ODNOSI ALBANIJE I JUGOSLAVIJE Jugoslovensko-albanske odnose tokom Drugog svjetskog rata prožimala je veoma razvijena saradnja narodnooslobodilačkog pokreta jugoslovenskih naroda i oslobodilačke borbe albanskog naroda, a osobito u završnoj fazi rata. To je i razumljivo ako imamo u vidu presudnu ulogu Komunističke partije Jugoslavije u osnivanju i razvitku Komunističke partije Albanije, u političkom usmeravanju albanskog pokreta otpora i njegovom prerastanju u narodnooslobodilački pokret. Tom okolnošću stvoreni su realni politički uslovi za svestranu saradnju Jugoslavije i Albanije posle njihovog osloboĎenja.1 Po završetku rata albanska zavisnost od Jugoslavije bila je izražena u svim oblastima. Budući da nije bila meĎunarodno priznata, Albanija praktično nije mogla da vodi sopstvenu spoljnu politiku, pa je Jugoslavija u najvećoj mjeri preuzela spoljnopolitičko zastupanje zemlje. Na konferencijama u Potsdamu i Parizu zalagala se za albanske zahtjeve za reparaciju upućene Njemačkoj i Italiji, i zastupala ju je, sa druge strane, u Komunističkom informacionom birou (Informbiro).2 Privredna i politička saradnja Albanije sa Jugoslavijom Privrede ove dvije zemlje tokom Drugog svjetskog rata doživjele su veoma obimna razaranja. Zato je neposredno po njihovom osloboĎenju prioritetan društveni zadatak predstavljalo obnavljanje nekih ratom prekinutih proizvodnih tokova i intenziviranje usporene ili poremećene djelatnosti u odreĎenim proizvodnim oblastima. Godine 1945. postojali su solidni uslovi, počev od političkih do ekonomskih, za razvitak bogatih i sadržajnih jugoslovensko-albanskih privrednih odnosa. Privrednu saradnja izmeĎu Jugoslavije i Albanije nastavljena je i nakon završetka rata. Isto bi se moglo reći i za politička saradnju. U jugoslovensko-albanskim odnosima do kraja 1945. izrazitiji su napori političkog zbližavanja nego privrednog povezivanja.3
1
Nikola L. Gaćeša, Privredni odnosi Jugoslavije i Albanije 1945.-1948., Zbornik radova sa meĎunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju, Cetinje, 1990. 2 "Sovjetski Savez je okarekterisao Maršalov plan kao sredstvo za američko podčinjavanje Evrope i njeno izlovanje od Sovjetskog Saveza. On reaguje na sasvim konkretan način: septembra 1947. u Varšavi, na inicijativu Staljina, komunističke partije Sovjetskog Saveza Jugoslavije, Bugarske, Rumunije, MaĎarske, Poljske, Čehoslovačke, Francuske i Italije obrazuju informacioni biro komunističkih i radničkih partija (Kominform ili Informbiro). Prema Kominikeu, izdatom prilokom obrazovanja Informbiroa njegova svrha i zadaci trebalo je da budu razmjene iskustava izmeĎu partija članica i, u slučaju potrebe, koordinacija njihove djelatnosti na bazi uzajamne saglasnosti. MeĎutim, u praksi, Informibro je postao oruĎe Staljinove hegemonističke politike prema socijalističkim državama i komunističkim partijama", Grupa autora, Opšta enciklopedija Larousse, III, Beograd, 1973., 665. 3 N.L. Gaćeša, nav.djelo,
Albanija je po završetku rata bila privredno najzaostalija evropska zemlja. Jedna od glavnih briga nove vlade bilo je poboljšanje lošeg ekonomskog položaja i, kao najvažnije, snabdevanje stanovništva. Rat i nacionalizacija, koju je sprovela vlada kojoj su nedostajali stručnjaci, doveli su do haotičnog stanja u albanskoj privredi. Pored toga, ne samo reorganizovanje poljoprivrede već i loše žetve, izazvali su osjetni nedostatak hrane. Prinudne mjere, kao zaplijena hljebnog žita nisu mogle da riješe oskudicu. Već septembra 1946. osnovne životne namirnice su morale biti racionisane. Ni pomoć Agencije Ujedinjenih nacija za pomoć i oporavak, koja je do 1948. ukupno iznosila 26 miliona dolara, nije sama po sebi bila dovoljna, već je proširena i jugoslovenskom pomoći. Vrijednost ekonomske pomoći koju je Jugoslavija uputila u Albaniju u periodu izmeĎu 1945-1948. godine procenjuje se na 33 miliona dolara. Jugoslovenska strana pri tom ovu pomoć nije smatrala izgubljenom dotacijom, već investicijom u zemlju koja će se za kraće ili duže vrijeme priključiti Jugoslaviji.4 Početkom 1946. uočljiva su obostrana nastojanja, iako