang katawan mo patayin ka ng mga anito" B Tra, la, la, la. Ako’y nagtanim ng binhi, binhi, Sumibol, nabuhay. Di naglao’t namunga, Ang bunga’y naging binhi. GAWAIN 2. Umawit Umawit Tayo Batay sa ipinakikita ng kasunod na mga larawan, bumuo ng liriko at lapatan ng tono. Iparinig Iparinig sa klase. Pagkatapos, sagutin sagutin ang kasunod na mga tanong. tanong.
1. Masasalamin ba sa mga awiting -bayan at bulong ang paniniwala, pamahiin uri ng pamumuhay ng mga tao sa Visayas? Patunayan. 2. Bakit mahalaga ang paggamit ng antas ng wika sa pagbuo ng ng awiting-bayan at bulong?
87
Matapos nating masukat ang “alam mo na” tungkol sa aralin, mag babasa ka ng ilang awiting-bayan at bulong mula sa Visayas pero bago iyan ay basahin mo muna ang ilang impormasyon tungkol dito.
Alam mo ba na… ang awiting-bayan ay nagsimula bilang mga tulang may sukat at tugma. Subalit kalauna’y nilapatan ito ng himig upang maihayag nang paawit at mas madaling matandaan o masaulo, at ang bulong ay ginagamit bilang pagbibigay-galang o pagpapasintabi sa mga bagay o pook tulad ng punong balite, sapa at ilog, punso at iba pang pinaniniwalang tirahan ng mga lamang-lupa, maligno at ibang makapangyarihang espiritu nang hindi sila magalit at manakit. Ang karaniwang paksa nito ay ang pang-araw-araw na pamumuhay, paniniwala at pamahiin ng mga tao sa isang lugar, kaya naman may iba’t ibang uri ito para sa iba’t ibang pagkakataon o okasyon gaya ng sumusunod: Tungkol pa rin sa awiting-bayan o kantahing bayan – Pasalitang pagpapahayag ito ng damdamin ng mga katutubo. Naglalaman ng pangaral at payak na pilosopiyang ginagamit ng matatanda sa pagpapaalala sa kabataan kaugnay ng mga dapat ikilos at gawin. May iba’t ibang uri ito batay sa sitwasyon o layunin ng pagkakabuo nito. Kundiman ang panlahat na katawagan sa awit ng pag-ibig. Nagsasaad ito ng kabuuang mga damdamin at mga saloobing ipinangangako ng pag-ibig.
Halimbawa ng kundiman sa Visayas ay ang Balitaw. Ang dalaga ay di agad sumasagot kaya idadaan sa awit ang panliligaw sa kaniya ng binata. Diona o ihiman naman ang awiting-bayan awiting-bayan sa kasal. k asal. Arrogante, Jose A. et al. al. 2004. Panitikang Filipino, Filipino, Antolohiya. National Bookstore, Mandaluyong City
88
Bilang haligi ng tahanan kailangan ng lalaking magtrabaho upang maitaguyod ang kaniyang pamilya. Ang talindaw ay inaawit habang namamangka at habang nagsasagwan; soliranin naman ang awitin sa paggaod. Ang oyayi o hele ang katawagan sa awiting nagpapatulog ng sanggol. Kalimitang ang mga awiting ito ay walang kahulugan, inaawit lamang sa isang malambing na himig upang makatulog ang isang bata.(Flora A, Ylagan,1939). Sadyang nakaaantok ang oyayi dahil halos iisa ang tono, at paulit-ulit ang liriko. Isa pang pampaalis ng pagod ay ang awit sa lansangan, ang kutangkutang (Deveza & Guamen, 1979) na ang layunin ay magpatawa, magpasaring o manukso. Maaaring ang himig nito ay lumang-luma na ngunit makabago ang liriko na may temang nanunudyo. Maaaring awitin bago magtrabaho, habang nagtatrabaho o pagkatapos ng trabaho o kaya’y nagpapahinga na. Bukod sa pag-ibig sa iniirog mayroon ding awit para sa pag-ibig sa bayan. Tinatawag din itong awit sa pakikidigma. Ito ay ang kumintang o tikam na nagtataglay ng malungkot na himig, na karaniwang inaawit ng mandirigma (Sauco,1978). Karaniwang inaawit sa saliw ng biyolin at gitara at nagmula raw sa Balayan, Batangas (Cuasay, 1973). Samantalang ang dalit o imno ay isang awit ng papuri, luwalhati, kaligayahan o pasasalamat, karaniwang para sa Diyos, sa mga santo at santa ng mga Katoliko sapagkat nagpapakita, nagpaparating o nagpapadama ng pagdakila at pagsamba. Tunghayan ang iba pang uri ng awiting namayani sa iba’t ibang lugar sa ating bansa. 1. Tingad – Awit sa pamamahinga mula sa maghapong pagtatrabaho. 2. Sambotani – Awit sa pagtatagumpay sa isang pakikipaglaban. 3. Dopayinim – Awit sa pagdiriwang sa pagtatagumpay sa isang labanan. 4. Dolayanin at Indolanin – Awit panlansangan. 5. Tingud – Awit pantahanan 6. Umbay – Awit panlibing 7. Ombayi- Isang malungkot na awit 8. Omiguing – Isang malambing na awit Casanova, A.P. et.al 2001. Panitikang Pilipino. Rex Printing Company, Quezon City.
89
Ang An g bu lo ng ay isang matandang katawagan sa orasyon ng mga sinaunang tao sa Pilipinas. Isang panalangin ang bulong na binuhay dahil sa pagnanais na makamtan ang isang pangyayari o pagbabago sa hinaharap na mga pangyayari sa buhay na maaaring magtadhana ng kapalaran. Binubuo ng ilang taludtod at ginamit upang hingan ng paumanhin ang mga lamang-lupa, tulad ng duwende at espiritung hindi nakikita. Ito’y ginagamit bilang pagbibigay -galang o pagpapasintabi sa mga bagay o pook tulad ng punong balite, sapa at ilog, punso at iba pang pinaniniwalaang tirahan ng mga lamang-lupa, maligno at iba pang makapangyarihang espiritu hindi sila magalit at manakit. Bukambibig ng matatanda ang nasabing bulong lalo na sa mga lalawigan. Itinuturo nila ito sa kanilang mga anak upang hindi mapahamak o bigyan ng sakit o paglaruan ng mga maligno.
May mga bulong ding inuusal sa panggagamot tulad ng ginagawa ng isang magtatawas sa napaglaruan ng lamang-lupa lamang-l upa o namamaligno o kaya’y sa mga nakukulam. Ito’y ginagamit ding pananggalang sa lahat ng lihim na kaaway, gayundin kapag ang isang tao ay nadudulutan nadudulutan ng sama ng loob ng kapuwa. k apuwa. Sa ganitong layon ng paggamit ng bulong, hindi maganda ang idinudulot nito sa taong pinaggamitan nito.
Ginagamit ding pansumpa ang mga bulong. Ang ganitong mga bulong ay hindi madaling malaman, ito’y lihim na karunungan na isinasalin o itinuturo lamang sa mga napipili at karapat-dapat sapagkat kung hindi marunong gumamit ang napagsalinan, ito’y nawawalan ng bisa at ang nagsalin ay napapasama. Hinango : Panganiban, Panganiban, Jose Villa, et.al. Panitikan Panitikan ng Pilipinas. Pilipinas. 1995. Rex Book Book Store, 1977 CM. Recto, Manila
Linangin Basahin at unawain ang kasunod na mga awiting-bayan at bulong mula sa Visayas. Alamin kung masasalamin ba sa mga ito ang paniniwala, pamahiin at uri ng pamumuhay ng ilang lugar sa Visayas.
90
Ilang Awit ing - Bayan ng Visayas Visayas Si Felimon, Si Felimon
Si Felimon, Si Felimon
Cebu
(Salin sa Tagalog)
Si Felimon, Si Felimon namasol sa karagatan; Nakakuha, nakakuha, Sang isdang tambasakan,
Si Felimon, Si Felimon Nangisda sa karagatan, k aragatan, Nakahuli, nakahuli Ng isdang tambasakan
Guibaligya, guibaligya Sa merkado nga guba, Ang halin puros puros kura, Ang halin puros puros Igo ra i panuba.
Pinagbili, pinagbili Sa isang munting palengke Ang kaniyang kaniyang pinagbilhan pinagbilhan Ang kaniyang kaniyang pinagbilhan pinagbilhan Pinambili ng tuba.
Ili-Ili Ili-Ili Tulog Anay
Batang Munti Tulog Na
(Oyayi sa Iloilo)
(Salin sa Tagalog)
Batang munti, matulog na Wala rito ang iyong nanay, Siya’y bumili ng tinapay Batang munti, Matulog na.
Ili-Ili Tulog anay, Wala diri Imong nanay, Kadto tienda Bakal papay, Ili-ili Tulog anay.
Dandansoy
Dandansoy
(Hiligaynon)
(Salin sa Tagalog)
Dandansoy, bayaan ta ikaw Pauli ako sa Payao Ugaling kung ikaw hidlawon Ang Payao imo imo lang lantawon. lantawon.
Dandansoy, iiwan na kita Babalik ako sa Payao Sakaling ika’y mangulila Sa Payao ikaw ay tumanaw.
Dandansoy, kung imo apason Bisan tubig di ka magbalon Ugaling kong ikaw uhawon Sa dalan magbubon-bubon.
Dandansoy kung ako’y iyong susundan Kahit tubig huwag ka nang magbaon Kung sakaling ikaw ay mauhaw Sa daan, gumawa ka ng munting balon.
91
Mga Halimb Halimb awa ng Bulon g sa Visayas (Mula sa Hiligaynon)
(Salin sa Tagalog)
“Tabi, tabi… Maagi lang kami Kami patawaron Kon kamo masalapay namon.”
Tabi, tabi Nuno, makikiraan lang Patawarin mo kami Kung kayo’y matapakan
Kinaray-a (Hiligaynon)
(Salin sa Tagalog)
Ilaga nga hanggod Ilaga nga gamay Bul-a ang unto ko nga guba kag raw-ay Kabay nga islan mo kang bag-o.
Dagang malaki, dagang maliit, heto ang ngipin kong sira na’t pangit, sana ay bigyan mo ng bagong kapalit.
Narito ang ilang gawain na lilinang sa iyong kaalaman tungkol sa mga awitingbayan at bulong ng Visayas. GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Isulat sa kasunod na tsart ang konotatibong kahulugan ng mga taludtod ng halimbawang awiting-bayan at bulong. Ipaliwanag ang mga ito sa pamamagitan ng pag-uugnay nito sa mga pangyayaring nakaugalian nakaugalian sa inyong lugar . Gayahin ang pormat na nasa pahina 93 sa iyong sagutang papel.
Ang konotatibo ay ang dimensiyon ng pagpapakahulugan sa hindi literal ang ibinibigay na kahulugan. Nagkakaroon ito ng ikatlong pagpapakahulugan gamit ang pahiwatig at paghihinuha bilang gabay. Halimbawa: Salita : krus Denotasyon : kahoy na krus Konotasyon: simbolo ng relihiyon
92
Taludturan
Konotatibong Kahulugan
Pamahiin, Paniniwala o Uri ng Pamumuhay
1. Dandansoy kung ako ay susundan Kahit tubig huwag ka nang magbaon 2. Pinagbili, pinagbili Sa isang munting palengke Ang kaniyang kaniyang pinagbilhan pinagbilhan Ang kaniyang kaniyang pinagbilhan pinagbilhan Pinambili ng tuba. 3.Batang munti, Matulog na Wala rito ang iyong nanay, Siya’y bumili ng tinapay Batang munti, matulog na. 4. Tabi, tabi Nuno, makikiraan lang Patawarin mo kami Kung kayo’y matapakan 5. Dagang malaki, dagang maliit heto ang ngipin kong sira na’t pangit. sana ay bigyan mo ng bagong kapalit. GAWAIN 4. Pag-unawa sa Nilalaman Sagutin ang mga tanong. 1. Ano ang paksa ng mga awiting-bayan awiting-baya n at bulong? A. Aw it in g-bayan g-b ayan 1) Si Felimon, Si Felimon
2) Batang Munti Tulog Na 3) Dandansoy
93
Paks a
B. Bulon g
Paksa Paksa
Tabi, tabi Nuno, makikiraan lang Patawarin mo kami Kung kayo’y matapakan Dagang malaki, dagang maliit, heto ang ngipin kong sira na’t pangit, sana ay bigyan mo ng bagong kapalit.
2. Sa awiting- bayang “Dandansoy”, ipinahayag na sakaling mangulila, tumanaw lamang sa Payao? Ipaliwanag ang ipinahihiwatig nito. 3. Bakit sa bulong ng Kinaray-a, sa daga hinihiling na palitan ang ngipin ng mas maganda? Pangatuwiranan. 4. Anong pamahiin ang ipinakikita sa bulong na: “Nuno, makikiraan lang Patawarin mo kami Kung kayo’y matapakan.”? 5. Batay sa binasang mga awiting-bayan awiting-b ayan at bulong, paano mo ilalarawan ang mga taga-Visayas kaugnay ng kanilang mga paniniwala, pamahiin at uri ng pamumuhay? Iguhit sa picture frame na nakalaan. Ipaliwanag ang iginuhit na larawan. Gumawa ng picture frame at gawin sa sagutang papel.
Ngayon pa lamang ay binabati kita sa ipinakita mong husay na masagot ang mga tanong kaugnay sa nilalaman ng binasang awiting-bayan at bulong. Alam Al am m o b a na..
maaari kang magbigay magbigay ng hatol hatol o puna sa pagpapapahayag pagpapapahayag ng ideya. Ang Ang pagbibigay hatol ay pagpapasiya kung matuwid o hindi ang isang sitwasyon o pangyayari na isang kasanayan na maaaring malinang sa pagpapahayag ng ideya na maaaring sang-ayon o di-sang-ayon.
94
GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman 5.1. 5.1. Ideyang Ipinahayag, Bul ong ko, Hatul Hatul an mo! Pagkatapos mong pag-aralan at matutuhan ang tungkol sa awiting-bayan at bulong ng mga taga-Visayas, suriin mo kung ang sumusunod na ideya mula sa nasabing mga akda ay sumasang-ayon ka o hindi. Isulat ang tsek ( ) sa kolum ng mapipiling sagot at pagkatapos ay ipaliwanag ito. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Ideya
Sang-ayon
Di-Sang-ayon Di-Sang-ayon
Paliwanag
1. Ang mga awiting-bayan awiting-baya n at bulong ay dapat na laging inaawit at sinasambit. 2. Makatutulong ang bulong kapag ginagamit na pangkontra sa nakakagalit. 3. Malaking tulong ang mga awiting-bayan upang makilala natin kung paano namuhay at namumuhay ang mga tagaVisayas. 4. Bawat linya o taludtod ng awiting-bayan at bulong ay makahulugan sa paglalarawan ng kultura ng mga tagaVisayas. 5. Salamin din ng kagandahangasal ang awiting-bayan at bulong. 5.2. 5.2.
Ikaw ang Humatol
Ibigay ang sariling hatol sa sitwasyong pinagtatawanan ng kabataan ang naririnig na mga awiting-bayan at bulong. Ipaliwanag ang hatol. Gawin sa sagutang papel. Hatol: Hato l: _____________________ _________________________________ _______________________ ____________________ _________ ______________________ _________________________________ _______________________ ____________________ ________ 5.3. 5.3. Iba pang Awitin g-bayan g-bayan at Bulon g
Magsagawa ng pananaliksik tungkol sa iba pang awiting-bayan at bulong mula sa Visayas upang mapagtibay ang paninindigan o layunin ng pagkakabuo nito at mabigyang pagpapahalaga ang paniniwala, pamahiin o uri ng pamumuhay ng mga tao roon. Isulat ang nasaliksik na mga impormasyon sa pamamagitan ng balangkas. Gawin sa sagutang papel ang balangkas.
95
5.4. 5.4.
Magdugt ung an Tayo
Sa pamamagitan ng think-pair-share, magbahaginan magbahaginan tungkol sa kani-kaniyang lugar. Pag-usapan Pag-usa pan ang paraan ng pamumuhay ng mga tao sa sariling komunidad, mga paniniwala, at pamahiin. Pagkatapos, bumuo ng isang awiting-bayan at isang bulong na pagtutulungan ninyo ng iyong kapareha. Gawing dugtungan ang pagbuo nito. Ibahagi sa klase ang mabubuo. Gawing gabay at gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang-papel na pagsusulatan ninyo ng bubuing awiting-bayan at bulong.
Awiting-bayan
Bulong
Kabataan ako na handang makiisa……
Sana po ay pagbigyan …
__________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________ __________________
____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________
GAWAIN 6. Pagsanib ng Gramatik Gramatik a Bukod sa awiting-bayan at bulong, mayroon ding mga babasahing kasasalaminan ng mga pamahiin, paniniwala o uri ng pamumuhay ng mga tao katulad ng ipinahayag sa kasunod na tekstong iyong tutunghayan. Bigyang-pansin kung ano ang layon ng paggamit ng mga salitang sinalungguhitan sinalungguh itan sa teksto. Simulan mo na. Biskuwit ni Asuncion B. Bola
Isang blockbuster ang pelikula n’on. Maraming manonood. ‘ Yan ang Pinoy. Kabilang na kami ng utol kong manonood. Unta adlaw kami manonood kaya lang wala ang titser namin ngayon kaya maaga pa ay nasa lobby na ako ng sinehan, naghihintay sa aking utol na sinundo pa ng aking ina sa aming tahanan. Mas maganda kasing manood sa sinehan kaysa sa mga PC, tablet o TV. Habang naghihintay, naisipan ko munang magbasa sa wattpad at tumabi ako sa nakaupong lespu na abala sa kaniyang cp sa pag-tetext. Mayamaya nakaramdam ako ng pagkalam ng aking sikmura kaya kumuha ako ng isang piraso ng biskuwit na nasa aking tabi. Nilingon ako ng lespu at kumuha rin siya. Diri naman sanang problema kung ginhatag ko sa kaniya o kumuha siya. Kaya lang napansin ko na sa bawat pagkuha ko ng biskuwit kumukuha rin siya hanggang isa na lang ang natira. Aba, gusto pa niyang kunin. Inunahan ko nga siya, sabay tayo at irap ang ginawa ko. Ngumiti lang Infairness” sabi ko sa sarili, mabait, din naman siya. ang lespu. “Infairness”
96
Sa wakas natanaw ko na rin sina utol at kasama pa ni Ina ang kaniyang mga kaututang-dila. Ang mga gurangers talaga nakikiuso ring manood kina Piolo at Sarah. Ikinuwento ko sa aking utol ang nangyari habang papasok kami sa loob. Inginuso ko sa kaniya ang alaws hiyang lespu na abala pa rin sa pagtetext. Natawa ang utol ko dahil sa aking sambakol na mukha at alam na niya ang kasunod na sasabihin ko ng bilmoko. Di niya pinansin ang aking paglalambing kaya pumasok na kami. Ang inis at galit ko ay nawala nang magsimula ang palabas. Ang lahat ay natahimik. Hanggang sa humantong ang usapan sa pagbabalik ni Gino kay Trixie. “Puwede ba wag mo na akong pataying muli…” Naluluha ako sa usapang ito kaya naisipan kong kunin ang dala kong panyo ngunit iba ang nakapa ko sa aking bag. OMG! Ang biskuwit na pinagtripan ng lespu kanina k anina ay nasa bag ko pala. Napatawa ako nang malakas na ikinagulat ng aking mga katabi. Sa gitna ng drama ako’y tumatawa. Hiyang -hiya ako sa aking sarili. Sagutin ang sumusunod na tanong . 1. Tungkol saan ang teksto? 2. Anong mga pamahiin, paniniwala o uri ng pamumuhay ng mga taga-Visayas ang masasalamin sa tekstong binasa? Gayahin Gayahin sa sagutang sagutang papel ang kasunod na pormat para sa mga sagot.
Paniniwala, Pamahiin
3. Ano ang naging naging reaksiyon mo sa naging kilos, kilos, galaw o pananalita pananalita ng mga tauhan sa teksto? Ipaliwanag. 4. Suriin ang mga salitang may salungguhit. salungguh it. Angkop ba sa mga sitwasyong isinalaysay sa kuwento ang gamit ng mga ito? Pangatuwiranan. Sa bawat sitwasyong nararanasan ng isang tao, ang daluyan ng kaniyang pakipagkomunikasyon ay ang wika. Ang nasabing wika ay may antas na iniaangkop sa sitwasyon o pangyayari, mga taong gumagamit at layunin ng pag-uusap. Dahil ang wika ay buhay, sumusunod ito sa mga pagbabago at kasama na rito ang antas ng wika.
97
Al am m o b a na ... ang mga salita ay maaaring gamitin nang ayon sa sitwasyon at layunin na kakikitaan kung paano epektibong magagamit nang ayon sa antas nito. Narito ang antas ng wika. 1) Balbal – Wikang karaniwang ginagamit sa lansangan. Ito ang pinakamababang antas ng wika. Itinuturing na ang mga salitang ito ay karaniwang likha Mga Halimbawa : lespu, ermat, erpat boga, puga, toma.
Habang naghihintay, naisipan ko munang magbasa sa wattpad at tumabi ako sa nakaupong lespu na abala sa kaniyang cp sa pagtetext.
Ang gurangers talaga nakikiuso ring manood kina Piolo at Sarah. Sarah. Pansinin ang salitang lespu ay mula sa salitang pulis na binaligtad lamang samantalang ang “gurangers” ay mula sa salitang gurang na ang ibig sabihin ay matatanda.
2) Kolokyal – Antas ng wika na ginagamit sa karaniwang usapan at ginagamit sa pang-araw-araw na pakikipag-usap. Karaniwang may palit koda (code switching) o halong koda ( mixed switching) na ibig sabihin pinaghahalo sa pagsasalita o pagsulat ang Filipino at Ingles. Mga Halimbawa : pinoy, titser, p’re, te’na
Habang naghihintay, naisipan ko munang magbasa sa wattpad
Maaga pa ay nasa lobby na ako ng sinehan.
3) Lalawiganin o Diyalektal – – Wikang ginagamit sa isang rehiyon o isang lalawigan. May pagkakataon o sitwasyon na hinihiram ang salitang lalawiganin na nagkakaroon ng ibang kahulugan. Mga Halimbawa:
Mga Salita sa Luzon na Ginagamit sa Ibang Rehiyon/Lugar kaunin (sunduin) – Batangas mabanas (mainit ang panahon) – Laguna abiarin (asikasuhin) – Quezon balaw (alamang) – Aurora Mga Salita sa Visayas na Ginagamit sa Ibang Rehiyon/Lugar bana – asawang lalaki onse – labing-isa sugba – ihaw kadyot – sandali lang
Mga Salita sa Mindanao na Ginagamit sa Ibang Rehiyon/Lugar malong –kasuotan ng mga kapatid na Muslim kulintang – instrumentong pangmusika
98
4) Teknika knikall- Ginagamit sa isang tiyak na disiplina o sitwasyon. Mga Halimbawa:
Disiplina: Information technology Internet Mouse Windows Facebook
Google Basher Instagram Chat Yahoo
Ilang Salitang Ginagamit sa Bangko Kaugnay ng SitwasyongPag-iipon Account Current Savings Checking ATM Withdrawal 5) Pampani mpanitik tika an – Ang pinakamataas na antas ng wika na karaniwang ginagamit sa pagsulat ng akdang pampanitikan kabilang dito ang matatalinghagang salita at pahayag na nagbibigay ng pahiwatig, simbolismo at larawang diwa. Mga Halimbawa: mahal na tao mahabang dulang nakabibinging nakabibingin g katahimikan kisap mata nalalagas ang dahon nagpupuyos sa galit PAGSASANAY 1 Suriin ang mga salitang sin alungguhitan sa tekstong “Biskuwit” batay sa antas ng wika at isulat sa talahanayang nakalaan. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Balbal 1. 2. 3. 4.
Kolok yal 1. 2. 3. 4.
Lalawiganin Lalawiganin 1. 2. 3. 4.
Teknikal 1. 2. 3. 4.
Pampanitikan Pampanitikan 1. 2. 3. 4.
PAGSASANAY 2
Piliin at isulat ang kahulugan ng mga salitang nakasulat nang pahilis na ginamit sa pangungusap na nasa A. Piliin sa B ang letra ng tamang sagot. Gawin sa kuwaderno. A
B
1. Alaws siyang tigil sa pagbabasa ng wattpad, kaya’t hindi niya namamalayan ang pagtabi ng pulis sa kaniya. 2. Ang kapatid ko ay madalas na sabihin ang bilmoko. 3. Napagkamalan kong ang lespu ang kumuha ng aking biskuwit. 4. Nagmamadali kaming sumakay ng tsekot matapos ang panonood ng sine. 5. Madalas na kasama ng aking ina ang katulad niyang ilaw ng tahanan . 99
a. ina b. buhay c. wala d. bili mo ako e. kotse f. pulis
PAGSASANAY 3 Basahin ang kasunod na usapang naganap sa isang handaan. Suriin kung ang nakasulat nang pahilis ay nasa antas balbal, kolokyal, lalawiganin, teknikal o pampanitikan. Isulat sa kuwaderno ang mga sagot. FB o Pakbet? ni Bennedick T. Viola
Tita Beth: Muntik na akong tubuan ng pakpak sa tagal ninyong dumating. Nay ‘wag ka namang killjoy, talagang napagod kami ang layo ng Milet: pinuntahan namin, eh. Robert: Tita Beth, wala pa bang tsibog diyan? Kanina pa kasi ako nagugutom eh. Tita Beth: Para naman naman kayong kayong may bulate sa tiyan niyan. Joy: Hay, naku! Tita beth kanina pa kasi fb ng fb ‘yang mga yan. Robert: Eh, ikaw naman nakababad sa google. Tito Alex: Alex: Ano ba kayo mga anak? Lagi na lang lang kayong nag-aaway, nag-aaway, para kayong mga aso’t pusa pusa niyan. Tita Beth: Beth: Oh siya sige kumain kumain na kayo ngarud, nagluto ako ng masarap na pinakbet. OMG, OMG, paborito ko ‘yan! Milet: GAWAIN 7. 7. Pag-uug Pag-uug nay sa Reto Reto rik a
Sumulat ng bulong o awiting- bayan na may paksang,”Awiting-bayan at Bulong ng Kabisayaan, Salamin ng Kanilang Kultura.” Isaalang -alang ang antas ng wika na gagamitin sa pagsulat. Angkupan ng sariling pamagat at humandang ibahagi sa klase. Gawin sa sagutang papel.
Pamagat ____ ________________________________ _____________________________ _ _____________________________ ______________________________ ________ _____________________________ ______________________________ ________ __________________________________ ___________________ ____________________________ _________
100
Pagnil Pagnil ayan ayan at Unawain Unawain 1. Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, representasyo n, sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel ang mga sagot. Oo
1. Masasalamin ba sa mga awiting -bayan at bulong ang paniniwala, pamahiin o uri ng pamumuhay ng taga-Visayas? Patunayan.
Hindi
2. Bakit mahalaga ang paggamit ng antas ng wika sa pagbuo ng bulong?
Natitiyak kong malaki ang naitulong ng mga gawain sa iyong pag-unawa sa aralin. Subukin mong ilapat ang iyong mga natutuhan sa pamamagitan ng susunod na gawain.
Ilipat Ipagpalagay na taga-Visayas ka, at kaugnay ng pista sa inyong lugar, magkakaroon ng cultural night . Isa sa layunin ng gawaing ito ay maipakilala ang inyong mga paniniwala, pamahiin at uri ng pamumuhay sa pamamagitan ng bulong. Bilang pangulo ng Samahan ng Kabataang Panliterasi sa inyong lugar, hinilingan kang sumulat ng isang bulong na isasama sa pagtatanghal ng nasabing pagdiriwang. Sa pagsulat mo ng nasabing bulong itataya ito batay sa sumusunod na pamantayan: pamantayan: a) b) c) d)
naglalarawan ng mga paniniwala, pamahiin o uri ng pamumuhay ng isa sa mga lugar sa Visayas …………… maayos ang diwang binuo ……………………………… ……………………………….. .. pagsasaalang-alang pagsasaalang-alang sa antas ng wika (bibigyang-pansin ang gamit ng wika ng kabataan) ………………………….. pagpapakahulugan pagpapakahulugan (interpretasyon) (interpretasyon) ……………………… KABUUAN
5 5 5 5 20
Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Natitiyak kong napatunayan mong nasasalamin ang paniniwala, pamahiin at katangian ng taga-Visayas sa kanilang mga awiting-bayan at bulong. Gayundin, kung paano nakatutulong ang antas ng wika sa pag-unawa at pagpapahalaga sa mga awiting-bayan at bulong. Kung malinaw na sa iyo ang lahat ay maaari ka nang magpatuloy sa pagsasagawa ng susunod na aralin ang tungkol sa alamat .
101
ARALI ARA LIN N 2.2 A.
Panit Pani t ik an:
Al amat ng Bu nd ok Kanlao Kan lao n sa Negros Occidental
B.
Gramatik a:
Mga Pahayag Pahayag sa Paghahambin g
I. Panimula Sa Kanlurang Visayas matatagpuan ang mga lungsod na nagpayabong sa kultura at kabihasnan na naging dahilan upang makilala ang mga ito bilang puntahan ng mga turista. Sa katunayan, kilalang tourist spot sa buong mundo ang Isla ng Boracay sa Aklan at ang Bundok Kanlaon sa Negros Occidental. Ang mga ito ay ilan lamang sa magagandang tanawing dinarayo ng mga turista sa Visayas. Ar ali n 2.2 ay tungkol sa Alamat Al amat ng Bu ndok nd ok Kan lao n . Bahagi rin ng Ang Arali aralin ang pagtalakay sa Mga Pahayag sa Paghahambing na makatutulong na malinang ang kakayahang suriin ang mga pahayag na naghahambing sa mga akdang pampanitikan tulad ng alamat na tatalakayin.
Sa pagtatapos ng aralin, ikaw ay inaasahang makasusulat ng alamat batay sa sumusunod na pamantayan: a) naisasalaysay ang mga pangyayari tungkol sa natatanging produkto sa isa sa mga lugar sa Kanlurang Visayas, b) sariling likha, c) nagtataglay ng mga elemento elemento ng alamat, at d) may maayos na pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari. paano n akatutulong ang alamat alamat s a pagpapakilala pagpapakilala ng Iyong aalamin kung paano mga lugar-panturismo (tourist ( tourist spots) spots) at natatanging produkto sa Kanlurang Visayas. Gayundin, kung paano makatutulong ang wastong paggamit ng mga pahayag sa paghahambing sa pag-unawa at pagpapahalaga sa mga alamat at mga lugar-panturismo (tourist ( tourist spots) spots ) sa Kanlurang Visayas.
Yugto ng Pagkatuto Pagkatuto
Tuklasin Sa sumusunod na gawain, tutuklasin natin ang alam mo na kung paano nakatutulong ang alamat sa pagpapakilala ng mga lugar-panturismo ( tourist spots) at natatanging produkto sa Kanlurang Visayas. Subukin mong sagutin ang mga gawaing inihanda para sa iyo.
102
GAWAIN 1. 1. Ihanay, Alamat n a Alam Mo Sa unang kolum , itala ang tatlong pamagat ng alamat na nabasa mo na. Sa ikalawang kolum , ang lugar-panturismo na isinalaysay sa alamat, at sa ikatlong kolum , ang natatangi o sikat na produktong matatagpuan matatagpu an sa lugar na pinagmulan ng alamat. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
Pamagat ng Alamat na Nabasa na
Lugar-Panturismo Lugar-Panturismo
Natatanging Natatanging Produkto ng Lugar
1 2 3 GAWAIN 2. Picto-Match A. Pumili at gumuhit gumuhit o magdikit ng isang isang larawan larawan ng isa sa mga lugar-panturismo lugar-panturismo na isinulat mo sa ikalawang kolum sa Gawain 1. Ilagay ito sa coupon bond na ipalalagay na ito ang kahong katabi ng larawan.Sagutin ang mga tanong sa kasunod na talahayanan. Pagkatapos, ihambing ang iginuhit o idinikit na larawan sa larawan ng Negros Occidental. Negros Negros Occidental
Lugar-Panturismo
103
Tanong Tanong
Negros Negros Occidental
Lugar-Panturi Lugar-Panturi smo
1. Anong alamat mayroon sa lugar na ito? 2. Anong tanyag o kilalang lugar ang ang matatagpuan matatagpuan dito? 3. Anong natatanging produkto ang nasa lugar na ito? B. Sumulat ng isang talatang naghahambing sa pinili mong lugar-panturismo lugar- panturismo at sa Negros Occidental gamit ang alinman sa mga pahayag na naghahambing tulad -gaanong, di-lubhang at iba pa. Isulat ang talata sa sagutang ng kasing, mas, di -gaanong, papel. GAWAIN 3. 3. Tuklas-Diwa, Iyong Saguti n Gamit ang kasunod na graphic organizer , subuking sagutin ang sumusunod na tanong. Isulat ang sagot sa kuwaderno. Gayahin ang pormat
Paano nakatutulong ang mga alamat sa pagpapakilala ng magagandang tanawin o natatanging produkto sa Kanlurang Visayas?
Paano susuriin ang mga pahayag sa paghahambing na ginamit sa akdang pampanitikan na makatutulong sa pag-unawa at pagpapahalaga sa mga alamat at mga lugar-panturismo sa Kanlurang Visayas?
_____________________________ _______________________________ __
_____________________________ ________________________________ ___
_____________________________ _______________________________ __
_____________________________ ________________________________ ___
_____________________________ _______________________________ __
_____________________________ ________________________________ ___
_____________________________ _______________________________ __
_____________________________ ________________________________ ___
_____________________________ _______________________________ __
_____________________________ ________________________________ ___
104
Bago basahin ang kasunod na alamat, narito ang ilang impormasyon.
Alam mo ba na… mayaman ang Visayas sa mga alamat. Maraming lugar dito ang nagkaroon ng pangalan batay sa alamat noong panahon ng mga Espanyol. Isa na rito ang pinagmulan ng Negros na dating tinatawag na “buglas”, na ang ibig sabihin ay humiwalay. Pinaniniwalaang ang Negros noon ay dating bahagi ng isang malaking pulo na dahil sa paglaki at at pagtaas ng tubig ay naputol at humiwalay sa malaking bahagi ng lupa. Samantala, ang Iloilo na dating bundok ay tinatawag daw na Ilong- ilong dahil sa hugis nitong “parang ilong na nasa tabi ng ilog”. Ayon sa alamat nito, minsan daw namamasyal ang alkalde mayor kasama ang kaniyang asawa. Pinag-uusapan nila kung anong pangalan ang ibibigay sa bundok na nasasakupan niya. Hanggang sa mapuna nilang ang hugis ng bundok ay parang isang ilong sa tabi ng ilog kaya tinawag nila itong “Ilong sa Ilog”. Dahil mahirap itong bigkasin, sa paglipas ng panahon ay tinawag itong Ilong-Ilong hanggang sa maging Iloilo. Ang bawat alamat alamat ay may may mga elemento elemento tulad ng sumusunod: sumusunod: Ang banghay na payak lamang subalit magkakaugnay magkakaugn ay ang mga pangyayari na may layuning masagot ang pinagmulan ng mga bagay, lugar, pangyayari o katawagan. Ito ay nahahati sa mga bahagi:
Panimula - Dito nagaganap ang pagpapakilala at suliranin ng pangunahing tauhan Papataas na pangyayari - Nagtatangkang malutas ang suliraning magpapasidhi magpapasidhi sa interes ng mga mambabasa Kasukdulan Kasukdula n - Dito haharapin ng pangunahing tauhan ang kaniyang suliranin Pababang pangyayari - Nalulutas ang suliranin patungo sa wakas Wakas – Nagtatapos ang akda
Ang mga tauhan na gumaganap sa alamat na maaaring pangunahin, pantulong at iba pang tauhan. Ang bawat isa ay may mahalagang papel na ginagampanan sa kabuuan nito. Mayroon ding tagpuan na naglalarawan ng lugar pinagganapan ng mahahalagang pangyayari sa isang alamat.
105
na
Linangin Basahin at unawain ang kasunod na alamat upang matuklasan mo kung nakatutulong nakatutulo ng ba ito sa pagpapakilala pagpapakila la ng magagandang tanawin o natatanging produkto sa Negros Occidental. Al amat ng Bu nd ok Kanlao Kan lao n (Negros Occidental) Occidental)
Natatangi sa Negros ang baranggay ni Datu Ramilon dahil sa kaniyang kahanga-hangang katapangan at kabaitan. Dagdag pa sa pagiging bantog ng datu ang pagkakaroon ng napakagandang anak na nagngangalang Kang. Hindi tumututol si Datu Ramilon sa pamimintuho ng kalalakihan sa kaniyang anak dahil sa siya ay maunawain at mapagmahal na ama. Madalas nga niyang sinasabing "ang lalaking maibigan ng aking anak na si Kang ay hindi ko tututulan. Igagalang ko ang kaniyang kapasiyahan kung ito ang kaniyang ikaliligaya." ikaliligaya." Sa dinami-dami ng mangingibig ni Kang, ang nagkapalad ay si Laon na anak ng isang raha sa kalapit nilang baranggay. Isang araw, naglakas-loob ang magkasintahang magtapat. "Ama, may sasabihin sasabi hin po sa inyo si Laon," ang bungad ni Kang kay k ay Datu Ramilon. "Magsalita ka, binata," tugon ng datu. " Ano ang iyong pakay?" "Nais ko pong hingin ang inyong pahintulot sa aming pag-iibigan ni Kang." pagtatapat ni Laon. "Wala kang aalalahanin," sagot ni Datu Ramilon. "Humanda kayo at idaraos natin ang inyong kasal sa kabilugan ng buwan." Naghandog si Laon ng dote kay Datu Ramilon. Sagana ang hapagkainan sa masasarap na pagkain bilang pagsalubong sa pagtataling-puso nina Kang at Laon. Subalit hindi pa natatapos ang seremonya ng kasal ay biglang narinig ang malakas na tinig ng isang kawal. "Mahal na Datu Ramilon! Mahal na Datu Ramilon! Dumarating po ang pangkat ni Datu Sabunan!" Si Datu Sabunan ng Palawan ay masugid na manliligaw ni Kang. Nagpasiya itong lumusob sa baranggay ni Datu Ramilon sapagkat nabalitaan nitong ikakasal sina Kang at Laon. Mabilis na iniutos ni Datu Ramilon na harapin ng kaniyang mga kawal ang kalaban. Naganap ang madugong labanan at sa kasamaang-palad ay nalipol ang pangkat ni Datu Ramilon, kabilang sina Kang at Laon. Sa tibay ng pag-iibigan nina Kang at Laon, natagpuan ang kanilang bangkay na magkayakap. Di nagtagal ay may lumitaw na munting burol sa kinamatayan ng magkasintahan. magkasintahan.
106
"Aba! Lumalaki ang burol na kinalugmukan nina Kang at Laon!" nasabi ng isang kawal. "Oo nga at tila nagiging mabilis ang paglaki nito," ayon naman sa kausap. Mula noon ang dating maliit na burol ay naging isang malaking bundok. Tinawag ito ng mga tao na bundok nina Kang at Laon subalit sa paglipas ng panahon, ito ay kinilalang bundok ng Kanlaon. Ramos, Maria S. 1984. Katha Publishing Company. Quezon City
GAWAIN 4. Paglinang ng Talasalit Talasalit aan Unawain ang sumusunod na salitang paulit-ulit na ginamit sa akda. Ibigay ang sariling interpretasyon ang bawat isa. Gawing gabay ang ibinigay na halimbawa. Gayahin ang kasunod na pormat sa iyong kuwaderno. Salita Salita Halimbawa: bundok
Sarilin Sarilin g Interpretasyon pagsubok sa buhay
1. pag-iibigan "Nais ko pong hingin ang inyong pahintulot sa aming pag-iibigan ni Kang." pagtatapat ni Laon. Sa tibay ng pag-iibigan nina Kang at Laon, natagpuan ang kanilang bangkay na magkayakap.
2. kasal Subalit hindi pa natatapos ang seremonya ng kasal ay biglang narinig ang malakas na tinig ng isang kawal. “Humanda kayo at idaraos natin ang inyong kasal sa kabilugan ng buwan."
3. burol Di nagtagal ay may lumitaw na munting burol sa kinamatayan k inamatayan ng magkasintahan. magkasintahan.
107
Mula noon ang dating maliit na burol ay naging isang malaking bundok. 4. kawal Subalit hindi pa natatapos ang seremonya ng kasal ay biglang narinig ang malakas na tinig ng isang kawal. Mabilis na iniutos ni Datu Ramilon na harapin ng kaniyang mga kawal ang kalaban
GAWAIN 5. Sagutin Mo! 1. Sino ang pangunahing tauhan sa alamat? Ang mga pantulong na tauhan? 2. Paano mo ilalarawan ang pangunahin at pantulong na tauhan sa alamat? Gayahin ang kasunod na pormat sa pagsagot sa kuwaderno. Pangunahing Tauhan
3. 4. 5. 6. 7.
Pantulo Pantulo ng na Tauhan
Katangian
Katangian
Ano ang suliranin ng kahariang pinamumunuan ni Datu Ramilon? Paano nasolusyunan ni Datu Ramilon ang suliranin? Paano nagwakas ang alamat? Bakit tinawag na Kanlaon ang bundok? Batay sa mga pangyayari sa alamat, ilarawan ang Bundok Kanlaon. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
108
Al amat ng Bu nd ok Kanlao Kan lao n . 8. Suriin ang mga elemento ng binasang akda na Alamat Isulat ang mga ito gamit ang kasunod na tsart. Gawin sa sagutang papel. Tagpuan Tauhan
Banghay
Panimula
Kasukdulan
Papataas na Pangyayari
Pababang Pangyayari Wakas
GAWAIN 6. Pagpapayaman ng Nilalaman 6.1. 6.1. Di-makatot ohanang Pangyayari...Bigyang Kahul ugan Mo! Anong mga di-makatotoh di-makatotohanang anang pangyayari pangyayari ang inilahad inilahad sa alamat? alamat? Bigyan ng sariling pakahulugan ang mga ito. Isulat ang iyong sagot gamit ang kasunod na talahanayan. Gayahin ang pormat sa sagutang papel. Di-makatotohanang Di-makatotohanang Pangyayari Pangyayari
6.2. 6.2.
Sarili Sarili ng Pakahulugan Pakahulugan
Elemento ng Alamat Isa-isahin ang elemento ng alamat gamit ang kasunod na concept map upang mabatid mo na sa kabila ng di-makatotohanang mga pangyayari sa mga alamat. Paano nakatutulong ang mga ito sa pagpapakilala ng magagandang tanawin o natatanging produkto sa Negros Occidental. Gawin sa sagutang papel.
109
Mga Elemento Elemento ng Alamat
Al amat ng Bundok Kanlaon
6.3. 6.3.
Sa Alamat Masasalamin ang Taga-Visayas Taga-Visayas Anong mga pangyayari sa Alamat ng Bundok Kanlaon masasalamin ang kaugalian, paniniwala paniniwala at mga katangian ng mga taga-Visayas? Isulat mo ang iyong sagot gamit ang kasunod na pormat .
Pangyayari Mula sa Alamat
6.4. 6.4.
Paniniw Paniniw ala
Katangian ng mga taga-Visayas
Produ kt o at Tanawin Tanawin sa Negros Occi dental Bukod sa bundok ng Kanlaon, magtala ng iba pang magagandang tanawin o lugar na matatagpuan sa Negros Occidental gayundin kung ano ang mga pangunahing produkto roon. Negros Occidental
6.5. 6.5.
Kaugalian ng mga taga-Visayas
Iba pang Magagandang Tanawin na Matatagpuan Doon
Natatanging Natatanging Produkt o sa Negros Negros Occidental
Negro Negro s Occid ental ...Isang ...Isang Lug ar na Panturi smo Al amat ng Bu ndok nd ok Kan lao n at kanilang Nakatulong ba ang akdang Alamat natatanging produkto produkt o upang makilala ang Negros Occidental bilang isa sa mga lugar- panturismo sa Pilipinas. Patunayan?
GAWAIN 7. Pahalagahan Pahalagahan Mo, Ar al Ito 1. Gamit ang cue card, ayusin ang mga salita o pahayag upang mabuo ang aral mula sa “Alamat ng Bundok Kanlaon.” Ipaliwanag din ang nasabing aral ng alamat. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
110
Nabuong Pahayag hanggang magkasama
Wagas na pagmamahal kamatayan
Paliwanag: _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ ______________________ ____________ _ _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ ______________________ ____________ _ ______________________ _________________________________ ______________________ _______________________ _______________________ ___________ 2. Paano ka makahihikayat makahihik ayat na pahalagahan ang nasabing aral? _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ ______________________ ____________ _ _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ ______________________ ____________ _ ______________________ _________________________________ ______________________ _______________________ _______________________ ___________ Binabati kita dahil nasagot nas agot mo ang mga gawaing inihanda para sa binasa binas a mong alamat. Alam kong may sarili kang pananaw kung paano nakatutulong ang mga alamat sa pagpapakilala o pagpapalaganap ng magaganda at makasaysayang lugar gayundin ang kanilang natatanging produkto sa kabila ng pagkakaroon nito ng mga di-makatotohanang pangyayari. GAWAIN 8. 8. Pagsasanib ng Gramatika Katulad ng Negros Occcidental, isa pa sa ipinagmamalaking lugar ng mga taga-Visayas ang Guimaras. Alam mo ba na sa Guimaras matatagpuan ang pinakasikat na mangga sa buong Pilipinas? Sa katunayan, iniaangkat ang mga manggang Guimaras sa United States simula pa noong 2001 dahil sa kakaibang tamis nito. Dahil dito, patuloy ang pag-angat ng ekonomiya ng kanilang lalawigan.
Upang mapatunayan mo kung talagang nakatutulong ang alamat upang makilala ang mga lugar-panturismo at natatanging produkto sa Kanlurang Visayas, basahin at unawain mo ang kasunod na komiks na halimbawa ng tekstong nagsasalaysay na may paglalarawan. Alamin mo kung paano nakatutulong ang mga pahayag na naghahambing sa pagsulat pagsu lat ng isang alamat. Ngunit alam mo bang maaari ka ring makapagsalaysay ng isang alamat gamit ang k omiks?
111
Basahin ang kasunod na komiks at sagutin ang mga tanong kaugnay nito. Produkto ng Sikat sa Bayan Namin Namin ni Bennedick T. Viola / Iginuhit ni Romeo De Castro Jr.
112
113
Sagutin Sagutin ang sumu sunod na tanong: 1. Tungkol saan ang pinag-uusapan pinag-uusa pan ng magkaibigan? Ilarawan ito. 2. Anong mensahe ang nais iparating iparating ng ng binasang komiks? 3. Mabisa bang nagamit nagamit ang mga salita sa komiks komiks bilang bilang paglalarawan paglalarawan ng produktong binanggit?Patunayan. 4. Ihambing ang tekstong naglalarawan sa tekstong naglalahad. Gawin sa sagutang-papel.
A Tekstong Naglalarawan
AB B Tekstong Naglalahad
Marahil napansin mong isinakomiks ang isang alamat. Ito ay upang maunawaan mo na ang mga alamat ay maaari mo ring ikuwento sa iba pang paraan. Ito rin ay magpapataas ng antas ng iyong pag-unawa para mabigyan mo ng halaga ang mga alamat ng ating bansa. Nga yon nama’y basahin mo ang mga impormasyon tungkol sa komiks at mga hakbang kung paano makagagawa nito. 114
Al am m o b a na... na. .. ang binasa mong komiks bagamat nagsasalaysay ay may integrasyon ng paglalarawan. Binigyang-pokus ng paglalarawan ang isang bagay na pinakapaksa ng teksto. Ano nga ba ang paglalarawan? Isang uri ito ng tekstong naglalayong ilarawan o bigyang-katangian ang pisikal na katangian ng mga pangunahing tauhan at ilang mga bagay. Samantala, sa halimbawang ipinabasang teksto, komiks ang ginamit upang makapagsalaysay at makapaglarawan. makapaglarawan. Sinasabing ang komiks ay isang epektibong babasahin sa ating bansa at maituturing na anyo ng panitikang Pilipino. Sa kasalukuyan, isa itong uri ng panitikang popular. Binubuo ito ng frames, teksto at mga diyalogo. Sa frames nakalagay ang mga salitaan at ilustrasyon na kailangan ng tagaguhit. Nakalagay sa teksto teksto ang ang mga salaysay at mga diyalogo. Ang diyalogo ay ang ipinahahayag ng nagsasalita at kalimitang inilalagay sa tinatawag na speechballoon . May iba’t ibang uri ang speech balloon , halimbawa ay ang sumusunod: ORDINARYO PABULONG
SA SARILI PASIGAW
- ang ipinahahayag ng nagsasalita ay sa paraang ordinaryo o karaniwang pagsasalita. - ang pahayag na ito ay ibinubulong lamang ng nagsasalita. - ang pahayag o diyalogo diyalogo ay kumakausap kumakausap sa sarili - ang pahayag o diyalogo ay sa paraang pasigaw.
