Branko Petranovic - Istorija Jugoslavije - I Knjiga

BRANKO PETRANOVIĆ

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 19181988 PRVA KNJIGA

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA 1914—1941

NOLIT-BEOGRAT)

UREDNIK SIMON SIMONOVIĆ

RECENZENTI MOMČILO ZEČEVIĆ ZDRAVKO ANTONIĆ MILOVAN BUZADŽIĆ

Izdavanje ove knjige pomogli su Fond CK SKJ za naučno-istraživački rad i izdavačku delatnost i Republička zajednica nauke Srbije

SADRŽAJ

PREDGOVOR

VII PRVA KNJIGA

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA 1914—1941 JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE KRAJEVINA SHS I NJENI NARODI SOCIJALNO-EKONOMSKA OSNOVA NOVE DRŽAVE DRŽAVNOPRAVNI PROVIZORIJUM PARLAMENTARIZAM I NJEGOVE PROTIVUREČNOSTI ŠESTO JANUARSKA DIKTATURA NARODNI FRONT I KOMUNISTI _ VLADA MILANA STOJADINOVIĆA. KARAKTER NACIONALNOG PREUREĐENJA DRŽAVE ULOGA DRŽAVE U PRIVREDI PROSVETA, NAUKA I KULTURA VELIKE SILE I JUGOSLAVIJA (25—27 mart 1941.) VOJNA KATASTROFA BIBLIOGRAFIJA FOTOGRAFIJE I FAKSIMILI Stvaranje jugoslovenske države u prvom svetskom ratu (posle strane 24) Kraljevina SHS 1919-1929 (posle strane 72) Kraljevina Jugoslavija 1921-1941 (posle strane 296) Prosveta, nauka i kultura (posle strane 344) IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA SPISAK SKRAĆENICA REGISTAR LIČNIH IMENA REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

3 30 56 86 132 176 213 255 310 324 360 385 413

413 416 418 426

PREDGOVOR I

Mnogo je paradoksa koji prate očiglednu pojavu povećanog interesa za dokumentarno-memoarsku literaturu o našem veku, posebno drugom svetskom ratu i savremenom razdoblju. Ova tendencija, inače dugo prisutna u svetu, poslednjih godina nije mogla mimoići ni Jugoslaviju, zemlju otvorenih granica. Veoma je naraslo zanimanje za najnovije razdoblje naše istorije, koje verovatno neće opadati. Na našem tlu karakteristišu ga neke osobenosti: zemlja smo višenacionalna; političke borbe u prošlosti bile su žestoke; dugo je istoriografija imala jednoličan karakter i patila od oficijelne linearnosti; upijanje novih sadržaja nije prolazilo bez uzbuđenja i usijanih rasprava; imali smo mnogo sećanja, ali više nego malo vrhunske memoarske literature. Prevodi iz društvenih nauka (prevođene su najraznovrsnije knjige iz filozofije, sociologije i drugih oblasti) nisu obuhvatali i značajnija istoriografska ostvarenja do pre nekoliko godina, kada su našem čitaocu postali dostupni Isak Dojčer, H.B. Parks, Piter Kalvokoresi, Gaj Vint i drugi strani pisci istorije i političkih biografija. Ideološko-politička ograničenja svakako su bila jedan od glavnih uzroka pomenutog decenijskog zaostajanja. Bez snebivanja možemo reći da naša istorijska literatura nije ni uživala neki veći ugled van granica Jugoslavije. Jezička barijera onemogućila je da se jugoslovenski doprinosi svetskoj istoriji priključe velikim istoriografskim sintezama. Jugoslovenska literatura, opet, lišena je prevoda dela o susednim narodima sa čijim se istorijama prošlih stoleća ukrštala i naša. Povećani interes za istoriju manifestovao se u mnogobrojnim novim radovima, u gladi za istorijskim svedočanstvima, u sve jačim zahtevima za ukidanjem tabuisanih tema; zatim u tematskom razuđivanju istorije i interpretativnom pluralizmu, svojstvenom istoriografijama koje su izrastale u daleko povolj-

DCCXCIX ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 — 1988

nijoj društvenoj i duhovnoj klimi. Do juče malo poznata, nezanimljiva, za širu javnost nepostojeća, savremena istorija se odjednom našla u žiži interesovanja najširih čitalačkih krugova. Poslednjih godina, bez ideoloških stresova, i koliko do juče nezaobilaznih sumnji, prevedeno je više istoriografskih ostvarenja o savremenom razdoblju iz pera poznatih istoričara nego za poslednjih nekoliko decenija. Ova poplava interesovanja prenela se i na stranice štampe, u političke i književne časopise; istorijske teme ušle su u književnost. Ima ih koji će ovu masovnu pojavu nazvati „iracionalnom" ili čak „bolesnom strašću" za prošlošću, misleći najverovatnije na njene razmere, način tretiranja istorijskih tema i izbor događaja koji su predmet obrade. To su, mislimo, u najpozitivnijem smislu, nezavisno od sadržaja pojedinih knjiga i njihovih stvarnih naučnih dometa, najviše „kumovali" pojedini istoriopisci i publicisti, dražeći javnost novim saznanjima, provokativnim pristupima starim temama; naročito napuštanjem kruto ozbiljnog i kanoniziranog pristupa ličnostima i događajima. Mogli su koristiti i iskoristili su dugo ćutanje istoričara, neočekivano izbijanje krize i savršenu neobaveštenost mlađe generacije o događajima ujedno toliko bliskim i dalekim (1948-oj, životu vrha, načinu odlučivanja, sukobima političkih istomišljenika, raskolima i ideološkim šizmama, nacionalističkim skretanjima, neizvesnostima i novim zabrinutostima pred budućnošću, studentskom buntu 1968, poreklu ekonomskih nevolja, raspadanju partijskog monolita, itd.). Novi napisi i knjige poređeni su, kao prvi vesnici trezvenijeg pisanja o događajima, sa dejstvom „lavine", a neki su njihovu pojavu propraćali duhovitim komentarom da je reč o „času istorije", pod otvorenim nebom. Bez obzira na to kako će stručna kritika oceniti te radove, čini nam se da neće moći mimoići njihovu ulogu u stvaranju jedne nove atmosfere koja je širila prostor slobodnijem i odgovornijem istoriografskom izražavanju. Strani osvrti na našu prošlost odudaraju od naših predstava, čak i kada su pisani sa simpatijama o partizanima ili našoj posleratnoj stvarnosti; šta tek da se kaže o emigrantskoj pseudoistorijskoj literaturi koja nastavlja da vodi davno izgubljeni rat; deo zapadne, prizemne literature o posleratnom razvitku Jugoslavije opterećen je senzacionalizmom, tzv. istorijom „kroz ključaonicu", proizvoljnim analiziranjem odnosa u

PREDGOVOR

IX

vrhu naše Partije i države, sudbine i puta Jugoslavije u posttitovskom periodu; stručna gledišta o nekim ključnim pitanjima nisu više jedinstvena ni kada je reč o jugoslovenskim istoričarima. Društveni razvoj ne može isključiti pojavu tzv. paralelnih istorija kao vida shvatanja i razumevanja istorijskih procesa. Statistika može lako pokazati da van Partije danas postoji više od milion nekadašnjih članova i aktivista SKJ, koji su otpali pri raznim istorijskim prelomima. Za razliku od naučne istoriografije, koja se drži dosta distancirano prema obradi raznih misija (političkih i diplomatskih), posleratnih kriza, većih ili manjih, u zemlji ili međunarodnim odnosima (zapadni pritisak, „grčko pitanje", Informbiro, albansko-jugoslovenski odnosi, kolektivizacija, odnosi u rukovodstvu, Jugoslavija i SSSR posle normalizacije odnosa, brionski plenum, nacionalističke poplave krajem 60-tih godina, Kosovo itd.), ove i slične teme su poslednjih godina predmet istorijske publicistike, strane literature, naših romansijera i pripovedača. Istraživači iz drugih društvenih nauka, u sintetičkim razmatranjima naše društveno-istorijske situacije, nastoje, takođe, da bace više svetlosti na našu savremenu krizu i odgonetnu njene uzroke, i da iznesu svoje projekcije njenog razrešenja. Memoarska literatura sa svoje strane nadoknađuje istoriografske praznine (za čiju je obradu možda i prerano, ako se ima u vidu zanat istoričara i neophodnost sticanja nekih prethodnih preduslova za analize svojstvene istorijskoj nauci), širi horizonte viđenja, utire put generaciji istoričara koji dolaze, zadovoljava žeđ za saznanjem sudeonika i savremenika događaja. Postoji i druga strana pojave u vidu svedočenja memoarista, koja izaziva konfrontacije umešanih ili prozvanih učesnika, razbija odranije nastale i utvrđene kolektivne predstave o događajima; da nema uvažavanja prema postojećim nosiocima vlasti. Mnogobrojni aspekti memoara otkrivaju nesumnjivo opasnosti političke instrumentalizacije ove literature, produbljivanja razlika, isticanja ambicija pisaca u raspletu krize. No, nema ništa opasnije od uopštavanja i jednostrane kategorizacije ove vrste literature, bilo da se gube iz vida njene korisne strane ili prenaglašavaju negativne posledice. Put razrešenja ovih nepotrebno zaoštrenih prilaza, poslednjih godina vodi preko razvoja naučne istoriografije, kritičke

X

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918 — 1988

verifikacije memoraskih spisa, smirenih odgovora svih učesnika, kultivisanja otvorenosti za prijem novih saznanja. Smena jednog vremena drugim, oduvek je istoričarima nametala neophodnost ispitivanja vrednosti minule epohe. U prirodi je bića istorijske nauke koja se bavi prošlošću da večito, na nov način, doživljuje razumevanje (interpretaciju) prošlosti. Deca nikada nisu videla istoriju očima svojih otaca. Istorijske činjenice su večite, ali istoriografska tumačenja su od generacije do generacije bila drugačija. Moramo li ukazivati na dihotomnost istorije: ona je onakva kakva je bila, ali njeni tumači su deca svoga doba. Istorijska nauka je pozvana da prosudi da li je jedna interpretacija lege artis sprovedena ili je sušta suprotnost pravilima metodologije istoričara. Istorijski šund, ispolitizirana literatura, dela koja ne prelaze okvir ideološkog otiska, van orbite su naučne istoriografije. Ona su pokazatelj drugih stanja: političkih kontroverzi, ideoloških naboja, tendencije kompromitovanja autentičnih istorijskih sadržaja. Kriza, poput ove naše, duboka, društveno-ekonomskog karaktera i kriza morala istovremeno, koja teče u uslovima naših nacionalnih podela, republičkih parcelacija, stagnacije samoupravljanja, opadanja volje i obeshrabrenosti, ne može da ne izazove pitanje: kada je ona zapravo počela? Teško je objasniti i uveriti da se sve zbilo za poslednjih pet-šest godina. Ne kažemo ništa novo ako podsetimo na tako često postavljena pitanja: kada je „pukla opruga", zašto, ko je za to kriv? Mislimo da se slična pitanja ne mogu potiskivati, iako smo svesni do kojeg se stepena mogu zloupotrebljavati. Stoga će najskeptičiiiji duhovi među nama reći da za savremenu popularnost istorija može zahvaliti samo kriznoj situaciji. Van sumnje je da i savremena kriza daje podsticaj znatiželji i pojačanom interesovanju za istoriju. Spremno se potežu i primeri iz davnina. Monumentalne projekcije iz vremena bez potresa — koje su odavale sliku socijalnog mira i blagostanja, jednom zauvek osiguranog zahvaljujući istorijskom naporu prethodnih naraštaja — sve manje se pokazuju održive pod pritiskom dnevnih nevolja. Sve više ljudi se osvrće unazad i želi da sazna predistoriju naše savremene faze. No, i strategija izlaska iz postojećih poremećaja, stvaranje novih vizija ima takođe za pretpostavku ispitivanje njihovih korena. Mladi, u ime sutrašnjice, zahtevaju što iscrpniju sliku o vremenu svog

XI detinjstva. Duboki raskol koji je izazvao Informbiro ostao je za nama, van svesti mladih generacija. Savremena istorija se nesumnjivo dugo razvijala van očiju šire javnosti. Istine radi, javnost se nije njom ni zanimala. Živelo se za danas i budućnost koja je izgledala osigurana i za naredni vek. Socijalnu površinu tek su počele da uznemiravaju prve konfliktne situacije (nejedinstvo u rukovodstvu, studentski bunt, nacionalistička plima maspokreta, prvi nastup kosovskih separatista 1968), ali ne do te mere da bi pogledi morali da se okreću prošlosti i u njoj traže objašnjenja. Publicističko-istoriografski pristup mogao se tada — i pored uznemiravajućih opomena i nesumnjivih društvenih ožiljaka i prvih trauma — zadovoljavati linearnim prikazima prošlosti, dograđivanjem monumentalnih slika istorije, idealizacijom normativnog stanja samoupravnog društva, te nastojanjem da se narušeni nacionalni odnosi i dalje predstavljaju kao harmonični. Pri postojećem stanju društvene svesti, savremena istorija je za širu javnost bila nezanimljiva. Ostajala je u senci velikih proslava i prazničnih veselja, ilustrativna i raspričana u razrađivanju postojećih ocena. Jedna protivurečnost, koja nije teško objašnjiva, karakteristična je za njen razvitak: kritički ton govora o tekućim procesima jugoslovenskog društva od početka šezdesetih godina, nije podsticao i razvoj kritičke istorije. Monolit se topio i „istopio", a kritička svest nije ovladala ili je sporo ovlađivala istoriografijom. Polje prošlosti se zaista nije lako pretvaralo u poprište samostalnijih i nezavisnijih istraživanja. Istini za volju, 60-ih godina pojavile su se ipak prve studije i rasprave koje i danas svedoče da su razmatrana pitanja od pravog naučnog interesa i da su neke pojave valjano istražene, pa i danas stoje kao putokaz i istoriografska međa. Istoričari su širili tematski krug i rekonstruisali pitanja o kojima se malo ili ništa nije znalo. Počeli su da se koriste strani izvori za analizu nacionalnih i jugoslovenskih pojava našeg veka. Podsetimo na ofanzivu polovinom 1942. sa Tjentišta u pravcu zapadne Bosne, ustanak u Srbiji 1941. i nemačku reakciju, ispitivanje jugoslovenske emigracije 1941—1945, tzv. kvislinški ciklus, sednice CK KPJ u toku rata, strane misije u Jugoslaviji, itd. Istoričari koji su prvi prekoračili pragove stranih arhiva, skrenuli su pažnju na međunarodnu korelaciju nekih unutrašnjih pojava. Usamljeni PREDGOVOR

X I I


pojedinci među istoričarima, a daleko više naučnici van njihovog kruga, znali su uočiti i identifikovati tendencije koje su vodile današnjim neizvesnostima. Pojedinci koji su se „drznuli" da ispituju tzv. tabu-teme doživljavali su sudbinu da se njihova istraživanja proglase za ekscesne manifestacije. Neke teme su dugo, sve do našeg vremena, ostale da miruju kao predmet istoriografskog interesovanja. Neko nepisano pravilo kao da je upozoravalo da nije vreme za njihovu obradu i otvaranje pitanja. Da li treba podsećati na zanemarenu epizodu partizansko-nemačkih pregovora marta 1943. godine? Daleko je bitnije reći da se razvoj savremene istorije dugo kretao jednosmernom putanjom. Mnogo puta je ponovljeno da je sve do danas prevagu zadržala najjednostranija varijanta političke istorije. Energija se rasipala da bi se nagomilala građa u ime osnaživanja opštih teza ili, bar, njihovog što šarolikijeg ilustrovanja. Tematska jednostranost i metodološka jednoobraznost reflektovale su se u punoj meri u usvojenim projektima. Svet novih činjenica još nije mogao da razmrda nasleđene, konceptualne okvire opštih pojava. Savremenu istoriju su začuđujuće malo interesovale ideološke osnove pokreta, društvene snage i njihova politička filozofija (konzervativna, liberalna, komunistička, socijaldemokratska). Politička i ideološka misao, ako je čak i našla svog istoričara, praćena je na shematski način izvođenjem jednostranih preseka, koji su izneveravali pojedinačne lične stavove i mišljenja. U istoriografskom krugu takođe nije bilo ispitivanja etičkih normi i sistema moralnih vrednosti starih i novih društvenih subjekata, sa njihovom promenljivošću; zaboravljano je na uticaje sa strane — doktrinarne i političko-praktične, na njihovo ukrštanje sa našim mentalitetima i naravima; šta da se kaže o raspadanju starih patrijarhalnih oblika i njihovim ostacima u svesti i materijalnoj, civilizacijskoj osnovi, socijalnim sastavnicama pokreta, ispitivanju tendencija sa stanovišta mogućih ishoda, načina izbora rešenja. Lavina kritike ekonomista, sociologa, pravnika i politikologa kao da je imala neku blagu toleranciju vladajućih snaga, iako nijedna mera državnih vrhova nije bila pošteđena kritičkih refleksija. Otkuda onda nemir čim se pojavi istoriografska ili istoriografsko-publicistička kritika? Odgovor je jednostavan: ona pogađa fundamentalne osnove poretka, dovodi u pitanje

'Wr1»'

PREDGOVOR

XIII

njen legitimitet, dira u sakrosanktne temelje istorijskih genealogija, dvoji izvorna rešenja od savremenih deformacija. Za nas je kritika stanja pretpostavka akcije, put ka definisanju htenja, izvor vraćanja samopouzdanja, prvi napor da se negacijom neodrživog i prevaziđenog stvori vizija i ponovo izađe na široke drumove istorije. Karl Marks je razaznavao „istorijsko vreme" od „kalendarskog". Naše zanimanje za prošlost jedino je vredno i prihvatljivo ukoliko je u znaku sažimanja sva tri temporalna elementa istorije: prošlosti, sadašnjosti i budućnosti. Sudbini našeg duštveno-političkog sistema, savremenoj istoriji i uopšte istoriji u nas, preti opasnost da se trajno ozakoni podela na osam istoriografija. Čim jedna jedinica dobije atribute države, ona želi da ima i svoju istoriografiju. Tako onda i nastaju podele na istoričare pojedinih nacija, država i regija. Uži stručni aspekt nastalih ili mogućih posledica društvenog razvitka postaje pogibeljan i u sferi istoriografije. Jedna od mogućih negativnih posledica, koja se zlokobno naslućuje, jeste da uskoro možemo dobiti konfederativnu istoriju koja bi do simetrije sadržavala nacionalne i regionalne istorije, ujedinjujući ih na kraju u „istoriju Jugoslavije" između zajedničkih korica, kao da je reč o aritmetičkom zbiru. Iz takvog stava proizilazi da ne postoje opštejugoslovenski tokovi i opštejugoslovenski smisao događaja. Reč je o najobičnijem duhovnom osiromašavanju jugoslovenske istorije. Previše je na toj liniji uživljavanja u predbalkanske parcelizacije i neuočavanja anahroničnosti mikrodržava. Nesporno je, dakle, da je razvoj savremene istorije dugo posle rata tekao u znaku opšteprihvaćenih monumentalnih viđenja i kolektivnih predstava o velikim istorijskim pojavama revolucije. Ostvareni stručni rezultati nisu dirali u opšteusvojenu sliku zbivanja. Raskošnija je uglavnom činjenička strana pojava bez dublje i razuđenije istoriografske obrade. Ako je i dolazilo do razilaženja između postojeće opšte slike i novih saznanja, onda se ono svodilo na pojedinačna „skretanja", „iskakanja" najnestrpljivijih ili najistinoljubivijih, „ekscese" memoarista, publicista i istoričara. Stanje savremene istorije danas odlikuje daleko veće posedovanje građe u poređenju s vremenom kada je počinjala rad prva generacija istoričara savremenog razdoblja. Ako su izvori osnova rada istoričara (a tako je bilo oduvek), onda moramo

XIV


računati na nova saznanja; ranije uprošćene slike nadvisuje novi faktografski materijal; otkrivaju se protivurečni putevi narastanja snaga revolucije; saznanje suština kompromisa; postaju jasniji slomovi određenih politika; iskazuje se političko-psihološka atmosfera neočekivanih obrta, itd. Poznato je da uvid u novu dokumentaciju razastire neke nove, do sada nepoznate strane istorijskog procesa; dolazi do kritičkog prožimanja naše i strane građe; ukrštaju se sadržaji arhivskih dokumenata i svedočanstava učesnika; protek vremena i iscrpnija (dijagonalna) analiza i od ranije objavljenih dokumenata, skreću pažnju na začetke nekih pojava svojevremeno nevidljivih; političke rasprave u jeku naše savremene krize svakodnevno obnavljaju sećanja na pojedine vidove bivšeg vođenja politike i ekonomije, koji, kao zapisani podaci, nisu morali ni postojati. Prethodnice istorijske nauke: publicistika i literatura, otvorile su, takođe, dosta pojava naše bliže prošlosti. Imaginativnim postupkom oživljene su neke društvene i grupne situacije, a pre svega klima vremena. Pojava publicističke literature pre istoriografskih radova, nije neobična. Odavno je rečeno da publicisti prethode istoričarima. Književna dela, sa istorijskim temama, mogu izazivati oštre kritike na račun oživljavanja „ideološkog revanšizma". Ne previđajući mogućnosti raznih zloupotreba, smemo li ipak zaboraviti da se radi o slobodi relativizacije koja je piscu dozvoljena jednako kao što je naučniku uskraćena. Pisac može izneveravati istorijsku realnost u pojedinostima, a njegove sociološke refleksije ne moraju odgovarati strogoj istorijskoj oceni. Mnogo je pisaca koji su otkrivanjem istorijskih suština progresivnih ili reakcionarnih snaga postajali prethodnica istoričara. Literarna vrednost, etički smisao angažmana i progresivna ili reakcionarna poruka umetničkog dela nisu takođe van suda stručne kritike. Kako u svetlosti postojećeg stanja prići trouglu: istoričar — istorijska nauka — društvo? Naš odgovor je više nego rezolutan, lišen svakog diplomatskog balansiranja: daljim razvitkom kritičke istorije. Istoričar, kao i svaki drugi radnik u oblasti društvenih nauka, oseća neophodnost stvaralačke autonomije. Kritika činjenica je prvi imperativ raaa istoričara. Iskustvo pokazuje da je

PREDGOVOR

XV

oduvek bio trajniji naučni rezultat kritičkog (ali i egzaktnog) istoričara od rezultata njegovog kolege zanetog prolaznim, retoričkim uzletima i euforičnim ushićenjima pobedničkim pokretom. Ništa kao istorija ne pokazuje veličinu ljudskog i društvenog dometa, ali i ograničene mogućnosti menjanja civilizacijske osnove. Istoričar se nikada ne može zadovoljiti postignutim već će se zalagati za neprekidni razvoj saznanja, uzimajući ga kao kompas svoje stvaralačke egzistencije. Taj zahtev se zna vezivati za nasilnu, vannaučnu izmenu istorije u ime daleko prozaičnijih političkih motiva. Ali kako su vannaučne revizije nespojive s naukom, one će kad-tad postati njena meta i biće izbrisane. Ovo poslednje se ne može vezivati za dnevnu političku nestrpljivost da se svaka promašena istorijska studija oceni pre nego se na njoj i osuši štamparska boja. Istoričar ne može posmatrati prošlost odvojeno od svog vremena (bilo ono vreme obilja ili siromaštva, uspona ili raspadanja, duhovnog napona ili moralne posustalosti, optimističkog nadahnuća ili razočaranosti), ali hi kao busiju iza koje bi u nedavnu prošlost prenosio savremene ideološke razlaze. Naš raniji i sadašnji pokušaj da napišemo istoriju Jugoslavije od stvaranja jedinstvene države 1918. do danas ima isključivu pobudu da se podstaknu šira i sintetičnija razmatranja o toj državi korišćenjem postojećih izvora i literature. Preduslovi za celovitije poglede na pojedina razdoblja savremene istorije Jugoslavije, države i njenih naroda i nacionalnih manjina (narodnosti), sazrevali su sa razvojem odgovarajuće istoriografije. Trodecenijsko bavljenje savremenom istorijom Jugoslavije obavezivalo nas je na napor sagledavanja i promišljanje proteklog razvitka. Naš motiv za pisanje ove knjige imao je opravdanje već i u tome što u istoriografskoj literaturi ne postoji rad koji bi u celini obuhvatio zbivanja od 1918. do danas. Prihvatajući se ovog izazovnog zadatka bili smo svesni svih ograničenja, objektivnih i subjektivnih, koja su u prirodi rada na savremenoj istoriji, kao i posebnih otežavajućih okolnosti vezanih za dosadašnji razvoj istorijske nauke o Jugoslaviji. Jugoslovenska istoriografija o razdoblju između dva rata nije se ravnomerno razvijala. Tematski gledano, dominirala je istorija

r X V I

f

**


pojedinih građanskih i socijal-reformističkih stranaka i organizacija, istorija KPJ kao i istorija međunarodnih odnosa. Društvena istorija Jugoslavije malo ili nimalo je obrađivana, kao i istorija ideja i političke misli. Ni privredna istorija, ako izuzmemo temu agrarne reforme, nije mnogo privlačila istoriča- • re. Istoriografija o narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji znatno se razvila poslednjih godina. Nije reč samo o narastanju literature, već i o objavljivanju novih izvora i o obradi manje poznatih događaja i političkih procesa, ustanova vlasti, politike okupatora, snaga kontrarevolucije, genocida, veza narodnooslobodilačkog pokreta sa pokretima otpora susednih zemalja, međunarodnih odnosa, učešća Jugoslovena u stranim pokretima otpora i stranaca u narodnooslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije, emigracije, odnosa KPJ i Kominterne, stvaranja Organizacije ujedinjenih nacija, itd. Zahvaljujući radu istoričara u stranim arhivima i objavljivanju novih izvora, rat i revolucija se sve više posmatraju i sa stanovišta okupatora, saveznika, ] jugoslovenske političke emigracije i odnosa iseljenika jugoslo- j venskog porekla prema događajima u njihovoj staroj domovini. 1 Nakon ekspanzije vojne istorije o narodnooslobodilačkom ratu i j revoluciji počelo je, i danas dobija u zamahu, istraživanje ] društveno-ekonomske osnove promena do kojih je dovela j revolucionarna smena vlasti u Jugoslaviji, sa svim njenim j pratećim manifestacijama. Javili su se diplomatski zbornici [i važne građe (iz međunarodnih odnosa nove Jugoslavije, istorije 1 KPJ u ratu i revoluciji, delatnosti emigracije, kontrarevolucije u 1 prošlom ratu i njene kvislinške suštine, a učestale su i tematske 1 zbirke o AVNOJ-u, Jugoslaviji u koaliciji Ujedinjenih naroda, 1 federalizmu, itd.) koje nastoje da sa šire koncepcijske osnove i u međupovezanosti naoko različitih spoljnih i unutrašnjih događaja, vojnostrateških, ideološko-političkih, oslobodilačkih i revolucionarnih, dublje prodru u bit ispitivanih pojava i njihov unutrašnji smisao. Širenju saznanja i utvrđivanju motivacija istaknutih prvaka značajno su doprineli sve učestaliji memoarski spisi, donoseći istovremeno i kontroverze živih učesnika. Nasuprot tome, istoriografija o socijalističkoj Jugoslaviji praktično ne postoji. Istraživanja najnovije jugoslovenske istorije zastala su uglavnom na granici ratnog i mirnodopskog razdoblja. Istoričar se suočava i sa činjenicom da su mnogi učesnici događaja živi, što u mnogome otežava rad na analizi pojava kojima su oni davali pečat. Dokumentarna građa o razvoju

XVII socijalističke Jugoslavije najvećim delom je nesređena, a ona koja se odnosi na vreme posle 1957. i nedostupna naučniku. Dosta arhivske građe je i uništeno, a delom i privatizovano. U ovoj knjizi težili smo da obradimo samo osnovne procese i najvažnije događaje, posebno one pravce koji su imali opštejugoslovensko obeležje. Naglasak je i u njoj na političkoj strani razvitka. Sužavanje polja interesovanja izviralo je iz saznanja o stepenu razvitka postojeće istoriografije o Jugoslaviji, ograničenih moći pojedinca i jednosmernom razvitku istorijske nauke o Jugoslaviji. Opšta jugoslovenska i nacionalne istorije, kao i regionalne i lokalne, nisu još uspele da prouče idejna strujanja u masama, zamršene puteve sprovođenja odluka u delo, sukobe u osnovi političkih pokreta i organizacija, specifična žarišta društvenih kriza, sazrevanje ideja i njihovo rasprostiranje. Svesni smo da bez uvažavanja socijalnog tla i seizmografije društvenih talasanja, specifičnosti nacionalnog ambijenta i bez nezaobilazne „mikroistorije", opšta istorija ostaje nesumnjivo osiromašena za one nenadoknadive sadržaje koji daju raznolikost opšteistorijskom procesu i otkrivaju neiscrpnost slojeva proteklog života. Ovakav „decentralizovani pristup", nazovimo ga uslovno tako, stvar je dužeg razvoja istoriografije i, po našem mišljenju, zadatak koji stoji pred više generacija istoričara. Gotovo da izgleda i nepotrebno da podsetimo koliko je u istorijskom toku teško, pogotovu ako se ne raspolaže svim valjanim izvorima, utvrditi odnos između političkih zamisli i objektivnih mogućnosti. Izvršavanje donesenih odluka i ostvarivanje postavljenih ciljeva merilo je za razlikovanje između normativneg i stvarnog. Saznanja savremenika otežana su i stalnim razaranjem postojećih oblika, odnosa i institucija, i njihovim zamenjivanjem novim, koji se teško prihvataju, ili primaju tek uz lomljenje otpora. Svakako da ima i procesa koji su samo prividno završeni, odnosno onih čije posledice još nisu nastupile. Neke pojave ostaju zapretene u dubini istorijskog dešavanja, dugo nevidljive ili jedva nazirljive za oko istoričara u vreme kada su se zbivale. Sam istoričar nije van stvarnosti svoga doba, koje na njega nužno deluje uvreženim „kolektivnim predstavama" ili „kolektivnim načinom mišljenja". Bez obzira koliko prizivali socijalnu istoriju, ipak ostaje nesporno da je u proteklom razvitku Jugoslavije nadvlađivala politička strana života određena egzistencijalnim pitanjima, PREDGOVOR

X V I


opstankom pre svega. Jer, narodi Srbije i Crne Gore morali su u prvim dvema decenijama ovoga veka da vode bitku sa turskim carstvom i Austro-Ugarskom, odnosno germanskim imperijalizmom uopšte; Srbi, Slovenci i drugi jugoslovenski narodi su se ponovo 1941. suočili s novim životnim iskušenjem, a 1948. Jugoslavija je neočekivano izložena pritisku staljinskog hegemonizma. Sa spoljnim opasnostima trebalo je nadvladati najrazornije sile nacionalne mržnje, podstaknute i nadahnute od spoljnih neprijatelja naroda Jugoslavije u prvom i drugom svetskom ratu. A onda je nastupio period socijalnog mira, koji evo — neuobičajeno dugo za ove prostore — traje preko 40 godina, u kome do juče ugroženi narodi mnogo teže nalaze rešenja za jednu moderniju, slobodniju i socijalno pravičniju organizaciju društvenog života, istina, opterećeni nepovoljnim nasleđima, ekonomskom i kulturnom neravnomernošću razvitka, naporima da svoju do juče patrijarhalnu kulturu zamene modernom. Istoričar je dužan da ispita što se to nalazilo na putu naroda Jugoslavije, ometajući ih da u ovih sedam decenija zajedničkog življenja toliko malo urade na ekonomskim i kulturnim programima koji bi pomagali većem razumevanju i čvršćem ujedinjavanju, stvaranju celovitijeg ekonomskog prostora, duhovnom približavanju. Materiju smo rasporedili u tri dela, koji predstavljaju uobičajene globalne periodizacione celine (Kraljevina, narodnooslobodilački rat i revolucija i socijalistička Jugoslavija), raščlanjene na pojedina uža tematska poglavlja. Tematska struktura knjige formalno ne odgovara uobičajenoj hronološkoj podeli razvitka Jugoslavije 1918—1941. godine, ali u suštini uvažava osnovnu unutrašnju periodizaciju razvitka: period stvaranja, oblikovanja, ustavnih borbi i konstitucionalne potvrde nove Kraljevine (1918—1921), period parlamenturizma (1921—1928), diktature (1929—1935) sa naglašavanjem prelaza na ograničenu ustavnost, 1931. godine; period 1935— 1939. praktično je celina, sa nizom specifičnih stranačkih, međunarodnih, socijalno-ekonomskih i nacionalnih pojava koje se iskazuju posle napuštanja diktature. Godina 1939. je istaknuta zbog početka drugog svetskog rata u Evropi, stvaranja hrvatske autonomije, revizije centralističkog uređenja Kraljevine Jugoslavije, zaoštravanja nacionalnih protivurečnosti. Istorija Kraljevine praćena je do vojne kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 17. aprila 1941. godine.

PREDGOVOR

XVII

Period rata i revolucije 1941—1945. završava se kapitulacijom Nemačke, oslobođenjem zemlje, Trećim zasedanjem AVNOJ-a, odnosno Privremene narodne skupštine (PNS), proglašenjem Republike i porazom legalne građanske vanfrontovske opozicije. Gornja granica razvoja Socijalističke Jugoslavije je otvorena, jer se celokupno društvo nalazi u previranju i preispitivanju, u znaku borbe između suprotstavljenih društvenih snaga oko privredne reforme, demokratizacije društva, unutrašnjeg državnog uređenja, pozicije SKJ u odnosu na vlast i države u odnosu na ekonomiju. Za osnovu našeg izlaganja služila nam je postojeća istoriografija o Jugoslaviji, a delimično i politička, sociološka i pravna literatura, statističke analize, uključujući i neobjavljene rukopise doktorskih disertacija, magistarskih teza, studija i monografija, članaka i studijskih projekata, grupnih radova. Konsultovani su radovi britanskih, sovjetskih i američkih istoričara. Pored literature iskorišćeni su najvažniji objavljeni izvori, memoari, dnevnici, sećanja učesnika, kao i štampa. Da li je potrebno i pominjati da zasluga za utiranje puta budućoj sintetičnoj istoriji Jugoslavije pripada onim istoričarima koji su prvi počeli sa istraživanjem užih pitanja, mnogobrojnim piscima monografija i studija. Najiscrpnije su korišćeni radovi u kojima su obrađena kompleksna pitanja i ona od ključnog značaja za istoriju Jugoslavije. Svi izvori i literatura — objavljena i neobjavljena — za uobličavanje ove knjige i zasnivanje naše interpretacije — kao izvor podataka, analiza i ocena događaja i procesa — navedena je po delovima, u bibliografiji. Literatura je korišćena u sklopu osnovne zamisli autora da izloži osnovne procese, u okviru njegove koncepcije istorijskih procesa koji su karakterisali razvitak Jugoslavije i vlastitih istraživačkih rezultata pisca, njegovih promišljanja o celini procesa, njihovih uzročnih veza i posledica, uporednih odnosa, domaćih i stranih, čime se i postojeća korišćena izvorno-literarna osnova u dobroj meri nadograđivala u skladu sa reljefnijim uočavanjem izvora pojava, njihovog toka i rezultata, kvalitativnih i degenerativnih promena koje je jugoslovensko društvo doživljavalo i doživljuje u savremenoj fazi razvoja. Sedam decenija savremene istorije Jugoslavije je veliki vremenski period za obradu, kako zbog razuđenosti tematike, dramatičnih događaja, raznovrsnosti jugoslovenskog prostora,

XVI


višenacionalnosti sastava Jugoslavije, sticanja i sukoba interesa velikih sila u jugoslovenskom i balkanskom prostoru u prošlosti i danas. Reč je i o periodu koji je i neobrađen u nekim segmentima svoje ekonomske, socijalne i kulturne istorije. Pa i u političkoj istoriji izostala je obrada značajnih stranaka, pokreta, ustanova, ličnosti uticajnih političkih ili duhovnih delatnika. Istorio grafija o ratu 1941—1945. takođe ne obrađuje raznovrsne vidove života naroda, sukobljenih vojski, odnosa između okupatora. Sovjetska građa je i danas nepristupačna, tako da mi danas ne znamo za svu dokumentaciju Kominterne, za zapisnike razgovora Staljina i Tita 1944—1945; nepoznata nam je i arhiva Sovjetske vojne misije pri Vrhovnom štabu NOVJ; ostaje nepristupačna bugarska građa; svi italijanski arhivi nisu još otvoreni. Najviše su korišćeni radovi opštijeg karaktera, stariji i noviji, sinteze i dokumentarni pregledi, monografije, studije, rasprave, memoarska literatura. Dominiraju dakle kompleksniji radovi, u kojima se obrađuju širi periodi, obrada pojedinačnih ključnih pitanja ili onih pitanja koja u istoriografiji do sada nisu bila razmatrana. Nastojali smo da iz te ogromne literature i objavljenih izvora, uključujući i neke neobjavljene rukopise doktorskih disertacija, magistarskih teza, drugih specijalnih istraživanja mlađih istraživača apsorbujemo sve podatke i analize koje su mogle biti od značaja za naš sintetični pogled, naročito za neke specifične pojave kakve su vojska Kraljevine SHS, fizička kultura u Kraljevini, za JRZ, industrijalizaciju Makedonije, agitprop aparat KPJ, studente i druge intelektualce u partizanskim odredima Srbije 1941. godine, itd. Odlično nam je došao povećani interes istoričara poslednjih godina za privredni razvitak Kraljevine Jugoslavije, industrijalizaciju pre svega, za nacionalni fenomen između dva svetska rata, kontrarevoluciju i njene organizacije u ratu, separatističke pokrete od stvaranja Jugoslavije, unutrašnje uređenje države, kulturnu politiku itd.; za agrarne probleme pojedinih regija socijalističke Jugoslavije posle 1945, za odnos države i samoupravljanja. Ukoliko ovaj naš rad uspe da se uvrsti u napore začetnika i nadahne nove pokušaje slične vrste, smatramo da je cilj koji smo sebi postavili ispunjen. Burni razvoj istoriografije o Jugoslaviji za poslednjih osam godina, dakle od našeg prvog pokušaja, morao je uticati na dopune i izmene nekih ranijih ocena i tumačenja, što je sasvim

PREDGOVOR

XVII

razumljivo u slučaju jedne takve empiričke i efemerne oblasti nauke, kakva je savremena istorija. Nikako se nisu mogli mimoići rezultati istraživanja starije, srednje i mlađe generacije istraživača koji su poslednje decenije obogatili naša znanja o pojavama iz prošlosti. Time neki naši raniji sudovi i ocene nisu više mogli opstajati. Nastojali smo i da problemski proširimo polje preliminarne sinteze, zavisno od značaja i srazmera celine ili vrednosti kritički ocenjenih objavljenih radova. Krug novih istraživanih pitanja je dosta širok i značajna dopuna ranijim rezultatima: vojska Kraljevine SHS, fizička kultura za vreme diktature, državna intervencija u privredi Kraljevine Jugoslavije, nacionalno pitanje i KPJ, razvoj nacija Jugoslavije, protivurečnosti agrarnog društva, međunarodni odnosi Kraljevine i socijalističke Jugoslavije, Jugoslavija i OUN, genocid i ratni zločini u drugom svetskom ratu, problem reparacija, eksploatacija okupatora, federalizam, itd. Cak je i za period socijalističke Jugoslavije publikovano nekoliko naučnih i publicističkih radova koji bacaju nešto više svetla (organizacioni i idejni razvitak KPJ, otkupna politika, kolektivizacija, istorija ustavnog razvitka, sukob s Informbiroom, odnosi sa Velikom Britanijom i SAD 1948—1953, grčko-jugoslovenski odnosi, Jugoslavija i OUN, industrijalizacija zemlje, itd.) na ovo još uveliko neispitano područje našeg savremenog razvitka. Nismo izbegavali da navodimo i kontroverzna pitanja istoriografije, bez obzira na to koliko ona bila politički osetljiva još i danas, dovodeći do opasnosti politizacije nauke. Recimo, pitanje sporne sintagme „velikosrpski hegemonizam", uzroci četničke kolaboracije (ideološko-politički, klasni ili nacionalno-egzistencijalni), strani uticaji u jugoslovenskom razvitku, nacionalna politika KPJ, odnosno SKJ, geneza osnovnih ustavnih dokumenata, odnosno normativnih dokumenata i prakse. Težili smo, takođe, da svedemo deklarativno-normativnu stranu razvitka u korist analize stvarnog života, odnosno prihvatanja ili odbacivanja određenih zamisli vladajućih društvenih snaga. U stalnoj nameri istoričara da obuhvate što više elemenata društvene istorije, uneli smo daleko više sadržaja vezanog za školstvo, nauku, kulturu, narodno zdravlje, privredu, ratni sanitet, demografske promene, itd. — u poređenju sa našom Istorijom Jugoslavije objavljenom pre osam godina. Da li smo uspeli da prilikom tumačenja procesa tačno prenesemo činjenice i naznačimo složenu suštinu pojava i

XXII

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1 9 1 8 - 1 9 8 8

njihovih protivurečnosti — ostavljamo da cene čitaoci. Mislimo da je svakome stručnjaku jasno da se magistralne sinteze pišu mnogo vremena posle proteka događaja i sleganja društvenog tla, kao rezultat nagomilavanja decenijskog i vekovnog istraživanja, taloženja iskustva više naraštaja istoričara. Pa i tada nijedan od naše buduće sabraće neće moći da sam izvede istraživanje od početka do kraja, jednostavno zato što to nije moguće za tako dug vremenski raspon koji praktično obuhvata tri epohe (građansko društvo, revoluciju i socijalistički razvitak Jugoslavije), bez potpore nastale istoriografije. Prethodni istraživači analizom, selekcijom rezultata i koncepcijom koju su izgradili ostavljaju trag svoga viđenja. Svakako da ono može potrajati duže ili kraće vreme, biti uvažavano ili namah odbačeno. Prijatna je dužnost na kraju posla zahvaliti se kolegama i prijateljima: dr Momčilu Zečeviću i dr Zdravku Antoniću, naučnim savetnicima, i Milovanu Buzadžiću, sudiji Saveznog ustavnog suda, koji su mi svojim savetima i preporukama više nego značajno pomogli u pisanju ove knjige. Autor

%

1

ISTORIJA JUGOSLAVIJE 19181988

PRVA KNJIGA

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA 1 9 1 4 — 1 9 4 1

JUGOSLOVENSKA IDEJA U PRVOM SVETSKOM RATU I UJEDINJENJE

Ideja o ujedinjenju jugoslovenskih naroda i stvaranju zajedničke države plod je modernog doba i javlja se s razvitkom novih društveno-ekonomskih odnosa i raspadanjem feudalizma, slabljenjem osmanlijskog i habsburškog carstva, snaženjem građanstva u jugoslovenskim zemljama i njegovim težnjama za političkim i ekonomskim osamostavljivanjem. Ovu ideju pratilo je shvatanje o istorijskoj povezanosti jugoslovenskih naroda i njihovoj etničkoj srodnosti. Za istaknute pobornike ujedinjenja iz kruga duhovnih stvaralaca, jugoslovenski narodi činili su jedan narod podeljen plemenskim granicama. Na buđenje nacionalne svesti u okvirima jugoslovenske ideologije i na ideju ujedinjenja povoljno su uticale, sem postojanja Srbije i Crne Gore kao samostalnih država, bojazni od teritorijalnog širenja graničnih država na račun jugoslovenskog etničkog prostora. Podsticaj i izazov jugoslovenskom okupljanju predstavljalo je i ujedinjenje Italije i Nemačke, koje je teklo pred očima građanstva jugoslovenskih naroda i nije moglo, po svom značaju za modernu Evropu, da ne utiče i na svest njihovih vodećih snaga i najistaknutijih predstavnika, zabrinutih, na drugoj strani, ekspanzivnošću nemačkog imperijalizma i italijanskog nacionalizma. Tokom 19. veka ideja o jugoslovenskoj povezanosti i ujedinjenju dobijala je najraznovrsnije oblike, od zahteva za kulturni preporod i ravnopravnost jezika, autonomiju u sastavu Austrije, odnosno Austro-Ugarske, uniju jugoslovenskih naroda, integralno jugoslovenstvo u krilu Austro-Ugarske, do mutnih panslavističkih programa. Jugoslovenska ideja razvijala se kao vid nacionalnog preporoda u Hrvatskoj i Sloveniji, a u Srbiji je živela u dve varijante: istočnoj, kao vizija ujedinjenja Srba i Bugara u zajedničkoj državi, i zapadnoj, kao zamisao izražena u Načertaniju Ilije Garašanina iz 1844. o stvaranju

1

0

KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

jugoslovenske države pod vodstvom Srbije. Ideja Svetozara Markovića o balkanskoj federaciji anticipacija je revolucionarnog načina ujedinjavanja balkanskih naroda. Istovremeno s idejama o jugoslovenskom ujedinjenju iznošene su i živele koncepcije o podunavskom udruživanju naroda na federativnoj ili konfederativnoj osnovi. Za jugoslovenske narode u okviru Austro-Ugarske jugoslovenska ideja se sve više postavljala kao pitanje stvaranja jugoslovenske jedinice u sastavu Monarhije ili ujedinjenja van njenih granica. Politička misao jugoslovenskih naroda u 19. i početkom 20. veka približavala se ideji jugoslovenske federacije ili balkanske konfederacije. Program ujedinjene Slovenije iz 1848. polazio je od jugoslovenske federacije u kojoj bi se našle Slovenija, Hrvatska i Vojvodina. Jugoslovenski kongres održan u Ljubljani decembra 1870. izneo je ideju trijalističkog preuređenja Austrougarske. Program federativne jugoslovenske države predlagao je Josipu Juraju Štrosmajeru 1867. i Ilija Garašanin, predsednik srpske vlade. Za federativno unutrašnje uređenje izjasnila se Tivolska konferencija jugoslovenske socijaldemokratije, Kruševska republika, članovi makedonske kolonije u Rusiji 1915. Ivan Cankar je 1913. izneo ideju o jugoslovenskoj federaciji. Jugoslovenska ideja se javljala u nerazvijenim društvenim sredinama, gde je preovlađivalo seljaštvo i gde ju je zastupao deo malobrojne inteligencije, usled čega nije ni uspevala da dovede do stvaranja masovnog pokreta. U tim sredinama, štaviše, ona nije bila ravnomerno rasprostranjena. Konfesionalne granice delile su narode još pre nacionalnog sazrevanja, a crkva je bila podozriva prema mešanju vernika, strahujući od gubitaka svog uticaja. Nekim građanskim slojevima daleko je više odgovaralo da sačuvaju autonomne privredne celine nego da ih razbijaju stvaranjem nove državne zajednice. Koncepcije i program ujedinjenja određivali su ideološki pogledi njihovih nosilaca; ovi su, zavisno od društvenih snaga čije su interese izražavali, povezivali ujedinjenje s rešavanjem položaja jugoslovenskih naroda, bilo njihovom samostalnom snagom ili pomoću velikih suparničkih sila, bilo revolucijom na ruševinama Turske i Austro-Ugarske, ili njihovim preuređenjem, odnosno okupljanjem nekih jugoslovenskih zemalja oko Srbije kao državnog jezgra. Jugoslovenska strujanja probijala su se paralelno s pansrpskom ili velikohrvatskom ideologijom, koje su ih isključivale i

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

potiskivale. Nacionalizam je opterećivao i trovao međusobne odnose jugoslovenskih naroda mržnjom i sukobima, koji su, često podsticani od spoljnih činilaca, političkih i verskih, od protivnika zbližavanja ovih naroda, ostavljali razorne posledice, mada je, na drugoj strani, istovremeno doprinosio i razvijanju njihove svesti o nacionalnom identitetu. Objektivne promene istorijskih okolnosti uticale su na radikale u Srbiji da napuste federalizam i sužuju nacionalne koncepcije oko pitanja ujedinjenja Srba, i to putem etapnog rešavanja srpskog nacionalnog pitanja. Radikali su tražili produbljivanje veza sa Crnom Gorom i Bugarskom, kao srodnom u narodnosnom smislu, te buđenje svesti o „narodnom jedinstvu" u krajevima gde su živeli još „neoslobođeni delovi srpstva". Stvaranje saveza Srbije i Crne Gore sa Bugarskom tek je ličilo na Markovićevu koncepciju jer je ova dva prilaza delila granica između revolucionarnog i reformističkog ostvarenja. Radikali napuštaju republikanske ideje, kritiku birokratizma, a socijalne kategorije — radnička klasa i seljaštvo, zamenjuju jednom opštom — narod. U Srbiji se prestalo govoriti o Hrvatima i Slovencima da se ne bi ozlojeđivao Beč koji je takav pravac raspoloženja mogao shvatiti kao „ugrožavanje integriteta Habsburške monarhije". Agresivna politika Beča usmeravala je nacionalnu akciju prema jugu, predstavljajući „južnu varijantu ujedinjenja", kao praktični oblik prethodne etape rešavanja nacionalnog pitanja. Nikola Pašić je, pri tome, isključivao svaku mogućnost da Makedonci i Albanci stvore svoje nacionalne države. Definitivno rešavanje nacionalnog pitanja na Balkanu zamišljao je u dve etape: kao oslobođenje srpskih zemalja u Turskoj uz pomoć Crne Gore i Bugarske, a srpskih zemalja u Austro-Ugarskoj uz pomoć Rusije. Tek kroz raspravu Sloga Srbo-Hrvata, nastalu 1890, progovorila je u Pašiću „zapadna varijanta ujedinjenja". „Prvenstvo u sabiranju" Pašić je davao Srbima, jer je u srpsko-hrvatskoj državi okosnica bila Srbija, prethodno ujedinjena sa Makedonijom i „Starom Srbijom". U Rusiji je gledao oslonac u rešavanju nacionalnog pitanja i odbrani od germanskog pritiska. Doktrina „radikalnog nacionalizma" prožimala je celokupnu Pašićevu spoljnu politiku posle 1903. godine. Pašić je spoljnu politiku Srbije shvatao kao rešavanje srpskog nacionalnog pitanja, nalazeći da se njegovo rešenje javlja kao prethodni čin jugoslovenskog ujedinjenja. Ostvarivanjem „južne

1

0


varijante ujedinjenja" započelo je aktivnije vođenje nacionalne propagande jugoslovenskog karaktera, što je bilo određeno ogromnim ratnim uspesima Srbije, jačanjem jugoslovenske ideje među inteligencijom, poletom jugoslo venskog pokreta u Austro-Ugarskoj. Glavni protivnik jugoslovenske ideje i stvaranja zajedničke države jugoslovenskih naroda bila je Austro-Ugarska, odnosno nemački imperijalizam uopšte, koji je težio da se preko jugoslovenskih zemalja van Austro-Ugarske probije na Balkan, i dalje na istok. Nemački imperijalizam dovodio je u pitanje ne samo oživotvorenje ideje o jugoslovenskoj državi već i sam opstanak Kraljevine Srbije i Knjaževine odnosno, od 1910, Kraljevine Crne Gore, jedinih nezavisnih jugoslovenskih država na Balkanu. Austro-Ugarska je u Srbiji gledala branu svom širenju i stožer okupljanja jugoslovenskih naroda van i unutar Monarhije, državu koja je potkopavala osnove njenog uređenja i nemačko-mađarske prevlasti u njoj. Istorija srpsko-austrijskih odnosa početkom 20. veka bila je ispunjena pritiskom Austrougarske, koja je nameravala da slomi Srbiju, preseče njeno širenje na Balkanu i spreči joj izlazak na more, te da joj tako onemogući da postane odlučujući činilac, balkanske politike. Pokušaji da se Srbija uništi ekonomskom blokadom u vreme carinskog rata, kao i pritisci velikih sila na nju u vreme aneksione krize 1908, praćeni su optužbama da se ona meša u unutrašnje stvari Austro-Ugarske, i daljim raspirivanjem dinastičkih sukoba između Srbije i Crne Gore. Pobede srpske vojske u balkanskim ratovima naišle su na veliki odjek kod jugoslovenskog stanovništva Austro-Ugarske, što je još više pojačalo zabrinutost njenih vladajućih krugova za budućnost dvojne države. Srpski živalj u Vojvodini koji se već prilagođavao uslovima života u Ugarskoj počeo je menjati orijentaciju u pravcu sprskog nacionalnog okupljanja. Čedomir Popov nalazi elemente istorijskog progresa u prvom balkanskom ratu, a pre svega u razbijanju turskog feudalizma sa svim socijalno-ekonomskim posledicama, a na drugoj strani u izbacivanju Turske sa Balkana. U tim događajima vidi temelje za buduću jugoslovensku državu koja neće doneti nacionalnu emancipaciju Makedoncima 1918, ali će za Makedonce u tzv. Vardarskoj Makedoniji obezbediti da do nje dođu vlastitom borbom sa ostalim narodima Jugoslavije u drugom svetskom ratu.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

Posle balkanskih ratova Austro-Ugarska se suočila s uvećanom i snažnijom Srbijom, koja je zauzimala centralni prostor Balkanskog poluostrva, uključujući geopolitički i strateški važne doline Morave i Vardara, još čvršće zatvarajući mogućnosti prodora sa severa prema Solunskom zalivu i Maloj Aziji. Austro-Ugarska je osujetila izlazak Srbije na more, ali nije prestajala da strahuje od njenog spajanja s Crnom Gorom, preko Sandžaka, a na drugoj strani od njenog pretvaranja u oslonac ruske balkanske politike i povezivanja s ostalim silama Antante, koje su nastojale da zaustave agresivni nemački imperijalizam. Vladajući krugovi Austro-Ugarske naročito su se plašili zaraznog srpskog primera za jugoslovensko stanovništvo u Monarhiji, aktivne nacionalne propagande Srbije i, uopšte, jačanja nacionalne svesti tog stanovništva. Austro-Ugarska se neprijateljski odnosila prema Srbiji, dok je jugoslovensko pitanje u Monarhiji rešavala razbijanjem hrvatsko-srpske saradnje, izazivanjem antagonizma između Mađara i Slovena, istovremeno razmišljajući o reformisanju državnog uređenja na trijalističkoj osnovi stvaranjem treće — slovenske, a možda i jugoslovenske — državne jedinice, bar formalno ravnopravne Austriji i Mađarskoj i njihovim privilegovanim narodima. Trijalističko uređenje nije samo zamišljano kao reforma postojećeg uređenja Austro-Ugarske, već i kao preduslov za uključivanje Srbije u njen sastav, pošto se ovoj nanese vojni poraz. Ratna stranka, s Konradom Hetcendorfom na čelu, koja je imala jak uticaj na vladu, vojsku i političke krugove, neodstupno je zahtevala vojni obračun sa Srbijom i korišćenje rata kao konačnog sredstva za njeno obaranje na kolena i rešavanje jugoslovenskog pitanja u okvirima Austrougarske monarhije. Ubistvo nadvojvode Franca Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914, dalo je ratnoj stranci povod za rat, na koji je gledala kao na jedinstvenu šansu za sopstveno jačanje i budući opstanak Austro-Ugarske. Kao nepomirljiv protivnik stvaranja jugoslovenske države deklarisala se i Italija, u prvom svetskom ratu, sasvim u skladu sa svojim starim pretenzijama na istočnu obalu Jadranskog mora i njeno zaleđe, kao i hegemo'nističkim planovima na Balkanu. Italijanski imperijalizam se tajnim Londonskim ugovorom od aprila 1915. blagovremeno obavezao da uđe u rat na strani Antante, uz saveznička obećanja da će, na račun jugoslovenskih naroda, dobiti Trst, Istru, Goricu, kvarnerska

1

0


ostrva, i Dalmaciju od Hrvatskog primorja do rta Planke. Za italijansku politiku širenja na Balkanu i prema Podunavlju, stvaranje jugoslovenske države u prostoru Austro-Ugarske značilo bi ponovno odustajanje od ambicija, jer se novi snažni sused ne bi mirio s italijanskom prevlašću na Jadranskom moru. U povremenim kontaktima sa srpskom vladom Italija je nastojala da razblaži njen ratni program jugoslo venskog ujedinjenja kako bi obezbedila svoju vladavinu na Jadranskom moru, produbljujući time podozrenje u odnosima između srpske vlade i Jugoslo venskog odbora prema stvarnim ciljevima Srbije. U svojim nastojanjima za ujedinjenje jugoslovenski narodi nisu imali ni podršku Vatikana, čiju je politiku sledio nacionalno amorfni rimokatolički episkopat u jugoslo venskim zemljama pod Austro-Ugarskom. Za Svetu stolicu, tadašnji rat ugrožavao je temelje ,,najkatoličkije države", a stvaranje jugoslovenske države pretilo prevagom pravoslavlja na samim ivicama Podunavlja i Srednje Evrope. Vatikan se plašio da posredstvom te države, i uloge Srbije u njoj, ne dođe do prodora ruske politike, koji bi omogućio dalje širenje pravoslavlja i slovenskog uticaja. Vatikanska diplomatija je tokom prvog svetskog rata težila da spreči razbijanje Monarhije. Vatikan je odranije bio protivnik širenja Srbije prema Makedoniji i Kosovu, izbijanju na more; podozrevao je od jačanja ugleda Srbije među Slovenima Austro-Ugarske. Strah za sudbinu Monarhije naveo je papu Pija X da podstiče vladajuće krugove Austro-Ugarske na obračun sa Srbijom. Kurija je odbijala da primi poslanika Srbije i da razgovara o ujedinjenju. Predstavnici kurije su u razgovorima sa saveznicima odlučno odbacivali ujedinjenje Jugoslovena, opravdavajući svoju nepomirljivost „političkim, kulturnim, strategijskim i verskim razlozima i tradicijom". Zalažući se za održanje Monarhije kao političke celine, vodeći ljudi kurije su uveravali saveznike da jugoslovenski problem ne postoji, to jest da je „izmišljen" od masona i drugih protivnika crkve. Podržavajući Italiju u njenom širenju na istočnoj jadranskoj obali, Vatikan je, kao i ranije u prošlosti, prelazio preko nacionalnih interesa katolika Hrvatske i Slovenije. Za rušenje Austro-Ugarske i njeno rasparčavanje nisu se izjašnjavale ni velike sile, članice Antante, sve do polovine 1918, smatrajući da je ona neophodna u Podunavlju kao činilac ravnoteže prema Rusiji. Antanta je dugo verovala da će s Austro-Ugarskom postići separatan mirovni ugovor, i, na taj

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

način, razdvojiti centralne sile. U vreme kad je Srbija vodila odsudne bitke za opstanak, 1914, na Ceru i na Kolubari, i kad su njeni najviši državni organi kao cilj formulisali oslobođenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda, velike savezničke sile su tajno pregovarale s Bugarskom i Rumunijom o njihovom teritorijalnom obeštećenju za ulazak u rat na strani Antante, spremne da im žrtvuju jugoslovenske zemlje Makedoniju i Banat, a Italiji Trst, Istru i Dalmaciju. Pomognuta Crnom Gorom, Srbija se 1914, iznurena prethodnim balkanskim ratovima, suočila s Austro-Ugarskom, a krajem 1915. s udruženim austrougarskim, nemačkim i bugarskim snagama, bez značajnije savezničke pomoći i ugovorno regulisanih odnosa s Antantom ili silama koje su je sačinjavale, što joj je otežavalo međunarodni položaj uopšte, a posebno u borbi za jugoslovensko ujedinjenje. Odstupanjem iz Srbije, preko Kosova, Crne Gore i Albanije, u zimu 1915—1916, srpska vlada uspela je da sačuva oko 160.000 vojnika i nastavi rat na Solunskom frontu, zajedno sa svojim francusko-engleskim saveznicima. Crnogorska „sandžačka vojska" je u mojkovačkom boju 6—10. januara 1916. zaustavila napredovanje austrijskih trupa prema Podgorici, pomažući time odstupanje srpskih trupa preko Albanije, iako je posle pada Lovćena Crna Gora kapitulirala i kralj Nikola I Petrović napustio zemlju. Kao vojni činilac savezničke strategije, Srbija je jačala svoj međunarodni položaj, ali je, na drugoj strani, napuštanje zemlje prouzrokovalo materijalnu zavisnost srpske vlade od saveznika, pa i strepnje da li će saveznici održati Solunski front. Nikola Pašić je razvio viziju jugoslovenske države 29. jula 1914, već drugog dana po izbijanju rata, odgovarajući Jovanu Cvijiću da će granica buduće države dosegnuti Klagenfurt — Marburg (Maribor) — Segedin. Septembra 1914. ubrzao je rad grupe naučnika na idejnom uobličavanju jugoslovenskog programa. Čim je počeo rat, srpski naučnici su se stavili u službu naroda: bili su cenzori, štapski oficiri, zaduženi u vojnom pres-centru, radili na propagandnim i drugim poslovima. Pašić je napravio dalekovid gest kada je 1916. zatražio da se đaci i studenti, sa istaknutim naučnicima otpuste iz vojnih jedinica i upute na školovanje i u druge misije u kojima će najbolje koristiti svojoj zemlji. U pitanju je vizionarsko shvatanje i razumevanje sutrašnjih zadataka. Naučnici (Jovan Cvijić, Aleksandar Belić, Stanoje Stanojević, Bogdan i Pavle Popović, Niko

10


Županić, Jovan Žujović i dr.) od početka rata su nosioci misija u vezi s jugoslo venskom idejom i granicama (demografski, etnografski problemi, socijalne i istorijske argumentacije, itd.). Oni razgovaraju sa inostranim kolegama u evropskim prestonicama, ali i s političarima, bez obzira da li uvek imaju zvanična ovlašćenja ili ne. Putevi su ih vodili u Rim, Pariz, Petrograd, London, Vašington, Bukurešt. Od 70 profesora Univerziteta u Beogradu 60 se našlo sa srpskom vojskom i vladom u inostranstvu. Deo se nalazio u zarobljeničkim logorima. Ogromnu energiju naučnici su utrošili na predavanja i apele, na rad u Jugoslovenskom odboru, u misijama, publicističkoj delatnosti. Pavle Popović je napisao veliki broj članaka iz istorije jugoslovenske književnosti, a Jovan Cvijić uspeo da dovrši i u Francuskoj marta 1918. objavi svoje kapitalno delo — Balkansko poluostrvo. Pašićevo shvatanje ujedinjenja je polazilo od „integralnog rešavanja jugoslovenskog pitanja", dok je osnova „jugoslovenskog programa u Srbiji izgrađivana na tezi o etnički jedinstvenom narodu". Srpske pretenzije obuhvatale su celokupnu jugoslovensku etničku teritoriju, s tim što je Pašić ostavljao jedino mogućnost podele Istre ukoliko Italija odmah uđe u rat na strani sila Antante. Kao jedino moguće rešenje Pašić je smatrao stvaranje „jedne nacionalne države geografski dovoljno velike, etnografski jedne, politički jake, ekonomski nezavisne, koja bi mogla samostalno živeti i razvijati se, uvek u skladu s evropskom kulturom i progresom". Jugoslovenski program temeljio se na nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i Slovenaca, koji su posmatrani kao „jednoplemenici". Ali dinamika ratne neizvesnosti i „pragmatični" karakter Pašićev dovodili su do kolebanja, naročito u kriznim situacijama, usled čega je u ratne ciljeve ugrađivao pored jugoslovenskog programa i program ujedinjenja Srba, ukoliko se prvi program ne bi mogao ostvariti. Po Jovanu Žujoviću, kako navodi Đorđe Stanković, Pašić se plašio hrvatske autonomije posle rata, razmišljajući o Slovenačkoj ,,i kao pretegu za Hrvatsku, ako ova ne bi htela s nama". Radeći u složenim međunarodnim uslovima i zaokupljena teškim odbrambenim bitkama svoje vojske, koje će se na Ceru i Kolubari pretvoriti u velike pobede nad Austro-Ugarskom, koaliciona vlada Kraljevine Srbije, pod predsedništvom Nikole Pašića, konačno je, krajem 1914, formulisala ideju o ujedinjenju svih jugoslovenskih naroda u zajedničku državu kao svoj


e

15

neposredni ratni program. Njenu deklaraciju o tome Narodna skupština u Nišu usvojila je 7. decembra 1914. izrazitom većinom glasova, prihvatajući kao cilj Srbije u tekućem ratu „oslobođenje i ujedinjenje sve naše neoslobođene braće". Taj dokument, poznat kao Niška deklaracija, izjednačio je „veliku stvar srpske države i srpsko-hrvatskog i slovenačkog plemena". Rat do potpunog uništenja koji je Austro-Ugarska nametnula Srbiji nije više bio samo borba za nezavisnost Srbije, nego i za oslobođenje svih porobljenih Srba, Hrvata i Slovenaca. Deklaracija je, nezavisno od svoje opštosti, opredelila srpske ratne ciljeve, koji su dobili zvaničan pečat i međunarodnu težinu saopštavanjem njene sadržine poslanicima država Antante u Nišu. Niška deklaracija je otvorila nove vidike jugoslo venskom ujedinjenju i udarila osnove za tešnju saradnju između srpske vlade i političke emigracije iz Austro-Ugarske, koja se, pre ili posle izbijanja rata, našla na teritoriji savezničkih ili neutralnih država, spremna da se van Monarhije bori za njeno razbijanje i, u zajednici sa srpskim zvaničnicima, za stvaranje zajedničke jugoslovenske države. Niška deklaracija je jasno određivala ratne ciljeve Srbije. Srpska građanska klasa i Nikola Pašić, kao njen glavni predstavnik u stvaranju jugoslovenskog programa, polazili su od ostvarivanja pojedinačnog interesa srpskog naroda, a ne od obezbeđivanja interesa svih jugoslovenskih naroda. Prema Đorđu Stankoviću, „Srbija je istorijskom nužnošću postala nosilac jugoslovenskog programa i zbog toga je objektivno obeležavala sam proces ujedinjenja u njegovim najdominantnijim pojavama", iako su srpski ratni interesi odgovarali najvećem delu građanske klase i težnjama naroda u svim jugoslovenskim zemljama. Program koji nije nastao na bazi sporazuma ravnopravnih činilaca ujedinjenja nije mogao da ne izazove krize u odnosima, sukobe, protivurečnosti, uzaludno isticanje alternativnih programa. Jugoslovenski program je zato i doživljavan u delu građanstva ostalih jugoslovenskih naroda kao ideološka osnova „osvajačke politike Srbije", njenog „pijemontizma", „imperijalističkih težnji". Pašić se nije suštinski kolebao oko rešavanja jugoslovenskog pitanja ni u kriznim trenucima. Sto se tiče unutrašnjeg uređenja buduće jugoslovenske države, odbacivao je mogućnost federativne organizacije, težeći „jedinstvenoj državi", da se ne bi „kvarilo jedinstvo države". Dozvoljavao je da se mogu izraziti neke „plemenske individual-

1

0


nosti" Hrvata tek u području spoljnih obeležja države (naziv države, amblemi, ravnopravnost pisama i vera, jednakost građana). Pomenom „mesne autonomije" za Hrvatsku 1915. iznuđen je ustupak u okolnostima pregovora sila Antante s Italijom. Ako je Pašić i dozvoljavao konstituisanje buduće države kao složene, predviđao je da se prethodno svi Srbi nađu udruženi u Srbiji. Van Austro-Ugarske našlo se 1914. više političara i drugih javnih radnika jugoslovenske orijentacije: Ante Trumbić, Nikola Stojanović, Dušan Vasiljević, Hinko Hinković, Ljubo Leontić, Ivan Meštrović, Franc Potočnjak, braća Julio i Remito Gazari i drugi. Okupljanje i rad ove emigracije podržavala je srpska vlada, preko srpskih političara iz Bosne i svojih diplomatskih predstavnika u Rimu, šaljući instrukcije i dajući finansijsku pomoć. Prema prvobitnim shvatanjima, političari u emigraciji imali su da se bave nacionalnom propagandom, da razvijaju publicističku i informativnu delatnost, da obaveštavaju savezničke vlade i javno mnjenje o jugoslovenskom pitanju, da se zalažu protiv tuđinskih aspiracija na jugoslovenske etničke teritorije, da okupljaju dobrovoljce. Srpska vlada je rano preporučila da se emigracija organizaciono konstituiše stvaranjem jednog odbora, sa sedištem u Londonu, koji bi održavao veze sa srpskom vladom i u inostranstvu branio interese jugoslovenskih naroda, obaveštavajući javno mnjenje evropskih zemalja o jugoslovenskom pitanju. Konture budućeg Jugoslovenskog odbora mogle su faktički da se naslute na sastanku jugoslovenskih političara iz Austro-Ugarske novembra 1914. u Firenci, kao i na sastancima u Rimu decembra iste godine i januara 1915. Formalno gledano, Jugoslovenski odbor bio je konstituisan u Parizu krajem aprila i početkom maja 1915, na požurivanje srpske vlade, i u času kada je već bilo poznato da su sile Antante učinile teritorijalne ustupke Italiji na račun naroda Jugoslavije. Za predsednika Jugoslovenskog odbora izabran je dr Ante Trumbić, iz Dalmacije, istaknut političar jugoslovenske orijentacije. Obrazovanjem Jugoslovenskog odbora bio je stvoren i drugi, pored srpske vlade, nosilac borbe za ujedinjenje jugoslovenskih naroda i osnivanje zajedničke države. Ova dva tela nisu bila ravnopravna u toku rata niti su imala jednaku moć i uticaj. Srpska vlada, iako formalno van Antante, bila je vlada „pridružene sile", zemlje zbog koje je, deklarativno, Antanta ušla u rat, a s njom je Srbija bila spremna da deli ratnu sudbinu


e

15

do kraja i bez rezervi. Ta je vlada stajala na čelu zemlje koja je u ratu podnosila natčovečanske napore boreći se za opstanak protiv daleko nadmoćnijih snaga centralnih sila. Srpska vojska odnela je 1914. pobede koje su joj donele ratni i moralni prestiž u savezničkom javnom mnjenju i kod savezničkih vlada, i nastavila, posle povlačenja preko Albanije, da ratuje na Solunskom frontu. Vlada Kraljevine Srbije oslanjala se na Rusiju i ostale savezničke države, održavala s njima veze, uživala njihovu diplomatsku, vojnu i materijalnu podršku. Imala je diplomatski i informativni aparat u savezničkim i neutralnim zemljama. Za ostvarenje svojih državnih ciljeva Srbija je mogla da računa na vojsku i njen starešinski kadar, naročito posle obračuna regenta Aleksandra i Nikole Pašića s organizacijom „Crna ruka", poznatom i pod nazivom „Ujedinjenje ili smrt", i njenim vođom Dragutinom Dimi tri jevićem Apisom. Jugoslovenski odbor je istupao kao zastupnik nacionalnih i političkih interesa jugoslovenskih naroda u sastavu Austrougarske, ali je faktički bio lišen mogućnosti da neposredno utiče na politički život u njoj. Srpska vlada je inspirisala stvaranje Odbora, finansijski pomagala njegove akcije i članove — sem Trumbića, Frana Šupila i braće Gazari, koji su, čuvajući materijalnu nezavisnost, u suštini branili etički i politički integritet. Odbor nije raspolagao vojnim snagama, iako je pokušavao da stvori oružane formacije (Jadranska legija, Jugoslovenska legija) od dobrovoljaca u SAD i drugim zemljama, kao i od ratnih zarobljenika, nailazeći pri tom na otpor i podozrenje srpske vlade, koja je dobrovoljačkom pitanju prilazila isključivo sa stanovišta stvaranja izvora za popunjavanje srpske vojske na Solunskom frontu. Opasnost od obrazovanja dobrovoljačkih formacija naslućivala je i Italija, opsednuta planovima o zauzimanju jadranske obale. Jugoslovenski odbor je od osnivanja bio i nehomogeno telo u kome su se odražavali sukobi između pristalica srpske vlade i nezavisnih jugoslovenskih političara, predstavnika Slovenaca i Hrvata, između Šupila i ostalih odbornika. Do sukoba sa srpskom vladom i razlaza s Jugoslovenskim odborom Šupilo je u tom telu imao uticajnu ulogu. S Trumbićem je bio jedan od najaktivnijih emigranata, boraca protiv italijanskog teritorijalnog širenja na račun jugoslovenskog etničkog prostora. Izuzev nekoliko reprezentativnih političara iz jugoslovenskih zemalja pod Austro-Ugarskom, odranije poznatih u političkom i javnom životu, članovi Jugo-

1

0


slovenskog odbora su mahom bili ličnosti od manjeg političkog značaja i uticaja. Uprkos svim ovim slabostima i nepovoljnom statusu, Jugoslovenski odbor neosporno je bio jedino političko telo van Austro-Ugarske koje je u toku rata moglo da pred srpskom vladom i saveznicima, pa i pred ekonomskom emigracijom u SAD i Južnoj Americi, Australiji, u neutralnim državama, pred ratnim zarobljenicima, zastupa jugoslovenske narode u Austrougarskoj. Jugoslovenski odbor je uživao aktivnu podršku uticajnih engleskih javnih radnika, osobito naučnika, tzv. jugoslovenskih prijatelja R. V. Sitona-Votsona i Artura Evansa. Tokom rata je obavio zamašne poslove u oblasti nacionalne propagande, popularisao jugoslovensko pitanje, sticao uticaj u savezničkom javnom mnjenju i u zvaničnim krugovima Antante, bez obzira na to što nije uspeo da stekne međunarodno priznanje. Istupao je protiv brutalne asimilacije jugoslovenskog življa u prošlosti i sadašnjosti, naročito se suprotstavljajući italijanskom imperijalizmu i njegovim ambicijama da pređe Jadran i prodre u balkanski i podunavski prostor. Vodeće društvene snage Srbije su u najvišem predstavničkom telu, Narodnoj skupštini, definisale, u glavnim linijama, jugoslovenski program kao ostvarivanje srpske državne ideje u ratu koji se vodio. Taj program bio je predstavljen kao politika koja proističe iz osnovnih srpskih nacionalnih i političkih interesa. Iza tako određene politike srpskog građanstva stajale su sve njegove političke snage, ujedinjene u koalicionoj vladi radikala, samostalnih radikala i naprednjaka, reprezentujući srpsku političku misao i volju u ratu. Uloga Srbije kao Pijemonta u procesu ujedinjenja i koncepcija narodnog jedinstva krila je u sebi opasnost od budućih dubokih nesporazuma i sukoba između jugoslovenskih naroda oko karaktera državnog uređenja, koja je rasla približavanjem sloma Austro-Ugarske, bez obzira na činjenicu što su se pogledi srpske vlade i Jugoslovenskog odbora jedno vreme podudarali. Rezolucija Jugoslovenskog kongresa, usvojena maja 1915. u Nišu, takođe je počivala na načelu „potpunog i nerazrušivog narodnog jedinstva Srba-Hrvata-Slovenaca", koje je potvrdila i srpska Narodna skupština, avgusta iste godine, naglasivši spremnost Kraljevine Srbije da podrži borbu za „oslobođenje i ujedinjenje srpsko-hrvatsko-slovenačkog naroda", bez obzira na žrtve koje će ta borba done ti. Neposredno po svom formal-


e

15

nom konstituisanju Jugoslovenski odbor je odbacio Londonski pakt, označio Srbiju i Crnu Goru za protagoniste oslobođenja svih jugoslovenskih naroda, a Jugoslovene tretirao kao jedan narod, jedinstven, istovetan po jeziku, po „neosporivim geografskim zakonima" i nacionalnoj svesti. U zapletenim međunarodnim okolnostima, koje nisu bile povoljne za rešavanje jugoslovenskog pitanja, srpska vlada i Jugoslovenski odbor sukobili su se oko karaktera uređenja buduće države i položaja Odbora. Nikola Pašić se pozivao na pravo naroda na samoopredeljenje, shvatajući ga isključivo kao sredstvo borbe za razbijanje Austro-Ugarske, a ne i kao načelo na kome treba da se organizuje buduća država. Srpska vlada je gledala na Jugoslovenski odbor kao na podređeno političko-propagandno telo u službi jugoslovenskog programa Srbije, odbacujući zahtev Trumbića da se Odbor prizna kao ravnopravan činilac u borbi za ujedinjenje. U samom krilu Odbora Šupilo je, u drugoj polovini 1915, pokrenuo pitanje jugoslovenskog programa s hrvatskog stanovišta. Istaknuti hrvatski političar je u Srbima, Hrvatima i Slovencima video jedan narod s tri imena, istog jezika i rase, ali s različitim istorijskim, državno-pravnim i kulturnim tradicijama. Nepoverljiv prema srpskoj vladi, a strahujući da Hrvatska ne ostane van ujedinjene Jugoslavije, Šupilo je tražio da u narednoj etapi Srbija sprovede određene reforme kako bi se sprečili srpska prevlast i „srpski ortodoksni ekskluzivizam". Ukoliko ne bi došlo do ove „transformacije" Srbije, onda je trebalo da se radi na stvaranju posebne hrvatske države, pa tek kasnije zajedničke države sa Srbijom. Za razliku od Pašića, nosioca srpskog programa jugoslovenskog ujedinjenja, Šupilo je neuspešno pokušao da izloži „hrvatski program stvaranja jugoslovenske države, zasnovan na federalizmu". Njegov plan za uređenje jugoslovenske države predviđao je istorijske pokrajine kao federativne jedinice, i to: Srbiju iz 1913. (znači, s Makedonijom i Vojvodinom), Hrvatsku sa Slavonijom i Dalmacijom, Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, i Crnu Goru. Supilovi federalistički projekti polazili su u stvari od dualističkog rešenja sa vodećom ulogom Hrvata i Srba u svojim interesnim sferama. Šupilo je uživao podršku Sitona Votsona koji ga je smatrao „najpametnijom glavom" među Jugoslovenima. Ugledni Englez je 1915. pisao da svako onaj koji omalovažava Šupila predstavlja „našeg neprijatelja".

1

0


Početkom 1916. u srpskim redovima se pojavilo klonuće, nastupila malaksalost volje, manifestovala depresija i osvojilo osećanje da je stvar propala. Svi su optuživali Pašića da je krivac i da mu ne preostaje ništa drugo sem da se povuče. Odvajkada je poznato da čim kola krenu nizbrdo, računi počinju da se naplaćuju od čelnih ljudi. Beznađe koje se za trenutak pojavilo psihološki je paralisalo. Pavle Popović je smatrao da se Srbija upropastila i da je došlo do bankrota jugoslovenskog programa. Po Jovanu Cvijiću, katastrofa je nastupila zato što je vlada stavila svoju sudbinu dokraja u savezničke ruke. Očekivala se ostavka srpske vlade i Vrhovne komande. No, Pašićeva energija uspela je da prebrodi krizu u srpskim redovima posle napuštanja zemlje i povlačenja vojske preko Albanije. Njenim preprodavanjem naučnici su opet počeli da pomažu srpskim zvaničnicima. Slična kriza će se obnoviti u vreme ruske revolucije 1917, sve neposrednijeg javljanja vizije ujedinjenja i u suočavanju s demokratskim reformama u građanskim državama Evrope. Ujedinjenje pod rukovodstvom Srbije pojačavalo je sukobe između „Srbijanaca" i „Jugoslovena", uticalo na pojedince iz redova naučnika i drugih javnih radnika da njima ovlada „uskogrudi „patriotizam" koji je nadvlađivao „jugoslovensku širinu". Pijemontska ideja Srbije s monarhističkim ustrojstvom države, koju vodeći ljudi Srbije nisu napuštali u toku prvog svetskog rata, izazivala je podozrenje i otpore političara iz Jugoslovenskog odbora, a s približavanjem kraja rata i dalekovidijih srpskih političara i naučnika koji su joj suprotstavljali ideju federativne republike. Pašićeva inicijativa za razgovore na Krfu između predstavnika srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, preduzeta početkom maja 1917, došla je u krajnje nepovoljnim okolnostima po snage jugoslovenskog ujedinjenja, izražavajući težnju predsednika srpske vlade da stvaranje nove države uzme u svoje ruke, „centralizuje" rad na ujedinjenju i „internacionalizuje" jugoslovensko pitanje u neizvesnoj međunarodnoj situaciji. Rusija se nalazila u vrtlogu februarske revolucije, Austro-Ugarska je ostala bez cara Franje Josipa, SAD su ušle u rat protiv Nemačke, sile Antante nastavljale napore oko zaključenja separatnog mira s Austro-Ugarskom i staru praksu mešanja u unutrašnje poslove malih savezničkih država. Pitanje održavanja Solunskog fronta nalazilo se pred preispitivanjem. Na drugoj strani, sukobi u Jugoslovenskom odboru nisu prestajali, a


e

15

prestiž Srbije u savezničkom svetu bio je uveliko uzdrman zbog „sudskog ubistva" pukovnika Dimitrijevića Apisa na solunskom procesu, optuženog da je pripremao pobunu u vojsci i za atentat na regenta Aleksandra. Iza ovog čina skrivao se u stvari obračun regenta i Pašića s vojnom opozicijom. Pašića je sve više uznemiravalo držanje srpske skupštinske opozicije. Predstavnici buržoazije jugoslovenskih naroda doneli su na Krfu, 20. jula 1917, Krfsku deklaraciju, kompromisan dokument u kome su došli do izražaja ustupci i srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, mada je srpska pozicija ostala nadmoćnija i posle njegovog usvajanja. Srpska vlada nije priznala Jugoslovenski odbor za ravnopravnog učesnika u procesu ujedinjenja, a na samu Deklaraciju Pašić je kasnije gledao kao na „manifestacioni akt". Predstavnici obe strane ostali su na stanovištu da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod. Srpska vlada je prihvatila ujedinjenje jugoslovenskih naroda u nacionalnu i nezavisnu državu na načelu narodnog samoopredeljenja, dok je Jugoslovenski odbor prejudicirao monarhističko uređenje buduće države i vladavinu dinastije Karađorđevića. Krfska deklaracija je predviđala da se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca organizuje kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa srpskom dinastijom. Pregovarači na Krfu nisu čvrsto istrajavali na nacionalnom unitarizmu, kao što se može videti iz naziva države — Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, iako se ne odustaje od teze o „troimenom narodu". „Etnički unitarizam" je odigrao važnu ulogu u prvom svetskom ratu, naročito prema inostranstvu, ali nije mogao izbrisati postojanje faktičkih i istorijskih razlika među narodima nacionalno stasalim u prošlom veku, sa svim posebnostima srpskog i hrvatskog državnog razvitka. Ime države označavalo je i Pašićeve rezerve prema nazivima „Jugoslavija" i „jugoslovenski" pod koje je austrougarska propaganda podvodila „velikosrpstvo". Na Krfu je predviđeno da država ima jedan državni grb, jednu državnu zastavu i jednu krunu, no s tim što su ovi državni amblemi imali biti sastavljeni iz postojećih posebnih oznaka (zastava i grba); srpski, hrvatski i slovenački jezik proglašeni su za ravnopravne, kao i obe azbuke (ćirilica i latinica); sve priznate veroispovesti imale su se vršiti slobodno i javno; pravoslavna, rimokatolička i muhamedanska veroispovest su jednake i ravnopravne prema državi. Istupajući protiv federacije, Pašić je smatrao da ona ne bi mogla obezbediti dovoljno jaku državu, a »

/•V

.IN \

I

10


na drugoj strani da Srbi i Hrvati žive izmešani. Predsednik Jugoslovenskog odbora Trumbić istupao je takođe protiv federativnog uređenja iz bojazni da „velika Srbija" u jugoslovenskoj federaciji ne postane presudni činilac. Srpska vlada i Jugoslovenski odbor nisu na Krfu razmatrali položaj Makedonije i Crne Gore, pošto je srpska vlada, uz saglasnost Jugoslovenskog odbora, njihov status smatrala unutrašnjim pitanjem Srbije. Pašić je s crnogorskim pristalicama ujedinjenja sa Srbijom održavao veze mimo Jugoslovenskog odbora, preko pojedinaca, a od februara 1917. preko novoobrazovanog Središnjeg crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, na čijem se čelu nalazio Andrija Radović, bivši predsednik vlade Kraljevine Crne Gore. Crnogorski odbor je tražio ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim narodima u jedinstvenu nezavisnu državu; smatrao je da je Crna Gora završila svoju ulogu kao nezavisna država i pozdravio Krfsku deklaraciju. Za razliku od Krfske deklaracije, takozvana Majska deklaracija, koju su dva meseca ranije donela 33 narodna zastupnika Jugoslovenskog kluba u bečkom Parlamentu, izjašnjavala se za ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba u samostalno „državno tijelo" pod „žezlom Habsburško-lorenske dinastije", dajući toj manifestaciji jugoslovenstva „katolički i habsburški karakter". Takva suština Majske deklaracije ne bi smela da zamagli činjenicu da je ona politički i nacionalno evoluirala u daljem toku događaja. S pravom se navodi da je, uprkos svome katoličkom karakteru, koji je objektivno proizlazio iz dotadašnjeg slovenačkog razvitka, Majska deklaracija pomogla 1917. da se jugoslovenska ideja uzdigne iz provincijskih okvira, a na drugoj strani iz uskih političkih i kulturnih grupa, na jedan viši nacionalni nivo, te tako dovela do njenog prihvatanja kao nacionalnog smera i politike. Majska deklaracija uticala je da se u Sloveniji obrazuje širok nacionalni pokret, koji je isticao zahteve za samostalnošću Jugoslovena u Austro-Ugarskoj, bez nemačke prevlasti. „Deklaracijski pokret" se razvio narednih meseci kao slovenački narodni i jugoslovenski pokret istovremeno. Godinu dana docnije, maja 1918, vlasti Austro-Ugarske su resile da zabrane svaku agitaciju za Majsku deklaraciju. „Deklaracijski pokret" je, razvijajući slovenačku nacionalnu svest i jugoslovenstvo, ustajao i protiv italijanskih imperijalističkih pretenzija


e

15

na jugoslovenske zemlje. Uzgredno je istupao i protiv priznanja prava srpskoj vladi da predstavlja slovenačke i hrvatske zemlje, da odlučuje o njihovoj sudbini, kao i o granici s Italijom. Sile Antante nisu pristajale na rušenje Austro-Ugarske, uprkos činjenici što je ona odbacivala zaključenje separatnog mira, bila zahvaćena vrenjem i neredima usled ratnog zamora i oktobarske revolucije, bezizglednosti rata, neuspeha na frontovima, materijalne oskudice i potpunog rasula. Sve dok nisu bile spremne da prihvate rušenje Austro-Ugarske, sile Antante nisu mogle da prihvate ni jugoslovensko ujedinjenje, pošto su to bila dva povezana procesa. Države Antante su do polovine 1918. pristajale samo na reforme u Austro-Ugarskoj i davanje teritorijalnih ustupaka na njen račun, praktično na račun jugoslovenskih naroda u njoj. Stvaranje nove države protivurečilo je interesima Italije, njenim spoljnopolitičkim planovima i državnom širenju. Pravo naroda Austro-Ugarske na autonoman život, istaknuto od američkog predsednika Vudroa Vilsona u njegovih „Četrnaest tačaka", objavljenih 8. januara 1918, bilo je tipično polovično rešenje, koje nije moglo da zadovolji jugoslovenske narode pod habsburškom vlašću, tim pre što je Jugoslovenski odbor decembra 1917. upoznao vladu SAD da Srbi, Hrvati i Slovenci žele da se oslobode od Austro-Ugarske i ujedine u demokratsku i ustavnu državu sa Srbijom i Cmom Gorom. Sem sa međunarodnim činiocima, Pašić je imao da se nosi i sa suprotnim pogledima na ujedinjenje oko pitanja razvoja jugoslovenske propagande, antiitalijanske aktivnosti Jugoslovenskog odbora, sumnji članova Odbora u motive Pašićeve politike, nadasve strepnji od buduće prevlasti Srbije u novoj državi. S porazom Supilovog konfederalističkog programa za stvaranje jugoslovenske države, teškoće su izbijale i na liniji razmimoilaženja Odbora oko pitanja dobrovoljaca, pojačane aktivnosti srpske skupštinske opozicije u emigraciji, rešavanja crnogorskog pitanja. Nadređeni položaj Srbije u procesu ujedinjenja i neravnopravan položaj Jugoslovenskog odbora došao je do posebnog izražaja i na Krfskoj konferenciji. Poslednje godine rata predsednik Jugoslovenskog odbora Trumbić vodio je žilavu borbu da obezbedi priznanje tog tela najpre od srpske vlade, kao vid podele vlasti, a kasnije i od sila Antante. U tom cilju on je januara 1918. podneo predlog da se u Londonu ili Parizu sazove jugoslovenska skupština kao privremeno predstavničko telo, ali je naišao na Pašićevo odbijanje,

1 0


kao i prilikom zahteva da predsednik srpske vlade bez rezervi prizna Krfsku deklaraciju. Srpska vlada nije bila spremna 1918. da prihvati Trumbićev predlog za saziv zajedničke jugoslovenske skupštine, svesna težnje Jugoslovenskog odbora da se konferencija u Parizu pretvori u vrhovno jugoslovensko političko-predstavničko telo. Pašić se suprotstavio Trumbiću protivpredlogom da se sazove jugoslovenski manifestacioni kongres. Srbija nije bila voljna da sebe izjednačuje sa ostalim subjektima ujedinjenja, koji su se naprezali da ih saveznici priznaju za zvanične predstavnike Jugoslovena iz Austrougarske. Novi, presudni časovi za stvar jugoslovenskog ujedinjenja nastupili su polovinom 1918, kada su sile Antante pristale na rušenje Austro-Ugarske. Srpska vojska je s francuskim divizijama probila Solunski front septembra 1918. godine, prešavši za sedam nedelja 700 kilometara. Nemačkim vojskovođama bilo je već početkom oktobra 1918. jasno da posle razbijanja „makedonskog fronta" za Nemce više nema nade. Slovenačke stranke osnivaju 17. avgusta 1918. Narodni svet za Sloveniju i Istru; stvaraju se i pokrajinski „sveti" za Trst, Goricu, Celovec, Maribor; lokalni „narodni sveti" širom Slovenije. Time je stvorena organizacija nove slovenačke vlasti kojoj su stari organi vlasti ustupali svoje funkcije. U Zagrebu je 6. oktobra 1918. obrazovano Narodno vijeće za narod Slovenaca, Hrvata i Srba, kao političko predstavništvo svih Slovenaca, Hrvata i Srba koji žive u Hrvatskoj-Sloveniji sa Rijekom, u Dalmaciji, Bosni-Hercegovini, Istri, Trstu, Kranjskoj, Goričkoj, Štajerskoj, Koruškoj, Bačkoj, Banatu, Baranji, Međumurju i ostalim krajevima jugozapadne Ugarske. Kao zajednički program Narodnoga vijeća proklamovano je ujedinjenje „svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu, slobodnu i neovisnu državu Slovenaca, Hrvata i Srba, uređenu na demokratskim načelima". Manifest cara Karla od 16. oktobra 1918. o preuređenju monarhije u raspadanju nije mogao zadovoljiti političke stranke i grupe u jugoslovenskim zemljama. Narodno vijeće SHS, u kome je odlučujuća uloga pripala srpsko-hrvatskoj koaliciji sa Svetozarom Pribićevićem, objavilo je 19. oktobra 1918. da preuzima u svoje ruke vođenje „narodne politike". Novo telo je time odbilo carski manifest od 16. oktobra 1918, tražeći ujedinjenje Slovenaca, Hrvata i Srba na čitavom „njiho-


e

15

vom etnografskom teritoriju", bez obzira na pokrajinske i državne granice u kojima danas žive i to u jedinstvenu, suverenu državu uređenu na načelima političke i ekonomske demokratije. U toj odlučnoj fazi predsedništvo Narodnog vijeća su sačinjavali: Anton Korošec, kao predsednik, Svetozar Pribićević i Ante Pavelić stariji u svojstvu potpredsednika, te Srđan Budisavljević, Mate Drinković i Ivan Lorković na dužnosti sekretara. Odbacivanjem ponude cara i kralja Karla Habsburškog o organizaciji Austrije kao savezne države, Hrvatski sabor je 29. oktobra raskinuo državnopravne odnose i veze između Kraljevine Hrvatske, Slovenije i Dalmacije, s jedne strane, i Kraljevine Ugarske i Carevine Austrije, s druge. Ukinuta je i proglašena ništavom Hrvatsko-ugarska nagodba. Na političkoj pozornici jugoslovenskog ujedinjenja pojavio se oktobra 1918. treći činilac — Narodno vijeće, pored vlade Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, čime je osetno oslabio uticaj ovog drugog. Narodno vijeće je u poređenju s Jugoslovenskim odborom imalo dublje korene u nacionalnom tlu i podlogu u stranačkoj konstelaciji. Pašić je, pri neposrednom suočavanju s predstavnicima Narodnog vijeća, osetio da pred sobom ima realniju snagu od Jugoslovenskog odbora, svedenog na grupe političara emigranata raznih struja, već četiri godine odvojenih od zemlje, prepuštenih ćudima savezničkih vlada i finansijski zavisnih od Srbije. Na Ženevskoj konferenciji, održanoj od 6. do 9. novembra 1918, predsednik srpske vlade susreo se s predstavnicima Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijeća, s Antonom Korošcem na čelu, i srpske opozicije. Ženevska deklaracija izjasnila se za ujédinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u nedeljivu državnu celinu. Predvidela je osnivanje zajedničkog ministarstva kao mešovitog tela sa zadatkom da organizuje novu državu do saziva ustavotvorne skupštine. Vlada Srbije i Narodno vijeće poverili su Zajedničkom ministarstvu spoljne i vojne poslove, ratnu mornaricu, pomorsku trgovinu, pomorski sanitet, pripremanje saziva konstituante. Ustavotvornoj skupštini ostavljeno je da odluči o obliku vladavine, to jest o monarhiji ili republici. Utvrđeno je da u tom prelaznom periodu funkcionišu dve vlade: srpska i vlada Narodnog vijeća. Pašić je odbio da prizna Državu SHS, ali je priznao njeno predstavništvo u Ženevi. U Ženevi su predstavnici jugoslovenskih zemalja bivše Austro-Ugarske prinudili Pašića na povlačenje. Srpski državnik

10


je prihvatio državni provizorijum od stvaranja Zajedničkog ministarstva do donošenja ustava, konfederalnu organizaciju prelazne faze zajedničkog državnog života, s dve ravnopravne vlade, jedne u Srbiji i druge u Državi SHS, i ostavio pitanje oblika vladavine otvoreno. Pašić se u Ženevi našao usamljen pred predstavnicima Narodnog vijeća, Jugoslovenskog odbora i srpske opozicije, a na drugoj strani izložen pritisku sila Antante, naročito Francuske. Odstupanjem od srpskog programa za jugoslovensko ujedinjenje on je ugrozio interese srpske buržoazije i dinastije. Rukovodeći se nepovoljnim odlukama Ženevske konferencije, regent je izazvao krizu vlade i izbegao njihovu ratifikaciju, tim lakše što je bio svestan srpskih vojnih prednosti na samom poprištu bitke za jugoslovensko ujedinjenje. Država SHS nije bila u stanju da brani svoje granice, izložene pritisku Italijana, koji su nastojali da posednu zemlje obećane im Londonskim ugovorom, dok je „zeleni kadar" unosio nemir u Hrvatskoj i Bosni. Na poziv Narodnog vijeća, srpske trupe su prešle Savu i doprle do krajnjih severozapadnih tačaka jugoslovenske teritorije. Pašić je u Ženevi novembra 1918. doživeo slom i razočarenje, a decembra iste godine u Beogradu postao neočekivano žrtva regen to vog „državnog udara" time što mu je uskraćen mandat za sastav prve vlade Kraljevstva. Najjače uporište krune, branilac monarhije, čovek najvećeg međunarodnog ugleda među jugoslovenskim političarima, simbol Srbije i njene politike, nestaje privremeno s političke scene. Ženevska dualna formula, sa neizvesnom pozicijom monarhije i dinastije u državno-pravnom provizorijumu, što je inače bilo rešeno na Krfu, svakako da je bila neprihvatljiva za regenta Aleksandra i bitan razlog Pašićevog dezavuisanja. Nesumnjivo je takođe da se pitanje ujedinjenja prenosilo iz hotelskih dvorana na bojno polje, uz saglasnost saveznika, a i predstavnika Narodnog vijeća u zemlji, pre svega Sv. Pribićevića. Pašić, koji je u ratu poneo breme ujedinjenja, nije regentu više bio ni potreban. Aleksandar Karađorđević je shvatio da u završnom činu mora izaći na „brisani prostor" i kruni pripisati zasluge ujedinjenja. Čin ujedinjenja je morao imati dvorski pečat. Regent je, na taj način, preuzimao na sebe ulogu objedinjavanja „troimenog" naroda Kraljevstva. Pašić mu je u tom času, čim mu se činilo da su teškoće nestale ili mogle biti savladane, postao suvišan. Regent nije želeo ni faktičku ni formalnu deobu zasluga i slave.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

Pašić nije mogao u budućnosti igrati ulogu jugoslovenskog okupljanja, a među političarima iz severozapadnih krajeva države je iz prethodnog perioda nosio suviše omraza i bio izvor dubokog nerazumevanja. Ako su mu jugoslovenski političari decembra 1918. dali podršku, onda su to dobrim delom učinili u uverenju da iza njega stoji regent Aleksandar. U završnoj fazi borbe za jugoslovensko ujedinjenje položaj srpske buržoazije prema buržoaziji ostalih jugoslovenskih naroda znatno su učvršćivale odluke predstavnika naroda Vojvodine i Crne Gore. Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Vojvodini donela je 25. novembra 1918. u Novom Sadu Rezoluciju o priključenju Vojvodine Srbiji. Srpski narodni odbor u Novom Sadu, pod predsedništvom Jaše Tomića, zaobišao je Narodno vijeće u Zagrebu i svu snagu usmerio na ujedinjenje sa Srbijom. Velika narodna skupština, u kojoj su se nalazili zastupnici 211 opština sa ukupno 757 poslanika, jednoglasno se 1918. izjasnila za neposredno priključenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji. Nikakvo drugo rešenje, sem prisajedinjenja Srbiji, nije bilo ni moguće, pod datim okolnostima, prvenstveno zbog nacionalnog, političkog i socijalnog sastava donosilaca odluke. Svaka drukčija odluka dovela bi — po Tomiću — do toga da bi ogromna većina poslanika protivnike ,,svukla" sa tribine i proglasila ujedinjenje sa Srbijom. Nekadašnji borac za autonomiju smatrao je da bi u nacionalno i socijalno raznorodnoj državi autonomija okrnjila kraljev suverenitet i državno jedinstvo, zbog čega se treba okaniti „austrijskih starudija" i čuvati svoju novu državu stvorenu snagom i energijom Kraljevine Srbije. Podgorička Velika narodna skupština odlučila je dan kasnije, 26. novembra, da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbace s crnogorskog prestola, da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu, pod dinastijom Karađorđevića, i stupi u zajedničku državu „troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca". U Odluci se pod 1. polazilo od toga da „Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jednoga jezika i jednih težnji, jedne vjere i običaja s narodom koji živi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednička im je slavna prošlost, kojom se oduševljavaju, zajednički ideali, zajednički narodni junaci, zajednička patnja, zajedničko sve što jedan narod čini narodom." Pored političkih interesa koji iziskuju ujedinjenje naglašavani su ekonomski razlozi, smatrajući da i jedni i drugi

1

0


„imperativno" nameću i traže ujedinjenje. Pored velike ujedinjene Jugoslavije kakav bi značaj — pitali su se poslanici unionističke skupštine — imala „malena, slaba, sirota Crna Gora". Pristalicama ujedinjenja („bjelašima"), na čijoj se strani nalazio veći deo stanovništva Crne Gore, suprotstavljali su se pristalice starog, konzervativnog poretka i dinastije Petrovića („zelenaši"), istupajući protiv ujedinjenja. Predstavljajući manjinu u Crnoj Gori, oni su se oslonili na Italijane koji su jedva čekali priliku da se umešaju na strani protivnika stvaranja jugoslovenske države. U tzv. božičnoj pobuni januara 1919. separatističke snage su — iako pomognute od Italijana — bile poražene. Radikalni prelom u borbi za stvaranje jugoslovenske države nastupio je novembra 1918. Dualno, konfederativno uređenje utvrđeno u Ženevi, regent Aleksandar je odbacio, čime je za jedno vreme bio pokopan i Pašić; odluke Ženeve odbacio je i Trumbić, kao i vođe Narodnog vijeća sa Svetozarom Pribićevićem i drugima na čelu. Država Slovenaca, Hrvata i Srba se pojavila kao novi državnopravni subjekt, iako međunarodno nepriznat. Ona istupa kao zakoniti predstavnik Jugoslovena iz Austro-Ugarske. Nad jugoslovenskim teritorijama nadvijala se italijanska opasnost, a građanstvo na teritoriji Austro-Ugarske strepelo je od društvenih nemira. Crna Gora i Vojvodina su već bile ujedinjene sa Srbijom, dok su iz Bosne poticali zahtevi da se i njeni predstavnici povedu za primerom Vojvodine i Crne Gore. Građanstvo i narod Dalmacije, najviše ugrožen od italijanskog imperijalizma, političko-psihološki razlozi su pritiskali da se ujedinjenje što pre izvede. Zahtevi za federativnom formom, autonomnim statusima i drugim uslovima podobnim za drukčiju, mirniju situaciju, gubili su se u uslovima dramatične opasnosti i pojačanih apela predstavnika ugroženih jugoslovenskih naroda da se predupredi italijansko osvajanje. Čim su SAD i ostali saveznici odlučili da napuste politiku očuvanja Monarhije, Vatikan nije mogao da ne pokaže svoje negativno određenje prema jugoslovenskom pitanju. Vatikan se teško mirio sa ujedinjenjem Hrvata i Slovenaca sa Srbijom i Crnom Gorom, čime se dovodilo u pitanje održavanje Monarhije; izlazak nove države na Jadran onemogućavalo je i ostvarenje italijanskih ambicija; nakon revolucije u Rusiji nestajao je, međutim, raniji strah od podrške velike slovenske sile pravoslav-


e

15

nom stanovništvu jugoslovenskih krajeva. Vatikansko zalaganje za autonomiju Hrvata i Slovenaca u Austro-Ugarskoj značilo je samo odbacivanje njihovog prava na samoopredeljenje. Podržavajući Austro-Ugarsku, Vatikan se udaljavao od narodnih htenja. Katolički kler u Dalmaciji, Istri, Rijeci, Kvarneru, na ostrvima i u Trstu suprotstavio se italijanskim osvajačkim planovima. Jer na području pod upravom Italije i Austrije stao je posle izvesnog oklevanja na stranu nove jugoslovenske države. Istaknuti prvaci klera: Juraj Carić, Anton Jeglič, Antun Mahnič, Andrej Karlin i Antun Bauer tražili su podršku pape i mirovne konferencije za pravedno rešenje teritorijalnih pitanja između Italije i nove države. Dragoljub Zivojinović navodi da je papa otvoreno prigovorio Jegliču što su Hrvati i Slovenci brzo zaboravili Habzburge i Austriju i ušli u novu državu. Papa je 8. novembra 1918. izrazio spremnost da podrži stabilizaciju novih država, ali je Vatikan nastavljao da radi suprotno. Kurija je u odnosu prema Kraljevstvu SHS odbijala da sarađuje s vladom oko naimenovanja biskupa, odvojila je Rijeku od senjske biskupije, podsticala „prozelitsku delatnost klera i tako remetila verski mir". Vatikan je dugo odbijao da uspostavi odnose sa novom državom i prizna njeno stvaranje. Neprijateljski stav Vatikana prema Kraljevstvu naročito je došao do izraza od potpisivanja primirja novembra 1918. do zaključenja ugovora u Rapalu, novembra 1920. godine. U antisrpskoj i antijugoslovenskoj politici Vatikan je nailazio na otpor nižeg sveštenstva, nacionalno osvešćenog, a pogotovu onog dela hijerarhije i klera koji nije podržavao vatikansku naklonost prema italijanskoj ekspanziji na jugoslovenske zemlje. Rimokatolički episkopat će se prilagoditi novostvorenoj situaciji, svestan da ne sme ostati po strani događaja. Zagrebački nadbiskup dr Antun Bauer pozvao je 30. oktobra 1918. sveštenstvo zagrebačke mitropolije da podrži Narodno vijeće, a za vreme boravka delegacije Vijeća u Beogradu Biskupska konferencija je pozdravila ujedinjenje, izražavajući nadu da će nova država priznati prava rimokatoličke crkve i urediti odnose sa Svetom stolicom. Ova protivitalijanska i protivaustrijska orijentacija katoličkog episkopata nastupila je kao rezultat novih događaja, snažnog nacionalnog pokreta, neophodnosti priklanjanja novoj situaciji, iako je privremeno značila sukob sa Vatikanom koji se još nije mirio s postojanjem nove države.

1 0


Uputstva, odnosno Naputak delegacije Narodnog vijeća, koja je krajem novembra 1918. stigla u Beograd, predstavljala su neku vrstu uslova za ujedinjenje, predviđajući da konačnu organizaciju nove države odredi sveopšta narodna skupština Srba, Hrvata i Slovenaca, kvalifikovanom, odnosno dvotrećinskom većinom glasova. Ustavotvorna skupština imala je da donese ustav, odredi formu vladavine i unutrašnje državno uređenje. Naputak je predviđao da se konstituanta sastane najkasnije šest meseci posle sklopljenog mira. Do njenog saziva izvršnu vlast bi vršio kralj, a zakonodavnu Državno vijeće, sastavljeno od članova Narodnog vijeća, Jugoslovenskog odbora i srazmernog broja predstavnika Srbije i Crne Gore. Izbore za ustavotvornu skupštinu sprovelo bi Državno vijeće. Delegacija Države SHS se u Beogradu nije držala „Naputka" zbog italijanske ekspanzije na njene teritorije i revolucionarnog vrenja. Pritisnuta nepovoljnim razvojem događaja na teritoriji Države SHS, delegacija je priznala monarhijski oblik vladavine i dinastiju Karađorđevića. U odgovoru na adresu delegacije Države SHS, regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Države SHS u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, koje se od 1920. do 1929. vodi kao Kraljevina SHS. Time je prejudicirao rešavanje osnovnih pitanja zajedničke države o obliku vladavine i dinastiji Karađorđevića, oduzimajući budućoj ustavotvornoj skupštini karakter suverene ustanove. Stvaranje prve jugoslovenske države 1918. je istorijski proces sa korenima u prošlosti, koji je proizilazio iz nacionaloslobodilačkih težnji etnički srodnih naroda. Istorija je pokazala da je Srbija bila najznačajniji činilac ujedinjenja, ali i to da je tokom prvog svetskog rata njena istorija bila tesno povezana sa istorijom ostalih jugoslovenskih naroda u okvirima jugoslovenskog pokreta. Imajući u vidu ovaj proces kao „osnovni istorijski tok", istoričari smatraju da je u datim događajima nemoguće „izdvojiti Srbiju i Srbe iz celine jugoslovenskog pokreta". Sa srpskom vladom delovao je Jugoslovenski odbor kao činilac ujedinjenja, dok je samonikli jugoslovenski pokret u Austrougarskoj produbljivao svojom aktivnošću krizu Monarhije; Crnogorski odbor — nasuprot zvaničnoj Crnoj Gori, i nezavisno od trzavica u njemu — podržavao je ujedinjenje sa Srbijom. U okvirima sve složenijeg jugoslovenskog pokreta Srbija nije odustajala od svog spoljnopolitičkog programa iz jeseni 1914.

JUGOSLOVENSKA

IDEJA

U

PRVOM

SVETSKOM

RATU

I

UJEDINJENJE

e

15

godine. Ideološku osnovu jugoslovenskog programa Srbije i ostalih činilaca toga pokreta činilo je shvatanje o „troimenom narodu". Pored ove zajedničke ideološke sastavnice činilaca jugoslovenskog pokreta, -istovetna im je bila i predstava o teritorijalnom opsegu buduće jugoslovenske države, mada su se pogledi na unutrašnje političko uređenje sve više razlikovali. Za ujedinjenje 1918. su se ipak izjasnili predstavnici svih jugoslovenskih naroda, preko svojih legalno nastalih predstavništava, nezavisno od pritajenih rezervi, nekih nerešenih pitanja, dvosmislenih izjava u decembarskom aktu, pa i izostavljanja nekih odredaba iz „Naputka" delegacije. Najprogresivnije snage iz redova građanstva jugoslovenskih naroda ostvarile su 1918. — nezavisno od forme unutrašnjeg uređenja — čin koji ima epohalan istorijski značaj, jer su se narodi Jugoslavije posle 13 vekova najzad našli pod zajedničkim krovom. Budući među sobom izmešani, naročito Srbi i Hrvati, oni su stvorili pretpostavke da u budućnosti ostvare ekonomske integrativne veze i postignu veći stepen kulturnog povezivanja. Zajednički jugoslovenski interesi za trenutak su nadvladali posebne nacionalne interese buržoazije. U tom času istorijski najnaprednije snage jugoslovenskih naroda su na osnovu prava na samoopredeljenje legitimno izrazile svoju želju da se nađu u zajedničkim državnim okvirima. Stoga su sve kasnije nastale propagandne floskule o Jugoslaviji kao „reakcionarnom činu", „veštačkoj tvorevini", „versajskoj kombinaciji", itd. izraz zlonamernosti, jednostranog sagledavanja, ili nerazumevanja istorijskih procesa koji su doveli do njenog oblikovanja na kraju prvog svetskog rata. Delo ujedinjenja nije bilo samo proizvod velikih imperijalističkih sila (versajskih pobednika), već, pre svega, aktivnih napora Srbije, Crne Gore i drugih naroda Jugoslavije u prvom svetskom ratu u formi propagande, publicističke i druge javne delatnosti za oživotvorenje jugoslovenske ideje (Jugoslovenski odbor), aktivnosti dobrovoljaca u Rusiji, Dobrudži, na italijansko-austrijskom i Solunskom frontu, delovanja Narodnog vijeća SHS i njegovih odbora („svetova"). Nova država je omogućavala pri nastanku, a i kasnije, da se razviju odbrambene funkcije u interesu naroda kojima je pretilo da postanu plen susednih sila: Italije, Mađarske i Bugarske. Italija je htela da posedne istočni deo Jadrana i da se što dublje uklini u zaleđe Balkana; Bugarska je pretendovala na Makedoniju i delove Srbije u slivu „bugarske Morave" radi

1

0


ostvarenja svoga balkanskog prvenstva, polazeći, kao i srpska građanska klasa, od teze da dve države ne mogu polagati pravo na vodeću balkansku ulogu; Mađarska nije odustajala od Vojvodine („južne županije"), Prekomurja i Međumurja u ime ispravljanja „nepravdi" nanetih joj Trijanonskim „diktatom". Nikola Pašić i radikali strahovali su od samostalne Hrvatske, van Jugoslavije, koja bi mogla postati druga Bugarska na severozapadu. Ideja samoodbrane dominirala je i u prvom svetskom ratu, budući isticana od političkih činilaca i nosilaca jugoslovenskog ujedinjenja, i razumljivo određena i interesima njenih vodećih pobornika. Govorilo se o posedovanju obe strane Dunava u cilju odbrane Moravske doline, čija vrata predstavlja Banat; mislilo se na ometanje bugarsko-albanskog spajanja kako bi se očuvala srpsko-grčka granica; postojao je strah od tri nova rata, pre nego se i završio onaj u toku, sa Bugarskom i savezničkim zemljama — Rum unijom i Italijom, oko spornih teritorija. Jugoslovensko okupljanje smatralo se uslovom opstanka, jer tek kada jugoslovenski narodi budu ujedinjeni imaće „nužna sredstva za neovisan opstanak". Argumenti „samoodbrane" i pitanje životnog opstanka vezivali su se od prvog dana za ujedinjenje srodnih naroda. Svako deljenje na više državica odgovaralo je 1918. i kasnije samo neprijateljima Jugoslavije. Nova država postajala je „bedem", neka vrsta „nasipa" za sprečavanje eventualnog germanskog imperijalizma u budućnosti i, na drugoj strani, revizije Trijanonskog mirovnog ugovora. U okviru Kraljevine SHS našli su se svi Srbi, sem dela koji je ostao pod Rum unijom i Mađarskom, Slovenci i Hrvati, izuzimajući one koji su se našli pod Italijom od završetka prvog svetskog rata, Austrijom i Mađarskom, dok su Makedonci nastavili da žive podeljeni kako je to sankcionisano posle balkanskih ratova. Ujedinjenje je doprinelo emancipaciji nekih naroda, kao Slovenaca, u ekonomskoj, kulturnoj, jezičkoj i naučnoj sferi, dovršavanju procesa njihovog nacionalnog samoosvešćenja. Kraljevina SHS je stvorila ekonomsko tržište i jedinstveno carinsko područje koje je omogućavalo cirkulaciju robe, kapitala, kretanje ljudi i traženje posla, razvijanje poslovnih veza i stapanje pojedinih područja u celine. Ujedinjenje je označilo i likvidaciju veleposeda koji su u severnim krajevima pripadali strancima. O ekonomskoj moći ovih veleposeda govori činjenica da su njihovi vlasnici raspolagali sa. 592.000 hektara


29

na 369 veleposeda, čime je, bar u ovoj oblasti, presečeno odlivanje kolonijalne rente u inostranstvo. Od ovih 369 vlasnika veleposeda, 310 su bili stranci: 112 je poticalo iz Austrije, 126 su bili državljani Mađarske, 10 Italije, 8 Čehoslovačke, 4 Rumunije, 3 Nemačkog Rajha i 17 državljani drugih država.

KRALJEVINA SHS I NJENI NARODI

Godine 1918. umesto velike Austro-Ugarske stvorene su „nacionalne" države: Austrija, Čehoslovačka, Mađarska i Kraljevina SHS. Zajednička istorija jugoslovenskih naroda započinjala je u znaku opterećenosti novostvorene Kraljevine geopolitičkim položajem na razmeđi važnih puteva između Azije i Evrope, Zapada i Istoka, a na drugoj strani nerazvijenosti jugoslovenskog društva koje je izuzevši izvesna područja kasnilo s industrijskim prevratom vek i po u poređenju sa engleskim društvom. Kao što primećuju istraživači jugoslovenske međuratne privrede, najnapredniji delovi jugoslovenskog društva su se 1918. nalazili u procesu druge industrijske revolucije, to jest uvođenja električne energije kao pogonske snage u industrijsku proizvodnju, dok je u isto vreme u velikim prostranstvima planinskog bespuća najveći civilizacijski domet predstavljala zamena luča petrolejskom lampom. Između naroda koji su se 1918. politički objedinjavali ima osnova misao da je „obrnut proces objedinjavanja, od političkog ka ekonomskom, otežavao osnovnu zamisao oko ujedinjenja". Tim povodom valja razumeti Smiljanu Đurović zašto navodi reči ministra trgovine i industrije Stojana Ribarca koji je marta 1919. isticao „da bi političko jedinstvo koje se postiglo po tako skupu cenu, bilo iluzorno, ako u novoj državi jedna pokrajina bude od druge udaljena pregradama ma kakve vrste, ako se promet između jedne i druge pokrajine veže za ma kakve uslove i pogodbe. Bili smo odeljeni i suviše dugo, da bismo se i na dalje odvajali. . . U ostalom ekonomska podvojenost stvara osnovu i za političku odvojenost, sa takvom podvojenosti, ne bismo se nikada ni osetili kao jedan narod. . . Ako se ta ekonomska celina pregradi na nekoliko delova i svaki se deo posmatra kao zaseban i čuva svoje posebne interese, onda je izgubljena sva dobit jedne velike ekonomske oblasti, a danas su samo velike ekonomske


35

oblasti u stanju da izdrže svetsku utakmicu i borbu za opstanak." Deset godina kasnije, 1929, Petar T. Popović je podsećao koliko je teško da se „bez izvesnih napora drže u potpunoj ekonomskoj povezanosti, koju hoće država, delovi jedne balkanske kraljevine sa primitivnim narodom pretežno zemljoradničkim, proizišle iz delova triju država, od kojih je jedna bila azijska, druga evropska a treća balkanska." Kraljevina se prostirala na površini od 248.666 km2, zaposedala je centralni deo Balkanskog poluostrva, prostirala se u delu Panonske nizije, dopirala do Alpa i izbijala na Jadransko more dužinom od nekoliko stotina kilometara. Posedujući istočnu obalu Jadrana, s razuđenim arhipelagom, Kraljevina je bila povezana sa celim svetom. Preko Makedonije izbijala je nadomak Egejskog mora. Položajem je bila veza, most Evrope i Azije, srednjoevropskog, maloazijskog i bliskoistočnog prostora, otvorena prema Mediteranu i preko Dunava povezana sa Crnim morem. Hrvatska i Slovenija bile su povezane železničkom mrežom s podunavskim zemljama Srednje i Centralne Evrope, s Italijom, Austrijom, Mađarskom, Čehoslovačkom i Nemačkom, a preko Srbije i Makedonije, dolinama Morave i Vardara, Kraljevina je imala vezu sa Grčkom i Bugarskom. Nalazeći se u važnom području ukrštanja strateških interesa velikih sila, a pri tome za njih agrarno i sirovinski zanimljiva, imala je položaj koji je od prvog dana onespokojavao na jednoj strani, a na drugoj ohrabrujuće delovao sa stanovišta otvorenosti prema svetu, mogućnosti razvoja privrede, turizma, saobraćaja. Ujedno je bila zemlja balkanskog i podunavskog regiona, srednjoevropska i mediteranska. Jedan građanski političar — reč je o Dragoljubu Jovanoviću — kazao je jednom prilikom da je nekako u svest vekovima ulazilo da je granica na Savi i Dunavu, a jednog jutra — misli na 1. decembar 1918. — ona se pomerila nekoliko stotina kilometara na zapad, izbila na Karavanke. Sa današnjeg odstojanja to je moguće shvatiti, ali se 1918. radilo o zbunjujućoj promeni. Pogranična mesta preko kojih je, koliko do juče, išla trgovina sa Austro-Ugarskom, kao Šabac i Zemun, ostala su u dubokoj unutrašnjosti. Na granicama Kraljevine nalazile su se velike varoši i gradovi, nasuprot pretežno malim naseljima na jugoslovenskoj strani: prema Solunu stajala je Đevđelija, prema Temišvaru Vršac, prema Trstu Postojna, prema Pečuju Beli Manastir, prema Podgorici Skadar, a prema Segedinu Horgoš. Kraljevina SHS je delila granična jezera

10 KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

sa Grčkom (Dojransko), sa Albanijom (Ohridsko, Prespansko i Skadarsko), iako su Kraljevini pripadale veće površine nego susednim državama. Pod Italijom su posle prvog svetskog rata ostale stotine hiljada Jugoslovena — Hrvata i Slovenaca; rezultat plebiscita u Koruškoj ostavio je u sastavu Austrije koruške Slovence; hrvatsko-srpska manjina je ostala i u Mađarskoj, dok se podelom Banata u sastavu Rumunije našao deo srpskog naroda i oko 13—14.000 Hrvata. Makedonija je posle balkanskih ratova podeljena između Srbije (Vardarska), Bugarske (Pirinska) i Grčke (Egejska Makedonija). Ova podela imala je za posledicu i deobu pod Turskom jedinstvene privrede koja se sada našla pocepana između tri države koje su je zamenile na Balkanu do Jedrena. Počela je stagnacija Bitolja, s kasnijim uzdizanjem gradova na severu — Skoplja i Kumanova. Bitolj je do Balkanskih ratova bio centar bitoljske oblasti; grad je centar mladoturskog pokreta, sedište komandanta turske vojske na Balkanu. Zvali su ga „Vavilon" i smatran je za najlepšu tursku varoš na Balkanu, sa više škola, bolnica i industrijskih preduzeća (fabrika štofa, fabrika gajtana, piva, bombona, itd.). Privredni i kulturni značaj grad je izgubio prilikom razgraničenja, kada su Lerin i Kostur pripali Grčkoj, a Korča, Podgradec, Piškopeja i Elbasan ušli u sastav Albanije. Nova stradanja nastupila su u vreme Solunskog fronta i nehatne eksplozije francuske municije 1918. godine. Nacionalna struktura Kraljevine prema podacima za veroispovest, kada je reč o narodima, i maternji jezik, za nacionalne manjine, koliko god bila nepouzdana (drugih pokazatelja nema) pokazuje — prema podacima Branislava Gligorijevića — da su Srbi činili 4.704.876 (39%); Hrvati 2.889.102 (23,9%); Slovenci 1.023.588 (8,5%); Muslimani 759.656 (6,3%); Makedonci '630.000 (3,3%); Nemci 512.207 (4,3%); Mađari 472.079 (3,9%); Albanci (Arnauti, Šiptari) 483.871 (4,0%); Rumuni 183.563 (1,6%); Turci 143.453 (1,2%); Italijani 11.630 (0,1%); slovenske manjine 198.857 (1,6%); ostali 42.756 (0,3%). Ukupan broj stanovnika Kraljevine iznosio je 1921. godine 12.055.715. Slovenci i Makedonci su živeli kompaktno na svojim teritorijama, dok su Srbi i Hrvati bili izmešani. Prema objavljenom popisu iz 1921, koji uzima u obzir nešto drukčiji opseg jugoslovenskih pokrajina, od ukupnog broja stanovništva, Srba je bilo u Srbiji (u granicama pre balkanskih ratova) 98,4%, u Bosni i Hercegovini 43,9%, u


35

Banatu, Bačkoj i Baranji 30%, u Hrvatskoj 24,1%, u Dalmaciji 17%; Hrvata je bilo u Hrvatskoj 72,7%, u Dalmaciji 82,8%, u Bosni i Hercegovini 23,5%; od ukupnog broja stanovništva Bosne i Hercegovine Muslimani su činili 31,1%; Nemaca i Mađara u Banatu, Bačkoj i Baranji bilo je 23,8%, odnosno 27,7% od ukupnog broja stanovništva u tim oblastima; Albanci su sačinjavali 28,4% od ukupnog broja stanovništva Kosova i Metohije i Makedonije. Kraljevina SHS suočavala se od svog nastanka sa spoijnim teškoćama. Počinjala je život u međunarodnim odnosima kao nepriznata, sa nemirima na svim granicama dugim preko 3.000 km. Ona je imala više „zajedničkih granica" od bilo koje druge zemlje u Evropi sem Nemačke, a ni sa jednom od susednih zemalja nije imala zadovoljavajuće odnose sem sa Grčkom i Rumunijom; sa ovom poslednjom tek pošto je došlo do razgraničenja u Banatu. Zapleti oko Albanije i jadranske obale bili su od ujedinjenja neprestani izvor uznemirenja. Albanija je bila na putu da postane italijanska kolonija. Britanske diplomate upoređivale su situaciju u kojoj se nalazila Albanija izazvanu italijanskim pretenzijama i stavom Kraljevine SHS sa onom u Bosni i Hercegovini 1908. godine. Bugarska je ostala trajni neprijatelj zbog svojih aspiracija na Makedoniju. Vlada Kraljevine SHS je smatrala da je Bugarska u prvom svetskom ratu „zauzela izdajnički stav prema svojoj braći i prijateljima", da je „počinila nepotrebna zverstva" i da, ako se želi ustanovljenje mira, „treba da prođe kroz razdoblje pokajanja, od petnaest do dvadeset godina, tokom kojeg treba da iskoristi svaku priliku da pokaže svoju odanost pripadnicima slovenske rase". Mađarska je sumnjičena zbog neiskorenjive težnje za revanšom. Opasnost od anšlusa u Austriji bila je opasnost i za budućnost. Italija je svom snagom. radila na iskorišćavanju sloma austrougarskog carstva da bi pojačala svoje pozicije na Balkanu i Jadranu. Sve do smrti kralja Nikole I Petrovića pomagala je njegove težnje za restauracijom Kraljevine Crne Gore. Italija je podržavala „samozvanu crnogorsku vladu" do kraja 1921, koja je upućivala memorandume Društvu naroda, protestujući zbog „izdaje Crne Gore od strane sila". Cilj jugoslovenske vlade je bio usredsređen na to da spreči prodor Italije dublje na Balkan, pre svega da ne dođe do okupacije Albanije. Prema britanskim izveštajima vlada Kraljevine je to osećala kao pitanje života i smrti. Italija je postajala politička opsesija Kraljevine SHS kao

1

0


Austro-Ugarska Srbije. Sa italijanskim snagama na zapadu i neprijateljskom Bugarskom na istoku zemlja je mogla biti presečena i Makedonija se ne bi mogla održati. Bugarska i Mađarska smatrale su odredbe Neija i Trijanona kao nasilje pobednika. U Bugarskoj je delovalo pet „revolucionarnih komiteta": „Makedonski izvršni", „Maćedonski", „Federativni", „Ilinden", „Trakijski", „Dobrudžanski". Oficijelni krugovi Bugarske predstavljali su ih kao „Dobrotvorna društva". Ćustendil, Đumaja i Petrič su bili tri glavna centra za prebacivanje komita u Vardarsku Makedoniju. Bugarska nije bila spremna da se odrekne „Vardarske doline" i Morave kao bugarske reke. Poraz u balkanskom i prvom svetskom ratu nije izmenio mentalitet bugarskih vladajućih krugova. Opasnost od Bugarske pojačana je pomaganjem VMRO-a — vrhovista, a od Italije podržavanjem iredentističkih struja preko Kosovskog komiteta obrazovanog 1919. u Albaniji. U Beogradu je vladao strah od revizije granica i terorističko-podrivačke delatnosti „komita" koji isu upadali u Makedoniju iz Bugarske i „kačaka" iz Albanije. Na Kosovo i u „Južnu Srbiju" (Makedoniju) ubacivani su „kačaci" i „komite". „Kačakovanje" je potrajalo šest godina posle stvaranja Kraljevine. Poznati drenički prvak Azem Bejta odmetnuo se posle ujedinjenja i „kačakovao" sve do 1924. godine kada je ubijen. Hasan-beg Priština, Azem Bejta, Bajrem-beg Curi, Iso Boljetini i drugi albanski glavari poticali su iz zemljoposedničko-feudalnih krugova albanskog društva, koji nisu imali nikakve veze sa oslobođenjem albanskih seljaka. U saradnji sa Italijom i VMROom (vrhoviziranim) radili su na izdvajanju Kosova i Metohije iz sastava Kraljevina SHS. Borba protiv „komitskih družina" uznemiravala je i skupo koštala pogranični živalj. Makedonci su se našli pod pritiskom bugarskih komita, a na drugoj strani izloženi represiji organa Kraljevine SHS. Stanovništvo uz granicu je naterivano da učestvuje u seči šuma, da pomaže vojnim jedinicama i žandarmerijskim patrolama u poterama, kalauzi „pokretnim jedinicama" u borbi protiv komita, da potkazuje jatake. Atentati na visoke vojne i upravne funkcionere u Štipu i Skoplju izazivali su odmazde nad jatacima i stanovnicima optuženim da su bugarski saradnici. Upadi „kačaka" povlačili su kažnjavanje članova porodica.


3 5

Rivalstvo i borba za uticaj između Francuske i Italije podsećalo je na rivalstvo Rusije i Austro-Ugarske pre prvog svetskog rata. Kraljevina je bila stub francuske politike na Balkanu. Francuska je nastojala, zajedno s Kraljevinom SHS da spreči oživljavanje snaga bivših neprijatelja i očuva nepovredivost mirovnih ugovora. Javno mnjenje je bilo frankofilski raspoloženo. Zemlja je otvorena za prodor francuske kulture. Francuska je razvijala kulturnu propagandu, davala stipendije srpskim studentima, zajmove za nabavku oružja i stabilizaciju valute. Francuzi su ostvarivali značajni duhovni prodor propagandom, buđenjem sentimentalnih asocijacija na prvi svetski rat i Solunski front; neštedimice su delili odlikovanja. Oslanjanje Kraljevine na Francusku bilo je nužno i zbog italijanske opasnosti. Velika Britanija i Francuska su finansirale prihvatanje i smeštaj ruskih izbeglica u Kraljevini SHS posle poraza intervencije i završetka građanskog rata, prebacujući kasnije troškove na Društvo naroda. Britanski izvori upoznaju nas sa uverenjem političara Kraljevine SHS da bi bilo „kakav lom u okrilju velike Antante vodio rasulu evropske politike". Francuska, velika kontinentalna sila, mnogo direktnije se mešala u jugoslovensku politiku od Velike Britanije. Britansku politiku su određivali neki opšti postulati geopolitike, ekonomskih interesa i svetske strategije, pri čemu je ona vodila, pre svega, računa o principu ravnoteže. Kao imperijalna sila nije mogla da ne brine o zaleđu svojih svetskih puteva, a zajedno sa Francuskom o održanju antiboljševičkog sanitarnog kordona i uopšte versajskog sistema međunarodnih odnosa. Stečeno iskustvo s Austro-Ugarskom pomagalo je Velikoj Britaniji i njenim političko-diplomatskim predstavnicima, zajedno sa praksom u kolonijama, da shvate raznorodne institucije nove države, ukrštanje vera, kultura, jezika, upravnih sistema i podela, psihologiju državne administracije i politike jednom rečju. Koliko je izrazitu prednost u Kraljevini imala Francuska u odnosu na ostale velike sile vidi se iz britanskih ocena o Kraljevini SHS kao o „satelitu" u čvrstom francuskom „zagrljaju". Manifestacije jugoslovensko-francuskog prijateljstva su proizilazile iz međunarodne orijentacije dve zemlje, tradicije iz tek završenog rata i obostranih interesa u međuratnoj Evropi. Takav odnos je Kraljevini SHS odgovarao radi ublažavanja i potiranja italijanskog neprijateljstva. Politički uticaj Francuske održavao se ne samo kulturnim uticajem već i propagandom.

1

0


Francuski prestiž je bio znatan i u vojsci: u Generalštabu, u vojnim školama, u vojnoj doktrini, u politici naoružanja. Napadna strana ovog prijateljstva zapažana je u izgradnji velelepne zgrade francuskog poslanstva u Beogradu, kao i Meštrovićevog dela — Spomenika zahvalnosti Francuskoj u Beogradu 1930. godine. Nova Kraljevina se od prvog dana sukobila i sa oštrim unutrašnjim problemima izazvanim ratnim razaranjima, velikim ljudskim gubicima, dezorganizacijom saobraćaja, nepovezanošću svih delova države, a pre svega potrebom prilagođavanja različitim kulturama na kojima su počivali njeni sastavni delovi, sa suprotnim pogledima raznorodnih političkih snaga na unutrašnje uređenje. Nezavisno od međusobnih veza u daljoj i bližoj prošlosti, narodi koji su se našli u zajedničkoj državi nisu dobro poznavali jedni druge. Neki od njih proveli su vekove u sastavu tuđih kultura — boreći se za očuvanje svog identiteta, politički i ekonomski podređeni vladajućim nacijama, regionalno zatvoreni, na periferijama velikih carstava — osmanlijskog i habsburškog, nacionalno deljeni i suprotstavljani, konfesionalno polarizovani. Narodi u Srbiji i Crnoj Gori živeli su u ranije stečenim nezavisnim državama, privredno i kulturno nerazvijeni, pod vladavinom birokratije i glavarskog sloja, nastojeći da se održe, teritorijalno prošire u fazi nacionalnooslobodilačkih borbi, i da apsolutizam zamene demokratskim političkim sistemom. Na jedinstvenom državnom području započinjali su zajednički život narodi koji su u neposrednoj prošlosti imali različite državne sisteme i ustanove. Ustavni poredak Srbije od 1889. do 1893. ograničio je kraljevu vlast u korist Narodne skupštine. Parlamentarizam u Srbiji — posle ubistva Aleksandra Obrenovića, 1903, s ograničenom kraljevom vlašću, sa slobodom štampe i skupštinske opozicije — predstavljao je jedinstvenu pojavu u jugoslovenskim zemljama uoči ujedinjenja. Kritička analiza Dimitrija Tucovića ipak je iza ove parlamentarne fasade otkrivala potmulu borbu za premoć između vojne i civilne vlasti, a na drugoj strani manipulacije Nikole Pašića, koji je osiguravao formu parlamentarne prakse izuzetno vesto sprovodeći svoju volju preko vlade i radikalskih poslanika Narodne skupštine. Rad državnih ustanova i političke borbe odvijali su se u pretežno seljačkoj zemlji, privredno nerazvije-


35

noj, pod stalnim pritiskom; u zemlji s dosta nepismenih, kao i s tradicijom jagme za političke položaje i činovnička mesta, koja su shvatana i kao izvori privilegija i društvenog prestiža. Kod francuskih banaka, a ruskim posredstvom, Srbija je obezbeđivala zajmove. Apsolutistička vladavina Nikole I Petrovića nosila je patrijarhalni oreol, sve više dolazeći pod udar kritike mladih, školovanijih naraštaja i izvesnog broja plemenskih starešina, koji su tražili reforme. Darivanjem ustava narodu 1905. knez Nikola I Petrović nije izmenio i prirodu režima svoje lične vladavine. Jula 1907. knez je raspustip Crnogorsku narodnu skupštinu, zabranio rad Narodnoj stranci („klubašima"), i izlaženje lista Narodna misao. Na 50-godišnjicu vladavine Nikola I se 1910. proglasio kraljem. Pretvaranjem Kneževine u Kraljevinu crnogorski vladar je računao na podizanje ličnog prestiža i ugleda dinastije Petrovića, a na drugoj strani poboljšavanje svog „poljuljanog" ugleda usled obračuna sa političkim protivnicima apsolutizma. Novica Rakočević povodom ovog spektakularnog čina smatra da je Nikola Petrović želeo da simbolizira „obnavljanje starog zetskog kraljevstva iz 1077. godine, prvog srpskog kraljevstva". Ova ideja nalazila se i u obrazloženju Crnogorske narodne skupštine o proglašenju Crne Gore za kraljevinu, to jest da Crna Gora predstavlja „kontinuitet srpske srednjovekovne države i državne misli", a Cetinjska mitropolija jedinu „svetosavsku episkopsku stolicu, koja je bez prekida ,do danas' sačuvana, i kao takva je zakonita prestonica i nasljednica Pećke patrijaršije"; istovremeno je za Barsku arcibiskupiju rečeno da „uživa i danas dostojanstvo Prve stolice Katoličke crkve sve-nekdašnje srpske kraljevine". Jugoslovenski narodi koji su živeli u Austro-Ugarskoj nisu mogli da se razvijaju demokratski u jednoj konzervativnoj monarhiji koja nije bila raskinula s feudalizmom, u monarhiji zasnovanoj na vladavini vojne i civilne birokratije, ograničenom izbornom pravu i ozakonjenoj suprematiji nemačkog i mađarskog stanovništva, posebno plemstva. Međusobno odeljeni, oni u toj monarhiji nisu imali ni istovetne institucionalne mehanizme vlasti i pravne režime. U novoj državi morali su da sarađuju političari i javni radnici formirani u nejednakim državnim i političkim uslovima, različitih shvatanja političkog i upravnog sistema, različitih prilaza etničkom fenomenu, a uz to razdvojeni verom, obrazo-

1

0


vanjem, životnim iskustvom. Neki od njih jedva da su bili uspeli da čuju jedni za druge, jer je stvaranje zajedničke države nastupilo pre očekivanja, zahvaljujući trulosti Austro-Ugarske i nametnutom ratu centralnih sila Srbiji. Sukobljavanja srpske vlade i Jugoslovenskog odbora unosila su još u toku rata seme nepoverenja u pogledu namera druge strane. Nikola Pašić je gajio sumnje u „jugoslovenstvo" kao nešto što dolazi iz Austro-Ugarske („austrijanština"), a izvestan broj jugoslovenskih političara u srpsku pravoslavnu isključivost. Političari iz jugoslovenskih zemalja su u novu državu ulazili kao ljudi srednjeg doba, pa i stariji, stupivši u politički život na početku ovog ili, čak, u drugoj polovini prošlog veka, kada su već imali izgrađene političke stavove. Raniji državni razvitak Srbije znao je za samoupravnu praksu — kako izvornu, tako i onu kasnijom degeneracijom samoupravne organizacije svedenu na birokratsku polugu više izvršne vlasti — kao i za parlamentarnu vladavinu s uticajnim vanparlamentarnim snagama i činiocima. Srbija je bila centralistički uređena i prosta država, do 1912/1913. nacionalno homogena, gotovo bez nacionalnih manjina. Vekovno iskustvo slovenačkih zemalja više je naginjalo autonomnom političkom i privrednom razvitku, s uvažavanjem centra i poštovanjem unutrašnjih posebnosti, koje su se razvile tokom duge istorije usled podele na pokrajine i funkcionisanja regionalnih organa vlasti. Hrvati su imali razvijenu državnu tradiciju, stare ustanove i izgrađen politički stil. Borba za jugoslovensko ujedinjenje u prvom svetskom ratu pokazivala je da su se političari u Hrvatskoj delili na one više okrenute vlastitom iskustvu, hrvatskom viđenju ujedinjenja, a veoma podozrive prema namerama Srbije, i one koji su bili protiv ujedinjenja; zatim, na jugoslovenske političare, koji su nastojali da se ujedinjenje ne pretvori u neravnopravno priključenje hrvatskih zemalja jačem državnom subjektu, zapravo da Jugoslavija ne bude proširena Srbija; i najzad, svesni da zbog brojčane i ekonomske slabosti ne mogu drugačije da obezbede interese svog građanstva. Rimokatolička crkva, sa svojim konzervativnim episkopatom, mada se javno nije mešala u politiku, posredno je uticala na politička raspoloženja i opredeljivanja, a u Sloveniji direktan uticaj ostvarila preko vladajuće Slovenske ljudske stranke (SLS).


35

U uslovima zaostalog sela i agrarnog društva postojala je glad za fakultetski obrazovanim kadrovima, ali je i tek diplomiranim studentima bilo teško otvoriti radno mesto. U međuratnom periodu je svake godine prosečno diplomiralo oko 2.500 studenata. Danas sociolozi u novostvorenoj državi razlikuju stariju, srednju i mlađu generaciju stvaralačke inteligencije, smatrajući srednju „centralnom generacijom", jer se uoči rata nalazila u stvaralačkom usponu, za razliku od mlađe koju nazivaju „perifernim pokoljenjem". Starije generacije, pak, nisu mogle da u novu državu ne unesu „shvatanja, navike, poglede pa i najraznovrsnije predrasude koje su bile stečene u ranijim državnim i drugim oblicima življenja". Najveći deo stvaralačke inteligencije davale su Srbija, Hrvatska, i Slovenija, ali se u periodu između dva rata povećavao i broj ove iz Makedonije, Crne Gore, Dalmacije, Bosne. Ispitujući „društvenu genealogiju" srpske inteligencije Milosav Janićijević nalazi da je približno 2/3 srpske inteligencije krajem 19. i početkom 20. veka vodilo poreklo iz gradskih činovničko-trgovačkih porodica, ili, kako bi rekao Cvijić, iz „čaršijskih porodica" ili iz „vizantijsko-cincarskog kulturnog kruga". Slovenačka inteligencija mahom je poticala sa sela, dok je hrvatska bila „građanskog intelektualnog porekla". No i kada su poticali sa sela, većinom ovi budući intelektualci nisu dolazili iz poljoprivrednih porodica već iz redova seoskih trgovaca, zanatlija i srodnih kategorija. Intelektualci su se školovali u zemlji (Beograd i Zagreb) i u raznim evropskim centrima, već u zavisnosti od porekla, afiniteta i ranijih orijentacija. Hrvatska inteligencija školovala se uglavnom na austrijskim i nemačkim univerzitetima pre 1918. godine, ako izuzmemo one koji su završavali škole u Zagrebu. Radilo se uglavnom o univerzitetima Beča, Graca, Insbruka, Budimpešte, Lavova, Černovica, Brna, Praga, Minhena, Ciriha. Severozapadni deo zemlje bio je vezan ,,za austro-nemački kulturni krug". Teolozi su se školovali u Vatikanu, u Italiji, Austriji i drugim katoličkim zemljama; pravoslavni u Rusiji. Intelektualna elita iz Srbije školovala se do 1918. sem u Beogradu na univerzitetima u Berlinu, Hajdelbergu, Frajburgu, Haleu, Lajpcigu, Beču, Pragu, Liježu, Parizu, Petrogradu. Između dva rata Pariz je bio centar umetnika Jugoslavije. Narodi koji su sačinjavali Kraljevinu SHS nalazili su se na različitim stupnjevima ekonomskog i kulturnojg razvitka. Industrijska osnova Austro-Ugarske razvila se u Češkoj, donekle u

1

0


Mađarskoj i Austriji. Industrijski i finansijski, severozapadni krajevi Kraljevine SHS, bili su daleko razvijeniji od ostalih, ali neuporedivo nerazvijeniji od srednjoevropskih država. U Srbiji, ratom opustošenoj, nešto razvijeniji bili su sever sa Beogradom i Pomoravlje, čiji su se centri isticali kao nekakve industrijske oaze, dok su zapadna i istočna Srbija, s izuzetkom Bora, kao i jug, sem Leskovca, živeli od sitne trgovine, zanatstva, domaće radinosti i poljoprivrede. U tim su oazama u patrijarhalni način života, nagrižen robno-novčanom privredom, prodirale prve građanske navike uskog sloja stanovništva, koje je bilo daleko od načina življenja razvijenijih stranih građanskih sredina. Turska vladavina na Kosovu i u Metohiji, u Makedoniji i Sandžaku ostavila je neizbrisive tragove zaostalosti u društvenim odnosima, životnim i radnim navikama, privredi, trgovini, zdravstvu. Uz veliku neravnomernost u industrijskoj razvijenosti, narodi Kraljevine ušli su 1918. u zajedničku državu s različitim agrarnim režimima. Prema agrarnoj karti iz tog vremena, veliki posedi postojali su u Vojvodini, Hrvatskoj i Sloveniji. Krajem prošlog veka u Hrvatskoj i Slavoniji je bilo 209 posednika s više od 500ha i 380 sa 100 do 500ha. Srbija je od prvog srpskog ustanka uglavnom bila zemlja sitnih parcela. Posedovne odnose u Dalmaciji karakterisalo je postojanje kolonata, a čivčija u Bosni i Hercegovini, Sandžaku, na Kosovu i u Metohiji. Selo je u najvećem delu Kraljevine bilo neprosvećeno, zatvoreno za uticaje sa strane i nepoverljivo prema njima, pod jakim dejstvom starinskih navika i — u nekim krajevima, kao u Crnoj Gori — s tragovima plemensko-bratstveničke strukture i običaja; bez modernije tehnologije za obrađivanje zemlje, seljaci su se poglavito služili drvenom ralicom i stočnom zapregom. Visok stepen nerazvijenosti prosvete imao je za posledicu masovnu nepismenost u Bosni, Makedoniji, Sandžaku, na Kosovu i u Metohiji, delovima Srbije i Crne Gore. Stanovništvo Kraljevine pripadalo je različitim veroispovestima i nalazilo se pod različitim režimima duhovne jurisdikcije. Po Vidovdanskom ustavu iz 1921, verske zajednice su bile javne ustanove sa posebnim položajem i privilegij ama. Najuticajnije, ne samo brojem već tradicijom, snagom organizacije, rasprostranjenošću, stečenim istorijskim položajem, materijalnom osnovom, itd. bile su Srpska pravoslavna crkva, kato-

KRALJEVINA

SHS

I

NJENI

NARODI

3

5

lička crkva i Islamska verska zajednica, mada je postojalo još desetak manjih verskih zajednica. Pravni položaj verskih zajednica koje su posle 1918. delovale na prostoru Kraljevine SHS bio je više nego raznorodan. Pravoslavne crkve u Srbiji i Crnoj Gori su bile državne crkve. Položaj katoličke crkve u Kraljevini Srbiji uređen je pre početka prvog svetskog rata, 1914, konkordatom Srbije i Vatikana. Kneževina Crna Gora je, takođe, konkordatom 1886. uredila položaj katoličke crkve. Pored ovih državnih crkvi postojale su i priznate verske zajednice: Evangelička (luteranska i reformatska), Jevrejska i Islamska verska zajednica. Položaj katoličke crkve u Sloveniji, Hrvatskoj, Vojvodini, Bosni i Hercegovini uređivan je konkordatom, konvencijom i posebnim zakonskim aktima za pojedina područja (Međumurje, Dalmacija i Vojvodina). Pravoslavna crkva je delovala u okviru autokefalne karlovačke i bukovinsko-dalmatinske mitropolije. Na pomenutim teritorijalna bile su priznate: Evangelička, Starokatolička, Lipovanska, Menonitska, Jevrejska i Islamska verska zajednica. Ustavno rešenje u Kraljevini SHS poznavalo je pored usvojenih verskih zajednica, koje su odrariije bile legalizovane i priznate, i one koje su po naknadnoj, posebnoj proceduri legalizovane. Tako su usvojene i priznate sledeće verske zajednice: Srpska pravoslavna crkva, Katolička crkva s Grkokatoličkom crkvom, Evangelička, Reformirana, Baptistička, Metodistička, Nazarenska, Starokatolička, Jevrejska i Islamska verska zajednica. Vernici nepriznatih verskih zajednica su progonjeni, a same institucije smatrane ilegalnim. Posebnim poslovima u vezi sa odnosima države i verskih zajednica bavilo sé Ministarstvo vera, a kasnije Ministarstvo pravde. Pravoslavni su bili rasprostranjeni u Srbiji, Crnoj Gori, Makedoniji, Bosni i Hercegovini, Kosovu i Metohiji, Vojvodini, Hrvatskoj. Prema podacima Ministarstva vera iz 1921. pravoslavnih je u jugoslovenskim zemljama bilo 5.529.261, katolika 4.473.877, grkokatolika 41.168, Muslimana 1.379.687, evangelista 216.719, Je vre ja 64.098, drugih konfesija 17.351 i 2.024 neopredeljenih. Stvaranjem zajedničke države SHS nametnulo se ujedinjenje pokrajinskih pravoslavnih crkava. Na konferenciji episkopa 18/31. decembra 1918. u Sremskim Karlovcima, pod predsedništvom arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Dimitrija (Pavlovića) rešeno je u načelu da se proglasi ujedinjenje crkava.

1

0


Druga konferencija episkopa, održana u Beogradu od 24. do 28. maja 1919, kojoj je predsedavao mitropolit Crne Gore Mitrofan Ban, kao najstariji mitropolit po posvećenju, donela je odluku kojom je proglašeno duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti. Bukovinska i Carigradska crkva dale su kanonski pristanak za ujedinjenje i obnovu patrijaršije. Vaseljenska patrijaršija je posle otezanja pristala, tek maja 1920. godine na sporazum između Sinoda Carigradske patrijaršije i vlade Kraljevine SHS. Prema tom sporazumu Sinod je prihvatio da se Kraljevini SHS prisajedine eparhije koje su od tada bile pod upravom Carigradske patrijaršije, i to: skopska, raško-prizrenska, veleško-debarska, pelagonijska, prespansko-ohridska, deo mitropolije vodenske, episkopija polenska, mitropolija strumička, kao i mitropolije u Bosni i Hercegovini: bosanska, hercegovačka, zvornička i banjalučko-bihaćka. Sinod je priznao proglašenje ujedinjenih autokefalnih crkava: Srpske, Crnogorske i Karlovačke, dveju dalmatinskih eparhija, kao i obrazovanje Svete Autokefalne ujedinjene srpske crkve koju prima kao u „Hristu sestru". Kraljevim ukazom od 17. juna 1920. kraljevska vlada se saglasila sa odlukom iz maja 1919. kojom je proglašeno ujedinjenje svih pravoslavnih oblasti u Kraljevstvu SHS u jednu Autokefalnu ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Za SPC vaspostavljanje patrijaršije je bilo ispunjavanje Dušanovog zaveta. Regent Aleksandar je potvrdio 1920. da se poglavar vaspostavljene Srpske patrijaršije, kao „prijemnik trona Svetog Save, prvog Arhiepiskopa i prosvetitelja Srpskog, Arsenija, Danila I, Janićija, Makarija, Gavrila, Arsenija Carnojevića i ostalih velikih patrijarha" zove „Srpski Patrijarh pravoslavne crkve Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca". Svešteni sabor je u Beogradu 12. novembra 1920. za vrhovnog poglavara ujedinjene Srpske pravoslavne crkve i patrijarha srpskog izabrao Dimitrija, arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije. Kralj ga je potvrdio 31. oktobra (13. novembra 1920) i on je na svečan način ustoličen u beogradskoj Sabornoj crkvi. Aleksandar je 23. oktobra 1920. potpisao Privremenu uredbu o Srpskoj patrijaršiji. Uz patrijarha, kao poglavara „celokupne srpske pravoslavne crkve", postoji „stalni Arhijerejski sinod od četiri eparhijska arhijereja kao redovna člana i dva zamenika koje bira Sveti arhijerejski sabor". Sinod je pod poglavarst-

KRALJEVINA

SHS

I

NJENI

NARODI

3

5

vom patrijarha, i sačinjava najvišu izvršnu upravu i nadzornu crkvenu vlast. Sveti arhijerejski sinod saziva se bar ,,jedared" godišnje, a čine ga svi sazvani eparhijski arhijereji. Saborom predsedava patrijarh. Ovo telo je najviše „jerarhijsko predstavništvo" (zakonodavna vlast) u poslovima poretka i unutrašnjeg života crkve. Mitropolit crnogorski Mitrofan Ban je u telegramu sa Cetinja, upućenom ministru vera Pavlu Marinkoviću, preneo da je „neopisano radostan" što se ujedinjena Srpska crkva obnavljanjem srpske patrijaršije podigla na stepen patrijarhata. „Ako sam ja malim kakvim radom pripomogao tome istorijskom djelu to je bila moja dužnost." Po ministru vera, država je time izvršila „jedan epohalan istorijski akt". Kod „posvete patrijarha" nisu prisustvovali nadbiskup zagrebački dr Antun Bauer (zbog „operacije na vratu"), dok je ljubljanski biskup Anton Jeglić samo čestitao. Srpska patrijaršija je proglašena u Sremskim Karlovcima na Patrijaršijskom saboru 30. avgusta (12. septembra) 1920. Regent je pročitao Proklamaciju „pravoslavnim hrišćanima Kraljevine" u kojoj je naglasio značajnu ulogu srpske crkve u životu naroda. Po odluci Sv. arhijerejskog sabora tada je rešeno da samo episkopi u Skoplju, Cetinju i Sarajevu nose naziv mitropolita. U prvi Sinod obnovljene patrijaršije izabrani su: Georgije, episkop temišvarski i administrator mitropolije karlovačke, Gavrilo Dožić, mitropolit crnogorsko-primorski, Varnava Rosić, mitropolit skopljanski, i Nikolaj Velimirović, episkop ohridski. Carigradska patrijaršija priznala je februara 1922. prisajedinjenje eparhija i ujedinjenje srpske crkve i njeno podizanje na nivo patrijaršije. Obnova srpske pravoslavne patrijaršije završena je tek 1924. u Peći, „svetom mestu naše nacionalne crkvene prošlosti" kada je kralj Aleksandar po starom običaju, uveo patrijarha Dimitrija ,,u stari sto srpskih Patrijarha", jer su prvi patrijarsi bili i arhiepiskopi pećki. Taj crkveni čin je u isto vreme bio i državno-politički akt koji se izvodio po državnom ceremonijalu. Ocenjivan je kao prva „kanonska vizitacija arhipastirska" patrijarha u krajevima koji su za narodnu istoriju imali neocenjiv značaj (Peć i Dečane). Poznati istoričar Stanoje Stanojević je predlagao da se ovaj čin izvrši u Skoplju. Preko manifestacija naroda čin je trebalo iskoristiti da se predstavi „sadašnja moć i životna budućnost naše Države". Tom crkvenom činu u Peći nije prisustvovao reis-ul-ulema, budući „sprečen".