daleko više albanska nego jugoslovenska za produbljenjem i proširenjem saradnje i odnosa. Kada je Enver Hodža, krajem juna, otišao u svoju prvu i jedinu državnu posjetu Beogradu, utvrĎene su perspektive bliske privredne i političke saradnje. Prvog jula su u Beogradu potpisana tri sporazuma: o privrednoj saradnji, plaćanjima i kreditima. Jugoslavija se obavezala da podrži razvoj industrije i privrede susjedne zemlje pružanjem tehničke pomoći i slanjem eksperata. Bilo je predviĎeno da se albanski stručnjaci obučavaju u Jugoslaviji, a da se Albancima putem kredita omogući da u Jugoslaviji kupe mašine i tehničku opremu. Postignut je dogovor i o formiranju mješovitih jugoslovensko-albanskih preduzeća na paritetnoj osnovi, koja bi brinula o meĎusobnoj razmeni robe, eksploataciji albanskog rudnog bogatstva i transportnih potencijala. Istovremeno je najavljeno i sklapanje sporazuma o prijateljstvu i pomoći. Samo sedam dana nakon Hodžine posjete Jugoslaviji, tj. 9. jula 1946. u Tirani je potpisan Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći izmeĎu Federativne Narodne Republike Jugoslavije i Narodne Republike Albanije u čijoj je preambuli, izmeĎu ostalog, rečeno da dvije strane svečano potvrĎuju "svoje nerazrušivo prijateljstvo i želju za kulturnom i ekonomskom saradnjom". Prilikom potpisivanja Ugovora, Enver Hodža je izjavio da Ugovor "... Predstavlja za albanski narod garanciju bezbjednosti i obnove naše zemlje, i mnogo će doprinjeti pravilnom i brzom razvoju prijateljske saradnje izmeĎu Albanije i nove Jugoslavije". Ugovor je nesumnjivo značajan dokumenat u jugoslovensko-albanskim odnosima 1945-1948, iako je 4
Peter Bartl, Albanci od srednjeg veka do danas, Clio,Beograd, 2001., 238.
on predstavljao realizaciju dogovora postignutih u vreme Hodžine posjete Jugoslaviji. Ugovora o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći izmeĎu Jugoslavije i Albanije do kraja 1946. godine, uslijedila je prava serija jugoslovensko-albanskih ugovora o regulisanju najraznovrsnijih oblika privredne saradnje.5 Uslijedio je ugovor o ekonomskoj saradnji 27. novembra 1947. godine,. Prema njemu trebalo je izvršiti koordinaciju ekonomskih planova obiju zemalja, uskladiti valute, u Albaniju uvesti jugoslovenski sistem cijena i izvršiti pripreme za formiranje carinske unije., Albanska privreda bi se u potpunosti priključila jugoslovenskoj da je ovaj plan ostvaren, što bi utrlo put ka državnoj sintezi ove dvije zemalje. Budući da su Jugosloveni imali iste planove vezane za Bugarsku, nastala bi balkanska federacija pod jugoslovenskim voĎstvom. Ključno pitanje u odnosima izmeĎu dvije zemlje u ratu i poslije njegovog okončanja bilo je i ostalo pitanje Kosova i Metohije (Kosova), zapravo statusa ove oblasti kada doĎe do ujedinjenja Jugoslavije, Bugarske i Albanije. Rukovodstvo KPJ je odlagalo da se pitanje Kosova i Metohije rješava prije nego se proces stvaranja nove balkanske grupacije država ostvari. Ukoliko bi do toga došlo, Kosovo je moglo pripasti Albaniji, ali pod uslovom da se izjednače društveni sistemi u političkom, državno-pravnom, ekonomskom i vojnom pogledu, a na drugoj strani ojača projugoslovenska struja u albanskom partijskom i državnom rukovodstvu. Pod tim uslovima Kosovo i Metohija su prepuštani Albaniji, iako nema izričitih podataka sa kakvim bi statusom Kosovo ušlo u sastav NR Albanije, kao članice buduće Balkanske federacije. Tek možemo predviĎati da se radilo o tome da se Kosovo i Metohija uključe u sastav NR Albanije kao njen sastavni deo, sa položajem autonomije ili bez ovog statusa, najobičnijom integracijom, kao sedma federalna jedinica Jugoslavije, ili kao federalna jedinica buduće Balkanske federacije. Dok je Tito nastojao da se pitanje Kosova riješi putem stvaranja Balkanske federacije ili ujedinjenjem Jugoslavije i Albanije, dotle je Hodža smatrao da kosovsko pitanje treba riješiti priključenjem kosovske oblasti NR Albaniji odvojeno od buduće balkanske tvorevine.6 Do stvaranja balkanske federacije nije došlo, tako da je Kosovo ostalo i dalje u sastavu Jugoslavije kao jedna od dvije autonomne pokrajine.