Tunghayan ang ilang hakbang sa pagsulat pagsulat ng kuwento kuwento para sa komiks. 1. Isipin kung ano ang kuwentong nais isalaysay. Maraming paraan upang mabuo ang kuwento. Umisip ng paksang maaaring gamitin sa pagsulat nito. 2. Gumawa ng sinopsis ng kuwento. Isalaysay ang buong kuwento. Ito rin ang magiging gabay sa paggawa ng frame by frame presentation ng bubuuing kuwento. 3. Sa tulong ng mga frame, isalaysay ang kuwento. 4. Pagguhit ng bawat frame kasama ang illustration guide . Kapag natapos na ang buong komiks, lagyan ng angkop na pamagat. Hango sa aklat na Tudla I nina Obrero,Jasmine et al.2010 Sta. Teresa Publications, Inc. Quezon City.
115
Ngayon ay marami nang naibahagi sa iyong mga impormasyon tungkol sa komiks. Bigyang-pansin naman kung paano makatutulong sa isang pagsasalaysay o iba pang pagpapahayag ang paglalarawan ng isang lugar, bagay o pangyayari. Maaaring magkaroon ng ideyang gagamitin sa paglalarawan ang mga pahayag o salitang naghahambing. Batay sa binasa mong tekstong may pamagat na Produkto ng Sikat s a Bayan Bayan Namin, tinatawag na mga pahayag sa paghahambing ang mga salitang may salungguhit. Upang higit mo itong maunawaan, basahin mo ang kasunod na paliwanag.
Alam mo ba na… tinatawag na pang-uring pahambing ang pang-uring naglalarawan o nagbibigay-katangian sa dalawang tao, bagay, lugar o pangyayari. May mga pahayag na ginagamit sa paghahambing paghahambing gaya ng sumusunod: 1. hambingang magkatulad – Ang dalawang tao, bagay, lunan o pangyayaring pinaghahambing ay magkatulad, pareho o timbang. Naipakikita ito sa pamamagitan ng paggamit ng: a) salitang kapwa at pareho Mga Halim Halim bawa : kapwa maganda, parehong matalino b) mga panlaping panlaping sing-, kasing-, kasing-, magsing-, magsing-, magkasing-, magkasing-, at ga-, gangga-. Mga Halim Halim bawa : singhusay, kasingganda, magsintaas, magkasingyaman, magkasingyaman, gamunggo -magkatulad – Ang dalawang tao, bagay, lunan o 2. hambingang di -magkatulad pangyayaring pinaghahambing ay di-magkatulad, di- pareho o di-patas.
Ang hambingang hambingang di-magkatulad di-magkatulad ay maaaring maaaring palamang palamang o pasahol. pasahol. a) Hambingang palamang – Malaki, mataas ang uri o nakahihigit ang itinutulad sa pinagtutularan, nakikilala ito sa pamamagitan ng: Mga Halim Halim bawa : matalino kaysa, mas listo kaysa, malaki-laki kaysa Hambing ang pasahol – Maliit, alangan, mababa ang uri ng b) Hambing inihahambing sa pinaghahambingan. Naipakikita ito sa pamamagitan ng paggamit ng sumusunod: di-gasino, di-gaano, di-totoo, di-lubha at alinman sa mga katuwang na ito: gaya, tulad, paris, para. Mga Halim Halim bawa : di-gaanong malaki gaya, di-lubhang palakibo tulad, di-totoong tanyag paris, di-gasinong makisig gaya. Nakpil, Lolita et.al. Gintong Pamana Wika at Panitikan II,2000. SD Publications, Inc. Quezon City. p 81
116
PAGSASANAY 1: Basahin ang pangungusap sa bawat bilang. Piliin ang mga pahayag na naghahambing. Pagkatapos, suriin kung anong uri ito ng pahayag na naghahambing. naghahambing. Gayahin ang kasunod k asunod na talahanayan sa kuwaderno. 1. Katulad ng palay, naging mainam na hanapbuhay ang pagtatanim ng mangga sa Guimaras. 2. Sariwa ang simoy ng hangin sa bukid, di-tulad ng hangin sa lungsod. 3. Ang mangga sa aming lugar ay higit na matamis kaysa sa Iloilo. 4. Mabuting di-hamak sa kalusugan ang karne ng baka kaysa sa karne ng kalabaw. 5. Kasinsipag ng magsasaka ang mga manggagawa. 6. Di-gaanong mainam sa kalusugan ang pagpupuyat. 7. Mas mainam mainam ang pagiging pagiging maagap maagap kaysa sa pakikipag-unahan. pakikipag-unahan. 8. Di-hamak na matamis ang ang manggang galing sa Guimaras kaysa sa ibang lugar lugar sa Pilipinas. 9. Mas malayo ang Negros Oriental kaysa sa Antique. 10. Kasingkinis ng mansanas ang bunga ng manggang Guimaras. Salita/Pahayag Salita/Pahayag na Naghahamb Naghahamb ing
Uri ng Paghahambing
PAGSASANAY 2: Sumulat ng paghahambing sa sumusunod na bagay, lugar, pangyayari at iba pa. Isaalang-alang ang gamit ng mga pahayag na naghahambing. Isulat sa sagutang-papel ang sagot. 1. Luzon at Visayas 2. mangga ng Guimaras at mangga ng Zambales 3. yamang-dagat sa Visayas Visayas at yamang-dagat sa Mindanao Mindanao 4. awiting-bayan awiting-ba yan ng Visayas at awiting-bayan awiting-baya n ng Luzon 5. lugar-panturismo lugar-panturismo sa Mindanao Mindanao at lugar-panturismo lugar-panturismo sa Visayas PAGSASANAY 3: Magsaliksik tungkol sa iba pang alamat sa Kanlurang Visayas na ang paksa ay tungkol sa mga bagay tulad ng prutas, hayop at iba pa. Maaaring ang nasabing mga paksa ay naging produkto di kalaunan. Sumulat ng paglalarawan sa mga ito na ihambing sa ibang produkto na maaaring magmula sa Luzon at Mindanao. Isulat ang paglalarawan sa coupon bond . GAWAIN 8. 8. Pag-uugnay sa Retori ka Batay sa elementong tinalakay, sumulat ng isang paghahambing tungkol sa mga alamat na iyong mga nabasa. Isaalang-alang ang gamit ng mga pahayag na naghahambing (higit/mas, di-gaano, di-gasino at iba pa). Gawin sa sagutang-papel.
117
Pagni Pagni layan at Unawain Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang-papel ang mga sagot. Paano nakatutulong ang mga alamat sa pagpapakilala ng magagandang tanawin o natatanging produkto sa Kanlurang Visayas?
Paano susuriin ang mga pahayag sa paghahambing na ginamit sa akdang pampanitikan na makatutulong sa pag-unawa at pagpapahalaga sa mga alamat at mga lugar-panturismo sa Kanlurang Visayas?
_________________________ _________________________ _________________________ _________________________
_________________________ _________________________ _________________________ _________________________
Ilipat Sa lahat ng mga konseptong natutuhan mo tungkol sa alamat, paggawa ng komiks at paggamit ng mga pahayag sa paghahambing, tiyak kong kaya mo nang sumulat ng alamat. Iyo lamang tandaan na ang pagsulat ng isang alamat ay simple lamang. Halika at humanda ka sa paglipat ng iyong mga natutuhan sa araling ito. Basahin ang nasa loob ng kahon. Head ka ng Comics Department ng isang publishing company . Naatasan kang lumikha ng isang komiks na magpapakita ng pinagmulan o alamat ng isa sa natatanging produkto ng isa sa mga lugar sa Visayas. Kinakailangang makabuo ka ng komiks kasama ang iyong mga staff gaya ng lay-out artist, manunulat, illustrator, consultant, content editor at language editor. Gagamitin ang komiks na inyong gagawin sa pagpapalakas ng turismo sa Visayas. Itataya ang inyong isinakomiks na alamat batay sa sumusunod na pamantayan
a) naisasalaysay ang mga pangyayari tungkol sa natatanging natatanging produkto sa isa sa lugar sa Kanlurang Visayas b) sariling likha c) nagtataglay ng mga elemento ng alamat d) may maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari KABUUAN
5 5 5 5 25
Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Tiyak kong malinaw na sa iyo kung paano nakatutulong ang mga alamat sa pagpapakilala ng mga lugar-panturismo sa Visayas. Gayundin, nakatitiyak akong mahusay mong nagamit ang mga pahayag sa paghahambing sa paglalarawan ng produkto ng isang lugar. Ngayong malinaw na sa iyo ang lahat, maaari ka nang magpatuloy magpatuloy sa susunod na aralin. Alamin mo ang isa sa mga dula ng mga taga-Visayas. taga-Visayas. 118
ARALIN ARA LIN 2.3 A. Pani ti kan :
Patr ia Aman A man da (1916) (Dula mula sa Cebu) Orihinal na kinatha ni Amando Navarette Osorio Salin sa Ingles ni Nenita Lozada Mision Isinalin sa Filipino ni Joey A. Arrogante
B. Gramatik a :
Mga Pang-ugnay na Ginagamit sa Panghihi kayat
I. Panimula Ang Cebu ay isa lamang sa bumubuo sa Rehiyon VII ng Gitnang Visayas. Maburol at bulubundukin ang Gitnang Visayas. Matatagpuan din sa Gitnang Visayas ang Bundok Kanlaon at Bundok Mandalagan. Mula rin sa Visayas mapapasyalan ang kilalang mga burol sa Bohol na kilala sa tawag na Chocolate Hills . Bago dumating ang mga Espanyol, tinatawag na Sugbo ang Cebu. Ito ay pinamunuan noon ni Raha Humabon. Dito unang lumunsad at nanirahan ang mga Espanyol nang sila ay dumating sa Pilipinas noong 1521. 1521 . Iba’t ibang uri ng panitikang tuluyan ang namayani sa Visayas noong panahon ng mga Espanyol. Isa sa pinakalaganap ang dula. Ang salitang dula ay nagmula sa salitang Cebuano na ang kahulugan ay libangan na katumbas naman sa Tagalog ay dula rin. (Hinango sa Lorenzo, C.S. - et.al Literatura ng Iba’t Ibang Rehiyon ng Pilipinas.2001.Grandwater Publications and Research Corporation, Makati City.)
Dahil sa kakulangan ng teatrong pagtatanghalan ng mga dula noon, ito ay karaniwang itinatanghal sa mga plasa, sabungan, imbakan at maluluwang na mga bakuran. Ar ali n 2.3 ay tungkol sa dula mula sa Cebu na pinamagatang Patria Ang Arali Am anda and a (1916). Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa Mga Pang-ugnay na Nanghihikayat na makatutulong upang makapagtanghal ng Reader’s Theater na ibabahagi sa klase batay sa sumusunod na pamantayan: a) naglalarawan sa iskrip ng isang pagdiriwang o kalagayan ng isa sa mga lalawigan sa Visayas, b) kaangkupan ng lakas, hina at taginting ng tinigng magsisiganap, c) maayos at wastong pagbigkas ng mga bahaging dapat bigyang-pokus, d) hikayat sa madla, e) kumpas, f) kasuotan, g) tikas at tindig.
Aalamin mo rin kung nailalarawan ba sa mga dula ang mga taga-Visayas ang kanilang kakaibang mga pagdiriwang. Gayundin ku ng b akit mahalaga mahalaga ang mga pang-ugnay sa pagbuo pagbuo ng edito ryal na nanghihikayat.
119
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatuto Pagkatuto Tuklasin Sa kasunod na mga gawain, tuklasin kung may alam ka na tungkol sa Cebu at paano nakatutulong ang tradisyonal na mga pagdiriwang ng Kabisayaan na magkaroon ng kamalayan ang mga tao sa kahalagahan ng mga ito mula sa lugar na pinanggalingan ng nasabing pagdiriwang. Gayundin, kung paano magagamit nang wasto ang mga pang-ugnay sa pagbuo ng editoryal na nanghihikayat na ang paksa ay tungkol sa mga pagdiriwang sa Kabisayaan. GAWAIN 1. Hala Bira…Visayas Suriin ang sumusunod na larawan. Pagkatapos, sagutin ang kasunod na mga tanong. Gawin sa sagutang papel.
1. Anong kaugalian o tradisyon ang ipinakikita sa bawat festival na idinaraos sa ilang lugar sa Visayas? 2. Bigyang-interpretasyo Bigyang- interpretasyon n ang ibig sabihin ng pagdiriwang na nasa larawan. 3. Ano ang kahalagahan ng festival sa pamumuhay at kamalayang panlipunan ng mga taong naninirahan doon? GAWAIN 2. Sagutin… Mga Sagutin… Mga Pokus na Tanong Magbigay ng hinuha tungkol sa Mga Pokus na Tanong para sa aralin. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
Nailalarawan bas a mga dula ang kakaibang pagdiriwang na ginagawa ng mga taga-Visayas? taga-Visayas? Patunayan.
Marahil ay nasiyahan ka sa iyong natuklasang mga bagong kaalaman. Batid kong magiging kapana-panabik pa ang susunod mong gawain.
120
Alam mo ba na… isa pang uri ng akdang pampanitikang tuluyan tulu yan ang dula na naglalarawan ng mga pangyayari sa buhay ng tao sa pamamagitan ng mga tauhang gumaganap sa ibabaw ng tanghalan. Ipinakikita sa dula ang buhay ng tao na sadyang pabagobago at paiba-iba ang takbo. Kung minsan ay malungkot, kung minsan naman ay masaya. Kung minsan ay mapagbiro, kung minsan naman ay walang kibo. Lorenzo, Carmelita S. et.al. 2001.Literatura ng Iba’t Ibang Rehiyon ng Pilipinas, Grandwater Publications and Research Corporation,Makati City
Ang dula ay isang uri ng panitikan. Nahahati ito sa ilang yugto na maraming tagpo. Pinakalayunin nitong itanghal ang mga tagpo sa isang tanghalan o entablado. Gaya ng ibang panitikan, ang karamihan sa mga dulang itinatanghal ay hango sa totoong pangyayari sa buhay buha y maliban na lamang sa iilang dulang likha ng malikhain at malayang kaisipan. Lahat ng itinatanghal na dula ay naaayon sa isang nakasulat na iskrip. Ang iskrip ng isang dula ay iskrip lamang lamang at hindi dula, sapagkat ang ang tunay na dula ay yaong pinanonood sa isang tanghalan, pinaghahandaan at may batayan. Mga Elemento ng Dula
Iskrip o nakasulat na dula – Ito ang pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng bagay na isinasaalang-alang sa dula ay naaayon sa isang iskrip; walang dula kapag walang iskrip. Gumaganap Gumaganap o aktor – – Ang mga aktor o gumaganap ang nagsasabuhay nagsas abuhay sa mga tauhan sa dula; sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo; sila ang nagbibigay-buhay sa iba’t ibang damdamin; sila rin ang binibigyang pokus ng mga manonood. m anonood. Tanghalan – Tanghalan – Anumang pook na pinagpasiyahang pagtanghalan ng isang dula ay tinatawag na tanghalan. Maaaring ang tanghalan ay sa plasa, bakuran ng isang bahay, kalye, sa loob ng klasrum, tanghalang pantanghalan at iba pa. Tagadirehe Tagadirehe o di rektor – – Ang direktor ang nagpapakahulugan sa isang iskrip; siya ang nagsasagawa ng nilalaman ng iskrip mula sa pagpasiya sa hitsura ng tagpuan, ng kasuotan kasuota n ng mga tauhan hanggang sa paraan ng pagganap at pagbibitiw ng diyalogo ng mga tauhan ay nakabatay sa interpretasyon interpretasyon ng direktor sa iskrip Manonood – Manonood – Hindi maituturing na dula ang isang binansagang pagtatanghal kung walang manonood sapagkat layunin ng dula ay maitanghal sa mga manonood. Hango sa aklat na Lunday Ikatlong Taon. Banadera,et.al. Sunshine InterlinksPublishing InterlinksPublishing House,Inc.: 2011
121
Linangin Basahin at unawain ang isang dula mula sa Cebu. Alamin kung paano nakatutulong ang dula sa paglalarawan ng pagdiriwang ng mga tao sa nasabing lugar na kung iyong susuriin ay nagpapakita kung paano sila namuhay at may pagpapahalaga pagpapahalaga sa kulturang k ulturang kinagisnan.
Al am m o b a na... na.. . ang sumulat ng dulang “Patria Amanda.” ay si Amando Osorio na mula sa katutubong bayan ng Dumaguete City. Ipinanganak noong ika-6 Pebrero, 1890 at anak nina Ricardo Osorio at Filomena Navarrete. Nag-aral siya sa Cebu High School at sa School of Arts and Trades kung saan nakuha niya ang sertipiko ng kasanayan kaugnay ng pag-aaral. Nagpatuloy siya sa kaniyang pag-aaral sa San Carlos College, Liceo de Manila, at sa Colegia Mercantil kung saan niya tinapos ang kursong A.B. Ang dulang “Patria Amanda” ay inialay ng may akda sa kaniyang magulang. Itinanghal ito noong ika-9 ng Pebrero, 1916 sa unang Carnival Fair sa Dumaguete na idinirehe mismo ni G. Osorio. Ito ay lubos na pinanabikan ng mga manonood kaya muling itinanghal itinangh al nang sumunod na taon nang magdiwang ng pista ang nasabing bayan. Ang dulang ito ay itinanghal din sa panulukang Escolta at kalye Sandalo, Maynila noong Setyembre 19, 1921 nang ipagbunyi ang pista ng Birhen ng Consolacion, ang pangalawang patron ng bayan ng may akda. Hinango sa: www. cebuano studies center.com.ph 7-14-2015
PATRIA AMA NDA (1916) Sarsuwelang orihinal na kinatha ni Amando Navarette Osorio Salin sa Ingles ni Nenita Lozada Mision Isinalin sa Filipino ni Joey A. Arrogante
Prologo
O, bawat isa dito sa malawak na lupa May kanyang tungkuling dapat isagawa; Anumang dumating dumating sa kanyang kanyang tadhana Hindi dapat maging sanhi para ikahiya. UNANG YUGTO (Bahagi (Bahagi lamang)
Tagpuan: Isang gabing maliwanag ang buwan sa isa sa mga lungsod ng Luzon, malapit sa Maynila, noong panahon ng mga Katipunero. Sa kasalahan ng isang malaking bahay na napapalamutian ng mga nakakuwadrong larawan, mga lantang dahon ng pitogo, mga artipisyal na bulaklak, atbp. Sa gitna ng mesa at ilang silya-tumba-tumba, silya-tumba-tumba, at mga
122
upuang “vienna” na mahusay na nakaayos. May dalawang pinto: isa (sa kanan) patungong beranda at ang isa pa (sa kaliwa) patungong silid-tulugan. silid-tulug an. Sa pagbubukas ng telon, makikita ang mga tauhang abala lahat sa kanilang gawain: nagsusulsi ng mga lumang damit, nagwawalis at nagbubunot ng sahig, nagpupunas ng mga muwebles, nagpupunas ng mga pinggan pinggan at mga kutsara’t kutsara’t tinidor at kung ano ano -ano pa. Habang sila ay abala, inaawit din nila ang sumusunod: MUSIKA: Sabi nila’y nakahihiya ang magtapon ng basura Magwalis at maglinis ng sahig; Ngunit, gaano man kababa ang trabahong-bahay trabahong-bahay Ang paggawa paggawa ng mga ito ito ay malaking malaking karangalan. karangalan. Itinuturing ng iba ito ay kahiya-hiya, ang mababa sa tinging-gawa; dito sila namamali, sa harap ng Diyos tanan ay pantay-pantay. Hindi mabibigat ang mga gawain. Silang nagpapakumbabang gumagawa, Ay nagkakadangal nagkakadangal at dinadakila dinadakila Dahil mula sa kanilang pawis na nabubuhay sila. May ilang kabataang ganito ang haka... Bilang mag-aaral, ang pa ggawa’y mababasa kanilang pagkatimawa. pagkatimawa. Ngunit bakit ganito ang iniisip nila? Mga prinsipe ma’t prinsesa sa nadudumhang kusina. Tagpo 1 SI PATRIA AY MAKIKITANG NAKAUPO AT NAGB NA GBAB AB ASA NG PAHAYAG PAHA YAGAN AN Pat:
Sa bayan, ang Katipunan ay umalsa laban sa pamahalaan at sa Balintawak, si Bonifacio ay sumigaw ng kalayaan. Iyan ang balita rito sa pahayagang Maynila. (Ilulupi ang pahayagan) Nag-aalala ako tungkol sa balitang ito, hindi dahil sa ako’y hindi umaayon sa paghihimagsik ng bayan. Hindi. Ang ipinangangamba ko’y si tatay na ngayon ay nasa Maynila, sinusundo ang nakababata kong kapatid na lalaki na nag-aaral nag-aara l sa Ateneo at, walang duda, inabot sila ng gulong ito. Ano na kaya kaya ang nangyayari nangyayari sa kanila? Nilalakasan Nilalakasan ko na lamang ang pag-asa kong nawa’y huwag silang mahagip ng mga balang ligaw. At...(mag-iisip) At...(mag-iisip) ngunit, ano na ang ang mangyayari mangyayari sa aming aming lahat. lahat. Ano ang kahahantungan sa labanang ito ang daratal? Isa marahil sa dalawa. Ang kaligayahan ng tagumpay o ang kapighatian ng pagkatalo. pagkatalo. Subalit, magagapi kaya natin ang kapangyarihan ng Espanya dito sa Pilipinas? Panahon, iyang walang salang hukom ng pinakamagaling na makahahatol at habang hindi pa natin nalalaman, manalangin tayo sa Diyos na ang kalayaan, iyang walang kasinghalagang karapatan na ipinagkait sa atin ng pagmamahal para sa kaniyang katutubong lupa ay maangkin natin para mabayaran ang ilog ng dugong dadanak sa
123
lambak ng digmaan, ang ating Inang-bayan, Inang-baya n, matapos dumanas ng libolibong pagdurusa ay maging malayang bansa at sa kaniyang kandungan, tayo na kaniyang mga anak, ay maligayang mamuhay sa ating langit? Kung ang ating mga sandata, mga punyal, mga gulok at mga sibat ay hindi kakasihan ng kapalaran, kung ang ating mga pagsigaw para maging isang taong malaya’y hindi pakikinggan ng matatayog na langit, ano pa ang ating magagawa? Madilim-o ! madilim nga ang ating kapalaran...(mag-iisip) Kapighatiang walang hanggan ng mga kabiyak sa mga maglalahon m aglalahong g asawa! Ang mga anak na mauulila ng kanilang mga ama ay tanawing kahabag-habag. At ...ang mga buntong-hininga at mga luha ng mga dalagang maiiwan ng kanilang mga katipan. (Yuyuko at bubuntunghininga.) MUSIKA: Ano ang nangyari nangyari sa mga langit Na kahit minsa’y di dinggin ang atin g pakiusap! Silang nabubuhay sa panganib Ay di-bigyan ng kaligayahan kaligayahan Ako’y natatakot sa kamatayan kamatayan Habang iniisip ko ang ating hinaharap na mga araw. Kaawaan kaya tayo ng Diyos At pigilin ang naaantalang naaantalang digmaan? digmaan? Ano ang kahihinatnan kahihinatnan ng ng ating Pilipinas Pilipinas Mapait tayong mangag-iiyakan! mangag-iiyakan! Isang ilog ng dugo ang aagos Sa mga lambak ng labanan. Ngunit bakit ang ating mga nasa Sa atin ay di-ibigay Ito ba ang tinatawag nilang katarungan Dito, dito sa kapatagan ng mga luha? Anong dilim ng gabi! Maulap ang kalangitan, Nagsasaad ng isang mapanglaw na bukas Sa ating bayang pinakahihiyas, Kay panglaw din ng palad ng sinta Na nabubuwal sa larangan ng digma Tayo’y magwawalay kapagdaka Sa wakas ng panahon hangga.
(Tatanaw sa malayo si Patria, malungkot na malungkot; ang orkestra ay patuloy sa pagtugtog. Tatanghal si Felipe)
Fel:
Tagpo 2: SA DATING SILID Aking pinakamamahal, pinakamamahal, Aking pinakasisinta, pinakasisinta, may dinaramdam ka ba? Bakit ka nagpapakahapis nagpapakahapis Magsaya ka, magsaya ka, Ako’y kapiling mo na. na.
124
Tahan na Huwag mabalisa. Aking kabiyak, kabiyak, hiyas ng aking kaluluwa kaluluwa Sa iyo’y may nangyayari ba? May nangyayari ba? Pat:
Nang iyong ako ay lilisanin mo, Hindi pa ba sapat na ikalungkot ko? (Tatayo) Kung ikaw’y mabalitaang patay na Mamamalagi ako sa pagdurusa At kung wala wala ka na... na... O, naiisip kong kai lanma’y hindi na tayo magkikita.
Fel:
Bakit, Patria? Saan ako pupunta?
Pat:
Sa digmaan...
Fel:
Nagdurugo ang puso ko pag ganyan kitang namamasdan
Pat:
Bakit?
Fel:
Dahil ikaw, aking hirang, ay luhaan.
Pat:
Kaninong puso ang di mawiwindang Kung ang iniirog ay lilisan? Anumang maaaring maaaring mangyari mangyari sa iyo. Ay sapat nang nang ikapigtas ikapigtas ng puso ko.
Fel:
O! Kabiyak ng aking kaluluwa! Sinasamo kitang huwag na sanang mangamba Sa aking paglayo Walang masamang daratal sa kasuyo.
Pat:
Totoo? Natitiyak mo? Kapag mabalitaan ang iyong pagkabuwal Hindi ba ako luluha? May dahilan ba akong matuwa?
Sabay: Ang lalaki ay tunay na maligalig maligalig Kapag siya’y talagang umiibig Ang babae ay ay maaagawan maaagawan ng kaniyang kaniyang katipan Kung matitimbuwang sa larangan ng digmaan. Kahit hindi natin mahulaan Ang mga paraan paraan ng buhay, buhay, Ngunit ang takot sa kamatayan Ay maghahari sa ating isipan. isipan.
125
Pat:
Lilisanin mo pa ba ako?
Fel:
Oo!
Pat:
Huwag!
Fel:
Patria ng aking puso, sino ang nagsabi sa iyong ako ay aakyat sa bundok para umanib sa manghihimagsik? manghihimagsik?
Pat:
Walang nagsabi sa akin, ngunit hindi na kailangang may magsabi pa sa akin sapagkat ikaw, ang iyong sarili, ang nagsabi noon na kapag ang Pilipinas ay tumayo tumayo para maghimagsik maghimagsik laban sa Kastilang Kastilang pangaalipin, ikaw, habang binata pa, ay tutungo sa bundok upang ipaglaban ang layunin.
Fel:
Kailan ko sinabi sa iyo, ‘yan?
Pat:
Nakalimutan Nakalimuta n mo noong gabi, noong gabing maliwanag ang buwan, noong ikaw ay lumiligaw pa sa akin at napag- usapan natin ’yan sa may tabing-dagat? Kung nakakalimutan mo ‘yon, tatawagin ko ang saksing maliwanag na buwan, ang mga alon na sumasaboy sa dalampasigan, ang mga simoy na kahit ngayon ay sumasalubong sa atin. Tutunguhin ba natin ang dating pook? Nakakalimutan mo ’yon, Felipe? Hindi mo maalaala?
Fel:
Oo, naaalaala ko na lahat.
Pat: Fel:
At...narinig At...narinig mo na ba ang balita na ang Katipunan ay bumabangon bumabangon na ngayon. Oo, ako ang isa sa unang nakarinig.
Pat:
Kung gayon... ano ang iyong balak ngayon?
Fel:
Aba...ang minumutyang tinubuang lupa ay nakaharap sa isang napakahalagang sandali at ito na ang oras para sa lahat ng kalalakihan na magtanghal ng kanilang kagitingan. Samakatuwid, giliw, hayaan mo akong pumabundok sapagkat tungkulin ko kasama ng ating mga kababayang ipakipaglaban ang ating bayan. Masakit sa aking iwan ka at mapait para sa akin ang sumugod sa lambak ng pakikibaka, subalit sa makalawang-wari, nakapananariwang nakapananariwang gampanan itong walang kasinghala k asinghalagang gang tungkulin sa mapanganib na panahon nitong ating bayan, ito ay ang pinakadakilang tungkulin dito sa daigdig ang nagpapalakas sa aking umanib. Bukod Buko d diyan, batid mo na naman, Patria, na lagi akong walang lubay na tinutugis ng ating mga kaaway sanhi ng mga artikulong sinulat ko sa pahayagang Manila na ipinagtatanggol ko ang karapatan ng ating bayan; Mabuti na ring magkanlong sa kabundukan sapagkat dito sa poblasyon, nararamdaman kong ako’y nanganganib at hindi
126
ligtas at aking ikinatatakot baka masangkot pa ang mga walang malay; bukod pa riyan, mayroon akong mga pag-aalinlangan at mga pagkatakot na baka mahulog ako sa kamay ng mga kaaway. Dahil sayang, hindi ba matalinong ako’y pumabundok. Pat:
Felipe, hindi ko ibig ang isip mong pumabundok para sumanib sa mga manghihimagsik sapagkat lagi kitang ikababalisa. Isipin mo na lamang ang mga kahirapan ng kanilang buhay at kalagayan doon, kahabaghabag sila; nakikita mo, para silang mga labuyo sa gubat. Saan man sila datnan ng gabi, doon sila magkakanlong matapos galugarin ang kabundukan. Ngunit kung sadyang pasya mo na, hindi kita pipigilin! ( Magmumuni-muni sila.) Paalala lamang k ung iyong mamarapatin.
Fel:
Ano ‘yon?
Pat:
Ito, gawa nang ika’y tinutugis ng mga Kastilang opisyal ng bayan, sa halip na magtiis sa init ng araw at sa ulan sa kabundukan, lihim kang magtungo sa Maynila na makukuhanan mo ng barko patungong Hong Kong at doon ligtas kang makapagtatago. At kapag napayapa nang muli ang Pilipinas, ikaw ay magbalik para tuparin ang ating mga pangako. Ngayon, Felipe, ano sa tanto mo? Mas magaling ka yang ikaw ay tumakas sa malayo sa ating katutubong bayan nang makaligtas ka sa mga panganib?
Fel:
Iyan ay magaling na plano, Patria, gawang iyan ang iyong ibig. Ngunit pakaisipin mo: Ang Pilipinas ay handa akong isuplong at sa aking noo matatak ang kahihiyan, ang walang pagkakaburang tanda ng aking kataksilan sa katutubong bayan sa pagtalikod ko sa kaniya sa panahon ng kagipitan, bukod pa riyan, handa akong isumpa isu mpa ng aking kababayan sapagkat sa bawat pahina ng pahayagan ako ang pumukaw sa kanilang maghimagsik, at...kanilang iisiping bakit ngayon pa, ako, sa lahat ng tao, ang una pang uurong. Hindi ba ito’y kahiya -hiyang bagay kong gawin? Subalit Ah! Patria, ako’y nasa mahirap na kalagayan. Nararamdaman ko ang mga paghihirap saanman ako bumaling. Ako’y naliligalig.
Pat:
Bakit, Felipe?
Fel:
Sapagkat kung ako’y mananatili lamang, dito, bagay na ikabubuti ko, dahil palagi kong mamamasdan ang malugod mong mukha, ngunit walang pag-aalinlangan, sa huli madarakip ako at mahuhulog sa mga kamay ng ating mga kaaway. Kung mamundok ako, maaaring hindi nila ako mahuli, ngun it ang buhay ko’y manganganib. Kung tatakas ako patungong Hong Kong, totoong ligtas ang aking buhay at malaya ako sa mga panganib ng digmaan; ngunit doon, ang puso ko’y hindi liligaya at ang tulog ko’y k o’y hindi matitiwasay sapagkat ang nasa diwa ko’y laging ikaw at mag-aalala ako sa maaaring sumapit sa iyo. Hindi ko alam ang susulingan ko, Patria, aking mutya. Ang mga iyan kaya ang mabulagtang patay sa akin sa iyong paanan!
127
Pat:
Kung ikaw ikaw ay mamamatay, wawakasan ko na rin ang aking aking buhay. buhay. (Magbubulay-bulay (Magbubulay-bulay si Patria at mukhang alalang-alala.) IKALAWANG YUGTO (Bahagi (Bahagi lamang)
Tagpuan : Sa gilid ng isang malaking gubat. May kaingin sa tabi ng bundok. Pawang punongkahoy ang makikita. Tagpo 1: PAPASOK SI FELIPE Fel :
Uhoy! Pagod na pagod na ako! ako! (Ilalapag ang kaniyang maleta at ang kaniyang sandata, sisipatin ang pook.) Ano ang mangyayari sa akin? Nabubuhay lamang ako sa mga bungangkahoy. Tatlong araw ko nang naliligid ang buong kabundukan ngunit wala pa akong nakikitang sinuman. Nasaan ang mga rebolusyonaryo? Saan ko sila matatagpuan? Pag hindi ko sila nakita kagipitan ang aabutin ko. Mamamatay ako sa gutom. Maglalaho ako rito sa gubat. O, Diyos ko!
Musika: Sa mga oras ng paghihirap Nananabik ako sa aking nililiyag Nasaan ka, Patria, na sinasamba ko? Dumulog ka’t paginhawain ako sa mga kalungkutan ko. Magagalak ang puso ko Kung katabi lamang kita Matatagpuan ko ang aliw sa mga bisig mo Sa halip na hibik at buntunghininga O mapait ang diwa Ng mga paghihirap na walang ginhawa Dakilang mga hirap ang aking nadarama Sa pamamagitan ba nito ang buhay ko’y natapos na? Tagpo 2: PAPASOK SI DAMON Dam : (Tututukan ng baril baril sa likod si Felipe) Bang!Pong! Bang!Pong! Fel :
(Matatakot, lilingon) O, ikaw pala, Damon...Huwag kang magbiro, Ite.(nagtatawanan) Tinakot mo ako nang husto.
Dam : Saan ka galing, Iping? Fel :
Pumabundok na ako ng gabing magkita tayo sa bahay
Patria. Hindi ko pa nakikita ang mga manghihimagsik. Tatlong araw ko na silang pinaghahanap. Dam : Anong daan ang tinunton mo?
128
Fel :
(Itinuturo) Ayung isa sa Paling-paling. Paling-pa ling.
Dam : Mabuti na lang walang masamang nangyari sa ‘yo. Ang malayong daan pala ang tinunton mo. Kaya hindi kataka-takang maligaw ka. Fel :
Aling daan ba dapat ang patungong Kandungaw?
Dam : Tuntunin mo ang daan patungo kina Mang Sorio. Iyon ang malapit na daanan. Fel :
Kaya, heto ako, pagod at pata. Ngunit sa palagay ko, kailangang bathin ang mga pagsubok sa atin nang maluwag sa puso, sa daan ng ating tinubuang lupa.
Dam : Oo, tama ka... Fel :
Ikaw, Damon? Kailan ka dumating?
Dam : Kahapon lang. Fel :
Makikipaglaban Makikipaglaban ka rin ba?
Dam : Ano pa ang magagawa ko? Kailangang lumaban tayo. Ano man ang mangyari! Fel :
Gayon pala, nasaan ang inyong mga himpilan?
Dam : Doon, sa likod ng kakahuyang ito. Dito tayo daraan. (Ituturo ang lugar) Halika na, aalis na tayo. Ihayag mo ang iyong sarili sa aming heneral para bigyan ka niya ng baril. Fel :
Nakikita ko na mayroon ka na.
Dam : Siyempre. Ako ang bantay sa mga taguang-hukay. Halika na. Aalis na tayo. Fel :
Hintay, kumusta si Patria? Mabuti ba ang kalusugan niya nang iwan mo siya?
Dam : Kahapon, nakita nakita kong magaling magaling siya. Ngunit ninakawan ninakawan sila ng mga kabayo at baboy kagabi. Naglipana ang mga magnanakaw sa bayan. Fel :
Masama pala. Mabuti pang umalis na tayo, Damon.
Dam : Teka, dumarating ang heneral...(sasaludo) heneral...(s asaludo) Tagpo 3: PAPASOK ANG HENERAL Heneral :Kumusta ang kalagayan dito, Damon? 129
Dam : Nasa mabuting kalagayan ang lahat dito, heneral. (Ituturo si Felipe) Ang lalaking lalaking ito, Sir. Si Felipe Felipe Libre. Gusto Gusto niyang sumapi sa atin. atin. Heneral :(Kay Felipe) Ikaw rin, nais makipaglaban para sa ating tinubuang lupa? Fel :
Iyan ho ang ipinarito ko, Sir.
Heneral : (Tatango) Mabuti. Nasisiguro kong ang layunin nating ito ay pagpapalain ng ating Panginoon. Fel :
Ipagpaumanhin Ipagpauman hin ninyo, Sir, marami ba tayong mga sundalo?
Heneral : O...Oo, sa mga kawal sa kasalukuyan ay napakarami. Ngayon nga mayroon silang pagsasanay. (Kay Damon)
Damon, puntahan mo at sabihan ang Komander ng Kompanya na magpadala rito ng pulutong. Mabuting magsanay rin sila sa linyang ito sapagkat maaaring magkaroon ng labanan dito. Dam : Opo, Sir. (sasaludo at lalabas) Tagpo 4: ANG HENERAL AT SI FEL IPE Heneral : Ipagpaumanhin mo Felipe. Sino ang iyong mga magulang? Fel :
Ang aking ama ay ang yumaong Kapitan Miguel.
Heneral : O... naalala ko siya, Kapitan Miguel Libre; kilala ko siya. Dati akong pumupunta sa inyong bahay nang ako’y kawani pa sa pamahalaang panlalawigan. Hindi kita napansin doon. Fel :
Marahil dahil sa pinalaki ako sa kolehiyo ng mga pari saMaynila.
Heneral : Hintay sandali. Ikaw ba’y sumas api sa amin ayon sa sarili mong kagustuhan? Fel :
Opo, Sir. Walang nag-utos sa aking gawin ito. Katunayan, tatlong araw na ang nagugol ko sa paghahanap sa inyo rito sa bundok.
Heneral : Iyan ang tunay na damdamin ng isang magaling na sundalo. Hihirangin kita bilang isang opisyal, ha? (Tatapikin sa balikat si Felipe). Fel :
Nasa sa inyo ho iyon, Sir.
Heneral : Sa mga kolehiyo sa Maynila ang kasanayang kasanayang militar militar ay isa sa mga mga kursong pangkalalakihan. pangkalalakihan. Kumuha ka ng kursong ito sa palagay p alagay ko.
130
Fel :
Oho, Sir, mayroon akong kaunting kasanayang pang militar. Sa aming kolehiyo, nahirang ako bilang Pinunong Opisyal ng batalyon.
Heneral : Ako’y natutuwang marinig iyan na marunong ka nang magbigay utos. Tagpo 5: PAPASOK SI DAMON AT ILANG SANDALI Dam : Naririto na sila, Sir. Heneral : Dito kayo magsasanay. (Malakas na boses: “Fallin “ Fallin”! ”! (Sumunod ang mga sundalo). Mga kasamahan, sa harap ninyo, hinihirang ko ang taong ito, si Felipe Libre, bilang inyong Tenyente. Mula ngayon, ituturing ninyo siya bilang isa sa inyong mga opisyal. Inaasahan kong susundin ninyo ang kaniyang mga ipinag-uutos. At ...Mabuhay ang Pilipinas. Fel :
Oho, Sir, company, Tention! Right face! Left face! About face! Parade rest! Company Attention! Forward, march! To the rear, march! Company, halt.
MUSIKA Sundalo Maging maliksi, mga manghihimagsik manghihimags ik Dalhin ang inyong mga baril Sa larangan ng digmaan Humanda kayong mamatay. Kahit kayo’y matimbuwang Walang anuman ang kamatayan O, Pilipinas, sa iyong kapakanan Lahat kami’y handang mamatay.
Kalalakihan at kababaihan, matatanda at kabataan Lahat ay handang iligtas ka. Ikaw ay naghihirap sa paniniil. Kami, mga anak mo’y handa nang makitil. (Magmamartsa patungo sa bambang.) IKATL ONG YUGTO YUGTO (Bahagi lamang)
Gabing maliwanag ang buwan. Sa loob ng himpilan ng mga sundalo, may mga bangkong nakasandal sa dingding, isang mesa at dalawang silya. Tagpo 1 Papasok ang Heneral at si Felipe, ang huli ay nakaunipormeng pansundalo na.
131
Heneral : Ito ang himpilan, Felipe. Maupo ka. (Uupo sila.) Masdan mo, tayo ay napaliligiran ng mga dalisdis, bundok at kapatagan. Sa palagay mo kaya, ang kutang ito’y napasakamay ng mga kaaway. Fel :
(Iiling) Hindi sa palagay ko...ngunit...)
Heneral: Bakit, Felipe? Bakit may ngunit? Fel:
Mga sandata. Marahil Marahil wala pa tayong sapat na mga sandata at mga munisyon.
Heneral: Siyempre, hindi bawat isa sa puwersa nating umaabot umaabot sa 2,000 sundalo ay husto sa kagamitan. k agamitan. Ngunit marami tayong tayong itak. Fel:
Ngunit ano ang mabuting magagawa ng mga itak laban sa libo-libong riple mayroon ang ating mga kaaway.
Heneral: Hindi bale. Mamamatay tayong lahat, may mga sandata man o wala. Ang kailangan lamang ng ating Inang-bayan ay ang ating kagitingan, anumang klase ng sandata ang gamitin natin. Tagpo 2: PAPASOK SI DAMON Dam : Heneral! (Sasaludo) Heneral: Ano yon, Damon? Dam: May balitang ang ating bayan ay bobombahin; ang simbahan ay ninakawan ng mga insurekto mula sa Hilaga.. Fel:
Si Patria? Alam mo ba kung nasaan siya?
Damon: Si Patria Patria ay maaaring narito sa bundok ngayon sapagkat ang bayan, sabi nila ay iniwanang parang isang libingan. Ibig sabihin, kahit mga pusa at aso ay nagsilikas din. Heneral: Sino ang nagbalita sa ‘yo nito, Damon? Dam: Si Kaloy, ang nakababatang kapatid ni Lolay. Sabi pa nga niya sa akin papunta siya rito para sumapi sa atin. Fel:
Nasaan ngayon si Kaloy?
Dam: Sabi niya pupunta raw muna siya kina Tenyente Binoy para tingnan si Lolay. Fel:
Tenyente Binoy! Ang Tiyo ni Patria?
Dam: Oo.
132
Heneral: Sino ang Patriang itong tinutukoy mo? Fel:
Kaibigan ko, Sir.
Dam: (sa manonood) Sabi niya “kaibigan ko”...kahit na siya ay nobya niya. Heneral: Ano pa ang nabalitaan mo, Damon? Dam: Ang mga picadores o sacadores ay pupunta rito sa bundok para lusubin tayo. Heneral: Mabuti! (Tatayo). Hayaan mong pumarito silang may ibig...At ikaw, Damon, bumalik ka sa gilid ng gubat. Magbantay ka doon... Dam: Oho, Sir! ( sasaludo at lalabas.) Tagpo 5: SI FELIPE AT ANG HENERAL Fel:
Ito ho bang si Ninay ay nasa himpilan ding ito, Sir?
Heneral: Wala. Ngunit nakatira siya malapit sa bahay ni Tenyente Binoy. Palagi namin siyang inaanyayahan dito sapagkat mahusay siyang umawit ng balitaw. Dito, sa gitna ng bundok na ito, balitaw lamang ang nakaaaliw sa amin. Fel:
Ito’y tunay na nakaaaliw, Sir , marahil sa dahilang ito ang katutubong awit at sayaw ng mga Pilipino. Tagpo 25: PAPASOK SI PATRIA
Pat:
Damon, nasaan si Felipe?
Dam: Narito, pinamumunuan niya ang mga sundalong nagbabantay ng kampo. Pat:
Halika, pahiramin mo ako ng salawal, kamiseta, sombrero at baril at makikipagbarilan makikipagbarilan ako.
Dam: Hesus, Nyora...sasama kayo? Huwag! Nakikiusap ako huwag! Baka mapatay kayo, huwag nawang itulot ng Diyos. Pat: Walang halaga, walang makapipigil sa mundong ito sa akin. Sige na kunin mo ang mga kailangan ko. Dam: Siya. Hahalinhan ninyo itong lalaking “duwag na matapang.” (Lalabas.) Tagpo 40: PAPASOK SI DAMON Dam: (Nanginginig (Nanginginig sa takot) Sir!
133
Heneral: Anong nangyayari, Damon? (Mas malakas na maririnig ang ugong ng mga kanyon.) Dam: Nakasisindak Nakasisin dak ang putukan. Natatakot ako, Sir. Heneral: Ah, mahina ka. Lakasan mo ang iyong loob, anak. Dam: Sino ang hindi matatakot, Sir, makakita ng tagaan, saksakan dito at pagdanak ng dugo doon? Heneral: Sadyang gayon lagi ang larawang nakikita sa digmaan. ( Maririnig muli ang putukan.) Dam: Kung gayon, paano si Patria, ang kasintahan ni Felipe? Sumama siyang makipaglaban. Nanghiram siya sa ‘kin ng mga damit at isang baril na nakita ko sa inyong higaan, Sir. Heneral: Oo, ngunit... Mauunawaan ang panganib) Ano? Naroon si Patria? Pumarito ba siya? Dam: Pumunta siya rito para makinig ng balitaw. Naghahapunan kayo noon. Pero napasama sila sa kaguluhan dito sa kampo. Heneral: Nasaan siya, kung gayon? Dam: Nasa larangan kasama ng mga sundalo natin. Heneral: (sa sarili) Panginoon ko! Kung si Patria’y masawi habang nakikipaglaban, huwag nawang itulot ng langit! Mabigat kong daramdamin ang pagkawala ng kaniyang buhay. Patria! O, kay tamis ng pangalang ito. Sagisag ito ng ating Inang-bayan. Patria...napakahalaga para mapatay gayong mahalaga lamang na siya’y pag-alayan natin ng ating pinakabuhay.
(kay Damon) Damon! Lumisan ka at iyong hanapin si Patria. At iyong sabihin sa kaniyang inaatasan inaata san ko siyang iwan ang luklukan ng digmaan at magkanlong dito sa ating himpilan. Dam: Dapat ba akong gumitna sa putukan? Paano kung tamaan ako ng mga bala, Sir? Heneral: (maiinis) Anong magagawa natin? Ngayon, Ngayon, humayo humayo ka! (ipapadyak (ipapadyak ang paa) Dam: Sige na nga gagawin gagawin ko na. Susubukin ko ang mga balang balang ito. Mangyari, maaari ding mabait sila... (Lalabas) Tagpo Tagpo 43: PAPASOK SI DAMON Heneral: Ano ngayon, Damon? Nasaan si Patria! Dam: Patay na siya. 134
Fel:
Patay? Patria, namatay? (hihimatayin at mabubuwal sa sahig; paliligiran nila itong papaypayan)
Heneral: Damon, talaga bang nakita mo ng ng iyong sariling mga mata ang bangkay ni Patria? Dam: Sir, hindi ko nakita ang bangkay niya; pero hindi ko rin siya nakitang buhay. Heneral: Kung gayon, paano mo napatunayang patay na siya? (Galit) Basta ka magsalita ng walang kabuluhan! Buhay siya. Hala sige, hanapin mo siya. (Lalabas si Damon, ngunit masasalubong si Patria sa pintuan). Tagpo 44: PAPASOK SI PATRIA, LOLAY AT INE Dam: (Sa may pintuan), O, heto na si Patria. Heneral: Nakita mo! Ngunit sinabi mong patay na siya: Pat:
(Papalapit ) Magandang gabi sa inyong lahat, mga ginoo.
Heneral: Magandang gabi naman. Dam: Nyora, ay Inor, Patay na si Felipe? (Ituturo si Felipe). Pat:
Ha? Patay na si Felipe? ( Hihimatayin; Hihimatayin ; papaypayan nina Lolay at Ine.)
Heneral: (Babatukan si Damon.) Hindi patay si Felipe, hinimatay lamang dahil sa ‘yong kalokohang ibinalita na si Patria ay patay na. At ngayon tingnan mo ang pinsalang ginawa mo! (Ituturo ) Pati si Patria ay hinimatay sa kalokohan mo. Fel: (Mahihimasmasan (Mahihimasmasan ) Bakit, ano ang nangyari? Sino ‘yan ? Heneral: Si Patria. Hinimatay siya dahil pinasalabungan siya ni Damon ng balitang ikaw ay patay na. Fel:
(Nagmamadaling (Nagmamadaling tutungo tutungo sa tabi tabi ni Patria) Gumising ka, Patria, Patria, gising....
Pat:
(mahihimasmasan) (mahihimasm asan) O, Felipe.
Heneral: Ngayon, mga ginoo, awitin nati n ang “Awit sa Yutang Natauhan.” MUSIKA: Lupang pinakasasamba Dito, sa sinisikatan ng araw Kung saan ang init Namamasong walang hanggan. Lupa ng pag-ibig
135
Na sinilangan ng matatapang, Ang mga manlulupig... manlulupig... Di makapanlalapastangan. Mulang karagatan, k aragatan, Hanggang kapatagan, At ang kabundukan, kabundukan, Mga anak mo’y sa ‘yo lagi umaasam Oo mga anak mo’y sa ‘yo lagi umaasam At panambitan panambitan Ng iyong kalayaan, Lupa ng pag-ibig. Ang iyong watawat watawat sa larangan ng ng digmaan Kumakaway-kaway sa pinagtagumpayan. Mga bituin nito’t araw Di kailanman mawawalang ilaw. Lupaing kay ganda Sa ‘yong dibdib Kay tamis mabuhay Kalwalhatian ito Ng iyong mga anak Ang mamatay sa iyo, Kapag ika’y hinamak. BABABA ANG TELON -Wakas-
Sa pamamagitan ng binasang dula, magkakaroon ka na ng kaalaman kung paano binibigyang-buhay at pinahahalagahan ang pamumuhay, pag-uugali at iba pang aspeto ng kultura ng lugar na pinagmulan nito. Maiuugnay ang ilang tagpo rito kung paano naiuugnay sa anumang pagdiriwang sa Kabisayaan ang ilang pangyayaring isinasalaysay sa dula. GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Ang pagkiklino ay isang kasanayan sa paghinang ng talasalitaan na paghahanay ng salita batay sa digri o antas ng kahulugan. (madali , katamtaman at mataas na kahulugan) Halimbawa: ngiti, tawa, halakhak Iayos ang mga salita ayon sa digri o antas ng kahulugan (pagkiklino). Isulat ang sagot sa iyong kuwaderno.