Posle ujedinjenja nastavile su život srpske pravoslavne kolonije u pojedinim gradovima, među kojima su se isticale i trajno održale kao crkvene opštine one u Beču i Trstu; deo pravoslavnih Srba koji je ostao u Mađarskoj posle 1918. imao je svoju budimsku eparhiju, dok je za Srbe u Rumuniji zadržana temišvarska eparhija. Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve odlučio je 1922. da se osnuje srpska pravoslavna eparhija američko-kanadska. Srpska pravoslavna crkva je bila stub srpskog građanstva u Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji, stojeći na stanovištu da su Srbi izabrana nacija, da je dinastija Karađorđevića ukorenjena u narodu, da je pravoslavlje autentična vera a organizacija pravoslavne crkve „narodna". „Srpski arhijereji" su, pozdravljajući regenta, isticali svoju privrženost novoj državi, vezujući je za misiju crkve u toku vekova. Oni kažu da „u nizu mnogih vekova (crkva) nije prestajala prinositi Višnjemu molitve da našem plemenu podari ovako slavnu i na pravdi osnovanu državu". Crkva se poistovećivala sa dinastijom Karađorđevića („Svetlim domom"), smatrajući je narodnom dinastijom. Naglašavala je svoju „duhovnu snagu", vezivala se za „velike slovenske apostole Kirila i Metodija", Nemanju i njegove naslednike, „velike vladaoce iz Nemanjićkog doma", posebno „Dušana Silnog" koji je crkvu podigao na stupanj patrijaršije čime je svoju državu uzdigao do najvišeg stepena moći. Arhijereji su se obavezivali „da neće prestajati prinositi Bogu molitve da moćnom svojom desnicom štiti našu krasnu otadžbinu i svu njenu decu koja za nju živo rade u korist njenog napretka i slave". Sa padom carskog samodržavlja u Rusiji 1917. i gubljenjem uticaja vere u političkom životu Sovjetske Rusije, Srpska pravoslavna crkva je izgubila moćnog zaštitnika i međunarodnu potporu. Novi ustavni sistem usvojenih i priznatih crkava (verskih zajednica) oduzeo je Srpskoj pravoslavnoj crkvi formalno status „državne crkve", iako je njeno rukovodstvo zauzelo 1929. pozitivan odnos prema monarhodiktaturi. Krajem 1929. donet je Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi i uvedena nova crkvena organizacija. Srpska pravoslavna crkva je tretirana kao „zaštitnica države" i blagonaklono se gledalo na njen „klerikalni legitimizam". Od 1932. zapažaju se znaci pogoršavanja njenih odnosa sa katoličkom crkvom što je dovelo do kulminacije u strasnoj borbi protiv prihvatanja konkordata 1937. godine, kada je izgledalo da se zemlja nalazi


35

na ivici verskog rata. U pojedinim napisima katolička crkva se nazivala „inkvizitorska organizacija", „antipod jevanđelja", „čedo rimskog katolicizma"; isticalo se da je „među pravoslavnima i u pravoslavnom Beogradu, sve što nije pravoslavno strano i tuđe". Produžavajući šestojanuarski režim i ideologiju jugoslovenskog nacionalizma, patrijarh Varnava je — kako navodi Nikola Žutič — naglašavao značaj „državotvorstva", podsticao „sprovođenje potpunog jedinstva jednokrvne braće"; SPC je, prema patrijarhu, bila „zadahnuta željom da svoju organizaciju usavrši tako, kako bi prema božanskom pozivu svom mogla biti za državu i narod. Svesna toga da će to moći učiniti samo na temelju veroispovedne samostalnosti uz zaštitu države." Varnavino „jugoslovenstvo", kao „nacionalno verovanje svih Srba, Hrvata i Slovenaca", bilo je dopunjeno krilaticom „brat je mio, koje vere bio". Mnogobrojne manifestacije (osvećenje domova, pukovskih, sokolskih i drugih zastava) korišćene su za izražavanje odanosti „Kralju i Otadžbini". Napuštanjem „klerikalnog legitimizma" iz vremena šestojanuarske diktature, Srpska pravoslavna crkva zauzimala je sve više opozicioni odnos prema vladinoj verskoj politici smatrajući da ona favorizuje islam, a pogotovu katolicizam. Katolička ili rimokatolička crkva* u Kraljevini je bila deo univerzalne i centralizovane organizacije Vatikana, koja je strogom disciplinom, izgrađenom doktrinom i kanonskim pravom ograničavala samostalnost katoličkog episkopata. Uživala je međunarodnu podršku svetske katoličke organizacije sa preko pola milijarde vernika širom sveta, a na drugoj strani posedovala velika materijalna bogatstva, imala pod svojim uticajem razvijen sistem verskih i drugih škola, zdravstvenih ustanova, dobrotvornih organizacija, štamparija, organizacija fizičke kulture. U nastojanju da se reše versko-politička pitanja koja su bila u vezi sa državnom konsolidacijom, rano su izbila različita gledanja između države i katoličke crkve koja su, čas javno, a čas pritajeno, ostala karakteristična za ceo međuratni period. Stanovište katoličke crkve je bilo da je ona „jedinstvena cjelina, koja je kao takva priznata u međunarodnom životu, a ovu cjelinu predstavlja Sveti Otac Papa u Rimu kao vrhovna * Prvi pojam je širi, jer deo katolika ne priznaje rimskog papu.

1

0


njena glava". S obzirom na spor iz davnina o granicama kompetencije države i crkve, izlaz se mogao tražiti samo u sporazumu. Tek ugovornim regulisanjem autonomije katoličke crkve mogla se ukloniti „svaka pogibelj vjerskih trzavica i vjerskoga boja". U slučaju da i ne dođe do konkordata, katolička crkva je tražila da joj se očuva potpuna sloboda u verskom učenju, u osnivanju verskih škola i upravljanju njima, pravo sticanja i slobodnog upravljanja pokretnom i nepokretnom imovinom. Konkordat se ipak uzdizao iznad unutrašnjih zakona. Biskupske konferencije bile su „jedinstven reprezentant katoličke crkve" u Kraljevini. Što se tiče imenovanja nadbiskupa, biskupa i ostalog katoličkog ordinarijata, država je zadržavala za sebe poslednja i najviša ovlašćenja u pogledu imenovanja nadbiskupa. Najviši organ katoličke crkve u Kraljevini SHS je Biskupska konferencija kojoj predsedava nadbiskup zagrebački, kao rukovodeća glava katoličke crkve. Drugi po titulaturi je primas srpski i nadbiskup barski, ali sa beznačajnim uticajem, odražavajući samo anahroni ostatak prošlosti. Na području nove države postojale su i delovale mitropolije (crkvene pokrajine): zagrebačka od 1862, koja je obuhvatala zagrebačku nadbiskupiju, đakovačku i križevačku biskupiju; Vrhbosna — Sarajevo od 1881. obuhvatajući vrhbosansku nadbiskupiju, mostarsku i banjalučku biskupiju; kao nadbiskupije vodile su se: barska sa sedištem u Baru, beogradska sa sedištem u Beogradu, sarajevska — vrhbosanska sa sedištem u Sarajevu i zagrebačka sa sedištem u Zagrebu. Postojalo je više biskupija: banjalučka, dubrovačka, đakovačka (bosansko-sremska), hvarska, kotorska, križevačka (biskupija ili eparhija), mariborska, mostarska (mostarsko-duvanjska i trebinjska), subotička, šibenska, ljubljanska, splitska. U organizacionoj strukturi katoličke crkve u Jugoslaviji vidno mesto pripada i redovima (muški i ženski), među kojima su: benediktinci, dominikanci, cisterciti; franje-^ vačke provincije {Ordo fratrum Minorum), „Bosna Srebrena" sa sedištem u Sarajevu, lazaristi, selezijanci, križari, karmelićani, bosonoge karmelićanke, red sv. Uršule, sestre bazilijanske, kćeri milosrđa i druge. Od škola je radio Katolički bogoslovni fakultet u Zagrebu, Franjevačka teologija u Sarajevu, Visoka bogoslovska škola u Đakovu, franjevačke srednje škole (u Sinju, Visokom, itd.).


35

Katolička crkva se nije mirila sa načelom slobode i ravnopravnosti veroispovesti, jer je u suštini polazila od svoje dominacije nad ostalim verama i krajnje isključivosti koja se nije mirila sa naporednom egzistencijom ostalih verskih zajednica. Rimokatoličkoj crkvi nije odgovarala nova država ukoliko u njoj ne bi obezbedila svoju nadmoćnu poziciju za ostvarivanje svoje misije. Raspad Austro-Ugarske kao katoličke države pojačavao je bojazni za položaj katoličke crkve i njen uticaj u novoj istorijskoj situaciji. Ona je bila suprotstavljena svakom pokušaju širenja pravoslavlja i njegovog pojačanog uticaja ili nadvlađivanja u zapadnim delovima države. Katoličkoj crkvi su smetale mere liberalizacije u javnom i kulturnom životu, uvođenje laičkih ustanova, izvođenje agrarne reforme. Samim tim, ustavom uvedeni sistem priznatih veroispovesti nije odgovarao Katoličkoj crkvi. Katolički episkopat je ustajao protiv državne podrške sokolstvu, jačanja uticaja ovog u vaspitnim i kulturnim ustanovama. Crkveni redovi su 1919— 1920. bili osetno uznemireni zbog stava školskih vlasti da onemoguće rad Marijinih kongregacija u srednjim školama. Država je kritikovala crkvene institucije zbog raspravljanja aktuelnih političkih pitanja. Katolički episkopat je na biskupskim konferencijama tražio potpunu slobodu verskog učenja u crkvi i školi, nesmetanu vezu vernika i crkvenih poglavara, a posebno sa Svetom stolicom, za što se u ustavnoj debati 1921. zauzimao i dr Anton Korošec, za versku obuku u osnovnoj i srednjoj školi, pravo na osnivanje konfesionalnih zavoda. Rasprava oko ovih crkveno-političkih pitanja pokazivala je sukob dve volje, dva stava; težnju države da pokaže svoj suverenitet i snagu otpora katoličke crkve, koji se graničio sa agresivnošću i naglašenom težnjom za političkom prisutnošću crkve u državi. Katoličke ustanove su istupale sa optužbama da se crkva progoni i teži njenom uništenju. Crkveni predstavnici su napadali novo zakonodavstvo i praksu o „versko-ćudorednom odgoju". Biskupi su smatrali da je regent Aleksandar izneverio obećanje da će sloboda vere biti zaštićena. Država je optuživana zbog mešanja u verske stvari. Oštrice katoličke kritike nisu mimoilazile sokolsku organizaciju kao liberalnu i protivkatoličku organizaciju. Nezadovoljstvo je naročito naraslo sa debatom o Nacrtu ustava u Ustavotvornoj skupštini i donošenjem Vidovdanskog ustava. Naročito je napadan čl. 12 Nacrta, odnosno Ustava nazvan „Kancelparagraf", jer je predviđao da

10


se duhovna vlast ne može koristiti u partijske svrhe. Nezadovoljstvo je izazivalo i uvođenje fakultativnosti verske nastave. Ova liberalna načela ozlojeđivala su episkopat katoličke crkve, dovodeći u pitanje njen raniji uticaj, ljubomorno čuvan i branjen. U prestonoj besedi kojom je regent Aleksandar otvorio Ustavotvornu skupštinu rečeno je da „verske borbe među ljudima i narodima nestaju ili odlaze u pozadinu". Ova očekivanja na početku zajedničkog života bila su od prvog dana izneverena. Klerikalni predstavnici u Ustavotvornoj skupštini nisu se mogli pomiriti sa ustavnim odredbama koje su zabranjivale zloupotrebu crkve za političku agitaciju. Dr Anton Korošec je aprila 1921. u ustavnoj debati kritikovao ograničenje opštenja biskupa sa Svetim ocem smatrajući to napadom na slobodu crkve. Iz njegove argumentacije Viktor Novak izvodi pretnju: „Iako vi mislite da će takva zabrana biti efikasna, ja mislim da se onda strašno, užasno varate. Nije više katolički biskup član naše organizacije, nego je izdajica, ako biskup ne bi slobodno, kako on hoće, i kako zna, općio sa Svetim ocem." U kritici Kancelparagrafa slovenački klerikalci Andrej Gosar, Josip Hobnjec i Josip Klekl izneli su obimnu stručnu, „crkvenopolitičku argumentaciju". Za Klekla je Kancelparagraf bio „nelegalno sredstvo", jer je crkva „suvereno društvo", koja samostalno uređuje svoju unutrašnju organizaciju i prilike. Klerikalizam, koji se identifikovao s katolicizmom, razvio je psihozu među verski nastrojenim svetom da je „vjera u opasnosti". Pa i kada je Kancelparagraf bio prihvaćen u Ustavu, klerikalci su ostali njegovi beskompromisni protivnici, iako se njegove odredbe praktično nisu primenile, bez obzira što je ponašanje predstavnika katoličke crkve to iziskivalo. Vatikan je od prvog dana ostao zabrinut da u novoj državi ne dođe do majorizacije katolika od strane pravoslavaca. Centar katoličke crkve se u novim državnim uslovima odrekao formalne stranačke akcije u političkom životu, ali se zato od 1922. oslonio na organizaciju Katolička akcija koja je preko crkvenih i verskih ustanova pokušala da utiče na državne, privredne, kulturne i političke odnose. Katolička akcija, preko organizacije „Orlova", nastojala je da pojača pozicije klerikalizma u Kraljevini. „Orlovi" su prema Nikoli Zutiću suprotstavljeni sokolima i fizička kultura u prvoj fazi života Kraljevine postaje glavna arena odmeravanja jednih i drugih snaga.


35

Uporište klerikalizma nalazilo se u Sloveniji — u Slovenskoj ljudskoj stranci, nasuprot Hrvatskoj u kojoj je Stjepan Radić i te kako uvažavao religioznost hrvatskog naroda, al-i je sa HRSS istupao protiv klerikalizma u svim oblicima. Radića su klerikalci predstavljali kao „Antikrista", a između njega i Korošca postojala je netrpeljivost. Poznata je Radićeva krilatica: „Vjeruj u Boga, ali ne i u popa", koja je prianjala za seljake koji su imali veliko vekovno loše iskustvo sa svojim sveštenicima. Radić je u govoru u Krašiću, septembra 1925, neštedimice napao popove i biskupe. Okružnicu biskupa iz Đakova Radić je nazvao „poganskim pismom". Poručivao je „seljačkom narodu" da je „drugo Bog, drugo vjera, a drugo pop". Socijalna strana ovog Radićevog antiklerikalnog stava dolazi do izraza u govoru isticanjem da „nauk Seljačke stranke" ne pita kako se „križaš" i da li se „križaš sa tri prsta ili sa cijelom rukom, ili se možda ne križaš, jer nisi kršćanin, nego se pita kako živiš i kakav si čovjek. . . Vjeru vjerujemo, Bogu se molimo, a popa prosuđujemo. Ako je službenik božji: Živio!, ako je vražiji: Dolje!" Klerikalci su težili da izvrše potpunu integraciju svih katoličkih omladinskih udruženja u jedinstven politički katolički omladinski pokret. Katolički episkopat je januara 1924. pozdravio „orlovstvo" (Hrvatski orlovski savez) kao organizaciju hrvatske katoličke omladine koja vodi brigu o „odgoju" hrvatske katoličke omladine po „hristovim načelima" i direktivama „svete crkve", a istovremeno suprotstavlja protivnicima vere i crkve. Ovoj agresivnoj politici davali su potporu i ministri-klerikalci u vladama Stojana Protića i Milenka Vesnića, rukovođeni postizanjem kompromisa, nasuprot odlučnim antiklerikalnim stavovima Stjepana Radića i nepopustljivosti klerikalcima od strane moćnog ministra, Stjepana Pribićevića, koji je zabranio rad Marijinih kongregacija u školama i učešće učenika u organizacijama „orlova". Dok je Srpska pravoslavna crkva tražila zaštitu države, dotle je katolička crkva svim snagama nastojala da izuzme svoju organizaciju i vernike — katolike ispod vrhovnog nadzora države. Islamska zajednica u Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji bila je najveća organizovana verska zajednica sunitskog učenja u Evropi. Pripadnici islama (muslimani, muhamedanci) imali su najveću koncentraciju u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i

1 0


Metohiji, u Sandžaku, Makedoniji i Crnoj Gori. Islamska kultura u Kraljevini, s brojnim posebnostima, koje su svoje uzroke imali u zatečenim okolnostima i onima nastalim spoljnim uticajima, davala je osobeni psiho-socijalni pečat pripadnicima ove vere u jugoslovenskom kulturnom, nacionalnom i religijskom pluralizmu. Osim verskih objekata (džamija, među kojima najvidnije mesto pripada Husref-begovoj džamiji u Sarajevu; medresä, mektebä, tekijä i drugih) reč je i o onima koji su između ostalog služili u verske svrhe (sahat-kule, hamami, imareti, gusulhane, dershane, itd.). U krilu te kulture nastala su vredna dostignuća u oblasti zanatstva, teologije, književnosti, medicine i dr. Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine 1878. dovela je do prekida odnosa između muslimana u Bosni i Hercegovini i „Mešihata", to jest vrhovnog islamskog poglavarstva u Carigradu. Carskom naredbom iz 1892. u Sarajevu je uspostavljeno Vrhovno vakufsko-merifsko starešinstvo i institucija reis-ul-ulema, koji ubrzo prerastaju u rukovodeća tela Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Od austrougarske vlasti iznuđena je verska i vakufsko-merifska autonomija, koja je 1909. dovela do donošenja „Štatuta za autonomnu upravu islamskih vjerskih i vakufsko-merifskih poslova u Bosni i Hercegovini". Islamska zajednica se od 1918. zalagala za versku autonomiju i ravnopravnost sa ostalim verskim zajednicama, oslanjajući se i na Ugovor o zaštiti manjina iz 1919. godine. Organizacija i delovanje Islamske zajednice u Kraljevini Jugoslaviji uređeno je 1930. Zakonom o Islamskoj verskoj zajednici, a 1936. Ustavom Islamske vjerske zajednice u Kraljevini Jugoslaviji. U Kraljevini SHS muslimani Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije imali su jednu zajednicu pod vrhovnom upravom reis-ul-uleme u Sarajevu, dok je zajednici muslimana Srbije i Crne Gore na čelu stajao vrhovni muftija sa sedištem u Beogradu. Muftija je bilo glavno versko lice na svom području. Donošenjem Zakona o Islamskoj verskoj zajednici za vreme šestojanuarskog režima, 1930, sedište reis-ul-uleme premešteno je u Beograd. Kad je došlo do izmene toga zakona 1936. godine ukinuta su muftijstva i sedište vrhovnog verskog poglavara preneto u Sarajevo, kao verski centar muslimana u Jugoslaviji. U prvom svetskom ratu jugoslovenski narodi nalazili su se, sticajem istorijskih prilika, na suprotnim stranama frontova, jer je Austro-Ugarska na srpski i crnogorski front bacala i


3

5

sunarodnike svojih protivnika. Živeli su u sećanju pogromi Srba u Bosni i Hercegovini 1914, zatvaranja i deportacije srpskog življa optuženog za antiaustrijsku delatnost, slanje na prinudni rad; nastavljali su se procesi za prevratničku aktivnost. Verske i nacionalne omraze dobile su nezapamćene razmere. Carskim patentom od 6. februara 1915. zvanično je bio raspušten Sabor koji se inače nije sastajao od izbijanja rata. Progoni započeti u leto 1914. pretvoreni su u Banjaluci, Sarajevu, Mostaru, Bihaću, Tuzli, Travniku u niz sudskih procesa đacima, prosvetnim radnicima i ostalim građanima jugoslovenske orijentacije, uglavnom Srbima, ali i Hrvatima i Muslimanima. U proleće 1918. na velikom banjalučkom procesu 159 Srba, javnih i kulturnih radnika, među kojima i 7 poslanika Sabora, optuženih za veleizdaju kao nosioci ideje i propagande o ujedinjenju Bosne sa Srbijom, osuđeno je na smrt vešanjem i na kaznu tamnice. Tek su protesti međunarodnog javnog mnjenja uticali na ublažavanje kazni. Na 17 procesa u toku rata izvedeno je u Bosni i Hercegovini na sud nekoliko stotina ljudi. Cilj procesa je bio likvidacija vodećih srpskih snaga u Bosni i Hercegovini i uopšte jugoslovenskog pokreta. Tragični tragovi ovih međubratskih sukoba nisu mogli da se lako izbrišu iz narodne svesti i da ne budu zloupotrebljavani u posleratnim političkim borbama. Od prebeglica jugoslovenskog porekla iz autrougarske vojske stvarane su tokom rata dobrovoljačke jedinice. Sem zarobljenika s ruskog i drugih frontova, među dobrovoljcima su se nalazili i građani jugoslovenskih zemalja iz SAD i drugih krajeva sveta. Dobrovoljci su bili jedini izvor popune srpske vojske. Januara 1918. formirana je na makedonskom ratištu Jugoslovenska divizija. Sedam meseci kasnije u srpskoj vojsci u Makedoniji borilo se preko 20.000 dobrovoljaca iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske, Vojvodine, Slovenije. Narastanje dobrovoljačkog pokreta, otpor srpskog stanovništva na tlu Austro-Ugarske, u pozadini frontova, rad političke emigracije u savezničkim i neutralnim državama, izjašnjavanje iseljenika za stvar ujedinjenja uticali su na suzbijanje pretnji početkom rata da se srodni narodi zakrve i jugoslovenska ideja zadugo uguši. Kraljevina je u nasleđe dobila isparcelisani pravni sistem, odnosno pravni partikularizam, koji se ogledao u paralelnom postojanju više pravnih područja na istoj državnoj teritoriji:

1

0


hrvatsko-slovenačkog i dalmatinsko-slovenačkog, Vojvodine i Međumurja, Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Raznoliki pravni sistemi uslovljavali su i nejedinstvenu primenu prava. Sa srpskim su živeli austrijsko, mađarsko, šerijatsko i crnogorsko pravo. Strana i domaća pravna pravila, moderna i arhaična, verska i svetovna, nastavljala su da razdvajaju, umesto da spajaju. Staro pravo nadživelo je slom državnih poredaka koji su ga utemeljili. U postojećem pravnom mozaiku nije mogla da se stvori jedinstvena pravna svest niti osigura jednoobrazna zaštita pravne sigurnosti. Uporedo s modernim sistemom zemljišnih knjiga živeo je i turski sistem tapija. Kraljevina je na sva svoja područja proširila primenu srpskog krivičnog prava, to jest onog njegovog dela koji se ticao zaštite vladajućeg poretka. Ovo pravno šarenilo bilo je karakteristično ne samo za sferu privatnog, odnosno građanskog prava, već i za oblast opšteg krivičnog zakonodavstva, posebno za regulisanje porodičnih odnosa, na koje su odlučujući pečat udarile verske organizacije, izazivajući najraznovrsnije zaplete i kolizije prilikom uređivanja odnosa među građanima različitih vera. Godine 1936. u pomorskoj trgovini je još važio zakon iz vremena Marije Terezije, star 250 godina, čija se anahroničnost ogledala i u tome što u vreme kada je zakon bio donet nije bilo parobroda. Na celoj teritoriji Kraljevine SHS postojalo je pet različitih rudarskih zakona: za Srbiju, Hrvatsku, Crnu Goru, Sloveniju i Bosnu i Hercegovinu. Kraljevina je praktično nasledila rudarske zakone iz 19. veka zasnovane na principu koncesija i plaćanja taksa. Unifikacija rudarskog zakonodavstva imala je za osnovnu tačku ustavno rešenje da su rude svojina države, i da se način davanja rudarskih prava određuje zakonom. Privatno pravo je oblast prava koja se najteže menja, jer se njegova pravila duboko odražavaju na svest i ukorenjuju u narodnom životu. U privatno-pravnom pogledu žena se nalazila u neravnopravnom položaju, ali po raznim sistemima na snazi njen položaj nije bio istovetan. Po šerijatskom pravu žena je bila podređena mužu u ličnom pogledu, dok je u imovinskom bila. ravnopravna. Žena se i u Crnoj Gori nalazila pod vlašću muža, ali u sferi poslovne sposobnosti nije bilo razlike između žene i muškarca. Najkonzervativnija rešenja su važila u Srbiji. Težak položaj žene najbolje je, kako navodi Vladimir Dedijer, izrazio Živojin Perić, poznati srpski civilista: „Čovek je jedna


35

vrsta plemića, a žena je jedna vrsta sebra." Naime, žena je po Srpskom građanskom zakoniku u oblasti poslovne sposobnosti bila izjednačena sa maloletnicima. U masi različitih pravnih pravila najveće razlike su se javljale u oblasti naslednog i bračnog prava. Tako je mađarsko pravo poznavalo ustanovu građanskog braka; katolička crkva nije poznavala ustanovu razvoda braka već samo „rastavu od stola i postelje", dok su pravoslavni mogli da se razvode do tri puta. Šerijatsko pravo je prihvatalo brak između muslimana i hrišćanke za razliku od ostalih verskih zajednica koje nisu priznavale takvu interkonfesionalnu zajednicu. Postojanje ovih razlika uticalo je na pojedince da menjaju veru samo da bi dobili razvod ili olakšali sklapanje novog braka. Crkva je zabranjivala brak između kumova, jer se kumstvo tretiralo kao duhovno srodstvo. Jedni propisi su konstituisali obaveze prema vanbračnoj deci za razliku od drugih. Kraljevina je preuzela tri kategorije dugova: državne dugove kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, dugove po osnovu mirovnih ugovora kao naslednica Austro-Ugarske i dugove pojedinih pokrajina koje su se 1918. našle u sastavu Kraljevine SHS, inače nastale pre 1914. godine. Na teritoriji Kraljevine SHS 1918. godine vladao je valutarni haos. U opticaju se nalazilo pet valuta, austrijska kruna, bugarski lev, nemačka marka, srpski dinar, crnogorski perper. Povlačenjem i zamenom ovih valuta prešlo se na jedinstvenu novčanu jedinicu — dinar Kraljevine SHS. Nova država nije bila etnički homogena, nezavisno od srodnosti većeg dela jugoslovenskog stanovništva, s bliskim jezicima, dva pisma i tri vere, s obzirom na nacionalne manjine koje su se u njoj našle posle ujedinjenja ili već nalazile u sastavu Srbije i Crne Gore posle 1878, odnosno posle balkanskih ratova. Lav Trocki je kao korespondent evropskih listova pisao iz Beča u jeku balkanskih ratova da je Srbija uključivanjem u svoj sastav makedonskog i albanskog stanovništva namicala o svoj vrat „mlinski kamen". Nemačka, mađarska i rumunska manjina u Kraljevini SHS uživale su međunarodnu zaštitu, dok je albanska manjina, neobuhvaćena tim mehanizmom zaštite, utvrđenim u mirovnim ugovorima posle prvog svetskog rata ili u naknadnim bilateralnim ugovorima, bila u podređenom nacionalnom, političkom, ekonomskom i kulturnom položaju.

1

0


Sačinjena od naroda koji su od 1918. živeli u drugim državnim okvirima, Kraljevina je morala da rešava pitanje jedinstvenog platežnog sredstva, kao i pitanje ujednačene upotrebe železnica i izgradnje jedinstvenog saobraćajnog sistema u zemlji. Kraljevina SHS je nasledila četiri različita železnička sistema. Carsko-kraljevske železnice Austrougarske bile su vezane za Beč kada se radilo o Sloveniji, a za Peštu kada se radilo o Hrvatskoj i Vojvodini. Pruge u Makedoniji su ulazile u sastav Otomanskih železnica. U Sarajevu se nalazilo sedište onih pruga koje su pripadale Upravi bosansko-hercegovačkih zemaljskih železnica. Direkcija srpskih državnih železnica je imala sedište u Beogradu. Četiri različite željezničke tarife su izjednačene tek 1925. godine. Školski planovi i programi bili su raznorodni, a tipovi škola nejednoobrazni. Raznorodni, nasleđeni, neefikasni upravni sistemi iz različitih vremena i kultura, suprotni jedni drugima, opterećeni orijentalnom i srednjoevropskom tradicijom, nisu se lako izjednačavali i preobražavali u jedinstven upravni sistem. Za strance je uprava Kraljevine bila leglo aljkavosti i korupcije. Uprkos novim administrativnim podelama, nastavljao je da živi raniji regionalni i partikularistički duh koji se razilazio sa unitarističkim proklamacijama. Kraljevina je započela život opterećena međunarodnom obavezom vraćanja javnih zajmova i ratnih dugova Srbije i Crne Gore, pa i dela dugova Turske i Austro-Ugarske. Dva balkanska i prvi svetski rat doneli su narodima Srbije i Crne Gore velika razaranja i ogromne ljudske žrtve, iscrpljujući dokraja njihovu inače malu ekonomsku moć. U bitkama s daleko nadmoćnijim snagama centralnih sila 1914—1918, pri prolasku kroz Albaniju i na Solunskom frontu Srbija je izgubila oko 370.000 vojnika. Stanovništvo i vojska stradali su od epidemije pegavca i gladi, od zlostavljanja i boleština u austrougarskim logorima. Bugarske okupacione vlasti na teritoriji Srbije zverski su se obračunavale sa stanovništvom, naročito posle ugušenja topličkog ustanka 1917. godine. Bugari su uz prugu, i prilikom prodora na ustaničku teritoriju spaljivali sela, a odrasle muškarce internirali. Iza njih su ostajale „gomile leševa i mnogobrojna zgarišta", obeležavajući puteve kojima su prošle bugarske i austrougarske jedinice. Baron Kun je 28. marta 1917. prenosio priču nemačkih oficira „da su


3

5

Bugari na jedno mesto koje leži blizu grada dovodili svaki dan veliki broj komita i tu ih klali bajonetima". Srbija je u zemlji, zarobljeničkim logorima i u internaciji izgubila 630.000 ljudi, koji su pomrli od gladi i bolesti. Oko 114.000 vojnika invalida činilo je armiju unesrećenih i nezbrinutih ratnika, dok je preko 500.000 dece ostalo bez hranitelja. Polja su bila zapuštena, a u nerazvijenoj industriji 57% mašina i instalacija u ukupno 544 preduzeća bilo je oštećeno. Prema proceni Delegacije Kraljevine SHS podnete Reparacionoj komisiji Mirovne konferencije u Versaju 1919, ukupna materijalna šteta koju su pretrpele Srbija, Makedonija i Kosovo i Metohija za vreme prvog svetskog rata kretala se između 7 i 10 milijardi zlatnih franaka. Šteta načinjena Bosni i Hercegovini iznosila je 675,5 miliona franaka, Hrvatskoj i Slavoniji 2.569,8 miliona, staroj Crnoj Gori 723 miliona, Sloveniji 1.555 miliona, Bačkoj i Banatu 110 miliona, Dalmaciji 693,5 miliona franaka. Srbija je izgubila 1/4 ukupnog stanovništva. Crna Gora je dočekala kraj ratà takođe s proređenim stanovništvom, izgladnelim narodom, u okolnostima povratka interniraca i silaska komita s planina, podvojena između pristalica ujedinjenja i samostalne crnogorske države pod dinastijom Petrovića. U austrougarskim logorima u proleće 1918. nalazilo se 9.950 oficira, činovnika i drugih građana Crne Gore koje su okupacione vlasti internirale iz straha od širenja komitske akcije generala Radomira Vešovića i izbijanja ustanka. Mobilisano stanovništvo jugoslovenskih zemalja pod Austro-Ugarskom ginulo je na frontovima u Galiciji i na Karpatima, na srpskom i crnogorskom frontu, na italijansko-austrijskom ratištu, u Rumuniji, na Solunskom frontu. Austrougarske vlasti su nemilosrdno progonile Srbe, jugoslovenski orijentisane građane, defetiste i dezertere. Prema objavljenim podacima, jugoslovenski narodi izgubili su u prvom svetskom ratu oko 1.900.000 stanovnika.

S O C I J A L N O - E K O N O M S K A OSNOVA N O V E D R Ž A V E

Društvo Kraljevine, s niskim prosečnim stepenom opšte prosvećenosti i kulture, razvijalo se na zaostaloj ekonomskoj osnovi, noseći breme negativnog istorijskog nasleđa, što je uveliko određivalo oblike socijalne diferencijacije i političkih borbi. Prema istraživanjima ekonomista i demografa proizilazi da je broj stanovnika koji su živeli na teritoriji novostvorene države 1910. neznatno premašivao 13 miliona stanovnika. Ratovi od 1912. do 1918. više su nego desetkovali stanovništvo buduće jugoslovenske države, od čega je Srbija (4,5 miliona stanovnika) izgubila četvrtinu svoga stanovništva (1.247.435 ili 28%). Samo u borbama 1914. Srbija je imala 163.139 vojnika, podoficira i oficira izbačenih iz stroja. Strahovita epidemija pegavca u zimu 1914, koju su preneli austrougarski zarobljenici, proredila je borački sastav i stanovništvo. Posle velikih pobeda smrt je harala Srbijom. Savremeni ratovi otkrivaju se ne samo kao odmeravanje borbene vrednosti, morala i požrtvovanja zaraćenih država već i njihovih ekonomskih moći. Prema Srbiji i Crnoj Gori je 1914. stajala ne samo daleko brojnija sila već i mnogo bolje naoružani i ekonomski, naročito industrijski, neuporedivo jači protivnik. Na poprištima borbi poljoprivreda je bila zamrla, a radna snaga mobilizacijom osakaćena. Vojska je jedva mogla da se ishranjuje, uz prepolovljena sledovanja. Izrazito agrarna zemlja, Srbija u ratu nije mogla da održi poljoprivrednu proizvodnju, dok je stočarstvo uništeno mobilizacijom, rekvizicijom i pljačkom austrougarske vojske. Najkritičnija faza ishrane ljudi i stoke je nastupila u zimu i proleće 1915. godine. Kriza je donekle savladana pomoću stranih zajmova namenjenih nabavci hrane za borce i stoku. Britanci, Francuzi i Rusi kao saveznici Srbije upućivali su neznatnu pomoć u naoružanju,

SOCIJALNO-EKONCMSKA OSNOVA NOVE DRŽAVE

71

koja je jedno vreme imala samo simboličan značaj. Industrija Srbije je ostala bez najnužnijih sirovina. Srbija je imala i male transportne mogućnosti prevoza ruske pomoći koja je dolazila Dunavom, od Prahova preko Paraćina do Beograda. Ratovi nisu doneli samo pogibiju već i osetno smanjenje nataliteta. Prve godine mira već su donele porast stanovništva. U desetogodišnjem intervalu (1921—1931) Kraljevina je povećala broj stanovnika na 13. miliona i 982 hiljade. Tendencija porasta se nastavila i narednih godina, o čemu svedoči podatak da je 1939. broj stanovnika iznosio 15 miliona i 596 hiljada. U međuratnom periodu stanovništvo se povećalo za preko 3,5 miliona lica. Prosečni godišnji prirast je iznosio 195.000 lica s prosečnom godišnjom stopom rasta od 1,44%. U prvoj deceniji života Kraljevine stopa rasta stanovništva je iznosila 1,49%, padajući u drugoj na 1,43%. Porast broja stanovništva smanjivao se u srazmeri sa iseljavanjem u evropske i prekomorske zemlje. Migracioni talas nije bio nova već stara pojava, poznata i pre ujedinjenja. Na rad van granica Kraljevine odlazili su Hrvati, Slovenci, Srbi, Makedonci, Crnogorci. Sem u industriji i rudnicima Nemačke, Francuske, Belgije i drugih evropskih država, ekonomska migracija je bila okrenuta SAD, Kanadi, zemljama Južne Amerike, Južne Afrike, Australije, Novog Zelanda. U periodu 1919—1926. iz Kraljevine SHS se iselilo 85.559 stanovnika, a najviše iz Hrvatske i Slavonije (31.346 ili 38,2%). Odlazak u prekookeanske zemlje značio je najvećim delom trajno napuštanje zavičaja. Ova kategorija emigracije je bila zauvek izgubljena za svoj narod, bez obzira na pojedince i grupe koji su se vraćali, ostajali povezani sa starim krajem, zemlju ekonomski pomagali (iseljeničke doznake) — ili se zanimali za njen društveno-politički i kulturno-prosvetni život. Turci iz Makedonije i drugih krajeva su odlazili u Tursku (Carigrad). Iseljavanje i migracije u potrazi za zaposlenjem predstavljali su tradiciju, ili kako ih neki istraživači zovu „deo folklora", .„način življenja stanovništva" Makedonije, Dalmacije, Like, Bosanske krajine. „Obećane zemlje" bile su do 1929. Amerika i Kanada, a posle ekonomske krize industrijski razvijene zemlje Evrope. U periodu između dva svetska rata u Francuskoj je živelo oko 60.000 Jugoslovena, uglavnom u departmanima Nor, Pa-de-Aale, Mert-e-Mozel, u regionu Pariza, na jugu Francuske oko Tuluze, u Centralnom masivu, oko Liona, u lu-

10


kama Sredozemlja. Francuska je bila zemlja otvorenih granica, oskudevala je u radnoj snazi zbog velikih žrtava u prvom svetskom ratu, a i privlačila je svojim demokratskim načelima. Mnogi iseljenici su shvatali Francusku kao „prolaznu stanicu" na putu za SAD i Kanadu, mada su se u njoj zadržavali trajno. Radili su kao rudari na severu, uglavnom Slovenci, kao nekvalifikovani radnici (na eksploataciji šuma i u građevinarstvu, pretežno Bosanci) i zanatlije (obućari, krojači i drugi) koji su bili na ceni i rado zapošljavani. Prosečna gustina stanovništva u Kraljevini SHS iznosila je 50,7%, ali su razlike od pokrajine do pokrajine pokazivale znatna odstupanja: Crna Gora 2,42 i „Južna Srbija" (Makedonija) 37,3; Bosna i Hercegovina 37,7; Dalmacija 48,8; „Severna Srbija" 60,3; Hrvatska i Slavonija 61,7; Slovenija 61,9; Vojvodina 70; Međumurje 120,5. Kraljevina je bila zemlja sa oko dva miliona manjinskog stanovništva. Nemci su činili ekonomski najsnažniju i brojno najveću manjinu u Kraljevini SHS, i naseljavali su Banat, Bačku, Srem, Slavoniju i Sloveniju. Nemci, većim delom katolici, živeli su uglavnom izolovano od ostalog stanovništva, čak i u selima sa mešovitim življem. Stoga istraživači govore o nemačkim „enklavama" u Vojvodini. Nemačka sela su bila uzornije obrađena i na njima se živelo na savremeniji način. Uživajući povlašćen položaj još iz vremena naseljavanja u panonskoj ravnici, Nemci su uspeli da se ekonomski uzdignu i izdvoje u odnosu na seljake ostalih naroda, posebno slovenskih. Iz podataka memoranduma koji je Kulturbund uputio 1940. vladi Kraljevine vidi se da su Nemci u Vojvodini posedovali 31,2% obradivog zemljišta, učestvovali u industrijskoj proizvodnji sa 46,7%, a u zanatskoj sa 30—40%; raspolagali su sa 30,8% bankarskog kapitala; u stvaranju nacionalnog dohotka nemačko učešće je iznosilo 55%. Socijalna struktura nemačke nacionalne manjine iz 1934. pokazuje da se 45% seljaka bavilo obradom zemlje u vlasništvu, 50% su bili radnici, 18% zanatlije, 3% trgovci, 2% intelektualci. Prosečni posed Nemaca bio je dvostruko veći od poseda Srba, Mađara i pripadnika drugih naroda u Vojvodini, a zemlja u posedu pripadala je najboljoj kategoriji. Albanska (arnautska, šiptarska) manjina je kompaktno bila naseljena na Kosovu i Metohiji, u zapadnoj Makedoniji i graničnim predelima Kraljevine i Albanije sa crnogorske strane.

SOCIJALNO-EKONCMSKA

OSNOVA

NOVE

DRŽAVE

7

1

Konzervativizam vekova koji se stekao sa ujedinjenjem bio je najveći protivnik bilo kojoj vrsti kulturno-prosvetne emancipacije, čak i ako se ima u vidu nacionalna bespravnost Šiptara (Arnauta). Albansko društvo na Kosovu i Metohiji i zapadnoj Makedoniji živelo je u mnogo čemu još u feudalnoj epohi, prikovano snažnim patrijarhalnim, plemenskim, bratstveničkim, verskim, zadružno-porodičnim stegama za starinske običaje. Carevala je besa, krvna osveta, bekstvo od umira krvi, podređeni položaj žene, što je sve nametalo ograničenja u javnom životu, obaveze ponašanja i čuvanje starih običaja (čast familije, zadata reč, neprikosnovenost moralnog lika žene, itd.). Nije bilo škola na albanskom jeziku. Đaci albanskog porekla u gimnazijama bili su prava retkost. Albanski pisci navode da je na jugoslo venskim univerzitetima pre rata diplomiralo svega 11 Albanaca. Na Kosovu i Metohiji nepismenost je bila gotovo apsolutna. Ako su postojale izvesne nijanse između Albanaca muslimana i Albanaca katolika, one su bile neznatno povoljnije u korist ovih poslednjih. I danas se priča da su Albanci koji su hteli da se pismeno obrate organima vlasti, ili uopšte pišu svojima, pešačili i po desetinu kilometara da bi stigli do nekog pismenog zemljaka da bi im napisao predstavku, žalbu, pismo. Pojedini nadripisari dobro su zarađivali čineći takve usluge nepismenim seljacima. Mađarska manjina je naseljavala krajeve Bačke, Banata, Baranje, Međumurja i Prekomurja. U Vojvodini, uglavnom u Banatu, živela je rumunska manjina, ali i brojne slovenske manjine širom Vojvodine i Srema (Slovaci, Rusini, Ukrajinci i drugi). U području bosanskog Prnjavora naseljeni su za vreme Austrije Poljaci. Turci su živeli u Makedoniji i delu Kosova i Metohije, ali se njihov broj stalno smanjivao iseljavanjem u Tursku. Prilikom korekcije jugoslovensko-bugarske granice na osnovu Neijskog ugovora (u jugoistočnoj Srbiji i istočnoj Makedoniji) u sastavu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca našli su se delovi teritorije nastanjeni bugarskim stanovništvom. Kraljevina SHS je počela život u znaku neravnomernog ekonomskog razvitka. Smatrala se za zemlju bogatu sirovinama, naročito onim strateški značajnim: boksitom, olovom, hromom, antimonom, živom, bakrom, cinkom, molibdenom. Zemlja je raspolagala i potencijalno snažnom hidroenergijom koja nije bila iskorišćena. Velike površine Kraljevine bile su

1 0


prekrivene šumama, a klimatske i pedološke osobine tla su omogućavale da se gaje različiti tipovi poljoprivrednih kultura, uključujući južno voće, industrijske kulture, pa i retke suptropske kulture (pamuk, pirinač, afion, itd.). Jugoslovenske pokrajine su se uveliko razlikovale po ekonomskoj snazi i njihovi prihodi poticali su iz različitih osnova. Hrvatska, Slovenija, Vojvodina i Beograd sa Zemunom i Pančevom su bili industrijski najrazvijeniji. Srbija je važila za srednje razvijenu zemlju u međunarodnom periodu, mada je imala balast krajnje nerazvijenih krajeva (Kosovo i Metohija, Sandžak). Jugozapadna, zapadna i jugoistočna Srbija nije imala industrije, niti dobrih saobraćajnih veza. Mnoge oblasti razvijale su se kao tipično stočarski rejoni: Jablanica, Toplica, „Stari Vlah", požarevački okrug, delovi užičkog, čačanskog, vranjskog i pirotskog okruga. Bor i Trepča su se izdvajali kao veliki rudarski centri, ali, nalazeći se u vlasništvu stranog kapitala, njihov razvoj nije pratilo osnivanje zanatskih radionica, stvaranje proizvođačke industrije, podizanje puteva. Industrija se uglavnom grupisala u Beogradu, u predelu Morave, duž puta Beograd — Niš — Leskovac (Leskovac, Smederevska Palanka, Paraćin, Ćuprija, Jagodina, Kragujevac, Kruševac, Kraljevo, područje Aranđelovca). Srbija je 1919. raspolagala sa svega oko 70 fabrika za razliku od Hrvatske i Slovenije koje su zajedno imale oko 960 fabrika, velikim delom očuvanih i čak proširenih za vreme rata. Rudarstvo je bilo najrazvijenije u Srbiji, Bosni i Makedoniji, ali je i Slovenija imala rudnike uglja i žive (Idrija). Bankarski kapital je bio najjači u Hrvatskoj. Šumarska industrija je bila najrazvijenija u Bosni, gde je eksploatacija šuma, na modernoj osnovi, započela za vreme Austro-Ugarske; zatim u Sloveniji i Hrvatskoj, naročito u Slavoniji. Pomorski saobraćaj se razvijao u Hrvatskoj (Dalmacija i Hrvatsko primorje) i u Crnoj Gori (Boka Kotorska i Crnogorsko primorje od Budve do Ulcinja). Dalmacija je dobijala najviše sredstava od turizma, prihoda lučkih taksa i vozarine brodova na morima. Turistička privreda se razvijala i u Sloveniji. Proizvodnja duvana je bila najrazvijenija u Makedoniji (oko Prilepa), u Hercegovini i Crnoj Gori, južnoj Srbiji, Dalmaciji, Vojvodini. Ekonomska politika nove države teško je mogla da se formuliše u uslovima spajanja različitih delova države u jednu celinu, raznolikih sistema i standarda, jednih pokrajina razvijenijih, a drugih nerazvijenih, oštrih političkih sukoba oko vlasti


7 1

i uticaja koji su se izražavali u formi borbe oko unutrašnjeg uređenja, daleko većih ratnih razaranja u Srbiji i Crnoj Gori u poređenju sa dojučerašnjim zemljama Austro-Ugarske, mada su i one bile iscrpljene četvorogodišnjim ratom i mobilizacijom najaktivnije radne snage. Nerazvijenost, zaostajanje, ratna razaranja, upućivali su na što bržu akumulaciju, pri čemu se nisu birala sredstva, i to najpre za sopstveni „nacionalni razvoj". Srpsko građanstvo se pozivalo na žrtve Srbije, a ostali — naročito Slovenci i Hrvati na ono što su uneli u novu državu, podsećajući svoje sunarodnike da su koliko do juče u Austrougarskoj bolje živeli. Prepirke i svađe u stilu te logike ostale su karakteristične u ćelom periodu Kraljevine. Prve mere sređivanja prilika nosile su karakter ad hoc odluka, palijativnih rešenja, privremenih mera usmerenih na pokretanje privrednog života, na smirivanje nezadovoljstva i socijalno-političkih demagoških obećanja kako bi se smirili neredi. Za Davidović-Koraćevu vladu (demokratsko-socijalističku) smirivanje stanja na selu postavljalo se kao pitanje „opstanka građanske države". Kraljevina je uzimala zajmove od Francuske, SAD i drugih zemalja, koji nisu trošeni u svrhe industrijalizacije i saobraćaja već za opšte potrebe države. Korišćeni su za naoružanje vojske, za stabilizaciju dinara, pokriće rashoda uprave itd. Tzv. Blerov zajam uzet od SAD 1922. godine u nominalnom iznosu od 100 miliona dolara (nepotpuno iskorišćen) zaključen je za finansijske potrebe Kraljevine, gradnju Jadranske železnice i pristaništa Bar, ali zajam nije utrošen u saobraćajne svrhe. Investicioni zajam 1921. služio je da se pokrije deficit države 1921, 1922. i 1923. godine. Godine 1924. uzet je zajam za nabavku ratnog materijala. Monopolski zajam iz 1928. zaključen je sa ciljem da se namire dugovi i investicije monopolske uprave; stabilizacioni zajam je dobijen 1931. godine. Nesposobna da otplaćuje strane zajmove, Kraljevina Jugoslavija je 1932. pribegla nekoj vrsti moratorijuma. Kraljevina SHS je posle Grčke bila najzaduženija zemlja u Evropi, što se vidi iz njenog javnog duga od 25 milijardi dinara 1925. godine. Ovaj dug se 1937. popeo na 45 milijardi dinara. Nemačka, Austrija, Bugarska i Mađarska obavezane su na plaćanje ratne štete. Naknada po ovom osnovu nije odgovarala vrednosti materijalne štete nanete Srbiji i Crnoj Gori u prvom svetskom ratu, dok su ljudske žrtve jugoslovenskih naroda bile

1

0


neprocenjive. Nemačke reparacije u iznosu od oko 666 miliona zlatnih maraka isplaćivane su periodu 1921—1931, kada je Nemačka prestala da ih izmiruje usled katastrofalnih posledica svetske krize koje su pogodile njenu privredu. Savlađivanje valutne zbrke, praćene inflacijom i finansijskim spekulacijama, trajalo je do januara 1923. kada dinar počinje da se učvršćuje, postajući od 1925. do 1931. stabilna valuta. Do izjednačenja poreskog zakonodavstva 1928. godine primenjivalo se nejednako poresko zakonodavstvo na tlu Kraljevine, unoseći nered u poreske obaveze, nesigurnost, primenu raznih merila; u raznim krajevima države tolerisani su različiti oblici poreza. Raznovrsni i zamršeni poreski propisi omogućavali su nejednake kriterije oporezivanja. Do poreske unifikacije 1928. (Zakon o neposrednim porezima) postojalo je pet poreskih sistema: Srbije, Crne Gore (na ovu je 1921. primenjen poreski sistem Srbije), Slovenije i Dalmacije (austrijski sistem), Hrvatske, Slavonije i Vojvodine (mađarski sistem) i „bosanski" u Bosni i Hercegovini. Kraljevina je bila zemlja s 1.985.000 sitnih seljačkih gazdinstava. Prema posedovnoj strukturi, 67,8% od ukupnog broja domaćinstava živelo je na gazdinstvima do 5ha, ali posedovalo svega 28% od ukupne zemljišne površine; 29,3% na imanjima od 5 do 20ha, posedujući 49,3% zemljišne površine; na imanjima preko 2Oha živelo je 2,9% domaćinstava, s tim što su ova posedovala 22,7% zemljišne površine. Agrarna reforma, kojoj je vlada pristupila 1919, bila je duga, nedosledna, nepotpuna, kompromisna, komplikovana zbog mnoštva propisa. U krajevima gde su živeli Muslimani, čiji je viši sloj (age i begovi) predstavljao neku vrstu zemljišne aristokratije, agrarno pitanje se nije moglo odvajati od verskog i nacionalnog. Borba seljaka za sticanje zemlje i opstanak obavijana je plaštom nacionalnih i političkih razmimoilaženja. Verske organizacije su, štiteći svoje posede, isticale da je ugroženo njihovo funkcionisanje kao duhovnih ustanova. Agrarna reforma je od prvog dana iskorišćavana kao sredstvo za smirivanje socijalnih sukoba na selu, a samim tim i kao oblik političke borbe za osvajanje glasova, pridobijanje određenih slojeva i čuvanje stranačkih pozicija. Ona je imala i nacionalni karakter, jer je bila uperena protiv veleposeda, čiji su vlasnici uglavnom bili stranci (među najveće privatne posede u Vojvodi-

SOCIJALNO-EKONCMSKA

OSNOVA

NOVE

DRŽAVE

7

1

ni i Sremu spadala su nemačka imanja: Kotekov posed u Futogu, s oko 28.000 katastarskih jutara, i Elcov posed kod Vukovara, s preko 33.000 jutara); reformom su, na drugoj strani, favorizovani Srbi, a zaobilaženi pripadnici nacionalnih manjina. Agrarno zakonodavstvo je proglasilo jednaka prava nezavisno od nacionalnosti, ali je praksa agrarne administracije bila drugačija, što je, po kasnijem mišljenju komunističkih prvaka, jačalo nacionalizam manjinskih pripadnika u šovinističkom pravcu. Proklamujući ukidanje velikih poseda, reforma ih je ipak zadržavala; kmetski odnosi u nekim krajevima nisu bili ukinuti; crkvama i bankama ostavljeni su posedi preko određenog maksimuma; predviđena odšteta vlasnicima pogađala je interese ranijih kmetova, obaveznih da snose deo nadoknade. U drugoj etapi reforme, od 1925. do 1931. državna politika je otkup zemlje (fakultativni otkup) omogućila uglavnom onim seljacima koji su imali sredstva da otkupe zemlju namenjenu agrarnoj reformi, to jest zemlju velikih poseda sekvestriranih u prvoj etapi, koja je seljacima davana u privremen zakup. Od 1931. zemlja data agrarnim interesentima priznavana je kao njihova svojina. Princip da zemlja pripada onome ko je i obrađuje nije ni izdaleka bio ostvaren. Agrarni maksimum se sve više povećavao: od prvobitnih 57 do 288ha. Polovičnom agrarnom reformom podeljeno je oko 1.700.000 ha poljoprivredne zemlje. Utvrđeni zemljišni maksimum nije samo povećan već je i tolerisan tzv. supermaksimum. Sprovođenje agrarne reforme teklo je uz otpore veleposednika, naročito verskih zajednica (rimokatoličke i Srpske pravoslavne crkve), koje je dobijalo vidove javnih protesta, suprotstavljanja posedanju zemljišta, fiktivnih deoba i otuđivanja. Kolonizacija ratnih dobrovoljaca imala je trojak cilj: pomagalo se seljaštvu nerazvijenih i siromašnih krajeva, uglavnom srpskom; materijalno su nagrađivani dobrovoljni ratnici; učvršćivala se vlast pomoću ljudi koji su je u ratu stvarali; srpskim stanovništvom snažio se granični pojas u Vojvodini, Slavoniji, Baranji, Kosovu i Metohiji, Makedoniji. Kolonistima su dodeljivane besplatne parcele od 3 do 5ha u znak „državnog i narodnog priznanja". Industrija nije uspevala da zaposli višak seljačkog stanovništva, a na drugoj strani da snabde selo industrijskim i agro-

1

0


tehničkim proizvodima. U planinskim krajevima sitna seoska gazdinstva naturalnog tipa, opterećena velikim brojem članova porodice koji nisu mogli da se zaposle, kao i dugovima, ne behu u stanju da pro izvedu dovoljno hrane za pokrivanje svojih potreba. Na malim i razbacanim parcelama nije ni mogla da se razvija intenzivnija poljoprivredna proizvodnja. Odnos između setvenih površina bio je izrazito u korist žitarica — 82%, dok je na industrijsko bilje otpadalo svega 2 do 3%. Zahvaljujući posebnim klimatskim uslovima Makedonija je bila zemlja u kojoj su se gajile kulture opijuma (oko Velesa, Kočana, Kavadara, Skoplja), pirinča (oko Kočana), maka (Strumica), duvana (Prilep i dr.). „Maćedonska ruka" je proizvodila ove retke kulture, iako cene nisu obezbeđivale podsticajnu proizvodnju. Duvan se sadio iz gole nužde, da bi se proizvođač prehranio. Slično je bilo sa pirinčem u kočanskom kraju gde se ova kultura proizvodila na oko 2000ha od ukupno 3000ha površina pod ovom kulturom u zemlji. Nasuprot makedonskom pirinču država je znala davati povlašćen transport uvoznom italijanskom pirinču, a zemlja na kojoj je pirinač uspevao okategorisana je kao zemlja prve kategorije, što je bio drugi nepodsticajni činilac. Suvišna radna snaga odlivala se sa sela van granica, otprilike 30.000 ljudi godišnje; 445.000 ljudi služilo je ili nadničilo na poljoprivrednim dobrima bogatijih seljaka, naročito u poljoprivredno jačim krajevima, a uzima se da je oko tri miliona tražilo posao, predstavljajući tzv. fluktuirajuću radnu snagu. Dugovi privatnim licima, zadrugama i bankama, umnogome su opterećivali selo na kraju velike ekonomske krize. Zakonom o zaštiti zemljoradnika vlada je aprila 1932. stavila moratorium na seljačke dugove, koji nije uspeo da poboljša ekonomski položaj prezaduženog sela. Zaštićen na jednoj strani od prodaje imanja i prinudne naplate dugova, seljak je na drugoj izlaz tražio u novom zaduživanju kod seoskih i varoških bogataša da bi uspeo da se prehrani. Začarani krug siromašnog seljaštva se ponovo zatvorio. Tržišne viškove davala su samo velika gazdinstva na području Vojvodine i Slavonije, severne Bosne i u krajevima Srbije (Mačva, Posavina, Podunavlje, Pomoravlje). Iz „proletarizovanog seljaštva" regrutovao se industrijski radnik. U seoskim atarima oko velikih rudnika i fabrika poznata je kategorija „industrijalizovanog seljaka" (Timočka krajina, predeo

71 SOCIJALNO-EKONCMSKA OSNOVA NOVE DRŽAVE

oko Paraćina, naselja u području „Šipada", sela Gorskog kotara). Na 100ha oranica u Kraljevini je dolazilo 114 stanovnika zaposlenih u poljoprivredi (u Kanadi 11, Americi 17, Francuskoj 48, Nemačkoj 52, itd.). Suštinu agrarnog problema činila je ova niska produktivnost uslovijena tehničkom zaostalošću. Koliko su ova gazdinstva u Kraljevini bila sitna pokazuje činjenica da je Kraljevina imala 1.985.000 gazdinstava dok ih je na primer, u Australiji bilo 270.000, na 56 miliona hektara. Seljaštvo je u nerazvijenim krajevima bilo okrenuto sebi i svojim nedaćama, pritisnuto praznovericama, neprosvećenošću i nepismenošću. Vidici seljaka gubili su se na ivicama susedne varoši ili sreza. Viškovi poljoprivrednog stanovništva na selu ostajali su prikovani za starinska ognjišta, gladujući za zemljom, koju nisu mogli da dobiju iz agrarnih fondova, delimice zbog nedosledne reforme; ili su, na drugoj strani, pokušavali da .se zaposle u malim i nerazvijenim gradovima i naseljima, bez urbanog životnog standarda i industrije, izuzmu li se pilane, ciglane, šumske manipulacije, zaostala zanatska preduzeća ili rudnici s primitivnom mehanizacijom. Slaba industrija nije mogla da selo, inače oskudnih platežnih mogućnosti, snabdeva tehničkim proizvodima niti da apsorbuje višak seoske radne snage, ostavljajući je da živi dremljivo, starinski. Na selu je preovlađivao patrijarhalni način života, u kome su prosvetiteljski uticaj imali usamljeni učitelji, đaci, studenti, koji su donosili i širili nove ideje. Najveći deo seljaštva živeo je bez osvetljenja, bez novina, radija i drugih izvora informacija. Drveni plug i volovi, kao oraća snaga, nisu izišli iz upotrebe do kraja života Kraljevine. Slabu poljoprivrednu opremljenost pokazuje popis seoskih gazdinstava 1925. godine, kada je na 1.000 njih dolazilo 182 drvena rala i 438 plugova. Naprednija organizacija poljoprivredne proizvodnje i uključivanje u modernije tokove života karakterisali su selo u razvijenijim, severoistočnim i severozapadnim krajevima Kraljevine: Vojvodini, Sremu, Sloveniji, delovima Hrvatske i severne Srbije; takvu organizaciju srećemo takođe, nezavisno od teritorijalnog momenta, kod seljaštva koje je imalo veće posede i dugu tradiciju u obradi zemlje, kod pripadnika nemačke manjine, uopšte na gazdinstvima koja su bila orijentisana na tržište ili se nalazila blizu velikih gradskih centara. Tu se seoski život razlikovao u svim manifestacijama: po višem stepenu

10


kulture, načinu odevanja, ishrani, higijenskom režimu, primeni veterinarske zaštite, uvođenju novih metoda u obradi zemlje, upotrebi savršenijih oruđa i, uopšte, agrotehničkih sredstava. Iz seoske zaostalosti u Jugoslaviji izdvajala su se pojedina naprednija sela i grupe domaćina čija su imanja bila bolje obrađena a način života savremeniji, ali ona nisu bila u stanju da bitnije utiču na promenu opšte situacije, koju su odlikovale velika zaostalost poljoprivredne organizacije i neprosvećenost. Zaostalost seljaštva ogledala se u najrazličitijim vidovima: primitivnim sredstvima za rad, nehigijeni, slaboj ishrani (kukuruzni hieb — proja), uslovima stanovanja (pletare, planinske kolibe, „čatre"), nerazvijenoj prosveti; u planinskim mestima puteve su zamenjivale teško prohodne staze. Šporet je bio redak deo kućnog nameštaja, jer je preovlađivalo ognjište s verigama. Nerodica je ugrožavala život seljaka. Kao najmnogobrojniji sloj stanovništva seljak je bio i najmasovniji potrošač, usled čega su se njegove nevolje i materijalne oskudice odražavale i na sve ostale grane privrede, ako izuzmemo proizvodnju luksuzne robe i one namenjene bogatijem stanovništvu. Stranačke vođe i njihovi korteši obilazili su sela prilikom izbornih kampanja, zloupotrebljavajući poverenje seljaka neprestanim obećanjima, koja su se zaboravljala pre nego što bi glasovi bili prebrojani. Sito demagogije, seljaštvo, naročito srpsko, politički se hladilo i gubilo veru u tradicionalne stranke. Uoči šestojanuarske diktature seljaci su sve više istupali na vanstranačkim zborovima. Oskudicom seljaka koristile su se banke i lihvari, hvatajući ih u svoje poverilačke mreže, uz velike kamate, produbljujući njihovu ekonomsku bedu, naročito pri zaduživanju u potrošačke svrhe. Poreska politika, sastavni deo tzv. seljačkog pitanja u Kraljevini, dobijala je sve više obeležje fiskalne mere, naterujući seljake na nova zaduženja. Selo je bilo uhvaćeno u makaze između previsokih cena industrijskih i preniskih cena poljoprivrednih proizvoda. Poljoprivreda Vojvodine masovno je zapošljavala sezonske radnike. Zadrugarstvo je nastavilo da se razvija, oslonjeno na tradiciju, naročito u Srbiji, Sloveniji delovima Hrvatske, u najraznovrsnijim formama, od kreditnih do nabavljačko-potrošačkih zadruga, radničkih i zanatskih, voćarskih, žitarskih, stočarskih i drugih, organizovanih u zadružne saveze. Samo u Srbiji je 1938. bilo 243.670 zadrugara, organizovanih u


71

Savez srpskih zemljoradničkih zadruga; u službeničko-nabavljačke zadruge bilo je učlanjeno 163.056, u Savez gospodarske sloge 185.000, u Zadružnu zvezu 91.776 zadrugara. Preko zadruga seljaci su uspevali da organizuju proizvodnju i prodaju, lakše dođu do kredita i zadovolje zdravstvene i kulturne potrebe. Međutim, u zadrugarstvo su se sve više mešale država, banke, političke stranke; komercijalni momenti počeli su da odnose prevagu nad opštim zadružnim interesima. U Sloveniji zadrugarstvo je imalo oslon u Slovenskoj ljudskoj stranci i crkvi. Poljoprivredu, kao najznačajniju privrednu granu, pogodile su posledice agrarne krize 1925—1926, kao rezultat prispeća na evropska tržišta jeftinih poljoprivrednih proizvoda iz prekookeanskih zemalja. Svetska ekonomska kriza, koja je Jugoslaviju pogodila sa zakašnjenjem, izazvala je novi, katastrofalni pad cena itd. Cene biljnih proizvoda počele su sistematski da padaju od jula 1929. do februara 1930, a od tada ubrzanim tempom. Pa i u periodu u kojem su cene poljoprivrednih proizvoda bile povoljnije, seljaci se nisu okoristili ovom konjukturom, zahvaljujući posredničkom sistemu otkupa žita preko žitarskih trgovaca koji su bez milosti obarali cene. Gledano u prošeku, 1921. poljoprivredom, šumarstvom i ribarstvom bavilo se 78,87% celokupnog stanovništva, a 1931. godine 76,58%, što znači da je taj procenat opao za više od 2% u razdoblju od jedne decenije. U apsolutnim brojkama, od poljoprivrede, šumarstva i ribarstva živelo je 1921. godine 9.215.514 stanovnika, a 1931. godine 10.670.565; od industrije i zanatstva 1.157.758, odnosno 1.533.052; od trgovine, kredita i saobraćaja 508.779, odnosno 675.966; u javnim službama, slobodnim zanimanjima i u vojsci bilo je 443.530, odnosno 567.836 stanovnika. U celoj državi je od industrije i zanatstva 1921. živelo 9,91%, a potkraj života Kraljevine 11% stanovnika — dakle, neznatno više. Razlike u privrednoj strukturi stanovništva ogledaju se i u podacima po pokrajinama: u Sloveniji je od industrije i zanatstva živelo 22,15% stanovnika, a u Vojvodini, gde je bila naročito razvijena prehrambena industrija, procenat industrijskog i zanatskog stanovništva iznosio je 15,88%. Kraljevina je počela život s nerazvijenom industrijom, koja se 1921. sastojala od 1.831 preduzeća, sa 152.811 radnika u prerađivačkoj industriji i 38.723 u rudarstvu i topioničarstvu,

10


zapošljavajući u toj grani svega 1,3% stanovništva. Krajem 1928. godine broj preduzeća je iznosio 3.038 sa 278.613 radnih mesta i pogonskom snagom od 782.373 KS. U strukturi industrije prvo mesto je zauzimala prehrambena industrija sa 810 preduzeća, zatim pogonsko-električne centrale (465), industrija drveta sa 452 industrijska preduzeća. Na području Zagreba nalazilo se 762 preduzeća, Beograda 676, Osijeka 584, Sarajeva 478, Novog Sada 468, Ljubljane 431, Velikog Bečkereka 283, Splita 264, Skoplja 80, Dubrovnika 5. U drvnoj industriji su preovlađivale strugare kojih je 1938. bilo 415 sa pogonom od 33.877 KS i 30.865 radnih mesta. Uz strugare su se razvijale fabrike nameštaja, parketa, bačvi, sanduka, železničkih pragova, fabrike tanina, celuloze (Drvar, Goričani u Sloveniji), tanina (Našice, Mitrovica, Sisak, Županja, itd.). Mlinska industrija je pripadala poljoprivrednoj ili prehrambenoj industriji, čije se središte nalazilo u Vojvodini, Hrvatskoj i Slavoniji. Dnevni kapacitet ove mlinske industrije je iznosio 900 vagona brašna, od čega je — po podmirenju domaćih potreba — ostajalo 300 vagona za izvoz. Između dva rata industrija se najviše razvijala u onim krajevima gde je i u vreme ujedinjenja bila najrazvijenija, u severnim i severozapadnim predelima države, te u Beogradu, Zemunu i Pančevu. Od 1918. do 1938. izgrađene su u Sloveniji 403 fabrike, u Hrvatskoj i Slavoniji 635, Dalmaciji 97, Bosni i Hercegovini 129, Vojvodini bez Srema 390, Srbiji 428, Makedoniji 99, Crnoj Gori 12 — ukupno 2.193. S obzirom na usitnjenu industriju, industrijska i zanatska preduzeća nisu bila oštro razgraničena. Najbrži industrijski razvitak ostvaren je od 1920. do 1923, kada je nastupio zastoj i pad, naročito upadljiv za vreme ekonomske krize. Nerazvijena industrija nije mogla da unapređuje druge privredne grane — saobraćaj, građevinarstvo, poljoprivredu. Kako je teška industrija bila tek u povoju, najveći broj kapaciteta otpadao je na prehrambenu i poljoprivrednu, drvnu i elektroindustriju, uključujući elektroprivredu. Teška industrija je 1939. proizvela svega 1.954.000 tona. Više od 2/3 preduzeća imalo je do 250 radnika. Godine 1941. u Kraljevini je bilo samo 55 preduzeća s preko 1.000 radnika. Za industriju su, pored neravnomerne raspoređenosti, bili karakteristični i nejednak razvitak pojedinih grana, primitivna tehnologija rada, male izvozne mogućnosti. Uz to, ona se razvijala ekstenzivno.

SOCIJALNO-EKONCMSKA

OSNOVA

NOVE

DRŽAVE

7

1

Koliko je industrija malo značila u Kraljevini SHS pokazuje da je ona sa svega 9,6% učestvovala u formiranju nacionalnog dohotka, za razliku od poljoprivrede, koja je u uslovima agrarnog društva davala oko 3/5 (58,1%) nacionalnog dohotka. Jednostranost razvitka postojeće industrije otkrivaju sledeći podaci: da je na laku industriju otpadalo 78%. ukupnog broja industrijskih preduzeća, 70% radnih mesta i 60% investiranog kapitala; rudarska proizvodnja sastojala se 90% iz proizvodnje uglja, a ostatak od 10% otpadao je na dobijanje bakra, gvožđa, olova, cinka, boksita i pirita. Kraljevina uopšte nije imala krupne industrije, odnosno industrije koja proizvodi sredstva za rad. Zanatski karakter postojeće industrije vidljiv je iz niza spoljnih pokazatelja: usitnjenosti pogona, malobrojnosti radništva, pogonske snage, kapaciteta proizvodnje. Razvoj industrije je bio ubrzaniji u prvoj deceniji po ujedinjenju zahvaljujući novom, širem, jugoslovenskom tržištu, a. na drugoj strani prosperitetu vezanom za izvoz pšenice na tržišta zapadne Evrope, prouzrokujući porast kupovnih mogućnosti na domaćem tržištu koje je podrazumevalo povećanu tražnju industrijskih proizvoda. Država nije imala formulisanu politiku industrijskog razvitka. U skladu sa onovremenom liberalističkom koncepcijom, ona je tek podsticala industrijski razvoj. Nijedna vlada do 1929. nije uspela da obezbedi globalni privredno-finansijski program za čije bi se ostvarenje obezbedila podrška i pronašli izvori prihoda. Vlade su često padale i ministri menjali, a na drugoj strani parlament se više bavio politikom nego socijalno-ekonomskim razvitkom države. Politika ekonomskog liberalizma upućivala je na slobodu trgovine i na anarhičan razvoj industrije. Mamutski birokratski aparat je neprekidno zahtevao sredstva koja su se pribavljala iz poreza i stranih zajmova, bez stvarne mogućnosti parlamentarne kontrole državnih rashoda. Poresko opterećenje, pri tome nejednako, slabilo je mogućnosti razvoja privrede, a na drugoj strani izazivalo sukobe oko stepena poreskog opterećenja za sve krajeve države. Vanbudžetski prihodi su zadovoljavali rashode države, istovremeno smanjujući poreske terete stanovništva. Ukupan iznos ovih vanbudžetskih prihoda iznosio je 1928—1929. godine oko 10 milijardi dinara, potičući od zajmova, reparacija, od likvidacije zlatne podloge Austro-Ugarske banke (oko 350 miliona deviznih dinara).

1 0


Industrijskom poletu je pogodovala visoka carinska zaštita države. Industrijski razvoj tekao je od 1919. do 1923. godine, zahvaljujući inflaciji, carinskim olakšicama za uvoz opreme i mašina. Godine 1921. prosečan porast godišnjih investicija u industriji iznosio je 7,9%. Mereno prema 1918. porast ulaganja u industriju do kraja 1923. iznosio je 40,49%, dostižući najveći razvoj u severozapadnim delovima zemlje. Prve decenije došlo je do više nego dinamičnog razvitka industrije, na što su uticale pored carinske politike i koncesije stranom kapitalu koji je s određenim udelom učestvovao u njenoj izgradnji. Izgrađeno je 1390 novih industrijskih preduzeća sa 10 hiljada novih radnih mesta. Ovaj prosperitet je naglo prekinut zbog recesije koja je trajala do polovine naredne decenije. Oživljavanje je ipak bilo kratko, jer je 1939. započeo drugi svetski rat. Od 1931. do 1938. podignuto je za 2/3 preduzeća više nego 1919—1930. godine. Svetska ekonomska kriza 1929. pogodila je Jugoslaviju 1930. i 1931/1932. godine. Na kraju perioda Kraljevine Jugoslavije blizu 50% nacionalnog dohotka je stvarano u poljoprivredi, a manje od 20% poticalo je iz industrije. Kako proizvodnja sredstava za rad (mašinogradnja) praktično nije postojala, industrija nije mogla da dinamizira ostale sektore i grane privrede. Struktura industrijske proizvodnje nije bitno izmenjena jer ju je odlikovalo pretežno učešće proizvodnje potrošnih dobara (70%). Glavninu proizvodnje sredstava za proizvodnju činili su proizvodi rudarstva i poluprerađevine. Oko 3/4 stanovništva i dalje je živelo na selu i zavisilo od poljoprivrede. Jugoslavija je u proizvodnji po glavi stanovnika uveliko zaostajala za drugim razvijenijim zemljama (električna energija, nafta, ugalj, sirovi čelik, cement, olovo, pamučne tkanine, obuća, šećer, papir). Jedino se u proizvodnji bakra mogla meriti sa razvijenim industrijskim zemljama. O kolikom se zaostajanju radi vidi se po tome što je u njenoj industrijskoj strukturi prerada metala bila zastupljena svega sa 4,7%, odnosno proizvodnja sredstava za rad sa 2,5%. Oko 90% važnih rudarskih proizvoda 1938. se izvozilo bez prerade. Tako su u izvoznoj strukturi dominirale sirovine, poljoprivredni proizvodi i drvo. Uvožena su potrošna dobra i sirovine za njihovu proizvodnju. Skromni uvoz investicionih dobara uticao je na pozitivan trgovinski


7 1

bilans Kraljevine Jugoslavije u 13 od ukupno 21 godine perioda 1919—1939. Tekstilna industrija je bila najrazvijenija zahvaljujući carinskoj zaštiti i činjenici da je proizvodnja bila namenjena vojsci (sukno, ćebad, vojnička čoja, itd.). Hemijska industrija je bila slabo razvijena, ali su postojala brojna preduzeća više zanatskog nego fabričkog karaktera za proizvodnju boja, kiselina, asfalta, katrana, sredstava za dezinfekciju, itd. U agrarnoj zemlji kakva je bila Kraljevina, razvijala se mlinska i klanična industrija, industrija šećera, piva, konoplje, itd. Beogradska fabrika šećera na Čukarici bila je jedna od devet fabrika šećera koje su podmirivale domaće potrebe od 90.000 tona godišnje. Slovenija je imala desetak fabrika papira koje su snabdevale domaće potrošače. Prva fabrika hartije u Beogradu sagrađena je 192,1—1924. U Srbiji se naglo počela razvijati grafička industrija 1919—1930. Značajan prelom se zbio prelaskom sa ručnog slaganja na uvođenje modernih štamparskih mašina na motorni pogon. Mnoga preduzeća se nisu razlikovala od zanatskih radionica (razne radionice stolarije, metalnih predmeta, elektro-mehaničarski pogoni, električne centrale, radionice prehrambenih proizvoda, poput keksa, slatkiša, bombona, peciva, itd.). Opšte odlike razvitka industrije bile su i haotična gradnja fabrika, usitnjenost, preovlađivanje zanatskih obeležja, neposedovanje većih obrtnih kapitala. Država je posedovala monopol na prodaju šibica i duvana, cigaret-papira, petroleja (opterećenog monopolskom taksom); monopol je uspostavljen nad fabrikama duvana, solanama, itd. Uprava monopola je imala oko 70.000 dućana u celoj zemlji. U državnom vlasništvu su se nalazili rudnici u Bosni (ugalj) gvožđe Ljubije, rudnici u Velenju i Sloveniji, rudnici mangana i hroma. Željezare Zenica i Vareš takođe su bile državna preduzeća, kao i državne železnice sa oko 70.000 radnika. Država je bila vlasnik najvećeg poljoprivrednog dobra u Kraljevini „Belje", koje je raspolagalo sa 60.000 ha površine. Glavni predmet izvoza Kraljevine sačinjavali su poljoprivredni proizvodi, rude, drvo, dok je uvoz obuhvatao opremu i mašine, sirovine za industriju, lekove, saobraćajna sredstva, hemijske proizvode, itd. Srpska buržoazija je najviše koristi izvlačila iz svoje političke prevlasti i uticaja na državni aparat (porezi, strani

1

0


zajmovi, vojne nabavke, špekulacije sa obveznicama ratnog zajma, itd.); hrvatska se oslanjala na svoj finansijski kapital, a slovenačka na prerađivačku industriju, obezbeđenu nabavkama sirovina ,,s juga" i prostranim tržištem koje je moglo apsorbovati celokupnu prerađivačku proizvodnju „severa". Izuzev u industrijski razvijenim severozapadnim rejonima Kraljevine, te severnoj Srbiji i Pomoravlju, radništvo je bilo bez veće radne tradicije i stručnog iskustva, u osnovi vezano za selo, skučenih pogleda na svet. U državnoj vojnoj fabrici u Kragujevcu vojne vlasti su strogo vodile računa o režimu i disciplini, zapošljavanju nacionalno pouzdanog elementa i suzbijanju komunizma. Organi vlasti i vlasnici uopšte pomno su nastojali da što više izoluju radnike i onemoguće njihovo političko osvešćivanje. Među radništvom su postojale razlike između fizičkih radnika i kvalifikovanih stručnjaka, „polutana" i radničkog elementa naseljenog u gradovima, zanatlija i fabričkih radnika, starih radnika i novajlija. Direkcije fabrika i poslodavci diferencirali su radništvo u nastojanjima da stvore privilegovan sloj, ili radničku elitu. Nadnice su većinom bile ispod realnih potreba. Najbolji pokazatelj nerazvijenosti i siromaštva jugoslovenskog društva je visina nacionalnog dohotka po glavi stanovnika, procenjena 1938. na oko 70 američkih dolara. Radnička klasa je bila malobrojna, nekvalifikovana i neravnomerno raspoređena. Privredno i po socijalnoj strukturi nerazvijena zemlja imala je ipak razvijen radnički pokret, revolucionarno raspoložen i politički jedinstven 1919—1921. i uoči rata, zahvaljujući aktivnosti KPJ, neprekidnom pogoršavanju položaja radništva i seljaštva, neprimenjivanju radničkog zakonodavstva, političkom nasilju vladajućeg režima. Zanatstvo je posle ujedinjenja doživelo konjukturu zbog velikih potreba u proizvodima i uslugama, iako se moralo nositi sa posledicama rata, proređenim radništvom i malim obrtnim kapitalom. Pored majstora-esnaflija zanatstvom su se bavile i „bespravne" zanatlije iz redova priučenih seljaka i nezaposlenih radnika. Daljem slabljenju zanatstva doprinela je velika svetska ekonomska kriza sa svojim posledicama u Jugoslaviji. Na opadanje zanatstva ukupno su uticali: slaba kupovna moć potrošača, naročito seljaka, prezaduženost, povećanje poreskih i drugih fiskalnih opterećenja, konkurencija industrijske robe. Zanatlije nisu mogle da izdrže utakmicu sa industrijskom


7

1

proizvodnjom, što je naročito pogađalo kožarske i tekstilne zanate (obućarski, opančarski, krojački). Prvobitno uvožena obuća počela se proizvoditi i u zemlji osnivanjem fabrike „Bata" u Borovu 1932, koja otpočinje ekspanziju na tržištu obuće. „Bata" je počela otvarati i prodavnice širom Jugoslavije. Prodaja gumenih opanaka izazvala je brojne proteste opančarskih esnafa i drugih kožarskih majstora (obućara, opančara, sarača). Traženo je da se ograniči otvaranje prodavnica fabrike samo na gradove s preko 50.000 stanovnika, a zatim da se utvrdi limit „Batine" proizvodnje: napadao se strani materijal za proizvodnju kao štetan po zdravlje, itd. Protesta je bilo i protiv proizvodnje velike industrije konfekcije „Tivar" u Varždinu. Borba je vođena i protiv velikih univerzalnih magazina tipa ,,Ta-ta". Zanatlije su donkihotski ustajale protiv razvoja industrije koja je gušila njihovu delatnost, pretvarala ih u industrijske radnike ili ostavljala bez posla sa nizom drugih štetnih pratećih posledica. Prilike u zanatstvu su ipak krenule nabolje od 1936, zahvaljujući povećanju kupovne moći zemljoradnika, dobrim žetvama, regulisanju zemljoradničkih dugova, izvozu; izvođenjem javnih radova zapošljavao se deo varoškog stanovništva i seljaštva. Kriza je nastupila s početkom drugog svetskog rata manifestujući se u vidu nestašice sirovina, skoka cena namirnica, pozivanja zanatlija na vojne vežbe, smanjenja kupovne moći stanovništva. Na zanatstvo je negativno uticao i razvoj bespravnog rada i torbarenja. Stari zanati su nestajali preko noći, a novi zanati (elektromenahičarski, preciznomehaničarski, instalaterski i si.) pratili su sudbinu industrije. Krojački zanat je bio pogođen širenjem konfekcijske proizvodnje. Fabrika „Bata" u Borovu proizvodila je dnevno 20—30.000 pari raznih cipela, koje je prodavala u preko 300 svojih prodavnica. Trgovci su vodili borbu sa nelojalnom konkurencijom (pijace, nabavljačke zadruge, strani trgovci, torbarenje, fabričke prodavnice, karteli šećera, itd.). Borba za opstanak kvarila je poslovni moral (nelojalna reklama, lažne oznake robe, kaliranje, podmićivanje, itd.). Stari zanati su postepeno izumirali: terzijski, mutavdžijski, tkački, krečarski, kačarski, kujundžijski i drugi. Masovna industrijska proizvodnja uništavala je zanate koji su u nekim krajevima Makedonije, Kosova, Sandžaka, još iz turskih vreme-

1

0


na, imali dugu tradiciju. Razduženje zemljoradnika nije moglo da ne pogodi zanatlije koji su bili važan kreditor zemljoradničkog staleža. Fabrika obuće ,,Bata" ušla je u Jugoslaviju „nečujno, tiho bez velike galame". Prvu prodavnicu je otvorila u Zemunu, a zatim pustila pipke sve do Zagreba; napadnom propagandom i najneposrednijom reklamom privlačeni su novi kupci. U Skoplju su „Batu" u pazarne dane propagirali Cigani sa muzikom, gočevima i bubnjevima, talambasima. Prihodi „Bate" su se odlivali van granica Jugoslavije, a industrijskom obućom ugrožavano je 17.000 obućarskih i opančarskih radnji sa oko 38—40.000 kvalifikovanih radnika. Zanatsko zadrugarstvo se u Srbiji slabo razvijalo, jer je svest o korisnosti udruživanja bila na niskom nivou. U Savezu zanatlijskih zadruga je 1927. bilo učlanjeno svega 70 zanatskih zadruga (kreditnih, nabavljačkih, prerađivačkih). Grosistička trgovina nije izdržala pritisak depresivnih činilaca u vreme krize prepuštajući mesto bakalnicama i uopšte tipu sitne trgovačke radnje. O niskom nivou industrijalizacije govori podatak da je svega 17,5% stanovnika živelo u gradovima, uglavnom onim do 10.000 stanovnika, iako je za 22 godine došlo do porasta gradskog stanovništva i širenja gradskih naselja. Taj rast je bio uslovljen ekonomskim, administrativnim i prosvetnim uzrocima, kao i razvitkom vojne industrije. Godine 1921. Beograd je imao 111.739 stanovnika, a Zagreb 108.674; deset godina kasnije stanovništvo ova dva grada poraslo je na 238.775, odnosno 185.581, što je u slučaju Beograda značilo porast od 113,7%, a Zagreba od 70,8%. Godine 1931. Beograd se više nego udvostručio (238.775 stanovnika). Od „posavsko-dunavske periferije Srbije Beograd je postao prestonica novoosnovane države." Stekavši funkciju metropole, Beograd je postao jezgro nove države. Aktivno stanovništvo se sastojalo od državnog činovništva, profesionalnih vojnika, radništva, poslovnih ljudi, ljudi slobodnih profesija. Tempo rasta Beograda je bio daleko snažniji do 1931. nego posle. Migracioni priliv stanovništva je bio najsnažniji od 1922. do 1932. (11.394, odnosno 10.312 doseljenika godišnje). Ovaj priliv je 1940. iznosio svega 4.870. Uzrok se nalazio u usporenijim proizvodnim i ekonomskim funkcijama grada. Od 1919/1920. do 1938. podignuto je u Beogradu 7.368 novih zgrada.


71

Beograd je ipak ostao grad niske gradnje koji je za dve decenije narastao 3—4 puta. Protivnici centralizma i suparničkih buržoazija ljubomorno su gledali na njegovo narastanje, zaboravljajući da se radilo o prestonici i gradu kojemu je trebalo dati što reprezentativniji karakter, kao centru velike balkanske države. U njemu su se morale sagraditi vojne zgrade (Glavni generalštab), zgrade ministarstva, parlamenta, zgrade velikih novinskih kuća i štamparija; trebalo je povezati Beograd preko Save sa Sremom i preko Dunava sa Banatom. Narodna skupština Srbije je više od 100 godina bila osuđena da koristi razne privremene zgrade. Privremena zgrada Narodne skupštine nalazila se u Konjičkoj kasarni 1920—1928, a od 1931—1936. u Pozorištu na Vračaru sve dok nije osvećena nova zgrada Narodne skupštine. Ovaj nesumnjivi uspon Beograda ipak je jednostrano vezivati za „srpski ekonomski imperijalizam" jer se radilo o jedinstvenoj prestonici Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije. Beograd je i dalje ostao grad prizemnih kuća, neregulisanog saobraćaja, uskih ulica, bez arhitektonski uobličenih trgova i pristupa rekama, s mnogobrojnim divljim naseljima na periferijama, pa čak i u užem centru („Jatagan-mala"), tako da više nego tendenciozno deluju kvalifikacije Rudolfa Bičanića o „sjajnim luksuznim javnim zgradama", „mermernim palatama", „velelepnim" prestoničkim kejovima, itd. Godine 1931. Subotica je s okolnim naseljima imala 100.058 stanovnika. Četiri grada imala su te godine između 50 i 100 hiljada stanovnika: Sarajevo (78.173, prema 66.317 deset godina ranije), Skoplje (68.334, prema 40. 666) Novi Sad (63.985, prema 39.122), Ljubljana (59.767, prema 53.294). Cifre otkrivaju naročito brz rast Novog Sada i Skoplja u toku te decenije. Pomenute godine je osamnaest gradova imalo od 20.000 do 50.000 stanovnika, i to: Split, Osijek, Šibenik, Niš, Mostar, Bitolj, Veliki Bečkerek, Sombor, Senta, Vršac, Velika Kikinda, Zemun, Kragujevac, Trogir, Banja Luka, Pančevo, Karlovac, Maribor. Gradovi na jugu su gubili stanovništvo, pri čemu se Bitolj smanjio čak za 41,2%. U istom desetogodišnjem periodu naročito je porastao Kragujevac, koji je 1921. imao 15.643 stanovnika, a 1931. već 27.208, kao i Zemun, koji je od periferijskog graničnog grada praktično postao deo glavnog grada (1921 — 18.528, a 1931 — 28.074 stanovnika).


Država je razvitak industrije štitila uvoznim carinama, jeftinim transportom, nabavkom domaćih industrijskih proizvoda, ali je opterećivala istu robu visokim taksama na račun potrošača i favorizovala strani kapital poreskom politikom. Protekcionizam je sprovođen nedosledno: s jedne strane, vršen je pritisak na strani kapital da modernizuje i proširi postrojenja u Boru, Lozovcu i Trepči, a s druge su mu pre njihove rekonstrukcije, davane povlastice, čime je učvršćivan njegov monopolski položaj. Karakterističnu formu monopolističke organizacije kapitala predstavljali su brojni karteli (oko 100 uoči drugog svetskog rata), koji su kontrolisali cene na tržištu. Država je bila vlasnik železnice (Kraljevina je posle ujedinjenja imala oko 9.000 km železničke pruge uskog i normalnog koloseka). Preko državne industrije duvana, vojne industrije, eksploatacije dela rudnika, država je težila da poveća svoj udeo u jugoslovenskoj industriji snaženjem vlastite intervencije u privredi, što je došlo do izražaja posle ekonomske krize. Bankarski kapital je u Srbiji bio usitnjen, a u Sloveniji pod kontrolom liberalne buržoazije i crkve. Hrvatska buržoazija je do početka tridesetih godina bila finansijski najsnažnija jer je držala u svojim rukama Prvu hrvatsku štedionicu. Decentralizacija banaka u Srbiji, malih i finansijski nejakih, karakterisala je bankarstvo ovog dela zemlje, nasuprot kome su stvarane državne i povlašćene bankarske ustanove poput Narodne banke, Državne hipotekarne banke i Poštanske štedionice. Dok se u Zagrebu nalazio centar finansijskog kapitala usredsređen oko Prve hrvatske štedionice, dotle se u Sloveniji i Dalmaciji razvio sistem štedionica koje su koncentrisale celokupan nacionalni kapital. Po završetku prvog svetskog rata zatečeno je u Beogradu 45 privatnih novčanih zavoda, a u unutrašnjosti Srbije 87. Samo tri godine kasnije (1921) ovaj broj se popeo na 48 u Beogradu a u unutrašnjosti Srbije na 100. Od privatnih banaka samo se jedna mogla smatrati krupnom — Jadranska banka, sa 30 miliona dinara uplaćenog kapitala. Industrijski, finansijski i strani kapital su se međusobno preplitali, povezivali s državnim vrhom i stranačkim vodstvima, što im je omogućavalo da kontrolišu privredni život i bitno utiču na ponašanje centara državne i političke moći. Strani kapital je prodirao u rudarstvo i industriju, podstican mogućnošću ostvarivanja ekstraprofita na osnovu jeftine radne snage i bogatih


7 1

sirovinskih nalazišta. Nezainteresovan za industrijski razvitak Kraljevine i izvlačenje njenog društva iz zaostalosti, strani kapital je nastojao da se konzerviraju postojeći odnosi, obezbedi vezanost režima za državne ulagače i održi unutrašnja stabilnost, koja bi omogućavala dalju ekonomsku i političku penetraciju i zadržavanje zemlje u političkoj zavisnosti od Francuske i Velike Britanije, u čijem se vlasništvu nalazilo najviše preduzeća i rudnika. Strane firme — francuske, britanske, američke, švajcarske, belgijske, nemačke, italijanske i druge — ulagale su kapital u Kraljevinu svesne njenih bogatstava (rudnih, hidroenergetskih, šumskih, poljoprivrednih), i viška jeftine radne snage. Strani kapital je iz Kraljevine izvlačio superprofite, jer nije morao mnogo ulagati u rudarstvo i proizvodnju uopšte, naslanjajući se na jeftinu radnu snagu. Raznim načinima dobijao je koncesije i povlastice. Zahvaljujući jeftinoj radnoj snazi koje je bilo napretek, strani kapital je mogao ostvarivati jednu od najjeftinijih proizvodnji. Nije mogao da ne utiče na spoljnu i unutrašnju politiku Jugoslavije. Znao je kupovati svakog onog ko mu je bio potreban, korumpirati aparat vlasti i podmićivati novine. Računa se da je u privredu Kraljevine investirano oko 10 milijardi dinara stranog kapitala, od čega u industriju i rudarstvo 73,8%, ili gotovo 3/4. Zahvaljujući tome stalno je povećavana proizvodnja olova, cinka, bakra i gvožđa. Britanski kapital je eksploatisao Trepču, francuski Bor, belgijski Majdanpek, francuski Trbovlje, belgijski aleksinačke rudnike, italijanski dalmatinske rudnike. Sem u rudarstvo, strani kapital je naročito ulagan u metalurgiju, hemijsku, šumsku i prehrambenu industriju. S učvršćivanjem nemačko-jugoslovenskih odnosa sve se snažnije osećao uticaj nemačkog kapitala. U privredi Kraljevine strani kapital je bio zastupljen u sledećim procentima: Švajcarska 19,5%, Engleska 16,4%, Nemačka 15,5%, Francuska 13%, SAD 7%, Italija 4,5%, Belgija 3,8%, Mađarska 3,7%, Švedska 2,8%, Holandija 2,1%. Moć stranog kapitala vidi se iz podatka da je on obuhvatao 60,3% kapaciteta elektroenergije, 55,5% mrkog uglja, 76,1% proizvodnje šećera, 100% proizvodnje bakra i olova, 100% proizvodnje boksita, 70% jugoslovenske pomorske tonaže, 98,2% proizvodnje pamučne pređe, 100% proizvodnje šibica.

1

0


Strani kapital je u industriji i novčarstvu međuratne Jugoslavije učestvovao sa oko 60% celokupnog kapitala, što se već smatralo ugrožavanjem nezavisnog razvoja države. Stranci su angažovali i svoj, nacionalni personal stručnjaka, formirali posebna naselja, kolonije, otvarali svoje škole, itd. Fabrički radnici su dovođeni iz Austrijé, Češke, Mađarske. Veliki broj kvalifikovanih radnika u drvnoj industriji Bosne i Hercegovine, Slavonije, Slovenije i Vojvodine takođe je bio stranog porekla (Austrijanci, Nemci, Rusi-emigranti). Strani radnici i nameštenici su bili daleko bolje plaćeni, zbog čega je ova kategorija radnika napadana preko štampe i prilikom javnih istupanja; smatrala se „nacionalnim zlom". Džinovsko englesko preduzeće „Selekšen trast kompani" (Selection Trust Company) nastalo je spajanjem četiri jugoslovenska rudarska preduzeća: Trepča, Novo Brdo, Zletovo, Kopaonik. Centrala ovog trusta se nalazila u v Velikoj Britaniji. Akcionarsko društvo — Topionica cinka u Šapcu, uoči rata je planiralo kapacitet od 10.000 tona običnog i rafiniranog cinka. Strani kapital je u Jugoslaviji zapošljavao više od polovine rudara Jugoslavije. Ruda je izvožena i prerađivana u inostranstvu ili prodavana na svetskom tržištu sirovina u neprerađenom obliku. U Jugoslaviji je 1937. proizvedeno 350.000 tona bakra od čega je u zemlji prerađeno samo 300 tona. Broj električnih centrala se povećao, ali se nije radilo o centralama koje bi služile industriji već uglavnom o malim termo i hidroelektranama za potrebe stanovništva. Za eksploataciju jugoslovenskih bogatstava pod povoljnim uslovima strani kapital je dobijao koncesije, zahvaljujući vezama s vladajućim snagama, protekciji i potkupljivanju odgovornih političara, o čemu su svedočile mnoge afere, u kojima su učestovali, pored pripadnika dvorskih krugova, predstavnici vladajuće birokratije i poslovni ljudi. Nikola Pašić je ostajao nem pred cvetanjem korupcije, pasivan prema vinovnicima, među kojima je bio naročito optuživan njegov sin Rade; Milan Stojadinović je važio za političara koji se nije ustručavao od finansijskih malverzacija. Pronevere, provizije, zloupotrebe službenih ovlašćenja, primanje mita, stalna su pojava na stranicama štampe; sudski procesi znali su trajati godinama i tiho se gasiti; skupštinske rasprave o aferama podsticane su interpelacijama poslanika koji su zahtevali istrage i obrazovanje anketnih i radnih grupa. Nosioci ovih afera su poticali iz


71

redova poslovnih ljudi nezavisno od nacionalnosti, najčešće povezanih sa strancima koji su nemilosrdno eksploatisali narodna i državna dobra. U jednoj od najvećih predratnih afera, tzv. „našičkoj aferi" 1934. godine akcionarska društva (Našička A. D., „Podravina", „Gutman" i „Slaveks") čiji su vlasnici, odnosno direktori bili stranci, kupovala su u bescenje slavonsku hrastovu šumu i prodavala je po desetostruko većim cenama u inostranstvu. „Afera Krivaja" za koju se čulo 1932. pokazala je, takođe, da je bosansko drvo prodavano po simboličnim cenama, zahvaljujući vladinim koncesijama strancima, čime je državi prouzrokovana šteta od oko milijardu dinara. Razvijanje saobraćaja služilo je povezivanju tržišta. Godine 1938. ukupna dužina pute va u Kraljevini iznosila je 10.258 km državnih i 21.657 km banovinskih — sve u svemu, 31.915 km, s voznim parkom od 3.859 teretnjaka, 14.504 autobusa i 13.561 lakih automobila. Železnička mreža iznosila je preko 9. hiljada km (od čega 7.316,4 km pruge normalnog i 1.943,5 km pruge uzanog koloseka). Kraljevina je oskudevala u vagonima i lokomotivama, ali je svako povezivanje zemlje i stvaranje jedinstvenog tržišta ometala slaba povezanost severnih i južnih krajeva. Povezivanjem pruge Sarajevo — Višegrad sa prugom Stalać — Užice 1923. otpočela je izgradnja novog jugoslovenskog železničkog sistema. Pruga uskog koloseka Užice — Sarajevo počela je da se gradi za vreme austrougarske okupacije, ali je dovršena tek 1923. godine. Razvoj pojedinih banovina u međuratnom periodu uveliko su ometali slabi putevi. Putevi vardarske banovine, neosigurani od bujica i izlokani, bili su smetnja napretku i unapređenju trgovine. Skoplje nije imalo dobre veze sa Bitoljem, Štipom, Prizrenom i Leskovcem. Izgradnja puteva kulukom (Kriva Palanka — Varoš — Trgovište — Vranje) nije mogla da obezbedi kvalitet, efikasnost gradnje i brže osposobljavanje komunikacija. Bogata strumička okolina (duvan, pamuk, pirinač, bostan) bila je usamljena uz bugarsku granicu, bez železničkih veza, što se opravdavalo strateškim razlozima, čime se smanjivala izvozna mogućnost tog kraja. Opoziciona kritika u Narodnoj skupštini uzaludno je oživljavala ideju koja je poticala iz turskog vremena o izgradnji železnice koja bi spajala Jadransko i Crno More, najkraćim putem: Kumanovo — Kriva Palanka — Đuševo. Strumica nije bila vezana sa glavnom železničkom prugom Beograd — Skoplje — Solim. Moravska


dolina, na drugoj strani, nije bila povezana sa Kosovom (putem Medveđa — Tulare — Priština). Slabe veze su postojale i između dve susedne banovine: vardarske i moravske putem Leskovac — Vranje, koji je takođe bio više nego loš. Nije se vodilo računa ni o važnim putevima sa međunarodne tačke gledišta, o vezi sa Grčkom, na primer, jer se jedva održavao put Veles — Gradsko — Sv. Đorđe. U pomorskom saobraćaju nalazila su se 262 broda, s ukupno 403.661 tona nosivosti, više nego 1921. kada je bilo 248 brodova, s ukupno 304.448 bruto registarskih tona. Na jedra je plovilo 77 brodova, s ukupno 12.986 tona nosivosti. Rečna plovidba raspolagala je s 2.072 broda, uključujući remorkere, šlepove, drvarice, čija je ukupna nosivost bila 440.134 tone. U civilnoj vazdušnoj plovidbi eksploatisano je 12 aviona. Koristeći se privrednim poletom posle rata, vezama s državnim aparatom i stranim kapitalom, a na drugoj strani viškom jeftine radne snage i prirodnim bogatstvima zemlje, srpska buržoazija doživljavala je uspon, izazivajući zavist suparničkih buržoazija drugih naroda, posebno hrvatske. Od sitnih bankara i industrijalaca, trgovaca koji su tezaurisali kapital nastajalo je građanstvo s većim prohtevima, novim stilom življenja, koje se sve više ugledalo na način života strane buržoazije. Ono je investiralo u nove pogone i poslove, ali sve više i trošilo, školovalo decu u inostranstvu ili domaćim ekskluzivnim zavodima, gradilo letnjikovce, prikupljalo nakit, slike, staro oružje, izdvajalo se u klubove, kupovalo zemljišne posede. Davalo je ton nepomirljivosti političkim i ustavnim borbama ovog perioda, vođenim između HSS i srpskih partija, sarađujući s hrvatskom buržoazijom, koja je preuzela vodstvo nad tom nominalno seljačkom strankom u borbi za novu podelu vlasti sa srpskom buržoazijom. Hrvatska buržoazija — finansijski snažna, vezana za životnu tradiciju Srednje Evrope, izmešana s hrvatskim veleposednicima, aristokratski nadmoćna zbog osećanja da je po poslovnoj umešnosti, manirima i životnom stilu iznad „homo novusa" u svetu novca i finansijskih poslova — gledala je s nespokojstvom na ekonomsko jačanje srpske buržoazije zahvaljujući njenom monopolu na vlast i politiku do 1939. godine trudeći se da joj moć ograniči i iznudi podelu uticaja na ravnopravnim osnovama — onoliko koliko je to bilo moguće u okviru postojeće države.


1

7

1

Zbog živog sećanja na epidemije koje su napravile pomor među srpskom vojskom i stanovništvom 1914—1915. godine, u zdravstvenoj politici Kraljevine SHS naglasak je stavljen na preventivnu medicinsku službu. Godine 1921. uređena je delatnost oblasnih sanitetskih uprava za Srbiju i Crnu Goru, kao i okružnih i sreskih sanitetskih uprava. Centralni higijenski zavod je osnovan 1924. u Beogradu. Prvih godina posle ujedinjenja osnovane su i brojne zdravstvene ustanove: za dezinfekciju, bakteriološke stanice, antituberkulozni dispanzeri, stanice za borbu protiv alkoholizma; otvaraju se školske poliklinike, dispanzeri za majku i dete, laboratorije za tropske bolesti (u Beogradu), epidemiološki zavod (u Nišu). Od septembra 1919. redovno je izlazio mesečni časopis Glasnik Ministarstva zdravlja. Za stručno usavršavanje pomoćnih medicinskih kadrova prelom je učinjen otvaranjem laborantske škole, škole za vojne lekarske pomoćnike i škole za nudilje. Naučni i organizacijski rad na preventivnoj zdravstvenoj službi preuzeo je na sebe novoosnovani Centralni higijenski zavod u Beogradu, snabdeven potrebnim uređajima uz pomoć Rokfelerove fondacije. Postajući središte celokupne zdravstvene službe u Kraljevini SHS, Centralni higijenski zavod je rukovodio svim higijenskim zavodima u zemlji. Obuhvatao je — preko odgovarajućih unutrašnjih organizacionih jedinica — poslove dijagnostike, serovakcina i ispitivanje vode. S vremenom je preuzeo poslove zdravstvenog prosvećivanja, zdravstvenog ispitivanja sela i pripremanja pomoćnog osoblja za službu u socijalno-medicinskim ustanovama. Zavod je uključivanjem u svoj sastav ranije osnovanih zdravstvenih ustanova (Bakteriološka laboratorija, Institut za socijalnu medicinu, Laboratorija za tropske bolesti — nazvana kasnije Parazitološko odelenje — Državna hemijska laboratorija) uveliko razgranao i centralizovao najraznovrsnije službe medicinske službe i zdravstvene delatnosti. Sa završetkom prvog svetskog rata u Kraljevini SHS su nastavili rad predratna dobrovoljna društva za socijalnu i zdravstvenu pomoć (Društvo za potpomaganje i vaspitanje sirotne i napuštene dece, Društvo i Dom za gluvonemu i šlepu decu, Društvo za čuvanje narodnog zdravlja, Materinsko udruženje i Dom za nahočad, itd.), a ponikla su i mnoga druga, rukovođena socijalno-humanitarnim i zdravstvenim ciljevima. Tako je godine 1920. obnovilo rad društvo „Srpska majka",

10


osnovano 1910. sa zadatkom „da uputi neku majku higijeni i nezi odojčadi, da tako smanji smrtnost odojčadi, i da materijalno pomaže sirotu majku", finansirajući svoj rad dobrovoljnim prilozima i poklonima, a uživajući jedno vreme i pomoć opština. Nova društva preuzimala su na sebe brigu za porodice pogođene u ratu, posebno one koje su izgubile hranioce, za ratnu siročad, invalide sa izgubljenom radnom sposobnošću. Početkom 20. veka na području koje je od 1918. zahvatala Kraljevina SHS dolazio je jedan lekar na oko 10.000 stanovnika. Najvažnije nastavno-naučne ustanove u Kraljevini SHS bile su Medicinski fakultet u Zagrebu, Medicinski fakultet u Beogradu i Medicinski fakultet u Ljubljani sa svojim institutima i zavodima, osnovani 1918—1920. Pošto nijedna jugoslovenska pokrajina do 1918. nije imala medicinski fakultet, budući lekari su se školovali na stranim medicinskim školama: austrougarskim, ruskim, francuskim, nemačkim, švajcarskim, italijanskim i drugim. Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu osnovan je 1920, čime je ostvarena inicijativa dr Viadana Đorđevića i profesora javne higijene i sudske medicine beogradske Velike škole dr Milana Jovanovića Batuta s kraja prošlog veka. Među osnivačima najviše medicinske ustanove u Srbiji nalazili su se prof, dr Milan Jovanović Batut, istaknuti hirurg, dr Vojislav J. Subotić i prof, dr Đorđe Jovanović. S Medicinskim fakultetom u Beogradu 1920. razvijali su se i novi zavodi i instituti: Sudsko-medicinski zavod, Anatomski institut, Patološki institut, Histološki i fiziološki institut. Đorđe Nešić je unapredio proučavanje očnih bolesti (veliki očni magnet), a neumorni lekar iz timočkog kraja Koča Todorović, čovek iz naroda, sav posvećen svojim bolesnicima, uticao je svojim radom lekara, organizatora i naučnika na razvoj infektologije. Pored medicinskih fakulteta institucionalna mreža naučno-istraživačkog rada počivala je na najrazvijenijim bolnicama i malobrojnim specijalizovanim ustanovama. Najistaknutiji lekari iz razvijenijih medicinskih centara upućivani su u pozate naučnoistraživačke centre u Evropi (u Francusku, Austriju, Čehoslovačku, Nemačku i druge zemlje). Kadar naučnika poticao je iz reda univerzitetskih nastavnika i mlađih istaknutijih lekara koji su dobijali pomoć radi specijalizacije i


usavršavanja od Higijenske sekcije Društva naroda i Rokfelerove fondacije. Kao i u drugim oblastima života, tako je i u ovoj postojala nejednakost zdravstvene organizacije i kulture u pojedinim jugoslovenskim pokrajinama. Neke od njih su bile medicinski emancipo vane i posedovale zdravstvenu službu koja se približavala evropskom prošeku, dok su druge čamile u zaostalosti, prepuštajući se starinskim običajima, pa čak i vradžbinama, seoskim travarima i vidarima, raznim samoucima za prelome, savetima nadrilekara. U tim pokrajinama najteže stanje je vladalo na Kosovu i Metohiji, Sandžaku, delovima Bosne, Crne Gore i Srbije. Usled sastava zemljišta, klimatskih uslova, vodenih taloga, čestih suša, sastava vode, baruština, itd. u mnogim krajevima su se zadržale posebne bolesti ljudi. Masovno su bile rasprostranjene tuberkuloza, malarija, trahoma. Za delove Makedonije je bila karakteristična malarija koja je sa drugim boleštinama davila ljude. Malarija je bila najrasprostranjenija oko struškog polja, u Pelagoniji, Monospitovskom polju kod Strumice, u krajevima u kojima se proizvodio pirinač, jer su proizvođači morali da rade u vodi (oko Kočana), na ivicama Skadarskog jezera (blata) u Crnoj Gori, u Pančevačkom ritu, itd. Zdravstvenu zaštitu u Kraljevini SHS karakterisao je tripartitni sistem organizacije zdravstvene službe: zadovoljavanje zdravstvenih potreba korišćenjem usluga kod lekara koji su održavali privatnu praksu; u okviru službe zdravstvene delatnosti socijalnog osiguranja i preko javne državne zdravstvene službe. Jugoslovensko agrarno društvo, kulturno zaostalo, sa velikim brojem gazdinstava osuđenih na naturalnu privredu, nije imalo ni stečenih navika ni mogućnosti da se u slučaju bolesti obraća za zaštitu i lečenje privatnim lekarima. Ovih je uostalom bilo jako malo, sa ordinacijama raspoređenim uglavnom u varošima i gradovima, većim i naprednijim selima. Zdravstvena delatnost socijalnog osiguranja razvijala se kao autonomna u sistemu zdravstvene zaštite. Pravo radnika na zdravstveno osiguranje u celoj zemlji izjednačeno je 1922. godine, kada su različite vrste osiguranja spojene u jedan jedinstven sistem. Posle ujedinjenja aktivni osiguranici su činili samo 0,42% ukupnog stanovništva, ali je već 1939. godine socijalnim osiguranjem bilo obuhvaćeno oko 7,5% od ukupnog stanovništva.

j-

J-

U


Što se tiče državne zdravstvene službe, ona je od ujedinjenja usmeravana na razvoj jedinstvenog sistema zdravstvene zaštite, s naglašavanjem preventivno-higijenske i socijalno-medicinske delatnosti, što je uopšte bila odlika zemalja sa pretežno agrarnim stanovništvom i specifičnom nacionalnom medicinskom patologijom. Ostvarenje zdravstvenog programa i zadovoljavanje zdravstvenih potreba stanovništva Kraljevine uveliko je bilo uskraćeno društveno-političkim, socijalno-ekonomskim i zdravstvenim prilikama karakterističnim za novostvorenu državu, naročito za kategorije siromašnog seljaštva i nekvalifikovanih radnika. U Kraljevini je, ipak, u ovoj oblasti došlo do značajnog poleta u izgradnji zdravstvenih ustanova preventivno-higijenske i socijalno-medicinske namene. Stvoreni su mnogobrojni specijalizovani dispanzeri, domovi zdravlja, higijenski zavodi, zdravstvene stanice, lečilišta, oporavilišta i bolnice; postavljena je i organizovana mreža bakterioloških stanica i specijalizovanih dijagnostičkih laboratorija; došlo je do značajnog proširenja proizvodnje lekova, seruma i vakcina; otpočela je njihova industrijska prizvodnja i masovnija primena. U propagandi i organizaciji preventivne medicinske službe i održavanju ravnoteže između te službe i „kreativne medicine", posebna uloga je pripala prof, dr Milanu Batutu i načelniku službe preventivne medicine dr Andriji Štamparu, „oduševljenom i preduzimljivom mladom zagrebačkom lekaru". Za ime Štamparevo vezano je formulisanje socijalno-medicinske politike, organizacije zdravlja i medicinskog obrazovanja. Između dva svetska rata u Jugoslaviji je izgrađen „model" regionalno-pokrajinskih centralnih higijenskih zavoda u kojima se ostvarivala odgovarajuća istraživačka delatnost vezana za zdravlje. Izgrađeni model je davao mogućnost da se povežu svi upravni oblici zdravstvenog rada, epidemiološke službe, industrijske medicine, bakteriologije, parazitologije, medicine rada, higijene, ishrane, zaštite majke i deteta, itd. sa naučnim istraživanjem. U teorijskom i praktičnom smislu, postojeća organizacija uspela je da primeni preventivno-higijenska i socijalno-medicinska shvatanja koja su odgovarala agrarnoj zemlji. Model zdravstvene zaštite koji je postavio Andrija Štampar polazio je od načela: pravo na zdravlje i odgovornost države za zdravstvenu zaštitu naroda, jedinstvo medicine (preventivne i kurativne), primena naučnih metoda u medicinskoj praksi i aktivna saradnja naroda. Štampar je, kao što


istoričari medicine često navode, ozakonio ideju o važnosti privatne zdravstvene zaštite u kojoj je „vodeće mesto, kao nosilac i realizator programa, imao socijalno-medicinski obrazovani lekar opšte medicine". U razvoju zdravstva zapažena je tendencija da se zdravstveni medicinski problemi shvataju kao društveni i ekonomski fenomeni, što je pozitivno uticalo na programe i orijentaciju naučnoistraživačkog rada. Stoga je i krug istraživača uključenih u medicinska istraživanja proširivan i na naučnike iz oblasti prirodnih nauka, sociologe, antropologe i tehnologe raznih profila. Medicinska istraživanja u razdoblju između dva svetska rata obostrano su se prožimala što je podsticalo razvitak prirodnih i društvenih navika. Na tim načelima izgradila se zavidna zdravstvena mreža Kraljevine Jugoslavije koja je uoči rata obuhvatila 180 državnih, autonomnih i drugih bolnica, s 27.419 postelja, i 304 higijenska zavoda i doma narodnog zdravlja. U okviru ove zdravstvene službe radili su centri za zaštitu školske dece, antituberkulozni dispanzeri i bakteriološko-epidemiološke ustanove. I pored naglog razvitka zdravstvene službe i postignutih rezultata, ogromna masa stanovništva je ostajala van sistema zdravstvene zaštite, zbog ograničenog broja lekara, nedovoljnog broja zdravstvenih ustanova i siromaštva građana nesposobnih da plaćaju bolničko lečenje ili preglede u privatnim lekarskim ordinacijama.

DRŽAVNOPRAVNI PROVIZORIJUM

Do donošenja Ustava Kraljevine grba, Hrvata i Slovenaca vlast je pripadala kralju, vladi i Privremenom narodnom predstavništvu (PNP), s regentom i vladom kao njenim glavnim nosiocima, jer je Aleksandar faktički vršio kraljevsku vlast i pre smrti kralja Petra 1,16. avgusta 1921. Nov ustavni poredak je tek trebalo da se izgradi, iako u državnim osnovama ništa nije moglo da se bitno izmeni, jer se dinastija Karađorđevića unapred osigurala utvrđivanjem monarhističke forme vladavine i ,,ozakonjivanjem" svojih prava, a realna vojna snaga Srbije i politička nadmoćnost srpske buržoazije obezbeđivale su uređenje države prema njenoj zamisli. Monarhistički oblik vladavine bio je prihvaćen na Krfu, a prelazno konfederativno uređenje, predviđeno u Ženevi, nije primenjeno. Regent je proglasio 1. decembra 1918. stvaranje nove države, koristeći se modifikacijom Naputka, na koju su delegati Narodnog vijeća pristali zbog nepovoljnih spoljnih i unutrašnjih okolnosti. Srpska vojska se pre ujedinjenja našla na teritoriji Kraljevine Crne Gore i Države SHS — u ovoj drugoj pošto je bila prešla Savu i Dunav na poziv Narodnog vijeća. Osim te vojske, na teritoriji Kraljevine nije bilo drugih jačih formacija koje bi poslužile buržoaziji jugoslovenskih naroda za očuvanje reda i obezbeđenje granica od italijanskog prodiranja. Austrougarska vojska se u jesen 1918. raspadala. Povereništvo za narodnu odbranu narodnog vijeća obrazovalo je oružane snage, jačine oko 25.000 ljudi, od pripadnika „narodnih straža" i od srpskih interniraca koji su završetak rata dočekali na tlu Hrvatske i Slovenije. Pod uticajem revolucionarnog talasa, domobranske jedinice su se osipale, nesposobne da se suprotstave „zelenom kadru", koji je ugrožavao saobraćaj i imovinu. U ovom protiv ratnom pokretu, sastavljenom 1917—1918. uglavnom od vojnih begunaca i onih koji se nisu odazivali pozivima za vojsku, a

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

čije narastanje nije mogao da spreči teror austrougarskih vlasti, sve više su preovlađivali siromašni seljaci, dojučerašnji vojnici ili nemobilisana lica, koji su u Hrvatskoj i Slavoniji, i u Vojvodini, Bosni i Hercegovini napadali veleposede — u vlasništvu stranaca: Nemaca, Mađara, Jevreja i muslimanskih feudalaca — te pljačkali trgovce i zelenaše. Spontano izrastavši u' masovan seljački pokret, „zeleni kadar" je, zadržavajući prvobitni naziv, postepeno odustajao od pljačkaških akcija i dobijao izrazitije socijalno-revolucionarno obeležje. Novembra 1918. Narodno vijeće se izjasnilo za ukidanje feudalnih odnosa na selu, a regent Aleksandar je januara 1919. obećao ukidanje kmetstva i velikih poseda. Srpska vojska je imala da brani granice novoproglašene Kraljevine i unutrašnji poredak, pre svega da suzbija snage nezadovoljne ujedinjenjem, iz redova bivših austrougarskih oficira, činovnika i frankovaca u Hrvatskoj, kao i separatističke pokušaje u Crnoj Gori, gde su pristalice kralja Nikole I Petrovića, potpomagane Italijanima, nastojale da izmene odluke Podgoričke skupštine. Vojska je bila odlučujući činilac odbrane teritorijalnog integriteta nove države, međunarodno nepriznate i neutvrđenih granica, na kojima su, gotovo ćelom njihovom dužinom od preko 3.000 km, buktali sukobi. Italijani su poseli Istru i Dalmaciju, Slovenci i srpska vojska vodili borbe u Koruškoj, pripadnici Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO — vrhovisti) upadali iz Bugarske u Makedoniju, a Rumimi isticali pretenzije na ceo Banat. Italijanski poverenici u Albaniji rovarili su protiv Kraljevine. Proslavljena u prvom svetskom ratu, ali nerazvijene političke kulture, uverena da vrši nacionalno delo od istorijskog značaja, srpska vojska nije bila dotaknuta revolucionarnim vrenjem u zemlji niti događajima u Mađarskoj. Imala je čvrstu komandu, a kao kičma političkog sistema ostala van operativne politike. Srpska vojska je novembra i decembra 1918. na teritoriji Države SHS dočekana „manifestacijama dobrodošlice", nasuprot krajevima u kojima su živele nacionalne manjine (Nemci, Mađari, Italijani i Rumuni). Najnovija istraživanja pokazuju da je na tlu Bosne i Hercegovine vojska ispoljila netrpeljivost prema muslimanskom i katoličkom stanovništvu. Srpska vojska se našla na ovim teritorijama po pozivu Narodnog vijeća. Saveznici su, pak, tretirali teritoriju Države SHS kao neprijateljsku. Srpska vojska je decembra 1918. imala

j-

J-

U


120.494 vojnika i 6.936 oficira. Početkom 1919. popuna ratne armije ostvarivana je pozivanjem „pod zastavu" određenih godišta. Demobilizacija solunaca uslovljavala je regrutaciju na teritoriji cele zemlje. Vojska je obezbeđivala demarkacione linije, osiguravala javne objekte, skladišta, luke, komunikacije. Vojnici su obavljali niz tzv. civilnih poslova, bili su komandanti mesta, železničkih stanica, graničnih odseka (saobraćaj, viziranje pasoša, carina, kontrola uvoza i izvoza, itd.). Do sukoba vojske i građana dolazilo je kasnije, prilikom sakupljanja oružja, povratka opljačkanih stvari, popisa stoke, neodazivanja u vojsku, prilikom štrajka železničara. Zahvaljujući energičnosti generala Rudolfa Maistera, pitanje Maribora i Štajerske je odlučeno prvih meseci posle primirja, dok se pitanje Koruške rešavalo na vojnom i diplomatskom planu sve do oktobra 1920. godine. Major austrougarske vojske, Maister je 1. novembra 1918. stavio do znanja starešinama 47. pešadijskog puka u Mariboru da od tog časa on preuzima komandu u ime Narodnog veća Maribora, koje ga je neposredno uoči tog čina imenovalo generalom. Sa slovenačkim vojnicima, kojima su prišli srpski zarobljenici iz šentiljskog logora, Maister je poseo prostor Gornje Radgone, čime je povukao graničnu liniju između slovenačke i austrijske Štajerske. Na frontu u Koruškoj nalazilo se decembra 1918. oko 2000 ljudi iz sastava slovenačkih i . srpskih četa u Sloveniji. Opšta slovenačka ofanziva radi osvajanja Koruške dovela je do austrijske protivofanzive i zauzimanja cele Slovenske Koruške. Maja 1919. na osnovu odluke Vrhovne komande u Beogradu, usledila je opšta ofanziva u kojoj je uzelo učešća 22 bataljona, četiri eskadrona i 25 baterija pod komandom generala Krste Smiljanića, komandanta dravske divizijske oblasti. Ofanziva je vođena odlučno i austrijske jedinice su doživele težak poraz. Celovec je zauzet 6. juna 1919. godine. Najširi i najdugotrajniji front Kraljevine SHS je nametnula Italija. Protezao se od Slovenije preko Istre, Dalmacije, Crne Gore do Albanije. Italija je istovremeno u Parizu, na mirovnoj konferenciji svim silama radila protiv Kraljevine. „Treći front" nosio je obeležje unutrašnjeg karaktera, jer je Italija podsticala, pomagala i usmeravala protiv Kraljevine SHS delatnost crnogorskih separatista, albanskih kačaka, frankovaca i „radićevaca". Plan generala Pijetra Badolja, zamenika šefa italijan-

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

ske Vrhovne komande, predviđao je upotrebu svih subverzivnih sredstava za rušenje i razjedinjenje Kraljevstva SHS. Prema planu, koji su odobrili predsednik vlade Orlando, ministar spoljnih poslova Sonino i general Diaz, predviđeno je angažovanje agenata, sredstava za kupovinu štampe, pridobijanje klera, aktiviranje pristalica starog režima. Italija je pomagala tzv. božićnu pobunu u Crnoj Gori, a kasnije organizovala crnogorsku vojsku u Gaeti i Formiju. Vojne operacije prema Albaniji započete su u jesen 1918, sa nastojanjem da se osigura strateška granica ukoliko Italija ostane u Valoni, i nisu prestale do utvrđivanja granica 1921/1922. godine. Italijani su podbunjivali albanska plemena uz granicu, podstičući ih da napadaju jedinice Kraljevine SHS i upadaju na jugoslovensku teritoriju. VMRO i Kosovski komitet su izvodili antijugoslovenske akcije i dogovorno. Sporazum između ove dve organizacije iz novembra 1920. predviđao je zajedničku komitsko-kačačku akciju i razgraničenje između „Makedonije" i Albanije, koji su od kosovskih predstavnika potpisali Hasan Priština, Bedri Pejani, Hodža Kadri i drugi. Na Valonskoj konferenciji januara 1924. Aleksandar Protogerov i albanski predstavnici doneli su odluku o dizanju ustanka na Kosovu i Makedoniji marta iste godine. Pripadnici VMRO koji su boravili u Korči, Podgradecu, Tirani sarađivali su sa Hasanom Prištinom, Bajramom Curijem, Azemom Bejtom na ubacivanju komita i kačaka na teritoriju Jugoslavije. Predviđeno je razgraničenje delovanja: komiti južno od Kačanika, a severno od ovog mesta i klisure — kačaci. Ubistvom Aleksandra Protogerova, Ivan Mihajlov je nastavio saradnju sa Hasanom Prištinom (sve dok i ovaj nije bio ubijen u Skadru 1933. godine), koja se ostvarivala pod pokroviteljstvom Italije, čija se „blagonaklonost" prema ovim terorističko-šovinističkim organizacijama ogledala u davanju novčane pomoći i oružja u cilju podrivanja jugoslovenske države. Dok se na albanskoj granici vodio rat, a srpske trupe sa Slovencima učestvovale u ofanzivi na Korušku maja/juna 1919. godine, došlo je avgusta i septembra 1919. do uspostavljanja fronta i prema Rumuniji zbog Banata; u jesen 1919. i u zimu 1920. trebalo je zaustaviti italijansku agresiju u Dalmaciji; zbog straha od restauracije Habsburgovaca u Mađarskoj 1921. naređena je delimična mobilizacija. Istraživanja Mila Bjelajca otkri-

j-

J-

U


vaju da je Italija maja 1919. predviđala munjevitu ofanzivu iz Kranjske u pravcu Hrvatske. Aprila, jula i novembra 1919. i u leto 1920. očekivao se direktan sukob Kraljevine SHS sa Italijom, koja je — raspolažući armijom od 4,5 miliona vojnika — držala prema jugoslo venskim granicama u prošeku 30 divizija. Na osnovu nove vojno-teritorijalne podele januara 1919. formirane su sledeće divizijske oblasti: potiska, savska, dravska, bosanska, jadranska i zetska, a naređeno je i obrazovanje III i IV armijske oblasti. Operativni štabovi I i II armije pretvoreni su u štabove oblasti, a divizijski štabovi Dunavske, Sumadijske, Drinske, Jugoslovenske i Timočke divizije u štabove potiske, bosanske, savske, zetske i jadranske divizijske oblasti. Početkom 1920. u žandarmeriji se nalazilo 20.000 ljudi, raspoređenih u četiri brigade, po jedna u svakoj armijskoj oblasti. Ministarski savet je februara 1919. odlučio da se u vojsku primi 15.000 žandarma koji su služili za vreme austrougarskog carstva. Početkom 1920. dotadašnje granične trupe, finansijske straže i razne službe imale su 40.000 ljudi. Predviđeno je formiranje jačeg sastava Kraljeve garde od onog iz Kraljevine Srbije. Garda je, po mišljenju Vrhovne komande, morala biti sastavljena od ljudstva sa Solunskog fronta, većim delom iz „stare Srbije" i delom iz redova dobrovoljaca koji su svoju opredeljenost „dokazali kroz borbu i koji su u liku vladara gledali svog ratnog komandanta". Ratna mornarica je u potpunosti počivala na oficirima bivše austrougarske vojske, jer je srpska vojska bila kopnena. Admirali, viši i niži oficiri služili su do ujedinjenja u floti Austro-Ugarske. Prve brodove Kraljevina SHS je dobila marta 1921. (12 topiljarki), a iz Nemačke, na ime ratne štete, šest minonosača. Regent Aleksandar je od završetka balkanskih ratova obavljao funkciju vrhovnog komandanta sve do smrti kralja Petra, avgusta 1921. godine, ali su ga i pre toga politički činioci, oficirski kor, vojnici i dobrovoljci „doživljavali" kao vrhovnog komandanta. Negodeljeni ugled u narodu i Vrhovnoj komandi imali su vojvode Zivojin Mišić, Stepa Stepanović, Petar Bojović, generali Miloš Vasić, Janković, Milić i drugi. No, regent (kralj) Aleksandar je imao odlučan uticaj prilikom postavljanja vojnih ministara i drugih visokih komandanata. Izvor oficirskog kadra u Kraljevini SHS poticao je iz redova srpskih ratnih oficira koji su ostali u vojsci, crnogorskih oficira, austrijskih oficira koji su


1

19

primljeni u vojsku Kraljevine SHS, iz redova podoficira, iz vojnih akademija, vojnih škola u inostranstvu. Petina podoficira bila je unapređena u oficire. Rezervni oficiri, pored postojećih, i 3200 austrijskih, birani su iz .kadra posle osam meseci službe i položenog ispita. Glavne komandne poluge u vojsci držao je rukovodeći ratni kadar srpske vojske. U sastav nove vojske ušlo je oko 35% aktivnih srpskih oficira, oko 500 crnogorskih i oko 2500 austrijskih. Skoro polovinu oficirskog sastava nove armije činili su oficiri vojske koja je ratovala na strani centralnih sila. Prema Milu Bjelajcu, do maja 1920. moglo se govoriti o ratnoj armiji koja je u prošeku imala nešto više od 200.000 ljudi. Jula i avgusta 1919. privremeno je mobilisano ukupno oko 400.000 obveznika zbog akutne italijanske opasnosti. Armija je stajala kao čuvar granica i jugoslovenske teritorije pred neuporedivo većom, tehnički nadmoćnijom armijom kakva je bila italijanska, sa svim rodovima oružja, pre svega sa jakom flotom i avijacijom. Italijanska armija je i materijalno gledano bila neuporedivo daleko bolje opremljena. Vojska Kraljevine zavisila je velikim delom od savezničke pomoći (francuske i britanske). Nepostojanje veće ratne industrije otežavalo je, pri opštoj oskudici, zamenu raznovrsnih tipova oružja i municije jednoobraznim naoružanjem. Prva vlada Kraljevine SHS obrazovana je 20. decembra 1918. s prvakom Narodne radikalne stranke Stojanom Protićem na čelu, kao koalicioni kabinet sastavljen od predstavnika važnijih stranaka, u kome je položaj potpredsednika pripao Antonu Korošcu, resor unutrašnjih poslova Svetozaru Pribićeviću, spoljnih poslova Anti Trumbiću, pravosuđa Marku Trifkoviću, prosvete Ljubomiru Davidoviću, socijalne politike Vitomiru Koraću, trgovine i industrije Stojanu Ribarcu, železnica Velisavu Vuloviću, građevina Milanu Kapetanoviću, finansija Momčilu Ninčiću pošta i telegrafa Edu Lukiniću, vojske i mornarice generalu Mihajlu Rašiću, poljoprivrede Zivku Petričiću, verskih poslova Tugomiru Alaupoviću, ministarstvo bez portfelja pripalo je Miroslavu Rajčeviću, ishrane i obnove zemlje Miloju Jovanoviću, šumarstva i rudarstva Mehmedu Spahu, za ustavotvornu skupštinu i izjednačenje zakona Albertu Krameru i za narodno zdravlje Urošu Krulju. Već pri obrazovanju prve vlade ispoljilo se neparlamentarno ponašanje regenta, otkrivajući — po mišljenju dela političara —

j-

J-

U


njegove diktatorske sklonosti, jer je on pogazio stranački sporazum da se mandat poveri vladi koju je sastavio Nikola Pašić. Josip Smodlaka označio je ovaj regentov potez kao državni udar. Umesto za predsednika prve vlade Kraljevine, Pašić je imenovan prvim delegatom na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Objavljivanjem Prvodecembarskog akta i obrazovanjem centralne vlade prestale su funkcije Narodnog vijeća i Jugoslovenskog odbora. Sa stanovišta državnog uređenja, obrazovanje vlade označilo je krupan korak u pravcu centralizacije državne uprave i potiskivanja autonomnosti pokrajina. No, pokrajinske vlade su i dalje nastavile da rade u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu, Bosni i Hercegovini, Sloveniji i Dalmaciji, ali s manjim brojem povereništava i službenih nadležnosti. One su bile samostalne u poslovima lokalnog značaja, dok su važnija pitanja rešavale po instrukcijama centralne vlade. Pokrajinske vlade su postavljene regentovim ukazima i potvrđivane administrativnim odlukama centralne vlade. Ova je s njima neposredno opštila samo kada se radilo o krupnijim poslovima, a u svim drugim slučajevima preko pokrajinskih odeljenja pri ministarstvima. U Crnoj Gori i Bačkoj, Banatu i Baranji bila su osnovana odeljenja pri centralnoj vladi preko kojih se upravljalo tim oblastima. Ograničenje prava pokrajinskih organa nije značilo i ukidanje upravne podele na pokrajine, u kojima je, prema popisu iz 1921. godine, živelo: u Srbiji — 4.133.478 stanovnika; Crnoj Gori — 199.277; Bosni i Hercegovini — 1.890.440; Dalmaciji — 620.432; Hrvatskoj, Slavoniji i Međumurju 2.739.988; Sloveniji s Prekomurjem — 1.054.919; Banatu, Bačkoj i Baranji — 1.346.527. Privremeno narodno predstavništvo, sazvano Ukazom od 24. februara 1919, sastalo se 1. marta 1919, mada su sednice formalno otvorene tek 16. marta 1919. prestonom besedom regenta Aleksandra u ime kralja Petra I. Do 22. oktobra 1920. godine Privremeno narodno predstavništvo je održalo 137 redovnih sastanaka. Za stalnog predsednika PNP izabran je dr Dragoljub Draža Pavlović. Odlučujući uticaj na obrazovanje Privremenog narodnog predstavništva imala je vlada Kraljevine SHS, čiji je ministar za ustavotvornu skupštinu dr Albert Kramer sastavio spisak poslaničkih kandidata na osnovu obaveštenja Predsedništva Srpske narodne skupštine, Predsedništva Narodnog vijeća u

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

Zagrebu, za Hrvatsku, Slavoniju, Istru i Sloveniju; Zemaljske vlade u Splitu, za Dalmaciju; Velike narodne skupštine, za Crnu Goru; i Narodnog vijeća Bosne i Hercegovine. Predviđeno je da Privremeno narodno predstavništvo ima 296 poslanika, ali ih je stvarno bilo manje, jer je Predsedništvo Hrvatske pučke seljačke stranke izjavilo da njena dva poslanika neće koristiti mandat, i jer su neki poslanički mandati poništeni. Iz Slovenije je izabrano 32 poslanika, iz Hrvatske sa Slavonijom, Rijekom i Međumurjem 62, iz Istre 4, iz Vojvodine 24, iz Dalmacije 12, iz Bosne i Hercegovine 42, iz Srbije 84, iz Crne Gore 12. Izbori za poslanike iz „Južne Srbije" sprovedeni su 30. marta 1919. godine izdvajanjem ove pokrajine u procesu konstituisanja PNP, ali preko vladinih poverenika i činovnika. Ovo telo bilo je, pod nazivom Državno vijeće, predviđeno Naputkom, a regent je u proklamaciji o osnivanju Kraljevstva obećao njegovo stvaranje. Vrhovno predstavničko i zakonodavno telo u ustavnom provizorijumu, mada mu je takav karakter Svetozar Pribićević osporavao, Privremeno narodno predstavništvo, zaduženo da pripremi izbore za konstituantu, nije nastalo neposrednim izborima, koje je vladajuća buržoazija isključivala, pozivajući se na međunarodnu situaciju i unutrašnju uznemirenost. Konstituisanje, sastav i rad Privremenog narodnog predstavništva odražavali su njegovu podređenost vladi. Njegov sastav izazvao je ne samo komunističku kritiku, koja ga je nazivala nakaznim i skupom samozvanaca, već i kritiku građanskih političara. Vlada je imala značajna ovlašćenja i u izvršnoj i u zakonodavnoj oblasti, jer je donosila razne uredbe, ograničavajući još više ionako skučena ovlašćenja Privremenog narodnog predstavništva. Ministarski sa vet je za vreme mandata Privremenog narodnog predstavništva doneo oko 800 propisa iz oblasti finansija, socijalne politike i unutrašnje uprave, koji su ograničavali zakonodavne kompetencije privremenog parlamenta. Nad pravnim meditacijama o odnosu zakonodavne i izvršne vlasti prevagu su odnosili praktični razlozi: vlada je mogla da se oslanja na realnu silu izvršnog aparata; donoseći podzakonske akte ona je brže reagovala na događaje, efikasnije suzbijala socijalne nemire i uobličavala državno uređenje koje je odgovaralo vladajućim snagama. Ukoliko nije mogla da se koristi Privremenim narodnim predstavništvom u svoje svrhe, ona je ulogu zakonodavca preuzimala na sebe. Propisujući ravnoprav-

j- J- U KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

nost pisama, ćirilice i latinice, ravnopravnost jezika, srpskohrvatskog i slovenačkog, kao i državne simbole, grb i zastavu, rešavala je čak i pitanja od ustavnog značaja. Decembra 1919. ona je za dva meseca odložila rad Privremenog narodnog predstavništva, a od jula do avgusta 1920. ono nije radilo četrdesetak dana. Donošenjem prethodnih odredaba za izvršenje agrarne reforme, februara 1919, vlada Davidovića i Korača je suštinski svela ulogu Privremenog narodnog predstavništva na upoznavanje s njima. Zakonodavnu funkciju Privremeno narodno predstavništvo je iscrpio usvajanjem zakona o državljanstvu, o ujednačavanju kalendara, o ustanovljavanju univerziteta u Ljubljani, o narodnim školama, o poroti, kao io ugovorima o miru s Nemačkom i Bugarskom, a posebno Zakona o izboru narodnih poslanika za ustavotvornu skupštinu; u nadležnosti ovog tela bilo je i izglasavanje budžetskih dvanaestina, u nedostatku redovnog i stabilnog budžetiranja, što će se produžiti do uoči šestojanuarske diktature. Nacrt poslednjeg pomenutog zakona izradila je vlada Milenka Vesnića s velikim zakašnjenjem, odlažući održavanje izbora do stabilizacije poretka i sređivanja prilika, što je, međutim, nailazilo na oštre prigovore i kritiku građanske opozicije i komunista. Privremeno narodno predstavništvo radilo je u uslovima teške socijalno-ekonomske situacije i političkih borbi oko državnog uređenja, trpeći kritiku da je sastavljeno na nedemokratski način; a na drugoj strani, u uslovima delovanja više pravnih režima. Političke rasprave, apstinencije poslanika, opstrukcija i često nepostojanje kvoruma remetili su rad tog tela. Dolazilo je i do dužih pauza u njegovom radu, izazvanih čestim vladinim krizama — avgusta 1919. Protićevu vladu smenila je Davidovićeva, koja se održala do oktobra iste godine, odnosno do februara 1920, kada je novu vladu ponovo sastavio Stojan Protić; njega je maja meseca smenio dr Milenko Vesnić, koji je još jednom dobio mandat u avgustu da bi posle donošenja Obznane ulogu mandatora preuzeo Nikola Pašić. U središtu političkog okupljanja u Privremenom narodnom predstavništvu bili su radikali i demokrati kao najjače stranke. Demokratsko-socijalistički blok Davidovića i Koraća, blok na vlasti, zalagao se za socijalne reforme, pre svega za agrarnu reformu, a na drugoj strani za centralističko-unitaristički program državnog uređenja. Opoziciju su vodili radikali, najveći rivali demokratima, udruženi s Narodnim klubom i Jugoslo-

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

venskim, klubom. Ravnoteža snaga između parlamentarnih blokova odgovarala je regentu Aleksandru. Politička borba između vlade i opozicije vodila se i oko izbora za ustavotvornu skupštinu: demokrati i socijaldemokrati su se izjašnjavali za održavanje izbora, nalazeći da bi im oni u tom času odgovarali, za razliku od bloka parlamentarne zajednice, koja je istupala za njihovo odlaganje. Kohezija ovog bloka održavala se ograničenim koncesijama radikala slovenačkim i hrvatskim strankama u oblasti unutrašnje autonomije, koncesijama koje su predstavljale korekciju krutog centralističkog kursa demokrata. Novoj vladi Stojana Protića, oslonjenoj na blok parlamentarne zajednice, bojkot opozicije je onemogućio da obezbedi kvorum. Raspored političkih snaga počeo je da se menja formiranjem koncentracione vlade Milenka Vesnića. Do tada konfrontirani, parlamentarni blokovi se raspadaju, a dolazi do približavanja radikala i demokrata na bazi centralističko-unitarističkog uređenja države. Privremeno narodno predstavništvo delovalo je od prvog dana kao politička tribina za raspravljanje o mirovnim ugovorima i međunarodnom položaju države, opštem ekonomskom stanju i socijalnim prilikama, izvorima finansiranja, ali nije imalo uticaja na držanje i rad delegacije Kraljevine SHS na Mirovnoj konferenciji niti na delatnost vlade. Kraljevina se neposredno po proglašenju ujedinjenja sučelila s teškim ratnim posledicama na prostoru politički i ekonomski još labave države, s razorenim saobraćajnim vezama, valutarnom zbrkom, povećanom inflacijom, naročito krune, opasnošću od gladi pred iscrpljujuću zimu 1918—1919. godine, oskudicom stambenog prostora i javnih prostorija, špekulacijom. U Srbiji su pustošile bolesti; najviše se umiralo od pegavca, difterije i španske groznice. Vojska iscrpena četvorogodišnjim ratom nije bila demobilisana. Ministar pošta žalio se početkom 1919. da nije u mogućnosti da uspostavi minimalan poštanski saobraćaj zbog nedostatka prevoznih sredstava. Privremenom narodnom predstavništvu stizali su apeli za pomoć i zaštitu iz Crne Gore, severne Dalmacije, okupirane od italijanskih trupa, iz graničnih krajeva prema Albaniji, Bugarskoj i Mađarskoj, iz Slovenije i Koruške. Mirovna konferencija i pregovori o razgraničenju države trebalo je tek da počnu. Vladina rešenja u oblasti ekonomske i socijalne politike svedočila su o štićenju interesa buržoazije, a na drugoj strani


bila polovična, nedosledna i demagoška u pokušaju da se stiša nezadovoljstvo radnika i siromašnijih slojeva. Uprkos oskudici robe, vlada se — u skladu s politikom liberalizma — opredelila za slobodnu trgovinu, čime su trgovci mogli slobodno podizati cene i bagatiti se u uslovima nestašice. Poslovni ljudi kao da su žurili da nadoknade vreme izgubljeno u ratu, potvrđujući Marksovu misao da moral začas nestaje u „hladnoj vodi prometnog računa". Mlada i nerazvijena buržoazija, više nego nestrpljiva kada se radilo o brzom bogaćenju, malo se obazirala na društvene nevolje oko sebe. Radničke novine su tim povodom pisale da je „novac pobedio solunske heroje". Na samom početku života nove države došlo je do povezivanja državnih i političkih krugova s poslovnim svetom, praćenog korupcijom. Valutarno pitanje rešeno je 1920. godine povlačenjem iz prometa austrougarske krune, koja je zamenjivana za dinar u odnosu 4:1, uz neopravdane proteste hrvatske i slovenačke buržoazije da su njihovi interesi time bili oštećeni u korist srpske. Kruna je zbog velike inflacije krajem rata izgubila vrednost, a na drugoj strani se ubacivanjem ove valute iz inostranstva naveliko špekulisalo. Krune u prometu su najpre žigosane a kasnije markirane usled falsifikovanja žigova. Eliminaciju ovog prometnog sredstva po navedenoj srazmeri antijugoslovenske snage su iskoristile za propagandu o navodnoj „pljački" prečanskih krajeva, iako je dinar posle ujedinjenja — zahvaljujući savezničkim kreditima — u poređenju s krunom predstavljao daleko stabilniju valutu. Prema analizama slovenačkog eksperta za valutna pitanja Milka Brezigara, oktobra 1918. realni odnos dinara i krune svodio se na 24 dinara za 100 kruna ili čak 15 dinara za 100 kruna. Vladine mere za sređivanje prilika na selu zavisile su od stepena revolucionarnih nemira seljaštva, koji su se u zimu 1918—1919. bili stišali, da bi ponovo izbili sa seljačkom samovlasnom podelom zemlje u proleće 1919. godine. Pod pritiskom događaja vlada je donela pomenute odredbe, koje su formulisale osnovu za menjanje agrarnih odnosa. Smirivanje seljaka bilo je za socijaliste u vladi pitanje mira ili revolucije. Prethodnim odredbama su kmetovski, odnosno čivčijski odnosi u Bosni i Hercegovini, Makedoniji, na Kosovu i u Crnoj Gori ukinuti. Kmetovi su proglašeni za slobodne vlasnike zemlje, a ranijim vlasnicima, agama, bilo je obećano obeštećenje, koje je garantovala država. U Istri, Dalmaciji i drugim oblastima

pr

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

Kraljevine raskinuti su kolonatski odnosi. Odredbe su najavile eksproprijaciju velikih poseda i njihovo davanje u zakup državljanima koji nisu imali zemlje ili je nisu imali dovoljno — prvenstveno invalidima, udovicama i siročadi ratnika, vojnika i dobrovoljaca, koji su se borili za oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. Vlada je avgusta 1919. zabranila otuđivanje i opterećivanje velikih poseda, da bi se izbeglo osujećivanje agrarne reforme od latifundista, a septembra 1920. predvidela da se zemlja u okviru tih poseda izdaje u četvorogodišnji zakup. Ukidanjem feudalnih odnosa, dakle, seljak, ukoliko je i bio svrstan među takozvane agrarne interesente, odnosno korisnike reforme, nije dobijao zemlju u vlasništvo, već u privremeni zakup. Polovičnim potezima vlada je učinila ograničene ustupke nezadovoljnim seljačkim masama. Njena politika u oblasti agrarne reforme je od prvog dana isključivala pripadnike nacionalnih manjina. Agrarni odnosi su bili naročito zamršeni u Bosni i Hercegovini. Novembra 1918. kmetovi su prestali da plaćaju dug (hak) agama i begovima; paljene su begovske kuće i raznošeno žito. Nemiri su trajali sve do početka 1919. godine. No polufeudalni kmetski odnosi (čifčije) nisu u Bosni i Hercegovini ukinuti sve do 1927. godine. Prilikom stvaranja Kraljevine SHS u Bosni i Hercegovini je bilo 113.103 kmetske porodice. Seljačko-kmetsko nezadovoljstvo nije imalo samo socijalni već i nacionalni vid, jer je od ukupnog broja feudalaca na Muslimane otpadalo 91,15%. Prilikom podele zemlje ovu su dobili mnogi kmetovi, beglučari, kolonisti i dobrovoljci. Od ukupnog broja poseda 68% domaćinstava je imalo posede do 5ha, od čega polovina manje od dva. Seljak u Bosni je koristio najprimitivnija oruđa za rad. Suše, nepogode i nerodne godine su još više smanjivale prinose, inače neuporedivo manje u poređenju sa razvijenijim sredinama (upola manji nego u Hrvatskoj i Sloveniji a četiri puta manji nego u Vojvodini). Uredbom od 21. jula 1919. određeno je upisivanje vlasništva bivših kmetova na kmetskim selištima u zemljišne knjige. Zabranjeno je potraživanje haka za 1918. od bivših kmetova. Uredbom iz maja 1921. planirano je 255.000.000 dinara na ime odštete bivšim vlasnicima i to polovina u gotovu, a ostatak u državnim obligacijama. Planirana suma za otkup kmetovske zemlje isplaćena je vlasnicima do kraja 1923. Otkupljeno je 68.000 kmetovskih selišta površine od 680.000 hektara.

j- J- U


Nastojeći da pomogne seljaštvu iz siromašnih i nerazvijenih krajeva koje se borilo u redovima srpske i crnogorske vojske, a na drugoj strani da srpskim stanovništvom pojača granične oblasti u Vojvodini, na Kosovu i u Makedoniji, vlada je započela kolonizaciju ratnih dobrovoljaca besplatno im dodeljujući parcele od 3 do 5ha u znak „državnog i narodnog priznanja". Političko-stranačku osnovu Kraljevine činile su partije od kojih su neke nastavljale život od pre 1918, a druge bile tek stvorene, građanske i radničke, velike i male, jugoslovenske i one nacionalno-pokrajinski obeležene, klerikalne i antiklerikalne. U političkim borbama preovlađivalo je pitanje unutrašnjeg uređenja Kraljevine. Demokratska i Radikalna stranka bile su dve najveće i najuticajnije partije u novostvorenoj državi. Demokratska stranka je formirana od više liberalnih stranaka i grupa iz cele države, u Sarajevu, februara 1919. godine. Dok su radikali činili homogenu stranku raširenu uglavnom u srpskim krajevima, dotle su demokrati bili heterogena politička grupacija u kojoj su se razlikovali bivši srpski samostalni radikali (Ljubomir Davidović) i grupe demokrata iz tzv. prečanskih krajeva (Svetozar Pribićević). Ove dve stranke bile su veliki rivali u borbi za vlast u Jugoslaviji, a naročito za glasove na izborima u Srbiji i druge vidove političkog uticaja. Suprotno demokratima, radikali su bili za sužavanje obima agrarne reforme, za likvidaciju uglavnom feudalnih poseda (latifundija), i protiv agrarnog minimuma za posede nastale kupovinom ili na drugi način. Svetozar Pribićević je bio najljući protivnik autonomija, nalazeći da one ugrožavaju jedinstvo države i njenu čvrstinu. Za demokrate su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, jedna nacionalna celina po krvi i jeziku, po svojim „osećajima" i po zajedničkim životnim interesima. Polazeći od tako shvaćenog narodnog jedinstva, oni su se deklarisali kao snaga koja radi za „jednu jugoslovensku narodnu i državnu misao". Demokratska stranka je isključivala sve istorijske, plemenske, verske i pokrajinske razlike u političkom i administrativnom uređenju. „Narodne energije" mogle su doći do izraza u samoupravnim jedinicama određenim prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama. Radikalna stranka sa Pašićem na čelu nalazila se na čelu srpskog građanskog fronta, podržavana i od regenta Aleksan-

1 19 DRŽAVNOPRAVNI PROVIZORIJUM

dra, iako je ovaj bio preosetljiv na autoritet i uticaj Nikole Pašića, bez obzira što je Pašić do kraja služio srpskom građanstvu i dinastiji, nespreman na bilo kakav oblik suprostavljanja monarhu. Stranka je predstavnik mlade srpske buržoazije. Po socijalnom sastavu radikali su stranka sitnog i srednjeg građanstva, činovništva, vojske, seljaštva. Radikalna stranka je nastojala svim sredstvima da održi vlast i posle ujedinjenja, šireći je i na ostale „srpske pokrajine", pa čak — neuspešno — i van njih (pokušaj sa Nikom Županićem u Sloveniji). Radikali su se držali starog programa iz vremena osnivanja stranke, ne pridajući nikakav značaj pisanim dokumentima i programskim stavovima, budući ogrezli u političkim kombinacijama i pragmatizmu. Stranka se vezivala za Nikolu Pašića i ostale prvake a ne za slovo programa. Težila je obezbeđenju političke prevlasti srpske buržoazije u Kraljevini. Programski se inače pozivala na principe ustavnosti, demokratizma, izborno-predstavničkog sistema, vladavine parlamentarne većine, na oblasnu i lokalnu samoupravu. Nikola Pašić je bio suvereni vođa stranke, koji je budno bdeo nad interesima srpskog građanstva u Kraljevini, ne libeći se da prekrati svaku akciju koja se nije slagala sa njegovom dominacijom, kao što pokazuje brz i radikalan obračun sa Stojanom Protićem, drugom ličnošću stranke. Stari državnik, oronulog zdravlja posle 1918, izraz konzervativne struje političkog mišljenja u srpskom građanstvu, vesto se održavao na vlasti i nakon ujedinjenja, odbijajući sve napade na radikale i njihovu vladajuću poziciju. Radikali su inkarnirali stil mišljenja i rada koji je apsolutizirao vlast u čije su ime bili spremni na svakojake kompromise, ustupke, nagodbe; Pašić je bio oličenje težnje za održavanjem vlasti. Trpeo je oko sebe kompromitovane i u korupciji ogrezle stranačke prijatelje, a da nije nikada kritikovao njihovo nedolično ponašanje. Veliko parlamentarno iskustvo omogućavalo mu je da obezbeđuje dugo i često ostajanje radikala na vlasti. Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS) nastavak je u novim uslovima Hrvatske pučke seljačke stranke (HPSS), koju su 1904. osnovali braća Antun i Stjepan Radić. Stranka se od početka zalagala za državnu Hrvatsku, vlast seljačkog naroda i ,,pučku politiku". Svojim republikanskim i konfederativnim programom stranka je nosilac hrvatskog otpora uređenju na centralističkim osnovama. Od sitnograđanske i seljačke stranke

j-

J-

U


ona je uspela da izraste u snažan nacionalni pokret hrvatskog naroda. Izjašnjavala se za „neutralnu Hrvatsku republiku". Njena konfederativna projekcija zasnivala se na dualnom uređenju Kraljevine putem nagodbe Srba i Hrvata sa isključivanjem ostalih nacionalnih i etničkih individualiteta. Veza Hrvatske sa Srbijom u Kraljevini zamišljana je u izdvojenoj ulozi „hrvatskog državnog parlamenta" koji bi prethodno priznao sve poslove kao zajedničke da bi oni mogli obavezivati Hrvate. Takva njena „zajednička međunarodna jedinstvenost sa Srbijom" uslovljavana je dakle prethodnom saglasnošću. Izborom metoda apstinencije olakšala je posao prihvatanja ustava neregularnim putem. Metodom bojkota, na drugoj strani, objektivno je podsticala otpor svih separatističkih snaga u Kraljevini, specijalno frankovaca i drugih pristalica restauracije nove podunavske države. Kao politička organizacija slovenačkog katoličkog pokreta, Slovenska ljudska stranka je formirana krajem devetnaestog veka, mada se tek od 1905. vodila pod imenom Slovenske ljudske stranke (od 1909. Vseslovenska ljudska stranka). U inostranim izvorima i u svakodnevnoj političkoj komunikaciji svojih protivnika poznata je kao „papistička" stranka, jer se oslanjala na hijerarhiju katoličke crkve. Programski stavovi SLS polazili su od toga da celokupna društvena aktivnost mora biti usklađena sa načelima katoličke vere i interesima katoličanstva. Imajući u vidu iskustvo hrišćanskog socijalnog pokreta na Zapadu, SLS je posvećivala vidnu pažnju seljaštvu i radništvu, suprotstavljajući se na taj način novim revolucionarnim socijalnim ideologijama i pokretima. Tom cilju služilo je programsko naglašavanje načela hrišćanstva, podruštvljavanja delatnosti, učešća radnika i službenika u upravama preduzeća, čak dotle da učestvuju i u raspodeli dohotka. Od proaustrijske stranke SLS se orijentisala na podršku monarhiji i vladajućim radikalima, koristeći ovu poziciju za ovlađivanje slovenačkim političkim životom i otklanjanje opasnosti od hrvatske hegemonije; za korišćenje jugoslovenskog tržišta, eksploataciju sirovinskih izvora Jugoslavije i obezbeđivanje kulturnog i ekonomskog prosperiteta Slovenaca. Čuvajući ljubomorno autonomiju Slovenije, SLS je praktično osiguravala slovenački nacionalni integritet, a na drugoj strani doprinosila slovenačkom privrednom i kulturnom napretku.