5
N. L. Gaćeš, nav. djelo, Branko Petranović, Jugoslovensko-albanski odnosi 1945-1948. i naše manjine u NR Albaniji, Zbornik radova sa meĎunarodnog naučnog skupa održanog u Cetinju, Cetinje, 1990. 6
Raskid sa Jugoslavijom Delegacija albanske vlade pod voĎstvom Envera Hodže posjetila je Moskvu jula 1947. godine. Albaniji je tom prilikom dodjeljen sovjetski kredit za nabavku traktora i poljoprivrednih mašina. Ovaj prvi pokušaj Moskve da prekine jugoslovenski ekonomski monopol u Albaniji doveo je do sukoba unutar Komunističke partije Albanije, pri čemu je prevlast imala projugoslovenska grupa pod Džodžeom. Na Osmom plenumu Centralnog komiteta KPA u februaru 1948. godine prednost je ponovo data saradnji sa Jugoslavijom, dok je Hodža zbog svog stava protiv Jugoslavije napadan kao „frakcionaš" i jedva je izbjegao smjenjivanje sa mjesta sekretara Centralnog komiteta. Do prekretnice dovodi sovjetsko-jugoslovenski konflikt.7 Centralni komitet KPA je već 29. juna izrazio podršku Rezoluciji Informbiroa i osudio voĎe KPJ kao izdajnike i trockiste. Time je okončan period jugoslovensko-albanske saradnje koja je obilježila prve poslijeratne godine. Van snage stavljeni su svi jugoslovensko-albanski sporazumi (osim ugovora o prijateljstvu, koji je Jugoslavija raskinula tek 12. novembra 1949) i vraćeni jugoslovenski stručnjaci. Poslije tih dogaĎaja Albanija je postala najoštriji kritičar „fašističke", „revizionističke" i „trockističke" „Titove klike", kojoj je prebacivano da je željela da pretvori Albaniju u koloniju. Na ove optužbe Beograd je reagovao tvrdnjom da albansko rukovodstvo želi da sukob sa Informbiroom iskoristi kako bi se oslobodilo spoljnog duga jer je Jugoslavija svojim beskamatnim kreditima finansirala gotovo polovinu albanske državne kase. Slične sumnje izrazile su kasnije i sovjetska i kineska strana.8 U razdoblju nakon rezolucije Informbiroa, Enver Hodža započinje proganjati prijatelje Jugoslavije i istaknute antistaljiniste. Tada su pogubljeni predvodnici narodnooslobodilačke borbe na čelu s Kodži Džodžom. Budući da su učestali incidenti na albansko-jugoslavenskoj granici, 1950. godine dolazi do prekida diplomatskih odnosa izmeĎu dvije zemlje. Nakon kampanje čišćenja, koja konačno učvršćuje vlast Albanske partije rada (komunista), SSSR preuzima dalju industrijalizaciju zemlje, a sovjetski stručnjaci nadziru dalji politički i gospodarski razvoj Albanije.9
7
On je najprije došao do izražaja u prijepisci izmeĎu sovjetskog i jugoslovenskog partijskog vrha (od marta do maja 1948), a potom doveo do istupanja Jugoslavije iz Informbiroa 28. juna 1948. godine. 8 P. Bartl, nav. djelo, 240. 9 Keršovani, Velika ilustrovana povijest svijeta, Rijeka, 1979., 7877.