1. kalungkutan, kapighatian, kapighatia n, kalumbayan
136
2. galak, tuwa, saya
3. nakipaglaban, nakipaglaba n, nakipaghimagsik, nakipaghimag sik, nakipagtuos
4. mamatay, makitil, masawi
5. umalis, lumisan, lumikas
GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa s a Nilalaman Sagutin ang mga tanong. 1. Sino-sino ang tauhan sa dula? Isulat ang katangian ng bawat tauhan. Gawing gabay ang nasa halimbawang bilog.
Patria matapang
2. Ano ang suliraning bumabagabag sa simulang bahagi ng dula? 137
3. Paano ipinakita ni Patria ang kaniyang kamalayan sa nagaganap o maaaring mangyaring digmaan? 4. Ano ang pananaw ng may akda tungkol sa himagsikan? himagsikan ? Ang mga tauhang nilikha niya sa kaniyang dula? 5. Paano naiugnay ng may akda sa takbo ng dula ang paksa nito na tungkol sa himagsikan? Malinaw ba itong nabigyan ng pokus? Ipaliwanag ang sagot. 6. Magbigay ng bahagi o tagpo sa dula na maiuugnay sa mga pagdiriwang ng Kabisayaan. Ipaliwanag ang nasabing bahagi o tagpo. GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman Diyalog o...Damhi o...Damhi n Mo! 5.1. Sa Diyalog Suriin ang mga pahayag ng ilang tauhan mula sa dula. Ilahad ang nais ipakahulugan ng may akda tungkol sa nasabing mga pahayag. Gawin sa sagutang papel. a. Ano ang mangyayari sa akin? Nabubuhay lamang ako sa mga bungangkahoy. Tatlong araw ko nang naliligid ang buong kabundukan ngunit wala pa akong nakikitang sinuman. Nasaan ang mga rebolusyonaryo?
b. Kaya, heto ako, pagod at pata. Ngunit sa palagay ko, kailangang bathin ang mga pagsubok sa atin ng maluwag sa puso, sa daan ng ating tinubuang lupa. c. Sa harap ninyo, hinihirang ko ang taong ito, si Felipe Libre, bilang inyong Tenyente. Mula ngayon, ituturing ninyo siya bilang isa sa inyong mga opisyal. Inaasahan kong susundin ninyo ang kaniyang mga ipinag-uutos. At ... Mabuhay ang Pilipinas! d. Palagi namin siyang inaanyayahan dito sapagkat mahusay siyang umawit ng balitaw. Dito, sa gitna ng bundok na ito, balitaw lamang ang nakaaaliw sa amin. e. Isipin mo na lamang ang mga kahirapan ng kanilang buhay at kalagayan doon, kahabag-habag sila; nakikita mo, para silang mga labuyo sa gubat. Saan man sila datnan ng gabi, doon sila magkakanlong matapos galugarin ang kabundukan. 5.2.
Pagdiriwang …Interpretasyon Mo Balikan ang binasang dula gayundin, alamin ang ilang tradisyonal na pagdiriwang sa Kabisayaan. Mula sa dula, suriin ang tagpo o bahagi na maiuugnay sa ilang pagdiriwang nila. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
138
Pangyayari Mula sa Dula na Maiuugnay sa Ilang Pagdiriwang sa Kabisayaan ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________ ______________________
Paalaala Ang pagbibigay-interpreta pagbibigay-interpretasyon syon ay pagbibigay ng pagpapakahulugan o ibig sabihin/layunin ng mga pangyayari o pagdiriwang.
5.3. 5.3.
Pag-uugnay _____________________ ___________________________ ______ _____________________ ___________________________ ______ _____________________ ___________________________ ______ _____________________ ___________________________ ______
Pagbibigay ng Interpretasyon sa Pagdiriwang at Pangyayaring Pinag-uugnay ______________________ _________________________________ _______________ ____ ______________________ _________________________________ _______________ ____ ______________________ _________________________________ _______________ ____ ______________________ _________________________________ _______________ ____
Alam na Alam! Magbigay ng mga pagdiriwang pagdiriwang na ginaganap sa iba’t ibang parte ng Visayas tulad ng Sinulog Festival, Maskara Festival, Dinagyang Festival at iba pa. Bigyan ito ng interpretasyon at ihambing sa pagdiriwang na maaaring nakapaloob sa binasang dula na Patria Amanda. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
VS
139
Ngayon pa lang ay binabati na kita sa sipag at tiyaga na iyong ipinakita. Handa ka na bang basahin ang isang tekstong naglalahad ng opinyon o kuro-kuro tungkol sa nangyayaring modernisasyon sa ating kapaligiran at kung paano ito nakaaapekto sa kinagisnang tradisyon. Inaasahang masasagot mo na ang tanong na paano maibibigay ang sariling interpretasyon sa mga tradisyonal na pagdiriwang ng Kabisayaan at paano magagamit nang wasto ang angkop na mga pang-ugnay sa pagbuo ng editorial na nanghihikayat? nanghihikayat? GAWAIN 6. 6. Pagsasani Pagsasani b ng Gr amatika Pagkatapos mong pag-aralan ang isang halimbawa ng dula ng Visayas, halika na at simulan mong basahin ang tekstong nagpapaliwanag ng opinyo o kuro-kuro. Isang editoryal ito na makatutulong upang maunawaan kung magagamit nang wasto ang angkop na mga pang-ugnay sa pagbuo ng editoryal na nanghihikayat. MODERNISASYON AT TRADISYON ni Ma. Teresa Padolina Barcelo
Handa ka na ba sa pagbabago at pagdating ng ika-21 siglo? Pinaghahandaan Pinaghahan daan na nga ito, tunay ngang abalang-abala na ang marami sa paghahanda sa ika-21 siglo. Sa kabila ng mga pag-aalinlangan, ito'y nagsisilbing hudyat sa pagsilang ng mga inobasyon at tuklas sa makabagong kaalaman. Ating nasaksihan kung paano pinaunlad ang ating pamumuhay sa pamamagitan ng agham at teknolohiya. Teknolohiya! Tumpak, iyan ang kalakasan ngayon. Naniniwala ang marami na ang teknolohiya ay mahalaga para sa kaunlaran ng ating bayan. Kitang-kita ang mga pagbabago, mga imbensiyon sa pamamagitan ng teknolohiya. Ngunit nakalulungkot isipin na ang kapalit ng malawakang pagbabagong ito na para sa modernisasyon ay nagiging daan sa paglimot at pagtalikod sa mga nakagisnang kaugalian. Naririnig sa paligid ang iba’t ibang pananaw tungkol sa paggamit ng modernong teknolohiya. Maraming tao ang matatalino dahil nakalilikha sila ng iba’t ibang kagamitan. Simulan natin sa imbensyon ng radyo at telebisyon upang madaling makakuha ng balita at impormasyon. May LRT (Light Rail Transit) upang mapadali ang pagpunta sa isang lugar nang hindi natatrapik. May kompyuter na ginagamit sa pananaliksik. May mga telepono para mapabilis ang pakikipag-ugnayan sa iba. Usong-uso na rin ang paggamit ng cellphone na kahit mahirap na tao ay nagpipilit ding makabili upang mapabilis ang pakikipagkomunikasyon. pakikipagkomunikasyon. May internet din na isang pandaigdigang network na gumagamit ng kompyuter na inuugnay sa mga linya ng telepono. Dahil sa mga teknolohiyang ito, talagang maraming kabutihan at kaginhawaang naibibigay ang mga ito. Malaki nga ang kapakinabangan pero naisip din ba natin ang kasamaang dulot nito? Lahat tayo ay naapektuhan sa di-mabuting dulot nito. Nawawala na ang ganda ng kalikasan. Kabi-kabila na
140
ang polusyon. Ang iba ay naging tamad na dahil sa teknolohiya. Marami ang umaabuso sa paggamit ng teknolohiya. Dahil sa patuloy na modernisasyon, naibabaon sa hukay ang mga pinaghirapang pamana sa atin ng ating mga ninuno. Nabago na pati ang tradisyong dapat ay ating iniingatan. Sa bilis ng pagtakbo ng ating pamumuhay, ang babagal-bagal ay maiiwan. Ito na ang bagong prinsipyo sa kasalukuyan, kaya naman naitutuon natin ang ating atensiyon sa ating mga sarili lamang. Wala na tayong panahon na intindihin ang kapakanan ng iba dahil abala tayo sa ating sarili. Nais nating makasabay sa mabilis na pagbabago kaya't isinasantabi natin ang pangangailangan ng iba. Hindi masama ang pag-unlad at pagbabago. Ito'y nagpapakita na tayo'y may kakayahan at talinong umangat sa ating mga pamumuhay. Ngunit ang pagbabago ay hindi paglimot sa mabuting asal at kaugalian o di kaya'y pagtalikod sa nakaraan. Bagkus ito ay pagpapatuloy ng tradisyon ng pakikipagbayanihan at pagiging kontento sa simpleng pamumuhay, sapat at di naman salat. Kaya't sa makabagong panahong ito, huwag nating hayaang matangay ang sarili sa pagbabago. Walang kabuluhan ang modernisasyon kung ang mamamayan ay di-nagpapahalaga sa mahahalagang kaugalian, mga kaugaliang naging pundasyon ng lipunan. Kasamaan o kabutihan man ang dulot nito, nasa sarili pa rin natin ang tamang pagdedesisyon. Gamitin natin sa tamang lugar at panahon ang mga imbensiyong ito dahil nakatutulong ito upang maisulong ang pag-unlad ng ating bansa. Saguti Saguti n ang mga tanong. Isulat sa kuw aderno aderno ang m ga sagot. 1. Ano ang ang paksang paksang tinalakay tinalakay sa editoryal? editoryal? 2. Paano inilahad inilahad ng sumulat ang ang kaniyang mga opinyon? opinyon? 3. Bigyang-pansin Bigyang- pansin ang mga salitang sinalungguhitan, ano ang naging tungkulin nito sa mga pangungusap na pinaggamitan nito? 4. Nakatulong ba ang mga salitang salitang may salungguhit sa paglalahad paglalahad ng mga opinyon sa paksang tinatalakay? Patunayan. 5. Ano ang ang tawag tawag sa nasabing mga salita? salita?
141
Alam mo ba na … sa pagnanais na mahikayat ang mambabasa sa isang opinyon o pananaw, makatutulong ang paggamit ng angkop na mga salita para sa layuning ito. Sa panghihikayat, nililinaw nililina w rin nito ang dahilan kung bakit dapat susugan ang isang gawain. Tinatawag na pangatnig ang nasabing pang-ugnay. Ang pangatnig ay kataga o salitang nag-uugnay ng dalawang salita, parirala o sugnay na pinagsusunod-sunod sa pangungusap. Ang mga pangatnig na karaniwang ginagamit sa pag-uugnay pag -uugnay ay ang : at, pati, saka, o, ni, maging, maging , subalit, ngunit, kung, bago, upang, dahil sa, sapagkat, palibhasa, kaya, sana, totoo, tunay, talaga, pero, at kung gayon. Karaniwang ginagamit ito sa pagbibigay ng opinyon.
Natitiyak ko na alam mo na ang wastong gamit ng mga pang-ugnay na nanghihikayat sa pagbibigay ng opinyon. Ngayon, subukin mong sagutan ang sumusunod na pagsasanay. pagsasanay. PAGSASANAY 1 Basahin at unawain ang bawat pangungusap. Iguhit sa sagutang-papel ang emoticon na kung may ginamit na pang-ugnay pang-ugn ay sa bawat pangungusap, kung walang pangugnay.
_____ 1. Mula sa Visayas ang Wayang Orang na sinasabing sinasabing isa sa mga unang dulang lumabas noong Panahon ng Katutubo. _____ 2. Kahawig ng puppet show ang Wayang Orang kaya nilalapatan ito ng awit na may kasamang sayaw at galaw ng katawan, ng kamay, leeg, mata at bigla-biglang hakbang. _____ 3. Katumbas naman naman ng tula tula ang binalaybay na mula sa wikang Hiligaynon. _____ 4. Ang pagbabagong anyo mula pasalita tungo sa nakasulat na panulatan at ang biglang pagputok ng mga gawain sa produksyong pampanitikan ang nagpasimula ng pagkakatatag ng “ Ang Ang Suga” (Ang Liwanag), ang unang peryodikong Cebuano. _____ 5. Si Vicente Sotto ang nagbigay ng kasiglahan hindi lamang realism sa teatrong Cebuano kundi sa paglitaw ng sugilanon o maikling kuwento. _____ 6. Mahalaga sa pag-unlad ng sugilanon ng mga Cebuano ang paglunsad noong 1931 upang lalong makilala ang kanilang panitikan. _____ 7. Kinikilalang “Ama ng Makabagong Pagsusulat” sa Cebuano si Marcel Navarra. _____ 8. Ang eksperimento eksperimento na subuking subuking gawing pampanitikan ang isang isang magasin na lubos-lubusang komersyal ay nahinto noon dahil sa pagkalugi bunga ng pagbaba ng sirkulasyon.
142
_____ 9. Kapag pinagpinag-usapan ang panitikang Waray, ito’y tu mutukoy sa panitikan na nagmula sa Silangang Visayas tulad ng Samar, Leyte, Biliran at iba pang kalapit na pulong nagsasalita ng Waray. _____ 10.Tunay na namayani ang iba’t ibang uri ng panitikang tuluyan sa Visayas. PAGSASANAY 2 Basahin ang sumusunod na editoryal tungkol sa isang pagdiriwang sa Iloilo, isang lalawigan sa Visayas. Piliin ang ginamit na mga pang-ugnay. Isulat ito sa sagutangpapel. PAGDIRIWANG TIMU-OM
Isang pagdiriwang ang Timu-om sa Cabatuan, Iloilo tuwing Setyembre 1-5 taon-taon. Kahanga-hanga ang nasabing pagdiriwang pagdiriwang sapagkat kakikitaan ito ng kultura ng mamamayan sa nasabing lugar. Ano ba ang Pagdiriwang Timu-om? Marami ang nagsabi na talagang kakaiba ang nasabing pagdiriwang. Ang nasabing pagdiriwang ay tungkol sa kasaysayan ng Cabatuan, Iloilo at sa kilalang pagkain na sabaw na tunay na nakahihikayat alamin. Ang mga sahog ng kakaibang sabaw ay manok, kamatis, bawang, sibuyas, luya at tanglad na lahat ay ibinabalot sa dahon ng saging. Ito ang ilalagay sa sabaw upang maging malinamnam. Pinararangalan ng pagdiriwang ang nasabing pagkain sa pamamagitan ng natatanging mga gawain kaya nagiging makulay ito. Nakakabilib talaga ito! Ilan sa makahulugang mga gawain ay ang patimpalak sa pagluluto at pagsasayaw sa mga kalye ng nasabing lugar. Napakasarap maranasan ang nasabing pagdiriwang sapagkat buhay na buhay ang kultura ng mamamayan ng nasabing lugar. PAGSASANAY 3 Basahin at unawain ang bawat pahayag. Gawan ito ng pangungusap na nagpapahayag ng opinyon. Isaalang-alang ang gamit ng mga pang-ugnay. Isulat sa sagutang papel ang mabubuong pangungusap.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Mayaman sa kultura ang mga pagdiriwang. pagdiriwang . panlipunang panlipunang impluwensiya impluwensiya ng panitikang panitikang Visayas gamit ng wikang Cebuano layunin ng mga manunulat ng Visayas sa pagsulat ugnayan ng mga mga pangyayari pangyayari sa lipunan lipunan Puno ng aral ang ang mga akdang pampanitikang pampanitikang Visayas. Visayas.
GAWAIN 7. 7. Pag-uugnay sa Retori ka
1. Kapanayamin ang isang taga-Visayas tungkol sa iba’t ibang tradisyonal na pagdiriwang sa kanilang lugar. Pabigyan ito ng interpretasyon. 143
2. Sumulat ng isang editoryal na nanghihikayat tungkol sa tradisyonal na pagdiriwang sa isang lugar sa Visayas na ang batayan ay ang mga impormasyong nakuha sa kinapanayam. Isaalang-alang ang gamit ng mga pang-ugnay. Isulat sa sagutang-papel.
Pagni Pagni layan at Unawain Sagutin ang sumusunod na tanong. Gawin sa sagutang papel. a. Nailalarawan ba sa mga dula ang mga kakaibang pagdiriwang na ginagamit ng mga taga-Visayas? Patunayan.
b. Bakit mahalaga ang mga pang-ugnay sa pagbuo ng editoryal na nanghihikayat?
Natitiyak kong malaki ang naitulong ng mga gawain sa iyong pag-unawa sa aralin. Pagkakataon mo na ilapat ang iyong mga natutuhan sa pamamagitan ng susunod na gawain.
Ilipat Ang Reader’s Theater ay ay mabisang paraan ng pagtatanghal pagtatangh al ng anumang akdang pampanitikan sa madulang paraan. May mga dapat Isaalang-alang sa pagtatanghal ng Reader’s Theater tulad ng sumusunod: 1. Hindi kailangang kailangang memoryado memoryado o saulado saulado ang mga mga bahaging bahaging bibigkasin nang madula na ginawan ng iskrip. Mula sa isang iskrip magmumula ang madulang pagbasa. Ang iskrip ay hawak ng bawat mambabasa at madulang binibigkas ang mga bahagi. 2. Nakapokus sa pagbabasa ang malikhaing pagpapahayag o pagbabago ng tinig. 3. May mga kumpas na angkop sa binabasang bahagi. 4. Maayos ang kilos at tindig ng mga babasa. 5. Maaaring may angkop na kasuotan. 6. Maayos at pare-pareho pare-par eho ang pagbigkas nang ayon sa nilalaman ng iskrip.
144
Naanyayahan ang inyong Dulaan na magtanghal ng isang Reader’s Theater tungkol tungkol sa interpretasyon ng isang tradisyonal na pagdiriwang sa isang lalawigan sa Visayas na magdaraos ng pagkakatatag nito. Itataya ang pagtatanghal batay sa sumusunod na pamantayan: a) naglalarawan sa iskrip ng isang pagdiriwang o kalagayan kalagaya n ng isa sa mga lalawigan sa Visayas b) kaangkupan kaangkupa n ng lakas, hina at taginting ng tinig c) maayos at wastong pagbigkas ng mga bahaging dapat bigyang-pokus bigyang-pokus d) hikayat sa madla e) kumpas f) kasuotan g) tikas at tindig KABUUAN
5 5 5 5 5 2 3 30
Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Kung hindi mo pa lubos na nauunawaan ang araling pinag-aralan ay maaari mo itong balikan. Kung malinaw na sa iyo ang lahat ay maaari ka nang magpatuloy sa susunod na aralin sa Modyul na ito.
ARALIN ARA LIN 2.4 A. Pani ti kan : B. Gramatik a:
Labaw Lab aw Dongg Don gg on (Epiko mula sa Iloilo) Mga Pang-ugnay sa Pagsasalaysay
I. Panimula Iloilo ang kabisera ng Kanlurang Visayas na matatagpuan sa Timog-Silangang Timog-Silangang bahagi ng ng pulo ng Panay at nasa hangganan ng Antique sa Kanluran at Capiz sa Hilaga. Kabilang sa mga bayan ng Iloilo ang Lambunao na iItinuturing na first class na lungsod ng lalawigan. Ang Lambunao ay binubuo ng 73 baranggay. Ar ali n 2.4 ay naglalaman ng epiko mula sa Lambunao, Iloilo na Ang Arali Labaw Donggon . Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa Mga Pangpinamagatang Labaw ugnay sa Paglalahad at Pagsasalaysay na makatutulong upang masuri ang ugnayan ng mga pangyayari na magiging gabay sa pagpapahalaga at pag-unawa sa inilarawang aspetong pangkultura ng lugar na pinagmulan ng akda.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makasusulat ng isang salaysay batay sa sumusunod na pamantayan: a) nagsasalaysay ng isa sa mga pangyayari sa Visayas na kasasalaminan ng alinman sa kaugalian, kalagayang panlipunan, at paniniwala, b) may magandang pamagat, c) may kawili-wiling kawili-wi ling simula,
145
d) maayos ang pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari gamit ang pang-ugnay sa pagsasalaysay at e) may kawili-wiling wakas, f) makatotohanan. paano n akatutu akatutu long ang mga pangyayari pangyayari sa epiko na Aalamin natin kung paano makapaglarawan ng aspetong pangkultura ng Visayas tulad ng kanilang kaugalian, kalagayang panlipunan at paniniwala . Gayundin, kung paano makatutulon g ang paggamit ng mga pang-ugnay sa pagsasalaysay. pagsasalaysay.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatuto Pagkatuto
Tuklasin Sa sumusunod na gawain aalamin mo kung paano nakatutulong ang mga pangyayari sa epiko na makapaglarawan ng aspetong pangkultura ng Visayas. Handa ka na ba? Susubukin mo ngayon ang kasunod na mga gawain. Tiyak kong mag-eenjoy ka. GAWAIN 1. Kabayaniha’y Tuklasin, Epiko’y Unawain Bago paunlarin ang iyong kaalaman, basahin ang kasunod na epiko. Pagkatapos, Pagkatapos , itala ang mahahalagang mahahalag ang detalye tungkol dito. Gamitin ang kasunod na river flow chart sa pagsagot. Gayahin ang pormat sa sagutang-papel. HINILAWOD:PAKIKIPAGSAPALARAN NI HUMADAPNON (Epiko Mula sa Panay)
Natutulog si Buyong Humadapnon sa kaniyang duyan nang nagpakita sa kaniyang panaginip sina Taghuy at Duwindi, ang mga kaibigan niyang espiritu. Sinabi ng dalawa na marapat nang hanapin ng datu ang babaeng kaniyang mapapangasawa, mapapangasa wa, na kapantay niya ang uri. Ibig sabihin, anakmaharlika rin, may kapangyarihan, bulawan ang buhok, may alam sa panggagamot. Ang babae’y si Nagmalitong Yawa, anak nina Buyong Labaw Donggon at Uwa Matan-ayon. Humiling si Humadapnon ng pahintulot sa kaniyang magulang na maglakbay para hanapin ang kaniyang mapapangasawa. Sa tulong ng maganak, pinagsama-sama nila ang kanilang mga dugo mula sa daliri at nakalikha sila ng isang datung kapamilya, si Buyong Dumalapdap. Siya ang makakasama ni Humadapnon sa kaniyang paglalakbay, sakay ng ginintuang biday o barangay na pamana pa ng magulang kay Buyong Humadapnon. Bilang paghahanda sa gagawing paglalakbay, dumaan muna si Buyong Dumalapdap sa pagsasanay. Anim na ulit siyang sinibat ng kaniyang kapatid at namatay. Muli naman siyang nabuhay hanggang sa sumapit ang ikapitong pagsibat at nakayanan ni Dumalapdap na iwasan ang rumaragasang patalim na kasimbilis ng kidlat. Sumulong na ang ginintuang biday (balangay o barangay na ginagamit ng mga datu sa paglalakbay) ni Humadapnon. May ritwal muna bago ito
146
isulong sa dagat: pinausukan ng kamanyang at dinasalan para sa maayos na paglalakbay. Pinaalalahanan ang binata ng kaniyang magulang na mag-ingat sa engkantadong isla ng Tarangban. May puwersa itong bumubura sa konsepto ng pinagmulan. Hindi naman natinag si Humadapnon hanggang sa narating nila ito at kaniyang narinig ang paanyaya ng binukot (well-kept maidens). Napakaganda ng mga tinig at nahalina ang binata. Pinigil naman siya ni Dumalapdap at laging pinapaalala sa marapat nilang puntahan. Ang Tarangban ay isla ng mga binukot. Sa una, ayaw pagbigyan ni Humadapnon ang paanyaya ngunit nang lumitaw ang pinakabunso, pinakabatang binukot na si Malubay Hanginon, naakit ang binata at umibis ng kaniyang sinasakyan. Tinanggap niya ang inaalok na nganga ng binukot. Doon, siya’y namalagi namalagi kasama ang mga dalaga. dalaga. Itinuring ng ng binata na na kalaro at laruan lamang ang mga binukot. Inabot ng pitong taon ang pamamalagi niya sa isla kasama ang mga binukot. Nang natauhan si Humadapnon at nagtangkang umalis, nagsara ang yungib ng Tarangban. Naging bihag ang binata. Nagluksa naman si Dumalapdap sa kapalaran nilang magkapatid. Hindi sila nagtagumpay sa paghahanap ng tamang binibini at sa pa gpapatnubay sa isa’t isa . Bumalik sa kanilang tahanan si Dumalapdap. Ipinaalam niya ito sa kaniyang magulang. Nangako naman ang magulang na gagawin ang kanilang makakaya. Hindi nagtagumpay ang mag-anak. Nangako sila ng pabuyang kayamanan (para sa lalaking tagapagligtas) at kasal (para sa babae). Hindi nagtagumpay ang kalalakihan, gayundin ang mga dalagang Babaylan. Nanangis sa harap ng Tarangban si Dumalapdap hanggang sa makaisip ang kaniyang mga kaibigang espiritung sina Duwindi, Taghuy, at Hangin na pakiusapan ang binibining talaga naman nilang pakay sa paglalakbay. Mangyari, siya lamang ang maaaring makapagligtas sa nakulong na binata dahil magkasinlakas sila. Sa paanyaya, pang-uudyok, at pananakot ng mga espiritu, napapayag na rin si Nagmalitong Yawa. Una, sinabi nilang kapatid ang nakulong. Ngunit ipinagtapat nilang iyon ang binatang ang diwata ang pakay. Nagbalatkayo si Nagmalitong Yawa bilang lalaki (buyong, datu). Ang hindi lamang niya maitago ay ang kaniyang matamis na amoy ng isang binukot. Pagdating nila sa Tarangban, naakit muli ang mga binukot. Binuksan nila ang Tarangban sa galak na makakitang muli ng makisig na binata. Bilang nagbabalatkayong lalaki, nagsamandirigma si Buyong Sunmasakay. Pinaslang niyang lahat ang mga binukot sa isla, maging ang pinakapinunong si Lubay Hanginon ay kaniyang sinaksak. Lumabas naman si Humadapnon na naengkanto. Wala na ito sa kaniyang sarili. Sa tulong ni Buyong Sunmasakay at ng mga kaibigang espiritu, ibinalik nila ang buhay (tubig buhat sa ikapitong antas ng langit) at katinuan ng nabihag na bayani. Hindi naman nagpakilala si Nagmalitong Yawa bilang tagapagligtas ng lalaki. Jocano F. Lano, et.al. Epic of Labaw Donggon. University of the Philippines 1965
147
Itala ang mahahalagang pangyayari sa binasang epiko na naglalarawan ng alinman sa kaugalian, kalagayang panlipunan, paniniwala o prinsipyo ng mga tagaVisayas. Gamitin ang river flow chart sa pagsagot. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
GAWAIN 2. Kayang-kaya Mo Maglahad ng ilang impormasyon na nagpapakita ng aspetong pangkultura tulad ng kaugalian, kalagayang panlipunan at paniniwala o prinsipyong masasalamin sa epikong Hinilawod. Subuking gamitin ang alinman sa mga pang-ugnay sa samantala, gayundin, s umuno d, sa wakas, paglalahad tulad ng una, pagkatapos, samantala, at samakatuwid sa pagbibigay ng impormasyon. Gawin sa sagutang papel. Paksa
Sarilin g Paglalahad
kaugalian kalagayang panlipunan paniniwala paniniwala o prinsipyo GAWAIN 3.Tukl 3.Tukl as-Diwa, Atin g Sagutin Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, sagutin ang kasunod na mga tanong. Gayahin ang grapikong representasyon sa sagutang papel.
1. Paano nakatutulong ang mga pangyayari sa epiko sa paglalarawan ng aspetong pangkultura tulad ng: kaugalian, kalagayang panlipunan, paniniwala o prinsipyo ng mga taga-Visayas?
148
2. Paano makatutulong ang mga pang-ugnay sa pagsasalaysay?
Alam mo ba na…. sa pagbabasa ng epiko, agad na makikita ang kakaibang katangian ng pangunahing tauhan. Mauuri sa alinman sa sumusunod ang kaniyang katangian: pisikal, sosyal, supernatural, gayundin ang intelektuwal at moral na katangian. Katulad ng alamat at ibang uri ng akdang pasalaysay, binubuo ng tauhan, tagpuan at banghay ang elemento ng epiko. Ang isang tauhan ng epiko ay maaaring magtaglay ng kapangyarihang kapangyarihang supernatural o di pangkaraniwang katangian. Kadalasan ang paksa ng epiko ay umiikot sa tauhan kasama ang kaniyang pakikipaglaban sa mahihiwagang nilalang, anting-anting, at ang kaniyang paghahanap sa magulang o sa kaniyang minamahal. m inamahal. Mahalagang elemento ng epiko ang tagpuan sapagkat dito pinakikilos at pinag-iisip ang mga tauhan. Inilalarawan din sa tagpuan ang suliraning kakaharapin ng tauhan sa daloy ng mga pangyayari lalo na kung dipangkaraniwang mga tauhan ang ginagampanan nila. Isang magandang simula ng epiko ang paglalarawan sa tagpuan. Ang banghay ay ang bahaging tumutukoy sa pangyayari. Maingat na inilalahad ang magkakasunod na pangyayari. Ang mga bahagi ng banghay ay simula, gitna at wakas. Sa proseso ng paglalahad ng mga pangyayari ay pumapasok din ang ibang elemento tulad ng tunggalian, suliranin, kasukdulan at kakalasan. Itinuturing din na ang epiko ay isang uri ng tulang pasalaysay na nagsasalaysay ng mga pangyayari sa pamamagitan ng mga saknong. Ang Labaw Donggon ay inaawit na parang pasyon sapagkat itinuturing itinuturing ito na isa sa pinakamatandang akdang pampanitikan ng mga Pilipino. Pasaknong ang paraan ng pagkakasulat. At kapag ibinubuod ito, maaaring patalata na ang paraan ng pagkakasulat. Hango sa aklat na Tudla I, nina Jamine Obrero, et al; Sta. Teresa Publications, Inc. Quezon City;2010
Linangin Basahin at unawain ang epiko mula sa Lambunao, Iloilo upang mapatunayan mo na ang mga pangyayari dito ay maaaring maglarawan ng aspetong pangkultura tulad ng kaugalian, kalagayang panlipunan, paniniwala o prinsipyo ng mga tagaVisayas. 149
LABAW DONGGON (Epiko ng Lambunao, Iloilo)
Si Labaw Donggon ay isa sa tatlong anak nina Diwata Abyang Alunsina at Buyung Paubari. Kagila-gilalas ang katauhan ni Labaw sapagkat kaagad siyang lumaki pagkasilang pa lamang niya. Isang matalinong bata, malakas, at natuto kaagad magsalita. Minsan ay nagpaalam siya sa kaniyang ina upang hanapin ang isang babaeng nagngangalang Anggoy Ginbitinan. Kaagad niyang narating ang lugar ng babae at napasang-ayon niyang mapakasal sa kaniya. Hindi pa nagtatagal na sila ay nakasal, umalis na naman si Labaw upang suyuin ang isa pang babaeng si Anggoy Doroonan. Ito ay naging asawa rin ni Labaw. May nabalitaan na naman siyang isang magandang babaeng nagngangalang Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata kaya’t pinuntahan na naman niya. Ngunit si Nagmalitong Yawa ay may asawa na, si Buyong Saragnayan. Ayaw ibigay ni Buyong Saragnayan ang asawa kay Labaw kaya’t sila ay naglaban. Tumagal ng maraming taon ang paglalaban sapagkat kapuwa sila may taglay na pambihirang lakas. Inilublob ni Labaw si Buyong sa tubig at ito’y tumagal ng pitong taon sa ilalim ng tubig. Hinampas ni Labaw si Buyong ng matitigas na puno ngunit nalasog lamang ang mga ito. Hinawakan ni Labaw si Buyong sa mga paa at inikot-ikot ngunit buhay pa rin ito. Napagod si Labaw at siya naman ay itinali ni Buyong na parang baboy. Siya ay nanatiling nakatali sa ilalim ng bahay nina Buyong. Samantala, nagkaanak si Anggoy Doroonan, si Baranugun. Nagpaalam siya sa ina upang hanapin ang kaniyang ama. Nagkaanak din si Anggoy Ginbitinan, Ginbitinan, si Asu Mangga. Nagpaalam din sa ina si Asu Mangga upang hanapin ang ama. Nagkita ang magkapatid at nagsama sila upang mapalaya ang ama sa mga kamay ni Buyong sa isang labanan. Naglaban ang dalawa ngunit hindi nagapi ni Buyong Buyo ng si Baranugan. Humingi Huming i ng tulong sa mga impakto si Buyong at isang kawan ang dumating. Sa ganitong pagkakataon nagtulong ang magkapatid at nagtagumpay sila. Ngunit hindi mamatay-matay si Buyong. Si Barunugan ay humingi ng tulong sa kaniyang lolang si Abyang Alunsina. Ayon sa lola, kailangang pumatay silang magkapatid ng isang baboy-ramo upang mapatay nila si Buyong. Natagpuan naman agad ng magkapatid ang baboy-ramo at ito ay kaagad nilang pinatay. Lumindol at nagdilim nang mapatay ng magkapatid si Buyong. Ipinagpatuloy ng magkapatid ang paghahanap sa kanilang ama ngunit wala ito sa silong ng bahay ni Buyong. Sina Humadapnon at Dumalapdap, mga kapatid ni Labaw ay tumulong din sa paghahanap sa kaniya. Natagpuan nila
150
si Labaw na hindi na makarinig at hindi na magamit ang pag-iisip. Pinaliguan ni Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon si Labaw, binihisan at pinakain. Inalagaan nila ito ng mabuti. Samantala si Buyung Humadapnon at Buyung Dumalapdap ay ikinasal kina Burigadang Pada Sinaklang Bulawan at Lubaylubyok Hanginon Mahuyukhuyukon. Ang dalawang babae ay ang magagandang kapatid ni Nagmalitong Yawa. Nang malaman ni Labaw Donggon ang kasal sinabi nito sa dalawang asawa na nais niyang mapakasalan si Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata. “Gusto kong magkaroon ng isa pang anak na lalaki!” sabi ni Labaw Donggon.
Nagulat sina Abyang Ginbitinan at Anggoy Doronoon sa sinabi ng asawa at dahil mahal na mahal nila ang asawa ay tinupad nila ang kahilingan nito. Masayang-masaya si Labaw ng naibalik ang kaniyang lakas at sigla ng isip at ang kaniyang tinig ay umalingawngaw sa buong lupain. Nagustuhan mo ba ang epikong iyong binasa? Bago natin ito talakayin ang kuwento, sukatin mo muna ang iyong kaalaman kung paano ito nabuo ang ilang salitang ginamit dito. GAWAIN 4. Paglinang ng Talasalitaan Alam mo ba na isa pang paraan pagbibigay kahulugan kahulugan sa salita ay pag-alam sa etimolohiya nito?
Ang etimolohiya ay ang pag-aaral ng pinagmulan ng salita at kung paano nag-iba ang anyo nito at ibig sabihin sa paglipas ng panahon. Halimbawa:
Ang salitang mito ay galing sa salitang Latin na mythos at mula sa Greek na muthos na ang kahulugan ay kuwento.
Magsaliksik ng pinagmulan ng sumusunod na salita, isulat sa kasunod na talahanayan ang pinagmulang salita at bansa at kahulugan nito. Gawing batayan ang halimbawa sa unang bilang. Maaaring dagdagan pa ang mga salitang ibibigay ang etimolohiya. Gawin sa kuwaderno. Salita
1. epiko
Pinagmulang Salita
Bansang Pinanggalingan
Epos
Greece
2. diwata 3. buhay
151
Kahulugan
Awit
Mahusay, ngayo’y handa ka nang sumagot sa mga inihandang tanong upang lubusang maunawaan ang nilalaman ng epikong Labaw Donggon. GAWAIN 5.Pag-unawa 5.Pag-unawa sa Nilalaman Sagutin sa sagutang papel ang mga tanong. 1. Ano-ano ang katangian ng pangunahing tauhan at pantulong na tauhan sa epiko? Gamitin ang kasunod na graphic organizer sa sa pagsagot. Gawin ito sa iyong sagutang papel. Pamagat ng Epiko
Pangunahing Tauhan
Katulong na Tauhan
2. Isa-isahin ang mahahalagang pangyayari sa epikong Labaw Donggon. Maaaring dagdagan ang graphic organizer para para sa iba pang pangyayari ayon sa maayos na pagkakasunod-sunod. pagkakasunod -sunod. Gawin ito sa sagutang papel. Mahahalagang pangyayari
3. Bakit nakipagtunggali nakipagtungg ali si Labaw Donggon kay Buyong? 4. Isulat ang supernatural o kakaibang katangian ni Labaw Donggon at ng kaniyang katunggaling si Buyong? Isulat mo ito sa kasunod na tablet of wisdom. Gawin sa sagutang papel.
5. Anong damdamin ang nangibabaw sa mga tauhan sa bawat pangyayari nang ayon sa iba’t ibang t agpuan? GAWAIN 6. Pagpapayaman sa Nil Nil alaman 6.1. 6.1. Lug ar Nyo, I-relate I-relate Mo Mo a. Anong katangian ni Labaw Donggon ang dapat tularan at di-dapat tularan bilang isang Pilipino?
152
b. Kung ikaw ay isa sa mga anak ni Labaw Donggon, gagawin mo rin ba ang kanilang ginawa upang mahanap ang kanilang ama? Pangatuwiranan. c. Pumili ng isa sa mga pangyayaring isinalaysay sa epikong Labaw Donggon. Suriin ito at ihambing sa ilang pangyayari sa inyong lugar. Kung wala naman sa inyong lugar, magsaliksik ng iba pang lugar na maaaring mapaghambingan nito. Gamitin ang kasunod na graphic organizer . Gawin sa sagutang-papel. Pangyayari sa Epikong Labaw Don on
Pagkakatulad o Pagkakaiba
Pangyayari sa Isang Lugar na Maaaring Paghambingan
6.2. 6.2. Salamin ng Kul tur a, Ilahad Mo a. Batay sa ilang kasunod na pangyayari sa binasang epiko, ibigay at ipaliwanag ang mga aspetong pangkultura tulad ng: kaugalian, kalagayang panlipunan, paniniwala o prinsipyo ng mga taga-Visayas. Gawin sa sagutang papel. Pangyayari
Aspet As pet on g Pan gk ul tu ra
Pagpapaalam ni Labaw Donggon sa ina bago hanapin si Anggoy Ginbitinan Pagtatanggol ni Buyong sa pag-angkin ni Labaw Donggon sa kaniyang asawa Paghahanap ng magkapatid na Baranugan at Asu Mangga sa kanilang ama b. Batay sa natatanging aspetong pangkultura tulad ng heograpiya, uri ng pamumuhay, ilarawan o tukuyin ang bahaging nagbibigay hugis sa panitikan ng Iloilo. Sagutin gamit ang kasunod na talahanayan. Gawin sa sagutang papel. Aspetong Pangkultura Pangkultura
Bahagi sa akdang akdang binasa na nagpapakilala nagpapakilala sa kulturang Visayas
Heograpiya Uri ng Pamumuhay Kasuotan Tradisyon Magaling, nabigyan mo ng kulay ang ating paglalakbay sa Visayas. Binabati kita dahil naisagawa mo ang bawat gawaing inihanda kaugnay ng binasang epiko. Marahil nagiging malinaw na sa iyo na maaaring makilala ang mga aspetong
153
pangkultura ng isang lugar tulad ng Visayas sa mga akdang pampanitikan nila gaya ng epiko. Ngayon nama’y pag -aralan mo kung anong mga pang-ugnay ang ginamit sa pagsasalaysay pagsasal aysay ng epiko na may maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasunod-suno d ng mga pangyayari. GAWAIN 7. 7. Pagsasani Pagsasani b ng Gramatik a Katulad ng kabayanihang ipinakita ni Labaw Donggon, maraming mga epiko tungkol sa kabayanihan ang maririnig at mababasa natin sa kasalukuyan. Basahing mabuti ang kasunod na tekstong nagsasalaysay at alamin kung paano naiuugnay ang mga pangyayari sa epiko sa mga pangyayari sa kasalukuyang lipunan natin. Pagkatapos basahin ang teksto, sagutin ang mga tanong na kasunod nito. ROGELIO ROGELIO LARDERA: LARDERA: Pagguni ta sa Isang Ama, Guro Guro , Bayani ni Jee Y. Geronimo Isinalin sa Filipino ni Bennedick T. Viola
Isang gurong naging tagapagligtas. tagapag ligtas. Siya si Rogelio Lardera, isa sa mga unang nagresponde sa bayan ng Concepcion sa Iloilo sa kasagsagan ng Super Bagyong Yolanda. Maraming bayani ang nakilala at nakaligtas mula sa bagsik ng Super Bagyong Yolanda. Maaari nilang maikuwento ang kanilang pinagdaanan ngunit hindi si Rogelio Lardera. Ang buhay niya ay patuloy na ibinabahagi at ikinukuwento ikinukuwento ng kaniyang mga kamag-anak, kaibigan, kapuwa guro, mga mag-aaral at higit sa lahat ang Kagawaran ng Edukasyon. Isang kuwentong nararapat na ibahagi sa lahat, at ang alaala niya’y dapat gunitain lalo na tuwing Abril 9, Araw ng Kagitingan. Inilathala ng kagawaran kagawaran ng Edukasyon Edukasyon ang ang kaniyang kaniyang kabayanihan kabayanihan sa Facebook. Sa ikalimang pagbagsak sa lupa ng Yolanda sa Concepcion, Iloilo noong Nobyembre 8, 2013, naging unang tagaresponde ng bayan si Rogelio, isang guro sa Concepcion Central School. Handa siya sa mga ganoong sitwasyon, siya ay nakapagsanay at alam ng lahat na kaya niya itong gawin. Dinala muna niya niya ang kaniyang asawa asawa at apat apat na anak sa ligtas ligtas na lugar bago lumahok sa Manaphag Quick Response Team noong umaga ng Nobyembre 8, 2013. Rumisponde sila sa mga bahay na malapit sa dalampasigan ng Bacjawan Sur at nailigtas nila mula sa mapaminsalang bagyo ang mga tagaroon, bata at matanda. Ngunit sa kanilang pagbabalik sa evacuation area, isang malaking sanga ng punongkahoy ang tumama kay Rogelio na nagdulot sa kaniyang pagkalaglag mula sa trak kung saan siya ay nakasakay kasama pa ng ilang nagresponde. Siya ang naging unang biktima ng bagyong Yolanda sa bayan ng Concepcion.
154
Bakit itinuring siyang isang taong mapagmalasakit? Mas kilala siya sa tawag na Sir Elyong, isang guro ng Agham at Agrikultura. Ang kaniyang impluwensiya impluwensiya ay hindi lamang sa apat na sulok ng silid-aralan maging sa buhay ng kaniyang mga mag-aaral. Sa mahigit na dalawampung dalawampung taong pagtuturo pagtuturo ni Sir Elyong, naging masipag siyang hardinero gayundin agriculturist din siya ng kanilang paaralan. Itinuturo rin niya ang tamang pagtatapon ng basura at tamang pangangalaga ng tubig para sa paligid ng paaralan. Tuwing Sabado at Linggo, makikita siyang gumagawa sa Gulayan ng paaralan. Lagi niyang ibinabahagi sa mga kapuwa guro ang kaniyang mga aning prutas at gulay. Tinutulungan din niya ang mahilig sa paghahalaman sapagkat nagpapahiram din siya ng mga gamit para dito. Sa mga katangian niyang ito higit sa lahat, itinuring siyang huwarang guro dahil sa kasipagan; pangalawang magulang ng kaniyang mga mag-aaral dahil siya’y maalaga na parang tunay niyang anak; at isang kaibigan na handang dumamay sa suliranin ng kapuwa. Hindi na siya iba sa lahat, siya’y asawa, ama, anak at kapatid na kayang ibigay ang lahat ng makakaya para sa kaniyang minamahal na pamilya.
Nailathala Nailathala ng Kagawaran ng ng Edukasyon ang ang kaniyang buhay buhay isang buwan pagkatapos ng Yolanda. Nawalan man ng isang guro, mabuting ama, kapatid at kaibigan ang Kagawaran ng Edukasyon, ngunit mananatili ang walang kapalit na paglilingkod ni Sir Elyong. Geronimo, Jee Y. Rappler.com Published April 9, 2014
Sagutin ang mga tanong sa sagutang papel. 1. Tungkol saan ang tekstong binasa? 2. Ano-anong katangian katangian ni Rogelio ang ang nagpapatunay nagpapatunay na siya ay isang bayani? bayani? 3. Paano isinalaysay ng may akda ang kabutihan ng isang tao sa kanilang lugar? 4. Mayroon bang bang kahalintulad kahalintulad na kuwento kuwento sa inyong inyong lugar ang ang kuwento ni Rogelio? Isalaysay ito sa klase. 5. Suriin ang mga salitang sinalungguhitan, sinalunggu hitan, ano ang naging gamit nito sa pagbuo ng pagsasalaysay tungkol kay Rogelio Lardera? Upang mas maunawaan ang gamit ng sinalungguhitang mga salita sa binasang teksto, basahin ang kasunod na paliwanag.
155
Alam mo ba na ……. karaniwang gumagamit ng mga pang-ugnay upang maiugnay ang mga pangyayari sa isang pagsasalaysay. Maaaring gumamit ng mga pangatnig at pang-ukol bilang pang-ugnay. Itinuturing ding pang-ugnay ang cohesive devices. Ang at , ngunit at sapagkat ay ginagamit na pangatnig sapagkat nag-uugnay ang mga ito ng dalawang salita, parirala o sugnay na pinagsusunod-sunod pinagsusunod-sunod sa pangungusap. Samantala ang at , gayundin at ngunit pa rin ay maaaring gamiting cohesive devices, na ang at at gayundin ay maaaring gamitin sa pagdaragdag samantalang ang ngunit ay pagpapahayag ng taliwasan o salungatan. Halimbawa: –Maraming bayani ang nakilala at nakaligtas mula sa bagsik ng 1. at – Super Bagyong Yolanda. gayundin – Sa mahigit na dalawampung taong pagtuturo ni Sir Elyong, 2. gayundin – naging masipag siyang hardinero gayundin , agriculturist din siya ng kanilang paaralan.
3. ngunit – Maaari nilang maikuwento ang kanilang pinagdaanan ngunit hindi si Rogelio Lardera. Ang dahil sa ay pang-ugnay na cohesive devices at ang sapagkat na pangatnig ay maaaring gamitin sa pagpapahayag ng dahilan-resulta ng isang pangyayari o k aganapan. aganapan. Halimbawa: Sa mga katangian niyang ito, higit sa lahat, itinuturing siyang huwarang guro dahil sa kasipagan. k asipagan. Ang para sa ay pang-ugnay na pang-ukol. Karaniwang nag-uugnay na may pinag-uukulan. Halimbawa: Hindi na siya iba sa lahat, siya’y asawa, ama, anak at kapatid na kayang ibigay ang lahat ng makakaya para sa kaniyang minamahal.
Maaaring cohesive devices rin ang para sa na nagbibigay ng punto de vista. Marami pang cohesive device na maaaring gamiting pang-ugnay sa pagsasalaysay gaya ng: saka, bukod sa, bunga nito, kung, kapag, pero, kung gayon, maaari, puwede, gayunpaman, samakatuwid, kaugnay nito at iba pa.