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

Jugoslovenska muslimanska organizacija (JMO) je obrazovana februara 1919, kada i Demokratska stranka. Izražavala je interese bogatijih muslimanskih slojeva, na koje je režim gledao, zavisno od njihovog nacionalnog opredeljivanja, kao na Srbe ili Hrvate. Naglašavanjem jugoslovenske komponente Muslimani su praktično nastojali da se odbrane od svojatanja Srba ili Hrvata. JMO se zalagala za široku decentralizaciju u vidu autonomije ili bar širokih administrativnih samoupravnih jedinica, pošto se upravna podela izvrši prema ekonomskim i saobraćajnim merilima. Izjašnjavala se za ukidanje kmetskih odnosa, ali je istovremeno štitila veleposednike tražeći novčane nadoknade za zemlju oduzetu agrarnom reformom. U svom programu iz 1919. JMO je stala na stanovište narodnog i državnog jedinstva SHS, prihvatajući monarhiju i dinastiju Karađorđevića. Vodstvo JMO poznato je po kompromisima sa vladajućim snagama i po raznim neprincipijelnim kombinacijama. JMO je na verskoj osnovi prikupljala najveći deo Muslimana. Smatrala je „jugoslovenstvo" kao najprikladniji put zbliženja i ujedinjenja naroda. Zahtevala je takođe zaštitu vere, islamskih običaja i savesti, te da se u ustavu izričito istakne neograničeno priznanje ravnopravnosti islama sa hrišćanstvom i drugim verama. Stranački program je tražio kao ustavnu garantiju da će „ustanova šerijata ostati obavezna u nauci vjere". Propisi islama imali bi se poštovati i u vojsci, pa „muslimanski vojnici" ne bi smeli biti opterećivani za ramazan teškom službom. Kao i ranije, zalagala se za „vjersko-prosvjetnu autonomiju". U oblasti agrarne politike, osobito važnog i komplikovanog područja u Bosni i Hercegovini, zbog versko-nacionalnih suprotnosti, JMO je bila za slobodan posed, pod kojim je podrazumevala zaokruženje begluka, i zadržavanje na snazi odnosa između zemljovlasnika i kmeta do rešenja kmetovskog pitanja koje je vezivala za obeštećenje vlasnika. Na političkom poprištu Kraljevine SHS nasuprot građanskom frontu javljaju se pod uticajem oktobarske revolucije nove revolucionarne snage, komunističke, koje će sve vreme trajanja Kraljevine ostati njeni nepomirljivi protivnici, izražavajući potpuno različita socijalna, politička, i ideološka htenja; snage između kojih nije moglo biti pomirenja. Nova, jedinstvena revolucionarna partija jugoslovenskog proletarijata stvorena je u uslovima odjeka i posledica oktobarske revolucije, završetka prvog svetskog rata, revolucionarne klime u Evropi, specifične

j-

J-

U


situacije nastale stvaranjem zajedničke države, spoljnih opasnosti koje su pretile naročito od Italije, te socijalnog vrenja na jugoslovenskom tlu. Oktobarska revolucija, svest o besmislenosti daljeg ljudskog klanja na frontovima svetskog imperijalističkog rata (koji je otvorio krizu kapitalizma), ratni zamor i iznurenost, velike žrtve i materijalna razaranja — sve je to doprinelo da se u zemljama oba zaraćena tabora, Antante i centralnih sila, jave protivratni pokreti, koji su tražili zaključenje mira. Agonija Austro-Ugarske tekla je u znaku borbe buržoazije podjarmljenih naroda za njihovo pravo na samoopredeljenje, i u znaku socijalnih meteža. Na frontovima i u pozadini vladali su nemiri, izbijale pobune vojnika, otkazivana je poslušnost oficirima; radnici su organizovali protivratne štrajkove. U austrougarskoj floti u Boki Kotorskoj izbila je pobuna mornara februara 1918. godine, a nemiri su zahvatili i ratno brodovlje ukotvljeno u Puli i Šibeniku. Spontane akcije „zelenog kadra" unosile su nespokojstvo u pozadini, među građanstvom i veleposednicima. Povratnici iz Rusije širili su ideje oktobarske revolucije, u kojoj se preko 35.000 Jugoslovena borilo na strani boljševika. Uveren da predstoji svetska revolucija, Lenjin je krajem 1918. očekivao da se buržoazija država nastalih posle raspada Austro-Ugarske neće održati na vlasti; za njega je njihovo rađanje bilo samo „kratka, prolazna pojava", pošto „radnička revolucija svuda kuca na vrata". Jugoslovenski komunisti — povratnici iz Rusije računali su da je potrebna samo iskra pa da bukne revolucionarni požar koji će srušiti Kraljevstvo. Na tlu jugoslo venskih zemalja, u Labinu i Ptuju, osnovane su sovjetske republike, a u jugoistočnom Banatu proglašena je Kusićka sovjetska republika. Na maloj teritoriji i „maglovitih" ciljeva, ova seljačka, agrarna republika rodila se novembra 1918. godine, u „naivnom" uverenju da će je srpska vojska prihvatiti. Pokret bezemljaša i siromašnih seljaka menjao je posedovnu strukturu i razvlačio imovinu, izazivajući strah buržoazije i zemljoposednika od anarhije i boljševizma. Komunistički savez „Pelagić", obrazovan od povratnika iz Rusije početkom marta 1919. na Stražilovu, pozivao se na boljševičko iskustvo, uzimao za uzor sovjetsku vlast i izjašnjavao se za revoluciju kao krajnji cilj. Pelagićevci su tražili .rešavanje agrarnog pitanja nacionalizacijom zemlje, uz organizovanje zemljoradničkih komuna pod centralnom upravom.

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

Revolucionarno kretanje je zahvatilo Evropu pod uticajem oktobarske revolucije i spontani masovni nemiri u jugoslovenskim zemljama podstakli su izdvajanje revolucionarnih jezgara u socijaldemokratskim partijama, koje su na početku rata bile raspuštene ili im se u njegovom toku rad postepeno gasio. Ujedinjenje jugoslovenskih naroda uticalo je, na drugoj strani, da revolucionarna krila socijaldemokratskih organizacija daju inicijativu za stvaranje jedinstvene radničke partije revolucionarne orijentacije, nezavisno od karaktera Kraljevine i njenog oblikovanja pod vodstvom buržoazije i bez udela radničke klase. Inicijatori stvaranja jedinstvene revolucionarne partije proletarijata smatrali su da ukidanjem dojučerašnjih granica i ujedinjavanjem snaga radnička klasa u novoj državi dobija veće mogućnosti za borbu. Radi ujedinjenja revolucionarnih struja socijaldemokratskih stranaka u jedinstvenu revolucionarnu partiju bilo je potrebno da se u jugoslovenskoj socijaldemokraciji raščiste odnosi između revolucionarnih i reformističkih snaga. Jugoslovenska socijaldemokratija je imala neocenjive zasluge za razvitak revolucionarnog radničkog pokreta u jugoslovenskim zemljama, ali mu je u nasleđe ostavila i slabosti evropskog socijaldemokratskog pokreta i Druge internacionale, posebno slabosti austrijske socijaldemokratije, pod čijim se uticajem uglavnom razvijala. U fazi formiranja političkih organizacija radničke klase i njihovog razvitka, socijaldemokratija je doprinela širenju socijalističkih ideja i marksističkog pogleda na svet, klasnom i političkom osvešćivanju radnika, a na drugoj strani se zalagala za političke slobode, borbu protiv socijalšovinizma i osujećenje osvajačkih namera buržoazije. Srpska socijaldemokratija se izjasnila protiv rata, dok su ostale partije Druge internacionale podržale ratnu politiku svojih nacionalnih buržoazija. Socijaldemokratija je pozdravila slom ruskog samodržavlja, ali je u socijaldemokratskim krugovima vladalo mišljenje da boljševici siluju društveni razvitak „preskakanjem" buržoaske i demokratsko-parlamentarne faze razvitka i izvođenjem proleterske revolucije u zemlji koja nije sazrela za prevrat takve dubine. U pogledu nacionalnog pitanja socijaldemokratija jugoslovenskih zemalja nalazila se pod uticajem koncepcije austrijske socijaldemokratije o „nacionalno-kulturnoj autonomiji", istovremeno posvećujući malo pažnje seljaštvu, u ime „proleterske čistote", iako je ono činilo većinu

j-

J-

U


stanovništva. Ove slabosti, duboko ukorenjene u socijaldemokratiji, nisu mogle da se ne ispolje pri stvaranju jedinstvene političke partije jugoslovenskog proletarijata, kao i u njenom razvoju. Socijaldemokratska levica u jugoslovenskim zemljama prihvatila je ujedinjenje, odbacujući ministerijalizam i socijalpatriotizam, za razliku od desnice, koja se izjašnjava za ujedinjenje ali nije bila spremna na raskidanje saradnje s buržoazijom. Na jednoj strani su se nalazile pristalice klasnog i političkog jedinstva radništva jugoslovenskih zemalja, a na drugoj protivnici klasne borbe. Dok su revolucionarne snage požurivale stvaranje jedinstvene partije, dotle su reformisti smatrali da za ostvarenje jedinstva nije nastupio pravi trenutak. Socijaldemokratske partije u jugoslovenskin zemljama stale su na stanovište da u jednoj državi treba da postoji i jedan radnički pokret. Rasparčanim partijskim organizacijama suprotstavljano je prikupljanje i slivanje svih pokreta u jednu celinu. Iz ideologije proleterskog internacionalizma proizilazilo je da je jedinstvena država najbolji način za uspešnu klasnu borbu prletarijata u okvirima cele Jugoslavije, put najuspešnije zaštite ekonomskih interesa radničke klase i najbolji uslov da se proletarijat pripremi za osvajanje vlasti kao svoj krajnji cilj. Komunisti su pozdravljali stvaranje Kraljevine SHS kao revolucionaran čin, suprotstavljajući se svim vidovima nacionalističkih „psihoza", plemenskih separatizama i obnavljanja nacionalnih sukoba. Inicijativa za ujedinjenje socijaldemokratskih stranaka jugoslovenskih zemalja u jedinstvenu partiju potekla je od socijaldemokratskih partija Srbije i Bosne i Hercegovine. Njihovom pozivu na ujedinjenje odazvale su se leva grupa Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije i socijaldemokratske organizacije i grupe Dalmacije, Vojvodine, Makedonije i Crne Gore. Ova inicijativa bila je nezavisna od akcije u Rusiji da se formira Jugoslovenska komunistička grupa RKP(b) priznata nakon konstituisanja od CIK RKP(b) sredinom juna 1918, koja će na oktobarsku revoluciju gledati kao na početak svetske proleterske revolucije. Levica u Socijaldemokratskoj stranci Hrvatske i Slavonije pozdravila je januara 1919. nacionalno ujedinjenje i, u ime radničke klase Hrvatske i Slavonije, izrazila želju za ujedinjenjem svih socijaldemokratskih stranaka, a marta iste godine njen Akcioni odbor, oko koga se okupljao veći

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

deo članstva Stranke, izjasnio se za učešće na Kongresu ujedinjenja. Inicijativu za ujedinjenje nisu prihvatili Jugoslovenska socijaldemokratska stranka Slovenije, socijaldemokratska desnica u Hrvatskoj i Slavoniji i „zvonaši" (nazvani tako po svom glasilu Zvono) iz Bosne. Slovenačka socijaldemokratija je nastavila da sarađuje s buržoazijom, ali se radništvo u Sloveniji sve oštrije podvajalo na oportunističko i komunističko krilo. Za stvaranje revolucionarne radničke partije izjasnile su se aprila 1919. i grupe jugoslovenske socijalističke omladine u Francuskoj. Kongres ujedinjenja održan je u Beogradu od 20. do 23. aprila 1919. godine u prisustvu 432 delegata, koji su se izjasnili za stvaranje jedinstvene partije pod imenom Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) — ili, skraćeno, SRPJ(k). Na Kongresu je došla do izražaja revolucionarna orijentacija, ali s primesama socijaldemokratskih pogleda, odražavajući postojanje komunističke i socijaldemokratske struje. Kompromis između te dve struje nije se ogledao samo u nazivu partije, nego i u tome što je ona u svoj program unela delove programa srpske socijaldemokratije, a s druge strane pristupila Trećoj i,nternacionali. „Podloga ujedinjenja", usvojena na kongresu kao opšti dokument, sa svim tragovima socijaldemokratskog programa, osudila je Drugu internacionalu i cepanje radničkog pokreta od socijalpatriota i ministerijalista. Druga internacionala je ocenjena kao organizacija nedorasla situaciji, kako po formi, tako i po duhu koji je u njoj zavladao pod uticajem velikih socijalističkih partija. Stupajući u Treću komunističku internacionalu, SRPJ(k) se izjasnila za nepomirljivu klasnu borbu proletarijata, s krajnjim ciljem da se uništi kapitalizam i ostvari komunističko društvo. Opredeljivanje SRPJ(k) za revolucionarni kurs nije, međutim, dovelo do razrade konkretnog akcionog programa za postojeću, objektivno revolucionarnu situaciju. Praktični akcioni program usvojen na kongresu razrađivao je pitanje rada političkih organizacija, poresku, socijalnu i kulturnu politiku, govorio o „okončanju ratnih zala" i osuđivao rat kao „ubistveni zločin nad čovečanstvom", ali proletarijatu nije postavljao neposredne revolucionarne zahteve. Suštinsko pitanje, kakvo je bilo nacionalno, tumačeno je kao ustavno, dok je seljačko pitanje sasvim zapostavljano. Rezolucija o agrarnom pitanju ograničavala je partijske zahteve uglavnom na ukidanje feudal-

j-

J-

U


nih odnosa. Kongres je zatražio da se državno veće bojkotuje i odmah raspusti, ko skup „političkih špekulanata" koji nije imenovan na slobodnim izborima, i da se raspišu izbori za ustavotvornu skupštinu. Posebna rezolucija je protestovala protiv kontrarevolucionarnog stava jugoslovenske buržoazije prema događajima u Rusiji, Mađarskoj i drugim zemljama, i apelovala na „jugoslovenske vojnike" da „osujete zločinački pokušaj ugušenja tekovina" ruske i mađarske revolucije. Smatrajući vlade sovjeta u Rusiji, Mađarskoj i Bavarskoj stvarnim i jedinim predstavnicima tih zemalja, Kongres je pozvao vladu Kraljevine SHS da ih odmah i bezuslovno prizna i s njima uspostavi normalne odnose. SRPJ(k) je organizovana kao jedinstvena partija, a ne kao savez partija. Statut donet na kongresu imao je privremen karakter, jer ona nije mogla da dobije definitivnu organizacionu formu pre no što se nova država dokraja ne organizuje. Kongres je izabrao Centralno partijsko veće kao svog neposrednog predstavnika, kome su bili potčinjeni svi ostali partijski organi. Veće je, kao glavni upravni, nadzorni i izvršni organ partije, svake godine birano tajnim glasanjem na redovnom kongresu, a sastojalo se od 31 člana, koji su između sebe birali dva predsednika. Za članove Veća Kongres je izglasao Filipa Filipovića, koji je izabran i za glavnog sekretara SRPJ(k), Simu Markovića, Vladimira Čopića, Mitra Trifunovića, Živka Topalovića, Jovu Jakšića i druge. Neposredno posle kongresa SRPJ(k) održan je u Beogradu, 23. aprila 1919, i Kongres sindikalnog ujedinjenja, na kome je stvoren jedinstveni sindikalni radnički pokret. Oktobra iste godine u Zagrebu je osnovan Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) kao samostalna komunistička organizacija, čije ">u stvaranje pripremili studentski komunistički klubovi u Zagrebu i Beogradu i studenti socijalisti koji su se vratili iz inostranstva, uključujući Simu Miljuša, Vladimira Čopića, Augusta Cesarea, Rudolfa Hercigonju. Na Prvom kongresu SKOJ-a, održanom u Beogradu juna 1920. godine, usvojeni su program i statut organizacije i odlučeno je da ona pristupi Komunističkoj omladinskoj internacionali (KOI). Odlukom Kongresa ujedinjenja da SRPJ(k) pristupi Trećoj komunističkoj internacionali, koja je obrazovana u Moskvi marta 1919. u prisustvu predstavnika 30 komunističkih partija i levih grupa, partija je postala sekcija centralizovane međuna-


rodne organizacije komunističkih partija, koja je smatrana svetskim štabom revolucije. Iz karaktera Kominterne kao centralizovane organizacije komunističkog pokreta, a ne federacije partija, proizilazila su i njena ovlašćenja da postavlja rukovodstva, potvrđuje mandate, raspušta organizacije. Opšta strategija i taktika klasne borbe izgrađivale su se pod uticajem oktobarske revolucije, a određivale smernicama i direktivama Kominterne. Komunistički pokret u svetu očekivao je početak revolucije koja bi po formi bila „univerzalna, a ne nacionalna". Uvažavajući posebne puteve revolucionarnog razvitka, nezavisno od opšteg karaktera svetskog revolucionarnog procesa, Lenjin je savetovao mađarskim komunistima da pronađu rešenja koja odgovaraju njihovim uslovima, a ne da se služe ruskim primerom. Komunistička internacionala je nakon osnivanja pomogla komunističkim partijama da se organizaciono učvrste i formulišu revolucionarne programe. Prvenstveno je doprinela odbacivanju socijaldemokratskog nasleđa u partijskoj organizaciji, ideologiji i politici, ali je posle Lenjinove smrti u njenim pogledima, analizama i procenama, naročito u vezi s odnosom klasnih snaga u međunarodnim i nacionalnim razmerama, sve više preovlađivao dogmatizam. Ubrzo po osnivanju, SRPJ(k) je, 20. i 21. jula 1919. godine, izvela masovnu protestnu akciju jugoslovenskog proletarijata, u formi generalnog štrajka protiv intervencije imperijalističkih zemalja u Sovjetskoj Rusiji i Mađarskoj, manifestujući svoju solidarnost s mađarskom i ruskom revolucijom pod parolom „Sebi ruke od ruske i mađarske revolucije". Ova akcija nije bila samo izvanredno organizovana i masovna, već je svedočila i o jedinstvenom nastupu komunista širom države, uznemirujući vrhove buržoaske vlasti prekoračivanjem pokrajinskih granica. Istovremeno s političkim akcijama, SRPJ(k) je u ovoj fazi buržoaske defanzive jačala svoje redove, osnivala nove organizacije, naglo uvećavala članstvo. Na opštinskim izborima marta 1920. u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji izabrano je 490 komunističkih odbornika. Osobit uspeh komunisti su postigli u Zagrebu, Slavonskom Brodu, Splitu, Vukovaru, Karlovcu, Našicama. Opštinski izbori pokazali su snagu komunista u i Crnoj Gori, naročito u Podgorici. Na opštinskim izborima u Srbiji, Makedoniji i na Kosovu avgusta 1920. komunističke liste pobedile su u 37 opština, među kojima u Beogradu, Nišu i Skoplju. Opštinski izbori u Srbiji demonstrirali su snagu

j-

J-

U


komunista čak i u nekim gradovima koje je režim smatrao svojim uporištima. Ponovljeni izbori u nekim opštinama samo su potvrdili uticaj komunista. U Beogradu je pobeda komunističke liste s Filipom Filipovičem na čelu naterala vlast da suspenduje opštinsku upravu samo da bi se sprečilo uvođenje komunističkih odbornika u dužnost. Aprila 1920. godine generalni štrajk železničara obuhvatio je preko 50.000 radnika, daleko nadmašujući broj radnika u saobraćaju i pretvarajući se u opšti protest radničke klase protiv režima. Kao što se u ranijim akcijama protiv radnika služila vojskom i zaposedanjem rudnika, buržoaska vlast je i ovaj štrajk razbila militarizacijom železnica, a uz to i uvođenjem prekih sudova. Pobede na opštinskim izborima i štrajkačke akcije masovnih razmera, koje su pretile da parališu celokupni saobraćaj, govorile su o jačanju uticaja SRPJ(k), a na drugoj strani o snaženju revolucionarnog kursa u samoj partiji. Poraz ministerijalizma u Sloveniji našao je izraza aprila 1920. godine u odluci Kongresa Radničke socijalističke stranke za Sloveniju, koja je imala 12.000 članova, da pristupi SRPJ(k). Polovinom iste godine, kao rezultat revolucionarnog poleta i nesređenih socijalno-ekonomskih prilika u Kraljevini SHS, komunisti su predstavljali partiju koja je za sobom vodila najveći deo radnika. Uoči Drugog kongresa SRPJ(k), odnosno KPJ, partija je imala preko 65.000 članova, dok se članstvo Ujedinjenih sindikata povećalo na 208.000. Uprkos uspesima i brojčanom narastanju Partije i Sindikata, partijski rad do Vukovarskog kongresa paralisali su različiti pristupi — u krilu formalno jedinstvene partije — strategiji i taktici klasne borbe. Rukovodstvo se sastojalo od komunista i centrumaša, što je izazivalo stalne sukobe, ometalo jedinstvene nastupe, umanjivalo borbenu snagu partije. Komunističke snage u njoj obračunale su se, uz pomoć reformista, s ministerijalistima, naročito jakim u Sloveniji, ali je na pomolu bilo i raščišćavanje odnosa između komunističke i reformističke, odnosno centrumaške struje. Nasuprot toj osnovnoj polarizaciji u SRPJ(k), SKOJ je manifestovao avangardistička shvatanja klasne borbe. Program donet na Drugom kongresu, održanom u Vukovaru od 20. do 25. juna 1920. godine, definisao je ciljeve Partije, koja je tom prilikom izmenila ime u Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Po ovom programu, komunisti se zalažu za ostvarenje


sovjetske republike, do koje se dolazi „pomoću diktature proletarijata u obliku sovjetske vlasti", kao što je pokazivalo iskustvo ruske revolucije. Buduća „Sovjetska Republika Jugoslavija", trebalo je da stupi u bratski savez sa svim susednim narodima radi uspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih zemalja, koja bi postala sastavni deo međunarodne federacije sovjetskih republika. Vukovarski program, koji je zamenio Podlogu ujedinjenja, predviđao je stvaranje „narodne i crvene vojske", eksproprijaciju i socijalizaciju proizvodnje i trgovine, zaštitu rada, rekviziciju zgrada i stanova, obavezno naučno vaspitanje omladine oba pola, razdvajanje crkve i države, ukidanje državnih dugova. KPJ se obavezivala da se u ostvarivanju Programa služi svim revolucionarnim sredstvima, prema prilikama i potrebama. Kongres je protestvovao što se neprekidno odlaže rešenje agrarnog pitanja i zahtevao da se neodložno raspišu izbori za ustavotvornu skupštinu. Za predsednike Centralnog partijskog veća izabrani su Pavle Pavlović i Jakov Lastrić, a za sekretare Filip Filipović i Sima Marković. Usvajanjem revolucionarnog programa na kongresu, reformistička struja, oličena u tzv. centrumašima ili centristima, doživela je poraz. Novi statut partije, sem što joj je promenio ime, ukinuo je dotadašnja pokrajinska veća, čime je ona centralizovana, nasuprot shvatanjima hrvatskih centrista, koji su se zalagali za federalnu organizaciju KPJ. Centrumaši su istupali i protiv „21 uslova" za ulazak u svetsku komunističku organizaciju, čije je usvajanje Komunistička internacionala zahtevala. Apsolutizovali su parlamentarne metode borbe, kojih su se pridržavali i komunisti, izazivajući reakciju avangardista u SKOJ-u; istupali su protiv neposredne revolucionarne akcije i permanentnih štrajkova, izjašnjavajući se za prethodno organizovanje radnika, razvijanje propagande i širenje prosvećenosti. Prosvetnim akcijama, stalnim socijalnim reformama i uključivanjem u parlamentarni život, mase su imale da se pripreme za buduće okršaje. Za centrumaše, društvene snage u novoj državi nisu bile zrele za revolucionarni prevrat, niti su za revoluciju postojali uslovi. Na oktobarsku revoluciju oni su gledali kao na nerazuman čin, a boljševizmu odricali marksistički karakter. Sudbina svetske socijalističke revolucije, po centrumašima, nije zavisila od pobede socijalizma u Rusiji, nego od razvijenih društava zapadne Evrope, pre svega Velike Britanije, u kojoj su

j- J- U


objektivni ekonomski uslovi i klasno svesna proleterska većina društva bili jemstvo za uspeh revolucije. Nosioci reformističke (centrumaške) struje u SRPJ(k) poražene na Vukovarskom kongresu bili su: Živko Topalović, Mija Radošević, Milorad Belić, Sreten i Jovo Jakšić i drugi. Dragiša Lapčević sa delom delegata napustio je Vukovarski kongres. Centrumaši iz Hrvatske, sa Mijom Radoševićem, nisu prihvatili centralizaciju partije, kao ni ostale odluke Vukovarskog kongresa. Rascep se produbio posle Drugog kongresa Komunističke internacionale jula/avgusta 1920. na kome je usvojen novi statut i ,,21 uslov". Jačanje reformizma u Kraljevini bilo je uslovljeno zaustavljanjem revolucionarnog poleta u Evropi i defanzivom komunista. Shvatanja jugoslovenskih centrumaša nalazila su se pod uticajem kritike boljševizma u zapadnoevropskim zemljama. Karl Kaucki je u radu Diktatura proletarijata napadao socijalizam suprotstavljen demokratiji; poredak uspostavljen revolucijom označavao je kao despotski i kao diktaturu. Kritici ruske revolucije nisu ostali dužni ni drugi socijaldemokratski prvaci (Maks Adler, Oto Bauer), usredsređujući napad na vladavinu avangarde u ime klase. Boljševički monopol političke vlasti i centralističko-hijerarhijsku strukturu boljševičke partije žigosali su i anarhisti kao suprotan suštini proleterske revolucije. Boljševičko iskustvo kritikovala je sa komunističkih pozicija i Roza Luksemburg, posebno sa stanovišta negacije demokratije. Reformisti se nisu mirili ni sa načelima organizacije koja je propisivala Kominterna. U Manifestu opozicije KPJ iz septembra 1920. godine napadnut je princip „homogenosti" kao „koban"; ovom principu davano je apsurdno značenje u smislu dve vrste članova u partiji: „pravovernih" i „jeretika"; inkriminisano je „prečišćavanje" organizacija. Odlučno je pro testo vano protiv „internacionalnog ponižavanja" partije, koja prethodno nije konsultovana o odlukama koje su je se ticale; napadana je politika Treće internacionale što zatvara oči pred „raznovrsnim stupnjem razvića pojedinih zemalja", kao da bi želela da „ruske metode i način rada što pre nametne svima ostalim partijama". Centrumaši su ustajali protiv politike nasilnog izazivanja revolucije, „štetnog i prevremenog otimanja za vlast". Manifest su potpisala 53 najistaknutija „centrumaša" iz Beograda, a naknadno su se saglasila i 62 njihova jednomišljenika iz Bosne. Živko Topalović i njegove pristalice osporavali su odluke Vukovar-

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

skog kongresa, optuživali Kominternu za rascep u radničkom pokretu, negirali marksistički karakter boljševizma, tražili saziv vanrednog kongresa. Posle objavljivanja brošure Prilozi za naša sporna pitanja decembra 1920. rukovodstvo KPJ je odlučilo da centrumaše isključi iz partije, čime je idejno-politička podela u jugoslovenskom radničkom pokretu bila dovršena. Dok je za komunističku struju oktobarska revolucija bila najveći događaj koji je otvarao početak nove epohe, dotle je za reformističku struju ona označavala nerazuman i nezreo čin. Pobeda komunističke većine na Vukovarskom kongresu nad centrumaškom strujom označila je obračun sa socijaldemokratskom ideologijom, ali je rascep u Partiji odložen do oktobra 1920. godine, kada su Mijo Radošević i drugi centrumaši objavili Manifest opozicije KPJ. Komunistička partija je na izborima za ustavotvornu skupštinu postigla izvanredan uspeh dobivši blizu 200.000 glasova, čime je postala treća najjača stranka u Kraljevini po broju mandata, a četvrta po broju glasova, posle Jugoslovenske demokratske, Narodne radikalne i Hrvatske pučke seljačke stranke. Taj uspeh je uznemirio vladajuće snage, a opio vodstvo Partije. Jugoslovenski komunisti kao da su previđali da se položaj buržoazije u Kraljevini stabilizuje i da se ona priprema za ofanzivu protiv revolucionarnog pokreta, koristeći se nastupanjem revolucionarne oseke u Evropi. Ofanzivnost buržoazije jasno je iskazana donošenjem Obznane decembra 1920. godine. Milorad Drašković, ministar unutrašnjih poslova, pripremao je ovaj akt sa znanjem Nikole Pašića, koji je prethodan obračun s komunistima postavio kao uslov za preuzimanje položaja predsednika vlade Kraljevine SHS. Obznani su prethodili štrajkovi u Sloveniji i Bosni, naročito u rudnicima, koji su naterali vladu da sprovede militarizaciju rudnika. Donošenje samog akta ona je obrazložila navodnim pripremama komunista da izvedu revolucionarni prevrat. No za komunističko vodstvo ofanziva buržoazije bila je prolazna pojava. Ono se i dalje služilo ustanovama i sredstvima parlamentarne demokratije, dakle legalnim metodama, u borbi s protivnikom koji je sam odbacivao te metode u obračunu s komunistima. Sima Marković je istupao protiv stvaranja ilegalnog aparata partije. Komunisti su, pri tome, delovali u zemlji s nerazvijenom radničkom klasom, a u dotadašnjim okršajima nisu stekli neko veće revolucionarno iskustvo niti imali razrađenu strategiju saradnje

j- J- U


s društvenim snagama van radničkog pokreta. Spontani seljački pokreti behu malaksali. Seljaštvo je bilo prepušteno građanskim partijama i uticaju konzervativnih ideologija. Bleda reakcija komunista na Obznanu upravo je bila sušta suprotnost oštrini njenih mera. Ona je zabranila svaku komunističku propagandu, organizaciju i novine. Zahtevala je da se oštro postupa prema vođama i „moralnim podbadačima". Lica u državnoj službi koja bi nastavila propagandu boljševizma imala su da se otpuste. Prema Obznani, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca bila je samo jedan „sektor na frontu" borbe koju su „boljševici" vodili protiv ostalog sveta. Tokom debate o Obznani komunisti su u Ustavotvornoj skupštini napali vladu i njenu antidemokratsku politiku prema radničkom pokretu i Komunističkoj partiji Jugoslavije kao parlamentarnom činiocu. Komunistički poslanici podvlačili su da se radi o mučkom nasrtaju na radničku klasu obustavljanjem izlaženja komunističkih listova, zatvaranjem radničkih domova, suspendovanjem radničkih organizacija. Milorad Drašković je optuživao komuniste za razaranje države i primenu nasilja, demoralizaciju vojske, primanje novca iz inostranstva, špijunažu. Za buržoaziju je pristupanje KPJ Kominterni bilo odricanje od nezavisnosti u programskom, političkom i strateškom pogledu. Drašković je bio rezolutan u odbrani svoje klase, smatrajući da se program KPJ usvojen u Vukovaru i Nacrt ustava uzajamno isključuju. Buržoaski vrh očigledno nije birao sredstva da se obračuna s komunistima čim je došlo do revolucionarne oseke u svetu, pripisujući njihovom pokretu prevratničke namere samo da bi imao izgovor da mu brahijalnom silom zaustavi polet i razbije masovnu podršku koju su radni slojevi davali Komunističkoj partiji. Jugoslovenska socijaldemokratska stranka u Sloveniji (JSDS) i Socijaldemokratska stranka Jugoslavije u Hrvatskoj, Slavoniji, Bosni i Vojvodini (SDSJ) osuđivale su Obznanu, ali su krivili komuniste za njeno donošenje. Ovim dvema socijalističkim strankama pridružila se marta 1921. Socijalistička radnička partija Jugoslavije (SRPJ), kojoj su bili prišli centrumaši iz Srbije i Bosne i nemačke socijalističke grupe iz Banata. Raznošenjem imovine organizacija KPJ posle Obznane, progonom komunista i saradnjom s organima vlasti, socijalisti su se dokraja kompromitovali pred radničkom klasom, dobijajući epitet „socijalpolicajaca", „slugu režima" i „razbijača" radnič-


kog jedinstva. Obznana ipak nije mogla sprečiti da komunističke liste u Sloveniji aprila/maja 1921. dobiju trećinu odborničkih mesta. Na beli teror je izvestan broj mlađih komunista avangardističkih shvatanja odgovorio crvenim terorom. Nezadovoljni i razočarani držanjem partije i njenog vodstva, oni su odlučili da se buržoaziji suprotstave individualnim atentatima na istaknute predstavnike građanskog društva, iako je komunističkom pokretu oduvek bio stran taj metod borbe. Teško doživljavajući to što partija trpi poraze bez prave bitke, molerski radnik Spasoje Stejić bacio je bombu na regenta 28. juna 1921, dok je 21. jula iste godine drugi mladi revolucionar, Alija Alijagić, „zahvaćen virusom individualnog terora", s pripadnicima grupe „Crvena pravda" izvršio u Delnicama atentat na bivšeg ministra unutrašnjih dela, tvorca Obznane, Milorada Draškovića. Ovi atentati su dobro došli režimu da definitivno razbije revolucionarni pokret. Aparat KPJ je bio rastrojen, a njena imovina razneta. Buržoazija je beli teror ozvaničila i Zakonom o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, koji je smatrao za zločin svaku pisanu ili usmenu anarhističku ili komunističku propagandu usmerenu na promenu osnova političkog i društvenog sistema. Donošenjem Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, Narodna skupština je poništila mandate narodnih poslanika komunista nezavisno od volje birača. Predlog Zakona obrazložio je Svetozar Pribićević, koji je o ovom kršenju ličnih prava, slobode udruživanja i štampe, kao osnovnih političkih prava, samo rekao da režim ima pravo da se brani, izražavajući suštinu odnosa buržoazije prema tim slobodama u trenucima kada je njena vladavina ugrožena. Proglašena za prevratničku snagu i stavljena van zakona, KPJ — ili, bolje rečeno, njeni organizacioni ostaci, malobrojni kadar koji nije hteo da se pomiri s porazom, ostajući veran revolucionarnom kursu — povukla se u ilegalnost, u kojoj će ostati do 1941. godine. Polet revolucionarnog pokreta u svetu i u Kraljevini SHS, pritisnutoj teškom socijalnom i privrednom situacijom, doveo je do porasta političkog nezadovoljstva, koje je znatno uticalo na snaženje novoosnovane Socijalističke radničke partije Jugoslavije (SRPJ), buduće Komunističke partije Jugoslavije. Polovinom 1920. komunisti su okupljali i vodili veliki deo radnih


masa. Kombinujući razne mere, od obećanja uvođenja socijalnog zakonodavstva do primene sile, buržoaske vlade su pokušavale da neutrališu naraslo političko nezadovoljstvo: rasprave o radnom režimu prekidane su u najkritičnijim trenucima intervencijom vojske i žandarmerije, razbijanjem radničkih štrajkova i demonstracija, militarizacijom železnica, vojnim posedanjem rudnika, zatvaranjem preduzeća, otpuštanjem radnika. Vlada je protiv štrajkača u Kreki, husinskih rudara, poslala 1920. pripadnike vojske i žandarmerije, koji su pucali na rudare i pridružene seljake, a na Zaloškoj cesti u Ljubljani takođe izazvala krvoproliće. Uz nestabilne unutrašnje prilike, na položaj Kraljevine uticao je i njen nerešeni međunarodni status, koji se ogledao kako u tome što nova država nije dobila međunarodno priznanje neposredno po svom osnivanju, iako su o Prvodecembarskom aktu savezničke i neutralne države bile obaveštene, tako i u otvorenom problemu granica. Delegacija Kraljevine SHS učestvovala je jedno vreme u radu Mirovne konferencije, ali s ograničenim pravima, kao delegacija Kraljevine Srbije. Francuska i Engleska, budući u obavezama prema Italiji, koje su proizlazile iz tajnog Londonskog ugovora, priznale su Kraljevinu SHS tek početkom juna 1919, sa zakašnjenjem, sledeći primer Norveške, Grčke, SAD i Švajcarske. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca dobila je i kolektivno priznanje činom potpisivanja Versajskog ugovora s Nemačkom, 28. juna 1919. godine. Početkom novembra iste godine novu državu je priznao i Vatikan, koji je prethodno, čitavu godinu dana od njenog osnivanja, bio rezervisan, u stvari naklonjen Italiji, protiveći se u suštini jugoslovenskoj državi na istočnoj obali Jadrana iz straha da katoličko stanovništvo ne bude asimilovano pravoslavnim. Kraljevinu SHS je najviše ugrožavala Italija, kao, velika država i član Veća četvorice na Mirovnoj konferenciji; njene su se trupe, uz to, nalazile na delovima jugoslovenske teritorije. Italija je podsticala unutrašnje nemire i izlagala Kraljevinu međunarodnom pritisku. Francuzi su, sem italijanskih, podržavali i rumunske teritorijalne zahteve na deo Banata s Temišvarom, zasnovane na tajnom Bukureškom ugovoru iz 1916. godine; jugoslovenska delegacija u Parizu gledala je, pak, na uključivanje te oblasti u sastav Kraljevine kao na vid strategijskog osiguravanja odbrane Moravske doline.


1 1

9

Delegacija Kraljevine SHS — koju je predvodio Nikola Pašić, a u čijem su se sastavu u proleće 1919. nalazili dr Ante Trumbić, dr Milenko Vesnić, dr Ivan Žolger, Mateja Bošković, dr Josip Smodlaka i dr Otokar Ribarž — nije imala nimalo lak zadatak na Mirovnoj konferenciji, u svetlosti prethodnih obaveza Antante prema Italiji, italijanskog vojnog i diplomatskog pritiska, i prevlasti velikih sila. Tome treba dodati vrlo slabe veze između delegacije i vlade, što je otežavalo usaglašavanje rada i jedinstvenije nastupanje. Ona se ipak, u teškim međunarodnim okolnostima, zalagala za interese jugoslovenskih naroda, nezavisno od povremenih razmimoilaženja i polemika srpskih i hrvatsko-slovenačkih članova, naročito dr Ante Trumbića i Josipa Smodlake, na jednoj, i Nikole Pašića, na drugoj strani, koji su jedni drugima zamerali zbog nedovoljne istrajnosti u odbacivanju italijanskih zahteva, odnosno zbog nezainteresovanosti za srpsko razgraničenje s Bugarskom i Rumunijom. Nepovoljnim Rapalskim ugovorom, zaključenim 12. novembra 1920, na koji je Kraljevina pristala pod spletom međunarodnih okolnosti koje joj nisu išle naruku, i zbog regentove težnje da nađe sporazum sa zapadnim susedom, ostavljeni su Italiji cela Istra sem Kastava, Zadar, ostrva Cres, Lošinj, Lastovo i Palagruža, dok je Rijeci priznat status nezavisne države. Mada daleko povoljniji po Italiju, Rapalski ugovor, koji je i ona potpisala pod francuskim i engleskim diplomatskim pritiskom, nije zadovoljavao njene ambicije na istočnoj obali Jadrana. Fašističkim udarom marta 1923. u Rijeci, posle pobede „autonomaša" nad „aneksionistima", grad je ponovo došao pod italijansku kontrolu, da bi ga Rimskim ugovorima o prijateljstvu i srdačnoj saradnji, od 27. januara 1924, Italijani konačno prisajedinili. Prinuđena da se pomiri s gubitkom jugoslovenskih krajeva u korist Italije, pod kojom se našlo preko pola miliona Hrvata i Slovenaca, Kraljevina SHS je samo prividno sredila odnose s jakim susedom, jer ovaj nije odustajao od planova o daljem širenju na njen račun. Senžermenskim ugovorom s Austrijom, zaključenim 10. septembra 1919, Kraljevina SHS — čiji su delegati ugovor naknadno potpisali 5. decembra iste godine — nije uspela da postigne prisajedinjenje koruških Slovenaca, jer je nametnuti plebiscit, sproveden oktobra 1920. dobio neočekivan ishod, pošto je stanovništvo sporne teritorije dalo 22.000 glasova za


ostanak u sastavu Austrije, a 15.000 za prisajedinjenje Kraljevini SHS. Tokom razmatranja mirovnog ugovora s Mađarskom, potpisanog 4. juna 1920, delegacija Kraljevine SHS bezuspešno je pokušavala da dobije bajski trougao i deo Baranje s Mohačem. Mađarska je priznala novu državu, s proširenjima na mađarskoj strani, koja su obuhvatala Prekomurje, Međumurje, Slavoniju. Razgraničenje Kraljevine SHS s Kraljevinom Rumunijom završeno je podelom Banata. Pozivajući se na strateške momente, Pašić je u Parizu od Bugarske tražio Vidin, Belogradčik, Bosiljgrad, Trn, Caribrod, Strumicu, Petrič i Ćustendil, ali je mirovnim ugovorom, potpisanim od delegata Kraljevine SHS u Neiju 27. novembra, odnosno 5. decembra 1919, granica ispravljena u njenu korist samo u oblasti Strumice, Bosiljgrada i Caribroda, za ukupno 2.566 km2. Međunarodnu orijentaciju Kraljevine SHS 1918—1921. određivalo je to što su kraljevine Srbija i Crna Gora bile faktičke saveznice Antante i što je nova država, u čiji su sastav one ušle, proizišla iz prvog svetskog rata. Kontinuitet ratne orijentacije Kraljevine Srbije nije dolazio u pitanje nijednog trenutka u politici Kraljevine SHS za vreme i posle Mirovne konferencije. Francuska i Velika Britanija su u vreme borbe Kraljevine SHS za severozapadne granice tvrdile da ih obavezuje Londonski ugovor s Italijom, ali praktično nisu ništa odlučno činile u njenu korist, idući u stvari na kompromis između Italije i Kraljevine SHS. U težnji da postigne što povoljnije razgraničenje, Kraljevina se držala nacionalnog principa, preko kojeg je, inače, prelazila u unutrašnjoj politici. To što je u Francuskoj našla zaštitnicu nije proisticalo samo iz kontinuiteta ratne politike i tradicije, nego i iz objektivnih okolnosti posleratnih međunarodnih odnosa, o kojima je Kraljevina SHS kao mala zemlja morala da vodi računa. Pobeda oktobarske revolucije u Rusiji i pobeda Antante nad centralnim silama u prvom svetskom ratu radikalno su uticale na pregrupisavanje međunarodnih snaga. Propašću ruskog, habsburškog, nemačkog i osmanlijskog carstva prevlast u Evropi prešla je na pobednice u prvom svetskom ratu, pre svega na Francusku i Veliku Britaniju, tvorce i garante versajskog sistema, kojima je sekundirala Italija; SAD su prestale da se interesuju za Evropu, pod uticajem moćnih izolacionističkih snaga, a centralne sile ostale bez uticaja na balkanske poslove. Rusija, odnosno SSSR


/

1 19

od 1922, bila je van postojećeg sistema međunarodnih odnosa, zaokupljena revolucijom i građanskim ratom, izgradnjom novog društva i unutrašnjim problemima; ona će dugo biti prinudno izolovana od evropske i svetske politike, izuzmemo li svetski komunistički pokret, nalazeći se u „kapitalističkom okruženju". Politička karta Evrope bila je značajno izmenjena stvaranjem samostalnih nacionalnih država: Poljske, Finske, baltičkih republika Estonije, Letonije i Litvanije, Čehoslovačke, Austrije, Mađarske i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Kao najjača kontinentalna vojna sila, Francuska je preuzela glavnu ulogu u evropskim međunarodnim odnosima, boreći se da sačuva versajski poredak sprečavanjem habsburške restauracije u Podunavlju, ponovnog nemačkog prodora na istok i sovjetske infiltracije na zapad. Kao jadranska zemlja, Kraljevina SHS je u Francuskoj nalazila i protivtežu italijanskim aspiracijama. Francuska je podržavala povezivanje Kraljevine SHS, Rumunije i Čehoslovačke, obezbeđujući time svoj uticaj na Balkanu i u delu srednje^ Evrope. Odbrambena konvencija između Kraljevine SHS i Čehoslovačke republike zaključena je 14. avgusta 1920; ugovor o odbrambenom savezu sklopljen je između Čehoslovačke i Rumunije 23. aprila 1921, a između Kraljevine SHS i Rumunije 7. juna 1921; čehoslovačko-rumunska vojna konvencija potpisana je 2. jula, a čehoslovačko-jugoslovenska konvencija 1. avgusta 1921. Bilateralni odbrambeni ugovori između Kraljevine SHS, Čehoslovačke i Rumunije (1920—1921) bili su, kao sredstva za ostvarenje opšteg cilja, očuvanja versajskog poretka, upereni protiv Mađarske i Austrije, odnosno protiv pokušaja da se stvori nova podunavska federacija pod habsburškim tronom. Stalno prisutne težnje revizionističkih vladajućih krugova u Mađarskoj za vaspostavljanje njenog „integriteta" i ispravljanja „trijanonske nepravde", zbog koje je ona navodno postala žrtva međunarodnog nasilja, bila razdeljena i potlačena, uznemiravale su vlade Kraljevine SHS, Čehoslovačke i Rumunije. Sve tri države, a naročito poslednja, bile su i deo „sanitarnog kordona" koji je evropska buržoazija obrazovala protiv SSSR-a, da bi se zaštitila od širenja socijalne revolucije, kao i protiv pokušaja novog nemačkog prodora u Srednju Evropu i na Balkan, već i tada očekivanog u nekoj doglednoj budućnosti. Pošto su državne granice, kao pretpostavka za formiranje izbornih jedinica, bile određene, mada još ne i povučene, a


međunarodni odnosi se relativno stabilizovali i situacija u zemlji smirila, vlada Milenka Vesnića je izradila Nacrt zakona o izboru poslanika za Ustavotvornu skupštinu, koji je Privremeno narodno predstavništvo usvojilo 2. septembra 1920. godine, čime se i njegova misija našla pred završetkom. Nacrt zakona o izborima za Ustavotvornu skupštinu, u suštini Zakon o izborima Kraljevine Srbije od 1903, s dopunama i izmenama iz 1910, vlada je predložila Privremenom narodnom predstavništvu marta 1920. Po njemu je pravo glasa imao svaki muškarac s navršenom 21 godinom, ukoliko je bio državljanin Kraljevine i najmanje šest meseci nastanjen u opštini boravišta. Izborno pravo je prošireno ukidanjem izbornog cenzusa, ali je uskraćeno ženama. Oficiri, podoficiri i vojnici nisu mogli glasati. Pasivno biračko pravo imao je svaki pismen čovek s navršenih 25 godina. Status činovnika bio je nespojiv s dužnošću narodnog poslanika. Na svakoj kandidatskoj listi moralo se nalaziti jedno lice koje je svršilo fakultet u zemlji ili na strani, odnosno stručnu školu ravnu fakultetu. Zbog velikog broja nepismenih bilo je predviđeno glasanje kuglicom. Jedan poslanik birao se na 30.000 stanovnika. Nacrt Zakona je iz biračkog tela isključivao Nemce, Mađare, Italijane, Jevreje i Rumune. Opozicija ga je oštro napadala zbog toga što je kršio suverena prava Ustavotvorne skupštine ograničavajući joj rad na dve godine i nadređujući joj vladara. Izbori za Ustavotvornu skupštinu održani su 28. novembra 1920. godine. Ukupni broj birača iznosio je 2.480.623, a broj datih glasova 1.607.265. Navedeni podaci su pomalo paradoksalni: govore i o velikoj politizaciji u agrarnoj zemlji u novim uslovima, a na drugoj strani o visokom stepenu apstinencije (na birališta je izišlo 64,95% glasača). Birano je 419 poslanika. Demokratska stranka dobila je najviše glasova — 319.448 i 92 mandata; Narodna radikalna stranka — 284.575 i 91 mandat; Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) — 198.736 i 58, odnosno 59 mandata; Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS) Stjepana Radića 230.590 i 50 mandata; Savez zemljoradnika 151.603 ili 39 mandata; Slovenačka ljudska stranka dr Antona Korošca 11.274 i 27 mandata; Socijaldemokratska stranka 46.792 i 10 mandata; Jugoslovenska muslimanska organizacija 110.895 i 24 mandata; Hrvatska težačka stranka (Narodni klub) 3.400 i 7 mandata; Hrvatska zajednica 25.867 i 4 mandata; Nacionalna turska organizacija 30.039 i 8 mandata;


stranka 18.136 i 3 mandata, a Hrvatska stranka prava 10.880 i 2 mandata. Na izborima su učestvovale 22 stranke, što takođe govori samo za sebe o stepenu politizacije, ali i o stranačkoj rasparčanosti. S velikim strankama su se na izborima pojavile i sićušne stranke, koje nisu dobile nijedan mandat, kao Ratnička stranka, Češka stranka, Prekomurska gospodarstvena stranka, Nezavisna muslimanska stranka, Muslimanska narodna stranka, Srpska narodna organizacija. Izborno odmeravanje političkih snaga pokazalo je da je uticaj komunista porastao u meri koja je zapanjivala vladajuće krugove, da su republikanske stranke (komunisti, HRSS i republikanci) ojačale i da se deo birača (HRSS, SLS, JMO) izjasnio prema nacionalnim i verskim opredeljenjima. Iskazivanje političke moći republikanskih i antiunitarističkih stranaka ugrozilo je vladajuće srpske snage uoči rasprave o ustavnom uobličavanju Kraljevine. Nacrt ustava koji je donela vlada dr Milenka Vesnića pretrpeo je neznatne izmene pod vladom Nikole Pašića, na koga se regent oslonio kao na najjaču ličnost u vrhovima srpske buržoazije, istovremeno i ličnost s najvećim međunarodnim ugledom, videvši da je na izborima za Ustavotvornu skupštinu došao do izražaja snažan antimonarhistički, republikanski i komunistički pokret, nasuprot pristalicama centralizma i državnog unitarizma. Vladajuća srpska buržoazija nije osiguravala svoju poziciju samo dugim održavanjem državnopravnog provizorijuma, odlaganjem izbora za Ustavotvornu skupštinu i rešenjima u zakonu po kome su oni sprovođeni, već i vladinim privremenim Poslovnikom za Ustavotvornu skupštinu, koji je dovodio u pitanje suverenitet njenog odlučivanja odredbom da su poslanici, ukoliko žele da vrše svoje dužnosti — dakle, čim budu izabrani — obavezni da polože zakletvu kralju, kao što je to nalagao ustavni običaj u Kraljevini SHS. Protiv Poslovnika bili su KPJ, Socijalistički klub, Republikanska stranka, Zemljoradnički klub. Prema shvatanju predstavnika Jugoslovenskog muslimanskog kluba, Poslovnik nije bio u skladu s Izbornim zakonom. No težeći da ojačaju opoziciju vladinom Nacrtu ustava, zasnovanom na centralističko-unitarističkoj koncepciji državne organizacije, opoziciju naročito oslabljenu apstinencijom Hrvatske republikanske seljačke stranke (kako se Hrvatska pučka seljačka stranka nazvala krajem 1920) — zakletvu su položili i Republikanska

j- J- U


komunisti i republikanci, uz ogradu da taj čin smatraju iznuđenim proceduralnim zahtevom, koji ih ne obavezuje u njihovom nečelnom stavu prema monarhiji. Drugom odredbom Poslovnika, vlada i kruna koja je iza nje stajala prekršile su načelo dvotrećinske većine, kojom je trebalo da se izglasa ustav buduće države, načelo usvojeno Krfskom deklaracijom. Umesto da se najviši pravni akt donese kvalifikovanom većinom, i tako spreči majorizacija, Poslovnik je predviđao donošenje ustava prostom većinom. Ustavotvorna narodna skupština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca održala je prvi prethodni sastanak 12. decembra 1920. i radila do 2. jula 1921, kada je pretvorena u Zakonodavnu radnu skupštinu. Redovan rad Ustavotvorne skupštine započeo je 23. decembra 1920. Za predsednika je izabran dr Ivan Ribar. U naznačenom periodu to je telo održalo 68 redovnih sastanaka. Krfski sporazum je pretrpeo krupnu izmenu da se ustav ima doneti prostom, a ne kvalifikovanom — dvotrećinskom većinom. Tim povodom navodi se Pašićevo uveravanje poslanika da se ne moraju plašiti majorizacije u jednom narodu, jer je reč o prirodnoj pojavi. Prilikom rasprave o Nacrtu ustava u Ustavotvornoj skupštini čule su se krajnje suprotna gledišta o načelima budućeg unutrašnjeg uređenja, čak i nezavisno od stava i od ranije započete apstinencije Hrvatske pučke seljačke stranke, odnosno Hrvatske republikanske seljačke stranke. Istovremeno su iznošeni argumenti u prilog centralističkog, federalističkog i autonomističkog rešenja. Korošec je u ustavnoj debati tražio da se u ustav unesu odredbe o pokrajinskim autonomijama. Uticajni šef Slovenske ljudske stranke istupao je i protiv ograničavanja veze između biskupa i katoličke crkve sa Svetim ocem. Ante Trumbić se, kao i u prvom svetskom ratu, izjašnjavao protiv federalizma i državno-pravnih autonomija. Obrazlagao je svoje stanovište time da srpski element kao jači ne prima takvo rešenje; polazio je od teškoća da se izvede teritorijalna podela, s obzirom na ekonomske prilike; pitao se kako izvesti razgraničenje među „plemenima", naročito Srbima i Hrvatima. Istupajući za princip jedinstvene države smatrao je da bi u suprotnom budućnost narodna bila ograničavana, jer prosvetni, socijalni i ekonomski razvitak traži šire polje rada i „ekspanzivnost energija". Nasuprot Jugoslovenskom klubu, koji se zalagao za autonomiju, i Narodnom klubu koji se zalagao za federali-

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

zam, demokrata Juraj Demetrović je u koncesijama autonomizmu', federaciji ili konfederaciji video slabljenje države. Smatrao je da bi takva rešenja vodila „provincijalnom partikularizmu", i da bi se prihvatanjem anticentralističkih rešenja u budućnosti izgubile snage za kasniju evoluciju prema centralizmu. Radikal Ljuba Jovanović je kritikovao projekt decentralizacije s konfesionalnim oznakama Jugoslovenskog kluba. Suprotstavljao se podeli Kraljevine na šest delova kao povratku na istorijske međe radi očuvanja „nasleđene starine". U stvari je kritikovao projekt Jugoslovenskog kluba sa tri jedinice sa prevagom katolika (Slovenija, Hrvatska i Slavonija, sa Međumurjem, Crna Gora, Srbija, Vojvodina i Bosna s Dalmacijom). Tri prve jedinice zamišljane su sa prevagom katolika, a tri ostale sa prevlašću pravoslavnih, no s tim što se Bosni dodavala Dalmacija radi pojačanja broja katolika. Miroslav Spalajković je sve razlike između Srba i Hrvata svodio na razlike u mentalitetu, pre svega u političkom mentalitetu. Života Milojković je u ime komunista upozoravao da narod nije za monarhiju. Branio je naziv Jugoslavije napadajući radikale kao „srpske frankovce" zato što propovedaju „veliku Srbiju" umesto Jugoslavije. U toku rada Ustavotvorne skupštine i donošenja Vidovdanskog ustava političke snage u zemlji oštro su se podelile, što je bilo posledica približavanja ustavnog raspleta krize u dotadašnjim odnosima između buržoazije jugoslovenskih naroda i naraslih komunističkih i republikanskih snaga, te federalističkih i autonomističkih struja, predvođenih Hrvatskom republikanskom seljačkom strankom. Stranka Stjepana Radića je apstinencijom stavljala do znanja da se najviši pravni akt donosi protiv njene volje, pa je samim tim i ne obavezuje: ona je izabrala put bojkota Ustavotvorne skupštine, čime je praktično napustila poprište neposredne političke borbe, olakšavajući formalnu pobedu srpskoj buržoaziji i snagama drugih jugoslovenskih zemalja koje su ovu sledile. Pored Nikole Pašića u srpskom centralističko-unitarističkom frontu istaknutu ulogu u završnoj fazi ujedinjenja, u stabilizaciji vladavine buržoazije posle ujedinjenja, i u neposrednoj borbi za donošenje Vidovdanskog ustava odigrao je Svetozar Pribićević, nepokolebljivo zastupajući stav o „integralnom narodnom jedinstvu", stav pod čijim se ideološkim plastom skrivalo, između ostalog, osećanje slabosti srpske „prečanske" buržoazije u njenom samostalnom odmeravanju s jačom hrvatskom suparnicom. S Ljubomirom


Davidovićem stub Demokratske stranke, nezavisno od razlika koje su ga od ovog delile, i koje će ga narednih godina dovesti i do razlaza s njim, Pribićević se našao u savezu s radikalima 1921. u borbi za donošenje Vidovdanskog ustava. Centralisti su kao svoj politički i ideološki credo iznosili državni centralizam — koji, kako su tvrdili, obezbeđuje jedan suverenitet, jedno zakonodavstvo i jednu vladu — odupirući se svim plemenskim podvajanjima i znamenjima, federalizmu i autonomiji, koji bi navodno dovodili u pitanje jedinstvo državnog organizma, narodnu celinu i koheziono tkivo novostvorene zajednice. Za radikale, kao i za demokrate, koji se ovom prilikom mogu svrstati u „državotvorne stranke", opredeljene za centralističko uređenje, federacija je bila najveća opasnost, jer je, u njihovom viđenju, vodila cepanju jedinstva, haosu, anarhiji, međunarodnom slabljenju države. Radikali su smatrali da je u slučaju Kraljevine SHS federacija i neizvodljiva, zbog pomešanog stanovništva u pojedinim pokrajinama i oblastima, odnosno nemogućnosti razgraničavanja federalnih jedinica. Karakteristično je da se ova argumentacija održala u redovima centralističko-unitarističkih snaga sve do vojnog sloma države. Glavni zagovornici centralističko-unitarističkih rešenja u Vidovdanskom ustavu nisu bili radikali već liberali (demokrati) iz svih jugoslovenskih zemalja. Nosioci jugoslovenske ideje polazili su u toku prvog svetskog rata od shvatanja o jednom narodu. Ideja narodnog jedinstva nije bila stvarna istorijska pojava, rezultat razvoja, već izraz političko-propagandnih potreba. Nacionalne posebnosti nisu priznavane, jer se navodno radilo o jedinstvenom — troimenom narodu, ali sa plemenskim razlikama koje su proisticale iz osobenog istorijskog razvoja. Tek u Kraljevini SHS ovu tezu počeli su napuštati pojedinci. Radikal profesor Dragoljub Aranđelović je 1922. isticao da u Jugoslaviji ne živi jedan narod i da se narod ne stvara dekretima. No već i 1918. za srpske građanske snage bilo je više nego važno da se u nazivu države sačuva srpsko ime, kako bi se i tim putem istakao značaj Srbije u stvaranju jugoslovenske države, a na drugoj strani naznačilo njeno političko prvenstvo. Kraj rata Srbi su dočekali kao rešavanje srpskog pitanja u jedinstvenom jugoslovenskom državnom okviru. Srpski narod je više nego bilo koji drugi bio izmešan sa gotovo svim drugim narodima u jugoslovenskom prostoru. Ujedinjenjem svi su se

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

Srbi našli u svojoj državi, izuzimajući one koji su prilikom razgraničenja ostali u rumunskom delu Banata i u Mađarskoj. Centralizam je u viđenju srpskog g r a đ a n s t v a odgovarao srpskom narodu u eelini, samim tim što je on živeo i u Hrvatskoj, Vojvodini, Bosni i Hercegovini, u „staroj Srbiji". I predistorija ujedinjenja pokazuje da Pašić, kao najistaknutiji predstavnik srpskog građanstva, nije nijednog trenutka bio spreman da se ovome uskrati pravo da predstavlja celokupni srpski narod u Austro-Ugarskoj. Srpska buržoazija se mogla odreći da ne zastupa sva tri „plemena", ali ne i da prepusti slučaju ujedinjenje svih Srba u novoj državi. Srbija je imala da oblikuje novu jugoslovensku državu, suprotstavljena preko svojih vladajućih snaga, svim onim drugim činiocima koji su istupali protiv integralnog rešavanja srpskog pitanja. Centralistička koncepcija nove države obezbeđivala je u njoj političku prevlast Srbije kao vodeće snage ujedinjenja, zemlje sa najvećim brojem ratnih žrtava, najbrojnijeg naroda u novoj državi. Centralističko-unitaristički organizovana država je u isključivoj nadležnosti imala da obuhvati zakonodavstvo, vojne i inostrane poslove, ekonomsku politiku i prosvetu. Iz ovakvog uređenja izvodio se zaključak da samo tako organizovana država obezbeđuje unutrašnju čvrstinu. Za Pašića je bilo koja varijanta federativne ogranizacije države bila opasno „ognjište nemira" i „nesigurnosti". Smatrao je da bi ona bila podložna krizama i rasturanju usled potencijalnog podsticanja revizionističkih sila protiv integriteta nove države. Istovremeno, i saveznički interes je navodio da se na ivicama Srednje Evrope i na Balkanu nalazi jedna jedinstvena, „stabilna država". Radikalima i demokratima suprotstavila se stranka Stjepana Radića, koja će narednih godina postati jedan od najuticajnijih činilaca političkog života u Kraljevini, nezavisno od toga što je kratko učestvovala u vlasti (1925—1927; 1939—1941), uglavnom apstinirajući od učešća u radu skupštinskih tela i vlada, koje su bile pod predsedništvom Srba, ako izuzmemo Koroščevu uoči proglašenja diktature. Stjepan Radić će s proaustrijskih pozicija preći 1918. na stranu ujedinjenja i stvaranja zajedničke države triju plemena podeljenog naroda. Na čelu Hrvatske pučke seljačke stranke, on se početkom 1919. distancirao od ujedinjenja na centralističko-unitarističkoj osnovi, otvarajući hrvatsko pitanje u Kraljevini SHS; u daljem toku ustavnog razvitka i političkog života Kraljevine predstavljao je

j-

J-

U


nosioca snažnog otpora hrvatske buržoazije srpskoj prevlasti u državi. Nasuprot podeljenim političkim snagama srpske buržoazije razvijao se jedinstveni hrvatski politički front, čiji je stegonoša postala Radićeva stranka. Ona je polazila od hrvatske državne tradicije, ukorenjenih ustanova i hrvatskog narodnog individualiteta, izjašnjavajući se za republikanski oblik vladavine i samostalnost federalne Hrvatske („hrvatske republikanske države") u sastavu Jugoslavije; ovo pozivanje na istorijsko-institucionalnu tradiciju i na narodnu posebnost sadržalo je svojevrstan zahtev jedne buržoazije za ravnopravnim učešćem u vlasti s drugom. Nastale podele podsticale su na obnavljanje dojučerašnjih sukoba, podsećale na ranija suprotna opredeljenja, različite političke navike, zloupotrebljavanje istorijskih zasluga ili nepoštovanje drugačijih metoda i shvatanja, prenaglašavanje razlika u mentalitetu vođa. Nosioce „državotvorne misli" uzbuđivalo je obraćanje hrvatske opozicije inostranstvu, predstavljanje poslanika kao zastupnika nekog zasebnog državnog tela, umesto kao poslanika s posebnog područja iste države, bojkot narodnog predstavništva ili republikansko obeležje njenog programa. Radić je još u Narodnom vijeću predlagao da u prelaznom periodu vrhovnu vlast vrše tri regenta: srpski prestolonaslednik, hrvatski ban i predsednik Narodnog saveta Slovenije. Nacrt Hrvatske pučke seljačke stranke o državnom uređenju, objavljen u štampi, predviđao je savez država i seljačku republiku. Konfederativno organizovana država sastojala bi se od Srbije, Hrvatske i Slovenije, dok bi se ostale „pokrajine" (Crna Gora, Bosna i Hercegovina i Makedonija) izjasnile kojoj bi se članici saveza priključile. Na čelu konfederacije stajalo bi vrhovno predstavničko telo sastavljeno od srazmernog broja delegata predstavništava „narodnih država". Radikali su se u vlastitoj stranci sukobili s drukčijim shvatanjem državne organizacije, shvatanjem čiji je nosilac bio ugledni stranački prvak Stojan Protić, koji je, polazeći od decentralizacije države, predlagao, umesto „parcelacije" Kraljevine na administrativne oblasti, podelu na devet istorijskih pokrajina sa zakonodavnom i izvršnom vlašću, odnosno s pokrajinskim skupštinama i vladama, pored odgovarajućih centralnih organa, i to: Srbiju, Staru Srbiju s Makedonijom, Hrvatsku i Sloveniju s Rijekom, Istrom i Međumurjem, Bosnu, Crnu Goru s Hercegovinom, Bokom Kotorskom i Primorjem,

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

Srem s Bačkom, Banat, te Sloveniju s primorjem. Budući izraz kompromisa između jasno razdvojenih frontova centralista i federalista, ustavni nacrt Stojana Protića nije imao nikakve izglede da okupi izrazito oprečne snage, ne zadovoljavajući ni centraliste ni federaliste, tako da mu je podršku pružio samo najuži krug Protićevih jednomišljenika, koje je vodstvo stranke isključilo iz članstva. Protić je bojkotovao rad Ustavotvorne skupštine, nastavljajući da brani svoju koncepciju pokrajinskih jedinica s visokim stepenom samouprave, uprkos pritisku Radikalne stranke. Njegovi pogledi održavali su shvatanja malobrojnih radikala, protivnika stapanja naroda u jedinstvenu celinu uz zanemarivanje posebnosti njihovog razvitka u prošlosti; oni su bili uvereni da svako kompaktno „pleme" treba da dobije pretežan uticaj u upravi i javnom životu na svom području. Poznat je Protićev princip: „Jedinstvo u raznolikosti i raznolikost u jedinstvu, ali nigde i nipošto jedinstvo u jednolikosti." Njegova gledišta je većina radikala shvatala kao poziv na razbijanje jedinstva države i kao ugrožavanje političke prevlasti srpske buržoazije u njoj. Drugi ustavni projekti takođe su zastupali rešenja koja su se po stepenu decentralizacije, federativnom i republikanskom obeležju razlikovala od zvaničnog vladinog predloga. Nacrt Jugoslovenskog kluba zalagao se za federativnu zajednicu od šest pokrajina obrazovanih na konfesionalnoj osnovi (tri katoličke, a tri pravoslavne, dok bi Dalmacija bila-priključena Bosni, radi ravnoteže). Josip Smodlaka se, u svom nacrtu, izjašnjavao za monarhistički oblik vladavine i deobu zemlje na dvanaest pokrajina sa znatnim sopstvenim izvorima prihoda. Nacrt Jugoslovenskih muslimana je naglašavao značaj oblasnih samouprava. Narodni klub (Hrvatska zajednica) predložio je, preko Matka Laginje, podelu države na šest pokrajina, s tim što bi Makedonija ostala Srbiji, a Vojvodina bila zasebna. Po Laginjinom projektu „plemenska" ravnopravnost mogla se ostvariti samo putem federacije. Centralističko-unitarističke snage su ovaj projekt napadale kao „ubistvo države". Njihova kritika je polazila od toga da se država deli na šest državica. Umesto ravnopravnosti „plemena", isticalo se, usvojen je veštački princip brojne jednakosti državica, sve u cilju okupljanja Hrvata i deobe Srba na četiri državice, da bi se mnogobrojnije „srpsko pleme" pocepalo. Rukovodna misao Narodnog kluba videla se u namerama, koje su pripisivane i klerikalnom Dalmaciju,

j-

J-

U


Jugoslovenskom klubu, da se celokupna vlast podeli između državica i ništa od realne vlasti ne ostavi državi. Iz toga se izvodio zaključak da je ree o nameri da se posle duhovnog razjedinjenja postigne političko razjedinjenje. Prema inostranstvu, pak, državni ugovor je mogao obavezivati samo one državice koje su na njega pristale. Trumbićev projekt je polazio od unitarističkog rešenja kombinovanog s decentralizacijom. Zemljoradnici su istakli zahtev za obrazovanjem seljačke skupštine, koju bi posredno birale zadružne organizacije. Unitarizam korigovan samoupravom tražili su i socijalisti, ali odbacujući monarhistički oblik vladavine, kao i republikanci. Vodstvo Slovenske ljudske stranke je i pre izbora za ustavotvornu skupštinu u svom Nacrtu ustava iznelo mišljenje u prilogu autonomnih pokrajina koje bi se obrazovale prema privrednom i kulturnom merilu. Predstavnici ove stranke su i u Ustavotvornoj skupštini stajali na stanovištu autonomije. Slovenački kulturni radnici objavili su februara 1921. autonomističku izjavu koja je značajno uticala na nastajanje autonomističkog pokreta u Sloveniji, inače ukorenjenog u istorijskoj tradiciji i nacionalnoj misli Slovenaca. Politika slovenačkih klerikalaca nije ni posle donošenja Vidovdanskog ustava prestala da razvija autonomistički program. Predstavnici Demokratske stranke (tzv. liberali) podvrgavali su žestokoj kritici autonomistički program klerikalaca, braneći formulu centralizma, ali su oni činili manjinsku struju slovenačkog nacionalnog života i politike. Radikali su u borbi za ustav nastupali zajedno s demokratima, nalazeći se na istoj političkoj i ideološkoj platformi: za monarhistički oblik vladavine, za centralističko uređenje i unitarno organizovanu državu. Njihov program isključivao je plemenske, verske i pokrajinske razlike, pa samim tim i podelu na istorijske pokrajine, uvažavajući jedinstvenu teritoriju i uvodeći druga merila deobe: ekonomska, saobraćajna ili ona zasnovana na administrativnoj racionalnosti. Demokrati, koji su osnivanjem svoje stranke februara 1919. podelili srpski politički front da bi postali glavni konkurenti radikalima u borbi za vlast, imali su dosledniju centralističko-unitarističku koncepciju u poređenju s ovima. Nasuprot opredeljenja radikala za „kompromisni nacionalni unitarizam" („troimeni narod"), shvatanja demokrata o centralističkoj i je-

DRŽAVNOPRAVNI

PROVIZORIJUM

1

1

9

dinstvenoj državi, bez plemenskih i pokrajinskih razlika, polazila su od postojanja jednog jedinstvenog naroda u njoj. Rasprave između radikala i demokrata, na jednoj strani, i „federalista", na drugoj, poprimile su nacionalni (srpsko-hrvatski) karakter, izražavajući u suštini različite nacionalne prilaze unutrašnjem uređenju države. Shvatanje o jugoslovenskom nacionalnom jedinstvu podrazumevalo je stvaranje jedne kompaktne unitarne države „zadahnute jednom jedinom državnom voljom" (Lazar Marković), ali i uvažavanje istorijskih i drugih osobenosti koje je trebalo ustavnopravno izraziti (Stojan Protić). Protićeva ustavna decentralizacija se mogla ostvariti „prema ekonomskim, kulturnim, saobraćajnim, a ponekad i istorijskim kriterijumima, čime bi se . . . postigla ravnopravnost i u svakom drugom pogledu". Federalistička koncepcija je negirala jugoslovensko nacionalno jedinstvo, zahtevajući da se u državnopravnom uređenju očuvaju istorijske i plemenske (nacionalne) posebnosti i istorijske i nacionalne pokrajine zadrže kao osnova unutrašnjeg uređenja zemlje. Iz toga ne proizilazi da i među pristalicama ove koncepcije nije bilo razlika u tumačenju ideje federalizma. Federativno uređenje je ponekad „podrazumevalo podelu su verini teta i izrazito državnopravne kompetencije federalnih jedinica, a ponekad su one bile lišene tih osobenosti i shvatane kao deo administrativne organizacije". Mada je Protićeva koncepcija imala pristalica kod dela radikala u Vojvodini, ipak nije bilo interesovanja za položaj pokrajine u novom unutrašnjem uređenju Kraljevine SHS. Preovlađivalo je shvatanje da je priključenjem Vojvodine Srbiji 1918. njeno pitanje u političkom pogledu konačno rešeno. Posle ujedinjenja u Vojvodini nije bilo političke partije koja bi zastupala neke posebne, to jest „sveukupne vojvođanske interese". Nacionalna politika je išla na „sloveniziranje Vojvodine" uspostavljanjem političkim metodom prevlasti slovenskog življa u Vojvodini. Radikali i demokrati su smatrali da se Vojvodina ,,bez pogodbe i posebnih ustupaka" priključila Srbiji. Zastava je pisala da se Vojvodina odrekla „sebičnih interesa autonomnoga separatizma i podvrgla centralističkoj upravi i to isključivo zato da srpstvo podigne i učvrsti..." Deo vojvođanskih radikala s vremenom će evoluirati, kritički prilazeći Vidovdanskom ustavu donetom u „vanrednom i uzburkanom vremenu", kada se moralo zadovoljiti „postignutim slobodama i oblasno upravnim uređenjem".

j-

J-

U


Politika srpskog građanstva nije ipak predstavljala potpuno homogen, neprobojan blok u kome se ne bi uočavale razlike i nazirale struje suprotnih pogleda. U redovima srpskog građanstva postojala su takođe razmimoilaženja, političke podele i sukobljeni stranački interesi. Buržoazija Srbije razlikovala se od svoje „prečanske" posestrime, a primetan je i nesklad interesa između „srpskih" krugova u Crnoj Gori i Makedoniji od onih u „matici". Ljuba Davidović će se zalagati za sporazum sa Hrvatima za razliku od drugog prvaka Demokratske stranke, okorelog integraliste Svetozara Pribićevića. Stoj an Protić i njegova radikalska grupa istupili su sa projektom decentralizacije. Republikanci, Ljuba Stojanović, Jaša Prodanović i drugi izjašnjavali su se za republiku i federaciju. Ljuba Stojanović je cenio kao pogrešno poistovećivanje narodnog i državnog jedinstva. Odbacivao je tezu da je homogena nacionalna zajednica nespojiva sa federalističkim ili autonomističkim uređenjem države, odnosno višenacionalne države sa centralizmom. Istupajući zajednički u Ustavotvornoj skupštini, demokrati i radikali uspeli su da, obezbeđenjem podrške dela Saveza zemljoradnika i jedne nesrpske stranke, Jugoslovenske muslimanske organizacije, prošire stranački blok raspoložen da prihvati vladin Nacrt ustava. Predstavnicima te nesrpske organizacije obećana je materijalna nadoknada i ustupci u pogledu školske i verske autonomije, sudstva i funkcija u aparatu vlasti. U pridobijanju podrške za donošenje ustava upotrebljavana su svakojaka sredstva, od pritisaka do podmićivanja i kupovanja glasova pojedinaca i grupa, kao što pokazuje slučaj Džemijeta („Jedinstvo") ili Muslimanskog poslaničkog kluba iz „Južne Srbije", čiji su članovi, korumpirani uoči izglasavanja ustava, dali glas za prvu konstituciju nove države. Sporazum između delegata Radikalnog i Demokratskog kluba, s jedne strane, i delegata Džemijeta, zapravo kluba ove stranke u Ustavotvornoj skupštini, s druge — zaključen 27. juna 1921. u prisustvu predstavnika Muslimanskog kluba iz Bosne — predviđao je da se za podršku ustavu uzvrati „pravednom naknadom" vlasnicima veleposeda u „Južnoj Srbiji" za oduzetu zemlju. U izglasavanju Vidovdanskog ustava narednog dana učestvovalo je 258 narodnih poslanika: 223 poslanika glasalo je za, a 35 protiv, dok je 158 apstiniralo. Za Ustav je glasalo 89 poslanika Demokratske stranke, 87 Radikalne stranke, 3


Saveza zemljoradnika, 23 Jugoslovenske muslimanske organi11 Džemijeta, 10 Kmetijske stranke, i Spasoje Piletić. Snage kompromisnog nacionalnog unitarizma, odnosno blaže varijante nacionalnog unitarizma izražene u državnom nazivu, odnele su, budući nadmoćnije i ne birajući sredstva, privremenu pobedu nad predstavnicima višenacionalne koncepcije i federativne organizacije države. Država je definisana kao ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija, uprkos značajnoj republikanskoj opoziciji, koju su sačinjavali komunisti, HRSS i Republikanska stranka; ta opozicija je, kada je reč o komunistima, silom državne moći odstranjena iz političkog života ili, u slučaju HRSS, apstinencijom samu sebe onemogućila da se u raspravi o ustavu suprotstavi centralističkom i monarhističkom frontu. Nije teško već u imenu države prepoznati ideju kompromisnog nacionalnog unitarizma. U Čl. 3. govori se o srpsko-hrvatsko-slovenačkom kao službenom jeziku Kraljevine, što je još onda zapaženo kao veštačka formulacija, s obzirom da se radilo o dva jezika — srpskohrvatskom i slovenačkom. Od spoljnih srpsko-hrvatsko-slovenačkih nacionalnih simbola kombinacijom su sačuvani elementi grba, zastave i himne. Tako se državna himna sastojala iz tri strofe koje su označavale tradiciju tri naroda: Bože pravde, Lijepa naša domovino i Naprej zastava slave. Ustavom je praktično potvrđena ravnopravnost dva jezika, ravnopravnost usvojenih i priznatih vera i ravnopravnost oba pisma. Parlamentarna forma vladavine je nedosledno regulisana, jer su ustavna rešenja, nezavisno od prakse, davala vladaru prednost nad Narodnom skupštinom. Zakonodavnu vlast vršili su, po Ustavu, zajednički kralj i Narodna skupština. Kralj je sazivao Narodnu skupštinu na redovno ili vanredno zasedanje, s pravom i da je raspusti. On je potvrđivao i proglašavao zakone. Ustavne odredbe pokazuju da je kralj bio glavni činilac Vidovdanskog ustava, iako je ovaj počivao na načelu trodeobe vlasti. Kralj je bio vrhovni zapovednik vojne sile i zastupao državu u odnosima s inostranstvom. Predstavljao je neprikosnoveno lice, nikome nije odgovarao niti je mogao biti tužen. Oglašavao je rat i zaključivao mir. Sudske presude i rešenja izricali su se i izvršavali u njegovo ime. Imenovao je predsednika i članove Ministarskog saveta, koji su bili odgovorni njemu i Narodnoj skupštini. zacije,


Država je bila podeljena na oblasti (od najviše 800.000 stanovnika), okruge, srezove i opštine, prema prirodnim, socijalnim i ekonomskim merilima. Uredba o administrativnoj podeli zemlje, od 26. aprila 1922. godine, imenovala je 33 oblasti: ljubljansku, mariborsku, primorsko-krajišku, zagrebačku, osječku, sremsku, bačku, beogradsku, podunavsku, podrinjsku, valjevsku, šumadijsku, moravsku, požarevačku, timočku, nišku, vranjsku, kosovsku, skopsku, bregalničku, bitoljsku, rašku, užičku, kruševačku, zetsku, splitsku, dubrovačku, tuzlansku, sarajevsku, mostarsku, travničku, vrbasku i bihaćku. Ovom administrativnom parcelacijom vladajuće snage išle su na razbijanje istorijskih pokrajina, koje su se ipak održale sve do stvaranja banovina 1929. godine. Uredba je ostavila na snazi podelu na okruge (županije) i srezove (kotare). Na čelu oblasti nalazio se veliki župan, koga je postavljao kralj i koji je bio odgovoran za rad državne uprave u oblasti. Paralelno s organima državne uprave predviđeni su i organi samouprave, ali ograničenih nadležnosti. Državna uprava je vršila nadzor nad njihovim radom preko oblasnog velikog župana i posebnih stručnih organa. Građani su po Vidovdanskom ustavu uživali politička prava: biračko pravo, pravo na udruživanje, zbor i dogovaranje, slobodu štampe. Aktivno i pasivno biračko pravo ograničeno je starosnim cenzusom. Vrednost ovih odredaba o političkim pravima demonstrirana je u praksi donošenjem Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, 2. avgusta 1921, uperenog uglavnom protiv KPJ. Oficiri, podoficiri i vojnici isključeni su iz biračkog tela shodno poznatoj konzervativnoj koncepciji da vojska kao „neutralna snaga" mora da ostane van političkog života. Za žene je Ustav predviđao donošenje zakona koji bi resio pitanje njihovog biračkog prava, ali on nije donet u toku čitavog života Kraljevine. Vidovdanski ustav je ozakonio privatno vlasništvo i načela ekonomskog liberalizma. Sledeći primer vajmarskog, Vidovdanski ustav je sadržao niz socijalno-ekonomskih odredaba koje su navodno izražavale brigu ustavotvoraca za socijalnu pravdu i ravnopravnost svih društvenih slojeva u privrednom životu, radnim odnosima i poslovanju. Od 124 odredbe Vidovdanskog ustava 23 su bile socijalno-ekonomskog karaktera. One su imale opštu filozofsku osnovu u buržoaskoj doktrini i političko-pravnoj misli o privatnoj svojini kao „socijalnoj

1 19 DRŽAVNOPRAVNI P R O V I Z O R I J U M

funkciji", predstavljajući ustavnopravno sredstvo za smirivanje revolucionarnog vrenja posle prvog svetskog rata, za razblažavanje odjeka oktobarske revolucije i Lenjinovog ustava iz 1918. godine, kao i za otklanjanje socijalnih sukoba između rada i kapitala. Buržoaska država je takvim odredbama skrivala klasne protivurečnosti i socijalne nejednakosti, izjašnjavajući se za pravo svih građana na podjednake mogućnosti u poslovima kojima se bave. Pravna srž tih buržoaskih težnji nalazila se u članovima Ustava koji su predviđali da radna snaga bude pod zaštitom države i da ova dobije veću ulogu u socijalno-ekonomskoj oblasti, u duhu „pravde" i razrešavanja društvenih suprotnosti. Država se ustavno obavezala da poboljša opšte higijenske uslove, čuva narodno zdravlje, štiti položaj majki i dece, pomaže zadrugarstvo, brine o invalidima, ratnoj siročadi i siromašnima; zabranjivala je lihvarstvo, proklamovala besplatnu lekarsku pomoć i davanje lekova bez naknade. Prema Vidovdanskom ustavu, feudalni odnosi su pravno ukinuti danom oslobođenja od tuđinske vlasti. Buržoazija je zajamčila privatnu svojinu kao osnov društvenog poretka, ali je, na drugoj strani, isticala da ova ne sme da šteti opštim interesima. Ustavna rešenja i stvarnost Kraljevine nalazili su se u raskoraku jer su na objektivnom tlu nerazvijenih kapitalističkih odnosa, buržoaske pohlepe i opšteg siromaštva preovlađivali sasvim drugi pristupi razrešavanju socijalno-ekonomskih protivurečnosti, koji su zaoštravali klasne i nacionalne sukobe, nastale kao rezultat borbe nacionalnih buržoazija za jednak udeo u vlasti. Odredbe o socijalno-ekonomskim pravima građana nisu obezvređivane samo suštinom društveno-ekonomskih odnosa i opšte privredne situacije u Kraljevini, već i time što su ustavotvorci razradu utvrđenih načela i rešenja jednostavno prepuštali kasnijim posebnim zakonima, koji ili nisu nikada doneti ili su pak odstupali od Ustava.

PARLAMENTARIZAM I NJEGOVE PROTIVUREČNOSTI

Na osnovu ustavnog određenja Kraljevine SHS kao parlamentarne monarhije, moglo je samo da se očekuje poštovanje parlamentarne prakse, u kojoj Narodna skupština proizilazi iz slobodne volje birača i predstavlja suveren organ vlasti, a vlada se obrazuje iz sastava skupštinske većine. Međutim, rešenja u Ustavu Kraljevine SHS nisu obavezivala kralja da ministre imenuje iz sastava Narodne skupštine niti da poštuje stavove skupštinske većine, čime su doprinosila obezvređivanju parlamentarizma i njegovih institucija od prvog dana njihovog života do kraljeve diktature 1929, čineći da takva parlamentarna praksa ostane u istoriji poznata kao prividan ili „pseudoparlamentarizam". U periodu od 1921. do 1929. vlade su mahom sastavljene na dvoru, a ne u narodnoj skuštini. Svetozar Pribićević je u svojim memoarima zabeležio da je od 1918. do 1929. Narodna skuština izazvala samo dve od 23 ministarske krize, oborivši 1920. prvu vladu Milenka Vesnića i 1926. petu vladu Nikole Uzunovića. Kao što je rušio vlade sa skupštinskom većinom, kralj je zadržavao i one koje je nisu imale. Njegova ustavna prava na sazivanje, odnosno raspuštanje Skupštine i raspisivanje izbora olakšavala su mu arbitražu. Čim je verifikacija mandata poslanika HRSS posle izbora 1923. ugrozila radikale, koji su se našli bez većine u Narodnoj skupštini, kralj je situaciju razrešio raspuštanjem ovog tela, zadržavajući vladu bez većine do narednog skupštinskog zasedanja. Kralj Aleksandar je bio protivnik jakih stranaka i snažnih političkih vođa, nastojeći da drži sve niti vlasti u svojim rukama i suzi polje rada političarima. Predznak njegovog neparlamentarnog ponašanja, u vreme kada je još bio regent, predstavljalo je odbacivanje kandidature Nikole Pašića za predsednika prve vlade Kraljevine, istaknute od stranačkih vođa decembra 1918. Koristeći se kraljevom moći i autoritetom,


1 3 3

veliki uticaj u političkom životu zadobijala je tzv. dvorska kamarila. Neposredno ili preko nje, kralj se mešao u život pojedinih stranaka, stvarajući u njima svoja uporišta, naročito među radikalima i demokratima. Sredinom dvadesetih godina kraljevu produženu ruku su među demokratima činili Košta Kumanudi i Vojislav Marinković. U vojsci se kralj, budući njen zapovednik, oslanjao na tajnu organizaciju „Bela ruka", kojoj se na čelu nalazio general Petar Zivković, komandant kraljeve garde, s generalima Josifom Kostićem, Dragutinom Okanovičem, Đurom Đokićem, Petrom Mišićem i drugima. Ministri su pretvoreni u obične sprovodnike kraljeve politike i izvršioce njegove lične volje. Momčilo Ninčić, jedno vreme ministar spoljnih poslova, spominjao se kao najviši kraljev činovnik u ovom važnom resoru, inače ljubomorno čuvanom za predstavnike srpske buržoazije, izuzme li se poverenje koje je nakratko, posle ujedinjenja i u toku Mirovne konferencije, bilo iskazano Anti Trumbiću njegovim imenovanjem za šefa diplomatije u nekoliko prvih vlada. Izdvojeni položaj kralja u ustavnom sistemu i njegova nadređenost ostalim ustavnim činiocima — uz političke borbe u nerazvijenoj društvenoj sredini, uzdrmanoj socijalnim sukobima i nacionalnim podelama — pogodovali su koncentraciji vlasti u njegovim rukama, na osnovu ili mimo ustavnih propisa, eksproprijacijom prava drugih nosilaca odlučivanja. Kralj Aleksandar je uticao na politički život oslanjajući se i na strane sile, naročito na Francusku i Čehoslovačku, kao i na finansijske krugove u zemlji i van nje. Regent je, neposredno posle ujedinjenja, davanjem miga Svetozaru Pribićeviću, uticao da se ne stvori jedinstven srpski politički front udruživanjem radikala i demokrata u jednu stranku — jer bi taj snažni politički blok mogao da ograniči njegovu moć — ne obazirući se na njihovu privrženost monarhiji i centralističko-unitarističkom programu. Njegovom nastojanju naruku su išle i težnje vodstva Radikalne stranke da sačuva svoju individualnost i tradiciju, a na drugoj strani rezerve Hrvatsko-srpske koalicije u Demokratskoj stranci da ova spajanjem s radikalima ne ugrozi svoju jugoslovensku orijentaciju. Aleksadar je znao da s političke scene potisne Nikolu Pašića — snažnog mada već starog radikalskog vođu, istovremeno i nesposobnog da se suprotstavi vladaru — ali se nije ustručavao da mu ponovo ukaže poverenje i dovede ga na političko poprište

j-

J-

U


kada su to tražili interesi monarhije i srpske buržoazije. Kao radikalski vođi, naizmenično je primenjivao metod prinude i psihološkog omekšavanja, u zavisnosti od toga šta je smatrao korisnijim u određenom trenutku. Hrvatsku opoziciju je plašio vestom propagandom o amputaciji Hrvatske, političkim savezima srpske buržoazije s vrhovima slovenačkog i muslimanskog građanstva, te s hrvatskim disidentima, povratkom Habsburgovaca (čega se sam pribojavao), vojnim pritiskom i pooštravanjem policijskog režima. Vojska, sa srpskim generalitetom, čija je funkcija bila odbrana granica i teritorijalnog integriteta, proširivana je sve više na zaštitu unutrašnjeg poretka, predstavljajući ultima ratio za kralja i režim u svim spoljnim ili unutrašnjim krizama, kao što je pokazalo zavođenje diktature 1929. Kraljevo ponašanje određivali su interesi srpske buržoazije, jer je dinastija bila njen vrh i najistaknutiji predstavnik srpske političke prevlasti. Najviša vojna i politička sfera vlasti bila je rezervisana za predstavnike srpske buržoazije. Nesrpski funkcioneri u vladi i drugim najvišim upravnim institucijama služili su da ovima obezbede njihovo jugoslovensko obeležje ili „legitimaciju opštedržavnosti". Od 39 vlada, koliko ih se smenilo u Kraljevini, najveći broj, 30, obrazovali su radikali, na koje se kralj najradije oslanjao, s tim što su oni zadržavali većinu i u ostalim vladama, sem u onima koje su sastavili predstavnici Demokratske stranke. Radikali su u vladi Antona Korošca, obrazovanoj posle skupštinskog atentata i uoči proglašenja diktature, držali gotovo ceo kabinet. Predstavnici srpske buržoazije nalazili su se na položajima oblasnih, okružnih i sreskih načelnika, s pripadnicima drugih naroda koji su podržavali centralističko-unitaristički režim. Zbog opšte društvene i političke nestabilnosti u Kraljevini, nijedna skupština izabrana u periodu 1921—1929. nije ispunila četvorogodišnji mandat. Na učestalim izborima (1923, 1925. i 1927) buržoazija nije pro vera vala volju biračkog tela, već pokušavala da učvrsti svoju vladavinu, ugroženu nacionalnim sukobima i borbom suparničkih stranaka oko mandata za obrazovanje vlade i oko raspodele ministarskih položaja. Raspisivanje prevremnih izbora nalagali su i različiti pristupi vladajućih snaga rešavanju akutnih nacionalnih i političkih pitanja. Društvena nestabilnost ogledala se i u čestoj smeni vlada. Za vreme vladinih kriza Narodna skupština je radila samo

P A R L A M E N T A R I Z A M I N J E G O V E PROTIVUREČNOSTI

1 3 5

delimično, naročito prilikom demisija nekoliko vlada Nikole Uzunovića, od kojih je prva, od 8. do 15. aprila 1926. pala samo posle nedelju dana usled krize izazvane izlaskom Stjepana Radića iz njenog sastava. Tada Narodna skupština nije mogla da zaseda u punom sastavu jer je HRSS, odnosno HSS, apstinirala od učešća u njenom radu. U uslovima neizvesnosti i permanentnih kriza, stvorenih međustranačkim sukobima, kraljevim mešanjem i ličnim razilaženjima ministara, vlade nisu mogle da rade kao kolegijalni organi niti da određuju dugoročnije političke ciljeve i uobličavaju trajnije socijalnoekonomske koncepcije. Narodna skupština u Kraljevini SHS, stvorena po uzoru na liberalnu građansku demokratiju, sastavljena od profesionalnih političara i seljačkih poslanika, nije bila osposobljena, kao što podsećaju istoričari ove faze parlamentarizma, za razmatranje privrednih i socijalnih pitanja. Po svom karakteru i sastavu predstavljala je tribinu za politička nadmetanja, ustanovu za donošenje zakona i utvrđivanje budžeta. Predstavnici građanskih stranaka koje su imale snažnije ekonomsko zaleđe, kao Slovenska ljudska stranka, ili svojim programima bile bliže problemima sela, kao Savez zemljoradnika, predlagali su reforme skupštinskog tela u smislu uvođenja drugog doma, koji bi se bavio socijalno-ekonomskim pitanjima, odnosno zalagali se za izbor poslanika po strožim profesionalnim merilima. Tromi i birokratski aparat državne uprave, na kome se, s ostalim činiocima vlasti, održavala zgrada monarhije, rano je podlegao moralnoj degeneraciji, podstičući nepotizam, nerad i korupciju. Vladajuće stranke su pomoću tog aparata osvajale prostor zloupotrebljavajući javnu vlast, služeći se fizičkom i psihološkom prinudom, naročito prilikom izbora. Državni aparat je imao gotovo presudnu ulogu u određivanju njihovog ishoda, jer je državna organizacija prevazilazila snagu stranaka, utičući bitno na opredeljivanje zavisnog činovništva. Izborni ishodi u Kraljevini potvrđivali su da najbolje prolaze one stranke koje sprovode izbore. Izborno zakonodavstvo, s tehnikom raspoređivanja mandata, prilagođavano je interesima vladajuće klase i nacije. Dobijanje uticajnijeg mesta u državnom aparatu, imenovanje za ministra ili izbor za narodnog poslanika nisu značili samo uključivanje u vrhove vladajućeg sloja, već su otvarali i put za materijalno uzdizanje legalnim i, daleko češće, nedozvo-

j-

J-

U


ljenim sredstvima, uglavnom tolerisanim zbog mentaliteta ljudi, slabe kontrole i opšte odomaćenosti pojave. Uspeh pojedinca donosio je koristi i njegovim pristalicama jer je ovaj imao obavezu da podržava svoje ljude i dovodi ih na unosne položaje. Predstavnici državnog vrha sve su se više davanjem koncesija vezivali za bankarske i industrijske krugove u zemlji, a posebno u inostranstvu, s vremenom postajući zavisni od stranog kapitala i u neposrednom političkom odlučivanju. Većina rukovodećih ljudi, od vrha do dna odlučujućih instanci, bavila se finansijskim transakcijama i drugim poslovima. Povezivanje državne vlasti sa stranim privatnim i državnim kapitalom vodilo je njihovoj simbiozi i apsolutnoj dominaciji, ostvarivanoj na najraznovrsnije načine. Debate u Narodnoj skupštini o raznim aferama i korupcionaškim poslovima nisu ništa rešavale, pogotovu nisu dovodile do izvođenja njihovih učesnika na optuženičku klupu ni do reformisanja sistema vlasti, ali su otkrivale razmere jednog zla, pozadinu vlasti i ljudskih karaktera, uzburkujući javno mnjenje stepenom zloupotreba i nebiranjem reči političkih protivnika u međusobnim razračunavanjima. Strani diplomati nisu mogli da jednu od najranjivijih tačaka nove države ne vide u njenoj administraciji. Uprkos ujedinjenju, upravni sistem je u prvoj fazi ostao raznolik. Čak je postojalo više različitih praktično važećih „administrativnih sistema". Diplomatske predstavnike akreditovane u Beogradu obeshrabrivale su u političkom optimizmu inercija i korupcija jugoslovenske uprave. Tako britanski izvori iz 1925. govore o snazi turske tradicije i balkanskom mentalitetu, upravi kao pravom leglu aljkavosti i korupcije. Kritika je pogađala i rukovodeće političare Kraljevine koji su rasipali vreme u sitnim stranačkim i ličnim intrigama, umesto da više pažnje posvete izgradnji upravnog sistema, kojim bi se ujedinili i zadovoljili različiti sastavni delovi Kraljevine. Uprava je optuživana kao osnovni krivac nezadovoljavajućeg unutrašnjeg stanja. Za vreme diktature britanski diplomati su zabeležili: „No više od osetljivog verskog pitanja, više od zabrinjavajućeg beogradskog centralizma, više od izazovnog velikosrpstva krivi su neefikasnost i nepoštenje administracije sa tradicionalnim uplitanjem političara u rad činovnika." Britanci su po tim lošim osobinama izdvajali šestojanuarske kabinete Petra Živkovića i Milana Srškića. S uočavanjem niza predubeđenja Britanaca i njihovog aristokratskog prezira nad slabostima jedne „balkanske drža-


1 3 7

ve", pogotovu „orijentalnih" odlika stanovništva istočnih delova zemlje, ostaje kao nepobitna činjenica da se razmnožila jedna korumpirana i nesposobna administracija, nezavisno od teritorijalnih razgraničenja, jer se u suštini radilo o agrarnom društvu, to jest narodu koji je pretežno činilo seosko stanovništvo. Brojni su vidovi korupcije: „debeli bakšiš", razni vidovi „podmazivanja", mito, klanske i rođačke veze, korišćenje aparata od strane političara, pronevere državnog novca, masne provizije, afere i skandali činovnika, poslanika, ministara zbog primanja provizije ili favorizovanja poslova od kojih je država imala štete. Činovništvo je naglo narastalo, zbog porasta administriranja, birokratizacije aparata i jačanja represivnih mera. Predratna Srbija je imala 40.000 činovnika, a Kraljevina SHS 1925. godine 280.000, iako je Jugoslavija imala svega tri puta više stanovnika od predratne Srbije (sa Makedonijom i Kosovom). Zbog delovanja vanparlamentarnih činilaca, uporne odbrane centralizma i unitarizma, i nerešavanja osnovnih socijalno-ekonomskih pitanja — takav parlamentarizam je na kraju izgubio svaki ugled u narodu. Zapadao je u krizu u uslovima sve većeg kraljevog mešanja u politički život, najčešće zakulisnog. Kralj je podsticao rivalstvo stranaka i pojedinih političara, preuzimao arbitražu između sukobljenih strana, konfrontirao političke blokove ili uspostavljao ravnotežu među njima. Kada se HRSS, najjača građanska opoziciona snaga, 1925. sporazumela s radikalima, time se pojačala i pozicija kralja, zainteresovanog za njeno izmirenje s režimom radi očuvanja poretka. Parlamentarne debate i političke borbe vođene su, međutim, pred očima cele javnosti, doprinoseći otkrivanju suštine buržoaske vladavine, motivacija građanskih stranaka i njihovih prvaka, i stvarne pozadine zakonodavnih rešenja i političkih odluka. Parlamentarizam je nagrizla i agrarna kriza, nagoveštena 1925, kao i druge socijalno-ekonomske protivurečnosti, čije se rešavanje nalazilo u senci borbi za ustavnu reviziju državnog uređenja. Politički život u Kraljevini SHS karakterisalo je postojanje mnoštva stranaka, koje je odražavalo raznolikost i nerazvijenost socijalne strukture, raznorodnost nacionalnog i verskog sastava, različite stepene ekonomske moći, znatne kulturne razlike, drukčija iskustva u samostalnom državnom životu i političkim borbama u 19. i 20. veku. Na političkom polju našle su se posle 1918. mnogobrojne partije, snažne i slabe, velike i male, stare i


nove, revolucionarne i reformističke, klerikalne i antiklerikalne, jugoslovenske i nacionalne, odnosno regionalne, republikanske i monarhističke, seljačke i radničke, ilegalne i legalne, građanske i socijalističke, staleške i nestaleške. Stranke su stvarale saveze i blokove, menjale frontove i opredeljenja, postajući preko noći od saveznika neprijatelji. Najoštriji sukobi izbijali su između stranaka centralističko-unitarističke i federativne orijentacije. Neke stranke su imale dužu istoriju, gotovo istovetnu s istorijom određenog naroda (radikali, slovenački klerikalci), a druge, više nego efemerne, ugasile bi se odmah po osnivanju. Na opštim izborima 1925. pojavilo se 45 stranaka, koje su se posle izbora proredile. Istupanje ovolikog broja stranaka, kao i brz nestanak ili osipanje mnogih, govori samo za sebe do kojeg je stepena socijalno-politička osnova jugoslovenskog društva bila promenljiva i nestabilna, nacionalno i konfesionalno polarizovana, a stranačke tradicije i strast političkog ispoljavanja žive, nezavisno od stvarnih činilaca odlučivanja u društvu. Razdrobljeni politički front odgovarao je vladajućim snagama i velikim partijama, koje su, u krajnjoj liniji, upijale one sitnije. U Privremenom narodnom predstavništvu i u Ustavotvornoj skupštini, kao i u kasnijim borbama za reviziju ustava, građanske stranke su se pregrupisavale, stvarala „parlamentarne zajednice", privremene političke saveze i opozicione ili vladajuće blokove. Snage su udruživane da bi se prihvatile određene mere ili sprečilo njihovo usvajanje, da bi se dobilo u vremenu ili izazvala kolebanja u suparničkim blokovima, da bi se oni podrili uoči izbora ili prilikom sastavljanja vlada i sklapanja režimskih saveza. Hrvatski blok predstavljao je 1922. koaliciju stranaka različitih programa — koju su sačinjavali HRSS, Hrvatska zajednica, Hrvatska stranka prava (frankovci), Hrvatski radnički savez — koaliciju stranaka povezanih u borbi protiv centralističkog režima ali nesaglasnih u pogledu načina ostvarivanja hrvatskih nacionalnih zahteva. Aprila 1923. Federalistički blok (HRSS, SLS, JMO) sačinio je s radikalima Markov protokol (nazvan po Marku Đuričiću, predstavniku Radikalne stranke), sporazum o početku razgovora za rešavanje pitanja državnog uređenja, koji je raskinut čim su radikali sastavili homogenu vladu. HRSS, SLS, JMO i Demokratska stranka istupale su 1924. kao „opozicioni blok". Radikali i Samostalna demokratska stranka stvorili su „nacio-


1 3 9

nalni blok" (Pašić — Pribićević) na izborima 1925. Posle izbora nastao je Blok narodnog sporazuma i seljačke demokratije radi zajedničkog istupanja u Narodnoj skupštini. Građanske stranke nisu bile čvrsto organizovane, a uprkos ovom grupisanju ostale su međusobno napovezane — pa samim tim bez jedinstvenih pogleda na svoje klasne interese, ukoliko se nije radilo o suprotstavljanju revolucionarnom radničkom pokretu — i podeljene nacionalno i verski, naročito u pogledu oblika vladavine i unutrašnjeg državnog uređenja. Srpski građanski front nosile su Narodna radikalna i Jugoslovenska demokratska stranka, od kojih je prva delovala na srpskim područjima i na onima istorijski i nacionalno uzimanim za srpska, a druga na teritoriji cele države, smatrajući sebe — bar nominalno — jugoslovenskom, mada je sve više dobijala srpsko obeležje. Radikali su predstavljali staru i homogenu stranku, pod autoritativnim vodstvom s Pašićem na čelu, stegonošu srpske hegemonije i centralizma. Stranka se posle Pašićeve smrti, 10. decembra 1926. počela osipati, frakcijski deliti, postajući još podložnija uticajima dvora; bila je rastočena dugim ostankom na vlasti, korupcijom, borbama starijih i mlađih generacija u vodstvu, prodorom „provincijalaca" i ljudi s „periferije" u njene vrhove. S demokratima je, uprkos savezima, stalno ulazila u okršaje za uticaj u Srbiji, naročito kada se radilo o pridobijanju glasača na parlamentarnim ili opštinskim izborima. Jugoslovenska demokratska stranka stvorena je sporazumom vrhova raznih grupa jugoslovenske orijentacije kao zatočnik narodnog jedinstva, ostajući labavo povezana i heterogena od svog osnivanja februara 1919. Proces asimilacije tih raznorodnih grupa — samostalnih radikala, naprednjaka i liberala iz predratne Srbije, s Ljubomirom Davidovićem i Vojislavom Marinkovićem, Hrvatsko-srpske koalicije, sa Svetozarem Pribićevićem, slovenačkih liberalaca i drugih grupa iz Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore — tekao je više nego sporo, pa čak i bezuspešno, kao što je pokazalo odvajanje Pribićevića i njegove grupe, 1924. godine, u Samostalnu demokratsku stranku. S Davidovićem se time Pribićević razišao oko sporazumevanja s Hrvatima na osnovu ustupaka u smislu decentralizacije države, njihove samouprave i obnavljanja normi demokratske vladavine; on je u takvom popuštanju video


opasnost za prevagu srpske buržoazije u hrvatskim krajevima, gde su Srbi predstavljali brojno slabiju snagu. Politički život nosili su vođi stranaka, kao predstavnici određenih društvenih slojeva i nacija; među njima su preovlađivale ličnosti starijih generacija, koje su se politici posvetile davno pre ujedinjenja, ljudi vični političkim borbama, koji su znali da izgrade sopstveni kult u stranci, nametnu joj svoj uticaj i nateraju na poslušnost; na drugoj strani nalazili su se mlađi političari, ,,arivisti", koji su tek nastupali. Radi kontinuiteta, stranačka vodstva su se za učvršćenje vlasti kao relikvijama koristila prvacima stranaka iz vremena njihovog osnivanja, iako stvarni uticaj ovih ljudi nije bio bogzna kakav. Radikali su stvarali mit o Aci Stanojeviću, Pašićevom saborcu i prijatelju, dovodeći ga, posle Pašićeve smrti, u Beograd na sednice Glavnog odbora Stranke da iznese svoje mišljenje, posreduje, primiri ili presudi. Razilaženje s politikom stranačkog vođe kažnjavalo se isključenjem. Ugledni radikalni prvak Stojan Protić slomljen je čim se razišao sa Strankom oko državnog uređenja Kraljevine SHS i stranačkim shvatanjem nacionalnih interesa srpske buržoazije. Stranke se nisu procenjivale prema programima, već prema vođama. Biračko telo se opredeljivalo za Nikolu Pašića ili Stjepana Radića, za Ljubomira Davidovića ili Svetozara Pribićevića, Antona Korošca, Mehmeda Spaha, Jovana Jovanovića i druge, manje znane regionalne i lokalne stranačke prvake. Pašić je jedna od najvećih ličnosti srpske istorije modernog doba, ličnost neproučena, kontroverzna, dugotrajna na političkoj sceni, s harizmom, koja se sa svim osobinama i protivurečnom prirodom teško predaje istoriji. Osnivač je prve moderne političke stranke u Srbiji, koja je decenijama davala pečat razvitku Srbije; reč je o ličnosti koja se nalazila na vlasti pod dvema dinastijama; bio je na čelu vlade punih 12 godina, od 1903. do 1918, dakle u vreme balkanskih ratova i prvog svetskog rata; imao je veliki međunarodni ugled, utirao put ujedinjenju, predstavljao — s kraljem — najzapaženiju ličnost u Kraljevini sve do smrti 1926. Radi se o državniku i političaru, tvorcu spoljne politike, parlamentarcu, vođi stranke, međunarodnom pregovaraču, čoveku koji je za života osporavan, napadan i slavljen, a u nekim srpskim krajevima (Bosanska krajina) čak i diviniziran posle 1918. godine. Đorđe Đ. Stanković smatra, da takvi ljudi ostaju za savremenike i u sećanju više kao društvena

P A R L A M E N T A R I Z A M I N J E G O V E PROTIVUREČNOSTI

1 4 1

ustanova nego kao pojedinačna pojava. U oceni Pašićeve ličnosti, meša se mit, legenda i stvarnost. Niko Županić je ocrtao neke karakteristike Pašićevog duha: „prisebnost i mirnoća u najtežim prilikama života", lako prosuđivanje ljudi, uzdržljivost bez odavanja emocije; praktičan i realan pogled; političar u kome se stiče i dobar psiholog, sa smislom za dalekovid manevar kojim će taktički nadvladati protivnika. Ovaj ćutljivi i zatvoreni čovek, znao je puštati da vreme protiče, ali i ne zastajati u izgrađivanju vizije razvitka, sa svim svojstvima „pragmatičnog" i „utilitarnog" političara u dnevnoj praksi. Metod Pašićevog političkog rada je osoben: nastojao je da o svojim namerama, akcijama, misijama ne ostavlja nikakav trag, prepuštajući rad drugima. Mnoge akcije izvodio je tajno, mimo vlade i Glavnog odbora stranke. Malo je govorio u službenim razgovorima, puštajući sagovornike da oni iznesu svoje utiske, raspoloženja, gledišta, kako bi došao do što više obaveštenja. Imao je opsesiju vlasti i radio preko poverljivih ljudi. Bilo mu je važno da saradnici slušaju i učestvuju u izvođenju njegovih koncepcija, a mnogo manje kakav je njihov moralni profil. Znao je izazivati događaje i stavljati protivnike pred svršen čin, isto tako kao što je — budući dalekovid — ponekada privremeni poraz shvatao kao koristan u budućnosti. Iznever avaj ući parlamentarnu praksu čuvao je „fasadu" parlamentarizma. Služio je kralja, iako je i te kako znao da se sa njime ne slaže, ali ne i da radi protiv njega. Iako je kao starac ušao u novu istorijsku epohu koju je dobrim delom pripremio, već narušenog zdravlja, nije bilo sumnji da će ga kralj i srpsko građanstvo uvek iskoristiti u kritičnom trenutku. Odsustvovanje sa vlasti teško je doživljavao, ali mu se raspoloženje vraćalo čim bi se vratio na svetlost političke pozornice i ponovo utonuo u političke borbe. Stranci govore o njegovom lošem zdravlju, sporosti, čak tromom delovanju, ali su svesni da svi poslovi staju kada Pašić ode na odmor ili lečenje. Pašić se nije klonio parcijalnih sporazuma, sa manjim strankama i grupama, potkupljivanja i kompromisa. Stoga je iza Pašića ostao i izraz „pašićevština" koji je sadržavao najružnije strane politike. Posle smrti Pašićeve, nijedna ličnost nije mogla da se upoređuje sa njegovim ugledom i autoritetom. Hrast je bio nezamenjiv. Nailazi serija minornih političara (Nikola Uzunović, Velja Vukićević, Milan Srškić, itd.).

j-

J-

U


Britanski diplomati gledali su u Svetozaru Pribićeviću „arhicentralistu" i „asimilacionistu", za koga „hrvatsko pitanje" nije postojalo. Za njega su svi stanovnici nove Kraljevine bili Jugosloveni. Svaki onaj koji je drukčije mislio bio je za Pribićevića „separatista", „proaustrijanac" ili „promađar", neprijatelj države. Stranci su Korošeca ocenjivali kao sveštenika, koji stoji na čelu „papističke" stranke (SLS), čoveka „uglađenog nastupa", „politički lukavog", ali bez „konstruktivnog programa". Smatrali su da je uticaj stekao ukorenjenošću među slovenačkim seljaštvom; pre svega što je bio dosledni predstavnik slovenačkih regionalnih težnji (očuvanja unutrašnje autonomije) i državnik svestan da spoljne opasnosti koje su pretile još nacionalno neintegrisanoj slovenačkoj naciji ovu obavezuju da se oslanja na Srbiju u slučaju izbijanja spoljne opasnosti iz Italije i Austrije. Slovenački katolici su ga snažno podržavali, iako je njegov klerikalizam nailazio na oštro suprotstavljanje Stjepana Radića, ljutog antiklerikalnog političara. Iako je Radić znao da je hrvatski narod bio duboko religiozan, nije dao Crkvi da se meša u hrvatsku politiku. Glavni otpor centralističko-unitarističkom režimu pružala je hrvatska buržoazija preko Hrvatske republikanske seljačke stranke, koja je izrasla u nacionalni pokret Hrvata za reviziju Vidovdanskog ustava. Seljačka ne samo po nazivu, HRSS uskoro se našla pod uticajem vrhova hrvatskog građanstva, koje je bilo nezadovoljno svojim političkim i ekonomskim položajem u Kraljevini SHS i nastojalo da postane ravnopravan sudeonik u vlasti. Svoju snagu HRSS je pokazala već na izborima za ustavotvornu skupštinu, a porastom svog uticaja naročito zaprepastila vladajuće srpske snage na izborima 1923, dobivši 473.733 glasa i 70 poslaničkih mesta, i 1925, kada je povećala broj pristalica na 545.466, pa i zadržavanjem uticaja na izborima 1927, mada smanjenog, osvojivši 368.320 glasova i 61 poslaničko mesto, uprkos pritisku i izbornom teroru vlasti. No svojim akcijama van Parlamenta HRSS je olakšavala posao radikalima i hranila sumnje zatrovanih pristalica centralizma i unitarizma da se stvarno radi o prevratničkoj antijugoslovenskoj stranci. Primenjivanjem metoda bojkota Narodne skupštine i apstinencije u njoj, ona je van tog tela pokretala problem državnog preuređenja. Stvaranje Hrvatskog narodnog zastupstva od poslanika izabranih u


1 4 3

Hrvatskoj dovelo je do prenaglašavanja njenog individualiteta kao organizma izdvojenog iz Kraljevine, što se naročito manifestovalo u memorandumu koji je Zastupstvo uputilo međunarodnoj Đenovskoj konferenciji 1922, te u njegovim zaključcima da neće priznati finansijske i druge obaveze nametnute hrvatskom narodu. Pristupanje HRSS Seljačkoj internacionali 1. jula 1924. posebno je zaprepastilo vladajuće krugove. Ove akcije, kojima je HRSS nastojala da zainteresuje strane političare i javno mnjenje za hrvatsko pitanje, a na drugoj strani da natera centralističke i unitarističke snage na popuštanje, vladajući krugovi uzeli su kao dokaz da hrvatska opozicija dovodi u pitanje jedinstvo države. Hrvatska republikanska seljačka stranka proširivala je svoj uticaj na selu stvaranjem mreže kulturnih organizacija. HSS je bila među onim građanskim strankama koje su imale najčvršću organizaciju. Stranka nije ostala na obliku klasičnog političkog organizovanja, uključujući u svoju organizacionu strukturu od 1925. godine „Seljačku slogu" — hrvatsko seljačko, prosvetno i dobrotvorno društvo sa sedištem u Zagrebu i ograncima po selima. Ogranci nisu osnivani samo u Hrvatskoj već i u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Slavoniji, Sremu, a delimično i u Bačkoj i Banatu. U okviru ogranaka postojali su tamburaški i pevački zborovi, dramske sekcije, „sud dobrih i poštenih ljudi." Svojim prosvetnim i dobrotvornim funkcijama „Seljačka sloga" je praktično radila za HSS, mobilišući seljaštvo na koncepciji da je ono homogen društveni sloj. Iz toga je proizilazilo da organizacije „Seljačke sloge" okupljaju celo hrvatsko seljaštvo a ne samo članstvo stranke, najaktivniji politički deo seljaka. Seljaštvo se, jednom rečju, tretiralo kao hrvatski kulturnosocijalni pokret. U propagandi je širenjem seljačke kulture život na selu trebalo učiniti lepšim i pomoći da se izađe iz „gospodarske krize". Na čelu HRSS/HSS nalazio se obrazovani ali i impulsivni političar Stjepan Radić, sklon neočekivanim zaokretima, rečit i inventivan, ne uvek i dosledan u svojim opredeljenjima. Stranka je oživela politički život na hrvatskom selu, pomogla razotkrivanju pozadine vladavine suparničkih srpskih stranaka i suzbila pretenzije klerikalaca da se nametnu hrvatskom političkom vodstvu koristeći se tezom da su Hrvati katolički narod. Pružila je otpor režimu i njegovom nasilju na hrvatskom selu i u Hrvatskoj uopšte. Zaneta rešavanjem hrvatskog pitanja, politič-

j-

J-

U


ke forme nacionalne neravnopravnosti, ona je u svojoj inostranoj aktivnosti i propagandi težila da skrene pažnju savezničkih sila na političku oligarhiju srpske buržoazije u Kraljevini i na podređeni položaj Hrvatske, uprkos njenom značaju za evropsku civilizaciju u prošlosti i sadašnjosti. Strankini emisari u inostranstvu voleli su da iznose ovakve argumentacije kako bi izazvali strani interes za jugoslovenske unutrašnje odnose. Prihvatajući Kraljevinu, samo preuređenu, s obezbeđenim položajem hrvatske buržoazije u njoj, vodeći krugovi HRSS doprinosili su suzbijanju sepratističkih snaga u Hrvatskoj, regrutovanih uglavnom iz redova oficira i činovnika bivše Austro-Ugarske, kao i frankovaca, koji su radili protiv nove države u zemlji ili u emigraciji, ali su ih i metodologijom neadekvatnog otpora režimu pothranjivali u njihovoj antijugoslovenskoj aktivnosti. U svojstvu predsednika Hrvatskog seljačkog kluba po nalogu Stjepana Radića, koji se nalazio u zatvoru, Pa vie Radić je 27. marta 1925. izjavio da Stranka prihvata Ustav i dinastiju Karađorđevića, čime se odrekla republikanstva u svom programu. Hrvatska republikanska seljačka stranka promenila je ime u Hrvatska seljačka stranka (HSS). Priznajući monarhiju, stranka Stjepana Radića je pristala da deli odgovornost u vladama Kraljevine, istina zakratko, 1925—1927. Kao smetnji da se postigne sporazum sa hrvatskom opozicijom, radikali su okrenuli leđa Svetozaru Pribićeviću. Kompromis iznuđen 1925. nije protivurečio opštoj orijentaciji hrvatske opozicije, koja je težila pronalaženju zajedničkog jezika s radikalima radi revizije Ustava, a na drugoj strani prinuđivao je ove na deobu vlasti. Taj kompromis, od KPJ ocenjen kao kapitulacija, odgovarao je i dvoru, koji je, umesto da osudi HRSS, uspeo da je privoli na saradnju omogućenu prethodnim odricanjem njenog vodstva od zalaganja za republikanski oblik vladavine. Savez između HSS i radikala nagoveštavao je na samom početku da nije dugog veka. Stjepan Radić je sudelovao u vladi, ali nije propuštao da kritikuje njene mere koje nisu odgovarale njegovim pogledima. Raskid te kratkotrajne saradnje značio je, pre svega, da su odnosi između srpske i hrvatske buržoazije zapali u krizu i da je kraj parlamentarizma na pomolu. Nasuprot Pašiću, Pribićeviću i Korošcu, stajao je Stjepan Radić sa „hrvatskom seljačkom republikom". Milosav Janićijević objašnjava tajnu uspona i uspeha HRSS (HSS) time što je Stjepan Radić uspeo formulisati „nacionalizam puka" ili ,,se-


1 4 5

ljački nacionalizam", koji je spajao borbu za „socijalne pravice", za ekonomske, političke i kulturne slobode masa, sa očuvanjem nacionalne individualnosti Hrvatske i njene državnopravne tradicije, zapravo sa njenim društvenim i nacionalnim oslobođenjem. Radić je bio odan „mirotvornoj seljačkoj republici" i „slovenstvu", nasilje je osuđivao ,,na tolstojevski način", zanosio se „imaginarnim panslovenstvom". U ovom nedoslednom i nepredvidljivom političaru Krleža je naslutio „prototip zbunjenog malograđanskog intelektualca kolebljive političke svesti". Zanimljivo je da britanski diplomati njegov politički metod (bojkot) ili izbegavanje kontakta sa Beogradom objašnjavaju težnjom „da ne bi lukavstvo njegovih protivnika potkopalo vernost njegovih pristalica". Ocenjuju ga kao „visoko obrazovanog čoveka", ali „duha pomalo neuravnoteženog i sklonog idealizmu". Nije bilo teško zapaziti da nije imao „dlake na jeziku", ali su se vlasti jedno vreme pokazale „mudro strpljivim", dozvoljavajući mu da kaže sve što je imao da kaže, i pored njegovih „izazovnih reci". Strastan govornik, bio je spreman da se upusti u izli ve oratorstva čak i na sportskom igralištu. „Bio je", stoji u godišnjem izveštaju britanskog poslanstva za 1924, „naizmenično, predusretljiv i hladan, izjašnjavajući se u jednom trenutku za parlamentarnu monarhiju engleskog tipa, da bi u sledećem trenutku zahtevao jednu, gotovo nalik na sovjetsku federaciju balkanskih seljačko-radničkih republika." Za Pašića i Radića Britanci su 1925. pisali kao o „nepredvidljivim". Radića će naredne godine označiti kao „neodgovornog demagoga", koji gazi obećanja o saradnji. Svesni su, međutim, da su hrvatski seljaci jedno vreme u Radića gledali kao u „poluboga". Britanci ga nisu cenili kao „administratora", smatrajući ga čak krajnje neefikasnim, ali izdvajaju njegovu bitnu osobinu ideologa. Po njima, on je bio „prepun raznovrsnih ideja, od kojih su mnoge ispravne, ali često kontradiktorne ili neprimenljive. Na žalost, on koristi svaku priliku da bi održao govor, pa bilo to i u pozorištu, ili na fudbalskoj utakmici, a njegova nedoslednost, žestina i pomanjkanje takta često dovode u nepriliku njegove prijatelje i daju argument njegovim protivnicima." Stvaranje Seljačko-demokratske koalicije (SDK) 1927. godine zadalo je nov udarac velikosrpskoj prevlasti zbližavanjem Stjepana Radića i Svetozara Pribićevića — do juče, izgledalo je, nepomirljivih protivnika — koje je bilo neočekivano koliko

j-

J-

U


god da je politički život Kraljevine obilovao iznenadnim preokretima i preorijentacijama, promenama frontova i izneveravanjima programa. Pribićević je napravio politički salto mortale pretvarajući se od najubeđenijeg centraliste i predstavnika narodnog jedinstva u saveznika Stjepana Radića, pošto je prethodno bio odbačen od kralja i radikala, koji u njemu nisu mogli da nađu protivtežu snazi hrvatskog pokreta. Razočaran, obreo se u Radićevom zagrljaju kao jedan od dva predsednika SDK, čime je ojačao hrvatsko-srpski opozicioni front severno od Save i Dunava, u Lici, Kordunu i Baniji, Dalmaciji, Gorskom kotaru, Bosni i Hercegovini. Činioci slovenačkog političkog života 1918. bili su Slovenska ljudska stranka, liberali i socijaldemokrati, jedinstveni u odbrani slovenačkih nacionalnih interesa od Italijana i Nemaca, ali na unutrašnjem političkom poprištu sučeljeni u borbi za vlast i uticaj na slovenačkom selu, te među građanstvom i radništvom. Bivša katolička stranka, proaustrijski orijentisana, SLS je brzo napravila zaokret i počela da se navikava na političku sredinu u Kraljevini. Stranka je, sem početnog nepoverenja te sredine prema njoj, morala da prevaziđe u svojim vlastitim redovima bojazni od novog odnosa snaga u jugoslovenskom prostoru, od premoći pravoslavlja i od radničkih nemira na slovenačkom tlu. Od postanka monarhistička, SLS je, napustivši privremeno republikansko opredeljenje, našla kompromis s vladarem i srpskom buržoazijom, rukovodeći se pri tóme potrebom da zaštiti slovenačke nacionalne interese, potisne tràdicionalne rivale na slovenačkom političkom poprištu — liberale —: i obezbedi što povoljnije privredne i kulturne uslove za Sloveniju u Kraljevini SHS. Oportunistička filozofija ove stranke najbolje se ispoljavala u njenom odnosu prema Vidovdanskom ustavu, za koji nije glasala, iz bojazni da ne izgubi prestiž među Slovencima zbog izjašnjavanja za centralističko-unitarističko uređenje, iako joj to kasnije nije smetalo da učestvuje u vladama koje su se suprotstavljale ustavnoj reviziji. Sarađujući sa srpskom buržoazijom, slovenački klerikalci su paralisali opasnost od hrvatske prevlasti u Sloveniji i slabili front HRSS, koja se borila protiv klerikalizma na hrvatskom selu. Druga slovenačka grupacija, liberalna, okupljena oko Alberta Kramera i Gregora Zerjava, pripadala je centralističko-unitarističkom frontu, podržavajući Pribićevića, a kasnije i šestojanuarski režim.

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

Oslonjena na razvijenije materijalne snage, iznikle u vreme Austro-Ugarske, slovenačka buržoazija je znala da joj jugoslovensko zaleđe pruža sigurnu odbranu nacionalnog opstanka, perspektivu okupljanja Slovenaca u jedinstvenu Sloveniju, izvore poljoprivrednih i industrijskih sirovina, i zahvalno tržište. Braneći svoju autonomiju ona je čuvala slovenački nacionalni i privredni integritet, razvijala ekonomiju, školstvo i kill turne ustanove, neposredno zainteresovana i za obuzda vanj e hrvatskog nacionalizma. Srpska buržoazija je nastojala da se u vladavinskim kombinacijama nađe u savezu s nesrpskim strankama, posebno sa SLS i Jugoslovenskom muslimanskom organizacijom, tim pre što su one bile regionalne i izrazito konfesionalno obojene, manje opasne za vladajuće srpsko jezgro države do 1939. godine. Slovenački političari predstavljali su „jezičak na vagi" u kriznim trenucima srpsko-hrvatskih odnosa, arbitražu, činilac ravnoteže između sukobljenih buržoazija najjačih nacija. Zajedno s Jugoslovenskom muslimanskom organizacijom, Slovenska ljudska stranka je u politici srpske buržoazije iskorišćavana u svrhu zaokruživanja i izolovanja Hrvata. Ova politička ideja nije bila strana Pašiću još i pre stvaranja Kraljevine SHS, izražavajući se u vidu kombinacija o povezivanju Srbije sa Slovenijom preko Dalmacije i Like ili uspostavljanju specijalnog srpsko-slovenačkog koridora preko severne Hrvatske. Vođa SLS Korošec smatran je nezamenljivim članom vlada Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije, mada u njima nije učestvovao za vreme apstinencije svoje stranke prilikom donošenja Vidovdanskog ustava, zatim u periodu 1924—1927, tokom saradnje Pašić — Pribićević i Pašić — Radić, s obzirom da u njihovim vladavinskim kombinacijama nije bio potreban, i 1931—1935, kada su u Sloveniji vladali liberali i on bio konfiniran. Savez zemljoradnika je prihvatao unitarizam, tražio rešavanje agrarnog pitanja i propagirao koncepciju „zadružne države". Kao i ostale seljačke stranke, istupao je protiv komunista. Prema njegovim programskim stavovima, komunisti su hteli da uspostave „varošku diktaturu", koja je težila podložništvu seljaštva, najbrojnijeg društvenog sloja, malobrojnim radnicima. Predvođen starim i iskusnim političarem Jovanom Jovanovićem („Pižonom"), Savez zemljoradnika je dobijao glasove uglavnom u Srbiji i selima Bosanske krajine; ova su se u vreme izbornih kampanja pretvarala u poprište za odmeravanje poli-

j- J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

tičke snage raznih stranaka i njihovih pravaka, od kojih nijedan nije bio škrt na obećanjima, a ta jalova stranačka nadmetanja dovodila su do političke premorenosti seljaštva potkraj razdoblja parlamentarizma. Praktično sve više odvojeni od sela i njegovih problema, prvaci ove stranke su zaslužili prezriv naziv — „terazijski zemljoradnici". Hrvatska seljačka stranka, najuticajnija među zemljoradničkim strankama, razlikovala se od Saveza zemljoradnika po tome što je osvajala sve više prostora na hrvatskom selu i dominirala u političkom životu Hrvatske kao predstavnik nacionalnih interesa celokupnog hrvatskog naroda. Ona je u nerešenom nacionalnom pitanju videla izvor svih društvenih nevolja u Hrvatskoj. Širenju moći HSS pomagao je i teror vlasti protiv hrvatske opozicije, iznuđujući zbijanje nacionalnih redova. Strankinom rastućem uticaju na selu išla je u prilog i činjenica što je KPJ u to vreme bila slaba, u ilegalnosti, nespremna do 1923. da prizna postojanje nacionalnog pitanja, čime je olakšavala hrvatskoj buržoaziji da seljačke mase uzme pod svoje političko okrilje. Slovenska ljudska stranka je držala pod kontrolom slovenačko selo, oslonjena na sveštenstvo, građanske klerikalne slojeve i značajnu ekonomsku moć, čiji su nocioci bili poljoprivredno zadrugarstvo, banke, štedionice i drugi kreditni zavodi. Jugoslovenska strokovna zveza je okupljala deo slovenačkog radništva, a fiskulturno udruženje „Orel" omladinu klerikalne orijentacije, nasuprot udruženju „Soko", koje su vodili liberali. Jugoslovenska muslimanska organizacija prvenstveno je izražavala interese imućnih Muslimana. Njeno vodstvo je sprovodilo neprincipijelnu politiku kompromisa i pogađanja sa srpskom vladajućom klasom — raspoloženo da učestvuje u svakoj vladavinskoj kombinaciji iz koje je nešto moglo izvući za sebe — a na drugoj se strani zalagalo za autonomiju Bosne i Hercegovine, elastično odstupajući od ovog rešenja ukoliko su to nalagali pojedinačni ili kolektivni interesi bogatih muslimanskih slojeva. U istoriografiji je zapaženo da je Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji otežano da ističe zahtev za autonomijom nakon srpsko-hrvatskog sporazuma, jer se našla izložena pritisku kako radikala, tako i HSS da se Muslimani izjašnjavaju za Srbe ili Hrvate. Na teritoriji Makedonije, Kosova i Metohije i Sandžaka delovao je Džemijet, koji je na verskoj osnovi okupljao pristalice

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

iz redova albanskog i turskog stanovništva. Politički i socijalno konzervativan, verski obojen, pod uticajem hodža, on je do 1925. podržavao režimske stranke, dobijajući zauzvrat male ustupke. Radnička klasa u Kraljevini bila je politički nejedinstvena, dajući glasove reformističkoj socijaldemokratiji i građanskim strankama. Kada su se krajem 1921. u Beogradu, socijaldemokratske stranke — Jugoslovenska socijaldemokratska stranka Slovenije, Socijaldemokratska stranka Jugoslavije i Socijaldemokratska radnička partija Jugoslavije — ujedinile u Socijalističku partiju Jugoslavije (SPJ), pod vodstvom Etbina Kristana, Vilima Bukšega, Dragiše Lapčevića, Vitomira Korača i Živka Topalovića, socijaldemokratski front je samo formalno stvoren, jer su se neki uticajni stranački prvaci uskoro povukli ili umrli, a stranka ostala labavo povezana i iznutra nagrizana stalnim trvenjima i borbom za vlast. Reformistički program socijalista nije odgovarao političkim i ekonomskim prilikama u Jugoslaviji i njenoj socijalnoj strukturi, s izrazitom prevagom seljaštva nad malobrojnim radništvom, usled čega Socijalistička partija Jugoslavije nije postala uticajniji činilac političkog života do svog faktičkog raspada uoči ukidanja parlamentarizma. Centralističko-unitarističko opredeljenje socijalističkog vodstva takođe nije odgovaralo stvarnosti neravnopravnih nacionalnih odnosa. Pozivi socijalista na poštovanje parlamentarne prakse u vreme njenog svakodnevnog gaženja, a na drugoj strani zahtevi za primenu metoda vaspitanja i prosvećivanja, u jeku političkih obračuna režima s komunistima i buržoaskom nacionalnom opozicijom, zvučali su krajnje neubedljivo i delovali neumesno. Socijalisti su održavali minimalan uticaj zbog svog monopolnog položaja u ustanovama osiguranja, radničkim komorama, berzama rada, pa i zbog držanja nekih sindikalnih organizacija, preko kojih su mogli da utiču na izvestan broj radnika i korumpiraju ih, iskorišćavajući njihove životne nedaće, ali pre svega zbog borbe protiv komunista i paralisanja njihovog uticaja, koju su vodili u saradnji s buržoazijom i njenim aparatom vlasti. Jugoslovenska republikanska stranka, i pored naprednih i principijelnih političara u njenom sastavu, s Jašom Prodanovićem na čelu, ostala je bez uticaja u političkom životu, ali dosledna u odbrani republikanizma, smatrajući da sva zla dolaze od monarhije. Republikanci su priznavali nacionalnu

j-

J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

individualnost Srba, Hrvata i Slovenaca. Smatrali su da pri donošenju ustava treba odbaciti princip brojnosti naroda koji ide u prilog Srbima. Ljubomir Stojanović, inače filolog, pisao je 0 posebnom „makedonskom dijalektu", koji nije ni srpski ni bugarski. U nekim programskim dokumentima republikanci pominju „makedonsku autonomiju". Jedno krilo crnogorskih federalista izjašnjavalo se za autonomnu Crnu Goru u sastavu Kraljevine SHS, a drugo za obnovu crnogorske državnosti. Crnogorski federalisti su se stranački organizovali tek 1925. godine, iako je jedna grupa federalista u izbornoj kampanji 1923. stavila u centar pažnje problem državnopravnog uređenja zemlje u kojemu bi Crna Gora dobila „ravnopravan položaj". Programska načela generala Radomira Vešovića polazila su od autonomije Crne Gore pod dinastijom Karađorđevića. Crnogorski federalisti nisu bili kompaktna stranka, jer su pojedinci i grupe u njenom okviru imali različite prilaze o položaju Crne Gore u Kraljevini SHS i izdvajanju iz njenog sastava, što je bilo karakteristično za njeno separatističko krilo. Mihailo Ivanović se izjašnjavao za federativno uređenje, a Sekula Drljević za republiku. I federalističko i separatističko krilo glorifikovali su Crnogorce kao Srbe, čak kao one koji su imali „vodstvo" u srpstvu. Program federalističke stranke iz oktobra 1925. predviđa saveznu državu jugoslovenskih naroda, sa velikim pravima federalnih jedinica. Separatistička grupa Sekule Drljevića sarađivala je s hrvatskom opozicijom u okviru Seljačko-demokratske koalicije; Drljević je uživao poštovanje Stjepana Radića, mada nije imao presudan uticaj među federalistima, zbog svog ekstremnog antisrpskog kursa, koji će ga u kasnijem razvoju događaja približiti ustašama. Drljevićevi politički protivnici u Crnoj Gori nazivali su ga „frankovačkim moračkim barjaktarom". Sa svojim malobrojnim pristalicama u Crnoj Gori prihvatao je pseudoistorijske teze hrvatskih ultranacionalista o Crnogorcima kao „Crvenim Hrvatima". Iracionalna antisrpska nota sve ga je više obuzimala, da bi se najzad ispoljila u nemogućnosti da živi 1 radi u Beogradu ili „na Terazijama", kako je govorio, već u Zemunu gde je vodio advokatsku kancelariju, ipak dovoljno blizu centra političkog života. KPJ je kao zabranjena nastavila tajnu delatnost u zemlji i inostranstvu kao sekcija Kominterne, ali bez mogućnosti da se jače izrazi i postane uticajniji činilac političkog života Kraljevi-


±

3

1

ne SHS. Bez obzira na svoju potisnu tost iz političkog života, ona je ostala na nišanu režima kao glavni protivnik. Dok su druge opozicione građanske snage usmeravale aktivnost protiv vladajućeg režima, nastojeći da ga zamene ili da se sa njim nagode oko podele vlasti, dotle su komunisti bili ona snaga koja je išla za izmenom postojećeg sistema društvenih odnosa. KPJ je inkriminisana tim teže što ju je režim tretirao kao sprovodnika tuđih interesa, Kominterne i SSSR-a, snagu koja je nasilnim putem radila na promeni ustavnog poretka. Razlikovala se od ostalih građanskih partija (sem Demokratske stranke) po svojoj jugoslovenskoj rasprostranjenosti, po svojim organizacionim osobinama (kadrovska partija, način prijema članova, princip demokratskog centralizma, itd.), ideologiji, pripadništvu internacionalnoj centralizovanoj organizaciji, postojanju organizacije mladih komunista (SKOJ), radu članova u organizacijama Kominterne i za njen račun u evropskim zemljama, SSSR-u Kini, SAD (u svojstvu instruktora, na radu u aparatu Kominterne u Moskvi, itd.), postojanju paralelnih rukovodstava u zemlji i u inostranstvu, te delovanju komunističkih centara u Austriji, Čehoslovačkoj, SSSR-u, itd. Od juna 1921. započelo se ubrzanije raditi na ilegalnom organizovanju, ali KPJ u tom pogledu nije bila jedinstvena. Plenum Centralnog partijskog veća istog meseca izabrao je Zamenički izvršni odbor, u koji su ušli Moša Pijade, Triša Kaclerović i Košta Novaković, čiji se zadatak sastojao u preuzimanju rukovođenja ilegalnom partijskom organizacijom ukoliko bi došlo do hapšenja članova Veća. Septembra te godine formiran je u Beču, pod uticajem Sime Markovića, Zagranični komitet KPJ, čime je praktično stvoreno dvojno rukovodstvo. Propust da se izrade elementi ilegalne i kadrovske partije u ranijem periodu, odnosno isključivo oslanjanje na parlamentarne oblike borbe, osvetio se komunistima dvostruko: bez ilegalnih organizaciono-idejnih centara, masovna partija nije mogla da pruži otpor buržoaskom napadu koji bi odgovarao njenoj brojnoj snazi i uticaju; na drugoj strani, izgrađivanje nove organizacije moralo je da počne u neuporedivo složenijim uslovima, pod neposrednim pritiskom režima i kroz sukobe različitih shvatanja o novom načinu organizovanja, rasprave o uzrocima poraza, oblicima saveza s radničkom klasom i drugim društvenim slojevima, budućem programu.

j-

J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

Uzrocima poraza KPJ 1921, njenim organizacionim pitanjima i okončavanjem frakcijske borbe između levice i desnice, kao i nacionalnim, seljačkim i sindikalnim pitanjem, bavile su se partijske konferencije i kongresi od 1922. do 1928. Zamenički izvršni odbor je, izvukavši pouke iz nedavnog poraza, prišao obnovi partije stvaranjem ilegalnih organizacija, posvećujući pažnju, na drugoj strani, radu sindikata i legalizaciji zabranjenog SKOJ-a u formi Saveza radničke omladine Jugoslavije (SROJ). Desna frakcija, sa Simom Markovićem na čelu, odbila je na Prvoj konferenciji KPJ, održanoj u Beču jula 1922. zahteve Koste Novakovića i Pavia Pavlovića da raspravlja o uzrocima poraza, smatrajući, po Markovićevim rečima, da partija nije ni bila razbijena, već da se u redu povukla. Teze i Rezolucija o političkoj situaciji i zadacima Partije, usvojeni na ovoj konferenciji stoje na stanovištu stišavanja nacionalnih pokreta i približavanja „plemenske buržoazije" u ime stvaranja klasnog jedinstva jugoslovenskog proleterijata i perspektive revolucije. Kamil Horvatin i Sima Marković ocenjuju koncepciju nacionalnog jedinstva i građanske sukobe po nacionalnoj liniji kao „nacionalističku psihozu". Lovro Klemenčić je odbacivao ideju narodnog jedinstva kao „masku imperijalizma velikosrpske buržoazije". Pojam „plemena" je zadržan, ali Košta Novaković već 1922. govori o „plemenskom problemu" u Kraljevini SHS, čime praktično uvažava nacionalne posebnosti koje treba da reše pitanje svog unutrašnjeg položaja slobodno, na osnovu prava samoopredeljenja. Druga konferencija KPJ, maja 1923, takođe održana u Beču, protekla je u znaku pobede „levice" i izbora Triše Kaclerovića za sekretara. Iako izložena žestokom pritisku režima, KPJ je razvijala partijsku štampu, organizovala štrajkove rudara, železničara, pomoraca, i preko svojih ilegalnih članova učestvovala u njima, vodila tarifne akcije, suprotstavljala se nacionalističkim organizacijama. Organizovala je akciju za pomoć gladnima u Rusiji i prihvatila bugarske komuniste koji su prebegli u Kraljevinu SHS posle ubistva zemljoradničkog vođe Aleksandra Stambolijskog i propasti septembarskog ustanka 1923. Iskorišćavajući „demokratsko-pacifističku eru" pod vladom Ljubomira Davidovića, KPJ je obnovila legalan rad preko Nezavisne radničke partije Jugoslavije (NRPJ) i Nezavisnih sindikata 1923—1924. godine, ali je buržoazija ovu njenu formu legalnog delovanja ubrzo onemogućila. Udar buržoazije na NRPJ i

±31 PARLAMENTARIZAM I NJEGOVE PROTIVUREČNOSTI

Nezavisne sindikate ponovo je zatekao ove organizacije nespremne, politički slabe, razjedene sporovima i bez organizacionih veza s masama, posebno s industrijskim radništvom. Druga konferencija dovela je do otvorenog sukoba partijske većine i „opozicije", ali nije došlo do bitnih promena pogleda KPJ na način i oblik rešenja nacionalnog pitanja, sem što je ponovljeno pravo na samoopredeljenje do otcepljenja, a revolucija i balkanska federacija ostali su ciljevi Partije. Tek su u tezama koje je podneo Košta Novaković razmatrana nacionalna i „plemenska" pitanja, shvaćena ipak kao posledica klasnog sukoba „jugoslovenske buržoazije". Odlučeno je da se o tim pitanjima, nacionalnim i „plemenskim", otvori javna rasprava. Nepogodna klima u Partiji i oštra borba frakcionaških grupa u njenom vrhu nisu samo paralisale politički rad komunista i ometale pronalaženje odgovarajućih organizacionih oblika, već i sprečavale raščišćavanja složenih idejnih pitanja od kojih je zavisio dalji uspeh revolucionarne borbe. KPJ je gubila seljačke mase, koje su postajale plen i udarna snaga sitnoburžoaskih partija, pre svega HRSS. „Desnica" je bila protiv povezivanja sa seljaštvom, smatrajući ga „rezervom buržoazije", suprotno „levici", koja je držala da svako odvajanje Partije od seljačkih masa, u zemlji u kojoj su one predstavljale daleko najveći deo stanovništva, znači gubitak glavnog uporišta. U vezi sa sindikalnim pitanjem „desnica" je bila uverena da sindikati treba da deluju samostalno, da rade na ekonomskom poboljšanju položaja radničke klase, pa da samim tim, sindikalnu borbu treba odvojiti od borbe Komunističke partije; nasuprot tome, levica je u delatnosti sindikata videla mogućnost vaspitanja radnika i njihovog pripremanja za revoluciju, zalažući se za rad komunista u radničkim sindikatima. Pod uticajem Sime Markovića, na nacionalni sukob buržoazija i dalje se gledalo kao na konkurentsku borbu hrvatske, slovenačke i srpske buržoazije. Ipak, razvitak političkog života u Kraljevini, uz sticanje novih saznanja i sabiranje loših iskustava, nije mogao da ne načne komunističko gledište o „nacionalnom jedinstvu", koje se od Osnivačkog kongresa SRPJ(k) razlikovalo od stava vladajuće buržoazije samo po klasnom pristupu unitarizmu. Početak rasprave o ovom pitanju nagoveštavala je već pomenuta diskusija Koste Novakovića na Prvoj konferenciji KPJ. U prilog reviziji tog neodrživog gledišta išli su i Druga konferencija KPJ u Beču, Kominternino pridava-

j-

J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

nje značaja nacionalnom pitanju i obrazovanje NRPJ. Otvaranjem rasprave o nacionalnom pitanju u okviru Nezavisne radničke partije Jugoslavije maja 1923, što je bio vid priprema za održavanje Treće konferencije KPJ u Beogradu januara 1924 — manifestovala se težnja da se uobliči jasnija koncepcija revolucionarnog radničkog pokreta o ovom osetljivom i politički važnom problemu. Uspesi HRSS na izborima 1923. mogli su samo da podstaknu postojeće tendencije u Partiji. Tekuće diskusije dobijale su formu „demokratskog referenduma". Rasprava je otkrivala težnju desnice da ostane pri shvatanju o nacionalnom pitanju kao ustavnom problemu, levice da pronađe nov pristup njemu, i kompromisnu težnju da se izmire neizmirljiva gledišta. Za Simu Markovića, koji je izložio svoje poglede u raspravi Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma, objavljenoj 1923, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je bila samo „uzgredni produkt", a ne delo „nacionalne revolucije". Bilo je od značaja što je Marković odbacio vladajuću teoriju o postojanju „tri plemena jednog naroda", dokazujući istorijskom argumentacijom da su ona već u vreme ujedinjenja bila tri formirana naroda. Prema Markoviću, velikosrpska hegemonija je bila vid političke nadoknade za privrednu nerazvijenost srpske buržoazije u poređenju s hrvatskom, koja je, pri tome, u ratu još više materijalno ojačala, zahvaljujući „ultraoportunističkoj politici vladajuće srpsko-hrvatske koalicije". Kako je, po Markoviću, nacionalno pitanje u Kraljevini SHS bilo ustavno pitanje, koje se moglo skinuti s dnevnog reda davanjem pokrajinskih političkih autonomija — jednim od tri moguća rešenja unutrašnjih odnosa: centralističkog (koje je zastupala većina srpske buržoazije), federalističkog (u kome je hrvatska sitna buržoazija videla protivtežu velikosrpskoj prevlasti), i autonomističkog (koje je, po njemu, imalo podršku Slovenaca, Muslimana, te delimično Hrvata i srpske buržoazije) — on je smatrao da je deo srpske buržoazije spreman, zbog svog ekonomskog napretka, da ustupi „autonomna prava" hrvatskoj i slovenačkoj buržoaziji. Iz ove analize Marković je izveo zaključak da bi se nakon davanja autonomija stvorili uslovi za slobodnu klasnu borbu. Kritika „levice" pogađala je Markovićevo shvatanje buržoaske ustavnosti, koje je praktično vodilo slabljenju revolucionarne borbe; nacionalno pitanje u Kraljevini SHS se po njoj nije svodilo na problem ustavne revizije, već na težnju ugnjetenih