156
PAGSASANAY 1 Basahin ang kasunod na teksto at isulat sa sumusunod na kahon ang mga pangugnay na ginamit. Gayahin ang pormat sa sagutang papel. Ang An g Pan it ik an n g Repor Rep or ma, Rebol Reb ol us yon yo n at Patr io ti sm o
Ang mga serye ng maliit at malaking rebelyong isinagawa isinagawa ng mga katutubong Panay laban sa pamahalaang Espanyol ay naging sukdulan sa kanilang paglahok sa himagsikang Katipunan noong 1896. Ang imprenta ng pahayagang Katipunan ay donasyon noong 1895 ng dalawang taga-Aklan, sina Francisco del Castillo at Candido Iban, na nanalo ng pera sa loterya. Sila rin ang nagbuo ng sangay ng Katipunan sa Visayas na itinatag sa Capiz. Ang pagbitay sa tinatawag na “19 na Martir ng Kalibo” noong 1897 ay isang bigong tangk a ng mga Espanyol upang mapigilan ang rebolusyon. Gayunpaman, noong 1898, ang pamahalaang rebolusyonaryo ay itinatag sa Santa Barbara,kung saan ang unang bandilang Pilipino at ang unang sigaw ng kalayaan sa Panay ay isinagawa. Maraming makabayang paksa ang naisulat ni Graciano Lopez Jaena para sa Kilusang Propaganda, bagamat naisulat ang mga ito sa Espanyol. Maibibilang din ang tulang makabayan na “Bansa Ko” ni Segundo Lopez; ang “Ang Magahiyugma sa Iyo Dite” na sarsuwelang Hiligaynon ni Salvador Ciscon; “Dutay Olipon”, katipunan na tula ni Jose I ngalla at ang kasaysayan at kultura ng Panay. ”Pagmamahal sa Bansa“ Bansa“ ni Manuel Lacerna na Lacerna na inilathala sa Kalibo, Aklan
Isulat mo ang mga pang-ugnay na ginamit sa teksto. Gawin sa sagutang papel. 1. _______________ _____________ __ 2.________________ 2.__________ ______ 4. _______________, _____________ __, 5. ________________ _____________ ___
3. ______________ ____________ __ 6. ______________ ____________ __
PAGSASANAY 2 Basahin at unawain ang bawat pangungusap. Suriin kung may ginamit na pangugnay, isulat ang tsek ( ) kung may pang-ugnay at ekis (X) kung wala. Gawin sa sagutang papel. 1. Ang tula ay hgit na kilala sa wikang wikang Hiligaynon Hiligaynon na binalaybay .
Mga metapora at larawang mula sa likas na kapaligiran ng taumbayan at kulturang materyal ang ginagamit ng mga nagbubugtungan upang kumatawan sa mga bagay na tinutukoy. 3. Ang titigohon ay isang maikling tula na binubuo ng dalawang linya at naglalarawan ng isang bagay, ngunit ang paglalarawan ay may paghahambing. 2.
157
4. Ang mga tulang Waray ay higit na maaalala kung ito ay nanunuya o katawa-
tawa. 5. Ang tula ng mga rebolusyonaryong rebolusyonaryong hukbo ay mahalaga sapagkat ito ang tumatayong kasulatan kasula tan ukol sa damdamin ng isang pamayanan sa isang bahagi ng Visayas. 6. Ang paglago at pananatili pananatili ng dramang Waray ay nakasalik sa taunang pagdiriwang ng mga pistang bayan. 7. May katamlayan ang produksiyon ng dramang Waray sa kasalukuyan, ang mga bagong dula ay manaka-nakang naisusulat. 8. Sa pagdami ng mga manonood, ang dramang Waray marahil ay magbabalik sa pamayanan, hindi bilang isang bilihin kundi bahagi ng kultura ng bayan. katutubong awitin ay kumakatawan kumakatawan sa mga katutubong katutubong tula ng mga 9. Ang mga katutubong Waray. 10. Sa mga pahina ng peryodiko, pinangunahan ni Sotto ang maigting na kampanya upang buhayin ang wikang Cebuano. PAGSASANAY 3 Dugtungan ang sumusunod na pahayag gamit ang mga pang-ugnay upang makabuo ng makabuluhang pangungusap. Gawin sa sagutang papel. 1.
Mayaman sa panitikan ang Visayas ____________________________ ______________________________ __ _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ _____________. __.
2.
Isa sa pangunahing pangunahing layunin ng panitikang Visayas __________________ __________________ _____________________ _________________________________ ________________________ _______________________ _____________. __.
3.
Makukulay na tradisyon _______________________________________ _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ ______________. ___.
4.
Salamin ng kulturang Pilipino ang mga akdang pampanitikan nila ______ _____________________ _________________________________ ________________________ _______________________ _____________. __.
5.
Buhay na buhay ang mga paniniwala paniniwala sa Kabisayaan ________________ ________________ _____________________ _________________________________ _______________________ ______________________ _______________ ____
6.
Bago pa dumating ang mga Espanyol may sarili ng panitikan ang Visayas _____________________ _________________________________ ________________________ _______________________ ________________ _____
GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Reto Reto rik a Sumulat ng isang pagpapaliwanag kung paano pinahahalaga han ng mga tagaVisayas ang kinagisnang kultura. Subuking gumamit ng mga pang-ugnay sa pagpapahayag pagpapahaya g ng mga ideya na katulad kung paano ito ginagamit sa pagsasalaysay. Isulat ang paliwanag sa sagutang papel.
158
Pagnil Pagnil ayan ayan at Unawain Unawain Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, sagutin ang mga tanong. Isulat ang sagot sa sagutang papel. 1. Paano nakatutulong ang mga pangyayari sa epiko na makapaglarawan makapaglar awan ng aspetong pangkultura ng Visayas tulad ng kaugalian, kalagayang panlipunan, paniniwala o prinsipyo ng mga taga-Visayas?
2. Paano makatutulong ang paggamit ng ng pang-ugnay sa pagsasalaysay? pagsasalays ay?
Ilipat Sa lahat ng mga konseptong natutuhan mo tungkol sa epiko at paggamit ng mga pang-ugnay sa pagsasalaysay, tiyak kong kaya mo nang sumulat ng isang tekstong nagsasalaysay. nagsasalaysay. Basahin ang kasunod na impormasyon.
Alam mo ba na… na ang pagsasalaysay ay maaaring pasulat, pasalita, patula, tuluyan, imahe, paawit, teatro, o pasayaw. Isang hanay ng magkakasunod na pangyayari na maaaring gawa-gawa lamang o nakabatay sa totoong pangyayari o maaaring mabatay sa alinman sa sumusunod: a. b. c. d. e.
sariling karanasan pangyayaring pangyayarin g nakita o nasaksihan pangyayaring narinig pangyayaring nabasa bungang-isip
159
Naririto ang ilang hakbang na maaaring pagbatayan sa pagsulat ng pagsasalaysay. 1. Linawin Linawin kung anong anong paksa paksa ang ang tatal tatalakay akayin. in. 2. Gumawa Gumawa ng isang isang balangka balangkas. s. Ito ay isang isang iskelet iskeleton on ng iyong iyong gagawing gagawing pagtalakay sa paksa. 3. Alamin Alamin kung paano paano isasalay isasalaysay say ang kuwento kuwento.. Nararapat Nararapat na nakaayo nakaayon n ito sa tamang estruktura: a. Intr Introd odu uksiy ksiyon on – Sa bahaging ito inilalahad ang paksang tatalakayin. b. Ek Eksp splo lora rasi siyo yon n – Sa bahaging ito naman iniisa-isa ang mga kaalamang may kinalaman sa paksa. c. Kongk ongklu lusy syon on – Tinatawag din itong wakas at sa bahaging ito maaaring magbigay ng hamon sa mga mambabasa kung paano magkakaroon ng implikasyon ang mga pangyayaring pangyayaring isinasalaysay sa aktuwal na buhay. 4. Bigyang-pa Bigyang-pansin nsin ang ang wastong wastong mekaniks mekaniks sa pagsulat pagsulat tulad tulad ng wastong wastong baybay, bantas at pamimili ng angkop na salita. Ang An g Mas in in g n a Pagsasal Pags asal aysay ays ay Ang An g Pag si si mu la Ang panimula panimula ay kailangang makaakit makaakit agad sa mambabasa mambabasa sa tunay na daigdig na ginagalawan ng mga tauhan at ng maging bahagi siya ng daigdig sa iyong kuwento. Mga Uri ng Panimula 1. Panimulan Panimulang g nagbibigay nagbibigay-tuo -tuon n sa kalagitnaa kalagitnaan n o sa pagwawakas pagwawakas na halos halos ng mga pangyayari.
2. Paglal Paglalara arawa wan n ng tagpua tagpuan n at panaho panahon n 3. Paglalara Paglalarawan wan ng pangunah pangunahing ing tauhan tauhan 4. Panimulan Panimulang g pagbibigay pagbibigay-kome -komentar ntaryo yo sa kahuluga kahulugan n ng karanasan. karanasan. Kaugnay ng ganitong panimula, dapat namang iwasan ang sumusunod: a. Iwasan ang pangangaral o pagsesermon. pagsesermon. Halimbawa: Halimbawa: Kung hindi uukol ay hindi hindi bubukol. Ito’y napatunayan napatunayan ko na noon pa mang ako’y nasa haiskul pa lamang. b. Iwasan ang panimulang nagpapahiwatig ng mga detalye tungkol sa magiging wakas ng kuwento. 5. Paggam Paggamit it ng ng karani karaniwa wang ng paha pahayag yag 6. Paggam Paggamit it ng ng Usapa Usapan n o Diyalo Diyalogo go Pangkalahatang panahon – panahon – Ang tinutukoy ay ang mga panahon sa kasaysayan. Tiyak na panahon – panahon – Kung ang uri ng araw ay tutukuyin sa isusulat na kuwento.
160
Paglik Paglik ha ng mga t auhan auhan
Ang mga tauhan, lalo na ang pangunahing tauhan, ay mailalarawang mailalarawang buhay na tauhan kung matutukoy ang paraan ng pagkilos at pagsasalita. Ilan Pang Mungkahi sa Paglalarawan ng Tauhan 1. Pumili Pumili ng ilang ilang pangunahi pangunahing ng katangian katangian ng pangun pangunahin ahing g tauhan tauhan na madaling makatulong upang siya’y matandaan. 2. Ipak Ipakit ita a ang ang gawi gawi ( mannerism) na magpapakita ng kaniyang personalidad at magpapakita rin ng kaniyang nadarama. 3. Gawing Gawing malinaw malinaw ang paglalar paglalarawan awan.. 4. Maaarin Maaaring g makalikha makalikha ng paglalar paglalarawan awan ng tauhan tauhan kilos, kilos, pagsasal pagsasalita, ita, anyo na kailangan k ailangan sa pagsasalaysay. Ang An g Di yalog yal og o o Usapan Usap an
Dalawang Bahagi ng Diyalogo 1. Tuwirang Tuwirang Pahay Pahayag-E ag-Eksakt ksaktong ong sinasa sinasabi bi ng tauhan. tauhan. 2. Tag na Diyalo Diyalogo-Hi go-Hindi ndi na ginaga ginagamit mit lalo lalo na kung kung ang mga tagpo tagpo ay kababakasan ng mabilisang pangyayari o mabilisang pag-uusap. Ang An g Wak as n g Pagsas Pag sas alaysay alay say
Karaniwang isinalaysay ang isang bahagi ng aksiyon o pag-uulit sa ginawang panimula na magbibigay-diin sa pangunahing layunin ng pagsasalaysay. Pagpili ng Makatawag-pansing Pamagat
May mga katangiang dapat taglayin ang isang kaakit-akit at mabuting pamagat tulad ng: 1. may may orihi orihina nali lida dad d 2. di-p di-pan angk gkar aran aniw iwan an 3. maka makah hulu ulugan gan 4. kapan kapansi sinn-pa pans nsin in;; at 5. kapa kapana na-p -pan anab abiik Ang An g Gi tn ang Bahagi Bah agi
Ang pinakamahalaga pinakamahalaga at mahirap sulatin ang gitnang bahagi ng isang pagsasalaysay.Karaniwan itong nagtataglay ng sumusunod na sangkap: pananaw, aksiyon, tagpuan, tauhan at diyalogo. Tunghayan ang kasunod na mungkahi sa pagsasalaysay. 1. Pumili Pumili ng punto punto de vista vista o pananaw pananaw na gagamit gagamitin in sa pagsasa pagsasalay laysay. say. 2. Sikaping Sikaping magkaro magkaroon on ng pagkakau pagkakaugnay-u gnay-ugnay gnay ang ang mga suliranin suliranin sa sa kuwento; kailangang ang mga ito ay di- pangkaraniwang suliranin. 3. Isalaysa Isalaysay y ang mga pangy pangyayari ayari ayon ayon sa pagkakas pagkakasunod-s unod-sunod unod ng ng mga ito. Inaasahan na ang mga ito’y maliwanag na masusundan ng mambabasa sapagkat umaayon sa pananaw o punto de vista ng tauhang nagsasalaysay. 4. Panati Panatililihin hin ang ang detalye detalye ng ng aksiyo aksiyon. n. 5. Pangunahi Pangunahing ng element elemento o ng kuwento kuwento ang ang pandama pandama at isipa isipan. n.
161
Ang pamahalaan ng Pilipinas ay labis na nagpapasalamat sa tulong na ibinibigay ng mga Overseas Filipino Workers (OFW) sa pagpapaunlad ng ekonomiya ng bansa. Bilang POEA Chairman, ikaw ay naglunsad ng paligsahan ng pagsulat ng pagsasalaysay tungkol sa isang pangyayari saan mang lugar sa Visayas. Ang magwawagi sa paligsahan ay itatanghal sa programang inihanda ng ahensiyang OWWA na dadaluhan ng ating Pangulo, ilang Senador, Embahador sa iba’t ibang bansa. Itataya ang isinulat na pagsasalaysay batay sa sumusunod na pamantayan: a) nagsasalaysay ng isa sa mga pangyayari sa Visayas na kasasalaminan ng alinman sa kaugalian, kalagayang panlipunan, paniniwala ………………………… 4 b) may magandang pamagat …………………………………… 2 c) may kawili-wiling simula ……………………………………… 2 d) maayos ang pagkakasunod-sunod pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari gamit ang pang-ugnay sa pagsasalaysay pagsasalaysay …………………………………………….. 3 e) may kawili-wiling wakas ……………………………………… 2 ………………………………………………… …………………2 f) makatotohanan ……………………………… KABUUAN
15
Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Ipagpatuloy mo pa ang paglalakbay sa Visayas at simulan mo nang tunghayan ang maikling kuwento sa susunod na aralin.
ARALI ARA LIN N 2.5 A. Panit Pani t ik an:
Ang An g Habil Hab il in ng Ina Isinalin sa Filipi no ni Magdalena Magdalena Jalandoni Jalandoni (Maikling Kuwento mula sa Iloilo)
B. Gramatika: Gramatika:
Mga Pang-ugnay Pang-ugnay sa Pagsusu Pagsusu nod-sunod ng mga Pangyayari
I. Panimula Ang Iloilo ay lalawigan sa Pilipinas na matatagpuan sa rehiyong Kanlurang Kanlurang Visayas at sa Timog-Silangang bahagi ng pulo ng Panay at nasa hangganan ng Antique sa Kanluran Kanluran at Capiz sa Hilaga. Kilala ang mga taga-Iloilo bilang mga Ilonggo at ang kanilang wika ay pormal na kilala bilang Hiligaynon. Masasalamin sa kanilang mga panitikan ang mga pangarap at pananaw ng sinaunang lahi o sa pamanang Ilonggo. Taglay ng kanilang mga kuwento, tula, dula at iba pang saklaw ng literaturang Hiligaynon ang kapayakan, kadakilaan at kadalisayan. (Buenaobra, 2002 Mga Piling Literaturang Literaturang Hiligaynon)
162
Ar ali n 2.5 ay tungkol sa maikling kuwento na pinamagatang Ang Habili Habi li n Ang Arali ng Ina mula sa Iloilo na ang orihinal na sipi ay nakasulat sa wikang Hiligaynon. Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa Mga Pang-ugnay sa Pagsusunod-sunod ng mga Pangyayari, na makatutulong upang makasulat ka ng sariling maikling kuwento batay sa sumusunod na pamantayan: a) sariling likha, b) may pinagbatayang pananaliksik, c) taglay ang mga elemento ng isang pagsasalaysay pagsasalaysa y d) maayos na pagkakasunodsunod ng mga pangyayari at e) kakintalan ng kultura ng taga-Visayas.
Aalamin mo kung kung repleksiyon ba ng mga katangian katangian ng mga taga-Visayas ang ang kanilang mga maikling kuwento at kung bakit mahalaga ang mga pang-ugnay sa pagsusunod-sunod pagsusunod-sunod ng mga pangyayari.
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatut Pagkatuto o
Tuklasin Sa kasunod na mga gawain, tutuklasin muna kung may alam ka na tungkol sa maikling kuwento mula sa Iloilo at kung aalamin sa pamamagitan ng pagsusuri ang mga elemento ng maikling kuwento ng Visayas GAWAIN 1. Alam-Nais Alam-Nais Malaman-Natutu Malaman-Natutu han Gayahin ang kasunod na pormat ng talahanayan sa sagutang papel at sagutin ang sumusunod na tanong maliban sa bahaging Natutuhan . Al am:
Ano na ang iyong nalalaman tungkol sa maikling kuwento ng mga taga-Visayas?
Nais Malaman: Ano Ano ang gusto mong malaman tungkol sa maikling kuwento ng taga-Visayas? Natutuhan: Masasalamin ba sa binasang maikling kuwento ng taga-Visayas ang katangian ng mga tao dito? Alam Al am
Nais Malam an
163
Natut Natu t uh an
GAWAIN 2. Pagbibig ay Hinuh a Magbigay ng hinuha sa sumusunod na tanong sa tulong ng graphic organizer . Gayahin ang pormat sa sagutang papel.
Repleksiyon ba ng mga katangian ng mga tagaVisayas ang kanilang mga maikling kuwento? Patunayan.
Bakit mahalaga ang mga pang-ugnay sa pagsusunod-sunod ng mga pangyayari?
Matapos mataya mataya ang dating alam mo, tungkol sa aralin, magbabasa magbabasa tayo ng isang maikling kuwento ngunit bago simulan ito, unawain ang kasunod na mga impormasyon tungkol dito.
Alam mo ba na… ang maikling kuwento ay anyo ng panitikang nagsasalaysay sa maikli at masining na paraan na natatapos ang pagbasa sa isang upuan lamang. Ito ay nagdudulot ng aliw at nag-iiwan ng isang kakintalan na magagamit sa pangaraw-araw na pamumuhay. Ayon naman kay Genoveva Edroza Matute, ang maikling kuwento ay isang maikling kathang pampanitikan na nagsasalaysay ng pang-araw-araw pang-araw-ar aw na buhay na may isa o ilang tauhan, may isang pangyayari at may isang kakintalan. Mga Elemento Elemento ng Maikling Kuwento
1. Tauhan – Ito ay likha ng manunulat na siyang kumikilos upang magkabuhay ang isang kuwento na nagtataglay ng mga katangiang pisikal, espirituwal, intelektuwal at pisyolohikal. Ang tauhan ay may damdamin na maaaring makadama ng kasiyahan, kalungkutan, kalumbayan, kapighatian, kapighatian, kapanabikan at iba pa, 2. Tagpuan – Tumutukoy ito sa lugar kung saan nangyari ang kuwento. Sinisikap ng mga manunulat na maging makatotohanan ang tagpuan ng kuwentong kanilang lilikhain. Ito ay magsisilbing daigdig na gagalawan ng mga tauhan para sa kanilang pakikipagsapalaran. 3. Panahon – Ito ay kalagayan ng klima o atmospera ng lugar na ginagalawan ng mga tauhan sa kuwento. Ang ilang halimbawa ng panahon sa kuwento ay tag-ulan, tag-araw, taglamig, panahon ng pananakop, panahon ng himagsikan, panahon ng paglaya at iba pa. Tema – Ito ay maaaring naglalaman ng mensahe ng may akda 4. Paksa o Tema – o layunin ng pagkakasulat ng kuwento.
164
5. Banghay – Ito ay ang sunod-sunod na magkakaugnay na pangyayari at papataas na aksiyon sa kuwento. a. Panimula- Dito nakasalalay ang kawilihan ng mga mambabasa. Dito rin kadalasang ipinakikilala ang iba sa mga tauhan ng kuwento. b. Saglit na Kasiglahan - Naglalahad ng panandaliang pagtatagpo ng mga tauhang nasasangkot sa suliranin. c . Tu ng ng ga gal ia ian - Ito ang suliranin ng kuwento. May apat na uri: tao laban sa tao, tao laban sa sarili, tao laban sa lipunan, tao laban sa kapaligiran o kalikasan. d . K as as uk uk du du la lan - Makakamtan ng pangunahing tauhan ang katuparan o kasawian ng kaniyang ipinaglalaban. Kapana-panabik na bahagi ng kuwento. e. K ak ak al al as as an an - Tulay sa wakas. Resolusyon o kalutasan ng suliranin sa kuwento. f.
Wak as - Ito ang kahihinatn k ahihinatnan an ng kuwento. Padolina, Ma. Teresa C. et al.2013. Lunday 7 Wika at Panitikan Sunshine Publishing House, Quezon City.
LINANGIN Alam kong handa ka nang basahin ang maikling kuwentong nasa wikang Hiligaynon na isinalin sa Filipino. Alamin kung ano ang mga katangian ng mga tagaVisayas. ANG HABIL HA BIL IN NG INA Isinalin sa Filipino ni Magdalena G. Jalandoni Maikling Kuwento mula sa Iloilo
Papalubog na ang buwan at mag-aalas onse na ng gabing iyon. Umuungol ang mga aso. Sa isang kubong kinatatanglawan kinatatanglawan lamang ng lampara ay nakahiga sa isang payak na higaan ang isang payat at maputlang babae na halos hindi makakilos dahil sa malubhang sakit. Nakaupo sa kaniyang tabi ang isang batang lalaking may sampung taong gulang. Sa uluhan ng maysakit maysak it ay may maliit na larawan ng Santo Kristo. Matagal niya itong tinitigan at pagkatapos ay hinipo at ilang ulit na hinagkan. Napabuntung-hininga siya, ang ilang namumuong luha sa kaniyang mga mata ay dumaloy na para bang may mahalagang habilin. Nilingon niya ang anak at sinabihan. “ Pinakamamahal kong anak at bahagi ng buhay ko, ito na ang sandaling magkakahiwalay tayo. Ako’y mamamatay na at maiiwan ka rito sa lupa sa pagtahak sa matinik na landas ng buhay. Maiiwan kang walang magulang at kapatid. Ang Diyos ang magiging ama mong mapagkakatiwalaan.
165
Siya ang magbabantay at magsisilbing ilaw mo. Matagal nang itinuro ko sa iyo ang magandang asal. Tinuruan kitang huwag mang-api at magnakaw. Isinasama kita sa simbahan tuwing Linggo at pista. Tinuruan din kitang pagsilbihan Siya na may-ari ng buhay mo. Maaasahan ko kayang pahahalagahan mo ang magagandang asal na ito habang buhay ka?” Naumid ang dila ng bata at pagkatapos ng ilang sandali’y nagwikang: “Inay, igagalang ko ang gusto mo. Susundin ko ang mga habilin mo habang ako’y nabubuhay.”
Lumipas ang ilang sandali ng kanilang pag-uusap at tuluyang pumikit ang mga mata ng kawawang babae. Humalik siya sa noo ng bangkay hanggang sa ito’y binasa ng kaniyang mga luha. Nagdadalamhating humikbi ang bata at saka nagsalita: “Inay ko...Inay ko...! Lumipas ang ilang araw at naipalibing ang bangkay ng kaniyang ina sa tulong ng mga kapitbahay. Si Crispin, ang naiwang bugtong na anak sa lupa ay namasukan sa isang mayamang amo. Makikita siya tuwing umagang bitbit ang bote ng gatas. Umaalis siya ng bahay tuwing umaga upang bumili ng gatas sa kaniyang suki. Sa kaniyang pag-uwi, dumaraan muna siya sa simbahan upang magdasal dahil ito ang habilin ng yumao niyang ina. Tinutupad niya ito na parang buhay ang inang nagbabantay sa kaniya. Lumipas ang mga buwan. Sinusunod ni Crispin ang lahat ng utos ng kaniyang amo kaya nabihag nito ang kaniyang pagmamahal. Walang nangyayaring masama sa kaniyang k aniyang paglalakad tuwing umaga maliban lamang noong isang umagang umuulan nang siya’y nadulas at nadapa kaya nabasag ang boteng may lamang gatas. Kinabahan si Crispin nang makitang dumaloy sa lupa ang lahat ng laman ng bote at walang naiwan kahit isa ng patak. Ito ang kauna-unahan niyang pagkakamali. Alam niyang malupit ang kaniyang amo at marahil kapag nalaman nila ang nangyari ay isang malakas na palo ang matatanggap niya. Nanginginig ang buo niyang katawan sa takot kaya hindi niya napigilan ang pag-iyak. Natatakot siyang umuwi na walang dalang gatas kaya bumalik siya sa kaniyang suki. “Mama….,” ang sabi niya. “Natapon ang dala kong gatas. Bigyan mo a ko ulit.” “Anak, alam mong singkuwenta sentimos ang halaga ng dala mong gatas kanina. Hindi na kita maaaring bigyan pa ng libre. Bibigyan kita kagaya ng natapon ngunit ipangako mong babayaran mo bukas.”
Hindi kaagad nakasagot si Crispin. Huminga siya nang malalim na parang hindi alam ang gagawin. Ngunit saan siya kukuha ng perang pambayad sa gatas? Ito ang katanungang gumugulo sa kaniyang isipan nang araw na iyon. Wala siyang mapagkunang pera. Nanginginig na ipinagtapat niya sa among nagkautang siya ng singkuwenta. Wala siyang nagawa kaya nalito siya ng gabing iyon. Dahil sa matinding pangangailangan, pangangailang an, nakalimutan niya ang habilin ng ina. Dinukot niya ang bulsa ng amerikana ng kaniyang amo na nakasabit sa dingding. Walang
166
ibang nakakita sa kaniya. Natagpuan niya ang nakahalong singkuwenta sentimos at iyon lang ang kaniyang k aniyang kinuha. Binayaran niya ang utang sa matanda kinaumagahan. Katulad ng ibang umaga, dumaan siya sa simbahan sa kaniyang pag-uwi. Lumuhod siya at nanalangin. Nang itaas niya ang ulo, nakita niya ang malaking larawan ng Santo Kristo na sa tingin niya’y parang malungkot. Tatayo sana siya upang halikan ang paanan nito ngunit hindi niya nagawa dahil bigla siyang kinabahan. Naalala ni Crispin ang habilin ng ina. Kinatatakutan niya ang kaunting pagkakamali sa amo. Naalaala niyang nagnakaw siya noong nakaraang araw ngunit hindi siya natatakot sa paggawa ng kasalanang ito sa Diyos na lumikha sa kaniya. Nanginginig ang buong katawan ni Crispin sa malaking takot sa Diyos na nagmamay-ari ng kaniyang buhay. Hindi niya napigilan ang pagdaloy ng mga luha sa mata. Buong pusong nagsisi siya. Tiningnan nito ang larawan at nagsabing, “Panginoon, patawarin mo ako. Pinagsisisihan ko na ang aking pagkakasala.” Umuwi siya sa bahay na tinitirhan at walang takot na ipinagtapat sa among lalaki ang nagawa. Siya’y nagwika: “Ginoo, ninakaw ko ang singkuwenta sentimos sa bulsa ng amerikana ninyo habang natutulog kayo kagabi. Naibayad ko na po ang pera sa matandang pinagkautangan ko ng gatas. Handa akong tanggapin ang parusang katumbas ng aking pagkakamali.” Sa halip magalit ang amo ni Crispin, niyakap siya nito at hinalikan sabay na nagwikang, “Simula ngayon, pinagkakatiwalaan na kita at kapag malaki ka na, magiging katiwala katiwala ka ng mga ari- arian ko.” Nagkatotoo ang pangako ng amo dahil pinag-aral nito si Crispin. Sa paglipas ng panahon, siya’y isa nang ganap na binata, matalino, maka -Diyos at mapagkakatiwalaan ng lahat kapalit ang pagtupad sa mga habilin ng kaniyang ina.
Al am m o b a na... na ... kontekstuwal ang pagpapakahulugan sa salita kung iuugnay kung paano ginamit sa pangungusap, gayundin kung paano nagkaroon ng ugnayan ang bawat salitang ginamit sa pangungusap? Ang denotasyon ay ang kahulugan ng salita na literal ang pagpapakahulugan. Karaniwang makukuha ito sa diksyunaryo. Salitang ginagamit sa pinakakaraniwan at simpleng pahayag. Halimbawa: Halimbawa: Ayaw ko ng bola. (laruan) Samantalang ang konotasyon ay ang kahulugan ng salita o pahayag kapag ito ay hindi tuwiran? Nagkakaroon ng ikalawang kahulugan ang salita o pahayag. May mga paniniwala sa dimensiyong ito it o ng pagpapakahulugan na ang pansariling kahulugan ng isang tao ay maaaring ibigay rin. Halimbawa: Ayaw ko ng bola. (niloloko o binibiro lamang)
167
GAWAIN 3. 3. Paglinang n g Talasalitaan A. Ibigay ang kahulugan batay sa kontekstuwal na pagkagamit sa pangungusap ng salitang may salungguhit. Susuriin din kung denotasyon o konotasyon ang dimensiyon ng pagpapakahulugan. Pagkatapos, gamitin ang kahulugan nito sa makabuluhang pangungusap. Gawin sa sagutang papel.
1. Napabuntung-hininga Napabuntung- hininga siya at saka dumaloy ang ilang patak ng luha mula sa kaniyang mga mata. 2. Nilingon niya ang anak na parang may mahalagang habilin. 3. Naumid ang dila ng bata at pagkatapos ng ilang sandali’y nagwika “Inay, igagalang ko ang gusto mo.
4. Hindi niya napigilan ang pagdaloy ng luha sa mata. 5. Nagkatotoo ang pangako ng amo dahil pinag-aral nito si Crispin. B. Ibigay ang ang kahulugan ng mga salitang nasa nasa unang kolum sa pamamagitan ng denotasyon at konotasyon na pagpapakahulugan. Gawin sa sagutang papel. Mga Piling Salita Salita
Denotasyon Denotasyon
Konot asyon
1. payat 2. bugtong 3. yumao 4. amo 5. lupa GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa sa Nilalaman Nilalaman Sagutin sa sagutang papel ang mga tanong. 1. Ano ang tanging habilin ng ina sa kaniyang anak? 2. Natupad ba ang mga tagubiling ito? Magbigay Magbigay ng mga patunay. 3. Ano ang mabuting naidudulot ng tagubilin ng isang ina sa kaniyang anak? 4. Anong mabuting pag-uugali ng mga taga- Visayas ang nakapaloob sa akda? 5. Sa pamamagitan ng character web, ano ang katangian ng ina sa kuwentong binasa?
pisikal na katangian
pananalita
kilos
gawi
168
6. Punan ng mahahalagang pangyayari pangyayari ang story frame ,batay sa maikling kuwentong ‘’Ang Habilin ng Ina’’. Ina’’ . Gayahin ang pormat sa sagutang papel. papel . KUWADRO 1 Panimula KUWADRO 2 Saglit na kasiglahan KUWADRO 3 Tunggalian KUWADRO 4 Kasukdulan KUWADRO 5 Kakalasan KUWADRO 6 Wakas 7. Anong mensahe ang nais iparating ng binasang kuwento? Sa kasunod na mga gawain, pagtitibayin mo ang iyong nalaman tungkol sa mga elemento ng maikling kuwento mula sa Visayas. GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman 5.1.
Concept Caravan Gamit ang concept caravan, bumuo ng mahalagang kaisipan mula sa binasang maikling kuwento.Gayahin kuwento.Ga yahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. papel.
169
5.2.
Kung Ako…Ang May Ak May Ak da Kung ikaw ang may akda ng binasang maikling kuwento, anong bahagi ang nais mong baguhin at bakit mo ito babaguhin? Pangatuwiranan. Pangatuwiranan . Bakit nais baguhin?
Pangyayaring nais baguhin
___________________________ ________________________________________ ______________________ _________ ___________________________ ________________________________________ ______________________ _________ ___________________________ ________________________________________ ______________________ _________ ___________________________ ________________________________________ ______________________ _________
5.3. 5.3.
Pagsunod Pagsunod -sunurin Mo Itala ang mga pangyayari sa kuwento sa pamamagitan ng pagpuno sa timeline na magpapakita ng pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari na may pagtiyak sa mga nangyari dito. Gamitin ang kasunod na pormat sa pagsagot sa iyong sagutang papel.
PANGYAYARI
PAGTIYAK ______________________ ________________________________ __________
____________________ _______________________________ ____________ _
______________________ ________________________________ __________
_____________________ ________________________________ ___________
______________________ ________________________________ __________
Ngayon pa lang ay binabati na kita sa sipag at tiyaga na iyong ipinakita. Ang susunod mo namang babasahin ay tekstong naglalarawan. Huwag mong kalimutang sagutin ang mga tanong kung paano susuriin ang maikling kuwento ng Visayas ayon sa mga elemento nito. Gayundin, kung paano magagamit nang wasto ang mga pangugnay sa pagsusunod-sunod ng mga pangyayari.
170
GAWAIN 6. 6. Pagsasanib ng Gramatika Matapos mataya ang iyong kaalaman sa maikling kuwento mula sa Visayas, magbabasa naman tayo ng isang isang tekstong tekstong nagsasalaysay. nagsasalaysay. Alamin kung paano makatutulong ang pang-ugnay sa malinaw at maayos na pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari. ISANG GASERANG GAAS...KATUMBAS NG TAGUMPAY!
Naniniwala si Chris na ang tahanan ay higit sa isang silungan, sa anumang relasyon sa kapuwa o mga taong nakapaligid. Ang tahanan para sa kaniya ay kung saan nabibilang o nakatalaga na maaaring gabayan ka hanggang sa pag-abot ng tagumpay. Makalipas ng dalawampung taon ay muling nakauwi sa lupang sinilangan si Chris. Kahit sandali’y nakalayo siya sa araw -araw na magulong takbo sa lungsod. Higit sa lahat, dahil nais niyang dalawin ang kaniyang ina. Makikita sa kanilang tahanan ang sitwasyong kaya umangat ang kabuhayan, kapuna-puna kapuna- puna ang magandang pagtanggap ng bawat panauhin lalo sa mga bagong mukha. Naalala niya ang mga araw na matatamis at maging ang mapapait na karanasang humubog sa murang isip at katawan ni Chris. Di niya malilimutan ang nakatokang trabahong dapat na ginagawa dahil siya ay panganay na anak na lalaki – mag-igib ng tubig bago pa sumikat ang araw, magputol ng kahoy bago pumasok, at magpakain ng manok bago pumasok sa eskuwela. Umuulan o umaaraw man. Higit siyang nahihirapan habang gumagawa ng homework ...isang gaserang de gaas ang tanging gamit niya na ilawan dahil sa karalitaan. Madalas na marinig sa kaniyang Ina habang nag- aaral ang mga salitang ‘‘ Anak, tigilan mo na iyan at baka maubos ang gaas, wala tayong gamiting panluto sa kalan k alan bukas.“ Labinlimang minutong paglalakad ang ginagamit niyang madalas papunta at pauwi tuloy bubuo ng mga pangarap. Punong-puno ng pag-asang makaahon sa nararanasang kahirapan. Mga binuong pangarap na hanggang sa kasalukuyan ay pinagsusumikapan pinagsusumikapan pa ring matupad. Magtatapos na siya sa elementarya nang magkaroon ng kuryente ang Sitio San Luis...parang mga bulag na biglang nakakita ng liwanag ang mga taga-Sitio San Luis. Pagkatapos ng mahabang panahon ng pangangapa sa dilim...paalam sa gaserang gaas. Sa wakas nakaranas din na magsindi sa pamamagitan ng switch. Bunga nito, matataas na marka ang kaniyang nakukuha sa lahat ng asignatura. Sa Antipolo... kasama ang kaniyang tatlong anak at maging ang kanyang asawa at ang trabaho na malayo sa kaniyang bayang sinilangan...subalit walang katiting na pagsisisi....ang mahalaga ang tagumpay na nakamit.
171
Sagutin ang sumusunod na tanong batay sa tekstong binasa. Gawin sa sagutang p apel. apel. 1. Ano ang pinahahalagaha pinahahalagahan n sa binasang binasang teksto? 2. Magsalaysay ng kaugnay na karanasan mula sa binasa. 3. Suriin ang mga salitang sinalungguhitan kung paano nagkaroon ng pagkakaugnay ng mga pangyayari. 4. Pumili sa kasunod na mga emoticon o iguhit ang sariling emoticon na naglalarawan ng damdamin kaugnay ng mga pangyayari.
5. Ano-anong pagpapatuna pagpapatunay y na ang binasa binasa ay tekstong tekstong nagsasalaysay? nagsasalaysay?
Al am m o b a na… na … ang wastong paggamit ng mga pang-ugnay ay nakatutulong sa pagkakaroon ng pagkakaugnay ng mga pangyayari. Nagiging malinaw ang daloy ng mga pahayag dahil sa mga pang-ugnay na dapat gamitin para sa pagsasalaysay at pagsusunod-sunod pagsusunod-sunod ng mga pangyayari. Nariri Nariri to ang Uri n g pang-ugnay
1. Pandagdag o adisyon - Nagsasaad ito ng diwa ng pagpupuno o pagdaragdag ng impormasyon. Halimbawa: at, pati, saka Sa isang kubong kinatatanglawan lamang ng lampara ay nakahiga sa isang payak na higaan ang isang payat at maputlang babae na halos hindi makakilos dahil sa malubhang sakit. 2. Pagbibigay-eksepsiyon Pagbibigay- eksepsiyon - Nagsasad ng pagbubukod o paghihiwalay. Halimbawa: maliban sa, bukod sa, bukod kay, puwera, huwag lang, kundi lang Bukod sa pagputol ng kahoy na gagamitin sa pagluto, si Crispin ay nag-iigib ng tubig.
3. Pagbibigay - sanhi o dahilan- Pinag-uugnay ang mga lipon ng salita upang magbigay-katuwiran magbigay-katuwiran at magsabi ng kadahilanan. kadahilanan. apagkat, palibhasa, kasi, m angyari,kundangan Halimbawa: dahil, s apagkat, Nagtagumpay siya dahil sa pagtitiyaga sa paggamit ng isang gaserang gaas.
4. Paglalahad ng resulta at bunga - Nagsasaad ng kinalabasan o kinahinatnan.Halimbawa: kaya, tuloy, bun ga nito,kaya naman Sa pagdating niya sa kanilang tahanan, kaya umangat ang kabuhayan, kapuna-puna ang magandang pagtanggap ng bawat panauhin lalo sa mga bagong mukha at siya na anak na matagal na nalayo.
5. Pagbibigay-layunin - Nagsasaad ng hangarin o naisin. Halimbawa: upang, nang sa ganon, nang sa gayon, nang, para sa Dala ng naranasang hirap upang maging matagumpay.
172
6. Pagbibigay-kondisyonPagbibigay-k ondisyon- Nagsasaad ng kondisyon o pasubali. Halimbawa: kapag, kung, sakali, sandali, basta
Ang pagtatagumpay pagtatagumpay ay makakamit basta may pagtitiis, .
7. Kontrast/pagsalungat Kontrast/pags alungat - Nagsasaad ng pag-iiba, pagkontra o pagtutol. datapwat, subalit Halimbawa: pero, ngunit , sa halip, datapwat,
Sa halip na sumuko sa hirap, magpatuloy sa pangarap.
8. Pagbibigay-kongklusyonPagbibigay-k ongklusyon- Nagsasaad ng panghuling pananaw o opinyon. Halimbawa: samakatuwid, kung kaya, kaya, kung gayon, anupa’t, sa wakas
Sa wakas , may pagmalasakit din ang pamahalaang lungsod .
Natitiyak ko na alam mo na ang wastong gamit ng mga pang-ugnay sa malinaw at maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari. pangyayari. PAGSASANAY 1 Piliin sa bahagi ng kuwento ang ginamit na pang-ugnay at suriin kung anong uri ito. Isulat sa sagutang papel ang mga sagot.
Takot na takot si Lucing nang sumakay sa taksing nakaparada sa harap ng bahay. Palibhasa tinatambol ang dibdib niya. Alam niyang paglapat ng pinto ng taksi pagkaupo niya sa likmuang nasa likod ng drayber ay sisibad na ang sasakyan patungo sa di niya natitiyak na tunguhin. Ilang beses na siyang nakasakay sa taksi na iisang pook ang tinuturol, ano mang oras o araw siyang sumakay. Bibigyan lamang niya ng direksiyon ang tsuper at waring ang mga daan, gusali, bahay, lawak ng mga bakanteng lote o laksang mukha ng mga taong nararaanan at nagdaraan, ilaw-trapikong ilaw-trapi kong nagbitin sa mga sangandaa’y parang dagitab na magsisibaran sa mga mata niya’t kaagad-agad ay naroon na siya, sa pulang geyt na magluluwa ng isang binatilyong boy na magbabayad ng kaniyang taksi. Ni hindi niya mamamalayan ang tagal o ikli ng oras. Ni hindi siya mag-aabalang tanungin kung magkano ang kunsomo ng taksi mula Pandacan hanggang Project 8. Ang pananabik niyang makarating sa destinasyo’y tila agad -agad ding pinasusukdol ng pagbubukas ng pulang geyt, mangyari’y pinatitiim ng paglalapat ng pintong isinasara pagkapasok niya. Ngayo’y kaiba ang araw at panahon sapagkat kaiba ang pakiramdam niya. Kaiba rin ang layon ng pagsakay sa taksi. Kakatwang wala ang dating siglang umaahon sa mga hakbang niya patungo sa nakaparadang taksi. Sa halip, isang nakapanlulumong katamlayan ang gumagapang sa mga paa niya, gumugupo sa kaniyang isip. Mabanglo, Ruth Elynia S. 2004.Usok ng Mapupusok na Araw .1983. Panitikang Filipino (Antolohiya) National Bookstore,Manila.
173
PAGSASANAY 2 Pag-ugnayin ang bawat pangyayari sa Kolum A at Kolum B sa pamamagitan ng mga pang-ugnay. Isulat sa iyong kuwaderno ang mga sagot.
1. 2. 3. 4. 5.
KOLUM A Maraming kabataan ang naliligaw ng landas Iniisip lamang ng bawat magulang ang kapakanan ng mga anak Magiging maganda ang buhay ng sinumang anak Bawat pagsisikap may katumbas na tagumpay Mahalin natin ang ating magulang
KOLUM B ______sa impluwensiya impluwensiya hindi hindi mabubuting kaibigan. _____dapat itong itong pahalagahan pahalagahan ng ng mga anak. _____susunod siya palagi sa kaniyang magulang. _____magandang _____magandang buhay ang ang pupuntahan ng isang kabataan. _____wala _____wala silang katulad katulad sa mundong ibabaw.
PAGSASANAY 3
Sumulat ng isang talatang nagsasalaysay gamit ang mga elemento ng isang maikling kuwento. Isaalang-alang Isaalang- alang sa pagsasalaysay ang pang-ugnay. Gawin sa papel. Sang-ayon ka na ba maaaring makatutulong makatutulong ang mga pang-ugnay sa malinaw at maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari sa pagsasalaysay? GAWAIN 7. 7. Pag-uug Pag-uug nay sa Reto Reto rik a Sumulat ng sariling kuwento tungkol sa ginawang pagpapalaki ng sariling magulang o tagatangkilik tagatangkilik ( guardian). Isaalang-alang ang mga dapat tandaan sa pagsulat ng pagsasalaysay lalo na ang mga elementong dapat gamitin sa maikling coupon bond, mga dalawa o tatlong pahina. Pagkatapos isulat, isalaysay ito nang pasalita nang maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasu nod-sunod ng mga pangyayari.
Pagni Pagni layan at Unawain Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, sagutin ang mga tanong. Gawin sa sagutang papel. Mga Tanong
Repleksiyon ba ng mga katangian ng mga taga-Visayas taga-Visayas ang kanilang mga maikling kuwento? Patunayan.
Bakit mahalaga ang mga pangugnay sa pagsusunod-sunod pagsusunod-sunod ng mga pangyayari? pangyayari?
174
Ilipat Isa kang kilalang Researcher . May samahan kayo na ang tawag ay “Risertser Kami.” Pinangunahan mo ang isang paanyaya ng isang pagdiriwang sa isang lugar sa Visayas. Kailangang makapagsaliksik kayo ng mga kuwento sa Visayas na hindi pa naisusulat. Ikaw ang naatasan ng inyong samahan na sumulat ng kuwento na batayan ang ginawa ninyong pananaliksik. Maaaring kilalang personalidad na o maaari namang hindi kilala sa Visayas. Ang isusulat na kuwento ang iyong isasalaysay sa nasabing pagdiriwang sa Visayas. Itataya ang iyong isusulat na pagsasalaysay batay sa sumusunod na pamantayan: a) sariling likha ..……………………………………………. 5 b) may pinagbatayang pananaliksik ……………………. 5 c) taglay ang mga elemento ng isang pagsasalaysay … 5 d) maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari ………… …………………………. 5 e) kakintalan ng kultura ng taga-Visayas ……………….. 5 KABUUAN 25 Binabati kita! Matagumpay mong naisagawa ang mga gawain sa araling ito. Natitiyak kong napatunayan mong nasasalamin sa mga pangyayari sa maikling kuwento ang mga katangian ng taga-Visayas. Malaking tulong na natutuhan mo ang tungkol sa wastong gamit ng mga pang-ugnay sa malinaw at maayos na pagsasalaysay. Kung hindi mo pa lubos na nauunawaan ang mga paksa sa aralin, maaari mong balikan ang modyul na ito. Kung malinaw na sa iyo ang lahat ay maaari ka nang magpatuloy sa aralin na magsasagawa sa Pagganap para sa kwarter na ito.
ARALIN ARA LIN 2.6
IV. PAGNILAYAN at UNAWAIN PARA SA BUONG MODYUL 2 PANGWAKAS NA GAWAIN Pagtatanghal ng Orihinal na Awiting-bayan Gamit Gamit ang Wika ng K abataan abataan Ang mga unang unang awit ay mga mga anyong tula tula rin, na may may mga tugtugin tugtugin at indayog na ayon sa damdamin, kaugalian at himig ng pag-awit noong unang panahon. Marami sa mga awit noon ay naririnig pa ngayon, subalit marami na rin ang nakalimutan. Sa kabila nito, nagpapatunay pa rin na mayaman ang Visayas sa mga awitingbayan. Sa ngayon, karaniwang nasusulat pa rin sa orihinal na liriko ang ilan sa mga
175
ito. Marahil ay natuwa ang iba sa inyo sa mga nakaalam at gumamit o inawit ang mga ito. Sa pagkakataong ito, ikaw ay inaasahang makasusulat at makapagtatanghal ng awiting-bayan. Bago mo isagawa ang pagsulat ng orihinal na liriko ng awitingbayan gamit ang wika ng kabataan, sagutin mo muna ang mga gawaing inihanda ko upang masukat kung ano ang antas ng iyong pagkatuto sa mga natalakay natin sa buong Modyul 2. GAWAIN 1. 1. Mulin g Balik an... Balikan ang mga natalakay na aralin. Isulat sa loob ng grapikong representasyon represe ntasyon ang mahalagang kaisipan o konsepto tungkol sa panitikan at gramatika na natutuhan mo sa bawat aralin. Gumamit ng sagutang papel.
Masasalamin ba ang kultura ng bansa sa mga akdang pampanitikan ng Visayas? GAWAIN 2. 2. Surii n Mo ! Itala mo ang mga pagkakakilanlan ng taga-Visayas batay sa kaugalian, paniniwala, pamahiin at uri ng pamumuhay mula sa mga panitikang nabasa at tinalakay. Gawin sa sagutang papel.
Panitikang Visayas: Repleksiyon ng Buhay at Kultura ng Kabisayaan
GAWAIN 3. 3. Pagni Pagni lay-nil ayan Mo! Sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel ang sagot. 1. Bakit mahalagang pag-aralan ang mga panitikan ng Visayas? 2. Paano masasalamin sa panitikan ng Visayas ang kanilang kultura? 3. Paano napanatili ng bawat akdang pampanitikang nabasa mo ang pagkakakilanlan ng ating lahi? 176
4. Paano nakatutulong ang paggamit ng gramatika at retorika sa pag-unawa pag-una wa at pagpapahalaga pagpapahalaga sa iba’t ibang tekstong binasa? 5. Bilang isang kabataang Pilipino, paano ka makatutulong sa pagpapanatili at pagpapaunlad ng mga panitikan mula sa Visayas?
V.
ILIPAT SA PAGTATAPOS NG MODYUL 2
Ngayong batid mo na ang lahat tungkol sa panitikang Visayas, handang-handa ka na sa pagsasagawa ng Pamantayan sa Pagganap o Pangwakas na Gawain para sa Modyul 2. Basahin mo muna ang mga hakbang sa pagsasagawa nito. 1. Susulat ka muna ng maikling tulang may sukat at tugma tungkol sa anumang bagay na maaaring magpakilala sa kultura ng Visayas. Magsisilbi itong orihinal na liriko ng iyong awiting-bayan. Sikaping gumamit ng mga salitang nauunawaan ng tulad mong kabataan sa kasalukuyan. Maaaring gamiting batayan ang natutuhang sukat, tugma, talinghaga o tayutay. 2. Pagkatapos na mabuo ang maikling tula, lapatan mo ng angkop na tono upang maging isang awiting-bayan. 3. Iparinig ang nabuong awiting-bayan sa mga kasapi ng pangkat upang makapagbigay ng puna at mungkahi. 4. Mula sa napakinggang napakingga ng awiting-bayan, suriin ang kultura ng inyong lugar. Gayundin ang mga talinghaga o tayutay na ginamit at binigyang-kahulugan. Magdiriwang ng “Gabi ng Kultura” sa isa sa mga bayan o lalawigan sa Visayas. Ang dalawang pinakamahuhusay sa mga napakinggang orihinal na awiting- bayan ay itatanghal. Susulat at iparirinig mo ang isang liriko ng awitingbayan ng Visayas batay sa sumusunod na pamantayan:
a) b) c) d) e) f)
gamit ang wika ng kabataan …………………………………. …. 8 orihinal na liriko …………………...………………………………. 8 may sukat, tugma, talinghaga ……………………………………..7 may ugnayan ang mga liriko sa bawat bahagi …………………. 5 naglalarawan naglalarawan ng kultura kultura ng isa sa mga mga lugar sa Visayas Visayas ………7 may hikayat ang himig na inilapat ………………………………. ……………………………… . 5 KABUUAN
40
Gawing malikhain ang pagtatanghal sa pamamagitan ng mga kagamitan o instrumentong likha ng mga kasapi ng pangkat tulad ng kutsara’t tinidor, bato o baryang kinakalansing kinakalans ing sa loob ng lata o bote, angkop na kasuotan at angkop na kilos o sayaw. Binabati kita sa matagumpay mong pagtuklas ng karunu ngan at pagpapaunlad ng iyong mga kasanayan. Ipinakita sa iyo ng mga natalakay na akdang pampanitikan
177
mula sa Visayas kung gaano kahalaga ang kultura at kung paano makatutulong ang mga ito sa pag-unlad ng pamumuhay ng ating bansa. Ihanda mo naman ang iyong sarili sa paglalakbay sa mga akdang pampanitikan pampanitikan ng Luzon.
SINTESIS Nais kong malaman ang kaganapan ng iyong pagkaunawa sa buong Modyul 2 sa pamamagitan ng pagdurugtong ng mga pahayag sa sumusunod:
Nalam an ko _______________ _______________
Naramdaman Naramd aman k o ___________ ____________ _
Nabigyang-halaga ko ___________
Binabati kita! Matagumpay mong natapos ang mga gawain sa Modyul na ito. Sa gawaing ito ay naisakatuparan mo na ang nararapat na kaalaman tungkol sa kultura at panitikan ng Visayas. Napatunayan mong ang Panitikang Visayas ay Repleksiyon ng Buhay at Kultura ng Kabisayaan. Tunay kang masipag na mag-aaral na handang isakatuparan ang lahat ng gawain sa Modyul na ito. Paghandaan ang susunod na Modyul. Pagbutihin mo.
178
MODYUL 3 Panitikan ng Luzon: LARAWAN NG PAGKAKAKILANLAN
179
I. PANIMULA PARA SA MODYUL 3 Ang Luzon ang ang pinakamalaking pinakamalaking pulo sa Pilipinas. Binubuo ito ng Rehiyon I, II, III, IV-A (CALABARZON), IV-B (MIMAROPA), V, Cordillera Administrative Region (CAR), at National Capital Region (NCR). Ang Luzon ay binubuo ng iba’t iba’t ibang etnolingguwistikong etnolingguwistikong pangkat. pangkat. Karamiha Karamiha n ng Ilocano ay naninirahan sa hilagang bahagi ng Ilocos at Cagayan, sa Pangasinan, ang mga Pangasinense, sa Pampanga, Tarlac at sa iba pang bahagi ng Gitnang Luzon ay ang mga Kapampangan, at mga Tagalog sa Bulacan, CALABARZON at Kalakhang Maynila. Maynila. Mayroon mga pangkat-etnikong pangkat-etnikong matatagpuan sa Luzon Luzon gaya ng mga Ita sa Zambales, Ibanag ng Cagayan at at Isabela, at Igorot, Ibaloi, Kankanaey at iba pa sa CAR.
Ang Modyul 3 ay naglalaman ng ilang akdang pampanitikan ng Luzon tulad ng tulang panudyo, tugmang de gulong, bulong, awiting-bayan, mito, sanaysay, at maikling kuwento. Tatalakayin ang iba’t ibang gramatika at retorika tulad ng ponemang pagpapahayag ng emosyon o damdamin, mga suprasegmental, iba’t ibang paraan ng pagpapahayag salitang hudyat ng panimula, gitna at wakas, mga pahayag na ginagamit sa paghihinuha ng mga pangyayari at mga panandang anaporik at kataporik ng pangngalan. Inaasahang ang mga aralin sa Modyul na ito ay makatutulong sa iyo upang maunawaan at mapahalagahan ang kultura ng mga taga-Luzon sa tulong ng kanilang mga akdang pampanitikan. Sa pagpapatuloy ng talakayan iyong aalamin kung paano nakatutulong ang panitikan sa pagpapalaganap ng kultura ng mga taga-Luzon. Gayundin, kung bakit mahalaga ang paggamit ng wastong gramatika at retorika upang higit nating maunawaan at mapahalagahan mapahalaga han ang kanilang panitikan at kultura. Sa pagtatapos ng Modyul 3, ang mga mag-aaral ay inaasahang makapagsasagawa makapagsasagawa ng komprehensibong pagbabalita ( radio broadcasting ) batay sa sumusunod na pamantayan: a) magtatampok ng isa sa mga natatanging produkto ng alinmang lugar sa Luzon, b) nagtataglay ng mga elemento ng komprehensibong pagbabalita, c) ganda at linaw ng tinig, d) paraan o estilo, at e) kahali-halina ang tinig.
180
GRAPIKONG PRESENTASYON NG MODYUL 3 Paniti Paniti kan ng Luzon: LARAWAN NG PAGKAKAKILANLAN
Ar ali n 3.1
Panitikan: Gramatika:
Tulang Panudyo at Tugmang de Gulong Ponemang Suprasegmental Suprasegmen tal
Ar ali n 3.2
Panitikan: Gramatika:
Ar ali n 3.3 Panitikan:
Gramatika:
Ar ali n 3.4 Panitikan:
Gramatika:
Bulong at Awiting-bayan Awiting-baya n ng Luzon Iba’t ibang Paraan ng Pagpapahayag ng Emosyon o Damdamin
Ang Hukuman Hukuman ni Mariang Mariang Sinukuan (Mito mula sa Pampanga) Mga Salitang Hudyat ng Panimula, Gitna at Wakas
Nang Maging Mendiola Ko ang Internet Dahil Kay Mama ni Abegail Joy Yuzon Lee (Sanaysay mula sa Maynila) Pahayag na Ginagamit sa Paghihinuha Paghihinuh a ng mga Pangyayari
Ar ali n 3.5 3. 5 Panitikan: Gramatika:
Sandaang Damit ni Fanny Garcia (Maikling Kuwento mula sa Bulacan) Mga Panandang Anaporik at Kataporik ng Pangngalan
Ar ali n 3.6
PANGWAKAS NA GAWAIN: Pagtatanghal ng Komprehensibong Pagbabalita (Radio Broadcasting )
181
II. PANIMULANG PAGTATAYA PARA SA MODYUL 3 Pangkalahatang Panuto: Basahin at unawain ang bawat aytem.Isulat sa sagutangpapel ang letra ng tamang sagot.
1. Ano ang iba pang tawag sa tulang panudyo? A. tugmang patula patula C. tugmang walang walang diwa diwa B. tugmang panlaro D. tugmang paawit 2. Ano ang tulang nagpapahayag ng buhay ng mga tsuper at ng mga pasahero sa dyip, bus at iba pang transportasyon? transportasyon? A. tugmang padula padula C. tugmang tugmang tuluyan B. tugmang patula D. tugmang de gulong 3. Ano naman ang sinasambit bilang pagbibigay-galan pagbibigay-galang g sa makapangyarihang makapangyarihang espiritu upang hindi sila magalit o manakit, gayundin bilang pagpapahalaga sa kakaibang bagay at mahalagang pook? A. bulong C. panalangin panalangin B. himno D. papuri 4. Anong uri ng tula ang naglalarawan ng mga pang-araw-araw na gawain ng mga tao sa isang lugar? A. bugtong C. awiting awiting – bayan B. tulang dula D. tulang panudyo 5. Ano ang layunin ng nagsasalita sa kasunod na bulong? “Dagang malaki, Dagang maliit, Heto na ang ngipin kong sira at pangit, Bigyan ng bagong kapalit.” A. ibinibigay lahat ng ngipin sa daga B. ipinaayos ang mga ngipin sa daga C. inuutusan ang daga na palitan lahat ng ngipin niya D. ibinibigay ang mga sira at pangit na mga ngipin at hinihiling na palitan ng mas maganda 6. Batay sa kasunod na saknong, ano ang layunin ng sumulat? “Kotseng kakalog -kalog Sindihan ng posporo Itapon sa ilog.” A. magpaalala C. manlibang B. magpasaya D. manghikayat 182
7. Sa kasunod na awiting-bayan, ano ang ipinahahayag na diwang nakapaloob dito? “Lalaking matapang, lalaking malakas Ikaw’y siya naming tinatawagan… Hoy! Halika, halika’t tinatawag ka… Hoy! A. nagagalit C. naiinip B. naghahamon D. natutuwa 8. Anong ponemang suprasegmental ang tumutukoy sa pagtaas at pagbaba ng tinig kapag binibigkas ? A. antala C. hinto B. diin D. intonasyon 9. Kung ikaw ay bibigkas ng tula at gagamitin ang ponemang suprasegmental sa pagmamarka kung paano ito bibigkasin, ano ang dalawang magiging pokus sa pagmamarka? A. damdamin C. kaisipan B. antala/hinto D. tono o intonasyon 10. Ano ang damdaming ipinahahayag ng kasunod na saknong? “Putak, putak Batang duwag! Matapang ka’t nasa pugad! A. nagagalit nagagalit C. nanunudyo B. naiinis D. natutuwa 11. Suriin ang kasunod na awiting-bayan awiting-b ayan . Saang uri ito maihahanay? “Ang nuno nating lahat Sa kulog di nasindak Sa labanan di naawat Pinuhunan buhay hirap Upang tayong mga anak Mabuhay nang mapanatag.” A. awit sa paggawa paggawa C. awit sa pakikidigma B. awit sa lansangan D. awit sa pagpapatulog ng bata 12. Ano ang ipinah ahayag ng pangungusap na, “harinawa’y makapasa ka pagsusulit.”? A. pagbibigay ng pag-asa C. pagmamalasakit pagmamalasakit B. paghihintay D. pagpapaalaala
183
sa
13. “Ang laki ng iyong ipinayat!” Ano ang tono ng pangungusap na ito? A. nagpupuri C. nagdududa B. nanunudyo D. pumupuri 14. “Hindi maganda.” Ano ang mensah eng ipinahahayag ng pangungusap na ito? A. Nagpapahayag Nagpapahayag ng kagandahan kagandahan ang mga nasa paligid. paligid. B. Pinasubalian ang isang bagay ay sinasabing maganda ito. C. Sinasabing hindi maganda ang isang bagay. D. Sinasabing kailangang maging maganda. 15. Sa pangungusap na: Hindi akin iyan! Hindi/akin iyan. Anong ponemang suprasegmental suprasegmental ang tumutukoy sa saglit na pagtigil sa pagsasalita upang malinaw na maihatid ang mensaheng nais iparating? A. tono C. hinto B. diin D. antala
16. May mga paalaala kang nababasa sa loob ng sasakyan. Ano sa kasunod na mga tula ang halimbawa nito? A. Ang di magbayad magbayad walang walang C. Pungpung kasile problema Ipinanganak sa kabibe Sa karma pa lang bayad ka na. D. Putak, putak B. Kotseng kakalog-kalog k akalog-kalog Batang duwag! Sindihan ng posporo Matapang ka’t nasa pugad! Itapon sa ilog. 17. Alin sa kasunod na mga tula ang halimbawa ng tulang panudyo? A. “Ale, aleng namamangka C. “Pung, pung kasili Isakay mo yaring bata Ipinanganak sa kabibe Pagdating mo sa Maynila Anong anak? Ipagpalit ng kutsinta” Babae! B. “Barya lang po sa umaga.” D.“Tabi-tabi po, apo Baka po kayo ay mabunggo” 18. Basahin at unawain ang kasunod na tugmang de gulong. Piliin ang nawawalang salita na kailangan upang mabuo ang diwa ng nasabing tugmang de gulong. “Sitsit ay sa aso Katok ay sa pinto __________ ang para sa tabi tayo’y hihinto.” A. Isenyas C. Sambitin B. Isigaw D. Sundin
184
19. Ano ang angkop na mga salitang dapat ipuno sa kasunod na patlang? “Tabi-tabi po Baka po kayo ______. A. malito C. maupo B. mapuno D. mabunggo 20. Ano ang isa sa matandang uri ng panitikan sa Pilipinas na ang karaniwang tauhan ay higante, duwende, ada, hari, reyna, diwata, at prinsesa at iba pang kakaibang nilikha? A. alamat C. kuwentongkuwentong- bayan B. epiko D. mito 21. Anong uri ng panitikang tuluyan ang isinusulat nang patalata na nagpapahayag ng sariling pananaw, kuro-kuro, opinyon, at damdamin tungkol sa isang mahalagang isyu o paksa? A. dula C. maikling maikling kuwento B. sanaysay D. nobela 22. Ano ang bahaging bah aging dapat pumukaw pum ukaw sa interes inter es ng mga mambabasa mam babasa upang maging epektibo ang isang akda? A. katawan katawan C. panimula B. pamagat D. wakas 23. Anong kasanayan sa pagbasa ang nililinang nililinang kapag nagpapaliwanag nagpapaliwanag o nagbibigay ng kahulugan sa tulong ng pahiwatig? A. paghihinuha C. pagbibigay pagbibigay ng kongklusyon kongklusyon B. pag-uugnay ng implikasyon implikasyo n D. pagbibigay ng opinyon 24. _________________ malaki ang epekto ng labis na paggamit ng internet sa kabataan lalo na sa kanilang pag-aaral. Ano ang angkop na pahayag ang dapat ipuno sa patlang? A. Dahil sa C. Sa aking aking palagay B. Sa simula D. Walang ano- ano’y 25. ________________ napatunayan na ang bisa ng malunggay bilang halamanggamot. Alin ang angkop na pananda ang dapat ipuno sa patlang? A. Sa huli C. Pagkatapos Pagkatapos B. Kasunod D. Sa simula pa lamang 26. Maaaring sa simula, nalilibang sila sa paggamit ng internet subalit sa kalaunan ay nahuhumaling na sila rito. Ano ang salitang naghihinuha ang ginamit sa pangungusap? A. kalaunan C. simula B. maaaring D. subalit
185
27. Alin ang tamang pagkakasunod-sunod pagkakasu nod-sunod ng mga mg a salita ayon sa kasidhian ng kahulugan? A. inis, galit, galit, suklam, poot C. poot, inis, inis, suklam, suklam, galit B. inis, poot, galit, suklam D. suklam, inis, poot, galit 28. “Hindi siya namimili ng tao.” Ano ang ibig ipakahulugan ng pangungusap? A. Magaling siyang siyang makisama. makisama. B. Lahat ng tao ay kaibigan niya. C. Wala siyang kinikilingang kinikilingang tao. D. Mahusay siyang makipagkapuwa-tao. makipagkap uwa-tao. 29. Aling bahagi ng banghay sa maikling kuwento ang pinakama sidhing bahagi kung saan kakaharapin ng pangunahing pangunahing tauhan ang tunggalian o suliranin? A. kasukdulan C. pababang pababang pangyayari pangyayari B. resolusyon/wakas resolusyon/ wakas D. panimulang pangyayari 30. Ano ang karaniwang iniiwan ng isang akdang pampanitikan sa mambabasa? A. alaala C. kaisipan B. diwa D. konsepto 31. “Binigyan tayo ng Diyos ng bibig para makapagsalita at utak para makapag- isip.” Ano ang mensahe mensahe ng pahayag? pahayag? A. Lahat ng ng tao ay pantay-pantay pantay-pantay sa paningin ng Diyos. B. Ang tao ang pinakamahalagang elemento ng ng daigdig. C. Malaya ang taong magpahayag ng kaniyang mga pananaw at opinyon. D. Pananagutan ng tao anuman ang kaniyang maging desisyon. 32. “Hindi dapat magkaroon ng deskriminasyon sa pagsasalita.” Ano ang damdaming nangingibabaw nangingibabaw sa pahayag? A. nagbababala C. nagpapayo B. nagpapaalala D. nanunumbat 33. “ Ang Ang internet ay nagsisilbing Mendiola naming kabataan ngayon ”. Tungkol saan ang pahayag? A. Maraming kabataan kabataan ang nawiwili nawiwili sa internet. B. Maipahahayag ang mga naiisip, damdamin at saloobin sa pamamagitan ng internet. C. Ang internet ang nagsisilbing instrumento upang magkaroon ng maraming kaibigan. D. Ang internet ang maaaring lugar sa pag-aaklas upang maipaglaban ang karapatan ninuman.
186
34. Anong uri ng media ang may kapangyarihang pakilusin ang biswal na pandama at lumilinang ng pagkamalikhain sa pakikinig? A. pelikula C. teatro B. radyo D. telebisyon 35. Ano ang tinatawag na sine totoo na matapat na inilalahad ang mga pangyayari sa ating lipunan? A. balita C. investigative journalism B. dokumentaryo D. pelikula 36. “Mabuting tao ang pamilyang Quintana. Tinutulungan nila ang kanilang mga kapitbahay.” Ano ang tawag t awag sa salitang sinalungguhitan? A. pananda C. pang-ugnay B. panghalip D. pantukoy angkop na gamiting gamiting salita sa pangungusap pangungusap na“_______ 37. Ano ang angkop ___, maraming maraming kabataan ang mas maraming inilalaang oras sa paggamit ng internet kaysa pagaaral.” A. Dahil sa C. Kung B. Datapwat Datapwat D. Sa tingin ko Para sa Bilang 38-41 Basahin ang kasunod na teksto. Sagutin ang kasunod na mga tanong kaugnay nito.
Inutusan si Alvin ng kaniyang ina na bumili ng suka sa tindahan. Sa kaniyang paglabas, nakita niya sa kanilang bakuran na naglalaro ang kaniyang bunsong kapatid na si Andrew na tatlong taon pa lamang. Binigyan niya ito ng isang mabilis na halik sa mabilog nitong pisngi at kumaripas nang palabas ng gate upang sundin ang utos ng kaniyang ina. Nakalimutan niyang isara ang gate at nakita ito ni Andrew. Napangiti ang bata. 38. Binigyan niya ito ng isang mabilis na halik sa mabilog nitong pisngi at kumaripas nang palabas ng gate upang sundin ang utos ng kaniyang ina. Anong angkop na paglalarawan ang maibibigay kay Alvin sa bahaging ito ng teksto? A. tapat na bata C. masayahing masayahing bata B. masunuring bata D. masipag na bata 39. Ano Ano ang maaaring gawin ni Andrew matapos na makitang bukas ang kanilang gate? A. Pupunta siya siya sa gate at isasara ito. B. Pupunta siya sa gate at lalabas upang sundan ang kapatid. C. Pupunta siya sa loob ng bahay bahay at isusumbong ang kaniyang kaniyang kuya. D. Pupunta siya sa loob ng bahay at iiyak dahil iniwan ng siya ng kaniyang kuya. 187
40. Ano ang tawag sa kasanayang nagbibigay ng prediksiyon sa susunod na pangyayari sa isang akda? A. paghihinuha paghihinuha B. pagtukoy sa pahiwatig C. pagkuha ng pangunahing kaisipan D. pagsusunod-sunod pagsusunod- sunod ng mga pangyayari 41. “Lagi siyang nakadikit sa isang sulok. Nakaupo na’y tila ipinagkit .” Ano ang kasingkahulugan kasingkahulugan ng salitang sinalungguhitan? A. idinidikit ang ang upuan C. hindi tumitigil tumitigil sa kinauupuan kinauupuan B. hindi inaalis ang upuan D. hindi umaalis sa kinauupuan 42. Ano ang tawag sa paraan ng pagsasalaysay ng isang kuwento na ginagawa sa pamamagitan ng malikhaing paraan? A. masining na paglalaha paglalahad d C. masining masining na pagkukuwento pagkukuwento B. masining masini ng na pagsasadula D. masining na pagmomonologo pagmomonolog o 43. Nahuli ang anunsiyo ng suspensiyon ng klase ngunit nakaalis na ako ng bahay kaya naipit __________ sa matinding baha. Ano ang angkop na panghalip na dapat gamitin gamitin sa pangungusap? A. ako C. sila B. kami D. siya 44. Ano ang panghalip na nasa unahan bilang pananda sa pinalitang pangngalan ang binanggit sa hulihan ng pangungusap? A. anaporik C. modal B. kataporik D. pamatlig 45. Ano ang panghalip na nasa hulihan bilang pananda sa pinalitang pangngalan ang binanggit sa unahan ng pangungusap? A. anaporik anaporik C. modal B. kataporik D. pasaklaw 46. Ano ang tawag sa pagbabalita pagbabalit a sa pamamagitan pamamag itan ng isang one-way wireless transmission mula sa mga himpilan ng radyo papunta sa mga tumatangkilik dito? A. print media C. TV broadcasting B. radio broadcasting D. Internet live streaming
188
Para sa Bilang Bi lang 47-48 47-48
Kahapon ay nasaksihan ko kung paano inaakay ng isang batang lalaki ang isang matandang babae. Sa kalaparan k alaparan ng mataong lansangan ay tumawid ____; at ang matanda ay nailayo sa panganib at kamatayan. Sabi ko sa aking sarili, gayundin ang dapat kong gawin!
47. Anong panghalip ang angkop gamitin sa bahaging may salungguhit? A. ako C. sila B. kami D. siya 48. Ano ang layunin ng teksto? A. magbigay-impormasyon magbigay-impormasyon B. maglarawan
C. mangatuwiran mangatuwiran D. manghikayat
49. Lagi siyang nakayuko, mailap ma ilap ang mga mg a mata, sasagot sasag ot lamang nang halos pabulong kapag tinatawag ng guro, halos paanas pa kung magsalita. Ano ang kahulugan ng salitang sinalungguhitan? A. pahimig C. papahina/pawala papahina/pawala na na B. paimpit D. pasigaw 50. Sila’y mga binatilyong kagaya ko, datapwa't may hawak na bote ng alak at sa mga bulang silang nilalagok ay unti-unting silang nangawala sa kanilang mga sarili. Anong panghalip ang dapat gamitin bilang pamalit sa salitang sinalungguhitan? A. akong C. kanilang B. kaming D. siyang
189
III. YUGTO NG PAGKATUTO PARA SA MODYUL 3
TUKLASIN Magsisimula ka na sa iyong paglalakbay sa pinakamalaking pulo ng Pilipinas, ang Luzon. Palalawakin at pagyayamanin mo ang iyong kaalaman at kakayahan tungkol dito. Ngunit bago iyan subuking sagutin ang kasunod na mga gawain upang masukat ang “alam mo na” kung paano nakatutulong ang mga panitikan sa pagpapalaganap pagpapalaganap ng kultura ng mga taga-Luzon? At bakit mahalaga ang paggamit ng wastong gramatika at retorika para sa malalim na pagsusuri ng akdang pampanitikan ng Luzon? GAWAIN 1. 1. Natuklasan K o Itapat ang mga larawang nagpapakita ng pagkakakilanlan ng bawat rehiyon sa Luzon. Lagyan ng guhit na mag-uugnay sa rehiyon at sa larawan. Pagkatapos, sagutin ang kasunod na mga tanong.
NCR CAR
1.
5. Rehiyon I
Rehiyon II
2.
Rehiyon III
6.
MIMAROPA CALABARZON
3.
7. Rehiyon V
4.
8.
190
GAWAIN 2. Tanong Ko… Sagutin Mo! Sagutin ang kasunod na mga tanong. Gayahin ang grapikong representasyon sa sagutang papel sa pagsusulatan ng mga sagot.
1) Paano Paano nakatu nakatutulo tulong ng ang ang panitikan panitikan sa pagpapalaganap pagpapalaganap ng kultura k ultura ng mga taga-Luzon?
2) Paano Paano nakatu nakatutulo tulong ng ang ang gramatika gramatika at retorika para sa malalim na pagsusuri ng akdang pampanitikan ng taga-Luzon?
Simula pa lamang iyan ng mga gawaing hahamon sa iyong kaalaman. Ipagpatuloy mo pa ang iyong pagbabasa sa mga pahina ng Modyul na ito hanggang matuklasan mo ang tamang sagot sa mga nasa grapikong representasyon. representas yon. Tayo na, oras na upang pag-aralan mo ang ilan sa mga akdang pampanitikan mula sa Luzon na nagdala ng malaking impluwensiya sa kasaysayan at pagkakakilanlan pagkakakilanlan ng ating bansa.
LINANGIN Sa bahaging ito, tatalakayin mo ang iba’t ibang araling makatutulong sa mga taga-Luzon ang kanilang panitikan sa pagpapalaganap ng kanilang kultura, gayundin ang kahalagahan ng wastong paggamit ng gramatika at retorika. Simulan mo na ang pag-aaral.
191
ARALI ARA LIN N 3.1 A. Panit Pani t ik an: B. Gramatika:
Tul ang Panudy Panu dy o at Tugman Tug man g de Gu lo ng Ponemang Suprasegment al
I. Panimula Ang Aralin 3.1 ay tungkol sa mga tulang panudyo at tugmang de gulong. Pag-aaralan Pag-aara lan mo kung paano naiiba ang tulang panudyo at tugmang de gulong sa iba pang akdang pampanitikang nasa anyong patula. Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa ponemang suprasegmental na makatutulong sa iyo kung paano bibigkasin nang wasto ang nasabing mga tula. Ito ang magiging gabay mo upang mas madaling maunawaan ang pag-aaralang mga tula. Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makasusulat ng tugmang de gulong batay sa sumusunod na pamantayan: a) Nilalaman 1) Malinaw ang mensahe 2) May orihinalidad b) Pagiging masining 1) Malikhain ang presentasyon 2) May hikayat sa madla 3) Angkop ang mga salitang ginamit
Aalamin mo kung paano makatutulong makatutulong ang tulang panudyo at tugmang de gulong sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan ( social awareness )para sa kabutihan ng mga taga-Luzon. Gayundin, kung bakit mahalaga ang mga ponemang suprasegmental sa pagbuo ng mga tugmang panudyo at de gulong tungo sa pagunawa ng tulang pag-aaralan.
II. II. Yugt Yugto o ng Pagkatut Pagkatuto o
Tuklasin Sa sumusunod na gawain, aalamin mo kung ano na ang iyong nalalaman tungkol sa tulang panudyo at tugmang de gulong.
192
GAWAIN 1. Paalala Lang Po Hindi lamang traffic signs o mga simbolo ang nakikita kapag tayo ay sumasakay sumas akay sa iba’t ibang uri ng transportasyon. tr ansportasyon. Nakababasa Nakababasa rin tayo ng mga paalaala o pahayag. Magtala ng mga paalalang madalas na mabasa o makita sa loob ng sasakyang pampasahero. Isulat sa kasunod na paskilan ang iyong sagot. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel .
1. 3.
2.
4.
Pagkatapos, sagutin ang sumusunod na tanong. 1. Nakatutulong ba sa mga pasahero ang nababasang paalala o pahayag na nakapaskil sa sasakyan? sasakyan? Pangatuwiranan? Pangatuwiranan? 2. Paano binubuo ang mga paalalang nakikita sa loob ng mga sasakyan? 3. Maituturing bang tula ang mga paalalang ito? Ipaliwanag. GAWAIN 2. Ano ang Al am Mo? Gamit ang kasunod na linear chart, m agbigay ng iyong hinuha tungkol sa kasunod na mga tanong. Gayahin ang porma sa sagutang papel.
1. Paano makatutulong makatutulong ang tulang tulang panudyo at tugmang de gulong sa pagkakaroon ng kamalayan panlipunan (social awareness ) para sa kabutihan ng lahat ng mga tagaLuzon?
2. Bakit mahalaga ang mga ponemang suprasegmental sa pagbuo ng mga tulang panudyo at tugmang de gulong? Nasiyahan ka ba sa iyong ginawa? Huwag kang mag-alala at marami pang gawaing naghihintay sa iyo na kawiwilihan at kapupulutan mo pa ng maraming kaalaman. Pero bago iyan, basahin mo muna ang kasunod na talakayan.
193
Alam mo ba na… ang mga tulang panudyo ay kilala rin sa tawag na “tugmang walang diwa ”. Kung susuriin, ang mga ito'y pawang laro lamang na nagpapahayag ng katutubong kaugalian, tradisyon, gawain, at kagandahang-asal ng ating mga ninuno. Nailalarawan din sa mga ito ang pang-araw-araw na pamumuhay ng mga sinaunang Pilipino, gayundin ang kanilang paniniwala at kaisipan. Nagtataglay rin ang mga ito ng aral at magagandang mensahe. Binuo ito ng ating mga ninuno ayon sa layunin at nilalaman at hindi gaanong binigyangpansin ang estruktura nang pagkakabuo nito. Ang katutubong panitikang ito ay itinuturing itinuturing na kinamulatan ng isang lipunan. Maaaring tinukoy ito bilang panlipunang kamalayan; upang malaman ang mga problema ng bawat pangkat na nasa iba’t ibang pamayanan na batayan ang pang-araw-araw na buhay ng mga taong namumuhay roon. Nalalaman din ang mga problema at kahirapan ng isang pamayanan dahil sa mga tugmang ito.
Linangin Ang An g Mat and ang Pani Paniti ti kan
Tulad ng maraming dayuhang kabihasnan, ang panitikan ng Pilipinas ay nagmula sa magkakaibang lipon ng tao na may panahong pagkakaagwat na dumating. Ang mga unang tao na dumating sa Pilipinas ay ang mga Negrito o Aeta. Sumunod naman ang grupong Indones at mga Malay. Dahil dito, ang sinaunang kabihasnan ay may sarili nang sistema ng panitikang pagsulat at panitikang pasalita. Ang unang ebidensiya na mayroon nang sariling panitikang pagsulat ang mga Pilipino bago pa dumating ang mga dayuhang taga-kanluran. Tinawag itong Baybayin na binubuo ng tatlong patinig at labing-apat na katinig. Ang mga simbolong ito ay nakasulat sa mga dahon at balat ng mga punongkahoy na ang gamit naman sa pag-ukit ay ang matutulis na bato at kahoy rin. Mayroon na ring panitikang pasalita ang mga sinaunang tao. Ang panitikang pasalita ay may anyong panulaan, tuluyan, at dula. Nahahati sa dalawang kategorya ang tradisyong patula: panugmaangbayan at kantahing-bayan. Ang anyong panugmaang-bay panugmaang-bayan an ay taludturan taludturan o dadalawahing dadalawahing taludtod taludtod lamang, dili kaya’y apaludturan o aapating taludtod lamang ang bumubuo sa isang saknong. Bawat taludtod ay may sukat (may bilang ang pantig) at tugma (ang hulihan ay magkakasintunog). Nahahati ang kategoryang ito sa tugmaang walang diwa o tugmaang pambata, tugmaang matatalinghaga at tugmaang ganap na tula.
194
Sinasabing ang Tugmaang Walang Diwa o Tugmaang Pambata ang pinagmulan o pinag-ugatan ng tula. Ang mga salita ay tila larong-bibig na pangkasanayan ng mga bata sa pagsasalita. Maririkit ang pananalitang ginagamit sa payak nitong kaanyuang sukat at tugma. Tila kulang sa kahulugan. Walang talinghaga. Bukambibig magpahanggang ngayon. Kung hindi naman, nagtataglay ng kahulugan kaya lang mababaw. Maririninig natin ito kapag ang isang ina ay naaaliw sa kaniyang paslit at palagian sa mga batang naglalaro sa bakuran o sa daan. Layunin marahil sa bagay na ito ang sumusunod: pampatuwid ng dila nang ang bata ay di-mautal pag nagsasalita; panunudyo ng mga nagkakapikunang bata sa laro; pang-alo sa nagmamaktol na paslit; at pansabi-sabi sa mga nagmamasid sa kapaligiran. Ang Tulang Tulang Pambata Pambata ay nagsisilbin nagsisilbing g pag-unawa noong kamusmusan kamusmusan ng ng ating mga ninuno. Ito rin ay nagpapahayag at nagpapaalala sa maliligayang karanasan noong sila'y bata pa. Tunghayan ang mga kasunod na halimbawa ng tulang panudyo na tinatawag ding tulang pambata. Alamin din kung anong kamalayang panlipunan ang nakapaloob. Arrogante, Arrogante, Jose A. et.al 2004.Panitikang 2004.Panitikang Filipino Antolohiya. Antolohiya. National Bookstore. Mandaluyong City
A. Basahin at unawain ang kasunod na paliwanag tungkol sa tulang panudyo at tugmang de gulong kasama ang ilang halimbawa upang malaman kung paano nakatutulong nakatutulong ang mga ito sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan ( social awareness) ng mga taga-Luzon.
“Pung, pung kasili Ipinanganak sa kabibe Ano ang anak? anak? Babae.
Ako ay isang lalaking matapang, matapang, Huni ng tuko ay kinatatakutan. Nang ayaw maligo kinuskos ng gugo, Pedro Penduko, matakaw sa tuyo. Batang makulit, Palaging sumisitsit Sa kamay mapipitpit.
Putak, putak Batang duwag! Matapang ka’t nasa pugad!
Ale, aleng namamangka, namamangka, Isakay mo yaring bata, Pagdating sa Maynila, Ipagpalit ng kutsinta.
195
TUGMANG DE GULONG
Ito ay maikling tulang nakasulat sa mga pampublikong sasakyan at malaya ang publikong basahin ito. Kawili-wili at katawa-tawa ang nilalaman nito sa dahilang ito ay naglalarawan ng pang-araw-araw na buhay at damdamin ng mga drayber, gayundin ng mga pasahero. Nagpapakita ito ng karanasan ng mga drayber sa pakikipag-ugnayan nila sa kanilang mga pasahero malungkot man ito o masaya. Masasalamin sa tugmang de gulong ang uri ng mga pasaherong sumasakay lalo na sa mga dyip. Payak ang mga salitang ginagamit dito. Ipinakikita rin ng tulang ito ang pagpapahalaga ng drayber sa kaniyang trabaho na sa kabila ng hirap na kaniyang dinaranas ay positibo pa rin ang kaniyang pananaw sa buhay. Di alintana ang panganib na kaniyang sinusuong sa arawaraw. Namayani ang mga tugman g de gulong noong Dekada ’70 partikular sa Kalakhang Maynila na may layong magbigay ng paalala sa ilang sitwasyon na ang tunguhin ay ang aral na dapat matutuhan ng mga drayber at pasahero. Basahin ang ilang halimbawa nito. Ang di magbayad magbayad mula sa sa kaniyang pinanggalin pinanggalingan gan ay di makabababa makabababa sa paroroonan. Sitsit ay sa aso, katok ay sa pinto, sambitin ang “para” sa tabi tayo’y hihinto .
Kahit ano pa ang ganda, drayber lang ang katapat niya. Huwag dumikuwatro sapagkat dyip ko’y di mo kuwarto. Sa pagtaas ng gasolina, kaming mga drayber naghahabol ng hininga. Mga pare, please lang kayo’y tumabi sapagkat dala ko’y sandatang walang kinikilala. Ang aking manibela. GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Suriin ang pangkat ng mga salita sa bawat bilang. Isulat sa sagutang papel ang magkakapangkat at ibigay ang kahulugan nito sa pamamagitan ng paliwanag.
1. konduktor piloto drayber makinista Kahulugan: _______________________________________________ 2. namatanda nanuno nakulam natahimik Kahulugan: _______________________________________________ 3. panunukso paglalaro pang-iinis panunuya Kahulugan: _______________________________________________ 4. nagbibiruan nagbibiru an nagtutudyuhan nagtutudyuha n naglalaro nagtutuksuhan nagtutuksu han Kahulugan: _______________________________________________ 5. matuwa magpaalala masiyahan magalak Kahulugan: _______________________________________________ 196
GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unawa s a Nilalaman Sagutin ang sumusunod na tanong. Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot. 1. Bakit lumaganap sa bansa ang mga tulang pambata o panudyo bago pa man dumating ang mga Espanyol? 2. Ano ang layunin ng pagkakasulat pagkakas ulat ng ng mga tulang pambata o panudyo? 3. Mabisa bang paraan paraan ang mga tulang panudyo upang makita ang kamalayang panlipunan ng mga tao sa isang pamayanan? Ipaliwanag. 4. Ano ang layunin ng pagkakabuo pagkakabu o ng mga tugmang de gulong? 5. Bakit sinasabing kawili-wili at katawa-tawa ang nilalaman ng mga tugmang de gulong? 6. Mabisa bang gamitin ang mga tugmang de gulong upang magbigay ng ng paalala sa mga tao? Patunayan. 7. Paano makikita sa mga tugmang de gulong ang kamalayang panlipunan ng mga tao sa isang pamayanan? 8. Ano ang iyong nararamdaman nararamdaman kapag nakaririnig nakaririnig ka ng mga tulang pambata pambata o panudyo? Gawin sa sagutang papel. DAMDAMIN Tulang Pambata/Panudyo
Tugmang de Gulong
GAWAIN 5. Paghambingin Mo Ilahad ang pagkakatulad at pagkakaiba ng tulang pambata o panudyo at tugmang de gulong. Gawin sa sagutang papel na kokopyahin ang pormat. A. Tulang Tul ang Panudy Panu dyo/Pam o/Pam bat a
AB B. Tugmang de Gulong GAWAIN 6. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman A. Magtala ng tatlong halimbawa halimbawa ng tulang panudyo na karaniwang sinasambit o naririnig mo sa iyong paglalaro. Pagkatapos, isulat ang damdaming nakapaloob dito. Damdamin: May pag-aalala Halimbawa: Ale, aleng namamangka, Isakay mo yaring bata, Pagdating mo sa Maynila, Ipagpalit ng kutsinta.
197
Isulat sa sagutang-papel na gagayahin ang kasunod na tsart. Tulang Panudyo Panudyo
Damdaming Damdaming Nakapaloob Nakapaloob Dito
1. 2. 3.
B. Magtala ng tatlong tatlong halimbawa ng tugmang tugmang de gulong na iyong nakikita/ nakikita/ naririnig sa mga pampublikong pampublikong sasakyan. Isulat ang uri ng pasaherong inilalarawan inilalarawan dito at ang damdamin ng drayber na masasalamin dito.Gawin sa sagutang papel. sapagkat dyip ko’y di kuwarto.” Halimbawa: “Huwag dumikuwatro sapagkat Damdamin: Nagpapaalala Tugmang de Gulong
Uri ng Pasahero Pasahero
Damdaming Damdaming Nakapaloob Nakapaloob
1. 2. 3.
C. Sa pamamagitan ng kasunod na graphic overview , ilahad kung ano ang naging bisang pandamdamin, bisang pangkaisipan, at bisang pangkaasalan sa iyo ng mga tulang panudyo o pambata at tugmang de gulong. Kopyahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. TULANG PANUDYO __________________ __________________
Bisang Pandamdamin Pandamdamin
Bisang Pangkaisipan
Bisang Pangkaasalan
__________________ __________________
_________________ _________________
__________________ __________________
D. Ipaliwanag kung paano naiiba ang tulang panudyo o pambata at tugmang de gulong sa iba pang mga unang tula ng mga Pilipino. Isulat sa kuwaderno ang sagot. Sa isinagawang gawain, natitiyak ko nang alam mo na kung papaanong ang tulang panudyo o pambata at tugmang de gulong ay nakapagpapahalaga sa iyong damdamin, kaisipan at higit sa lahat ang kagandahang-asal bilang kabataan sa kasalukuyang panahon gayundin nakatutulong ito sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan (social awareness ) para sa kabutihan ng mga taga-Luzon. GAWAIN 7. Pagsasanib ng Gramatik a Alam mo na hindi lang mga tulang pambata/panudyo pambata/panudyo at tugmang de gulong ang nagpapataas ng kamalayang panlipunan ng mga tao para sa kabutihan ng lahat. May mga paraan upang mas maunawaan ang nasabing mga tula at ang isa rito ay ang wastong pagbigkas na may wastong diin ng mga salita, wastong tono o intonasyon, at wastong antala o hinto.
198
Sa pagkakataong ito, tuklasin mo kung bakit mahalaga ang mga ponemang suprasegmental sa pag-unawa ng mga tulang panudyo at tugmang de gulong. Sundin ang mga panutong nakasaad sa kasunod kasun od na mga pahayag. Ito ay iyong bibigkasin sa harap ng ng iyong guro at mga kamag-aral upang malaman malaman kung wasto ang iyong ginagawa. Pag-iba-ibahin ang bilis ng pagbigkas sa mga pangungusap sa bawat letra (A, B, C) batay sa hinihingi sa bawat bilang. A.
“ Umuulan na naman”
1. Iklian ang bigkas na parang nagulat. 2. Habaan ang bigkas na parang nanghihinayang. nanghihinayang . 3. Katamtaman ang bigkas na parang nagsasaad lamang ng tunay na pangyayari. _________.” Idugtong ang ang sumusunod: sumusunod: B. “Lumapit ka, _________.” 1. pag hindi, iiwan kita! 2. at may ipakikita ako sa iyo. 3. at nang makita mo ang hinahanap mo!
C. “Ayoko! Ayoko! Ayoko!” 1. Dalangan ang bigkas sa bawat pantig ng huling ayoko! 2. Dagdagan ang tindi sa bawat pag-ulit hanggang sa halos pasigaw na ang kahuli-hulihan. 3. Isigaw ang unang “ayoko” at saka bawasan ang tindi na parang alingawngaw ng damdaming bumugso sa unang pagbigkas. Mula sa Lektyur ni M.O Jocson sa Kasugufil 2013
Sagutin ang sumusunod na tanong. 1. Ano ang napansin mo sa pagbigkas ng mga pangungusap batay sa tono, diin, at hinto ng mga ito? 2. Nagkaroon ba ng pagbabago ang kahulugan habang binibigkas sa iba-ibang paraan? Patunayan. 3. Madali bang naunawaan ang mga pahayag sa iba’t ibang pagpapahayag? Ipaliwanag.
199
Alam mo ba na…
sa paggamit ng ponemang suprasegmental, malinaw na naipahahayag ang damdamin, saloobin at kaisipang nais ipahayag ng nagsasalita upang madaling matukoy ang kahulugan, layunin o intensiyon ng nagsasalita.. Sa ponolohiyang Filipino, may tinatawag ding ponemang suprasegmental. May tatlong uri ng ponemang suprasegmental: (1) intonasyon o tono; (2) diin at haba; (3) hinto/antala. Isa-isa nating pag-usapan ang nasabing mga ponemang suprasegmental. suprasegmental. 1. Intonasyon o Tono Ang intonasyon o tono ay tumutukoy sa pagtaas at pagbaba na iniuukol sa pagbigkas ng pantig ng salita na maaaring makapag-iba sa kahulugan ng mga salita upang higit na maging mabisa ang ating pakikipagusap maging ang mga ito man ay magkapareho ng baybay. Ang pagsasalita ay tulad tulad din ng musika na may tono- may bahaging bahaging mababa, katamtaman, mataas o mataas na mataas. Upang higit nating maunawaan ang tono narito ang ilang halimbawa at pagpapaliwanag: 3 3 a.) b.) 2 2 pon ha 1 1 ka ka ha pon Sa kahapon (a) ang nagsasalita ay nagdududa o nagtatanong, samantalang sa kahapon (b) ito ay nagsasalaysay. Ito ay dahil sa tono. Sa nabasang halimbawa, nakitang sadyang makahulugan makahuluga n o ponemiko ang tono bilang suprasegmental. Naroon ang diwa ng salitang kahapon na ang ibig sabihin ay nagdaang araw . Ngunit dahil sa tono, nagkaroon ito ng dagdag na diwang ibig ipahatid ng bumigkas: nagtatanong o nagdududa na humihingi ng kasagutan sa kausap. Narito ang iba pang halimbawa: Ang ganda ng ng dalaga? (Nagtatanong/Nagdud (Nagtatanong/Nagdududa) uda) Ang ganda ng ng dalaga. (Naglalarawan) (Naglalarawan) Ang ganda ng ng dalaga! (Nagpapahayag (Nagpapahayag ng kasiyahan) kasiyahan) 2. Diin at Haba Ang haba ay tumutukoy tumutukoy sa haba haba ng bigkas na iniuukol iniuukol ng ng nagsasalita nagsasalita sa patinig ng pantig ng salita. Ang diin naman ay tumutukoy sa lakas ng bigkas sa pantig ng salita. Ang Filipino batay batay sa Tagalog (buhat (buhat sa angkang Malayo Malayo Polinesyo) ay sinasabing syllable-timed, samantala ang Ingles buhat sa angkang IndoEuropeo ay sinasabi namang stress-timed. Samakatuwid, higit na mahalaga sa Filipino ang haba sa pagsasalita. Ang salitang kasama (companion) ay salitang malumay na ang diin ay nasa penultimang pantig na ang ibig sabihin, ang patinig na /a/ sa pantig na sa ay higit na mahaba ang nagiging bigkas ka - at -ma. kaysa dalawang patinig na /a/ sa mga pantig na kaSubuking alisin ang haba ng patinig sa pantig na sa at mababago ang kahulugan ng salita – hindi na companion kundi tenant na sa ibang salita. 200
Iba pang halimbawa: /kasah.ma/ = companion /kasama/ = tenant thief /magnana. kaw/ = /magna. na. kaw/ = will steal st ealing /magna. nakaw/ = will go on stealing 3. Hinto o Ant ala Ito ay ang saglit na pagtigil sa pagsasalita upang higit na maging malinaw ang mensaheng ipinahahayag. Ginagamit ang kuwit, tuldok, semi kolon, at sesura sa pagsulat upang maipakita ito. Halimbawa: Hindi maganda. (Sinasabing (Sinasabin g hindi maganda ang isang bagay) Hindi, maganda.(Pinasubalian ang isang bagay at sinasabing maganda ito.) Santiago, Alfonzo D. 1995, Panimulang Lingguistika, Rex Book Store, Lungsod ng Quezon
Matapos na talakayin ang ponemang suprasegmental, sa pagkakataong ito ay gagamitin ang iyong mga natutuhan sa pamamagitan ng pagpapahalaga sa tulang “Kung Tuyo na ang Luha Mo , Aking Bayan” ni Amado Amado V. Hernandez. Hernandez. PAGSASANAY 1. Bigkasin nang may wastong tono, diin, at hinto ang sumusunod na taludtod ng tulang “Kung Tuyo na ang Luha Mo Aking Bayan” ni Amado V. Hernandez.
A. Basahin nang may damdamin damdamin ang sumusunod sumusunod na saknong: saknong: Lumuha ka habang sila ay palalong nagdiriwang nagdiriwang sa libingan ng mali it ang malaki’y may libangan katulad mo ay si Huli na aliping bayad-utang katulad mo ay si Sisa binaliw ng kahirapan walang lakas na magtanggol walang tapang na lumaban tumataghoy kung paslangin tumatangis kung nakawan. B. Sa pamamagitan ng mga bantas na ginamit basahin nang may damdamin ang bawat taludtod ng tula. Lumuha ka; habang sila ay palalong nagdiriwang; sa libingan ng maliit; ang malaki’y may liba ngan; katulad mo ay si Huli; na aliping bayad-utang; katulad mo ay si Sisa; binaliw ng kahirapan; walang lakas na magtanggol; walang tapang na lumaban; tumataghoy; kung paslangin; tumatangis kung nakawan.” 201
C. Sa pamamagitan ng mga pananda at sesurang ginamit, basahin nang may damdamin ang bawat taludtod. 3 2 1 “Lumuha ka habang sila ay palalong nagdiriwang/ 3 2 1 sa libingan ng maliit/ 2 3 1 ang malaki’y may libangan// 2 3 1 katulad mo ay si Huli / na aliping bayad-utang/ walang lakas/ na magtanggol/ walang tapang na lumaban// 2 3 katulad mo ay si Sisa binaliw ng kahirapan kahirapa n tumataghoy kung paslangin/ tumatangis kung nakawan Mula sa Lektsyur ni M.O. Jocson, Kasugufil 2013
D. Magkaroon ng pagsusuri pagsusuri sa ginawang pagbigkas pagbigkas sa A, B, B, at C 1. Ano ang pagkakaiba ng pagbabasa sa Gawain A, B at C? 2. Paano nakatutulong ang kaalaman sa ponemang suprasegmental suprasegm ental sa pagbasa o pagbigkas ng isang tula? PAGSASANAY 2. Lagyan ng wastong pananda at sesura ang sumusunod na tulang panudyo at tugmang de gulong. Gawin sa kuwaderno. Bigkasin ito sa harap ng klase. Gagamit ka ng rubrik na magiging gabay sa pagmamamarka sa gawaing ito. TULANG TULA NG PANUDYO 1. Si Maria kong Dende nagtinda sa gabi Nang hindi mabili Umupo sa tabi.
TUGMANG DE GULONG 1. Mga pare, Please lang kayo’y tumabi. Pagkat dala ko’y Sandatang walang kinikilala; ang aking manibela.
2. Kulasising berde Dumapo sa pili Humuning malumbay Makawili-wili, Kung mawili man Hindi tagarine Siyempre uuwi, Siyempre uuwi Sa bayang sarili.