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

nacija da završe svoju nacionalno-buržoasku revoluciju. Rajko Jovanović se u kritici Markovića zalagao za stvaranje jedinstvenog fronta radnika i seljaka, tvrdeći da bi „radničko-seljačka vlada" ustala protiv „srpskog imperijalizma" i kontrarevolucionarnih nastojanja hrvatske i slovenačke buržoazije, te zahtevala puno pravo na samoopredeljenje do otcepljenja. Srednje, kompromisno gledište izneo je u ovoj raspravi Pavle Pavlović, koji je zastupao tezu desnice da je nacionalno pitanje ostalo „fatamorgana", koju je izazivala konkurentska borba srpske, hrvatske i slovenačke buržoazije praveći od sitnih plemenskih razlika nacionalne probleme, ali da iz klasnih razloga buržoazija nije zaštitnik ugnjetenih. Zadaci revolucionarnog radničkog pokreta u nacionalnoj politici nisu mogli da se svedu na parolu o autonomiji u Kraljevini SHS, pošto se za samoopredeljenje do otcepljenja moglo izboriti samo revolucionarnim putem, razdiranjem „nacionalnog plašta" kojim je buržoazija prikrivala „klasni antagonizam". Ovom raspravom — u kojoj su uzeli učešća vodeći partijski radnici i publicisti: Košta Novaković, Filip Filipović, August Cesaree, Rajko Jovanović, Moša Pijade, Života Milojković i drugi — stvorene su pretpostavke da nacionalno pitanje na Trećoj konferenciji KPJ januara 1924. u Beogradu dobije najistaknutije mesto. Usvojena Rezolucija o nacionalnom pitanju Treće konferencije polazila je od toga da je velikosrpska hegemonija izazvala odbrambeno grupisanje hrvatskog i slovenačkog naroda i nacionalnih manjina, kao i pokreta za autonomiju Crne Gore, Bosne, Vojvodine, i za nezavisnost Makedonije. Nacionalna razjedinjenost uticala je da komunisti ne shvate Kraljevinu SHS kao nacionalno homogenu državu, s nekoliko nacionalnih manjina, nego kao državu u kojoj je vladajuća klasa jednog naroda ugnjetavala ostale nacije i nacionalne manjine. KPJ je samim tim priznavala narodima puno pravo na samoopredeljenje, na slobodno otcepljenje i obrazovanje vlastite posebne države, odnosno na priključenje vlastitoj nacionalnoj državi. Ona se izjašnjavala za borbu za federativno državno uređenje, za ukidanje Vidovdanskog ustava i za nov ustav zasnovan na republikanskom obliku vladavine. Mada rezolucija Treće konferencije KPJ nije govorila o makedonskom i crnogorskom nacionalnom individualitetu, ona je predstavljala odlučan i značajan korak u odbacivanju ranijih zabluda o nacionalnom jedinstvu. Konferencija je i u oblasti organizacione izgradnje

j- J- U KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

Partije donela više nego važnu rezoluciju o ustrojstvu KPJ na principu demokratskog centralizma i o stvaranju komunističkih grupa u sindikatima. Započeta juna 1923. u okviru NRPJ, diskusija o nacionalnom pitanju dobila je „epilog" na Trećoj zemaljskoj konferenciji KPJ. većina je prihvatila predlog o federativnom državnom uređenju republikanskog oblika, sa najpunijim lokalnim samoupravama. Federalizam je bio princip uređenja SSSR-a, a Kominterna je preporučivala federaciju svojim sekcijama kao najbolji oblik državnog uređenja na putu od kapitalizma ka komunizmu. Federativnu koncepciju zastupala je i HRSS koja je sve začudila svojim velikim izbornim uspehom 1923. godine. Međutim, od kraja 1923. u Balkanskoj komunističkoj federaciji počela je sazrevati koncepcija razbijanja novostvorene Kraljevine. Ovu ideju prihvatiće i Kominterna na svom Petom kongresu jula 1924. godine. Rezolucija o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji sadržavala je stav da se opšta parola prava na samoopredeljenje mora izraziti u formi izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije i stvaranja od njih nezavisnih republika. Ovaj stav Kominterne prouzrokovan je orijentacijom Kl na Balkan radi ubrzanja evropskih revolucija, s juga, sa područja na kome je preovlađivalo seljaštvo i bilo nerešeno nacionalno pitanje. Staljin je već 1924. označio HRSS za revolucionarnu partiju. Novi prilaz KPJ nacionalnom pitanju značio je kraj njenom potcenjivanju nacionaloslobodilačkih pokreta, koji su dotada bili prepušteni buržoaskom vodstvu. KPJ je sada drukčije analizirala nacionalne i političke konfrontacije u Kraljevini SHS i povremena pregrupisavanja društvenih i političkih snaga. Zaokret Stjepana Radića 1925. nije u KPJ mogao da ostavi nikakve iluzije o karakteru tog poteza. Za komuniste je „kapitulacija" dotadašnje HRSS značila učvršćivanje trojnog saveza monarhije, militarizma i velikosrpske buržoazije, s tim što su u samoj Radićevoj stranci prevagu imali krupnokapitalistički krugovi, koji su je stavljali u službu svojih klasnih interesa. Idejna razmimoilaženja između „levice" i „desnice" mogla su se grupisati oko perspektive svetskog kapitalističkog sistema, to jest da li se on nalazi u raspadanju ili ne, oko nacionalnog i seljačkog pitanja. Suprotno „levici", Sima Marković je smatrao da situacija u Jugoslaviji nije revolucionarna. Iz ovog stava', između ostalog, Marković je izvodio pozitivan


odnos prema jugoslo venskoj državnoj zajednici i demokratiji, načelu ustavnog ozakonjenja nacionalne slobode i ravnopravnosti. Za razliku od „levice", on nije na nerešeno nacionalno pitanje gledao i kao na sredstvo ubrzanja revolucije. Ako je situacija bila nerevolucionarna, on je u nacionalnim pokretima video put i način za demokratizaciju društva a ne za osvajanje vlasti. Nepravedno je kritikovan da je pomagao jačanju uticaja buržoazije, iako nije štedeo buržoaski velikosrpski centralizam i unitarizam. Po njemu bi stvaranje federativne države ojačalo nacionalne separatizme i zarazilo radničku klasu, zbog čega joj je pretpostavljao „autonomizaciju". Ova tragična žrtva Staljinovih „čistki" uporno je branila tezu o „plemenskom" pitanju kao u suštini buržoaskom pitanju. Kritičari su nalazili da je Marković prepuštanjem rešavanja nacionalnog pitanja buržoaziji do nastupanja revolucije u stvari pomagao jačanju uticaja same buržoazije. Za „opoziciju" su podjednako bila opasna oba nacionalizma: i „ugnjetenih naroda" i „vladajuće nacije", sa stanovišta klasnog jedinstva proletarijata. „Levica" je, pak, pod uticajem Kominterne sve više svodila borbu protiv „buržoaskog nacionalizma" na „hegemoniju srpske buržoazije", neretko poistovećujući srpsku buržoaziju sa celim srpskim narodom. Sintagma „vladajuća buržoazija srpske nacije" zamenjivana je u partijskoj akciji i publicistici sa istorijski neverodostojnom sintagmom o „vladajućoj srpskoj naciji". Kominterna se protivila negiranju nacionalnog pitanja, bilo njegovim revolucionisanjem („nacionalni nihilizam") ili svođenjem na ustavni problem („austro-marksizam"). Naglašavala je pravo naroda na samoopredeljenje do otcepljenja od postojećih državnih tvorevina. Pod njenim uticajem KPJ je stala na stanovište da je Kraljevina SHS versajska tvorevina i da treba raditi na njenom razbijanju. U toj etapi borbe klase protiv klase, što je u suštini bila generalna linija Kominterne, bez obzira na ocenu o oseci revolucije u Evropi, politiku NEP-a i okretanje SSSR-a unutrašnjoj izgradnji, ovo shvatanje o raspar čavanju Kraljevine SHS i stvaranju nezavisne Slovenije, Makedonije i Hrvatske unosilo je dimenziju nihilizma u politiku KPJ prema postojećoj državi. Frakcijska borba u Partiji uzela je velikog maha, prožela celokupni život njenih preostalih organizacija i rukovodstava, zahvatila i podelila vrhove i članstvo, zapretila zamiranjem

j-

J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

rada. Radnički pokret, „organizaciono i duhovno pocepan", ostao je bez uticaja na politički život Kraljevine. Malobrojni partijski aktivisti iscrpljivali su se u međusobnim borbama, umesto da se bore za „jedinstvo fronta svih proleterskih organizacija", okupljaju radništvo, pre svega njegovo industrijsko jezgro, probijaju obruče sektaštva i nadvlađuju frakcionaška razmimoilaženja. Iako je dolazilo i do ličnih sukoba između pripadnika partijske levice i desnice, u suštini se radilo o idejnim razlikama, protivno stavu Sime Markovića, koji je pokušavao da suprotna shvatanja isključivo svede na lična pitanja. Rasprave o raščišćavanju osnovnih idejnih i organizacionih problema Partije dovodile su do unutrašnjih sukoba oko nalaženja najadekvatnijih rešenja. Frakcijske borbe narednih godina imale su korena i u mešanju Kominterne, u direktivama koje nisu odgovarale jugoslovenskoj stvarnosti. Nezavisno od tih borbi na organizacioni problem Partije sve se više gledalo kao na „centralni". Partijski forumi su upozoravali članstvo da se ne prepušta „esnafskoj psihologiji", već da razvija „psihologiju osvajanja vlasti". Isticanje zahteva za čvršćom i disciplinovanijom partijskom organizacijom — ili, kako se govorilo, za boljševiziranjem Partije — bilo je uslovljeno saznanjem da organizaciona struktura KPJ ne odgovara širenju njenog rada u masama ni njenom prodiranju na selo. U toku frakcijskih borbi uvrežilo se, kao karakteristična pojava, neprimenjivanje formalno prihvaćenih odluka. Treći kongres KPJ, održan u Beču od 17. do 22. maja 1926, doveo je do verbalnog pomirenja frakcija i priznao postojanje makedonske nacije. To pomirenje, postignuto posredstvom Kominterne i na osnovu odluke Kongresa da prestanu frakcijske borbe, nije dugo trajalo jer je Sima Marković, našavši se ponovo na čelu Partije, podsticao razbuktavanje frakcionaških strasti. U frakcijske borbe uvučeno je i široko članstvo, što je do kraja paralisalo politički i organizacioni rad; međutim, u nekim organizacijama bilo je i antifrakcijskog raspoloženja, najpre u zagrebačkoj partijskoj organizaciji 1927. Tako su se u sindikalnom pokretu Hrvatske javile polovinom 1927. antifrakcijske tendencije, koje su naišle na oštru osudu desnice. Ona se nije libila da proglašava za levičare sve komuniste koji su se suprotstavljali njenim shvatanjima i praktičnom radu. Desnici su „smetale i snažne ličnosti radničkog pokreta: Ivan Krndelj, Đuro Salaj, Đuro Đaković, Josip Broz, Blagoje Parović, Ivan


Tomanić, Josip Kraš, Blaž Valjin i drugi". Prelom u borbi protiv frakcija i frakcionaštva nastupio je na Osmoj zagrebačkoj partijskoj konferenciji februara 1928. na kojoj su osuđeni razorna delatnost frakcija i sektaštvo i zatraženo okretanje Partije radničkoj klasi i strujanjima u narodu. To stanovište manjine, koje je prevagnulo na Konferenciji, zastupao je Josip Broz, organizacioni sekretar Mjesnog komiteta, s Andrijom Hebrangom, članom Komiteta. Izveštaj većine Mjesnog komiteta je odbačen, a Josip Broz izabran za sekretara novog Komiteta. Istupanje zrelog proleterskog jezgra protiv destruktivnog frakcionaštva skrenulo je pažnju na potrebu daleko organizovanijeg delovanja među radničkom klasom, naročito među industrijskim proletarijatom, radi buđenja klasne svesti, na potrebu razvijanja legalnih formi rada, idejnog uzdizanja i vođenja praktičnih akcija umesto jalovih rasprava. Frakcijske borbe u KPJ, koje su dovele u pitanje i sam njen opstanak, naterale su Kominternu maja 1928. da interveniše Otvorenim pismom i postavljanjem novog, jedinstvenog rukovodstva s Đurom Đakovićem na čelu. Ona je napustila dotadašnju politiku kompromisa u vezi s imenovanjem rukovodstva, ali je zadržala stare političke ocene. Jugoslo venski komunisti su pozvani da „dokrajče" frakcijske borbe, koje su prepreka „ideološkom i brojčanom rašćenju Partije, kao i učvršćenju njenih veza sa radničkom klasom i seljaštvom", te da „očiste Partiju od najvećih pogrešaka i nedostataka". Kominterna je istakla da je više puta „signalizirala" opasnost od rascepa i raspada Partije. Frakcijske borbe su označene kao „zločinačke", a partijsko vodstvo nazvano „diskusionim klubom". U pomenutom pismu se dalje kaže da su živa pitanja proleterske borbe potiskivana u pozadinu u korist „skolastičkih mudrovanja". Optuženo je rukovodstvo i jedne i druge frakcionaške grupe. Izvršni komitet Kominterne konstatovao je, međutim, da je želja za odstranjivanjem- partijskih frakcija već naišla na razumevanje i podršku u širokoj „periferiji jugoslovenske Partije". Osnovna parola Otvorenog pisma, koja je trebalo da postane reč i delo cele KPJ, glasila je: „Dublje u mase". Osuđen s grupom komunista na tzv. bombaškom procesu novembra 1928. na pet godina robije, Josip Broz je izjavio u sudnici da ne priznaje buržoaski sud i da je za njega kompetentan jedino sud njegove partije; ta izjava je svojim značajem i odjekom među partijskim članstvom uticala na organizaciono-

j- J- U KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

-političko učvršćivanje KPJ. Godine tamnovanja u Lepoglavi, Mariboru i Ogulinu presekle su Brozov revolucionarni rad u periodu šestojanuarske diktature. Četvrti kongres KPJ počeo je 5. novembra 1928. u zgradi Partijske škole KP Nemačke „Roza Luskemburg" u Drezdenu. KPJ je u to vreme imala 2.122 člana. Kongresu je ispred Kominterne prisustvovao Palmiro Toljati, „Erkoli". Kongres je izrazio jednodušnu saglasnost s Otvorenim pismom Kominterne i linijom Biroa CK KPJ, prihvatio osudu i desne i leve frakcije, ultimativno zahtevajući od Sime Markovića i njegovih sledbenika „potpuno ideološko i organizaciono razoružanje". Iz KPJ su uklonjeni nosioci frakcijskih borbi. Rezolucija Kongresa je tražila usredsređivanje na krupna industrijska preduzeća, u kojima bi se osnivale ćelije i u rad uključivali novi, sveži, najborbeniji i najsvesniji elementi iz radničke sredine. Novi Centralni komitet je izabrao Politbiro, u koji su ušli Đuro Đaković, Đuro Salaj, Žika Pecarski, Lazar Stefanović i Jovan Mališić. Na odluke Kongresa bitno je uticala ocena Kominterne da se Kraljevina nalazi pred buržoasko-demokratskom revolucijom i da na teritoriji Jugoslavije treba da se obrazuju nacionalno nezavisne države. Drezdenskom Rezolucijom o ratnoj opasnosti i našim zadacima u borbi protiv rata tražio se, u ime „internacionalizma", „revolucionarni defetistički rad proletarijata sviju ratujućih zemalja u pravcu svrgnuća buržoazije". KPJ je naložila jugoslovenskom proletarijatu da se u budućem ratu protiv SSSR-a bori za poraz vlade Kraljevine SHS i pobedu sovjetske vlasti. Pred komuniste je postavljen revolucionarni zadatak da predvode seljaštvo i ugnjetene nacije u građanskom ratu za uništenje „sadanje imperijalističke države SHS, za punu nacionalnu nezavisnost ugnjetenih nacija, za svrgavanje buržoazije, za radničko-seljačku vlast i za uspostavu Balkanske federacije radničko-seljačkih republika". Prvobitna ideja komunista o narodnom jedinstvu, dakle jugoslovenstvu, kaže Desanka Pešić, svedena je u politici KPJ od 1924. na „masku srpskog imperijalizma", na težnju srpske buržoazije za hegemonijom nad ostalim narodima Jugoslavije, što je za drugu stranu imalo „suspendovanje" jugoslovenske države iz programa KPJ do 1935. kao otelovljenje neslobode, hegemonizma, centralizma i unitarizma. Kraljevina se te 1928. godine nalazila u teškom međunarodnom položaju: na jednoj strani Kominterna je pozivala na njeno

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

razbijanje, a na drugoj strani ona se nalazila pod jakim italijanskim pritiskom. Savremena istraživanja pokazuju da je Musolini 1928. doneo odluku da napadne Kraljevinu SHS, rešen da putem rata razbije i ukloni sa međunarodne scene jugoslovensku državu kao glavnu protivtežu Italiji i njenoj ekspanzivnoj jadranskoj, balkanskoj i podunavskoj politici. Jednu od odlika klasičnog stranačkog mozaika Kraljevine, pri tome s obeležjima višenacionalne i višekonfesionalne države, činila je i delatnost nacionalistički i antikomunistički orijentisanih organizacija poput ORJUNE (Organizacija jugoslovenskih nacionalista), SRNAO (Srpska nacionalna omladina), HANAO (Hrvatska nacionalna omladina); organizacija Narodna odbrana, osnovana u Kraljevini Srbiji, nastavila je rad i posle ujedinjenja, s vidnim oznakama militirizacije. Između organizacija sa jugoslovenskom ideologijom i onih sa nacionalnom (SRNAO, HANAO, VMRO) dolazilo je do žestokih sukoba: između „orjunaša" i „srnaovaca" u Vojvodini, „hanaovaca" i „orjunaša" u Zagrebu i Lici, četnika i „vrhovista" u Makedoniji. ORJUNA je ponikla u Dalmaciji, a među pokretačima su se nalazili ljudi prebegli sa italijanske teritorije. Privremeno je aktivno sarađivala sa Udruženjem četnika 1923, a kasnije sa militarističkom Narodnom odbranom. Pokrajinska vlada za Hrvatsku i Slavoniju finansirala -je ORJUNTJ iz fondova za „Istru i nacionalnu propagandu". Imala je najjača uporišta u Dalmaciji i Sloveniji. Nosilac je eksluzivnog jugoslovenskog nacionalizma. Posle „duhovnog" ujedinjenja očekivala se „unifikacija" sa Bugarskom i stvaranje „Velike Jugoslavije" od Varne do Trsta i od Segedina do Solima. Agresivno jugoslovenstvo ORJUNE, sa primesama romantičnog i megalomanskog panslavizma, nailazilo je na sve jače otpore nacionalističkih organizacija — srpskih i hrvatskih. Srpska nacionalna omladina (SRNAO) borila se za „trijumf Srbije i srpstva". Za pripadnike SRNAO, jugoslovenstvo je značilo raspadanje srpstva. Najavljivan je rat „svim defetistima i Jugoslovenima". Ideologija SRNAO je najdrastičniji izraz srpskog nacionalizma u međuratnom periodu. Uništavani su jugoslovenski amblemi i simboli. Raskidom saradnje HRSS i frankovaca krajem 1922. rukovodstvo HRSS se javno ogradilo od HRNAO. Radić je smatrao

j-

J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

da hrvatski nacionalni pokret treba da ima svoju „glavu" u zemlji a ne u Beču i Pešti. Nacionalističke organizacije behu čvrsto, centralistički ustrojene, s vojničkom disciplinom. Njihovi članovi su nastupali pred javnošću u „poluvojnoj formaciji" i upotrebljavali ekstremno nacionalistički rečnik. S protivnicima su se obračunavali batinama. Njihova pojačana aktivnost u krajevima severno od Save i Dunava zapažena je naročito polovinom dvadesetih godina, s oštricom usmerenom protiv radnika i pripadnika suparničkog nacionalnog fronta. Posle ujedinjenja pojavila su se i četnička udruženja, koja su težila akcionom jedinstvu s ORJUNOM. Ova udruženja predstavljala su se kao organizacije bez stranačkog obeležja, mada su se faktički nalazila u stranačkoj službi, posebno Narodne radikalne stranke. Rascepom Udruženja četnika za slobodu i čast otadžbine, stvorenog 1921, nastala su 1924. godine Udruženje srpskih četnika za Kralja i Otadžbinu i Udruženje srpskih četnika „Petar Mrkonjić". Udruženja četnika i druge nacionalističke organizacije u suštini su bili pomoćna, poluvojna snaga režima i njegovog prinudnog aparata (vojske, žandarmerije, policije) za razračunavanje s političkim protivnicima velikosrpske, odnosno integralne jugoslovenske ideologije. Četnici su služili za borbu protiv komita, protiv radnika-štrajkača i demonstranata, za rasturanje političkih zborova uoči izbora. Četnička udruženja i srpske nacionalističke organizacije bili su nosioci solunaštva, pojave koja je uzimala sve više maha u političkom životu Kraljevine, vezujući se za vladavinu velikosrpske buržoazije i njeno održanje, a izražavajući se u glorifikaciji bivših ratnika, iza koje je stajala jagma za društvenim privilegijama i materijalnim koristima, čime su se kompromitovali srpski ratni napori 1914—1918. Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO — vrho vizir ana, neovrhovizam) posle 1918. sve više se preobražavala u tipičnu terorističku organizaciju da bi se na kraju poistovetila sa snagama evropskog fašizma. Rukovodeći centar organizacije se nalazio u Bugarskoj sve do 1934. godine. Bugarska politika nije odustajala, sem u kraćim intervalima međuratnog perioda (prva posleratna zemljoradnička vlada Aleksandra Stambolijskog i kratkotrajna vlada Kimona Georgieva 1934) od rešavanja makedonskog pitanja u formi prisajedinjenja Makedonije Bugarskoj. U tom pravcu Sofija je koristila

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

VMRO pod vodstvom Todora Aleksandrova i Aleksandra Protogerova, zatim Ivana Vanča Mihajlova i Protogerova i na kraju samo Mihajlova. Ubacivanjem komita iz Bugarske u istočnu Makedoniju VMRO nije uspeo dobiti podršku Makedonaca. Komite su se održavale terorom. Njihove čete su 1923. imale 1.675 aktivnih pripadnika, ubačenih i dirigovanih iz Bugarske. Pet godina kasnije njihov broj se sveo na oko 200. Glavni oblik borbe VMRO su teroristički akti protiv države i njenih predstavnika. Komitski odredi vrhovizirane VMRO će od 1922. do 1930. izvesti 63 atentata, uključujući i ubistvo generala Kovačevića u Štipu i državnog funkcionera Prelića u Skoplju. Među mnogobrojnim žrtvama komita nalazili su se oni Makedonci koji nisu hteli da se potčine probugarskoj politici ili da sarađuju sa teroristima protiv državnih osnova. Skopski proces protiv makedonskih omladinaca (koje je branio Ante Pavelić) otkrivao je krajem dvadesetih godina pokušaj prodora VMRO među omladinske mase, privučene idejom makedonske samostalne države. Separatistička aktivnost protiv Kraljevine SHS na Kosovu i Metohiji išla je preko Kosovskog komiteta, obrazovanog 1919. godine. Komitet je po osnivanju pozvao Albance u rat protiv Kraljevine SHS, ali su oni poraženi u borbama sa vojnim snagama. Sa teritorije Albanije delovali su kačaci, upadajući preko granice, najčešće podstaknuti od Italije. Povratkom Ahmeda Zogua u Albaniju 1924, Kosovski komitet se iz Skadra prebacio u Italiju. Članovi ovog komiteta nastavili su antijugoslovensku aktivnost iz raznih zemalja Zapadne Evrope, a pre svega iz Italije. Komitet se zalagao za „Veliku Albaniju" sa Kosovom i Metohijom u njenom sastavu, uključujući i delove Makedonije i Crne Gore u kojima su živeli Albanci. Posle italijanskog osvajanja Albanije, aprila 1939, Kosovski komitet sa Bedri Pejanijem je preneo sedište u Tiranu. Nacionalna politika srpske buržoazije obuhvatala je i pokušaje asimilacije drugih, nesrpskih naroda. Ona je nailazila na nesavladive otpore ugroženih naroda i manjina, a na drugoj strani najviše štetila srpskom narodu, eksploatisanom ne manje od ostalih. U okviru te politike, Makedonija je smatrana za „Južnu Srbiju". Shvatanje da su narodi u Kraljevini, sem Srba i Slovenaca, nepouzdani, istrajno je negovano, podrivajući jedinstvo zemlje od prvog dana zajedničkog života. Makedonci su smatrani za deo srpskog naroda i nije im priznavan jezik.

j-

J-

U

KRALJEVINA

JUGOSLAVIJA

Makedonija je postala obećana zemlja za propale političare, državne liferante, nesposobne činovnike, ali se u nju išlo i po kazni. Na drugoj strani, Bugari su prisvajali makedonski narod, ubacivali u Makedoniju komitske čete VMRO-a, s kojima su se, opet, obračunavali četnici Koste Milovanovića Pećanca braneći „srpsku Makedoniju". Nacionalni identitet Makedonaca jednako su osporavali „mirni" i „objektivni" zaključci predstavnika srpske politike i nauke da se radi o „flotantnoj" masi, koja se čas prelivala na srpsku, a čas na bugarsku stranu, u zavisnosti od toga čiji je uticaj u određenom trenutku pretezao, što je svakako bio poziv da se srpski uticaj u sadašnjoj situaciji maksimalno upotrebi. Mađarska manjina je slabo prošla prilikom agrarne reforme; ona je i inače bila diskriminisana na nacionalnoj osnovi, kao nepouzdana u javnoj vlasti, pa je i razvitak njene nacionalne kulture zaostajao. Takav stav prema ovoj manjini podgrevale su neugašene strasti iz doba ratnih podela 1914—1918, a na drugoj strani iredentistička propaganda iz susedne mađarske matice, za povraćaj izgubljenih „južnih županija", koje su oduvek pripadale kruni svetog Stefana. Albanska manjina nije imala svoje škole ni pravo na upotrebu jezika u službenoj komunikaciji; prema „Arnautima" se gajilo nepoverenje u vojsci i državnoj administraciji; zapostavljeni su prilikom podele zemlje u sklopu agrarne reforme. Njihova sirotinja bila je eksploatisana dvostruko: od albanskog gornjeg sloja, glavarske i zemljišne aristokratije, na jednoj strani, i od bogatijih Srba i Crnogoraca, kao nosilaca vlasti i posednika zemlje, na drugoj. Albanska manjina je, sem Kosova i Metohije, naseljavala zapadni deo Makedonije i granični pojas između Crne Gore i Albanije, kao i deo Crnogorskog primorja oko Ulcinja i njegovog zaleđa prema Tarabošu. Među Albancima je bila rasprostranjena ideja „Velike Albanije", koju su propagirali građansko-feudalni i verski vrhovi u zemlji i emigraciji, pre svega u Albaniji. U uslovima krajnje ekonomske i kulturne zaostalosti, zemljoposedničkim krugovima nije bilo teško uticati na albansku masu. Kraljevinu SHS Arnauti su mrzeli. Režim nije obezbeđivao ravnopravnost Albancima, a na drugoj strani daleko je lakše prianjala i osvajala nacionalistička politika „Velike Albanije". Vrhovi Albanaca na Kosovu i Metohiji i zapadnoj Makedoniji jedno su

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

vreme preko Džemijeta uspevali da obezbeđuju svoje interese, ali su istovremeno radili na rušenju strane im države. Najpovoljniji položaj u Kraljevini imala je nemačka manjina, naseljena na jugoslovenskim područjima za vreme Austrije. Živela je u Vojvodini i Sremu, Slavoniji i Sloveniji, kao ekonomski snažna, međunarodno zaštićena manjina, sa svojom nepolitičkom organizacijom Kulturbund, osnovanom 1920. u Novom Sadu, koja se starala o njenim duhovnim i kulturnim potrebama. Potomci Nemaca iz Švabena, Švarcvalda, Alzasa i Lorene, koji su s vremenom asimilovali naseljenike iz Francuske, Španije i italijanskih krajeva, nisu uspeli da izgrade shvatanje o „nemačkom narodu", živeći kao masa koja govori nemački, gaji stare običaje i jezičke osobenosti (dijalekte), sve do pobede nacizma u Nemačkoj i pobede nacističke struje u Kulturbundu. Jugoslovensku državu, kao slovensku državnu tvorevinu, primili su kao svršenu činjenicu prvog svetskog rata, prihvatajući je kao lojalni građani. Odanost novoj državi proklamovao je Kulturbund već prilikom osnivanja, konstituisan od prvog dana kao organizacija svih Nemaca u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Odnosi između dveju velikih neslovenskih manjina u Jugoslaviji: nemačke i mađarske bili su rezervisani do 1918. i posle ujedinjenja, imajući za uzrok netrpeljivost Mađara prema Nemcima koji ima dublje korene, jer su Mađari sebe smatrali vladajućom nacijom u panonskom prostoru, a na drugoj strani Nemci su, poučeni istorijskim iskustvom, zadržavali odbrambeni stav prema mađarskim asimilativnim namerama u prošlosti. Imajući u vidu javno proklamovanu lojalnost Kulturbunda prema Kraljevini SHS, prema njima su činioci vlasti nove države zadržavali odnos manjeg nepoverenja u poređenju sa Mađarima čija matica nije nikada priznala Trijanonski mirovni ugovor kao činjenicu koja ne podleže reviziji. Manjinske stranke — nemačka, mađarska i rum unska — pojavile su se tek 1923. u političkom životu, nalazeći se pod pritiskom nacionalnih organizacija, posebno ORJUNE, organizacije pod uticajem Demokratske stranke. Nemačka partija u Kraljevini SHS je osnovana 1922. godine, tako da se prvi put pojavila na opštim, parlamentarnim izborima 1923, jer manjinsko stanovništvo nije učestvovalo na izborima za Ustavotvornu skupštinu krajem 1920. godine, zbog toga što period optiranja, predviđen mirovnim ugovorima, još nije bio završen. Prilikom prvog političkog istupanja na izborima Nemačka stranka je

j-

J-

U


dobila osam poslaničkih mesta u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS. Prvaci ove stranke (Stefan Kraft i drugi) isticali su da Nemci u novoj državi žele da žive ,,u miru i prijateljstvu" sa svojim sugrađanima koji govore drugim jezikom. Prevlast vojne i političke dominacije srpskog građanstva, oličenog u dinastiji, vodećim političarima, generalitetu i višem oficirskom koru, nije bila ni od kakve koristi za srpski narod, koji je bio podjednako eksploatisan kao i ostali nepriznati narodi. Svaka .identifikacija srpskog naroda sa politikom njegove buržoazije je veštačka, neverodostojna i vid nasilnog izjednačavanja. Zapušteni u svakom pogledu, mnogi krajevi Srbije, naročito na istoku, jugu i zapadu, svedočanstva su sama za sebe koja govore o nerazvijenosti sela, vladavini nepismenosti, lošim putevima, usitnjenoj industriji i bankarstvu, masi seoskog stanovništva koje nije mogla da prihvati postojeća industrija, gradovima i varošima vezanim za okolno seosko područje. Sve su to pokazatelji koliko je Srbija bila ekonomski inferiornija od razvijenijih severozapadnih oblasti Kraljevine. Srbija je u prvom svetskom ratu izgubila četvrtinu svoga stanovništva. Ona nije imala upravni, ekonomski aparat koji je mogao da obuhvati, organizuje i stegne ostali prostor u svoja eksploataciona klešta i tako obezbedi faktičke političke prednosti. Čak i sa državnim aparatom u svojim rukama, srpska buržoazija je u poslovima koje je on posredovao učestvovala zajedno sa predstavnicima hrvatske i slovenačke buržoazije, ako se izuzme vojna industrija. Odnos razmene između krune i dinara nije bio zasnovan na diskriminaciji hrvatskog stanovništva, kao što pokazuju najnovija istraživanja, i ostaje danas u istoriji samo kao simbol prve povike na „pljačku" koja potiče iz Beograda. Privremeno povoljnija poreska politika u Srbiji nije mogla bitnije da utiče na poboljšavanje njenog razvoja. Knjige koje su pre rata pisane da bi dokazale suprotno i suviše su politizirane sa namerom da pokažu ekonomski imperijalizam Srbije i profiterstvo Beograda zloupotrebom aparata vlasti, pa ostaju samo kao jedan vid ideološko-političkih stereotipa i lažnih statistika, kojima naročito obiluje knjiga Rudolfa Bičanića Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, objavljena s Mačekovim predgovorom 1938. godine. Ona do današnjeg dana ostaje trebnik svih hrvatskih nacionalista u svim kriznim situacijama, zajedno sa radovima Zvonimira Kolundžića.

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

U istoriografiji nije sporno da se centar finansijskog kapitala nalazio u Hr atskoj, odnosno u Zagrebu, budući usredsređen u Prvoj hrvatskoj štedionici. Politika ekonomskog liberalizma, koja je dala koristi i srpskoj buržoaziji pomažući njen razvoj, daleko je više obezbeđivala razvoj drugih razvijenih jugoslovenskih zemalja, Hrvatske i Slovenije. Podaci koje navodi Branislav Gligorijević pokazuju da je privredni razvoj Hrvatske dvadesetih godina bio osam puta veći nego pre stvaranja Kraljevine SHS. Isti pisac navodi da se od ukupnog privatnog kapitala u novoj državi, koji se 1928. procenjivao na dve i po milijarde dinara, u zagrebačkim bankama nalazilo dve milijarde. Finansijski kapital Hrvatske je uticao i na političko ponašanje naroda van Hrvatske. Pritisak finansijskog kapitala hrvatske buržoazije u Bosni i Hercegovini uticao je 1923. na opredeljivanje muslimana kao Hrvata. Političko-vojna prednost srpskog građanstva imala je suparnički pandan u hrvatskoj buržoaziji i uticaju njenog finansijskog kapitala. Srpsko građanstvo je formiralo vlade (izuzimajući vladu Korošca 1928), držalo pod svojom kontrolom resor spoljnih poslova (sem jedno vreme kada se na njegovom čelu nalazio Ante Trumbić); resor unutrašnjih poslova (ako izuzmemo Korošca 1928); generalski sastav je takođe bio srpskog porekla, ali je uticaj u mornarici pripadao Hrvatima, ceneći po starešinskom sastavu. Kraljevina SHS primila je u svoj sastav nekoliko hiljada oficira poražene austrougarske vojske, što je redak slučaj u istoriji. Slovenija je u Jugoslaviji doživela značajan polet, naročito u ekonomskoj i kulturno-prosvetnoj sferi. Stvoren je prvi nacionalni univerzitet u Ljubljani, a nastava u školama prevedena sa nemačkog na slovenački jezik. Stoga se o hegemoniji kao totalnoj političkoj pojavi ne može govoriti. Tim povodom slovenački istoričar Janko Pleterski kaže da je slovenački jezik konačno dobio svoje prirodno mesto u školstvu svih stupnjeva, a slovenačko ime priznato u nazivu države. Slovenački kulturni život se „rascvetao". Posebno treba pomenuti konačno uključenje prekomurskih Slovenaca u slovenačku svest i u književno-jezičku zajednicu. Slovenci su u Jugoslaviji dobili osećanje da su državni narod, a Slovencima su bila dostupna i najviša mesta. Slovenačka i hrvatska buržoazija dobila je u Kraljevini u privrednom pogledu daleko povoljniji položaj od onoga koji je


imala u dvojnoj monarhiji nalazeći se na njenoj ekonomskoj periferiji. Slovenci su se dugo razvijali pod uticajem Austrije, kako u socijalnom, tako i u ekonomskom i kulturnom pogledu, braneći svoju duhovnu kulturno-jezičku suštinu. Njihova emancipacija, ubrzavanje nacionalnog sazrevanja nastupila je sa ulaskom u zajedničku državu 1918. Ujedinjenjem su Slovenci mogli bolje da se odbrane od nemačkog i italijanskog imperijalizma. Jugoslavija je bila zemlja koja je mogla da utiče na stvaranje ujedinjene Slovenije, odnosno da omogući nacionalnu integraciju Slovenaca u onovremenim međunarodnim okolnostima. Za Jugoslaviju su se opredelile sve osnovne društvene snage Slovenije raspoređene u tradicionalne stranke — klerikalnu, liberalnu i socijalističku. Osećanje srodnosti sa ostalim jugoslovenskim narodima i nacionalni interesi vezani za odbranu svoje nacionalne egzistencije, duhovne slobode i ekonomskog razvitka uticali su na slovenačko opredeljivanje za Jugoslaviju. Iako je u Austro-Ugarskoj Slovenija bila na ekonomskim marginama carstva, s obzirom da su industrijski potencijali bili raspoređeni van jugoslovenskih zemalja, ona se pojavljuje kao daleko najrazvijeniji deo Kraljevine SHS. Novi politički sistem Kraljevine je sadržavao više demokratije od onog u Austro-Ugarskoj. Kao stasali nacionalni subjekt u 19. veku Slovenci su iskoristili novu istorijsku situaciju za dovršavanje sazrevanja svoje nacionalne svesti. Našli su se, istina, u jednoj novoj, ekonomski nerazvijenoj i civilizacijski gledano zaostalijoj sredini, državi formalno uzev manje pravnoj, koja je prema njima nastavila da gaji rezerve kao prema klerikalnim snagama, republikancima punih sumnji u dinastiju Karađorđevića kao pravoslavnu, konzervativnim i proaustrijski raspoloženim, bliskim Vatikanu i papističkom autoritetu. Braneći svoj autonomni status, kulturu i jezik, Slovenci su nastojali da iskoriste svoju industrijsku prednost na nerazvijenom jugoslovenskom tržištu. Političke težnje SLS su bile usmerene u tom pravcu da za Sloveniju obezbede u novoj državi što uspešniji ekonomski i kulturni prosperitet. Polarizovani politički front slovenačkog društva, kome su obeležje davali klerikalci i liberali, neprekidno se produbljivao. Obuzeti težnjom da obezbede političku prevagu u Sloveniji, liberalci su se oslanjali na spoljne, vanslovenačke činioce, nalazeći glavnu

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

potporu u snagama koje su se izjasnile za centralistički koncept države, podržavajući usvajanje Vidovdanskog ustava. Centralističko-unitaristički, monarhistički i antirepublikanski front je koristio drugu struju — liberalce kao protivtežu klerikalcima, prema kojima su se zadržavale neverice zbog ljubomornog čuvanja autonomije. Nezavisno od liberalaca dalja deljenja političkih snaga su uticala na uspostavljanje ravnoteže unutar slovenačkog društveno-političkog života, zahvaljujući manjim antiklerikalnim strankama, grupama i organizacijama. Težnja za ravnotežom, uz spoljnu podršku u centralističko-unutarističkoj strukturi države, nije uspela da ugrozi vodeću ulogu Slovenske ljudske stranke nakon ujedinjenja. Dok su snage centralizma vršile trajni pritisak da se ostvari formula Vidovdanskog ustava, u praksi je tekao život u znaku samostalnih strateških opredeljenja privrede, kulture, prosvete, novinarstva, umetničkog života, naučne organizacije. Život je — prema Momčilu Zečeviću — nadmašivao ustavne norme i tendencije centralističkog sistema, koji nije uspevao da se probije i nametne u uslovima tradicionalne autonomije i težnji za što većom samostalnošću i samosvojnošću iza koje su stajali realni klasni i nacionalni interesi. Slovenci su u prvoj deceniji života u Kraljevini SHS uspeli da ostvare neviđeni napredak na području duhovnog života, pre svega u oblasti nauke, školstva, umetnosti. Uporedo sa ovim tekao je razvitak zadrugarstva pod pokroviteljstvom Slovenske ljudske stranke i banaka. Činjenica da se veliki deo Slovenaca našao posle prvog svetskog rata pod Italijom, kao i stalna pretnja ove velike jadranske sile jugoslovenskim narodima, Hrvatima, Slovencima, Crnogorcima, naročito od dolaska fašizma na vlast 1922, jačala je koheziju Slovenaca sa Jugoslavijom, sa velikim tržištem na drugoj strani, koje je moglo preuzeti slovenačke industrijske prerađevine, nudeći jeftine sirovine koje su Sloveniji nedostajale. U Vojvodini je jedno vreme posle ujedinjenja tekao suprotan proces. Ekonomsko zamiranje ogledalo se u gašenju mlinske industrije, do tada upućene prema severu, Budimpešti, čemu je doprinosila i usmerenost saobraćaja, dok je Vojvodina ostajala slabo povezana sa unutrašnjošću Srbije. Novo tržište nije moglo da primi prerađevine od brašna i drugih srodnih sirovina, naročito delikatesne proizvode.

j-

J-

U


Jak strah od italijanskog imperijalizma i denacionalizacije tradicionalno je bio razvijen među Dalmatincima, iako se radilo o etnički čistoj oblasti. Nemci su u drugom svetskom ratu sa ironijom govorili o etničkim tragovima italijanskog stanovništva u Dalmaciji, smatrajući da ono praktično i ne postoji. Zaposedanjem Zadra, kao sićušnog jadranskog mostobrana na istočnoj strani Jadrana, opasnost italijanskog prodora je postajala još aktivnija, naseljavanjem italijanskih građana i stvaranjem poligona za ubacivanje agenata i terorista, iako je glavna italijanska ekspanzija na Balkan išla preko Albanije. Odnosi Jugoslavije sa Italijom bili su daleko najznačajniji činilac srpsko-hrvatsko-slovenačke politike, jer su jugoslovenski interesi bili povređeni zbog italijanskog pomaganja Bugarske i Kosovskog komiteta, pretenzija na Dalmaciju i denacionalizacije slovenačkog i hrvatskog stanovništva pod Italijom. Otvorena pitanja između dve zemlje govorila su o suštinskom sukobu interesa koji, kao što izveštavaju britanski diplomati, nije bio ni privremeno ublažen ishodima velikog rata. Nacionalnoj asimilaciji su bili izloženi Makedonci. Oni su srbizirani (jezik, lična imena, prisvajanje tradicija) i odricana im je bilo kakva posebnost. Makedonija je podeljena između četiri balkanske države — Srbije, Grčke, Bugarske i Albanije (1913). Retko se ima u vidu da je deoba dovela i do razbijanja jedinstvenog privrednog organizma koji je funkcionisao pod Turskom sa centrom u Solunu. Stari centar privrede u Bitolju zamire, a rađa se novi u Skoplju. Makedonci su se, kao Srbi, borili u sastavu srpske vojske, o čemu govori i proklamacija regenta Aleksandra, posle herojske pogibije Makedonaca na Kolubari. Makedonci su bili izloženi, na jednoj strani, srbizaciji, a na drugoj pritisku i teroru komita VMRO-a, vrhovista, koji su pod vodstvom Protogerova i Todora Aleksandrova radili za račun Sofije, podstrekavani na stalno ugrožavanje teritorijalnog integriteta Kraljevine SHS i od velike sile na zapadnoj obali Jadrana — Italije. Drugu vrstu pritiska sprovodila je Italija prema Kosovu i zapadnoj Makedoniji preko Kosovskog komiteta. Naknadne kritičke refleksije građanskih naučnika i političara ukazuju na promašenu srpsku politiku, optuživanu da se posle ujedinjenja priklonila Svetozaru Pribićeviću, koji je zaista „prineo tri krune Aleksandru Karađorđeviću 1918", angažujući je u trošenju srpskih energija u sređivanju odnosa sa

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

Hrvatima i Slovencima, umesto da je bila okrenuta prema jugu. Pod time se najverovatnije porazumevalo dovršavanje nacionalne asimilacije, ometanje nacionalnog sazrevanja Makedonaca, jačanje kolonizacije i proširivanje ekonomskih ulaganja radi snaženja „nacionalnog elementa" na jugu. Operisalo se srednjovekovnom nemanjićkom tradicijom, prenaglašavanjem srpskih oaza u Makedoniji, oko Kumanova, Poreča, Azota, opasnošću od bugarske ekspanzije, dakle strateškim razlozima po kojima se nije smelo dozvoliti prekidanje moravsko-vardarske doline kod Ristovca. U Makedoniju i na Kosovo i Metohiju upućivani su najlošiji učitelji, činovnici i drugi stručnjaci. Poslanici iz opozicije, uključujući srpske političare, napadali su vlade zbog zapostavljanja „Južne Srbije". Isticali su plodnost dolina — strumičke, Gornjeg i Donjeg Pologa, vardarske doline, u kojima su uspevale najrazličitije kulture, uključujući mak, pirinač, duvan itd. Pravljena su poređenja sa Francuskom, koja je u Alzas i Lorenu upućivala najbolje kadrove, „idealiste", investirajući ogromna sredstva u ove oblasti, suprotno politici Kraljevine koja se rukovodila izvlačenjem koristi uz najmanje ulaganja. Ubrzanije su se razvijali Skoplje i Kumanovo. No slična sudbina je pratila i razvoj južne, istočne i zapadne Srbije. Slamanjem turskog feudalizma nisu stvorene pretpostavke za dovršenje nacionalnog sazrevanja Makedonaca, već naprotiv, za ugušivanje njihove nacionalne svesti. Međutim, ulaskom preko Srbije u Jugoslaviju 1918. makedonski narod je kroz rat i revoluciju 1941—1945. u Vardarskoj Makedoniji obezbedio svoj nacionalni identitet za razliku od sunarodnika u Pirinskoj Makedoniji i Bugarskoj uopšte, koji su asimilovani, ili u Egejskoj Makedoniji, grecizirani, primenom prinude i raseljavanja koje dostižu razmere genocida. Protiv srpske hegemonije ustajale su sve snage sklone razbijanju Jugoslavije: pristalice restauracije Habzburga, frankovci, ustaše, kosovski i drugi separatisti. Za sve njih je Jugoslavija bila „veštačka tvorevina", „čedo Versaja", konglomerat naroda i manjina, „tamnica naroda" itd., slogani koje su antijugoslovenske snage, i u zemlji i van nje, izbacivali u punom uverenju da se radi o državi koja ne zaslužuje da postoji. Politička dominacija srpskog građanstva je nesumnjivo uticala na potcenjivanje drugih naroda. Olako se zaboravljalo da su neki od njih bili stare nacije sa državnopravnom tradicijom,


pa ma živeli i u okviru tuđih kultura. Zatim, da su vladajuće političke snage merama nasilja i pandurskim metodama, koje su mogle nalikovati primitivizmu nerazvijene sredine, izazivale otpore uprošćenoj političkoj filozofiji vladavine posredstvom države, budući same nezrele da pozitivnije utiču u ekonomskom i duhovnom smislu, namičući na sebe mržnju, pojačanu lošim postupcima, nezgrapnim merama, slepilom monopola političke vlasti. Podstrekivani od verskih zajednica i spoljnih revizionističkih sila, gušenjem tradicija, nezadovoljni narodi su reagovali, izazivajući još veće omraze i netrpeljivost koje se nisu mogle prevazići. Kao što nemaju pravo oni koji kažu da je srpska hegemonija u Kraljevini fikcija, naduvana laž, izmišljotina vekovnih protivnika srpskog naroda — čime se nikako ne gubi iz vida austrougarska geneza ove krilatice iz vremena borbe Beča protiv Beograda, kao ni motivi održavanja i rasprostiranja antisrpskih raspoloženja u revizionističkim zemljama, kao i u propagandi Kominterne — tako su daleko od istine i oni koji isključivo srpskoj građanskoj klasi pripisuju sva zla u međuratnoj Jugoslaviji. Sam čin ujedinjenja nije bio nelegalan, jer je iza njega stajao interes građanskih klasa i drugih nacija. Srpski narod je trpeo nerazvijenost i bio jednako iskorišćavan kao i ostali narodi. U upravljanju državom učestvovali su, mada ne i kao jednaki činioci, do 1939, i predstavnici hrvatske, slovenačke, muslimanske buržoazije i birokratije drugih naroda. Parlamentarizam se u Kraljevini, ako izuzmemo Srbiju, razvijao kao nova praksa političkog života, nepoznata na tlu Austro-Ugarske, u krajevima koji su posle balkanskih ratova oslobođeni od turske vlasti i u Crnoj Gori, gde je vladao apsolutistički režim kneza, a od 1910. kralja Nikole I Petrovića, bez obzira na iznuđeni mu ustav 1905. godine. Kriza parlamentarizma svedočila je koliko je njegova tradicija bila više nego tanka, a građanska demokratija u jugoslovenskim zemljama pre ujedinjenja nerazvijena, nezavisno od nekoliko decenija iskustva vezanog za stranački život, političke borbe i postojanje predstavničkih ustanova u nekima od tih zemalja. Pokazalo se da parlamentarni život traži više pretpostavki, među kojima demokratski poredak, stabilan dvostranački ili višestranački sistem, nacionalnu ravnopravnost u državi višenacionalne strukture, zrelost kolektivnih i individualnih političkih subjekata, tradicije i navike slobodnog izražavanja.

PARLAMENTARIZAM

I

NJEGOVE

PROTIVUREČNOSTI

±

3

1

Njihovo postojanje zavisilo je daleko više od razvijenije materijalne i socijalne osnove društva i društveno-političkih odnosa koji na njoj nastaju nego od doslednosti ustavnih rešenja. U nedostatku tih osnovnih preduslova za razvoj parlamentarizma, izvršna vlast mogla je da se uzdigne iznad parlamentarnih institucija, ne poštujući ove čak ni formalno. Sukobi nacionalnih buržoazija oko unutrašnjeg uređenja države i nemilosrdni obračuni režima s revolucionarnim radničkim pokretom ogoljavali su parlamentarnu fasadu i potkopavali njenu krhku osnovu od prvih dana života Kraljevine. Tendencija snaženja izvršne vlasti zapažena je pojava u prvoj polovini ovog veka čak i u starim parlamentarnim državama, a da ne govorimo o susednoj Italiji, gde je dolaskom Musolinija parlamentarni režim nestajao pod pritiskom totalitarne fašističke vladavine. U zemljama jugoistočne Evrope diktatorski režimi nastajali su na nerazvijenoj političkoj i ekonomskoj osnovi društva i agrarnih socijalnih struktura. Najjednostavniji način rešavanja, bar privremeno, složenih društvenih i političkih situacija — uredbama, preko vlade, ili intervencijom krune, privlačio je buržoaziju, nespremnu da se izlaže osudama i kritikama na parlamentarnoj pozornici, s odjecima u štampi i nacionalnom i svetskom javnom mnjenju. I u evropskim zemljama najrazvijenije parlamentarne demokratije, kao u Francuskoj, sistem se bio pretvorio u svoju suprotnost, stvarajući privid atmosfere slobodnih rasprava u senci smena vlada i imobilizma privrede i parlamentarnih ustanova. Fašistička Italija pokušala je da zameni parlamentarni sistem korporativnom vladavinom, zasnovanom na snaženju državnog uticaja u sferi privrede i na kontroli političkog života,, obrazlažući ovu transformaciju sistema vlasti potrebom za uspostavljanjem klasnog mira i razvijanjem solidarnosti između poslodavaca, radnika i tehničke inteligencije. Parlament Kraljevine SHS pretvarao se u poprište sve oštrijih sukoba, nereda, svađa, da bi na kraju postao poprište krvavog obračuna. Svojim skandaloznim hronikama, insinuacijama, rečnikom i pamfletskim sadržajem štampa je, s retkim izuzecima, predstavljala dostojan pandan ovakvom skupštinskom ponašanju. Njen rečnik jedva da je i mogao da odudara od realnih političkih odnosa. Građanski političari različitih nacija teško su nalazili zajednički jezik, pa i pristojan način komunikacije. Novine su znale da pišu na mig, kao što su i pojedini

j-

J-

U


narodni poslanici i ministri znali da rade na signal vodstva svoje stranke ili dvora. Poslanici su vređali čitave narode ili njihovo nacionalno biće, istoriju, državnopravne tradicije i običaje, moralno blatili zaslužne pojedince ili zaštićivali notorne šićardžije. U zaglušnoj galami nadmetali su se radikali i poslanici Seljačko-demokratske koalicije, obogaćujući pojam balkanske varijante politike i ,,homo balcanieusa", a takvo ponašanje nailazilo je na aristokratski prezir u evropskim metropolama, koje su i same podržavale postojeće stanje u Kraljevini. Vešto služenje parlamentarnim poslovnikom pretvaralo se u nedostižnu prednost i stvaralo mogućnosti za njegovu zloupotrebu, od uskraćivanja reči i interpelacije do opstrukcije. Kratkotrajni politički sporazumi smirivali su strasti, koje bi se još jače razbuktale spaljivanjem mostova saradnje i postavljanjem na dnevni red pitanja „povraćaja u pređašnje stanje", zavođenja režima „čvrste ruke", amputacije, odnosno potpunijeg zaokruživanja Hrvatske. Radikali su za protivnike bili političari bez časti i morala, a predstavnici hrvatske opozicije za „čaršiju" i njenu bulevarsku štampu stranci zadojeni ,,austrijanštinom" i „francjozefovskim birokratizmom". Politički vođi jugoslovenske buržoazije kao da su se utrkivali ko će posejati više sumnje i osramotiti svoje rivale, dajući za pravo revizionističkim snagama i separatistima da je zajednički život teško moguć, pa čak i neostvarljiv. Razmenjivane su optužbe za teror nad protivnicima, nemoral, pljačku i šićarenje. Opozicija je 24. februara 1927. dovela u narodnu skupštinu polugolog radnika zlostavljanog u policijskom komesarijatu u Topčideru, nastojeći da na što plastičniji način prikaže samovolju organa vlasti, a taj su potez radikali protumačili kao uvredu najvišeg predstavničkog tela. Skupštinska opstrukcija opozicije Hrvatske seljačke stranke i Samostalne demokratske stranke izazvala je poplavu rezolucija, pitanja predsedniku Narodne skupštine, interpelacija, optužbi protiv ministara u vladi Velje Vukićevića. Bučne rasprave u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS odražavale su uzrujanost u društvu, sukobe između Srba i Hrvata, koji su se ispoljavali kroz sukobe vladajućih stranaka — radikala i Seljačko-demokratske koalicije. Polovinom 1928. polemika između radikalskih poslanika Puniše Račića, Tome Popovića i drugih, na jednoj strani, i poslanika SDK Stjepana


±31

Radića, Setozara Pribićevića, Pavia Radića, Juraja Kmjevića, na drugoj, dosegla je kritičnu tačku. U zapaljivoj atmosferi, punoj emocionalne napetosti i političke isključivosti, stvarala se psihološka pozadina za ubistvo, do kojega je stvarno i došlo 20. juna 1928. kada je Puniša Račić ubio Pavia Radića i Đuru Basaričeka, ranio Stjepana Radića, koji je od zadobijenih povreda izdahnuo 8. avgusta, Ivana Pernara i Ivana Granđu. Svedočanstvo Stanka Majcena, šefa kabineta Antona Korošca, otkriva da je Korošec dan pre atentata primio ubicu — Punišu Račića. Pozadina atentata traži da se ovo svedočanstvo ne mimoilazi, jer je Korošec bio poverljiva ličnost kralja Aleksandra, ministar unutrašnjih poslova, u delu javnosti optuživan da je „režirao" ubistvo, pa i da nije trpeo Radića. Bez obzira što se ovim izvorom pitanje inspiracije i odluke za skupštinsko ubistvo ne može rešiti, ostaje da se u daljim analizama istoričara ne može ni izostavljati, uz saznanje da je kralj bio zainteresovan za neki dramatični događaj koji bi opravdavao njegove nesumnjive namere za zavođenje lične vlasti i ukidanje parlamentarizma. Skupštinski atentat je definitivno zapečatio sudbinu parlamentarizma u Kraljevini SHS, otvarajući vrata njegovom ukidanju i proglašenju apsolutizma.

ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA

Šestog januara 1929. kralj Aleksandar je zaveo apsolutističku vlast suspendovanjem Ustava, izričitom zabranom stranaka i udruženja koja su nosila plemensko i versko obeležje, ukidanjem samouprave. Raspustio je Narodnu skupštinu i za predsednika vlade doveo generala Petra Živkovića. U kraljevoj Proklamaciji narodu ovaj državni udar je opravdan „najvišim narodnim i državnim interesima i njihovom budućnošću". Za Aleksandra je bio nastupio čas kada između njega i naroda više nije moglo niti je smelo da bude posrednika. On je isticao da su njegovi napori i strpljenje u prošlosti bili uzaludni i da se njegove nade u evoluciju unutrašnjeg političkog života nisu ispunile. Parlamentarizam je zloupotrebljavan od ljudi „zaslepljenih političkim strastima" u tolikoj meri da je postao smetnja za „plodni rad" u državi, izazivajući nezdravo političko stanje i škodeći ugledu zemlje. Posle junskog atentata u Narodnoj skupštini pokolebala se vera u korist te ustanove, a sporazumi između stranaka i političara postali su nemogući. Parlamentarizam, namesto da razvija duh narodnog i državnog jedinstva, počeo je da dovodi do političkog rasula i narodnog razjedinjavanja. Proklamujući svoju obavezu da čuva narodno jedinstvo, državnu celinu, kralj je rešio da „leka tome zlu" ne traži u parlamentarnim promenama vlada i izborima, nego u „novim metodama rada" i „krčenju novih puteva", obećavajući da mu je jedini cilj da u što kraćem vremenu ostvari „onu državnu upravu i ono državno uređenje koje će najbolje odgovarati opštim narodnim potrebama i državnim interesima". Zakon o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi, donet istog dana kad i Proklamacija, utvrdio je da je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca nasledna monarhija, a da je kralj nosilac celokupne vlasti u zemlji, zapovednik vojne sile, posebno nosilac zakonodavne vlasti kao donosilac i proglasivač zakona.

SESTOJANUARSKA DIKTATURA

177

Kralj je postavljao činovnike i dodeljivao vojne činove, a njegova ličnost je bila nepovrediva i nepodložna odgovornosti. Deklaracija vlade Petra Zivkovića je dopunjavala šestoj anuarski program navodno obećavajući brigu režima za otklanjanje privrednih i socijalnih nevolja naroda, zavođenje discipline u državnoj upravi i izjednačavanje zakonodavstva u celoj državi. Istoriografska ocena o diktaturi kao da pogađa u jedan bitni vid njene suštine vezane za ličnu vlast i njeno ostvarivanje: „Šestojanuarski akt je bio samo prirodna završnica višegodišnjih procesa koji su doveli do toga da se Kraljevina SHS približila ,iskonskom tipu monarhije', sa kraljem na čelu u svojstvu neograničenog vladara države, koji je proglašen za jedinog subjekta suveriniteta. Izvršno-pravni aparat je bio strogo centralizovan i vertikalno subordiniran, a vlada, kojoj je kralj nekoliko puta lično predsedavao dobija ulogu sojevrsne direkcije i ovlašćenja neposredno naredbodavne i nadzorne instance. Oslanjajući se na državni aparat diktatura je ukinula sve vidove predstavničkih tela građana." Prelaz na otvorenu diktaturu nije bio izveden naglo, već posle dužih priprema, o čemu je svedočilo nekoliko činjenica, među kojima i pripremljeno zakonodavstvo, koje je stupilo na snagu objavljivanjem kraljeve Proklamacije. Da li je kralj na zavođenje diktature pomišljao pre skupštinskog atentata, teško je prosuditi, ali izgleda izvesno da se za taj korak odlučio posle junskih događaja, koji su zaprepastili i domaću i svetsku javnost. Znakove da je odluka o diktaturi bila doneta ranije i da granicu Aleksandrovog „strpljenja" valja tražiti u skupštinskim događajima, nalazimo u imenovanju vojnih lica na civilne položaje u Zagrebu i Bitolju — koji su smatrani za ključne centre u atmosferi pogoršanoj i nezadovoljstvom poslovnih krugova zbog nestabilnih prilika — kao što ih nalazimo i u konsultacijama koje je on obavio u Parizu pre no što se odlučio na zavođenje diktature. Značaj ovih indicija ne umanjuju drugi, prividno suprotni kraljevi potezi, kojima je navodno tražio rešenje političke krize, kao što je nuđenje mandata za sastav vlade političarima i vojnicima, ili dvorska farsa s audijencijom Vlatka Mačeka, Ljubomira Davidovića, Ace Stanojevića i Svetozara Pribićevića, neposredno pred državni udar, jer su ti potezi služili za obmanjivanje šire javnosti da se izlaz iz krize traži starim metodama, i za zamagljivanje stvarnih namera pred mogućnim protivnicima narednih kraljevih koraka.

j-

J-

U


On je društvenu i političku osnovu diktature našao u vojsci i njenom komandnom kadru, grupama dvorskih demokrata i radikala, poslušnoj državnoj upravi, organima pravosuđa, policije i žandarmerije, buržoazije hrvatskog i ostalih naroda, koja je bila zainteresovana za poslovni život, trgovinski promet i nesmetanu cirkulaciju kapitala. Vojska nije zvanično učestvovala u politici, ali su se stranački prvaci i te kako u kriznim situacijama interesovali kakvi ,,vetrovi duvaju s Topčidera". Navodno izolovan od politike, militaristički činilac je i te kako bio prisutan u njoj. Uključujući Hrvate u šestojanuarsku vladu Petra Žikovića, kralj je dao šire jugoslovensko obeležje njenom sastavu, a na drugoj strani osigurao podršku hrvatskih poslovnih krugova. Interesi kapitala i krupne buržoazije prevazilazili su nacionalne konfrontacije: Slavko Švrljuga je bio predsednik Zagrebačke berze i potpredsednik Udruženja hrvatskih industrijalaca čije se vodstvo izjašnjavalo protiv HSS; dr Želimir Mažuranić pravni zastupnik velikih preduzeća; dr Oto Frangeš, profesor i stručnjak za poljoprivredu, pre prvog svetskog rata član bosanske vlade. U vladi Petra Živkovića bila je zastupljena i Slovenska ljudska stranka, preko Antona Korošca. Monarh se prilikom zavođenja lične vlasti oslonio i na zemlje koje su imale u Kraljevini uložen kapital, posebno na Francusku i Čehoslovačku, čiji su vladajući krugovi sa zebnjom posmatrali manifestacije političkog rastrojstva i nacionalnih sukoba. Istoričari diktature podsećaju da je inostranstvo bilo naviklo na ovu vrstu udara u zemljama jugoistočne Evrope; računalo se, istovremeno, da se radi i o kratkotrajnoj vanustavnoj intervenciji u Kraljevini SHS. Kralju su prilikom zavođenja diktature naruku išla i maglovita očekivanja naroda da će, posle perioda dugotrajnih i neplodnih političkih borbi, eliminisanjem stranaka najzad početi da se rèsa va ju akutne socijalne i ekonomske nevolje, koje su uoči šestojanuarske diktature sve više opterećivale seljaštvo. Diktatura, izražena u neprikosnovenosti kraljeve volje, pružala je režimu mogućnost za obračun s neprihvatljivim ličnostima građanske opozicije, komunistima, separatističkim snagama. Odnos između kralja i jakih političara u periodu koji je prethodio zasnivanju režima lične vlasti pokazivao je autoritarnu prirodu Karađorđevića, koji nije trpeo nikoga pored sebe ko nije bio u njegovoj senci, želeći da sam odlučuje preko poslušnih političara i podređenih vojnih lica. Kralj je zamišljao


179

da može sam, bez političkih činilaca, da izvrši nacionalnu nivelaciju Jugoslavije državnom intervencijom s oslonom na vojsku, i na taj način razreši protivurečnosti objektivnog razvitka i nacionalnog pluralizma. Po njemu su, samim tim što je prošlo deset godina zajedničkog života, postojale mogućnosti, uprkos raspaljenim nacionalnim strastima, za oživotvorenje čistog nacionalnog unitarizma i njegove ideološke osnove: integralnog jugoslovenstva. Kompleksna analiza ne bi smela ispustiti da je zavođenjem režima čvrste ruke kralj Aleksandar odgovarao i separatističkim snagama i njihovim pokroviteljima u revizionističkim zemljama, koji su smatrali da se država nalazi pred raspadom, a na drugoj strani da je želeo pokazati njenu vitalnost Italiji. Diktatura je iskorišćena za obračun s komunistima, ali su neprihvatljive teze da je njihovo uništenje bilo glavni motiv ustanovljivanja režima lične vlasti. Aleksandrova opsesija antikomunizmom je izvesna, ali je bila i realna opasnost od susedne Italije, sa kojom je suveren uzaludno pokušavao da nađe modus vivendi, te i revizionističke težnje poraženih država u prvom svetskom ratu. Kralj je nesumnjivo želeo da se oslobodi neprihvatljivih ličnosti građanske opozicije, komunista i separatista, ali i da stavi do znanja neprijateljski raspoloženim zemljama, susedima Jugoslavije, da je država iznutra čvrsta i njena budućnost izvesna. Kraljevina SHS je bila deo bloka versajskih sila, jedan od ! stožera Male Antante, čuvar status quo na Balkanu. Čvrsto je i bila vezana sa Francuskom i od nastanka konfrontirana s Italijom, zbog njenih ekspanzivnih pretenzija koje su je ugrožavale kao državu. Velikoj Britaniji, koja teži ravnoteži sila, jedno vreme je odgovaralo da Italija potisne Francusku u jugoistočnoj i centralnoj Evropi kako bi umanjila uticaj moćne kontinentalne sile. Francuska i Velika Britanija su podjednako bile zainteresovane za integritet Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije. Velika Britanija je, međutim, kao što pokazuju istraživanja Dunje Hercigonje, nastojala da oslabi francusko-jugoslovenske veze davanjem stabilizacionog zajma Jugoslaviji 1929. godine, preko međunarodnog konzorcijuma u kome je dominirao anglosaksonski kapital, s vodstvöm londonske banke „Rotšild i sinovi". U tom „ekonomskom ratu" Britanije protiv Francuske za uticaj u Jugoslaviji pokazalo se da Francuska nije lako odstupala iz oblasti koju je smatrala svojom sferom uticaja.

180

KBALJEVINA JUGOSLAVIJA

Velika kriza je zahvatila monetarno tržište, ali je Francuska na njemu bolje stajala od Velike Britanije, tako da je krajem 1930. Francuska pitanje stabilizacionog zajma uspela da reši u svoju korist. Kao presudni činilac spoljne politike Kraljevine Jugoslavije, kralj Aleksandar je uticao da se zajam uzme od Francuske. Britanci su, pri tome, bili za razoružanje i protiv korišćenja \ vojnih kredita, za razliku od Francuza koji su dozvoljavali " upotrebu sredstava u vojne svrhe. Kraljevina Jugoslavija ni po koju cenu nije želela da popusti Italiji, pogotovu ne da joj prepusti Albaniju, svesna zaokruženja u kome bi se našla. Za nju su bile neprihvatljive preporuke savezničkih sila da ostavi Italiji pravo da vojno interveniše u Albaniji, blagonaklono zauzvrat gledajući na širenje prema Egejskom moru, kao „pravom jugoslovenskom pomorskom izlazu". Aleksandrova uputstva Vojislavu Marinkoviću su sadržavala imperativ da se ni pod kojim uslovima ili objašnjenjima ti ne može primiti intervencija Italije u Albaniji, jer bi ona bila napad na životne interese Jugoslavije. Koliko je Albanija bila , opasna tačka u jugoslovensko-italijanskim odnosima nije bilo nepoznato ni britanskim diplomatima u Beogradu — Hauardu Kenardu Hendersonu, jednom rečju da je italijansko iskrcavanje u ovoj zemlji „pitanje života ili smrti". Jugoslavija je pokazivala spremnost da da garancije za očuvanje albanskog integriteta i nezavisnosti, očekujući to i od Italije. Kralj Aleksandar je naglašavao da mu nije potreban „ni jedan pedalj albanske teritorije", ali istovremeno da bi Italija i Jugoslavija trebalo da se sporazumeju o pretvaranju Albanije u „jadransku Belgiju". Diplomatski razgovori vođeni posredstvom diplomata i drugih ličnosti između kralja Aleksandra i Musolinija, zatim Vojislava Marinkovića i Dina Grandija, jugoslo venskog suverena i britanskog poslanika u Beogradu Hendersona, Karla Galija i Hendersona, Grandija i Milana Rakića, Orma Sardženta i Hendersona pokazuju značaj Albanije u jugoslo vensko-italijanskim odnosima i uopšte složenu jugoslo vensku međunarodnu poziciju u uslovima italijanske nepopustljivosti i namera velikih sila da otklone postojeća protivurečja i opasnosti koje su iz njih izvirale. Italija je, na jednoj strani, pretila teritorijalnim opkoljavanjem Jugoslavije, a na drugoj, ona je pritiskom podsticala revizionističke sile i ohrabrivala njihove pretenzije. Ulaskom u Albaniju Italija bi postala balkanska sila sa težnjom za daljim prodorom. Ako izuzmemo sićušni zadarski mostobran,

ŠESTOJ ANTJARSKA DIKTATURA

181

Italija je preko Albanije dobijala šansu da svim sredstvima širi svoj uticaj prema istočnom delu Balkana. Iz Albanije je dobijala mogućnost da utiče na separatističke snage na Kosovu i Metohiji, podstičući izdvajanje, preko svojih obaveštajnih službi ili preko Kosovskog komiteta koji je od 1919. radio na otcepljenju Kosova, Metohije i ostalih delova Kraljevine naseljenih Arnautima (Šiptarima). Rukovodeći se slabljenjem Kraljevine, Italija je dobijala mogućnost podsticanja i drugih separatističkih snaga u Hrvatskoj, Makedoniji, Crnoj Gori. Njena agresivna politika davala je primer Mađarskoj i Bugarskoj za podržavanje separatističkih grupa i uopšte svih antijugoslovenskih snaga. Italija je u svoju antijugoslovensku politiku uključivala i Vatikan, koji je mogao dezintegrativno uticati preko dela hijerarhije i klera katoličke crkve u Jugoslaviji. Odlučujući se za zavođenje neograničene vlasti, Aleksandar se više brinuo kako će na nju odgovoriti srpski nego hrvatski krugovi, budući da se prisećao sudbine prethodnika svoga oca iz dinastije Obrenovića, i uopšte, načina obračunavanja opozicije s vođama i krunisanim glavama u istoriji Srbije. Što se tiče hrvatske opozicije s Mačekom na čelu, koja se pokazala više nego malokrvnom, diktatura je dočekana gotovo bez ikakvog otpora. Često se navode poznate Mačekove reči povodom kraljeve odluke o prelasku na vanparlamentarnu vladavinu: „Lajbek je sada otkopčan i treba ga samo zakopčati", pri čemu je računao da su tek sada stvorene pretpostavke za neposredno sporazumevanje hrvatske opozicije i kralja bez učešća srpskih građanskih političkih partija. Maček je ubrzo odustao od ove pretpostavke, pod pritiskom odlučnog nastupa nosilaca lične vlasti, ponetih namerom da učvrste centralističko-unitarističku vladavinu na bazi nacionalnog izjednačavanja, a ne dogovorom predstavnika nacionalnih buržoazija o podeli vlasti. Umesto mogućnosti sporazumevanja sagledao je „supercentralizam". Šestojanuarska vlada je radila na stvaranju organizacija, društava, udruženja zasnovanih na ideologiji integralnog jugoslovenstva. Ove su naročito forsirane u „prečanskim krajevima", gde se trebalo suprotstaviti stanovništvu nacija i nacionalnih manjina koje se nisu miriìé sa veštačkim ukidanjem nacija i stvaranjem dekretiranog jugoslovenstva. Tako nastaju Jugoslovenska akcija, Zveza slovenskih vojakov i druge. Integralnu jugoslovensku ideologiju nastavlja da nosi i Narodna odbrana.


Osnivaju se i brzo gase razne novine i časopisi za razbuktavanje propagande o jugoslovenskoj naciji. U cilju osnivanja ovih jugoslovenskih društava, kao neke vrste potpore i političkog temelja novog jugoslovenskog kursa, boravili su po banovinama Petar Živkovič, Fedor Nikić (na području Vojvodine), predstavnici Samostalne demokratske stranke u Sloveniji koji su sa banom Dušanom Sernecom radili na pridobijanju pripadnika SLS, SDS i Kmetijske stranke. Decembra 1929. stvorena je prva državna organizacija fizičke kulture (Soko Kraljevine Jugoslavije). Potpuno podržavljivanje u oblasti fizičke kulture izvršeno je 1931. godine obrazovanjem Ministarstva fizičkog vaspitanja naroda. Stvoreni su Jugoslovenski streljački savez, Jugoslovenski vatrogasni savez, Jugoslovenski skautski savez, Savez sportskih saveza koji je obuhvatao čitav niz sportova. Ministarstvo fizičkog vaspitanja naroda vršilo je nadzor nad ovim savezima, nad fizičkim vaspitanjem omladine u školama, » odobravalo osnivanje i rad novih udruženja i ustanova. Ni u ovoj oblasti se više nije dozvoljavao „separatistički" i „plemenski" rad. Iz istraživanja Nikole Žutića proizilazi da je Soko Kraljevine Jugoslavije osnovan u državnom vrhu sa odlučujućim uticajem kralja i generala Živkovića. Kralj je Soko nazvao „viteškom organizacijom Kraljevine Jugoslavije", koji služi „združenju svih zdravstvenih snaga naroda". Na čelu Sokola nalazio se „Naslednik prestola" a ukinuti su „Srpski soko", „Hrvatski soko" i „Jugoslovenski soko". „Soko je trebalo da posokoli i ozdravi politički život", kao „eminentno nacionalna ustanova", koja zatvara svoje redove politici. Sokolstvo je postalo državna organizacija, koja je odricala da služi političkim strankama i verskim organizacijama. Soko se brojno uvećao, jer su u članstvo ulazili učenici, učitelji, činovnici. Članstvo je davalo i neke privilegije (skraćeni vojni rok, itd.). Po socijalnoj strukturi u Sokolu su prednjačili pripadnici srednjeg i nižeg građanstva, činovnici, intelektualci, đaci. Sokolstvo je kao proizvod građanske intelektualne sredine ostalo strano selu. Sport u Kraljevini Jugoslaviji, organizaciono povezan u etatizovani Savez sportskih saveza, dobio je važnu ulogu kod sprovođenja vojničkog vaspitanja omladine. Katolička crkva je Sokolstvu pre diktature suprotstavila svoju organizaciju „Orlovi". Vladajući režim nastojao je da dobije bitku za omladinu preko svojih kulturno-nacionalnih organizacija (ORJUNA, Jugoslovenski soko, Narodna odbrana,

ŠESTOJANXJARSKA DIKTATURA

1 8 3

Udruženje četnika, itd.), koje su zasnivale svoju delatnost na integralističkom modelu jugoslovenskog nacionalizma. Prelaskom na šestojanuarski režim jugoslovenske nacionalne organizacije postaju dominantni činioci vaspitanja omladine u duhu integralnog jugoslovenstva. Sokoli i druge jugoslovenske nacionalne organizacije podloga su režimu diktature. Fizička kultura je u periodu šestojanuarskog režima preko organizacija koje su podržavale novu ideologiju obezbeđivala privrženost jugoslovenskoj državi i naciji. Tim povodom pominjao se „kavurovski" način ujedinjenja: „Stvorili smo Jugoslaviju, stvorimo Jugoslovene". Ranijih deset godina napadano je zbog „besplodnog partizanstva", koje je omelo koncentraciju nacionalnih snaga i duhovnih energija u privredi, prosveti i politici. U Vojvodini stremljenja su usmeravana u pravcu da se sjedini Vojvodina sa Šumadijom i afirmiše Jugoslavija kao ujedinjena i snažna država. Dnevnik, list Fedora Nikića, čiji je prvi broj izišao 29. novembra 1929. godine, objavio je sedam atributa koji su upravo označavali njegov program: „Glasilo svekolike nacionalne i kulturne akcije, organ za izgrađivanje jedinstvenog gledanja na sva savremena nacionalna, kulturna, privredna i socijalna pitanja, beskompromisni propagator najpotpunijeg državnog i narodnog jedinstva, jugoslovenske misli i zbližavanja nacionalnih manjina sa slovenskim življem i njihove lojalne saradnje na blagostanju državne zajednice, neumorni organizator nacionalno i državno orijentisanih snaga, budni čuvar nacionalne i državne bezbednosti našeg Severa, tumač narodnih težnji, potreba i stremljenja i svakodnevni prikazivač celokupnog života i rada." List je pobornik jugoslovenske ideologije i teži da razbudi energije zapretane posle opresije 6. januara, doprinese širenju jugoslovenskih ideja, pomogne zaštiti Jugoslovena. Istovremeno stvarana su jugoslovenska društva koja nikako nisu uspevala da se ukorene. Jugoslovenska ideologija došla je do izražaja u formuli: „Jedinstvena narodna osećanja imaju da budu osnovna dogma naše državne i nacionalne politike". Nikićev list je u tom duhu od jula 1930. promenio ime u Jugoslovenski dnevnik. U propagandi jugoslovenstva traženo je da se ne ističe ono što razdvaja Srbe, Hrvate i Slovence već ono što ih spaja. „Bez jugoslovenstva nema Jugoslavije", što se pretvorilo u krilaticu, koju su kritičari ispravljali dopunom da nema Jugoslavije i bez rešenja nacionalnog pitanja. U datoj

j-

J-

U


projekciji radilo se na tome da i Matica srpska dobije jugoslovensko obeležje i tako izađe iz svog regionalizma. Očekivalo se da ona proširi delatnost i na Bunjevce, Sokce, Slovake i Rusine. Nikićev list je smatrao blagotvornim spajanje Vojvodine sa Šumadijom. To je bio put „nacionalne obnove" i „regeneracije" krajeva s desne strane Save i Dunava. Slovenska linija dolazila je do izražaja i u zahtevima za „nacionalizacijom" vojvođanske privrede. Kao što to uvek biva, režimska štampa je i posle šestojanuarskog apsolutizma hvalila dinastiju i kralja Aleksandra. Vršačka Vojvodina je kralja Aleksandra nazivala „carem svih Jugoslovena", jer je „čvrstom desnicom i vladarskom mudrošću" vodio državni brod. Pančevačka Jugoslovenska straža je izražavala veru u „srećnu zvezdu Karađorđevića". Ovaj list je isticao etičke vrednosti apsolutističkog režima. Za „uzvišene pojmove jugoslovenske rase", proglašavani su porodica, nacija, država, kralj i otadžbina. Graničar u Staroj Kanjiži se zalagao za „nacionalizovanje Severa", pod čime se podrazumevalo naseljavanje Srba, podela zemlje srpskoj sirotinji i koncentracija nacionalnog kapitala. Organ omladine JNS u Starom Bečeju Domovina, počeo je da izlazi u vreme državne žalosti, posle ubistva kralja Aleksandra. List je stavljao u prvi plan „integralno i nedeljivo jedinstvo" i pozivao omladinù da se „zbije u čvrste i neprobojne falange", pod geslom „čuvaćemo Jugoslaviju." No, fraze o omladinskoj organizaciji kao „moćnoj političkoj vojsci" teško su mogle da zagreju mlad svet. Režim se borio protiv iredentističkih tendencija, ali je na drugoj strani prihvatao izraze podrške sebi. Sa mađarske strane ovu podršku je davala grupa sa dr Gaborom Santom, a sa nemačke grupa dr Nikole Haslingera. Unitaristi su podržavali Jevreje koji su se u Subotici 1931. deklarisali kao „jugoslovenski Jevreji". Srpska građanska opozicija ne samo što se nije suprotstavila aktu od 6. januara 1929. nego se gotovo nečujno povukla s političke pozornice, uplašena i demoralisana, povinujući se zakonskim propisima o zabrani i raspuštanju stranaka i udruženja. Još jednom se potvrdilo koliko je građanska opozicija bila nesklona ma kakvom nasilnom otporu kraljevskom režimu i koliko su građanski političari bili oportunistički raspoloženi kada se radilo o kralju i njegovoj politici. Mada je uklonio stranke i isključio iz političkog života građanske političare,


185

kralj je ipak bio predstavnik i simbol građanskog uređenja i čuvar njegovih privatno-svojinskih temelja. Naviknuta na parlamentarne metode borbe, opozicija nije ni pomišljala da ih menja niti je za to bila sposobna. Naučena da se mandati dobijaju od krune kao personifikacije sistema, a na drugoj strani ispunjena strahopoštovanjem prema vladaru iz „narodne dinastije", u čijem je mitiziranju i sama učestvovala, srpska građanska opozicija je pre bila spremna da se povuče pred diktaturom nego da joj se suprotstavi ilegalnim sredstvima. Kao deo vladajućeg građanskog poretka, ona se jednako kao i vladar plašila iznenadnih društvenih potresa i slabljenja položaja građanske klase svoje nacije. Pod udar režima i njegovog kaznenog zakonodavstva došli su tek pojedini predstavnici građanskog društva. Režim je u Brus, pod Kopaonikom, internirao Svetozara Pribičevića, a kasnije mu, na intervenciju čehoslovačkih i francuskih državnika, dopustio da ode u emigraciju, gde je on i umro, u Pragu 1936. napisavši pred smrt knjigu Diktatura kralja Aleksandra, svoj obračun s vladarem. Maček je osuđen od Suda za zaštitu države, kao i Dragoljub Jovanović, vođa zemljoradničke levice u Savezu zemljoradnika, a krajem 1933. Korošec je konfiniran s više prvaka SLS na Hvar na neodređeno vreme. Prvaci HSS August Košutić i Juraj Krnjević napustili su zemlju i otišli u emigraciju, sa zadatkom da se bore protiv diktature upoznajući inostrano javno mnjenje, posebno političare, s njenom antidemokratskom suštinom i upozoravajući na ugroženost hrvatskog nacionalnog bića pod srpskom prevlašću. Oni su u Ženevskom memorandumu, podne tom Društvu naroda, optužili režim „srpskog kralja" da je hrvatskom narodu uskratio pravo na grb, zastavu i na istorijski državni naziv, istisnuo hrvatski jezik i zapostavio katoličku veru. Sa zavođenjem šestojanuarskog režima došlo je i do oživljavanja separatističkih snaga u Hrvatskoj i Makedoniji. Odmah po proglašenju diktature zemlju je napustio Ante Pavelić, advokat i narodni poslanik Hrvatske stranke prava, rodom iz Bradine, koji će u emigraciji organizovati terorističku delatnost ustaša. Pre njega iz zemlje su prebegli u Austriju Gustav Perčec, glavni sekretar Hrvatske stranke prava, i Branimir Jelić, koji je vodio pravašku omladinu. Iz Beča je Pavelić prešao u Mađarsku, a odatle — preko Rumunije — stigao u Sofiju, gde je bio svečano dočekan. U Bugarskoj se susreo s Ivanom Vančom


Mihajlovim, vođom reakcionarnog dela VMRO-a. U isto vreme došlo je u Makedoniji do pojačane delatnosti probugarskih elemenata pod vidom borbe za njenu autonomnost. Posle posete Carigradu Pavelić se prebacio u Italiju. Pavelić je do emigriranja stajao na čelu Hrvatske stranke prava, koja se legalnim putem zalagala za nezavisnu hrvatsku državu. Ogranci ove stranke u Beču nosioci su separatističke struje koja je težila stvaranju hrvatske države vanparlamentarnim putem. Na čelu ovog ogranka u inostranstvu (Beču) stajao je general Stjepan Sarkotić, a u Budimpešti Ivo Frank, sin osnivača stranke. Mađarska i Italija su prihvatile i pomogle organizaciji ustaša. Ustašama u Italiji su se pridruživale izbeglice iz Jugoslavije i hrvatski radnici iz evropskih zemalja, SAD i južnoafričkih država. Prvo ustaško jezgro je formirano u Bovenju, blizu Breše, krajem 1931. i početkom 1932. godine. Tokom 1930—1931. u Italiji se nalazilo oko 400 ustaša. Uz pomoć Italije jedna ustaška grupa je septembra 1932. napala žandarmerijsku postaju u podvelebitskom selu Brušanima, očekujući da će sama njihova akcija dovesti do ustanka naroda protiv vlasti Kraljevine Jugoslavije. Musolini je očekivao da će najzad doći do raspada „versajske tvorevine". Komunisti su pozvali narod na ustanak, da pomogne nacionalnim revolucionarima („ustašama") u borbi protiv kraljevske diktature. U istoriografiji se vode rasprave da li su „ustaše" naziv iz prošlog veka za ustanike ili za pripadnike terorističko-nacionalističke i fašističke organizacije Anta Pavelića. Iz poziva i Srbima i Hrvatima na ustanak otpadala bi druga mogućnost. Komunisti su, osim toga, znali da su pristalice Pavelića u službi fašističke Italije i Hortijeve Mađarske. Uticaj VMRO Mihailova u Pirinskoj Makedoniji je bio veoma velik, jer se radilo o snažnoj terorističkoj organizaciji (o njoj govore i kao o organizaciji ,,za izvoz terora"), koja je u strahu držala svoje sunarodnike. Ogrezli od ranije u terorizmu, pripadnici vrhovizirane VMRO se mogu uzeti kao „vaspitači" ustaša, kojima je još, kao što navode neki pisci — nedostajalo hrabrosti kakvu su imali njihovi instruktori, pa i prvi izvršioci atentata koji se smatrao najvećom svetskom „provokacijom" u tom periodu, kakvo je bilo ubistvo Aleksandra Karađorđevića. Simbioza VMRO i ustaša u antijugoslovenskim akcijama je nesporna, ali su prvi izvršioci poticali iz redova terorističke

Š E S T O J A N X J A R S K A DIKTATURA

organizacije Georgijeva.

1 8 7

Mihajlova, kao što pokazuje slučaj Vladimira

Znajući da je kralj Aleksandar glavna smetnja ustaškim planovima, fašistička Italija i ustaše su ga stalno držale na meti atentatora. Očigledno je da su smatrali da bi njegovim nestankom došlo do rušenja ili bar slabljenja Jugoslavije, jer se inače ne bi pucalo „na maketu". Pokušaj 1933. sa atentatorom Petrom Orebom, ribarem sa Korčule, nije uspeo, jer se on predao jugoslo venskoj policiji. Milan Stojadinović je, sećajući se tih dana u svojim memoarima Ni rat ni pakt, zabeležio da je diktatura bila u „gvozdenim rukavicama", ali ne i krvava, što je nesumnjivo tačno kada se radilo o građanskoj opoziciji, pošto on nije uzimao u obzir žrtve na strani komunista. Antikomunistička histerija uzela je toliko maha da se obračunavanje s njima smatralo izrazom rodoljublja. Ilegalna komunistička štampa nazivala je šestojanuarsku vladavinu „fašističkom diktaturom" i „vojno-fašističkim režimom". Režim u Jugoslaviji postao je meta napada štampe komunističkih partija u svetu i organa Kominterne, kao i drugih demokratskh snaga, zbog surovih metoda i progona komunista i njihovih pristalica. Diktatura je presekla proces ozdravljivanja Partije, započet 1928, i pojavu novih generacija revolucionara. KPJ je 1929. bila mala, brojno slaba partija, s oko 3.500 članova, sektaška, bez većeg uticaja u širim narodnim masama, bez saveznika među sitnom buržoazijom i seljaštvom. Jugoslovenski komunisti su se poveli za ocenom Šestog kongresa Kominterne, održanog 1928, da se približava opšta kriza kapitalizma, i njenom direktivom da u neposrednim klasnim okršajima treba pripremiti slom građanskog poretka. CK KPJ je, na osnovu te ocene Kominterne, kao i vlastitih procena o dubini nacionalnog sukoba vodećih buržoazija, ustanovio da se radi o krizi sistema što izaziva potrebu dizanja ustanka. Parlamentarnu i ustavnu krizu, pojačanu nacionalnim sukobima, Partija je shvatila kao opštu krizu državnog sistema i početak raspadanja građanskog poretka, zbog čega je izdala direktivu za oružani ustanak. Linija Kominterne bitno je doprinela sektaštvu jugoslovenskih komunista, usmeravajući ih na borbu protiv socijaldemokratije kao „blizanca fašizma". Odluka o ustanku je doneta u nezrelim uslovima i na osnovu pogrešne procene rukovodstva KPJ, koje je bilo izolovano od članstva, nije poznavalo unutrašnje prilike i

r j-

*

J-

U


vlastite mogućnosti. Ovu prenagljenu odluku buržoazija je jedva dočekala, pošto joj je ona davala nov razlog i pravdanje za konačan obračun s komunističkom organizacijom i njenim članstvom. KPJ je maja 1929, suočavajući se s činjenicom da je država još jaka, a ona sama slaba, odustala od neposrednog oružanog ustanka, ali zadržavajući gledište da je perspektiva komunista pripremanje revolucionarnog prevrata. Sumnjivi su izlagani pretresima, premetačinama i pozivani na saslušanje. Za umnožavanje i rasturanje partijskih letaka i isticanje plakata izvođeno je na Sud za zaštitu države. Plakate su često sadržavale karikature kralja Aleksandra sa natpisom „Dole krvavi kralj". Partijska rukovodstva su upozoravala članove na „boljševičku željeznu disciplinu". Policijski pritisak je uticao na povlačenje iz organizacije, pasivizaciju, napuštanja mesta boravka onih koji su bili kompromitovani; dolazilo je do isterivanja s posla, gubljenja službe, proterivanja u zavičajna • i, % mesta. Izolovane organizacije su radile bez pomoći CK KPJ. Komunist, glasilo vojvođanskih komunista, avgusta 1930. u svom prvom broju, koji su uredili Jovan Veselinov i Đura Pašalić, otvoreno je pozivao radnike i seljake da se spremaju za oružani ustanak i stvaranje sovjetske republike. Smatrao je da je došao čas obračuna i da buržoazija „škripi u svakom svom zglavku". Komunist je pozivao „trudbenike" da osnivaju ,,seljačko-odbramebne organizacije" i da slede primer „kineske i sovjetske braće". Sadržavao je avanturistički poklič „Motike i kose u ruke!" i to onda kada nije bilo revolucionarne situacije. Sleđenje stranih analiza i upadanje u mreže opšte sterilne propagande pokazuje i primer Lenjinista, koji je u južnom Banatu pokrenuo Žarko Zrenjanin početkom 1933. List je pisao da se Nemačka nalazi na pragu revolucije koju uzalud pokušavaju da preseku kapitalisti u „samrtničkom ropcu"; njihov poslednji adut je fašizam na čelu s Hitlerom, ali sve to ništa ne pomaže „jer kapitalizam već kroči jednom nogom u grob koji je sam sebi iskopao". Mnogobrojni članovi Partije i njihovi simpatizeri pohapšeni su i osuđeni, na 82 procesa organizovana pred Sudom za zaštitu : države od 1929. do 1932. dok je preko 400 komunista i članova SKOJ-a palo kao žrtva belog terora. Pred Sudom za zaštitu države komunisti su odgovarali za političke zločine i antidržavnu zaveru. Na austrijsko-jugoslovenskoj granici ubijeni su Đuro m & Đaković, sekretar Partije od 1928, i Nikola Hećimović, sekretar

ŠESTOJANXJARSKA D I K T A T U R A

1 8 9

Crvene pomoći — navodno u pokušaju bekstva. Najzloglasniji nalazio se u Beogradu — Glavnjača. Režim se obračunavao i s članovima CK KPJ Bracanom Bracanovićem, Božom Vidasom Vukom, Markom Mašanovićem, Ristom Samardžićem. Komunisti su izdržavali kazne u Sremskoj Mitrovici, Požarevcu, Lepoglavi, Mariboru. SKOJ je pored mnogih članova, izgubio pod diktaturom i sedam rukovodilaca: Janka Mišića, Paju Marganovića, Miju Oreškog, Josipa Kolumba, Pera Popovića Agu, Josipa Debeljaka i Zlatka Šnajdera, koji je umro u bolnici od posledica mtičenja. Broj ubijenih, osuđenih i zlostavljanih komunista i drugih protivnika režima svakako je veći, ali se ne može tačno utvrditi jer je mnoge „pojela pomrčina" bez pisanih tragova i formalne upravno-policijske i sudske egzekucije. CK KPJ je prestao da deluje kao jedinstveno rukovodstvo već u 1929. godini. Aprila 1930. u inostranstvo je prešao i Politbiro CK KPJ čije se sedište jedno vreme nalazilo u Zagrebu, a posle u Ljubljani. Oktobra 1932. obrazovan je u Beču „Zagranični biro CK KPJ". Organizacija je u zemlji bila razbijena i nije imala nikakve veze sa rukovodstvom u inostranstvu koje je sasvim zavisilo od Kominterne. Kominterna je polovinom 1931. smenila Jovana Mališića (Martinovića) s dužnosti političkog sekretara. Za predsednika Centralne rukovodeće instance postavljen je Filip Filipović, a Antun Mavrak za organizacionog sekretara. U drugoj polovini 1932. na čelo privremenog rukovodstva došao je, voljom Kominterne, Josip Cižinski, odnosno Milan Gorkić. Upoređenje otpora koji je KPJ pružila 1920—1921, s otporom režimu 1929. najbolje pokazuje da je velika partija — bez ilegalnog aparata, neprekaljena u borbama i puna poštovanja prema parlamentarizmu, zaboravljajući na pouku istorije da ugroženi režim ne bira sredstva za uništavanje protivnika koga smatra zakletim neprijateljem — bila prosto oduvana s poprišta, za razliku od male, kadrovske partije, čije je jezgro bilo formirano u radničkim centrima, naviknuto na borbu i progone. KPJ je 1929. pružila snažan otpor, koji ju je stajao neprocenjivih žrtava, dovodeći do razbijanja organizacije, desetkovanja kadra i odlaska rukovodstva iz zemlje. Poziv na oružani ustanak omugućavao je režimu da svoje mere nasilja lakše obrazlaže nasilničkom akcijom komunista protiv legalnog poretka. Nasilje je imalo pozitivne strane: nateralo je režim da otkrije pravo lice, donosilo iskustvo o posledicama preuranjenih zatvor


masovnih akcija, pojačavalo otpor. Pred radništvom i demokratskim snagama jugoslovenskog društva komunisti su otporom diktaturi sticali autoritet boraca za demokratiju i protiv kraljevske uzurpacije vlasti. Borba KPJ skretala je takođe pažnju inostrane javnosti na nasilje režima u Jugoslaviji. Pozivajući na državni i nacionalni unitarizam, kralj je ukinuo podelu zemlje na oblasti i plemena. Kraljevina SHS je 3. oktobra 1929. dobila naziv Jugoslavija. Pašić je branio koncepciju očuvanja srpskog imena, za razliku od kralja Aleksandara koji je političko-birokratsku dominaciju srpske građanske klase ostvarivao u jugoslovenskoj formi i pod jugoslovenskom zastavom. Banovine su dobile ime po rekama, s izuzetkom primorske: dunavska, sa sedištem u Novom Sadu; savska, sa sedištem u Zagrebu; vrbaska, sa sedištem u Banjaluci; drinska, sa sedištem u Sarajevu; zetska sa sedištem na Cetinju; vardarska, sa sedištem u Skoplju; moravska, sa sedištem u Nišu; primorska, sa sedištem u Splitu; dravska, sa sedištem u Ljubljani. Drinska banovina obuhvatala je delove Bosne i Hercegovine i zapadne delove Srbije; dunavska Banat, Bačku i Baranju, sa severnim delovima Srbije i istočnim delovima Slavonije; primorska, pored delova Dalmacije, jugozapadne delove Bosne i Hercegovine; zetska južne delove Dalmacije, jugoistočne delove Bosne i Hercegovine, čitavu Crnu Goru, Kosovo i Metohiju, delove Sandžaka. Prilikom podele na banovine režim se pozivao na razbijanje istorijskih celina, ekonomičniju administraciju, bolje saobraćajne veze i zaokruživanje većih područja po privrednom merilu. Nacionalno-istorijska struktura države je 1929. razbijena i ona podeljena na deset teritorijalno-administrativnih oblasti. Negacija istorijskih celina nije mogla međutim da se sprovede (Slovenija, Makedonija). Jezgro zetske banovine činila je Crna Gora, koja je smatrana za klasičnu srpsku zemlju, ali se nije previđalo ukorenjeno osećanje stare državne tradicije i autonomije u svesti Crnogoraca. Makedonija je shvatana kao „Južna Srbija", i njoj pridodati krajevi na jugu Srbije. Zbog jakih manjina u Vojvodini, Hrvata u Sremu i severozapadnoj Bačkoj, ona se našla u sastavu dunavske banovine, s tim što su joj priključeni delovi severne Srbije. Bosna je podeljena na četiri banovine: vrbasku, drinsku, zetsku i primorsku. Srbija je kao istorijska celina razbijena na pet banovina: dunavsku, moravsku, vardarskù, drinsku i zetsku. Nacionalno homogeni Sloven-


1 9 1

ci našli su se u dravskoj banovini. Pri datoj administrativnoj podeli Hrvati su raspoređeni u dve banovine: savsku i primorsku. Nova podela je značila još veći stepen centralizacije; njome su obezbeđivani efekti državnog i nacionalnog unitarizma, u stvari „jugoslovenskog nacionalizma". Vlastodršci su nastojali da maksimalno eliminišu pokrajinsko-istorijska merila prilikom podele, ojačaju srpske snage u novim banovinskim jedinicama, u slučajevima gde je to „dodavanjem" teritorija bilo moguće. Usvajanjem podele po navedenim merilima režim je stvarao pretpostavke za nasilnu jugoslovensku unifikaciju. Razbijanjem Hrvatske na dve banovine oslabljena je osnova za jedinstveno nacionalno nastupanje Hrvata, pošto je nacionalni pokret sada mogao da se lakše nadzire, parališe i lomi, a podelom Srbije, uključivanjem njenih delova u sastav nekih drugih banovina, stvarana je osnova za sprovođenje politike integralnog jugoslovenstva kao novog vida održavanja političke prevlasti njene buržoazije. Svi nacionalni amblemi — zastave, heraldičke oznake, himne, institucionalni simboli istorijskog razvitka i državnog prava — bili su zabranjeni. Time je još više pogođen nacionalni ponos i razbuktavan otpor na nacionalnoj osnovi koji će stalno dobijati na snazi narednih godina. Promena državnog imena značila je odbacivanje kompromisnog nacionalnog unitarizma i njegovo zamenjivanje jugoslovenstvom brisanjem nacionalnih oznaka i „plemenštine". Banovine su organizovane kao najviši oblik centralizma, predstavljajući administrativno-teritorijalne jedinice podređene centralnoj vlasti. Najvišu vlast je oličavao kralj, koji je banove postavljao dekretom. Pojačani centralizam i državni i nacionalni unitarizam tumačeni su potrebama učvršćivanja unutrašnjeg jedinstva i opravdani odbranom državne celine. Diktatura se od prvog dana sukobljavala s opštim ekonomskim teškoćama; one su narastale s posledicama svetske ekonomske krize, koja nije mogla da ne pogodi i Jugoslaviju 1930, razarajući selo, industriju, bankarstvo, trgovinu. Diktaturu su posebno potkopavali potmulo vrenje nacionalnih pokreta, snažan otpor komunista, manifestacije separatizma, pasivan otpor građanske opozicije u Srbiji. Propaganda demokratskih krugova u inostranstvu upozoravala je na nacionalno i političko bespravlje u Jugoslaviji. Ni sam vrh diktature nije bio jedinstven u pogledu načina dalje vladavine buržoazije; dok se Vojislav Marinković zalagao da se vanustavni period prevaziđe

j-

J-

U


i apsolutizam zameni donošenjem ustava, dotle je general Živković bio za produženje otvorene diktature. Januara 1929. dotadašnje skriveno mešanje kralja Aleksandra u politički život zemlje i njegov zakulisni uticaj na događaje dobili su krajnje otvoren vid. On se 6. januara pojavio u ulozi spasioca državnog jedinstva, ugroženog krizom stranačkog života, parlamentarizma i ustavnosti, iza koje je u suštini stajao nacionalni sukob buržoazija dveju najvećih nacija u Jugoslaviji, kao i nezadovoljstvo drugih naroda i nacionalnih manjina. Vladajuća velikosrpska buržoazija je uočavala da stalni stranački, nacionalni, verski i drugi sukobi slabe čvrstinu državnog i društvenog poretka, ugrožavaju njenu prevlast i prete još oštrijim sudarima. Kriza u odnosima između srpske i hrvatske buržoazije, prve vladajuće, a druge politički podređene, dovela je snage na vlasti do procene da se više ne može vladati na način predviđen Ustavom Kraljevine. Hrvatsko pitanje, kao politički izraz postojećeg sukoba dve suparničke buržoazije, dospelo je posle pogibije u Narodnoj skupštini u ćorsokak. Kralj, kao zastupnik buržoaskih interesa, rešio se na vladavinu apsolutističkim sredstvima, bez posrednika, oslanjajući se na svoj autoritet i primenu sile protiv neprijatelja unitarizma. Od početka vladareve intervencije bilo je jasno da se primenjenim metodama kriza ne prevazilazi, nego produbljuje. Sprega vojne sile, delova srpske buržoazije i hrvatske finansijske oligarhije, te dela slovenačkih političara pružala je podršku monarhodiktaturi, ali svedenu na tanku društveno-političku osnovu. Saradnja s finansijskim krugovima, privrženost vojske i surovi progoni protivnika davali su režimu obeležja fašističke vladavine. Kao fašistički režim u susednoj Italiji, tako se i šestojanuarski ispoljavao kao ekstremno antikomunistički. Njegovi nosioci pokazivali su prezir prema parlamentarizmu. Rasturanjem stranaka i cenzurom štampe, kao i zabranom zborova, režim je prepušten sam sebi, ostao bez kontrole predstavničkih institucija i odgovornosti prema njima, pa makar i formalne. Vlast se militarizovala oslanjanjem na vojsku i dovođenjem jedne čak i za vojne krugove opskurne ličnosti na kormilo vlade. Diktatura u Jugoslaviji ostvarivana je u nerazvijenom društvu, pretežno agrarnom po privrednoj strukturi, sa seljaštvom kao najbrojnijom kategorijom stanovništva, uz to nepismenim i politički neprosvećenim, apatičnim zbog životnih nevolja, sve povučenijim u sebe, van odlučivanja i drugih glavnih tokova političkog


1 9 3

života, izuzmemo li seljaštvo aktivnijih nacionalnih pokreta. Diktatura u Jugoslaviji nije bila izuzetna pojava u Evropi međuratnog perioda. Slične režime — zasnovane na potpori vojske, oficirskih liga i dugih militarističkih grupacija, krugova krupne buržoazije, zemljišne aristokratije i veleposednika — nalazimo, i pre i posle 6. januara, u Poljskoj i zemljama jugoistočne Evrope. Kad god tok događaja nije odgovarao buržoaziji, ona je ukidala ustavnost i uspostavljala režim čvrste ruke. Jedna bitna osobenost, međutim, odvajala je diktaturu kralja Aleksandra od ostalih: društvena i politička kriza produbljivana je sukobom suparničkih buržoazija dve najveće nacije. Analize i ocene KPJ o fašističkom karakteru diktature odudaraju od ocena građanske opozicije. Materijali Četvrtog (Drezdenskog) kongresa KPJ i Četvrte zemaljske konferencije su rezolutni da je reč o fašizmu u Jugoslaviji. Već je pobeda fašizma u Italiji („Marš na Rim") 1922. dovela do ocene na Četvrtom kongresu Kominterne, krajem iste godine, da je fašizam tip vlasti najreakcionarnijih buržoaskih krugova, uperen protiv radničke klase i svih revolucionarnih snaga i buržoazije koja se izjašnjavala za parlamentarno-demokratsku formu vladavine. Na Šestom kongresu Kominterne (1928) izneta je ocena o fašizmu kao obliku „otvorene diktature" buržoazije, koji se javlja u kapitalističkim zemljama u uslovima krize sistema vlasti što je anticipirano još na Četvrtom kongresu Kominterne. Četvrti kongres KPJ preuzeo je ocene Kominterne i pasivno ih preneo na tlo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koju je karakterisalo drukčije društveno-političko i ekonomsko stanje odnosa. Šesti kongres Kominterne i Četvrti kongres KPJ polazili su od procene o trajnoj krizi kapitalizma, koja dolazi sa ekonomskom krizom i koja će biti praćena ratovima i revolucijom. Pod uticajem ovih procena šestojanuarski režim je o c e n J e n kao diktatura vojno-fašističkog karaktera. Sistem parlaifl®ntar7 ne vladavine 1921—1929. nije uspeo da stabilizuje d n i s t v e m poredak koji su razdirali ekonomski problemi, manifestc7vam u manjoj meri još prilikom agrarne krize 1926; socijalni o d ^ u se sve više zaoštravali a nacionalna kriza dosegla v/ ^ prilikom skupštinskog ubistva. Pucnji zloglasnog Punish ^ ča u Narodnoj skupštini juna 1928. bili su samo detonato,^^azpostojećoj kriznoj situaciji. Parlamentarni mehanizam ni; * • rešio mnogobrojne protivrečnosti, pre svega nacionalne*. uticalo na monarha da rasplet uzme u svoje ruke, oslor

j-

J-

U


vojsku i deo buržoazije uključujući i poslovne krugove nesrpskih naroda. Četvrti kongres KPJ ocenjuje režim kao fašistički i govori o fašističkim organizacijama, kao i o metodama odbrane od fašističke agresivnosti. Kao fašističke organizacije pominju se: Narodna odbrana, Jadranska straža, ORJUNA, Udruženje bivših četnika, Udruženje četnika „Petar Mrkonjić", Udruženje za suzbijanje bugarskih bandita. Očigledno je da su neke od ovih organizacija svrstane u kategoriju fašističkih, iako je reč o nacionalističkim ili integralno-jugoslovenskim organizacijama. Na Četvrtoj zmaljskoj konferenciji KPJ, krajem 1934, poredak u Kraljevini je nazvan „vojno-fašističkom diktaturom ".U „Odluci 0 izvještaju CK i zadaćama partije" suština Aleksandrove diktature izjednačena je sa suštinom fašizma u drugim zemljama. Kao zajedničke crte fašizma (Hitlerovog ili Musolinijevog tipa) označene su i one koje se iskazuju i u „velikosrpskoj vojno-fašističkoj diktaturi": odbacivanje demokratsko-parlamentarnih oblika, primena najgrubljeg nasilja prema radničkoj klasi 1 seljaštvu, pokušaj da se diktaturi finansijskog kapitala osigura masovna podrška među srednjim slojevima, gradskom sitnom buržoazijom i seljacima. Među specifičnim osobinama vojno-fašističke diktature „veliko-srpske buržoazije" navode se: odbacivanje demokratsko-parlamentarne forme vladavine, a da prethodno nije stvorena jedinstvena, masovna fašistička partija; nosioci diktature su vojno-oficirske i dvorske klike s kraljem Aleksandrom na čelu; kaže se da fašistička diktatura nije bila uperena samo protiv radničke klase nego i protiv potlačenih naroda; velikosrpska vladajuća buržoazija pribegla je fašističkom obliku svoje diktature u uslovima nezavršene buržoasko-demokratske revolucije. Nasuprot Partiji, socijaldemokratija i sindikalne reformističke vođe nisu režim smatrali za fašistički. Po daljim partijskim analizama, velikosrpski finansijski kapital, naročito posle atentata u Marseju, u savezu sa finansijskim kapitalom ugnjetenih naroda i veleposednicima, tražio je izlaz i spas u daljem fašiziranju, pokušavajući da stvori nove fašističke masovne stranke i organizacije da bi ih ujedinio u jedinstveni savez nacionalnih organizacija. U Odluci Politbiroa CK KPJ o zadaćama KPJ posle Sedmog kongresa Kominterne, donetoj u Moskvi 1. avgusta 1935, govori se o „velikosrpskom fašizmu", „krizi vladajućeg fašizma", „fašističkom" ustavu iz 1931, „fašističkoj" skupštini. Za Jugoslovensku radikalnu za-


1 9 5

jednicu (JRZ) kaže se da nije reč o jedinstvenoj fašističkoj stranci, već o mešavini demokratskih, polufašističkih i fašističkih elemenata koji se bore oko vlasti, uticaja i pravca celokupne politike režima. IKPJ je smatrala da „odstupanje od izvedenih metoda fašističke vladavine" nije značilo nikakvu „samolikvidaciju fašizma". Prema partijskim ocenama, odnos snaga se 1935. izmenio u korist „protufašističkog tabora". Iskustvo istorije potvrđuje da se o fašizmu može govoriti kad je reč o državi organizovanoj na osnovama fašističke doktrine, sa izvesnim oblicima fašističkih organizacija. Isto tako poznato je da se fašizam ne mora ispoljavati u svom čistom, klasičnom obliku. Sa gledišta društvenopolitičkog razvitka jedne zemlje uobičajilo se govoriti i o fašističkim tendencijama, ako ima shvatanja i analiza koje upućuju na to da preti opasnost pretvaranja jednog režima u fašistički. U fašističke se svrstavaju i pokreti ekskluzivno nacionalistički, kao i oni koji u prvi plan stavljaju borbu protiv komunista i opoziciono-građanskih snaga; zatim one društvene snage koje su odbacivale liberalnu demokratiju sa parlamentarizmom. Takvi pokreti označavani su često kao nosioci totalitarnog poretka fašističkog tipa. Približavanje jednog režima Rimu i Berlinu, ponekad pod pritiscima, javnim ili manje vidljivim, takođe se znalo svrstavati pod fašističku tendenciju ili opciju, za „novi poredak". Slične ocene su vezivane i za one vladajuće snage koje su uspostavljale odnose sa fašističkim zemljama na nivou unutrašnje politike, pre svega radi koordinacije policijskih progona komunista, socijalista i liberalnih demokrata. Naročito su učestale kvalifikacije o fašističkom karakteru vladavine u zemljama u kojima su se pojavljivali metodi terorizma, progonjeni napredni duhovi, formirani koncentracioni logori, organizovan „lov" na komuniste, onemogućavana intelektualna opozicija; u onim zemljama gde je dolazilo do napuštanja parlamentarnih oblika i prakse sa drugim varijantama nedemokratskih metoda i podsticanja brutalnih obračuna sa političkim protivnicima. Istoriografske analize u nas (Todor Stojkov i drugi) izostavljaju fašističku odrednicu za šestojanuarki režim, koristeći se drugim političko-ideološkim karakteristikama, koje upućuju istraživače da ga nazivaju „monarhodiktaturom". Tako pojedini pisci govore o režimu otvorene, odnosno kamuflirane (misli se na period od 1931, posle donošenja oktroisanog ustava, tj. prelaska na ograničenu ustavnost) monarhodiktature, personifi-


kovane u kralju Aleksandru Karađorđeviću. U analizi toga režima zapažaju se: „čvrsta ruka", militarizacija vlasti, izvođenje na scenu vojnika (u licu generala Petra Živkovića, osobe kraljevog ličnog poverenja), teror protiv — klasno gledano — najopasnijih snaga onoga vremena po buržoasku vlast — komunista (iako je njihov uticaj u javnom životu bio lišen masovne podloge i mogućnosti otvorenog nastupanja), ukidanje parlamentarizma i zabrana rada stranaka. Ali, o fašizmu kao sistemu vladavine 1929—1935. ne bi se moglo govoriti, jer nije postojala politička osnova na kojoj bi se taj sistem zasnivao. Svakako da se ne mogu gubiti iz vida veze dvora, oslonjenog na vojsku i državni aparat, sa dvorskim frakcijama demokrata i radikala, kao i povezanost pripadnika finansijskog kapitala srpskog građanstva sa onim iz tabora hrvatske buržoazije. U šestojanuarskoj vladi nalazilo se i pet hrvatskih poslovnih ljudi i političara, od kojih su Slavko Švrljuga, Želimir Mažuranić i Oto Frangeš držali najvažnije privredne resore u vladi (finansije, trgovinu i industriju, poljoprivredu). Režim je jedno vreme podržavala i Slovenska ljudska stranka, preko Korošca, i slovenački liberali do kraja, kao njegovi najvatreniji pobornici. Seljački okean od 76% stanovništva koje se bavilo poljoprivredom činio je osnovno obeležje društveno-ekonomske strukture zemlje. Režim nije uspeo da obezbedi podršku seljaštva, srednjih i sitnograđanskih slojeva, građanskih demokrata. Seljaštvo u Srbiji se već uoči diktature počelo odvajati od stranačkih rukovodstava i organizovati na vanstranački način. Kralj Aleksandar se pre zavođenja diktature naročito plašio posledica i reagovanja u Srbiji. Politička osnova šestoj anuarskog režima inače, od početka nije bila široka, a sa neuspesima diktature da stabilizuje situaciju ona se sve više sužavala. Protiv režima su ustale demokratske snage u svetu, pa čak i njegovi strani pokrovitelji u Francuskoj i Čehoslovačkoj. KPJ i radnička klasa su neprekidna meta reakcionarnog režima. Građanske snage demokratskog smera stupile su u opoziciju režimu, i to stalnu, posle prvih Mačekovih iluzija da se može napraviti sporazum s dvorom. Od režima je otpao i „arhireakcionarni" Korošec. Proširivanje osnove režima nisu podržavali ni radikali oko Ace Stojanovića. Političko-socijalnu osnovu režima simbolizovali su i praktično predstavljali generalitet, deo poslovnih krugova grupe pre šestojanuarskih stranaka. Stoga se o ovom režimu ogoljenom i usamljenom,


1 9 7

ne može ni govoriti kao o fašističkom, jer on nije dobio širu političku podršku bilo gde u Jugoslaviji. Stvaranje Jugoslovenske radikalne seljačke demokratije (JRSD), odnosno Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS), što je izdašno pomogao dvor, nije uspelo da proširi političku osnovu režima. Te unitarističke političke formacije nisu mogle da se dublje ukorene, samim tim što je JNS nastala kao državna, režimska stranka, reakcionarna, oktroisana državnim autoritetom, zadojena nestvarnim jugoslo venskim nacionalizmom. Čim je režim prestao da stoji iza nje i da je pomaže, ona je počela da se raspada, kao i svaki dekretirani organizam uostalom. Monarhodiktatura nije, pre svega, uspela da obezbedi podršku srednjih slojeva i narodnih masa, niti da dinamizuje njihovu aktivnost: političku, ekonomsku i socijalnu. Diktatura kralja Aleksandra razlikovala se od drugih diktatura na jugu i istoku Evrope međuratnog razdoblja, ustanovljenih takođe u agrarnim društvima, pluralističkom nacionalnom strukturom Jugoslavije i oštrim nacionalnim sukobima suparničkih buržoazija. Kralj je ova protivurečja pokušao da prevaziđe nacionalnim unitarizmom, to jest nivelacijom na jugoslovenskoj ravni, čiji je ideološki izraz bilo integralno jugoslovenstvo, mada je nova nacionalna politika izazvala još veća nezadovoljstva. Monarhodiktatura u Jugoslaviji nije uspela da stvori stranku koja bi odgovarala klasičnom tipu fašističke, odnosno nacionalsocijalističke stranke. Militaristički činilac je nezaobilazan u analizi porekla i karaktera ovog režima, ali — i pored dopunskih terorističkih, poluvojnih organizacija — nije postojala partijska vojska u smislu italijanskog ili nemačkog primera. Jugoslavija se oslanjala na parlamentarne države (Francusku i Čehoslovačku), a bila u zategnutim odnosima sa fašističkom Italijom kao najopasnijom silom po svoj opstanak, iako je kralj Aleksandar tražio rešenja za smirivanje i neutralizaciju jugoslovensko-italijanskih neslaganja. Kralj Aleksandar je oktobra 1934. godine i poginuo kao žrtva ustaške i VMRO-vske zavere potpomagane od fašističke Italije i revizionističke Mađarske. On jeste bio diktator u čijim se rukama sticala celokupna vlast, ali nije bio diktator sličan tipu fašističkog vođe. Za fašistička društva karakterističan je „sporazum" između rada i kapitala, nepoznat šestojanuarskom režimu. Između tih dvaju polova društvenih snaga ostala je nepremostiva provalija. Priče


o zaštiti „malog čoveka", kao tipičan proizvod socijalne demagogije fašizma, nisu bile produktivne na tlu jugoslo venskog društva u periodu šestojanuarskog režima. Za puštanje korena fašizma najmanje je bilo osnove u seljačkoj, tradicionalnoj i demokratskoj klimi srpskog sela, ali i u drugim sredinama Jugoslavije. Do pojačane državne intervencije u socijalno-ekonomskoj sferi došlo je zbog velike ekonomske krize, koja je sa zakašnjenjem zahvatila Jugoslaviju; njenih katastrofalnih posledica u privredi, koje su pogodile osnovne slojeve jugoslovenskog društva, seljaštvo posebno, još neoporavljeno od posledica prethodne agrarne krize. No, ta pojava je karakteristična i za zemlje tzv. liberalne demokratije, zajedno sa jačanjem izvršne vlasti u odnosu na predstavničke ustanove. Za razliku od fašističkih zemalja, monarhodiktatura nije uspela da obezbedi zaposlenje, pre svega masi viška agrarnog stanovništva. Mit o jedinstvenoj jugoslo venskoj naciji, jedinstvenom psihičkom tipu Jugoslovena i kontinuitetu jugoslovenske ideje od davnina do 1918. godine, izazivao je suprotne posledice; umesto koncentracije snaga protiv „plemenštine" i okupljanja oko jugoslovenskih znamenja, javio se još žešći otpor jugoslovenskoj ideologiji i nacionalnom izjednačavanju, kao napadu na vlastiti nacionalni integritet. Antikomunistički karakter režima, autoritarna vladavina, totalitarne oznake i teroristički, represivni sistem, mogli su biti sastavni deo bilo koje druge diktature. Na fašizam su mogle podsećati analogije (sa stanovišta metoda) i poistovećivanja pojedinih spoljnih pojava -— u vreme kada je fašizam bio globalni evropski fenomen početkom tridesetih godina — sa unutrašnjim. Fašizam se očigledno ne mora javiti svuda sa klasičnom ideološko-supstancijalnom osnovom, a ni u istovetnom organizacionom obliku; drugde opet pokret koji teži da je osvoji, negde nastupa otvoreno, a u drugim sredinama opreznije i skrivenije, zavisno od istorijske situacije, odnosno snaga, nacionalnog tla. Politički život Kraljevine od državnog udara tekao je jednostrano i oficijelno, sav u znaku patetičnih izjava režimskih zvaničnika o vaspostavljenom jedinstvu. Strogo nadgledana štampa slavila je režim ili donosila šture vesti o njegovom funkcionisanju. Ispod naoko mirnog političkog dekora,


1 9 9

remećenog obračunima režima s komunistima i usamljenim građanskim političarima i demokratima koji su našli snage da mu se suprotstave, bujalo je masovno nezadovoljstvo i zaoštravala se ekonomska kriza. Nezadovoljstvo razvojem prilika u Jugoslaviji počeli su da izražavaju i zvanični politički krugovi država koje je režim smatrao savezničkim i prijateljskim. Nacionalni unutarizam i njegova ideološka osnova — integralno jugoslovenstvo — nisu se mogli izmiriti sa stvarnošću višenacionalne države, a metode vladavine generala Živkovića sve su više onespokojavale i građanske krugove svesne njihove promašenosti i bezizglednosti cilja koji je sebi postavila šestojanuarska diktatura. Prinuđen da traži izlaz iz krize, kralj Aleksandar se prvo odi učio na pokušaj proširenja političke osnove režima, pregovarajući u leto 1931. s radikalskim vođama u opoziciji, Acom Stanojevićem, s kojim se sastajao i 1930, i Milošem Trifunovićem, a na drugoj strani sa Slovenskom ljudskom strankom, posredstvom Korošca. Koliko je režim bio kompromitovan, govori i kraljev neuspeh da privoli na saradnju pomenute građanske prvake, posebno radikale, koji nisu bili raspoloženi da se u tom času poistovete s režimom i njegovim nosiocem Petrom Zivkovićem. Unutrašnji neuspesi i opomene iz inostranstva, praćene pritiskom, naročito Francuske i Čehoslovačke, podsticali su kralja na dalje napore u traženju izlaza iz krize režima podrazumevajući pod tim povratak na ograničenu ustavnost. Oktroisani ili Septembarski ustav (1931), kojim je Aleksandar „nadario" narod u desetoj godini od svog proglašenja za kralja Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslovena, stvarao je zabludu da se režim vraća na stanje pre 1929. i diktatura napušta. Povratkom na ustavnost diktatura se, međutim, nastavila, nezavisno od promena, koje nisu prelazile formalne granice. Oktroisanjem ustava razvijala se, na jednoj strani, iluzija da je režim čvrst, da ne strahuje od obnove ustavnih prava, da je jugoslovenska ideja pobedila i kohezija zemlje osigurana, a na drugoj se izlazilo u susret preporukama i zahtevima iz inostranstva. Istom cilju služili su i izbori 1931, na kojima je trebalo da se izglasa Narodno predstavništvo, ali bez učešća opozicionih snaga, čija delatnost nije ni bila dozvoljena. Kraljevina Jugoslavija je, po Oktroisanom ustavu, ostala i dalje centralistički uređena država. Kralj i velikosprska buržoazija nisu promenili gledište da su nacionalni unitarizam i


centralizam rešenja koja najbolje odgovaraju interesima vladajućih snaga. Jugoslavija je definisana kao ustavna i nasledna monarhija. Parlamentarizam, predviđen Vidovdanskim ustavom, bio je izostavljen u Septembarskom. Kralj je simbolizovao narodno jedinstvo i državnu celinu. I u novom ustavnom poretku on je ostao neprikosnoven. Za njegove akte odgovarali su ministri kao pojedinci ili Ministarski savet kao kolektivno telo. Pretvaranjem otvorene diktature u ustavnu, pre — šestojanuarske stranke nisu dobile dozvolu za rad. Kao i u ustavnom sistemu ustanovljenom 1921, kralj je potvrđivao i proglašavao zakone, sazivao Narodno predstavništvo, mogao da raspusti Narodnu skupštinu, predstavljao državu u odnosima s inostranstvom, oglašavao rat i zaključivao mir. Dok je Narodna skupština u prethodnom poretku bila jednodoma, novouvedeno Narodno predstavništvo sastojalo se iz dva doma: Narodne skupštine, koja se birala na opštim izborima, i Senata, čiji su članovi delom birani posrednim putem, a delom postavljani od kralja. Institucija senata, poznata u drugim sistemima vlasti u svetu, predstavlja konzervativnu citadelu; nosioci izvršne vlasti obično je uvode da bi se dokraja osigurali od ponekad neposlušnog predstavničkog tela. Septembarski ustav je kralju davao pravo da neposredno imenuje onoliko senatora koliko se posredno bira. Utičući na sastav Senata kralj je dobijao mogućnost da spreči usvajanje zakona ili mera koji su protiv njegove volje prošli kroz Narodnu skupštinu time što bi drugi dom odbio da se saglasi s njima. Ovo telo je bilo uvedeno u postojeći sistem vlasti kao zaštitno sredstvo kraljeve vladavine, potvrda njegove volje uticaja. Najviši stepen kraljeve predohrane bio je sadržan u članu 116. Oktroisa'nog ustava — „malom ustavu", kako su ga pravnici nazivali — koji je vladaru davao pravo da u izvanrednim situacijama postupa mimo ustavnih i zakonskih propisa, tražeći za preduzete mere naknadnu saglasnost Narodnog predstavništva. Pored ovih institucionalnih sredstava odbrane vlasti, kralj je bio osiguran u drugim sredstvima i ovlašćenjima, uključujući pravo na formalno i faktičko pokretanje vojne sile, policije, upravnog i pravosudnog aparata. On je na politiku odlučujuće uticao ustavnim ovlašćenjem da imenuje i razrešava predsednika Ministarskog saveta i ministre. Stranci su bili svesni uticaja kralja Aleksandra, naročito u vojsci koja je predstavljala snažan oslonac u zasnivanju sistema


2 0 1

prevlasti dinastije i srpskog građanstva u vojno-političkoj sferi. Imao je oreol učesnika u tri rata, komandujući u sva tri: protiv Turske, Bugarske i Austro-Ugarske i Nemačke i opet Bugarske, iako nije nepoznato da se u njima mogao osloniti na vojnički genije vojvoda Radomira Putnika i stratega pobede na Kolubari Zivojina Mišića. Sa Pašićem je predstavljao najkrupniju figuru jugoslovenskog političkog života, ostajući posle smrti „žive legende" — Pašića (Baje) sam na sceni. Britanci su navodili Šekspira, po kome ,,u kraljevstvu slepih, jednooki je kralj", iako nisu verovali da je suveren toliko nadmoćan samo zato što sebi nema „parnjaka". Sujetni Karađorđević nije podnosio snažne ličnosti oko sebe. Mešao se tajno u politički život preko grupa dvorskih demokrata i dvorskih radikala. Bio je pod opsesijom opasnosti od Italije i restauracije podunavske monarhije. Verovao je u obnovu carske, pravoslavne Rusije, prihvatajući sa toplinom bujicu ruske emigracije koja se posle završetka građanskog rata i intervencija našla u njegovom kraljevstvu. Strani izvori ističu među njegovim najgorim osobinama to što nije umeo da pronađe dobre saradnike; zatim usamljenost, kompleks krivice i sumnjičavost; vojnički život i školovanje u inostranstvu sa izloženošću opasnostima od atentata učinili su svoje na psihu. Aleksandrovu doktrinu jugoslovenstva ne posmatraju kao pragmatičan lek već kao koncepciju, bila ona dobra ili loša, nadahnuta najvišim ciljevima, zanemarujući njegove autokratske osobine. Protivnici mu nisu opraštali oslon na Petra Živkovića, šefa „Bele ruke" u Jugoslovenskoj vojsci i komandanta Kraljevske garde, obračun — sudsko ubistvo pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa, „državni udar", otklanjanjem Pašića kao predsednika prve jugoslovenske vlade, zavođenje šestojanuarskog režima lične vlasti. Ustav iz 1931. zadržao je administrativno-teritorijalnupodelu na banovine, uvedenu 1929; posebnu jedinicu u okviru ove podele činila je Uprava grada Beograda, s Beogradom, Pančevom i Zemunom. Oktroisanim ustavom uvedeni su banovinska veća i banovinski odbori kao samoupravna tela. Banovinsko veće biralo je banovinski odbor kao samoupravni izvršni organ u banovini, na četiri godine, ali je sve njegove predloge ban mogao da obustavi, uključujući raspuštanje banovinskog veća. Kao samoupravna tela uvedene su i opštine. Godine 1931. u

j-

J-

U


Jugoslaviji je postojalo 6.645 opština različite veličine, od 500 do 5.000 stanovnika. Kralj je nastavljao da brani nacionalni unitarizam i jugoslovensku ideologiju, ne obazirući se na činjenicu što je ta politika doživela slom. Korisno delo izjednačavanja opštejugoslovenskog zakonodavstva pripisivano je šestojanuarskom režimu u najveću zaslugu. Kralj je smatrao da su mere zavedene 1929. uklonile „tragove prošlosti". Za njega, narodno jedinstvo i državna celina nisu nikada mogli da budu predmet bilo kakvog pogađanja. Nosioci i ideolozi šestojanuarskog jugoslovenstva napadali su zaslepljenost partija, njihovu regionalnu, plemensku zatvorenost, podložnost užim nacionalnim i verskim interesima, kao i „pokrajinskim ideologijama". Bez obzira na egzaltirane parole o jugoslovenstvu, navodnim uspesima režima u prevazilaženju ranijih nacionalnih, plemenskih i verskih podela, postajalo je sve očiglednije da je režim nateran na povlačenje i bar spoljnog ublažavanje diktature. Donošenjem Oktroisanog ustava, organizovanim izborima i sazivanjem Narodnog predstavništva nastavljen je, samo sada ubrzanije, proces osipanja formalnog i veštačkog jedinstva, isključenog u uslovima postojanja izgrađenih nacija i suprotnih interesa njihovih buržoazija, različitih kulturnih navika i tradicija. Odstupajući, režim je stvarao još veće pukotine u sistemu, kojima su se, nastojeći da ih još više prošire, koristile snage nezadovoljne uskraćivanjem osnovnih prava na politički život, iz redova građanskog liberalizma, hrvatske opozicije i komunista. Studentske demonstracije u Beogradu oktobra/novembra 1931, pre i uoči izbora, organizovane na podstrek komunista i članova SKOJ-a, pripadnika marksističkih grupa, označile su prvi javni protest protiv diktature, napad na njenu suštinu i njene predstavnike, te su zatalasale duhove u Jugoslaviji, ostavljajući odjeka i podstičući akcije na Zagrebačkom sveučilištu i Ljubljanskom univerzitetu. Izbijanjem u Srbiji demonstracije su otkrivale do kog stepena režim nema uporište u njoj. One su prenule iz pospanosti političke i društvene snage Jugoslavije suprotstavljane diktaturi. Studenti su istupili protiv „jarma diktature". Školska 1931/1932. godina protekla je u znaku studentskog nezadovoljstva i nemira, zatvaranja Univerziteta u Beogradu i njegovog ponovnog otvaranja. Bez obzira na slabu organizovanost komunista i članova SKOJ-a, elemente spontanosti i „difuznost"


2 0 3

akcija, studentske demontracije su označile početak trajnog i aktivnog suprotstavljanja režimu. Nezadovoljstvo se širilo i na seljaštvo uhvaćeno u mrežama dugova, nezadovoljno poreskom i drugom politikom vlasti, iznureno od posledica ekonomske krize. Građanski političari su na „letećim zborovima" u Srbiji podsticali seljačko nezadovoljstvo režimom, a i u Crnoj Gori se demonstriralo protiv režimskih predstavnika i nasilja; izgladneli seljaci su u Bosanskoj krajini (Prijedor) napadali magacine s hranom. Demonstracije su posebno uznemirile vrh šestojanuarskog režima, čiji je predsednik vlade Živković — meta napada raznorodne, otvorene i pritajene opozicije — morao da plati ceh odlaskom s političke scene aprila 1932. ustupajući mesto Vojislavu Marinkoviću. U ovoj knjizi, koju su zaoštravale posledice ekonomske depresije i vrenje na selu, kralj je tražio ravnotežu između održavanja fiktivnog nacionalnog jedinstva, na kome je gradio politiku prevlasti srpske buržoazije, i imenovanja za premijera ličnosti koja bi bila koliko-toliko prihvatljiva za deo unutrašnje i međunarodne javnosti, ali i dovoljno savitljiva da bespogovorno izvršava njegovu volju. Iracionalna nota izbija svom snagom iz Aleksandrovog uverenja da su u Kraljevini Jugoslaviji, prihvaćenoj svom „toplinom nacionalne duše svega jugoslovenskog naroda", obezbeđeni potrebni uslovi za snažan polet i veliku nacionalnu budućnost. Fiktivno nacionalno jugoslovensko jedinstvo nastavljeno je da se podržava u uslovima ekonomske krize i nezadovoljstva na selu, jačanja i umnožavanja nacionalnih frontova, koje je predvodila Seljačko-demokratska koalicija (SDK), to jest Hrvatska seljačka stranka udružena sa Samostalnom demokratskom strankom. Zvaničnici su preko štampe i u javnim istupanjima iznosili egzaltirane parole o jugoslovenstvu lišene životnog sadržaja. Duhovno jedinstvo se nije moglo ustanovljavati u uslovima poricanja nacionalnih razlika, drukčijih istorijskih tradicija i životnih iskustava. Štaviše, dekretirano jugoslovenstvo je ostajalo prazna ideološka floskula koja nije bila protkana procesima političkog zbližavanja, ekonomskog ujedinjenja, prirodnom razmenom kulturnih ideja. Pred alternativom izgrađivanja realnih ekonomskih i političkih pretpostavki zbližavanja jugoslovenskih naroda, režim se opredelio za nasilnu nacionalnu unifikaciju, što će se kao povratni udarac brzo vratiti tvorcima šestojanuarskog režima.

j-

J-

U


Istorija nije prihvatila ovaj način jugoslovenske integracije. Nasuprot njemu, sve više se uobličavao drugi koncept građanskih snaga oko Mačeka koji je počivao na podeli vlasti sa srpskim građanstvom, ne obazirući se na druge narode Jugoslavije, sa potencijalnom opcijom koja se, za razliku od Stjepana Radića, nije klonila ni izdvajanja Hrvatske iz sastava Jugoslavije. Integralistička jugoslovenska ideologija nije napuštana ni posle donošenja Oktroisanog ustava i prvih proboja u njenom nasilnom ostvarivanju. To je dovoljno vidljivo iz ideja kraljeve prestone besede od 18. januara 1932. godine. „Najzad je etnička istina jugoslovenske misli prolomila sve prepreke vekovima veštački stvarane i u završnom periodu naše mučeničke i krvave nacionalne revolucije i svetskog rata dospela do stvaranja jedne i nedeljive jugoslovenske kraljevine sa jednim narodom u jednoj državi. Ustavom od 28. juna 1921. godine nastojali smo rešiti i taj državni nacionalni zadatak. Ali se sve jasnije pokazalo da nacionalna misao nije dobila u ustavu tro imene države svoj pravi izraz ni snagu jedne organizovane nacionalne celine. Sa svim onim tragovima prošlosti koji su nas plemenski razdvajali nismo mogli u punoj meri razvijati sve naše nacionalne odlike u neophodnom unutrašnjem jedinstvu i harmoniji. U takvom državnom uređenju naš javni i organizovani politički život jedva je i pokušavao da sa pouzdanjem iskreno iziđe iz uskih plemenskih okvira. Ni jednog trenutka nije se smelo zaboraviti da narodno ujedinjenje nije delo jedne generacije ni posledica istorijskog slučaja. To je delo neprekidnih napora, vekovnih nacionalnih živih sila i rezultat moralnih istorijskih tekovina. Narodno jedinstvo i državna Celina ne mogu biti nikad predmet nikakvih pogađanja. Oni moraju biti uvek iznad našeg dnevnog života i iznad svih posebnih interesa. Ja sam odlukom od 6. januara 1929. godine presekao ono zlo stanje." Kralju je sekundiralo i Narodno predstavništvo u odgovoru na njegovu prestonu besedu. „Misao narodnog jedinstva i državnog ujedinjenja postala je nepresušnim izvorom narodne snage i njome je naš narod uspeo da se održi u borbi i da protiv tuđinske sile odbrani svoju rasnu narodnu odliku i svoju etničku celinu". . . „Skoro čitavu deceniju partijska zaslepljenost pogrešno upućivanje našeg političkog života sve je više odvraćalo narod od pravih puteva njegovog razvitka. Grčevita veza-


205

nost za političke formacije i poglede izgrađene na plemenskim, verskim i pokrajinskim ideologijama izazvala je težak sudar. Velika je zabluda bila da se u sva tri plemena mislilo da se može i posle ujedinjenja nastaviti onakav politički život kakav je bio pod tuđinskim i nezavisnim nacionalnim državama. Umesto da se politička delatnost naših partija trošila na unutrašnje sređivanje naše države u jugoslovenskom duhu, na izjednačavanje svoga zakonodavstva i na privrednom i socijalnom radu, ona je najozbiljnije zapretila i samom državnom narodnom jedinstvu." Ovu „idejnu poremećnost" presekao je u sudbonosnim časovima, kad je unutrašnja razjedinjenost bila na vrhuncu, kraljev manifest o zavođenju šestojanuarskog režima. Privremeni predsednik Narodne skupštine Vjekoslav Spinčić je tri godine kasnije, 7. decembra 1931, iznosio romantičnu viziju razvitka istorije naroda Jugoslavije. „Jugosloveni su se posle stoletnog ropstva našli na okupu oko jednog ognjišta, konačno ujedinili kao ostvarenje sna narodnih zatočnika i mučenika. Borba u prošlosti je tražila da se izgrađuje plemenski individualizam, tako da su narodi sa tom plemenskom misli i plemenskim osobinama ušli u ujedinjenu državu. Ali posle ujedinjenja nova naša zajednička kuća, naša narodna država morala je imati jedno vjerovanje i jednu jedinstvenu zajedničku nacionalnu državnu misao koja će biti čvrst amalgam i jak cement sviju nesrodnih snaga i koja će diktovati svima jedan jedinstveni društveni preporod." Nova ideologija zamišljena je kao stapanje svih narodnih snaga u veliku kulturnu i socijalnu zajednicu. Otuda se smatralo da jugoslovenska misao mora postati nacionalna i državna misao. Nesumnjiva istorijska zasnovanost nove jugoslovenske države 1918. nije se, međutim, mogla objašnjavati metafizičkim iracionalnim svojstvima i pseudokontinuitetima koji su uspostavljeni od Nemanjića i kralja Tvrtka do Karađorđevića. Deo građanskih ideologa nalazio je jugoslovenstvo čak u vremenu slovenske kolonizacije ili u dubini srednjeg veka. Davala mu se biološko-psihološka dimenzija nalaženjem korena jugoslovenske misli u sadržajima i jedinstvu duše. Vladimir Dvorniković je dokazivao rasno, jezičko i psihičko jedinstvo naroda do 1918. godine. Zalagao se za stvaranje jedinstvenog psihičkog tipa Jugoslovena. Država stvorena 1918. je za ideologa integralnog jugoslovenstva predstavljala raskidanje sa slovenskim plemenskim atavizmima iz prošlosti. Po istom piscu,

j- J- U


rasno, jezičko i psihičko jedinstvo je ostvareno do ujedinjenja, a od 1918. nastaje političko jedinstvo. Jugoslovenskoj državi je sada predstojalo da obezbedi kulturno jedinstvo u procesu ujedinjavanja regionalnih kultura zadržavanjem najvrednijeg. Očekivalo se da sintetizovana jugoslovenska nacija dovede do nadnacionalne kulture koja bi uklonila plemenske suprotnosti, sukobe pravoslavlja i katolicizma, suprotstavljanje duha istoka i zapada. Svesno ili nesvesno težilo se stvaranju jugoslovenskog naroda, slično evropskom nacionalnom iskustvu, ali u prošlosti, pre nacionalnog sazrevanja sastavnih delo va velikih evropskih nacionalnih država, dok se potpuno previđalo da su se tri jugoslovenska naroda nacionalno formirala u 19. veku, dakle pre stvaranja zajedničke države. Ignorisanjem ovih nacionalnih celina kao delova nove države, živelo se u uverenju da se na dekretiranom državnom osnovu može izgrađivati jedinstveni nacionalni organizam, bez objektivnih procesa samostalnog razvitka u okvirima jedinstvene države usmerenih u pravcu ekonomske integracije. Ni jedna od nacionalnih građanskih klasa nije pokazala smisao za izgrađivanje platforme jugoslovenskog jedinstva u ekonomskoj sferi i razmeni duhovnih vrednosti raznih naroda. Svemoć političkog i državnog činioca je apsolutizovana do te mere da je cela ideologija državnog porekla morala lebdeti u vazduhu, štaviše, odzvanjati u prazno; ona je ostajala bez sadržaja, tek bučno retorički izražavana a primenjivana je isključivo sredstvima državne prinude i propagandnog praznoslovlja. Intelektualne snage jugoslovenskih naroda nisu imale većeg uticaja u javnim delatnostima, a stare generacije školovane na raznim stranama pre 1918. nisu se među sobom dobro poznavale. Nove snage su tek izrastale budući duboko zaražene nacionalnim sukobima koji su osvajali, dok se deo inteligencije nalazio pod uticajem kleronacionalističkih organizacija. Političke stranke preko kojih je tekao pokrajinski politički život malo su se ili nimalo, nezavisno od oznake nekih — Savez zemljoradnika i druge, — bavile problemima ekonomije sela, rešavanjem socijalnih problema u smislu usmeravanja političkog života u konstruktivnijem pravcu i prevazilaženja jalovih političkih borbi oko vlasti i prestiža. Donošenjem Septembarskog ustava šestojanuarski režim je osetio potrebu' za stvaranjem državne stranke koja bi obezbedi-


207

la političku osnovu režima držeći se zvanične ideologije. Nova politička formacija, preteča Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS) i Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ), javila se pod imenom Jugoslovenske radikalne seljačke demokratije (JRSD); ona je nastojala da okupi one pristalice građanskih stranaka iz vremena pre državnog udara koje su se bile priklonile režimu diktature, i tako obezbedi kontinuitet idologije i praktične političke akcije. U novoosnovanoj stranci glavnu reč su vodili radikalski političari i članovi Demokratske stranke koji rano behu došli pod uticaj dvora i služahu kralju Aleksandru: Nikola Uzunović, Boža Maksimović, Milan Srškić, Vojislav Marinković, Košta Kumanudi i drugi. Stranka se oslanjala na materijalnu i političku podršku države od vrha do dna svoje organizacije — od kralja do sreskih načelnika i predsednika opštine. Među ljudima režima, pristalicama ideologije integralnog jugoslovenstva, rano se bio začeo sukob između starih, prešestojanuarskih političara, disidenata iz Demokratske i Narodne radikalne stranke, koji su se još pre zavođenja diktature priklonili kralju, i mlađih političara, narodnih poslanika, izabranih 1931, koji su sebe smatrali jedinim uverenim šestojanuarcima i ortodoksnim Jugoslovenima. Pored tog razgraničenja, na stav mlađih političara uticala je borba za vlast, težnja za smenom generacija, koja se mešala s neprihvatanjem disidenata od opredeljenih Jugoslovena, iživljenih i deformisanih političara od nestrpljivih „izabranika" sudbine. Jugoslovenska radikalna seljačka demokratija dobila je 1933. ime Jugoslovenska nacionalna stranka. Ova državna stranka, koja je do kraljeve smrti uživala njegovu podršku, težila je da prevaziđe regionalne granice, proširi uticaj na celu Jugoslaviju i izbori za shvatanja integralnog jugoslovenstva. Sestojanuarski režim je živeo u senci velike ekonomske krize koja je 1929. potresla SAD i proširila se na sve kapitalističke zemlje, ugrožavajući same osnove kapitalizma. Radikalnim smanjivanjem proizvodnje i padom cena poljoprivrednih proizvoda bio je ugrožen i opstanak seljaštva. I pored depresije koja se dugo osećala u svetu, posledice ove krize su pogodile Jugoslaviju sa zakašnjenjem, 1930, obaranjem cena poljoprivrednih proizvoda, koje nije moglo da primi tržište evropskih zemalja, zasićeno robom iz SAD i drugih krajeva sveta i domaćom proizvodnjom. Seljaci su se zaduživali da prežive krizu, a blizu 450.000 nezaposlenih radnika gladovalo je sa

režimska

j-

J-

U


svojim porodicama. U periodu krize ojačala je državna intervencija u privredi, naročito u oblasti prometa poljoprivrednih proizvoda, izražena u formi državnog monopola na promet pšenice i brašna. Da bi zaštitila selo od propasti, država je zabranila rasprodaju zemlje radi otplate dugova i uzimanje zelenaškog kredita. Seljački dugovi, najvećim delom nastali u vreme ekonomske krize, narasli su do 1936. na 6 milijardi dinara. Ugrožavanje seljaštva, daleko najbrojnijeg dela stanovništva u Jugoslaviji, davalo je osnovno obeležje ekonomskoj krizi u Kraljevini Jugoslaviji 1930—1931, kada je depresija već gubila prvobitnu razornu moć u drugim krajevima svetà. Sem poljoprivredne proizvodnje, kriza je u Jugoslaviji pogađala promet i industriju, pogotovo one grane i preduzeća koji su bili slabo tehnički opremljeni. Moratorij um za seljačke dugove, proglašen 1932, naneo je velike štete Prvoj hrvatskoj štedionici, najjačoj finansijskoj ustanovi u Kraljevini. Sa slabljenjem diktature i obnavljanjem političkog života u režimskim okvirima počela su da se oglašavaju i vodstva opozicionih građanskih stranaka. Krajem 1932. Seljačko-demokratska koalicija je, prvi put posle 1929, iznela stav opozicije o državnom uređenju Jugoslavije. Na sastanku SDK održanom u Zagrebu početkom novembra 1932 — kojemu su prisustvovali njeni prvaci Vlatko Maček, dr Dušan Duda Bošković, prota Dušan Kecmanović, Sava Kosanović, dr Hinko Krizman, Josip Predavec, dr Juraj šutej, Vjećeslav Vilder, dr Ante Trumbić, kao nezavisan, i dr Mile Budak — kao desničar i nacionalist, čijim se učešćem na skupu zajedno s bivšim predsednikom Jugoslovenskog odbora Trumbićem još jače naglašavalo jedinstvo hrvatskog naroda u postavljanju pitanja državnog preuređenja — doneta je rezolucija poznata pod nazivom Punktacije Seljačko-demokratske koalicije, ili Zagrebačke punktacije. Rezolucija je istakla narod kao izvor političkog autoriteta, seljaštvo kao temelj organizacije sveukupnog života, i osudila „srbijansku hegemoniju". Po oceni skupa, ova hegemonija je delovala destruktivno, uništavala moralne vrednosti, imovinu naroda i njegov duhovni mir. Takvo stanje dostiglo je vrhunac uvođenjem apsolutističke vladavine 1929. godine. Izveden je zaključak da je potrebno, vraćajući se na 1918. kao polaznu tačku, povesti borbu protiv srbijanske prevlasti u cilju da se ona odstrani. Rezolucija Odbora SDK uzimala je da je to bitna pretpostavka za pristupanje preuređivanju državne zajednice,


2 0 9

jer je polazila od načela da buduća organizacija države mora

isključiti prevlast jednog ili više njenih članova nad drugima,

počivati na slobodnoj volji svih članova i sporazumnom utvrđivanju poslova od opšteg interesa. Tvorci Rezolucije su se obavezivali da će potpuno zajamčiti interese jezičkih manjina. Opozicione građanske snage u drugim pokrajinama takođe su rezolucijama reagovale na centralističko-unitaristički sistem i ukidanje političkih sloboda pod diktaturom. Vojvođanska opozicija s Dušanom Boškovićem na čelu smatrala je da je centralističko uređenje propalo na svim poljima, tražeći za Vojvodinu i Srem isti položaj u preuređenoj državi koji budu dobile ostale pokrajine Njena se kritika naročito odnosila na centralizam i ekonomsku eksploataciju Vojvodine. Koroščeve punktacije, ili Punktacije SLS, predviđale su ujedinjenje svih Slovenaca u okviru jedinstvene jugoslovenske države i samostalne Slovenije. Centralizam je napala i Jugoslovenska muslimanska organizacija. Takozvane Spahine punktacije tražile su da Bosna i Hercegovina postane ravnopravna političko-istorijska jedinica Jugoslavije. Predsednik Glavnog odbora Demokratske stranke Ljubomir Davidović je u svojim punktacijama, poznatim kao Pismo svojim partijskim prijateljima, istupao za preuređenje uvođenjem samoupravnih oblasti oko velikih nacionalno-kulturnih centara — Beograda, Zagreba i Ljubljane — kao „gravitacionih" tačaka, prevazilaženjem trijalističkog rešenja pomoću organizovanja četvrte državne jedinice, koja bi obuhvatila Bosnu i Hercegovinu i južnu Dalmaciju, predstavljajući neku vrstu tampon-zone između Beograda i Zagreba, s obzirom da bi se u njoj ukrštali plemena, vere i kulturni uticaji. Radikali su napadali centralizam, ali ostajali verni unitarizmu, dopunjenom samoupravama. U svom elaboratu Zadaci nove vlasti, Dragoljub Jovanović se u ime zemljoradničke levice izjašnjavao za podelu Jugoslavije na tri velike zemlje, ostavljajući i drugim pokrajinama da se konstituišu kao posebne jedinice, u dogovoru s „glavnim zemljama". Svaka od predviđenih osnovnih jedinica imala bi sabor i zemaljsku vladu, a lokalna vlast zasnivala bi se na opštinskim i sreskim samoupravama. Jovanovićeva vizija federativne reorganizacije Jugoslavije nije se odnosila na sve jugoslovenske narode, već samo na tzv. glavne zemlje: Srbiju, Hrvatsku i Sloveniju. Zemljoradnici su se 1936. izjasnili za pomoć Makedoniji kao pokrajini, ali ne i za postavljanje makedonskog nacionalnog


pitanja. Njihova varijanta trijalizma ostvarivala bi se u okvirima monarhističkog oblika vladavine. Lanac ovih rezolucija i osuda centralizma iz građanskih redova pa čak i redova srpske buržoazije, sam za sebe svedoči koliko je šestojanuarski režim bio promašen, ideologija jugoslovenstva nestvarna, centralizam omražen i smatran uzročnikom svih društvenih nesreća. Vladajući vrh je, tako, doživeo kritiku i odbacivanje nacionalnog i državnog unitarizma od fronta vlastite klase, ali kralj nije bio spreman da prizna poraz sve do smrti, 9. oktobra 1934, kada je u Marseju pao kao žrtva terorističke akcije ustaša i VMRO-a, podstaknute iz Italije i Mađarske. Sa smrtno ranjenim kraljem pogođeni su i francuski ministar Luj Bartu, koji je umro u bolnici ne dolazeći svesti, i general Žofr koji se od teške rane oporavio tek posle pet meseci. Na zvaničnom sudskom procesu zaverenicima i njihovim saučesnicima u Eks-an-Provansu nepobitno je utvrđena veza između ustaša i VMRO-a. Specijalni komitet Društva naroda došao je do zaključka da nema nikakvih dokaza o učešću stranih vlada u atentatu. Kao i neposredno posle ovog događaja u štampi, tako i danas u istoriografiji ne postoji jedinstveno gledište o organizatorima ovog atentata na jugoslovenskog suverena, mada preovlađuje gledište o umešanosti Italije i Mađarske. Nasuprot ovom gledištu, na osnovu fragmentarne nemačke dokumentacije o operaciji „Tevtonski mač" iznosi sè teza o odgovornosti Nemačke organizacionim sudelovanjem njene obaveštajne službe. Sovjetski istoričari pretežu među onima koji zločin pripisuju Nemačkoj. Za njih su pravi organizatori marsejskog atentata „hitlerovci", i oni smatraju da druge njihove kolege greše nalazeći da je glavna meta atentata bio jugoslovenski kralj, a Bartu slučajna žrtva, stavljajući akcent u razotkrivanju političke pozadine atentata na unutrašnje protivurečnosti Kraljevine, iako je Bartu bio „glavni predmet atentata", a „osnovni politički motivi" atentata sadržani su u „težnji hitlerovaca da osujete stvaranje sistema kolektivne bezbednosti u Evropi uklanjanjem jednog od njenih tvoraca". Ova „zamena ličnosti" i „motiva" naučno je ipak neodrživa, jer danas dostupna dokumentacija italijanskog i mađarskog porekla baca jasno svetio o umešanosti ove dve države u atentat sa ciljem da uklone sa scene kralja Aleksandra i time oslabe jugoslovensku državu, koristeći kao izvršioce ustaše i VMRO.


2 1 1

Prema kraljevom testamentu, maloletnom Petru II Karađorđeviću postavljeno je namesništvo, u kome su se nalazili knez Pavle Karađorđević, kraljev brat od strica, sin kneza Arsenija, dr Radenko Stanković, senator i ministar prosvete, i dr Ivo Pervie, ban savske banovine. Vlast je u suštini pripala Pavlu Karađorđeviću, jer su dva druga namesnika svedena na „prisutne građane". Smena na vrhu države uticala je na režim da brže napusti otvorenu diktaturu — pod pritiskom narodnog nezadovoljstva i pred zahtevima građanskih opozicionih snaga za preuređenjem države — ali ne i da odbaci centralizam i unitarističku ideologiju. Nova vlada Bogoljuba Jevtića (prenosioca navodnih poslednjih reči kralja Aleksandra: „Čuvajte mi Jugoslaviju" — izjave koja se prvobitno završavala: ,,i prijateljstvo sa Francuskom", ali je naknadno skraćena kao preduga za trenutno usmrćenog suverena) izjasnila se u Narodnoj skupštini januara 1935. za poštovanje Oktroisanog ustava, jedinstvenu jugoslovensku naciju i državnu celinu, jedinstvenu Jugoslaviju, „kao sveti amanet kralja mučenika", smatrajući takvu politiku nedostupnim zahtevom savremenih i budućih pokolenja, zakonom za sve i svakoga. Na opštim izborima 5. maja 1935. vlada je dobila više glasova od Udružene opozicije (SDK i srbijanska opozicija), ali su njenoj pobedi doprineli pritisak državnog aparata, izborne malverzacije i pogodnosti izbornog zakona, pa je to zapravo bila Pirova pobeda. Jevtićeva sudbina je na ovim izborima praktično bila zapečaćena, ne samo zato što nije dobio poverenje velikog dela biračkog tela već i zbog nespremnosti njegove vlade da traži sporazum s hrvatskom opozicijom. S vladom Milana Stojadinovića, čija je „vladavinska kombinacija" počivala na savezu jedne struje radikala, Slovenske ljudske stranke i Jugoslovenske muslimanske organizacije, nastupio je kraj šestojanuarske diktature, njene prakse otvorenog nasilja, i neprikosnovenosti ideologije integralnog jugoslovenstva. Sestojanuarska diktatura i dekretirano jugoslovenstvo imali su samo tu pozitivnu posledicu što su pokopavali jugoslovenstvo kao jednonacionalnu ideologiju i praksu, uključujući podjednako političare, zanesenjake i nepopravljive idealiste. Nastalo da onemogući raspadanje države i jačanje nacionalnih pokreta, ono je doprinelo njihovom osnaživanju i provali svih separatističkih struja. Umesto da jugoslovenstvo od 6. januara

^

0

U

KKALJEVINA JUGOSLAVIJA

utvrdi zajedničku državu, porodilo je sumnje u mogućnost zajedničkog življenja. U jednom, naravno, sa različitim motivima, svi se bez razlike slažu: istorijska nauka, komunisti, separatističke snage, snage velikosrpskog nacionalizma, da je 6. januar 1929. umesto da simbolizuje čvrstinu jugoslovenske države nagovestio njen aprilski slom.