2. Ang di magbayad mula sa kaniyang pinanggalingan, Ay di makakababa makakababa sa paroroonan. paroroonan.
3. Kotseng kakalog-kalog Sindihan ng posporo Itapon sa ilog.
3. Ang di magbabayad walang problema, Sa karma pa lang, bayad ka na. 202
Mga Pamantaya Pamantayan n Maliwanag na nabigkas ang bawat linya ng tulang panudyo at tugmang de gulong. Nalapatan ng wastong ritmo ang bawat linya sa binibigkas na tula dahil sa tono, diin at hinto. Madaling maunawaan ang binigkas na mga tulang panudyo at tugmang de gulong Angkop ang bawat kilos at ekspresiyon ekspresiyon ng mukha mukha sa binibigkas na tula: kumpas ng kamay, galaw ng mata, labi at iba pa. KAB UUANG PUNTOS PUNTOS 5 – Napakahusay 4 – Mahusay 3 – Katamtaman – Katamtaman
Puntos
Aking Puntos
5 5 5 5 20
2- Hindi Mahusay 1- Kailangan pang Paunlarin
Natitiyak ko na sapat na ang mga impormasyon at gawaing nakapaloob sa araling ito upang masagot mo nang tama ang Mga Pokus na Tanong na ibinigay na sa iyo sa bahaging Tuklasin . GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Sumulat ng halimbawa ng tulang panudyo. Isulat sa sagutang-papel. Isaalangalang ang mga dapat tandaan sa pagsulat ng tulang panudyo. Maging malaya sa pagpili ng paksa.
Pagnil Pagnil ayan ayan at Unawain Unawain Poku s na Tanong para sa aralin. Gamitin 1. Magbigay ng hinuha tungkol sa Mga Poku ang Linear Chart. Gayahin ang pormat sa sagutang papel.
Paano makatutulong ang tulang panudyo at tugmang de gulong sa pagkakaroon ng kamalayang panlipunan (social awareness) para sa kabutihan ng mga taga-Luzon?
Bakit mahalaga ang mga ponemang suprasegmental sa pag-buo ng mga tulang panudyo at tugmang de gulong? 2. Magbigay ng mga patunay kung paano naiiba ang tulang panudyo at tugmang de gulong sa iba pang uri ng tula. Handa ka na para ilipat ang mahahalagang konseptong natutuhan mo sa araling ito.
203
Ilipat Isa kang traffic enforcer . Napansin mong madalas na hindi nagkakaintindihan ang mga pasahero at drayber sa inyong lugar. Naisip mong bumuo ng tugmang de gulong na ipapaskil sa mga traysikel. Itataya ito batay sa sumusunod na pamantayan: a) Nilalaman 1) Malinaw ang mensahe……………………………. 2) May May orihinalidad orihinali dad ………………………………….
3 puntos 3 puntos
b) Pagiging masining 1) Malikhain ang presentasyon ……………………. 3 puntos 2) May hikayat sa madla ……………………. ……. 3 puntos 3) Angkop ang mga salitang ginamit ginamit ……………… ……………… 3 puntos KABUUAN 15 pun tos
Binabati kita! Natitiyak ko na nasagot mo na ang mga Pokus na Tanong. Humanda ka na para sa pag-aaral ng bulong at awiting-bayan.
ARALI ARA LIN N 3.2 A. Pani ti kan: kan : B. Gramatika:
Bu lo ng at Aw A w it in g-b ayan ng Lu zon Iba’t ibang Paraan ng Pagpapahayag ng Emosyon o Damdamin
I. Panimula Ang Aralin 3.2 ay tungkol sa bulong at awiting-bayan mula sa Luzon. Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa Iba’t ibang Paraan ng Pagpapahayag ng Emosyon o Damdamin . Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makalilikha ng awiting-bayan na iu- upload mo sa alinmang social networking site batay sa sumusunod sumusuno d na pamantayan: a) nagpapakita ng magagandang kaugalian ng mga tagaLuzon,b) naglalahad ng tungkol sa mga paniniwala ng isa sa mga lugar sa Luzon, c) malinaw ang pagpapahayag, d) malikhain, e) nakahihikayat ang tono o himig at f) gamit ang social media hindi bababa sa 10 ang magla- like. Tuklasin kung masasalamin ba sa bulong at awiting-bayan ang paniniwala at kaugalian ng mga taga-Luzon. Gayundin kung paano makatutulong ang paggamit ng iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ng emosyon o damdamin sa paglikha ng bulong at awiting-bayan. Halika na sa unang bahagi ng araling ito na kung saan ang ilalahad ay tungkol sa matandang panitikan ng ating bansa na ang ilan dito ay ang bulong at awitingbayan. 204
II. II. Yugto Ng Ng Pagkatuto Pagkatuto
Tuklasin Sa sumusunod na gawain, aalamin kung ano na ang alam mo sa bulong at awiting-bayan at kung paano masasalamin sa nasabing mga akda ang paniniwala at kaugalian ng mga taga-Luzon. GAWAIN 1. Magagawa Natin A. Suriin ang kasunod na halimbawa halimbawa ng mga bulong bulong at awiting awiting –bayan.
1. Aming pinuputol lamang Ang sa ami’y napag napag-utusan. (Rosario Torres-Yu,1980) 2. Itong ating kabukiran, Sampung bahay at tahanan Ibig nilang kuning tunay Maagaw sa ating kamay, Tayo baga’y naaasal Bagong buhay, Tila patay. (Deveza & Guamen,1979) 3. Tabi-tabi po apo Baka po kayo ay mabunggo. (Deveza & Guamen,1979) 4. Anak upo ka sa bato. Anak, upo ka sa bato, At hihiluran hihiluran ko ang likod likod mo. Ang libag mo anak ko Ang libag mo anak ko Nakakahiya sa mga tao. 5. Dagang malaki, Dagang maliit Heto na ang ngipin kong sira at pangit Bigyan ng bagong kapalit. B. Pangkatin sa dalawa ang binasang mga halimbawang tula. Isulat sa kasunod na mga kolum kung saan nabibilang ang bawat isa. Sipiin ang buong tula. Isulat din ang kaugalian at paniniwalang nakapaloob dito. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Gawing landscape ang pagkokolum.
205
Bulong
Kaugalian at Paniniwala
Awit Aw it in g-b ayan
Kau gal ian at Paniniwala
GAWAIN 2. Mahusay Mahusay n a Hinuha Unti-unti ka nang nakakakuha ng mga impormasyon tungkol sa bulong at awiting –bayan. Batay sa iyong mga nalaman tungkol sa bulong at awiting-bayan, sagutin ang kasunod na mga tanong sa pamamagitan ng tree map. Gawin sa sagutang papel.
1. Masasalamin ba sa bulong at awiting-bayan awiting-b ayan ang paniniwala at kaugalian nmga taga-Luzon?
___________________________________________________ ___________________________________ ________________ ________________________________ _________________ ______________________________ ___________________ ____
2. Paano makatutulong ang paggamit ng iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ng emosyon o damdamin sa paglikha ng bulong at awiting-bayan?
_______________________________________________ ________________________________ ___________________ ____ ________________________________ _________________ ______________________________ ___________________ ____
Matapos mong subuking sagutin ang mga pokus na tanong at bago mo gawin ang iba pang gawain ay dapat mong malaman na…
Alam mo ba na… ang bulong at awiting-bayan ay itinuturing na matandang panitikan ng Pilipinas? Walang talang naisulat ang ating mga ninuno tungkol sa mga halimbawa nito, sapagkat nagpasalin-salin lamang ang mga ito sa bibig ng mga tao noon hanggang maisulat na ang mga ito sa aklat at ibang babasahin.
206
Linangin Basahin at unawain ang ilang tala tungkol sa mga bulong at awiting-bayan upang malaman mo kung masasalamin ba sa mga ito ang paniniwala at kaugalian ng lugar na pinagmulan nito. BULONG
Ang bulong ay ginagamit ginagamit bilang bilang pagbibigay- galang galang o pagpapasintabi pagpapasintabi sa mga bagay o pook tulad ng punong balite, sapa at ilog, punso at iba pang makapangyarihang makapangya rihang espiritu upang hindi sila magalit at manakit kapag natapakan, nabunggo, pinutol at iba pa, na makasasakit sa kanila. Sa Maynila, ang bulong ay bukambibig ng matatanda. Itinuturo nila sa kanilang mga anak ang paniniwalang hindi sila maparurusahan o bibigyan ng sakit o paglalaruan ng maligno, tulad ng: "Tabi-tabi po Apo baka po kayo mabunggo."
Isang halimbawa naman ng bulong mula sa Ilocos kung nangangahoy sa gubat, upang hindi mamatanda ay bumibigkas bilang paghingi ng paumanhin gaya ng: “Aming pinuputol lamang Ang sa ami' y napagnapag- utusan." Sa Bicol may mga bulong din ang matatanda kung nabubungian ng ngipin at humihingi ng panibagong ngipin. Haharap sila sa posteng kawayan na may butas na maaaring paghulugan ng nabunging ngipin at ito' y ihuhulog doon sabay ang "bulong" na: “Dagang malaki, dagang maliit Heto na ang ngipin kong sira at pangit Bigyan mo ng bagong kapalit." Bisa, Simplicia at Paulina Bisa. Lahing Kayumanggi. National Book Store. Mandaluyong City p.7
Awit Aw it in g-bayan g-b ayan
Ang ating mga ninuno, upang mapayaman sa lalong masining na paraan ang kanilang magagandang kaisipan at damdamin, ay tinutumbasan nila ng awit para sa lahat ng pagkakataon: pagsilang, pagsakop, pag-ibig, panunuyo, pakikidigma, pakikipagtaling-puso at iba pa. Ang mga awiting –bayan ay mga tulang may sukat at tugma na nabibilang sa iisang uri lamang. Naririto ang ilang halimbawa halimbawa mula sa iba’t ibang lalawigan sa Luzon.
207
A. Rehi yon yo n I (Il oc ano) ano )
Salin Salin s a Filipi Filipi no
Dungdungwen Dungdungwen kanto unay-unay Indayonen kanto iti sinamay Tultuloden kanto’t naalumanay Pagammuanen inka mailibay.
(Awit ng Pagliligawan)
Apaman nga inkanto inkanto makaturog Iyabbong konto ta rupam daytoy paniok Tapno dinakanto kagaten ti lamok Ket maimas monto’t maturog. Annay!Pusok! Annay! Annay! Annay! Nasaem naut-ut la unay Itdem kaniac tu pannaranay Ta kaasiak a maidasay.
Itinatangi kita sa lahat Iduduyan kita nang malumanay Ipaghehele kitang parang isang paslit Walang ano-ano’y ika’y maiidlip At kung ikaw ay tulog na na Kukumutan kita ng panyolito Upang hindi ka kagatin ng lamok At mahihimbing mahihimbing ka sa pagtulog pagtulog Aray! Puso! Aray! Aray! Aray! Mahapdi makirot talagang-talaga Kailangan ko ang kalinga mo Upang hindi ako gumulapay. (Jose Villa Panganiban)
B . Reh iy iy on on 2 Dumheb Ako A Dumanis Dumineb ako a dumanis ta ta pidilban ko sira U kadedevan ko pa sira yan kade dekey A minted dana sira minay pa kachichiva kachichiva Du ka chipuwawan a kayanunukan Nila u yakem aya di minayakachvam.
Salin Salin s a Filip Filip ino (Isang Tula ng Ivatan) Tinatago ko ang aking mukha at lumuluha Kung aking nakikita ang mga kabataang Pawang nagsitangkad na’t matayog na Sa mga puno sa kalaan ng chipuku at nunuk Samantalang ako ay hindi pa man lang Pumapantay sa talahib sa tumana. (Jose Villa Panganiban)
C. Cordillera ordillera Administrative Administrative Reg Region ion (CAR)
Salin Salin s a Filip Filip ino (Awit sa Kasal)
Chua-Ay
Lalaking matapang, lalaking malakas, Ika’y siya naming tinatawagan…… tinatawagan…… Hoy! Halika,halika’t Halika,halika’t tinatawag ka…. Hoy!
Magdalena B. Bautis ta
Chua-ay tal-lumalay takuay oe! oe! Lalakis wag silayan oe! oe! Tawad ay, mangika wili, oe! oe! Pakey tong chong si-ili, Oe! oe!
(J.V. Panganiban, 1954)
208
E. Reh iy iyo n 5
D. Rehiyon hiyon 3
Awit Aw it in g-b ayan ( Bico Bi co l)
Ang An g Mag gag aod (Bat aan)
Dumaan sa samuya Islang rapurapu An anng tawo diyan diyan Anas milyonaryo Mayo man nin landing May bitbit na tawo Igwang eroplano Na layong kun banggi.
Tumulong ka, bata Itulak ang bangkal Paglabas sa look Ika’y masusubok Sa ibayong yaon, Ikaw,munting kahoy Ay iyong samahang samahang Pasadsad sa baybay Ng mabining lanaw Doo’y ibibigay Ang sa bangkang bangkang lulan Huwag kaligtaan Iyong pagbantayan Bilis ng agusan Tayo’y hinihintay , Inip na ang tanan Ng katatagpuan Na ating iniwan.
Salin Salin s a Filipino Sa aming bayan Isla ng Rapurapu Ang lahat ng tao tao Ay milyonaryo Wala namang lalandingan Pero may eroplano Na lumilipad kung gabi May bitbit na tao. (Jose Villa Panganiban)
F. Rehiyon 4 Sa Talon Talon ng Pagsanjan Pagsanjan (Laguna) Handa na ang lunday Umupo ng husay At titingnan natin Ang talong Pagsanjan. Pagsanjan. Matulin ang agos Kidlat ang kawangis Pagbagsak ng tubig Bomba ang tinig. Lorenzo,Carmelita Lorenzo,Carmelita S.et.al.2004.Literatura ng Iba’t Ibang Rehiyon sa Pilipinas, National Bookstore, Mandaluyong City.
GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang ng Talasalit Talasalit aan Basahin at unawain ang bawat aytem. Isulat ang tsek sa kolum ng mapipiling sagot. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Tanong Tanong Oo Hindi 1. Ibig bang sabihin ng makikiraan ay uunahan? 2. Nangangahulugan ba ang mabangga ng mabunggo? 3. Kapag sinabing makirot, may nararamdaman nararamdaman bang masakit? 4. Pababayaan ba ang ibig sabihin ng kalinga? 5. Gulapay na ba ang isang tao kapag hirap na hirap na ? 6. Ibig bang sabihin ng pumapantay ay nakahihigit?
209
GAWAIN 4. Pag-unawa Pag-unaw a sa Nilalaman Nilal aman Sagutin ang sumusunod na tanong.
1. Paghambingin Paghambing in ang bulong at awiting-bayan awiting-baya n batay sa binasang mga halimbawa. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Paghahambing
Bulong
Awiting-bayan
Katangian
Katangian
Hambingan at Kontrast
Pagkakatulad
Pagkakaiba
2. Anong mga paniniwala at kaugalian ng taga-Luzon ang nakapaloob sa mga binasang bulong at awiting -bayan? Isulat ang sagot sa kuwaderno. 3. Sa iyong palagay, ano ang naging dahilan upang makalikha ng mga bulong at awiting-bayan ang mga ninuno ng mga taga-Luzon? Isulat ang sagot sa kuwaderno. 4. Isa-isahin Isa-isah in ang nilalalaman ng bawat halimbawang bulong at awiting-bayan. awiting-ba yan. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Para sa bulong, isulat ang pamagat nito at para naman sa awiting-bayan, isulat ang lugar na pinagmulan nito. Bulon g
Nilalaman Nilalaman
Awit ing-bayan ing-bayan
210
Nilalaman Nilalaman
GAWAIN 5. Pagpapayaman ng Nilalaman Ilapat at isulat sa mga kasunod na piraso ng bato ang kasunod na halimbawa ng mga awiting-bayan ayon sa ipinahahayag nito. Gawin sa sagutang papel na gagayahin ang mga kapirasong bato.
1. Hindi ka man lang nagpaalam O, mahal ng buhay ko, ano at nangyari ito sa iyo? Hindi ka man lang nagpaalam Bumangon ka’t makipag-usap makipag -usap Bago ka lumisan. 2. Anak magpakabait ka Iugoy ka ng lola mo at ipaghehele pa.
3. Ang nuno nating lahat Sa kulog di nasindak Sa labanan di naawat Pinuhunan buhay hirap Upang tayong mga anak Mabuhay nang mapanatag. 4. Anak, upo ka sa bato. Anak, upo ka sa bato. At hihiluran ko ang likod mo.
Magsaliksik ng iba pang halimbawa ng mga bulong at awiting-bayan ng Luzon . Gayahin ang kasunod na ilustrasyon at isulat ang nasaliksik na bulong at awitingbayan.
211
GAWAIN 6. 6. Pagsasani Pagsasani b ng Gramatik a Bukod sa bulong at awiting-bayan, ang kuwentong-bayan ay kinapapalooban din ng paniniwala at kaugalian gaya ng kasunod na iyong tekstong babasahin. Iyong bigyang-pansin ang ang pagpapahayag pagpapahayag ng damdamin o emosyon. emosyon. SI MALAKAS A T SI MAGANDA MAGANDA (Kuwentong-bayan (Kuwentong-bayan mula sa Maynila)
Bago nagsimula ang panahon, ang daigdig ay isang malaking kawalan. Ang tahanan ng Diyos ay di-masukat na kalawakan. kalawakan. Naging malungkutin malungkutin ang Diyos sapagkat wala Siyang makita at walang marinig. Ang araw ay sumisikat, maliwanag na parang ginto at ang langit ay napapalamutihan ng mapuputing ulap. Sa malayo ay nakasilip ang buwang kabilugan samantalang kukuti-kutitap ang libong mga bituin. Iniangat ng Diyos ang Kaniyang kanang kamay at ito’y itinuturong pababa. Sa isang iglap ay nalalang ang mundo. Ang mga luntiang kakahuyan ay sumibol, pati ang damo. Namukadkad at humalimuyak ang mga bulaklak.
Ang mga dagat ay umalon at ang mga ilog ilog ay umagos. umagos. Nagliparan Nagliparan ang mga ibon sa himpapawid at nag-aawitan. Nabuo ng Diyos ang sanlibutan. Ito ay isang ginintuan at mahiwagang paraiso. Ganda!Ubod ng ganda! Isang araw, ang hari ng mga ibon ay lumipad at ginalugad ang papawirin. Pagkatapos ay ikinampay ang matipunong mga pakpak at napaimbulog na pababa sa kakahuyan. Mula sa malayo, kaniyang natanaw ang mataas na kawayang yumuyukod sa mahinhing paspas ng hangin. Kaniyang binilisan ang paglipad at napaimbulog na pababa. Siya’y dumapo sa naturang kawayan upang magpahinga.
Tok! Tok! Tok! Nadama niya ang maririing katok na nagmumula sa loob ng kawayan. May tinig siyang narinig! “Palayain mo ako, oh, makapangyarihang hari ng mga ibon!” ang hinaing. “Tuktukin ng iyong tuka ang kawayang kinapapalooban ko. Hindi ako makahinga. Para itong karsel! Gustong-gusto ko nang makita kung ano ang nasa labas ng kawayang ito.” “Baka ito’y pati bong!” ang isip ng ibon. Mayamaya’y may butiking gumapang na paitaas sa kawayan. Ang ibong palibhasa’y gutom, ito’y tinuka nguhit hindi nahuli. 212
Buong lakas na tinuktok uli ng ibon ang kawayan. Krak! Nabiyak ang kawayan. Isang makisig na lalaki ang lumabas. A. Sagutin ang sumusunod sumusunod na tanong. Isulat Isulat sa sagutang sagutang papel ang sagot. 1. Ilarawan ang daigdig noong unang panahon. 2. Ano-ano ang ang katangian katangian at paniniwala paniniwala ng tauhan sa akda? Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel. Tauhan
Katangi an
Paniniw ala
3. Sa kabila nang di masukat na kalawakan ng daigdig, bakit naging malungkutin ang Diyos? Paano niya binago ang daigdig? 4. Anong uri ng teksto ang binasang akda? 5. Paano ito naiiba sa iba pang uri ng tekstong iyong nabasa? B. Suriin ang sinalungguhitang salita o pangungusap. 1. Ano ang ipinahahayag ng bawat isa? 2. Paano nakatulong ang mga ito sa pagpapahayag ng emosyon o damdamin? Ngayon ay basahin mo na ang kasunod na paliwanag tungkol sa Iba’t Ibang Paraan ng Pagpapahayag ng Emosyon o Damdamin na makatutulong sa paglikha mo ng bulong at awiting-bayan. Iba’t Ibang Paraan ng Pagpapahayag Pagpapahayag ng Emosyon o Damdamin
Maraming paraan ng pagpapahayag ng emosyon o damdamin. Isang paraan ang paggamit ng padamdam na pangungusap na nagsasaad ng masidhing damdamin, gayundin ang mga pahayag na nagtatanong. Ipinakikita ng kasunod na mga halimbawa na ang tandang padamdam at maging ang tandang pananong ay ginagamit ding signal sa pagpapahayag ng ilang masidhing damdamin. Maging ang gamit ng bantas na tuldok ay maaaring magamit sa pagpapahayag ng emosyon o damdamin nang ayon sa nilalaman nito. Halimbawa: 1. Paghanga: 2. Pagkagulat: 3. Takot: 4. Tuwa: 5. Pag-asa: 6. Pagtataka:
Wow! Sus! Inay! Yehey! Harinawa. Bakit?
Ganda! Grabe! Huwag! Salamat! Sana nga. Talaga?
Matindi! Aba! Sunog! Wow!
Galing! Sobra!
Ang isa pang paraan paraan ng pagpapahayag pagpapahayag ng emosyon o damdamin ay pangungusap na tiyakang nagpapadama ng damdamin ng nagsasalita. Halimbawa: 1. Totoong galit na galit ako sa iyo. 213
2. Sa ginawa mong pang-iiwan sa akin, nagtatampo ako sa iyo. 3. Naaawa ako sa mga batang lansangan. Ang pangungusap na nagpapahayag ng gusto at ayaw sa paraang nagpapahiwatig nagpapahiwatig o hindi tuwirang inihahayag ang damdamin o gustong mangyari ay ginagamit din sa pagpapahayag ng emosyon. Halimbawa: 1. May matutuluyan naman tayo sa Palawan. Palawan. 2. Baka abutin tayo ng hatinggabi sa birthday party ni Amie. 3. Maganda palang maging pinuno.
Natitiyak ko na matapos na mapag- aralan ang Iba’t ibang Paraan ng Pagpapahayag ng Emosyon o Damdamin maaari mo nang sagutin ang sumusunod na pagsasanay. PAGSASANAY 1.Tukuyin ang damdaming ipinapahayag ng bawat patak ng tubig. Gayahin ang pormat sa sagutang-papel.
Pahayag 1. ______________ _____________________ _______ 2. ______________ _____________________ _______ 3. ______________ _____________________ _______ 4. ______________ _____________________ _______ 5. ______________ _____________________ _______ 6. ______________ _____________________ _______ 7. ______________ _____________________ _______ 8. ______________ _____________________ _______ 9. ______________ _____________________ _______ 10. ______________ _____________________ _______
Damdaming Ipinapahayag Ipinapahayag ________________ _______________________ ____________ _____ ________________ _______________________ ____________ _____ ________________ _______________________ ____________ _____ ________________ _______________________ ____________ _____ ________________ _______________________ ____________ _____ _______________ ______________________ _____________ ______ ________________ _______________________ ____________ _____ ________________ _______________________ ____________ _____ ________________ _______________________ ____________ _____ ___________________ __________________________ _________ __
214
PAGSASANAY 2. Bumuo ng sariling halimbawa ng iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ng emosyon o damdamin. Gawin sa sagutang papel. Iwasang gamitin ang mga naibigay na.
1. 2. 3. 4. 5.
Pagtataka Pagkagulat PagkatakotPagtatakaPag-asa-
PAGSASANAY 3. Batay sa kasunod na larawan, sumulat ng iba’t ibang pahayag na may emosyon o damdaming nakapaloob. Gawin sa sagutang papel.
GAWAIN 7. 7. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Sumulat ng isang bulong o awiting-bayan na ang paksa ay tungkol sa arawaraw na buhay ng ilang lugar sa Luzon. Isaalang-alang ang pagpapahayag ng emosyon o damdamin. Gawin sa sagutang papel.
Pagni Pagni layan at Unawain Sagutin. Masasalamin ba sa bulong at awiting-bayan ang paniniwala paniniwala at kaugalian kaugalian ng mga taga-Luzon? taga-Luzon?
215
Paano makatutulong ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag pagpapahayag ng emosyon o damdamin sa paglikha ng bulong at awiting-bayan?
Kung malinaw na ang konseptong iyong natutuhan, mabisa mo nang maililipat ang iyong kaalaman sa bulong, awiting- bayan at iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ng emosyon o damdamin sa pagganap sa isang tungkulin.
Ilipat Composer ka ng isang banda. May magagandang kaugalian at paniniwala sa isang lugar sa Luzon na halos hindi alam ng maraming Pilipino. Kasama ang bokalista at gitarista bubuo kayo ng awiting-bayan. Plano ninyong i-upload ito sa alinmang social media upang mapakinggan ng kabataan at iba pang mamamayan. Itataya ang inyong nilikhang awiting-bayan sa sumusunod na pamantayan:
a) nagpapakita nagpapakit a ng magagandang kaugalian ng mga taga- Luzon……. 3 b) naglalahad ng mabubuting mabubuting kaugalian at paniniwala ng isa sa mga lugar sa LUZON …………………….… 3 c) malinaw ang pagpapahayag ……………………………………….. 4 d) malikhain ……………………………………………………………… 3 ang tono o himig……………………… himig…………………………………………. …………………. 3 e) nahihikayat ang f) gamit ang social media, hindi bababa ………………………………………………... ………………... 4 sa 10 ang magla- like ……………………………… KABUUAN 20
Binabati kita at iyong napagtagumpayan ang mga gawain sa Aralin 3.2 maaari mo nang pag-aralan ang Aralin 3.3.
216
ARALIN ARA LIN 3.3 A. Pani ti kan :
Ang An g Hu ku man ni Mari ang Sin uk uan
(Mito mula sa Pampanga) B. Gramatik a:
Mga Salit Salit ang Hudyat ng Simul a, Gitn a at Wakas
I. Panimula Ar ali n 3.3 ay naglalaman ng mitong pinamagatang Ang Huk um an ni Ang Arali Mariang Sinukuan . Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa Mga Salitang Hudyat ng Panimul a, Gitn Gitn a, at Wakas Wakas na makatutulong sa iyo sa pagbuo ng iskrip na gagamitin sa pagtatanghal ng dulang panradyo.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makasusulat ng iskrip ng dulang panradyo na may temang kababalaghan batay sa sumusunod na pamantayan: a) maayos na pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari, b) pag-uugnay ng aspetong pangmusika o panteknikal na kailangan sa mga pangyayari, c) may orihinalidad, d) angkop at maayos na gamit ng mga salita, at e) madaling maunawaan . Aalamin mo sa araling ito sa pamamagitan ng pagsagot sa Mga Pokus na Tanong; paano makatutulong, ang mga pangyayari sa mito, alamat, at kuwentongbayan sa paghubog ng pagkatao nito. Paano makatutulong ang mga salitang hudyat sa simula, gitna at wakas sa pagbuo ng isang akda.
II. Yugto Yugt o Ng Pagkatuto Pagkatut o
Tuklasin Sa susunod na gawain, tutuklasin kung paano makatutulong ang mga pangyayari sa mito sa paghubog paghu bog ng pagkatao. Subuking gawin ang mga inihanda para sa iyo. Isulat ang sagot sa sagutang papel. Gayahin ang kasunod na pormat. GAWAIN 1. Salita…Iugnay Mo!
Sa pamamagitan ng word association, ibigay ang mga salitang may kaugnayan sa mito. Gawin sa sagutang papel.
mito
217
GAWAIN 2. Dugtungan Mo! Gamit ang estratehiyang ANA , dugtungan ang sumusunod na pahayag. Kopyahin ang pormat sa sagutang papel.
GAWAIN 3. Salamin…Salamin! Tanong kung paano Gamit ang kasunod na gawain, maghinuha sa Pokus n a Tanong nakatutulong ang mito sa paghubog ng pagkatao.Gayundin, sumulat ng maikling talata gamit ang salitang hudyat sa panimula, gitna, at wakas gamit ang reflective mirror . Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
__________________________ __________________________ __________________________ __________________________
__________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________
218
Al am mo ba n a...
maraming bagay-bagay, pisikal at espiritwal, na may kinalaman sa kalikasan, daigdig at buhay ng tao, ang abot ng kaalaman at kakayahan ng mga ninuno, ayon na rin sa sarili nilang paghahaka at karanasan, nagkaroon ng kabatiran, matuwid at kapaliwanagan? Kabilang na sa mga ito ang paniniwala sa mga kapangyarihang lumikha ng lahat- sa araw, sa ilog, sa mga hayop, sa mga punong kahoy at sa iba pang kapangyarihan na tagapagdulot ng kabutihan at taga-usig ng kasamaan. Ang mito o mulamat ay isa sa pitong uri ng matatandang kuwentong-bayan tulad ng: alamat, pabula, parabula, kuwentong katatawanan at kuwentong kababalaghan na tungkol sa mga bathala, sa pagkakalikha ng daigdig at iba pang kalikasan, tungkol din sa pinagmulan o pagkakalikha ng mga unang tao, sa mga bayani na nagpapakita ng kanilang kagitingan at kapangyarihan at sa iba pang may kinalaman sa pagsamba ng tao sa kanilang mga anito. Arrogante, Arrogante, Jose A. et.al.2004. et.al.2004. Panitikang Filipino (Antolohiya) (Antolohiya) National Bookstore, Mandaluyong City.
Linangin Lilinangin ang iyong kaalaman sa pagbabasa ng mito. Susubukin ang iyong galing sa pamamagitan pamamagitan ng mga gawaing gawaing kaugnay nito. Alam ko na kayang-kaya mo ito sapagkat naniniwala ako sa iyong kakayahan. Sasagutin mo rin kung paano makatutulong ang mga mito sa paghubog ng pagkatao. Maaari mo itong sagutin matapos basahin ang kasunod na mito. Ang An g Hu ku man Ni Marian Mar iang g Si nu ku an (Mito mula sa Pampanga) Sinasabing sa isang maganda at mataas na bundok sa Gitnang Luzon, naninirahan ang isang magandang diwata sa Bundok Arayat. Ang diwata ay si Mariang Sinukuan, isang mabait at makatuwirang diwata. Mayroon siyang hukuman na naging sagisag ng katarungan at pag-ibig. Sa kaniyang hukuman nagtutungo ang mga tao at hayop na nakatira sa Bundok Arayat upang magsumbong at humingi ng payo.
219
Isang araw, narinig ni Mariang Sinukuan Sinuku an ang taghoy ng Ibong Martines. Ipinatawag niya ang Martines sa kaniyang hukuman. Halos madurog ang puso niya sa lungkot nang ipakita ng Martines ang sirang pugad at basag na mga itlog. "Ano ang nangyari sa iyong pugad, mahal kong ibon"? tanong ni Maria kay Martines. "Kasi po kagabi", humihikbing huni ni Martines, "biglang dumamba nang dumamba si Kabayo at natapakan ang aking pugad." Madaling nagsiyasat ang magandang diwata at ipinatawag si Kabayo. "Bakit ka dumamba nang dumamba kagabi na ikinabasag ng mga itlog ni Martines?" tanong ni Maria nang dumating si Kabayo sa kaniyang hukuman. "Kasi po", mahinay na halinghing ni Kabayo, "nagulat ako nang biglang kumokak nang malakas si Palaka." Ipinatawag ni Mariang Sinukuan Sinuk uan si Palaka at tinanong. "Bakit ka biglang kumokak nang malakas kagabi na ikinagulat ni Kabayo kaya nabasag ang mga itlog ni Martines?" "Kasi po", paos na kokak ni Palaka, "Humingi lamang lamang po ako ng saklolo dahil nakita kong dala ni Pagong ang kaniyang bahay." Agad namang ipinatawag ipinatawag ni Maria si Pagong. "Bakit dala mo ang bahay mo kagabi kaya natakot at kumokak si Palaka at dumamba si Kabayo kaya nabasag ang mga itlog ni Martines?" "Kasi po", humihingal na paliwanag ni Pagong, "natakot akong masunog ang aking bahay dahil nakita kong palipad-lipad si Alitaptap at may dalang apoy." Ipinatawag naman ni Maria si Alitaptap at tinanong. "Bakit may dala kang apoy kagabi kaya nagbuhat ng bahay si Pagong at natakot si Palaka kaya dumamba nang dumamba si Kabayo na naging dahilan ng pagkabasag ng mga itlog ng Martines. ” "Kasi po", kutitap ni Alitaptap, "kailangan kong magdala ng apoy para pananggalang laban kay Lamok na palipad-lipad at may dalang itak." Lalong nahiwagaan si Maria sa pangyayari. Kaya agad niyang ipinatawag ipinatawag si Lamok, "Bakit may dala kang itak kagabi kaya nagdala ng apoy si Alitaptap at nagbuhat ng bahay si Pagong kaya natakot si Palaka dumamba nang dumamba si Kabayo kaya nabasag ang mga itlog ni Martines?" Hindi agad nakasagot si Lamok. Tumingin siya sa paligid at nakita niyang naghihintay ng kaniyang sagot ang mga hayop sa hukuman. "Kasi po”, paputol-putol na ugong ni Lamok, "hinahanap ko si Alimango." 220
"At bakit naman may dala ka pang itak sa paghahanap kay Alimango?", nahihiwagaang usisa ng diwata. "Kasi po, gusto ko pong gumanti sa ginawa niya sa akin", paliwanag ni Lamok. "Noong isang linggo bigla na lamang niya akong sinipit. Mabuti at hindi niya nasipit ang aking leeg. Pero nasugatan ang aking isang paa." Nawala ang pagtitimpi ni Lamok at galit na galit na umugong-ugong. "Ngayong magaling na ang aking paa, isinumpa kong hahanapin ko siya habang ako'y nabubuhay! Alam kong nagtago siya pero susuutin ko ang lahat ng butas at bitak hanggang makita ko ang taksil na si Alimango!" Masyadong nadala si Lamok ng sama ng loob at wala sa loob na iwinasiwas ang kaniyang itak. Hindi sinasadya, dumulas ang itak sa kaniyang kamay at muntik nang tamaan sa ulo si Palaka. Sa takot, napalundag at kumokak nang malakas si Palaka. Dahil nagulat, dumamba nang dumamba si Kabayo. Dala-dala ang kaniyang bahay na nagtago si Pagong. Nagningas ang apoy ni Alitaptap at lumipad na dala ang pugad ni Martines. Itinaas ng magandang diwata ng Arayat ang kaniyang kamay para payapain ang lahat. Pagkatapos, itinuro niya si Lamok at nagwika, "masyado kang marahas, Lamok. Nagulo ang aking kaharian ng dahil lamang sa sama ng iyong loob kay Alimango." "Dapat mong malaman na ang karahasan ay nagdudulot ng kapahamakan." Pinagbawalan niyang magdala uli ito ng itak. Pagkatapos, pinayuhan niya si Martines na huwag nang gagawa ng pugad sa lupa. Mula noon, sa ituktok ng punongkahoy na gumagawa ng pugad si Martines. Pero matatakutin pa rin at malakas kumokak si Palaka. Dumadamba pa rin nang dumadamba si Kabayo kapag natatakot at dala-dala pa rin ni Pagong ang kaniyang bahay. Samantala, lagi pa ring may dalang apoy si Alitaptap kapag gabi. At ang Lamok? Matigas ang ulong hinahanap pa rin niya si Alimango at lihim na nagdadala ng itak tuwing gabi. Kung may naririnig kayong kulisap na paugong-ugong sa inyong tainga, ang Lamok iyon. Sapagkat hanggang ngayon ay hinahanap pa rin niya sa butas ang Alimango na akala niya'y sa butas ng tainga naninirahan. **** * Marahil ay makatutulong sa iyo ang binasang halimbawa ng mito upang madagdagan ang iyong kaalaman tungkol dito. Unti-unti ay mapatutunayan mo na makatutulong ang mito sa paghubog ng pagkatao kasabay ng pagtalakay sa iba pang impormasyon kaugnay nito.
221
GAWAIN 4. 4. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Isulat ang bilang sa patlang ayon sa antas ng pagpapakahulugan. Isulat sa sagutang papel ang sagot. Halimbawa:
pagkawala __1_____ pagkasaid __3_____ pagkaubos __2_____ 1. maganda ______ kaakit-akit ______ kabigha-bighani kabigha-bighani ______
3. umiiyak lumuluha nananaghoy
______ ______ ______
2. poot galit suklam
4. pighati lumbay lungkot
______ ______ ______
______ ______ ______
5. ngiti ______ tuwa ______ galak ______ GAWAIN 5. Pag-unawa sa Nilalaman Sagutin ang mga tanong. Gawin sa sagutang papel.
1. Ilrawan si Mariang Sinukuan. Mga katangian: _____________________________ ________________________________ ___ ___________________________ ________________________________ _____
_____________________________ ________________________________ ___ ___________________________ ________________________________ _____
2. Ano ang suliranin ni Martines? Ipaliwanag. 3. Ilahad ang pinagmulan ng suliranin ni Martines. 4. Ano ang naging payo ni Mariang Sinukuan kay Martines upang maproteksyunan ang kaniyang mga itlog? 5. Bakit patuloy pa ring may dalang itak at bumubulong-bulong si Lamok? 6. Naging makatarungan ba ang naging pasiya ni Mariang Sinukuan sa naging naging suliranin ng mga hayop? Bakit? GAWAIN 6. Pagpapayaman Pagpapayaman ng Nilalaman Ngayon naman, babasahin mo ang isang alamat at kuwentong-bayan. Pagkatapos, suriin ang pagkakaiba ng dalawang akdang pampanitikan na babasahin ayon sa mga elemento nito.
222
Al amat ng Lak ay-Lakay ay-L akay
Sa hilagang-silangang bahagi ng Cagayan ay may dalawang batong hawig ng babae at lalaki. Tinawag nila itong Lakay-Lakay o matandang lalake at BaketBaket o matandang babae. Sa di kalayuan ay may maliit na batang babae o UbingUbing. Noong unang panahon, may mag-anak na naninirahan sa tabingdagat. Sila’y nabubuhay sa pangingisda. Sa tuwing mar aming nahuhuling isda ang lalaki ay nag-aalay sa kanilang Diyos bilang pasasalamat. Di nagtagal, namuhay sila nang maginhawa. Isang umagang maraming nahuli ang lalaki ay nakasalubong niya ang matandang humihingi ng tulong ngunit ito’y kaniyang pinagtabuyan. Kinahapunan humingi ng tulong ang pulubi at ang babae ang nakaharap nito, siya’y pinagta buyan din. Kinaumagahan ang lalaki ay nagtungo sa dagat upang mangisda. Maghapon siyang hinintay ng kaniyang asawa ngunit gabi na ay wala pa rin ito. Maagang- maaga’y tinungo ng mag -ina ang karagatan. Naghanap sila kung saan-saan ngunit sa di-kalayuan sa dagat ay may pigura ng isang taong yari sa bato. Nagmadali silang nilapitan ito sa pamamagitan ng bangka. Namukhaan nila ito dahil sa dala- dala nitong lambat. Sila’y nalumbay at nakadama ng galit ang babae at nakapagmura. Narinig ito ng Diyos ng Dagat at ginawa rin silang taong-bato. Ngunit sa kabila nito binigyan ang nasabing pamilya ng Diyos ng kapangyarihan upang bantayan ang karagatan. At pinaniniwalaang pinaniniwalaang ligtas sa kapahamakan k apahamakan ang mga manlalakbay sa dagat kapag di nila pinipintasan ang Lakay-Lakay. Dapat ding mag-alay para sa pamilyang bato. ****** Ngayon naman ay babasahin mo ang isang halimbawa ng kuwentong-bayan na mula sa Luzon. Paghambingin mo ang dalawang akda; kung paano nagkakaiba ang mito sa alamat. Si Mariang Mapangarapin
Magandang dalaga si Maria. Masipag, masigla, masayahin, at at matalino rin. Anupa't masasabing isa siyang ulirang dalaga na totoong mapangarapin. mapangara pin. Umaga o tanghali man ay nangangarap nangangara p siya. Lagi na lamang siyang nakikitang nakatingin sa malayo, waring nag-iisip at nangangarap nang gising. Dahil dito, nakilala
223
siya sa tawag na Mariang Mapangarapin. Hindi naman nagalit si Maria bagkus ay ikinatuwa pa niya ang bansag o itinatawag sa kaniya. Minsan, niregaluhan siya ng binata ng isang dosenang dumalagang manok. Tuwang-tuwa si Maria! Inalagaan niyang mabuti ang alaalang bigay sa kaniya ng nag-iisa niyang manliligaw. Nagpagawa siya sa kaniyang ama ng kulungan para sa kaniyang kaniyang mga manok. Higit sa karaniwang karaniwang pag-aalaga ang ginawa ni Maria. Maria. Pinatutuka niya at pinaiinom ang mga ito sa umaga, tanghali at hapon. Dinagdagan pa niya ito ng pagpapainom ng gamot at pataba. Pinangarap ni Maria ang pagdating ng araw na magkakaroon siya ng mga inahing manok na magbibigay ng maraming itlog. Lumipas ang ilang buwan hanggang sa dumating ang araw na nangitlog ang lahat ng inahing manok na alaga ni Maria. Labindalawang itlog ang ibinibigay ng mga inahing manok araw-araw. Kinuwenta niya ang bilang ng itlog na ibinibigay ng labindalawang alagang manok sa loob ng pitong araw sa isang linggo. Kitang-kita ang ang saya ni Maria sa kaniyang pangarap. pangarap. At inipon na nga ni Maria ang itlog ng mga inahing manok manok araw-araw. Sa kabuuan, umabot ito ng limang dosena. Isang araw ng linggo pumunta sa bayan si Maria. Sunong niya ang limang dosenang itlog. Habang nasa daan, nangangarap siya. Ipagbibili niyang lahat ang limang dosenang itlog. Pagkatapos, bibili siya ng magandang tela, ipatatahi niya ito ng magandang bestida at saka lalakad siya nang pakendeng- kendeng. Kaya’t sa pagdadala niya ng mga itlog ang pinapangarap niyang paglalakad ang ginawa niya. Lalong pinaganda ni Maria ang paglakad nang pakendeng-kendeng at BOG! Nahulog ang limang dosenang itlog! Hindi nakapagsalita si Maria sa nangyari. Umiyak siya nang umiyak. Gumuho ang kaniyang pangarap kasabay ng pagbagsak ng limang dosenang itlog na kaniyang sunong-sunong.
Alam mo ba na… may iba’t ibang elemento ang mito, alamat at kuwentong -bayan na maaaring makapagpatunay ng pagkakatulad at pagkakaiba ng pagkakasulat ng mga ito.
Sinasabi na ang mito ay galing sa salitang Latin na mythos at mula naman sa muthos ng Greece na ang kahulugan ay kuwento. Hindi man kapanipaniwalang kuwento ng mga diyos, diyosa, at mga bayani, itinuturing itong sagrado at pinaniniwalaang totoong naganap. May tauhan, tagpuan, mga pangyayaring may kababalaghan, may banghay din na nagpapakita ng maayos na pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari at may wakas. May aral ding inihahatid sa mambabasa. Naihahanay sa piksyon ang mito. Isang uri ng tuluyan ang alamat. Isa rin ito sa pinakaunang panitikan na lumabas sa Pilipinas.
224
Naglalaman ng kababalaghan na isang elemento ng alamat. Itinatayang ito rin ay nasa kategorya ng piksyon na bunga rin ng malikhaing imahinasyon. Karaniwang paksa ng alamat ay ang paraan ng pamumuhay, mga paniniwala, mga gawain sa isang lugar o isang pangkat ng tao. Naging gabay ito upang magkaroon ng kaalaman sa isang lugar, gayundin makilala ang pangkat ng tao na tinutukoy rito. Hindi ganap na alamat ang isang alamat kung hindi nito taglay ang elementong ang paksa ay dapat na pinagmulan ng isang bagay, lugar, pangyayari o paano pinangalanan ang isang lugar at pangyayari. Iba pang elemento nito ay tauhan, tagpuan, banghay, mga pangyayaring bunga ng imahinasyon at wakas. Elemento rin ang aral na dapat makintal sa isip ng mambabasa. Sinasabi na masasalamin sa pamamagitan ng mga kuwentong-bayan ang kalinangan at kabihasnan, sapagkat ang uring ito ng matandang panitikan ay pamanang pangkalinangang hindi maililibing ng panahon kailanman. Sa Pilipinas ayon sa ilang mananaliksik, ang kuwentong-bayan ay nabibilang sa mito na ang karaniwang mga tauhan o paksa ng kuwento ay ungkol sa mga anito, diyos at diyosa, mga kakaibang nilalang, at sa mga pagkagunaw ng daigdig noon. Maaaring matagpuan ang mga kuwentongbayan sa mga pangkat-etniko sa kasalukuyang naninirahan sa bulubundukin ng Luzon, Visayas at Mindanao. Katulad ng mito at alamat, may mga elemento ito tulad ng tauhan, agpuan, banghay, mga pangyayaring may kababalaghan, wakas, at aral na dapat pahalagahan ng mambabasa. Sa banghay na tinutukoy sa mga akdang pampanitikan, binubuo ito ng panimula, papaunlad o papataas na pangyayari, kasukdulan at pababang pangyayari. ***** 6.1. 6.1.
Paghambin gin Mo! Paghambingin ang mito, alamat, at kuwentong-bayan na iyong binasa ayon sa mga elemento ng bawat isa gamit ang Venn Diagram. Gawin ito sa sagutang-papel.
Alamat
Kuwentongbayan
Mito
225
6.2. 6.2.
Ibuod Mo! Ibuod ang isa sa binasang mga akda. Maaaring pumili lamang sa mito, alamat, at kuwentong-bayan. Gawin nang maayos at magkakaugnay ang banghay sa pamamagitan ng kasunod na storyladder .Gawin .Gawin sa sagutang papel. Resolusyon/Wakas Pababang Pangyayari Kasukdulan Papataas na Pangyaya Panimulang Pangyayari
6.3. 6.3.
Ipoku s Mo! Paano nakatutulong ang matatandang uri ng panitikan tulad ng mito, alamat, at kuwentong-bayan kuwentong- bayan sa paghubog ng ating pagkatao? Kopyahin ang kasunod na speech balloon sa kuwaderno at isulat ang sagot.
GAWAIN 7. Pagsasanib ng Gramatik a Naririto ang isang halimbawa ng tekstong nagsasalaysay. Basahin at unawain kung paano nakatutulong ang mga pahayag sa panimula, gitna at wakas sa pagsasalaysay. Ang An g Say aw Ng Mand Mandir ir ig ma
Noong unang-unang panahon ay mababa lamang ang kalangitan. Napakababa nito na kayang abutin ng mga tao. Dahil sa lapit na ito ng langit, ang kahilingan ng mga tao ay agad na naririnig ng mga diyos sa kalangitan at kaagad na ipinagkakaloob sa kanila. Ito ang dahilan kung bakit sadyang inilapit ng mga diyos ang langit sa mundo. Ang nais nila ay matulungan ang mga tao. Sa ganitong kalagayan, maligaya ang mga tao. Wala silang gagawin kung hindi humingi at agad namang ipagkakaloob sa kanila.
226
Hindi nagtagal, umabuso ang mga tao. Naging tamad na sila. Hanggang kasunod nito ayaw na nilang magtrabaho at iniaasa na lamang sa mga diyos ang kanilang pangangailangan. Dahil dito, nagalit ang mga diyos kaya binago nila ang kanilang panuntunan. Patuloy pa rin nilang pangangalagaan at pagbibigyan ang mga tao sa kanilang kahilingan ngunit paghihirapan muna nila ito. Kailangan nilang magtrabaho bago nila makamtan ang anumang nais nila. Mula noon, hindi na naging madali ang pamumuhay ng mga tao. Nagsimula na silang gumawa sa bukid sa ilalim ng init ng araw o buhos ng ulan. Ang pagtatanim at pag-aani ay kanilang pinagtutulungan. Pagkatapos ng anihan, sila ay nagkakaroon ng mga pagdiriwang bilang pasasalamat sa masaganang ani. Naghahanda sila ng maraming pagkain at inumin. Ang kasayahang ito ay inaabot ng isang buong linggo. Masaya ang lahat, lalo na ang mga magsasaka, dahil makapagpapahinga sila ng ilang buwan habang marami pa silang pagkain. Isang araw ay inihayag ni Abing, pinuno ng tribo, na magkakaroon sila ng marangyang pagdiriwang dahil sa higit na masaganang ani. Tulad ng inaasahan, nagkaroon nagkar oon ng malaking kasayahan ang buong nayon. Bumaha ang napakaraming pagkain at inumin. Matapos magpasalamat sa mga diyos, nagsimula ang pagdiriwang. Pinagpistahan ng mga dumalong panauhin ang masasarap na pagkain at inumin. Matapos ito ay inanyayahan ng pinuno na manood ang lahat sa ipakikitang sayaw ng mga mandirigma bilang parangal sa pagpapanatili nila ng katahimikan sa kanilang lugar. Gayon na lamang ang tuwa ng mga tao nang magsimulang sumayaw ang mga mandirigma na buong husay na iwinawasiwas ang kanilang mga sibat. Sinabayan sila ng mga panauhin sa pag-indak sa tugtog habang pumapalakpak. Isang mandirigmang napakahusay humawak ng sibat ang labis na hinangaan ng mga manonood. Bigla silang natahimik habang pinanonood ang kakaibang husay nito sa pagsayaw at paghawak ng sibat. Dahil sa kalasingan at nakikitang paghanga ng mga tao sa kaniya, marahan itong umikot paitaas at inihagis ang kaniyang sibat ng napakataas. Napasigaw ang lahat! Nakalimutan ba ng mandirigma na mababa lamang ang langit? Hindi lamang niya natusok ang mga ulap, nasugatan din niya ang isa sa mga nanonood na diyos! Nagalit ang ibang mga diyos sa pangyayaring ito. Nang gabi ring iyon, ipinasiya nilang itaas ang langit mula sa lupa. Sa huli, ang panalangin ng mga tao ay naglalakbay muna ng napakalayo bago marinig ng mga diyos at ito ay ipagkakaloob sa kanila.
227
Patuloy pa ring pinangangalagaan ang mga tao ng mga diyos sa langit ngunit ang binibigyan lamang nila ng grasya ay iyong mga karapat-dapat. At kung ibigay man ang hinihiling nila, ito ay karaniwang hindi kaagad. Nagtatagal muna bago ito ipagkaloob. Nangyari ito dahil lamang sa walang ingat na pagsasayaw ng isang mandirigmang nakatusok nakatusok sa ulap at nakasugat sa isa sa mga diyos. A. Sagutin ang mga tanong. Isulat sa kuwaderno ang iyong sagot. 1. Bakit nagalit ang mga diyos at binago nila ang kanilang panuntunan ? 2. Ano-anong pagbabago ang naganap sa takbo ng pamumuhay ng mga tao mula nang nagalit ang mga diyos? 3. Isalaysay ang isinagawang pagsasayaw ng mandirigma at ano ang naging bunga nito sa buhay ng mga tao. 4. Ipaliwanag kung anong uri ng teksto ang binasa. 5. Paano ito naiiba sa iba pang uri ng tekstong iyong binasa? B. Suriin ang sinalungguhitang mga salita sa ilang pangungusap sa akda . 1. Paano nakatulong ang mga ito sa pagsasalaysay ng panimula, gitna at wakas ng teksto? 2. Naging maayos ba ba ang ang pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari? Ipaliwanag. Basahin ang kasunod na paliwanag tungkol sa Mga Salitang Hudyat ng Panimul a, Git Git na at Wakas Wakas na makatutulong upang makapagsulat ka ng isang akda.
Alam mo ba na… sa pagsulat ng isang talata na may panimula, gitna at wakas ay kinakailangang magtaglay ng mga angkop na pahayag upang ito ay masimulan. Mga Salitang Salitang Hudyat ng Panimul a, Gitna at Wakas Panimula – Simula ng akda na pumupukaw sa interes ng mga mambabasa 1. Panimula – kung kaya’t kinakailangan g epektibo epektibo ito. Maaaring simulan ito sa noon, una, sa simula pa lamang , at iba pa.
2. Gitna – Dito kinakailangang mapanatili ang interes ng mambabasa sa kawing-kawing na mga ideya. Maaaring gamitin ang samantala, saka, mayamaya, hanggang kasunod, walang ano-ano, at iba pa. 3. Wakas – Napakahalaga ng huling bahagi ng akda dahil dito naiiwan sa mambabasa ang mahahalagang kaisipan. Dito nakapaloob ang isahan at panlahat na mensahe. Maaaring gumamit ng: pagkatapos, sa huli, sa wakas, o iba pang panandang maghuhudyat ng makahulugang pagtatapos. Halimbawa: a. Sa simula pa lamang, maraming akdang pampanitikan na namayani noong panahon ng mga katutubo. b. Kasunod ng paglabas ng mga akdang pampanitikan ay ang pagpapahalaga pagpapahalaga sa kultura ng lahi. c. Sa huli, hindi maaaring paghiwalayin ang panitikan at kultura.
228
PAGSASANAY 1. Punan ng angkop na pahayag pahaya g / salita ang panimula, gitna at wakas ng talata.
1) _____________ ay makikita na ang kaibahan ng magkapatid na sina Jerry at Chris.2) _____________ nilang pagkakaiba ang kulay ng kanilang balat, kayumanggi si Chris at maputi naman si Jerry. 3) ______________ nilang pagkakaiba ay ang kanilang ugali. Si Jerry ay masipag mag-aral at masunurin sa magulang, samantalang si Chris ay ubod nang tamad mag-aral at bulagsak sa mga gamit. Magkaiba rin sila sa mga bagay na nais gawin. Si Jerry ay madalas tumulong sa kaniyang ina sa gawaing-bahay samantalang si Chris ay mas gustong maglaro ng computer . 4) __________ ay nakita kung sino sa dalawa ang tunay na may magandang ugali at karapat-dapat tumanggap ng parangal. Kasunod
Sa simula pa lamang
Una
Sa huli
PAGSASANAY 2. Gamitin sa pangungusap pangungusa p ang sumusunod na pahayag na maaaring gamitin sa panimula, gitna, at wakas ng pagsasalaysay.
1. Noon____________________________________________________ 2. Mayamaya _______________________ ___________ _________________________ ________________________ ___________ 3. Hanggang _____________________________ ________________ _________________________ ___________________ _______ 4. Sa huli __________________________ ___________ ___________________________ ________________________ ____________ 5. Pagkatapos_______________________________________________ PAGSASANAY 3. Suriin ang ginamit na pahayag sa panimula, gitna at wakas sa binasang “ Ang Sayaw Sayaw ng Mandirigma Mandirigma.”Isulat sa bawat kahon ang sagot. Gawin ito sa sagutang papel. papel.
Panimula
Ang Sayaw ng ng Mandirigma Gitna
Wakas
GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Basahin ang sumusunod na teksto na nagpapaliwanag tungkol sa Panitikang Iloco. Gumawa ng buod nito na isasaalang-alang ang angkop na mga pahayag sa panimula, gitna, at wakas ng isang akda. Isulat sa kuwaderno.
229
Paniti Paniti kang Iloco
Ang Panitikang Panitikang Iloco ayon ayon sa matiyagang matiyagang pagsasaliksik pagsasaliksik at panulat panulat ni Leopoldo Y. Yabes ay inuri sa sumusunod: a. b. c. d. e.
mga simu-simula mga akdang akdang ukol sa pananampalataya pananampalataya at kagandahang-asal kagandahang-asal mga akdang ukol sa wikang Iloco panulaang Iloco maikling kuwento at nobela nobela at at mga dula
Ang yaman sa estruktura estruktura ng mga nasulat na mga akdang Iloco ang naglagay sa kanila sa ikalawang antas ng pinakamayamang mga nasulat na akda. Sa simula pa lamang, bagaman di pa nasusulat ang mga akdang Iloco lumalaganap na sa Kailocohan ang mga awiting-bayan, kuwentong-bayan, at karunungang-bayan.
Pagnilayan at Unawain Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, sagutin ang mga tanong. Gawin sa sagutang papel.
1. Paano makatutulong ang mito, alamat, at kuwentong-bayan sa paghubog ng pagkatao?
2. Paano makatutulong ang mga salitang hudyat sa simula, gitna at wakas sa pagbuo ng isang akda?
230
Naniniwala akong nauunawaan mo na ang mito, alamat at kuwentong-bayan kasama ang mga elemento nito. Ililipat mo naman sa isang kapaki-pakinabang na gawain ang iyong mga natutuhan.
Ilipat
Al am m o b a na... na. ..
ang radyo ay isang midyum ng pagtatanghal. Noong araw maraming nakikinig sa radyo habang sila ay gumagawa ng mga gawaingbahay. Ito ay ang pangunahing libangan ng mga Pilipino hanggang lumabas na ang telebisyon. Pag-aaralan ang paggawa ng iskrip ng dulang panradyo. 1. Lumikha ng malinaw na imahe sa iyong isusulat. isusulat. Halimbawa: bughaw na langit , malungkot na mukha 2. Maghanap ng magaling na tagapagsalaysay. tagapagsalaysay. Siya ang magpapahayag ng mga tagpuan, tauhan at ang buod, at wakas ng pangyayari. 3. Lumikha ng maaksiyong diyalogo. Mahalaga Mahalaga ang diyalogong ginagamit dahil ito ang nagbibigay-kulay at aksiyon sa eksena o pangyayari. 4. Gawing marami, ang sound effects. Ito ang nagbibigay ng emosyon, tunog sa mga bagay, at mga hudyat ng mga pangyayari. 5. Maglagay ng background music. Ito ay makatutulong sa tono, damdaming dapat naaayon sa eksena, ang musika upang maganda ang kalabasan nito. 6. Lumikha ng mga kapani-paniwala kapani-paniwala ng karakter. 7. Maging wasto wasto ang mga mga salitang gagamitin sa dulang panradyo.
Upang matiyak mo kung iyong nauunawaan ang araling ito. Bubuo ka ng isang dulang panradyo na may temang kababalaghan.
231
Marami sa iyong kababayan ang hindi na nagkakaroon ng interes sa pakikinig ng dulang panradyo kung kaya’t naisipan ng station manager ng ng isang estasyon ng radyo na magkaroon ng programang may temang kababalaghan. Ikaw ang naatasang sumulat ng iskrip .Ayon pa rin sa manager at sa mga tagapakinig, ito ang ibig nilang makita sa ipinagagawang dulang panradyo batay sa sumusunod na pamantayan: a) maayos na pagkakasunod-sunod pagkakasunod- sunod ng mga pangyayari ….. 5 b) pag-uugnay ng aspetong pangmusika/ pangmusik a/ panteknikal na kailangan sa mga pangyayari …………….. 5 c) may orihinalidad orihinalidad ………………………………………………. 5 d) angkop at maayos na gamit ng mga salita ………………… 5 ……………………………………….. ……….. 5 e) madaling maunawaan ……………………………… KABUUAN 25
Binabati kita sa matiyaga mong pagsama sa pagtalakay sa aralin. Alam kong marami kang natutuhan sa iyong paglalakbay, naging matagumpay ka dahil napagtagumpayan mo ang mga gawaing ipinagawa sa iyo.Nalaman mo rin kung paano nakatutulong ang mito, alamat, at kuwentong-bayan sa paghubog ng pagkatao gayundin kung paano nakatutulong ang mga salitang hudyat ng panimula, gitna at wakas ng akda. Ito ay hudyat upang paghandaan ang iyong talas ng isipan sa susunod na aralin ang sanaysay .
232
ARALIN ARA LIN 3.4 A. Panit Pani t ik an:
B. Gramatika:
Nang Magi ng Mend io la K o ang an g Internet Dahil Kay Mama ni Abegail Joy Yuson Lee (Sanaysay mula sa Maynila) Pahayag Pahayag na Ginagamit sa Paghihin uha ng mga Pangyayari
I. Panimula Halina at maglakbay sa Maynila. Ito ay ang sentro ng kalakalan at komersiyo ng Pilipinas. Mayaman sa kultura ang nasabing lungsod. Ar ali n 3.4 ay naglalaman ng sanaysay na pinamagatang Nang Maging Ang Arali Mendiol Mendiol a Ko ang Internet Dahil k ay Mama. Bahagi rin ng aralin ang pagtalakay sa pahayag na gi nagamit nagamit sa paghihinuh a ng mg a pangyayari. pangyayari. mga pahayag
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makikibahagi sa pagtatanghal ng balitang dokumentrayo batay sa sumusunod na pamantayan: a) iskrip na naglalaman ng napapanahong isyu, nagmumungkahi ng solusyon, at maayos ang daloy ng iskrip; b) pagtatanghal na isasaalang-alang ang tinig, teknikal na aspeto, at dating sa manonood. Aalamin mo kung paano nakatutulong nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag pagpapahayag ng sariling karanasan, saloobin, opinyon at damdamin ng tao, mapatutunayan mo rin kung bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag na naghihinuha naghihin uha sa tekstong naglalahad.
II. II. Yugt Yugto o ng Pagkatut Pagkatuto o
Tuklasin Sa bahaging ito ay aalamin ang iyong kakayahan sa paggamit ng internet . Gawin ang sumusunod na gawain sa sagutang-papel. GAWAIN 1. Sa Internet … Ano An o an g Sal oo bi n K o? Pumili ng isa sa mga gawaing may kaugnayan sa paggamit ng internet. Pagkatapos, maglahad ng iyong saloobin kung bakit ito ang pinili. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
233
GAWAIN 2. 2. Hinuha Ko sa Sitw asyon Sumulat ng paghihinuha paghihinuha sa maaaring maaaring mangyari mangyari batay sa kasunod na na mga sitwasyon. Isulat sa sagutang papel.
Sariling Saloobin
Ginagawa sa Internet
___________________________ ___________________________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ __________________ _________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________ ___________________________ _________________ __________
Pananaliksik
Paggamit ng Social ng Social Media
Paglalaro ng On-line games
Pagpo-post Pagpo-post ng mga larawan
Nag-cutting class ang isang grupo ng mag-aaral at ginugol ang kanilang oras sa pag- iinternet Nagkipagkita ang dalagita sa lalaking naka-chat lang niya sa social media.
Nag-post ang isang mag-aaral hindi magagandang pananalita laban sa isa sa kamag-aral niya.
234
GAWAIN 3. 3. PagPag- isi pan nati n Magbigay ng iyong hinuha sa kasunod na mga tanong. Isulat ang mga sagot sa loob ng kahon. Gayahin ang pormat sa sagutang papel.
1.Paano nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag ng sariling karanasan, saloobin, opinyon, at damdamin ng tao?
2. Bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag sa paghihinuha paghihinuha ng mga pangyayari?
Babasahin mo ang isang sanaysay na ang paksa ay tungkol sa internet upang sa gayo’y mapat unayan mo na maaari mong ipahayag ang iyong saloobin, opinyon at damdamin sa pamamagitan nito. Ngunit bago iyon, tunghayan at unawain mo ang kasunod na mga impormasyon.
Alam mo ba na … ang sanaysay ay isang uri ng akdang tuluyan. Isinusulat ang sanaysay nang patalata. Karaniwang tumatalakay sa isang paksa o kaisipan na sadyang kapupulutan ng aral o aliw sa mambabasa,gayundin, naipapahayag ang sariling pananaw, kuro-kuro, opinyon at damdamin tungkol sa isang mahalagang isyu o paksa. May dalawang uri ang sanaysay: ang pormal at impormal. Ang sanaysay na pormal o maanyo ay nagtataglay o naghahatid ng mahalagang kaisipan o kaalaman sa pamamagitan ng lohikal o makaagham na paglalahad ng mga impormasyon tungo sa malinaw na pagtalakay sa paksa. Maingat ang pagpili ng mga salita tulad ng salitang nasa anyong pampanitikan-makahulugan, matalinghaga at matayutay. Samantalang ang impormal o pamilyar na sanaysay ay karaniwang naglalahad ng k awili-wiling paksa tulad ng iba’t ibang bagay at mga karanasan ng tao. Ang pananalita ay karaniwan ang himig o tono gayundin ang gamit ng mga salita na parang nakikipag-usap lamang ang may akda sa kaniyang mambabasa.
235
Sa sanaysay maaaring mabasa ang pangunahing kaisipan at pantulong na kaisipan kaugnay ng paksa. 1. Pangunahing kaisipan –Ito ang tumutukoy sa nais sabihin at ipaunawa ng sumulat tungkol sa paksa. Karaniwang matatagpuan ito sa unahan o hulihan ng talata. 2. Pantulong na kaisipan – Nagtataglay ng mahahalagang impormasyon o mga detalye na sumusuporta sumusuporta sa pangunahing kaisipan. Ito rin ang gumagabay sa mambabasa upang maunawaan ang nilalaman ng talata. Halimbawa: Maraming kabataan ang nahuhumaling sa paggamit ng internet. Iba’t ibang dahilan kung bakit sila na -eenganyo sa paggamit nito. Maaari kang makipagkaibigan gamit ang social media. Maaari ka ring maglaro online games. Makapagpapahayag Makapagpapahayag ka rin ng damdamin at saloobin gamit ang iba’t ibang site. Paliwanag: Ang pangungusap na may salungguhit ay ang pangunahing kaisipan samantalang ang mga pangungusap na walang salungguhit ay ang mga pantulong na kaisipan na nagpapahayag kung bakit maraming kabataan ang nahuhumaling sa internet. Banadera, Wilma B. et.al. 2011. Lunday III (Ikatlong Edisyon). Sunshine Interlinks, Publishing House, Inc. Quezon City.
Alam mo ba na… ang Nang Maging Mendiola Ko ang Internet Dahil kay Mama ay uri ng sanaysay na di-pormal? Mahalagang matukoy ang mahahalagang kaisipan at saloobin na inilahad ng may akda upang mabisang maihatid ang kaniyang ideya sa mga mambabasa.
Halika, ipagpatuloy mo na ang pagbabasa. Tulad ng nabanggit, aalamin natin kung makatutulong ba ang sanaysay upang mabisa mong maipahayag ang iyong damdamin, opinyon at saloobin gamit ang internet. 236
Linangin Ihanda mo na ang iyong sarili sa pagbasa ng akda na isang sanaysay. Tulad ng nabanggit, aalamin mo kung makatutulong ba ang babasahing sanaysay sa mabisang pagpapahayag ng damdamin, opinyon at saloobin? Nang Maging Mendiola Ko An g Internet Dahil Internet Dahil k ay Mama ni Abegail Joy Yuson Lee
Binigyan tayo ng Diyos ng bibig para makapagsalita at utak para makapag-isip.
Iyan ang paulit-ulit na diyalogo sa akin ni Mama sa tuwing nalalaman niyang hindi na naman ako nagsalita upang ipagtanggol ang aking sarili. Ako kasi yaong tipo ng taong hindi nagsasabi ng tunay na nararamdaman at hinaing. Napag-isip-isip kong may punto naman siya roon. Tama naman talaga siya. Ginagamit natin ang ating mga bibig para masabi k ung ano ang ating mga saloobin kaagapay ang utak upang iproseso ang mga napapansin at kapansin-pansing mga bagay na nangyayari sa ating paligid. Ngunit, naisip ko, habang sinasabi na naman niya sa akin ang paborito niyang linya, paano naman kaya ang mga piping hindi nasasabi ang kanilang mga saloobin? O kaya, ang mga taong katulad ko na nahihiya o kung minsan ay natatakot sabihin ang mga saloobin? Paano kaya nila sasabihin sa mga tao sa kanilang paligid ang kanilang mga hinaing? Paano kaya nila maipararating ang kanilang mga nasasaisip. Paano kaya nila maipagtatanggol ang kanilang mga sarili laban sa iba? Hindi naman sa lahat ng oras ay nariyan ang mga taong nakauunawa sa bawat pagkumpas ng kanilang mga kamay at pagbabago ng ekspresiyon ng kanilang mga mukha o ang mga simpleng pananahimik nila sa sulok ng bahay. Nagtataka ako. Paano kaya nila sasabihin ang mga gusto nilang sabihin kung ipinagkait sa kanila ang kakayahan at karapatang makapagsalita? makapagsalita? Ang An g lahat lah at naman nam an ay magag awan ng n g paraan par aan , ang motto nga ni Mama.
Salamat sa internet! Ito ang nagsilbing tulay ko upang maipahayag sa aking mga kausap ang ilang mga bagay na hindi k o kayang maiparating nang tuwiran. Hindi ko man maisatinig palagi ang mga nais kong sabihin, maaari ko
237
namang maisulat ang mga ito. Gamit ito, naipararating ko sa aking mga kaibigan ang aking kasalukuyang kalagayan, opinyon, pananaw, at mungkahi ukol sa ilang mga isyung personal at panlipunan. Minsan nga ay nabasa ko ang ipinost ng isa kong kaibigan sa pagfafacebook. Nanghihingi siya ng mga mungkahi kung anong magandang gawin ngayong bakasyon. Marami ang nagbigay ng kanilang mga opinyon. May mga nagsabing magbabad na lamang sa pag-facebook. May mga nagsabing maglaro na lamang daw sila ng mga computer games. Alam ko na magaaksaya lang sila ng panahon, pati na rin ng kuryente na nagbabadyang tumaas na naman ang halaga. Hindi ako sumang-ayon sa mga mungkahi nila. Sa una’y nag -aalinlangan akong magbigay ng opinyon pero nag-aalala ako na baka hindi nila magustuhan ang sasabihin ko o baka hindi maganda ang magiging reaksiyon ng mga makakapansin sa aking isusulat. Ngunit, mayamaya ay napagpasyahan ko na magbigay na rin ng aking opinyon. Naisip ko, wala namang masama kung susubukin kong magtipa ng mga nais kong sabihin. Iyon ang unang pagkakataong nagbigay ako ng opinyon maliban sa mga madalas kong iminumungkahi na ”ha ha ha,” ”tama,” at kung ano -anong mga pangkaraniwang pangkaraniwang ekspresiyon. “Sulitin mo ang summer , kumain ka ng sorbetes o ’di kaya’y mag swimming ka para ma- enjoy mo ang init ng panahon. Kung gusto mo’y pwede ka ring mag-exercise, magiging fit ka pa niyan. Sumulat ng blogs tungkol sa iyong sarili o ilang mga tula tungkol sa iyong mga nararamdaman ngayong taginit.” Iba-iba ang naging reaksiyon ng mga nakapansin sa sinulat ko. Marami ang nag-like ngunit may ilan-ilan ding umalma. Gayunpaman, natuwa pa rin ako dahil marami ang nagsabing maganda ang mungkahi kong iyon. Kahit papaano’y naibahagi ko ang mga ideyang maaaring makatulong sa iba, hindi ba? Kaya simula noon ay ganap nang natanggal ang mga pag-aalinlangan kong magkomento o magpahayag ng aking mga opinyon, pati ang mga nais kong sabihin ay madalas ko na ring ipino post sa Facebook at Twitter . Hindi dapat magkaroon magkaroon ng di skrim inasyon sa pagsasalita pagsasalita , isa na naman iyan sa mga pahayag ni Mama.
Ang pahayag na iyon ni Mama ang nagpapaalala nagpapaalala sa akin kung bakit hindi ako nag-aalangang maghayag ng aking saloobin sa internet sapagkat ito ay hindi namimili ng tao. Sa madaling salita walang diskriminasyong nagaganap sa mundong ito. Lahat ay puwedeng gumamit nito. Bukas kasi sa publiko. Walang pinipiling taong gagamit. Mapa-bata, estudyante, mangangalakal, guro, doktor, mga kawani ng gobyerno, mga tagapag-ulat, manunulat, mga lolo’t lola, maging ang mga may kapansanan – sinuman ay mamamangha sa dami ng pakinabang nito. Siyempre, hindi magpapatalo ang mga kabataang tulad ko. Ito ngayon ang paraan ko at ng iba pang kabataan para ipaalam sa lahat ang reaksiyon,
238
opinyon, at saloobin namin tungkol sa mga nangyayari sa aming paligid – pamilya, pamayanan, lipunan at mundo. Ang bawat titik na itinitipa namin sa kompyuter ay may mahalagang mensahe. Umaasa kami na mapapansin ang mga ipinopost naming blogs sa internet, na kahit sa mundo ng cyberspace ay puwede naming baguhin ang reyalidad, na maaari naming gawing tama ang ilang mga maling napapansin namin sa paligid, at hindi lang kami basta-basta nagpapalipas ng oras gamit ito. Alam kong mapatutunayan namin ito. Napag-isip-isip ko na kahit sa lipunan ay makatutulong kaming mga internet, hindi ba’t kami rin naman ang kabataan sa pamamagitan ng internet, sinasabing kinabukasan ng ating bayan? Ang mga raliyista sa Mendiola ay nahihirapan na iparating ang kanilang mga hinaing sa pamahalaan. Nakapagsasalita man sila, hindi naman sila pinakikinggan ng gobyerno. Nakatitiyak ako na gumagamit din ng internet ang pamahalaan at siguradong mababasa rin nila ang mga blogs na naka-post doon. Isa ako sa mga sumusuporta sa kanila kung alam kong tama ang ipinaglalaban nila. Lahat tayo’y umaasa na sa oras na mabasa ng may kapangyarihan ang mga reaksiyon at opinyon na inilalagay natin sa internet ay malalaman nila at babaguhin ang kanilang mga pagkakamali. Ang An g Internet Internet ang nagsisilbing Mendiola ko at naming mga kabataan ngayon .
Ito na ang malayang kalsada na kung saan kami ay nagpapalitan ng iba’t iba naming reaksiyon at kuro -kuro sa maiinit na isyu at pangkasalukuyang kaganapan ng ating lipunan. Dito namin ipino-post ang mga naglalakihan naming plakards ng reaksiyon at hinaing. Dito na namin ipinakakalat ang mga nalilikha naming mga tula, sanaysay, at artikulong magbubukas ng isip sa kapuwa namin kabataan. Hindi naman kasi totoong puro kompyuter kom pyuter at pag - facebook na lang ang inaatupag ng lahat ng mga kabataan ngayon. Siguro nga’y napapansin na halos ‘di kami matinag sa harap ng kompyuter pero hindi naman sa lahat ng oras ay naglilibang lang kami. Dala na rin siguro ng modernisasyon kaya nakasanayan na naming gumamit ng internet para maipahayag namin ang aming mga sarili – ang aming mga saloobin, mga pananaw, reaksiyon, at mga opinyon. Alam kong may pagkakatong hindi na rin namin makontrol ang aming mga sarili sa paggamit ng internet, at inaamin ko na nagkakamali kami, pero sana’y maunawaan ninyo na sa mga edad naming ito ay masyado kaming sensitibo, mausisa, at mapaglakbay sa totoong mundo at sa mundo ng cyberspace. Nais naming ilabas ang aming mga saloobin sa pamamagitan ng internet. Tuwing kinakausap ako ni Mama noon ay nakikinig lamang ako sa kaniya. Para akong piping hindi nagsasalita kapag tinatanong niya ako kung ano ang opinyon at pananaw ko sa isang bagay. Hindi ko alam kung nag-aalala
239
ako na baka mali ang masasabi ko o natatakot ako sa magigi ng reaksiyon niya. Pero ngayon, panatag ko nang nailalahad ang aking mga opinyon, pananaw, at mga nararamdaman kay Mama, at pati na rin sa mga taong malalapit sa aking buhay. Para akong piping natutong magsalita. Salamat kay Mama sapagkat natuklasan kong naging Mendiola ang internet na naging dahilan sa pagsasatinig at pagsasatitik ng aking mga saloobin. Malaking bagay na natuto kang ibahagi ang aking nararamdaman, ideya, at karanasan dahil alam kong makatutulong din ang mga ito sa ibang tao. Ewan ko ba! Gumagaan ang pakiramdam ko sa tuwing naipahahayag ko ang aking nararamdaman gamit ang internet. Upang mas lalo mong maunawaan ang aralin, subukin mong gawin o sagutin ang sumusunod na gawain. Makakatulong ito upang malaman mo kung paano nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag ng sariling karanasan, saloobin, opinyon at damdamin ng isang tao. GAWAIN 4. 4. Pagli Pagli nang n g Talasalitaan Isulat ang kahulugan ng mga pariralang nasa loob ng bilohaba. Pagkatapos, ibigay ang kahulugan at hinuha sa maaaring mangyari kaugnay rito. Gawin sa sagutang papel.
Kahulugan
Kahulugan
Ginagamit ang bibig
Natatakot sabihin
Hinuha
Hinuha
Kahulugan
Hindi namimili ng tao
Hinuha
GAWAIN 5. Pag-unawa Pag-unawa s a Nilalaman Sagutin ang sumusunod na tanong. 1. Tungkol saan ang binasang sanaysay? 2. Paano ipinahayag ng may akda ang kaniyang saloobin at damdamin? 3. Sino ang nanghikayat sa may akda akda na makapagpahayag ng kaniyang saloobin? 4. Nakatulong ba sa may akda ang payo na natanggap niya? Ipaliwanag
240
5. Ano kaya ang maaaring maaaring mangyari mangyari kung sakaling sakaling hindi sinunod ng may akda ang ipinayo sa kaniya? 6. Ano ang ibig sabihin ng pahayag na, “ binigyan tayo ng Diyos ng bibig para makapagsalita at utak para makapag- isip”? GAWAIN 6. Pagpapayaman Pagpapayaman sa Nilalaman 1. Isulat ang pangunahing kaisipan at mga pantulong na kaisipan na inilahad sa binasang sanaysay. Gawin sa sagutang papel . Halimbawa: Pangunahing Pangunahing Kaisipan
Ang lahat ng ng bagay ay magagawan ng paraan.
Pantulong na Kaisipan
magsilbing tulay sa pagpapahayag pagpapahayag nang tuwiran sa kausap maaaring masulat ang ibig ipahayag malayang naipahahayag ang opinyon, pananaw at mungkahing panlipunan maging ang tungkol sa sarili
Pangunahing Pangunahing Kaisipan Pantulong na Kaisipan Pangunahing Pangunahing Kaisipan Pantulong na Kaisipan
2. Anong bahagi ng binasang sanaysay ipinahayag ang Pangunahing Kaisipan at mga pantulong na kaisipan? Pangunahing Pangunahing Kaisipan
Pantul Pantul ong na Kaisipan
3. Ipaliwanag ang pagkakaiba ng pangunahin at pantulong na kaisipan. Gawin sa sagutang papel. 4. Paano nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag ng ng sariling karanasan, saloobin, opinyon at damdamin ng may akda? Sagutin na gagayahin ang pormat sa sagutang papel.
241
5. Isulat ang buod ng binasang sanaysay na ilalahad ang pangunahin at pantulong na mga kaisipan. Isulat sa kuwaderno. Tinitiyak ko na higit mo nang nauunawaan ang aralin tungkol sa sanaysay. Ngayon naman babasahin mo ang isang kaugnay na teksto na makapagpapalawak sa iyong kaalaman sa gramatika na aalamin mo kung bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag sa paghihinuha sa paglalahad ng sariling karanasan, saloobin, opinyon at damdamin ng tao?. GAWAIN 7. Pagsasanib ng Gramatik a Basahin mo naman ang isa pang sanaysay na may kaugnayan sa paggamit ng internet tulad din ng unang sanaysay na iyong binasa. Mas lalo pang madaragdagan ang iyong kaalaman sa pamamagitan ng nilalaman ng sanaysay na ito. Kasabay nito aalamin mo rin kung bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag sa paghihinuha ng pangyayari. pangyayari. Kabataan at Internet ni Christopher G. Francisco
Sadyang mapalad ang kabataan ngayon. Marahil, dahil marami silang pinagkukunan ng mga impormasyon at datos. Ang mundo mundo ng internet ay totoong humihikayat para sa pagkuha ng iba’t ibang impormasyon. Ngayon, kahit ikaw ay nasa sariling silid mo lamang ay makukuha mo na ang kaalamang nais mong malaman. Magagawa mong makisalamuha sa maraming tao sa buong mundo sa pamamagitan ng computer at internet . Marahil, ito ang dahilan kung bakit ang kabataan ay bihira nang gumamit ng silid-aklatan para magsaliksik. Sa aking palagay, hindi nakapagtataka nakapagtatak a na maraming kabataan ngayon ang nahuhumaling sa paggamit ng internet dahil sa lawak ng sakop nito. Ngunit, maraming maaaring maging panganib ang maling paggamit ng internet na inaakala ng kabataan na lahat ay maaari nilang gawin sa pamamagitan nito. Tila hindi nila iniisip ang kahihinatnan kung magkamali sila ng desisyon sa paggamit nito. Maaaring sa una, maganda ang naibibigay nito, 242
subalit ang inaakala nilang libangan ay maaaring maging bunga ng kanilang kapahamakan. Sa tingin ko, kailangan k ailangan lamang nilang maging responsable sa pag- post ng kanilang nais ipagbigay-alam ipagbigay-alam sa mundo. Mahalagang isipin muna ang mga pananaw at saloobin bago mag- post ng mga larawan sa anumang social media site sa internet, sapagkat anuman ang ipinahahayag ay sumasalamin ng pagkatao. Ingatan ang iyong sarili bagamat palakaibigan ka kaya nais mong maraming makilala. Iwasang magbigay ng impormasyon sa taong hindi mo kilala. Maging responsable sa pagbubukas ng sites sa internet. Bilang kabataan ay mahilig kang magsaliksik sa mga bagay-bagay . Bago ka magbukas ng site isipin mo muna kung ano ang positibong maibibigay maibibigay nito sa iyo. Ano ba ang makukuha mong mga impormasyon dito? Makatutulong ba ito sa iyo? Maglaan lamang nang sapat na oras sa paggamit ng internet. Baka hindi na namamalayan ang pagtakbo ng oras kung kaya sa sobrang paglilibang sa paggamit ng internet ay nakalilimutan na pati oras ng pagkain. Kung minsan naman ay hindi na natutulog sa wastong oras, lalong-lalo na kapag naglalaro ng on-line games na halos ayaw na nilang bumitiw sa paglalaro nito. Maaaring ang akala mong simpleng bagay ay maging dahilan ng iyong pagkasira. Kaibigan, mag-isip-isip ka… Sagutin ang mga tanong. 1. Bakit maraming kabataan ang nalululong sa sobrang paggamit ng Internet? 2. Ano-ano ang mabuti at masamang dulot ng Internet sa kabataan? Kopyahin ang pormat sa sagutang papel. Internet
Magandang Dulot
Di-magandang Di-magandang Dulot
243
3. Paano nakaaapekto sa buhay at pag-aaral pag-aara l ng kabataan ang paglalaan ng sobra-sobrang oras at panahon sa pag -internet? 4. Ano-anong hakbang ang dapat gawin upang makaiwas sa labis na paggamit ng internet?
5. Ano ang layunin ng may akda sa pagsulat ng sanaysay na binasa? 6. Anong uri uri ng teksto ang binasa? 7. Paano inilahad ng may akda ang kaniyang pananaw, saloobin, at damdamin sa paksang tinalakay? 8. Ano-anong salita ang ginamit sa paglalahad ng mga pahayag na may paghihinuha? 9. Nakatulong ba ang mga ito upang maunawaan ang inilahad na mga impormasyon? impormasyon? Patunayan.
Alam mo ba na… ang akdang iyong binasa ay paglalahad o pagpapaliwanag. May layunin din itong makabuo ng mahalagang ugnayang lohikal tulad ng sanhi at bunga ng mga pangyayari. Kapag nagpapaliwanag o nagbibigay ng kahulugan sa tulong ng mga pahiwatig at ng sariling kaalaman, lumilinang ito ng paghihinuha o pagpapalagay. Sa paggamit ng paghihinuha sa mga pahayag, epektibong maipahahayag ito kung gagamitin ang mga panandang: ang tingin ko, di kaipala, yata, di malayo, siguro, marahil, baka, wari, tila, sa aking palagay, sa tingin ko, maaari, at iba pa. Halimbawa:
1. Sa tingi n ko , maraming kabataan ang mas maraming inilalaang oras sa paggamit paggamit ng internet kaysa pag-aaral. 2. Marahil, nalilibang sila sa paglalaro ng computer games kaya hindi na nila namamalayan ang oras. 3. Maaaring magbunga nang hindi maganda sa kalusugan ang sobrang paglalaro ng mga on-line games .
244
PAGSASANAY 1. Salungguhitan ang pahayag na ginamit sa paghihinuha sa bawat pangungusap.
1. Maaaring guminhawa ang buhay ng tao kung siya ay magsusumikap. magsusumik ap. 2. Ang paglalaan ng maraming oras sa paggamit ng internet sa palagay ko ang maaaring isang dahilan bakit napapabayaan ng mga mag -aaral ang kanilang pag-aaral. 3. Ang kabataan ay nawawalan ng hilig sa paglalaro na pampalakasan. pampalakasan . 4. Di malayong malayong maabuso ang ang mga taong taong mahihirap at di nakapag-aral. nakapag-aral. 5. Sa palagay ko, darami na ang kaniyang kaibigan dahil sa pagsasama-sama pagsasama -sama sa iba’t ibang gawain sa klase. PAGSASANAY 2. Gamitin sa pangungusap ang sumusunod na pahayag na naghihinuha ng mga pangyayari sa epekto ng kasalukuyang pagbabago ng panahon (climate change ).
1. Di malayo ________________________ ___________ _________________________ ___________________ _______ 2. Ang tingin tingin ko _____________ _________________________ ________________________ ________________ ____ 3. Di kaipala _________________________ ____________ __________________________ ___________________ ______ 4. Siguro ___________________________ ____________ ___________________________ ___________________ _______ 5. Marahil _________________________ ____________ _________________________ ____________________ ________ PAGSASANAY 3. Sumulat ng talata gamit ang paghihinuha sa maaaring mangyari kung puro kompyuter na ang gamit sa pag-aaral. Isaalang-alang ang pagbibigaypansin ng maayos na paglalahad ng pangunahing kaisipan at mga pantulong na kaisipan.
Masasabing may natutuhan ka na kung nauunawaan at nasasagot ang Mga Pokus na Tanong . Alam kong handa ka dahil sa mga kaalamang kaalamang iyong natutuhan. natutuhan. GAWAIN 8. 8. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Balikan ang binasang sanaysay sa bahaging Linangin, sumulat ng talata na naghihinuha kung bakit kasama sa pamagat ang Mendiola? Isulat sa papel.
245
Pagni Pagni layan at Unawain Sagutin ang mga tanong. Gawin sa sagutang papel.
1. Paano nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag ng sariling karanasan, saloobin, opinyon, at damdamin ng tao?
2. Bakit mahalaga ang paggamit ng mga pahayag na naghihinuha?
Natutuhan mo kung paano nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag at ang kahalagahan ng paggamit ng mga pahayag sa paghihinuha sa tekstong paglalahad. Upang matiyak ang iyong natutuhan ililipat natin ito sa pamamagitan ng paggawa ng dokumentaryo.
Ilipat Subukin mo nang ilipat ang iyong natutuhan. natutuhan.
Al am m o b a na... na.. . marami sa atin ngayon ay nahihilig manood ng dokumentaryo dokumentaryo o tinatawag ding Sine Totoo, sapagkat matapat nitong inilalahad ang mga pangyayari sa ating lipunan? Ang mga artista ay mga karaniwang tao lamang na maaaring makita sa lansangan. Ito ay pumupukaw ng interes ng mga manonood dahil ito ay nagbibigay ng impormasyon sa mga isyu ng lipunan na kailangang bigyan ng solusyon. Naririto ang mga dapat isaalang-alang sa paggawa ng isang dokumentaryo. 1. Kinakailangang Kinakailan gang magkaroon ng ng ideya sa gagawing dokumentaryo. dokumentar yo. 2. Magsaliksik kaugnay ng ng paksang gagawan ng dokumentaryo. dokumentaryo.
246
3. Gumawa ng pagpaplano upang maging maayos at sistematiko ang gagawin. 4. Gumawa ng talaan talaan ng mga kukunang kukunang eksena. eksena. 5. Magsimula nang gumawa ng dokumentaryo. dokumentaryo . 6. Kapag natapos, maaari nang mag-edit upang mas lalo pang gumanda at maging maayos ang pagkakasunod-sunod ng mga impormasyon. impormasyon. Bilang isang reporter kasama ang iyong field reporter , scriptwriter , researcher, at cameraman gagawa kayo ng isang dokumentaryo tungkol sa Ang An g Mun do sa Hin aharap. ahar ap. Naririto ang mungkahing pamantayan sa pagsasagawa pagsasaga wa ng dokumentaryo. dokumentaryo . A. Iskrip Naglalaman ng napapanahong isyu ………………. 5 puntos Nagmumungkahi ng solusyon ……………………… 5 puntos Maayos ang daloy ng iskrip ………………………… 5 puntos B. Pagtatanghal Tinig …………………………………………………… 5 puntos Teknikal na Aspeto ………………………………….. 5 puntos Dating sa manonood ……………………………...... ……………………………...... 5 puntos KABUUAN
30 pun tos
Alam kong nasiyahan nasiyahan ka sa araling ito sapagkat sapagkat marami kang natutuhan natutuhan kung kung paano nakatutulong ang sanaysay sa pagpapahayag ng sariling karanasan, saloobin, opinyon at damdamin ng ng tao at bakit mahalaga ang paggamit ng ng mga pahayag sa paghihinuha, sa paglalahad ng pangyayari. Ito ang iyong babaunin sa muling pagaaral ng susunod na aralin. Sana’y panatilihin mo ang iyong marubdob na hangarin na matuto sa kapana-panabik na akdang pampanitikan, ang maikling kuwento .
247
ARALI ARA LIN N 3.5 A. Panit Pani t ik an:
B. Gramatika: Gramatika:
Sandaang Sand aang Damit Dami t ni Fanny Garcia (Maikling Kuwento mula sa Bulacan) Mga Panandang Panandang Anaporik at Kataporik ng Pangngalan
I. Panimula Ar ali n 3.5 ay naglalaman ng maikling kuwento mula sa Bulacan na Ang Arali Sandaang Damit . Bahagi ng araling ito ang pagtalakay sa Wastong pinamagatang Sandaang Gamit ng m ga Panandang Panandang Anaporik at Kataporik ng Pangngalan.
Sa pagtatapos ng araling ito, ikaw ay inaasahang makasulat ng photo essay. Gawing batayan ang mga sumusunod na pamantayan: a) orihinalidad, b) organisasyon, c) mekaniks, at d) mensahe. maikli ng kuwento sa paghubog ng Alamin natin kung nakatutulong ba ang maikli gawi, kilos at pag-uugali ng isang tao at kung paano paano ang waston g gamit n g mga panandang panandang anaporik at kataporik n g pangngalan.
II. II. Yugto Yugto ng Pagkatuto
Tuklasin Sa susunod na gawain, aalamin ang mga dati mo nang alam kung paano nakatutulong ang maikling kuwento sa paghubog ng gawi, kilos at pag-uugali ng isang tao sa anumang lugar tulad sa maraming lalawigang bumubuo sa Luzon. Subukin mong sagutin ang mga gawaing inihanda para sa iyo. GAWAIN 1. 1. Subuki n Mo Basahin ang kuwentong “Sina Julius at Bogart” at sagutin ang kasunod na mga tanong.
248
Sina Julius at Bogart ni Kent Mike SA. San Juan
Sa isang munting nayon ay may matalik na magkaibigan. Sila ay sina Julius at Bogart. Nag-aaral sila sa iisang paaralan. Masipag mag-aral si Julius, habang ang kaibigan niyang si Bogart ay mahilig maglaro ng online games. Magkakaroon sila ng pagsusulit kinabukasan. kinabukasan. Nais ni Julius na umuwi na upang makapaghanda siya sa pagsusulit. Ngunit tinawag siya ng isang pamilyar na tinig mula sa gate ng paaralan. “Halika Julius, maglaro tayo ng League of Legends diyan sa malapit shop,” wika ni Bogart sa masayang tinig. na computer shop,” “Hindi ba may pagsusulit buka s? Dapat tayong maghanda upang may maisagot tayo,” sagot naman ni Julius. “Palagi ka na lang aral nang aral , Julius,” wika ni Bogart na halatang iritable, “hindi mo na ako sinasamahan sa paglalaro tuwing matatapos ang klase, naiinis na ako sa iyo.” At naglakad papalayo si Bogart patungo sa computer shop.
Nais ni Julius na sumunod upang samahan na ang kaibigan at mawala ang pagkainis nito sa kaniya, subalit naisip niyang hindi tama ang kaniyang gagawin dahil sa pagsusulit bukas. Kinabukasan, pareho silang pumasok at kumuha ng pagsusulit. Madaling nasagutan ni Julius ang mga tanong sa pagsusulit. Kunot-noo namang nag-iisip si Bogart ng isasagot at tila hindi sigurado sa mga naisulat niya. Naisip ni Julius na tama ang naging desisyon niya. Sagutin ang sumusunod na tanong. Isulat sa kuwaderno ang mga sagot. 1. Ano ang dapat paghandaan nina Julius at Bogart kinabukasan? kinabukas an? 2. Batay sa pagkakaroon pagkakaroo n ng pagsusulit kinabukasan, kinabukas an, ano ang naging pasiya ni Julius? ni Bogart? 3. Ano ang kinahinatnan ng naging naging pasiya pasiya ni Julius? Julius? ni Bogart? Bogart? 4. Paano nakaapekto sa iyo ang nilalaman ng binasang kuwento? Ipaliwanag. 5. Sumulat ng isang talata sa iyong sagutang papel kung sino sa dalawang tauhan ang nais mong tularan at ipaliwanag ito. Gamitin ang mga panandang anaporik at kataporik ng pangngalan tulad ng siya, sila kanila, nila at iba pa.
249
GAWAIN 2. 2. Sabih Sabih in ang Al am Mo! Magbigay ng hinuha tungkol sa Mga Pokus na Tanong para sa aralin. Gamitin ang kasunod na graphic organizer . Isulat ang sagot sa kuwaderno. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
Paano nakatutulong ang maikling kuwento sa paghubog ng gawi, kilos at pag-uugali ng isang tao?
Paano nakatutulong ang wastong gamit ng mga panandang anaporik at kataporik ng pangngalan sa maayos na pagkakabuo ng pangungusap? Marahil ay nakatulong sa iyo kung ano ang dapat na isipin at ikilos batay sa mga katangian ng bawat tauhan sa kuwentong binasa. Isang uri ng kuwento ng tauhan ang iyo namang babasahin. Subalit bago iyan, basahin ang ilang impormasyon tungkol sa akda.
Alam mo ba na… Sandaang Damit ay kuwento ng tauhan . Ang kuwento ng tauhan ay uri ang Sandaang ng kuwento na nakatuon sa pag-unawa sa kaugalian, kilos at gawi ng mga tauhan sa akda. Inilalarawan dito ang mga pangyayaring pangkaugalian ng mga tauhang nagsisiganap upang mabigyan ng kabuuan ang pag-unawa sa kanila ng mambabasa.
Linangin Upang mapatunayan mo kung nakatutulong nakatutulong ang maikling kuwento ng tauhan sa paghubog ng gawi, kilos, at pag-uugali ng isang tao, basahin at unawain mo ang kasunod na kuwento.
250
Sandaang Damit ni Fanny Garcia
May batang babaeng mahirap. Nag-aaral siya. Sa paaralan ay kapansin-pansin ang kaniyang pagiging walang imik. Madalas ay nagiisa siya. Lagi siyang nasa sulok. Kapag nakaupo na’y tila ipinagkit. Lagi siyang nakayuko, mailap ang mga mata, sasagot lamang kapag tinatawag ng guro, halos paanas pa kung k ung magsalita. Naging mahiyain siya sapagkat maaga niyang nalaman na kaiba ang kaniyang kalagayan kung ihahambing sa mga kaklase. Ipinakita at ipinabatid nila iyon sa kaniya. Mayayaman sila. Magaganda at iba-iba ang kanilang damit na pamasok sa paaralan. Madalas ay tinutukso siya dahil sa kaniyang damit. Ang kaniyang kaniyang damit, damit, kahit kahit malinis malinis ay halatang luma na, na, palibhasa palibhasa ay kupas na at punong-puno pa ng sulsi. Kapag oras ng kainan at labasan ng kani-kanilang pagkain, halos ay ayaw niyang ipakita ang kaniyang baon. Itinatago niya sa kaniyang kandungan ang pagkain, pipiraso nang kaunti, tuloy subo sa bibig, mabilis upang hindi malaman ng mga kaklase kung ano ang dalang pagkain. Sa sulok ng kaniyang mata’y masusulyapan niya ang mga pagkaing dala ng kaniyang mga kaklase gaya ng mansanas, sandwiches, mga imported at mamahaling tsokolate. Ang panunukso ng mga kaklase kaklase ay hindi nagtatapos nagtatapos sa kaniyang mga damit. Tatangkain nilang silipin kung ano ang kaniyang pagkain at sila’y magtatawanan kapag nakita nila na ang kaniyang baon ay isa lamang pirasong tinapay na karaniwa’y walang palaman. Kaya lumalayo siya sa kanila. Siya ay naging walang kibo at mapagisa. Ang nangyayaring nangyayaring ito ay batid ng kaniyang ina. Pag-uwi sa bahay, madalas siyang umiiyak dahil sa panunukso ng mga kaklase at siya’y nagsusumbong sa ina. Mapapakagat-labi ang kaniyang ina, matagal itong hindi makakikibo, mak akikibo, at sabay s abay haplos nito sa kaniyang kaniya ng buhok at may pagmamahal na sasabihin sa kaniya, “Bayaan mo sila, anak, huwag mo silang pansinin. Hayaan mo, kapag nagkaroon ng trabaho ang iyong ama, makapagbabaon ka na rin ng masasarap na pagkain. Maibibili rin kita ng maraming damit.” At lumipas pa ang maraming araw. Ngunit ang ama ay hindi pa rin nakakuha ng trabaho kaya ganoon pa rin ang kanilang buhay. Ang bata naman ay unti-unting nakauunawa sa kanilang kalagayan. Natutuhan niyang makibahagi sa malaking suliranin ng kanilang pamilya. Natutuhan
251
niyang sarilinin ang pagdaramdam sa panunukso ng mga kaklase. Hindi na siya nagsusumbong sa kaniyang ina. Sa kaniyang pagiging tahimik ay ipinalagay ng kaniyang mga kaklase na siya ay kanilang talu-talunan kaya lalong sumidhi ang k anilang pang-aasar. Lumang damit. Di-masarap na pagkain. Mahirap. Pilit na ipinasok nila sa kaniyang isip. Hanggang nang isang araw ay natuto siyang lumaban. Sa buong pagtataka nila’y bigla na lamang natutong sumagot ang mahirap na batang babae na laging luma, kupas at puno ng sulsi ang damit. Ang batang babae na ang laging laging baon ay tinapay na walang walang palaman. Isa na naman iyong pagkakataong walang magawa ang kaniyang mga kaklase kung hindi ang tuksuhin siya. “Alam ninyo,” sabi niya sa malakas at nagmamalaking tinig,”ako’y may sandaang damit sa bahay.”