NARODNI FRONT I KOMUNISTI

Do prihvatanja i razrađivanja ideje o antifašističkom frontu u Jugoslaviji došlo je u vreme oštrih unutrašnjih socijalno-političkih previranja i nacionalnih sukoba. Šestojanuarska diktatura nalazila se na izmaku, kraljevski apsolutizam nije uspeo da vanparlamentarnim metodama održi državni i nacionalni unitarizam, ali se kriza međunacionalnih odnosa i građanskog društva u celini produbljivala, a teror nad komunistima nastavljao. Za KPJ je 1932. godine, kada je počela organizacionu obnovu, karakteristično da je morala vaspostaviti ilegalnu organizaciju, da je bila brojno nejaka, da se nalazila u dubokoj ilegalnosti, usmeravana iz inostranstva, podložna frakcijskim borbama i sektaškim skretanjima i, posebno, bremenita zabludama o nacionalnom pitanju. U početku svog obnavljanja, KPJ je bila kadrovska partija i sekcija Kominterne, obavezna na međunarodnu disciplinu kao članica svetskog komunističkog pokreta, ali bez većeg uticaja u organima Kominterne, nalazeći se na marginama njene politike. Kominterna je odobravala kongrese i konferencije KPJ i potvrđivala sastav rukovodstva; istaknuti partijski kadar sklanjao se u SSSR, radio u aparatu Kominterne ili se školovao uz njenu pomoć; sekcije su i materijalno zavisile od nje. Radeći van Jugoslavije, rukovodstvo KPJ je još više podleglo uticajima organa Kominterne, koji su se pod Staljinovom vladavinom sve više birokratizovali i mešali u unutrašnji život sekcija. Merilo internacionalizma u međunarodnom komunističkom pokretu bila je odbrana Sovjetskog Saveza kao jedinog „socijalističkog ostrva" u svetu. Obračunima praćeni sukobi oko vlasti u SKP (b) i Kominterni, kao rezultat birokratizacije partijskih odnosa i Staljinove prevlasti u ovoj međunarodnoj komunističkoj organizaciji, negativno su se odražavali i na čvrstinu nacionalnih partijskih organizacija. Tome treba dodati da je i etapa oštrog

j-

J-

U


antikapitalističkog kursa Kominterne, prevaziđenog međunarodnim pregrupisavanjem u Evropi i svetu posle pobede nacionalsocijalizma u Nemačkoj 1933, ostavila debele naslage negativnog idejnog i političkog nasleđa. Period posle Šestog kongresa Kominterne označio je prevlađivanje ultrasektaštva u komunističkom pokretu, koje se razvijalo na osnovu procene o slomu kapitalizma i nastupanju revolucionarne situacije, procene čije posledice nisu mimoišle ni komunistički pokret Jugoslavije. Staljinovi napadi na socijaldemokrate kao na socijalfašiste i ogoljene klasne konfrontacije vodile su izolaciji komunista od masa radništva, seljaštva i sitne i srednje buržoazije. Komunistička partija Jugoslavije ušla je u novu fazu borbe kadrovski desetkovana i organizaciono proređena tokom šestojanuarske diktature, ali naoružana iskustvom stečenim u tom periodu. Na poprištu revolucionarne borbe iznikle su nove generacije revolucionara u radničkim centrima, u robijašnicama, na selu i univerzitetima, koje će, u uslovima oživelih političkih borbi u Kraljevini, zajedno sa starim partijskim borcima poneti na svojim leđima organizacionu obnovu partije i njeno povezivanje s drugim nacionalno i socijalno ugnjetenim slojevima. Obnova KPJ 1932—1934. tekla je uglavnom samostalno, bez uticaja Kominterne, pa čak i Centralnog komiteta. Oživljavanje nacionalnih i političkih borbi u Kraljevini gotovo se podudaralo s politikom narodnog fronta, otvarajući mogućnosti za nove pristupe partije najvažnijim problemima jugoslovenskog društva, pristupe koji su sve više odgovarali njenoj vlastitoj analizi unutrašnjih i- međunarodnih prilika posle okončanja otvorene diktature i suočavanja radničkog pokreta i demokratskih snaga s agresivnim fašizmom; tada se na dnevni red postavilo pitanje savezništva s demokratskim snagama društva i otklanjanja protivrečne situacije u kojoj je ativnost KPJ u zemlji rasla, a njeno rukovodstvo ostajalo u inostranstvu. Politika obrazovanja narodnog fronta, proglašena i prihvaćena na Sedmom, poslednjem kongresu Kominterne, jula-avgusta 1935, na kojem su istaknutu ulogu odigrali Georgi Dimitrov i Palmiro Toljati, doprinela je na odlučujući način proširivanju političke platforme KPJ. Orijentacija ka narodnom frontu predstavljala je dobro nađeno rešenje za obnavljanje revolucionarne borbe u novim uslovima i na revolucionarno-demokratskim osnovama, uz odbacivanje sektaštva i izolacije, karakteri-


2 1 5

stičnih za raniju liniju Kominterne. Narodni front u Jugoslaviji je bio „uža pojava" daleko širih međunarodnih kretanja, izvedena iz shvatanja posle 1933. o fašizmu kao glavnoj opasnosti za sve demokratske države i progresivne pokrete. Novoproglašena antifašistička linija Kominterne imala je univerzalni karakter. Nacionalistička diktatura u Nemačkoj javlja se kao uvod u osvajačku politiku velikih razmera, internacionalnu ekspanziju fašističke ideologije i prakse i pregrupisavanje velikih i malih evropskih država, koje je obuhvatilo SSSR, određujući, sovjetskim približavanjem Francuskoj i Čehoslovačkoj, odnosno pristupanjem Društvu naroda, i politiku Kominterne. Ukazujući na fašizam kao na glavnog protivnika radničkog pokreta i demokratije, Kominterna je raniju generalnu liniju borbe klase protiv klase zamenjivala politikom koncentracije demokratsko-antifašističkih snaga. Primer kao da su davali ujedinjeni nastupi anarhista, komunista i socijalista 1934. pred opasnošću od fašizma u španiji; ali ni predrasude i otpor novoj generalnoj orijentaciji nisu izostali. Za Lava Trockog narodni front je bio zabluda, prolazna stvar, epizoda koja je prikrivala jedino stvarno pitanje za komuniste: fašizam ili proleterska revolucija. Usvajanje nove politike u komunističkim partijama teklo je istovremeno s inercijom stare prakse. Kominterna je dugo razvijala nepoverenje prema građanskoj levici, socijaldemokratiji, državama koje su nastale posle 1918. — posebno prema Jugoslaviji kao versajskoj i imperijalističkoj tvorevini — i stvarala predubeđenja o njima. Vodstvo međunarodne komunističke organizacije je nakon 1933. s naporom menjalo koncepciju o revoluciji kao neposrednom cilju komunističkih partija, vladajuću u međunarodnom revolucionarnom radničkom pokretu 1919—1933. Preorijentacija Kominterne ka politici narodnog fronta tekla je dosta sporo i neodlučno, što se vidi i iz odlaganja Sedmog kongresa, budući da je i ona bila iznenađena brzom pobedom nacionalsocijalizma u Nemačkoj i slomom nemačkog komunističkog pokreta, u koji su se od oktobarske revolucije polagale najveće nade, u čijem je porazu i sama doprinela svojim odnosom prema socijaldemokratiji. Komunistička partija Jugoslavije je ideju o obrazovanju antifašističkog fronta prvi put iznela na Četvrtoj zemaljskoj konferenciji decembra 1934. u Ljubljani, ali na jedan maglovit i nedosledan način, propraćajući usvajanje antifašističke linije ispoljavanjem stare sektaške prakse u vidu parola o revoluciji

j-

J-

U


kao jedinom izlazu iz društvene krize i sovjetskoj vlasti kao perspektivi sutrašnjice. Rezolucija CK KPJ iz marta 1935. o stanju i zadacima partije značila je dalji korak u uobličavanju antifašističkog fronta, da bi već Okružnica br. 24, iz aprila iste godine, govorila o zadacima izgradnje „narodne fronte". KPJ je bliže odredila politiku narodnog fronta tek na Splitskom plenumu juna 1935, uoči Sedmog kongresa Kominterne. U referatu Blagoja Parovića „vojno-fašistička diktatura" je proglašena za zajedničkog neprijatelja svih demokratskih snaga. Put za njeno obaranje vodio je preko izgradnje što šireg antifašističkog fronta. U ime proširivanja političke platforme, Partija je tražila da se obustave napadi na reformističke i druge vođe, odstrani potcenjivanje sindikalne delatnosti, ostvari maksimalna legalizacija rada i istaknu takvi zahtevi i parole koje bi odgovarale raspoloženju masa. Na Splitskom plenumu jasno je rečeno da nacionalni osećaj nije tuđ proletarijatu i njegovoj avangardi. Komunistička partija Jugoslavije se u procesu izgradnje linije narodnog fronta nije gubila, ostajući osnovna i vodeća snaga, koja je davala pravac čitavom antifašističkom pokretu. Rukovodstvo KPJ je posle Splitskog plenuma i Sedmog kongresa Kominterne nedvosmisleno zauzelo gledište da se fašizam, glavni protivnik, može pobediti samo udruženim snagama radničke klase, seljaštva, nacionalno ugnjetenih naroda i svih ostalih demokratskih elemenata. Boreći se protiv međunarodnog fašizma i građanske diktature, a za narodni front, jugoslovenski komunisti su povezivali otpor fašističkoj agresiji s otvaranjem partije prema demokratskim snagama, izjašnjavali se za rešavanje nacionalnog pitanja, demokratizaciju političkog života i ostvarenje životnih socijalno-ekonomskih zahteva najširih masa naroda. Prih\atanje linije narodnog fronta neposredno je bilo povezano s odbacivanjem teze o Jugoslaviji kao tvorevini velikih imperijalističkih sila na završetku prvog svetskog rata i o potrebi njenog razbijanja stvaranjem nezavisnih država, pošto je uočeno da bi one u novoj međunarodnoj konstelaciji lako mogle postati plen Italije i drugih susednih revizionističkih zemalja. Politika razbijanja Jugoslavije u periodu 1925—1934. bila je saglasna kominternističkoj viziji da se uništenjem čvorne zemlje versajskog sanitarnog kordona ubrzava revolucionarni proboj preko Balkana, kad je već zatajila revolucija u Zapadnoj Evropi. Jugoslovenski komunisti su u izmenjenoj situaciji


2 1 7

prilazili rešavanju nacionalnog pitanja u okvirima Jugoslavije kao državne celine i, po formi uređenja, buduće demokratske federativne republike. Ova promena gledišta o Jugoslaviji izražena je u Odluci CK KPJ iz avgusta 1935, u kojoj je stajalo da komunisti ostaju pri načelnom stavu o samoopredeljenju naroda s pravom na otcepljenje, ali da u njegovom ostvarivanju ne mogu a da ne vode računa o međunarodnim prilikama. Prema tome stavu, ukoliko bi hrvatski narod i drugi narodi Jugoslavije dobili garantije za ispoljavanje svog nacionalnog bića, komunisti se ne bi izjasnili za njihovo otcepljenje. Uvažavajući nacionalno pitanje u Kraljevini i pridajući mu pravi značaj, « Partija je već u toj etapi revolucionarne borbe znala da izrazi i nedeljivost napora za nacionalno i socijalno oslobođenje jugoslovenskih naroda. Nekoliko meseci pre nego što će Četvrta zemaljska konferencija doneti odluku o stvaranju nacionalnih komunističkih partija, predstavnici Balkanskog zemaljskog sekretarijata Izvršnog komiteta Kominterne kritikovali su KP Jugoslavije i KP Rumunije da u svojoj borbi ne ume ju da koriste nacionalne suprotnosti, „nacionalno ugnjetavanje", značaj nacionalnooslobodilačke borbe, što bi se moglo izmeniti obrazovanjem partija „ugnjetenih nacija". Ideja o nacionalnim partijskim organizacijama iznesena je na Četvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ, a počela je da se sprovodi osnivanjem komunističkih partija Slovenije, 17. aprila 1937. u Čebinama, blizu Trbovlja, i Hrvatske („hrvatska svadba"), 1/2. avgusta iste godine, u Anindolu kraj Samobora. S organizacione tačke gledišta, nacionalna partijska rukovodstva Slovenije i Hrvatske ostala su podređena CK KPJ, prema načelu demokratskog centralizma, ali su inače nastupala kao rukovodstva organizacija nacionalnog karaktera. U ovakvom odnosu KPJ prema vlastitoj organizaciji mogle su se nazreti konture budućeg federativnog uređenja Jugoslavije. Obrazovanje Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju 1937. kao da je nagovestilo stav partije u prilog individualizacije ove oblasti neposrednim povezivanjem Oblasnog komiteta za CK KPJ 1940. godine. Reorganizacija KPJ proizilazila je iz potrebe za uspešnijom borbom u uslovima kada su buržoazije jugoslovenskih naroda i manjina pojačavale napore za reviziju oktroisanog ustava i državno preuređenje Jugoslavije na nacionalnim principima. Reorganizacija je trebalo da posluži i oštrijem suprotstavljanju nacionalističkim uticajima van KPJ, kao i njenom bržem kadro-

j-

J-

U


vskom razvoju. Ove organizacione promene opovrgavale su uvrežena mišljenja o anacionalnosti komunista, pokazujući radnim masama da partija uzima u obzir njihova nacionalna osećanja. Time, posebno u partijsko-političkoj i organizacionoj sferi, nisu dovedeni u pitanje jedinstvo KPJ i demokratsko-centralistički način odlučivanja. Sve nacionalne partije imale su predstavnike u jugoslovenskom partijskom rukovodstvu i ostajale podređene CK KPJ na osnovi demokratskog centralizma kao temeljnog organizacionog načela, na kojem je počivala zgrada partijske organizacije. U organizacionoj strukturi partije centralni komiteti nacionalnih organizacija nisu imali veća prava od pokrajinskih komiteta. CK KPJ je objašnjavao pokrajinskim komitetima za Hrvatsku i Dalmaciju 5. februara 1935. da su sve komunističke partije, pa i jugoslovenska, izgrađene na boljševičkim organizacionim principima, među kojima su najglavniji demokratski centralizam i proleterski internacionalizam. Reorganizacijom, isticalo se, ne stvara se nikakva federacija partija već partija ostaje jedinstvena, rukovođena s jednog mesta — od CK, proleterska partija. Predviđeno je da KP Hrvatske obuhvati organizacije u Hrvatskoj i Slavoniji, uključujući Vukovar i Vinkovce (u stvari zapadni Srem), zatim sve organizacije u Dalmaciji, uključivši Dubrovnik, te napokon Banjaluku, Livno, Duvno, desnu obalu Hercegovine, isključujući Mostar, to jest zapadne oblasti Bosne i Hercegovine, naseljene hrvatskim stanovništvom, koje se graniče s Dalmacijom. Nasuprot Rezoluciji IV kongresa KPJ, koja je govorila o autonomiji Bosne i Hercegovine, nova podela nije vodila računa o stanovništvu Bosne i Hercegovine. Pripajanjem zapadnih delova Bosne i Hercegovine Hrvatskoj, kao da su ti delovi tretirani kao hrvatska teritorija, što je značilo podelu Bosne. Bosna i Hercegovina očigledno nisu tretirane kao posebnost, kao istorijska, ekonomska i politička celina i zajednica Srba, Muslimana i Hrvata. Kao da su bila prihvaćena stanovišta srpskih i hrvatskih građanskih stranaka o podeli Bosne i Hercegovine između reka Neretve i Bosne. CK KPJ je objašnjavao i odnos KPJ prema „jugoslovenstvu". „Kao što ime cjelokupne naše partije: KP Jugoslavije" — stoji u pismu CK — „ne označava da mi time priznajemo neku nepostojeću 'jugoslovensku naciju', već naprosto izražava teritoriju, na kojoj se rasprostiru organizacije naše partije, tako — osnivanje KP Hrvatske i Slovenije ne


219

znači, da mi time ne priznajemo postojanje drugih narodnih manjina na teritoriji Hrvatske i Slovenije ili da članovima KP tih zemalja mogu da budu samo Hrvati ili Slovenci." CK KPJ je upućivao na najveću budnost cele partije protiv „velikodržavnih oportunističkih elemenata", koji će prigovarati da se partija odriče „internacionalizma i popušta sitnom nacionalističkom elementu", ali i protiv onih koji stoje pod uticajem „hrvatske i slovenske nacionalističke buržoaske ideologije", koji bi oslabili organizaciju, budu li hteli propovedati federalizam u partiji nasuprot demokratskom centralizmu. Odluka o reorganizaciji KP je ostvarivana u fazama, u periodu od 1937. do 1948. godine. Formiranjem partija u Sloveniji i Hrvatskoj Komunistička partija Jugoslavije je, s jedne strane, pronalazila protivtežu građanskim nacionalnim pokretima, a na drugoj strani proširivala kadrovsku osnovu partije. Sukcesivno ostvarivanje ideje o konstituisanju nacionalnih partija u Komunističkoj partiji Jugoslavije upućuje na postojanje nedoumica, različitih shvatanja, neraščišćenih ideja o pojedinim nacijama, kako u Komunističkoj partiji Jugoslavije, tako i u Kominterni. Makedonska partija u sastavu KPJ očigledno nije stvorena, jer balkanske komunističke partije (Jugoslavije, Bugarske i Grčke) nisu u tome imale istovetan stav. Na osnivanje pojedinih partija mogla je uticati i njihova slaba snaga u drugoj deceniji postojanja Kraljevine Jugoslavije. Što se tiče partije u Crnoj Gori ovaj momenat svakako nije dolazio u obzir, jer je bila reč o jednoj od najsnažnijih organizacija KPJ. Na odlaganje stvaranja KP Crne Gore najbitnije je uticala činjenica da nacionalno pitanje Crnogoraca nije bilo raščišćeno u KPJ. Crnogorci su se osećali Srbima, uključujući i najljuće crnogorske separatiste, ili je pak egzistirala dvojna svest (Crnogorci, u smislu vekovnog postojanja države, i Srbi, sa stanovišta etničkog porekla). Preovlađivala je, pri tome, ideologija internacionalizma, koja je nacionalni moment potiskivala u senkU osnovne svesti o proleterskoj internacionalističkoj dimenziji partije. Prema shvatanju rukovodstva KPJ, tada nije bilo potrebni da se osnuje i nacionalna partijska organizacija Srbije, pošto tć nisu tražile srpske radne mase. Srbi se nisu osećali ugnjetenim^ od drugih naroda, i njihova klasna borba nije imala karakte) borbe za nacionalno oslobođenje. Partijski protivnici zloupoy

j-

J-

U


trebljavali su nepostojanje nacionalne organizacije srpskih komunista tvrdeći da su ovi neravnopravni u KPJ. Ima shvatanja da nesrpski prostor još nije bio razgraničen od faktički srpskog, da bi KPJ mogla pokrenuti stvaranje Komunističke partije Srbije u svome sastavu. Postoje i shvatanja da još nije bila sazrela situacija da se KP Srbije konstituiše kao nacionalna partija u sastavu KPJ, jer je bila reč o malobrojnoj i organizaciono-politički gledano slaboj srpskoj partijskoj organizaciji; ta shvatanja su, međutim, teško prihvatljiva, pogotovu ako se ima u vidu polet komunističkog pokreta u godinama koje su prethodile ratu, snažna antifašistička strujanja među studentima i inteligencijom pod vodstvom ili uticajem komunista, vidna uloga Univerziteta u Beogradu na čitavom prostoru Jugoslavije — univerziteta koji je predstavljao antifašističku tvrđavu i na kojem je delovala najjača organizacija SKOJ-a u Jugoslaviji — mnogobrojne manifestacije političkog karaktera, socijalno-ekonomski bunt radništva, jačanje partije na selu i demonstracije i okršaji sa snagama reakcije. Postojeće raspoloženje koje je razgorevala Komunistička partija Jugoslavije kulminiralo je u odbacivanju Trojnog pakta i u događajima od 27. marta 1941, kada je komunistima pošlo za rukom da izvrše prvi značajniji proboj u stari politički sistem i donekle legalizuju svoju aktivnost. Obnavljanje partijskih organizacija započelo je 1931. godine. Komunisti su u Srbiji od 1934. razvijali širok antifašistički pokret, organizujući štrajkove, ulazeći u URS-ove sindikate, osvajajući Univerzitet u Beogradu. Revolucionarno-demokratski pokret je bio u stalnom usponu od 1931. godine. Taj uspon može se pratiti i preko zborova Fronta slobode u Kruševcu i Kragujevcu, zborova za mir i protiv fašizma. KPJ u Srbiji uspela je da obnovi SKOJ na Univerzitetu i da stvori partijsku organizaciju od mladih komunista. Komunisti su na zborovima i u drugim akcijama izlazili iz ranijih „začaurenih ćelija". Partija je ostvarivala i uticaj na žene, naročito preko časopisa Žena danas, koji su uređivali komunisti, izjašnjavajući se za nov odnos prema ženi, za njenu ravnopravnost, protiv skupoće, za ženska prava, za podršku republikanskim snagama u Španiji. Uticaj se neprekidno proširivao, jer su partijske parole i ideje „plenile ljude", stoga što su se odnosile na životna pitanja radničke klase. Uoči rata započelo je prodiranje partije i na selo. Radnici-komunisti zaduživani su da na partijskim organi-


2 2 1

zacijama izveštavaju koliko su uticali na svoje rođake i prijatelje sa sela. Pokrajinski komitet je radio na nivou Biroa kao užeg tela (Aleksandar Ranko vić, Milovan Đilas i Spašeni ja Babović) i Pokrajinskog komiteta, čiji je sastav proširen na pokrajinskoj konferenciji maja 1940. godine. PK je radio preko izgrađenih komunista-instruktora. Pokrajinsko rukovodstvo odigralo je značajnu ulogu u događajima vezanim za demonstracije protiv pristupa Jugoslavije Trojnom paktu i manifestacije posle zbacivanja vlade Cvetković-Maček. PK je, prema kazivanju učesnika, „permanentno zasedao i rukovodio akcijom 27 marta". Milovan Đilas je napisao proglas PK povodom 27. marta. Josip Broz Tito je stigao iz Zagreba u Beograd avionom 29. marta, a o događajima u Beogradu su ga obavestili Mitra Mitrović i Vasilije Buha. Prema iskazima nekih savremenika-učesnika, međutim, sporno je da li je Tito govorio širem partijskom aktivu Srbije ili je bio u dodiru samo sa Đilasom, Radom Končarem, Ivom Lolom Ribarom i drugim rukovodiocima. Komunisti Srbije su stvorili uslove za ustanak (organizacija, propaganda, veze, formiranje prvih odreda, itd.). Celokupna aktivnost na oslobođenoj teritoriji Srbije nalazila se do izlaska Josipa Broza Tita iz Beograda u rukama Pokrajinskog komiteta, njegovih instruktora i ostalog kadra. Sekretar Pokrajinskog komiteta je bio Aleksandar Ranković, čovek organizacionih sposobnosti, izvanredne memorije i razvijenog smisla za pojedinosti, koji je uživao autoritet u partiji i u Pokrajinskom komitetu. Tadašnji Rankovićevi saradnici govore o demokratskom načinu rada, dogovoru i zajedničkom zauzimanju stavova i sprovođenju odluka. Tada je svaka ćelija imala veze s instruktorima ili ljudima na određenim partijskim funkcijama, koji su, opet, bili povezani s radničkim ćelijama ili s rejonskim komitetom. Tako je ceo niz organizacija bio vezan s Pokrajinskim komitetom, bilo direktno bilo indirektno, preko mreže instruktora i viših kadrova. Ovakva organizacija odigrala je odlučnu ulogu u manifestacijama 27. marta 1941, omogućujući da se za jedan dan komunisti mobilišu i izađu na ulice. Dobra organizacija je bila karakteristična i za unutrašnjost Srbije. U štrajkovima, vidna je bila uloga Radoja Dakića kao člana Pokrajinskog komiteta, koji je po mišljenju suboraca imao „neverovatno ugleda među radničkom klasom Beograda", nalazeći se na čelu svih akcija metalaca. Pod njegovim uticajem iznikla je plejada rukovodilaca-radnika,

j-

J-

U


kasnijih članova rejonskih i Mesnog komiteta za Beograd: David Pajić, Miloš Mamić, Sreten Mladenović. Ljudi su kroz akcije izrastali i osposobljavali se za rukovodeće partijske funkcije. Beograd je mobiiisao kadrove i s Univerziteta na kojem su studirali ljudi iz cele zemlje, a u Beogradu se nalazio i Privrednik koji je dovodio mlade ljude iz Like, Bosne i drugih krajeva u svoje domove na učenje zanata i trgovine; ti ljudi su potom, kao „šegrti", upućivani širom Jugoslavije. Teško je složiti se i sa stavom da Komunistička partija Jugoslavije nije razumela srpsko pitanje, to jest da je za nju bila jasna socijalna strana revolucije srpskih masa, ali ne i nacionalna dimenzija borbe u toku; time bi se praktično prihvatalo da je srpsko pitanje u Jugoslaviji bilo rešeno pod vodstvom njene buržoazije i dinastije ujedinjenjem u jednoj državi. Srpsko stanovništvo je više od bilo kojeg drugog u Jugoslaviji bilo rasuto, izmešano i teritorijalno nepovezano širom cele Jugoslavije, izuzmemo li Sloveniju. Đuro Cvijić, poznati hrvatski komunist, borio se još 1932. protiv šovinističkih shvatanja da prečanski Srbi ne pripadaju srpskoj naciji u Hrvatskoj. Ustajao je protiv njihovog iseljavanja, sličnog iseljavanju Grka iz Male Azije, to jest, premeštanja stanovništva u perspektivi. Stoga je i predlagao da se srpskom narodu na području od Gline do Glamoča i od Prnjavora do Plaškog prizna pravo na samoopredeljenje, jer su kompaktno nastanjivali središnji prostor hrvatske teritorije. U svesti naroda je, pri tome, bila živa i vladajuća ideologija o jedinstvu srpskog naroda u Jugoslaviji. Ali, svi ti činioci ipak ne bi mogli da objasne odlaganje o kojem je reč, ukoliko bi se ispustio jedan od najhitnijih — vezanost KPJ za Kominternu, autoritet Staljina i uzor SKP (b), u čijoj organizacionoj strukturi ruska partija takođe nije imala status nacionalne partije, budući vezana za SKP (b). Izjašnjavanje KPJ za jugoslovenski okvir života i državnu celinu Jugoslavije nije, razumljivo, značilo i njeno poistovećivanje sa zastupnicima koncepcije o jugoslovenskoj naciji, odnosno integralnom jugoslovenstvu, kao ideološke osnovice državnog i nacionalnog unitarizma. Dijametralno suprotnog shvatanja, komunisti su negirali šestojanuarsku ideologiju, priznajući nacionalnu individualnost svakog jugoslo venskog naroda, njegovu ravnopravnost s ostalima, i prava nacionalnih manjina. Savetovanje rukovodećeg partijskog aktiva Jugoslavije u Moskvi juna 1936, kojem su prisustvovali Milan Gorkić, Josip Broz,


2 2 3

Blagoje Parović, Filip Filipović, Vladimir Čopić, Edvard Kardclj i drugi vodeći komunisti, potvrdilo je stav KPJ o nacionalnom pitanju, usvojen 1935, zahtevajući sazivanje ustavotvorne skupštine Jugoslavije da bi se slobodno i bez preglasavanja odlučilo o svim pitanjima odnosa „narodnosti" unutar slobodne, demokratske, federativne države. Taj stav partijskog rukovodstva o federaciji došao je do izražaja i u pismu CK KPJ Mesnom komitetu KPJ za Beograd (Veselinu Masleši), novembra 1936, o potrebi da vanparlamentarna opozicija formira vladu koja bi uživala narodno poverenje i u kojoj bi bila zastupljena i radnička klasa, a u cilju sprovođenja izbora s pokrajinskim kandidatskim listama. Tako bi Hrvati, Slovenci, Srbi, Makedonci, Crnogorci, pa i Vojvodina i Bosna i Hercegovina, mogli da obrazuju svoje nacionalne skupštine, odnosno sabore, s pravom suverenog odlučivanja o državnom uređenju, uz uvažavanje nacionalnih i regionalnih zahteva. Za KPJ je bilo osnovno da se narodi slobodno izjasne o državnom uređenju i osiguraju od svake hegemonije i ugnjetavanja. Platforma narodnog fronta morala je da izrazi i pravo nacionalnih manjina — Nemaca, Mađara, Albanaca — na ravnopravnost. Federativna država je trebalo da ima sedam jedinica: Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Makedoniju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu i Vojvodinu. CK KPJ je izgledalo da je „srbijanska UO (udružena opozicija) (pa i jedan dio narodnofrontovaca) spremna da dade slobode Hrvatima i Slovencima, a ostale narode i provincije ona smatra srpskim. Srpska buržoazija na nov i rafiniran način želi da osigura svoju prevlast i hegemoniju nad Makedoncima i Crnogorcima, nad narodom u Bosni i Hercegovini i Vojvodini". Pominjući sedam federalnih jedinica 1936, ali i nikada više u svojim dokumentima (Vojvodinu), Komunistička partija Jugoslavije htela je da se približi, odnosno izjednači sa nacionalnim zahtevima Seljačko-demokratske koalicije. Za KPJ je građanski način rešavanja nacionalnog pitanja i stvaranja demokratskog poretka bio „štur" i „izvor novih borbi potlačenih naroda i pokrajina za svoju slobodu i ravnopravnost". Za nesređeno stanje u Jugoslaviji KPJ je 1937. krivila beogradske vlastodršce, koji nisu bili spremni da priznaju nesrpske narode za ravnopravnu braću i dadu im odgovarajuća prava, ali nije skrivala nadu da će srpski seljak, poučen iskustvom, pomognut svojom „poštenom inteligencijom" i udružen s radničkom klasom Srbije, odigrati krupnu ulogu u borbi za slobodu i demokratiju.

j-

J-

U


Saglasno novoj nacionalnoj politici Partije, interes radničke klase Srbije poistovećivao se s nacionalnim interesima srpskog naroda. Politika narodnog fronta upućivala je KPJ na nov stil rada, izlaženje iz dubina ilegalnosti i izražavanje u novim oblicima, kao i na osvajanje novih sredina i ustanova, odbacivanje manira zavereničke delatnosti i razvijanje saradnje s građanskim strankama i socijalistima. Strategija savezništva tražila je odustajanje od sektaštva i bučne frazeologije, strpljivost u radu i obraćanje pažnje na nagomilane socijalne i ekonomske probleme radničke klase i naroda. Povezujući se s masama, KPJ je zadržavala predvodničku ulogu kao tumač njihovih interesa. Postala je najvažniji antifašistički činilac u frontu demokratije. Konspirativnost je bila sastavni deo borbe stalno ugroženih revolucionara, stil unutrašnjopartijskog rada zabranjene i progonjene KPJ, ali ova nije smela — prema direktivama rukovodstva — da prikriva svoju generalnu liniju i da se ne bori za usvojene stavove. Partija je 1935. pokušala da legalizuje svoju aktivnost i propagandu preko Inicijativnog odbora Jedinstvene radničke partije. Na petomajskim izborima nije uspela da samostalno nastupi protiv vladinog bloka i bloka Udružene opozicije, pa je članstvu dala direktivu da glasa za listu ovog drugog. Iste godine organizovani su masovni zborovi Fronta narodne slobode u Nikšiću, Banjaluci, Virpazaru, Cetinju, Sinju, Beogradu i drugim mestima. Komunisti su zbor Udružene opozicije u Kragujevcu avgusta 1935, koji su organizovali demokrati s Ljubomirom Davidovićem i zemljoradnici, pretvorili u zbor Pronta narodne slobode. Na zborovima 1935. i 1936. oni su ustajali protiv režima i njegovih nedemokratskih metoda, za nacionalne slobode, otklanjanje ekonomskih nedaća i nagomilanih socijalnih problema, te napadali fašizam i njegovu agresivnost. Pored komunista, u akcijama Fronta narodne slobode u Crnoj Gori sudelovali su federalisti i zemljoradnici. Na Belvederu kod Cetinja vojska i žandarmerija su 26. juna 1936. pucali u masu predvođenu komunistima u pokušaju da prodru u Cetinje i održe zbor. Građanski vođi istupali su protiv saradnje s komunistima. U ime Glavnog inicijativnog odbora Jedinstvene radničke partije, Božidar Adžija je bezuspešno pokušavao da Mačeka privoli na saradnju koju su odbijali i demokrati Ljubomira Davidovića, levi zemljoradnici Dragoljuba Jovanovi-


2 2 5

ća i socijalisti Živka Topalovića. Politika povezivanja KPJ s građanskim političarima i grupama u okviru narodnog fronta i sporazumi o akcionim nastupima ostvareni su jedino u Vojvodini 1936. na opštinskim izborima, ali ova saradnja nije bila dugog veka. Politici narodnog fronta privremeno su pružali podršku Dušan Bošković i Milan Kostić (samostalni demokrati), pristalice Mačeka (HSS), Jovana Jo vano vica (Savez zemljoradnika), Dragoljuba Jovanovića (zemljoradnička levica) i Ljubomira Davidovića (Demokratska stranka). Težeći da proširi uticaj i prodre u nove sredine, KPJ je 1936. napustila ideju o osnivanju Jedinstvene radničke partije, koja se pokazala preuskom jer bi van njenih okvira ostali seljaštvo i potlačeni narodi. Krajem 1937. započela je nova inicijativa Partije, ovog puta za stvaranje Stranke radnog naroda, koja takođe nije uspela da se dokraja oformi i da se održi kao legalan stranački organizam za izražavanje politike KPJ. Režim je prozirao šta KPJ smera i nije joj dozvoljavao da se legalno uključi u politički život Kraljevine. Pokušaji saradnje KPJ s vodstvima građanskih stranaka objektivno nisu davali rezultate iz više razloga. Za njihove političare KPJ je bila partija van zakona, a komunisti prevratnička snaga koja se suprotstavlja samoj osnovi građanskog društva. Komunistička politika savezništva se tretirala kao obmana i taktički manevar da se građanske snage rastroje. Pored ideološke odbojnosti prema komunizmu, građanske političare motivisao je i strah da im komunisti ne pridobiju stranačko članstvo i ugroze prevlast u lokalnim organizacijama. Za KPJ se perspektiva saradnje nalazila u okupljanju masa oko politike narodnog fronta a ne u savezima s građanskim strankama — a ove je mogućnost takve saradnje najviše i plašila. Povodom stvaranja Bloka narodnog sporazuma oktobra 1937. između Seljačko-demokratske koalicije i srpske opozicije (Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka i Savez zemljoradnika), CK KPJ je izdao saopštenje u kome je stajalo da će se s tim blokom i ostalim demokratskim snagama svim silama boriti za potpunu pobedu demokratije u Jugoslaviji. Prema ovom saopštenju, osnovne tačke zaključenog sporazuma odnosile su se na priznavanje principa demokratije i narodnog suvereniteta kao izvora javne vlasti, ukidanje svih protivnarodnih zakona, raspisivanje i sprovođenje slobodnih izbora za konstituantu, koja bi donela nov ustav na osnovu saglasnosti


predstavnika većine Hrvata, većine Srba i većine Slovenaca i konačan raskid sa svim nedemokratskim sistemima i režimima. CK KPJ je naglasio kako „smatra da i same stranke novog bloka shvaćaju od kolike je važnosti i koristi da i radnička klasa koja je i do sada najaktivnije učestvovala u svim akcijama i borbama, a često ih i predvodila, bude zastupana u tome bloku kao ravnopravan politički faktor". Odlučujući se za podršku ovom građanskom bloku, KPJ nije predviđala njegov heterogeni karakter i krnji sastav, nezastupljenost radničke klase u njemu, nedoslednost građanske opozicije i njen strah od meteža u narodu, ali joj je, na drugoj strani, bilo jasno da koheziju Bloka narodnog sporazuma odražava njegov jedinstveni kritički odnos prema vladi Milana Stojadinovića u vreme kada se opasnost od fašizma sve više približavala Jugoslaviji. Prema procenama KPJ, bitno je bilo podržavati snage suprotstavljene Stojadinovićevoj vladi, čija su pronemačka i proitalijanska raspoloženja postajala sve neskrivenija. Stvarnost Jugoslavije, s kojom su se komunisti neposredno suočavali, ukrštala se s direktivama izdaleka, koje su izazivale dosta nesporazuma. Kominterna je od jugoslovenskih komunista tražila saradnju sa socijalistima, koji su bili bez uticaja u političkom životu Jugoslavije i u njenoj radničkoj klasi. Za razliku od nekih drugih evropskih zemalja, u kojima su socijalističke partije bile jake, socijalisti u Jugoslaviji nisu nikada uspeli da izrastu u ozbiljnu snagu. Protivurečni karakter direktiva Kominterne svojevremeno je na lapidaran način izrazio Miroslav Krleža ističući da su one imale oblik sheme, apstrakcije, staklene izolacije od svake stvarnosti, što je samo po sebi govorilo „za razmak od nekoliko tisuća kilometara između naših foruma i terena na kome bi te direktive trebalo da budu aktuelne i politički stvarne parole dana". Neuspeh u uspostavljanju koalicionih odnosa s vodstvima opozicionih građanskih partija KPJ je nadoknađivala opredeljenjem za masovne metode rada među seljaštvom, radništvom, naprednom humanističkom i tehničkom inteligencijom, stvarajući uporišta na selu, u sindikatima, u školama i na univerzitetima u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani, na Filozofskom fakultetu u Skoplju i Pravnom fakultetu u Subotici, te pojačavajući borbu za osvajanje industrijskog i poljoprivrednog radništva i za njihovo akciono jedinstvo. Komunisti su počeli da ulaze u Ujedinjeni radnički savez sindikata (URSS). Napuštali su


2 2 7

sektaški stav prema oblicima legalnog i polulegalnog rada, prema aktivnosti u reformističkim sindikatima i nacionalnooslobodilačkim organizacijama. Univerziteti i srednje škole postajali su izvori antifašističke agitacije. Časopis Nova literatura zalagao se od pokretanja 1928, za progresivna stremljenja u literaturi, a biblioteka tog časopisa i druge edicije, u okviru kojih su izdavana dela naprednih pisaca, davale su mladim naraštajima nezamenljivo štivo, na kome su se vaspitavali i pripremali za revoluciju. Komunistička inteligencija je kritikom starog društva i njenog morala proširivala front levih snaga. Među njenim pripadnicima posebno mesto zauzimao je Miroslav Krleža sa svojim dramskim opusom, borbenom esejistikom, antiratnom prozom. On se nemilosrdno obračunavao s predrasudama građanskih klasa, primitivizmom balkanske sredine, malograđanskom spokojnošću i nacionalističkim zabludama. Moša Pijade i Rodoljub Čolaković preveli su na robiji Marksov Kapital. Univerzitet u Beogradu je po broju studenata bio najjači, a po sastavu jugoslovenski. Na njemu su studirali studenti iz svih krajeva Jugoslavije: iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore, Makedonije, Bosne i Hercegovine, Vojvodine, Slovenije; bilo je i nešto bugarskih emigranata. Studenti s Univerziteta u Beogradu su doprineli razvoju revolucionarnog pokreta u zavičajnim krajevima. Razmah revolucionarnog pokreta na Univerzitetu u Beogradu, intenzitet sprovođenih akcija, borbeno prekaljivanje studenata i visok nivo ideološke svesti nastao je pre nego je i došlo do ozdravljenja partije u celini i pojave novih rukovodećih kadrova u SKOJ-u. Büo je to „zvezdano doba" ovog Univerziteta, tokom kojeg su izrastali i borili se Doka Kovačević, Većeslav Cimra, Tomaš Žižić, Vaso Prlja, Vukman Kruščić, Joža Baruh, Mladen Paternoster, Bajo Sekulić, Milica Pavlović, Ljuba Bulat, Osman Sabitović, Rifat Burdžević i mnogi drugi više i manje poznati studenti borci i revolucionari. Komunistička jezgra u ženskom i omladinskom pokretu doprinosila su da uoči drugog svetskog rata naraste revolucionarna energija u delu društva koji su vladajuće snage visokim izbornim starosnim cenzusima i patrijarhalnim predrasudama držale van političkog života. Politički rad komunista podsticao je na stalno povezivanje s masama, na osluškivanje njihove reakcije, na samostalnu analizu odnosa klasnih i političkih snaga. Nov stil rada ohrabrivao je na neprekidno obnavljanje

j-

J-

U


revolucionarne akcije, vraćao samopouzdanje i davao perspektivu. U svakodnevnoj praksi jugoslovenskih komunista takav rad je imao prevagu nad uzaludnim i često veštačkim naporima da se stvore savezi s vrhovima građanske opozicije i socijaldemokratima. Veze s pojedinim građanskim političarima koristile su se za iznošenje stavova KPJ o osnovnim društvenim pitanjima. Nije izostajalo ni povezivanje mesnih partijskih organizacija s članstvom građanskih stranaka u lokalnim i pokrajinskim okvirima. Mnogobrojne akcije — štrajkovi, tarifne borbe, manifestacije, zborovi, demonstracije, izleti itd. — pokazivale su da KPJ, probijajući obruč ilegalnosti, odbacujući sektaštvo i izgrađujući revolucionarno-demokratsku platformu, radi na obrazovanju revolucionarno-demokratskog i antifašističkog pokreta nezavisno od građanskih stranaka i drugih zvaničnih činilaca političkog sistema. U okviru pokreta koji je stvarala, KPJ je od prvog dana osiguravala svoju prevlast. Pored Jedinstvene radničke partije i Stranke radnog naroda, ona se koristila i drugim, veoma raznolikim formama radi širenja uticaja i iznošenja svojih pogleda: ženskim, omladinskim, studentskim i đačkim organizacijama, potpornim udruženjima, sportskim društvima, kulturnim i prosvetnim sekcijama, zadrugama. Crnogorski komunisti radili su u Seljačkom bratstvu i Seljačkoj samopomoći, a makedonski u Makedonskom narodnom pokretu (MANAPO), stvorenom 1936. U Sloveniji, Partija je radila u okviru Seljačko-radničkog pokreta, koji je, pored komunista, okupljao grupe i pojedince iz Slovenske ljudske stranke, hrišćanske socijaliste, socijaldemokrate. Shematska rešenja nisu mnogo pomagala u ambijentu društvene stvarnosti Jugoslavije polovinom tridesetih godina, opterećene nacionalnom i socijalnom krizom građanskog društva. Konkretna analiza vlastite stvarnosti tekla je istovremeno s naslagama frazeoloških opterećenja stare linije. Za smenu linija karakteristično je teško mirenje s oslobođenjem od revolucionarno-sektaškog ekskluzivizma, naročito u slučaju nekih starijh kadrova, nenaviknutih da istorijsku situaciju na početku drugog svetskog rata razlikuju od one iz vremena prvog svetskog rata, Lenjina i oktobarske revolucije, koja je u suštini bila borba klase protiv klase. Ova politička aktivnost KPJ se često ocenjivala kao ilegalan rad u legalnoj formi. Organizacije revolucionarno-demokratskog i antifašističkog pokreta — nastale u raznim nacionalnim i


2 2 9

političkim sredinama, na raznim teritorijama i u najraznovrsnijim ustanovama — nisu, međutim, bile povezane u čvrstu celinu. Odlika je ovog pokreta da su njegovi elementi organizacionog povezivanja bili više elastični nego kruti: ilegalna delatnost spajala se s legalnom, i obratno; neki oblici rada postali su trajni, a drugi ostali privremeni. Obrazovanje formalnih saveza komunista s građanskim strankama nailazilo je u jugoslo venskom slučaju na nesavladive prepreke, istovremeno obelodanjujući uzaludnost tog udruživanja, čak i onda kada su bili u pitanju predstavnici radikalnijih građanskih političkih struja, poput zemljoradničke levice. Dragoljub Jovanović je kategorički odbacivao front radnika i seljaka kao komunističku parolu, a na drugoj strani isticao da radnici u zemljoradničkom pokretu ne mogu voditi glavnu reč. Još je Četvrta zemaljska konferencija KPJ osudila zemljoradničku levicu zbog njene ideje o zadružnoj državi. Pojedinci i grupe u zemljoradničkoj levici su, i nakon njenog izdvajanja iz Saveza zemljoradnika u samostalnu Narodnu seljačku stranku (NSS) marta 1940, sarađivali s komunistima u sprovođenju antifašističke politike, ali stranačko vodstvo nikada nije htelo da priđe narodnom frontu. Zemljoradnička levica, odnosno Narodna seljačka stranka, služila je kao okvir za legalizaciju rada komunista, što je izazivalo strah vodstva da će je oni iznutra podriti. Uprkos svojim naoko radikalnim stavovima i levoj frazeologiji, zemljoradnička levica je imala specifičnu antikomunističku orijentaciju, nastojeći da komunistima, u vreme razmaha njihovog rada na selu, onemogući osvajanje razočaranih seljačkih masa. Proleter je pisao polovinom 1940. kako su vođi NSS računali da će seljaštvo naći svoje mesto u novom masovnom zemljoradničkom pokretu. Po oceni komunista, oni su se služili krajnje levim frazama, uzdižući Lenjina i Sovjetski Savez, a iza tog ultralevog frazerstva skrivala se mržnja prema KPJ. Kao nosioce ove antikomunističke politike Proleter je označavao Dragoljuba Jovanovića i zemljoradničko krilo dr Branka Čubrilovića u vladi Cvetković-Maček. No delatnost jednog dela zemljoradničke levice i, pogotovu, progresivne demokratske levice dr Ivana Ribara predstavljala je, bez obzira na njihov mali uticaj u političkom životu Kraljevine, vid probijanja građanskog fronta i ispoljavanja novih tendencija i u samoj vladajućoj klasi, koje su izražavale

^0U


nemirenje s nacionalnom i socijalnom politikom buržoazije, a na drugoj strani s fašizmom. Dragoljub Jovanović se izjašnjavao kao protivnik fašizma i pristalica politike narodnog fronta. U spisu Fašizam i seljaštvo Jovanović je jasno sagledavao opasnost od fašizma u svetu. U fašizmu nije video samo opasnost lične i neograničene vladavine jednog čoveka već i opasnost koja potiče iz podržavanja nacionalističke isključivosti i propagiranja nacionalnog zanosa i vere, iz kojih izbija neugasiva mržnja; strahovao je od fašizma svestan činjenice da se ovaj oslanja na srednju i sitnu buržoaziju. Smatrao je da fašizmu treba skinuti „masku" i upoznati njegovu suštinu. Fašizam je dovodio u pitanje ne samo nacionalni već i međunarodni mir. Ubijao je veru u „istinski socijalizam". Jovanović je upozoravao da je „besnilo fašizma našlo već kod nas veliki broj pasa", koji „ujedaju naokolo i prenose opačinu". Stoga je smatrao da se što pre moraju „imunizirati" seljaci, tako što bi im se ubrizgao „snažan protiv-otrov prave demokratije i pravog socijalizma". Budio je iz dremeža ljude koji su verovali da fašizam ne može proći ,,u Jugoslaviji, jer naš narod isuviše voli slobodu, odbacujući cirkus kojekakvih košulja". Uočavajući fašističke tendencije, smatrao je da je fašizam u Jugoslaviji ipak „neostvarljiv", zbog višenacionalnog sastava države, malobrojnosti srednje klase i odanosti seljaštva slobodi. Mogao je postojati „jugoslovenski nacionalizam", ali to nije bio fašizam, jer je ostao bez masovnog pokreta koji mogu stvoriti samo seljaci, koji su međutim ostali gluvi na pozive nacionalističkih, državotvornih i diktatorskih organizacija. Svoja antifašistička ubeđenja izrazio je na velikom zboru Narodnog fronta slobode u Kragujevcu, avgusta 1935; pozdravljao je francuski Narodni front, radovao se zbog trijumfa Narodnog fronta u Španiji. Prisustvovao je, februara 1938, s opozicionim i socijalističkim poslanicima parlamenta evropskih zemalja, sastanku Kortesa gde se našao na poziv dr Huana Negrina, predsednika republikanske vlade Španije. Stav levih zemljoradnika prema Narodnom frontu je ipak bio protivurečan. Antifašistička ubeđenja Jovanovića i ostalih prvaka zemljoradničke levice bila su nesumnjiva, ali oni nisu mogli nadvisiti svoju građansku prirodu, klasna i stranačka ograničenja, predrasude o komunistima kao ljudima sa ,,dve otadžbine". Jovanović ih je osećao kao suparnike na selu i


2 3 1

strahovao od njihove hegemonije. Politički dosledan u borbi protiv Stojadinovićevog režima, razilazio se od komunista svojom ideologijom agrarnog socijalizma. Levi zemljoradnici su jedno vreme služili i za legalizaciju komunista, ali je Dragoljub Jovanović ostao do kraja nepoverljiv prema njima. Ako nije bila u stanju da bitnije utiče na tokove građanskog života niti da odlučuje, levica je simbolizovala raslojavanja započeta u samoj građanskoj klasi. Između zemljoradničke i demokratske levice postojala je, međutim, bitna razlika u odnosu prema komunistima. Da bi ih suzbili i omeli širenje njihovog uticaja na selu, predstavnici zemljoradničke levice izgradili su posebnu strategiju i taktiku, koristili se specijalnim rečnikom i parolama, razdvajali radnike i seljake. Za razliku od levih zemljoradnika, tzv. demokratske levica je u narodnofrontovskoj orijentaciji bila daleko doslednija. Demokratska levica se aprila 1940. obratila memorandumom Demokratskoj stranci tražeći od nje da, nakon stvaranja Udružene opozicije, preuzme na sebe istorijski zadatak okupljanja svih zdravih, naprednih i demokratskih snaga naroda. Demokratska levica je smatrala da se velika obaveza prema narodnim zahtevima može ispuniti samo ako bi Demokratska stranka priznala sporazum s Hrvatima, saglasila se s politikom HSS i demokratskim stremljenjima srpskih masa, napustila stranačke kalkulacije i odvažno krenula u akciju za punu demokratizaciju i federativnu organizaciju Jugoslavije na osnovi potpune jednakosti srpskog i hrvatskog naroda. Glavni odbor Demokratske stranke i Milan Grol niti su priznavali njeno levo krilo niti pridavali neki značaj upućenoj opomeni. Grupa dr Ivana Ribara, dr Dragoslava Smiljanića i Čedomira Plećevića morala je da oglušivanje o ovaj memorandum shvati kao povod za obaveštavanje članstva Demokratske stranke kako nema ništa zajedničko s njenim vodstvom i kako će ubuduće voditi zasebnu političku akciju u odziv na zahteve narodnih masa, koje predstavlja Udružena opozicija. Osnovna politička ideja demokratske levice bila je saradnja s levim frontom. Za razliku od zemljoradničke levice, izdvojeni demokrati nisu tražili formiranje nove stranke, već akciju, slično svojim zahtevima iz 1938. da Udružena opozicija stvori jedinstveni pokret, s jednom komandom i jednim minimalnim programom. Cedomir Plećević i Života Milojković, posebno, smatrali su da Udružena opozicija mora biti jedinstveni narodni pokret, a ne zasebna stranka.

j-

J-

U


Rukovodstvo KPJ je 1938. podvrgavalo kritici komuniste koji su previše očekivali od formalnih sporazuma s vodstvima građanskih stranaka i pridavali im prevelik značaj za građenje narodnog fronta, umesto da razvijaju delatnost među članstvom demokratskih stranaka. Obaveštavajući Kominternu, rukovodstvo KPJ je kritički istupalo protiv narodnofrontovskih parola, koje su uglavnom bile politički intonirane jer su posebno naglašavale borbu protiv fašizma i rata, a zapostavljale kulturna, ekonomska i druga pitanja. No Josip Broz je ukazivao i na postignuća u borbi za opismenjavanje, zdravstveno prosvećivanje sela, unapređivanje poljoprivrede, stvaranje kulturnih organizacija. Neuspeh u sklapanju saveza s vrhovima građanskih opozicionih stranaka naglasila je krajem 1940. i Peta zemaljska konferencija KPJ. U Odeljku V, tač. 3. njene Rezolucije izričito je stajalo da u vreme stvaranja narodnog fronta 1935—1939, „našoj Partiji nije uspelo postignuti sporazum sa vrhovima ni jedne političke partije ili grupe, osim u Sloveniji sa nekim sitnoburžoaskim političkim grupama, isto tako ni jedinstvenog fronta radničke klase sa socijaldemokratskim vodstvom, koje je sabotiralo to jedinstvo". Zbog preteće opasnosti od fašističkih sila i zaoštravanja međunarodnih odnosa, sve veći značaj je dobijala borba KPJ za mir, a protiv širenja ratnog požara. Antifašistički pokret Jugoslavije ispoljio je među prvima solidarnost s borbom naroda Španije protiv generala Franciska Franka. U -Španiji se borilo oko 1760 Jugoslovena od kojih je trećina poginula na ratištima Republike. Dobrovoljci su u Španiju odlazili na najrazličitije načine: pojedinačno i grupno, legalno i ilegalno, organizovano iz Praga; kretali su se putem raznih partijskih „veza"; neki su se prebacivali i brodovima; odlazili su iz SSSR-a, Jugoslavije, te raznih zemalja zapadne Evrope i Amerike u kojima su radili kao radnici; preko punktova u Parizu. Josip Broz je obaveštavao Vilhelma Pika, člana Izvršnog komiteta Kominterne, da je iz Jugoslavije prosečno upućivano 50 dobrovoljaca mesečno za Španiju, dok je jedan deo slat iz inostranstva, uglavnom iz redova ekonomske emigracije na Zapadu. Težak udarac partiji i ovoj akciji zadalo je otkrivanje jednog francuskog broda unajmljenog za prebacivanje oko 250 dobrovoljaca sa srednjeg i južnog Jadrana u španiju, na što su uticali propusti u organizaciji, loše vreme i nebudnost dobrovoljaca. Od formiranja internacionalnih brigada, jugoslovenski


2 3 3

dobrovoljci su se borili u njihovom sastavu. Političkim radom među jugoslo venskim dobrovoljcima rukovodio je do sredine decembra 1936. Balkanski komitet u kome su se nalazili predstavnici KPJ (Dragutin Gustinčić, R. Filipčev, Božidar Maslarić) i BRP (Kirčev), a od aprila 1937. Blagoje Parović, kao zvanični predstavnik KPJ u Španiji. Posle Parovićeve pogibije, jula 1937, ovu dužnost je obavljao prvo Dragutin Gustinčić, a kasnije Božidar Maslarić. Parović je istovremeno bio komesar 13. internacionalne brigade. Slom republikanske Španije početkom 1939. doveo je do prelaska jugoslovenskih dobrovoljaca u Francusku i njihove internacije. KPJ je propagandno delovala u zemlji ne bi li prinudila jugoslo vensku vladu — pod uticaj em javnog mnjenja — da odobri povratak interniraca u Jugoslaviju. Teorijski gledano oni su mogli da se opredele između povratka u Jugoslaviju i odlaska u SSSR, Meksiko ili u neku od zapadnih zemalja. Na organizaciji njihovog povratka radio je od leta 1939. Španski komitet obrazovan u Zagrebu, čija je uloga bila da i ekonomski pomogne jugoslovenske internirce. Posle kapitulacije Francuske, grupa od oko stotinu Jugoslovena prešla je u Treći Rajh i odatle se ilegalno prebacila u zemlju, u leto 1941. godine. Jugoslovenske vlasti su se, u skladu sa spoljnopolitičkom orijentacijom režima i proklamovanom politikom nemešanja, izjašnjavale protiv intervencije, slanja dobrovoljaca i agitacije u prilog Republike. Vođe socijaldemokrata su se borile protiv štrajkova da oni ne bi izazvali „drugu Spaniju". Za razliku od komunista i drugih progresivnih snaga jugoslovenskog društva, konzervativne građanske snage su sa simpatijama gledale na Frankovu pobedu u Španiji. Komunisti su u vojnim uputstvima optuživani (Izvod iz Projekta uputa Glavnog generalštaba za suzbijanje komunizma u vojsci i mornarici od 15. novembra 1939) kao prevratnici koji pozivaju — poput „apostola" — „buržoaziju" da se zajedno s njima bori protiv rata kako bi u zgodnom momentu stvorili „klanicu i bratoubilački rat". Za primer strahota uzimao se rat u Španiji „koji je bio gori i krvaviji od svakog drugog rata". Vlasti Kraljevine Jugoslavije zauzele su negativan stav i prema povratku jugoslovenskih dobrovoljaca iz Španije, posle poraza republikanske vojske. Jugoslovenski dobrovoljci prešli su špansko-francusku granicu februara 1939, a vlada Kraljevine donela je odluku,

j- J-

U


objavljenu u Politici 12. oktobra 1939, da se dobrovoljci mogu vratiti u Jugoslaviju, ali da se „pokaju" zbog učešća u ratu na strani Republike, i preuzmu obavezu da po povratku neće obavljati nikakvu delatnost političkog karaktera. Odbijajući da prihvate ove uslove, internirci su ostali u francuskim logorima (Sen-Siprijen, Arželes-sir-Mer i Girs; u leto 1940. deo interniraca je prebačen u zgloglasni logor Verne, blizu Tuluze). U vreme sloma Francuske, u ovoj zemlji se nalazilo oko 500 jugoslovenskih dobrovoljaca. Prema stavu Ministarstva unutrašnjih poslova Kraljevine svaki od dobrovoljaca morao je u Parizu pred Poslanstvom dati pomenutu izjavu. Posle legalnog povratka u Jugoslaviju, uhapšeni su ili upućeni u logor u Bileći Karlo Mrazović, dr Aleš Bebler, Koča Popović, dr Blagoje Nešković i drugi. Španski građanski rat 1936—1939. duboko je polarizovao snage u ćelom svetu. Kao sukob demokratije i fašizma, rat je zatalasao sve društvene slojeve. Jugoslovenski komunisti uticali su na buđenje političkog interesovanja za događaje u Španiji u svim slojevima društva, uključujući i vojsku. KPJ je sumirala prethodno iskustvo, uključujući i ono u Španiji u svom proglasu izdatom povodom izbijanja drugog svetskog rata. Rezolucija Pete zemaljske konferencije KPJ napadala je britanski imperijalizam što je zajedno sa „francuskim imperijalistima" predao „herojske narode Španije u ruke njihovih krvnika". Rezolucija KPJ iz januara 1937. tražila je da komunisti postanu aktivan činilac u spoljnoj politici Jugoslavije. Antifašisti su te godine organizovali demonstracije prilikom posete Beogradu Galeaca Ćana i Konstantina fon Nojrata, a na drugoj strani oduševljeno su dočekali dr Eduarda Beneša i Ivona Delbosa. Veličanstveni dočeci Beneša i Delbosa, kao i Mačeka avgusta 1938. u Beogradu, protestne demonstracije priređene Milanu Stojadinoviću prilikom obilaska Dalmacije, široka borba protiv konkordata, te zajedničke akcije komunista s članstvom demokratskih stranaka nosili su, po oceni rukovodstva KPJ, obeležja delovanja narodnog fronta. Revolucionarno-demokratski omladinski pokret, predvođen komunistima, kalio se u borbi za mir organizovanjem antiratnih zborova i manifestacija u zemlji i svetu. Omladinski kongresi protiv rata i fašizma početkom tridesetih godina, organizovani na inicijativu Kominterne i Komunističke omladinske internacionale, predstavljali su prvi korak u jačanju omladinskog


2 3 5

pokreta za odbranu mira. Septembra 1933. zasedao je u Parizu Omladinski kongres protiv rata i fašizma. Ovoj mirovnoj akciji pridružili su se studenti i žene. Međunarodni studentski skupovi održani su u Parizu septembra 1933. i Briselu decembra 1934, a Svetski kongres žena protiv rata i fašizma u Parizu avgusta 1934. godine. Predstavnici jugoslovenske antifašističke omladine — Ivo Lola Ribar, Đura Ninčić i drugi — aktivno su učestvovali na antiratnim konferencijama međunarodne omladine i kongresima mira u Briselu (februara/marta 1936), Ženevi (avgusta/septembra 1936), Parizu (jula/augusta 1937) i u Njujorku (avgusta 1938). Povodom anšlusa, CK KPJ je 16. marta 1938. upozorio narode Jugoslavije na opasnost od fašističke agresije. Narodima Jugoslavije stavljeno je do znanja da su Hitlerove trupe stigle na granicu Jugoslavije. Hrvatskom narodu se kaže da može odbraniti svoju slobodu samo u „bratskoj zajednici sa Srbima i Slovencima". Srpski narod je upozoravan da se „Šumadija brani na Karavankama". Slovenskom narodu, radnicima, seljacima i građanima je poručivano da jedan deo slovenačkog naroda „već gazi gvozdena peta Hitlera i Musolinija. Ti si prvi na u d a r u . . . " Istim povodom engleski konzervativni prvak Vinston Čerčil je naglašavao da su anšlusom Nemačkoj „otvoreni veličanstveni portali" jugoistočne Evrope. Osuđena je i minhenska kapitulacija zapadnih sila, pri čemu se imalo u vidu da je diktat kojem su one podlegle ohrabrio fašiste i doveo do predaje Sudetske oblasti Trećem Rajhu, što je označilo uvod u rasparčavanje Čehoslovačke i gubitak njene nezavisnosti. Proglas upućen narodima Jugoslavije posle skupa u Bohinjskoj Bistrici marta 1939. godine upozoravao je da „tragedija čehoslovačkih naroda" poziva na budnost i da je na redu Jugoslavija. „Nezavisnost Jugoslavije se može očuvati od najezde fašističkih osvajača ako okupimo sve rodoljubive i demokratske snage i ostvarimo bratsku slogu i sporazum među narodima Jugoslavije. Nezavisnost Jugoslavije se može odbraniti ako njeni narodi budu zadovoljni i složni. A to se može postignuti samo tako, ako se narodu dadu njegova demokratska i nacionalna prava i ako se radničkoj klasi priznaju i garantuju njena politička i socijalna prava." Italijansko iskrcavanje u susednoj Albaniji, 7. aprila 1939. i osvajanje ove zemlje bilo je novo upozorenje o budućim pravcima fašističke agresije.

j-

J-

U


Povodom italijanske agresije na Albaniju, Ujedinjena studentska omladina je pozivala da se, više nego ikada, okupe sve snage u odbranu državne nezavisnosti. Čim se država nalazi u smrtnoj opasnosti — jer su neprijatelji na njenim granicama od Triglava do Solima, od Drave do Banata, od Ulcinja do Đ ako vice — neophodno je da se ostvari „vlada narodne sloge". „Ne put kapitulacije, ne put tragedije slovačkog i češkog naroda, već otpor i borba za svaku stopu naše zemlje, to mora da postane put naroda Jugoslavije." Marta 1939. demonstranti su u Beogradu dali oduške svojim patriotskim raspoloženjima, povodom ulaska nemačkih trupa u Češku i Moravsku, poklicima: „Živela Jugoslavija", „Živela naša vojska", „Branićemo granice", „Branićemo zemlju". Preko narodnog fronta KPJ je ostvarivala politiku savezništva s najširim narodnim masama, zadobijala njihovo poverenje, postizala ideološko i političko jedinstvo demokratskih snaga u borbi protiv režima. Politika narodnog fronta iskazala se na jugoslovenskom tlu i kao vid efikasnog otpora fašizmu. Narodni front je, istovremeno, davao perspektivu radnim masama za razrešavanje protivurečnosti građanskog društva putem demokratizacije, a na drugoj strani razbuktavao revolucionarnu energiju zapretanu u jugoslovenskom društvu, koju su pothranjivale njegova permanentna kriza i nesposobnost vladajućih snaga da postojeće protivurečnosti odstrane ili bar ublaže. Saradnja KPJ s članstvom Narodne seljačke stranke, Samostalne demokratske stranke, Hrvatske seljačke stranke, Saveza zemljoradnika, Demokratske stranke i drugih, vodila je njihovom raslojavanju, pretvarajući se u oblik klasno-političkog osvajanja prostora u strukturi staroga društva. Organizaciono obnavljanje KPJ posle udaraca koje joj je zadala šestojanuarska diktatura, i njeni uspesi u stvaranju revolucionarno-demokratskog pokreta uoči drugog svetskog rata — koji su buržoaziju ispunjavali strahom, budeći antikomunističke odbrambene reflekse u vojsci, državnom aparatu, zadrugarstvu, školstvu, industriji i na drugim poljima — bili su nezamislivi bez obnove partijskog kadra. Istorija je mnogo puta, a i u ovom slučaju, pokazala da je iskorišćavanje objektivno povoljne revolucionarne situacije nemogućno bez subjektivnih snaga doraslih da shvate nove potrebe i organizuju mase za njihovo oživotvorenje. Stupanje u politički život novih generacija revolucionara posle diktature, pa otud i podmlađiva-


2 3 7

nje partije, ili uključivanje u njen rad onih koji su surove dane šestojanuarskog režima proveli u zatvorima Kraljevine, dalo je prve vidnije podstreke narastanju revolucionarnog pokreta. Nova politička stvarnost nije više podnosila ranije sheme i dogmatske prilaze. Za deo vodećih jugoslovenskih komunista kabinetski rad, pogotovu iz inostranstva, bio je u novoj situaciji neodrživ, jer je njihova praksa upućivala na analizu stvarnosti sopstvene zemlje. Iako sekcija Kominterne, KPJ je počela daleko više da vodi računa o specifičnim jugoslo venskim uslovima i da u svojem revolucionarnom radu slobodnije i samostalnije tumači njenu generalnu liniju. Prelom je nastupio kada je rukovodeći aktiv KPJ u Moskvi, uz saglasnost Kominterne, odlučio 1936. da partijsko rukovodstvo pređe u zemlju i da se KPJ finansira iz samostalnih izvora, pri čemu se mislilo na priloge. Značaj ove odluke može se sagledati tek u svetlosti činjenice da se KPJ od 1923/1924, a naročito od 1929, bila odvikla prisustva rukovodstva u zemlji. Put njegovog vraćanja nagoveštavalo je već ustanovljivanje Zemaljskog biroa KPJ (Zembilja) 1935. u Zagrebu, kojemu se na čelu nalazio Đorđe Mitrović. Velika policijska provala krajem te godine prekinula je rad Biroa. Kominterna je polovinom 1931. smenila Jovana Mališića (Martinovića) sa dužnosti političkog sekretara, postavljajući Filipa Filipovića za predsednika Centralne rukovodeće instance, a Antuna Mavraka za organizacionog sekretara. Na čelo privremenog partijskog rukovodstva Kominterna je postavila 1932. Josipa Cižinskog (Milana Gorkića, Sommerà, rođenog u Sarajevu). Od druge polovine 1936. Gorkić je postao politički sekretar KPJ i na toj dužnosti je ostao sve dok nije opozvan sredinom 1937. godine. U bečkom privremenom rukovodstvu, s Gorkićem su se nalazili Blagoje Parović i Vladimir Čopić. Poslije juna 1934, u rukovodstvo su kooptirani Josip Broz i Adolf Muk, a kasnije Sreten Žujović, Rodoljub Čolaković i Ivan Marić. Politbiro izabran na IV zemaljskoj konferenciji činili su: Milan Gorkić, Blagoje Parović, Josip Broz, Kamilo Horvatin i Adolf Muk. Delegaciju KPJ na Sedmom kongresu Kominterne činili su Gorkić, Parović, Broz, predstavnik KPJ u Kominterni Vladimir Čopić, član Izvršnog obora Kominterne Filip Filipović, te delegati iz zemlje Ivan Marić, Drago Petrović, Milan Radovanović, Prežihov Voranc i Stjepan Cvijić. Rad rukovodstva su karakterisale grupaške borbe i međusobne netrpeljivo-

j-

J-

U


sti. Gorkić je kritikovan i zbog masovnih provala u zemlji tokom 1935/1936. godine. Krajem 1936. Gorkić je postao politički sekretar s pravom veta, ali je već krajem juna naredne godine pozvan u Moskvu i tamo mu se gubi trag u moskovskim zatvorima. Ne samo Gorkić, već i ostali rukovodeći kadar KPJ je bio opterećen oportunizmom, a posebno izvitoperenim viđenjem nove stvarnosti iz inostranstva, udaljen od zemlje i procesa koji su se razvijali mimo papirnatih direktiva, teško se oslobađajući dogmatskih pogleda na društveni razvitak. Gorkić se povijao pod vetrovima Kominterne i ćudljivostima borbe za učvršćivanje Staljinove vlasti u SSSR-u. Učestvovao je na dvema partijskim konferencijama u Beču, 1922. i 1923. godine, da bi se 1923. našao u Moskvi kao član Komunističke omladinske internacionale (KOI). Pravio je blistavu karijeru u Komunističkoj omladinskoj internacionali i Kominterni. Na Drezdenskom kongresu njegovu lucidnost i obrazovanje zapazio je Palmiro Toljati. Duro Đaković je predlagao da se Gorkić stavi na raspolaganje KPJ i predloži u Politbiro. Sa 26 godina postao je prvi čovek KPJ u Moskvi, a 1936. je bio prvi jugoslovenski rukovodilac partije koji je dobio titulu generalnog sekretara KPJ. Rože Marten di Gar razlikuje dva osnovna tipa revolucionara: „apostole" i „tehničare", a Predrag Matvejević Gorkića — koji je bio jedno i drugo — podvodi pod tip „apostola", zaključujući da su takvi najgore prolazili. Gorkić je bio čovek velike energije — otuda Rodoljub Čolaković o njemu i kaže da ga je podsećao na „motor koji radi punom parom" — bio je poliglota, radio za račun Kominterne u raznim evropskim zemljama i razvijao veliku publicističku delatnost, tako da se danas možemo pitati kako je uspeo toliko da napiše uz ogroman politički praktično-organizacioni rad. Iz njegovog pera pojavilo se na stotine članaka o omladinskom pokretu (eksploataciji omladine, omladini i sportu, Komunističkoj omladinskoj internacionali, itd.), o međunarodnim odnosima Jugoslavije i uopšte („Jugoslavija i Rusija", „Riječki problem", „Borba za Balkan"; o Španiji, Albaniji, spoljnoj politici Milana Stojadinovića, i dr.), unutrašnjim prilikama u Kraljevini Jugoslaviji (o „Ustaškom pokretu u hrvatskim krajevima", o Stjepanu Radiću, „velikosrpskoj vojnoj-fašističkoj diktaturi", narodnom frontu, suštini nacionalnog pitanja, itd.), o liku komuniste, o boljševičkoj nepomirljivosti, držanju komunista pred klasnim protivnikom,


2 3 9

revolucionarnoj perspektivi, programu Kominterne. Gorkićevo ogromno publicističko delo rasejano je po raznim listovima, od Radničkog jedinstva, Klasne borbe i Proletera, do listova Komunističke omladinske internacionale i Treće internacionale (Internationale Presse-Korrespondenz, La Correspondance internationale, Komunističeskij international, Komunističeskij international molodeži, Junij komunist itd.). Istoričari o Gorkiću pišu kao o čoveku koji je poštovao kolektivni rad i imao poverenja u svoje saradnike, mada je jedinstvo rada razarano grupašenjima i ličnim ambicijama. Pripisivale su mu se, u vreme likvidacije, desne greške i „buharinstvo". Radeći u inostranstvu, nije poznavao stanje u zemlji. U aparatu Kominterne Gorkić se ponašao onako kako su određivale objektivne prilike u kojima je ova međunarodna organizacija radila u uslovima porasta Staljinove moći. Tim povodom Božidar Jakšić piše da su svi oni koji su se u to vreme kretali u ,,orbiti" Kominterne, morali znati, kao što je govorio Gorkić „kojim pravcem gore vetar duva". No Gorkić je, čak i u tim uslovima, smogao snage da protestuje kod Kominterne zbog njene zabrane da se zemaljska konferencija KPJ održi u zemlji; Grguru Vujoviću je pisao 24. januara 1934. da „mi nećemo dozvoliti da se rukovodstvo naše Partije onako s visoka i bagatelno tretira, kao što je to do sada bio slučaj"; suprotno praksi u Kominterni, aprilski plenum CK KPJ 1936. organizovao je bez znanja i saglasnosti Kominterne, zbog čega je morao izdržati kritiku jugoslovenskih komunista u Moskvi; podržavao je uspon Josipa Broza. Na osnovu poznatih podataka, bilo bi nasilno predstavljati Gorkića kao nosioca frakcijskih borbi u KPJ. Prema Božidaru Jakšiću, Gorkić se ne može praviti „antistaljinističkim herojem", ali isto tako ni svoditi na kominternističkog činovnika; pomenuti pisac u njemu vidi prelaznu ličnost od autentičnog revolucionara ka aparatčiku, ali istovremeno kontroverznu ličnost, razdiranu između disciplinovanog vojnika Partije i Kominterne, koji živi za revoluciju, i čoveka koji je do kraja života zadržao jedan „intelektualni, analitički nerv koji je rađao organizacijsko nepoverenje i podozrivost prema njegovoj ličnosti i činio ga nedovoljno podobnim za vođu".


Gorkić je 1-937. imao svega 35 godina. Likvidiran je kao strani špijun; u Moskvi je rehabilitovan 20 godina kasnije za vreme Nikite S. Hruščova, ali ne i u Jugoslaviji. Kada je Moskva opozvala Gorkića, jula 1937, Josip Broz je bio izgrađen partijski radnik i proveren revolucionar u jugoslovenskom komunističkom pokretu, s iskustvom stečenim radom u zemlji i inostranstvu. Po izlasku s robije radio je u Beču, gde je 1934. bio kooptiranja člana Politbiroa CK KPJ, da bi krajem te godine pripremao Četvrtu zemaljsku konferenciju, na kojoj je izabran za člana CK KPJ, a kasnije i Politbiroa. Od 1935. radio je u Balkanskom zemaljskom sekretarijatu Kominterne u Moskvi. Na Sedmom kongresu Kominterne bio je sekretar delegacije KPJ. Pored rukovođenja odašiljanjem dobrovoljaca u španiju, Josip Broz je organizovao Osnivački kongres KP Hrvatske i rad Centralne omladinske komisije, formirane marta 1937. pri CK KPJ, čiji su članovi bili Ivo Lola Ribar, Leo Mates i Lidija Sentjurc. Broz je pitanje organizovanja napredne omladine za predstojeću borbu pokrenuo na partijskom sastanku četvoročlanog Politbiroa CK KPJ, koji je obrazovao komisiju s njime na čelu, da prouči probleme vezane za rad komunističke omladine i pripremi predloge. Tom poslu Broz je prišao organizaciono i publicistički u Proleteru. Na povratku u Jugoslaviju obrazovao je rukovodstvo koje je trebalo da reorganizuje SKOJ i obnovi njegov rad na novoj platformi; to rukovodstvo poznato je kao Centralna omladinska komisija. Sredinom 1938. ova komisija — praktično, privremeno centralno rukovodstvo SKOJ-a — prerasla je u Centralni komitet SKOJ-a, koji je razvitak organizacije usmerio u pravcu stvaranja masovnog omladinskog pokreta. Uticaj Josipa Broza na događaje u revolucionarnom pokretu Jugoslavije postajao je sve presudniji. Avgusta 1937. on je u Parizu preuzeo rukovođenje Centralnim komitetom KPJ. Prilikom preuzimanja dužnosti sekretara KPJ na poziv Rodoljuba Čolakovića i Sretena Žujovića, Ivo Marić i Labud Kusovac obrazovali su u Parizu paralelni rukovodeći centar KPJ. Marić, kao rukovodilac KPJ među jugoslovenskom ekonomskom emigracijom u Francuskoj, imao je prisne veze s francuskim komunistima, a preko ovih i s predstavnicima Kominterne koji su bili u prolazu, što mu je omogućavalo da s njima lakše uspostavlja veze nego Broz. Pomagao ga je Labud Kusovac, zadužen za otpremanje jugoslovenskih dobrovoljaca u Španiju.


2 4 1

Marie i Kusovac su s Petkom Miletićem činili jak centar otpora Brozu, a naročito Miletić, koji je tretiran kao „heroj" među komunistima-robijašima u Sremskoj Mi tro vici, gde se nalazila najjača partijska organizacija u Jugoslaviji, i po istaknutim komunistima i brojno (oko 150 članova KPJ). Opozivanje Gorkića i dolazak Josipa Broza faktički na čelo KPJ proteklo je bez znanja članstva o promeni na vrhu, što proizilazi iz konspirativnih razloga i činjenice da je reč bila o stvarima u kojima je mandat oduzimala i davala Kominterna, čemu se nije davao publicitet. Daleko je važnija činjenica da je od preuzimanja dužnosti u Parizu pa do dobijanja mandata proteklo godinu i po dana. Josip Broz je na čelo KPJ stupio u vreme dok su tekle velike Staljinove čistke, koje su koštale života veliki broj jugoslovenskih revolucionara, a među njima Filipa Filipovića, Milana Gorkića, braću Vujović, Đuru Cvijića, Simu Markovića, Vladimira Čopića, Ivana Gržetića. Prema do sada poznatim podacima, u ovim čistkama stradalo je preko 800 jugoslovenskih komunista, a među njima i oko 120 funkcionera, uključujući sekretara KPJ Milana Gorkića. Frakcionaško jezgro u Sremskoj Mitrovici, s Petkom Miletićem na čelu, pokušalo je da stvori krizu u partiji i spreči njenu konsolidaciju osuđivanjem njenog privremenog rukovodstva i osvajanjem Kaznioničkog komiteta, koji se izdavao za rukovodeći partijski centar. Ovu frakcionašku aktivnost protiv privremenog rukovodstva KPJ podržavali su Ivan Marić, Labud Kusovac, Vicko Jelaska i drugi nezadovoljni i vlastoljubivim ambicijama zaneti komunisti u zemlji i emigraciji, posebno u Parizu. Upoređenje ove frakcije s ranijima pokazuje da u novoj situaciji nije bila reč o raščišćavanju idejnih pitanja, već o ličnim motivima pojedinaca i uskim interesima grupa. Ultraleva frazeologija bila je plašt kojim su prikrivane vlastoljubive težnje. Josip Broz je decembra 1937. iz Pariza uputio apel komunistima-osuđenicima u sremskomitrovačkoj kaznioni u kome je komunistima na robiji („ciglani") -ukazao da je kaznioničko rukovodstvo („Kakić") svesno sabotiralo odluke i liniju CK KPJ („Ćaće"), smatrajući da je reč o oportunističkoj politici. Ovaj centar Broz je označio kao centar frakcionaške delatnosti, koji predstavlja veliku opasnost za „našu zajednicu" (partiju), jer prenosi otpor i sukobe van zatvora i jer se zagovara linija koja je u suprotnosti s linijom Sedmog kongresa


Kl i linijom partije („firme"). Metodi toga rukovodstva su označeni kao „neprijateljski, dvoličnički i pogromski". Njegova delatnost se označavala kao delo „bolesne ambicije" nekoliko ljudi koji žele da se dočepaju rukovodstva partije i sazovu kongres, zbog čega je u interesu partije neophodno srediti odnose u toj „kovačnici kadrova" preduzimanjem vanrednih mera; mere su se ogledale u skidanju „Kakića" (kaznioničkog komiteta s Petkom Mile tičem) i imenovanjem Mladena (Moše Pijade) za poverenika. Sredinom 1938. Mosi Pijade je pošlo za rukom da obnovi Kaznionički komitet oslobođen uticaja Petka Miletića i njegovih pristalica. Članovi KPJ koji su Miletića podržavali isključeni su iz partije. Miletić je posle puštanja s robije i odlaska u SSSR nastavio, preko Kominterne, rad koji je trebalo da ga dovede na čelo KPJ. Iz KPJ je isključen kao „izdajnik" o čemu je objavljeno saopštenje tek naknadno, maja 1939. godine. Georgi Dimitrov je prihvatio Brozovu inicijativu da prebaci centar partije iz Pariza u zemlju. Josip Broz je marta 1938. došao u zemlju i od mlađeg kadra formirao, maja meseca, privremeno partijsko rukovodstvo u koje su, pored njega, ušli Edvard Kardelj, Franc Leskošek, Miha Marinko, Milovan Đilas, Aleksandar Ranković, Josip Kraš, Andrija Žaja, Dragutin Petrović, a kasnije Ivan Milutinovic i Ivo Lola Ribar. Avgusta iste godine Broz je otputovao u Moskvu, gde je, uz podršku Dimitrova i Vilhelma Pika, uspeo da odbrani KPJ od optužbi da je leglo „provokatora i špijuna" i spreči njeno raspuštanje. Sekretarijat Kominterne je 5. januara 1939. prihvatio Brozov izveštaj, odobrio njegov rad i poverio mu da formira nov Centralni komitet KPJ. U dogovoru sa G. Dimitrovorn na čelo makedonske partijske organizacije došao je Metodije Šatorov-Šarlo, član BRP i funkcioner Kominterne, koji će već na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ pokazati svoje šovinističko raspoloženje u vezi s pitanjem srpskih kolonista u Makedoniji. Na sastanku privremenog rukovodstva održanom od 15. do 18. marta u Bohinjskoj Bistrici, konstituisan je CK KPJ s Josipom Brozom na čelu. Pored Broza, generalnog sekretara, u Centralni komitet KPJ ušli su Franc Leskošek, Edvard Kardelj, Miha Marinko, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas i Josip Kraš. Novi Centralni komitet je isključio iz partije Petka Miletića, Labuda Kusovca, Ivana Marića, Vicka Jelasku i Iva Baljkasa, koji su nastavljali grupašku borbu, kao i članove koji su nastradali u staljinskim čistkama. Sa sednice CK KPJ u


2 4 3

Bohinjskoj Bistrici upućeno je članstvu „Otvoreno pismo". Odluka o isključenju optuženih i uhapšenih jugoslovenskih komunista u SSSR-u obrazložena je na osnovu ocena sovjetskih zvaničnih organa. Odluka je objavljena u Proleteru. Jugoslovenski komunisti, žrtve staljinovog terora, bili su okvalifikovani kao „neprijatelji", „imperijalistički špijuni" ili „trockisti". Savetovanje rukovodećeg kadra KPJ u Tacenu, pored Ljubljane, dalo je takođe značajan podstrek organizacionom učvršćivanju partije. Novi generalni sekretar je uoči aprilskog rata obišao sve jugoslovenske krajeve, sem Bosne i Hercegovine i Makedonije. Pakt o nenapadanju između SSSR-a i Nemačke, zaključen 23. avgusta 1939, imao je negativne reperkusije na komunističke partije — sekcije Kominterne, jer se Kominterna, budući Staljinovo oruđe, od tog pakta nije distancirala, a posebno na politiku narodnog fronta u ćelom svetu, koja se sada napuštala. Na sklapanje sovjetsko-nemačkog pakta uticala je, na jednoj strani, Staljinova procena da SSSR nije spreman za rat i da mu je potrebno vreme kako bi se organizovala odbrana i privreda prevela na ratni kolosek, a na drugoj strani bojazan od japanske intervencije na Dalekom istoku. Staljin je, takođe, računao na duži period neutralnosti i nemačko angažovanje u ratu s Velikom Britanijom i Francuskom — za razliku od Hitlera, kome je neutralnost SSSR-a bila potrebna samo dok ne dovrši obračun s tzv. zapadnim plutokratijama. Pakt je izazvao zaprepašćenje u demokratskoj javnosti, koja nije mogla da shvati savez između fašističke Nemačke i zemlje socijalizma. U komunističkoj štampi usahla je antifašistička propaganda, koju su zamenili napadi na imperijalizam Velike Britanije i Francuske. U komunističkom pokretu došlo je do nedoumica; defetizam i anacionalne manifestacije uzimali su maha. Francuski komunisti, čija će se zemlja narednih dana naći u ratu protiv fašističke Nemačke, postavljali su defetistička pitanja „Za koga?" i „Zbog čega?", navlačeći na sebe nezadovoljstvo francuske javnosti. Obrt u politici Kominterne vratio je razmišljanje njihovog vodstva u fazu pre narodnog fronta; ono je smatralo da je vreme 1939/1940. istovetno s dobom oktobarske revolucije i da u uslovima „imperijalističkog rata" treba izaći na barikade i jurišem na centar moći francuske buržoazije ostvariti reprizu boljševičkog osvajanja vlasti. Političke i moralne posledice njihove nacionalne difamacije bile su katastrofal-

j-

J-

U


ne. Rude pravo, („Crveno pravo"), organ KP Čehoslovačke, tih je meseci „pobelelo". Članstvo nekih oblasnih organizacija Bugarske komunističke partije čak je marta 1941. pozdravljalo nemačke vojnike u Bugarskoj kao vojsku socijalne revolucije. Zbunjenost i rasulo zahvatili su i komunističke partije Norveške, Belgije i Velike Britanije. Kao deo međunarodnog radničkog pokreta, KPJ je pre rata glorifikovala Staljina kao vođu međunarodnog proletarijata, prvog čoveka moćnog i neuništivog Sovjetskog Saveza, naslednika Lenjina. Georgi Dimitrov je bio „krmanoš" Internacionale (pevalo se: „Dimitrove sabljo britka, pobedniče sviju bitka"). Članstvo je vaspitavano na primerima sovjetske borbe i socijalističke izgradnje. Od 1939. članstvo se učilo na Istoriji SKP(b), u čijem je pisanju učestvovao i „naš učitelj", pri čemu se mislilo na Staljina. Dobiti jedan od primeraka Istorije štampanih u Moskvi — a prispelo je malo takvih primeraka — smatralo se najvećom počašću. Deo članstva je dobijao šapirografisanu Istoriju SKP(b), dok su drugi morali da je prepisuju rukom i dalje šire. Komunisti su uznosili u propagandi najveću i najsrećniju zemlju sveta, koja je ostala pošteđena ekonomskih kriza, slavili su zemlju predatu stvaralačkom radu, obećanu zemlju u procvatu. Ukorenjivali su veru kod komunista i narodnih masa u SSSR. Poverenje u sovjetski poredak i vođe SSSR-a dostizalo je u članstvu gotovo iracionalne razmere. SSSR je u partijskoj štampi i publikacijama bio bastion mira, nepobediva zemlja, sinonim socijalne pravde i demokratskog uređenja. Komunisti i levičari uopšte, koji su pokušavali da dovedu u pitanje demokratsku suštinu Sovjetskog Saveza, naročito posle moskovskih procesa i Staljinovih stravičnih čistki, proglašavani su za zaklete neprijatelje socijalizma, sluge buržoazije, strane agente, trockistički ološ koji širi seme sumnje u SSSR i veličanstveno Staljinovo delo. Povremene sumnje pojedinaca, naročito iz redova komunističke inteligencije, izazvane racionalnijom analizom Staljinove vladavine, zaprepašćenjem zbog masovnih likvidacija partijskih kadrova i, uopšte, zbog zavođenja totalitarne diktature ipak su gušene u sebi, stivatane kao prolazne aberacije, „nužnosti" kapitalističkog pritiska, kao zavere protiv sovjetskog sistema i ogavne intrige osvedočenih neprijatelja napretka. Preovlađivalo je vladajuće partijsko mišljenje da je reč o podlim izmišljotinama neprijatelja socijalizma iz fašističkih zemalja, kvazidemokratskih i socijaldemo-


2 4 5

kratskih informativnih centara, da se ocrni zemlja socijalizma i ubije moralni ugled njenih vođa. Sovjetski Savez je za komuniste bila jedina socijalistička država na svetu i bila je dužnost komunista da ga brane, što se smatralo za imperativni dug internacionalizmu. Građanska propaganda je odbacivana bez razmišljanja u ime odbrane vlastitog komunističkog pokreta. Najveći deo kadrova bio je indoktriniran stanjem u SSSR-u, nemajući vlastitih saznanja o životu u jedinoj socijalističkoj zemlji na svetu. Ta indoktrinacija je dosegla visok stepen, pretvarajući se u zatvoreni sistem gledanja, krut i otporan na sve napade i kritike spolja. No, ova pojava — određena nizom činjenica vezanih za prošlost (rusofilstvo, sveslovenska komponenta), sadašnjost i predstojeću revolucionarnu perspektivu — imala je drugu stranu, bitniju sa stanovišta funkcionalno shvaćenog toka istorije: braneći SSSR, jugoslovenski komunisti su branili sopstvenu partiju i njeno revolucionarno delo. Isticanjem sovjetskih prednosti i pobeda u izgradnji socijalizma u vreme najžešće hajke protiv sovjetskog sistema, izazvane Staljinovom birokratizacijom društvenih odnosa, davao se podstrek vlastitom članstvu da nepokolebljivo sledi liniju svoje partije. Jugoslavijom je širena literatura o sovjetskom društvenom uređenju, kolhoznom sistemu, vladavini ustavnosti i zakonitosti. Staljinski ustav iz 1936. u Proleteru je označavan za najdemokratskiji ustav sveta. Nedeljnici i brošure slavili su sovjetsku vojnu silu. Pisalo se o tenkovskoj armiji bez premca u svetu, isticala se snaga sovjetskog vazduhoplovstva i masovnost organizacija Osovjahima. Ispisivane su ode sovjetskim komandantima: Klimentu J. Vorošilovu, Semjonu M. Buđoniju i Semjonu K. Timošenku. Širena je slava o podvigu avijatičara Valerijana Čkalova, svojevrsnog sovjetskog parnjaka Čarlsu Lindbergu. Bilo je sramota ne znati za podvig Ivana D. Papanjina, za Antona S. Makarenka, Ivana V. Mičurina. Slavljen je i sovjetski sport. Gostovanje moskovskog „Torpeda" uoči rata u Sofiji levica u Jugoslaviji je doživela kao prvorazredan događaj. Komunisti i ostali građani divili su se sovjetskim filmovima: „Sama", „Pastir Kostja" . . . Apoteoze Sovjetskom Savezu, Staljinu i sovjetskom društvenom uređenju mešale su se s građanskom propagandom protiv SSSR-a i onom iz redova partijske opozicije koja je kvalifikovana kao trocki-

2 4 6

KS AL JE VINA JU GOSL A VI JA

stička izdaja. Staljinov termidor Živojina Pavlovića bio je prokažen kao najcrnja antisovjetska literatura. Dogovor Staljina i Hitlera nije ni u KPJ prošao bez sporadičnih manifestacija defetizma. Jedan delegat je na Petoj konferenciji KPJ naveo da je sovjetsko-nemački pakt izazvao „najveću zabunu, s obzirom na ukorenjenu mržnju prema fašizmu". KPJ je, takođe, usvojila ocenu o imperijalističkom karakteru rata. U proglasu „Radnom narodu Jugoslavije", objavljenom povodom 1. maja 1940. engleski i francuski imperijalisti okrivljeni su za napad na treću imperijalističku silu, Nemačku, u cilju njenog pokoravanja i prisiljavanja na kapitulaciju. Od naroda Jugoslavije se tražilo da ne dozvole da budu uvučeni u „ratnu avanturu protiv Sovjetskog Saveza". Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak isticao je parole o demobilizaciji vojnika i rezervista, koje su naišle na kritiku CK KPJ. Socijaldemokratija je još na Petoj zemaljskoj konferenciji napadana kao izdajnička snaga. KPJ je zaista napadala zapadne sile kao vinovnike ratnog požara, ali, za razliku od drugih komunističkih partija u svetu, od polovine 1940. nije štedela ni fašističke sile. Uza sva ova kolebanja, KPJ je smatrala da je politika saradnje SSSR-a s Nemačkom kratkotrajna i da su u tekućem ratu mogućni najrazličitiji preokreti, s kojima se mora računati. Parole o zapadnom imperijalizmu i izdaji socijaldemokratije svakako su uticale na borce revolucionarnog pokreta i radne mase, kao i svaka propaganda, ali su bile praćene sprovođenjem antifašističkih priprema, s obzirom da partijsko vodstvo nije gubilo iz vida prirodu fašizma i međunarodnu i unutrašnjopolitičku situaciju. Uprkos parolama, preuzimanim iz propagandnog arsenala Kominterne, KPJ je izgrađivala politiku odbrane zemlje. Josip Broz se kritički osvrtao na shvatanja komunista koji su u jesen 1939. govorili kako Hrvati ne treba da brane Jugoslaviju ako se prethodno ne reši hrvatsko pitanje; nasuprot njima, on je smatrao da se u odbrani Jugoslavije od agresije, moraju ujediniti sve snage i da se moraju zadovoljiti nacionalni zahtevi Hrvata i dati demokratska prava ostalim jugoslovenskim narodima. Velike demonstracije studenata i radnika u Beogradu 14. decembra 1939. protiv fašizacije zemlje, gušenja sloboda, rata i skupoće, rasturene su surovom žandarmerijskom intervencijom. Pored Mirka Lukovića, poginulo je ili smrtno ranjeno još četvoro demonstranata, među kojima Bosa Milićević i Živan


2 4 7

Sedlan, a lakše ranjeno je bilo na desetina radnika i studenata. Nakon sloma Francuske, Josip Broz je pisao da narodi Jugoslavije neće fašizam i totalitaran sistem niti žele da postanu roblje nemačke i italijanske finansijske oligarhije, kao što nikada nisu hteli da se pomire ni s polukolonijalnom zavisnošću koju su im nametnule zapadne demokratije posle prvog imperijalističkog rata. Izjašnjavajući se za saradnju sa svim grupama spremnim da brane nezavisnost Jugoslavije, KPJ je čuvala svoju organizacionu samostalnost i ideološki integritet. Rukovodstvo nije dozvoljavalo da se KPJ ideološki rastvara niti da se prilagođava nacionalističkoj i, uopšte, buržoaskoj ideologiji. Odbacivalo se držanje koje je — prema onovremenoj terminologiji — značilo „prirepaški odnos" prema građanskim strankama. Članovi partije koji su dovodili u pitanje njenu jedinstvenost, njenu akcionu sposobnost i organizacionu čvrstinu, odlučno su napadani, pri čemu se nije marilo za oštrinu kvalifikacija („špijuni", „trockisti", „provokatori"). Tito je još iz Pariza, aprila 1937, ocenjivao da je trockizam klasni neprijatelj radničke klase prema kojemu ne sme biti milosrđa. U to vreme citirala se Staljinova ocena trockizma: „Savremeni trockizam nije politička struja u radničkoj klasi, nego besprincipijelna i bezidejna banda štetočina, diverzanata, uhoda, špijuna, ubica, banda zakletih neprijatelja radničke klase, koja radi po narudžbini špijunskih odeljenja inostranih država." Po Brozu, trockisti su se iskazivali kao komunisti i protivnici oportunističke linije partije, a kritikovali Sovjetski Savez; ustajali su protiv autoriteta rukovodećih partijskih funkcionera, „buškali" sa strane i rušili partijsku disciplinu i poverenje prema partijskom rukovodstvu. Razlikovao je „svjesne trockiste" i one koji „nesvjesno padaju u trockizam". Jedinstvo partije, njena akciona sposobnost i organizaciona čvrstina su postale svetinje. Peta zemaljska konferencija jugoslovenskih komunista utvrdila je strategiju odbrane zemlje u vreme dok je bio na snazi sporazum između Moskve i Berlina. Sile zapadnog bloka i socijaldemokratije napadane su kao imperijalističke. U predstojećoj revolucionarnoj borbi KPJ nije uzimala u obzir oktobarsko iskustvo kao konkretnu inspiraciju koju treba ponoviti sa reprizom barikadnih bitaka (što ne znači da su među pojedincima takve predstave bile sasvim iščezle, o čemu svedoči


umnožavanje, još 1941. godine, Lenjinovih uputstava kako se treba boriti protiv carske konjice u prvoj ruskoj revoluciji), i uz jednovremeni juriš na centar kapitalizma (iako su se iluzije o brzom porazu fašizma posle ulaska SSSR-a u rat javile), odnosno uz obračun rada i kapitala u najogoljenijem obliku. Nadvladavala je analiza koja je proisticala iz boljeg poznavanja nacionalnih uslova. No, KPJ se nije odricala opšte koncepcije o svetskoj revoluciji i slomu imperijalizma. Prećutno je odbačena i stara kominternistička teza, koja je dugo živela i u praksi KPJ, o Jugoslaviji kao veštačkoj tvorevini prvog imperijalističkog rata. Sovjetski Savez se u akciji i propagandi KP predstavljao kao zemlja napretka, dosledan borac za mir i zaštitnik malih naroda koji je doneo oslobođenje narodima Belorusije, zapadne Ukrajine, Besarabije, Bukovine, Litvanije, Estonije i Letonije. Jugoslovenski pesnik-komunista pevao je, u bolnici, onoga dana kada su Sovjeti ušli u baltičke republike: „Doktore, danas ne meri moje bilo, jer ono kuca na bilu Rige". Svi koji su na ove postupke gledali kao na novu podelu Poljske i tajne ugovore s Trećim Rajhom, osvajačku politiku i širenje SSSR-a, proglašavani su za neprijatelje partije i imperijalističke špijune. Antifašističko opredeljenje jugoslovenskih komunista nosilo je znatne primese kominternističke terminologije u analizi nove etape međunarodnih odnosa, izražavajući očigledni nesklad između prakse i propagandnog rečnika. U našoj i stranoj istoriografiji se, pored unutrašnjeg uzroka ovakvom opredeljenju, ne previđaju ni međunarodni motivi SSSR-a da stavi do znanja Nemačkoj svoje interese u balkanskom prostoru jednako kao u Poljskoj i na Baltiku — pogotovu od leta 1940. kada je povraćajem Besarabije i Bukovine i Sovjetski Savez došao na prag Balkana — i, na drugoj strani, objektivni interes SSSR-a da se Nemačka zaglibi u ratu na Balkanu i na taj način što više udalji od Istoka. Posle sloma Francuske i održavanja Pete zemaljske konferencije KPJ, od 19. do 23. oktobra 1940. u Dubravi, predgrađu Zagreba, kojoj je prisustvovalo 105 delegata, odbrana zemlje potvrđena je kao najpreči zadatak komunista. Ona je značila otpor fašizmu, a ne zaštitu starih društveno-ekonomskih odnosa i režima nacionalnog bespravlja. Partija pri tome nije imala iluzija o odbrambenim mogućnostima Jugoslavije, a bila je svesna i defetističkog raspoloženja njenih političara i vojnih


2 4 9

vrhova. Naglašavajući da ratna opasnost neposredno ugrožava Jugoslaviju, Peta zemaljska konferencija je zahtevala oslon na SSSR i usvojila konkretne zadatke komunista u borbi protiv rata. Konferencija je razradila političku liniju KPJ u uslovima drugog svetskog rata. Partija je radila u saglasnosti s Kominternom, ali je, za razliku od drugih komunističkih partija, samostalnije i slobodnije tumačila njenu generalnu liniju, analizirajući nacionalnu stvarnost i odnose snaga u zemlji i međunarodnoj zajednici. KPJ je potiskivala sterilne klasne konfrontacije, izolaciju, organizacionu učaurenost, ultraradikalnu revolucionarnu frazeologiju, uopšte bučne parole, ističući opasnost od fašizma kao glavnog neprijatelja, zahtevajući da se grupišu sve demokratske snage, sprovodi demokratizacija poretka, ojačaju partijski redovi na selu i doprinese razradi pogleda na rešavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. Nova, narodnofrontovska shvatanja probijala su se uprkos otporu sektašva i starog stila u prilazu stvarnim uslovima borbe radničke klase i njene avangarde. U KPJ je preovladavala politička koncepcija da budućnost revolucije leži u povezivanju komunista s masama i usredsređivanju na saradnju s narodom u borbi protiv fašizma. Peta zemaljska konferencija doprinela je organizacionom učvršćivanju KPJ i formulisanju njene nacionalne politike. Sa stanovišta organizacionog razvitka Partije, od posebnog značaja je bila činjenica što se Peta zemaljska konferencija pripremala na partijskim konferencijama nacionalnih organizacija Hrvatske i Slovenije, i pokrajinskih organizacija Srbije, Crne Gore, Makedonije, Bosne i Hercegovine, Vojvodine i Dalmacije, kao i oblasne organizacije za Kosovo i Metohiju. Na ovim konferencijama, održanim od maja do septembra 1940, učestvovalo je oko 1.500 delegata KPJ. Uoči zagrebačke konferencije, KPJ je brojala preko 6.500, a SKOJ 18.000 članova. Rukovodstvo KPJ pridavalo je od prvog dana izvanredan značaj obnovi i razvitku SKOJ-a kao jezgra naprednog omladinskog pokreta Jugoslavije, što je posvedočeno i na Šestoj zemaljskoj konferenciji SKOJ-a, održanoj 8. i 9. septembra 1940. u Zagrebu, koja je izabrala Centralni komitet s Ivom Lolom Ribarom na čelu. Veći značaj dobilo je i ideološko obrazovanje komunista, zahvaljujući radu Partijske škole CK KPJ u Makedoniji i Zagrebu i partijskim tečajevima u drugim krajevima, za čije je organizo-

250

KRALJEVINA JXJGOSLAVUA

vanje partijsko rukovodstvo zadužilo Krsta Popivodu i Pavia Papa. Na Petoj zemaljskoj konferenciji referat o organizacionim pitanjima podneo je Josip Broz; o političkim pitanjima Edvard Kardelj; o sindikalnim Aleksandar Ranko vic; o agrarno-seljačkom pitanju Ivan Milutinovic; o nacionalnom Milovan Đilas; o agitaciji i propagandi Boris Kidrič; o omladini Ivo Lola Ribar; o radu među ženama Vida Tomšič; o radu u vojsci Mitar Bakić; o tehnici i konspiraciji Pavle Pap i o narodnoj pomoći Dragan Pavlović. Konferencija je izabrala nov Centralni komi- ' tet s Josipom Brozom Titom na čelu kao generalnim sekretarom KPJ. Prema rekonstrukciji Josipa Broza, u Centralni komitet izabran je još 21 član, i to: Spasenija Babović, Jakov Blažević, Milovan Düas, Vlada Janjić, Edvard Kardelj, Boris Kidrič, Rade Končar, Vicko Krstulović, Franc Leskošek, Božo Ljumović, Miha Marinko, Ivan Milutinović, Moša Pijade, Đuro Pucar, Aleksandar Ranko vić, Ivo Lola Ribar, Stipe Romac, Metodi je Šatorov, Vida Tomšič, Žarko Zrenjanin i Sreten Žujović. Za kandidate za CK KPJ izabrani su, ili ubrojani na osnovu funkcija koje su vršili: Jovan Kovačević, Josip Kraš, Miloš Matijević, Orce Nikolov, Marko Orešković, Vladimir Popović, Pavle Pap, Krsto Popivoda, Franc Salamon, Momir Tomić, Miloš Zidanšek, Boro Vukmirović, Svetozar Vukmanović, Košta Stamenković, Tone Tomšić, Dragan Pavlović i Jusuf Tulić. Politbiro su sačinjavali Josip Broz, Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Franc Leskošek, Rade Končar i Ivan Milutinović. Što se tiče nacionalnog pitanja, Konferencija je zauzela gledište da je hrvatsko pitanje rešeno na buržoaski način, ali ne sasvim zadovoljavajuće ni za buržoaziju. Jednu od posledica Sporazuma o Banovim Hrvatskoj predstavljao je i raspad Udružene opozicije. KPJ se izjasnila protiv nacionalnog ugnjetavanja nacionalnih manjina, a za njihovu ravnopravnost. Mujo Pašić je na Konferenciji govorio u prilog autonomiji Bosne i Hercegovine, saglasno shvatanjima bosansko-hercegovačke studentske omladine i njenim zahtevima za autonomnošću zemlje naseljene Srbima, Muslimanima i Hrvatima. Konferencija se izjasnila za nacionalnu ravnopravnost ugnjetenih naroda i nacionalnih manjina Jugoslavije: za ravnopravnost i samoodređenje makedonskog i crnogorskog naroda, za „istinsko rješenje nacionalnog pitanja Hrvata i Slovenaca", za slobodno oprede-


2 5 1

ljenje naroda Bosne i Hercegovine, za slobodu i ravnopravnost „arnautskih manjina, kao i mađarske, rumunske, nemačke i drugih nacionalnih manjina u Vojvodini". Na kritiku delegata naišao je šovinizam predstavnika KP za Makedoniju Metodija šatorova, koji je borbu protiv srpskih metoda ugnjetavanja Makedonaca hteo da pretvori u borbu protiv svih Srba naseljenih u Makedoniji. Kao što pokazuje Rezolucija Pete zemaljske konferencije, objavljena u Proleteru, rukovodstvo KPJ je na osnovu analize celokupne situacije uspelo da izvuče zaključke koje je kasniji razvitak potvrdio. Među njima je najvažniji bio onaj da se fašistička opasnost našla nadomak Jugoslavije i da odbrana zemlje postaje imperativ komunista. Skoro u isto vreme dok su prozapadne građanske snage konsultovale London da li da sruše vladu Cvetković-Maček-Kulovec, to isto je, u jesen, radila i KPJ u Moskvi. Kominterna je usmeno konsultovana da li da se ruši vlada Cvetković-Maček. Pod novom vladom komunisti su razumevali radničko-seljačku vladu koja bi rukovodila oružanim otporom protiv porobljivanja naroda Jugoslavije. Rukovodeći predstavnici Kominterne su isticali da bi uvođenje diktature proletarijata u Jugoslaviji značilo izolaciju KPJ i poslužilo imperijalističkim silama da se umešaju u poslove Jugoslavije. S druge strane se navodilo da se KPJ mora osloboditi „špekulacija" o pomoći Crvene armije. Predstoji borba pod parolom nezavisnosti, mira, protiv kapitulantskih tendencija u redovima buržoazije i njene vlade pred nemačkim i italijanskim imperijalizmom, protiv podele Jugoslavije. Nije bila reč o isticanju parole o odbrani granica jugoslovenske državne tvorevine, ni o dizanju oružanog ustanka i pružanju otpora kao izolovane snage napadu stranih imperijalističkih sila, već o podržavanju svake težnje za organizovanjem vojnog otpora u narodu, građanstvu i vojsci da bi se pojačao otpor kapitulantskim tendencijama. U završnom delu odgovora Kominterne, koji su formulisali Vilhelm Pik, Palmiro Toljati, Klement Gotvald i Dimitrije Z. Manjuilski, stajalo je da je zadatak KPJ, ukoliko dođe do podele jugoslovenske države na države pod nemačkim protektoratom, da organizuje mase za borbu protiv buržoaske izdaje i nasilnih mera fašista. Komunistička partija Jugoslavije je po svom tipu i stilu rada u predvečerje revolucije bila jedinstvena, monolitna i centralistička organizacija. Prevagu je odnosio centralizam

j-

J-

U


odlučivanja, s neprikosnovenošću odluka viših rukovodstava. Ovaj centralizam se naročito ogledao u formulisanju strategijsko-političkih odluka i generalne linije. Odluke najvišeg tela važile su za sva rukovodstva i sve članove. Veze s Kominternom koncentrisane su u rukama generalnog sekretara CK KPJ. Centralističko obeležje je naročito imala kadrovska politika. Po nekim spoljnim obeležjima KPJ je mogla da se označi kao sektaška organizacija (borbeni fanatizam, disciplinovanost članstva, militantni nastup prema protivnicima, isključivost, asketski moral, stroga društvena i lična odgovornost), ali se na drugoj strani članstvo sve više oslobađalo delovanja isključivo u okviru komunističkih „ćelija", težilo se osvajanju političkog prostora, nadahnjivanju na vrelima života, zalagalo za uspostavljanje što više dodira s ljudima demokratske orijentacije, naravno uz zadržavanje svog uticaja kao rukovodećeg. „Politika savezništva" nije značila da se partija lišavala svog organizacionog i ideološkog identiteta. Borba za organizaciono učvršćenje KPJ uoči rata poznata je kao njena „boljševizacija", što je podrazumevalo izgradnju nesalomljivog organizma u kojem su lični interesi bivali podređeni opštim interesima pokreta i revolucionarne borbe, nezamislive bez čvrstog i jedinstvenog revolucionarnog subjekta. Organizacija se stavljala iznad ličnosti. Boljševizacija je zahtevala obavezno izvršenje odluka viših rukovodstava, zaoštravanje „proleterskog centralizma i internacionalizma". Partijski zadaci stavljani su iznad svega. Na nebudnost u partiji se gledalo kao na „gnjili liberalizam". Uspostavljanjem punog nadzora nad životom komunista, nije se razgraničavala privatna i javna strana rada članova. Generalni sekretar KPJ Josip Broz je pisao Kominterni da „skromnost, disciplina, požrtvovanost i bezgranična odanost Partiji Lenjina-Staljina i djelu radničke klase treba da budu svojstva svakog člana Partije". Profesionalni revolucionari činili su stub organizacije. Iako ne i formalno, oni su bili faktički avangardno jezgro KPJ. Biografije ovih revolucionara govore o ljudima koji su po pravilu prošli kroz školu robijašnice, radili ili se školovali u SSSR-u, Austriji, Čehoslovačkoj, Belgiji, Francuskoj, SAD i drugim evropskim i vanevropskim zemljama, borili se u španskom građanskom ratu u internacionalnim brigadama, imali klasno provereno držanje pred policijom ili klasnim sudom. Bilo je u KPJ i istaknutih kadrova koji nisu boravili u inostranstvu i


2 5 3

prošli kroz škole Kominterne, što praktično čini dve kategorije komunista, različitog životnog iskustva. Žrtvujući se za revoluciju, mnogi od ovih profesionalnih partijskih boraca nisu uspeli da završe škole ili da se posvete mirnodopskim pozivima. Za profesionalnog revolucionara bilo je nedopustivo da podleže slabostima „malograđanske sentimentalnosti". Dobar komunista smatrao se, samim tim, poklonikom Staljina, koji je za njega inkarnacija „genijalnog vođe međunarodnog proletarijata i inspira tora svih naših pobjeda". Svaka sumnja unutrašnjeg karaktera u Staljina izazivala je unutrašnji rascep, a ukoliko je javno iznošena ocenjivala se kao jeres. Moskovski procesi koji su gutali decu oktobarske revolucije i najbolji kadar Crvene armije, sa stranim revolucionarima, među kojima je bilo i Jugoslovena, uznemiravali su savest komunista, ali nisu mogli poljuljati njihov idealizam. Optužbe Andreja J. Višinskog prihvatane su kao isključiva istina. Fanatična vera je bila pretpostavka integriteta revolucionara. Zadržavao se neki religiozni odnos prema ispravnosti sovjetske stvari i nepogrešivosti staljinističke ortodoksije. Živelo se za buduću revoluciju. I suviše su bila živa sećanja na ranije delovanje frakcija, infiltraciju konfidenata u partijske redove i razorne posledice „provala" da bi se lako moglo na njih ponovo pristati, a na drugoj strani oktobarska revolucija i Lenjin napadani su u građanskom svetu još od 1917. godine. KPJ je pred aprilski rat imala u svom sastavu preko 300 profesionalnih revolucionara. Generalni sekretar CK KPJ Josip Broz je održavao vezu s Kominternom kurirskom vezom i radio-putem. Uoči rata Tito je s Josipom Kopiničem postavio u Zagrebu radio-stanicu za veze s Kominternom. KPJ je prestala da se finansira iz Moskve, ali su preko Dimitrija Manjuilskog — odgovornog u Komin terni za sredstva — KPJ dodeljivani novčani iznosi u dolarima za obavljanje specijalnih zadataka KPJ i rashoda njenog rukovodstva, za stvaranje obaveštajnih punktova Kominterne, nabavku „tehnika", itd. Kadrovska partija je zadržavala stroga merila prijema članova, proveravanih pre svega u radu, životu, prilikom izvršenja partijskih zadataka. KPJ je prebacivala aktiviste iz jedne pokrajine u drugu da bi se izgubilo osećanje „lokalnog patriotizma". Uoči aprilskog rata Aleksandar Ranković je po odluci Politbiroa CK KPJ bio na partijskom radu u Hrvatskoj, a Rade Končar u Srbiji; ove privremene raspodele dužnosti služi-

j-

J-

U


le su za prenošenje iskustava iz različitih partijskih sredina. Iz razloga operativno-političke efikasnosti, a na drugoj strani radi obezbeđivanja svoje rukovodeće uloge i sprovođenja partijske linije, Josip Broz je u zemlji maja 1938. izdejstvovao odluku da operativni deo rukovodstva s pravom odlučivanja za KPJ čine rukovodeći komunisti onog područja na kome se u datome trenutku nalazio generalni sekretar Partije. Rukovodstva su sastavljena na principu kombinacije starih i mladih kadrova. Stvarane su organizacije u onim krajevima Jugoslavije u kojima je KPJ bila slabije razvijena: u Makedoniji, na Kosovu i Metohiji, u Bosni i Hercegovini. Pojačan je ideološki rad. Historija Svesavezne komunističke partije (boljševika) pretvorena je u glavni ideološko-politički priručnik jugoslovenskih komunista. Poklanjao se sve veći značaj i radu u vojsci; Peta zemaljska konferencija je oktobra 1940. obrazovala Vojnu komisiju, s Mitrom Bakićem na čelu.

VLADA MILANA STOJADINOVIĆA. KARAKTER NACIONALNOG PREUREĐENJA DRŽAVE

Pogibija kralja Aleksandra Karađorđevića nanela je njegovoj politici snažan udarac. U unutrašnjim odnosima odbačena je Aleksandrova integralistička linija, a ideja Jugoslavije — sa stanovišta njene celovitosti i „državne simbolike" — bila je ozbiljno ugrožena. Jugoslavija je nastala u uslovima borbe progresivnih građanskih snaga oslonjenih na ranije istorijske procese zbližavanja i integracije, ali i uz povoljne međunarodne pretpostavke. Po Jakobu Hoptneru, nova Kraljevina bila je „plod idealističkog državotvorstva i kao baštinica ostataka Habsburške monarhije". Antanta je u Poljacima, Česima, Jugoslovenima i Rumunima videla „bitnu osnovu celokupne rekonstrukcije antipangermanističke Evrope"; Poljska, Češka i Jugoslavija činile su „tri fundamentalne osnove svetske antipangermanističke barijere". Nova država je, od časa ujedinjenja, živela u opasnosti od spoljne agresije — italijanske i revizionističkih zemalja, koje je nisu prihvatale kao „svršenu činjenicu" — s tim što se od 1933. postojećoj nepovoljnoj konstelaciji pridruživala i nacionalsocijalistička Nemačka sa svojim političkim i ekonomskim planovima. Suočena s italijanskom politikom dominacije nad istočnom jadranskom obalom, Jugoslavija je nalazila odgovor u savezu s Francuskom od 1927, s kojom Italija nije bila u sukobu, jer je Francuska u njoj gledala protivtežu obnavljanju moći svog nemačkog suseda na Rajni. Francuska se, još od vremena Rišeljeove doktrine, držala načela da se na drugoj strani Rajne ne sme obnoviti Nemačka koja bi mogla ugrožavati Francusku. Sarađujući s Italijom, Francuska se nije odricala poretka koji je uspostavila i branila posle sloma Hoencolerna i Habsburga. Pad Jugoslavije značio bi remećenje evropskog status quo, jer bi jugoslovensko-italijanskom bloku prišle Mađarska, Rumunija i Bugarska, čime bi bila srušena Mala antanta. Mađarska opasnost iskazivala se u formi za-

j-

J-

U


kletve prilikom krunisanja kraljeva, koji su se obavezivali da će „čuvati neokrnjena prava, ustav, pravnu nezavisnost i teritorijalni integritet Mađarske i hrvatskih, slavonskih i dalmatinskih zemalja", te „sačuvati integritet tih zemalja koje su tvorile jedinstvenu političku celinu s Mađarskom". Francusko-italijanska saradnja, međutim, nije mogla dovesti i do uspostavljanja odista harmoničnih i neprotivurečnih odnosa. Za Musolinija Francuska je bila masonska, demokratska i parlamentarna zemlja; Pariz se smatrao središtem antifašizma, gde su azil uživali i italijanski antifašisti; interesi jedne i druge sile su se sukobljavali i na Sredozemlju, oko Tunisa, Sirije, prodora Italije u Etiopiju (Abisiniju). Na pleća Francuske, pak, padao je teret odbrane versajskog sistema, jer su druge velike sile bile protivnici ovog poretka (SSSR i Nemačka, kao žrtva); SAD su živele u izolaciji, udaljene od evropskih problema, a Velika Britanija bila je opsednuta svetskim problemima i problemima svoje imperije. Međunarodni položaj Jugoslavije posebno se komplikovao s porastom uticaja fašističkih sila i slabljenjem sila Antante. Rano se ispoljilo i unutrašnje nejedinstvo oko pitanja uređenja države. Pansrpska dinastija očigledno nije uspela da postane „simbol objedinjavanja i integracije", već je budila nove suprotnosti i rasplamsavala postojeće. Bilo je mnogo snaga koje su razjedinjavale, a sasvim nedovoljno onih koje bi ujedinjavale. Aleksandrova zamisao integracije na bazi nacionalne nivelacije još više je uzdrmala međusobno poverenje. Patrijarh Gavrilo piše u svojim memoarima (koji u pogledu verodostojnosti izazivaju sporove) da mu se suveren žalio, septembra 1934, kako napor sa šestojanuarskim režimom nije uspeo. Imao je, navodno, nameru da stiša razbuktale političke strasti, da sredi unutrašnje stvari u državi, kao što je izjednačenje zakonodavstva, da reguliše finansije, podigne ekonomski standard života, naročito tzv. pasivnih krajeva i potisne šovinizam i verski fanatizam koji su štetili državi i narodu. Isto tako pominje se da je kralj nameravao da izmeni dotadašnji državni program, ali, ako je to tačno, ostaje nepoznato kako je zamišljao da po povratku iz Francuske reši hrvatsko pitanje. To svakako nije bilo ni lako pri očiglednom saznanju da se šestojanuarska ideologija nasukala već u početku, zaoštravajući nacionalne i političke suprotnosti. Međunarodna kriza 1939—1941. nije dozvolila da se pokaže prava vrednost preuređenja Jugoslavije,


2 5 7

koje se tek naslućivalo. Kratak život Kraljevine (i, pri tome, više nego relativnog mira) dozvolio je da samo jedna generacija proživi u novoj državi, koja je od prvog dana bila izložena najlošijem iskustvu u pogledu unutrašnjih odnosa. Politički život se vraćao regionalnim okvirima — političkim, ekonomskim, kulturnim — kao i ranije. Odbacivanje jugoslovenskog duha u smislu šestojanuarske nacionalne unifikacije nije ponudilo drugo rešenje, koje se ne bi kosilo s nacionalnim individualnostima i slobodama kao realnostima jugoslovenske istorije i tla. Štaviše, kretanje je uzimalo sasvim suprotan karakter, u smislu obnavljanja pokrajinskih ideologija i nacionalnih političkih grupacija, uz apsolutizaciju ekonomskog regionalizma. Jedna rđava stvarnost zamenjivala se rđavom alternativom parcelacija bremenitih sukobima, nejedinstvom, podozrenjem, inostranim uticajima, nacionalističkim programima. Jugoslovenstvo je pod Aleksandrom dobilo karakter državne ideologije u državnom i nacionalnom integralističkom obliku i kao „supraideološka norma", zavladalo je voljom državne sile. Ukidanjem regionalizma, partikularizma i plemenštine, narodi Jugoslavije su preko noći prestali da postoje, u ime „spašavanja države". Integralno jugoslovenstvo je ostavljalo tragove u državno-pravnim rešenjima, političkim projektima, humanističkim naukama. U istorijskoj nauci, etnologiji i antropologiji počelo je da se govori o psihičkom tipu Jugoslovena. Glorifikovala se „dinarska rasa", ljudi iz „Dinarida", dinarski tip čoveka i njegove psihološke i psihofizičke osobine. Tragovi „jugoslovenstva" otisnuti su u jeziku i u prosveti (putem njene tipizacije), a „srpstva" u umetnosti (kosovski hramovi Meštrovića i drugih umetnika). Viktor Novak je jugoslo vensku misao prikazivao kao staru ideju koja je „jednaka starosti slovenstva na Balkanu". Književnik Niko Bartulović je ispovedao ideologiju „nedeljivog jugoslovenstva". Za Vladimira Dvornikovića do 1918. je postojalo rasno, jezičko i psihičko jedinstvo Jugoslovena, a od 1918. političko jedinstvo. Da bi se Srbi, Hrvati i Slovenci slili u homogenu celinu nedostajalo im je kulturno jedinstvo, do kojeg je trebalo doći ,,u procesu sjedinjavanja regionalnih kultura, koji će značiti zadržavanje onoga što je najvrednije i što nas spaja", uz shvatanje te faze odlučujućom, to jest, fazom „sintetizovanja jugoslovenske nacije", koja će dovesti do „nadnacionalne kulture". U tom procesu, kojemu je Dvorniković pripisivao prirodni karakter, nestaće „plemenski atavizmi",

'3Ö

KRALJEVINA JUGOSLAVUA

„suprotni kulturni instituti Zapada i Istoka", provalije između katolicizma i pravoslavlja, „hrvatski istorijski tradicionalizam". U Hrvatskoj je prvi jugoslovenski talas posle 1918. splašnjavao pod uticajem političkih sudara u novostvorenoj državi, jačanja heterogenog antijugoslovenskog fronta (sastavljenog od klerikalaca, frankovaca, separatista, federalista, HRSS/HSS-ovaca) i krize režima. Među najpoznatije zagovornike jugoslovenstva na Zagrebačkom sveučilištu Milosav Janićijević ubraja Antuna Barca, Milana Rešetara, Tomu Maretića, Ferda Šišića, Grgu Novaka, Milana Preloga, Marka Kostrenčića, Vladimira Dvornikovića i druge. Zbog jugoslovenskih shvatanja, Zagrebačko sveučilište morali su kasnije da napuste Grga Novak i Jorjo Tadić. Jovan Cvijić, tvorac poznate etnopsihološke sinteze o Balkanu, branio je i naučno dokazivao tezu o etničkom jedinstvu svih južnih Slovena, a Srba i Hrvata posebno. Specifičnom metodologijom, koja je uzimala u obzir geomorfološki i klimatski faktor, zapravo povezanost čoveka i prirodne sredine u procesu oblikovanja psihičkih tipova, koji je uslovljen istorijskim razvojem i kulturom, Cvijić je došao do razlike između dinarskog tipa (agresivan, iracionalan, kratkog maha, nasilan) i njemu suprotnog „rajetinskog" tipa (sa svojstvenom mu psihologijom, „socijalnom mimikrijom"; tip „homo duplex-a"). Cvijićevo delo i ideje predmet su mnogih kontroverznih rasprava do današnjeg dana: jedni ga osporavaju kao egzaktnog naučnika, a drugi ga vide kao izrazitog predstavnika srpskog šovinizma i čak rasistu i smatraju ga, kako kaže Dinko Tomašić, „istaknutim teoretičarem srpskog ekspanzionizma". Petar Džadžić podseća na analizu nemačkog slaviste Gerharda Gezemana, koji je pokazao da dinarski tip kod Cvijića nema „antropološki pojam". Svojevremeno je čak Dvorniković kritikovao Cvijića zbog toga što njegov „dinarski tip" nije „rasno određen". A Cvijić je bio među onim naučnicima koji su zastupali tezu o postojanju makedonskog naroda, to jest makedonskih Slovena. No, smatrao je do kraja, kao što podvlači i Milosav Janićijević, da su južni Sloveni „etnografski jedno, da se stapaju i da će se, pored svih nesporazuma i sudara, sve više stapati u jednu nacionalnu celinu". Kada su se pretpostavke u tom smislu pokazale kao očigledno nerealne, Cvijić je proces spajanja počeo vezivati za dug istorijski tok. Posle perioda „uzburkanog


2 5 9

previranja" nastupiće, smatrao je, „obrt", a u politici „pravi mudrac" će biti onaj koji bude upućivao na ono što nas vezuje, a ne onaj koji podstiče strasti i izaziva sudare. Osnovna snaga srpskog građanskog fronta u Jugoslaviji — radikali — rastočili su se posle smrti Nikole Pašića, mada je već i za njegova života kralj Aleksandar lomio Pašićeva uporišta u stranci. Najveći deo radikala se osipao od stranačke matice opredeljivanjem za šestojanuarski režim i državne stranke kakve su bile Jugoslovenska nacionalna stranka i Jugoslovenska radikalna zajednica. Radikali su s kraljem činili jezgro srpskog građanskog fronta konzervativne političke orijentacije. U trvenju oko vlasti, kralj Aleksandar je nadjačao Nikolu Pašića još za njegova života, dovršavajući posle njegove smrti stavljanje radikala pod svoj potpuni uticaj. Mada su i radikali i kruna stajali iza jednog te istog koncepta centralističkog uređenja Jugoslavije, između njih su ipak postojale razlike, utoliko što je Aleksandar bio kralj „svih Jugoslovena", pa samim tim prinuđen da manje od radikala naglašava velikosrpski karakter postojeće države. Snage građanskog liberalizma u Srbiji su se sa stvaranjem Kraljevine SHS prelile u Demokratsku stranku, Savez zemljoradnika, Jugoslovensku republikansku stranku i levičarske stranke i organizacije. Neke od ovih stranaka — ili istaknuti pojedinci u njima — nastojale su da se oslobode poimanja uskih nacionalno-kulturnih koncepcija, povezujući se s ostalim narodima i proširujući svoje vidike, trudeći se da pronađu „kopče" koje su mogle vezivati u ekonomskom, političkom i kulturnom smislu. Univerzitet u Beogradu je delovao u pravcu povezivanja, ali su nadjačavale snage uskog regionalizma, „svoje istorije" i prošlosti, svojeg privrednog atara i kulturnog kruga. S krizama i sukobljavanjima istanjivala se snaga liberalne političke filozofije, a njeni pobornici tražili su rešenja pod kraljevim skutom; slamani od stranačkih oligarhija, padali su pod uticaj ekstremnih pokreta i nacionalizama. Sve je manje duhova obuzimala inspiracija da se pronađu demokratska rešenja, obezbedi vladavina parlamentarizma, osiguraju slobode i spase ustavnost, nasuprot prizivanju apsolutističke vlasti i prinudnih metoda. Ovome je pogodovao i slom liberalne privredne politike, naročito usled katastrofalnih posledica svetske ekonomske krize. Na nestajanje liberalnog fronta u Kraljevini uticale su pojava fašizma u Italiji i pobeda nacizma u Nemačkoj 1933. godine, s diktatorskim

j- J- U


režimima u balkanskim i istočnoevropskim državama. Deo liberalno i demokratski orijentisane omladine nalazio je novu političku inspiraciju u- komunističkom pokretu, naročito u njegovoj narodnofrontovskoj fazi. Nadvlađivanje konzervativnih snaga u spoljnjem pogledu lako je zapaziti u uspostavljanju diktature, jačanju birokratije i vojnih krugova, u porastu uticaja najreakcionarnijih političara u vrhu vlasti i šovinističke inteligencije jugoslovenskog ili nacionalnog smera. S kraljevom vlašću i svemoćnim intervencijama suverena u svim sferama javnog života, opadala je građanska demokratija i smanjivale su se političke slobode. Prisustvo seljaštva, iako najjačeg i najmnogobrojnijeg sloja u zemlji, nije se osećalo u politici Kraljevine Jugoslavije, sem nominalno, preko navodno seljačkih stranaka čija su vodstva seljaštvo koristila kao glasačku vojsku. Savez zemljoradnika nije bitnije uticao na politiku i fizionomiju seljaštva u Srbiji, nalazeći se daleko od stvarnih seljačkih problema, budući više gradska stranka, a pri tome još i pocepan na desnicu, centar i levicu, na centraliste i federaliste, Srbe i Jugoslovene. Slovenačko seljaštvo sledilo je Slovensku ljudsku stranku, a hrvatsko se utapalo u hrvatski nacionalni pokret, čineći njegovu najizrazitiju sastavnicu. Posle kraljeve pogibije nestalo je i ono malo dotadašnje kohezije na jugoslovenskoj centralističkoj osnovi. Dok je diktatura obeležila slom građanske demokratije, dotle je ekonomska kriza označila poraz ekonomske politike. Među istoričarima nesporno je da je šestojanuarska diktatura bila neuspešna i da je s njom započela kriza jugoslovenske države. Isto tako, da su prečanski ideolozi bili njeni tvorci daleko pre nego srbijanski političari. Sve dotle dok je srpsko građanstvo bilo političko jezgro nove države, pitanje Srba nije se postavljalo, niti se njihovo nacionalno pitanje otvaralo: politička prevlast branjena je putem organizovanog državnog aparata vlasti. Nasilje i nesposobnost vladajućeg sloja prebacivani su na pleća srpskog naroda koji od privilegovanog položaja svoje buržoazije nije video nikakve koristi, eksploatisan kao i ostali narodi Jugoslavije. Preuređenje države je koštalo prednosti srpsku buržoaziju koja mu se suprotstavljala dokle god je to mogla. Kad je trebalo odlučivati o položaju Srbije, njena buržoazija nije imala jasno definisano rešenje za mesto koje bi njoj pripalo u uslovima razgrađene Jugoslavije. A ultranacionalističke snage drugog fronta, sastavljene od frankovaca, ustaša i klerofašista uopšte, bez dvou-


2 6 1

mijenja su odbacivale svako kompromisno rešenje koje je računalo s Hrvatskom u sastavu Jugoslavije. Država je za njih značila nasilnu tvorevinu pobedničkih sila, simbol nasilja nad hrvatskim narodom, obeležje njegovog sužanjstva i tiraniju Beograda, koju je trebalo zbaciti pošto-poto. Te snage prizivale su u pomoć i prošlost. Srbi su za njih bili balkansko smeće, smrad i otpaci vekova, koje je trebalo uništiti u ime rađanja nacionalno čiste države. U svojoj „nacionalnoj revoluciji" separatisti su se mogli osloniti na fašističke sile. Nerealnih kominiternističkih procena o Jugoslaviji kao državi, KPJ se oslobađala postepeno, mučno i kroz protivurečne procese. Još je na snazi bio stav KPJ izražen u proglasu IV (drezdenskog) kongresa o komunističkom zadatku rušenja „imperijalističke tvorevine — jugoslovenske države". Komunisti su zaduženi da potpomažu akcije koje vode nezavisnosti Hrvatske, Slovenije, Crne Gore i Makedonije; bili su dužni i da potpomažu akcije Albanaca na Kosovu s njihovim „suplemenicima" u Albaniji, a na drugoj strani da se zalažu za samoopredeljenje i otcepljenje Mađara i Nemaca u Vojvodini. Kraljevina SHS je optuživana da je kriva za pojavu opasnosti od rata s Bugarskom zato što je anektirala bugarske teritorije (Caribrod i Bosilegrad). Kraljevini se pripisivalo — van istorijskog konteksta nastajanja jugoslovenske države — i da je oduzimanjem i anektiranjem mađarskih teritorija u severnoj Vojvodini sama stvorila mađarsku iredentu. Na Drezdenskom kongresu Kominternu je predstavljao Palmiro Toljati — Erkoli. Iste godine jedan drugi Italijan, sasvim slučajno i s drugačije platforme — Musolini — doneo je odluku o napadu Italije na Kraljevinu SHS. Iako je KPJ tada bila mala partija, a mogućnosti njenog praktičnog delovanja u smislu rušenja postojeće države više nego beznačajne, defetistički stavovi Kominterne određeni shvatanjem proboja revolucije i oživotvoravanja proleterskog internacionalizma ostali su i te kako u sećanju. Takva shvatanja vladala su u komunističkoj ideologiji i politici. O tome govore i ideje istaknutih jugoslovenskih komunista Otokara Keršovanija i Augusta Cesarea. Za Keršovanija je akt od 1. decembra označavao pobedu kontrarevolucije. On napada teoriju jugoslovenstva koju su priznavali samo „plaćenici ORJUNE". Mada je jedno vreme ova teorija zahvatala veliki deo hrvatske inteligencije i čak proleterske stranke, ona se „brzo demaskirala kao oruđe velikosrpskih hegemonista". „Velikosrpski fašizam" je

j-

J-

U


vršio najstrašniji pritisak na hrvatski narod. Beogradski režimi su najveći deo državnih sredstava crpili iz „prečanskih krajeva", ali su i najveći deo navodno trošili u Srbiji. Keršovani je pisao da su ideju jugoslovenstva ispovedali samo šićardžije i špekulanti. Propaganda Kominterne nije mogla da ne ostavi traga u načinu mišljenja, u analizama i ocenama. Argumente je davala i sama stvarnost nasilne nacionalne negacije u ime maglovitog jugoslovenstva. Položaj KPJ u jeku borbe s reakcionarnim režimom nije dozvoljavao nikakve suptilnije i egzaktnije analize, tim pre što nije bila reč o analitičarima koji žele da utvrde istinu, već o borbenim publicistima, revolucionarima i žrtvama režima. Filozofiju panjugoslovenskog nacionalizma odbacivao je Cesaree. Za ovog komunističkog intelektualca oktobarska revolucija je za novu političku konfiguraciju i konsolidaciju sveta bila daleko važnija od same Jugoslavije. Rešenja nisu bila jednostavna, tim pre što su jugoslovenski narodi vekovima živeli odvojeni i pripadali različitim kulturnim krugovima: mediteransko-latinskom, vizantijskom i islamskom. Ulema se smatrala više muslimansko-turskom nego južnoslovenskom. Nepoverenja i iskušenja između pravoslavaca i muslimana izbijala su kao rezultat vekovne borbe vođene između srpskog naroda i Osmanlija za opstanak i slobodu. Rimokatolička crkva je odbacivala jugoslovenstvo i slovenstvo. Pater Kerubin Šegvić će čak podržati teoriju o persijskom (iranskom) poreklu Hrvata. Odnos prema fašizmu je rimokatoličku crkvu još više približio protivnicima progresa. „Kristov namjesnik" na zemlji, papa Pije XII, proglašavao je Franciska Franka za najboljeg sina crkve i u fašizmu video zaštitu od komunizma. Jugoslovenski narodi nisu imali zajedničku političku filozofiju o načinu oblikovanja nove države, njenom uređenju i njenoj budućnosti. Nacionalne različitosti građanstva nove države i različita istorijska iskustva onemogućavala su zajednički pogled. Dok se država stvarala, moglo se operisati s fikcijom o „troimenom narodu", jednom istom po krvi, po govornom i pisanom jeziku, po kontinuitetu i celini teritorija na kojima živi, po zajedničkim interesima svoga nacionalnog opstanka i svestranog razvitka svog materijalnog i moralnog života, kao što je stajalo u Krfskoj deklaraciji. Nasuprot centralističkoj koncepciji vladajućih snaga među Srbima, stajala je hrvatska ideja o hrvatskoj autonomiji u Jugoslaviji, „republici i monar-


2 6 3

hiji", ili čak i personalnoj uniji u skladu s hrvatskom tradicijom. Srpski i jugoslovenski unitaristi su optuživali federaliste za separatizam. Prečanski Srbi zalagali su se daleko više od radikala za centralistički princip uređenja, jer bi slabije prošli u federativnoj državi. Deo srpskog građanstva s monarhom računao je da je 1929. godine nastupio čas za jugoslovensku integraciju putem amalgamisanja nacionalno raznorodnih elemenata, što se pokazalo kao kobno za samu ideju Jugoslavije. Kralj je, istovremeno, želeo da pokaže unutrašnju čvrstinu države prema stranim silama koje su je ugrožavale, odgovarajući jugoslovenskom integracijom i unutrašnjim protivnicima Kraljevine. Nije trebalo dugo čekati da bi se utvrdilo kako je Aleksandrov projekt bio krajnje pogrešan. Iskrsli problem nacionalnih sukoba tražio je sankcionisanje ravnopravnosti, a ponuđen je gubitak nacionalne samobitnosti Srba, Hrvata i Slovenaca, naroda formiranih već u XIX veku. Višepartijski sistem pre 6. januara 1929. zamenjen je režimom bez stranaka. Od 1931/2. javljala se ideja jednopartijskog sistema u vidu JRSD, odnosno JNS, kojoj su se suprotstavili „bristol ci", mladi integral ci, Jugosloveni koji su hteli da se oslobode starog političkog ološa iz prešestojanuarskih stranaka, računajući da je došlo njihovo vreme. Neki emigrantski pisci greh za obnovu ovih starih stranaka bacaju na stare partijske ljude koji „nisu ni umeli ni mogli da shvate novo i da misle izvan kategorija svoga psihičko-mentalnoga sklopa, koji je bio partijski". Nova zamisao „nije mogla da nađe tlo u njihovoj svesti ni u njihovom intelektu". Nastavljali su da rade po „partijskom ključu". Nezavisno od ustaljenih mentaliteta u novom vremenu, formula jednopartijskog sistema se pojavljivala kao nužda režima koji je s obnovom narodnog predstavništva morao da traži rešenje u konstituisanju svoje političke osnove. Stari političari su potiskivali nove, koji se nisu mirili s vođama kompromitovanim pod dva režima, prešestojanuarskim i šestoj anuarskim. Jugoslovenska radikalno-seljačka demokratija (JRSD) nije nosila naziv stranke u imenu kako bi mogla lakše signalizirati „pokret" koji računa na najširu podršku. Podržavana je od svih unitarističkih snaga čije su se pristalice smatrale „narodnom vojskom" za odbranu postojećeg poretka i jugoslovenske države. Prikazivala je šestojanuarski režim i svoj program kao jedini put napretka i budućnosti. Potresali su je unutrašnji sukobi, a


napadana je i od vanparlamentarne opozicije. Bila je meta kritike i zato što je imala u svom sastavu disidente prešestojanuarskih stranaka. Kao režimska stranka, umesto da okuplja i neutrališe protivnike, ona je još više razjarivala antišestojanuarska raspoloženja i odbijala svojim političkim monopolom HSS nije pristajala da bude zastupljena kao stranka ni u jednom skupštinskom ili drugom telu, već je pretendovala na to da simbolizuje volju naroda i da se populistički poistovećuje s narodom. Na taj način, politička opozicija HSS je bila daleko jača od drugih stranaka, recimo srpskih, koje su bile brojne, ali su drobile narodnu snagu. Nijedna od srpskih stranaka nije mogla reći da zastupa narod u celini. HSS se stoga mogao iskazivati kao nacionalni pokret. Dramatična pogibija u skupštini 1928. doprinosila je okupljanju naroda oko stranke. Obrazovanjem Hrvatskog radničkog saveza (HRS) Hrvatska seljačka stranka je pokušala da stvori svoje uporište i u radničkoj klasi. Na selu su radile organizacije „Gospodarske sloge" koje su već dobile karakter razgranate mreže organizacija što pod vidom socijalno-ekonomske brige za seljaštvo učvršćuju vlast buržoazije nad hrvatskim selom. U borbi za nacionalno pitanje, HSS je uspela da postigne koncentraciju masa oko sebe — iz svih slojeva — stavljajući svima do znanja da se sva ostala pitanja zamrzavaju dok se ne reši nacionalno pitanje, kao pitanje svih pitanja, s tim da će se sve ostalo resiti čim se hrvatski narod oslobodi svoje neravnopravnosti u Jugoslaviji. Vlada Milana Stojadinovića je obrazovana po volji kneza Pavia posle pada Jevtićeve vlade. Političku osnovu Stojadinovićeve vlasti obezbedivali su knez namesnik i Jugoslovenska radikalna zajednica kao državna, režimska stranka, sastavljena od radikala koji su sledili Stojadinovića, od Slovenske ljudske stranke i Jugoslovenske muslimanske stranke. JRZ je istisnula iz političkog života Jugoslovensku nacionalnu stranku, inače u temelju oslabljenu posle smrti kralja Aleksandra. Kao i svaka druga stranka neukorenjena u narodu, stvorena voljom državnog vrha i privilegovana, JNS nije mogla da se održi kao uticajnija politička snaga kad su joj poverenje otkazali naslednici njenog tvorca. Jugoslovenska radikalna zajednica je smatrala sebe zakonitim naslednikom Radikalne stranke, a Milana Stojadinovića naslednikom Nikole Pašića. Stojadinović je iskoristio desetogodišnjicu smrti Nikole Pašića da bi istakao


2 6 5

legitimne osnove svoje vladavine. Vezujući se za radikale i Nikolu Pašića, JRZ je uspostavljala legitimnu osnovu svoje vladavine, a na drugoj strani neutralisala Glavni odbor radikala s Acom Stanojevićem i Milošem Trifunovićem, koji se nalazio u opoziciji. Predstavljajući se kao mlađi saradnik Nikole Pašića, Milan Stojadinović je gradio svoju harizmu. Sama struktura JRZ, način njenog postanka, heterogen ideološko-politički program zavisan od organizaciono-političkih sastavnica ove režimske formacije, i njen državni karakter, bitno su je razlikovali od radikala, uključujući prostor na kojem je JRZ delovala, budući jugoslovenska politička organizacija. Iako je nastupala kao jedinstvena politička formacija, JRZ je faktički bila sastavljena od delova koji u njenom okviru nisu gubili svoju individualnost. Okupljajući, pored radikala, bosanskohercegovačke Muslimane i slovenačke klerikalce, s njihovim prvacima Korošecom i Spahom na čelu, ona je nastavila da brani državni i nacionalni unitarizam, suzbijajući posebno hrvatske nacionalne zahteve. Ni u jednom periodu međuratne istorije Kraljevine kurs ka zaokruživanju ili opkoljavanju Hrvata nije bio tako jasno izražen kao za vreme vlade Milana Stojadinovića. Za vreme petomajskih parlamentarnih izbora u savskoj i primorskoj banovini politička aktivnost je proticala u znaku odbrane „ugroženih nacija od nadnacionalnog Jugoslovenstva". Zahtevi za vraćanje u život starih „plemenskih" simbola i za slobodan nacionalni autonomni život, izazivali su reakcije i otpor prema svakom jugoslovenskom simbolu. Zbog zabrane nacionalnih imena i institucija u Hrvatskoj i Sloveniji stvoreno je neraspoloženje prema nosiocima „omrznutog jugoslovenstva". Knez Pavle se, suočen s Jevtićevim otporom, odlučio na „bankarsko-klerikalno-begovsku" političku kombinaciju Milana Stojadinovića, s ciljem da se smire „uzavrele političke strasti". Programska vladina Deklaracija je istakla da je JRZ za narodno i državno jedinstvo, za jedinstvo teritorije i jedinstveno državljanstvo. Odbacivani su metodi autoritarnog režima. Prosveta je dobijala u zadatak da gaji ideju „jugoslovenstva", ali „jugoslovenstva" kao sinteze svih pozitivnih osobina i stvaralačkih snaga svih delova „jugoslovenskog naroda". Vaspitna delatnost je trebalo da posluži uvođenju „realnog jugoslovenstva". Narodni poslanici jugoslovenske orijentacije napali su

ÙU0

KRALJEVINA JU GOSLAVIJA

Stojadinovićevu vladu što je stvaranjem koalicije staropartijskih regionalnih konfesionalnih grupacija pod imenom JRZ otvorila vrata „starom nesrećnom dobu, dobu međusobnih partijskih konflikata". Pod udarom se naročito nalazio Korošec, kao član ecllesiae militans i antijugoslovenske orijentacije, koji je uspeo da obori jednu jugoslovensku vladu i da je zameni kombinacijom „jezuitskog šešira, crvenog fesića i radikala bez radikala i radikalskog programa". Jugoslovenski nacionalisti su prigovarali Stojadinoviću što je „zatvorio Sloveniju, pomagao zaluđenje Hrvatske" i što se „uortačio sa muslimanskim klerikalizmom". Stojadinovićevim imenovanjem za predsednika vlade knez namesnik je stavio do znanja da mu je stalo da se postigne sporazum s Mačekom i hrvatskom opozicijom, ali su susreti Stojadinovića i Mačeka, koji se inače nisu međusobno cenili, otkrivali potpuno različite koncepcije o preuređenju države. Stojadinović je bio pristaša centralističko-unitarističke Jugoslavije pod dominacijom srpske buržoazije, a federativno uređenje bilo mu je strano, jer je gledao na srpsko-hrvatske odnose s klasično unitarističke pozicije: jedna država, jedan narod i jedan kralj. Njegovo „malo rešenje", kao vid psihološkog smirivanja protivnika, koje je bilo oproban radikalski metod, nudilo je HSS nekoliko ministarskih mesta, razlikujući se bitno od Mačekovog „velikog rešenja", koje je polazilo od revizije oktroisanog ustava. Oslanjajući se na kneza, na deo srpske buržoazije, SLS i Jugoslovensku muslimansku organizaciju, Stojadinović je istrajao na svom stanovištu. Svoju politiku predstavljao je kao kurs koji vodi smirivanju srpsko-hrvatskih napetosti, iako su za njegove vladavine odnosi između suparničkih buržoazija dveju nacija dosegli najviši stepen zaoštrenosti. Unutrašnje zaokruživanje Hrvatske, pomoću SLS i JMO, on je u spoljnoj politici dopunjavao razvijanjem odnosa s Nemačkom i Italijom, nastojeći na jednoj strani da hrvatskom nacionalnom pokretu onemogući traženje intervencije tih država u unutrašnji život Jugoslavije, a na drugoj strani da parališe aktivnost ustaške emigracije. Blokada hrvatskog pitanja, pomoću unutrašnjih snaga režima i razvijanja bliskih odnosa s Nemačkom i Italijom, uticala je, suprotno Stojadinovićevim očekivanjima, na naglo jačanje hrvatske opozicije, koja je dobila izrazite oblike i fizionomiju jedinstvenog hrvatskog nacionalnog pokreta. Istovremeno s


2 6 7

hrvatskom, narastala je i srbijanska opozicija Stojadinoviću, uslovljena njegovim diktatorskim ponašanjem i nastavljanjem upotrebe nedemokratskih metoda, kao i orijentacijom ka bližoj saradnji s Nemačkom i Italijom. Udruživanje hrvatske i srbijanske opozicije u Blok narodnog sporazuma 1937, izložilo je Stojadinovića udaru jedinstvenih opozicionih snaga. Unitaristička shvatanja nagrizala su i stanjivala osnovu njegove vladavine. Formalni sporazum između Seljačko-demokratske koalicije i srbijanske Udružene opozicije, zaključen u Farkašiću, kod Zagreba, 8. oktobra 1937, predviđao je da se od stranaka ukorenjenih u narodu obrazuje koncentraciona vlada, koja bi donošenjem privremenog osnovnog zakona ukinula ustav. Taj zakon trebalo je da sadrži nesporne principe opozicije: monarhistički oblik vladavine, suverenstvo dinastije Karađorđevića, parlamentarizam, garantovanje političkih i građanskih sloboda. Vlada bi propisala izborni zakon i raspisala izbore za ustavotvornu skupštinu, a nov ustav doneo bi se samo uz pristanak većine Slovenaca, većine Hrvata i većine Srba u toj skupštini, bez majorizacije. Stojadinović nije prihvatio nikakve pregovore s opozicijom o reviziji ustava dok, kako je govorio, maloletni kralj Petar II ne stupi na presto. Negativan odnos prema koncentraciji jugoslovenske opozicije imao je i knez namesnik. Stojadinović je i dalje vodio politiku čvrste ruke u vezi s hrvatskim pitanjem. Srpska buržoazija je u vreme Mačekovog pritiska za reviziju ustava bila u nepovoljnijem položaju od hrvatske, nastupajući podvojena i razdrobljena, nasuprot homogenom hrvatskom političkom frontu, podržavanom i od srpske opozicije. Stojadinović je radio na povezivanju svih Srba u jednu političku celinu, tako da mu nije odgovarala „radikalna autonomizacija", koju su sprovodili Spaho i Korošec, čime se podsticao hrvatski separatizam, a time i osamostaljivanje Hrvatske. Zato se Stojadinovićeva grupa sve više distancirala od ostalog dela JRZ, da bi nakon svrgavanja Stojadinovića nastao nagli prekid. Politički rad vladajuće grupe u dravskoj banovini tekao je u pravcu obezbeđivanja prevlasti slovenačke JRZ, i njenog izdvajanja u grupu nezavisnu od beogradske JRZ. Omladinski zborovi su se održavali pod oznakom „prosvetni tabori", ,,tabori slovenskih fantov i deklet" bez oznake pripadnosti ,,Jerezi". Telovežbena klerikalna organizacija slovenačkih ,,fan-

j- j- u KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

tov" pokrenuta je 1935. od strane vodstva JRZ u Sloveniji, predstavljajući novi organizacioni oblik fizičke kulture, koji je u ime klerikalaca SLS, vodio frontalnu borbu sa sokolstvom na ideološko-vaspitnom planu. Organizacija „fantova" oslanjala se na tradiciju bivših „orlova". Fantovski odseci dobijali su i materijalnu pomoć države, a mogli su postojati i kao dopuštene organizacije u školama zajedno sa sokolima i Jadranskom stražom. Nikola Žutić iznosi pretpostavku da je Korošec u fantovima video buduću slovenačku vojsku, koja bi se postepeno obrazovala pod okriljem fizičke kulture. „Zveza fantofskih odseka" imala je 1937. čak 25.000 pripadnika u preko 300 jedinica. Za njih je u Ljubljani 1938. izgrađen najlepši telovežbeni stadion u Kraljevini. Sjaj fantovskih stadiona i uniformi, ogromni troškovi za fantovske sletove, pobuđivali su sumnje sokola o poreklu ovih izvora. Sokoli dravske banovine izražavali su nezadovoljstvo Milanu Stojadinoviću što je dopuštao klerikalno organizovanje u fizičkoj kulturi, smatrajući da je ono i antiustavno, ali su fantovi reagovali isticanjem svoje „dinamičnosti", ljubavi prema kralju i knezu. Stanje u Lici i severnoj Dalmaciji odlikovalo se srpskim ekskluzivizmom predstavnika JRZ (dr Niko Novaković, senator Petar Zec, trgovac Nikola Dukić) koji su sa četničkom organizacijom u Lici zahtevali okupljanje svih Srba oko jedinstvene političke platforme, ali je ova ideologija srpskog nacionalizma imala sporednu ulogu zbog malobrojnosti Srba, dok je frankovačka ideologija uhvatila dubok koren u Lici zahvaljujući delatnosti advokata Andrije Artukovića u Gospiću (1929— 1932), koji je na ovom području organizovao niz političkih i nacionalno-kulturnih akcija (pokušaj obnavljanja HAN AO i Hrvatskog sokola). Političkom usijanju doprinosile su naročito aktivnosti hrvatske „Seljačke zaštite" koje su povodom raznih manifestacija (Mačekov rođendan) znale da se pretvore u „političko ubeđenje" prinudnim putem i antidržavnim parolama („Dole Jugoslavija, kralj, Srbija, krvavi Beograd"; „Živeo kralj Maček — predsednik Hrvatske Republike"; „Živela hrvatska vojska"; „Živela samostalna Hrvatska"). Hrvati svrstani u hrvatski nacionalni pokret žučno su reagovali na dotadašnju politiku nacionalne zabrane imena i nacionalnih stranaka i na politiku jugoslovenske nacionalne unifikacije. Jugoslovenskom sokolu prebacivalo se da nikada nije digao svoj glas za hr-


2 6 9

vatsku stvar, ali je zato neprekidno uzdizao dinastiju koja je predstavnik srpske hegemonije. Za vodstvo HSS-a Srbi su od stvaranja Kraljevine Jugoslavije u sva sportska, pevačka i druga kulturna društva uvodili misao centralizma i jedinstva, koje znači vladavinu Srba preko dinastije, vojske, žandarmerije, centralizma, jugoslovenstva. Posle 1935. reč je o probuđenom političkom životu nakon diktature, koji odbacuje formulu unitarizma; zatim je reč o strankama koje su i pre 6. januara 1929. imale uticaj na datim područjima; o reakciji na prinudno jugoslovenstvo, početnim zahtevima za federalizacijom, otporima koji su prvi put glasno i jasno artikulisani od zagrebačkih punktacija. Suštinu tzv. srpske hegemonije nije činila politička nadmoć srpske buržoazije u bukvalnom značenju reči, već preko centralizovanog aparata državne vlasti, koji Stojadinović nije dovodio u pitanje. Štaviše, on je još više učvršćivan kao osnovno uporište vlasti Stojadinovićeve politike. O izrneni položaja vojske kao jugoslovenske ustanove nije moglo biti ni govora, jer se ona nalazila pod direktnim uticajem srpskog generaliteta. Podela političkih sfera (Stojadinović, Korošec, Spaho) predstavljala je Stojadinovićevu stratešku kombinaciju da se hrvatska opozicija, kao najopasnija, natera na sporazum o učešću u vlasti putem proširenja vlade hrvatskim predstavnicima, a ne u smislu davanja autonomije Hrvatskoj. Stojadinović je bio protivnik takvog rešenja. „Srpska sfera", koju je Stojadinović apsolutno kontrolisao, bila je daleko prostranija i uticajnija od one Korošeca i Spaha, koji su sa svojim strankama — SLS i JMO — predstavljali u osnovi nacionalno-političku periferiju Jugoslavije. Centralni spor je bio spor između dveju najjačih buržoazija: srpske i hrvatske. Poznato je da je Stojadinović smatrao da je pitanje regulisanja odnosa sa Hrvatima isključivo srpsko pitanje. Pisao je tim povodom svom „čoveku" Vukotiću, na Cetinje, da smo „mi" i „vi", to jest Srbijanci i Crnogorci kičma ove zemlje, misleći na Jugoslaviju, ali da se Crnogorci nemaju šta mešati u srpsko-hrvatske odnose. Kao dosledan integralist, Stojadinović je i svoju politiku prema rimokatoličkoj crkvi, pa i spoljnu politiku prema Berlinu i Rimu podešavao tako da se onemogući bilo kakvo inostrano mešanje u prilog hrvatske opozicije. Zadržavajući glavne centralističke poluge vlasti u svojim rukama, s elastičnom formulom nove vladavinske kombinacije u saradnji sa slovenačkom i bosansko-muslimanskom buržoazi-

^ '

U


jom, Stojadinović je i državnom intervencijom u privredi nastojao da pojača političko-ekonomsku poziciju srpskog građanstva kao dominantne snage u Kraljevini. Smatrao je da posle kapitulacije Hrvata može sprovesti integralističku državnu koncepciju s prevagom srpskog građanstva, uz eventualne korekcije uređenja koje je ne bi mogle dovesti u pitanje, snažeći istovremeno ekonomsku moć srpske buržoazije. Na poslednjim opštim izborima, održanim 11. decembra 1938, Milan Stojadinović je naišao na snažniji opozicioni front nego što je očekivao, tako da je vladina lista pobedila s neznatnom većinom od 279.259 glasova, uprkos neviđenim falsifikatima, pritiscima i progonima birača, koje su vršili državni organi. Hrvatska seljačka stranka nikada u svojoj istoriji nije dobila toliko glasova kao na ovim izborima, tom svojevrsnom referendumu na kome se predstavila kao jedina politička snaga ovlašćena da pregovara o rešenju hrvatskog pitanja i preuređenju države. Izbori, mada sprovedeni pod uslovima nepovoljnim za opoziciju, označili su pobedu koncepcija protiv kojih se Stojadinović sve do tada uporno borio: demokratizacije zemlje i sporazuma između Hrvata i Srba. Faktička izborna pobeda opozicije ukazivala je knezu namesniku na hitnost rešavanja hrvatskog pitanja kao pretpostavke za unutrašnje smirivanje pred ratnom opasnošću, smirivanje koje je požurivala i Velika Britanija. Vodstvo HSS je nakon izbora odbilo da učestvuje u radu Narodne skupštine, jednako kao što je bilo bojkotovalo njen rad posle Jevtićevih petomajskih izbora. Odbacujući Stojadinovićev unitarizam i politiku pritiska, HSS se izjasnila za pravo naroda na samoopredeljenje. Sojadinović očigledno nije pokazivao spremnost za pregovore o preuređenju države na nacionalnim osnovama, pa je samim tim bio neprihvatljiv za HSS, čije je vodstvo, s Mačekom na čelu, osećalo da je nastupio čas za otvaranje pregovora i rešavanje hrvatskog pitanja u okvirima Jugoslavije, ukoliko se vlada poveri ličnosti sklonoj da uvaži hrvatske nacionalne zahteve. Maček nije gubio iz vida da se i u HSS, nasuprot njegovom vlastitom krilu, sve više ocrtavaju i snage desnice, koje su bile za izdvajanje Hrvatske iz sastava Jugoslavije. Uspesi fašističkih sila pojačavali su uticaj separatista i u HSS, vodeći njenom početnom rastakanju, gubljenju homogenosti. Sam Maček je, preko inž. Amadea Karnelutija i markiza Josipa Bombelesa — posle Minhena, krajem 1938, te


2 7 1

marta i maja 1939. — ispitivao stav Italije prema hrvatskom pitanju (u istoriografiji je sporno da li je Bombeles bio Mačekov agent). Grof Ćano, tadašnji italijanski ministar spoljnih poslova, formulisao je taj stav ovako: izdvajanje Hrvatske, konstituisane u republiku, zaključenje saveza s Italijom, a kasnije i stvaranje personalne unije između dve zemlje. Odredba o personalnoj uniji navela je Mačeka da se povuče i prekine pregovore, koje deo istoričara uzima kao vid taktičkog pritiska HSS na vladajući vrh u Beogradu da se ubrza rešavanje hrvatskog pitanja i postigne što povoljniji ishod, ali ima i onih koji smatraju da je Maček time — za razliku od Stjepana Radića — ispoljio secesionističko ponašanje. Maček u svojim

memoarima In the Struggle for Freedom (U borbi za slobodu)

objavljenim posle rata, u emigraciji, drugačije tumači ove razgovore, ali ostaje činjenica da su zabeleženi u dnevniku grofa Ćana. Nasuprot ovim vezama, Maček je ispitivao i mišljenje Velike Britanije preko Juraja Krnjevića, a janura 1939. uputio je i memorandum predsedniku SAD Franklinu D. Ruzveltu objašnjavajući mu hrvatsko pitanje kao deo podunavske i evropske politike i tražeći istovremeno od njega podršku. Sestojanuarska diktatura ojačala je separatistički pokret i tendencije u Hrvatskoj, Makedoniji, Crnoj Gori i na Kosovu i Metohiji. Pavelić i Gustav Perčec su u Sofiji 1929. pozivali Bugare i Makedonce da s Hrvatima stupe u zajedničku i ilegalnu borbu za oslobođenje Hrvata i Makedonaca. S Ivanom Mihajlovom Pavelić se tada dogovorio o budućim akcijama s njegovom „komitadžijskom organizacijom". Prvi ustaški centar ustanovljen je u Beču, odakle se razvijala antijugoslovenska propaganda, kovale političke zavere, obučavali diverzanti i tajno upućivali na terorističke zadatke. Ustaše su vrbovane iz redova prebeglica iz Jugoslavije i hrvatskih iseljenika u Belgiji, Francuskoj, Nemačkoj, Južnoj i Severnoj Americi. U planovima za razbijanje jugoslovenske države i stvaranje samostalne Hrvatske, Pavelić se oslonio na Italiju, gde je u drugoj polovini 1931. stvoren prvi ustaški logor. Pod Perčecovim vodstvom ustaše su na Janka-pusti, kod Nađ Kanjiže, blizu jugoslovensko-mađarske granice, organizovale teroristički logor. Na čelu ustaškog logora u Berlinu nalazio se „poglavnikov pobočnik" Branimir Jelić. Terorističkim aktima i atentatima ustaše su skretale pažnju na svoje postojanje i pomagale revizionističkim državama da dramatizuju unutrašnju situaciju u Kraljevini.

^ 'U KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

Upad iz Zadra i velebitska diverzija na žandarmerijsku kasarnu u Brušanima septembra 1932. godine, za italijansku i mađarsku štampu je bila dokaz da u Jugoslaviji počinje „građanski rat" i da Hrvati ,,u borbi protiv režimskog vrha u Beogradu prelaze s političke borbe na izrazito oružanu". Dve godine kasnije, 9. oktobra 1934, ubijen je kralj Aleksandar u Marseju. Ustav Hrvatske revolucionarne organizacije (UHRO) Pavelić je objavio 1932. godine. Ustaška emigracija, konstituisana u Hrvatsku revolucionarnu organizaciju, stavila je sebi u zadatak da svim sredstvima, pa i oružanim ustankom, oslobodi Hrvatsku tuđinskog jarma. Organizacija se sastojala od tabora, logora, stožera i Glavnog ustaškog stana (GUS-a), na čijem se čelu nalazio poglavnik Pavelić. Načela ustaškog pokreta, formulisana u 17 tačaka, „obnarodovao" je poglavnik 1. juna 1933. godine u Glavnom ustaškom stanu. Ustaše su polazile od samostalne hrvatske države na ćelom njenom istorijskom i narodnom području, pod kojim se razumevala i Bosna i Hercegovina. Do svog oslobođenja hrvatski narod je, prema ustaškom programu, mogao doći samo revolucijom. Istupajući protiv Jugoslavije, ustaše su negirale čin ujedinjenja 1918, a na Drinu gledale kao na granicu dva sveta, istočnog i zapadnog. Poreklo Hrvata dovođeno je u vezu ne sa Slovenima, već s Gotima. Stojeći na stanovištu velikohrvatske koncepcije i separatizma, ustaše su smatrale da niko ko i po krvi nije član hrvatskog naroda nema pravo da odlučuje o hrvatskim stvarima. U tački 11. Načela je stajalo: ,,U hrvatskim državnim i narodnim poslovima u samostalnoj i nezavisnoj državi Hrvatskoj ne smije odlučivati nitko tko nije po korenima i po krvi član hrvatskog naroda. Isto tako ne smije o sudbini hrvatskog naroda i hrvatske države odlučivati nijedan strani narod ili država." Sem ove rasističke teze, fašizam je ustašama dao i uzor za tip vođe kao nosioca vlasti kome svi duguju poslušnost. Zastupajući nacionalni ekskluzivizam, oni nisu priznavali srpski i slovenački narod. Njihova aktivnost protiv Kraljevine Jugoslavije zasnivala se, pored terorizma, atentata, diverzija i pokušaja dizanja ustanka, još i na ultranacionalističkoj propagandi. Stojadinovićeva čvrsta politika u vezi s hrvatskim pitanjem i fašistička ekspanzija — uz sve drskije držanje Hitlera i Musolinija u međunarodnim odnosima, te njihovo shvatanje Jugoslavije kao veštačke versajske tvorevine, mada prikrivano


2 7 3

nemačkom težnjom ka proširivanju ekonomske i političke saradnje s njom — išle su naruku snaženju desničarskih tendencija u političkom životu Hrvatske, posebno u HSS, što je pogoršavalo položaj rukovodstva stranke. Iako izrazito dominantna u njoj, Mačekova struja morala je u borbi za rešavanje hrvatskog pitanja da sve više vodi računa o narastanju desničarskog uticaja, tim pre što su se ustaše, po povratku iz emigracije, infiltrirale u politički život, kulturne ustanove, na Sveučilište, pa jedno vreme izdavale i svoj list, Hrvatski narod, koji je uređivao njihov glavni ideolog i propagandista Mile Budak. Internacijom ustaša na Liparima, posle ubistva kralja Aleksandra, počelo je njihovo opadanje: tekli su unutrašnji obračuni, osipanja, zastoj u regrutovanju; umesto da uživaju italijansku pomoć kao do internacije, postali su zatvorenici dojučerašnjeg štićenika, a Pavelić je zatvoren u Torinu i odvojen od ustaškog jezgra. Pokret se nalazio pred rasulom. U proleće 1936, kada je Pavelić oslobođen, što se podudaralo sa završetkom procesa atentatorima na kralja Aleksandra, Italija se našla zauzeta ratom u Abisiniji, a njenu politiku u Podunavlju sve više je ugrožavala nacistička Nemačka. Otuda i italijanski interes da smiri odnose sa svojim istočnim susedom. Pavelić je s Lipara udaljio sve protivnike Mila Budaka. Odstranio je i grupu Ukrajinaca koji su pripadali ustaškom jezgru na osnovu Pavelićevog sporazuma s Ukrajinskim nacionalnim pokretom. Približavanje Italije i Jugoslavije onemogućavalo je rad ustaša. Martovskim paktom 1937. između Ćana i Stojadinovića predviđena je obaveza Italije da spreči aktivnost ustaša protiv Jugoslavije. Mesec dana kasnije ustaški pokret je zvanično raspušten, a deo ustaša prebačen u italijanske kolonije, udaljen od jugoslovensko-italijanske granice ili vraćen u Jugoslaviju. Od 535 ustaša, koliko ih je bilo u Italiji sredinom 1937, 272 pripadnika ovog pokreta su se vratila u Jugoslaviju, uključujući i Mila Budaka. Stojadinović je prihvatio vraćanje dela ustaša, uveren da će ih moći držati pod svojom kontrolom, ali su oni uspeli da se infiltriraju u razne organizacije i ustanove ostvarujući u njima čak znatan uticaj. Sve do zabrane, marta 1940, izdavali su list Hrvatski narod. No i posle ove zabrane nisu prestajali sa izlaženjem lokalni listovi ustaško-frankovačke orijentacije, poput Hrvatskog lista u Osijeku, Posavske Hrvatske u Slavonskom Brodu, Vihora u Slavonskoj Požegi, Hrvatskog branika u Vinkovcima i drugih. Ustaško-


-frankovački elementi su se infiltrirali u organizacije seljačke i građanske zaštite, u centralno akademsko društvo „August Šenoa", u društvo „Eugen Kvaternik", zadrugu „Ante Starčevič", u društva Katoličke akcije „Domagoj" i „Križarsko bratstvo i sestrinstvo" i u društvo „Uzdanica" u čijem je okviru 1940. osnovan i Ustaški sveučilišni stožer. Organizacije „Hrvatskog junaka" postavljene na uskom nacionalnom osnovu postale su okvir rada frankovačke inteligencije. Službeni list „Hrvatskog junaka" — Vihor pisao je sa simpatijama o organizovanosti i borbenosti omladine Italije, Nemačke, Slovačke i Japana, Bugarske, režima u Višiju i drugih zemalja u kojima se omladina oranizovala na novim principima. Posle ukidanja „Orla" i stvaranja Sokola Kraljevine Jugoslavije kao jedine dozvoljene i privilegovane organizacije, Katolička akcija je postala centar okupljanja katoličke omladine koja se nije slagala s nacionalnim statusom Hrvata u Kraljevini. Veliki deo omladine iz Katoličke akcije prešao je 1939. godine, nakon osnivanja „Hrvatskog junaka" u ovu organizaciju. Nakon Zabrane „Orla" i Hrvatskog sokola osnivaju se 1930. „križarska bratstva". „Veliko križarsko bratstvo" je podelilo križarsku organizaciju u tri zajednice: radničku, seljačku i đačku. Stoga kontinuitet vaspitanja na versko-nacionalnim osnovama nije prekidan. Iz istraživanja Zdenke Lakić proizilazi da je organizaciju „Hrvatski junak" najverovatnije formirao dr Ivo Protulipac, predsednik Velikog križarskog bratstva. „Hrvatski junak" je bio plod zajedničkog delovanja dela vodstva HSS-a, bivših aktivnih članova Hrvatskog sokola i vođa Katoličke akcije. Po svome karakteru „Hrvatski junak" je bio omladinsko društvo („poletnici", 7—12 godina; „naraštaj", 12—16; redovno članstvo 16—35). Za one starije od 35 godina postojala je posebna organizaciona jedinica, „Junačka zaštita", čiji su članovi ulazili u upravni odbor „Hrvatskog junaka", držali predavanja, vojničke seminare, itd., tako da su organizaciju u celini kontrolisali odrasli. Školske organizacije („đački stjegovi") glavni su oblik organizovanja. U elitnu organizaciju „Hrvatskog junaka" ulazili su samo mladi Hrvati i to oni „nacionalno zdravi i čiste nacionalne prošlosti". Nakon 1939. sve više se osećala politička orijentacija ne samo ka „prostorno cjelovitoj" već i ka „nacionalno čistoj i prema drugim nacijama borbeno suprotstavljenoj Hrvatskoj". Organizacija je sprovedena po načelu subordinacije i „željezne discipline"; veličala se uloga vođe i sprovodila


2 7 5

militarizacija (način pozdravljanja, oslovljavanje starijih, uniformisanje, javne parade, simboli). Uzor se nalazio u Nemačkoj. Ova organizacija je aktivno doprinosila širenju frankovačko-ustaških ideja do aprilskog rata, a posle vojnog sloma Jugoslavije „Ustaška mladež" je mogla započeti redovan rad ,,u ustaškim postrojbama", zahvaljujući postojanju „dovoljnog broja već izobraženih i na posao upućenih dužnostnika" u gradovima i većim mestima. Zanet svojim privremenim uspesima, Stojadinović nije ni primećivao koliko mu je režim iz temelja uzdrman i lični politički uticaj oslabljen borbom oko konkordata. Mada ne ovaj potpisan u Rimu 1935 njegova ratifikacija se odlagala jer je Stojadinović želeo da prethodno postigne sporazum sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Zbog internacionalnog karaktera katoličke crkve i bojazni da bi izglasavanjem konkordata Vatikan i Italija ugrozile suverinitet države, vlade Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije su niz godina (1922—1937) odugovlačile s ratifikacijom konkordata. Vlada M. Stojadinovića je pokazala volju da posao dovrši, a knez Pavle je podržavao Stojadinovića u tome pitanju. Katolička crkva nije bila zadovoljna svojom vaspitnom ulogom u društvu. Ona je de facto bila ravnopravna, ali je nastojala da i de jure ojača pozicije katoličke crkve. Deo pravoslavnog sveštenstva, naklonjen vladi M. Stojadinovića, solidarisao se takođe s potrebom ratifikacije konkordata. Stojadinović je računao da se preko konkordata približi Vatikanu i Italiji, a na drugoj strani da poboljša odnose s rimokatoličkim episkopatom u zemlji i s katoličkim vernicima u Hrvatskoj, do čega mu je bilo osobito stalo kako bi zaobišao HSS. Suprotno svojim očekivanjima da konkordat prođe u Narodnoj skupštini kao „pismo na pošti", Stojadinović se našao uklješten između Vatikana i Srpske pravoslavne crkve, koju je podržavala srpska opozicija, pokušavajući da sruši njegovu vladu. Rezolucije donošene na zasedanjima eparhijskih saveta su napadale Predlog konkordata zaključen između Kraljevine Jugoslavije i Vatikana i parafiran 25. jula 1935. godine, zato što je njime povređeno ustavno načelo verske ravnopravnosti i tolerancije. Ustajalo se protiv privilegija koje su konkordatom davane rimokatoličkoj crkvi, njenom sveštenstvu i vernicima u pogledu misije, zaštite sveštenstva, slobode katoličke akcije, verskih redova i kongregacija, crkvene imovine, bračnog prava, verske nastave u školama, vojne obaveze — privilegije kakve


Srpska pravoslavna crkva nije uživala. Konkordat je unosio veliko uznemirenje zbog stavljanja rimokatoličke crkve u povlašćen položaj, dovođenja Srpske pravoslavne crkve u podređen položaj i ugrožavanja suvereniteta države. Odlučno se zahtevalo da se ovaj konkordat, „kojim se remeti verski mir i verska ravnopravnost, ruši suverenitet Države", zbog svojih protivustavnih odredaba odbaci. U brošuri pod naslovom „Primedbe na Konkordat", koju Stojadinović pripisuje vladici Platonu, povodom Čl. 1. Konkordata, ustajalo se protiv proglašavanja Jugoslavije za „terra infidelium"kao da se „radi o Africi, gde katolička crkva treba da pokršćava poludivlje crnce . . .". Borba protiv konkordata dosegla je kulminaciju jula 1937, stvarajući utisak da se zemlja nalazi na ivici građanskog i verskog rata. Povorke pravoslavnih sveštenika, praćene masama vernika, građanske opozicije i uznemirenih građana, napadala je žandarmerija. Stojadinović je na ovu borbu protiv konkordata naknadno gledao kao na sukob dveju vera, Rima i Vizantije, dva sveta, Istoka i Zapada, kao na izraz verskog fanatizma iza koga su se pomaljale „političke grupe" koje su njega lično htele da svrgnu po svaku cenu. Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve zapretio je ekskomunikacijom poslanicima koji budu glasali za konkordat. Vest da je patrijarh Varnava otrovan, koja je u to vreme počela da se širi, još više je uznemirila duhove. Nezadovoljna povlašćivanjem rimokatoličke crkve, Srpska pravoslavna crkva je u konkordatu videla opasnost za svoj položaj, a njen episkopat smatrao pravoslavlje ugroženim ukoliko se taj sporazum prihvati. Dok su hrvatski vernici borbu protiv konkordata doživljavali kao „srpsko-pravoslavni šovinizam", dotle su pravoslavni u pritisku za njegovo usvajanje videli najezdu „militantnog katolicizma" i „vatikansku ekspanziju". Stojadinović se nije usuđivao da uzmakne, znajući da će gubitkom bitke za konkordat izazvati ogorčenje Vatikana i rimokatoličke crkve; ali, nailazeći na neočekivan otpor protivnika konkordata, ipak se nije usuđivao ni da ga iznese pred Senat. Otpor konkordatu bio je, neočekivano za Stojadinovića, toliko jak da je ovaj morao popuštati. Za unošenje „više svetlosti" u pojedine članove Konkordata bila je raspoložena i druga strana, o čemu svedoči i predstavka Hermenegilda Pelegrinetija, apostolskog nuncija, Milanu Stojadinoviću od 27. aprila 1937. godine. Rimska kurija i rimokatolički episkopat primili su otpor konkordatu kao težak udarac, a povlačenje tog dokumenta nije


2 7 7

moglo da ne izazove pogoršanje odnosa između Vatikana i Jugoslavije. Politički radikalizam križara, članova versko-prosvetne organizacije ,,za odgoj i upoznavanje pune katoličke istine" unosio je u odnose između države i rimokatoličke crkve ionako preosetljive posle 1937. — novo uznemirenje i nepoverenje. Organizacije križara su se, naročito u verski mešovitim krajevima, pretvarale u ustaške tribine, s kojih su se raspaljivale verska isključivost i plemenski separatizam. Odnose je trovala i katolička štampa, koju je pomagala i podsticala visoka rimokatolička hijerarhija. Po Alojziju Stepincu — postavljenom 1934. za koadjutora nadbiskupu Antunu Baueru na osnovu saglasnosti kralja Aleksandra, koja je bila data s obzirom da je taj jezuitski đak, posle zarobljavanja na austrijsko-italijanskom, učestvovao i u borbama na Solunskom frontu — Jugoslavija je predstavljala „zemlju misije", odakle se katoličanstvo trebalo širiti prema unutrašnjosti Balkanskog poluostrva i dalje na istok. Pored toga što je uživao naklonost kralja Aleksandra, kao đak jezuita Stepinac je rano stekao i poverenje nadbiskupa zagrebačkog dr Bauera, koji ga je naimenovao za svog naslednika. Samostani i katoličke škole u predelima mešanja vera postajali su najjača ustaška uporišta. Franjevačke gimnazije u Sinju, Širokom Brijegu, Travniku i Visokom, bogoslovska učilišta u Makarskoj, Mostaru i Splitu, i Teološki fakultet u Zagrebu bili su u Kraljevini Jugoslaviji pretvoreni, po ustaškoj oceni, ,,u žarišta nacionalne svijesti". Među Muslimanima su postojale dve političke struje: jedna je bila „srbofilska", s ministrom saobraćaja Mehmedom Spahom i Uzeirom Hadžiosmanovićem na čelu, koja je činila većinu i bezuslovno želela saradnju sa Srbima, a druga „hrvatofilska"; ovu drugu struju su vodili senator Halil Hrasnica i braća Behmen, ministar Šefkija i Mehmed, urednik partijskog glasila JRZ u Sarajevu. Dok je grupa sa Spahom poslovala sa Srbima u JRZ, dotle je druga, sa braćom Behmen obezbeđivala veze sa HSS preko Juraja Šuteja. Obe struje su se zalagale za što povoljnije rešavanje verskog položaja Muslimana. Islamska verska zajednica nije se politički eksponirala, zadržavajući svoju aktivnost na verskim pitanjima. Poglavari islamske verske zajednice glorifikovali su vladu M. Stojadinovića. Izmenom Zakona o Islamskoj verskoj zajednici od 28. februara 1936, Zajednica je dobila potpunu autonomiju. Sedište Zajednice preseljeno je iz Beograda u Sarajevo. Sada, pak,

^

'

U


Islamska verska zajednica pokazuje klerikalne pretenzije. Vodstvo JMO u sprezi sa reis-ul-ulemom uspelo je da islamsku veru poveže s muslimanskim nacionalno-političkim stremljenjima. Na zasedanjima Vakufsko-mearifskog sabora za versko-prosvetnu autonomiju Muslimana najviše se zalagao Spaho. U Sarajevu je 1938. otvorena Viša šerijatska škola u rangu fakulteta, koja je predstavljala najviši islamski versko-pravni zavod u Kraljevini Jugoslaviji i jedinu prosvetnu instituciju za više šerijatsko obrazovanje na Balkanu. Starešine Islamske zajednice su zahtevale da se učenici islamske veroispovesti narodnih, građanskih, srednjih i srednjih stručnih škola razreše dužnosti u školskim proslavama opštejugoslovenskog karaktera (u čast svetog Save, Ćirila i Metodija, Štrosmajera), ma gde i u bilo kojoj se formi vršile, ali je Ministarstvo prosvete odbacilo ovaj zahtev smatrajući da je kod ovih praznika uklonjeno sve što nosi obeležje verskog obreda, te da ove proslave imaju karakter državno-školskih praznika. Januara 1935. je spajanjem nacionalističkih grupa „Jugoslovenska akcija", „Boj" (Savez slovenačkih ratnika) i Zbor (Zadružna borbena organizacija rada) obrazovan „Jugoslovenski narodni pokret Zbor", pod vodstvom Dimitrija Ljotića, advokata iz Smedereva, dvorskog čoveka i prijatelja kralja Aleksandra, ministra pravde, do ostavke, u Živkovićevoj šestojanuarskoj vladi. Novi pokret stvoren je ubrzo posle ubistva kralja Aleksandra, kao antikomunistička organizacija pod snažnim ideološkim uticajem nacionalsocijalizma i fašizma, pravoslavne mistike i panslovenstva. Iako mala, organizacija je bila fanatično borbena, a aktivna uglavnom u Srbiji i Sloveniji. Ljotić i njegovi sledbenici zalagali su se za približavanje Jugoslavije Nemačkoj, nalazeći u fašizmu i njegovom totalitarnom sistemu uzor za svoju koncepciju političkog sistema, koju su prožimali nacionalnim i verskim sadržajima domaćeg tla, pravoslavljem i srpstvom. Jaka centralizovana država, prema ideološkoj platformi „Zbora", nije mogla da počiva na temeljima građanskog liberalizma i demokratije. Umesto stranačkog pluralizma, „Zbor" je nudio organizaciju staleške države, s parlamentom sastavljenim od predstavnika staleža, zavisno od njihove brojnosti. Zemljoradnici bi, kao najbrojniji, morali davati i najviše predstavnika u buduću stalešku skupštinu. Staleži bi isključili stranke, zaštitili „malog čoveka", osigurali „red i zakonitost", dovodeći do države bez stranaka, ili


2 7 9

„organske države", odnosno „organske monarhije". Staleškoj strukturi države odgovarala je planska privreda. Fašistička određenja ogledala su se kako u državnoj organizaciji, koja je kopirala korporativnu ideju, tako i u centralizovanom političkom sistemu, antikomunizmu i antiliberalizmu. Na zalasku šestojanuarskog režima Ljotić je svojim integralnim jugoslovenstvom i antiliberalnim stavom izražavao shvatanja najreakcionarnijih režimskih struja. Napadima na „komunistički otrov" i „bezbožnike", kao i apelima za spasavanje „posrnulog morala" i povratak hrišćanstva, on je u završnoj fazi života Kraljevine, pod namesničkim režimom, istupao kao eksponent najtvrdokornijih i najagresivnijih krugova srpske i, uopšte, jugoslovenske buržoazije, orijentisanih ka centralizmu i propagiranju fašizma kao spasonosnog leka za obolelo društvo. Kao protivnik stranačkog sistema, Ljotić je ovome pretpostavljao organizacije profesionalne, ekonomske, kulturne i karitativne prirode, zalažući se za čist staleški sistem. Po njemu su partijski režimi „upravo jeli državu". Napadao je demokratiju u Kraljevini Jugoslaviji kao defektnu, jer su partijski vrhovi nametali poslanike, a ovi bili birani snagom partijske discipline i odgovarali pred partijom a ne pred narodom. U Načelima JNP „Zbor" stajalo je da će narod učestvovati u zakonodavstvu i vršiti nadzor nad državnom upravom putem predstavništva koje mora biti izraz staleškog uređenja i političkog shvatanja. Ljotić je smatrao da ljudi najbolje mogu izražavati svoja shvatanja — politička, nacionalna, društvena i lična — preko staleža. Prihvatajući staleški parlament, odbacivao je značaj klase, koja za njega nije bila organski već mehanički pojam, čime je i solidarnost članova klase tretirana kao nestvarna. Za razliku od fašističkih shvatanja, Ljotić nije deifikovao rasu i državu, smatrajući da nad njima postoje daleko veće vrednosti, što je bio izraz njegovih hrišćanskih pogleda. Rasizam nije odgovarao hrišćanskom učenju. Ljotić je bio religiozan čovek i „integralni hrišćanin", jugoslovenski nacionalist. U Načelima „Zbora", u vezi s tim stoji: „Srbi, Hrvati i Slovenci čine jugoslovensku narodnu, društvenu i duhovnu zajednicu koju vezuje krvno srodstvo i osećanje iste sudbine. Jugoslovenskom narodu kao celini podređeni su svi posebni interesi." ,,. . .Jugoslovenska narodna zajednica mora imati u društvenom pogledu svoj osobeni sklop, koji odgovara njenom duhu i njenim p o t r e b a m a . . . " Kraljevina Jugoslavija je za Ljotića bila

^ '

U


„istorijsko-politička neminovnost" koja je omogućavala opsta nak i slobodno „razviće jugoslovenskog naroda". Mada s deklarisao da nije „antisemit", 1935. godine je (u Dijalogu Jevrejinom), nalazeći da su „Jevreji jedno rasno-biološko -sociološko i religiozno čudo", praktično ispoljio antisemitizan posebnog tipa. Dovoljno je samo navesti šta je sve Ljoti< pripisivao Jevrejima pa proceniti vrednost njegovog deklarativnog stava. Oni su, po njemu, ugrožavali „nacionalnu supstancu"; okrivljavao ih je da učvršćuju komunističku vlast u Rusiji, da sprovode duhovno-kulturno porobljavanje, razaraju morali da su nosioci korupcije i pomagači komunističke i prokomunističke propagande u zemlji. Ljotić je bio pod opsesijom međunarodnog jevrejstva kao uzročnika svega zla na svetu. Dragoljub Jovanović je u njemu video fašistu, mutnog, protivurečnog i nerazumljivog. Njegovo antikomunističko, antimasonsko i antijevrejsko opredeljenje je van sumnje, a takođe i opčinjenost fašizmom i nacionalsocijalizmom. Nosio je u sebi kompleks firera, vođe, i odbacivao je sporedne uloge. Đoko Slijepčević i drugi pisci ljotićevske orijentacije idealizuju Ljotića kao ,,razbudioca svesti" i protivnika „razularenih individualizama" i nalaze da je u pitanju „duh" koji se bori protiv poremećenosti ljudskih odnosa, otkrivač uzroka raspadanja i pobornik otrežnjavanja duhova. Ovaj slabašni fašistoidni pokret u Srbiji i van nje nije pustio neke dublje korene, ali se odlikovao fanatičnošću. Pokret je bio kompaktan, ali je doživljavao osipanje i prelivanja na stranu drugih pokreta i stranaka. Tako su Radmilo Grdžić i Milan Badžak prišli JNS, a 1937. godine M. Stojadinoviću su prišli Danilo Vulović, Velibor Jonić, Milan Vapa, Danilo Gregorić i Đorđe Perić. Iz „Zbora", a naročito iz ove grupe prebeglica, mobilisaće se narednih godina glavne snage nacionalne izdaje i fašizma u Srbiji. Danilo Gregorić je već u to vreme radio za nemačke političke, propagandne i obaveštajne centre, a Đorđe Perić je — dok se nalazio na čelu službene agencije „Avala" — nazivan „Gebelsom paulinske epohe". Surevnjivost između Ljotića i Stojadinovića pretvorila se u neprijateljstvo, jer je u oba slučaja bila reč o samozvanim vođama, koji isključuju jedan drugog. Nisu mogle postojati dve paralelne organizacije za održavanje veze s Nemačkom. Ljotićev Zbor" je uoči rata bio zabranjen, a vođa optužen da se finansira iz nemačkih izvora. Ljotić je koristio štampariju


2 8 1

generalštaba za štampanje svojih profašističkih spisa, uživajući naklonost armijskog generala Milana Nedića, ministra vojske i mornarice. Nedić je bio poražen slomom Francuske, te je od polovine 1940. smatrao da Jugoslavija nema šta da očekuje sem poraza. Obrvan defetizmom, nije napuštao antikomunizam, optužujući komuniste da podrivaju vojsku. Nedić je, s ostalim činiocima u Kraljevini, bio uveren da Velika Britanija ne može pomoći, a da bi rat sa silama osovine bio koban po Jugoslaviju. Obratio se u jesen 1940. knezu s predlogom da se napadne Grčka i osvoji Solun pre Italijana — koji su se na severu Egejskog mora mogli sresti s Bugarima i završiti strategijsko okruženje Jugoslavije — iako se time kršila proklamovana neutralnost, izneveravao saveznik, Grčka, i praktično prelazilo na stranu osovine. Time bi se — smatrao je general u svojim analizama natopljenim nevericom, defetizmom i duhom kapitulacije „produžio" život i ograničili zahtevi „požudnih suseda". Ako se i izgube neki delovi zemlje da bi se susedi zadovoljili, ne bismo izgubili toliko kao u unapred izgubljenom ratu s osovinom. Računajući do kraja na pobedu Nemačke, Nedić demokratskom svetu nije davao nikakve izglede u ratu sa osovinom. Knez je uskoro posle Nedićevog memoranduma morao da se oslobodi svog ministra vojske i mornarice. Italijansko bombardovanje Bitolja 5. novembra 1940. bilo je opipljiva opomena da ne dođe do jugoslo venskog angažovanja prema jugu. Jugoslavija je za vreme grčko-italijanskog rata formalno bila neutralna, ali je ipak ovu politiku kršila u korist Grčke, snabdevajući napadnutu zemlju hranom i municijom. Na drugoj strani, knez je zabranio da italijanski kamioni s robom prelaze preko Dalmacije i Crne Gore za Albaniju. Ljotićevska štampa (Otadžbina, Buđenje, Novi list i drugi) nametala se svojom misionarskom ulogom i širenjem „duha jugoslo venskog preporodilačkog renesansa", nemajući milosti za ljude suprotnog mišljenja. „Borbeni nacionalisti" imali su ,,s verom u boga" da ruše sve što ne valja. Jevreji su bili univerzalni krivci, integralno jugoslovenstvo ideal, a „stvaralački nacionalizam" put izlaska iz haosa. Propagirao se fašistički antisemitizam, antikomunizam i kult patrijarhalnih ustanova kao osnova na kojoj se ima izgraditi nacionalizam i staleška organizacija države i ostvariti vladavina elite. „Zboraši" su priznavali Hitlera za „genijalnog apostola", ali nisu apsolutizovali jaku državu i rasu. Ljotićevci su pretili suđenjem


posle sloma režima svima onima koji su se ogrešili o narodnu dušu; pozivali su na novu veru, vraćanje samosvojnim duhovnim izvorima (čojstvu, junaštvu, mučeništvu, patrijarhalnoj porodici, zadrugarstvu), upućivali na duhovnu revoluciju, na obezbeđenje rada, protiv cepanja naroda na partije, izjašnjavali se za jednakost Srba, Hrvata i Slovenaca i privlačenje Bugara u Jugoslaviju. „Zbor" je zadržao revolucionarnu frazeologiju: pripadnici su nazivani „revolucionarima, udarnicima, lučonošama istine i pravde"; koristili su komandu „Borci napred"; na amblemu je zadržan štit i mač; iza njihove frazeologije stajao najljući antikomunizam, antijevrejstvo, antiparlamentarizam, antüiberalizam i antidemokratija. Po ugledu na fašističke pokrete, dnevnim parolama pokazivao se navodni interes za socijalno-ekonomsko pitanje „malog čoveka" i socijalnu pravdu i uopšte pravičnost; tražilo se ispitivanje porekla imovine, zahtevalo da se trgovačke i privredne knjige stave pod kontrolu svakog građanina, da se obezbedi sigurna starost za radnike, da država pronađe pijace seljacima za njihove proizvode, da se državna imovina ne rasipa, da se oporezuje „pljačkaški kapital", da aferaši i korupcionaši osete kaznu. Na čelu Jugoslovenske narodne stranke, čiji su pripadnici poznati kao „borbaši" (po organu stranke Borba), nalazio se bivši šef kabineta Petra Živkovića, Svetislav Hođera pilot po struci i začetnik okupljanja mlađih intelektualaca oko šestojanuarske ideologije 1931. u okviru tzv. „Bristolske akcije" (nazvane tako po mestu okupljanja u beogradskom hotelu „Bristol"). „Bristolci" su sebe smatrali jedinim pravim predstavnicima narodne volje i jugoslovenstva, nasuprot prešestojanuarskim strankama i njihovim vodstvima. Nova stranka, osnovana 1933. godine, odlikovala se agresivnošću, napadima na vodstvo JNS zbog izneveravanja integralnog jugoslovenstva, a posebno na demokratske snage i levičare. Stranka je bila malobrojna, ali bučna i nasilnička. Oponašali su fašističke metode: Hođera je uzdizan u zvezde kao „vođa"; poluvojni odredi su osiguravali zborove i surovo se obračunavali s političkim protivnicima; „vođini" govori su prenošeni preko glasnogovornika, izazivajući zaglušujuću buku. „Borbaška" glasila (Glas borbaša, Napred borbaši i druga) imala su ekstreman kritički odnos prema vladajućim garniturama. Žigosali su „laž, podlost i nasilje", uzdignute na visinu, sve

f


2

8

3

do vrhova režima u kojima je zavladalo „prostaštvo i kretenizam, neznanje i špekulantstvo". „Dajte nam prava i slobode, jer su nam dodijali lanci." Hođera nije napadao samo režim već i opoziciju, koja je težila da „razdeli i rascepka otadžbinu". „Borbaši" su se isticali visokim stepenom političke i socijalne demagogije, istupajući za političke slobode, pravičnu socijalnu politiku, za iskorenjivanje mita i korupcije, novi poreski sistem, besplatnu školsku nastavu, regulisanje dugova, za povišenje cena poljoprivrednih proizvoda, smanjivanje dažbina; izjašnjavali su se za jednakost manjina i za ženska prava („borbašice"). Hođerina stranka je privremeno uspela da zahvaljujući ovakvim parolama ostvari uticaj u nekim selima Banata i Bačke, Srema i Šumadije. Zaglušujućom političkom galamom pripadnici stranke stvarali su utisak da su ove oblasti „borbaške" u celini, iako je reč bila samo o privremenim uspesima, posle kojih je dolazilo otrežnjavanje, uz razumevanje bića ove stranke, njenih integralističkih zabluda i malih moći. Na izborima 1938. Stojadinovića su pomagali „borbaši" Svetislava Hođere, koga je on uveo i u svoju drugu, kratkotrajnu vladu. Hođera je rat proveo u zarobljeničkom logoru u Nemačkoj, iz kojeg se vratio 1945. Izrazitu nacionalsocijalističku grupu u Hrvatskoj, formalno nevezanu za ustaše, predstavljala je Hrvatska nacionalsocijalistička stranka Stjepana Buća, konstituisana juna 1940, koja je kritikovala HSS, zalagala se za nezavisnu hrvatsku državu, propagirala prijateljstvo s Nemačkom i pozdravljala nemačku agresivnu politiku. Stranka je u stvari bila agentura nemačkog konzulata u Zagrebu. Stojadinović je protiv sebe imao HSS, separatističke pokrete, sokolstvo, Srpsku pravoslavnu crkvu, JNS, generalštab, Srpsku građansku opoziciju. Sokolstvo je ostalo povezano sa JNS, pa 1938. i s političkim pokretom Dimitrija Ljotića koji je Stojadinovića tužio sudu zato što ugrožava dinastiju i jugoslovensku celovitost. Ljotić je pozivao sokole da anatemišu rad svoga „brata" Milana Stojadinovića. Soko Kraljevine Jugoslavije je morao doći u sukob sa Stojadinovićevom spoljnom politikom koja je sve više napuštala frankofilsku politiku, Malu antan tu i Balkanski sporazum i uspostavljala sve čvršće veze s fašističkim zemljama. Stojadinovićev spoljnopolitički dualizam obuhvatao je neprekinutu saradnju s Malom antantom i Balkanskim sporazumom, a na drugoj strani gradio oslonac na

^

'

U


fašističke zemlje. Sličan dualizam mogao se videti i u unutrašnjoj politici: predstavljao je sebe zatočnikom i braniteljem šestojanuarskog državnog poretka, a na drugoj strani sarađivao je sa Spahovom JMO i Koroščevom SLS. Protiv Stojadinovića je istupala i JNS. Na čelo JNS došao je Petar Zivković, koji je i dalje zadržao važnu ulogu u unutrašnjem životu zemlje, oslonjen na namesnike Radenka Stankovića i Ivu Perovića, koji su, kao liberali i masoni, bili protivnici Koroščeve klerikalne politike a time i Stojadinovićeve vlade. JNS je u proglasu od avgusta 1936. predložila koncept organizovanja države na proizvodnoj osnovi, kojim je ideologiju jugoslovenskog nacionalizma dopunjavala ekonomsko-socijalnim vizijama državnog preuređenja. JNS je zahtevala — mada ne na korporativnoj već na proizvodnoj osnovi — formiranje narodnih predstavništava uvođenjem privrednih veća u sreskim i banovinskim kao i u vrhovnim državnim nadleštvima. Predviđeno je da privredna veća imaju savetodavni karakter čija su rešenja tek odobrenjem državne vlasti mogla dobiti karakter obaveznosti. Stranka se deklarisala za „ekonomsku i socijalnu politiku države, vođenu u duhu nacionalne solidarnosti i socijalne pravde", koja će stvarati „jedinstvo naroda kao socijalnog i privrednog organizma, obezbeđujući ekonomsku i socijalnu harmoniju do granica mogućnosti, radi opšteg privrednog napretka zemlje i socijalnog mira". „Organizovane privredne grane i socijalne grupe po izabranim svojim predstavnicima sela i grada, treba uvesti u sreska i banovinska privredna veća, kao i u privredno veće za Kraljevinu Jugoslaviju." Bilans Stojadinovićeve vladavine nije u vreme izbora, decembra 1938, izgledao tako blistav kao što ga je on predstavljao, ističući međunarodne uspehe, smirene srpsko-hrvatske odnose, izvoz poljoprivrednih proizvoda u Nemačku po dobrim cenama, smanjivanje seljačkih dugova i demokratizaciju unutrašnjopolitičkih odnosa. Stojadinovićeva lista dobila je na izborima 1.643.783 glasa, a lista Udružene opozicije, s Mačekom na čelu, 1.364.524 glasa. Oslanjanjem na Nemačku i Italiju Jugoslavija je sve više dolazila u zavisnost od tih velikih fašističkih sila, što je izazivalo nezadovoljstvo Velike Britanije. Nemački kapital je sve snažnije prodirao u Jugoslaviju. Nacionalno nezadovoljstvo Hrvata i drugih jugoslovenskih naroda koji su bili u neravno-

VLADA MILANA STOJADINOVIĆA. KARAKTER NACIONALNOG P R E U R E Đ E N J A DRŽAVE

2 8 5

pravnom položaju, raslo je i činilo situaciju sve zategnutijom. Separatističke struje su, i pored pojačane represije, bivale sve glasnije. Stojadinović je naročito bezobzirno progonio komuniste, podižući — po ugledu na fašističke zemlje — koncentracione logore. U redovima vlastite koalicije i kod kneza namesnika izazivao je sve veće nepoverenje zbog svojih diktatorskih sklonosti i ponašanja, kao i zbog težnji da postane jugoslovenski „duče", čime bi se izmenili njegov položaj i odnosi s knezom, što prvi namesnik nije bio raspoložen da prihvati. Stojadinović je oslabio i savez sa SLS, u okviru JRZ, potisnuvši Korošeca (što mu ovaj nije zaboravio) i postavivši ga za predsednika Senata. Stojadinović je podsticao članove Zajednice da ga nazivaju „vođom" i organizovao odrede „sivih košulja" kao svoje lične formacije. Fašistički državnici smatrali su ga jedinim sposobnim političarem u Jugoslaviji, čovekom koji uživa kneževo poverenje i ima nesumnjiv autoritet. On je prikazivao sebe kao velikog finansijera. Bio je opčinjen nemačkom organizacijom privrede i društva, snagom i naoružanjem vojske, Hitlerom i njegovom govorničkom veštinom. Preko lista Vreme, s najmodernijom štamparijom na Balkanu, kojemu je na čelu stajao njegov brat, širio je svoja politička gledišta i ugled. Izražavao je prezir prema Mačeku, kao što se vidi iz njegovih memoara Ni rat ni pakt. Ostao je zapamćen kaö učesnik u sumnjivim poslovima i finansijskim špekulacijama. U naknadnom tumačenju događaja iz tog vremena Stojadinović je poricao svoju autoritarnu sklonost i profašističko raspoloženje. Po njemu su i Koroščevi „fantovi" nosili čizme, a Mačekova „Gradska i seoska straža" oružje, dok su njegove „sive košulje" navodno služile samo za održavanje reda na zborovima. Stojadinoviću je opozicija pripisivala fašističke tendencije, a težnje ka zavođenju fašizma u Jugoslaviji pominjali su i strani političari. Grof Ćano je 10. decembra 1937. zabeležio u svom Dnevniku: „Stojadinović se vraća, da osnuje svoju stranku, temelj diktature. Pred njim su četiri godine do kraljeve punoljetnosti. Ali on će i kasnije, zajedno sa Pavlom, vršiti nadzor. Sviđala mu se musolinijevska formula snaga i suglasnost." Uticajni Musolinijev ministar je smatrao da se Stojadinoviću dopadala „misao diktature". Može se pretpostavljati da je pred sobom imao kao idealno rešenje Musolinija, dučea, koji je nominalno zadržao monarhiju u kojoj je faktički on bio prva

^ '

U


ličnost. Stojadinović je u svojim naknadnim sećanjima odbacivao fašističku orijentaciju i lične ambicije. Isticao je da je fašistički totalitarni sistem nemoguće zavesti u etnički pluralističkoj zemlji, i da je zabranio izraz „voda", da je u pitanju bio mali broj „zatvoreno-sivih" a ne zelenih košulja, te da je Cvetković u JUGORAS-u forsirao „plave košulje". Nasuprot vlastitoj praksi, navodio je kao poluvojničku, uniformisanu organizaciju Koroščevih „fantova" i Mačekove paravojne organizacije Seljačku zaštitu i Građansku stražu. Činjenice upućuju da je Stojadinović imao ambicije da postane „vođa" Jugoslavije, uz formalno zadržavanje monarhije, ostvarujući nadzor nad Petrom II kada ovaj postane punoletan, septembra 1941. godine. U spoljnoj politici je sve više skretao prema fašističko- totalitarnim silama, a takođe je bila poznata i njegova antikomunistička politika i praksa. Na drugoj strani, Stojadinovića su oduševljavala nemačka i italijanska rešenja u oblasti društvene organizacije, političke efikasnosti režima, dirigovane ekonomije i političke propagande. No, često se bujica „militantne" antikomunističke propagande tumači kao fašizam. Jugoslovenska srednja klasa nije bila razvijena da bi mogla postati politička osnova fašizma, a selo je fašizam odbijalo. Stvaranje državnog i političkog totalitarnog organizma je bilo neostvarljivo u uslovima višenacionalne države. Stojadinović nije uspeo da stvori svoju partijsku vojsku, koja se nalazila tek u začetku kada je oboren s vlasti. Nemački i italijanski diplomati i političari videli su u njemu jedinog autoritativnog jugoslovenskog političara. Koliki je strah postojao od njegovog povratka svedoči i to što je za vreme rata bio zatočen na Mauricijusu, pod kontrolom Britanaca. Stojadinović je doveo Jugoslaviju do prekida sa starim savezima u međunarodnim odnosima, oslanjajući se sve više na fašističke zemlje. Nastojao je da ekonomskim vezama približi privrede Nemačke i Jugoslavije kao komplementarne. U štampi pod kontrolom JRZ popularisani su nemački i italijanski uspesi. Građanska opozicija i komunisti su u Stojadinoviću gledali fašističkog političara. Krajem 1937. govori dr Jozefa Gebelsa na Nirnberškom kongresu štampani su u 5.000 primeraka i kao brošura rasturani po Jugoslaviji. U interesu održavanja dobrih odnosa s Berlinom, Stojadinović je tolerisao subverzivni rad Kulturbunda. Reakcionarni Korošec je, na drugoj strani, zaoštravao odnose s nemačkom manjinom u Sloveniji, rukovođen


2

8

7

nacionalnim interesima Slovenaca, pre svega. Vrata Jugoslavije su širom bila otvorena nemačkim turistima koji su dolazeći tobože na odmor, obavljali nacističku špijunažu i vršili diverzije, obavijajući kao pauk — uz organizovanu špijunsku mrežu u diplomatskim predstavništvima Trećeg Rajha, u Kulturbundu i privrednim organizacijama — centre moći i uticaja Kraljevine Jugoslavije, koristeći se pri tome svim snagama tzv. pete kolone. Kada je došao na vlast, Stojadinović je uživao podršku princa kneza i Britanaca. O njemu se povoljno izražavao i Herman Gering. Važio je kao istaknuti finansijer, zaslužan za stabilizaciju dinara 1923, i kao ekspert za ekonomiju. Bio je jedan od najbogatijih ljudi u zemlji, uspešan poslovni čovek, predsednik Beogradske berze, profesor Univerziteta u Beogradu, stručnjak za finansije. Nalazio se u Pašićevoj vladi 1923. kao zapaženi ministar finansija a 1935. u vladi Bogoljuba Jevtića, takođe na čelu istog resora. Uspelom propagandom stvaran je utisak da se 1935. na čelu jugoslovenske vlade našao pravi čovek, „jedini pozvani naslednik Nikole Pašića". Njegova politika u oblasti razvoja industrije, ali uz unapređivanje poljoprivrede kao glavnog strateškog pravca, donela mu je nadimak „industrijski kapetan". Važio je za poznavaoca ekonomskog razvoja evropskih zemalja, jer je studirao u evropskim naučnim i političkim centrima (Minhenu, Berlinu, Parizu, Londonu; u SAD). Pre nego što je došao na vlast predstavljao je ekonomske interese engleskih firmi u Jugoslaviji (1927—1934). Kao „tašt skorojević" nastojao je da se u svemu dokaže pred Evropom: u oblasti političkog organizovanja, fizičke kulture, nacionalne ekonomije. Okrećući se fašističkim silama, morao je potiskivati frankofilsku orijentaciju u spoljnoj politici i tradiciju Male antante. Stojadinovića su zvali „vođom", ali je isticao da ga je tako prvi nazvao Korošec. Dozvoljavao je da mu se skandira: „Vođa, vođa . . . " Stojadinovićeva politika u spoljnim odnosima nosila je oznaku dualnosti, „klizajući" sve više prema fašističkim zemljama. JRZ se najviše oslanjala na policiju u borbi protiv opozicije, naročito protiv komunista koji su im bili trn u oku. Korošec je 1938. predlagao deportaciju komunista i drugih anacionalnih elemenata na pusta jadranska ostrva, sledeći iskustvo nekih evropskih zemalja, a oslonjen na iskustvo Jevtićevih koncentra-

^

'

U


cionih logora iz 1934. Krajem 1939. vlada Cvetković-Maček je otvorila koncentracione logore u Bileći, Lepoglavi i Smederevskoj Palanci. Predlog Korošeca prihvatio je Stojadinović, kao i predstavnici vojske. Dušan Simović je otvaranje ovih logora tretirao kao tajnu koja se može obelodaniti deset godina kasnije, misleći na inicijalni dokument. Iz predloga se vidi da se nä umu ima svetska situacija, iskustvo velikih zemalja i mogućnost izolacije zatvorenika na nenaseljenim, pustim jadranskim ostrvima. JRZ se pojavljuje kao opštejugoslovenska stranka, a na drugoj strani kao politička snaga koja umesto klasne borbe uspostavlja društvenu saradnju između svih slojeva naroda. JRZ je u tom smislu proklamovala parolu „Ostvarenje saradnje rada i kapitala". Na stvaranju Jugoslovenskog radničkog saveza (JUGORAS) radio je Dragiša Cvetković, ministar socijalne politike i narodnog zdravlja u Stojadinovićevoj vladi. Prvi kongres JUGORAS-a održan je u Beogradu, 25. aprila 1938, mada su prve organizacije režimskog sindikata stvarane već od 1937. Članovi JUGORAS-a su istovremeno bili i članovi JRZ, dok su rukovodstvo u podružnicama činili državni službenici. Iako su se izgrađivali na osnovu privilegija, dobijajući podršku JRZ i države, režimski sindikati nisu uspeli da se dokraja izgrade i snažnije osete u radničkoj klasi. Stojadinovićeva propaganda je neubedljivo tvrdila da je jugoslovenski radnik po prvi put prestao biti „moneta za potkusurivanje" i „instrument za eksploataciju" svojih poslodavaca. Srpska radikalna stranka Milana Stojadinovića pridavala je veliki značaj propagandi i organizaciji omladine, koja je trebalo da postane partijska garda, „zaštita" da čini partijske borbene trupe. Smatralo se da je bez odreda redara-omladinaca nemoguće zamisliti modernu partiju. Za uzor su u Nemačkoj imali SA organizacije, a u Jugoslaviji slovenačke „fante" i „Zaštitu" HSS, kojima se pridavao atribut dveju jedinih ozbiljnih stranaka (Mačekove i Koroščeve) u Jugoslaviji. „Srpske stranke liče", isticali su radikali, ,,na razbijenu vojsku. Omladinske organizacije ne smeju biti debatni klubovi, već odredi za održavanje reda, borbeni deo stranke, njena fizička snaga." Sokolstvo, sa svojom jugoslovenskom ideologijom, Stojadinoviću nije više odgovaralo. Soko je bio tradicionalno antigermanski opredeljen, a to se nije slagalo sa Stojadinovićevom spoljnom politikom. Odbacivao je Soko kao „birokratsku ustanovu", „ukalu-

VLADA MILANA STOJADINOVIĆA. KARAKTER NACIONALNOG PREUREĐENJA

DRŽAVE

2 8 9

pljenu u stare dogme" i zastarelu organizaciju fizičke kulture, po Stojadinoviću, omladina je htela sportove koji imaju za cilj takmičenje. Umesto zabave i razonode, sport je morao da služi „rasnom jačanju naroda". Narod je bio fizički zapušten, „kržljav i sklon degeneraciji", usled čega se moralo obratiti daleko više pažnje njegovom ozdravljenju. JRZ je formalno konstituisala svoju omladinsku organizaciju 24. oktobra 1937. na igralištu BSK-a u Beogradu u prisustvu Milana Stojadinovića. Za predsednika Omladine JRZ izabran je dr Bojan Pire. JRZ je okupljala omladinu i u razna sportska društva, sekcije, antimarksističke komitete usmerene ka borbi protiv komunista, sokolske družine. Među sportskim sekcijama nailazi se na fudbalske, biciklističke, veslačke, propagandne. Istraživanja Serba Rastodera pokazuju da je JRZ, posvećujući pažnju mlađim generacijama, nastojala paralisati uticaj komunista i suparničkih nacionalističkih organizacija. Preko nje se omladina uprezala u politiku režimske stranke, uticalo se na njenu političku i ideološku svest; omladina je korišćena prilikom organizovanja zborova JRZ; iz njenih redova razvijalo se jezgro partijske vojske. Za vreme Stojadinovića ove organizacije su imale poluvojnički karakter. Omladinci-zelenokošuljaši obezbeđivali su Stojadinovićeve zborove, pratili ga na njegovim putovanjima i predstavljali paradni deo povorki. Podržavali su izbornu kampanju na decembarskim izborima 1938. Pre formiranja Omladine JRZ delovao je u okviru JRZ studentski klub „Slovenski jug". Antikomunistička oštrica ovih organizacija pokazuje do kojeg stepena je pojačana akivnost komunističke omladine uznemiravala vladajuće snage. Pri omladinskim organizacijama JRZ stvarani su antimarksistički komiteti specijalizovani za borbu protiv komunizma. Oni su nosioci i sprovodnici antikomunističke propagande. Organizovane su izložbe o razornom uticaju komunizma i sudbini „Rusije" pod komunističkim režimom. Iz istraživanja Nikole Žutića vidi se da je Stojadinovićeva vlada forsirala obavezno telesno vaspitanje (OTV), ali ono nije uspelo da se sprovede u hrvatskim srezovima, a ni u srpskom stanovništvu opoziciono raspoloženom prema Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici (JRZ). Do donošenja Zakona o OTV februara 1934, telesno vaspitanje školske i vanškolske omladine je teklo preko sokolstva. Ministarstvo fizičkog vaspitanja naroda je


1936. reorganizovalo OTV. Razvoj OTV je doživeo najveći polet krajem 1938, kada je na prazničnim tečajevima vežbalo 634.284 lica. Zakon o OTV se u nekim opštinama savske i primorske banovine morao sprovoditi uz pomoć kaznenih mera. Uprkos propagandi da je reč o primeni zakona kojim se doprinosi „odbrani otadžbine", ovaj zakon nije uspeo da se primeni u celoj Jugoslaviji. Pored otpora HSS primeni ovog sistema treba pridružiti i finansijske teškoće u siromašnim opštinama. Obaveznim telesnim vaspitanjem ispoljena je težnja da se zameni Soko Kraljevine Jugoslavije u prosvetno-kulturnoj oblasti. Kao glavni nosilac ideologije jugoslovenskog nacionalizma Soko Kraljevine Jugoslavije je gubio privilegovani položaj u državi. A. Korošec, ministar unutrašnjih poslova, predvodio je klerikalne snage: protiv Sokola Kraljevine Jugoslavije, zbog njegove ideološke antiklerikalne i liberalne osnove. Korošec je polovinom 1936. napadao sokolstvo i komunizam da rade sporazumno, mada je, po svemu sudeći, reč o prenaglašavanju uticaja komunista kako bi se lakše podrio Soko. Obarajući Stojadinovića februara 1939. — komplotom u kome su, pored Korošeca, učestvovali Mehmed Spaho, Miha Krek, Franc Snoj, Džafer Kulenović i Dragiša Cvetković, a koji je pripremljen pod izgovorom postojanja različitih mišljenja u vladi o sporazumu s Hrvatima — knez je vodio računa o negativnim tendencijama u političkom životu ispoljenim 1935— 1939, o naraslim Stojadinovićevim ambicijama, njegovoj nepodobnosti za razgovore s Mačekom, a posebno o tome da je predsednik vlade, zbog svoje profašističke politike, neprihvatljiv ne samo za demokatske krugove u zemlji već i za zapadne demokratske sile — Veliku Britaniju i Francusku. Neočekivanu smenu Stojadinović je propratio rečima da mu je knez „zabio nož u leđa", a određivanje Dragiše Cvetkovića za njegovog naslednika da je izbor pao „na najgoreg i najslabijeg člana" njegove vlade. Padom Milana Stojadinovića došlo je do bitne promene, jer je njegov naslednik, nesumnjivo beznačajan morao da naglašava kako nastavlja isti kurs, iako se kao frankofil, klonio „bacanja u zagrljaj" osovine znajući za anglofilsko raspoloženje kneza, a na drugoj strani morajući da vodi računa o otporima u srpskom antifašističkom građanstvu. Februara 1939. otvoren je put za pregovore krune s hrvatskom opozicijom radi rešavanja srpsko-hrvatskih odnosa. Izvršnu ulogu u sprovođenju kneževe politike dobio je Dragiša


2 9 1

Cvetković, radikal iz Niša, malo poznat i bezuticajan član Stojadinovićeve vlade. Kao čovek kome je knez Pavle ukazao poverenje, trebalo je samo da izvršava njegove naloge, zbog čega je i zaslužio naziv „kneževog kurira". U Deklaraciji Cvetkovićeve vlade pomenuta je njena specijalna misija, uz naglašavanje da sporazum s Hrvatima, zasnovan na punoj jednakosti i ravnopravnosti, predstavlja njenu jasnu i odlučnu politiku, bez primene ranijih metoda i taktizerstva. Cvetkovićeva naknadna izjava podvlačila je narodni individualitet Hrvata, kao rezultat posebnog razvitka, polazeći od njihove stvarne i formalne ravnopravnosti u granicama Jugoslavije, koju oni, kako je navedeno, nijednim aktom nisu porekli. Još jednom je istaknuto da je sporazum zamišljen kao vid učvršćivanja Jugoslavije i unutrašnjeg mira, a samim tim i jačanja njene otpornosti i prestiža u međunarodnom životu. U razgovorima o tom sporazumu Cvetkovićev sagovornik i pregovarač u ime druge strane bio je Maček, koji je uživao podršku HSS i Hrvatskog narodnog zastupstva, sačinjenog od svih poslanika HSS izabranih na izborima 1938. Rezolucija ovoga tela od 8. maja 1939. nazivala je Mačeka legitimnim predstavnikom hrvatskog naroda. Istom rezolucijom Maček je dobio odobrenje za svoj rad i ovlašćenja da i dalje preduzima akcije u unutrašnjoj i spoljnoj politici, držeći se principa da su „opstanak i sloboda hrvatskog naroda iznad svega". Pregovorima je prethodio pritisak SDK, britanski podsticaji i porast autonomnih tendencija u Sloveniji, Bosni i Hercegovini i Vojvodini. Britanski uticaj je i te kako osetan u ovoj krizi unutrašnjeg jedinstva. Odnosi među narodima Jugoslavije Britance zanimaju prvenstveno sa stanovišta predstojeće svetske „konflagracije" i, shodno tome, osiguravanja njihove međunarodne pozicije u Podunavlju, na Balkanu i u zaleđu Mediterana. S tog stanovišta zanimljiv je memorandum Sitona Votsona iz 1936. godine, bez obzira što ovaj ugledni britanski javni radnik koji je, uz Artura Evansa i Vikama Stida, bio osvedočeni prijatelj Jugoslovena još iz vremena prvog svetskog rata, nastupa sada, 1936. godine, kao privatno lice. Ugledni Britanac je pošao od sledećih premisa: da je hrvatsko pitanje goruće, da je srpska politika prema Hrvatima bankrotirala i da je sporazum hitno potreban iz unutrašnjih i spoljnih razloga. Tadašnji režim Votson je definisao kao „diktaturu bez diktatora". Prvi i glavni

292


Mačekov zahtev bio je prihvatanje principa federacije, ali ako ovo pitanje u načelu i teorijski nije više izazivalo otpor Beograda, otpor je izazivao broj federalnih jedinica. Maček je tražio sedam federalnih jedinica, što je kasnije tražila i Komunistička partija Jugoslavije, valjda da ne bi zaostajala sa Seljačko-demokratskom koalicijom. Pod federalnim jedinicama su se razumele: Slovenija, Hrvatska, Dalmacija, Bosna i Hercegovina, Srbija, Vojvodina, Makedonija i Crna Gora. Maček je bio spreman da odustane od poslednje dve, jer se njihovo pitanje moglo rešiti i administrativnom autonomijom u okviru srpske federalne jedinice. Vojvodina, sa velikom žitnicom, izazivala je najviše otpora, ali je idealan kompromis bio pet jedinica, uključujući i Vojvodinu. Maček je imao u vidu svoj vlastiti politički front u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji i Bosni, a bio je i vođa koalicije u kojoj je bilo i „srpskih demokrata" iz Vojvodine. Za srpski politički front radilo se, opet, o srpskoj većini u Vojvodini, kao i o strahu od manjina — nemačke i mađarske. Siton Votson je u zaključku svog memoranduma isticao: „Ako političko izmirenje ne uspije to bi moglo značiti rasulo. Hrvatska država teško da bi se mogla sama održati, pa čak i kada bi bila i ujedinjena sa Slovenijom. A Italija bi skoro sigurno pokušala da zahvati Dalmaciju, a time bi fatalno promenila ravnotežu sila u Sredozemnom moru. Maček je rekao Sitonu Votsonu da ako Srbi ne budu želeli da biraju Makedoniju da će on tražiti dualizam kakav je postojao između Austrije i Ugarske, s tim što će svoju polovinu urediti federativno. Englezi su stajali na stanovištu da je rat neizbežan i njih su unutrašnji problemi interesovali tek toliko da se država u ratu ne raspadne." Pa i tri godine kasnije, aprila 1939, pre stvaranja Banovine Hrvatske, Siton Votson (mlađi) zabeležiće u izveštaju Robertu Vansitartu sledeće: „Sve dok se ne reši hrvatsko pitanje Jugoslavija neće biti u stanju da igra nikakvu ulogu u međunarodnoj politici, ni da pomogne prijateljima, ni da impresionira neprijatelje. Ona je po svom geopolitičkom značaju bila od velikog interesa za zapadne sile — Dunav, Jadransko more, pretnja pripajanja Mađarskoj i Austriji. Nemci su uveravali princa da su oni za jaku Jugoslaviju i to centralističku koja bi bila u stanju da spreči svaki separatizam, regionalizam, demokratska kretanja, boljševizam. I ako je ovakva politika u britanskoj optici pospešivala njeno unutrašnje truljenje."


2

9

3

Unutrašnji razvoj Jugoslavije uoči rata ništa manje nije interesovao ni drugu suparničku silu, Nemačku. Prema nemačkim izvorima, postojala su strahovanja od stvaranja bosanske i crnogorske jedinice, čime bi oslabile unutrašnje državne veze, jer banovine ne bi egzistirale kao ekonomske i geografske jedinice, nego izrazito kao etničke jedinice. Takav razvoj štetio bi ideji o jugoslovenskoj državi na čijim granicama nisu stajale prijateljske države i narasla bi centrifugalna nastojanja. Nemci su uviđali da povratak na diktatorski autoritarni režim Živkovića ili Stojadinovića nije više bio moguć i smatrali su da bi on doveo do revolucije. Ustaše su istupale protiv Mačekovog kompromisa, a desničarske snage kod Srba nisu imale čoveka za vojnu diktaturu, niti snaga za to, a s mukom su prihvatale preuređenje države na bazi federalizma. Nemačke analize iz novembra 1939. su se završavale konstatacijom da je situacija jugoslovenske vlade i države uopšte teška, a budućnost mutna i neizvesna. Maček je odranije nastojao da zainteresuje Rim za hrvatsko pitanje. Stojadinović je približavanjem Italiji i Nemačkoj praktično umrtvljivao hrvatsko pitanje, onemogućujući da prvaci Hrvatske seljačke stranke, praktično nacionalnog pokreta, nađu protektore među velikim agresivnim fašističkim silama. Izolaciji Hrvatske seljačke stranke Stojadinović je doprinosio zalažući se za konkordat s katoličkom crkvom, računajući da bi ona mogla amortizovati pritisak nacionalnog pokreta Hrvata. Maja 1939. Maček je pregovarao s grofom Canom preko inženjera Karnelutija, dakle u vreme ulaska Nemaca u Prag i okupacije Albanije. Personalna unija koju je Ćano predlagao Mačeku posle pobune i izdvajanja Hrvatske iz Jugoslavije uticala je da se vođa Hrvatske seljačke stranke povuče i napusti ove tajne — posredno vođene — razgovore. Istovremeno su Mačekovi predstavnici razgovarali i u demokratskim prestonicama. Autonomističke ideje Dušana Dude Boškovića su bile starijeg porekla, jer je on u Pančevcu od 1919. izražavao autonomašku liniju na ekonomskom i kulturnom planu, na čemu mu je zamerao S. Pribićević. Boškovićeve pristalice su smatrale da se zarad jedinstva ne sme žrtvovati „individualnost". U tom stavu se nije ispoljavalo „antisrpstvo" već specifičnost ekonomskih interesa građanstva u Vojvodini, koje nije želelo da se izjednačuje sa srbijanskom buržoazijom. Pribićević je bio nepomirljiv protivnik ideje da Vojvodina živi posebnim i odeljenim politič-

^

'

U


kim životom, poručujući još 1920. da treba prekinuti sa „pokrajinskim patriotizmom". Srbi svih društvenih slojeva bili su 1918. za otcepljenje Vojvodine od Ugarske i uključenje u jugoslovensku državu. Pitanje hoće li se Vojvodina ujediniti sa Srbijom i Crnom Gorom i jugoslo venskim narodima u jedinstvenu jugoslovensku državu ili će se direktno priključiti Srbiji, rešeno je 1918. u korist Srbije. Radikali oko Srpskog lista zastupali su stanovište da je Vojvodina srpska, a Jaša Tomić je koristio metaforu da „hoćemo da obučemo prvo srpsku košulju, jer nam je ona najbliža, a posle toga zaogrnućemo se i ogrtačem Jugoslovena". Preovlađivalo je mišljenje da je Vojvodina u okrilju Srbije imala šanse da ostane neokrnjena, s obzirom na rumunske i mađarske zahteve. Autonomaški pokret, čije su pripadnike protivnici posle „zagrebačkih punktacija", pogrdno zvali „punktašima", oživeo je od kraja 1932. godine, posle učešća Dušana Boškovića na sastanku SDK u Zagrebu kojemu je prisustvovao i Mile Budak. Pokret se razbuktao kao reakcija na slabo ekonomsko stanje u Vojvodini, i usled nezadovoljstva ljudi ,,iz preka" što je vladajuća buržoazija zapostavljala predstavnike Vojvodine u državnom aparatu vlasti i uprave, ali i kao izraz nezadovoljstva politikom šestojanuarskog režima. Vojvođanski front nije bio institucionalno izgrađen, niti je imao jedinstvenu ideološko-političku platformu. Bio je i heterogenog političkog karaktera. Jezgro su činili samostalni demokrati s pančevačkim advokatom Dušanom Dudom Boškovićem. Pored samostalnih demokrata, front je obuhvatao Davidovićeve demokrate, levo krilo SZ, radikale oko Glavnog odbora, članove HSS, klerikalce oko Blaška Rajića, a i članove KPJ. Vođa pokreta je bio Duda Bošković, iako je formalno izabran za predsednika Akcionog odbora umesto Milana Kostića tek juna 1937. godine. Ove raznorodne snage u pokretu nalazile su zajedničko gledište tek u nekim pitanjima. Vojvođanski front je istupao na petomajskim izborima, na opštinskim izborima 1936. i na decembarskim skupštinskim izborima 1938. godine. Glavni opozicioni list je bio politički nedeljnik Vojvodina koji je od svoje pojave 1935. godine nastavljao tradiciju Pančevca. Front je na opštinskim izborima osvojio veći broj opština u Banatu (23), u Sremu (20) i u Bačkoj (8). Vojvođanin je tražio: „Hoćemo da gospodarimo na našoj grudi!" Ovaj pokret se aktivirao čim su počele popuštati stege šestojanuarskog režima, i čim je počeo jačati nacionalni otpor politici nacionalne unifikacije, imajući


295

svoj početak u objavljivanju „zagrebačkih punktacija" krajem 1932. godine. Pokret se zalagao za nešto što srpska građanska klasa nije htela nikada da prizna, to jest da je Vojvodina i srpska i hrvatska i nacionalnih manjina. Borba za položaje se vodila, pod vidom oslobođenja od tutorstva i za postavljanje svih službenih ličnosti, od bana do beležnika. Autonomaši nisu dozvoljavali da se iseljenici mešaju u poslove matice, što se takođe smatralo za znak njihove uskogrudosti. Pritisak na parcelaciju i izdvajanje dolazio je iz Hrvatske i od S. Pribićevića posle 1927. — naročito od 1929. — i imao je velikog uticaja u Vojvodini. Pokret je razvijao kult pokrajinske svesti i patio od pokrajinskog šovinizma. Protivnici su napadali autonomaše kao ljude koji se zalažu za „nacionalnu smrt Vojvodine". Objektivnu osnovu nastanka imali su u centralizmu i ubijanju osobenosti pojedinih krajeva, pa samim tim i njihovog zapuštanja. Specifični pokrajinski problemi bili su ipak „nategnuti", jer se previđalo da se oni mogu rešavati samo u kompleksu svih državnih problema i narodnih potreba. Najisključivije predstavnike Vojvođanskog fronta njihovi su suparnici obeležavali kao nosioce „nacionalne sramote". Iz Vojvođanskog fronta odazivali su se kritičari na adresu onih koji ne vide vojvođanske ekonomske probleme, a na drugoj strani i međunarodnu stranu vojvođanskog pitanja, misleći na manjine (Nemce, Mađare i Rumune, pre svega). Umerenija struja je bila za davanje šire pokrajinske samouprave, ali da se ne dovodi u pitanje jedinstvo „srpskog narodnog područja". Čim je došlo do sporazuma iz avgusta 1939. i deobe Vojvodine uz Mačekove zahteve za teritorijalnim definisanjem nacionalnih prostora, autonomaške tendencije su počele da se gase, a nacionalna usijanja da se razvijaju. Srpski kulturni klub je tražio da se šidski srez izdvoji iz Banovine Hrvatske i vrati u okrilje dunavske banovine, dok su pristalice HSS-a tražile da Sremska Mi tro vica pripadne Banovini Hrvatskoj. Prilikom trećeg boravka Dragiše Cvetkovića u Zagrebu, 22. aprila 1939^ postignuta je saglasnost o teritorijalnom razgraničenju. Po Čl. 1. Sporazuma predviđeno je spajanje savske i primorske banovine s gradom i kotarom Dubrovnik u jednu jedinicu pod imenom Banovina Hrvatska, dok je definitivni opseg ove banovine imao da se odredi odlukom naroda putem glasanja u preostalim delovima Bosne i Hercegovine, Dalmacije, Srema i Vojvodine. Namesništvo, međutim, nije prihvatilo

^

'

U


odredbu o plebiscitu u Boki Kotorskoj i Vojvodini. Nova preformulacija je glasila da će se opseg banovine odrediti odlukom naroda putem glasanja u preostalim delovima Bosne i Hercegovine i Srema. Davanju teritorijalnih koncesija Mačeku u Bosni suprotstavljali su se Mehmed Spaho i političke stranke koje su okupljale Srbe u Bosni. Cvetković je preko Branka Čubrilovića uputio usmeni predlog Mačeku o reorganizaciji države koji je predviđao stvaranje četiri jedinice: dravska banovina; savska, primorska i kotar Dubrovnik; vrbaska, drinska i zetska banovina; vardarska, moravska i dunavska banovina, sa sedištem u Nišu. Uz pokrajinske vlade nalazili bi se kraljevski namesnici, s tim što bi u Hrvatskoj ta uloga pripala Mačeku. Bez obzira na sve zastoje, razgovori između Mačeka i Cvetkovića obavljeni su dosta brzo, tako da je sporazum zaključen 26. avgusta 1939. neposredno pred izbijanje drugog svetskog rata. Najviše spoticanja je bilo oko opsega Banovine Hrvatske, jer je Maček tražio Boku Kotorsku, Srem, deo Bačke, delove Bosne i Hercegovine i Dubrovnik. Konačni sporazum o Banovini Hrvatskoj je obuhvatio spajanje dve dotadašnje administrativne jedinice: savske i primorske banovine, sa srezovima Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko (Derventa), Gradačac, Travnik i Fojnica. Njen obim ovim nije bio definitivno utvrđen, jer je ostavljeno da se granice naknadno odrede. Predviđeno je da se obrazuje zajednička vlada, koja bi sporazum sprovela u život, što je praktično značilo obrazovanje nove, hrvatske banovine, prenošenje na nju odgovarajućih kompetencija i donošenje političkih zakona. Prema sporazumu je trebalo da se u državi, uključujući i nove jedinice, obezbedi ravnopravnost Srba, Hrvata i Slovenaca, jednakost pri učešću u vršenju javne službe, ravnopravnost priznatih veroispovesti. Isto tako, ustavom su imala da se zajamče i jednaka osnovna građanska i politička prava. U nadležnost Banovine Hrvatske spadali su poljoprivreda, trgovina i industrija, šume i rudnici, građevinstvo, socijalna politika, narodno zdravlje, fizičko vaspitanje, pravda, prosveta i unutrašnja uprava. Državna nadležnost obuhvatala je poslove od opšteg interesa. No i u pogledu podele nadležnosti sporazum nije bio konačan, već je predviđao da se ta podela do kraja izvrši tek posle preuređenja države. Zakonodavna vlast u Banovini Hrvatskoj pripadala je zajednički kralju i Saboru, a upravnu vlast vršio je kralj preko bana, koga je on imenovao i

69. ADMINISTRATIVNA PODELA JUGOSLAWE NA BANOVINE SA UCRTANIM GRANICAMA BANOVINE

70. KNEZ - NAMESNIK PAVLE KARAĐORDEVIć 71. MILAN STOJADINOVIĆ 72. SUKOB 2ANDARMA SA SVEŠTENICIMA I VERNICILA ZBOG KONKORDATA (.KRVAVA LITUA") 73 NA SAHRANI PATRIJARHA VARNAVE, UČESTVOVALI SU I PREDSTAVNICI DRUGIH VERSKIH ZAJEDNICA I ORGANIZACIJA

74. MILAN OORKiĆ (JOSIP CI2INSKI) 75 PETKO MILETIĆ (DRUGI SLEVA) NA ROBIJI

76. JOSIP BROZ TITO 77. BORIS KIDRlC SEKRETAR CENTRALNOG KOMITETA SKOJ-a 1934/1935. GODINE BORIS KIDRIČ

70. DOM SINDIKATA U MOSKVI U KOME JE ODRŽAN POSLEDNJI SEDMI, KONGRES KOMINTERNE

83. STUDENTSKI ODBOR ZA ODERANU ZEMLJE POZIVA STUDENTKINJE I STUDENTE DA SE UPIŠU NA »STRELJAČKI KURS" ZA OBUKU U RUKOVANJU ORUŽJEM 85. MANIFESTACIJE ZA CEHOSLOVACKU U KRAGUJEVCU 1938.

84. NAŠ STUDENT

87. NOVI SOVJETSKI USTAV

8«. C. K. V. K. P. (b) - DRUGU STALJINU

81. DELEGATI CK KP-HRVATSKE-CK KPJ 92. PAVELIćEV LETAK KOJI JE D E U E N PO HRVATSKOJ 1940. GODINE

94. TERITORIJA BANOVINE HRVATSKE POSLE SPORAZUMA CVETKOVIĆ-MACEK 1939. 95. SMOTRA USTAŠA U PISTOJI

96. UPRAVNO-POLfTICKA PODELA JUGOSLAVUE 1939-1941.

97. VANREDNO IZDANJE POLITIKE OD 25. MARTA 1941. 0 PRISTUPANJU JUGOSLAVIJE TROJNOM PAKTU

106. MAČEKOV PROGLAS OBJAVLJEN 10. APRILA 1941. 107. POSEBNO IZDANJE .HRVATSKOG NARODA" 10. APRILA 1941. U ZAGREBU

108. SLOVENEC - DEFETIZAM SLOVENAČKOG GRAĐANSTVA

109. POTPISIVANJE KAPITULACIJE KRALJEVINE JUGOSLAVIJE U ZGRADI ČEHOSLOVAČKOG POSLANSTVA 110. PROGLAS OD 16. APRILA 19411 U KOME SATOJI DA SE .BAČKA VRATILA HILJADUGODIŠNJOJ MAĐARSKOJ"


2 9 7

razrešavao, i koji je odgovarao njemu i Saboru. Sudovi su izricali pravdu u ime kralja. Ovaj sporazum pravno je utvrđen vladinom Uredbom o Banovini Hrvatskoj na osnovu Čl. 116. Ustava, koji je dozvoljavao da kruna može raditi mimo ustavnih odredaba i zakonskih propisa u okolnostima (rata, mobilizacije, nereda i pobuna), koje bi dovodile u pitanje javni poredak i sigurnost države, ili kada su ugroženi javni interesi. Dajući ovu neobično „rastegljivu" mogućnost kruni, oktroisani ustav je predviđao, takođe, da te izvanredno preduzete mere naknadno mora odobriti Narodno predstavništvo. Pošto je ono bilo raspušteno, a izbori za novo i za Hrvatski sabor nisu održani do aprilskog rata, sporazum od 26. avgusta nije ni bio odobren. Stvaranjem hrvatske autonomije u Kraljevini Jugoslaviji prihvaćena je federalistička orijentacija za preuređenje države, koja se nije mogla zaustaviti na dualnoj formuli regulisanja položaja Hrvatske i Srbije. Ova reorganizacija je imala veliki broj protivnika u svim građanskim nacionalnim frontovima, ali je, izgleda, bila usvojena kao generalna linija osnovnih građanskih snaga. Pitanje je bilo samo kako će se Jugoslavija preurediti na federativnoj osnovi. Tekuće stanje se definisalo kao „parafederalizacija". Politički život nije bio polarizovan samo putem nacionalnih stranačkih konfrontacija, već su se i u okviru pojedinih građanskih stranaka manifestovale razne struje, mišljenja i pogledi zvaničnih jezgara, grupa i pojedinaca. Radikali su u sporazumu videli poraz Srba. Pojedini srpski političari su smatrali da su Hrvati odbacili kulturno-istorijske posebnosti usvajanjem etničkog principa po kome su svi Hrvati morali da se nađu u Banovini Hrvatskoj (uključivanje 13 srezova Bosne i Hercegovine, i srezova zapadnog Srema). HSS je smatrala da samo preostali deo Bosne i Hercegovine može da se konstituiše u posebnu autonomnu jedinicu kao „HercegBosna", čime je rukovodstvo stranke izlazilo u susret Muslimanima i ove upućivalo protiv Srba koji su tražili pripajanje Bosne i Hercegovine srpskoj jedinici. Srpski politički front je smatrao da Vojvodina ima da se nađe u srpskoj jedinici, nasuprot HSS, koji je podržavao konstituisanje vojvođanske jedinice. Hrvatska politika je bila svesna koliko bi time srpski interesi bili pogođeni zbog svega onog što je Vojvodina značila za Srbe u duhovnom pogledu, zbog bogatstva kao žitnice Jugoslavije, njene geopolitičke pozicije na severu i uticaja na


promenu odnosa snaga u celoj državi. Zahtevi HSS za srezovima Baranje, Bačke i istočnog Srema bili su protivteža srpskoj politici, ne bi li ona popustila u konstituisanju Vójvodine kao zasebne jedinice. Za Radoja Kneževića, kako navodi Mirjana Anđelković, granice Srbije su se protezale od Đevđelije do Subotice i od Timoka neprekidno sve do mora, blizu Šibenika. Odbijen je predlog predsednika banovinskog odbora vardarske banovine Jovana Altipe-Markovića da ova banovina bude zasebna jedinica prilikom preuređenja države, jer se smatralo da „južna Srbija" prirodno deli sudbinu Srbije. Po Milanu Grolu, za Vojvodinu je mogla biti predviđena samo samoupravna organizacija u skladu s njenom složenom strukturom u nacionalnom, verskom i kulturnom pogledu. Grol je polazio od toga da je Vojvodina za druge mogla biti pitanje srezova, ali da je ona za Srbe pitanje „nacionalnog bića", da njena budućnost ne može biti predmet partijskih nagodbi, niti „ući u onu torbu transakcija s kojom manjinske partije torbare po Beogradu". Po njemu je linija „Dunav—Morava—Vardar kičma srpskog nacionalnog organizma". U redovima prvaka Samostalne demokratske stranke, ispoljavala se čitava jedna lepeza mišljenja o budućem statusu Bosne i Hercegovine: da uđe u sastav Banovine Hrvatske; da doživi obnovu iz vremena Austro-Ugarske; da samo zapadna Bosna i Hercegovina uđu u sastav Banovine Hrvatske; Srđan Budisavljević je braneći trijalističku formulu, bio protiv njenog izdvajanja u jednu od jedinica, itd., što istovremeno svedoči o stepenu rastakanja stranačkog organizma i o umnožavanju individualnih i grupnih gledišta. Vodstvo Slovenske ljudske stranke tražilo je formiranje slovenske banovine, koja je zahvaljujući slovenačkoj nacionalnoj homogenosti već bila faktički oblikovana, ali joj je trebalo urediti status, to jest regulisati odnose nakon reorganizacije. Na tome je već radila komisija pri vladi (prof. Mihailo Konstantinović, Mihò Krek, Lazar Marković i dr Stanko Majcen, podban dravske banovine). Šef JMO i član Vlade Džafer Kulenović izjašnjavao se za Bosnu i Hercegovinu kao četvrtu autonomnu jedinicu. Političke stranke koje su okupljale Srbe opredeljivale su se listom da Bosna i Hercegovina pripadnu srpskoj jedinici. Srđan Budisavljević se krajem 1939. opredelio za tri jedinice: srpsku, hrvatsku i slovenačku. Sekula Drljević je u polemici sa Dž. Kulenovićem smatrao da Bosna treba da se pripoji Crnoj Gori, koja je za nju dva puta ratovala. Iznosio je i zahteve u vezi


2 9 9

s Hercegovinom na osnovu istorijske tradicije i etničke istovetnosti. Predlagala se i druga varijanta: Crna Gora s Metohijom, Sandžakom i užičkim krajem. Unionisti su u Crnoj Gori smatrali da se Crna Gora izjasnila za Srbiju 1918. godine. Mitar Popović je iznosio shvatanje da Cetinje treba da postane centar „srpske banovine", jer se radi o „srpskoj Ćabi" koja je „zagrijevala i obasjavala cijelo srpstvo i sve Jugoslovene". Deo Srba u Banovini Hrvatskoj je zagovarao okupljanje u cilju određivanja uslova koji su neophodni za njihov ekonomski, kulturni i verski razvoj. Ali njihovo okupljanje nije zamišljeno kao akcija protiv Hrvata. Sabrani, oni su morali da dokažu kako među njima nikada nije bilo nekoga, „ko bi svjesno želio zlo hrvatskoj cjelini". Obrazovanjem autonomne Banovine Hrvatske ižmenjeno je državno uređenje predviđeno oktroisanim ustavom. Od trenutka ustanovljenja hrvatske autonomije Kraljevina Jugoslavija se nalazila u procesu preuređivanja. Ta autonomija narušila je i princip centralizma, na kome je počivala celokupna državna zgrada. Stvaranjem jedne nove, autonomne jedinice, kvalitativno sasvim drukčije od dotadašnjih banovina, otvoreno je pitanje u kojem pravcu će teći dalja državnopravna reorganizacija Kraljevine Jugoslavije. Pored zahteva za stvaranjem posebne slovenačke jedinice, kao i autonomne Bosne i Hercegovine, razmatralo se i oblikovanje srpske jedinice. Sačuvan je i Nacrt Uredbe o organizovanju Srpske Zemlje, koja nije nikada usvojena, a čiji je Član 1. predviđao da se banovine vrbaska, drinska, dunavska, moravska, zetska i vardarska spoje pod zajedničkim nazivom „Srpska Zemlja", sa središtem u Skoplju. Prema istom članu Nacrta, dotadašnje banovine su imale da se pretvore u oblasti, zadržavajući svoje nazive i sedišta. No rat je presekao planove o daljem preuređenju Kraljevine Jugoslavije. Po Dorđu Tasiću, profesoru javnog prava, koji je sa profesorom Ivom Krbekom radio na uredbi o stvaranju banovine, jedan jedinstveni narod nije morao živeti u jednoj unitarnoj državi, jer je mogao živeti i u saveznoj, kao što, obrnuto, savezna država ne pretpostavlja postojanje više naroda. Štaviše, u saveznim državama je normalan proces da se tokom vremena stvara jedna nacionalna svest. Tasić je kritikovan da nije za federativno uređenje i da ide najdalje do autonomističkog uređenja. On je, pak, smatrao da nije bilo dovoljno usvojiti autonomističko ili federalističko gledište, nego je potrebno odre-

t


diti konkretnu formu i sadržinu. U autonomizmu se može ići vrlo daleko u nadležnosti pokrajina, kao što se u federalizmu može ići vrlo daleko u nadležnost savezne države. Pitao se „jesmo li tri naroda ili jedan narod". Tasić je ostavljao po strani konkretnu istorijsko-sociološku analizu spleta činjenica, interesa, osećanja i ideja koji je stvorio i držao Jugoslaviju, smatrajući da razlog za sadašnje stanje treba tražiti u potenciranju države na račun ideje naroda. Praktično, ljudi su se bojali da će federacija ili autonomija rastrojiti državnu zajednicu. Zaboravljalo se da je i federalizam sredstvo za narodnu slogu i za narodno jedinstvo. Prema Tasiću centralističko i unitarističko uređenje je smetalo stvaranju nacionalne svesti. Zato je pisao: „Hoćemo federalističko uređenje da bi se ona u njemu razvila nesmetano. Ideologije nisu što i naučne objektivne teorije. Važno je da ono što želimo da bude ostvareno postavimo kao cilj budućnosti." Liberalni list Napred je upozoravao da teritorijalno razgraničenje banovine ne predstavlja spoljašnje granice, već granice u okviru jedne zajedničke države. Ona, to jest Jugoslavija, prema inostranstvu predstavlja nerazlučnu celinu. Granice ne treba da nas razdvajaju, već da nas čvršće spajaju. „I fatalno bi bilo za sve nas ako bi Srbi pošli za tim čisto spoljnim izgledima i stvorili uverenje da je sve ono što je ostalo u drugoj banovini otpalo od njih, izgubljeno za njih. Jedna slična obmana, samo u suprotnom smislu, vladala je već dvadeset godina u našoj sredini. To je obmana centralizma, koja je učinila da su mnogi verovali u uspostavljanje integralnog jedinstva ako se zbrišu sve unutrašnje granice i sva vlast usredsredi u jednom centru. Postojanje jedinstva se vezivalo za nepostojanje unutrašnjih granica. Unutrašnje razlike su zbrisane ali jedinstvo nije došlo. Sto smo išli dalje sve smo manje bili ujedinjeni. A po spoljnjem izgledu jedinstvo je tada kod nas bilo na svome vrhuncu. Brisanje unutrašnjih granica nas je dovelo do razjedinjavanja." „ .. .Unutrašnje razgraničenje nije moglo biti rešeno u nas tako da niko ne bude nezadovoljan, ali je moralo biti rešeno. Pri tome ne treba zaboraviti da te unutrašnje granice presecaju drugim granicama državne službe, vojska, izvršni organi, narodno predstavništvo, kralj." Naš zajednički spas — smatrao je list Napred — leži u širim pogledima i shvatanjima. U vezi s privremenošću preuređenja iz 1939. i delimičnošću toga preuređenja, Napred je smatrao da ono nije završeno, da


3 0 1

nije potvrđeno i da nije izvršeno za celu zemlju. U opštem provizorijumu stvoren je novi provizorijima u pogledu izvođenja samog preuređenja države. Pored velike Banovine Hrvatske, ostale banovine ne mogu ostati male. Spajanje banovina se nametalo, ali u kojim okvirima i na kojim osnovama? Dravska banovina je obuhvatala sve Slovence, nju nije trebalo ni stvarati, već samo proglasiti. Ono što su Slovenci faktički imali, Hrvati su sada dobili. Ovaj kriterij primenjen na Hrvate i Slovence trebalo je primeniti i na Srbe. Pošlo se od stanovišta da za vreme namesništva ne treba vršiti reviziju Ustava, već na osnovu Člana 116. stvoriti provizorij koji bi doveo do sređivanja prilika. Za Ivu Krbeka, stvaranjem Banovine Hrvatske nastalo je novo ustavno stanje koje se može primeniti samo uz pristanak Hrvata. Hrvatska je bila jedini deo zajednice gde se praktički provodi federativno državno uređenje i utiru novi putevi takvom uređenju čitave zajednice. Rešavanjem pitanja Hrvatske izgrađuju se temelji za novi ustav državne zajednice. Po Krbeku, Uredba o Banovini Hrvatskoj značila je samo pomoćnu napravu ili skelu s koje će se izgraditi zgrada budućeg državnog uređenja i novoga ustava. Napred je pisao o smislu i zadacima federacije: „Vladati u složenoj državi odgovoran je politički zadatak, jer je federacija jedan od najsloženijih i najdelikatnijih političkih sistema koje je ljudsko društvo do danas oprobalo. Tim teži jer mi još živimo u psihološkoj atmosferi unitarnih i centralističkih država. Kod nas državna organizacija treba da se sa unitarističkih osnova popne na stepen jedne drukčije kvalitativno nove federalne države. Skeptički gledamo na stvari sa stanovišta naviknutog centralizma ili priželjkujemo razvoj i potvrde na osnovu jednog naivnog provincijalizma ili samozavaravajućeg partikularizma. Menjala su se politička shvatanja i uverenja, mešale svesno ili nesvesno ideje i načela." Đorđe Tasić je naglašavao da usko nacionalni interes mora biti prevaziđen u viziji pravih zadataka. „Javnost je naviknuta na ulogu posmatrača u razvoju igre od čijeg svršetka zavisi njena neposredna sudbina." „Dok se unitarna država može kako-tako održavati spoljnim i mehaničkim sredstvima federacija zahteva unutrašnja saglašavanja, duboke psihološke i društvene snage kao njene nosioce i predstavnice. Nigde društvo nije tako ušlo u državni mehanizam kao kod federacije. Nigde vlast ne traži više podudarnosti


sa voljom i raspoloženjem i interesima svih društvenih slojeva i nacionalnih grupa nego u ovom sistemu. Nigde politički život nije pozvan da odigra ulogu mašine za slobodno, mirno i spontano ujedinjavanje i harmoniziranje državnih veza i nacionalnih i etničkih odnosa. Nigde se ne traži veće učešće intelektualnih i narodnih snaga nego u ovoj političkoj organizaciji." Liberalni intelektualci su podsećali na američko ustavno iskustvo. Čim se izglasao federalni ustav SAD 1787, isticao je Đorđe Tasić, sve najbolje intelektualne snage su okrenute raspravljanju i objašnjavanju smisla i zadataka federalizma. Pokretali su se listovi s naslovom Federalist. Najveći duhovi toga doba, Džems Medison i Aleksander Hamilton isticali su da federalizam znači pravo jedinstvo i put ka punijem nacionalizmu. Mi ostajemo — naglašavalo se — na gledištu jedne više i jače državne celine u kojoj jedino sve osobenosti mogu doći do svoga izražaja i do potvrde svoje vrednosti. Za centralistu federativno uređenje znači rascep i stvaranje više nacija, odnosno naroda, te samo unitarizam ostvaruje i označava jedinstvo i sigurnost. Nacionalno jedinstvo i unutrašnje političko uređenje su dve stvari. Ono se, nacionalno jedinstvo, javlja u Sjedinjenim Državama u federaciji. Na drugoj strani nacionalno jedinstvo može biti trošeno i ukazno pod najčvršćim centralističkim unitarizmom. Isto tako u granicama mnogonarodnih i nacionalno različitih zajednica mogu se javiti centralistički zahtevi. Navođen je „prizor" u Nemačkoj od 1875. i danas u „Rusiji". Zaključeni sporazum nije zadovoljio nijednu društvenu i političku snagu u Jugoslaviji, a stvorio je mnogo protivnika reorganizacije u Jugoslaviji na novoj osnovi. Pre svega, Maček je na sednici Hrvatskog narodnog zastupstva, od 27. avgusta 1939, naglasio da se radi o delimičnom sporazumu, jer se do potpunog nije moglo doći. Ovaj, samim tim, niti je utvrdio konačnu teritoriju Banovine Hrvatske niti predvideo stepen njene autonomije koji bi zadovoljavao Mačekovu struju, a kamoli desničare u stranci. Ali i sam Maček, poznat kao oklevalo, nije pokazivao dokle idu njegovi zahtevi u pogledu preuređenja Kraljevine, posebno s gledišta nadležnosti i statusa Banovine u Jugoslaviji. Time je vođa HSS unosio element neodređenosti i nesigurnosti u ionako pregrejanu atmosferu nacionalnih suprotnosti. Na drugoj strani, Maček je imao


3 0 3

protivnike sporazuma u redovima vlastite stranke, protivnike desničarski orijentisane, koji su smatrali da on u razgovorima s krunom nije dobio zadovoljavajuće ustupke za hrvatski narod. Vođa HSS posebno je bio izložen pritisku ekstremne desnice — ustaša, koji su sporazum smatrali direktnom izdajom hrvatskih interesa i Mačeka proglasili za izdajnika zato što nije izdvojio Hrvatsku iz sastava Jugoslavije, u čemu su separatističke snage videle jedino rešenje. Britanski izvori crtaju Mačeka kao po „prirodi uzdržanog i veoma podozrivog prema Srbima". Zbog ove svoje uzdržljivosti zaradio je pomenutu ocenu „oklevala" ili kunktatora. Stekao je ugled „vođe" stojeći na čelu nacionalnog pokreta u Hrvatskoj. Doprineo je izgradnji HSS u jednu od najbolje organizovanih seljačkih stranaka u Evropi. Bio je spreman na kompromis s kraljem 1929. i 1939. s knezom. Kneza je cenio, za razliku od M. Stojadinovića, koga nije prihvatao, premda mu je ovaj uzvraćao istom merom netrpeljivosti. Za srpsku građansku politiku Maček je bio povoljniji pregovarač od nekog drugog, ekstremnijeg političara, koji bi mogao izbiti na čelo HSS. Kao advokat imao je strpljivosti za pregovore vezane za reviziju oktroisanog ustava i stvaranje hrvatske autonomije. Suprotno S. Radiću, nalazio je bolji jezik razumevanja s katoličkom crkvom. Na čelu HSS pokazao je neverovatnu strpljivost, sposobnost opstrukcije dok se ne postigne rešenje, koje je zatim tretirao samo kao privremeno, čime je potvrđivao staru tradiciju Hrvata u odbrani svojih državno-pravnih zahteva poznatu još iz duboke prošlosti. Budući tipičan kompromis srpske i hrvatske buržoazije u situaciji nužde (po proceni krune), izazvan pritiskom spoljnih i unutrašnjih okolnosti, sporazum nije zadovoljio predstavnike ni jedne ni druge buržoazije. Hrvatska buržoazija bila je nezadovoljna stepenom popuštanja Cvetkovićeve vlade, a srpska gubitkom vladajućeg položaja, revizijom centralizma, podelom vlasti s hrvatskom suparnicom; Sporazum je označio početak preuređivanja Jugoslavije na osnovama nacionalnosti, procesa koji do 1941. nije obuhvatio Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, pa ni Srbiju kao posebnu jedinicu, i tako ostao nedovršen. Istoričari ovog pitanja s pravom ^uzimaju da je sporazum značio tek početak razgrađivanja centralističke Jugoslavije, ali kakvu bi ona fizionomiju u budSćnosti dobila moglo je samo da se naslućuje. Velikosrpskaljburžoazija je svojatala Crnogorce i

0U

^

KRALJEVINA JUGOSLAVUA

Makedonce, tražeći da se oni konstituišu u zasebnu jedinicu pod imenom „Srpska Zemlja". Preko manjina se naprosto prešlo kao da nisu ni postojale. Protiv sporazuma bila je i vojska, mada ona nije javno iznosila svoje stavove. Predstavnici velikosrpske koncepcije, koji su u sporazumu videli slom vlastite hegemonije, stajali su na stanovištu da se njime ugrožava celina Jugoslavije i lomi njena unutrašnja otpornost u vreme kada se traži puna sloga i jedinstvo države. Za konzervativne snage srpske buržoazije sporazum je predstavljao kapitulaciju pred hrvatskom buržoazijom, koju su desničarske snage, opet, optuživale da je podlegla diktatu beogradskih vlastodržaca. Po Edvardu Kardelju, sporazum nije smanjio, već je još više zaoštrio protivurečnosti u „reakcionarnom logoru". KPJ je na Petoj zemaljskoj konferenciji ocenjivala otpor sporazumu kao izraz nezadovoljstva srpske buržoazije velikim ustupcima hrvatskoj konkurentkinji, dok je, na drugoj strani, ova smatrala da dogovorom s Beogradom nije mnogo dobila. Ubrzano je razlaganje jugoslovenske države i produbljivanje krize. Režim nije smeo da daje bojevu municiju vojnicima. Predlagalo se stvaranje pomoćnih i radničkih bataljona. Na srpskoj strani sumnjalo se u Hrvate i u manjine, naročito u Nemce. Širena je sumnja u Hrvate kao element rasula u vojsci. Pomeriuta ideja o „Srpskoj Zemlji" počivala je na koncepciji velike Srbije u okvirima buduće monarhistički uređene federacije, sastavljene od tri jedinice: Srbije, Hrvatske i Slovenije. Delujući preko svog političkog predstavnika — Slovenske ljudske stranke — slovenačka buržoazija, koja je dotle potpomagala okruživanje Hrvatske, u novoj situaciji je još rezolutnije postavljala pitanje rešavanja svog položaja. Srpska buržoazija, sa svojim razdrobljenim nacionalnim frontom, pokušavala je da se organizuje preko Srpskog kulturnog kluba Slobodana Jovanovića, Dragiše Vasića, Stevana Moljevića i drugih, naročito u nacionalno mešovitim krajevima i onima koji su se graničili s oblastima nastanjenim Muslimanima i Hrvatima. Srpski kulturni klub je ubrzano počeo da osniva svoje odbore i pododbore, nastojeći da se pretvori u stožer okupljanja Srba oko velikosrpskog programa. Bačena je parola „Srbi na okup". Nasuprot Srpskom kulturnom klubu, ustaše su tražile razbijanje Jugoslavije izdvajanjem Hrvatske iz njenog sastava. Srpsko-hrvatske konfrontacije naročito su dobijale u intenzitetu u vreme stvaranja Banovine Hrvatske. Srpski kulturni klub, nalazeći se u službi velikosrpskog nacionalnog


3 0 5

programa, postavio je zahtev da se Bosna i Hercegovina priključe srpskoj teritorijalnoj jedinici. Za Dragišu Vasića je sporazum s Hrvatima bio „srpski Minhen". Stevan Moljević je istupao protiv autonomije Bosne i Hercegovine i njenog odvajanja od Srbije. On je napadao autonomističko Sarajevo kao nosioca „bošnjakluka", a Sarajevo i Zagreb zbog zanemarivanja Bosanske krajine iz „pohlepe". Srpski kulturni klub je hteo da, pretvaranjem ove oblasti u zapadnu predstražu Beograda kao nosioca državne nacionalne misli, stvori od Krajine centar koji bi paralisao uticaj Zagreba i Sarajeva. Prof. Dragoslav Stranjaković, istaknuti prvak Srpskog kulturnog kluba, prilikom svojih obilazaka Srema pozivao je Srbe na ujedinjenje u svim krajevima zemlje, tražeći od njih da čuvaju srpske kuće, granice i zemlje. Ogranci SKK su formirani u Šidu, Vukovaru, Sremskoj Mitrovici i u nekim mestima Bačke gde je HSS takođe nastojala da izazove pokret Bunjevaca, prikazujući ih kao Hrvate i prenaglašavajući njihove težnje da se nađu u sastavu Hrvatske, s obzirom da se radilo o nedovoljno nacionalno identifikovanom stanovništvu. Granica povučena sporazumom išla je u Sremu linijom Vinkovci, Vukovar, Šid, Sremska Mitrovica i Ilok, uzbuđujući duhove izmešanog stanovništva, budeći različite duhovne tradicije i obnavljajući ranije administrativne podele. Pri tome je korišćena najrazličitija argumentacija: od sastava stanovništva po nacionalnom merilu, do ekonomskih, istorijskih i geografskih razloga. Upućivane su delegacije, raspravljalo se uz povišenu temperaturu preko štampe — srpske i hrvatske, nacionalne i lokalne — držani su zborovi i iznošeni protivurečni dokazi; lokalni stranački prvaci ušančivali su se iza nacionalnih znamenja i prizivali stare tradicije. Priključivanje šidskog i iločkog sreza Banovini Hrvatskoj izazivalo je raščlanjavanje nacionalne strukture koja je govorila o srpskoj većini u odnosu na hrvatsko stanovništvo. Dušan Lazić navodi da su se s nacionalnim razlozima mešali i verski, vodeći kompletnom razdvajanju i izazivanju netrpeljivosti. Srpski govornici su bili opsednuti političkim jedinstvom Hrvata i Slovenaca preko HSS-a i SLS, odnosno slovenačkih klerikalaca, ističući da je danas Srbima najveći protivnik njihova stranačka iscepkanost. Pri rešavanju osnovnih državnih pitanja, međutim, nije smelo biti podela i uskostranačkih strasti već težnji za jedinstvenim nastupom. Na zborovima su srpski političari izbacivali parole o neophodnosti ujedinjenja svih Srba, okupljanja oko srpskog

^

'

U


programa, prevazilaženja ranijih trzavica, nesaglasnosti i egoizma u ime stvaranja monolitnijeg nacionalnog nastupa. „Misao jedinstvenog kola mora da prevlada kod svih Srba!" Nasuprot potrebama, Srbi su se u projekciji radikala suočavali s usitnjenim stranačkim mozaikom. Najteže je padalo postojanje raznih frakcija u nekada jakim strankama, kao što je to uoči rata bilo tipično za radikale. Zagriženost i sterilnost ranijih stranačkih vođa upućivala je na prebacivanje težišta rada u narod iz čijih nedara je trebalo očekivati pojavu spasonosnog vođe. Stranačke ljubomore ometale su stvaranje novog srpskog nacionalnog pokreta, jer se ukorenjene stranačke navike nisu lako napuštale. Atmosfera stvaranja jedinstvenijeg fronta i nastupa korišćena je od radikalskih prvaka za obnovu Radikalne stranke kao pokretača i zastupnika narodnih masa. Ovi zahtevi su imali u vidu odbranu od eventualne hrvatske hegemonije, rešenje srpskog pitanja u Jugoslaviji, koje se sada, još od stvaranja jedinstvene države, iskazalo u svom najakutnijem obliku, te potrebu obezbeđivanja jedne strateške platforme za budućnost. Kriza i gubitak pozicija upućivali su na razmišljanje i traženje sveobuhvatnijeg rešenja za srpski narod u Jugoslaviji. Međutim, takvom rešenju su na putu stajale mnoge smetnje koje je prethodno trebalo otkloniti: stranačko šarenilo i dezintegracija ranijih nacionalnih stranaka, učvršćivanje poljuljanog položaja, suprotstavljanje svim snagama koje nisu, po shvatanju novih protagonista, dovoljno nacionalne. Srpski kulturni klub, koji je sve ekspanzivnije nastupao, naročito na spornim područjima, bio je inicijator izdvajanja pojedinih naselja iz sastava Banovine i ostavljanja ugroženog stanovništva u srpskom prostoru. Na tim prostorima i međama ispoljavali su se prvi znaci mržnje, koja će provaliti u neviđenom ustaško-frankovačkom izlivu 1941. godine. Analize o nacionalnom primatu i etničkom sastavu polazile su od istorijskih reminiscencija vezanih za građenje pravoslavnih crkava, snagu pravoslavlja, osnivanje škola, kulturne veze sa Srbima i Rusima, pojave prvih srpskih novina, porekla slavnih srpskih ličnosti (Zaharija Stefanovića iz Vukovara), boravka znamenitih Srba u tim mestima (Vuka Karadžića u Vukovaru, na primer Branka Radičevića, Svetozara Miletića). Dolazak patrijarha Gavrila Dožića u Vukovar na posvećenje zvona Srpske Pravoslavne Crkve u Vukovaru, iskorišćen je za isticanje jedinstvenog stava Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda. Srpska novinska propaganda označavala je SPC za glavnog vodećeg predstavnika zavetne misli

VLADA MILANA STOJADINOVIĆA. K A R A K T E R NACIONALNOG P R E U R E Đ E N J A DRŽAVE

3 0 7

Srpstva, za ustanovu koja uobličuje srpsku narodnu dušu i koja je nosilac srpskih nacionalnih težnji. Vođa zemljoradničke levice dr Dragoljub Jovanović, kome je bila „oproštena" kazna izdržavanja robije u Sremskoj Mi tro vici, pozdravio je sporazum — za razliku od drugih srpskih stranaka iz Udružene opozicije koja se raspala posle stvaranja Banovine Hrvatske — smatrajući ga „istorijskim" i rezultatom „dugogodišnje borbe u Hrvatskoj i na srpskoj strani". Shvatao je da je njegova uloga u tome da obavesti srpski narod o značaju sporazuma i da radi na organizovanju srpskog naroda po uzoru na HSS, pre svega podsticanjem na rad u privrednoj i kulturnoj organizaciji seljaštva. Jovanovićev pristalica i prvak levice dr Nebojša MLletić je na sporazum gledao kao na najveći događaj u istoriji naroda Jugoslavije, zapravo „mali prevrat". Dragoljub Jovanović je smatrao da je sada nastalo i srpsko pitanje, jer nema Jugoslavije bez Hrvata, ali ni bez Srba. Njegov program je predviđao sporazum sa Hrvatima, ujedinjenje s Bugarskom, naslon na „Rusiju" i slobodu i hieb za one koji rade. Program zemljoradničke levice (od marta 1940. godine, Narodne seljačke stranke) odražavao je shvatanje seljačke demokratije, izražavajući ovu orijentaciju metaforično u tom smislu da zemljom mora prostrujati seljački vetar. Očigledno je da je time parirao HSS, zamišljajući kako da postane arbitar srpskog sela kakav je bio Maček na hrvatskom, te da spreči prodor komunista na selo, čemu su služile i njegove teze o „Rusiji" koja je imala dosta poštovalaca u Sremu. Savez zemljoradnika je, takođe, polazio od toga da sporazum ne dovodi u pitanje Srbe. S raspadanjem srpskog građanskog fronta, zemljoradnička levica Dragoljuba Jovanovića počela je da ispoljava velike ambicije — nesrazmerne svojoj moći — da okupi sve napredne društvene snage u zemljoradnički front, koji bi postao zamena dotadašnjoj Udruženoj opoziciji, ravnopravan pregovarač s Mačekom i reprezentativna nacionalna formacija poput Hrvatske seljačke stranke. Pretenzije zemljoradničke levice i Srpskog kulturnog kluba na okupljanje Srba imale su drukčija politička i ideološka polazišta u pogledu sudbine Jugoslavije. Grupa levih zemljoradnika iznela je u Programu Narodne seljačke stranke 1940. stav o federativnom uređenju Kraljevine Jugoslavije. Ova je za Narodnu seljačku stranku imala puno „istorijsko opravdanje, kao država tri južno-slovenska naroda, koji su vekovima patili pod tuđinskom vladavinom", dok se za narodne manjine tražilo „puno zadovoljenje u svakom pogledu, kako bi

<3 <50 KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

je (Jugoslaviju) osećale kao svoju domovinu". Srpski kulturni klub stajao je na stanovištu „velike Srbije" u Jugoslaviji ili, u krajnjem slučaju, van nje. Umesto unutrašnje konsolidacije, sporazum s Hrvatima je doveo do dramatičnih zapleta i daljeg zaoštravanja odnosa. Očekivano učvršćivanje državne kohezije i jačanje odbrane zamenjivali su sve žešći konflikti. Protivnika sporazuma bilo je mnogo i na jednoj i na drugoj strani: vojska, Milan Stojadinović, Udružena opozicija, separatisti, deo rimokatoličke i deo Srpske pravoslavne crkve, Italija i revizionističke države, nemačka nacionalna manjina. „Obnoviteljska avangarda" je postala „politička elita" u Kulturbundu. Fašizacija je zahvatila celokupni politički i kulturni život nemačke narodnosne skupine u Jugoslaviji. Disidenti oko Stojadinovića delovali su kao „Politička grupa Milana Stojadinovića", da bi se od marta 1940. ustalio naziv Srpska radikalna stranka. Stranka je upozoravala na ugroženost jugoslovenske ideje i na opasnost od plemenskog šovinizma i isključivosti; nije priznavala sporazum Cvetković-Maček, polazeći od načela državnog i narodnog jedinstva. No, dok ne dođe do povratka na stanje pre avgusta 1939. Srbi su imali pravo, kada se nacionalne teritorije već omeđuju, da ujedine sve srpske oblasti i krajeve, i to na osnovu istorijskog prava i ogromnih žrtava, a ne plebiscitom ili po ishodu glasanja za običnu ili ustavotvornu skupštinu. Sporazumom su, jednostavno, svi bili nezadovoljni zato što je bio polovičan, zakasneo, što je sprovođen nedosledno, i što su ga sprovodile ličnosti koje su sve više gubile kontrolu nad tokom događaja. Sporazum je podržavao namesnički režim oličen u knezu Pavlu, jer su iza njega stajali Britanci, ubeđeni da će se rešenjem unutrašnjih nacionalnih konflikata između Srba i Hrvata Kraljevina učvrstiti iznutra i pripremiti se — u interesu britanske vojno-političke strategije — za predstojeća međunarodna iskušenja. Knez, mada bez većeg ugleda u Jugoslaviji, davao je pečat svim rešenjima unutrašnje i spoljne politike. Strani i domaći izvori ocenjuju Pavia Karađorđevića kao prefinjeno obrazovanog čoveka, sklonog umetnosti, intelektualca kome je bio svojstven anglosaksonski način razmišljanja o svetu, društvu i ljudima. Bio je cenjen kao veliki „zaštitnik kulturnog i humanog života", prijatelj literature i umetnosti,

VLADA MILANA STOJADINOVIĆA. KARAKTER NACIONALNOG P R E U R E Đ E N J A DRŽAVE

3 0 9

aristokratskih sportova. Sam je bio počasni predsednik Crvenog krsta, Dunavskog kola jahača „Knez Mihailo", Auto kluba „Jugoslavija". Knez je bio pokrovitelj i mnogih sportskih manifestacija. Pod njegovim uticajem Stojadinović je podsticao sve vrste sportova, kako „aristokratskih" (tenis, jahanje, lov, jedrenje), tako i sportova „budućnosti" (jedriličarstvo, avio-sport, moto-sport). Za Britance je knez bio „razborit" čovek, njihov prijatelj, čovek liberalnih koncepcija sklon poštovanju demokratskih institucija. U narodu je ostao nepoznat i u svakom slučaju neomiljen. Njegovo proenglesko raspoloženje nije bilo nepoznato ni u zemlji ni u inostranstvu. Nije bio pripremljen za državne poslove: smetalo mu je i krhko zdravlje, a nije imao ni oreol vojnika, kao kralj Aleksandar. Za razliku od svog brata od strica koji je znao i da izađe na „brisani prostor", više je voleo da radi iza kulisa politike. Britanci za njega vele da je bio „naklonjeniji umetnostima nego drugim muževnijim ciljevima". U Velikoj Britaniji je gledao ne samo najmoćnijeg zaštitnika mira u svetu, već i zemlju od koje može tražiti savet i pomoć. Našavši se na čelu Jugoslavije iznenada, posle smrti kralja Aleksandra, morao je da se suoči sa stanjem u jednoj nemirnoj zemlji, izloženoj spoljnim pritiscima. Ova objektivno gledano minorna ličnost jugoslovenske državne i političke scene uživala je potpunu potporu Britanaca, kao sprovodnik njihove politike. Britanski diplomati iz Beograda nisu krili svoja raspoloženja prema knezu namesniku. „Dokle god", stoji u jednom godišnjem izveštaju, „knez namesnik bude davao, kako sada daje, smernice jugoslovenskoj spoljnoj politici, ova zemlja se nikada neće naći među neprijateljima Velike Britanije." Sporazum je branio i Maček, ističući njegovu nedovršenost, ispunjen težnjom da ga proširi, pun straha da ga neprijatelji, a među njima i ustaše ne dovedu u pitanje. Svestan da vojni krugovi nisu podržavali stvaranje Banovine Hrvatske avgusta 1939, Maček je pregovarao marta 1941. sa Simovićem preko I. Šubašića i A. Košutića, oko ulaska u pučističku vladu. Maček je insistirao na miru i tražio priznanje sporazuma, proširenje kompetencija Banovine, obrazovanje jednog tela koje bi ograničavalo kralja i vladu u vršenju vlasti i promenu ministra vojske i mornarice generala Bogoljuba Ilića. Tek kada je utvrđeno da se objavi više uredaba kojima je konkretizovan sporazum između Mačeka i Simovića, vođa HSS-a je pristao da dođe u Beograd i u novoj vladi preuzme dužnost potpredsednika.

ULOGA DRŽAVE U PRIVREDI

Državni intervencionizam u smislu mešanja države u postojeće ekonomske odnose pojava je više nego karakteristična u čitavom svetu dvadesetih i tridesetih godina ovog veka. Država se neposredno mešala u odnose radnika i poslodavaca (socijalno-ekonomske odredbe, tarifne intervencije, režim zapošljavanja i tehničke zaštite pri radu, itd.), regulisala cene (slobodne ili normirane cene, potpomaganje kartelnih monopola, i dr.), osnivala državna preduzeća u klasičnoj ili akcionarskoj formi, uticala na saobraćajnu politiku, određivala lokaciju preduzeća i rudnika, itd. Celu jednu oblast koja je u 19. veku pripadala privatnoj inicijativi, s tim što se država pojavljivala u ulozi „noćnog čuvara" (Lasal), sada je popunjavala država. Porast ovih regulativno-dirigovanih mera naročito je uzeo maha posle ekonomskog sloma 1929. godine. Politika Ruzveltovog „nju dila" (New Deal, s javnim radovima i njihovim simbolom isušenom dolinom Tenesi) sama za sebe je govorila o novom putu razvitka najveće kapitalističke sile savremenog sveta i visokom stepenu državnog intervencionizma koji je osvajao u koliko do juče klasičnoj zemlji ekonomskog liberalizma. Država je u uslovima krize sistema bila prinuđena da uzme na sebe vrlo važne ekonomske i druge funkcije. Pojave podržavljivanja u Kraljevini Jugoslaviji prvenstveno su zahvatale privredu, ali od državne intervencije nisu bile oslobođene ni druge oblasti, naročito fizička kultura. Etatizam kapitalističke države nije, međutim, ukidao privatnu svojinu već je ovu samo fragmentarno zamenjivao državno-kapitalističkom. Pod uslovima kapitalističke Jugoslavije, s njenom materijalnom i kulturnom zaostalošću, posebno „arhaičnom socijalnom strukturom" (76% seljaštva), u krizi 1930, koja se naslanjala na posledice agrarne krize, država je bila jedina organizovana snaga koja je mogla da preuzme monopol spoljne razmene poljoprivrednih pro-


3 1 1

organizaciju javnih radova i njihovo finansiranje, mobilizaciju radnih snaga osiromašenog seljaštva i proletarizovanih slojeva koji su na svojim leđima osetili razorne posledice krize. Jačanjem etatizacije privrede, jačala je državna i privredna birokratija koja je preuzimala kontrolu i usmeravanje privrednih i socijalnih funkcija. Tendencija jačanja države i njene intervencije u jugoslovenskom slučaju nije bila samo uslovljena izlaženjem iz krize i modernizacijom proizvodnje već i težnjom ka daljoj centralizaciji i snaženju autoritarne vlasti Milana Stojadinovića. Novoj državi nije bilo nimalo lako da posle 1918. od različitih privrednih organizama koji su ušli u sastav Kraljevine SHS stvori jedinstveni sistem, ima li se u vidu da je ona bila formirana kao konglomerat različitih celina, politički, ekonomski i kulturno nejednakih i neravnomernog stepena razvitka. Kraljevina je od početka bila prinuđena da reguliše odnose između kapitala i rada. Versajski mirovni ugovor je, po prvi put u istoriji, sadržavao preporuke o „radničkom pitanju". Osnovan je i Međunarodni biro rada za razmatranje međunarodnih pitanja od interesa za radništvo. Kraljevina SHS je, kao članica Društva naroda, postala obavezna da donese socijalno-ekonomske zakone iz oblasti „radničkog pitanja". Čak i u eri liberalizma Kraljevina SHS nije mogla napustiti svaki nadzor nad privredom, pre svega nad industrijom. Vid ove upravne regulative predstavlja osnivanje specijalnih resora za privredu: Ministarstva trgovine i industrije, Ministarstva šuma i rudnika, Ministarstva finansija, Ministarstva poljoprivrede i voda, Ministarstva za obnovu i razvoj, Ministarstva ishrane i obnove, Ministarstva za agrarnu reformu, Ministarstva građevina. Svi ti resori bili su izgrađeni kao administrativno-regulativni organi u sferi privrede. Pri Ministarstvu trgovine i industrije ustanovljen je 1920. Privredni savet, administrativno-birokratska ustanova koja se nije ni osetila u privrednom životu, jer su ekonomske resore vodili političari. Savet je bio sastavljen od predstavnika Ministarstva i svih pokrajina. Vladavina administrativno-birokratskih ustanova i metoda nailazila je, ističe Smiljana Burović, na nezadovoljstvo dela privrednika koji su smatrali da je zemlji daleko potrebniji „ekonomski parlament" od „političkog". Deo srpskih vladajućih političara strahovao je međutim da se konstituisanjem „privrednog parlamenta" ne poremeti centralizam i ojačaju suparničke buržoazi-

izvoda,

<3

<5 0


je, slovenačka i hrvatska. Bilo je i takvih koji su u jačanju „privrednog parlamenta" videli mogućnost stvaranja „sindikalnog parlamentarizma", koji bi, smatrali su, rasplamsao klasnu borbu kao u SSSR-u. Privrednici su podvrgavali kritici postojeći parlament zbog njegovog sastava (uglavnom intelektualci i zemljoradnici), a bez trgovaca, industrijalaca i zanatlija. U parlamentu nisu razmatrani privredni programi i projekti, pa čak nijedan političar nije pao braneći neki ekonomski program, kojih nije ni bilo ili ih je bilo sasvim malo. Izuzeti iz učešća ù neposrednoj vlasti i upravi, privrednici su počeli da se organizuju putem komora, kao oblika „staleškog" objedinjavanja. Državna politika je industrijskim protekcionizmom i putem carinske politike, doprinosila razvitku industrije uvozom mašina bez carine. Najbolji režim zaštite dobile su industrije koje su imale povoljnije uslove za razvitak. Građanske stranke pogotovu nisu bile obuzete ekonomskim planovima i vizijama. HSS je veću pažnju počela pridavati ekonomskim pitanjima od sredine tridesetih godina. Osnivanjem „Seljačkog kola" i „Gospodarske sloge" stranka je shvatila značaj privrednih problema u politici, ali se delatnost ovih organizacija pretežno svodila na ekonomsko-kulturnu propagandu; agrarno-tehničko usavršavanje i upućivanje seljaka u modernije organizovanje u sferi proizvodnje i prometa, oživljavanje kulturnog nasleđa, folklora, etnografskih običaja, te na njihovo stavljanje u službu nacionalne politike. Od 1938. i pojave knjige Rudolfa Bičanića Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, s Mačekovim predgovorom, ciljevima nacionalne politike je podređena i naučna argumentacija. JMO je propagirala očuvanje veleposeda, a SLS tražila izuzimanje crkvenih poseda iz agrarne reforme. Nijedna građanska stranka nije imala definisan program ekonomskog razvitka, prepuštajući da stvari „teku kako teku" u skladu s dominacijom ideologije liberalizma iz prošlog veka, koja je sa sve jačom intervencijom države u drugim zemljama Evrope smatrana prevaziđenom doktrinom razvoja nacionalne ekonomije. Što se tiče komunista, oni nisu imali nikakav uticaj na društveno-ekonomski život. Odbacivali su „agrarističku ideologiju" seljačkih partija kao „sitnoburžoaski utopizam". Smatrali su da je ideal samostalne seoske privrede nemoguć u uslovima vladavine kapitalizma na jednoj strani, i u vremenu socijalne revolucije na drugoj. Komunisti su se zalagali za industriju, što je proisticalo iz marksističke


3 1 3

ekonomske doktrine i kulta industrijalizacije u SSSR-u, a protiv „agrarizacije" Jugoslavije. Industrija u Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji od 1929. godine prošla je kroz više „cikličnih kriza" koje su bile nejednake po uticaju i posledicama, ali su se sve bez razlike odražavale na privredu u celini. Brži razvoj industrije posle rata bio je uslovljen talasom inflacije i povećanim ulaganjem kapitala u ovu privrednu granu da bi nastupanjem deflacije došlo do smirivanja započetog razvoja. Svetska kriza je, međutim, najrazornije delovala, dovodeći do potpunog zastoja razvoja industrije. Prevazilaženjem njenih posledica nastupilo je oživljavanje privrede u celini koje je trajalo do početka drugog svetskog rata. Mada je svetska ekonomska kriza sa zakašnjenjem pogodila Jugoslaviju, dovela je do pada agrarnih proizvoda pogoršavajući ionako težak položaj seljaštva. Cene agrarnih proizvoda padale su znatno brže i u većoj meri nego cene industrijskih proizvoda, potrebnih seljačkim gazdinstvima (disparitet cena ili makaze cena). Nastupilo je i doba nezaposlenosti. Veliki broj poljoprivrednih najamnih radnika nije mogao da nađe zaposlenje ni za vreme sezone poljskih radova. U gradovima se povećao broj jeftine radne snage sa sela koja je konkurisala za radna mesta kojih nije bilo. Kupovna moć se naročito smanjila kod onog dela stanovništva koje se nalazilo u radnom odnosu, ali s malim primanjima (sitni činovnici, nameštenici, kućna posluga, i si.). Prema popisu iz 1931. ova kategorija stanovništva u gradovima je iznosila 476.079. Industrija je ograničavala proizvodnju i smanjivala kapacitete. Izveštaji banskih uprava govore o opadanju industrijske proizvodnje, obustavljanju rada, otpuštanju radnika, i'td. Fabrike su se prodavale po niskim cenama; propadale su velike trgovačke radnje; najamnina fabričkih radnika je uveliko opala; nestalan, periodičan rad je postajao forma nezaposlenosti. Kod Središnjeg biroa za posredovanje rada u Beogradu, broj novoprijavljenih radnika za zaposlenje u svim granama delatnosti iznosio je u 1931. godini 158.089; 1932. godine prijavio se 254.121 novi radnik za rad; u toku 1933. broj novoprija'vljenih radnika popeo se na 289.659; sledećih godina — 1934. i 1935. — broj prijava se sve više povećavao, a broj ponuda za zaposlenje se smanjivao. Analizirajući ovu pojavu, Nikola Vučo nalazi da su se ponude poslodava-


ca najviše odnosile na nekvalifikovane radnike, a upola manje na kvalifikovane radnike. Istraživanja Smiljane Đurović otkrivaju da je u Jugoslaviji 1931. bilo 536 stečajeva i 835 prinudnih poravnanja. Na finansijsku krizu u Jugoslaviji teško se odrazio krah velike bečke banke Ossterrichische Kredit — Anstalt, s kojom su bile vezane hrvatske i slovenačke banke, i nalazio povezan deo preduzeća koja su nekada imala sedište u Austro-Ugarskoj. Seljačka zaduženost je rasla od 1925. i dobila masovne razmere u doba krize. Osnivanje „PRIZADA" i druge interventne mere nisu mogle da spreče pad cena poljoprivrednih proizvoda. Seljak je propadao i zbog otvaranja pomenutih „makaza cena": dok je kupovao jedan plug 1920. za 700 dinara ili 360 kg pšenice, dotle je 1934. isti plug nabavljao za 920 dinara ili 868,8 kg pšenice. Zakonom o zaštiti zemljoradnika iz 1932. proglašen je moratorium na plaćanje dugova; kamata je svedena na 10% i zabranjena je javna prinuda prodaje seljačke pokretne i nepokretne imovine za naplatu dugova. Do 1932 je izbrojano 709.525 seoskih dužnika, a ukupan iznos duga procenjen na 6.982 miliona dinara (45,17% privatnim licima, a 32,18% privatnim novčanim zavodima). Bez posla je za nekoliko godina ostalo 34.000 zanatskih radnika. Na javnim berzama se povećao broj nezaposlenih radnika. Država nije priskočila u pomoć „Prvoj hrvatskoj štedionici" i drugim „prečanskim" bankama da se izvuku iz krize, što će nepovoljno uticati na srpsko-hrvatske odnose. Godine 1932. opadaju ulozi na štednju i dolazi do stečaja 11 banaka, 117 industrijskih i zanatskih preduzeća i 514 veletrgovinskih radnji. Kriza je dovela do sloma koncepta liberalističke ekonomije. Pod uticajem stvarnosti dolazi do napuštanja liberalizma i njegovog zamenjivanja merama državne intervencije. U Jugoslaviji je, kao uostalom i u drugom svetu, ranije ili kasnije, s ovim ili onim specifičnostima, s ekonomskom krizom počeo prelaz na državno-kapitalističku privredu, praćenu nizom interventnih i regulativnih mera u poljoprivredi, spoljnoj razmeni, industriji. Teoretičari i praktičari državnog intervencionizma opravdavali su tendenciju jačanja države u privredi nizom razloga fiskalnog karaktera, socijalnim i nacionalnim potrebama. Apologeti ovog tipa privređivanja navodili su da prihodi države iz oblasti proizvodnje utiču na smanjenje poreskih opterećenja; branili su državna preduzeća kao rentabilnija


3 1 5

od privatnih; ona su navodno manja — za razliku od „anacionalnog" privatnog kapitala — rukovođena profitom, čime se ublažava eksploatacija radnika i pomaže nacionalnoj odbrambenoj emancipaciji. Novi program vlade Bogoljuba Jevtića iz februara 1935. nagovestio je privredni program, kao izraz „novog doba" i novih shvatanja" u čijem se središtu nalazila Uredba o javnim radovima sa angažovanim sredstvima od jedne milijarde dinara. Po tom programu trebalo je oživeti privredu, pomoći zemljoradnicima, izgraditi puteve, železničke i drumske, povezati Primorje sa ostalim delovima zemlje. Predviđeno je da se suma od jedne milijarde utroši za dve godine. Ideja je potekla od M. Stojadinovića, ministra i'inansija u vladi B. Jevtića. Program javnih radova predložilo je u vreme krize Društvo naroda. Uredba o javnim radovima tretirala se kao „socijalna uredba", koja treba da reši pitanje nezaposlenosti i da unapredi privredni razvoj pojedinih krajeva. Ali javni radovi nisu bili nepoznata ideja ni u prethodnom periodu. Jugoslovenski privrednici su smatrali da je to put da se okonča „ekonomska depresija". Vlada je odlučila da se pristupi izgradnji internacionalnog puta od mađarske granice do Horgoša i preko Subotice i Novog Sada do Beograda, Niša i bugarske granice; posebnu pažnju pobuđivao je i put Beograd—Zagreb—Ljubljana, ali usled nedostatka sredstava mogao se samo delimično izgraditi (Zagreb—Dugo Selo, Zagreb—Samobor, Ljubljana—Kranj, Beograd—Aerodrom Zemun). Država je u periodu 1925—1934, prema Rudolfu Bičaniću, investirala u javne radove 63,3% u Srbiji, 10% u Bosni i Hercegovini, 9% u Hrvatskoj, 6,1% u Crnoj Gori,'4% u Vojvodini, 3,9% u Sloveniji i 3,7% u Dalmaciji. Izneta Bičanićeva rekonstrukcija nekorektna je, između ostalog i zbog toga što je pod Srbijom obuhvatio Kosovo i Metohiju i Makedoniju. Među javnim radovima očekivale su se i melioracije u slivu Morave, izgradnja mostova preko Dunava i Tise, elektrifikacija zemlje. Za vreme M. Stojadinovića podignuto je više novih električnih centrala i dalekovoda. Ali stepen elektrifikacije je daleko zaostajao za potrebama zemlje, raspoloživim energetskim izvorima i elektrifikacijom drugih razvijenih zemalja srednje Evrope. Ogroman broj sela je ostao u mraku, a elektrika smatrana nedostižnim luksuzom. Oporavak privrede doveo je do usmeravanja težišta državnog interesovanja prema selu, ali nisu zapostavljani ni razvoj

<3

<5 0


industrije i saobraćaja. Iskustvo života i „ekonomska p o l i t i k a " pre svetske krize jasno su ukazivali da se država u svome razvitku više ne može oslanjati na „veštačku kupovnu snagu" koja je ulazila, kako je pisao Mijo Mirković, iz Nemačke, Francuske, Sjedinjenih Država. Zajmovi zaključeni u inostranstvu i reparacije, sa doznakama novca od strane iseljenika, hranile su i omogućavale život i privatnoj gradskoj privredi i državi. Od privrede se očekivalo da svoj narodni dohodak obrazuje iz agrara, ali je za ovaj bio karakterističan mali „parcelni posed". Seljak, najmnogobrojniji proizvođač, ali i potrošač, bio je do guše zadužen. Nizom mera Stojadinovićeva vlada je nastojala da olakša položaj seljaštva: septembra 1936. ona je Uredbom o likvidaciji zemljoradničkih dugova otpisala 50% glavnice zemljoradničkih dugova; zemljoradnicima je omogućeno dobijanje novih zajmova; cene poljoprivrednih proizvoda su povećane; poljoprivreda se rasterećivala poreskih tereta; unapređivao se izvoz agrarnih proizvoda a olakšavao uvoz proizvoda neophodnih kao industrijska sirovina; primenjivale su se nove veterinarske i agronomske mere u smislu unapređivanja poljoprivrede i povećanja prinosa. Tako je započelo odabiranje oplemenjenih priplodnih grla, selekcija semena, osnivanje Veterinarskog zavoda u Zemunu kao jugoslovenske ustanove. Sve ove mere državne intervencije pokazuju da je država preuzimala na sebe zadatak ozdravljenja ekonomske situacije posle krize koja je potresla svet, ne mimoilazeći ni nerazvijenu balkansku zemlju. Kraljevina u kojoj je stanovništvo sela predstavljalo ogromnu većinu a broj činovnika i nameštenika premašivao broj industrijskih radnika, morala je da se zalaže za ozdravljenje poljoprivrede, da brine o povećanju prinosa i o izvozu poljoprivredne produkcije, ukoliko je želela da obezbedi prihode države — jednom rečju, da ozdravi privredu i stvori koliko-toliko sređenu socijalno-ekonomsku osnovu društvenog života. Tri podunavske izvozničke agrarne zemlje, Jugoslavija, Rumunija i Mađarska formirale su još 1930. „agrarni blok", tražeći od glavnih uvoznica poljoprivrednih proizvoda iz jugoistočne Evrope (Austrije, Čehoslovačke, Italije i Nemačke), da olakšaju carinskim preferencijalima položaj ovih država kako bi izdržavale konkurenciju prekookeanskih zemalja. Agrarni blok je takođe od drugih, tzv. poverilačkih zemalja (Francuska, Švajcarska, Holandija, Engleska) očekivao nove kredite radi


3 1 7

starih dugova. Smiljana Đurović smatra da je Jugoslavija u novoj situaciji u program svoga privrednog razvoja stavila na prvo mesto brigu za agrarni razvoj. PRIZAD (Privilegovano izvozno društvo) je nastao kao organ državne ekonomske politike, kupujući, prodajući i izvozeći poljoprivredne proizvode (pšenicu, uljarice, kukuruz, šljive, itd.). Država je intervenisala i u izvozu stoke donošenjem Uredbe za kontrolu izvoza stoke u cilju staranja o povoljnim cenama, podsticanja izvoznika i zalaganja za iskorišćavanje preferencijala. Najznačajniju intervenciju država je sprovodila preko javnih radova. Isticalo se da će se putem otvorenih kredita obezbediti „davanje hleba narodu u pasivnim krajevima", podstaći izgradnja saobraćajnih objekata i građevinskih objekata. Pruga Koprivnica—Varaždin, povezivala je Zagreb s Podravinom. Pruge Bileća—Nikšić i Ustiprača—Foča završene su 1938. godine. Broj radnika koji su radili na građenju železničkih pruga popeo se 1937. na 39.077 radnika. Do početka 1938. izgrađeno je novih puteva u dužini od 540 km. Istovremeno s gradnjom novih puteva tekla je opravka i rekonstrukcija banovinskih kolovoza. U okviru javnih radova započeta je gradnja modernog međunarodnog puta Beograd—Novi Sad. U vlasništvu države nalazilo se najveće poljoprivredno dobro u Kraljevini, „Belje", površine 60.000 hektara, a sa 12-16 miliona dinara prihoda godišnje. Država je takođe bila vlasnik i osam fabrika duvana, dve fabrike šećera, jedne fabrike svile; bila je vlasnik rudnika i preduzeća drvne industrije, pošta, telefona i telegrafa, rečne plovidbe. Jugoslovenske državne železnice su 1939. zapošljavale 86.048 radnika i činovnika. Saobraćaj je do 1918. gravitirao prema strateškim i privrednim interesima carstva onog u čijem su okviru živeli jugoslovenski narodi: austro-ugarskog, odnosno turskog, tako da su mnogi delovi nove države među sobom bili nepovezani. Vladina politika je išla u pravcu političke, privredne i saobraćajne orijentacije prema novom administrativno-političkom centru, Beogradu. Beograd i Banat su nepovezani, kao i Srbija i Bosna, odnosno Dalmacija i Bosanska krajina (gradnja „Unske pruge" proticala je u znaku stalnih afera). Od Kruševca do Užica roba je putovala 23 dana. Za opravku vagona i lokomotiva izgrađene su privatne fabrike u Slavonskom Brodu, Smederevu, Subotici, Kruševcu i Smederevskoj Palanci. Državne železnice

gašenja

<3

<5 0


su bile najvažnija grana saobraćaja. Od 1918. do 1933. u Jugoslaviji je sagrađeno 1000 km novih železničkih pruga, tako da je njihova ukupna dužina 1931. iznosila 10.434,9 km. Država.je_za.vreme M. Stojadinovića počela da.investira i u oblast metalurgije i ratne industrije. Istovremeno ona se pojavljivala i kao veliki kupac, dajući poslove i obezFeđujući nabavke za vojsku; naručivala je poslove od industrije, organizso vala je spoljnu trgovinu u oblasti poljoprivrednih, šumarskih, drvnih i rudarskih i industrijskih proizvoda. „Šipad" je bio najveće šumsko-industrijsko preduzeće u Jugoslaviji sa oko 7000 radnika; preduzeće je regulisalo cene drveta i drvne industrije; imalo je vlastitu eksploatacionu železnicu i fabriku celuloze u Drvaru. Drvna industrija je inače bila prva industrijska grana u kojoj je zavedena dirigovana privreda. Sistem državne privrede se dopunjavao sistemom državnog kapitala. Preko državnih banaka i privilegovanih novčanih ustanova (Narodna banka, Državna hipotekama banka, Poštanska štedionica, Privilegovana agrarna banka) država je sabirala najveći kapital u Jugoslaviji i predstavljala faktički najvećeg finansijera u zemlji preko novčanih ustanova koje su mogle kreditirati do 8 milijardi dinara. U međuratnom razdoblju država je raspolagala i vojno-tehničkim zavodima, a bilo je i nekoliko manjih fabrika u privatnom vlasništvu. Reč je o Vojno-tehničkom zavodu u Kragujevcu, u čijem su se sastavu nalazili i ostali vojno-tehnički zavodi: Cačak, Obilićevo (Kruševac), Kamnik, Sarajevo i Zagreb. Zavod u Lazarevcu „Vreoci" izrađivao je barut, eksploziv i štapine. Vojna industrija se razvijala neplanski, uz skromna investiciona ulaganja. U ćelom međuratnom periodu vojna industrija nije osvojila proizvodnju teškog oružja i motorizacije usled čega je, kao i za neka druga laka oružja, bila upućena na nabavke u Francuskoj, Engleskoj, Nemačkoj, Italiji, Belgiji i Čehoslovačkoj. Posle 1935. dolazi do preorijentacije u nabavci naoružanja iz Nemačke. Građanski krugovi nesrpskih nacija kritikovali su politiku razvoja vojne industrije, zbog njenog smeštaja na tlu Srbije (,,u sredini zemlje"). Ministarstvo vojske i mornarice je još 1923. predlagalo da se u cilju efikasnije odbrane slovenačka preduzeća za proizvodnju municije presele u „centar države" (iz Kamnika u Užice, a valjaonice iz Jesenica i Store u Prijedor).


3 1 9

Razvoj industrije 1935—1937. pokazivao je napredak, ako se izuzmu mlinska industrija i industrija piva. Najviše novih pred uzeća bilo je iz oblasti tekstilne industrije (prerada pamuka, vune, kudelje, jute, veštačke svile). Najmodernije i najveće preduzeće je podignuto u Vučju, kod Leskovca (predionica i tkačnica vune). Fabrika aluminijuma u Lozovcu kod Šibenika prerađivala je domaći boksit. Proširene su tekstilne fabrike u Sloveniji kao i neka druga preduzeća: izgrađena je „gruba pruga" u Zenici, rafinerija bakra u Boru i rafinerija olova u Trepči. U Šapcu je izgrađena nova fabrika za preradu plavog kamena i superfosfata „Zorka", zatim nova fabrika cementa u Skoplju, rafinerija u Pančevu, fabrike seruma u Zemunu i Zagrebu, itd. Najviše novih fabrika po banovinama je podignuto u dunavskoj banovini 35, u savskoj 16, na teritoriji uprave grada Beograda 16, u dravskoj banovini 11, u vardarskoj 8, u primorskoj 5, u moravskoj 4, u drinskoj 3 i po jedno preduzeće u zetskoj i vrbaskoj banovini. , Prema Smiljani Đurović, principi Stojadinovićevog plana o podizanju industrije polazili su od prerade sirovina u zemlji, izgradnje preduzeća koja neće zavisiti od inostranog uvoza sirovina i usmeravanja industrije na razvoj ratne industrije. Prilikom izgradnje „grube pruge" u Zenici Stojadinović je u ovom metalurškom centru video osnovu i stub teške industrije u Jugoslaviji. Proširenjem „Zenice" stvoreni su osnovi nacionalne industrije čelika („železne industrije"). Do proširenja je došlo i • u fabrici elektrolize bakra u Boru, gde je eksploataciju u ćelom i međuratnom periodu ostvarivao francuski kapital, koji je inače ' učestvovao u finansiranju deset preduzeća iz područja rudarstva i topioničarstva. Godine 1940. „Bor" je prešao u nemačke I ruke. Topionica olova u Zvečanu je započela s radom krajem I 1939. godine. Podizanjem fabrike u Lozovcu, kod Šibenika, I podstaknuta je proizvodnja avionske industrije (fabrika „Ika! rus" i „Zmaj" u Zemunu). Za gradnju niza preduzeća u ? Stojadinovićevo vreme i te kako je bio zainteresovan strani I kapital, naročito nemački, kojemu je vlada davala značajne 5 povlastice. f Stojadinović je razvio tendenciju približavanja Nemačkoj I koju je podstakao kralj Aleksandar posle Hitlerove pobede 1 januara 1933. godine; tu tendenciju su podržavali i Britanci, što ' je uticalo da istu politiku nastavi i knez Pa vie nakon ubistva , jugoslovenskog kralja u Marseju. Ova politika se u spoljnotrgoi

<3

<5 0


vinskoj razmeni nije morala nategnuto obrazlagati, jer je odgovarala orijentaciji privrede Kraljevine prema najbližim tržištima; pri tome je reč bila i o komplementarnim privredama koje su se nadopunjavale, tim pre što su Hitleru bile neophodne sirovine i poljoprivredni proizvodi u vreme intenzivnog prelaska Trećeg Rajha na program naoružanja i prevođenja nemačke privrede na ratni kolosek. Nemačka je mogla postati glavni potrošač jugoslovenskih poljoprivrednih proizvoda, isto kao što je Kraljevina s druge strane bila gladna nemačkih industrijskih proizvoda. Vladajući faktori su bili svesni da je Nemačka velika sila s odgovarajućim uticajem u Podunavlju, na isti način kao što je bila i značajan ekonomski činilac u Evropi. Uključivanje Nemačke u jugoslovenski privredni prostor olakšano je time što se dotadašnji partner Jugoslavije Italija (stoka, drvo, itd.), nalazila u ratu protiv Etiopije i trpela ekonomske sankcije Lige naroda. Ekspanzija Nemačke na Balkan i prostor srednjeg Podunavlja (geopolitički pojam „Jugoistok") značilo je oživotvoravanje stare teorije Austro-Ugarske o podunavskom privrednom prostoru, prema kojoj je u savremenoj verziji Nemačka bila „industrijska radionica" Evrope i sveta, a balkanske i podunavske zemlje njen agrarni i sirovinski privesak. Nemačkoj je u razmeni s Kraljevinom Jugoslavijom odgovarao i klirinški sistem razmene. Jugoslavija je isporukama poljoprivredne proizvodnje, stoke, olova, bakra i cinka plaćala liferacije nemačke industrijske robe. Treći Rajh je među prvima uveo i trgovinu oružjem. Iz Jugoslavije su se očekivale isporuke i drugih sirovina: gvožđa, pirita, hromne rude, antimona, manganove rude, liskunovog škriljca, azbesta i grafita. Jugoslavija je do 1935. nabavljala oružje kod zapadnih demokratija, ali od tada počinje preorijentacija prema Nemačkoj. Nemačka je čak vršila pritisak da se u nabavci naoružanja Kraljevina osloni na Nemačku, posebno prilikom nabavke artiljerije i vazduhoplovstva. Jugoslavija je izvozila i strateške materijale, iako Nemačka nije uredno isporučivala naoružanje (zakašnjavanje s isporukama podmornica i aviona; izostanak isporuka rezervnih delova; posle 1939. liferacije su tekle iz fabrika „Škoda"). Jugoslavija je bila prinuđena da nabavlja naoružanje zbog proklamovane „oružane neutralnosti", tim pre što nije imala svoju industriju aviona i teške artiljerije, razvijenu tehnologiju, a pogotovu finansijska sredstva. Nemačka je pritiskala Jugoslaviju da ne prodaje robu njenim protivnicima. Velika Britanija


3 2 1

je na drugoj strani nastojala da jeftinim otkupom robe na kontinentu oslabi nemačke izvore ratne privrede i snabdevanje stanovništva, ali u tome nije postigla očekivani uspeh. Istovremeno s klirinškom razmenom, Nemci su bili spremni da vlastitim investicijama pomognu u eksploataciji aluminijuma i razvijanju energetskih postrojenja. Tajnim protokolom od 31. jula 1940. predviđeno je jačanje trgovine između Kraljevine Jugoslavije i Nemačke. Novim tajnim protokolom iz oktobra 1940. Nemačka je obezbedila monopol na izvoz jugoslovenskih proizvoda: kukuruza, pasulja, konja za vuču, krupnih goveda, junadi, svinja, masti, živine, ulja, drveta, štavljene kože, kudelje i rudače (cinka, aluminijuma, antimona itd.). U svojoj ekonomskoj politici prodiranja i ostvarivanja privrednog prostora, Nemačka je potiskivala francuski uticaj a kasnije onemogućavala britanske pokušaje da zameni Francusku, sukobljavajući se od 1933. i s interesima Italije koja je takođe imala trajne ambicije u predelu Balkana i Podunavlja. Nemačka je smatrala da Jugoslavija pripada „evropskom velikom privrednom području", kao „agrarno-sirovinski snabdevač". Nemačka politika prema Jugoslaviji bila je usmerena u pravcu da Jugoslavija ostane van rata i da se privredno veže za Nemačku radi dopune nemačke ratne ekonomike. Nemački predstavnici najvišeg ranga, koji su posećivali Jugoslaviju, forsirali su privrednu razmenu (Herman Gering, Hjalmar Šaht, Funk, Konstantin fon Nojrat). Nemačka je sticala povlašćen položaj u jugoslovensko-nemačkim privrednim odnosima kao neuporedivo jači privredni partner, što se vidljivo odražavalo na robnu strukturu jugoslovenskog izvoza u Nemačku. Jugoslavija je zavisila od državnih nabavki naoružanja, a Nemačka je praktično kontrolisala jugoslovenski izvoz iz drugih država. Proširenje „Zenice" za vlade Stojadinovića uveliko je zavisilo od učešća „Krupa". Privredna razmena se ostvarivala preko mešovitih državnih (vladinih) odbora koji su do aprila 1941. održali 12 sastanaka. Nemačku privrednu politiku prema „Jugoistoku" su nosili: Srednjoevropski privredni savet, Odbor za Jugoistok IG Farbenindustrie, Društvo za Jugoistočnu Evropu u Beču, Odbor za Jugoistok Savezne industrijske grupacije. U borbama nacionalnih buržoazija, a srpske i hrvatske naročito, obostrano su iznošene proizvoljnosti o „pljački Hrvatske" od strane Srbije, ili pak da je Hrvatska teret države a

<3

<5 0


Hrvati u celini nepouzdani, mada naučni govor isključuje potrebu sličnih kategorija. Niti je Hrvatska bila „srpska kolonija", — kao što je smatrao V. Maček, 1938, držeći da se s hrvatskim krajevima postupalo kao s pašalucima u doba raspadanja turskog carstva, i da su Hrvatska i ostali „prečanski krajevi" dovedeni u „neprispodobivo gori položaj nego što su ga imali pod bivšom austro-ugarskom monarhijom", gotovo do „ruba gospodarske propasti" — niti su svi Hrvati bili ekstremisti i neraspoloženi prema Jugoslaviji, čak i pod uslovom da se reši nacionalno pitanje. Ovaj neodmereni politički govor s obe strane samo je do usijanja dovodio ionako rovite međusobne odnose. Istraživanja ekonomista i drugih naučnika pokazuju da je Hrvatska postigla, čak i u takvoj Kraljevini, razvoj daleko brži od onog u Austro-Ugarskoj. Radikalne stavove ponavljao je i Rudolf Bičanić u navedenoj knjizi, nastojeći da dà ekonomsku argumentaciju hrvatskog nacionalnog pitanja, ali produbljujući protivurečnosti i razvijajući još veće netrpeljivosti. Po njemu „zastava srpskog imperijalizma" je bila jugoslovenskä. Mada su ove optužbe o „pljački" bile ispolitizirane, one su ostavljale trag i remetile odnose, usađujući se u svest dela ljudi kao apsolutna istina. Bičanić je, kao rezultat jačanja države, izvodio zaključak da za Hrvate (hrvatsku buržoaziju u stvari) nije opasan „balkansko-levantijski sistem patrijarhalne stare Srbije", s neurednom administracijom i čaršijskim shvatanjima, već „moderni aparat državne ekonomije" koji služi kao sredstvo eksploatacije. Dok je prvi smatrao pasivnim, parazitskim, drugi je bio aktivan, eksploatatorski, imperijalistički; smatrao je, takođe, da je ekonomska kriza dovela do zahvata države u privredni život, što nije mimoišlo Jugoslaviju kao siromašnu i agrarnu zemlju, uz tendenciju da se središte te ekonomske snage prenese u Beograd. Bičanić je svesno previđao da je hrvatska industrija bila daleko razvijenija od srpske 1918. godine, da je koristila sirovine ostalih delova Jugoslavije i tržište za plasman svojih proizvoda; da je u novu državu ušla neoštećena, štaviše njena je industrija u ratu čak bila i ojačana; Hrvatska je imala veće koristi i 1925—1930. kada je finansijski kapital prevladao na račun industrije i poljoprivrede. Ako je „srbijanski ekonomski imperijalizam" bio u ekspanziji i u mogućnosti da živi na račun države, od čega nisu imale koristi Hrvatska i Slovenija, nije jasno zbog čega su onda neki vladajući krugovi oko kneza Pavia išli na sporazum s hrvatskom buržoazi-


323

jom od 1935. godine koji je značio drukčiju unutrašnju organizaciju države s posledicama i na ekonomski raspored moći u Kraljevini. Bez obzira na tendencije razvoja državnog kapitala posle svetske ekonomske krize, srpska buržoazija nije uspela da izgradi eksploatacioni sistem koji bi mogao efikasno delovati na ćelom prostoru države i osiguravati prihode isključivo srpskom građanstvu. Srpska buržoazija je sa zakašnjenjem nastojala da prestigne — koristeći prednosti političke dominacije — svoju hrvatsku suparnicu. Stojadinović je nesumnjivo izražavao ovu politiku, ali je ona počinjala u isto ono vreme kada je u cilju liberalizacije diktature i nalaženja rešenja sukoba srpsko-hrvatske buržoazije Stojadinović oboren. Posle obaranja Stojadinovića kompromis je bio neizbežan i do njega je i došlo avgusta 1939. godine. Nesumnjivo je da je dirigovana privreda od vremena ekonomske krize putem javnih kredita sve više jačala ulogu države. Stojadinović je ovoj ekonomskoj politici udahnuo novu snagu od 1935, približavajući je konceptu nacionalne ekonomije, po stranom nacističkom uzoru, ali imajući u vidu i jugoslovenske specifične potrebe. Komponente ove politike su se oslanjale na plan i uočavanje značaja hernije u razvitku novih tehnologija. Kratkotrajni Stojadinovićev eksperiment, s osloncem na raniju praksu javnih radova i državne intervencije u oblasti privrede, kao da je davao ekonomski sadržaj integralnom jugoslovenstvu, koje se do tada velikim delom izražavalo u političko-propagandnoj frazeologiji ili u nastojanjima pojedinih „učenjaka" i umetnika da mu daju neki trajni i večiti metafizički izraz duhovnog jedinstva. Takav razvoj prekinuo je pad Milana Stojadinovića i početak drugog svetskog rata.