Nagkatinginan ang kaniyang mga kaklase. Hindi sila makapaniwala. “Kung totoo iyan ay bakit lagi na lang luma ang isinusuot mo?” Mabilis ang sagot niya, “ Dahil iniingatan ko ang aking sandaang damit, ayokong maluma agad.” “Sinungaling ka! Ipakita mo muna sa amin para kami maniwala!” iisang sabi nila sa batang mahirap. “Hindi ko madadala rito. Baka makagalitan a ko ni Nanay. Kung gusto ninyo, sasabihin ko na lang kung ano ang tabas, kung ano ang tela, kung ano ang kulay, kung may ribbon o may bulaklak.”
At nagsimula na nga siya sa kaniyang pagkukuwento. Paano ay inilalarawan niya hanggang kaliit-liitang detalye ang bawat isa sa kaniyang sandaang damit. Tulad halimbawa ng damit na pamparti. Makintab na rosas ang tela na maraming mumunting bulaklak, bolga ang manggas, may tig-isang ribbon sa magkabilang balikat. Hanggang sakong ang haba ng damit. O kaya ay ang kaniyang dilaw na pantulog na may burda. O ang kaniyang puting pansimba na may malapad na sinturon at malaking bulsa. Mula noon ay naging kaibigan na niya ang mga kaklase. Ngayon, siya na ang laging nagsasalita at sila ang nakikinig. Lahat sila ay natutuwa sa kaniyang kuwento tungkol sa sandaang damit. Nawala ang kaniyang pagiging mahiyain. Naging masayahin siya bagaman patuloy pa rin ang kaniyang pamamayat kahit na ngayo’y nabibigyan nila siya ng kapiraso ng kanilang baong mansanas o sandwich . Isang araw, hindi pumasok sa klase ang mahirap na batang babaeng may sandaang damit. Saka nang sumunod na araw at nang sumunod pang
252
araw. Pagkaraan ng isang linggong hindi pagpasok ay nag-alala ang kaniyang mga kaklase at guro. Nagpasya silang dalawin ang batang matagal nang absent sa klase. Ang natagpuan natagpuan nilang bahay bahay ay sira-sira at nakagiray nakagiray na sa kalumaan. kalumaan. Lumabas ang isang babaeng payat, iyon ang ina ng batang mahirap. Sila ay pinatuloy at nakita nila ang maliit na kabuuan ng kabahayan na salat na salat sa marangyang kasangkapan. Sa isang sulok ay isang lumang papag at doon nakaratay ang batang babaeng may sakit pala. Ngunit sa mga dumalaw ay di agad ang maysakit ang napagtuunan ng pansin kundi ang mga papel na maayos na nakadikit sa dingding sa may tabi ng papag. Lumapit sila sa sulok at nakita nilang ang mga papel na nakadikit sa dingding ay yaong mga drowing ng bawat isa sa sandaang papel. Magaganda, makukulay. Naroong lahat ang kaniyang naikuwento. Totoo at naroroon ang sinasabi niyang rosas na damit na pamparti. Naroroon din ang drowing ng kaniyang damit pantulog, ang kaniyang pansimba, ang mga sinasabi niyang pamasok sa paaralan na kailanma’y hindi nasilayan ng mga kaklase dahil ayon sa kanya’y nakatago at iniingatan sa bahay. Sandaang damit na pawang iginuhit lamang. ***** Marahil ay may mga katangian ang batang babae sa kuwento na maaari mong tularan. Upang patuloy na mapalawak ang iyong pag-unawa sa akda, subukin mong gawin ang mga susunod na gawain.
Alam mo ba na… ang mga salita ay may likas na kahulugan subalit ito ay nagkakaroon din ng maraming kahulugan sapagkat ginagamit sa pangungusap at naiuugnay sa iba pang salitang ginamit sa nasabing pangungusap. Madaling makuha ang kahulugan ng isang salita batay sa konteksto ng pagkakagamit nito sa pangungusap . Ang diwa ng pangungusap ang mahalaga sa paraang ito ng pagpapakahulugan. Karaniwang nakaayon sa diwa o konteksto ng pangungusap ang gamit ng mga salita. Halimbawa: Adhikain niyang niyang makatapos makatapos ng pag-aaral. pag-aaral. Pagsusuri: Adhikain ang bibigyang kahulugan na ang ibig sabihin ay maaaring layunin, gusto, o pangarap. Ipinahahayag sa pangungusap na gusto niyang makatapos ng pag-aaral.
GAWAIN 3. 3. Pagli Pagli nang ng Talasalit Talasalit aan Ibigay ang kahulugan ng mga salitang may salungguhit batay sa konteksto ng pangungusap. Isulat sa kuwaderno ang sagot.
253
1. Lagi siyang nakadikit sa sulok. Nakaupo na’y tila ipinagkit. 2. Lagi siyang nakayuko, mailap ang mga mata, sasagot lamang ng halos pabulong kapag tinatawag tinatawag ng guro, halos paanas pa kung magsalita. 3. Saglit niyang tiningnan tiningnan ang mga kamag-aaral kamag-aaral niya. Sa sulok ng kaniyang kaniyang mata’y masusulyapan niya ang mga pagkaing dala ng kaniyang mga kaklase gaya ng mansanas, sandwiches, mga imported at mamahaling tsokolate . 4. Lumabas ang isang babaeng payat, iyon ang ina ng batang mahirap. Sila ay pinatuloy at nakita nila ang maliit na kabuuan ng k abahayan na salat na salat sa marangyang kasangkapan. 5. Matindi ang pang-aapi sa kaniya ngunit tahimik lang siya.Sa kaniyang pagiging tahimik ay ipinalagay ng kaniyang mga kaklase na siya ay kanilang talutalunan kaya lalong sumidhi ang kanilang pang-aasar. GAWAIN 4. Pag-unawa sa Nilalaman Sagutin ang tanong sa bawat bilang. Isulat sa kuwaderno ang mga sagot.
1. Ilarawan ang pangunahing tauhan sa binasang maikling kuwento. Gamitin ang kasunod na figure stick. Nagbigay na ng isang sagot at ipagpatuloy na lamang ito. Gawin sa sagutang-papel.
matiisin
2. Ilarawan ang damdamin ng batang babae kapag ikinukuwento ikinukuwent o niya sa mga kamag-aral na siya ay may isandaang damit. Gayahin ang kahon na pagsusulatan ng sagot. Naging damdamin ng batang babae ___________________________________ ________ ____________ ____________ ___________________________ _____________________________ ____________________________________________ ___________________ ____ _____________________________ _________________________________________ ___________________ _______
3. Ipaliwanag kung ano ang nakatulong sa batang babae na tigilan na siya ng ng panunukso ng mga kamag-aral. 4. Paano nagwakas ang maikling kuwento?
254
GAWAIN 5. Pagpapayaman Pagpapayaman sa Nil alaman
5.1 Gamit ang kasunod na pormang computer , isulat kung ano ang naibigan mong katangian ng batang babae sa kuwento gamit ang Facebook Messenger . Simulan ito sa pamamagitan ng halimbawa. Gayahin ang pormat sa sagutang papel. Pangalan:________________ Pangalan:__ _______________ _
Taon at Pangkat:_________ Pangkat:____ _____
MESSENGER*ACTIVE MESSENGER*ACTIVE NOW
Natuto ka ba sa leksiyon natin kanina?
Oo naman, nagbasa ‘ata ako!
Sige nga. Patunayan mo. Anong magagandang magagandang katangian ang ipinakita ng batang babae sa kuwento?
Ang magagandang magagandang katangian ng batang babae sa kuwento ay...
Alin sa magaganda magaganda niyang katangiang nabanggit mo ang iyong nagustuhan at nais mong tularan?
Nagustuhan ko ang kaniyang pagiging ________dahil... ________dahil...
Gamitin ang print screen function ng inyong computer at at i-paste ito sa word document. Matapos itong i- print ay ipasa sa iyong guro. Kung wala kang kagamitan gaya ng computer o o cellphone, isulat na lamang ang Gawain 1 na nasa 5.1 sa sagutang papel. 5.2 Naranasan mo na ba ang ang ma-bully? Ihambing ang karanasan mo sa karanasan ng bata sa kuwento gamit ang compare and contrast chart. Gayahin ang pormat sa sagutang papel. Batang babae Pagkakaiba
Ikaw Pagkakatulad
255
Pagkakaiba
5.3 Balikan ang ilang pangyayari sa akdang binasa. Isiping hindi mo pa natapos basahin ang akda. Bumuo ng maaaring kahihinatnan ng mga pangyayari. Gayahin ang kasunod na pormat sa sagutang papel.
Pangyayari sa Akda Isang batang babaeng mahirap. Madalas mag-isa. Madalas na tinutukso ang batang babaeng mahirap. Walang trabaho ang ama ng batang babae. Matagal na hindi pagpasok sa klase ng bata.
Paghihinuha sa Pangyayari
5.4 Pagkatapos mong mabasa ang kuwento, may nabago ba sa iyong pag-uugali? Patunayan. Napatunayan mo na sa bahaging ito na maaaring makatulong ang binasang kuwento ng tauhan sa paghubog ng kilos, gawi at pag-uugali ng isang tao. Panahon na upang pag-aralan mo naman ang Gramatika at Retorika tungkol sa paggamit ng mga panandang anaporik at kataporik. k ataporik.
Al am mo ba n a... ang talumpati ay buod ng kaisipan o opinyon ng tao na ipinababatid sa pamamagitan ng pagsasalita sa harap ng mga tagapakinig. Layunin nitong humikayat, tumugon, mangatuwiran, magbigay ng kaalaman o impormasyon at maglahad ng isang paniniwala. Isang uri itong komunikasyong pampubliko na nagpapaliwanag sa isang mahalagang paksa na binibigkas sa harap ng mga tagapakinig. Nagmula sa pormal na sanaysay ang talumpati. Ang talumpati ay bunga ng masining na pagbigkas.
GAWAIN 6. 6. Pagsasani Pagsasani b ng Gr amatika Anumang akdang pampanitikan pampanitikan ay nakapaghahatid nakapaghahatid ng aral na magiging gabay sa paghubog ng kagandahang-asal ng isang tao. Basahin ang kasunod na talumpati. Suriin kung paano ito ginamit sa bawat pangungusap. Ako Ak o Si Magitin Magitin g Talumpati Talumpati ni Consolacion P. Conde (Mula sa Lungsod ng Quezon)
Nangingiti kayo, sapagkat naririto ako sa inyong harapan. Nagbubuka ako ng bibig at pilit kong pinalalaki ang aking maliit na tinig!
256
Tunay, ako’y musmos pa lamang kung inyong pagmamasdan. Subalit ang aking puso ay singhugis at sinlaki na rin ng inyong dibdib. Pahat man ang aking diwa ay nakauulinig ang aking pandinig at nakakikita ang aking mga mata. Nadarama ko ang agay-ay ng hangin, ang init ng araw, ang pintig ng buhay. Nalalasahan ko ang linamnam ng ligaya at tamis ng tuwa. Nananamnam ko ang pait ng apdo at saklap ng dalamhati. Nahuhulo Nahuhulo ko na rin ang ganda ng kabutihan at ang kapangitan ng kasamaan.
Kahapon ay nasaksihan ko kung papaanong inaakay ng isang batang lalaki ang isang matandang ina. Sa kalaparan ng mataong lansangan ay tumawid sila, at ang matanda ay nailayo sa panganib at kamatayan. Aniko sa sarili, gayundin ang dapat kong k ong gawin! Ngunit kanina, sa tindahan ng Intsik sa panulukan ay nanghilakbot ako sa aking nakita. Mga binatilyong kagaya ko, datapwa't may hawak na bote ng alak at sa mga bulang kanilang nilalagok ay unti- unting sila’y nangawala sa kanilang mga sari-sarili. Maya- maya pa’y nagkaguluhan sa isa’t isa. Ang ilan ay nangalugmok at nangahandusay . Ang iba’y sugatang nagsipagtakbuhan. O! Nakasusuklam na panoorin...Naibulong ko na lamang. A, hindi ko dapat pamarisan sila! Katutunghay ko pa lamang sa pahayagang ngayon ay aking dala. Isang panawagan sa kabataan na magpatala upang ihanda ang kanilang sarili sa pagsasanggalang sa kalayaan ng bayan. Kaya naman, ako...akong nabibilang sa kabataan ay naririto ngayon at dumudulog sa inyo! Opo, ako...akong si Magiting ay naririto upang ilaan ang aking sarili sa paglilingkod sa Lupang Tinubuan! * ** * * Hindi ba’t nanghihikayat din ito na kumilos at nakatutulong sa paghubog ng iyong kamalayan at pag-uugali? Sagutin ang sumusunod na mga tanong. 1. Ano ang talumpati? 2. Tungkol saan ang binasa mong talumpati? 3. Anong mensahe ang nais ipahatid ng talumpati? 4. Muli mong balikan ang kuwentong "Sandaang Damit". Mayroon ba itong pagkakatulad sa nagsasalita sa talumpati? Patunayan. Bakit may salungguhit ang ilang salita sa binasang talumpati? Aalamin mo ang sagot para dito. Para magawa mo iyan, basahin ang kasunod na mga impormasyon.
257
Al am m o b a na... na.. . 1. Anaporik/Anapora Ang panghalip panghalip ay nasa hulihan bilang bilang pananda sa pinalitang pinalitang pangngalang binanggit sa unahan. Mga Halimbawa: a) Sa pagiging tahimik ng batang babae ay ipinalagay ng kaniyang mga kaklase na siya ay kanilang talu-talunan kaya lalong sumidhi ang kanilang pang-aasar. b) Nalulungkot ang batang babae dahil wala siyang kaibigan. c) Hindi nahabag ang mga kamag-aaral kamag-a aral niya dahil wala silang alam tungkol sa kaniya. 2. Kataporik/Katapora Panghalip na ginagamit sa unahan ng teksto o pahayag bilang pananda sa pinalitang pangngalan sa hulihan ng teksto o pahayag. Mga Halimbawa: a) Ipinagpalagay Ipinagpalagay ng kaniyang kaniyang mga kaklase kaklase na siya ay kanilang talutalunan kaya lalong sumidhi ang panunukso sa batang babae. b) Sila ay nasiyahan kapag kapag umiiyak umiiyak ang kanilang kanilang kaklase kaklase kaya ipinagpatuloy ipinagpatuloy ng mga kamag-aaral niya ang panunukso sa kaniya. c) Ipinakita niya ang kaniyang katapangan nang sinabi ng batang
babae na mayroon siyang isandaang i sandaang damit. PAGSASANAY 1. Magtala ng ilan pang pangungusap mula sa binasang kuwento na nagtataglay ng mga panandang anaporik at kataporik ng pangngalan. Kopyahin ang pangungusap sa sagutang-papel. Lagyan ng bilang. Salungguhitan ang panghalip na ginamit at ikahon ang salitang pinalitan. Isulat ang tsek ( ) sa kolum kung anaporik o kataporik ito. Gayahin ang pormat. Pangungu Pangungu sap
Anaporik
Kataporik
Alam mo ba na… ang bullying ay asal nang paggamit ng lakas laban sa isang tao na maaaring inuulit-ulit at hindi ninanais ng taong pinatutungkulan nito. Ito ay naisasagawa sa iba’t ibang anyo gaya ng panunukso, pagbabanta, pananakit, panlalait at iba pa. Hango kay: Rigby, Ken. Stop the Bullying: A Handbook for Schools. 2001 Acer Press Australian Council for Educational Research . Melbourne, Australia
258
PAGSASANAY 2. Isalaysay ang sarili mong karanasan o karanasan ng iba sa pambubully ng dating kamag-aaral sa inyong klase gamit ang mga cohesive devices na anaporik at kataporik. Gawin ito sa pamamagitan ng pagsulat ng sanaysay. PAGSASANAY 3. Sumulat ng sariling talumpati na nanghihikayat ng pagkilos upang iangat ang kalagayan sa lipunan ng mahihirap. Gamitin ang mga panandang anaporik at kataporik ng pangngalan sa gagawing talumpati. Bigkasin ito sa klase. GAWAIN 7. 7. Pag-uug Pag-uug nay sa Retori ka Balikan ang binasang maikling kuwento. Pumili ng isang tagpo at ibuod ito. Iencode gamit ang kompyuter. Ipasa sa guro pagkatapos ma- encode. Isaalang-alang ang gamit ng anaporik at kataporik ng pangngalan.
Pagni Pagni layan at Unawain Sa tulong ng kasunod na grapikong representasyon, sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel ang mga sagot. Paghihinuha sa kahihinatnan ng pangyayari sa kuwento
Paano ito nakatutulong sa pag-unawa sa…
Maikling kuwento
Ngayo’y ilahad mo naman kung paano nakatutulong ang mga panandang anaporik at kataporik sa pagkukuwento gamit ang linear chart. Kopyahin din ito sa sagutang papel.
Paano makatutulong ang mga panandang anaporik at kataporik ng pangngalan sa pagkukuwento?
Binabati kita! Nakatitiyak akong marami kang natutuhan sa araling ito sa panitikan at gramatika. Pagkakataon mo nang ilipat ito.
259
Ilipat Sa lahat ng mga konseptong natutuhan mo tungkol sa maikling kuwento at cohesive devices o mga panandang panandang anaporik at kataporik, kataporik, tiyak kong kayang-kaya kayang-kaya mo nang sumulat ng photo essay. Isa ka sa kasapi ng isang art group sa inyong lugar. Naatasan ang inyong pangkat ng organizer ng ng isang kumperensiya na sumulat ng photo essay bilang bahagi ng isasagawang programa sa inyong lugar tungkol sa Anti-Bullying Act. Layunin ng kumperensiya na makapagsalaysay ng kuwento na kaugnay ng paksa ng Anti-Bullying sa masining na paraan. Ayon sa mga kalahok, ang sumusunod ay dapat taglayin ng pagtatanghal: 1. Orihinalidad (20%) 2. Organisasyon (35%) May kaangkupan ang nilalaman ng sanaysay sa larawan May kawili-wiling panimula, gitna at pangwakas na bahagi May kaakibat na malikhaing estilo ng pagsulat May kaangkupan kaangkupa n sa tema, edad at interes ng target na mambabasa 3. Mekaniks (25%) (25%) Gumamit ng wastong bantas Gumamit ng wasto at angkop na mga salita Isinaalang-alang Isinaalang- alang sa pagsulat ang gamit ng wika ng kabataan sa kasalukuyan Gumamit ng matatalinghagang matataling hagang pahayag tulad ng tayutay at idyomatikong pahayag, pahiwatig, simbolismo at iba pang elemento ng isang malikhaing akda 4. Mensahe (20%) May malinaw at malawak malawak na mensahe na naaayon naaayon sa paksa paksa Kabuuan……………………100 Kabuuan…………………… 100 pursiyento
Binabati kita! Matiyaga mong naisagawa ang pagtalakay sa aralin.Tiyak kong malinaw na sa iyo kung paano nakatutulong ang maikling kuwento sa paghubog ng gawi, kilos, at pananalita. Ngayon ay malapit mo nang matapos ang Modyul na ito. Subukin mo nang tahakin ang buhay ng mamamahayag sa ating pangwakas na pagtatanghal ng k omprehensibong pagbabalita. pagbabalita. gawain, ang pagtatanghal
260
ARALI ARA LIN N 3.6
PANGWAKAS PANGWAKAS NA GAWAIN Pagtatanghal ng Komprehensibong Pagbabalita (Radio Broadcasting)
IV. PAGNILAYAN AT UNAWAIN PARA SA MODYUL MODYUL 3 Natuklasan mo sa kabuuan ng Modyul ang iba't ibang akdang pampanitikan na matatagpuan sa Luzon. Ipinakita rin ang mga natatanging kaugalian at katangian ng mga taga-Luzon. Sa pagtatapos ng ating aralin, susubukin mo namang pumasok sa mundo ng pamamahayag. Gamit ang natutuhan mo sa Modyul na ito, lilikha ka ng isang komprehensibong pagbabalita na magtatampok sa isa sa mga natatanging produkto ng Luzon. Inaasahan din na maipakikita mo ang pag-unawa at pagpapahalaga sa mga akdang pampanitikan ng mga taga-Luzon. Ang isasagawa isasagawa mong radio broadcasting ay mamarkahan ayon sa sumusunod na pamantayan: a)magtatampok ng isa sa mga natatatanging produkto ng tagaLuzon, b) nagtataglay ng mga elemento sa pagbabalita, c) ganda at linaw ng tinig, at d) paraan o estilo. Ngayon ay muling susubukin kung natutuhan mo na ang mahahalagang konsepto sa bawat aralin sa modyul na ito. Sagutan ang Gawain 1. GAWAIN 1. Magbalik-tanaw Dugtungan ang mga pahayag na nasa loob ng kasunod na graphic organizer . Gayahin ang pormat sa sagutang papel.
Panitika nitikan n n Luzon Luzon
Noong una, naisip ko...
Habang nagbabasa, naiisip ko...
261
Sa huli, natutuhan kong...
GAWAIN 2. Pag-isip Pag-isip an Mo Itala mo ang mga pagkakilanlan ng taga Luzon batay sa mga akdang pampanitikang nabasa at tinalakay. Gawin sa sagutang papel.
GAWAIN 3. 3. Subuki n Mo Sagutin ang mga tanong. Isulat sa sagutang papel ang sagot.
1. Ano ang mahalagang ambag ng panitikan ng Luzon sa panitikan ng Pilipinas? 2. Paano mapananatili ang natatanging kultura ng Luzon sa pamamagitan ng kanilang mga akdang pampanitikan? pampanitikan? 3. Sa anong paraan mo mapananatili ang magagandang katangian at at kaugaliang natutuhan mo mula sa mga akdang pampanitikan ng Luzon na nabasa mo sa Modyul na ito? 4. Paano nakatutulong ang mga aralin sa Gramatika at Retorika ng Modyul Modyul 3 sa pag-unawa at papahalaga sa mga akdang pampanitikan ng Luzon? Patunayan.
V. ILIPAT ILIPA T SA PAGTATAPOS PAGTA TAPOS NG MODYUL 3 Ngayong batid mo na ang lahat tungkol sa panitikan ng Luzon, handang-handa ka na sa pagsasagawa ng pamantayan sa pagganap para sa Modyul 3. Basahin mo muna ang ilang mga impormasyon sa pagsasagawa pagsasagawa nito. Maraming uri ng komprehensibong pagbabalita o newscast. Maaaring Maaaring ito ay pantelebisyon o sa makabagong paraan tulad ng internet streaming. Isa sa mga paraan ng paghahatid ng komprehensibong pagbabalita ay ang radio broadcasting , o ang paghahatid ng balita sa pamamagitan ng radyo.
262
Newscasting (Pagbabalita)
Ito ay isang paraang ng paghahatid ng impormasyon o balita sa pamamagitan ng telebisyon. Ang mga impormasyon ay maaaring tungkol sa mga pangyayari sa loob at labas ng bansa. Ito rin ay isang pagsasahimpapawid ng mga pang-araw-araw na pangyayari sa lipunan, pamahalaan, sa mga sakuna, sa industriya, industriya, sa agham at iba pang mga paksa sa buong bansa at ibayong dagat. May layuning maghatid sa madla ng mahahalagang impormasyon sa pamamagitan ng pinakamadaling paraan ng pakikipagtalastasan. Ito ay ang radyo, telebisyon, at pahayagan. Ang newscasting ay isang programa sa radyo, telebisyon o internet na naghahatid ng balita at impormasyon sa mga manonood. Ginagawa ito sa isang lokal na lugar o di kaya ay sa isang estasyon ng telebisyon telebisyon o radyo. Ibinabalita dito ang pinakabagong mga pangyayari na karaniwang tungkol sa politika, ekonomiya at mga balita sa ibang bansa, at maaaring isama rin ang iba pang uri ng balita gaya ng palakasan, taya ng panahon, kalagayan ng trapiko sa mga lansangan, mga komentaryo sa iba’t ibang isyu at iba pang mga bagay na nasa interes ng manonood. Isa sa halimbawa ng komprehensibong pagbabalita ang broadcasting. Narito ang ilang impormasyon tungkol sa larangang ito.
radio
Ang radio broadcasting ay ang pagbabalita gamit ang one-way wireless transmission mula sa mga estasyon ng radyo papunta sa ating mga radio. Inimbento ito upang ipaabot sa malalayong lugar at sa mas maraming tao ang mga napapanahong balita at impormasyon. Ang bumubuo ng Radio Broadcasting staff : – Siya ang lumilikha ng iskrip na ginagamit sa pagbabalita sa 1. Scriptwriter radyo. – Tinatawag ding field reporter . Sila ang tagapagbalita at 2. News presenter tagapanayam dahil sila ang madalas na nasa field upang mangalap ng pinakabagong balita. – Kilala rin bilang announcer . Siya ang pinakakilala ng mga 3. News anchor tagapakinig ng radyo dahil siya ang nagsisilbing mukha ng himpilan. – Siya ang namamahala sa ginagamit na sound effects 4. Technical director sa kabuuan ng programa. Siya ay katuwang ng News Anchor para para malaman kung hihinaan o lalakasan na ang tunog ng sound effects.
263
director –Siya naman ang nagbibigay ng makabuluhang mga 5. Infomercial director – patalastas na nagtataglay ng impormasyong makatutulong sa mamamayan. Kadalasan ay malikhain at kakatwa ang pagsulat ng iskrip nito, na ginagawa upang mapukaw ang atensiyon ng mga tagapakinig. Director – Ang nagbibigay ng direksiyon sa takbo ng buong programa. 6. Director – Binibigyan niya ng senyas ang mga staff mula news anchor hanggang sa technical director . Ipinaaalam din niya kung ilang minuto na lamang ang nalalabi sa kanilang programa. Mga Kailangan sa Newscasting
1. Nagtataglay Nagtataglay ito ng mahahalagang mahahalagang impormasyon impormasyon mula sa pang-arawaraw na pangyayari. 2. Maaaring gawin ito sa pamamagitan ng pasalita o pasulat. 3. Kawili-wiling pakinggan o basahin. 4. Ang mga nilalaman nito ay maaaring mula sa talumpati, seminar, pulong, panayam, sakuna, agham, kaguluhan, paligsahan o iba pang pangyayaring pangyayaring magiging kawili-wili sa mambabasa o nakikinig. 5. Ito ay madaling mauunawaan ng mga mambabasa o nakikinig. 6. Sumasagot ito sa anim na katanungan: katanunga n: ano, saan, sino, bakit, kailan at paano. Mga Katangian ng Isang Newscaster
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Pagkakaroon Pagkakaro on ng kasanayan sa wikang Ingles at Filipino. Marunong magdala ng isang diskusyon. May nalalaman tungkol sa kaniyang ibinabalita. May tiwala sa kaniyang sarili. Malakas ang loob. Kahali-halina Kahali-halina ang tinig.
Kasunod ang halimbawa ng nagawang radio broadcasting script na ginamit ng pangkat ng Rizal sa kanilang paghahanda para sa Regional Schools Press Conference 2014-2015. (Ito ay ipinagpaalam at pinahintulutang gamitin para sa Modyul na ito ng mga kasapi ng kanilang pangkat sa pangunguna ng kanilang tagapagsanay na si G. Van Russel A. Robles ng Marciana P. Catolos Memorial National High School).
264
Pananda: NP: News Presenter VO: Voice-over Music fade up: up: Paghina ng musika o tunog Sneak-in: Sneak-in : Pagpasok ng musika o tunog SFX: Sound effects
“RADYO DE CALIBRE” 5-Minute News Broadcast DXYZ 85.9 January 21, 2015 ____Page 1 of 7
THEME MUSIC FADE UP…ESTAB…FADE UP UNDER FOR ANCHOR : : : :
MAGANDANG ARAW PILIPINAS! MABUHAY RIZAL! ARAW NG MIYERKULES, IKA-21 NG ENERO, 2015 MULA SA BULWAGANG PAMBALITAAN NG DXYZ. ITO PO NEIRVIN PEREZ PARA SA RADYO DE CALIBRE.
MUSIC FADE UP : SA ULO NG MGA BAGONG HANGONG BALITA . MUSIC FADE UP : MISA NG SANTO PAPA SA TACLOBAN PINAKAAANTIG! : UMULAN MAN O UMARAW MGA MGA MAMAMAYAN NA NANATILING NAKATINDIG “SNEAK-IN SNEAK-IN SFX AFTER HEADLINE EFFECTS” : PANGALAWANG SERYE NG DIVERGENT, INAABANGAN NA : BAGONG CHARACTER NI SHAILENE WOODLEY, ANO NGA BA? “SNEAK“SNEAK -IN SFX AFTER HEADLINE EFFECTS” : INAABANGAN NA SAGUPAAN KASADO NA! : SAN MIGUEL BEER AT ALASKA MILK PAHIHIYAWIN ANG MADLA! “SNEAK-IN “SNEAK-IN SFX AFTER HEADLINE EFFECTS” : TAXI DRIVER, NAGSOLI NG BAG NA NAGLALAMAN NG MALAKING HALAGA : MAY-ARI NG BAG, LUBOS ANG PASASALAMAT!
265
“RADYO DE CALIBRE” 5-Minute News Broadcast DXYZ 85.9 January 21, 2015 Page 2 of 7
___________________
“SNEAK-IN “SNEAK -IN SFX AFTER HEADLINE EFFECTS ANCHOR: AT NGAYON NGAYON PARA SA MGA DETALYE. “SNEAK“SNEAK -IN SOUND EFFECTS” : LUBOS NA IKINATUWA NG MILYON-MILYONG DEBOTO ANG PAGBISITA : NI POPE FRANCIS SA PILIPINAS. LALONG-LALO NA ANG KANIYANG : PAGDALAW SA TACLOBAN CITY NA BAGAMAT BUMUHOS ANG : MALAKAS NA ULAN DALA NG BAGYONG AMANG, NAGING : MATAGUMPAY PA RIN ANG KANIYANG BANAL NA MISA NA GINANAP : NOONG SABADO. NANATILING NAKATAYO AT MATAIMTIM NA : NANANALANGIN SILA. MAKIKITA SA DEBOTO ROON ANG PAGIGING : MATATAG AT LABIS NA PANANAMPALATAYA PANANAMPALATA YA MATAPOS ANG : TRAHEDYA BUHAT NG BAGYONG YOLANDA. DAGDAG PA NITO ANG : MGA PILIPINONG NAGPABASBAS KAY POPE FRANCIS, : KABILANG NA ANG MGA BATANG MAY MAY KARAMDAMAN AT MGA TAONG MAY KAPANSANAN. THEME MUSIC FADE UP
: PANGALAWANG SERYE NG DIVERGENT, INAABANGAN NA! : BAGONG CHARACTER NI SHAILENE WOODLEY, ANO NGA BA? : IYAN ANG TINUTUKAN NI MJ SORIAO. “SNEAK“SNEAK -IN SOUND EFFECTS” NP1
: MULING GAGANAP SI GOLDEN GLOBE-NOMINEE SHAILENE : WOODLEY NA NAKILALA SA ISANG YOUNG ADULT BLOCKBUSTER NA : “THE FAULT IN OUR STAR” SA PANGALAWANG SERYE NG “THE DIVERGENT SERIES OF INSURGENT”.
266
“RADYO DE CALIBRE”, 5-Minute 5-Minute News Broadcast , DXYZ 85.9 Janu ary 21, 2015 2015 ______________ _______________________ ________________ _______________ _______________ ______________ ______________Page _______Page 3 of 7
DADDY
: THIS IS PCV13, PNEUMOCOCCAL CONJUGATE VACCINE, : NAGPOPROTEKTA LABAN SA 13 URI NG PNEUMOCOCCAL : MULA SA 90 URI NITO. NITO. ANG MGA MGA DAPAT MAGPABAKUNA AY MGA : SANGGOL AT BATA, AT AT IBA PANG MAS NAKATATANDANG NAKATATANDAN G : BATA AT NASA WASTONG GULANG. ANAK : HALA! DAPAT PO PA LANG MAAGAPAN ITONG SUGAT KO..
DADDY
: OO DAHIL, BAKA MAGPASALIN-SALIN MAGPASALIN- SALIN PA IYAN. ANG PNEUMOCOCCAL : PA NAMAN AY SANHI NG IMPEKSYON NG BAKTIRYANG : STREPTOCOCCUS
VO
: HUWAG NANG HAYAANG DUMATING SA PINAKAMALALANG : SITWASYON. AGAD MAGPABAKUNA NG PCV13 PARA SUGAT : AY DI MAUWI SA MATINDING IMPEKSYON.
THEME MUSIC FADE UP ANCHOR : NAGBABALIK ANG DXYZ 85.9 RADYO ALISTO. : INAABANGAN NA SAGUPAAN KASADO NA : SAN MIGUEL BEER AT ALASKA MILK PAHIHIYAWIN ANG MADLA!
: IYAN ANG IBABALITA SA ATIN NGAYON NI MJ SORIAO. : : : : : :
SINASABING HINDI LAMANG SA DALAWANG KOPONAN ANG LABANANG ITO KUNDI GAYUN DIN SA DALAWANG COACH NA SI COACH LEO AUSTRIA AT KAY COACH ALEX COMPTON NA MALA CHESS MATCH ANG PAGHAHARAP. MAAALALANG SINA SONNY THOSS, CYRUS BAGUIO AT JVEE CASIO ANG TATLO SA FIRST FIVE NA REGULAR SA ALASKA AT PARA NAMAN SA SMB KASAMA NILA : DITO SINA JUNEMAR FAJARDO, ARWIND ARWIND SANTOS AT CHRIS LUTZ. : SA HULING PAGHAHARAP NA ITO, DITO MATUTULDUKAN : ANG MAKAPIGIL HININGANG LABANAN SA DALAWANG KOPONAN. 267
: : : : : : : : : :
HAHARAPIN NA NG KARAKTER NI SHAILENE ANG PAGHAHANAP SA KANIYANG NAKARAAN UPANG MAPROTEKTAHAN ANG KANIYANG MINAMAHAL GAYUN DIN ANG PAGRESULBA SA KANIYANG MGA PROBLEMA PARA HARAPIN ANG PROBLEMA SA KANILANG MUNDO. NATATANDAAN NA KUMATOK SA MGA MANONOOD ANG DIVERGENT NA PUMALO SA 300 MILYONG DOLYAR ANG KINITA SA GLOBAL BOX OFFICE SA PANGUNGUNA NG DIREKTOR NITO NA SI ROBERT SCHWENTKE. INAASAHANG SA IKA-19 NG MARSO MAGBUBUKAS SA MGA SINEHAN ANG PELIKULANG “INSURGENT” SA SA PILIPINAS.
“SNEAK“SNEAK -IN SOUND EFFECTS” ANCHOR:
MAGBABALIK ANG RADYO ALISTO MAKALIPAS ANG PAALAALANG ITO.
“PCV13” 1-Minute Infomercial DXYZ 85.9 Januar y 21, 2015 Page 4of 7
THEME MUSIC FADE UP…ESTAB…FADE UP UNDER FOR DADDY
: OH! ILALABAS KO NA.
ANAK ANA K
: HAH! ANG LAKI AT ANG HABA DADDY, DI PO BA MASAKIT YAN?
DADDY
: ANO KA BA ANAK? DI MASAKIT ITO. OH PUMIKIT KA ITUTUROK KO NA.
ANAK ANA K
: HAH! WAIT! PWEDE PO BA IBANG INJECTION NA LANG? : ANO PO BA YAN?
268
THEME MUSIC FADE UP
: INAABANGAN NA SAGUPAAN KASADO NA! : SAN MIGUEL BEER AT ALASKA MILK PAHIHIYAWIN PAHIHIYAW IN ANG MADLA! NP1
: ISANG TAPAT NA TAXI DRIVER ANG NAGSOLI NG ISANG BAG NA : NAGLALAMAN NG MALAKING HALAGA NA SINASABING NAIWAN NG : ISA SA KANIYANG PASAHERO. SINABI NG DRIVER NA KINILALANG SI : GENESIS MAGHIRANG, TUBONG PASIG CITY, NA MAAARING : MAY NAKAIWAN SA ISA SA KANIYANG MGA PASAHERO NG NASABING : BAG, NGUNIT NGUNIT HINDI NA NIYA MAALALA MAALALA KUNG SINO ITO. : SA HALIP NA IUWI AT ITAGO ANG PERA, UMIRAL ANG KABUTIHAN : NG PUSO NI GINOONG GENESIS, AT AGAD ITONG DINALA : SA TANGGAPAN NG EASTERN POLICE DISTRICT MERALCO AVE. : KINABUKASAN AY AGAD NA NAGREPORT SA PULIS ANG : TUNAY NA MAY-ARI MAY-ARI NG BAG AT LAKING GULAT NILANG NAISOLI PALA ROON NG : DRIVER NG KANILANG SINAKYANG TAXI ANG BAG NA NAGLALAMAN : NANG DI KUKULANGIN SA ISANDAANGLIBONG PISO. PISO. : LUBOS ANG PASASALAMAT NG MAY-ARI NG BAG NA ISA PALANG : KAWANI NG PAMAHALAAN, AT ANG PERA AY PAMPASAHOD : NG MGA KASAMA NIYA SA OPISINA. NAKATAKDA NAMANG PARANGALAN : NG PASIG CITY GOVERNMENT SI GINOONG MAGHIRANG.
ANCHOR : AT ‘YAN ANG MGA BALITANG AMING NAKALAP SA MAS RADYO : PINALAWAK NA PAGBABATAY, MULI ITO ANG DXYZ 85.9 : RADYO ALISTO. ITO ANG ESTASYON NA NAGSASABING N AGSASABING : “ANG TAMA AY IBATO MO, IPAKALAT SA MUNDO”. MUSIC FADE OUT
269
Ilipat Naunawaan mo na ngayon ang kahalagahan ng panitikan sa pagpapanatili ng kultura at pagkakakilanlan ng Luzon, at natuklasan mo rin ang kahalagahan ng kaalaman sa gramatika at retorika ng mga aralin sa Modyul na ito nang sa ganoon ay lalo mo pang maunawaan ang mga akdang pampanitikan dito. Panahon na upang subukin mong isalin ang mga kasanayan na ito sa isang tiyak na sitwasyon.
Isa kang newscaster ng isang sikat na radio station sa inyong lugar. Kasama ang iyong crew, naatasan kayong magsagawa ng newscast tungkol sa mga natatanging produkto sa inyong lugar bilang suporta sa programa ng Department of Trade and Industry (DTI) na One Town, One Product (OTOP). Itatampok ninyo sa inyong programa ang mga produkto bilang pagkakakilanlan ng inyong lugar. Lilikha kayo ng sarili ninyong iskrip at ito ang isasahimpapawid ninyong programa sa inyong himpilan. Upang maging komprehensibo ang inyong isasagawang Radio Broadcasting na inyong gagawin, mamarkahan ito gamit ang sumusunod na pamantayan: a) Magtatampok ng isa sa mga natatanging natatanging produkto ng alinmang lugar sa Luzon - - - - - - - - - - - - - - - - - 12 puntos b) Nagtataglay ng mga elemento ng pagbabalita komprehensibong komprehe nsibong pagbabalita - - - - - - - - - - - - - - 13 puntos c) Ganda at linaw ng tinig - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 8 puntos d) Paraan o Estilo - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10 puntos e) Kahali-halina Kahali-halin a ang tinig - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 7 puntos KAB UUAN 50 punt os
Isang pagbati ang ibinibigay ko sa iyo sa matagumpay mong pagtuklas ng karunungan at pagpapaunlad ng mga kasanayan. Ipinakita sa iyo ang mga kapatagan, bukirin, baybayin, kanayunan at kalunsuran ng pulo ng Luzon mula sa akdang pampanitikan.Inilahad din kung paano nakatutulong ang panitikan sa pagpapalaganap ng kultura gayundin, bakit mahalaga ang wastong gamit ng Gramatika at paano iuugnay sa Retorika sa pagtatampok ng isa sa mga natatanging produkto ng Luzon.
270
SINTESIS
Mahusay! Nagawa mo ang pangwakas na gawain sa mahusay na paraan. Inaasahan ko ngayon na magiging madali na sa iyo na pagtagumpayan ang susunod na gawain. Gagawin mo naman natin Fist of Five. Ipakikita ang bilang ng mga daliri ayon sa katumbas nitong antas ng pagkaunawa o pagkatuto. Magpakita ng 5 daliri kung alam na alam na at kaya mo nang ipaliwanag ang paksa; 4 daliri kung nagagawa nang ipaliwanag mag-isa; 3 daliri naman kung kailangan pa ng tulong sa pagpapaliwanag; 2 daliri kung kailangan pang magsanay, at 1 daliri kung nagsisimula pa lamang matuto. Ano ang palagay palagay mo sa sumusunod? 1. Naipaliliwanag ko kung paano nakatutulong ang panitikan sa pagpapalaganap ng kultura ng mga taga-Luzon. 2. Natutukoy ko kung paano nakatutulong ang Gramatika Gramatika at Retorika para sa malalim na pagsusuri ng mga akdang pampanitikan ng mga taga-Luzon. 3. Nalalaman ko ang kahalagahan kahalagaha n ng pagkakaroon pagkakaro on ng kaalaman sa Panitikan at Gramatika at Retorika sa pagpapalaganap ng naiibang kultura ng mga tagaLuzon. Isang pagbati ang ibinibigay ko sa iyo sa matagumpay mong pagtatapos sa pagdayo sa mga kapatagan, bukirin, baybayin, kanayunan at kalunsuran ng pulo ng Luzon.Nalaman mo na rin ang kahalagahan ng mga akdang galing dito sa pagpapanatili ng kulturang kilala ang mga tagarito. Natuklasan mo na rin ang kahalagahan ng paglinang sa iyong kasanayan sa Gramatika at Retorika upang mas higit mong maunawaan at mapahalagahan ang kultura at panitikan ng mga tagaLuzon. Tuklasin mo naman ngayon ang kamangha-manghang kaharian ng Berbanya sa tulang pasalaysay, ang Ibong Adarna , na isang obra maestra .
271
GLOSARYO Panitikan ng Mindanao Allah Al lah u Akbar Ak bar – –si Allah ay dakila Allai Al lai ku m Assal As sal am –sumainyo rin ang kapayapaan Ar di l ya – ya – maliit na hayop na kung tawagin sa Ingles ay “squirrel” As sal amo Allai Al lai ku m – sumainyo ang kapayapaan Darangan – Darangan – mga salaysay na patula hinggil sa kabayanihan ng mga nasa Maguindanao, mga gawaing kahanga-hanga at di sukat mapaniwalang kabayanihan at kagitingan ng mga mandirigmang mandirigmang Muslim Datu – Datu – tawag sa pinuno ng mga Muslim Eksistensiyal – Nagpapahayag ng pagka-mayroon o kawalan Konseho – hukom Kutang-Bato – Kutang-Bato – dating tawag sa Cotabato ” Rajah – Rajah – nangangahulugang hari
Panit Panit ikan ng Visayas Biday – Biday – balangay o barangay na ginagamit ng mga datu sa paglalakbay Binukot – dalagang prinsesang anak ng datu na hindi lumalabas ng bahay o nakatagong nakatagong lugar Namasol – Namasol – salitang Cebuano na ang ibig sabihin ay nakahuli o nakakuha Pahutan – Pahutan – isang uri ng mangga na matatagpuan dito sa pilipinas Tabiki – Tabiki – salitang Hiligaynon na ang ibig sabihin ay bubong
Panitik Panitik an ng Luzon Ap o – paggalang sa matatanda ng mga Ilokano Baket – Baket – tawag sa matandang babae ng mga Ilokano Dumamba – pumadyak Kankanaey – Kankanaey – isang tribo ng Ifugao Lakay – matandang lalaki ng mga Ilokano Mambunong – Mambunong – katutubong pari ng mga Kankanaey Taghoy – pag-iyak Tampipi – – lalagyan ng pera Tapa – pinatuyong karne ng usa Sibsib – ritwal ng mga Kankanaey para sa pagpapagaling ng sugat
272
SANGGUNIAN Abueg, Efren R. Ph.D. et. et. al. Muhon: Muhon: Sining at Kasaysayan Kasaysayan ng Panitikan ng ng Pilipinas. Malabon City: JIMCZYVILLE Publications , 2012. Almario, V. et. al. Regional Profiles: People People and Places. Places. Adarna House, House, Inc., 2009. 2009. Arrogante, J. et.al . Panitikang Panitikang Filipino Antolohiya. Antolohiya. National Book Book Store, 2010. 2010. Baisa, A. et. et. al. Pinagyamang Pluma. Quezon City: Phoenix Publishing House Inc., 2014 Belvez, Paz M. Pamana Katutubong Panitikan at Sining ng Pagkukuwento at Pagtula. Manila: Rex Book Store,1983 Dr. Lydia Gonzales-Garcia. Makabagong Gramar ng Filipino. Rex Book Store, 1999. Enrijo, W. Salamin: Panitikan ng Buhay. Modyul sa Filipino (Baitang 8) Unang Markahan. Jocson, M. O. at Tolosa, M. Hiyas ng Lahi 7. Vibal Publishing House, Inc., 2013. Jocson, M. O. et.al Komunikasyon sa Akademikong Filipino Batayang Aklat sa Filipino I. Pasig City: Grandwater Publishing, 2014. Lorenzo, Carmelita S. et.al. Literatura ng Iba’t Ibang Rehiyon sa Pilipinas. pah.140141. Muego, Avelina D.et.al. Ibong Adarna. Quezon City: Vibal Publishing House,In c.,2001. Murillo, Lydia R. et.al. Alab ng Lahi Ibong Adarna. Quezon City: Vibal Publishing House, Inc., 2011. Nakpil, L. et. al. Gintong Pamana, Wika at Panitikan SD Publications, Inc., 2000. Obrero, J. et. al. Tudla 1.Quezon City:Sta. Teresa Publications, Inc., 2010. Philippine from the Regions. Filipinos:Writing Regional Profiles: People and Places, Adarna House,Trademark of Adarna House Inc. Copyright@2009,ISBN97 Copyright@2009,ISBN978-971-508-349-2 8-971-508-349-2 Resuma, Vilma M. Ph.D. Gramatikang Pedagohikal ng Wikang Komunikatibo Reyes, R. et. al. Sanayang Aklat sa Filipino 1. Salum, Roselyn T.et.al. Ang Ibong Adarna at ang Tatlong Prinsipe (Isang Pagpapakahulugan) Binagong Edisyon.Lipa City, Batangas:United Eferza Academic Publications,Co Publications,Co.,2009. .,2009. Salum, Roselyn T.et.al. Ang Ibong Adarna at ang Tatlong Principe.Malabon Santiago, A. et. al. Makabagong Balarilang Filipino.Rex Book Store, 2003. United Eferza Academic Publications, Co. 2010.
273
Villanueva, Rene O. Tesis sa Masteral. Unibersidad ng Pilipinas. INTERNET http://www.clker.com/ http://www.clker.com/clipart-transist clipart-transistor-radio.ht or-radio.html ml http://dictionary.references.com/browse/newscasting http://kanayon.blogspot.com/2012/02 ang-hukuman-ni-mariang-sinukuan.html http://kanayon.blogspot.com/2012/02 si-mariang-mapangarapin.html http://www.kapitbisi http://www.kapitbisig.com/phili g.com/philippines/tagal ppines/tagalog-version-of-epi og-version-of-epics-mga-epiko-d cs-mga-epiko-daranganaranganepikong-maranao_935.html http://kapitbisig.com/philippines/information/arts-and-literature-mga-kuwentongbayan-folktales.190) http:/learn.org/articl http:/learn.org/articles/newscast es/newscasting_Become_a_N ing_Become_a_Newscaster_in_ ewscaster_in_5_steps.html 5_steps.html https://tl.wikipedia.org/wiki/Kuwentong-bayan http://www.kapitbisi http://www.kapitbisig.com/phili g.com/philippines/tagal ppines/tagalog-version-of-epi og-version-of-epics-mga-epiko-d cs-mga-epiko-daranganaranganepikong-maranao_935.html http://panitikangpnoy.blogspot.com/p/mga-kwentong-bayan-folktales.html http://www.philippine-islands.ph/en/luzon_islands-philippines.html https://prezi.com/p_u https://prezi.com/p_ufnaexbyzv/ fnaexbyzv/tauhan-at-karakt tauhan-at-karakterisasyon/ erisasyon/ http://www.pinoyedition.com http://www.slidesha http://www.slideshare.net/KiaSon re.net/KiaSoneja/readers-the eja/readers-theater-and-cha ater-and-chamber-theater mber-theater http://208500232771798456.weebly.com/mga-elemento.html www.brightonschool.com/wp.../judging forms_prelim_No Crops.pdf www.youtube.com/watch?tv https://www.translate.com/english/ang-maranao-tumira-lanao-del-norte-at-lanao-delsur-sa-mindanao-ang-pangalan sur-sa-mindanao-ang-pangalan-maranao-isina -maranao-isinasalin-sa/3451 salin-sa/34512961 2961 http://www.seasite.niu.edu/trans/tagalog/modules_in_tagalog/mindanao.htm http://muslim-academy.c http://muslim-academy.com/ang-mga-mu om/ang-mga-muslim-na-maranao slim-na-maranao// MAGASIN
Almario, V. et. et. al. 101 101 Filipino Icons, Volume Volume II Adarna House, Inc. 2009. 2009. Wika at Batas Daan sa Pagkakaunawaan.TOMO 5.Bilang 1 ISSN2094-8751.Hulyo Agosto 2015. 2015.
274