PROSVETA, NAUKA I KULTURA

Najvidljiviji pokazatelj kulturne zaostalosti Kraljevine bila je nepismenost. Godine 1921. 51,5% njenog stanovništva, bilo je nepismeno, što je drastičan podatak za zemlju od 12 miliona stanovnika, posebno u poređenju s prosvetnim nivoom visokorazvijenih zemalja zapadne i srednje Evrope. Procenat nepismenosti u Makedoniji i Bosni i Hercegovini prelazio je 80%, a bio je znatno niži u zemljama koje su do 1918. živele u sastavu Austro-Ugarske. Godine 1931. pismenih je najviše bilo u dravskoj banovini (99,4%), upravi grada Beograda (89,1%), savskoj banovini (72,3%), dunavskoj (71,1%), a sledUa su primorska (42,6%), moravska (38,0%), drinska (37,9%), zetska (34%), vardarska (29,1%), vrbaska (27,4%). Nepismenost je bila naročito visoka među ženama, zbog patrijarhalnih shvatanja i verskih obzira, što su pokazivali podaci iz 1931: moravska banovina imala je 16,3% pismenih žena, drinska 19%, zetska 17,1%, vardarska 14,5%, vrbaska 14,2%, primorska 30,2%, dunavska 60,5%, savska 64,9%, uprava grada Beograda 84,7% i dravska banovina 94,2%. Povećanje procenta pismenog stanovništva za deset godina, između dva popisa stanovništva u Kraljevini, iznosilo je 5,9%. Pismenost se povećavala naročito kod mlađeg naraštaja, zbog širenja školstva i veće potrebe za pismenim građanima, ali je izvestan broj dece napuštao školovanje, naročito u brdskim i retko naseljenim krajevima, gde nije ni bilo dovoljno škola. Za razvoj školstva bili su karakteristični napori da se stvori jedinstveni školski sistem i nasleđena rascepkanost savlada unifikacijom vrsta i tipova škola i nastavnih programa. Osnivanjem banovina namesto ranijih oblasti stvaranje jednoobraznog školskog sistema je znatno ubrzano.


3 2 5

U Kraljevini Jugoslaviji porastao je broj škola, učenika i

nastavnika, mada je ona i dalje bila jedna od najzaostalijih zemalja u Evropi u pogledu pismenosti. Od 1918. broj narodnih (osnovnih) škola povećao se sa 5.610 na 8.357, broj učenika sa 650.000 na 1.393.422, dok je broj učitelja 1937/1938. dostigao

25.000. Ali te iste školske godine preko 300.000 pristiglih učenika nije našlo mesta u školama osnovnog obrazovanja. Osmogodišnje obrazovanje, uvedeno 1929, obuhvatilo je decu u dravskoj i dunavskoj banovini, donekle i u primorskoj. Razvile su se i naglo narasle građanske škole, tip srednje škole koji je spajao opšte i stručno obrazovanje, u kojima je 1937/1938. bilo 39.850 učenika. Sa 120, broj ovih škola je porastao 1937/1938. na 189, a broj učenika sa 42.700 na 116.655. Gimnazija je predstavljala glavni i najelitniji oblik srednje škole jer je odgovarala imućnijim slojevima društva — koji su slali svoju decu u ovakve škole da bi mogla da nastave školovanje na univerzitetu — i najambicioznijim seljacima, naročito srednjacima. Učiteljske škole neravnomerno su se razvijale: posle 1918. bilo ih je 24, sa 2.330 učenika i 287 nastavnika, a 1928. godine 40, sa 8.660 učenika, da bi 1937/1938, zbog težih materijalnih uslova i orijentacije ka drugim, manje teškim i unosnijim zanimanjima, broj učenika spao na 3.199. Pored državnih škola postojale su privatne i one pod rukovodstvom crkve. Žene su pohađale tzv. domaćičke škole. Gimnazije su favorizovane u odnosu na stručne škole. Godine 1937/1938. trgovačke akademije i srednje tehničke škole pohađalo je 6.435, a zanatske 3.222 učenika. Iste godine Jugoslavija je imala 23 trgovačke akademije, 3 pomorsko-trgovačke akademije i 8 srednjih tehničkih škola. Dvadeset dve umetničke škole pohađalo je te godine 3.307 učenika. Nastava je izvođena na srpskohrvatskom, a u Sloveniji na slovenačkom jeziku, dok su manjine pod međunarodnom zaštitom — nemačka, mađarska i rumunska — dobile pravo da otvore odeljenja za nastavu na maternjem jeziku. Nemačka manjina, koja je bila najbrojnija i ekonomski najuticajnija, imala je učiteljsku školu u Vršcu. Nepriznate nacije (Makedonci) bile su izložene srpskoj asimilaciji, a nacionalne manjine bez zaštite — albanska, i druge — ekspanziji ideologije integralnog jugoslovenstva. Polovina škola u vardarskoj banovini je bila zatvorena, jer država nije imala sredstva da plati učitelje, ili su


plaćeni toliko loše da nisu imali motivaciju da se zadrže na radnim mestima. Zaviseći od režima, učitelji nisu mogli steći osećanje stalnosti i sigurnosti. Školski programi počivali su na načelu jedinstva državne i narodne misli. Uzdizali su dinastiju Karađorđevića, bili zadahnuti antikomunizmom i religijskim osećanjima. Škole su vodile aktivnu borbu protiv nenacionalnih elemenata, a posebno protiv komunista iz redova đaka, studenata i nastavnika, koji su privremeno ili trajno isključivani i podvrgavani kaznenim i disciplinskim merama. Nastavnici su otpuštani ili premeštani u zabačene krajeve, stavljani pod nadzor, onemogućavani u napredovanju. Nepoželjne knjige i izdavačke kuće bile su na indeksu. Studenti komunisti upućivani su u koncentracione logore u Višegradu i Bileći. Pored dva postojeća univerziteta, u Beogradu i Zagrebu, osnovan je i treći, u Ljubljani, što je bio preloman događaj za slovenačku nauku i kulturu. Univerzitet u Ljubljani obrazovan je 1920. godine kao Univerza Kraljevine SHS v Ljubljani. Školske 1920/1921. imao je filozofski, pravni, tehnički, medicinski i teološki fakultet. Pored Zagrebačkog sveučilišta radile su u glavnom gradu Hrvatske i Veterinarska visoka škola, Tehnička visoka škola i Visoka škola za trgovinu i promet. U Subotici je 1920. osnovan Pravni fakultet, a u Skoplju Filozofski fakultet; za njih je važio Zakon Univerziteta u Beogradu. Krajem 1937/1938. u Jugoslaviji je bilo 8 visokih škola. Studenti iz siromašnijih porodica i tzv. pasivnih krajeva opredeljivali su se za pravne fakultete, gde je režim studija bio najslobodniji. Razvoju univerzitetske nastave doprineli su i istaknuti stručnjaci iz redova ruske emigracije, među kojima se nalazilo više naučnika svetskog glasa: Anton Bilimovič, Nikolaj Saltikov, Aleksandar Solovjev, Teodor Taranovski, Georgije Ostrogorski i drugi. Ostrogorskog je u Beograd pozvao Stanoje Stanojević 1933. godine. Pre toga on je radio kao privatni docent u Breslau (Vroclav). Za vanrednog profesora izabran je 1935. godine. Njegovim dolaskom počinje rad na istorijskom viđenju Vizantije, jer su njegovi prethodnici u Beogradu bili druge struke (Filaret Granić — teolog, a Dragutin Anastasijević filolog). Iako mlad, Ostrogorski je već tada uživao ugled u svetu. Radom na Univerzitetu u Beogradu Ostrogorski je utemeljio beogradsku vizantološku školu. Iz redova ruske emigracije poticao je veliki broj univerzitetskih nastavnika (70). Rusi su uglavnom radili na Univerzitetu u Beogradu i na novom ljubljanskom univerzitetu.


3 2 7

Broj studenata na Univerzitetu u Beogradu, 1919. godine iznosio je 3.320. Već 1921/1922. godine taj broj se uvećao na 7.220, što je nagli porast i najveća koncentracija omladine u Kraljevini SHS, kao rezultat pristizanja studenata koji su se školovali za vreme rata u inostranstvu, odnosno demobilizacije đaka. Već školske 1928/29. na Univerzitetu u Beogradu bilo je 5.875 studenata. Istraživanja Đorđa Stankovića su pokazala da je, po teritorijalnoj pripadnosti, na Univerzitetu u Beogradu 1925. bilo iz Srbije s „Južnom Srbijom" (Makedonija) — 3.555 studenata; iz Vojvodine 412 studenata; iz Crne Gore 317; iz Bosne i Hercegovine 189 studenata; iz Hrvatske 185 studenata; iz Slovenije 21 student — dakle svega 4.669 studenata. Gotovo 18% studenata (934) je bilo stranog porekla, a od toga 849 ruskog porekla. Broj studenata na Univerzitetu u Beogradu povećavao se sledećim ritmom: 1929/30. 7.300 studenata, od kojih 1.600 ženskih studenata; 1931/32. 8.300 studenata — 1.950 žena; 1934/1935. 8.350 studenata*— 1.730 žena; 1939/1940. 9.800 studenata — 2.100 žena i 1940/41. 10.930 studenata — 7.800 muških i 3.130 ženskih. Neposredno pred rat na Univerzitetu u Beogradu je studiralo svega oko 2.500 studenata iz seoskih i radničkih porodica, od ukupno blizu 10.000 upisanih studenata. Na Univerzitet je dolazilo sve više studenata iz seoskih i radničkih porodica (oko 26% 1939. godine), ali taj broj nije nikad dostigao srazmere socijalne strukture zemlje. U periodu 1918—1941. broj studenata na jugoslovenskim univerzitetima se udesetostručio. Nacionalna struktura Univerziteta u Beogradu u školskoj 1939/1940. godini pokazuje da je Srba bilo 2.707; Crnogoraca — 1.297; Bosanaca — 1.077; Hrvata — 842; Makedonaca — 779; Bugara — 569; Rusa — 431; Slovenaca — 144, i Mađara — 87. Prilikom upisa na Univerzitet nije bilo nacionalne diskriminacije, ako se izuzme tretman Makedonaca kao Srba, što se ogledalo i u promeni prezimena. U ćelom međuratnom periodu na jugoslovenskim fakultetima diplomiralo je svega 11 Albanaca. Antisemitskim uredbama uoči rata došlo je do ograničavanja upisa Jevreja na Univerzitet i diskriminacije jevrejskih trgovaca. Profesori Univerziteta u Beogradu angažovano su učestvovali u izradi programa državnog ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca: Jovan Cvijić, Aleksandar Belić, Jovan Radonić, Bogdan i Pavle Popović, Slobodan Jovanović, Stanoje Stanoje-


vić, Tihomir Đorđević, Božidar Marković, Grgur Jakšić i drugi. Na Univerzitetu u Beogradu predavao je do smrti 1914. i Jovan Skerlić, književni istoričar i kritičar, poznat kao „apostol jugoslovenstva". Univerzitet u Beogradu je predstavljao izrazito opštejugoslovensku nastavno-naučnu i obrazovnu ustanovu, koja je imala veliki značaj i za razvoj naprednih ideja u zavičajnim krajevima studenata. Početkom 20. veka na području Jugoslavije dolazio je jedan lekar na oko 10.000 stanovnika. Kako do 1918. nije postojao nijedan medicinski fakultet, budući lekari su se školovali na stranim univerzitetima: austro-ugarskim, ruskim, francuskim, nemačkim, švajcarskim i drugim. Kulturni razvoj je posle 1918. ubrzan, što se vidi po porastu ustanova kulture i broja njihovih korisnika. Krajem 1938. Jugoslavija je imala 41 stalno i putujuće pozorište, od čega 20 profesionalnih i 21 diletantsko, kao i 370 bioskopa. Film kao nova, s^Jma umetnost, osvajao je gledaoce, upoznavao građane s Amerikom u kojoj je nemi, a kasnije zvučni film dosegao najviši domet u svetu. Holivud je postao opštepoznati pojam među prosečnim jugoslovenskim građanima. U većim jugoslovenskim centrima snimljeni su i prvi filmovi. U Zagrebu je 1919. snimljen film o „nekrunisanom seljačkom kralju" Matiji Gupcu, a u Beogradu 1932. film o Karađorđu u režiji glumca Ilije Stanojevića. Radu na filmu dao je pečat Oktavijan Miletić, koji je od 1927. snimio veći broj dokumentarnih, eksperimentalnih i igranih filmova. Režirao je film „Ženidba Kraljevića Marka". Snimao je svesokolski slet u Beogradu 1930. i „Filmski bal" 1932. godine. Miletiću su za filmski rad i ostvarenja pripale međunarodne nagrade u Berlinu 1932, i Parizu i Veneciji 1936. godine. Reč je o filmovima: „Na žalost samo san", „Poslovi konzula Dorgena", „Zagreb u svetlu velegrada", „Faust" i „Nokturno". Istaknuti ruski umetnici udarili su osnove jugoslovenskom baletu, operi, kostimografiji (Knjazev, Vladimir Zedrinski). Emisione radio-stanice radile su u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. S 47.880, koliko je iznosio 1931, broj radio-pretplatnika porastao je 1938. godine na 135.132. Radio-stanica u Zagrebu počela je s radom 1926, u Ljubljani 1928, a Radio-Beograd je počeo s redovnim programom 24. marta 1929. godine. Druga, kratkotalasna radio-stanica u Beogradu počela je emitovanje za inostranstvo 8. marta 1936, pod rukovodstvom Centralnog presbiroa Predsed-


329

ništva vlade. Godine 1924. Beograd je imao 61 radio-prijemnik, dok je krajem 1938. broj radio-pretplatnika porastao na 86.080. Međuratni listovi Politika, Pravda, Vreme mogli su se meriti opremom, sadržajem, svestranošću s listovima drugih evropskih prestonica. Samouprava je bila javni organ radikala. Vreme je figurisalo kao zvanično nezavisno, iako su iza njega stajali radikali. Za vreme Stojadinoviceve vlade list je izražavao vladinu politiku. Pravda Demokratske stranke je bila najznačajniji jutarnji list. Preporod je bio večernji list koji je podržavao krajnje centralističko krüo Demokratske stranke. Novi list je izlazio kao glasilo slobodnih zidara. Večernji list je težio senzacionalizmu, a stranački je'bio vezan za Zemljoradničku stranku, odnosno Jovana Jovanovića („Pižona"). Balkan se smatrao ekstremnim nacionalističkim glasilom. Stojan Protić je izdavao Epohu, Videlo, i Jugoslaviju. Beogradski dnevnik Krste Cicvarića odlikovao se ,,neumerenim rečnikom i vulgarnim napadima". Cicvarić je od 1929. sa Svetolikom Savićem, uređivao Balkan, koji Živko Avramovski ocenjuje kao izrazito provokatorski i pogromaški list. Među značajnijim novinskim glasilima u Hrvatskoj javlja se Obzor, najstariji list u Hrvatskoj, Slobodni dom, glasilo Stjepana Radića, Hrvat, Jutarnji list. Grupaci^ Jugoslavija štampa pripadali su: Riječ, organ „krajnjih" demokrata, umerenije Novosti i Zagreber Tagblatt, koji je izlazio na nemačkom. Slovenska ljudska stranka izdavala je Slovenec, koji je izlazio u Ljubljani od 1873. godine. Kmetijski list je od 1919. izražavao poglede Samostalne seljačke stranke. Narodno-socijalistička stranka izdavala je od 1919. list Nova pravda. U Mariboru je izlazio Mariborski večernik. Narodna radikalna stranka je u Crnoj Gori izdavala Crnu Goru. U Nikšicu je izlazila Slobodna misao od 1922. godine, a u Podgorici Crnogorac (od 1924) i Zeta od 1930. godine. U Bosni i Hercegovini izlazilo je više dnevnih listova: Sarajevski dnevnik, Večernja pošta, Srpska riječ, Bosanska pošta, Jugoslovenska pošta. Tokom celog razdoblja Kraljevine održao se Jugoslovenski list, kao demokratsko-liberalno glasilo. Kao najtiražniji list javlja se Politika, koja se između dva svetska rata razvila u moderno izdavačko preduzeće. Politika je izdavala i drugu specijalizovanu štampu (Politikin zabavnik). Najveći tirai je doživela u vreme ubistva kralja Aleksandra i politike narodnog fronta u Španiji i Francuskoj. Iako je štampana ćirilicom, čitala se gotovo u svim krajevima Jugosla-


vije. Imala je dopisništva u velikim inostranim centrima. Komentari Politike o svetskim zbivanjima iz pera Živojina Balugdžića iz 1923. skretali su na sebe pažnju svestranošću, obaveštenošću, objektivnošću i analitičnošću. Književnik Živko Milićević vodio je književnu i pozorišnu rubriku. Književne priloge za decu podsticao je u listu Živojin-Bata Vukadinović. Petar-Pjer Križanić je u Politici od 1923. izlagao kritici politička i društvena zbivanja (diktaturu, fašizam, itd.). Bio je jedan od osnivača humorističkog lista Jež. Pjer je označio vrhunac satiričke karikature u nas. Među dopisnicima iz inostranstva isticali su se: dr Svetislav Petrović, Mihailo S. Petrović, Predrag Milojević, Aleksandar Vidakovič, Vuk Dragović i drugi. U legalnom periodu 1919/1921. izlazilo je 15 listova, organa SRPJ(k), odnosno KPJ. Radničke novine su pokrenute 1897, a posle obnavljanja 1918. izlazile su kao organ socijalne demokratije. Od Vukovarskog kongresa Radničke novine su izlazile kao dnevni list. Kao organ KPJ nosile su podnaslov: „Sekcije Komunističke interna rionale". Od drugih radničkih listova izlazili su: u Splitu Oslobođenje, u Osijeku Radničke novine, u Slavonskoj Požegi Narodna volja, u Šibeniku Crveni vek, u Zagrebu Istina, u Novom Sadu Sloboda, itd. Od maflta 1920. izlazi list Jednakost, kao organ žena socijalista, odnosno komunista. U Makedoniji je 1920. bila pokrenuta Socijalistička zora. Časopis Plamen, čiji su urednici bili Krleža i Cesaree, razmatrao je kulturne, umetničke i idejne probleme društva i popularisao ideje oktobarske revolucije. Marksistički časopis pod nazivom Borba pojavio se avgusta 1923. godine, a uređivali su ga Filip Filipović, Sima Marković, Moša Pijade, Života Milojković, Đuro Cvijić i drugi. Časopis Književna republika (pokrenut 1923, urednici Krleža i Cesaree) okupljao je širi krug marksista i naprednih intelektualaca. U Krležinim i Cesarčevim tekstovima analizirano je nasleđe ruske revolucije. Januara 1925. pojavio se prvi broj Komunista; marta 1926. Srp i čekić u Beču (s podnaslovom Komunistički list); 1926—1929. izlazila je Klasna borba, kao marksistički časopis i organ KPJ („Sekcije Komunističke internacionale"). Januara 1929. javio se novi organ CK KPJ Proleter koji će izlaziti 14 godina (ukupno je izašlo 99 brojeva). Milovan Bosić karakteriše Proleter kao informativni, akcioni, organizacioni i teorijski list koji je unosio marksističku misao u jugoslovenski revolucionarni pokret.


3 3 1

Napredna štampa imala je stalne muke s vlašću koja je znala podvoditi inkrimisane članke ili cele brojeve listova pod najraznovrsnija ograničenja režimskog karaktera i cenzuru bilo

zbog uvrede vladaoca ili njegovog doma, stranih suverena, Narodne skupštine, povreda javnog morala ili prevratničkog pisanja u smislu napada na osnove sistema ili pozivanja na smenu poretka. Komunisti i njihova štampa su se od 1920/1921. nalazili van zakona. Građanski listovi radikalnog ili opozicionog karaktera, ili jednostavno oni koji su težili nezavisnom obaveštavanju, sukobljavali su se sa cenzorima, policijskim zabranama, zahtevima tužilaca, sudskim odlukama o zapleni ili zabrani rasturanja lista. Moglo se odgovarati i za satirično-ironične tekstove ukoliko bi oni bili shvaćeni kao insinuacija. Miodrag Simić navodi da je Uprava grada Beograda u periodu 1923—1929. izrekla privremenu zabranu za 516 brojeva listova koji su izlazili u Beogradu, od kojih je prvostepeni sud za grad Beograd osnažio samo 49 zabrana (ili 9,2%). Tek nakon ujedinjenja mogla se zasnovati naučna politika nove države na jedinstvenim osnovama, oslonom na postojeće ustanove i kadrove i stvaranjem novih. Mlade građanske klase pojedinih jugoslovenskih naroda upućene su sa razvojem industrije i nacionalnim osvešćivanjem na stvaranje inteligencije i prvih naučnih ustanova. Razvoj nauke podsticao je uglavnom humanističke i društvene nauke, dok su prirodne i tehničke nauke upućene na rezultate svetske nauke. Pa i posle 1918. osećala se vladavina tradicionalne tehnologije, usled nedostatka iskustva, niske materijalne osnove, rudimentarnih ustanova u oblasti nauke i nedovoljnog broja kadrova i sredstava za postavljanje većih projekata, te zasnivanja fundamentalnih istraživanja. Tehnološka politika je uveliko zavisila od inostranstva. Uslovi za organizovan naučnoistraživački rad postavljeni su u Srbiji i Hrvatskoj još u 19. veku osnivanjem i radom dveju akademija nauka: Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (osnovana 1866) i Srpske kraljevske akademije nauka (osnovana 1886). Sveučilište u Zagrebu osnovano je 1874. godine, s filozofskim, pravnim i bogoslovnim fakultetom, a od 1917/1918. i medicinskim fakultetom. Univerzitet u Beogradu, koji dobija taj status 1905. godine, imao je u svom sastavu filozofski, pravni i tehnički fakultet; njemu se 1918/1919. pridružuju medicinski i bogoslovni fakultet. Institucionalnu osnovu nauke


obogaćivale su, u vidu instituta i stručnih društava, pored naučnih ustanova i naučne biblioteke, kao osnovne pretpostavke za naučni rad: Sveučilišna biblioteka, Kaptolska biblioteka (koja je u prvom svetskom ratu ušla u sastav Sveučilišne biblioteke) i Knjižnica JAZU, Biblioteka Srpske akademije nauka i Univerzitetska biblioteka u Beogradu, Biblioteka Matice srpske (osnovana 1826. i preseljena u Novi Sad 1864), Državna biblioteka na Cetinju (osnovana 1893. i otvorena 1896)! Študijska biblioteka v Ljubljani (osnovana 1850) i Zemaljski muzej (1888. godine), u Sarajevu kao najznačajnija naučna ustanova u ovom delu zemlje, s bibliotekom u sastavu Muzeja. Naučnoistraživačkim radom u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Makedoniji i na Kosovu i Metohiji bavili su se uglavnom stručnjaci iz drugih krajeva Jugoslavije. Razvoj naučnog rada u Kraljevini Jugoslaviji nastavio je da teče neravnomerno, u zavisnosti od ranije naučne osnove, nejednakog ekonomskog nivoa pojedinih jugoslovenskih zemalja i politike vladajućih snaga u vezi s naukom i obrazovanjem. Najveći polet, pravu renesansu, doživela je Slovenija. Godine 1919. osnovana je u Ljubljani Univerza v Ljubljani i Znanstveno društvo za humanistične vede (1921) koje će se 1937. pretvoriti u Slovensku akademiju nauka i umetnosti, te Univerzitetna biblioteka 1938. godine. U Makedoniji je osnovan Filozofski fakultet kao „filijala" Univerziteta u Beogradu, a u Subotici Pravni fakultet. Prva visokoškolska ustanova za poljoprivredu osnovana je u Bosni i Hercegovini (Sarajevu) 1940. godine. Beograd nije bio samo političko-ekonomski centar, već i grad s velikim brojem naučnih ustanova i naučnika. U gradovima u unutrašnjosti Srbije nije bilo naučnog rada. Kao tradicionalna naučna i kulturna institucija sačuvala se u Novom Sadu Matica srpska. Oko Filozofskog fakulteta u Skoplju stvorio se, takođe, centar s više istaknutih naučnih radnika (Radosav Grujić, Grga Novak, Petar Kolendić, Nikola Banašević, Ćiro Truhelka, Milenko Filipović, Mihailo Stevanović, Dušan Nedeljković, Vladislav Brajković, Nikola Stjepanović, Borislav Blagojević, privredni istoričar Mijo Mirković, i drugi). U Zemaljskom muzeju u Sarajevu izdvajao se naučnom aktivnošću Vladislav Skarić. Subotički Pravni fakultet, kao ustanova koja je pripadala Univerzitetu u Beogradu, okupljao je jedan broj istaknutih pravnika svoga vremena (Mihailo Konstantinović, Borislav Blagojević, krivičar Miodrag Aćimović, i drugi).


333

jyülosav Janićijević karakteriše Srpsku, hrvatsku i slovenačku sredinu kao nacionalno-kulturno zatvorene čak i posle ujedinjenja. Poreklo i mesto rada uticali su i na nacionalne ideologije, prema Beogradu gravitirao je najveći deo intelektualaca i stručnjaka iz Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Iz Bosne i Hercegovine na Univerzitetu u Beogradu radili su Vladimir Ćorović, Vasilj Popović, Vasa Čubrilović, Milan Budimir, Fehim Barjaktarević. Naučno delovanje ostalo je vezano za Akademiju nauka i Univerzitet. Glas je ostao najvažnija publikacija Akademije između dva svetska rata. U toj publikaciji sarađivali su: Jovan Cvijić, veliki srpski antropogeograf i geograf, matematičar Mihajlo Petrović, prirodnjak Ivan Đaja, istoričari i arheolozi Jovan Tomić, Ljubomir Stojanović, Nikola Vulić, Nikola Radojčić i Jovan Radonić, krivičar Tomislav Živanović, etnolog Veselin Čajkanović i drugi. Stanoje Stanojević je sačinio Narodnu enciklopediju Srba, Hrvata i Slovenaca. U oblasti filozofije, središna ličnost je bio Branislav Petronijević. Nastojao je da izrazi sintezu empirizma i racionalizma (empririoracionalizam), a u etici sintezu pesimizma i optimizma (malizam). Cenjen je i kao matematičar i paleontolog-evolucionista. Poznata su mu dela: Principi metafizike, Istorija novije filozofije, Osnovi teorije saznanja, Osnovi logike, Osnovi empirijske psihologije i druga. Borislav Stevanović je uveo nove metode u psihologiju. Istaknute etnologe ovoga perioda predstavljaju Tihomir R. Đorđević i Jovan Erdeljanović. Nastavili su svoju delatnost u oblasti istorijskih nauka Jovan Radonić, Dragoljub Pavlović, Nikola Vulić, Jovan N. Tomić, Aleksa Ivić, Stanoje Stanojević, Vladimir Ćorović, Viktor Novak, Vasilj Popović, Nikola Radojčić, Vasa Čubrilović, Jorjo Tadić, Mihailo Dinić i drugi. Slobodan Jovanović je vodeći ustavno-pravni pisac, pravni teoretičar, sociolog, istoričar, naučnik univerzalnog poznavanja društvenih nauka, o čemu svedoči njegov raznovrsni opus (O suverenosti, Osnovi pravne teorije o državi, Ustavno pravo Kraljevine Srbije, Ustavno pravo Kraljevine SHS, Političke i pravne rasprave, Makijaveli, Svetozar Marković, Vođi francuske revolucije, Ustavobranitelji, Druga vlada Miloša i Mihaila, Vlada Milana Obrenovića, itd.). U pravnoj teoriji zastupao je teoriju o državi kao pravnoj ličnosti. Njegovi radovi iz srpske istorije 19. veka odlikuju se bogatom empiričkom osnovom i literarnom lepotom. Uticajni profesor Pravnog fakulteta u Beogradu bio je jedan od osnivača i urednika


Srpskog književnog glasnika. Težio je objektivnom, nepristrasnom analiziranju društvenih pojava i ličnosti, iako se u suštini kao mislilac suprotstavljao marksističkom shvatanju istorije, što se najbolje vidi iz njegovih rasprava o marksizmu, ò Svetozaru Markoviču i socijalističkom pokretu uopšte. Prividno udaljen od politike i posvećen nauci, Slobodan Jovanović se sa starošću politici sve više primicao. Od osnivanja Srpskog kulturnog kluba (SKK) 1937, koji se javlja s težnjom da ojača srpski nacionalni front, Jovanović mu se nalazio na čelu. Od jeseni 1939. uticaj Srpskog kulturnog kluba je ojačao. Osnovan je na predlog sarajevskog advokata i političara Nikole Stojanovića. Istaknutu reč u SKK su, pored Slobodana Jovanovića, imali Vladimir Ćorović, Dragiša Vasić i Stevan Moljević. Istovremeno je bio osnovan i Savet srpskih kulturnih društava i ustanova na čelu s Vladimirom Ćorovićem i Jugoslovenski kulturni klub sa Jovanom Erdeljanovićem kao predsednikom. Srpski kulturni klub je izdavao list Srpski glas, pod geslom „Jako srpstvo — jaka Jugoslavija". Georgije Ostrogorski je unapredio oblast vizantoloških istraživanja i konstituisao svoju školu. Sreten Vukosavljević je bio zaokupljen sociologijom sela. Rad na istoriji umetnosti podstakli su i zadužili Milan Kašanin, Aleksandar Deroko, Đurđe Bošković i drugi. Izučavanjem antike bavili su se Nikola Vulić, Miloje Vasić, Veselin Čajkanović, Miloš N. Đurić i Anica Savić-Rebac. Vodeću ulogu u opštoj lingvistici, uporednoj gramatici slovenskih jezika, istoriji srpskohrvatskog jezika i u proučavanju savremenog jezika Srba i Hrvata imao je Aleksandar Belić. Na tronu jugoslovenske književnosti stajao je Pavle Popović, a Bogdan Popović na onom za uporednu književnost, teoriju književnosti i estetiku. Milutin Milanković je pisac dela Nebeska mehanika, dok je Anton Bilimović unapredio studije mehanike po ugledu na rusku školu. Među matematičarima istaknuto mesto je pripadalo Mihailu Petroviću. Sima M. Lozanić je zasnovao hemijske studije u Beogradu prema zahtevima svetske nauke. Botanička nauka nastavljala je putevima koje je postavio Josif Pančić. Siniša Stanković je ispitivao faunu Ohridskog jezera. Ivan Đaja je zasnovao modernu fiziologiju u nas. Učenici Jovana Cvijića orijentisali su svoje interesovanje u geomorfološkom i antropogeografskom pravcu.


335

Osnivanjem Medicinskog fakulteta 1920. godine obrazovani su instituti: Sudsko-medicinski zavod, Anatomski institut, patološki institut, Histološki i fiziološki institut Đorđe Nešić unapredio je proučavanje očnih, a Košta Todorović infektivnih bolesti. Najpoznatiji jugoslovenski infektolog opredelio se za ovu oblast medicine kada je, lečeći druge, pod Jedrenom, kao lekar 13. puka i sam dobio pegavac. Nastavio je da leči srpske vojnike od kolere za vreme prelaza preko Albanije i na Solunskom frontu od malarije. Slavu je stekao lečeći tuberkulozni meningitis pomoću streptomicina. Osnivač je Infektivne klinike 1926. godine u Beogradu. Napisao je udžbenik infektivnih bolesti koji i danas smatraju udžbenikom enciklopedijskog karaktera. Generacija obdarenih pravnika uticala je na veliki ugled Pravnog fakulteta pre rata (Slobodan Jovanović, Toma Živanović, Dragoljub Aranđelović, Mileta Novaković, Božidar Marković, Lazar Marković, Živojin Perić, Milan Bartoš, Mihailo Ilić), Dorđe Tasić je bio jedan od istaknutih pravnih filozofa u Srba. Na Pravnom fakultetu u Zagrebu predavao je poznati stručnjak za upravno pravo Ivo Krbek. Jedan mali broj jugoslovenskih naučnika je, radeći u inostranstvu, stekao svetsku slavu u oblasti elektrotehnike, poput genijalnog Nikole Tesle i Mihaila Pupina u SAD. Jugoslovenski hemičari Lavoslav Ružička i Vladimir Prelog doprli su do samog vrha svetske hernije, dobivši posle drugog svetskog rata i Nobelovu nagradu za herniju. Jedna grupa matematičara, Mihailo Petrović Alas, Vladimir Varićak i Josip Plemelj dali su značajne doprinose razvitku svetske matematike. U oblasti fiziologije izdvajao se Ivan Đaja, u astronomskim naukama Milutin Milanković, u seizmologiji Andrija Mohorovičić, u fizičkoj herniji Pavle Savić, koji je u saradnji s Irenom Kiri, uoči rata, postavio osnove nuklearne fizike i nuklearne hernije. Jugoslovenski narodi su konačnu standardizaciju svoga književnog jezika sproveli na prelazu iz 19. u 20. vek, za razliku od Makedonaca. Krste Misirkov je na početku 20. veka svojim delima (1903. i 1905) pokušao da zasnuje i oblikuje makedonski standardni jezik na osnovu središnjih govora. Makedoncima je to pošlo za rukom tek u toku drugog svetskog rata i posle oslobođenja. Otada, prema Radoslavu Katičiću, makedonski jezik funkcioniše kao moderan standardni jezik na kojem se

<3

<5 0


obavlja nastava i odvija javni život; za kratko vreme stvorena je „terminologija relevantnih struka i civilizacijska frazeologija dovoljno gipka i ujednačena da zadovolji sve potrebe suvremenog života". Jugoslavija je višejezična zajednica, gde uz standardne, međusobno bliske jezike njenih naroda, u životu i javnoj upotrebi funkcionišu i jezici nacionalnih manjina, delom vrlo različiti i od jezika naroda i među sobom. Među višejezičnim državnim zajednicama na svetu Katičić Jugoslaviju smatra posebnim tipom, najbližim Sovjetskom Savezu i Čehoslovačkoj, ali i različitim od njih. Nasuprot Čehoslovačkoj, Jugoslavija je zajednica više slovenskih i neslovenskih jezika, a ne samo dva slovenska (češki i slovački). Za razliku od SSSR-a, u njoj nijedan neslovenski jezik nema svoje čitavo ili bar glavno područje, a nema ni službenog saveznog jezika. U višejezičnoj jugoslo venskoj zajednici u ravnopravnoj upotrebi su dva pisma: latinica i ćirilica. U Čehoslovačkoj se upotrebljava latinica, a u Sovjetskom Savezu vladajuća je ćirilica. U predratnoj arhitekturi jednu od najmarkantnijih pojava predstavlja slovenački arhitekta Josip Plečnik, stručnjak evropskog ugleda, predstavnik bečke secesije, koji će kasnije u nju uneti funkcionalne elemente. Plečnik je u Ljubljani oblikovao Tromostovje, Kongresni trg, Žale, Univerzitetsku i Narodnu biblioteku. Poznati arhitekta težio je integrisanju regionalne tradicije u svojim ostvarenjima. U hrvatskoj arhitekturi Viktor Kovačić traga za originalnim rešenjima u smislu otkrivanja „kreativnih funkcija arhitekture". Nova generacija arhitekata s Iblerom i Strižićem radi pod uticajem oca moderne arhitekture, Korbizijea. Momir Korunović u Srbiji unosi u arhitekturu srednjovekovne elemente, nastojeći da izgradi srpski stil u arhitekturi, ali bez uspeha (Glavna pošta u Beogradu). Na arhitekturu Srbije i Beograda uveliko je uticala francuska arhitektura, što je samo jedan od mnogobrojnih vidova uticaja. Kako je u francuskoj arhitekturi delovao „haos", tako se ovaj prenosio i na Beograd utičući na svojevrsni eklekticizam koji se naročito ispoljio prilikom gradnji državnih zgrada. Iz literature se može videti kako se grupa arhitekata modernog pravca zalagala za izmenu ovog stanja. Kao značajni objekti moderne arhitekture u Beogradu ostale su sačuvane zgrade Dečje klinike (Milan Zloković) i nova Astronomska opservatorija Jana Dubovija. Ruski arhitekti-emigranti unosili su u arhitekturu nove elemente ruskog akademizma i secesije. Stam-


3 3 7

bene višespratnice i vile gradile su se pod uticajem francuske arhitekture. Zgrada Srpske akademije nauka izgrađena je u stilu secesije. Nikola Nestorović podiže zgradu Univerzitetske biblioteke u stilu akademizma. U stilu modernizovanog akademizma izgrađena je zgrada Tehničkog fakulteta. Pavle Ilkić produžava radove svoga oca Jovana Ilkića na izgradnji jugoslovenskog parlamenta. Zgrada Druge ženske gimnazije (Milica Krstić) projektovana je s motivima tradicionalne srpsko-vizantijske arhitekture uprošćenih oblika. Slovenački arhitekta Jože Plečnik projektovao je kružnu katoličku crkvu, a ruski emigrant-arhitekta Viktor Lukomski novu zgradu Patrijaršije. Za razvoj književnosti jugoslovenskih naroda karakteristično je početkom 20. veka izrazito okretanje prema Evropi i uključivanje srpske, hrvatske, slovenačke i drugih književnosti u savremene evropske razvojne tokove. Ova orijentacija je bila izražena i u ekonomiji i u politici, tako da nije mogla mimoići ni oblast duhovnog stvaralaštva. Prelom u kulturnom i književnom životu izvršili su ugledni intelektualci, školovani u Francuskoj i Engleskoj. Srbija početkom veka doživljuje uspon u društvenom i političkom životu koji se ogleda u više pravaca: u uspostavljanju građanske parlamentarne demokratije, u političkom organizovanju radništva u socijaldemokratsku partiju, u tendenciji zbližavanja u srpsko-hrvatskim odnosima, u nastajanju plejade intelektualaca okrenutih Evropi. Kritičari Ljubomir Nedić, Bogdan Popović i Jovan Skerlić nastupaju kao „ideolozi" evropskog duha u nacionalnoj kulturi. Srpski pesnici su pod uticajem parnasovaca i simbolista, što vodi stvaranju kulta formalnog savršenstva ili estetizma. Među raznim uticajima prepoznatljiva su i kosmopolitska strujanja, filozofija individualizma, pesimističke refleksije o sebi i životu. Tragično i pesimističko osećanje života izraženo je u filozofskom delu Božidara Kneževića (Principi istorije i misli). Glavni nosilac „evropeizacije" bio je časopis Srpski književni glasnik Hrvatsku književnost početkom 20. veka odlikuje veliko bogatstvo ideja i eksperimenata oličenih u pokretu „moderna". Taj pokret nije bio samo književni pokret, već je zahvatao mnogo šire oblasti narodnog života. Vodeća grupa intelektualaca obrazovala se od onih koji su se školovali u Pragu, Beču i drugim srednjoevropskim kulturnim centrima. Pokrenut je novi književni časopis Savremenik. Najuticajniji hrvatski pisac toga vremena je Antun Gustav Matoš, veliki poznavalac evropske

<3 <50


književnosti. Moderna je delovala i u Sloveniji. Zajedničku odliku slovenačke grupe pisaca činila je težnja da se prihvate novi stilovi evropske literature. Modernizam je podsticajno delovao na književnost, iako je ona zadržavala narodno obeležje. Najznačajniji slovenački umetnik reči u ovom periodu, posebno u proznoj književnosti, bio je Ivan Cankar. Hrvatsku modernu predstavljali su Gustav Matoš, Vladimir Vidrić i Milan Begović, a u srpskoj književnosti izdvajao se „beogradski stil", koji su označavali Jovan Dučić, Milan Rakić i Sima Pandurović. Na jednoj strani je uticaj Beča i secesije, a na drugoj dominiraju pariški simbolizam i dekadencija. Prvih decenija 20. veka došlo je do tešnje saradnje između jugoslovenskih pisaca u časopisima i na zajedničkim skupovima, što je uticalo na zbližavanje u pogledu jezika, a i na druge načine. U političkoj sferi, reč je o periodu hrvatsko-srpske koalicije, kada dolazi do neposrednih izdavačkih poduhvata u cilju boljeg upoznavanja jugoslovenskih naroda. Približavanje Srba, Hrvata i Slovenaca u tom periodu ometale su austrougarske vlasti. Vladajući krugovi Beča ispunjeni su strahom od ugrožavanja temelja crno-žute monarhije. Društvene suprotnosti i sukobi u Kraljevini SHS, odnosno Jugoslaviji, na političko-nacionalnom i socijalnom planu, razvoj radničkog i komunističkog pokreta, agrarna kriza, nekoliko godina kasnije velika svetska ekonomska kriza, s represivnim merama vladajućih organa protiv progresivnih ideja i duhova, nisu mogli da ne ostave traga i na razvoj književnosti i pojavu raznih struja. Za književni život u Jugoslaviji karakteristična je i pojava nove generacije pisaca, koja je nastojala da radikalno raskine s prošlošću. Rušene su stare vrednosti nacionalne literature i osporavani predratni autoriteti. Književnost se razvijala, kao i u Evropi, u duhovnoj klimi antiratnog raspoloženja, defetizma i uopšte skepse prema tradicionalnim vrednostima građanskog društva. Procesi koji su se zbivali u književnosti jugoslovenskih naroda nisu bili van onih procesa koji su tekli i u literaturama drugih evropskih zemalja, uključujući i one najrazvijenije. Javljaju se novi književni pravci: ekspresionizam, nadrealizam, socijalna književnost. Za slovenačku i hrvatsku književnost karakterističan je ekspresionizam, dok je u srpskoj došao do izražaja nadrealizam. Socijalni pravac u književnosti podjednako je bio razvijen u srpskoj,


3 3 9

hrvatskoj i slovenačkoj literaturi. Svi ovi novi pravci imali su internacionalno obeležje. Između jugoslovenskih pisaca došlo je do tesne saradnje prvih godina, ali su reakcije na centralistički sistem vodile suprotnim rezultatima, tj. zatvaranju u vlastite nacionalne i regionalne granice, izdavanju vlastitih publikacija i grupisanju pisaca po nacionalnim merilima. Međutim, najprogresivniji pisci su nezavisno od nacionalnog porekla nastojali, i u tome delimično uspevali, da održe zajedničku saradnju u jedinstvenim publikacijama, poštujući više socijalne nego nacionalne kriterijume. U jugoslo venskoj književnosti izdvaja se u tom smislu Miroslav Krleža. Milosav Janićijević je utvrdio da je dve trećine stvaralačke elite iz redova pisaca i publicista bilo u državnoj službi. U diplomatiji su se nalazili Ivo Andrić, Jovan Dučić, Milan Rakić, Rastko Petrović, Božidar Purić; kao kulturni atašei radili su Stanislav Vinaver, Miloš Crnjanski i drugi. Između tri i pet hiljada advokata imalo je aktivnu ulogu u političkom i poslovnom životu. S javnim beležnicima oni su se nalazili među poslanicima, članovima vlada, u rukovodstvima stranaka. Pluralizam gledišta, ideoloških opredeljenja, različitih estetskih pravaca i najraznovrsnijih književnih struja među književnicima, nalazi izraz u konzervativnim i modernističkim časopisima. Uz izlaženje starih, tradicionalnih časopisa, niču i novi, dužeg trajanja ili sasvim efemerni. Književni sporovi i polemike proizilazili su iz ideoloških, političkih i estetskih određenja pisaca. Tekli su sporovi između nadrealista i modernista, socijalnih pisaca i modernista, sukobi između pisaca koji su pripadali krugu socijalne literature i njihovih protivnika. Pored jugoslo venskih časopisa mnogo ih je i regionalnih i lokalnih. Srpski književni glasnik je nastavio s izlaženjem koje je presekao prvi svetski rat. Izlaženje Srpskog književnog glasnika obnovljeno je 1920. godine. Pokretači su ponovo Bogdan i Pavle Popović i Slobodan Jovanović. Srpski književni glasnik uređivao je jedno vreme Milan Predić, a od 1940. Božidar Kovačević i Radoje L. Knežević. Stalni saradnik časopisa je Ivo Andrić koji je u njemu objavio pretežan deo svoje pripovedačke proze u međuratnom razdoblju. Tradicionalizam ovog časopisa obezbedio mu je i postojanost izlaženja. Mlađi pisci su se oglašavali u književnim časopisima kratkog daha. Tek pokrenute revije su se


gasile, a nove su nastavljale kratkotrajni život. Navodi se da se samo u Srbiji i Hrvatskoj u periodu između 1920. i 1926. pojavilo preko 60 književnih revija. Srpski književni glasnik prošao je kroz više faza od svog osnivanja 1901. Kao glasilo građansko-liberalističke inteligencije istupao je protiv apsolutizma Aleksandra Obrenovića i zalagao se za demokratiju i ustavnost. U njemu je Radoje Domanović u nastavcima objavio svoju Stradiju. Od 1903. Glasnik je, izdajući se za vanpartijski list, iako su u njemu preovlađivali samostalci, postao najuticajniji časopis Kraljevine Srbije. Za vreme prvog svetskog rata obustavio je izlaženje da bi se pojavio ponovo 1920. godine. Za njegovu delatnost u međuratnom vremenu karakteristično je da se i dalje izdavao za vanpartijski časopis, iako je bio tesno povezan s Demokratskom strankom. U njemu su suvereno odlučivali i uticali Bogdan i Pa vie Popović i Slobodan Jovanović. Glasnik je zauzeo opozicioni odnos prema šestojanuarskoj diktaturi. U velikim sukobima uoči drugog svetskog rata Glasnik je bio na strani zapadnih demokratija, srpske građanske klase i ideologije srpskog nacionalizma. Đorđe Jovanović je u kritičkom osvrtu na ovaj časopis isticao da on istupa protiv tendencioznosti u literaturi, iako četiri decenije neguje samo tendencioznu literaturu; u njegovoj „liberalnosti" i „širokogrudnosti" u smislu ispovedanja različitih shvatanja književnosti Đ. Jovanović je video posledice njegove „beznačelnosti" ; opadanje Glasnikovog uticaja Jovanović je vezivao za opadanje srpske građanske književne misli i srpske građanske književnosti. Slobodan Jovanović, Jovan Jovanović i Milan Grol, kao članovi Upravnog odbora Srpskog književnog glasnika, obratili su se 1934. Isidori Sekulić, Kosti Lukovicu, Niku Bartuloviću, Ivi Andriću, Sibu Miličiću i Milanu Kašaninu da uzmu učešće u preuređivanju lista, koji je počinjao da — naporedo s književnošću — daje mesto raspravi o ekonomsko-socijalnim i političkim problemima. Podmlađivanje i „preuređivanje" časopisa tumačeno je u delu javnosti kao spašavanje od „staračke iznemoglosti". Deo kritike je smatrao da časopis opterećuju tradicionalni obziri i eklekticizam u književnom i ideološkom pogledu. Protivnici nisu birali reči omalovažavanja, nazivajući ga „herbarijumom", „ohladnelom staklenom baštom", „malograđanskom literaturom", „malom vodenicom preživele malograđanske kulture".


3 4 1

Krleža je pokretač časopisa Danas i Pečat, oko kojih su se napredni stvaraoci iz cele Jugoslavije. Krleža je Danas s književnim kritičarem Milanom Bogdanovićem. Danas je označio uvod u „novu stvaralačku, estetičku i ideološku fazu u srpskoj i hrvatskoj književnosti". Krležin Predgovor Posavskim motivima Krste Hegedušića" u stvari je programski fnanifest koji je doveo do velikog preloma u razvitku levo orijentisane književnosti. Reč je bila o velikom teorijsko-ideološkom preokretu u određivanju smisla i uloge umetnosti i književnosti u društvu. Krleža je istupao kao žestok kritičar pragmatizma u književnosti. Književni jug Nika Bartulovića pozivao je na saradnju pisce najraznolikijih sredina. Odbacivao je podelu literature prema zavičajnim listovima pisaca, kao izrazito regionalističku pojavu. Ceneći svoje izlaženje kao „jugoslovenski pothvat", Književni jug se zalagao za stvaranje jedinstvene jugoslovenske kulture izazivajući odmah posle ujedinjenja reakcije nacionalno opredeljenih pisaca. Nadrealisti su izdavali almanah Nemoguće (1930). Mostarac Niko Milićević, književnik, publicista i prevodilac, izdavao je u Sarajevu Jugoslovensku reviju (1928—1937). Pod uticajem KPJ u Crnoj Gori su izlazili časopisi: Razvršje, Valjci i Granit. Razvršje je prvo u Crnoj Gori dotaklo pitanje shvatanja umetnosti. Ovi časopisi nisu samo služili okupljanju inteligencije i kulturnih radnika oko programa KPJ, već su značili i suprotstavljanje revolucionarnog subjekta „kulturnoj nebrizi" režima. Vladimir Ćorović se još 1918. zalagao za unitarističku i nacionalističku viziju književnog i jezičkog jedinstva, podržavajući vladajući ideološki pravac. Za Ćorovića „dvojstvo" nije bilo jedinstvo u čijem je interesu trebalo otkloniti sve razlike. Prema ovom istoričaru trebalo je da se ide na „idealno izjednačavanje" govora i pisama, jer tome navodno svi težimo. Za Ćorovića je ekavština bila „opšti književni jezik srpskog dela našega naroda", koju su koristili i Slovenci. Iz ove pretpostavke je izvodio nadu da ekavica može postati i opšti književni jezik svih Južnih Slovena. Nalazio je da je ekavicom govorio najveći broj pripadnika države, da je ona praktičnija, da se na njoj ostvaruju najbolji radovi u jugoslo venskoj književnosti i da ona najizrazitije od svih naših „jezičko-književnih podela sintetički predstavlja jedinstveni elemenat sva tri naša narodna ogranka". Ćorović je prizivao u pomoć i „velike nacionalne organizacije" poput Nemačke koje su tražile veće okupljali uređivao

3 4 2


okvire za svoju akciju u poređenju sa nama jedva primetnim, „malim i oskudnim", koji bi čak i kada ne bi imali toliko „apsolutne srodnosti", morali ovu da nađu ili veštački stvore. Vladimir Dvorniković je bio službeni tumač jugoslovenstva u doba diktature. Njegova Karakterologija Jugoslovena služila je uzdizanju, afirmaciji i argumentovanju jugoslovenstva koje nije priznavalo — u ime nacionalne unifikacije — nacionalne individualitete. Jugoslovenstvo je nesumnjivo imalo nacionalno revolucionarni, oslobodilački karakter, kao oblik otpora protiv nemačkog imperijalizma a za stvaranje zajedničke države. Ono će se posle 1918. pretvoriti u ideološku osnovu za negaciju narodnih i nacionalnih individualiteta, a u ime političke hegemonije srpskog građanstva u Jugoslaviji. Dvorniković je dokazivao da su Južni Sloveni ili Jugosloveni uvek bili jedan narod. Otuda on tumači karakterološka svojstva toga naroda, iako taj narod nije postojao kao jedan ni u prošlosti ni u sadašnjosti. Koristeći „sintetičnu" metodu Dvorniković je na pseudonaučan način upotrebljavao biološko-rasne, psihološke, sociološke, istorijske, etničke i druge argumente da bi dokazao tipične karakterološke crte tog jedinstvenog jugoslo venskog naroda, prozivajući čas istoriju, a čas rasne razloge („krv", „duh", „karakter"). Tako su Jugosloveni ispali rasno homogeni, iako je takvo shvatanje u sukobu s naukom. Dinarce Dvorniković uzima za dominantni rasni tip, dok ostale smatra njegovim varijantama. Đorđe Jovanović je njegovu karakterologiju nazivao „nazovi naučnom sistematizacijom integralnog jugoslovenstva". Jugoslaviju su zapljusnuli uticaji velikih svetskih zbivanja u tehnologiji, ekonomiji, informatici, umetnosti, nauci. Nema svetskih dostignuća i glavnih tokova evropske i svetske umetnosti i misli koji nisu odjeknuli i u Jugoslaviji ili u nekim njenim sredinama. Francuski nadrealizam Bretona i Aragona imao je veći broj pristalica u Beogradu. Uticaj ekspresionizma iz Nemačke osećao se u Hrvatskoj i Sloveniji. Sve brži protoci saznanja rušili su granice izolacija. Zahvaljujući školovanju, studijskim boravcima, turizmu, razmeni poseta, izložbama, zahvaljujući predavanjima, izdavačkoj delatnosti, radio-komunikacijama i moderno uređivanim novinama, Jugoslavija više nije bila na kulturnoj periferiji. Prema klasičnoj tradiciji zadržao se interes za veliku rusku literaturu i njene klasike Lava N. Tolstoja, Fjodora Dostojevskog, Nikolaja Gogolja,


3 4 3

Ivana Turgenjeva, Antona Pavloviča Čehova i druge. Generacije koje su pozdravile i prihvatile ideje oktobarske revolucije nadahnjivale su se stihovima sovjetske pesničke avangarde: Sergeja Jesenjina, Aleksandra Bloka, Vladimira Majakovskog. Literatura Maksima Gorkog (Mati, Na dnu, Foma Gordejev, Makar Čudra, Klim Samgin itd.) bila je obrazac realističke literature. Na delu Ostrovskoga Kako se kalio čelik vaspitavale su se .generacije mladih Jugoslo venskih komunista. Uoči april skog rata pojavljuje se Šolohovljev Tihi Don sa protivurečjima srednjeg seljaštva — kozaka čiju tragiku simbolizuje Grigorije Melehov. U književnosti nisu mogle da se ne odražavaju nacionalne deobe, ideologija jugoslovenstva, socijalni sukobi, duboke političke polarizacije između naprednih i nazadnih snaga, između konzervativne i liberalne ideologije, pojave komunizma i fašizma u međunarodnim razmerama, posledice agrarne krize i velikog ekonomskog sloma 1930. godine. Književni život zahvatao je uglavnom velike gradske centre, tek s delom inteligencije u unutrašnjosti, ali je van njega ostajao seljački narod koji je činio četiri petine stanovništva. Ako se imaju u vidu i drugi gradski slojevi kojima je umetnost bila strana (zanatlijski i malograđanski svet /ćifte/, nekvalifikovani radnici, itd.), onda može izgledati da je reč o pojavama ekskluzivnog karaktera koje izazivaju pažnju u najužim društvenim krugovima, što je optička varka, ako se ne gubi iz vida značaj duhovnog stvaralaštva u oblikovanju novog načina mišljenja, oplemenjivanja duha, povezivanja s kulturom razvijenijila naroda i nastajanja obrisa jedne nove perspektive života i humanizacije ljudskih odnosa. Posle 1918. nastavili su da pišu i predstavnici starije generacije (Branislav Nušić, Jovan Dučić, Bogdan Popović, Borisav Stanković, Aleksa Šantić, Milan Rakić, Veljko Petrović). S putopisima Jovana Dučića pojavljuju se i radovi predstavnika posleratnog modernizma, Miloša Crnjanskog i Rastka Petrovića. Stariji i mlađi naraštaji suprotstavljali su dijametralno različita estetička i moralna shvatanja. U istoriji srpske književnosti Bora Stanković se po tematici svrstava u najizrazitije regionaliste, ali i u rodonačelnike moderne proze. Stanković je stvarao sve do svoje smrti 1927, kada je objavljen nedovršeni roman Gazda Mladen, koji se po kvalitetu ne može meriti s njegovim početnim radovima (zbirke

<3

<5 0


pripovedaka Stari dani i Božji ljudi, drama Koštana, 1902, roman Nečista krv 1910). Milan Rakić, „srpski Bodler", unosi u poeziju „intelektualnu skepsu i pesimizam". Dučićeva ljubavna lirika je bila jako mnogo slavljena za njegova života, ali je kasnije pala u zaborav noseći obeležja „pomodnosti" i „artificijelnosti". Za njegove putopise (Gradovi i himere, 1940) Jovan Deretić smatra da nisu pro isticali iz životnog i neposrednog iskustva, već iz erudicije i razmišljanja na opšte teme (bog, ljubav, smrt). Pavle Popović je stvorio školu književnih istoričara koja je ostavila duboke korene u našoj nauci o književnosti do danas. Najveći deo svojih najboljih radova Nušić je napisao u međuratnom periodu svojeg stvaralaštva, u fazi koju istoričari književnosti nazivaju „socijalno angažovanim realizmom". Utvrđujući kontinuitet u razvoju srpske komediografije, oni nalaze da je Nušić sjedinjavao Sterijinu tematiku s Trifkovićevim majstorstvom scenske tehnike. Prema njima, Nušić nema Sterijinu dubinu, ali je zato uspeo da stvori „najraznovrsniji i najživopisniji komični svet u našoj književnosti". Nušićeve komedije se nisu skidale s repertoara Narodnog pozorišta. Pozorišta u Novom Sadu, Beogradu i Nišu imala su već tradiciju u radu, a publika je bila naviknuta na dramsku umetnost. Naročito su bile popularne Nušićeve komedije vezane za Beograd (Gospođa ministarka 1931; Mister dolar 1932; Beograd nekad i sad 1933; Ožalošćena porodica 1934; Uljez 1935; Dr 1936). Nušić je povezivao dve epohe, razumevajući novu kao i prethodnu; ostao je rado gledan i čitan. Stvorio je ogromnu galeriju likova lako prepoznatljivu kako običnom, tako i obrazovanom svetu: neprosvećene predstavnike vlasti, prizemne malograđane, karijeriste, poltrone i sitne birokrate („prašinare"), robove taštine, pogospođene prostake i izvitoperene nosioce vlasti, preko noći obogaćene provincijalce, nedoučene đake-poklonike diploma, ljubitelje novca i lakog uspona. Njegove komedije otkrivaju kako se koliko juče zaostali i starinski svet brzo, preko noći, menjao pod uticajem novih prilika i društvenih okolnosti. Smehom je opominjao na lažni moral, birokratiju, vladavinu novca, kult tapija na pamet. Vlast i novac su glavne preokupacije koje razdiru Nušićeve junake. Njegove ličnosti proizišle su iz društva, odražavajući njegove mene. Srbija Nušićevog vremena već nije bila „seljačka nego građanska i birokratska od koje su srpski realisti zazirali".



3 4 5

Nušić je bio saradnik Naše stvarnosti, a jedno vreme i predsednik Udruženja naučnika, umetnika i pisaca. Krleža je odavao čast Nušiću-komediografu, ali nije bio za to da se „nušićevski vicevi dižu kao barjaci". Nušić je mimo svoje ideologije bio umetnik koji jt „instinktom" i „neposrednim odnosom sa stvarnošću" mogao da je oseti i da je izrazi. Uoči smrti izrekao je testament: „Književnici i umetnici, krčeći puta svojim izražajima, upućeni su da budu saradnici onih pokreta, koji se bore za široka prava naroda i za prostranu slobodu bez koje bi ta prava bila iluzorna." Ovaj produktivni pisac, „hroničar strasti" svoje sredine, koji se potkraj života nije libio da šiba najviše slojeve društva, nastavljač tradicija srpskog realizma, bio je prihvaćen od napredne kritike svoga vremena, iako mu ona nije pripisivala „lik ljevičarske ideologije", ni „ideal lijeve knjige". Velmar Janković, ili već drugi poput njega, obasipali su, međutim, Nušića grdnjama što je — iako i oni govore o njegovom „vanrednom talentu" — „položio na operacioni sto čitav sastav naše građanske klase i izvršio sekciju nad njome, i ostavio je sa otvorenim ranama da zaudara na sve strane". Prigovarali su mu za sve ono što je umetnički i etički imperativ svakog stvaraoca — da govori istinu — zato što je izložio ruglu državne vlasti, pojam vlasništva, svetinju braka, vernost prijateljstvu, građanski stalež da bi, navodno, za sve to dobio bučni aplauz s treće galerije. Sa završetkom rata i stvaranjem jedinstvene države rađale su se nove perspektive. Književnici i kulturni radnici vraćali su se iz inostranstva gde ih je odveo rat, politička angažovanost ili studije. U novom centru države Beogradu živele su i stvarale grupe umetnika i iz drugih krajeva Jugoslavije: Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Vojvodine, Crne Gore. Veliki jugoslovenski pesnik Tin Ujević je ispevao knjigu lirike Lelek sebra (1920) i Kolajna (1926), a Gustav Krklec Izlet u nebo (1928). Ujevićeve pesme kritičari i istoričari književnosti ocenjuju kao „neoklasicističko remek-delo". Pesničkim stvaralaštvom iscrpljivao se samo deo duhovnih mogućnosti ovog retkog esejiste, prevodioca i poliglote. Sam za sebe ustajao je protiv sistema vrednosti malograđanštine, suprotstavljajući joj „revoluciju duha". Pored Ujevićeve poezije značajno je odjeknula i Lirika Itake Miloša Crnjanskog (1920). Ekspresionistički izraz neguje Stanislav Vina ver u Varoši zlih volse bnika (1920) i Gromobranu svemira (1921). Pantologijom novije srpske pelengirike 1920.


Vinaver je u nas obogatio žanr parodije. Zbirke poezije Božidara Kovačevića, Desanke Maksimović i Rastka Petrovića, koliko god bile raznovrsne, obeležavaju pojavu novih, originalnih pesnika. Većina ovih pisaca i pesnika predstavlja prvi talas srpskog posleratnog modernizma*Među modernistima izdvajaju se Rastko Petrović, Miloš Crnjanski, Stanislav Vinaver. Svi su oni sebe smatrali piscima nove poezije, ali su se razilazili oko toga šta je suština njene „nove strukture" („poezija kosmičke ljubavi", „genijalna erupcija životnog osećanja", „ekstaza", ltd.)- Zenitizam se javio kao neka vrsta „apstraktnog ekspresionizma". No ekspresionizam je imao više uticaja u Zagrebu nego u Beogradu. Najistaknutiji beogradski modernisti, Vinaver, Tin Ujević, Rastko Petrović i drugi sarađivali su u Progresu Dragiše Vasića (1920—1921), koji se programski izjasnio za ekspresionizam. Stanislav Vinaver je 1920. u Progresu objavio „Manifest ekspresionističke škole". Proklamovao je da je vizija uvek jača od same stvarnosti, „ukoliko stvarnost uopšte postoji za umetnika". Crnjanski smatra da moderna književnost vraća čoveka „kosmičkim tajanstvenim visinama", a Rastko Petrović poetski definiše čoveka kao zver čije su „čeljusti razjapljene prema večnosti". „Sumatraizam" Miloša Crnjanskog „lirska je sinteza kosmizma i kosmopolitizma". Za Crnjanskog (Objašnjenje „Sumatre", 1920) najnovija umetnost, pre svega lirika, pretpostavljala je nove osetljivosti, jer ne postoje nepromenljive vrednosti. „Odelili smo se od ovog života, jer smo našli nov", isticao je. To novo vreme donosilo je i nov slobodni stih, originalni izraz, ne tuđeći se „hipermodernih buncanja" — recimo, Sumatra. „Bez banalnih četverokuta i dobošarske muzike dosadašnjih metrika, dajemo čist oblik ekstaze neposredno; pokušavamo da izrazimo promenljivi ritam raspoloženja, koji su davno pre nas otkrili; da damo tačnu sliku misli, što spiritualnije; da upotrebimo sve boje, lelujeve boje naših snova i slutnja, zvuk i šaputanje stvari, do sad prezrenih i mrtvih . . . " „Opet jednom puštamo da na našu formu utiče forma kosmičkih oblika, oblaka, cveća, reka, potoka. Zvuk naših reči nerazumljiv je, jer se naviklo na njihov novinarski, menjački, zvanični smisao..." „Davno je Bergson odelio psihološko vreme od fizičkog. Zato je naša metrika spiritualna, maglovita i lična, kao melodija." Kao izraz građanske krize ekspresionizam je nastojao da otkrije iskonsko u čoveku; on je „krik" za „neposrednim životom",


3 4 7

oslobođenim od svih okova koji imaju svoje poreklo u objektivnoj stvarnosti. Među modernistima Rastko Petrović je predstavljao jednu od najneobičnijih ličnosti, ispunjenu krajnostima; od „vedre, čulne raspuštenosti slovenskog paganskog raja do mračne atmosfere uništenja, nasilja i smrti u pojedinim pesmama Otkrovenja". Najtalentovaniji je i najznačajniji pesnik koji se javio posle prvog svetskog rata, bujne senzibilnosti i autentičnog pesničkog temperamenta. Žanr putopisa odgovarao je njegovim subjektivnim potrebama za promenama i dinamikom kretanja. Slom tradicionalnih normi života i defetizam, sa strahom od neizvesne budućnosti, kod modernista su se izražavali u destruktivnoj silovitosti njihove poezije i poetske proze. Nadrealistička grupa školovana u Francuskoj i Švaj carskoj bila je povezana s francuskim nadrealistima, Andre Bretonom i Lujem Aragonom. Časopis nadrealista Svedočanstva pojavio se 1924, kada i pariški časopis Nadrealistička revolucija. Najuže i homogeno nadrealističko jezgro sačinjavali su Marko Ristić, Dušan Matić, Aleksandar Vučo, Milan Dedinac i Mladen Dimitrijević. Maja 1930. pojavio se u Beogradu almanah Nemoguće, u kome je trinaest potpisanih lica potvrđivalo duhovnu i idejnu bliskost francuskih i srpskih nadrealista (Elijara, Bretona, Aragona, Perea i drugih). Između pariških i beogradskih nadrealista stvorene su veze koje su uveliko uticale na književnost i intelektualna strujanja. Pariški nadrealisti okupljeni oko Andre Bretona tesno su sarađivali sa beogradskim tokom tridesetih godina. Pokret nadrealista nije uobličeni pokret već podsticaj na intelektualna i umetnička preispitivanja. Ovaj i drugi slični pokreti utirali su put „poetici revolucije". S beogradskom nadrealističkom „grupom trinaestorice" održavao je veze slikar Salvador Dali. Nadrealisti su se decembra 1930. izjašnjavali za „moralni kriterijum", uslovljen procesom dijalektičkog postojanja, za „konkretizaciju čoveka" i revolt protiv sadašnjice i opšti preokret sveta. Među njima nalazili su se Aleksandar Vučo, Oskar Davičo, Milan Dedinac, Vane Živadinović-Bor, Živanović Noe, Đorđe Jovanović, Đorđe Kostić, Dušan Matić, Koča Popović, Petar Popović, Marko Ristić. Đorđe Jovanović se u ime socijalne književnosti odrekao nadrealizma. U Filozofsko-analitičkoj raspravi Koče Popovića i Marka Ristića Nacrt za jednu fenomenologiju iracionalnog


proklamovano je da moderni moral može biti samo revolucionaran i da poezija može biti takođe jedino revolucionarna. Milan Bogdanović u posleratnom modernizmu gleda egzaltaciju, zanos i bunilo. Svojim rušilačkim stavom modernizam je dobijao prividan karakter revolucionarnog književnog zbivanja. Oštro se reagovalo na „uglađenost i spoljno savršenstvo", ,,na sve ono što je bilo odmereno, srazmerno, skladno, na proporciju i harmoniju", koje su bile dva osnovna postulata u literaturi pred rat. Nova modernistička akcija ogledala se naročito u poeziji. Svi modernisti su se zalagali da se pitanje forme lirike rešava što pré. „Rimovane strofe" Crnjanskog bile su „naslagane kao dobro pečene cigle iz drvenih kalupa", a Stanislav Vinaver je pokušavao da razbije „okvire i okamenotine jezika". Crnjanski je kao argumentum supremum dodavao da se na „Veliki petak, u crkvama našim, sva jevanđelja čitaju u slobodnom stihu". Ova formalistička književna revolucija nije imala odgovarajući izraz u revoluciji sadržine. Deklaracije glavnih nosilaca posleratnog modernizma karakteristične su po egzaltaciji i ekstatičnosti. Za sve njih poezija je bila zanos i trans. Sibe Miličić je bio uveren da će „poezija doneti novu religiju". Za Crnjanskog je ritam bio ekstaza, a „poezija mistična radost". Ona je jedna „genijalna, iluminozna i slikovita erupcija životnog osećanja". Boško Tokin, objašnjavajući „zenitizam" Ljubomira Micića, koji je, kao što piše Milan Bogdanović, poslednja konzekvenca, kaže da je „genijalan čovek, ili nadčovek onaj koji je svestan svoga sunčanog porekla: Sunca . . . Genijalno — astralno — sunčano — dinamičko — globalno telo genija emanira besprekidno . . . Dela nastaju kao što Minerva iskače gotova iz Zevsove glave". Modernisti su pripadali ljudima različitih generacija, i razlikovali su se među sobom po iskustvima, tradiciji i kulturi. „Svi su oni bili" — kaže Bogdanović — „familijarizirani sa modernim literaturama (Marinetija, Apolinera, Malarmea, Poa, Vitmana, Majakovskog)." Svi su se pozivali na Bergsona i na intuiciju kao „glavni moment poetskog podsticaja". Pobornici su „krize smisla", odbacuju temu, jer nema šta da se ispriča, i prema tome „logična veza nije neophodno nužna". Prema Bogdanoviću, ova moderna poezija je bila verbalno ekspanzivna, ali nesposobna da se idejno i sadržajno odredi. Smer modernista nije autohton, već određen sa strane, izraz „talasanja u stranim književnostima". Dosledno su pronosili shvatanje uda-


3 4 9

ljenosti od života i stvarnosti. Posleratna poezija je „permanentno vođena motivom bekstva od života", sem kod Rastka Petrovića koji je pevao o stvarnim sadržajima i kod nadrealista „koji su se socijalno revolucionisali". Sibe Miličić je govorio da se novi pesnici „odeljuju od čoveka". Prema Crnjanskom „kosmizam, futurizam, misticizam" su „inkopatibilni sa socijalizmom". Poezija se ne sme stavljati ,,u službu sindikalističkih društava". Modernisti su, kao Ljubomir Micić, pozdravljali rusku revoluciju samo kao „pokret mističnog Istoka protiv racionalističkog Zapada". Ostavili su trag u unapređenju poetskog stila. Bogdanović tim povodom kaže: „Modernisti su, svojim ekspresionizmom, uzimajući reč prvenstveno u njenom osnovnom značenju, razlomili mnoge okamenotine našega književnoga jezika i stila, sintaktički ga elasticizirali, a metaforično ga osmelili i obogatili." Dušan Matić i Aleksandar Vučo su 1935. isticali da modernisti u nas nisu nikada došli do onog „destruktivnog revolta", ni do one „kritičke svesti" o završetku celog jednog načina življenja poput Remboa, Isidora Dikasa ili Zaria. Njihova negacija je dovodila do svesti o izvitoperenosti postojećih ideoloških vrednosti jedne klase u raspadanju, čime je delatnost takvih poeta bila uvršćena u širu negaciju jednog društvenog poretka. O tome se, međutim, nije moglo govoriti kod naših „modernista", kod „lepršastog i papirnatog Todora Manojlovića, kod zvezdanošematičnog i zemaljski-puzavog Siba Miličića, kod neozbiljnog i proliksno-svakodnevnog Stanislava Vina vera, kod razrivenog i ultra-šovinističkog Miloša Crnjanskog, kod talentovanog ali zbunjenog Rastka Petrovića, kod apaški-prevrtljivog Rake Drainca, kod diplomatski šagriniranog Ive Andrića i kod pesnika pravoslavno-katoličke tuge lumpen Tina Ujevića". U radu modernista nedostajala je jedna dublja evolucija nasuprot kojoj stoji „tipična intelektualna raštrkanost, moralna zbunjenost i životna razbacanost, kao svedočanstvo jedne šire ali iste takve zbunjenosti, raštrkanosti i razbacanosti naše cele građanske posleratne inteligencije". Sa jenjavanjem nadrealizma započelo je jačanje socijalne književnosti. Veoma zaslužan za razvoj socijalne literature i širenje levičarskih ideja u književnosti bio je časopis Nova literatura. Časopis je pokrenuo decembra 1928. Pavle Bihali. Bihali je radio s grupom komunista i drugih naprednih intelektualaca (Veselin Masleša, Jovan Popović, Hugo Klajn,

<3 <50


Milan Bogdanović i drugi.) Prvi broj se pojavio decembra 1928. s „tragičnim naslovnim listom", grafikom Domijea Ubistvo u ulici Transnonen 15 aprila 1834. Izašlo je 12 brojeva časopisa, a onda je državni tužilac zabranio dalje izlaženje. Prema Rodoljubu Čolakoviću, Nolit se nalazio pod uticajem nemačkog revolucionarnog pokreta koji je u to vreme bio neobično snažan i održavao vezu s jugoslovenskim komunistima. Pa i Četvrti kongres KPJ održan je uz pomoć nemačke partije u Drezdenu. Nolit se pojavio i delovao u uslovima uvođenja šestojanuarske diktature, kada su se sve napredne i opozicione ideje nalazile pod udarom apsolutističkog režima, ekonomske krize koja je potresla svet, a Jugoslaviju zahvatila tek 1930. godine, i pobede nacionalsocijalizma u Nemačkoj januara 1933. godine i uskoro italijanske agresije u Etiopiji i naci-fašističkog mešanja u španskom građanskom ratu. Od velikog uticaja na sazrevanje revolucionara u Jugoslaviji bila je Nolitova prevodilačka delatnost iz nemačke i američke socijalne literature, pa i idejna i vaspitna vrednost ovih knjiga, koje su jednostavno kazivale o ljudima i njihovom životu u uslovima eksploatacije, totalitarnih režima, mržnje prema demokratiji i komunizmu. Nolit je uglavnom izdavao dela političko-socijalne problematike, knjige u kojima je tretiran rat, imperijalizam, fašizam. Tako su se pojavile knjige Ludviga Rena (Rat, Eriha-Marije Remarka (Na zapadu ništa novo), Žan-Rišara Bloha (Španija), Franca Verfela (Četrdeset dana Musa-Daga). Cenzura je zaplenila poslednju knjigu, jer je tema — uništavanje Jermena u Turskoj — bila spoljnopolitički osetljiva. Zemlja Abonosa Albera Londra pripada delima antikolonijalne tematike. Egon Ervin Kis je u Raju Amerike opisao strukture američkog kapitalizma. Analizi „anatomije američkog kapitalizma" bila su posvećena i dela Sinklera Luisa, Aptona Sinklera, Džeka Londona, Džona Štajnbeka. Nolit je izdavao dela Hajnriha Mana. Predstavio je jugoslovenskom čitaocu pisce SSSR-a, Isaka Babelja, Borisa Piljnjaka, Aleksandra Fadjejeva. Iz njegove „radionice" izašla je i knjiga Jedna mladost u Nemačkoj Ernsta Tolera, zastupnika „etičkog socijalizma". Pored lepe književnosti, Nolit je pre rata pokrenuo i više drugih biblioteka iz oblasti politike, ekonomije, istorije, prirodnih nauka, filozofije. Nova literatura ostala je poznata kao „ideološka radionica" u kojoj se izgrađivala napredna misao i reč. Preko Nolitovih izdanja čitaoci su se upoznavali i s drugim naprednim piscima, Anri Barbisom, Teodorom Drajzerom, Anom Zegers, Jarosla-


3 5 1

vom Hašekom. Socijalna književnost predstavljena u delu Aptona Sinklera i drugih pisaca srodne orijentacije budila je iz ravnodušnosti, protestovala protiv „samožive sadašnjice", nastojeći da utiče na njene promene; čuvajući autentični književni izraz, izražavala je nezadovoljstvo javnim poretkom i bunila protiv njegovih izopačenja. U Novoj literaturi sarađivali su slovenački, srpski i hrvatski pisci (Bratko Kreft, Tone Seliškar, Branko Gavela, Hasan Kikić, Marko Ristić, Otokar Keršovani, Janko Đonović i drugi). Krajem 1930. pokrenut je Stožer koji je takođe počivao na jugoslovenskoj saradnji. Socijalna literatura trpela je kritike i sleva i zdesna, od levo orijentisanih umetnika i književnika, koji se nisu mirili sa utilitarnom funkcijom umetnosti, ali i sa konzervativnih pozicija. S ovih poslednjih pozicija socijalni pisci su napadani kao samozvanci, nametnuti arbitri, monopolisti, dogmatičari, poklonici „krstaškog rata" koji vode protiv svih onih koji neće, da se poklone pred njihovim fetišom". Napadani su zato što među njima navodno nije bilo pravih umetničkih pregalaca, a s druge strane i zbog usporavanja istinskih vrednosti samo zato što njihovi stvaraoci nisu bili u taboru pravovernih. Horizont u kome su sarađivali označavan je kao plotom ograničen dogmama ideologije. Prigovaralo im se „političko mentorstvo", „sektaški dogmatizam", „partizanstvo" i „netrpeljivost". S njihovom isključivošću izjednačavani su — po mentalitetu — klerikalci koji su se takođe zalagali za „čistu katoličku umetnost". Njima je pripisivano kao greh da „socijalnu književnost", postojeću od davnina, poistovećuju sa „socijalističkom književnošću", odajući sebe kao propagatore jedne književnosti nastale u drugoj „duševnoj klimi", dozvoljavajući da je ona mogla imati svoj „koren i svoj rezon" u drugoj sredini, ali se nije dala imitirati u drugoj. Pisci s levice su takođe kritikovali poplavu one socijalne poezije koja je vodila njenom izvitoperivanju od strane ljudi kojima su socijalni problemi društva bili strani. Umesto ukazivanja na društvene anomalije oni su pretvarali svoju poeziju u „lelek nad fabrikama" i periferijama, birajući za opevanje najmorbidnije motive. Jovan Popović je propagirao tendencioznu književnost i umetnost, polazeći od toga da su svi veliki umetnici u prošlosti bili tendenciozni, jer je tendencioznost svojstvena umetnosti. Umetnik je manje-više svesno izražavao interese i tendencije svoje klase, dok su „vladajući redovi" uvek nastojali da potčine


duhovno stvaralaštvo svojim interesima, „zarobljavajući tako mase". Čitava ideološka nadgradnja privrednog sistema u obliku religije, prava, umetnosti, sublimacija je tog sistema i odnosa svojine u njemu. Formu bez sadržaja Popović je pripisivao samo „književnim eunisima". Revolucionarni književni aktivizam, kako ga zovu neki međuratni kritičari, svakako je uprošćavao „književnu stvar" da bi je oslobodio od svih „magla i dimova", od metafizike i mistike, od svake „idejne komplikovanosti koja ide ka nebulozama", ali je na drugoj strani ta prividna lakoća „socijalnog motiva „mamila skribente". Ona je vukla i korene, trpela direktne uticaje s literarnog terena primenjenog revolucionarnog zbivanja. Milan Bogdanović je tvrdio da je lakše napraviti jednu dobru „individualističku" pesmu negoli čitav niz „socijalnih" stihova koji se danas zovu socijalnom poezijom. Upozoravao je na dužnost da se literatura čuva od degradacije u ime svakojakih socijalnih „koještarija". Tendencija se nije tražila u nameri već u efektu. Prema Bogdanoviću, pisac koji uspe da u čitaocu izazove tendenciju revolucionarnog raspoloženja „bez podvlačenja" u najpunijem smislu je izvršio svoj „književnorevolucionarni zadatak". Krleža se u Podravskim motivima „usprotivio" žalosnom i nematerijalističkom tumačenju teze o socijalnim tendencijama u stvaralačkim odnosima — likovnim i književnim — smatrajući da se radi o „reakcionarnom" činu. Ovaj preteča socijalne literature u nas koji je odbacivao larpurlartizam ad limine, pod vidom „nakaznog trupla estetske laže", suprotstavljao se i mistifikaciji javnosti (od strane „anonimnih pera") pod maskom fiktivnog artističkog levičarstva, titrajući se frazama dijalektičkog materijalizma. Predstavljajući jednu od najvećih individualnosti u jugoslovenskoj književnosti Krleža se ogledao u književnoj političkoj esejistici, poeziji, likovnoj kritici, dramskoj umetnosti, novelistici i velikim romanima koji razastiru platno epohe. Krležine ideje udarale su u same temelje građanskog društva. Njegove drame (Golgota, Vučjak, U agoniji, Gospoda Glembajevi, Leda), ubitačna su umetničko-psihološka razaranja polufeudalnog, građanskog i malograđanskog sveta naše sredine. Za Krležu se kaže da je više od bilo kojeg duhovnog stvaraoca pripremio vreme revolucije. Izjasnio se za oktobarsku revoluciju. Ona, po njemu, nije bila revolverski pucanj u


3 5 3

reprezentente građanskog društva već „kanonada" po temeljima celog kapitalističkog stroja. Posle boravka u SSSR-u objavio je 1926. putopis Izlet u Rusiju. Otvarajući raspravu u časopisu Pečat o pitanjima estetike i filozofije, došao je u polemiku s rukovodstvom KPJ koje mu je odgovorilo preko časopisa Književne sveske, a iz pera Milovana Đilasa, Jovana Popovića, Radovana Zogovića i drugih. Mada su pitanja koja je Krleža otvorio bila od bitnog značaja za oslobođenje misli od dogmatskih stega, politička motivacija Krleže i nekih njegovih saradnika, favorizovanje i podleganje HSS koji je sve više prelazio u ruke desničara, a na drugoj strani kurs rukovodstva Partije da se sve podredi predstojećoj revoluciji izazvala je sukob s Krležom i njegovo odvajanje od partije. KPJ se nije mirila sa gnjilim i besmislenim političkim kompromisom, koji je u Krležinom slučaju u suštini izražavao gubitak vere u stvar revolucije. Krležu su prihvatali čak i oni konzervativni duhovi koji nisu bili poklonici njegovog dela, a pogotovu se razilazili s njegovim idejno-političkim pogledima. Oni su tako odvajali Krležu, pisca Filipa Latinovića ili Legendi od Krleže koji strasno polemiše s predstavnicima našeg „lijevog kokošinjca". „Najveći dio njegovog književnog dela stvoren je na impulsima iracionalnog, na potki slobodne inspiracije, odvojene od doktrinarnih stavova teorije korisnosti. U toliko on nije više predstavnik ni „lijeve" ni „desne" knjige, već jedino umetnik. Bar je pitanje Krležinog stvaranja jasno i određeno, i na njegovom se slučaju može jasno opaziti dualitet umetnikovih aktivnosti." Krleža se u polemičkim spisima Moj obračun s njima razračunao sa klerofašističkim piscima i publicistima koji su ga napadali, odnosno „književnom desnicom", da bi kasnije u Pečatu s istim temperamentom produžio borbu s „levicom". Na jednoj strani nalazio se Krleža s Markom Ristićem, Zvonimirom Richtmannom, Oskarom Davičom, Milanom Dedincem, Vašom Bogdanovim, Mijom Mirkovićem, Hasanom Kikićem, Petrom Segedinom, Marijanom Matkovićem, Rankom Marinkovićem, a na drugoj su bili Ognjen Priča, Radovan Zogović, M. Nikolić, Jovan Popović, Đorđe Jovanović, Velibor Gligorić, Bogomir Herman. S Krležom su polemisali levi intelektualci u Hrvatskoj okupljeni oko Izraza: August Cesaree, Božidar Adžija, Otokar Keršovani, Ognjen Priča, Vladimir Bakarić. Još predgovor


Hegedušićevim crtežima {Podravski motivi) mogao je biti početak razilaženja, jer je Krleža tražio dublje i šire estetske kriterijume prilikom prosuđivanja umetničkog dela. Tada je „ABC" (B. Herman) u odgovoru pod naslovom: ,,Quo vadiš Krleža"? gledao na Krležu kao na pisca koji je napustio marksističku doktrinu na području estetike, prebacujući mu larpurlartizam. Krleža je odgovorio u Pečatu „Antibarbarusom". Na ovaj „dinamički napadaj" Krleže odazvao se Ognjen Priča u novopokrenutim Književnim sveskama pod naslovom „Barbarstvo Krležina antibarbarusa". Protiv Krleže izjasnio se i Todor Pavlov, bugarski marksista, pisac Teorije odraza, član Akademije nauka SSSR-a, okrivljujući Krležu, što je značilo da se oficijelna partijska struja okrenula protiv Krleže. Priroda umetnosti za Priču je bila „zatvorena knjiga", jer je Krleža imao pravo, isticali su prokrležijanci zalaganjem za autonomiju umetničkog stvaranja, odbacujući kompetencije „nekompetentnih dijalektičkih simplicista nad umjetnicima". Proleter je napao Richtmanna, Bogdanova i Ristića da svojim pisanjem vrše štetan rad po partiju i radničku klasu, jer svesno iskrivljuju „nauku velikih naših učitelja Marksa, Engelsa, Lenjina, Staljina i na taj način spadaju u neprijatelje naše Partije i radničke klase. M. Krleža ih je uzeo u zaštitu i solidarisao se s njima". Proleter je smatrao da je vrlo opasno „da kojekakvi nazovi teoretičari sa svojim pokušajima revizije ili proizvoljnog i krivog tumačenja marksističko-lenjinističke teorije ne unesu zabunu u redove radničke klase. To je tim opasnije, što se ti ljudi vole kititi komunističkim ruhom, da na ta^ način lakše zavedu mase". Krleži se prigovaralo da je u doba Češke (Praga) marta 1939. napao sudelovanje napredne omladine u akciji za odbranu Čehoslovačke, poistovećujući to sa „ripidijadom Voje Janjića". Otokar Keršovani je pisao 1940. da dokumentarna analiza „pečatovštine" u Književnim sveskama nije dobila nijedan pravi odgovor. Niko od pisaca tih „pamfletića" savršeno nije bio sposoban, po njemu, da shvati značaj načelne analize jedne filozofske, estetske i sociološke diskusije. Smisao je video u pozivima tih pisaca Krleži da stane na stranu Andre Žida i njegove antisovjetske avanture. Među hrvatskim piscima, pesnicima, romansijerima i pripovedačima, dramskim piscima starije i mlađe generacije, isticali su se u međuratnom periodu Slavko Batušić, Gustav Krklec,


3 5 5

Ljubo Vizner, A. B. Simić, Novak Simić, Ivan Dončević, Josip Kulundžić, Stevan Galogaža, Josip Horvat. Josip Kulundžić piše drame u duhu ekspresionizma. Malobrojna makedonska inteligencija školovala se na Filozofskom fakultetu u Skoplju, na Univerzitetu u Beogradu i na Zagrebačkom sveučilištu. Mnogi politički aktivni intelektualci makedonskog porekla živeli su u emigraciji (Bugarskoj, Grčkoj, SSSR-u i u drugim zapadnoevropskim zemljama, u SAD). Tridesetih godina Risto Krle, Vasilj Iloski, Anton Panov objavljuju knjige drama na makedonskom jeziku, koji se zvanično zvao dijalektom. U Zagrebu se, 1939, oglasio i „osnivač moderne makedonske književnosti" pesnik Košta Racin, objavljujući Dolap na maternjem makedonskom jeziku. Pisci iz Crne Gore oglašavali su se u književnom životu, naročito u poeziji i u polemikama: Vladimir Milić, Savić Marković Štedimlija, Radovan Zogović, Milovan Đilas, Dorđe Lopičić, Vido Latković, Janko Đonović, Milivoje Matović Zlatarac i drugi. Veliki majstor reči, najveći stilist naše književnosti, Ivo Andrić, živeo je čuvajući svoju samostalnost, van grupa i borbi u književnoj areni, pišući svoja remek-dela u kojima se stiče suptilno poznavanje Orijenta i njegovog uticaja na život Bosne i njenog čoveka, što ostaje do kraja Andrićeva literarna preokupacija. Sa Krležom je činio vrh jugoslovenske književnosti. Istoričari književnosti smatraju da nijedan naš pisac nije uspeo da ostvari tako uspelu sintezu „tradicionalnog i modernog", kao Andrić. Oni ga smatraju najosobenijim našim književnikom, svojevrsnog izraza, autohtone duhovne kulture. U sebi je sjedinjavao izvanredno poznavanje bosanskog tla, srpske književne tradicije i jugoslovenske ideologije. Idejno na njega je uticala jugoslovenska nacionalna omladina, s Mladom Bosnom kao svojom avangardom, a na književnom planu hrvatska moderna, pre svega Matoš. Započeo je poezijom i poetskom prozom (Ex Ponto — 1918. i Nemiri — 1920). Njegovo predratno pripovedačko delo sabrano je u tri knjige Pripovedaka 1924, 1931. i 1936. Pripovetke su mu tematski okrenute Bosni iz vremena turske i austrijske vlasti. S pravom se ističe da su Andrićeve teme samo prividno okrenute prošlosti, jer bez obzira na vreme o kojem piše „pisac susreće tu istu čovekovu sudbinu koju on mora uočiti i što bolje razumeti". Iako se ogledao u poeziji, lirskoj prozi, prevodilačkoj aktivnosti, kritičkim osvrti-

<3 <5 0


ma, vrhunac je dostigao pišući pripovetke i romane koji su ga uzdigli u vrh jugoslovenske i svetske književnosti. Mada je rekonstruisao događaje na osnovu dokumenata i narodnog predanja, beleženja i oživljavanja legendi, uneo je u svoje radove imaginativnu snagu pisca, koji je u sebi nosio retko razumevanje i osećanje života. Nema pisca koji je uspešnije oživeo tlo Bosne i njenih civilizacijskih prelamanja u prošlosti kao Andrić. Suptilna analiza, psihološko poniranje u sudbinu svojih junaka, razumevanje istorijskog okvira i društvenog supstrata, obogaćeno je raskošnom pričom i lepotom stila. Isidora Sekulić je istaknuti esejista, putopisac i pripovedač velike erudicije, smisla za sintezu i iskazivanje mudrosti nastale vlastitim saznanjima. U međuratnom periodu predstavila se pripovetkom i esejem (Hronika palanačkog groblja I—II, 1940, Đakon Bogorodične crkve, zbirka pripovedaka Iz prošlosti, 1919), ali i kritikom. Njene knjige istoričari književnosti razvrstavaju u suštini u lirsko-meditativnu prozu. Odlikovala se izvanrednim stilom koji Matoš naziva „plesom riječi". Literatura joj se ocenjuje kao hladna, odbojna, lišena neposrednosti doživljaja, osećanja; sve je u službi „intelektualnih samoanaliza i aforističkih uopštavanja". U pripovetkama govori o sudbinama malih porodica iz građanskog staleža Vojvodine 1 Srbije. Putopis Pisma iz Norveške (1914) Jovan Deretić ocenjuje više kao esej o zemlji i narodu nego kao doživljaj zemlje od strane pisca, u čemu je najbliža Dučićevim „putničkim pismima". Ova učena i kulturna žena, povučena u sebe, van književnih borbi i političkih potresa, obeležavala je jednu fazu putopisne literature, esejistike i pripovetke. Esejistika Sekulićeve nije otkrivala samo istančanog stilistu, retko načitanu osobu, obaveštenu o zbivanjima u svetu literature, već i misaonu i duhovno rafiniranu ličnost, koja je provodila život s literaturom. Rada Drainca (Radojko Jovanović) istoričari književnosti predstavljaju kao pesnika boemije, noćnih bdenja i „polomljenih katarki", koji peva o strahu razbijenog čoveka, brodolomnika koji se sprema na povratak (Bandit ili pesnik, Banket, Ulis, Dah zemlje). Drainac je predstavnik pesnika-boema koga su inspirisali moderni francuski pesnici i Jesenjin, dok nije našao svoj umetnički izraz. Plenio je svojom boemijom, „anarhoindividualnim buntom"; zagledan je u daljine, pun uznemire-


3 5 7

nja. Pored pesničkih zbirki objavio je i roman Španski zid i pripovetke Srce na pazaru. U istorijama književnosti međuratnog perioda nezaobilazna su imena i dela pesnika Velimira Živojinovića Massuke i Desanke Maksimović. Živojinovićeve zbirke Vedre i tamne noći, 1922. i Odblesci na vodi, 1928, javljaju se kao „protivteža modernističkoj poeziji", otkrivajući „melanholičnu osećajnost" pesnika (Jovan Deretić). Desanka Maksimović se svojim prvim zbirkama (Pesme, 1924, Zeleni vitez, 1930) predstavila kao najizrazitiji predstavnik tzv. ženske lirike, ili tvorac „najžtenskijih stihova" (Milan Bogdanović). Slovenačka inteligencija je ljubomorno čuvala nacionalnu i kulturnu samobitnost. Plašeći se denacionalizacije težila je „nacionalnom samozatvaranju". Grupa oko Josipa Vidmara je odlučno zastupala tezu o kulturi kao bitnom obeležju narodnog života pridajući inteligenciji vodeću ulogu da ovu kulturu i odbrani. Na „isključivo slovenaštvo" ove grupe reagovala je malobrojna inteligencija liberalne orijentacije jer je ono u Vidmarovoj interpretaciji svođeno na „kulturni problem". Osuđujući ovu orijentaciju Oton Župančić se — umesto strahovanja — zalagao za približavanje slovenačke i kulture ostalih jugoslovenskih naroda. Slovenački bard Oton Župančić nastavlja da piše književnost za decu i drame (Veronika Desoniška). Najistaknutiji slovenački pisac međuratnog razdoblja je Prežihov Voranc — Lovro Kuhar koji je obrađivao život slovenačkih seljaka u prvom svetskom ratu (Doberdob) i u vreme sloma Austrou g a r s k e i borbi Slovenaca i srpskih trupa za Korušku (Požganica). Život seljaka nastavio je da pieni njegovu pažnju i u Kraljevini Jugoslaviji (Jamnića). Roman Franca Finžgara Pod svobodnim solncem pripadao je žanru istorijskog romana i stekao veliku popularnost. Socijalnim motivima, naročito životom radništva, zanimali su se u svojim delima Miško Kranjec, Alojz Grednik, Mile Klopčić. Život pod Italijom našao je svog pisca u Francu Bevku, koji je unosio u literaturu motive iz Trsta i Gorice. Generacija poznatih slikara delovala je pod uticajem strujanja u francuskom slikarstvu (Jovan Bijelić, Petar Dobrović, Stoj an Aralica, Ivan Radović, Ivan Tabaković, Milo Milunović). U okviru struje „čiste umetnosti" razlikuje se struja intimizma koju najbolje predstavljaju Tartalja, Čelebonović i Motika, i

•*•

U

U


ekspresionistička struja čiji su predstavnici Bijelić, Konjović, Sumanović, Job, Dobrović. Već postaju uvažavani i slikari nove generacije: Peđa Milosavljević, Petar Lubarda, Marko Čelebonović i drugi. U Hrvatskoj se između dva rata javlja seljačko slikarstvo (Virius, Generalić). Socijalno angažovanu umetnost predstavljaju suprotstavljene struje nadrealista u Beogradu i grupa slikara arhitekata „Zemlja" u Zagrebu koji imaju socijalno-kritički program u slikarstvu. Oni traže izlaz u najprogresivnijim strujanjima savremene arhitekture (D. Ibler, S. Planić, M. Kauzularić). Socijalne tendencije izražavala je i grupa slikara (K. Hegedušić, I. Tabaković, M. Detoni) i vajari A. Augustinčić, V. Radauš, F. Kršinić. U tokovima sličnih socijalnih tendencija delovala je i grupa „Život", čiji je jedan od predstavnika Đorđe Andrejević-Kun. Ivan Meštrović je postigao svetsku slavu, naročito od svoje izložbe u Rimu 1911. godine. Podigao je više značajnih spomenika: Grgur Ninski, Biskup Štrosmajer, Spomenik Neznanom junaku na Avali, Spomenik zahvalnosti Francuskoj. Zapažene su skulpture u drvetu Riste Stijovića. U hrvatskom vajarstvu ističu se Kršinić, Augustinčić, Radauš, Lozica. Toma Rosandić i Sreten Stojanović izražavali su takođe nove struje u vajarskoj umetnosti. Smena generacija u muzici jugoslovenskih naroda uoči prvog svetskog rata donela je pojavu stvaralaca školovanih na strani, kojima je pošlo za rukom da apsorbujii najveće tekovine savremene evropske muzike. U novoj državi stvaraju se orkestralna i komorna udruženja, a opera i balet u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani dostižu značajan nivo. Postojanje i rad pevačkih društava omogućilo je pojavu kvalitetnih vokalnih kompozicija. Kompozitor Petar Konjović istakao se svojim muzičkim dramama, pre svega Koštanom (1931). Kompozitor Miloje Milojević ogledao se u solo-pesmama, klavirskim kompozicijama, horovima, muzičko-teorijskim delima i kritikama. Stevan Hristić je autor popularnog baleta Ohridska legenda (1947). Muzikolog Vojislav Vučković opredelio se za progresivne ideje u umetnosti. Među predstavnicima hrvatske muzike nacionalnog smera u Hrvatskoj nalazimo Krešimira Baranovića, osnivača savremenog hrvatskog baleta (Licitarsko srce, 1924), Jakova Gotovca, autora najpopularnije jugoslovenske


3 5 9

komične opere [Ero s onoga svijeta, 1935) i Simfonijskog kola (1926). Josip Slavenski je svojom Simfonijom orijenta (1934) prekinuo s tradicijom prethodnog razdoblja. Slovenačke muzičke institucije naglo su se razvile u Kraljevini SHS. Konzervatorij Glasbene matice prerastao je 1924. u Državni konzervatorij, odnosno kasnije u Akademiju za glasbo. Slovenska filharmonija je delovala od 1908. godine. Marij Kogoj je autor ekspresionističke opere Črne maske (1929); Slavko Osterc je zastupao „principe apsolutne kromatičnosti, atonalnosti i atematičnosti"; Karol Pahor je koristio folklor da bi ublažio svoj muzički govor; Matija Bravničar se razvijao kao operski i simfonijski kompozitor.

VELIKE SILE I JUGOSLAVIJA (25—27. mart 1941)

Opkoljavanje Jugoslavije započelo je anšlusom, kada je za suseda na Karavankama Jugoslavija dobila Nemačku, a nastavilo se italijanskom okupacijom Albanije aprila 1939. godine. Pristupom Rumunije, Mađarske i Bugarske Trojnom paktu i ulaskom nemačke armije u te zemlje u vremenu od novembra 1940. do marta 1941, Kraljevina Jugoslavija se duž svih svojih granica praktično našla stegnuta kleštima fašističkih sila, izuzimajući južnu granicu prema Grčkoj; tu zemlju je oktobra 1940. napala Italija. Zapadni istoričari duhovito primećuju da je Hitler u Balkanu video „magacin i čekaonicu", a ne ratno poprište Vermahta. Suprotno Hitleru, Musolini nije odoleo da u ranu jesen 1940. ne napadne Grčku, kao što je aprila 1939. izvršio invaziju na malu i nenaoružanu Albaniju. Piter Kalvokorezi Musolinijev napad na Grčku tumači kao „nekoordinirani refleks saveznika", zapravo kao pokušaj da „jedna drugorazredna sila uspostavi paritet sa neuporedivo moćnijom silom, napadajući jednu trećerazrednu". Italijanskim posedanjem Albanije Jugoslavija nije dobila na svojoj crnogorskoj, kosovsko-metohijskoj i makedonskoj granici samo potencijalnog agresora već i silu koja je duž te granice nadahnjivala antijugoslovensku aktivnost albanskih separatista. Italijanska obaveštajna služba, odranije aktivna među hrvatskim separatistima, razgranjavala je svoje mreže među kosovskim i crnogorskim nacionalistima, a iz redova političke emigracije s Kosova („Kosovari") ubacivane su „kačačke bande", otkrivajući namere Italije da sprovede akcije širih razmera, da pokrene teritorijalna pitanja („južnih krajeva") ili da izazove „oružani obračun". Na ofanzivni karakter italijanske politike prema Jugoslaviji s albanske strane ukazivala je i ubrzana izgradnja puteva prema jugoslovenskoj granici.

VELIKE

SILE

I

JUGOSLAVIJA

/25-27

MART

1941

/

«50

1

Dolaskom germanofilske vlade Bogdana Filova, maja 1940, sve više su se budila prigušena revizionistička raspoloženja u Bugarskoj u vezi s jugoslovenskom teritorijom, nezavisno od javnih izjava. Aleksandar Cankov je marta 1940. isticao da Bugarska neće voditi rat za Makedoniju, ali je s govornice Sobranja istovremeno poručivao da se „častan Bugarin" neće odreći svoje „rođene braće" u Makedoniji. Pretenzije na Makedoniju obrazlagane su širenjem „životnog prostora" i istorijskim pravima. Legalne organizacije makedonske emigracije, probugarske orijentacije, pozivale su velike sile da prilikom krojenja nove karte Evrope primene isključivo nacionalno načelo i da samo „jasnu formirane nacije" imaju pravo na državnu teritoriju. Otuda i njihovi zahtevi da se traži prisajedinjenje Makedonije „majci otadžbini Bugarskoj i njenoj celokupnosti". Revizionističke težnje uvijane su u sentimentalno i pseudoistorijsko ruho. Podrška koju je Berlin davao Sofiji postajala je sve više barometar ponašanja bugarske vlade, a makedonske emigrantske organizacije predstavljale su neslužbeni oblik podgrejavanja pretenzija na delove Jugoslavije, kakve zvanični politički centri još nisu mogli javno da ispolje. Te organizacije su „bugarskim zemljama" smatrale sve one teritorije koje su uoči 1878. i 1912. bile naseljene Bugarima, i priznavale su granice određene Poslaničkom konferencijom u Carigradu u toku 1876/1877, Sanstfanskim ugovorom i saveznim ugovorom između Nemačke i Bugarske. „Bugarski Makedonci" su računali na ujedinjenje Bugara od Crnog mora do Ohridskog jezera i od Dunava do Belog mora. Za „makedonska bratstva" u Bugarskoj makedonski Ilinden je bio bugarski praznik. Omladinska grupa svebugarskog saveza „Otec Pajsije" kartografski je izražavala megalomanski nacionalizam, koji je u „porobljene bugarske zemlje" računao, sem Trakije i Dobrudže, i „zapadne pokrajine" — Makedoniju i Pomoravlje. Za bugarsko opredeljenje je od polovine 1940. bio presudan poraz Francuske i shvatanje da je Nemačka postala gospodar situacije u Evropi. Bugarska vlada je od polovine te godine počela da ispoljava privrženost politici sila osovine, gotovo bez ikakvih rezervi, ako izuzmemo težnju da se sačuvaju korektni odnosi sa Sovjetskim Savezom. Nagli obrt bugarske politike posle sloma Francuske usledio je kao izraz uverenja njenih vladajućih krugova da će Nemačka i Italija pomoći bugarski revizionizam u najširim razmerama. Velika Britanija je požuri-

•*•

U

U


vala stvaranje antinemačkog i antiitalijanskog saveza na Balkanu, kome bi prišla i Bugarska, nasuprot Nemačkoj, koja je radila na povezivanju Bugarske i Mađarske s Jugoslavijom. Britanska diplomatija je maja 1940. tražila od Bugarske da balkanske države deluju solidarno, ali da međusobne veze grade postepeno, izbegavajući sumnje Berlina, Rima i Moskve. Pod vidom odbrane stroge neutralnosti, s čime se u toj fazi slagala i Velika Britanija, zbog spomenute predostrožnosti, Bugarska nije pokazivala spremnost da se obaveže u smislu balkanske solidarnosti i pripremanja zajedničke odbrane Balkana. Kralj Boris III se protivio „postavljanju gromobrana da ne bi privukao gromove". Oktobra 1940. Bugarska je počela razgovore s Nemačkom o pristupanju Trojnom paktu. Nezavisno od tih razgovora, koji su tekli do njihovog formalnog okončanja 1. marta 1941, započela je penetracija nemačkih oficira i stručnjaka u Bugarsku. Britancima je krajem 1940. bilo jasno da Nemačka može činiti s Bugarskom što hoće, kao što je to već mogla činiti s Rumunijom. Kralj Boris je u Berhetsgadenu uverio nemačke vođe da još nije oportuno da Bugarska pristupi Trojnom paktu, jer treba izbeći nezadovoljstvo „Rusije" i Turske, i naišao je na njihovo razumevanje. Britanske analize uočavale su da je sve jača orijentacija Bugarske prema Nemačkoj izazivala bojazan SSSR-a da se ne ponovi ono što se dogodilo u Rumuniji, tim pre što je SSSR imao vitalne interese na Crnom moru i u vezi s moreuzima. Britanski diplomati su jačali bugarsku antiratnu struju stavljanjem do znanja da bi ulazak nemačke vojske izazvao neminovno bombardovanje bugarske teritorije, što je verovatno odjekivalo kao prazna pretnja, s obzirom na onovremene britanske mogućnosti. Velika Britanija je bila svesna da Nemačka može da okupira Bugarsku ne nailazeći na bugarsku reakciju, iako se Berlin toga klonio. Britanski poslanik u Sofiji je krajem 1940. bio sasvim izgubio nadu da politika njegove vlade u Bugarskoj još može biti korisna, ali je istrajao u naporima da Bugarska ostane van ratnog sukoba. Velika Britanija je i pre 1939, a naročito od početka rata, pokazivala ambicije da ojača svoje prisustvo u Jugoslaviji, ali ona — kao i Francuska pre poraza — nije imala mogućnosti da te ambicije ostvari slanjem trupa, flote i oružja. Iskustvo Solunskog fronta je živelo u svesti Britanaca, ali su nedostajale vojno-transportne mogućnosti da bi ono moglo da se ponovi u

VELIKE

SILE

I

JUGOSLAVIJA

/25-27

MART

1941

/

«50

1

novoj situaciji. Balkanska pozicija osovine je 1940. bila znatno povoljnija od britanske. Balkanski pakt iz 1934. nije više efektivno funkcionisao, jer se Grčka od oktobra 1940. nalazila u ratu s Italijom, pružajući napadaču neočekivani otpor, bez pomoći Jugoslavije, uklještene osovinom, umrtvljene neutralnošću, bez obzira koliko ju je kršila u korist Grčke, dok je Rumunija Jona Antoneskua novembra 1940. prišla Trojnom paktu. Narednih meseci se duž Dunava nalazilo preko 200.000 nemačkih vojnika. Turska je čuvala neutralnost, nalazeći se pod pritiskom Nemačke, strahujući od „Rusije" i pod jakim uticajem Velike Britanije. Ugovor Jugoslavije s Mađarskom o stalnom miru i večnom prijateljstvu iz decembra 1940. nije mogao u datoj situaciji da ne liči na farsu, nezavisno od namera pojedinaca, posebno Pala Telekija, što se i pokazalo u raspletu krize marta, odnosno aprila 1941. godine. Kraljevina Jugoslavija je tek u junu 1940. postigla sporazum sa Sovjetskim Savezom o razmeni diplomatskih predstavnika, čime je među poslednjim evropskim zemljama de jure priznala SSSR. Namesnički režim se obraćao SSSR-u prelaženjem preko intimnih antisovjetskih raspoloženja i predubeđenja o komunističkim namerama. Vladajuće snage Kraljevine Jugoslavije bile su suočene s porazom Francuske i pokušajima Velike Britanije da utiče na tok događaja u Jugoslaviji, ali bez efektivne vojno-materijalne podrške, i bile su naterane da uoči rata traže tačku oslonca i protivtežu pritisku osovine u Sovjetskom Savezu, na šta su svakako uticali i sve snažniji zahtevi komunista i drugih antifašističkih snaga da se prizna sovjetska država i u njoj nađe odbrambena potpora. Knez Pavle je nerado pomišljao na zaključenje diplomatskih odnosa sa SSSR-om, iako je SSSR već nekoliko godina uspevao da probije prinudnu izolaciju, zaključi ugovore s Francuskom i Cehoslovačkom, uđe u Društvo naroda i u njemu ispolji značajnu aktivnost u smislu sistema kolektivne bezbednosti, čiji je glasnogovornik bio poznati sovjetski diplomata Maksim M. Litvinov. Knez se plašio ekspanzije boljševizma i panslavizma. Jugoslavija je tako bila jedna od retkih zemalja u Evropi koja nije imala diplomatske odnose sa SSSR-om. Knez je nastavljao tradiciju kralja Aleksandra, takođe antiboljševički raspoloženog. Živeo je u uVerenju da Staljinova politika vodi svetskoj revoluciji i isticao je da će Jugoslavija priznati SSSR tek kada to bude bilo nužno i u vreme mirnih prilika. Minhenska

•*•

U

U


kapitulacija i okupacija Češke, kao i kriza međunarodnih odnosa 1938/1939, koja će septembra 1939. godine dovesti do početka drugog svetskog rata, uticala je na kneza Pavia da promeni stav i odluči se za priznanje SSSR-a. Predubeđenja o SSSR-u su bila više nego jaka, ali realnost svetskih odnosa i kritični međunarodni položaj Jugoslavije su uticali na njihovo prenebregavanje. Skoro do kraja 1939. carsku Rusiju je u Beogradu predstavljao bivši savetnik carskog poslanstva Štrandman. Tek septembra te godine carskom diplomati je stavljeno do znanja da ne može više delovati u dotadašnjem svojstvu i predstavljati vladu koja više i ne postoji. Knez se pri tome nije samo pripremao za uspostavljanje diplomatskih odnosa sa SSSR-om već i uklanjao jedan anahronični centar oko kojeg su se ipak mogli okupljati nezadovoljni političari, na pravoslavnoj i slovenskoj osnovi. Sporazum o uspostavljanju diplomatskih odnosa između Kraljevine Jugoslavije i SSSR-a potpisan je 24. juna 1940. godine u Ankari, a potpisali su ga Ilija Sumenković, poslanik Kraljevine Jugoslavije u Turskoj i sovjetski diplomata Terentijev. Sovjetska vlada je za svog prvog poslanika u Beogradu imenovala Viktora Plotnikova, koga su komunisti dočekali s oduševljenjem na beogradskoj željezničkoj stanici, dok je za poslanika Kraljevine u Moskvi određen vođa zemljoradničke stranke, probritanski naklonjeni Milan Gavrilović koji je u sovjetskoj prestonici slobodno vreme najčešće provodio sa Stafordom Kripsom, ambasadorom Velike Britanije u SSSR-u. Sovjeti, ugovorno vezani s Nemačkom od avgusta 1939, nastupali su više nego oprezno u međunarodnim odnosima, iako su posvećivali sve više pažnje Balkanu, kojem su se primakli posle povraćaja Besarabije i Severne Bukovine. Iako se SSSR trudio da ne pogoršava svoje odnose s Nemačkom — težeći da dobije u vremenu, ojača svoj položaj, razvije oružane snage, kao što je javljao Milan Gavrilović iz Moskve svojoj vladi — iza celokupne strategije SSSR-a stajala je namera da skrenu Nemce prema Britancima kako bi se oba neprijatelja Sovjetskog Saveza istrošila, kao što su se i Britanci zanosili istim scenarijem samo s izmenjenim ulogama i pravcima. Tok događaja je pokazao da je Staljin dobio u vremenu, ali osnovna zamisao zaokreta koji je 1939. zapanjio sav antifašistički svet, nije dovela do kolapsa dveju sila u sukobu. Držeći se strogo pakta iz 1939, Sovjetski Savez je stavljao do znanja Nemačkoj, ali ne

VELIKE

SILE

I

JUGOSLAVIJA

/25-27

MART

1941

/

«50

1

rizikujući razlaz i ugovorne odnose, kakvi su njeni interesi na Balkanu. Sovjetska diplomatija je naglašavala kao prirodnu činjenicu da Sovjetski Savez ima svoj ,,deo uticaja" u svim balkanskim pitanjima, ispoljavajući najveće interesovanje za Bugarsku. Naglašavalo se puno razumevanje za bugarske nacionalne težnje, uz spremnost da se one pomognu, obuhvatajući istovremeno bugarske pretenzije prema Rumuniji i eventualno prema Turskoj, koje su se istovremeno podudarale i sa sovjetskim pravcima interesa. Sovjetski Savez je bio posebno nezadovoljan vezanošću Turske za Veliku Britaniju. Njegovi diplomati su se specijalno „okomljavali" na novi poredak u Evropi, ali su isticali da je njihova zemlja spremna da sačeka ishod nemačko-engleskog sukoba u toku. Britansko strahovanje od nemačkog napada na Tursku bilo je određeno motivima nemačkih vojnih prednosti ukoliko bi im pošlo za rukom da se dokopaju Sueca. Rumunija je prišla Trojnom paktu 23. novembra 1940, mada su se nemačke vojne snage već nalazile na njenom tlu, najpre u formi tzv. vojne misije, dok su kasnije na jugu Rumunije bile grupisane jake nemačke snage predviđene da preko Bugarske upadnu u Grčku, izbiju na egejsku obalu i potisnu Engleze s juga Evrope. Rumunija je bila osakaćena, bremenita unutrašnjom krizom, pritisnuta Mađarskom i Bugarskom, a na istoku Sovjetskim Savezom i praktično okupirana od Nemaca. Ona je pretvorena u poligon za naredni agresivni nemački korak — preko Bugarske ka Grčkoj. Nemačka vojska je počela da prelazi u Bugarsku krajem februara 1941. preuzimajući najvažnije saobraćajnice i izgrađujući sistem protivvazdušne odbrane. Time je Jugoslavija bila izložena s najosetljivije strane, jer je preko doline Vardara vodio najkraći put za Solun. Formalno pristupanje Bugarske Trojnom paktu 1. marta 1941. proteklo je u znaku velikih revizionističkih manifestacija protiv Jugoslavije. Mađarska admirala Hortija nalazila se u podređenom položaju prema Nemačkoj. Italija je takođe podržavala sentištvanski duh u Mađarskoj i svetostefanski u Bugarskoj na račun Jugoslavije, a u okupiranoj Albaniji pokret za stvaranje vazalne „Velike Albanije", koja bi uključivala delove jugoslovenske teritorije, ali istovremeno bila i štit pred eventualnim budućim aspiracijama Bugarske na zapadni deo Makedonije. Italijanska politika je računala i na separatističke snage u Hrvatskoj, čija je

•*•

U

U


ustaška organizacija uživala italijansko gostoprimstvo, i iščekivala mig da krene u akciju za razbijanje Jugoslavije. Za trenutak je moglo izgledati da mađarsko-jugoslovenski pakt krajem 1940. unosi tračak smirivanja u Podunavlje (vodi njegovoj „pacifikaciji"), ali je tvrda realnost upozoravala da je nemačka prevlast u Podunavlju bez premca, uživajući podršku onih snaga mađarskog društva koje su tražile reviziju Trijanonskog ugovora i dovršavanje raspadanja versajskog poretka međunarodnih odnosa. Nemačka je radila na tome da Jugoslaviju prevede na stranu Trojnog pakta, dakle mirnim putem, imajući u vidu početak kampanje na Istoku, napad na Grčku, rezerve sirovina i hrane i njihovo nesmetano iskorišćavanje, čak i po cenu koncesija, koje su izazivale ljubomoru na strani ostalih Hitlerovih satelita. General Jodl je govorio da se Hitler prema Jugoslaviji ponaša k#o prema „primadoni". Nemačka je mogla obećati Jugoslaviji poštovanje teritorijalnog integriteta i statusa nezaraćene strane, jer takva obećanja u sistemu „novog poretka" nisu mnogo značila, pogotovu pošto bi došlo do osvajanja Balkana i izbacivanja Engleske s kontinenta. Posle pada Milana Stojadinovića, Nemci i Italijani nisu verovali nijednom drugom jugoslovenskom političaru. Galeaco Ćano je u Stoj adinoviču video tvorca JRZ — „kopije fašističke stranke" i čoveka s isključivim autoritetom u Jugoslaviji. Za razliku od ostalih velikih sila, Nemačka je bila uverena u snagu Jugoslovenske vojske, zbog njenog srpskog jezgra, što samo po sebi govori o Hitlerovom kompleksu iz prvog svetskog rata. Navedenu fiktivnu činjenicu Nemačka je nadoknađivala saznanjem o snažnim separatističko-dezintegrativnim snagama, revizionističkim aspiracijama susednih zemalja i o mogućnosti jednovremenog aktiviranja jake i masovne „pete kolone", posebno u redovima nemačke narodnosne grupe (folksdojčera). Sve teži međunarodni položaj Jugoslavije pogoršavalo je produbljivanje unutrašnje krize. Uspesi agresivnih sila podsticali su ultranacionalističke antijugoslovenske snage. Jugoslovenska vojska je bila slabo naoružana i opremljena za moderan rat i zavisila je od uvoza naoružanja. Rukovodeći vojni sastav bio je podeljen u odnosu na spoljnu politiku namesništva i tekući proces reorganizacije države na nacionalnom principu. Francuski poraz delovao je katastrofalno na svest antifašističkih snaga, koje su u Francuskoj videle najjaču kontinentalnu

VELIKE SILE I JUGOSLAVIJA / 2 5 - 2 7 MART 1941 /

«50 1

vojnu silu s neprevaziđenom ratnom doktrinom. Analizirajući poraz Francuske, Piter Kalvokorezi u Totalnom ratu piše: Poraz Francuske je predstavljao najveći domet nemačke armije — ali i još nešto više. Nemci su savladali Francuze isto tako lako kao i Poljake. Gledano iz jednog ugla, ovo su bila dva primera superiornosti nemačkog oružja. Ali ova dva događaja nisu podjednako uticala na savremenike. Poraz Poljske nije predstavljao iznenađenje. Niko nije verovao da će Poljaci moći duže da se odupru nemačkoj vojsci. . . Ali francuska armija je bila jedna od velikih armija, a Francuska je predstavljala — ako se to za bilo koju pojedinačnu zemlju može reći — otelotvorenje zapadne civilizacije. Pad Francuske je predstavljao mnogo više od jedne vojne odluke. On je bio kobno menjanje istorije. Ovo je bilo još značajnije zbog toga što je potpunost pada gotovo svakog navodila na pomisao da je on i konačan i nepopravljiv: 1940. godine je bilo nezamislivo posleratno vaskrsenje Francuske i njeno ponovno pojavljivanje na sceni kao jedne od zemalja koja je sposobna da vodi nezavisnu politiku . . . Dok je poraz Poljske predstavljao tragediju koja je još više ojačala Hitlerov položaj u ravnoteži snaga u Evropi, pad Francuske je za ceo kontinent predstavljao povećanje nesigurnosti, možda i više nego pobeda Turaka kod Mohača 1526. godine." Sporazum srpskog i hrvatskog građanstva avgusta 1939. o stvaranju hrvatske autonomije u formi Banovine Hrvatske značio je reviziju oktroisanog ustava i Jugoslavije kao centralističke države, početak njenog razgrađivanja i sasvim neodređeno naslućivanje budućeg federativnog uređenja monarhije. Političko i duhovno podvajanje naroda nije bilo sporazumom zaustavljeno, jer on nije zadovoljavao ni osnovne vladajuće snage, kao polovičan, nedosledan i zakasneo. „Peta kolona" obavijala je celokupni državni aparat. Od pobede tzv. obnovitelja u redovima Kulturbunda, povezanih s Nacionalsocijalističkom strankom i obaveštajnim organizacijama Trećeg Rajha, nemačka narodonosna grupa se gotovo u celosti našla na strani agresivne nacističke sile. Defetistički duh osvajao je vojne i političke vrhove. Jugoslavija je uoči dramatičnog vojnog raspleta postala poprište političke, ekonomske, obaveštajne i propagandne borbe velikih sila, naročito nemačke i britanske. Neumoljivi tok događaja, obeležen na jednoj strani sve snažnijim pritiskom velikih sila za opredeljivanje namesnič-

•*•

U

U


kog režima, a na drugoj sve oštrijim manifestacijama političke, nacionalne i moralne krize, sve jasnije je ocrtavao podeljene snage. Sučeljavale su se antifašističke i profašističke snage u vojsci, rukovodstvima građanskih stranaka, nacionalnim i jugoslovenskim organizacijama. Između njih nazirao se tanak sloj pasivističkih građanskih snaga koje su računale na smirivanje Nemačke i Italije, zalažući se za prethodno popuštanje osovini da bi se kasnije prešlo u front saveznika. Velika Britanija je od kraja 1940. napuštala svoju politiku održanja mira na Balkanu, podržavanjem napora za stvaranje balkanskog fronta koji bi činile Grčk,a, Bugarska, Jugoslavija i Turska. Tu je ideju podržavao i američki pukovnik Vilijam Donovan, Ruzveltov izaslanik, koji je početkom 1941. obišao balkanske zemlje, ali je nije prihvatao knez Pavle. Donovanu se tog januara 1941. urezala u svest samo borbena antifašistička perspektiva Dušana Simovića, komandanta vazduhoplovstva Jugoslovenske vojske. Prethodna britanska ulaganja u „privredni rat" na tlu Jugoslavije — otkupljivanjem poljoprivrednih proizvoda, organizacijom obaveštajne mreže koja bi se suprotstavila obaveštajnoj službi osovine, pokušajima sabotaža, naročito na Dunavu (Đerdap) — nisu davala rezultate ekvivalentne uloženim sredstvima. Britanci su podsticali jaku antifašističku struju u vojsci i građanstvu, kao da nisu uviđali da je Jugoslovenska vojska slabo naoružana i razjedinjena, da separatizam narasta i da iredenta sve otvorenije istupa. Komunisti za njih nisu bili neka jača snaga, iako su krajem 1940. podsticali njihovu saradnju s predstavnicima Srpskog kulturnog kluba radi stvaranja odbrambenog „nacionalnog fronta". Ima britanskih istoričara koji pišu kako se Velikoj Britaniji nerealna procena uloge i snage komunista uoči rata kasnije osvetila, samim tim što nisu predvideli njihov uticaj u ustanku i razvijanju narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije. Na nemački pritisak da Jugoslavija pristupi Trojnom paktu, Britanci su odgovorili političkim protivmerama da odvrate Kraljevinu od toga čina, koristeći maksimalna propagandno-psihološka sredstva i sve raspoložive veze. Suprotno osovini, zalagali su se da Jugoslavija i Turska pomognu napadnutoj Grčkoj. Nastojali su da se Jugoslavija ispreči pred Nemačkom i da joj onemogući ovladavanje moravsko-vardarskom dolinom. Neposredni pritisak Nemačke počeo je 27. novembra 1940. godine, kada je Joakim fon Ribentrop stavio do znanja Dragiši

V E L I K E ŠILE I JUGOSLAVIJA / 2 5 - 2 7 MART 19417

3 6 9

Cvetkoviću i Aleksandru Cincar-Markoviću u Fušlu da je bitno da Jugoslavija priđe Trojnom paktu. Posle ponovnih razgovora u Fušlu i Berhtesgadenu, 14. februara 1941, Hitler je insistirao da Jugoslavija odredi svoju poziciju u „novom poretku", ali je pristupanje osovini opet bilo odloženo. Istovremeno s nemačkim pritiskom (pri čemu Italijani nisu tražili brzo izjašnjavanje, što upućuje na nesaglasnost nemačkih i italijanskih interesa), Britanci su kontrirali da se ponuda odbaci i da zemlja uđe u rat na strani Velike Britanije. Britanski poslanik Ronald Kembel predao je 20. februara 1941. knezu Pavlu memorandum britanske vlade kojim se tražilo da Jugoslavija s Turskom napadne Nemce čim budu ušli u Bugarsku. Misija Antonija Idna u Kairu i Atini bila je direktno vezana za organizovanje balkanskog fronta — Turske, Grčke i Jugoslavije — što je za kneza Pavia bilo ravno avanturi. Jačanje balkanskog otpora fašističkoj agresiji snažno je podržavao Ruzvelt, iako su SAD u tekućem ratu proglasile neutralnost. Pored Donovanove misije usmerene na uspostavljanje saveza između Turske, Grčke i Jugoslavije protiv osovine, SAD su politički i moralno podržavale ugrožene zemlje, podstrekavajući ih na otpor. Ruzveltove poruke Beogradu nisu obećavale neku brzu pomoć, ali su pozivale na otpor i ohrabrivale. Predsednik nije gledao samo na sadašnjost već i na budućnost. Psihološka pretnja sadržavala se u delu poruke da će svaka zemlja koja se krotko preda, uživati manje naklonosti u svetu od one koja pruži otpor. „Civilizaciji u kojoj živimo", naglašavao je Ruzvelt, „može se pomoći isključivo otporom, čak i kada se ne bi uspelo u vojničkom pogledu." SAD su bile rame uz rame s Britanijom, svesne šta u toj fazi rata za Britaniju znači da izgubi i poslednju stopu zemlje na kontinentu. Vlada SAD je stajala uz Britaniju posle Denkerka, znajući koliko ova nije spremna za rat u kome se nalazila i svesna opasnosti ukoliko dođe do invazije Ostrva. Kao i Britanija, SAD su podržavale akciju jugoslovenske i turske vlade protiv osovine, na koju je posebno podsticao predsednikov pomoćnik Hari Hopkins, 8. februara 1941, iz Londona. Ruzveltova poruka Cvetkovićevoj vladi od 18. marta 1941. sadrži sumnju da je Jugoslavija već krenula ka kapitulaciji. Poslanik SAD u Beogradu, Artur Lejn, stavljao je do znanja knezu da bi potpisivanje pakta značilo zadavanje udarca grčkom savezniku, a na drugoj strani ga je upozoravao na antifašističko javno mnjenje.

•*• U U KRALJEVINA JUGOSLAVIJA

Amerikanci nisu popuštali u svom pritisku na kneza, čak i u času kada je postalo izvesno da je režim pokleknuo pred diktatom osovine. Iz SAD su se sve više čuli preteći tonovi koji su opominjali na posledice popuštanja. Samner Vels je 21. marta 1941. izvestio kneza da SAD mogu odobriti samo ugovor o nenapadanju između Jugoslavije i Nemačke. Pominjao je da će vlada SAD zamrznuti sve jugoslovenske fondove i odbiti svaki zahtev za pomoć po Zakonu o zajmu i najmu ukoliko vlada Jugoslavije zaključi sporazum koji bi umanjio suverenitet Jugoslavije, olakšao napad Nemačke na Grčku i britanske snage u Sredozemlju ili pomogao osovini u vojničkom ili pomorskom smislu. Pred samu kapitulaciju namesničkog režima, poslanik Lejn je od kneza tražio da odloži odluku da bi se dala mogućnost Turcima da se izjasne ili bliže odrede svoj stav. Britanski poslanik Ronald Kembel je prenosio Idnove poruke, kao i turska upozorenja da bi napad na Solun — sa bugarske strane — bio katastrofalan za obe zemlje. Britanski kralj Džordž po treći put se obratio knezu 21. marta 1941. godine. Cvetković se oglušio o Idnovu inicijativu da se na britanskoj teritoriji sastanu predstavnici Turske, Grčke i Jugoslavije i razmotre probleme odbrane Balkana. Britanci su čak, preko Sovjeta, pokušavali da odvrate Jugoslaviju od pristupanja Trojnom paktu. Kada je u Beogradu 20. marta 1941. odlučeno da se pristupi Trojnom paktu, pod uticajem nemačkog ultimatuma, mada je njihov zahtev bio formalno bez tog obeležja, britanska strana se odlučila na krajnje sredstvo — pokretanje mehanizma državnog udara. Idnova direktiva Kembelu predviđala je tolerisanje svih mera, dok je britanski radio započeo neviđeni propagandni pritisak. Čerčil je 22. marta 1941. stavljao do znanja Cvetkoviću da je poraz Hitlera siguran, da narodi Britanske Imperije i SAD broje blizu 200 miliona, da vladaju nad okeanima, a da će uz pomoć Amerike postići i odlučujuću prednost u vazduhu, da imaju veća tehnička sredstva i više čelika nego sav svet zajedno. Optimističke prognoze bile su prožete opomenom da će propast Jugoslavije — ako spadne na sudbinu Rumunije ili ako počini zločin Bugarske i postane saučesnik u pokušaju ubistva Grčke — biti sigurna i bespovratna. Čerčil je predlagao izlaz iz situacije pristajanjem Jugoslavije i Turske uz Grčku, što bi, uz podršku Velike Britanije, moglo da zaustavi „nemačku napast".

VELIKE

SILE

I

JUGOSLAVIJA

/25-27

MART

1941

/

«50

1

Događaji na Balkanu sve su više ugrožavali i SSSR, naročito preko Rumunije, gde su već bile grupisane jake nemačke snage, ali i iz Bugarske. Postojeći pakt s Nemačkom davao je SSSR-u predah, ali mu je i okivao ruke, razarajući dojučerašnju strategiju Kominterne o narodnom frontu i njegovoj antifašističkoj suštini. Komunističke partije, povedene uticajem Kominterne, smatrale su da je na pomolu repriza oktobarske revolucije u uslovima imperijalističkog rata, kako je rat u toku ocenjivao komunistički pokret, čime se unosio element defetizma u politiku pojedinih komunističkih partija, a tome su posebno podlegli francuski komunisti 1940. godine. Rat se nije samo ocenjivao kao imperijalistički, po svojoj suštini, već se ponovo počela napadati socijaldemokratija i izostavljati politički kurs ka antifašističkoj i demokratskoj koncentraciji koji je bio na snazi do septembra 1939. godine. Pod uticajem nastale situacije neke oblasne partijske organizacije Bugarske radničke partije (BRP) nemačku vojsku su čak označavale kao vojsku socijalne revolucije. Sovjetski Savez nije bio voljan da postojeći pakt dovodi u pitanje, ali nije ni propuštao da stavlja do znanja Nemačkoj svoje interese na Balkanu, ne kloneći se i izazivanja zapleta koji bi odvratili Nemce od Istoka. Milan Gavrilović je u Moskvi pokušavao da pomoću SSSR-a pojača jugoslovenski položaj u fazi neposrednog nemačkog pritiska, ali Andrej Višinski nije mogao da u ime svoje vlade da vojne garancije ugroženoj zemlji. Namesništvo je ostalo verno zapadnim demokratskim državama i tri godine izdržavalo pritisak Nemačke i Italije, svesno unutrašnje krize i nemoći Zapada i njegove nesposobnosti da vojnički pomogne; sporazum iz 1939. takođe nije uspeo da učvrsti zemlju. Suočen s obostranim pritiskom, knez se odlučio za pristupanje Trojnom paktu. Dobivši za to i saglasnost Krunskog saveta, Dragiša Cvetković i Aleksandar Cincar-Marković potpisali su 25. marta 1941. u Beču, u dvorcu Belvedere, Protokol o pristupu Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu. Pored tog protokola, jugoslovenskoj vladi su upućene i tri note, kojima nije dat publicitet, kako se ne bi izazivala ozlojeđenost drugih članova osovine zbog ustupaka datih Jugoslaviji. Čineći ove ustupke, Nemačka, koja inače nije mnogo držala do obećanja i ugovornih obaveza, bila je svesna da u „novom poretku", u svetu brutalnih odnosa koje je fašizam izgrađivao, sve zavisi od


faktičke sile i vojne nadmoći. Nemci su se pirom notom obavezivali da će prilikom utvrđivanja granica na Balkanu uzeti u obzir interes Jugoslavije za uspostavljanje teritorijalne veze s Egejskim morem i proširiti njen suverenitet na grad i luku Solun. U drugoj tajnoj noti nemačka vlada je potvrdila svoju odluku da zauvek poštuje suverenitet i teritorijalni integritet Jugoslavije a vlade osovine oba vezale su se da za vreme rata traže od Kraljevine dozvolu za prolaz ili prevoz trupa preko njene državne teritorije. Trećom notom Nemačka i Italija jamčile su jugoslovenskoj vladi da od nje neće zahtevati vojnu pomoć. Zbog pristupa Trojnom paktu ostavku su dali ministri Srđan Budisavljević, Branko Čubrilović i Mihailo Konstantinović. Britanski zvanični faktori i britanska obaveštajna služba u Jugoslaviji podržavali su ideju prevrata i smene režima u slučaju da Jugoslavija pristupi osovini. Britanci su bili spremni da svakoj novoj vladi koja bi se obrazovala kao rezultat ove akcije, rešenoj da pruži otpor Nemcima, daju punu podršku. Britanski poslanik je bio ovlašćen da o nameravanoj akciji obavesti sve „potencijalne vođe" u koje ima poverenje. Čerčil je 26. marta poslao instrukciju poslaniku Kembelu u kojoj je stajalo: „U isti mah, ne gubiti iz vida nijednu alternativu kojoj ćemo možda morati da pribegnemo ako vidimo da je sadašnja vlada otišla tako daleko da ne može više natrag. . . Nastavite tako svim sredstvima koja Vam se ukažu." Na čelu pučista nalazili su se oficiri ratnog vazduhoplovstva, generali Borivoje Mirković i Dušan Simović, kao i oficiri beogradskog garnizona i kraljevske garde. Uticajnu ulogu među pučistima imali su prof. Radoje Knežević i brat mu major Zivan. Pučisti su izvršili beskrvni udar u noći između 26. i 27. marta 1941, ako se izuzme jedna žrtva. Umesto vlade Cvetković-Maček, na čelo države je došla vlada Dušana Simovića, armijskog generala, koju su sačinjavali: Vlatko Maček, prvi potpredsednik; Slobodan Jovanović, drugi potpredsednik; Momčilo Ninčić, ministar inostranih poslova; Srđan Budisavljević, ministar unutrašnjih poslova; Juraj Šutej, ministar finansija; Bogoljub Ilić, ministar vojske i mornarice, armijski general; Boža Marković, ministar pravde; Miša Trifunović, ministar prosvete; Bogoljub Jevtić, ministar saobraćaja; Ivan Andres, ministar trgovine i industrije; Džafer Kulenović, ministar šuma i

V E L I K E SILE I JUGOSLAVIJA / 2 5 - 2 7 MART 1941 /

«50 1

rudnika; Branko Čubrilović, ministar poljoprivrede; Fran Kulovec, ministar građevina; Milan Grol, ministar pošta i telegrafa; Sava Kosanović, ministar snabdevanja; Bogoljub Ilić, zastupnik ministra za fizičko vapitanje naroda; zatim Marko Daković, Jovan Banjanin, Bariša Smoljan, kao ministri bez portfelja. Nova vlada je bila sastavljena u Glavnom generalštabu. Vlada nije bila imenovana kraljevim ukazom. Smatrana je najširom koncentracionom vladom, budući sastavljena od predstavnika svih građanskih političkih stranaka, sem socijalista i socijaldemokrata. Kralj, koji nije bio u toku događaja, i nužno ih prihvatao kao svršen čin, proglašen je za punoletnog. Naknadnu proklamaciju kralja Petra II kojom je tobože mandat za sastav vlade poverio Dušanu Simoviću, pročitao je preko Radio-Beograda jedan pučistički oficir čiji je glas bio sličan glasu Petra II. Kneza Pavia je na putu za Sloveniju puč zatekao u Zagrebu, gde se 27. marta izjutra nisu primećivale nikakve promene nastale zbacivanjem kneza i vlade. Knez je iz Zagreba prinuđen da se vrati u Beograd, odakle su ga pučistički oficiri na granici Grčke predali Britancima, koji su ga konfinirali u Keniju, gde je pod britanskim nadzorom proveo rat, razmišljajući u melanholičnim časovima gde je i u čemu „pogrešio". Beogradski događaji imali su poseban značaj za istoriju Jugoslavije i, uopšte, za istoriju drugog svetskog rata. U demokratskim državama na Zapadu je došlo do nezapamćene erupcije oduševljenja. Čerčil je patetično izjavljivao da je Jugoslavija najzad našla „svoju dušu", a puč je pozdravio i predsednik Ruzvelt. Događaji od 27. marta zabeleženi su u francuskim, poljskim i drugim tajnim novinama pokreta otpora kao blistava stranica u odupiranju naroda fašizmu. Antifašistima u ćelom svetu rušenje namesnika i vlade Cvetković-Maček davalo je moralni podsticaj u otporu fašizma i značajno ohrabrenje u vreme kada se Britanija sama nalazila u ratu i vidici bili prekriveni najsumornijim iščekivanjima i neizvesnostima. Sa stanovišta unutrašnjeg razvitka Kraljevine Jugoslavije, pojava vojske na pozornici u okolnostima preteče agresije, simbolizovana njenom intervencijom i postavljanjem jednog generala na čelo vlade, mogla je upućivati na analogiju sa 1929, naravno uz uvažavanje drukčijih okolnosti i motivacija, ali istovetnih u shvatanju da je reč o sudbini države.

•*•

U

U


Poruke britanskih političara i državnika vladi Jugoslavije u kritičnom periodu tražile su ratno angažovanje, bez izgleda da se brzo i efikasno dobije vojna podrška i pomoć u ratnom materijalu. Britanci su bili zainteresovani da se ratni požar proširi i Nemci što duže spreče da ovladaju Balkanom. Umesto da dobiju oružje od Britanaca, Jugosloveni su upućivani da ga sami nabave, napadom na Italijane u Albaniji. Aktiviranjem balkanskog fronta trebalo je Nemce — vojnički brojno slabije — zadržati i onemogućiti ih da Britance potisnu iz Evrope. I Velika Britanija i njen saveznik SAD su moralno-političkim pritiskom usmeravale Jugoslaviju da izabere ne današnju već sutrašnju pobedničku snagu. Ta filozofija žrtvovanja, koju je knez otpisivao na račun britanskog „kolonijalnog mentaliteta", nije odgovarala njegovom shvatanju situacije i mogućnostima Jugoslavije. Za razliku od Nemaca, Britanci nisu imali iluzije o snazi Jugoslovenske vojske, suočeni sa saznanjima iz prve ruke da u zemlji vlada haos i osvaja strah i neverica u mogućnost odbrane. Britanija se suprotstavljala prihvatanju „diplomatskog Denkerka" u Jugoslaviji, imajući ograničena sredstva da ga predupredi. Preko Jugoslavije se vodila borba dveju sila i dva bloka, koliko god ovaj drugi bio još ugovorno neutvrđen i neuobličen. Britanija se nalazila u ratu usamljena, s Grčkom, i uz pomoć Ruzveltove Amerike odolevala je osovini, nastojeći da pokrene Tursku i Jugoslaviju u okviru svojih zamisli o balkanskom frontu. Nilska armija generala Henrija Majtlenda Vilsona, iskrcana marta 1941. u Grčkoj, nije prelazila snagu simboličkog kontingenta, koji nije mogao bitno da poremeti nemačke planove, niti da ohrabri potencijalne saveznike Britanije. S obzirom na vlastito poimanje nastale situacije, knez nije bio voljan da uđe u rat i žrtvuje Jugoslaviju britanskim interesima. Ovo izneveravanje u odsudnom času bitke za Balkan Britanci nisu nikada zaboravili knezu Pavlu. Jugoslovenska politika neutralnosti, pokazujući se već za vreme Stojadinovića kao jednostrana, ostala je do aprilskog rata ograničena u manevarskom prostoru, statična, ako izuzmemo laviranje između suparničkih velikih sila, zaneta pacifističkim iluzijama o ostajanju van sukoba, sklona popuštanjima da bi zadovoljila raznorodne sile ili uverena da može promeniti stranu u nastupajućem trenutku, napuštajući poražene i priklanjajući se pobednicima.

VELIKE

SILE

I

JUGOSLAVIJA

/25-27

MART

1941

/

«50

1

Nijedna velika sila nije bila za neutralnost Jugoslavije. Jedne su težile da je uvuku u krug svog uticaja mirnim putem (Nemačka), a druge da je zadrže van fašističke orbite po cenu rata bez efektivne pomoći demokratskih sila (Velika Britanija i SAD). Komplikovanje položaja osovine na Balkanu odgovaralo je SSSR-u, bez obzira na nespremnost da se raziđe s Nemačkom, uprkos opipljivim znacima da ona priprema napad na Sovjetsku Rusiju, na osnovu plana „Barbarosa" usvojenog decembre 1940. Unutrašnjopolitički život Kraljevine Jugoslavije u toku balkanske i svetske političke krize krajem 1940. godine određivale su žestoke političke borbe, nacionalna podvajanja, verske podele, privredna recesija, potmuli rad „pete kolone". Osvajalo je duhovno rasulo i moralna kriza. Još nekoliko godina ranije, zavođenjem šestojanuarskog režima, kralj se oslobodio parlamentarne forme. Kohezivne snage jugoslovenskog društva su otkazivale, pokazujući odranije razbijenost i neuverljivost programskih okupljanja na jugoslovenskoj platformi. Nadvlađivali su pokušaji nacionalnih okupljanja oko Srpskog kulturnog kluba ili koliko do juče homogenog pokreta kakav je bio HSS, nagrižen od 1939. unutrašnjim podelama i raslojavanjima. Razdrobljeni srpski politički front pokušavao je uoči rata da se uobliči i homogenizuje na nivou Srpskog kulturnog kluba S. Jovanovića i Dragiše Vasića, dok se u Hrvatskoj seljačkoj stranci širio prostor za nastupanje nacionalističke desnice. U srpskom političkom mozaiku „Zbor" Dimitrija Ljotića je ideološko-politički podržavao opredeljenje Jugoslavije za fašističke sile. Velike sile su pritiskale kneza kao anglofila, ali nevoljnog da uključi Jugoslaviju u rat onako kako su tražili predstavnici Velike Britanije i SAD — aktivnim nastupanjem protiv osovine i, posebno, napadom na Italijane u Albaniji. Engleskim i američkim diplomatima knez je stavljao do znanja da je Jugoslavija spremna da se brani samo ako bude napadnuta, svestan unutrašnje krize i strujanja u narodu, posebno u vojsci, kao i slabog naoružanja Jugoslovenske vojske. Osećao je trenutnu međunarodnu i unutrašnju poziciju Jugoslavije kao krajnje nazahvalnu, dok je vreme tražilo radikalne odluke i brzo opredeljivanje, jer nije preostajalo mnogo vremena. Oslanjao se na tanku političku podršku koju je uživala Cvetković-Mačekova vlada posle stvaranja hrvatske autonomije, kao i na mali deo komandnog kadra u vojsci (koji je od sloma Francuske

•*• U U


verovao u nemačku pobedu), s generalima Petrom Pešićem i Petrom Košićem. Kneza narod od prvog dana nije prihvatio; čak bi se moglo reći da je bio omrznut kod Srba kao čovek koji nije učestvovao u ratovima za oslobođenje i ujedinjenje; u njemu su gledali tuđinca. Bio je čovek aristokratskih manira i umetnički sladokusac, ali slabe volje i nedorastao za velike poteze. Nije uživao podršku u vojnim krugovima nezadovoljnim, između ostalog, razgrađivanjem Jugoslavije 1939, zapravo slabljenjem položaja Srbije u Jugoslaviji, a pre svega mlakim držanjem prema osovini, iako se u delu srpskog građanskog fronta i u vojsci ispoljavalo snažno antifašističko raspoloženje. Dušan Simović je uoči potpisivanja Trojnog pakta direktno upozorio kneza da će avijatičari bombardovati dvor, ukazujući na nezadovoljstvo u vojsci i opasnost od izbijanja pobune. O znacima mogućne pobune nemački diplomati su takođe izveštavali Berlin, ali začudo tome se nije pridavala veća pažnja, iako su Nemci kasnije ukazivali na oficirske zavereničke metode kao na tradicionalnu crtu u srpskoj istoriji. Najjači punkt otpora kneževoj politici popuštanja nalazio se u vojsci, kao i u nekim drugim antifašistički orijentisanim političkim krugovima i organizacijama, koje se nisu mirile s kapitulacijom. Da li je njihov otpor bio spontan, samonikao i autohton ili organizovan sa strane — isuviše je jednostrano pitanje, s obzirom na istovetnost ciljeva zavereničkih snaga i antifašističkih sila i rad svih u istom pravcu, čiji se rasplet približavao kraju s pristupanjem Jugoslavije Trojnom paktu. Prvu tajnu oficirsku grupu u vojsci stvorio je general Borivoje Mirković 1937. godine, dok je tajna grupa Srpskog kulturnog kluba „Konspiracija" obrazovana 1938. godine. Ta tajna društva spominje i Čerčil u svojim memoarima, smatrajući da su delovala u garnizonima širom zemlje, mada njihov rad u stručnoj literaturi nije ispitan. U antifašističkim talasanjima vidna uloga pripadala je i organizaciji „narodna odbrana", kojoj je na čelu stajao Miloš Trifunović Birčanin, kao i neke druge jugoslovenski orijentisane organizacije: Soko, Jaranska straža, Ferijalni savez. Među frakcijama srpskih stranaka jako antifašističko uporište nalazilo se u Savezu zemljoradnika (Milan Gavrilović, Miloš Tupanjanin i drugi), u Samostalnoj demokratskoj stranci (Srđan Budisavljević, Vjećeslav Vilder i drugi), u Demokratskoj stranci i Srpskom kulturnom klubu. U radikalskoj stranci (Glavni odbor radikala) antifašističku i

«50 1 V E L I K E SILE I JUGOSLAVIJA / 2 5 - 2 7 MART 1941 /

probritansku struju predvodio je Miloš Trifunović. Srpska pravoslavna crkva, s patrijarhom Gavrilom Dožićem, davala je otpor povezivanju Kraljevine sa osovinom. Episkop žički Nikolaj Velimirović održavao je veze s Anglikanskom crkvom. Britanci i Amerikanci su podsticali to snažno antifašističko strujanje u Jugoslaviji, kako propagandom (štampa i radio) tako i ličnim vezama diplomata s političarima i oficirima i davanjem subvencija listovima, ali Britanci nisu zanemarivali ni obaveštajni rad Special Operations Executive (SOE) od 1940. i njenih predstavnika u Jugoslaviji, Toma Mastersona, D. T. (Bila) Hadsona, S. V. (Bila) Bejlija, Džona Emerija mlađeg i drugih. Snažni deo srpskog građanstva, s delom hrvatskih i slovenačkih antifašista, opredelio se na vlastiti podsticaj za antifašističku stranu u ratu i u krizi Jugoslavije krajem 1940. i početkom 1941, nezavisno od aktivnog uticaja britanskih javnih i tajnih faktora u pravcu jačanja antifašističkog fronta i odbacivanja nemačko-italijanskih zahteva za kapitulacijom. Bez obzira na uticaj SOE i njenu povezanost s pojedinim političarima i vojnicima, o čemu se danas ne može govoriti s punom preciznošću, akcija u Jugoslaviji — na antifašističkoj osnovi — predstavlja tipičan primer sticaja jedinstvenih interesa unutrašnjih i spoljnih snaga u razvijanju otpora osovini, njenom prodoru u Jugoslaviju i daljim osvajačkim namerama. Nesumnjivo je da su Britanci davali subvencije Savezu zemljoradnika, Sokićevoj Pravdi, Vilderovoj Novoj riječi, Narodnoj odbrani, ali one ne protivureče iznetoj opštoj tezi. Spoljne snage koriste i podržavaju samonikli antifašistički pokret i antifašističku propagandu da bi se zaustavio ili onemogućio zajednički protivnik na osnovu istovetnih ideološko-političkih uverenja i interesa. Snage slobodarske antigermanske i antifašističke vokacije nisu bile slabije od kneza obaveštene o lošem naoružanju vojske, snazi osovine i nemogućnosti demokratskih sila da aktivno i blagovremeno pomognu jugoslovenski ratni ili odbrambeni napor, ali su u datoj, dramatikom nabijenoj situaciji bez premišljanja, i nezavisno od posledica, izabrale antifašističku alternativu, uverene da ona izvire iz samog raspoloženja naroda. Ideja puča i zbacivanja kneza namesnika živela je u svesti zaverenika i pre zaoštravanja političke krize oko Jugoslavije i Balkana krajem 1940. i početkom 1941. godine, ali bez uobliča-

•*•

U

U


vanja planova, razrađene tehnike izvođenja, preciziranja datuma. Jula 1940. Jovan Đonović, koji je imao veze sa Milošem Trif uno vičem, razgovarao je sa Džonom Emerijem, agentom SOE, o zbacivanju kneza Pavia pučem, pominjući mogućnost istovremenog prevrata u Beogradu i u Sofiji, što je, međutim, britanska vlada odbacila kao preuranjene akcije. Ideja o puču je obnovljena decembra 1940, ali neki istoričari misle da Simović nije želeo da ruši kneza Pavia, već da formira novu vladu umesto postojeće Cvetković-Mačekove, koja bi se povodila za uputstvima vojnih krugova. Drugi antifašistički subjekt predstavljali su jugoslovenski komunisti. Njih je, takođe, kao i ostale komunističke partije, pakt između Staljina i Hitlera doveo u stanje zbunjenosti, ali je nadvlađivalo uverenje da je to privremeni čin. Izmenili su ocenu rata u toku kao „imperijalističkog", ali jugoslovenski komunisti nisu prestali da napadaju i imperijalizam i fašizam. U vreme sloma Francuske generalni sekretar KPJ Tito je, gotovo istovremeno s generalom Šarlom de Golom, stavljao do znanja da narod neće prihvatiti da postane roblje fašističke soldateske. Jugoslovenski komunisti su izgradili koncepciju odbrane zemlje i od Pete zemaljske konferencije, oktobra 1940, bili otvoreni i spremni za sve alternative koje je nudila složena i neizvesna situacija. S ostalim demokratskim stranačkim snagama, s Narodnom seljačkom strankom i „demokratskom levicom", vodili su se pregovori o jačanju antifašističkog fronta. Uloga jugoslovenskih komunista uoči aprilskog rata 1941. ponekad se jednostrano tretira u svetskoj literaturi, zapravo uz dosta nerazumevanja i jednostranosti, s težnjom da se oni predstave kao nacionalni nihilisti i subverzivna snaga odbrambenog antifašističkog fronta. Na Zapadu ima radova u kojima se komunisti nazivaju filonacističkom strujom. Komunisti su takođe bili spremni da ruše režim kneza Pavia u jesen 1940, ali je ideja odbačena u Kominterni, što samo za sebe govori da su dve struje antifašističke inspiracije bile takođe istovetno orijentisane, nezavisno od posebnih interesa. Najčešće se u literaturi apsolutizuje jedan fragment situacije. Državni udar (oficirski puč) bez sumnje je bio odlučan detonator, ali ga ne treba izdvajati iz znatno složenije situacije. KPJ je 15. marta 1941. u proglasu radnicima, seljacima, građanima, vojnicima, podoficirima i oficirima „Protiv kapitulacije — za pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom" žigosala „izdajničku kapitulantsku rabo-


«50 1

tu vlastodržaca Jugoslavije". Za režim Cvetković-Maček-Kulovec rečeno je da je doveo zemlju ,,na rub propasti svojom protivnarodnom politikom, politikom šurovanja sa imperijalističkim osvajačima, politikom dvoličnjaštva prema Sovjetskom Savezu". KPJ se suprotstavljala „najnovijem i najogavnijem izdajstvu vlade Cvetković-Maček-Kulovec", polazeći od stava da se ne sme dozvoliti da ,,na našu zemlju stupi noga bilo koga imperijalističkog razbojnika". No KPJ je gledala na rat u toku kao na „krvavo obračunavanje dvaju imperijalističkih razbojnika". Jugoslavija nije smela kapitulirati, ali ni uprezati se u kola „engleskog imperijalizma". Pakt sà SSSR-om i uspostavljanje „narodne vlade" smatrani su branom da Jugoslavija ne postane „odskočna daska za sutrašnji napad protiv velike i srećne zemlje socijalizma, protiv jedinog doslednog i nesebičnog zaštitnika mira i nezavisnosti malih naroda". Georgi Dimitrov preporučio je Josipu Brozu 22. marta 1941. da se zauzme odlučan stav protiv kapitulacije pred Nemačkom, da se podrži svenarodni otpor politici ratne najezde i da se zahteva prijateljstvo sa Sovjetskim Savezom. Komunisti nisu znali za datum državnog udara, ali su svojim antifašističkim stavom uticali na stvaranje borbenog raspoloženja za smenu namesničkog režima i pružanje otpora. Demonstrirali su 25/26. marta 1941. protiv potpisivanja Trojnog pakta u Beogradu, Splitu, Cetinju, Podgorici, Skoplju, Kraljevu, Kragujevcu, Čačku.. . Osnovne parole demonstranata otkrivale su raspoloženje na najsažetiji način: „Dole vlada — Savez sa SSSR-om", „Bolje rat nego pakt" . . . Komunisti se ne bi mogli umešati u manifestacije 27. marta da nisu bili osvedočena struja antifašističkog nadahnuća. Oni su 27. marta pokazali snagu svoje organizacije, uticaj u narodu, probojnost u nastupu i čvrstinu svojih uverenja. Bili su realni u proceni situacije — da posle obaranja namesničkog režima dolazi rat — o čemu svedoči analiza generalnog sekretara KPJ Josipa Broza Tita u Beogradu, 29. marta 1941. godine. Dimitrov je istoga dana poručio generalnom sekretaru KPJ Josipu Brozu da se odustane od uličnih demonstracija i na svaki način izbegavaju oružani sukobi s vlastima. „Ne prepuštajte se trenutnim raspoloženjima", glasila je Dimitrovljeva poruka. ,,Ne zanosite se bučnim i na izgled efektnim istupanjima, već svu svoju pažnju usredsredite na objašnjavanje naših principa i parola, naše komunističke politike; na učvršćenje Partije, na zbijanje i


organizovanje snaga radničke klase, seljačkih masa i radnog naroda grada i na svestrano pripremanje tih snaga; na jačanje i širenje našeg uticaja među vojskom i omladinom. Ne istrčavajte se. Ne nasjedajte provokacijama neprijatelja. Ne stavljajte pod udar i ne bacajte prevremeno u vatru avangardu naroda. Još ni izdaleka nije nastupio trenutak odlučnog okršaja s neprijateljem." Na ulicama Beograda i drugih jugoslovenskih gradova našle su se 27. marta dve snage istovetne slobodarske i antifašističke inspiracije, od kojih su obe bile odlučne u odbacivanju pakta, ali su se duboko razilazile sa stanovišta procene situacije, borbenog optimizma i perspektivnih mogućnosti koje je donosila budućnost. Maček je u krizi podržavao kneza, zajedno sa Cvetkovićem, koji je bio frankofilski orijentisan, bez većeg uticaja u Srbiji, pogotovu u Jugoslaviji. Mačekovo držanje je bilo kunktatorsko i neodlučno: on nije bio za osovinu, ali nije bio ni za rat. Od zaključenja sporazuma o stvaranju Banovine Hrvatske počeo je gubiti oreol neprikosnovenog prvaka nacionalnog pokreta, jer se HSS počela polarizovati na desničarski deo, centar oko Mačeka i levicu uglavnom u kotarskim i seoskim organizacijama stranke. Između desničara u stranci i članstva vernog Mačeku ocrtavale su se granice, ali su se one sve više brisale s približavanjem rata, vojnog poraza i uspostavljanja NDH. Prelaz hrvatskih zastupnika na ustašku stranu, sa antijugoslovenskim ponašanjem odreda Gradske i Seljačke zaštite 1941, govorio je sam za sebe o visokom stepenu razlaganja do juče jedinstvene stranke. Banovina je bila „država u državi", nezavisno od pravnih rasprava da li je bila nešto više od autonomije a manje od federalne jedinice, a faktički je mogla da stavi veto na svaku odluku koja nije odgovarala težnjama hrvatske buržoazije. Znajući da Srbi drže diplomatiju i vojsku, Maček se povinjavao odlukama, zadržavajući međutim u Hrvatskoj odrešene ruke. Odgovaralo mu je odbacivanje alternative rata 25. marta 1941, koji je on inače nekoliko dana kasnije ocenjivao kao „veliku nesreću". Protivrečno se poneo: odbacio je zahtev Ribentropovog poklisara Valtera Maletkea da izdvoji Hrvatsku iz sastava Kraljevine Jugoslavije i time stvori casus belli, ali je već 10. aprila uputio apel članstvu HSS da se prikloni ustaškoj vlasti u vidu NDH, nastaloj voljom Nemačke i Italije, u prisustvu nemačkog opunomoćenika Edmunda Vezen-


«50 1

majera, „babice" novog režima, kako su kasnije nazvali ovog Ribentropovog izaslanika, a HSS-ovske poluvojne formacije razoružavale su vojnike Jugoslovenske vojske u raspadanju. Ovim defetističko-separatističkim aktom Maček je — formalno još u svojstvu potpredsednika jugoslovenske vlade — demantovao i svoje stranačke drugove u vladi koji su gotovo istovremeno s njegovim učešćem u proglašenju NDH uveravali ostale ministre da Maček neće „dezavuisati" svoje drugove. Za Mačeka su snage na sceni posle obaranja kneza Pavia bile one snage koje nisu nikada prihvatile sporazum iz 1939, zbog čega je svoj dolazak u Beograd i ulazak u novu vladu uslovio prethodnim prihvatanjem Banovine Hrvatske kao neprikosnovene činjenice. Antifašističkim snagama na sceni 27. marta 1941. odgovaralo je patriotsko raspoloženje u narodu, savezničko prih va tanje toga čina, oduševljeno javno mnjenje u zemlji i van nje. Ove snage u vojsci, građanstvu i političkim organizacijama koje se nisu mirile s predajom, markantno su sebe obeležile u erupciji opštepatriotskog raspoloženja koje je zahvatilo veliki deo Jugoslavije. Njihovo ponašanje i aktivno dejstvo bilo je krajnje suprotno zagovornicima nekih fatalističkih stavova o „nuždi" i „neminovnosti" da se ostane van ratnog požara, koji su inače prozirno odražavali realne interese fašističkih sila. Uzaludno su pisane memoarske knjige da bi se post festum dokazalo da je Jugoslavija mogla izbeći pakt, a da ne ulazi u rat. Ima ih i u istoriografiji koji umanjuju ovaj čin tvrdnjama da je 27. mart delo „fanatizovanih angloameričkih iluzionista" i komunista, iza čega se skriva providna namera da se puč predstavi kao delo male grupe stranih plaćenika i oduzme narodna širina velikom događaju. Sve se pripisuje obaveštajcima, zaverenicima, stranoj propagandi. Dvadeset sedmi mart je, prema tome proizišao iz spleta tuđe propagande i stranih uticaja, razume se Moskve i Londona. Oduzima se autentičnost i autohtonost događaju ocenama koje obezvređuju i nacionalno diskvalifikuju: „oficirski revolt", „inscenirani događaj", „plaćena revolucija". Iz tih niti bila je navodno ispletena „prenaglašena nacionalna egzaltacija". Očigledno da je u pomenutim slučajevima reč o ostacima fašističke propagande koja je svesno ignorisala antifašističko i antigermansko raspoloženje, omrznutost kneza Pavia u svim demokratskim sredinama, tradiciju otpora živu u Srbiji, Crnoj Gori i drugim krajevima. Gledajući na 27. mart kao na neku vrstu

•*•

U

U


„egzotike" engleskog premijera, fašističke snage i danas osporavaju taj dan kao „spontani narodni ustanak" i narodnu pobunu. Građansko-vojna i komunistička struja izrežavale su međutim dobar deo javnog mnjenja u Jugoslaviji; one su antifašistički ukorenjene u gradovima i na selu. S građansko-vojnom strujom paralelno je išla i s njom faktički bila integrisana, i jedna duhovna sila u pravoslavnim delovima Jugoslavije: Srpska pravoslavna crkva preko patrijarha i Svetog arhijerejskog sinoda s nekim mitropolitima koji su oličavali slobodarsko, antigermansko i probritansko jezgro ovog tela. Do kog stepena je uticaj ovih snaga bio odlučujući na jugoslovenskoj političkoj sceni pokazuju događaji posle vojnog poraza, kao i njihovo razilaženje oko pitanja borbene, političke i nacionalne reprezentacije. Neprihvatljiva je kao uska i jednostrana interpretacija da je reč o jednoj zavereničkoj struji koja se u britanskoj verziji vezivala za Dragoljuba Dimitrijevića Apisa, a u nemačkoj za sarajevske atentatore i tradiciju srpske političke istorije 19. veka. Obuzdavajući Hitlerovo ponašanje, Viktor fon Heren je obaveštavao Berlin da se u Beogradu radilo isključivo o činu internog karaktera, što je takođe neprihvatljivo. Najlakše se može oboriti inače krajnje vulgarna teza o „plaćenom puču", iza kojeg su isključivo stajali Britanci i „prosuta sredstva", te da je nešto moralo da „zvecne" ako se htela izazvati akcija, čime se odstranjuje unutrašnji faktor iz događaja oko 27. marta koji je, potpomognut spoljnom intervencijom, odigrao odlučujuću ulogu u ostvarivanju istovetnog zadatka u tom času, određujući svojom rezultantom anifašističko opredeljenje Jugoslavije. O neposrednoj ulozi SSSR-a u događajima od 27. marta, van KPJ, istoriografija danas veoma malo zna. I ono što se zna ne prelazi granice indicija o vezama sovjetskog obaveštajnog oficira Mustafe Golubića s nekim slavenofilski orijentisanim učesnicima puča (Božinom Simićem i drugima). Otpravnik poslova Poslanstva SSSR-a u Jugoslaviji Vladimir Lebedev izvestio je Ministarstvo spoljnih poslova SSSR-a 28. marta 1941. da je u Beogradu izvršen državni prevrat pod vodstvom grupe generala (D. Simovića, B. Mirkovića i B. Ilića); da prevrat za narod predstavlja pre svega akt poništavanja sramnog pakta s državama osovine i u prvom redu s Nemačkom prema kojoj se

V E L I K E SILE I JUGOSLAVIJA / 2 5 - 2 7 MABT 1 9 4 1 /

3 8 3

gaji mržnja; da su od jutra predstavništvu SSSR-a u Jugoslaviji prilazile mase demonstranata s parolom „Savez sa Rusijom". Braneći poslednje uporište na jugu Evrope, Grčku, Velika Britanija je — uz pomoć SAD — želela da aktivira balkanski front: Grčku, Jugoslaviju i Tursku. U sklopu tih planova, koji su postojali i posle 27. marta 1941, „poslednji balkanski neutralac", Jugoslavija, morao se aktivirati da bi se Nemci zaustavili. Ona nije mogla računati na brzu vojnu i materijanu pomoć Velike Britanije i SAD, koje su joj, međutim, stavljale do znanja, preko Čerčila i Ruzvelta, da svojom odlukom bira mesto u sutrašnjem poretku demokratijä. Za kneza Pavia preteći izbor i buduće prednosti nisu bile ubedljive za prelamanje, nasuprot snažnoj antifašističkoj i antigermanskoj struji koja je demokratsku stranu izabrala rukovođena slobodarskim opredeljenjem i mržnjom prema fašizmu. Sovjetska Rusija je stavljala do znanja Nemačkoj, äli bez dramatizovanja, svoje interese na Balkanu, ne pokazujući spremnost da se vojno angažuje i ugrozi sporazum iz 1939. godine. Posle gubitka Bugarske, kao poslednje „slovenske pozicije" na Balkanu, Sovjetski Savez je nastavio da se usredsređuje na Jugoslaviju. Sovjetska vlada je zaključila ugovor o prijateljstvu i nenapadanju između SSSR-a i Kraljevine Jugoslavije, koji je počivao na uzdržavanju od međusobnog napada, poštovanju nezavisnosti i teritorijalnog integriteta SSSR-a i Jugoslavije, ali je odbila da se obavezuje vojnim ugovorom, čiji su projekat nudili članovi pregovaračke delegacije u Moskvi neposredno pred aprilski rat, Milan Gavrilović, pukovnik Dragutin Savić i Božin Simić. Velike demokratske sile su u Jugoslaviji 1941. naišle na podudarne interese u jakim antifašističkim strujama u vojsci, srpskom građanstvu, demokratskim i antifašističkim grupama ostalih naroda Jugoslavije i Srpskoj pravoslavnoj crkvi; opredeljenje za otpor Nemačkoj bilo je u skladu s raspoloženjima u narodu, istorijskom tradicijom, slobodarstvom i antifašističkim raspoloženjima. Među antifašističkim strujama možemo razlikovati dve snage: građansku, čiji su predstavnici izveli mehanizam vojnog puča, i komunističku, koja je pozivala na naslon na Sovjetski Savez i pružanje otpora fašističkoj agresiji, oglasivši se 25. i 26. marta protiv pristupa Jugoslavije Trojnom paktu. Komunisti su kvalifikovali rat u toku kao imperijalistički, ali su napadima na

•*•

U

U


fašizam i režim sklon kapitulaciji uticali na stvaranje atmosfere u kojoj je pučistička grupa mogla lakše da izvede zamišljeno delo. Antifašistička struja građanskog porekla razdvojila se na grupu odlučnog suprotstavljanja osovini, sastavljenu mahom od mlađih oficira, koji su pomišljali čak na izvođenje „revolucije u revoluciji", i umereniju grupu političara koja je gajila nadu da će uspeti da izbegne ili odloži napad osovine na Jugoslaviju. Razlike između tih dveju neoformljenih grupa izbice punom snagom u emigraciji u sasvim drukčijem istorijskom okviru.

f

VOJNA KATASTROFA

Proglašenjem maloletnog Petra II Karađorđevića za kralja i obaranjem namesništva, oktroisani ustav je pretrpeo još jednu reviziju. Nova vlada je simbolizovala navodno jedinstvo Jugoslavije, imajući u svome sastavu prvake glavnih građanskih partija i dva generala. Ona je, međutim, ispoljila nemoć, neodlučnost i strah. Deo mlađih zaverenika, uglavnom vojnih lica, nezadovoljan sastavom vlade iz redova starih, kompromitovanih političara, čak je pomišljao na nov udar, „revoluciju u revoluciji", kako se kasnije pisalo. Slovenački predstavnici u Vladi Fran Kulovec i Miho Krek su 5. aprila 1941. preko Poslanstva Slovačke u Beogradu nudili Trećem Rajhu izdvajanje Slovenije iz sastava Kraljevine Jugoslavije pod uslovom da se garantuje integritet tako izdvojene Slovenije. Ova separatistička inicijativa ostala je kao svedočanstvo neverice u odbranu, promene strane u poslednjem trenutku u ime užeg nacionalnog interesa shvaćenog u građanskom smislu reči i kao izraz predosećanja da je Hitler i Sloveniji namenio podelu između Nemaca i njihovih saveznika, a pre svega samoljubivog shvatanja u kritičkom trenutku da je „košulja bliža od gunja". Izdaja se mešala s defetizmom, a dugo pripremani separatizam s egoističkim pretpostavljanjem nacionalnih interesa zajedničkim. Kulovec i Maček istupili su za mir s Nemačkom po svaku cenu, sem u slučaju da Nemačka napadne Jugoslaviju, iako nisu prihvatali osovinu. Nijedan ministar nije javno tražio da Jugoslavija otkaže Trojni pakt, mada je na zatvorenim sednicama vlade bilo takvih zahteva. Simović je računao da će uveravanjem Nemaca i Italijana u svoju lojalnost dobiti u vremenu, što je bilo više nego iluzorno. Novi predsednik vlade se nemačkom poslaniku Viktoru fon Herenu predstavljao kao prijatelj Nemačke i maršala Geringa, a puč tumačio kao unutrašnjopolitički događaj. Cirkular ministra inostranih po-


slova Momčila Ninčića, upućen jugoslovenskim diplomatskim predstavništvima, polazio je od načela poštovanja međunarodnih ugovora, pa prema tome i bečkog Protokola od 25. marta. Šef jugoslovenske diplomatije uveravao je Rim i Berlin da Jugoslavija želi da s njima održi dobre odnose. Istovremeno, isticao je da ona neće dozvoliti da bude uvučena u oružani sukob. Vlada Kraljevine Jugoslavije izražavala je spremnost da Nemačkoj učini sve ustupke koji bi bili u skladu s jugoslovenskom nacionalnom čašću. Pred neizbežnim ratom, vodeći politički krugovi su ostali usamljeni, strahujući od nastupajućih posledica, Hitlerove odmazde, od pretnje separatističkim akcijama, nezadovoljstva nacionalno sukobljenih buržoazija, podele vladajućih snaga na proosovinske i anglosaksonske, potencijalnih revizionističkih zahteva Bugarske i Mađarske, ponašanja nemačke narodnosne grupe i ostalih nacionalnih manjina — a na drugoj strani od revolta masa, s kojima su se suočili u događajima pre i posle obaranja namesničkog režima i vlade Cvetković-Maček. Tražiti modus vivendi s osovinom posle 27. marta, ma i u smislu odlaganja događaja, bilo je isto što i zavaravati se da ono što se zbilo u Beogradu neće dovesti do neposrednog vojnog odgovora fašističkih sila. Na 27. mart Hitler je reagovao krajnje odlučno, bez oklevanja, s mržnjom, nameran da kazni vinovnike puča. Prevrat u Beogradu Hitler je dočekao u stanju bezgraničnog besa, ozlojeđenosti i osvetoljubivosti. Bio je ne samo iznenađen već i duboko ogorčen. Kada je saznao za događaj verovao je da je reč o šali. Ribentrop kaže da je bio pogođen ,,u sam živac", da je „dobio napad grčevitog besa" od kojeg se „trenutno gubi moć razmišljanja". Ali, i kada ga je prošla ljutnja ocenjivao je obaranje vlade Cvetković-Maček kao „grom iz vedra neba". Verovao je, kao što su ga obaveštavali i nemački diplomati, da su događaji u Beogradu imali izrazito srpsko obeležje. U poduhvat kažnjavanja unosio je i lični bes i srbofobiju, nasleđenu iz prvog svetskog rata, kao i želju da obezbedi mir u pozadini i nadoknadi izgubljeno vreme za predviđeni napad na Sovjetski Savez. Hitler nije mogao da ostavi na miru vladu koja je, za njegove pojmove, bezobzirno odbacila Trojni pakt, a uz to je nepouzdana, sastavljena od britanskih pristalica i vezana za Veliku Britaniju, i koja bi mogla u povoljnoj situaciji da se poveže s Grcima i obrazuje južni evropski front, omogućavajući

VOJNA

KATASTROFA

<3

"

"

Britancima da ostanu na kontinentu. Za njega je bilo sasvim nevažno što ova vlada nije formalno istupila iz pakta i što je izrazila spremnost da bude lojalna. Posle donošenja odluke za napad na Jugoslaviju Hitler je sazvao konferenciju svojih najbližih saradnika kojoj su, između ostalih, prisustvovali vrhovni komandant vazduhoplovstva maršal Rajha Gering, šef Štaba Vrhovne komande oružanih snaga general-feldmaršal Vilhelm Kajtel, šef Operativnog odeljenja Vrhovne komande oružanih snaga general-pukovnik Alfred Jodl; nešto kasnije su im se pridružili ministri spoljnih poslova Ribentrop, vrhovni komandant kopnene vojske general-feldmaršal Brauhič, šef Generalštaba kopnene vojske general-pukovnik Haider i drugi. Vođa Rajha je izjavio da je od naročitog političkog značaja da se na Jugoslaviju udari „nemilosrdnom žestinom i da se vojnički poraz ostvari munjevitom brzinom". Smatrao je da će time Turska biti zaplašena, kao i da će prilikom nemačkog napada „Hrvati stupiti na našu stranu". Odlučeno je da se početak akcije „Barbarosa" odloži za četiri nedelje, a kasnije za pet nedelja (od 15. maja do 22. juna). Zanimljivo je da je šifra nosila ime nemačkog cara koji se vodeći krstaše na Istok udavio u jednoj reci. Ironični među istoričarima se pitaju je li Hitler znao kako je završio Fridrih Barbarosa? Operacija „Marita" je trebalo da otpočne što ranije i s ograničenim ciljem da se osvoji grčka Trakija i Solunsko polje; zatim da se južno od Sofije nadire u pravcu Niša, i dalje ka Beogradu u koordinaciji s nadiranjem jačih nemačkih snaga s prostora oko Graca i Klagenfurta (Celovca) u jugoistočnom pravcu, s ciljem razbijanja Jugoslovenske vojske. Od Italijana se zahtevalo da obustave ofanzivne operacije u Albaniji, koje su i inače u martu 1941. bile neuspešne, a da iz Istre sa armijom „Po" osiguravaju nemački desni bok. Vazduhoplovstvu je namenjeno da uzastopnim napadima razori glavni grad Beograd. Iz ovoga se vidi da su Nemci imali ratni plan protiv Jugoslavije ukoliko ne pristupi Trojnom paktu, ali da ih je situacija zatekla bez konačno razrađenih operacijskih planova. Nemci su planirali da se Jugoslovenska vojska napadne na nekoliko najvažnijih mesta, razdvoji i onemogući jedinstveno komandovanje, a na drugoj strani spreči povezivanje Jugoslovenske vojske s Grcima i Britancima i odstupanje u planine odakle se mogla nastaviti borba gerilskog karaktera. Zbog transporta nafte iz Rumunije

•*•

U

U


preduzete su mere da se odmah zauzme Đerdap i spreči njegovo razaranje. Neposredno po završetku ove konferencije, Operativno odeljenje nemačke Vrhovne komande izradilo je Direktivu br. 25. za napad na Jugoslaviju (ili Hitlerov plan 25 protiv Jugoslavije). Prema Hitlerovom viđenju, smena u Beogradu je neposredno dovodila u pitanje nemački prestiž i nanosila uvredu Trećem Rajhu. Prevrat u Beogradu je za Berlin predstavljao casus belli. Hitler nije ni pomišljao da prihvati usamljene procene nemačkih diplomata da beogradski događaji ne ugrožavaju dotadašnju liniju jugoslovenske spoljne politike, procene diplomata sklonih da obaranje kneza i vlade tumače kao „tipičan srbijanski vojni puč", uperen prvenstveno protiv nosilaca namesničkog režima, kojima „fanatazirane srpske patriote" nisu mogle oprostiti potpisivanje u Beču tajnih klauzula ponižavajućih za Jugoslaviju. Ignorisana su i Simović-Ninčićeva uverenja diplomatskim kanalima o lojalnosti Beograda Berlinu i Rimu, naglašavanjem činjenice da Jugoslavija nije raskinula svoje obaveze i da ostaje verna načelu poštovanja međudržavnih ugovora, te da puč ima pre svega unutrašnjopolitičke pobude. Da bi izbegao stvaranje novog solunskog fronta, Hitler je odlučio da brzo slomi jugoslovenski otpor, spreči sjedinjavanje jugoslovenske i grčke vojske i baci u more britanski ekspedicioni korpus. O svojim namerama obavestio je Italiju, Mađarsku i Bugarsku, računajući na njihovu pomoć u razbijanju Jugoslavije kao države. Pored korišćenja nacionalnih suprotnosti, ionako zategnutih i kriznih uoči aprilskog rata, Nemačka je u razbijanju Jugoslavije podržavala i revizionističke zemlje da isprave „nepravde" Trijanonskog i Nejskog mirovnog ugovora. Na Mađarsku i Bugarsku posebno se računalo u razbijanju jugoslovenske države, „prožete" kao što se isticalo, jakim nemačkim, mađarskim i bugarskim narodnosnim delovima, s tim što su se pod ovim poslednjim razumevali Makedonci. Jugoslovensko-mađarski pakt o večnom prijateljstvu, čije je zaključivanje izgleda požurivao Hitler, nastojeći da Jugoslaviju privuče na svoju stranu mirnim putem, označio je prvi put 1918. zvanično mađarsko odricanje od teritorijalnih pretenzija prema svom južnom susedu. Pal Teleki je 30. marta konsultovao britansku i američku vladu o eventualnim posledicama ulaska Mađarske u rat protiv Jugoslavije, na što je dobio telegramski odgovor

VOJNA

KATASTROFA

<3

"

"

mađarskog poslanika u Londonu Đerđa Barca, 2. aprila, u kome je stajalo da će Velika Britanija prekinuti diplomatske odnose s Mađarskom ako ona bude pretvorena u bazu za napad na Jugoslaviju. Istovremeno mu je javljeno da bi čitav anglosaksonski svet kršenje Ugovora o večnom prijateljstvu sa Jugoslavijom smatrao „zločinačkim napadom". U nervnom rastrojstvu Teleki je 3. aprila 1941. izvršio samoubistvo. U oproštajnom pismu Miklošu Hortiju Teleki govori o pogaženoj reči zbog kukavičluka, i sramoti nanetoj poštenju naroda. „Stali smo", stoji u tom pismu, „na stranu nitkova,. . . bićemo lešinari! Najprljavija nacija. Nisam te sprečio. Kriv sam." Bugarska nije htela da učestvuje u ratu protiv Kraljevine Jugoslavije zbog stava Turske, ali je pretvorena u bazu za napad Nemačke na Jugoslaviju i Grčku. Ovakav stav je odgovarao i Hitleru zainteresovanom „da se ne poremeti ravnoteža između Bugarske i Turske zbog obostrane neintervencije", upravo zbog toga „da ne bi dao ni najmanji povod Turskoj za neku eventualnu nepoželjnu inicijativu, ali joj je dao (Bugarskoj — B.P.) zadatak da bude u pripravnosti prema turskoj granici". Rumuniji je bila namenjena preventivna uloga prema SSSR-u, a njena teritorija je bila takođe korišćena za napad na Jugoslaviju. Bugarskoj i Mađarskoj stavljeni su u izgled teritorijalni dobici u Vojvodini'i Makedoniji. Hitler i Musolini uzdali su se, takođe, u pomoć separatističkih i drugih snaga pete kolone. Musolini je upozorio Hitlera da vodi računa ne samo o bugarskoj i mađarskoj saradnji nego i o Paveliću. Duče je 28. marta 1941. primio Pavelića u privatnoj vili „Torlonia" i obećao ustaškom vođi da će priznati njegovu vladu u Hrvatskoj, dok je „poglavnik" potvrdio svoje obaveze prema Italiji. Na osnovu uputstava Gebelsovog ministarstva propagande, nemačka štampa je instruisana da optužuje Srbe za progon manjina, da napada „srpsku vladu" što huška „plutokrate" protiv Nemačke i stvara koncentracione logore za folksdojčere; da jače ističe antisrpska osećanja Hrvata, itd. U direktivi feldmaršala Vilhelma fon Kajtela, načelnika nemačke Vrhovne komande (OKW), o pripremanju napada na Jugoslaviju, za neprijatelja je proglašena isključivo „srpska vlada", za koju je rečeno da je krivac za rat i u službi Velike Britanije. Nemci su podjarivali nacionalne strasti u Jugoslaviji, stavljajući do znanja da njihova vojska ne dolazi kao neprijatelj Hrvata, Bosanaca i Makedonaca, već želi da ih zaštiti sprečavajući


„srpske šoviniste" da ih bace u rat za britanske interese. Nemački opunomoćenici Valter Maletke i Edmund Vezenmajer imali su zadatak da ubede Mačeka da izdvoji Hrvatsku iz sastava Jugoslavije i tako stvori ratni povod. Hitler je u dnevnoj zapovesti govorio s rasističkim prizvucima o subjektima niže vrednosti, a na drugoj strani upozoravao nemačke vojnike da ne budu manje hrabri od svojih očeva, koji su se pod feldmaršalom Makenzenom borili u jesen 1915. na srpskom tlu. U jeku kratkotrajnih priprema za napad na Jugoslaviju fašistička propaganda je optuživala buduću žrtvu kao „britanskog štićenika", zatim oficirske zavereničke grupe već jednom navodno krive za sarajevski atentat; da je Jugoslavija izvršila opštu mobilizaciju i pretila ratom ili, kako je govorio Musolini, da je njom prošao „val nesavjesnosti i ludila". Antisrpska i protivslovenačka nota izbijala je iz nedvosmisleno prihvaćene i razvijene teze da Srbi i Slovenci nisu nikada bili prijatelji Nemačke, čime se na jednoj strani stvarala osnova za njihov izdvojeni tretman u ratu u odnosu na „Hrvate" i „Bosance" i „Bugare" (Makedonce) i posle njegovog završetka, a na drugoj strani podsticali sukobi na nacionalnoj osnovi. Jednom rečju, agresor je sebe predstavljao kao napadnutog koji se našao u stanju nužne odbrane. Krivica je pogađala najviše Srbe, kojima se pristupalo kao jezgru Jugoslavije, jednako krivim 1914. kao i 1941. godine. Nemačka je istupila kao sila koja donosi oslobođenje nesrpskim narodima i ispravlja nepravde mirovnih rešenja ustanovljenih posle prvog svetskog rata. Neobjavljeni nemački memorandum namenjen Kraljevini Jugoslaviji žigosao je ,,versajski diktat o miru", kojim je hrvatski i slovenački narod doveden „pod gospodstvo Srba". Beograd je, kao simbol srpske moći, ocenjivan kao „ratni dobitnik". Smernice o propagandi u aprilskom ratu feldmaršala Vilhelma fon Kajtela ponavljale su gledište o vladavini Srba nad nesrpskim narodima u vidu „bezobzirne diktature", kojoj su naročito bili izloženi Hrvati i Makedonci. Nemačkim štabovima je naređeno da naglašavaju da Nemci ne dolaze kao neprijatelji Hrvata, Bosanaca i Makedonaca, već da ih sačuvaju da na bojištu ne budu istkorišćeni od „srpskih šovinista" za engleske interese. Hitlerova odluka od 27. marta 1941. o napadu na Kraljevinu Jugoslavinu sadržavala je i stav o uništenju Jugoslavije kao države. Po fašističkim shvatanjima uništavala se jedna veštačka tvorevina na čijim je ruševinama trebalo izgraditi „novi pore-

VOJNA

KATASTROFA

<3

"

"

dak". „Faktor reda", koji se tako bučno najavljivao u sistemu novih međunarodnih odnosa fašizma, počivao je u suštini na nametanju prava jačega. Pod fikcijom o debelaciji nije se podrazumevalo samo razbijanje vojske već i deoba teritorije između Nemačke i njenih saveznica, razbijanje državnog aparata vlasti i uprave i uspostavljanje na tlu Kraljevine vazalskih režima i marionetskih državnih tvorevina. Vojna akcija protiv Jugoslavije došla je za Treći Rajh neočekivano, iziskujući, između ostalog, forsirano prikupljanje trupa za napad. Ugrožena je realizacija plana „Marita", to jest napad na Grčku, kao i izvođenje nemačkih zamisli protiv SSSR-a. Nemci su odranije koristili psihološku teoriju rata koja je bila sračunata na postizanje moralnog sloma pre samog rata. Hitler je govorio da „postoji vešt metod za razoružanje i savlađivanje neprijatelja bez velikog krvoprolića i baš to i predstavlja pravu težinu ratne vestine". Nemcima van Rajha je poručivao da će biti „izvidnice koje špijuniraju. Vi imate da pripremite izvesne stvari daleko pred frontom. Vaša je zadaća da kamuflirate naše vlastite pripreme za napad. Smatrajte da se nalazite kao u ratu. Za vas vredi ratni zakon. Vi ste danas možda najvažniji deo nemačkog naroda." Izda to je naređenje za pojačani rad pete kolone u sklopu Kultur bunda. Organizacija „Jupiter" intenzivirala je skupljanje obaveštajnog materijala, počela naoružavati folksdojčere, pripremati sabotaže i diverzije, ometati koncentraciju jugoslovenskih snaga. Direktive je prenosio Obaveštajni centar u Beču. Tajne radio-stanice „Jupiter" su proradile punom parom u noći 28/29. marta 1941. Italijanska Vrhovna komanda saopštila je komandantima vojske, vazduhoplovstva i mornarice operativne zadatke za rat protiv Jugoslavije. Prema tim zadacima italijanska vojska nalazila se u stanju odbrane na oba fronta u Albaniji: grčkom i italijanskom; na julijskom (istarskom) frontu trebalo je osigurati odbranu a kasnije razviti napad u pravcu Splita i Jajca. Vazduhoplovstvo je imalo da dejstvuje protiv jugoslovenskih pomorskih baza u Boki Kotorskoj, Splitu i Šibeniku, te da spreči britansku i grčku avijaciju da koristi jugoslovenske baze. Nemačka Vrhovna komanda obavestila je italijansku Vrhovnu komandu 5. aprila u 20 h da će vojne akcije protiv Grčke i južnog dela Jugoslavije početi u zoru 6. aprila. Centar italijanskih obaveštajnih službi nalazio se u Trstu. Ustaška tajna


radio-stanica „Vila Velebita" učestala je od 27. marta 1941. sa svojim antijugoslovenskim emisijama. Jugoslavija i Grčka čekale su nemački napad usamljene, ako se uzme prisustvo slabog britanskog ekspedicionog korpusa, od nekih 50.000 ljudi, na severu Grčke. Korpus je stigao iz Egipta u Grčku, iskrcavši se u Pireju i Volosu. Sastojao se iz 6. australijske i 2. novozelandske divizije, 1. brigade, dve britanske oklopne divizije i drugih pomoćnih jedinica. Štab generala Vilsona prispeo je u Atinu početkom marta 1941. Britanske snage su bile motorizovane, raspolažući međutim vozilima prilagođenim za rat u pustinji, a ne na planinskim terenima centralne i severne Grčke. Komandant Korpusa, general Henri M. Vilson, primenjivao je proste ratne varke premeštajući ljudstvo i avione, samo da bi neprijatelj dobio utisak kako je reč o većim britanskim snagama. Velika Britanija je sama ratovala protiv Nemačke i Italije, a trupe su joj bile razbacane na mnogobrojnim tačkama u svetu. Sem otvora prema jugu, odnosno Grčkoj, Jugoslavija je bila opkoljena sa svih strana, duž čitave linije svojih granica, dugih preko 3.000 km. Sporazumom o stvaranju Banovine Hrvatske nisu bile prevaziđene nacionalne suprotnosti između srpske i hrvatske buržoazije, suprotnosti koje su preko dve decenije trovale odnose dva naroda. Napadajući Kraljevinu, Nemci i Italijani su računali na svoju obaveštajnu mrežu, folksdojčere, defetističko raspoloženje u vojsci, ustaše, podršku nacionalnih manjina i nezadovoljstvo nacionalno neravnopravnih naroda. Jugoslovenska vojna doktrina se u ćelom međuratnom periodu stvarala pod uticajem francuske vojne doktrine. Na to je uticala tradicija iz prvog svetskog rata, bliske međusobne veze, školovanje u francuskim vojnim akademijama, snabdevanje francuskim naoružanjem. Jugoslovenski Glavni generalštab je sve do izbijanja Nemačke na Karavanke razvijao „ofanzivnu doktrinu manevra", izgrađenu na iskustvima iz balkanskih i prvog svetskog rata. Generacije iz tih ratova i stečena slava srpske vojske uticali su međunarodnom orijentacijom Kraljevine na ustaljivanje doktrine koja nije odgovarala zemlji rastrzanoj unutrašnjim protivurečnostima, nerazvijenoj, sa slabim naoružanjem, bez motorizacije i sa glomaznim, nepokretnim divizijama od po 27.000 ljudi, pri tome slabe vatrene moći. Promena vojno-strategijske situacije uticala je i na promenu vojne doktrine. Generalštab je već od 1938. radio defanzivne

<3 " " VOJNA KATASTROFA

planove („S", „R-40", i „R-41"), suočen sa susedstvom Nemačke, njenom agresivnošću i ofanzivnom vojnom doktrinom Vermahta. Usvojena defanzivna doktrina polazila je od toga da se korišćenjem zemljišta i zadržavajućom odbranom, pruži što duži otpor agresoru, sačuva živa sila i odgodi rešenje rata do stvaranja povoljnijih političko-strategijskih uslova na Balkanu. Ova nesumnjivo ispravna doktrina, izvučena iz nemačkog ratnog iskustva 1939. u Poljskoj i 1940. na zapadnom frontu, nije međutim primenjena u aprilskom ratu. Jugoslavija nije imala moderno naoružanje, avijaciju, mehanizovane jedinice, tešku artiljeriju, niti veću vojnu industriju. Jugoslovenska vojska našla se u aprilskom ratu slabo naoružana: raspolagala je jednim milionom modernih pušaka (kalibra 7,9 mm) i imala 19.000 mitraljeza, 20.000 puškomitraljeza, 50.000 raznih pištolja i revolvera, 300.000 nagaznih mina, oko 120.000 mina za rušenje i oko 7.500 artiljerijskih oruđa. Za ovo oružje je karakteristično da je poticalo s raznih strana, bilo različite proizvodnje i delom zastarelo. Municije nije bilo dovoljno (za pušku svega oko milijardu, a za artiljerijska oruđa 7,5 miliona metaka). Benzinom su se mogle zadovoljiti potrebe za 2—3 meseca rata. Snabdevanje municijom uveliko je otežavala raznovrsnost artiljerijskog oružja. Jugoslovenska armija je imala 60 zastarelih francuskih tenkova, ali i 50 modernih tenkova iste proizvodnje od 12 tona, naoružanih topom kalibra 37 mm. Pod oružjem se 1941. nalazilo oko 600.000 vojnika. Sem superiornije ratne tehnike Osovina je imala i nadmoćnost u ljudstvu, raspolažući s 870.000 vojnika. Generalštab, je 27. marta 1941. predlagao da se objavi opšta mobilizacija, ali ga vlada nije prihvatila u strahu da mobilizacija ne bude shvaćena kao povod Nemcima za napad, kao u slučaju Poljske septembra 1939. godine. Umesto opšte mobilizacije izdato je 27. marta 1941. samo Naređenje za aktiviranje jedinica. U Naređenju Ministra vojske i mornarice, armijskog generala Bogoljuba Ilića stajalo je da se odmah aktiviraju sve trupe za zatvaranje granice, sve jedinice za osiguranje unutrašnjosti teritorije, sva pojačanja žandarmerijskih jedinica, sve posadne trupe, sve jedinice za rušenje i zaprečavanje. Predviđeno je da jedinice na prigraničnom prostoru zauzmu III, a na ostalom prostoru I stepen pripravnosti. Na sednici vlade od 3. aprila odlučeno je da se u slučaju ratnog stanja gradovi Beograd, Zagreb i

•*•

U

U


Ljubljana proglase za otvorene i nebranjene gradove. Ministarstvo vojske^ i mornarice je 1. aprila 1941. naredilo da se dosadašnji Štab jurišne komande sa sedištem u Novom Sadu pretvori u Štab četničke komande, sa sedištem u Kraljevu. Opšte aktiviranje, u stvari tajna mobilizacija oružane sile, naređeno je 30. marta 1941, s tim da prvi dan aktiviranja bude 3. april 1941. Aktiviranje se izvodilo po mirnodopskim propisima (slanje pozivnih spiskova redovnom poštom), tako da je nemački napad zatekao Kraljevinu u početnoj fazi mobilizacije. Sukobljavali su se moderno naoružanje i savremena doktrina munjevitog rata sa zastarelom vojnom organizacijom, slabo naoružanom i nepripremljenom vojskom, komandnim kadrom nedoraslim za savremeni rat. Sem ratne tehnike, na ispitu se — što je bilo daleko bitnije — našlo društvo, njegovi vrhovi i komandni kadar vojske, posle žestokih nacionalnih podvajanja u međuratnom periodu i, uopšte, nezadovoljstva, moralnog rasula, političkih i socijalnih konfrontacija. Kraljevina Jugoslavija je u rat ušla i bez saveznika, jer je godinama lavirala između velikih sila vodeći neutralnu politiku. Povijala se i pred jednim i pred drugim blokom, pred unutrašnjim podelama buržoazije na prozapadni i proosovinski deo, da bi se kritičnog časa njena neutralna politika raspala kao kula od karata. U napadu na Jugoslaviju uzele su učešće 52 nemačke, italijanske i mađarske divizije. Osovina je za dejstva iz vazduha uspela da obezbedi u svojim vazduhoplovnim bazama (u Austriji, Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj, Albaniji i Italiji) ukupno 2.236 borbenih aviona (1.062 bombardera, 885 lovaca i 289 izviđača), od kojih je 1.570 bili nemačkih, a 666 italijanskih. Komanda 4. vazdušne flote nalazila se u rejonu Beča. Nemci su napali bez objave rata. Prvog dana surovo je bombardovana „tvrđava Beograd". Fašističke sile prodirale su s područja Nemačke (Austrije), Italije, Mađarske, Rumunije i Bugarske. U noći između 5. i 6. aprila 1941. nemačke jedinice zauzele su Sip, na Dunavu. Glavni udar izvršen je iz dva pravca: iz rejona Klagenfurta (Celovca), Graca i Nađ Kanjiže, gde se grupisala 2. nemačka armija, s l i divizija, pod komandom general-pukovnika Vilhelma fon Vajksa. Njen zadatak je bio da prodire u pravcu Zagreba, Beograda i Sarajeva. Zbog hitnosti je krenula u napad pre nego je i dovršena koncentracija svih predviđenih trupa. Nemačke jedinice ušle su 10. aprila u Zagreb, gde je, u ime

VOJNA

KATASTROFA

<3

"

"

„poglavnika" Ante Pavelića proglašena Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Proglašenje je izvršio penzionisani pukovnik Slavko Kvaternik, pod pokroviteljstvom nemačkog izaslanika Edmunda Vezenmajera. Kvaternik je proglasio otcepljenje Hrvatske od Kraljevine Jugoslavije, s pozivom na volju hrvatskog naroda. Nova vlast, uspostavljena voljom šake aktivnih ustaša, uz pomoć Nemaca, prihvaćena je privremeno u narodu kao nacionalno oslobođenje, ali nije dugo trebalo da se ova iluzija raspline. Mada je prilikom razgraničenja sfera uticaja između Nemačke i Italije ova poslednja formalno dobila prvenstvo u Hrvatskoj, u stvaranju NDH odlučujuću ulogu je odigrala Nemačka, koja se ove neće faktički odreći u toku celog rata. „Poglavnik" Ante Pavelić, koji nije učestvovao u neposrednom činu stvaranja ustaške države, došao je u Zagreb iz Italije, preko Karlovca, s grupom ustaša, tek 15. aprila 1941, noću. Razorno dejstvo ustaša osetilo se i u Ratnom vazduhoplovstvu. Uticali su na neizvršenje naređenja ili napuštanje dužnosti. Komandant 1. lovačke brigade pukovnik pilot Dragutin Rupčić nije lično rukovodio odbranom Srbije i Vojvodine; među petokolonašima u vazduhoplovstvu isticali su se: komandant 3. bombarderskog puka pukovnik Zdenko Gorjup, major Mato Čulinović, potpukovnik Leonid Bajdak, major Franjo Džal i drugi. Vladimir Kren prebegao je Nemcima neposredno pred izbijanje rata. Ustaše su izazvale pobunu u 108. pešadijskom puku u Bjelovaru. U pobuni su odlučujuću ulogu odigrali generalštabni pukovnik Franjo Nikolić, načelnik Operativnog odeljenja Prve grupe armija, Julije Makanec i Ivan Mrak, rezervni vazduhoplovni kapetan. Osmog aprila pobunjenom puku u Bjelovaru pridružio se i 40. pešadijski puk. Desetog aprila Četvrta armija se potpuno raspala. S italijanskim trupama iz Albanije su na Kosovo i Metohiju stigli i članovi Kosovskog komiteta. Maček, koji je napustio jugoslovensku vladu 8. aprila, preko radija je pozvao članstvo HSS 10. aprila da bude lojalno novoj vladi. S Mačekom su napustili vladu u aprilskom rasulu Josip Torbar, Bariša Smoljan i Ivan Andres. Vladu je napustio i Džafer Kulenović. Maček je svojom izjavom osigurao legitimni prenos vlasti na ustaše u trenutku dok se Jugoslavija još nalazila u ratu. Pozivom da se ustašama dà podrška Maček je, mada još potpredsednik kraljevske vlade, faktički potvrdio


separatistički čin ustaša i razbijanje Jugoslavije kao države. Odredi Građanske i Seljačke zaštite („zaštitari") uvodili su „red", hvatali oficire i vojnike Jugoslovenske vojske, obezbeđivali u nastalom praznom prostoru uspostavljanje ustaške vlasti. U tome su prednjačili prvaci HSS, uključujući i „narodne zastupnike", koji su još pre rata došli pod uticaj ustaškog pokreta i njegovih separatističkih i ultranacionalističkih ideja, praktično se s njime poistovećujući. Nemačka 12. armija, jačine 19 divizija, pod komandom feldmaršala Vilhelma fon Lista, napala je iz Bugarske, probila jugoistočni front kojim je komandovao armijski general Milan Nedić i presekla vezu između Grčke i Jugoslavije. Skoplje je palo pre Zagreba. I pored pojedinačnih primera heroizma branilaca, jugoistočni front se raspao pod prvim udarom neprijatelja. Nemačke trupe presekle su Jugoslovenskoj vojsci odstupnicu prema jugu i time je sprečile da, zajedno s Britancima i Grcima, stvori nov solunski front. Slab otpor Jugoslovenske vojske u aprilskom ratu iznenadio je Hitlera, kome nije bila nepoznata njena trošna nacionalna kohezija i razrivenost, ali je očekivao daleko jaču odbranu u Makedoniji, to jest na pravcu njenog izvlačenja prema jugu. General-pukovnik Aleksandar Ler komandovao je nemačkom vazdušnom flotom koja je bezobzirno bombardovala Beograd 6. aprila, sejući smrt među civilnim stanovništvom, iako je uoči aprilskog rata prestonica bila proglašena za otvoren grad. Hitler se svetio za slobodarsko ponašanje Beograđana 27. marta. Nemci su ušli u Beograd 13. aprila 1941. i organizovali defile pred zgradom Narodne skupštine. Računajući ulazak austrougarskih trupa 1914. i njihov zajednički ulazak s nemačkim 1915, bio je to treći ulazak Nemaca u Beograd u 20. veku. Italijansko vazduhoplovstvo tuklo je jugoslovensku flotu, grupisanu uglavnom u Boki Kotorskoj; Italijani su je nakon kapitulacije zarobili, sem nekoliko brodova koji su pod zaštitom noći uspeli da se izvuku kroz Otrantski kanal. Poručnici Sergej Mašera i njegov drug iz „klase" Milan Spasić minirali su u tivatskom zalivu ratni brod „Zagreb" da ne bi pao u ruke italijanskim okupatorima, žrtvujući sebe. Nemačke vazdušne snage imale su idealan, „lepezast" položaj za napad na Kraljevinu Jugoslaviju. Komanda Luftvafe pripremila je za napad na Jugoslaviju 1.570 borbenih aviona,

VOJNA

KATASTROFA

<3

"

"

kojima su se pridružile i italijanske vazdušne snage za napad u jačini od 666 aviona. Odnos snaga je bio 5:1, jer je Kraljevsko vazduhoplovstvo raspolagalo svega 481 avionom. Jugoslovensko vazduhoplovstvo izgubilo je 203 aviona na zemlji i 49 aviona u vazdušnim borbama. Komanda vazduhoplovstva je uoči aprilskog napada upozorila područne komande, ustanove i jedinice da predstoji rat i da se vazdušne snage stave u pripravno stanje. Samim tim, jugoslovensko vazduhoplovstvo je uspelo da izbegne uništenje prvog dana rata na aerodromima. Jugoslovenski piloti presretali su nemačke eskadrile i ulazili u borbe nad Beogradom i drugim gradovima i aerodromima; jugoslovenske eskadrile preduzimale su i same vazdušne napade — ma koliko simbolične — na polazne pozicije nemačkih trupa u Bugarskoj, Rumuniji, Mađarskoj, Austriji, Albaniji. Jugoslovenska avijacija je bombardovala Skadar, Lješ, Drač, Zadar (da bi se podržao predviđeni napad Jadranske divizije na grad), Pečuj, Grac, Arad. Piloti 51. lovačke grupe 6. lovačkog puka sa zemunskog aerodroma tukli su se s neuporedivo nadmoćnijim nemačkim snagama, braneći nebo Beograda. Narednik pilot lovac Đorđe Cvetković oborio je dva italijanska aviona nad Podgoricom; ostavši bez municije i benzina udario je u italijanski avion. Nad Pečujem je 7. aprila 1941. poginuo major Dobrosav Tešić s drugovima; u rejonu Segedina major Lazar Donović, komandant grupe, i drugi. Na Bliski istok uspeli su da se prebace 101 oficir vazduhoplovstva, 83 podoficira i 36 vojnika. Dvadeset dva letača su pokušala da prelete u SSSR, ali su stradala nad teritorijom Rumunije ili morala da se spuste zbog nedostatka goriva. Jugoslovensko vazduhoplovstvo, sem pojedinačnih slučajeva izdaje, časno je izvršilo dug odbrane zemlje. Hrabrost mnogih nižih oficira i vojnika kopnenih jedinica, avijacije i pomorskih snaga u aprilskom ratu, nije mogla da baci u zasenak masovno kapitulantsko držanje komandnog kadra i njegovu nacionalnu izdaju. Rat je pokazao opravdanost komunističke kritike defetizma u vojnim vrhovima i nepripremljenosti zemlje za odbranu — kako moralne, tako i tehničke. Opšta mobilizacija je proglašena tek kada je rat izbio. Vojni vrhovi su dve decenije bili zaraženi antikomunizmom, a prema Hrvatima i nacionalnim manjinama odnosili se s nepoverenjem, diskriminišući pripadnike manjina. Komandni kadar nije primenjivao modernu ratnu doktrinu, apsolutizujući francusko i srpsko vojno iskustvo iz prvog svetskog rata. Jugoslovenski

•*•

U

U


generali i drugi viši oficiri bili su demoralisani dotadašnjim uspesima Nemaca i neviđenom probojnošću njihovih tenkovskih jedinica. Izdajući dispozicije uoči rata, pojedini generali su se pozdravljali rečima „Do viđenja u zarobljeništvu". Uprkos opštem slomu i razornom delovanju pete kolone, te defetizmu komandanata, znatan broj jedinica Šumadijske, Bregalničke, Moravske, Topličke, Drinske, Timočke, Dunavske] Cerske, Unske, Dravske, 2. i 3. konjičke divizije pružile su snažan otpor neprijatelju. Jedinice Kosovske i Zetske divizije i Komskog odreda borile su se na tlu Albanije. Otpor su pružile i granične i posadne jedinice na jugoslovensko-italijanskoj i jugoslovensko-austijskoj granici. Komandant 90. pešadijskog puka pukovnik Bogoslav David Mažuranić nije mogao da preboli slom, izvršivši samoubistvo, pošto je prethodnog dana pred postrojenim pukom prokleo „sve kukavice i izdajnike". Iako je viši komandni kadar sasvim zatajio, istorija ne može — kao što kaže Velimir Terzić — da ne izdvoji časne izuzetke: divizijskog generala Milutina Nikolića, armijskog generala Jovana Neumovića, koji je kao komandant Treće armijske oblasti u Makedoniji ostao do kraja sa svojim trupama, armijskog generala Petra Nedeljkovića, komandanta 4. armije, koji je uzaludno pokušavao da ublaži tešku krizu na dravskom frontu, u Slavoniji i u pozadini fronta; brigadnog generala Milorada Majstorovića, kao komandanta Cerske divizije i druge. Peta kolona je odmah po otpočinjanju neprijateljstava otvoreno stupila u dejstvo: pronošene su alarmantne vesti o spuštanju padobranaca, širena protivratna propaganda u jedinicama, dizane pobune ustaša i pripadnika Građanske i Seljačke zaštite HSS u jugoslovenskim pukovima, naročito posle 10. aprila. Aprilski rat se pretvarao u sliku haosa, neorganizovanosti i neponovljivog meteža; na svakom koraku nailazilo se na izdaju, defetizam i nesposobnost. Celokupna vojna organizacija je otkazivala: obaveznici nisu znali kome da se jave ili su se javljali pogrešnim komandama; mobilizacioni centri nisu funkcionisali; nije bilo oružja, municije i odeće, prihvatnih centara. Komunisti su u Zagrebu, Kragujevcu, Cetinju, Ljubljani i drugim gradovima uzalud tražili oružje od vojnih starešina da brane zemlju. Građanska klasa Slovenije je u kratkotrajnom aprilskom ratu, osećajući strah od podele Slovenije i razbijanja njenog

VOJNA KATASTROFA

<3 " "

nacionalnog tela, svesna nemoći kraljevske vojske i razornog rada „pete kolone", pogotovu posle proglašenja NDH u Zagrebu, pokušavala da održi ujedinjenu Sloveniju. Slovenačke građanske stranke su u tekućem ratu nastojale da sačuvaju Sloveniju od razaranja, preseku protivakcije Nemaca za zaštitu svoje narodnosne grupe i izbegnu pretvaranje slovenačkog tla u poligon ratnih operacija. „Narodno vijeće", obrazovano na inicijativu i pod predsedništvom Marka Natlačena, bana dravske banovine, sastavljeno od predstavnika Slovenske ljudske stranke (SLS), Jugoslovenske nacionalne stranke (JNS), Samostalne demokratske stranke (SDS), Narodne radikalne stranke i Socijalističke stranke Jugoslavije, odbilo je saradnju komunista u ovom telu smatrajući da oni ne pripadaju „priznatim političkim strankama". Proglas Narodnog vijeća od 10. aprila 1941, dakle istog dana kada je u Zagrebu proglašena NDH, nosio je obeležje separatističkog akta osporavanjem države i vojske koje još nisu bile kapitulirale. Od Jugoslovenske vojske na teritoriji Slovenije se tražilo da se podredi Narodnom vijeću, a istovremeno naglašavalo da „Vrhovna državna vlast Kraljevine Jugoslavije ne može da deluje nad Slovenačkom". Ban i Narodno vijeće za Sloveniju preuzeli su na njenom tlu izvršnu vrhovnu vlast i brigu nad redom i mirom do 17. aprila, kada su je predali Italijanima. Razbivši jugoistočni front, Nemci su 9. aprila zagospodarili Makedonijom; severozapadni front, severno od Save i Dunava, raspao se u vremenu od 6. do 10. aprila. Jugoslovenska vojska je jedino na albanskom frontu dočekala kapitulaciju na tuđoj teritoriji, ali i tu u neuspešnim nastojanjima da zauzme Skadar na Bojani. Italijanska vojska je nakon raspada severozapadnog fronta i zauzeća Zagreba krenula prema Karlovcu i dalmatinskoj obali. U noći između 10. i 11. aprila admiral Horti je proklamovao „svetu dužnost nacije" da povrati delove „otete" Mađarskoj 1918. Mađarski prelaz granice i zaposedanje jugoslovenskih krajeva (Bačke, Baranje, Međumurja i Prekomurja) od 11. do 16. aprila 1941. zasnivalo se takođe na tezi o uništenju jugoslovenske države. Ova teritorija od prvog dana nije tretirana kao okupirana već kao oslobođena. U mađarskom tumačenju, reč je bila jednostavno o povraćaju u pređašnje stanje, to jest na 1918. godinu. Mađarska je ostvarivala „svetu nacionalnu obavezu" povraćaja „svoje" teritorije koja je, voljom versajskih pobednika, Trijanonskim ugovorom bila otrgnuta od Mađarske.

•*• U U


Bugarska je dozvolila nemačkim trupama da s njene teritorije napadnu Kraljevinu Jugosaviju 6. aprila 1941. godine. S bugarske teritorije je napadnuta i Grčka koja se nalazila u ratu s Italijom. U velikim manifestacijama revizionističkog karaktera organizovanim u Sofiji 13. aprila 1941. manifestanti su izražavali oduševljenje zbog „oslobođenja Makedonije" i „zapadnih pokrajina", zahvaljujući Nemačkoj i Italiji što su donele slobodu ovim „bugarskim" krajevima. Verbalnom notom Bugarska je 15. aprila 1941. prekinula diplomatske odnose sa Kraljevinom Jugoslavijom. Napadač je svesno zamenjivao uloge, predstavljajući Bugarsku kao žrtvu jugoslovenske agresije. Kraljevina je optužena da su snage Jugoslovenske vojske napale bugarske pogranične straže početkom aprila 1941, da je jugoslovenska avijacija bombardovala bugarske pogranične gradove (zanemarivala se činjenica da su napadane nemačke kolone u napadu na Jugoslaviju); isticalo se da je Poslanstvo održavalo veze s antidržavnim elementima koji su pripremali nerede i prevrat u Bugarskoj. Nemačko-bugarskim sporazumom bugarske trupe su 19/20. aprila 1941. okupirale deo jugoslovenske teritorije koji su prethodno osvojile „hrabre" nemačke trupe. Od prvog dana rata Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske nije kontrolisala situaciju. Dušan Simović je istupao u svojstvu zamenika vrhovnog komandanta, načelnika štaba Vrhovne komande i predsednika vlade. Direktive i zapovesti upućivane su jedinicama koje više nisu ni postojale. Tražena je odbrana linija koje su već bile probijene. U opštem slomu države i vojske nestvarno su izgledale i kombinacije da se neprijatelj zaustavi na vodenim i planinskim preprekama — Savi, Uni i Velebitu — a kasnije organizuje otpor na masivima Komova, Durmitora, Prenja i na rekama Bojani i Neretvi. Vlada se povlačila prema Sarajevu, izgubljena u opštoj pometnji. Praktično od prvog dana rata ona se nalazila u paničnom bekstvu. U Sevojnu, kod Užica, proglasila je 7. aprila mobilno stanje, kada ta odluka više nije mogla imati efekta. Simović je 12. aprila dao izjavu da ima poverenja u moralnu snagu naroda i armije i da veruje u prijateljstvo SSSR-a, pomoć Velike Britanije i SAD. Vladin zaključak da se od ovih zemalja nabavi hrana bio je lišen osećaja za stvarnost. Na svojim usputnim sednicama vlada je odobrila novčana sredstva za političku propagandu u Albaniji, a 13. aprila odlučila da se objavi rat Bugarskoj i Mađarskoj.

VOJNA KATASTROFA

<3 " "

Neki ministri — među kojima Slobodan Jovanović, Bogoljub Ilić, Marko Daković — optuživali su Hrvate za izdaju. Počele su svađe oko uzroka sloma, koje neće prestati za sve vreme emigracije. O raspadu u vrhu ubedljivo je govorilo to što su neki ministri napustili vladu. Za novog načelnika štaba Vrhovne komande vlada je, na sednici od 13. aprila, odredila armijskog generala Danila Kalafatovića. Tom prilikom nije bilo reči o tome da vlada napusti zemlju, ali su kasnije, u emigraciji, otvorene rasprave da li je Simović dobio saglasnost za kapitulaciju. On je u to vreme uveravao vladu da namerava da organizuje odbranu u predelu Albanije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine. Krajnja tačka vladinog povlačenja bila je Nikšić, gde je i doneta odluka o evakuaciji građanskog vrha: kralja, dvora, vlade, generala, šefova stranaka — sve u svemu, oko 200 ljudi. Kralj Petar II je po savetu patrijarha Gavrila odleteo s nikšićkog aerodroma u Grčku, 14. aprila 1941. godine. Sutradan je za Grčku poletela i vlada s grupom političara, koristeći 10—12 preostalih aviona. Vlada se spustila na aerodrom Agrinion, a odatle nastavila za Atinu. Prilikom evakuacije nesrećnim slučajem je poginuo Marko Daković. Moralna strana Hitlerovog poraza 27. marta ostala je urezana u svesti antifašističkih snaga u svetu, iako Britanci prevratom i aprilskim ratom nisu uspeli da postignu dalekosežnije ciljeve za koje su se zalagali, u smislu uvlačenja SSSR-a u rat na Balkanu, dužeg otpora Jugoslovenske vojske i zadržavanja mostobrana na jugu Evrope. Britanci su bili pristalice nastavljanja rata u „brdima", gde ne mogu dopreti nemački tenkovi. Čerčil se 13. aprila izjasnio protiv izlaska kralja i vlade iz Jugoslavije, smatrajući da je korisnije da oni nastave otpor u zemlji. Simović je za pregovore s Nemcima ovlastio generala Danila Kalafatovića zato što je smatrao da je sam, kao jedan od organizatora puča, nepogodna ličnost da ih vodi. Kalafatović, dotadašnji načelnik pozadine Vrhovne komande, postavljen je Simovićevom odlukom na mesto načelnika štaba, sa zadatkom — koji mu je dala vlada na sednici održanoj na Palama, uzimajući u obzir vojnu situaciju i stanje u Hrvatskoj i Dalmaciji — da odmah zatraži primirje, što je Simović obrazlagao potrebom da se jugoslovenska vojska oporavi, vojna situacija olakša, i dobije u vremenu. Pri tome je računao na

•*•

U

U


primirje slično onom zaključenom u Francuskoj, posle junskog poraza francuske armije, kada je zemlja podeljena na južnu i severnu. Poistovećujući jugoslovensku situaciju 1941. s francuskom 1940, Simović je još jednom ispoljio odsustvo trezvenosti. Na poslednjoj sednici vlade u Nikšiću, konstatovano je da ne kapitulira Kraljevina Jugoslavija kao država, već njena vojska, dok kralj i vlada odlaze u Grčku radi nastavljanja otpora! Kraljevim ukazom donetim u Atini 17. aprila 1941, stavljeni su na raspolaganje, pored Mačeka i Kulenovića, ministri Bariša Smoljan i Josip Torbar, koji su takođe bili napustili vladu. Sporazum (odredbe) o primirju, koji je u suštini predstavljao akt o bezuslovnoj kapitulaciji, potpisali su 17. aprila u Beogradu, u zgradi Čehoslovačkog poslanstva, general-pukovnik Maksimilijan fon Vajks s nemačke strane, a s jugoslovenske Aleksandar Cincar-Marković i general Radivoje Janković. „Odredbama o primirju" predviđalo se odvođenje Jugoslovenske vojske u zarobljeništvo (u suštini Srba, Crnogoraca i Slovenaca); propisivala se predaja oružja i celokupnog ratnog materijala, kao i primena smrtne kazne za vojnike koji bi se, posle zaključenog ugovora udaljili iz sastava jedinica prikupljenih na zatečenim mestima. Pod tač. 14. Odredaba govorilo se o „odmetništvu", odnosno zabrani da vojna lica napuštaju Jugoslaviju i učestvuju u borbi protiv sila osovine, podvođenjem mogućnih vinovnika pod pojam „slobodnog strelca". Vrhovna komanda Kraljevine Jugoslavije prestala je s radom na izvršavanju kapitulacionog akta (sabiranje ljudstva i ratnog materijala) 25. aprila 1941. Iz činjenice vojnog poraza izvodilo se shvatanje o raspadu jugoslovenske države, a sledstveno tome podrazumevalo se i obnavljanje istorijskih granica i ostvarivanje starih, „opravdanih" zahteva na osnovu „prirodne činjenice". U kratkotrajnom ratu palo je u zarobljeništvo oko 375.000 jugoslovenskih oficira i vojnika. Sednica Politbiroa CK KPJ održana je 10. aprila 1941. u Zagrebu, na dan proglašenja NDH. KPJ je potvrdila da se nastavlja otpor. No ukoliko država bude vojno poražena, komunisti su morali da preuzmu na sebe pripreme za nastavljanje borbe protiv okupatora. Činjenice opovrgavaju teze u zapadnoj i emigrantskoj literaturi da su komunisti kao „anacionalna snaga" delovali prevratnički i defetistički u danima aprilskog rata. Članovi KPJ i SKOJ-a tražili su od komandi

VOJNA

KATASTROFA

<3

"

"

oružje, ali ga nisu dobili. Partijsko rukovodstvo je zahtevalo od svojih mobilisanih članova da se suprotstavljaju delovanju pete kolone; mnogobrojni su primeri gde su komunisti samoinicijativno pružali izolovani otpor Nemcima (u Jagodini, Užicu i drugim mestima). U Zagrebu je 10. aprila 1941. formiran Vojni komitet, na čelu s generalnim sekretarom KPJ, tako da je i ova odluka označavala da se dalja delatnost partije nerazdvojno povezuje s vojnom akcijom. Zbog ustaškog terora zaključeno je da se sedište CK KPJ (u stvari Politbiroa) prenosi iz Zagreba u Beograd. Generalni sekretar KPJ je bio zaprepašćen svečanim dočekom nemačke vojske u Zagrebu, kao i načinom na koji je prihvaćeno proglašenje NDH. Od kadrova KPJ je traženo da očuvaju organizaciono jedinstvo, da se čuvaju od hapšenja i da prikupljaju oružje zaostalo posle sloma Jugoslovenske vojske. Politbüro CK KPJ je objavio 15. aprila 1941. proglas narodima Jugoslavije, koji predstavlja prvi ratni proglas jugoslovenskih komunista. KPJ je podržavala otpor Jugoslovenske vojske napadaču, osuđivala izdaju, raspirivanje bratoubilačkog rata i ludilo šovinizma. Na stvaranje NDH gledalo se kao na ljagu i sramotu, a na Hrvatsku kao okupiranu zemlju. Sa nastavljanjem borbe KPJ je istovremeno davala revolucionarnu perspektivu narodima Jugoslavije. Ovo poznato mesto iz proglasa, koje govori o dualizmu tonova, nacionalnooslobodilačkih i revolucionarnih, pokazuje da se na situaciju gledalo kao na istorijsku šansu i revolucionarnu situaciju. KPJ je bila spremna za svaku mogućnost koja je mogla proizići iz događaja. Aprilski poraz je bio vojni poraz, ali se po međunarodnom pravu nije mogao kvalifikovati kao slom države. Bez obzira na brz poraz njene vojske, rat nije bio završen. Otvaranjem jugoslovenske kampanje napadom na Grčku i desantom na Krit Hitler je za pet dragocenih nedelja morao da odloži početak operacije „Barbarosa". Napad Nemačke i Italije na Jugoslaviju obelodanio je iracionalnost njene politike neutralnosti uoči drugog svetskog rata, politike koja nije počivaja na široj međunarodnoj orijentaciji, realnom savezništvu i unutrašnjoj čvrstini. Milan Stojadinović je sažeo politiku neutralnosti u formulu „Ni rat ni pakt", koja nije mogla da sakrije njene protivurečnosti: ukoliko bi se odbacio nametnuti pakt, zauzvrat se dobijao rat, dok je prihvatanje tog pakta značilo, opet,


uvođenje Jugoslavije u tabor fašističkih sila, uz pristajanje na sve posledice njihovog poraza. Nemci su posle aprilskog rata postali gospodari zaleđa Mediterana, osvojili eksploatacioni prostor bogat sirovinama, hranom i drvetom, ovladali celim tokom Dunava, i tako, s vojne tačke gledišta, zaštitili pozadinu kasnijih velikih frontova na istoku. Pod njihovom vlašću zapadno od SSSR-a nalazila se cela Evropa sem Engleske, neutralne Švajcarske i Švedske koja je Nemačku snabdevala gvožđem i drugim sirovinama, evropskog dela Turske i država Iberijskog poluostrva čiji su diktatori — Franko i Salazar — bili na strani osovine, kao vođe tzv. zemalja mediteranskog fašizma.

BIBLIOGRAFIJA

Izvori: Aprilski rat 1941, Zbornik dokumenata, (redaktor: D. Gvozdenović), Vojnoistorijski institut, Beograd 1969. Aprilski rat 1941, Zbornik dokumenata, (priredio: A. Miletić), Vojnoistorijski institut, Beograd 1987. Britanci o Kraljevini Jugoslaviji, Godišnji izveštaji Britanskog poslanstva u Beogradu 1921—1938, I—II (priredio: Ž. Avramovski), Zagreb 1986. Broz Josip-Tito, Sabrana djela, 1—6, Beograd 1977—1979.

Čolaković Rodoljub, Kazivanja o jednom pokolenju, I—III, Čulinović Ferdo, Dokumenti o Jugoslaviji,

Zagreb

1968.

Sarajevo

1968—1972.

Dokumenti Centralnog radničkog sindikalnog veća Jugoslavije 1919—192,1 (priredio: T. Milenković), Beograd 1983.

Drugi (Vukovarski) kongres KPJ (20.—24. jun

1920),

Plenarne sednice

CPV KPJ

(.februar-decembar 1920), (priredili: U. Vujošević, V. Kovačev), Beograd 1983.

Građa o stvaranju jugoslovenske države 1. I— 20. XII1918, (priredili: D. Janković, B. Krizman), tom I, II, Beograd 1964. Istorijski arhiv Komunističke partije Jugoslavije. tom II, Beograd 1949.

Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori (1918—1945), serija I, knj.

1 (1918—1929), (priredio: J. Bojović), Titograd, 1971. Jovanović Dragoljub, Političke uspomene (memoari), u rukopisu, I—VII, Arhiv Jugoslavije.

Kardelj Edvard, Sečanje na dolazak druga Tita na čelo Partije, Četrdeset godina na ćelu

SKJ, Beograd, 1977.

Klasna borba, Organ KPJ (Sekcije Komunističke internacionale). 1926—1929. (priredili: U. Vujošević, Ž. Protić), Beograd, 1984.

Klasna

borba,

Organ KPJ (Sekcije Komunističke internacionale),

(priredili: U. Vujošević, Ž. Protić), Beograd, 1984.

Komunistička partija i revolucionarni radnički pokret u

1930—1934,

Vojvodini 1919—1941.

I—II, (priredili: D. Kecić, M. Paiić), Novi Sad — Sremski Karlovci, 1971.

1937. tom

Kongresi, konferencije i sednice centralnih organa SKOJ-a 1919—1924, (priredio: S. Cvetković), Beograd, 1984,

Kongresi, konferencije i sednice centralnih organa SKOJ-a 1925—1941, (priredili: S. Cvetković, M. Vasić), Beograd, 1983. Maček Vlatko, In the Struggle for Freedom,

New York,

Marković Sima, Tragizam malih naroda, Beograd, 1985.

1957.

Marković Svetozar Toza, Izabrani spisi, Novi Sad, 1974. Meštrović Ivan, Uspomene na političke ljude i događaje, Buenos Aires, 1961, Zagreb, 1969. Parović Blagoje, Izabrani spisi, I—III (priredili: N. Jovanović, Đ. Piljević), Beograd, 1979. Petranović Branko, Zečević Momčilo, Jugoslavija 1918—1984, Zbirka dokumenata.

Beograd

1985;

Jugoslovenski

federalizam

dokumenata, I—II, Beograd, 1987.

—

Ideje

i

stvarnost.

Tematska

zbirka


Pribićević Svetozar, Diktatura kralja Aleksandra, Beograd, 1952. Proleter, organ CK K P J , 1929—1942, Betìgrad 1968. R W. Seton Watson i Jugosloveni, Korespodencija 1906—1941, I (1906—1918), II (1918—1941), Zagreb—London, 1976. Revolucija pod okriljem Kominterne. Izabrani spisi Milana Gorkića (priredio: B. Jakšić), Beograd, 1987. Ribar Ivan. Politički zapisi, I—IV, Beograd, 1948—1952. Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1932—1939. Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd, 1922—1928. Stenografske beleške Privremenog Narodnog Predstavništva Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd. 1919—1920. Stenografske beleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine S H S , Beograd, 1921. Stojadinović Milan, Ni rat ni pakt — Jugoslavija između dva rata, Rijeka, 1970. Šepić Dragovan, Pisma i memorandumi Frana Šupila (1914—1917), Beograd, 1967. Šišić Ferdo, Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Zagreb, 1920. Tešić Gojko, Zli volšebnici, polemike i pamfleti u srpskoj književnosti 1917—1943. I—II, Beograd, 1983. Treći kongres KPJ (17—22 maj 1926), Plenarne sednice CK KPJ (maj-septembar 1926), (priredili: U. Vujošević, B. Gligorijević), Beograd, 1986. Ustav Kraljevine Jugoslavije od 3. septembra 1931, Beograd, 1932. Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd, 1921. Zapisnici sa sednica Delegacije Kraljevine SHS na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919—1920, (priredili: B. Krizman, B'. Hrabak), Beograd, 1960. Zapisnici sednica Ministarskog saveta Srbije 1915—1918, (priredili: D. Janković, B. Hrabak), Beograd, 1976. Zrenjanin Žarko Uča, Izabrani spisi. Novi Sad 1974.

Literatura: Apostolov Aleksandar, „Specifičnata položba na makedonskiot narod vo Kraljevstvoto Jugoslavija", Glasnik Instituta za nacionalnu istoriju, 1/1972, Skopje. Avramovski Živko, „Sukob interesa Velike Britanije i Nemačke na Balkanu uoči drugog svetskog rata", Istorija XX veka, Zbornik radova, II, Beograd, 1961; „Balkanske zemlje i velike sile 1935—1937", Beograd, 1968; „Politika velikih sila na Balkanu ( 1 9 3 3 — 1939)", „Politički život Jugoslavije 1914—1945", Zbornik radova, Beograd, 1973. Belicza Biserka, Zdravstvo na tlu Jugoslavije u XX stoljeću (rukopis), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1985. Beogradski univerzitet u predratnom periodu, oslobodilačkom ratu i revoluciji, Saopštenja i prilozi sa Simpozijuma održanog u Beogradu 14—15. decembra 1982, Beograd, 1983. Biber Dušan, Nacizem in Nemci v Jugoslaviji 1933—1941, Ljubljana, 1966; „0 padu Stoj adino viče ve vlade", Istorija XX veka, Zbornik radova, VIII, Beograd 1966. Bićanić, Rudolf, Ekonomska podloga hrvatskog pitanja, Zagreb, 1938. Bjelajac Mile, Vojska Kraljevine SHS 1918—1921, (magistarska teza u rukopisu), Beograd 1986. Boban Ljubo, „0 političkom previranju na selu u Banovini Hrvatskoj", Istorija XX veka, Zbornik radova, II, Beograd, 1961; „Zagrebačke punktacije", isto, IV, Beograd, 1962; „Oko Mačekovih pregovora s grofom Ćanom", isto, VI, Beograd, 1964; Sporazum Cvetković-Maček, Beograd, 1965; Svetozar Pribićević u opoziciji 1928—1936. Zagreb, 1974; Maček i politika Hrvatske seljačke stranke, I—II. Zagreb 1974. Bosić Milovan, „ K P J u parlamentarnim izborima 11. decembra 1938. godine". Istorija radničkog pokreta, Zbornik radova, 2/1965, Beograd; „Aktivnost K P J na stvaranju

BIBLIOGRAFIJA

4 0 7

Jedinstvene radničke partije 1935. godine", isto, 3/1966, Beograd; Izvori za istoriju Komunističke partije Jugoslavije 1919—1941, Beograd, 1984. Božić Ivan i dr, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1972, str. 3 7 4 — 5 6 6 . Cvetković Slavol.jub, „Pojava individualnog terora kod mladih jugoslovenskih komunista 1921. godine". Istorija XX veka. Zbornik radova, VII, Beograd, 1965; Napredni omladinski pokret u Jugoslaviji 1919—1928, Beograd, 1966; „Idejne borbe u K P J dvadesetih godina". Politički život Jugoslavije 1914—1945, Zbornik radova, Beograd, 1973; „Osnovna kretanja u razvoju K P J od 1 9 1 9 — 1 9 3 7 . godine", Historija, sv. 2, Rijeka, 1979. Čolaković Rodoljub, Kazivanja o jednom pokolenju, II, Sarajevo, 1968. Čubrilović Vaso, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Beograd, 1958. Čulinović Ferdo, Državnopravna historija jugoslavenskih zemalja XIX i XX veka, Zagreb, 1959; Jugoslavija između dva rata, I—II, Zagreb, 1961; Državnopravni razvitak Jugoslavije, Zagreb, 1963; Dvadeset sedmi mart, Zagreb, 1965. Dadić Žarko, Prirodne znanosti 20. stoljeća, Prilozi za II izdanje Povijesti kulturnog i znanstvenog razvitka čovječanstva, {rukopis), Zagreb, 1985. Damjanović Pero, Tito na čelu Par'ije, Beograd, 1968; Tito pred temama istorije. Beograd, 1972. Deretić Jovan, Istorija srpske književnosti, Beograd, 1983. Dimitrijević Sergije, „Vladavina stranog kapitala u bivšoj J u g o s l a v i j i " , Iz istorije Jugoslavije 1918—1945 (zbornik predavanja), Beograd, 1958. Dvorniković Vladimir, Karakterologija Jugoslovena, Beograd, 1939. Ekmečić Milorad, Ratni ciljevi Srbije 1914, Beograd, 1973; Sudbina jugoslovenske ideje do 1914, Politički život Jugoslavije 1914—1945, Zbornik radova, Beograd, 1973. Erić Milivoje, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945—1948, Sarajevo, 1958. Filipič France, „Prije četrdeset godina", Časopis za suvremenu povijest, I I — I I I / 1 9 7 9 , Zagreb. Gaćeša Nikola, Agrarna reforma i kolonizacija u Bačkoj 1918—1941, Novi Sad, 1968; „Prilog proučavanju agrarno-posedovne strukture i agrarnih prilika u Vojvodini u vreme stvaranja Jugoslavije" (poseban otisak iz knjige Naučni skup u povodu 50-godišnjice raspada Austro-Ugarske monarhije i stvaranja jugoslovenskih država), Zagreb, 1969; Agrarna reforma i kolonizacija u Banatu 1919—1941, Novi Sad. 1972; Agrarna reforma i kolonizacija u Sremu 1919—1941, Novi Sad, 1975. Gavrilović Vera, „Jugoslovenski lekari i studenti medicine dobrovoljci u španskom ratu ( 1 9 3 6 — 1 9 3 9 ) " , Znanstveni skup „Španjolska 1 9 3 6 — 1 9 3 9 " , Zagreb', 1986. Gligorijević Branislav, „Organizacija jugoslovenskih nacionalista (Orjuna)", Istorija XX veka, Zbornik radova, V, Beograd, 1963; „Politički pokreti i grupe s nacionalističkom ideologijom i njihova fuzija u Ljotićevom Zboru, Istorijski glasnik, 4/1965, Beograd; Parlament i političke stranke u Jugoslaviji (1919—1929), Beograd, 1970; Demokratska stranka i politički odnosi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd, 1970; „Neki aspekti na odnose između Demokratske i Hrvatske republikanske seljačke stranke ( 1 9 1 9 — 1 9 2 5 ) " , Istorija XX veka, Zbornik radova, XII, Beograd, 1972; „Parlamentarni sistem u Kraljevini S H S ( 1 9 1 9 — 1 9 2 9 ) " , „Politički život Jugoslavije 1 9 1 4 — 1 9 4 5 " , Zbornik radova, Beograd, 1973; „Državno i društveno uređenje Jugoslavije u gledištima srpskih republikanaca ( 1 9 1 9 — 1 9 2 5 ) " , Istorija XX veka, 2/1985, Beograd. Guzina Ružica, „Državnopravni razvitak Kraljevine S r b a , Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije ( 1 9 1 8 — 1 9 4 1 ) " , Istorija države i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, 1978. Hrabak Bogumil, „Nastanak i obrazovanje Jugoslovenske komunističke grupe R K P ( b ) u proleće 1918. godine", Istorija XX veka, Zbornik radova, IX, Beograd, 1968; „Komunistička partija (boljševika) S r b a , Hrvata i S l o v e n a c a " , Jugoslovenski istorijski časopis, 1—2, Beograd, 1969.


Hrabak Bogumila Janković Beograd, 1968.

Dragoslav,

Politika

i napori Srbije

u

ratnoj

1918.

godini

Hribar-Ožegović Maja, „ L a B a r r a c a i partizansko kazalište", Znanstveni skup „Špaljolska 1 9 3 6 — 1 9 3 9 " , Zagreb, 1986. „Islamska vjerska zajednica". Prilozi za II izdanje „Povijesti kulturnog i znanstvenog razvitka č o v j e č a n s t v a " (rukopis), Zagreb, 1985. Istorija Jugoslavii v dvuh tomah, II [pod redakcijom: Jn. V. Bromleja, I. S. Dostjana, V. T. Karaseva, S. A. .Nikitina). Moskva, 1963. Istorija južnih i zapadnih Slavjan, Moskva, 1969. Istorija Saveza komunista Jugoslavije, Beograd, 1985. Ivančević Radovan, „Jugoslavenska umetnost 20 stoljeća", Prilozi za II izdanje „Povijesti kulturnog i znanstvenog razvitka č o v j e č a n s t v a " , (rukopis), Zagreb, 1985. Izdavač Pavle Bihali, Beograd, 1978. J a c o b B„ Jugoslavija u krizi 1934—1941, R i j e k a , 1972. Janićijević Milosav, Stvaralačka inteligencija međuratne Jugoslavije, Beograd, 1984. J a n k o v i ć Dragoslav, „Vidovdanski ustav", Iz istorije Jugoslavije 1918—1945, Zbornik predavanja, Beograd, 1958; „Društveni i politički odnosi u Kraljevstvu S r b a , Hrvata i Slovenaca uoči stvaranja S R P J ( k ) " , Istorija XX veka, Zbornik radova, I, Beograd, 1959; „Ženevska konferencija o stvaranju jugoslovenske zajednice 1918. godine", isto, V, Beograd, 1963; Jugoslovenskopitanje i Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd, 1967; ..Srbija i stvaranje J u g o s l a v i j e " , Politički život Jugoslavije 1914—1945, Zbornik radova, Beograd, 1973; Srbija i jugoslovensko pitanje 1914—1915, Beograd 1973; Stvaranje prve jugoslovenske države, Kraljevine SHS (1914—1918), Istorija države i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, 1978. Jelić Ivan, Komunistička partija Hrvatske 1937—1941, Zagreb, 1972. Jošić M. Pavle, Šabac 1918—1941 (magistarski rad u rukopisu), Beograd, 1973. Jovanović Dragoljub, Ljudi, ljudi. . . Medaljoni 56 umrlih savremenika, Beograd, 1973. Jovanović Nadežda, Politički sukobi u Jugoslaviji 1925—1928, Beograd, 1974. Jovanović Slobodan, Ustavno pravo Kraljevine SHS, Beograd, 1924. Jovanović Žarko, KPJ prema seljaštvu 1919—1941, Beograd, 1984. Kalezić Vasilije, Pokret socijalne literature, Beograd, 1975; Sukobi socijalne literature i nadrealizma, Novi Sad, 1975. Kardelj E., Sperans, Razvoj slovenskega narodnega vprašanja, Ljubljana, 1939. Katičić Radoslav, Milinčević Vaso, „Jezik, pismo i književnost jugoslovenskih naroda 20. stoljeća", Prilozi za II izdanje „Povijesti kulturnog i znanstvenog razvitka čovječanstva", (rukopis), Zagreb, 1985. Kecić Danilo, Revolucionarni radnički pokret u Vojvodini 1917—1921. Novi S a d , 1972. Kljaković Vojmir, „Memoari generala Simovića i dokumenti 1 9 3 9 — 1 9 4 2 " . Politika 21. avgust — 24. septembar 1970. K o l a r - D i m i t r i j e v i ć Mira, „Sudjelovanje jugoslavenske ekonomske emigracije u španjolskom ratu 1 9 3 6 — 1 9 3 9 " , Znanstveni skup „Španjolska 1 9 3 6 — 1 9 3 9 " , Zagreb, 1986. K o n a č a r Ranko, „Novosadska rezolucija iz 1932. godine", Zbornik za istoriju Matice srpske, 8/1973, Novi S a d ; „Problem Vojvodine u ustavnim raspravama 1921. godine". Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. knjiga XVII. 1/1974, Novi Sad. Koprivica-Oštrić Stanislava, „Jugoslovenske jedinice u internacionalnim brigadama španjolske republikanske vojske", Znanstveni skup „Španjolska 1 9 3 6 — 1 9 3 9 " , Zagreb, 1986. Kovačević Krešimir. „Jugoslovenska muzika u 20 stoleću". Prilozi za II izdanje ..Povijesti kulturnog i znanstvenog razvitka čovječanstva", (rukopis), Zagreb. 1985. K r a l j a č i ć Tomislav, Radikalna stranka u Bosni i Hercegovini od 1919—1926 (rukopis). Beograd. 1971. Krizman Bogdan. „Pitanje međunarodnog priznanja jugoslovenske države 1919. godine", Istorija XX veka, Zbornik radova, Beograd 1962; Vanjska politika jugoslavenske države 1918—1941, Zagreb, 1975; Ante Pavelič i ustaše. Zagreb. 1978.

BIBLIOGRAFIJA

!

4 0 9

Kukoleča Stevan, Industrija Jugoslavije 1918—1938. Beograd. 1941. Lasić Stanko, Sukob na književnoj ljevici, Zagreb, 1970. Lukač Dušan, Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918—1941. Beograd. 1972. Mađarević Vlado, Književnost i revolucija. Zagreb, 1974. Marjanović Jovan, „Jugoslavija, K P J i Kominterna (april-septembar 1941)". Zbornik Filozofskog fakulteta. XI/1, Beograd, 1970. Marković Lazar, Jugoslovenska država i hrvatsko pitanje (1914—1929). Beograd, 1935. Matković Hrvoje, „Hrvatska zajednica", Istorija XX veka, Zbornik radova, V, Beograd, 1963. Mikuž Metod. Oris zgodovine Slovencev v stari Jugoslaviji (1917—1941), Ljubljana. 1965. Milenković Milica, „Odnosi jugoslovenskih sindikata s radničkim partijama i njihove internacionalne veze (1919—1929)", Tokovi revolucije, Zbornik istorijskih radova, X I X , Beograd, 1986. Milenković Toma, „Socijalšovinistička grupacija u Bosni i Hercegovini — Zvonaši ( 1 9 1 9 _ 1 9 2 1 ) " , Istorija XX veka, Zbornik radova, VII, Beograd, 1965; „Uticaj oktobarske revolucije na koncepcije i delatnost jugoslovenskog komunističkog revolucionarnog saveza pelagićevaca", isto, X, Beograd 1969; „Socijalreformistički pokret u jugoslovenskim zemljama (1917—1929)", „Politički život Jugoslavije 1914—1945". Zbornik radova, Beograd, 1973; „Socijalreformistički pravac u radničkom pokretu jugoslovenskih zemalja (sredina 1917 — 2. avgust 1921)", Istraživanja. II. Novi Sad, 1973. Milovanović Nikola, Vojni puč i 27. mart, Beograd, 1960. Milušić Antö, „U povodu najnovije zbirke dokumenata o Jugoslaviji (Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslavija 1918—1984)", Časopis za suvremenu povijest, 1/1986, Zagreb. Miljanić Gojko, „Jugoslovenski borci iz Španije u narodnooslobodilačkom ratu 1941—1945", Znanstveni skup „Španjolska 1936—1939", Zagreb, 1986. Mirković Mijo, Agrarna politika, Beograd, 1940; Ekonomska struktura Jugoslavije 1918—1941, Zagreb, 1950; Seljaštvo u kapitalističkim formacijama, Zagreb, 1979. Mirković Mirko, „Uticaj nacionalnog pitanja na projektovanje samoupravnog sistema Kraljevine ŠHS", Zbornik radova iz pravne istorije posvećen Albertu Vajsu, Beograd. 1966. Mišić Dimitrije, „Industrija Jugoslavije do drugog svetskog rata", Iz istorije Jugoslavije 1918—1945, Zbornik predavanja, Beograd, 1958. Mitrinović Čedomir, Brašić N. Miloš, Jugoslovenske narodne skupštine i sabori, Beograd, 1937. Mitrović Andrej, Jugoslavija na konferenciji mira 1919—1920, Beograd, 1969; „O značaju i tradicijama 27. marta 1941." Gledišta, 3, Beograd, 1970; „Pokret otpora u austrougarskom guvernmanu u Srbiji 1916—1918", Kruševac kroz vekove, Kruševac, 1972; „Spoljnopolitička doktrina novostvorene jugoslovenske države", Politički život Jugoslavije 1914—1945, Zbornik radova, Beograd, 1973; Razgraničenje Jugoslavije s Mađarskom i Rumunijom 1919—1920, Novi Sad, 1975; „Tajni ugovori između Centralnih sila i Bugarske od 6. septembra 1915. godine", Međunarodni problemi. 3/4, Beograd, 1978; Srbija u prvom svetskom ratu, Beograd, 1984. Mitrović Živan, „Ubistvo u skupštini", NIN, 6. avgust — 3. septembar 1978. Mujbegović Vera, „Lenjin i revolucionarna faza u istoriji Kominterne", Prilozi za istoriju socijalizma, 7, Beograd, 1970. Mužić Ivan, Nikola Pašić, Beograd, 1937; Katolička crkva u Kraljevini Jugoslaviji. Split, 1978. Nešković Borivoje, Mustafa Golubić, Beograd, 1985. Nikčević Tomica, „Prilog izučavanju političkih borbi u Crnoj Gori 1929—1937". Istorija XX veka, Zbornik radova, III, Beograd. 1962. Novak Viktor, Magnum crimen. Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb, 1948; Beograd, 1986.

•*•

U


U

Obradović Beograd,

Milovan,

1969;

Pedeset godina revolucionarnog sindikalnog pokreta Jugoslavije.

„Agrarni

odnosi

na

Kosovu

1918—1941",

Jugoslovenski

istorijski

časopis, 1—4, Beograd, 1978. Pavlović Živojin, Bilans sovjetskog termidora, Beograd, 1940. Pejović D. Doko, Prosvjetni i kulturni rad u Crnoj Gori 1918—1941, Cetinje, 1982. Pešić Desanka, Jugoslovenski komunisti i nacionalno pitanje 1919—1935, Beograd 1983.

Petak

Antun,

Znanstvenoistraživačka

djelatnost (znanost) u jugoslovenskih naroda

u 20

stoljeću, (rukopis), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1985. Petranović Branko, „Osnivanje Narodne seljačke stranke (NSS)", Godišnjak grada Beograda, knj. X X V / 1 9 7 8 ; „Zemljoradnička levica i španski građanski rat", Znanstveni skup „Španjolska 1936—1939", Zagreb, 1986; ,,Iz istorije jugoslovenske ustavnosti",

Treći program Radio Beograda, br. 72, I, Beograd 1987. Petrović Dušan, Ujedinjenje Srpske crkve i obnova Patrijaršije, Srpska pravoslavna

crkva 1919—1969, Beograd, 1969. Pleterski Janko, KPJ i nacionalno pitanje 1919—1941, Beograd, 1971; Prvo opredeijenje Slovenaca za Jugoslaviju, Beograd, 1976. Popi Gligor, Jugoslovensko-rumunski odnosi 1918—1941, Novi Sad, 1984.

Popivoda Krsto, Marksističko obrazovanje partijskih kadrova, Četrdeset godina na čelu SKJ, Beograd, 1977. Popov Čedomir, Od Versaja do Danciga, Beograd,

1976.

Popov Dušan, Srpska štampa u Vojvodini 1918—1941, Novi Sad, 1983.

Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Beograd,

1963.

Prunk Janko, Slovenski narodni programi, Ljubljana, 1986. Purivatra Atif, Jugoslovenska muslimanska organizacija u Jugoslaviji, Sarajevo, 1974. Rakić Lazar, Jaša Tomić (1856—1922), Novi Sad, 1986.

političkim

odnosima

u

Rakočević Novica, Crna Gora i ujedinjenje, Politički život Jugoslavije 1914—1945,

Beograd, 1973.

Redžić Enver, Prilozi o nacionalnom pitanju, Sarajevo, 1963.

Samardžić Radovan, „Nauka u Beogradu", Istorija Beograda, 3, Beograd, 1974. Simić Sima, Jugoslavija i Vatikan, Zagreb, 1937. Singleton Fred, Twentieth-Century Yugoslavia, London, 1976.

Spasić Živomir, Kragujevačka

vojna fabrika 1853—1953, Beograd,

1973.

Stanković Đorđe, „Univerzitet od diktature do narodnooslobodilačkog rata i revolucije (1929—1941)", „Studenti Beogradskog univerziteta 1838—1941, Beograd 1971"; „Neuspeh Stojana Protića u okupljanju političkih snaga radi rešavanja hrvatskog pitanja

1921. godine", Istorijski glasnik,

1/1971; Nikola Pašić i stvaranje jugoslovenske države

(doktorska disertacija u rukopisu), Beograd, 1978; Nikola Pašić, Saveznici i stvaranje Jugoslavije, Beograd, 1984. Stanojević Vladimir, „Zdravstvena služba od 1918. do danas", Istorija Beograda, 3, Beograd, 1974. Stipetić Zorica, „0 pojmu lijeve inteligencije u Hrvatskoj u tridesetim godinama",

Časopis za

suvremenu povijest,

1/1979.

Stojkov Todor, „Građanska opozicija i skupštinski izbori od 8. novembra 1931", Istorija XX veka, Zbornik radova, IV, Beograd, 1962; „0 stvaranju bloka narodnog sporazuma (Prilog izučavanju odnosa između građanskih opozicionih grupa u Jugoslaviji 1 9 3 5 — 1937. godine)", isto, VI, Beograd, 1964; „0 spoljnopolitičkoj aktivnosti vodstva seljačko-demokratske koalicije uoči šestojanuarske diktature", isto, IX, Beograd 1968;

Opozicija u vreme šestojanuarske diktature 1929—1935, Beograd, 1969; „Internacija Svetozara Pribićevića (1929—1931)", Istorija XX veka, Zbornik radova, XII, Beograd,

1972;

Unutrašnja politika vladajućih krugova u Jugoslaviji (1929—1939), Politički život

Jugoslavije 1914—1945,

Beograd,

1973; „Iz političke aktivnosti i evolucije Svetozara

BIBLIOGRAFIJA

4 1 1

Pribićevića", Zbornik za istoriju Matice srpske, 12/1975, Novi Sad; Stojadinovića 1935—1937, Beograd, 1985. Stojsavljević Bogdan, Seljaštvo Jugoslavije 1918—1941, Zagreb, 1952.

Vlada Milana

Šarac Nedim, ,,U stjecištu struja građanske politike (Bosna i Hercegovina u koncepcijama građanskih političkih snaga i K P J do 1941)", Prilozi, 2/1967; Četništvo u Bosni i

Hercegovini

1918—1941,

Politička

uloga

i oblici

djelatnosti

četničkih

udruženja,

Sarajevo, 1971; Šezdeset godina revolucionarne borbe SKJ, 1919—1979, Beograd, 1979. Šerbo Rastoder, Jugoslovenska radikalna zajednica u Crnoj Gori 1935—1939, (rukopis), Beograd, 1987.

Terzić Velimir, Jugoslavija u aprilskom ratu 1941, Jugoslavije 1941, I—II, Beograd, 1983.

Titograd,

1963; Slom kraljevine

Trgovćević

jugoslovenske

Tešić Gojko, Zli volšebnici, knj. 3 (1934—1943), Beograd, 1983.

Ljubinka,

Beograd, 1986.

Naučnici

Srbije

i stvaranje

države

1914—1920,

Tucović Dimitrije, Srbija i Albanija (Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske

buržoazije), Beograd, 1914.

Unković Vitomir, „Vjerske zajednici u Jugoslaviji 20 stoljeća", Prilozi za II izdanje „Povijesti kulturnog i znanstvenog razvitka čovječanstva", (rukopis), Zagreb, 1985. Vanku Milan, Mala Antanta 1920—1938, Titovo Užice, 1969.

Vasić Miroljub, Revolucionarni omladinski pokret u Jugoslaviji 1929—1941, Beograd, 1977.

Vatikan i Jugoslavija, I deo, Beograd, 1953. Veselinović A. Rajko, Ujedinjenje pokrajinskih crkava i vaspostavljanje Srpske patrijar-

šije, Srpska pravoslavna crkva 1920—1970, Beograd, 1971.

Vesović Milan, Revolucionarna štampa u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd,

1980. Vinaver Vuk, „Jugoslovensko-sovjetski odnosi 1919—1929. Pitanje priznanja S S S R - a i uspostavljanje jugoslovensko-sovjetskih diplomatskih odnosa", Istorija XX veka, Zbornik radova, VII, Beograd, 1965; „ K P J i pitanje ratne opasnosti 1919—1935. godine",

Istorijski glasnik,

1—2, Beograd,

1970; Jugoslavija i Madžarska 1918—1933, Beograd,

1971; K P J i Mala antanta (1920—1938)", Istorijski časopis, knj. XVIII, 1971; „ K P J i spoljna politika Kraljevine Jugoslavije 1939—1941", Prilozi za istoriju socijalizma,

9/1974; Pisci svedoci epohe 1914—1945, Beograd, 1978. Vlajčić Gordana, Jugoslavenska revolucija i nacionalno pitanje 1919—1927, Zagreb,

1984. Vojvodić Mihailo i Živojinović Dragoljub, Veliki rat Srbije 1914—1918, Beograd, 1970. Vrčinac Julijana, „Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferencije K P J " , Istorija XX veka, Zbornik radova, I, Beograd, 1959. Vučković Mihailo, „Poljoprivreda stare

Jugoslavije",

Iz istorije Jugoslavije

1918—1945,

Zbornik predavanja,

Istorija zadružnog pokreta u Jugoslaviji 1918—1941, Beograd, 1966. Vučo Nikola, Poljoprivreda Jugoslavije 1918—1941, Beograd, grada od 1919—1941", Istorija Beograd, 3, Beograd, 1974.

Vujanović

Zlatija,

Prosvetna

politika

u

okupiranoj

1958;

Srbiji

Beograd,

1958,

„Privredni razvoj

1941—1944,

(rukopis),

Beograd, 1979. Vujošević Ubavka, Tito u Beogradu 1926—1944, Beograd, 1977; „Četvrti kongres K P J — obračun sa „levim" i desnim frakcionaštvom", Časopis za suvremenu povijest, II-III/1979.

Vujović Dimitrije Dimo, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije, Titograd, 1962; Crnogorski federalisti 1919—1929, Titograd, 1981.

Zečević Momčilo, „Slovenska ljudska stranka pred stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i

Slovenaca

1917—1918",

Istorija

XX

veka,

Zbornik radova,

IX,

Beograd,

1968;

„Slovenska ljudska stranka prema najvažnijim pitanjima unutrašnjeg uređenja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca do marta 1919. godine", isto, XII, Beograd, 1972;

Slovenska

ljudska

stranka

i jugoslovensko

ujedinjenje,

Beograd,

1973;

„Slovenačke

4 1 2


političke stranké prema stvaranju jugoslovenske države", Politički život Jugoslavije

1914—1945, Beograd, 1973; Na istorijskoj prekretnici, Slovenci u politici jugoslovenske države 1918—1929, knj. I, Beograd, 1985. Živkov Sava, Agrarno zakonodavstvo Jugoslavije 1918—1941, socijalni osnovi, Novi Sad, 1976.

Živković Dušan, Narodni front Jugoslavije 1935—1945, Beograd, 1978. Živojinović R. Dragoljub, Amerika, Italija i postanak Jugoslavije 1917—1919, Beograd, 1970; Sveta stolica i stvaranje jugoslovenske države 1914—1918, Politički život Jugoslavije 1914—1945, Beograd, 1973; Vatikan i prvi svetski rat 1914—1918, Beograd—Cetinje 1978; Vatikan, Srbija i stvaranje jugoslovenske države 1914—1920. Beograd, 1980.

Žutić Nikola, Fizička kultura u Kraljevini Jugoslaviji 1929—1941, (magistarski rad u

rukopisu), Beograd, 1987.

IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA

1. GAVRILO PRINCIP (Izvor: I. Božić, S. Ćlrkovfó, M. Ekmečli, V. Dedijer, Istorila Jugoslavije, Beograd 1972). 2. AUSTRO-UGARSKA OBJAVA RATA SRBU) 8. JUL 1914. (I, Božić, S. Ćlrkovlć, M. Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 3. STEPA STEPANOVIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, I Izdanje, knj. 8, Zagreb 1971 ). 4. SRPSKE TRUPE PRELAZE SAVU KOD BEOGRADA (Golgota I vaskrs Srbije 1914-1915, Beograd 1986). 5. RADOMIR PUTNIK (Vojna enciklopedija, II izdanje, kn/. 7, Beograd 1974). 6. ŽIVOJIN MIŠIĆ, (Vojna enclklopedja, II Izdanje, knj, 5. Beograd 1973), 7. PETAR BOJOVIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, II Izdanje, knj, 2, Zagreb 19B2). 8. LJUBOMIR MILIĆ (Vojna enciklopedija, II Izdanje, knj, 5, Beograd 1973). 9. DRAGUTIN GAVRILOVIĆ (Vojna enciklopedija, II Izdanje, knj. 3, Beograd 1972). 10. OSKAR POĆOREK (Golgota I vaskrs Srbije 1914—1915, Beograd 1986). 11. KOLUBARSKA BITKA, DEFANZIVNA FAZA OD 16. XI DO 2, XII 1914. (Vojna enciklopedija, II izdan/e, knj. 4, Beograd 1972). 12. POSLEDNJA STRANA LONDONSKOG PAKTA S PEČATIMA I POTPISIMA

(Spominskl zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 13. JUGOSLOVENSKI ODBOR (Spominskl zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 14. ANTE TRUMBIĆ (Đ. Stanković, Nikola Pašić 1 Jugoslovensko ujedinjenje, knj. 2, Beograd 1985). 15. FRANO ŠUPILO (Đ. Stankoviò, Nikola Pašić I Jugoslovensko ujedinjenje, knj. 2, Beograd 1985). 16. STOJAN NOVAKOVIĆ (Mala enciklopedija Prosveta, II Izdanje, knj. 2, Beograd 1978). 17. JANKO VUKOTIĆ (Vojna enciklopedija, II Izdanje, knj. 10, Beograd 1975). 18. KRALJ PETAR I ZA VREME POVLAČENJA SRPSKE VOJSKE 1915. (I. Božić, S. Člfcovlć, M. Ekmećlć, V. Dedijer, Istorila Jugoslavije, Beograd 1972). 19. ŠTAB MORAVSKE DIVIZIJE PRI PRELASKU PREKO ALBANUE (Golgota I vaskrs Srbije 1915-1918, Beograd 1986). 20. UČESNICI KRFSKE KONFERENCIJE (0. Jankovlć, Jugoslovensko pitale I Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd 1967), 21. KRFSKA DEKLARACIJA - POČETAK I KRAJ TEKSTA (D. Jankovlć, Jugoslovensko pitanje I Kriška deklaracija 1917. godine, Beograd 1967).

22. ORIGINAL ZAPISNIKA KONFERENCIJE U ŽENEVi S PEČATOM POSLANSTVA KRALJEVINE SR BUE U ŠVAJCARSKOJ. (M. Zećević, Slovenska ljudska stranka in jugoslovensko zedinjenje, Maribor 1977). 23. URADNI LIST NARODNE VLADE SHS V LJUBLJANI (Spominskl zbornik Stovemje, Ljubljana 1839). 24. SOLUNSKI FRONT, SEPTEMBAR 1918. (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 7, Zagreb 1968). 25. MANIFESTACIJE NA KONGRESNOM TRGU U LJUBLJANI 29 OKTOBRA 1918.

(Spominskl zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 26. DEKRET, KOJIM JE R. MAISTER PROIZVEDEN U GENERALA (Spominski zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 27. POTPISNICI ZAPISNIKA ŽENEVSKE KONFERENCIJE (M. Zečevlć, Slovenska ljudska stranka in jugoslovensko zedinjenje, Maribor 1977).

28. POSLEDNJA STRANA ŽENEVSKE DEKLARACIJE OD 9.

NOVEMBRA 191S. GODINE

(M. Zečevlć, Slovenska ljudska stranka In Jugoslovansko zedinjenje, Maribor 1977). 29. UČESNICI VELIKE NARODNE SKUPŠTINE ODRŽANE 26. XI 1918. U PODGORICI (Enciklopedija Jugoslavije, I Izdanje, kn/. 5, Zagreb 1962). 30. JUGOSLOVENSKI ZAHTEVI NA MIROVNOJ KONFERENCIJI U PARIZU, SPORNE TERITORIJE (I. Božić, S. Ćlrković, M. Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Becgrad 1972), 31. ETNOGRAFSKA SEKCUA JUGOSLOVENSKE MIROVNE DELEGACIJE U PARIZU (Spominski zbornik Sloventje, Ljubljana 1939). 32. UGOVOR O MIRU ZAKLJUČEN U SEN-ŽERMENU (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 33. NIKOLA PAŠIĆ (Đ. Stanković, Nikola Pašić l jugoslovensko ujedinjenje, knj. 1, Beograd 1985).

34. PREDSEONIK VLADE MILENKO VESNIĆ

(B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979). 35. SVETOZAR PRIBIĆEVIĆ (B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979). 36. LJUBOMIR DAVIDOVIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, II Izdanje, knj. 3, Zagreb 1984). 37. PROGLAŠENJE VIDOVDANSKOG USTAVA (Enciklopedija Jugoslavije, i Izdanje, knj. 5, Zagreb 1962). 38. AUTONOMISTIČKA IZJAVA SLOVENAČKIH KULTURNIH RADNIKA IZ FEBRUARA 1921. GODINE.

(M. Zečević, Slovenska ljudska stranka In jugoslovansko zedililenje, Maribor 1977). 39. ZBOR HSS NA MARULIĆEVOM TRGU U ZAGREBU PO POVRATKU STJEPANA RADIĆA IZ MOSKVE, 14. JULA 1924. GODINE (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968).


40. ANTON KOROŠECn (Spominski zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 41. DR JEGUĆ POZDRAVLJA REGENTA ALEKSANDRA U LJUBLJANI 1920 (Spominski zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 42. VOĐ JUGOSLOVENSKE MUSLIMANSKE ORGANIZACIJE MEHMED SPAHO (B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979). 43. STOJAN PROTiĆ (B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979). 44. LJUBOMIR STOJANOVIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 8, Zagreb 1971), 45. JAŠA PRODANOVIĆ (Mala enciklopedija Prosveta, III Izdarqe, kn). 2, Beograd 1978). 46. UČESNICI KONGRESA UJEDINJENE SOCIJALISTIČKE RADNIČKE PARTIJE (KOMUNISTA) U BEOGRADU 1919. (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 5, Zagreb 1962), 47. RADIĆ DAJE IZJAVU NOVINARIMA U FEBRUARU 1928. (B, Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979). 48. ADMINISTRATIVNA POOELA JUGOSLAVIJE NA OBLASTI (I. Božić, Ćirković, M, Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 49. ATENTAT U NARODNOJ SKUPŠTINI NA PRVAKE HSS 20. VI 1928. (F. Filipić, Poglavlja iz revolucionarnega boja jugoslovanskih komunistov 1919-1939, knj. 1, Ljubljana 1981). 50. GRUPA JUGOSLOVENA, UČESNIKA OKTOBARSKE REVOLUCIJE U RIGI 1921. (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 51. PRVI KONGRES SKOJ-a U BEOGRADU OD 10. DO 14. JUNA 1920. (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 52. FILIP FILIPOVIĆ, SEKRETAR CENTRALNOG PARTIJSKOG VUEČA SRPJ(k) (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 53. ODLUKA MINISTRA UNUTRAŠNJIH DELA MILORADA DRAŠKOVIĆA O SUSPENDOVANJU KOMUNISTIČKE OPŠTINSKE UPRAVE, BEOGRAD 26. AVGUST 1920. (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 54. IZVEŠTAJ ŠTAMPE O POBEDI KPJ NA IZBORIMA 1920. GODINE (Tito - život i rad, Zagreb 1977). 55. SIMA MARKOVIĆ (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 56. FOTOKOPIJA PLAKATA OD 29. DECEMBRA 1920. O PROGLAŠENJU OBZNANE, KOJOM JE KOMUNISTIČKA PARTUA JUGOSLAVIJE STAVLJENA VAN ZAKONA. TIM AKTOM ZAPOČET JE DVADESETOGODIŠNJI PROGON KPJ I KOMUNISTA JUGOSLAVIJE IZMEĐU DVA SVETSKA RATA (SI. Nešovlć, Inostranstto I nova Jugoslavija 1941 -1945, Beograd-Ljubljana 1964). 57. RADNIČKi DOM U KOME JE ODRŽAN DRUGI KONGRES KPJ (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 58. DRUGA PRIPREMA UDARA PROTIV KPJ - FAKSIMIL PROJEKATA UREDBE I ZAKONA O ZAŠTITI DRŽAVE IZ PRVE POLOVINE 1921. (B. Gligorijević, Parlament I političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979). 59. .ABRAŠEVIć" NA PROSLAVI PRVOG MAJA 1923. GODINE (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 60. ZAGLAVLJE LISTA .KOMUNIST", ILEGALNOG ORGANA KPJ I ZGRADA U KOJOJ JE ŠTAMPAN 1925. GODINE (BEOGRAD—DOR ćOL, ĐURĐEVA ULICA BR. 8) (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 61. KUCA U DREZDENU U KOJOJ JE ODRŽAN IV KONGRES KPJ 1928. GODINE (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968).

62. KUĆA NA PANTOVČAKU U ZAGREBU U KOJOJ JE OD. RŽANA VIII MESNA KONFERENCIJA ZAGREBAČKE PARTU SKE ORGANIZACIJE 25/26. II 1928. (Enciklopedija Jugoslavije, II Izdanje, knj. 2, Zagreb 1982). 63. VANREDNO IZDANJE POLITIKE OD 6. JANUARA 192S KRALJEVIM PROGLASOM I UKAZOM O OBRAZOVANJU VLADE GENERALA PETRA ŽIVKOVIČA I UKIDANJU VIDOVDANSKOG USTAVA (SI. Nešovlć, Inostranstvo I nova Jugoslavija 1941-1945 Beograd-Ljubljana 1964). 64. ALEKSANDAR KARAĐORĐEVIĆ (M. Mišović, Srpska crkva I konkordatska kriza, Beograd 1983). 65.KRAUEVI GENERALI: PETAR ŽIVKOVIČ (drugi zdesna) GENERAL MILANOVIĆ (pored P. Živkjovića), GENERAL T<> Mlć, KOMANDANT GRADA BEOGRADA, GENERAL MAKSIMOVIć, KOMANDANT PEŠADIJSKOG PUKA KRALJEVE GARDE I DR. (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 66. ATENTATOR JE IZVRŠIO ZADATAK (B. Krizman, Ante Pavelić I ustaše, Zagreb 1978). 67. ATENTATORI PRED SUDOM U EKS-EN PROVANSU (B. Krizman. Ante Pavelić i ustaše, Zagreb 1978). 68. POLITIČKI TESTAMENT KRALJA ALEKSANDRA (B. Krizman, Ante Pavelić I ustaše, Zagreb 1978). 69. ADMINISTRATIVNA PODELA JUGOSLAVIJE NA BANOVINE SA UCRTANIM GRANICAMA BANOVINE HRVATSKE (I. Božić, S. ćirković, M. Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 70. KNEZ - NAMESNIK PAVLE KARAĐORĐEVIĆ (Spomenski zbornik Slovenije, Ljubljana 1939). 71. MILAN STOJAOINOVIČ (Fotografija u posedu pisca) 72. SUKOB ŽANDARMA SA SVEŠTENICIMA I VERNICIMA ZBOG KONKORDATA (.KRVAVA LITIJA") (M. Mišović, Srpska crkva i konkordatska kriza, Beograd 1983). 73. NA SAHRANI PATRIJARHA VARNAVE, UČESTVOVALI SU I PREDSTAVNICI DRUGIH VERSKIH ZAJEDNICA I ORGANIZACIJA (M. Mišović, Srpska crkva I konkordatska kriza, Beograd 1983). 74. MILAN GORKIć (JOSIP ČIŽINSKI) (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 75. PETKO M1LETIČ (DRUGI SLEVA) NA ROBIJI (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 76. JOSIP BROZ TITO (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 77. BORIS KIDRlč SEKRETAR CENTRALNOG KOMITETA SKOJ-a 1934/1935. GODINE BORIS KIDRIČ (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 78. DOM SINDIKATA U MOSKVI U KOME JE ODRŽAN POSLEDNJI SEDMI, KONGRES KOMINTERNE (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 79. SA ZBORA NARODNOG FRONTA SLOBODE U KRAGUJEVCU 25. APRILA 1935. (25 godina socijalističke Jugoslavije, Beograd 1968). 80. ZBOR ŠTRAJKAČA MGLERSKO-FARBARSKIH RADNIKA U BEOGRADU 1935. (istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 81. UČESNICI ŠPANSKOG GRAĐANSKOG RATA (ZDESNA NALEVO): VLADIMIR ČOPIČ, BLAGOJE PAROVIĆ, TRAJCE MIŠKOVSKI I VINKLER IZ POLJSKE (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 82. PLAKAT SA POZIVOM NA .OMLADINSKU KONFERENCIJU PROTIV FAŠIZMA" ODRŽAN U NIŠU 22. MARTA 1936. NA KOJOJ JE GOVORIO IVO LOLA RIBAR (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 83. STUDENTSKI ODBOR ZA ODBRANU ZEMLJE POZIVA STUDENTKINJE I STUDENTE DA SE UPIŠU NA .STRELJAČKI KURS" ZA OBUKU U RUKOVANJU ORUŽJEM (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3. Beograd 1974). 84. NAŠ STUDENT (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 85. MANIFESTACIJE ZA ČEHOSLOVACKU U KRAGUJEVCU 1938.

IZVORI FOTOGRAFIJA I FAKSIMILA

(I. Božić, S. Čirković, M. Ekmečić, V. Dediier, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 86. KOMUNISTI I KONSTFTUANTA (Proleter, JuB-avgust 1936) 87. NOVI SOVJETSKI USTAV (Proleter, januar 1937) 88. C. K. V. K. P. (b) - DRUGU STALJINU (Proleter, februar 1937) 89. 0 STVARANJU KP HRVATSKE I KP SLOVENIJE (Proleter, juli-avgust 1935) 90. KOMINIKE CENTRALNOG KOMITETA KOMUNISTIČKE PARTUE JUGOSLAVIJE (Proleter, novembar 1937, br. 12) 91. DELEGATI CK KP-HRVATSKE-CK KPJ (Proleter, novembar 1937, br. 12 92. PAVELIĆtV LETAK KOJI JE DEUEN PO HRVATSKOJ 1940. GODINE (B. Krizman, Ante Pavelić I ustaše, Zagreb 1978). 83. PAVELIČEVA .POSLANICA" 1. JANUARA 1941 (B. Krizman, Ante Pavelić i ustaše, Zagreb 1978). 94. TERITORIJA BANOVINE HRVATSKE POSLE SPORAZUMA CVETKOVIČ-MAČEK 1939. (Enciklopedija hrvatske povijesti i kulture, Zagreb 1980). 95. SMOTRA USTAŠA U PISTOJI (B. Krizman, Ante Pavelić i ustaše, Zagreb 1978). 96. UPRAVNO-POLITIČKA PODELA JUGOSLAVIJE 19391941. (Enciklopedija hrvatske povijesti i kulture, Zagreb 1980). 97. VANREDNO IZDANJE POLITIKE OD 25. MARTA 1941. 0 PRISTUPANJU JUGOSLAVIJE TROJNOM PAKTU (SI. Nešović, Inostranstvo i nova Jugoslavija 1941-1945, Beograd-Ljubljana 1964), 98. DRAGIŠA CVETKOVIĆ I JOAKIM FON RIBENTROP ČESTITAJU JEDAN DRUGOM POTPISIVANJE TROJNOG PAKTA U DVORCU BELVEDERE (SI. Nešović, Svet o nama 1941 -1945, tom li, Beograd 1983). 99. .POLITIKA", VANREDNO IZDANJE, 27. III 1941. (SI. Nešović - B. Petranović, Jugoslavija i ujedinjeni narodi 1941-1945, Beograd 1985). 100. DEMONSTRACIJE 27. MARTA 1941. U BEOGRADU (Opća enciklopedija Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, knj. 4, Zagreb 1978). 101. NAREĐENJE D. SIMOVIČA DA OTPOČNU PREGOVORI S NEMCIMA (B. Krizman, Ante Pavelić i ustaše, Zagreb 1978). 102. OTVORENI GRADOVI (izvor: Muzej grada Beograda). x 103. ŠTUKE NAD BEOGRADOM 6. APRILA 1941 (M. Kreso, Nemačka okupaciona uprava u Beogradu 19411945, Beograd 1979). 104. SLIKA RAZORENOG GRADA (M. Kreso, Nemačka okupaciona uprava u Beogradu 19411945, Beograd 1979). 105. ULICA KNEZ MIHAILOVA I KRALJA MILANA POSLE BOMBARDOVANJA (B. Petranović, Revolucije i pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 106. MAČEKOV PROGLAS OBJAVLJEN 10. APRILA 1941. (I. Božić, S. Čirković, M. Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugosalvije, Beograd 1972). 107. POSEBNO IZDANJE .HRVATSKOG NARODA" 10. aprila 1941. U ZAGREBU (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 108. SLOVENEC - DEFETIZAM SLOVENAČKOG GRAĐANSTVA (B. Petranović, Revolucije i pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 109. POTPISIVANJE KAPITULACIJE KRALJEVINE JUGOSLAVIJE U ZGRADI ČEHOSLOVACKOG POSLANSTVA (izvor: Muzej grada Beograda). 110. PROGLAS OD 16. APRILA 19411 U KOME SATOJI DA SE BAČKA VRATILA HIDADUGODIŠNJOJ MAĐARSKOJ"

4 1 5

(B. Petranović, Revolucije I pokreti otpora u Evropi 1939-1945, Skopje 1985). 111. KOLAŽ NOVINA (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 112. NIKOLA TESLA (Mala enciklopedija Prosveta, III izdanje, Knj. 3, Beograd 1978). 113. LAVOSLAV RUŽIČKA {Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 7, Zagreb 1968). 114. JOVAN CVUIĆ (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 115. MIHAILO PETROVIĆ (MIKA ALAS) (Mala enciklopedija Prosveta, III izdanje, knj. 2, Beograd 1978). 116. MILUTIN MILANKOVIČ (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 6, Zagreb 1965). 117. IVANĐAJA (Enciklopedija Jugoslavije, II izdanje, knj, 3, Zagreb 1984). 118. ALEKSANDAR BELIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, II izdanje knj. 1, Zagreb 1980). 119. BOGDAN POPOVIĆ (Mala enciklopedija Prosveta, Ili izdanje, knj. 2, Beograd 1978). 120. PAVLE POPOVIĆ (Jugoslovenski književni leksikon, Novi Sad 1984). 121. STANOJE STANOJEVIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 8, Zagreb 1971). 122. BRANISLAV PETRONIJEVIĆ (Mala enciklopedija Prosveta, III Izdanje, knj. 2, Beograd 1978). 123. IVAN MEŠTROVIC (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 6, Zagreb 1965). 124. IVAN MEŠTROVIĆ: SPOMENIK ZAHVALNOSTI FRANCUSKOJ - BEOGRAD (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 125. TOMA ROSANDIĆ: IGRALI SE KONJI VRANI (1937) (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 126. IVO ANDRIĆ (Enciklopedija Leksikografskog zavoda, I izdanje, knj. 1, Zagreb 1955). 127. MIROSLAV KRLEŽA (Fotografija u posedu pisca) 128. BRANISLAV NUŠIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, I izdanje, knj. 6, Zagreb 1965). 129. TIN UJEVIĆ (I. Božić, S, Čirković, M. Ekmečić, V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972). 130. ISIDORA SEKULIĆ (Enciklopedija Jugoslavije, I Izdanje, knj. 7, Zagreb 1968). 131. DESANKA MAKSIMOVIĆ (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 132. JOVAN POPOVIĆ (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 133. AUGUST CESAREC (Komunisti Jugoslavije 1919-1969, Beograd 1969). 134. SAVA ŠUMANOVIć (Opća enciklopedija Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, knj, 8, Zagreb 1982), 135. PETAR KONJOVIĆ (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 136. STEVAN HRISTIČ (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 137. VOJISLAV VUčKOVIć (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 138. ZGRADA BEOGRADSKOG UNIVERZITETA (Izvor: Muzej grada Beograda) 139. TEHNIČKI FAKULTET (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 140. ZGRADA BEOGRADSKOG IZDAVAČKO-GRAFIČKOG ZAVODA (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974), 141. ZGRADA RADIO-BEOGRADA (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974). 142. KNEZ MIHAILOVA ULICA (Istorija Beograda - Dvadeseti vek, knj. 3, Beograd 1974).

SPISAK SKRAĆENICA

ABC

— Pseudonim Bogomira Hermana

BRP BSK

- Bugarska radnička partija — Beogradski sport klub

ČIK CK

— Centralni izvršni komitet — Centralni komitet

CK KPJ

— Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije

Država SHS

- Država Slovenaca, Hrvata i Srba

GUS HANAO HPSS HRS HRSS HSS

— Glavni ustaški stan — Hrvatska nacionalna omladina — Hrvatska pučka seljačka stranka — Hrvatski radnički savez - Hrvatska republikanska seljačka stranka — Hrvatska seljačka stranka

JAZU JMO JNP JNS JRSD JRZ JSDS JUGORAS

— — — — — — — —

Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti Jugoslovenska muslimanska organizacija Jugoslovenska nacionalna partija „Zbor" Jugoslovenska nacionalna stranka Jugoslovenska radikalno-seljačka demokratija Jugoslovenska radikalna zajednica Jugoslavenska socijaldemokratska stranka Jugoslovenski radnički savez

Kl KOI KPJ Kraljevstvo SHS

— — — —

Komunistička internacionala Komunistička omladinska internacionala Komunistička partija Jugoslavije Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca

MANAPO

— Makedonski narodni pokret

NDH NEP NRPJ NSS

— — — —

, OKW ORJUN-a OTV

Nezavisna država Hrvatska Nova ekonomska politika Nezavisna radnička partija Jugoslavije Narodna seljačka stranka

— Vrhovna komanda nemačkih oružanih snaga — Organizacija jugoslovenskih nacionalista — Obavezno telesno vaspitanje Pokrajinski komitet Privremeno narodno predstavništvo Privilegovano izvozno društvo

SPISAK SKRAĆENICA

RKP(b)

- Ruska komunistička partija (boljševika)

SA SAD SDK SKK SKP(b) SKOJ SLS SOE

— Jurišni odredi - Sjedinjene Američke Države - Seljačko-demokratska koalicija - Srpski kulturni klub — Svesavezna komunistička partija (boljševika) — Savez komunističke omladine Jugoslavije — Slovenska ljudska stranka — Uprava za specijalne operacije u Velikoj Britaniji

SPC SPJ SRNAO SROJ SRPJ(k) SSSR SZ

- Srpska pravoslavna crkva — Socijalistička partija Jugoslavije — Srpska nacionalna omladina — Savez radničke omladine Jugoslavije — Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) — Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika — Savez zemljoradnika

UHRO UO URS URSS

— — — —

VMRO

— Vnatrešna makedonska revolucionarna organizacija

Ustav Hrvatske revolucionarne organizacije Udružena opozicija Ujedinjeni radnički sindikati Ujedinjeni radnički savez sindikata

4 1 7

REGISTAR LIČNIH IMENA

Aćimović, Miodrag 332 Adler, Maks 110 Adžija, Božidar 224, 353 Alaupović, Tugomir 91 Aleksandrov, Todor 163, 170 Alijagić, Alija 113 Anastasijević, Dragutin 326 Andrejević-Kun, Đorđe 358 Andres, Ivan 372, 395 Andrić, Ivo 339, 340, 349, 355, 356 Anđelković, Mirjana 298 Antonesku, Jon 363 Apoliner, Giojom 348 Aragon, Luj 342, 347 Aralica, Stojan 357 Aranđelović, Dragoljub 122, 335 Artuković, Andrija 268 Augustinčić, Antun 358 Avramovski, Živko 329 Bebelj, Isak 350 Babović, Spasenija 221, 250 Badoljo, Pijetro 88 Badžak, Milan 280 Bajdak, Leonid 395 Bakarić, Vladimir 353 Bakić, Mitar 250, 254 Balugdžć, Živojin 330 Baljkas, Ivo 242 Banašević, Nikola 332 Ban, Mitrofan 42, 43 Banjanin, Jovan 373 Barac, Antun 258 Baranović, Krešimir 358 Barbarosa, Fridrih 387 Barbis, Anri 350 Bare, Đerđ 389 Barjaktarević, Fehim 333 Bartoš, Milan 335 Bartu, Luj 210 Bartulović, Niko 257, 340, 341 Baruh, Joža 227 Basariček, Đuro 175 Batušić, Slavko 354 Bauer, Antun 25, 43, 277 Bauer, Oto 110

Bebler, Aleš 234 Begović, Milan 338 Behmen, Mehmed 277 Behmen, Šefkija 277 Bejli, V. Stenli 377 Bejta, Azem 34, 89 Belić, Aleksandar 9, 327, 333, 334 Belić, Milorad 110 Beneš, Eduard 234 Bergson, Anri 346, 348 Bevk, Franc 357 Bičanić, Rudolf 75, 166, 312, 315, 322 Bihali, Pavle 349 Bijelić, Jovan 357, 358 Bilimovič, Anton 326, 334 Bjelajac, Mile 91 Blagojević, Borislav 332 Blažević, Jakov 250 Bloh, Žan-Rišar 350 Blok, Aleksandar 343 Bogdanov, Vaso 353, 354 Bogdanović, Milan 341, 348, 349, 350, 352, 357 Bojović, Petar 90 Boljetini, Isa 34 Bombeles, Josip 270, 271 Boris III 362 Bosić, Milovan 330 Bošković, Dušan 208, 209, 225, 293, 294 Bošković, Đurđe 334 Bošković, Matija 115 Bracanović, Bracan 189 Brajković, Vladislav 332 Brauhič, Valter 387 Bravničar, Matija 359 Breton, Andre 342, 347 Brezigar, Milko 96 Broz, Josip-Tito 158, 159, 160, 221, 222, 232, 237, 239, 240, 241, 242, 246, 247, 250, 252, 253, 254, 378, 379 Buć, Stjepan 283 Budak, Mile 208, 273, 294 Budimir, Milan 333 Budisavljević, Srđan 21, 298, 372, 376 Buđoni, M. Semjon 245 Buha, Vasilije 221

REGISTA» LIČNIH IMENA

Bukšeg, Vilim 149 Bulat, Ljuba 227 Burdžović, Rifat 227 Cankar, Ivan 4, 338 Cankov, Aleksandar 361 Carić, Juraj 25 Cesaree, August 106, 155, 261, 262, 330 Cicvarić, Krsto 329 Cimra, Većeslav 227 Cincar-Marković, Aleksandar 369, 371, 402 Crnjanski, Miloš 339, 343, 345, 346, 348, 349 Curi, Bajram 34, 89 Cvetković, Dragiša 221, 229, 251, 286, 288, 290, 291, 295, 296, 303, 308, 369, 370, 371, 372, 373, 375, 378, 379, 380, 386 Cvetković, Đorđe 397 Cvijić, Đuro 222, 241, 330 Cvijić, Jovan 9, 10, 16, 39, 237, 258 327, 333, 334 Čajkanović, Veselin 333, 334 Čarnojević, Arsenije 42 Čelebović, Marko 357, 358 Čerčil, Vinston 235, 370, 372, 373, 376, 383, 401 Čkalov, Valerijan 245 Čolaković, Rodoljub 227, 237, 238, 240, 350 Čopić, Vladimir 106, 223, 237, 241 Čubrilović, Branko 229, 235, 296, 372, 373 Čubrilović, Vaso 333 Čulinović, Mato 395 Ćano, Galeaco 271, 273, 285, 293, 366 Ćorović, Vladimir 234, 333, 334, 341 Dakić, Radoje 221 Daković, Marko 373, 401 Davičo, Oskar 347, 353 Davidović, Ljubomir-Ljuba 61, 91, 94, 98, 122, 128, 139, 140, 152, 177, 209, 224, 225, 294 Debeljak, Josip 189 Dedijer, Vladimir 52 Dedinac, Milan 347, 353 De Gol, Šari 378 Delbos, Ivon 234 Demetrović, Juraj 121 Deretić, Jovan 344, 356, 357 Deroko, Aleksandar 334 Detoni, M. 358 Diaz 89 Dikas, Isidor 349 Dimitrijević, Dragutin-Apis 13, 17, 201, 382 Dimitrijević, Mladen 347 Dimitrov, Georgi 214, 242, 244, 379 Dinić, Mihailo 333 Dobrović, Petar 358, 359 Domanović, Radoje 340 Dončević, Ivan 355 Donovan, Vilijam 368, 369

4 1 9

Donović, Lazar 397 Dostojevski, Fjodor 343 Dožić, Gavrilo 43, 256, 306, 377, 401 Dragović, Vuk 330 Drainac, Rade (Raka) 349, 356 Drajzer, Teodor 350 Draskovic, Milorad 111, 112, 113 Drinković, Mate 21 Drljević, Sekula 150, 298 Dučić, Jovan 338, 339, 343, 344, 356 Dukić, Nikola 268 Dvorniković, Vladimir 205, 257, 258, 342 Džadžič, Petar 258 Džal, Franjo 395 Džordž 370 Đaja, Ivan 333, 334, 335 Daković, Ivan 158, 159, 160, 188, 238 Đilas, Milovan 221, 242, 250, 353, 355 Đokić, Đuro 133 Đonović, Janko 351, 355 Đonović, Jovan 378 Đorđević, R. Tihomir 328, 333 Đorđević, Vladan 82 Đuričić, Marko 138 Đurić, N. Miloš 334 Đurović, Smiljana 30, 311, 314, 317, 319 Elijar, Pol 347 Emeri, Džon 377, 378 Engels, Fridrih 354 Erdeljanović, Jovan 333, 334 Evans, Artur 14, 291 Fadjejev, Aleksandar 350 Ferdinand, Franc 7 Filipčev, R. 233 Filipović, Filip 106, 108, 109, 155, 189, 223, 237, 241, 330 Filipović, Milenko 332 Filov, Bogdan 361 Finžgar, France 357 Frangeš, Oto 178, 196 Frank, Ivo 186 Franko, Francisko 232, 262, 404 Funk, 321 Galija, Karlo 180 Galogaža, Stevan 355 Garašanin, Ilija 3, 4 Gavela, Branko 351 Gavrilović, Milan 364, 371, 376, 383 Gazari, Julije 12, 13 Gazari, Remito 12, 13 Gebels, Jozef 286, 389 Generalić, Ivan 358 Georgijev, Kimon 162 Georgijev, Vladimir 187 Gering, Herman 287, 321, 385, 387 Gezeman, Gerhard 258


Gligorić, Velibor 353 Gligorijević, Branislav 32, 167 Gogolj, Nikolaj 342 Golubić, Mustafa 382 Gorjup, Zđenko 395 Gorkić, Milan (Josip Čižinski) 189, 222, 237, 238, 239, 240, 241 Gosar, Andrej 48 Gotovac, Jakov 358 Gotvald, Klement 251 Grandija, Dino 180 Grandija, Ivan 175 Granić, Filaret 326 Grdžić, Radmilo 280 Grednik, Alojz 357 Gregorić, Danilo 280 Grol, Milan 231, 298, 340, 373 Grujić, Radosav 332 Gržetić, Ivan 241 Gubec, Matija 328 Gustinčič, Dragotin 233 Habsburški, Karlo 20, 21 , Hadson, D. T. 377 Hadžiosmanović, Uzeir 277 Haider 387 Hamilton, Aleksander 302 Haslinger, Nikola 184 Hašek, Jaroslav 351 Hebrang, Andrija 159 Hećimović, Nikola 188 Hegedušić, Krsto 358 Henderson, Hauard Kenard 180 Hercigonja, Dunja 179 Hercigonja, Rudolf 106 Heren, Viktor 382, 385 Herman, Bogomir 353, 354 Hetcendorf, Konrad 7 Hinković, Hinko 12 Hitler, Adolf 188, 194, 235, 243, 246, 272, 281, 285, 319, 320, 360, 366, 367, 370, 378, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 396, 401, 403 Hobnjec, Josip 48 Hodjera, Svetislav 282, 283 Hopkins, Hari 369 Hoptner, Jakob 255 Horti, Mikloš 365, 389, 399 Horvat, Josip 355 Horvatin, Kamilo 152, 237 Hrasnica, Halil 277 Hristić, Stevan 358 Hruščov, S. Nikita 240 Ibler, D. 358 Idn, Antoni 369, 370 Ilić, Bogoljub 373 Ilić, Bogoljub - general 309, 372, 382, 393, 401 Ilić, Mihailo 335 Ilkić, Jovan 337 Ilkić, Pavle 337

Iloski, Vasilj 355 Iljič, Vladimir - Lenjin 102, 107, 131, 228 244, 248, 252, 253, 354 Ivanović, Mihailo 150 Ivić, Aleksa 333 Jakšić, Božidar 239 Jakšić, Grgur 328 Jakšić, Jovo 106, 110 Jakšić, Sreten 110 Janićijević, Milosav 39, 144, 258, 333, 339 Janković 90 Janković, Radivoje 402 Janković, Velmar 345 Janjić, Vlada 250 Janjić, Voja 354 Jeglič, Anton 25, 43 Jeleska, Vicko 241, 242 Jelić, Branimir 185, 271 Jesenjin, Sergej 343, 356 Jevtić, Bogoljub 211, 264, 265, 287, 315, 372 Job, Ignjat 358 Jodl, Alfred 387 Jonić, Velibor 280 Josip, Franjo 16 Jovanović, Dragoljub 31, 185, 209, 224, 225, 229, 230, 231, 280, 307 Jovanović, Đorđe 82, 340, 342, 347, 353 Jovanović, Jovan 140, 147, 225, 329, 340 Jovanović, Ljuba 121 Jovanović, Milan - Batut 82, 84 Jovanović, Miloje 91 Jovanović, Rajko 155 Jovanović, Slobodan 304, 327, 333, 334, 335, 339, 340, 372, 375, 401 Kaclerović Triša 151, 152 Kadri, Hodža 89 Kajtel, Vilhelm 387, 389, 390 Kalafatović, Danilo 401, 402 Kalvokorezi, Piter 310, 367 Kapetanović, Milan 91 Karadžić, Vuk Stefanović 306 Karađorđe, Petrović 328 Karađorđević, Aleksandar 13, 17, 22, 23, 24, 26, 42, 43, 47, 48, 86, 87, 90, 92, 95, 98, 132, 133, 170, 175, 176, 179, 180, 181, 184, 185, 186, 187, 188, 190, 193, 194, 196, 197, 199, 200, 201, 203, 207, 210, 211, 255, 256, 257, 259, 263, 264, 272, 273, 277, 278, 309, 319, 329, 363 Karađorđević, Pavle 211, 264, 265, 275, 285, 291, 308, 309, 319, 322, 363, 364, 368, 369, 373, 374, 378, 381, 383 Karađorđević, Petar I 90, 92 Karađorđević, Petar II 211, 267, 286, 373, 385, 401 Kardelj, Edvard 223, 242, 250, 304 Karlin, Andrej 25 Karneluti, Amadeo 270, 293 Kašanin, Milan 334, 340


Katičić, Radoslav 335, 336 Kaucki, Karl 110 Kecmanović, Dušan 208 Kembel, Ronald 369, 370, 372 Keršovani, Otokar 261, 262, 351, 353, 354 Kidrič, Boris 250 Kikić, Hasan 351, 353 Kirčev 233 Kiri, Irena 335 Kiš, Egon Ervin 350 Klajn, Hugo 349 Klekl, Josip 48 Klemenčić, Lovro 152 Klopčić, Mile 357 Knežević, Božidar 337 Knežević, Radoje 298, 339, 372 Knežević, Živan 372 Knjazev 328 Kogoj, Marij 359 Kolendić, Petar 332 Kolumbo, Josip 189 Končar, Rade 221, 250, 253 Konstantinović, Mihailo 298, 332, 372 Konjović, Petar 358 Kopinič, Josip 253 Korać 61 Korać, Vitomir 91, 94, 149 Korošec, Anton 21, 47, 48, 49, 91, 118, 120, 134, 140, 142, 144, 147, 175, 178, 185, 196, 199, 209, 265, 266, 267, 269, 284, 285, 286, 287, 288, 290, 309 Korunović, Momir 336 Kosanović, Sava 208, 373 Kostić, Đorđe 347 Kostić, Josif 133 Kostić, Milan 225, 294 Kostić, Petar 376 Kostrenčić, Marko 258 Košutić, August 185 Kovačević 163 Kovačević, Božidar 339, 346 Kovačević, Doka 227 Kovačević, Jovan 250 Kovačić, Viktor 336 Kraft, Stefan 166 Kramer, Albert 91, 92, 146 Kranjec, Miško 357 Kraš, Josip 159, 242, 250 Krbek, Ivo 299, 301, 335 Kreft, Bratko 351 Krek, Miha 290, 298, 385 Kren, Vladimir 395 Krips, Staford 364 Kristan, Etbin 149 Krizman, Hinko 208 Križanić, Petar - Pjer 330 Krklec, Gustav 345, 354 Krle, Risto 355 Krleža, Miroslav 145, 226, 227, 330, 339, 341, 352, 353, 354, 355 Krndelj, Ivan 158

4 2 1

Krnjević, Juraj 175, 18à, 271 Krstić, Milica 337 Krstulović, Vicko 250 Kršinić, Frano 358 Krulj, Uroš 91 Kruščić, Vukman 227 Kuhar, Lovro 357 Kulenović, Džafer 290, 298, 372, 395 Kulovec, Fran 251, 373, 379, 385 Kulundžić, Josip 355 Kulundžić, Zvonimir 166 Kumanudi, Košta 133, 207 Kun 54 Kusovac, Labud 240, 241, 242 Kvaternik, Slavko 395 Laginja, Matko 125 Lakić, Zdenka 274 Lapčević, Dragiša 110, 149 Lastrić, Jakov 109 Latković, Vido 355 Lazić, Dušan 305 Lebedev, Vladimir 382 Lejn, Artur 369, 370 Leontić, Ljubo 12 Ler, Aleksandar 396 Leskošek, Franc 242, 250 Lindberg, Carls 245 List, Vilhelm 396 Litvinov, M. Maksim 363 London, Džek 350 Londr, Alber 350 Lopičić, Đorđe 355 Lorković, Ivan 21 Lozanić, S. sima 334 Lozica, Ivan 358 Lubarda Petar 358 Luis, Sinkler 350 Lukinić, Edmund 91 Lukomski, Viktor 337 Luković, Košta 335 Luković, Mirko 246 Luksemburg, Roza 110 Ljotić, Dimitrije 278, 279, 280, 281, 283, 375 Ljumović, Božo 250 Maček, Vladimir - Vlatko 166, 177, 185, 196, 204, 208, 221, 224, 225, 229, 251, 2 66, 267, 268, 270, 271, 273, 284, 286, 288, 290, 291, 292, 293, 295, 296, 303, 307, 308, 309, 312, 322, 372, 373, 378, 379, 380, 381, 385, 386, 390, 395, Mahnič, Antun 25 Maister, Rudolf 88 Majakovski, Vladimir 343, 348 Majcen, Stanko 175, 298 Majstorović, Milorad 398 Majtlend, Vilson Henri 374 Makanec, Julije 395 Makarenko, S. Anton 245 Makenzen 390

181, 234, 285, 302, 375, 402


Maksimović, Boža 207 Maksimović, Desanka 346, 357 Malarme, Stefan 348 Maletke, Valter 380, 390 Mališić (Martinović), Jovan 160, 189, 237 Mamić, Miloš 222 Man, Hajnrih 350 Manojlović, Tođor 349 Manjuilski, Z. Dimitrije 251, 253 Maretić, Tomo 258 Marganović, Paja 189 Marie, Ivan 237, 240, 241, 242 Marineti, Emilio Filipa Tomazo 348 Marinko, Miha 242, 250 Marinković, Pavle 43 Marinković, Ranko 353 Marinković, Vojislav 133, 139, 180, 191, 203, 207 Marković, Altipa Jovan 298 Marković, Božidar-Boža 328, 335, 372 Marković, Lazar 127, 298, 335 Marković, Savić Štedimlija 355 Marković, Sima 106, 109, 111,151,152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 160, 241, 300 Marković, Svetozar 4, 5, 333, 334 Marks, Karl 96, 227, 354 Maslarić, Božidar 233 Masleša, Veselin 223, 379 Masterson, Tom 377 Mašanović, Marko 189 Mašera, Sergej 396 Mates, Leo 240 Matić, Dušan 347, 349 Matijević, Miloš 250 Matković, Marijan 353 Matoš, Antun Gustav 337, 338, 355, 356 Matović, Milivoje 355 Matvejević, Predrag 238 Mavrak, Antun 189, 237 Mažuranić, Bogoslav David 398 Mažuranić, Želimir 178, 196 Medison, Džems 302 Melehov, Grigorije 343 Meštrović, Ivan 12, 257, 358 Micić, Ljubomir 348, 349 Mičurin, V. Ivan 245 Mihajlov, Ivan Vančo 89, 163, 185, 186, 187, 271 Mihorovičić. Andreja 335 Milanković, Milutin 334, 335 Miletić, Nebojša 307 Miletić, Oktavijan 328 Miletić, Petko 241, 242 Miletić, Svetozar 306 Miličić, Sibe 340, 348, 349 Milić 90 Milić, Vladimir 355 Milićević, Bosa 246 Milićević, Niko 341 Milićević, Živko 330 Milojević, Miloje 358

Milojević, Predrag 330 Milojković, Života 121, 155, 231, 330 Milosavljević, Peđa 358 Milovanović, Košta Pećanac 165 Milutinovic, Ivan 242, 250 Miljuš, sima 106 Mirković, Borivoje 372, 376, 382 Mirković, Mijo 316, 332, 347, 357 Misirkov, Krste 335 Mišić, Janko 189 Mišić, Petar 133 Mišić, Živojin 90, 201 Mitrović, Đorđe 237 Mitrović, Mitra 221 Mladenović, Sreten 222 Moljević, Stevan 304, 305, 334 Motika, Antun 357 Mrak, Ivan 395 Mrazović, Karlo 234 Muk, Adolf 237 Musolini, Benito - Duče 161, 173, 180, 186, 194, 235, 256, 261, 272, 285, 360, 389, 390 Natlačen, Marko 399 Nedeljković, Dušan 332 Nedeljković, Petar 398 Nedić, Ljubomir 280, 337, 396 Nedić, Milan 281 Negrin, Huan 230 Nestorović, Nikola 337 Nešić, Đorđe 82, 335 Nešković, Blagoje 234 Neumović, Jovan 398 Nikić, Fedor 182, 183, 184 Nikolić, Franjo 395 Nikolić, M. 353 Nikolić, Milutin 398 Nikolov, Orce 250 Ninčić, Đuro 235 Ninčić, Momčilo 91, 133, 372, 386, 388 Ninski, Grgur 358 Nojrat, Konstantin 234, 321 Novak, Grga 258, 332 Novak, Viktor 48, 258, 333 Novaković, Košta 151, 152, 153, 155 Novaković, Mileta 335 Novaković, Niko 268 Nušić, Branislav 343, 344, 345 Obrenović, Aleksandar 36, 340 Obrenović, Mihailo 333 Obrenović, Milan 333 Obrenović, Miloš 333 Okanović, Dragutin 133 Oreški, Mijo 189 Orešković, Marko 250 Orlando, Vitorio Emanuele 89 Osterc, Slavko 359 Ostrogorski, Georgije 326 Ostrovski, Nikolaj Aleksejevič 343


Pahor, Karol 359 Pajić, David 222 Pančić, Josif 334 Pandurović, Sima 338 Panov, Anton 355 Pap, Pavle 250 Papanjin, D. Ivan 245 Parović, Blagoje 158, 216, 223, 233, 237 Pašalić, Dura 188 Pašić, Mujo 250 Pašić, Nikola 5, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 28, 36, 38, 78, 92, 94, 98, 99, 111, 115, 116, 119, 120, 121, 123, 132, 133, 139, 140, 141, 144, 145, 147, 190, 201, 259, 264, 265, 287 Pašić, Rade 78 Paternoster, Mladen 227 Pavelić, Ante 163, 185, 186, 271, 272, 273, 389, 295 Pavelić, Ante — Zubar 21 Pavlov, Todor 354 Pavlović-Čehov, Anton 343 Pavlović, Dimitrije 41 Pavlović, Dragan 250 Pavlović, Dragoljub - Draža 92, 333 Pavlović, Milica 227 Pavlović, Pavle 109, 155 Pavlović, Živojin 246 Pecarski, Žika 160 Pejani, Bedri 89, 163 Pelegrineti, Hermenegild 276 Pere 347 Perčec, Gustav 185, 271 Perić, Đorđe 280 Perić, Živojin 52, 335 Pemar, Ivan 175 Perović, Ivo 284 Pervie, Ivo 211 Pešić, Desanka 160 Pešić, Petar 376 Petrič 34 Petričić, Živko 91 Petronijević, Branislav 333 Petrović, Drago 237 Petrović, Dragutin 242 Petrović, Mihailo 333, 334 Petrović, S. Mihailo 330 Petrović, Mihailo - Alas 335 Petrović, Nikola I, 9, 23, 33, 37, 86, 87, 172 Petrović, Rastko 339, 343, 346, 347, 349 Petrović, Svetislav 330 Petrović, Veljko 343 Pijade, Moša 151, 155, 227, 242, 250, 330 Pik, Vilhelm 232, 242, 251 Piletić, Spasoje 129 Piljnjak, Boris 350 Pire, Bojan 289 Planić, S. 358 Platon 276 Plečnik, Josip 336, 337 Plećević, Čedomir 231

4 2 3

Plemelj, Josip 335 Pleterski, Janko 167 Plotnikov, Viktor 364 Po, Edgar 348 Polendić, Petar 332 Popivoda, Krsto 250 Popov, Čedomir 6 Popović, Bogdan 9, 327, 334, 337, 339, 340, 343 Popović, Jovan 344, 349, 351, 352, 353 Popović, Koča 234, 347 Popović, Mitar 299 Popović, Pavle 9, 10, 16, 152, 327, 334, 337, 339, 340 Popović, Pero - Aga 189 Popović, Petar 347 Popović, T. Petar 31 Popović, Tomo 174 Popović, Vasilj 333 Popović, Vladimir 250 Potočnjak, Franc 12 Predavec, Josip 208 Predić, Milan 339 Prelić 163 Prelog, Milan 258 Prelog, Vladimir 335 Pribićević, Stjepan 49 Pribićević, Svetozar 20, 21, 22, 24, 91, 93, 98, 113, 121, 122, 128, 132, 133, 139, 140, 142, 144, 145, 146, 147, 170, 175, 177, 185, 293, 29 5 Priča, Ognjen 353, 354 Priština, Hasan 34, 89 Prlja, Vaso 228 Prodanović, Jaša 128, 149 Protić, Stoijan 49, 91, 94, 95, 99, 124, 125, 127, 128, 140, 329 Protogerov, Aleksandar 89, 163, 170 Protulipac, Ivo 274 Pucar, Đuro 250 Purić, Božidar 339 Pupin, Mihailo 335 Putnik, Radomir 201 Racin, Košta 355 Račić, Puniša 174, 175, 193 Radauš, Vanja 358 Radičević, Branko 306 Radić, Antun 99 Radić, Pavle 144, 175 Radić, Stjepan 49, 99, 118, 121,123,124,135, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 150, 156, 161, 175, 204, 238, 271, 303, 329 Radojčić, Nikola 333 Radonić, Jovan 327, 333 Radošević, Mijo 110, 111 Radovanović, Milan 237 Radović, Andrija 18 Radović, Ivan 357 Rajčević, Miroslav 91 Rajić, Blaško 294


Rakić, Milan 180, 3?8, 339, 343, 344 Rakočević, Novica 37 Ranković, Aleksandar 221, 242, 250, 253 Rašić, Mihajlo 91 Remark, Erih-Marija 350 Rembo, Žan Artir 349 Ren, Ludvig 350 Rešetar, Milan 258 Ribar, Ivan 120, 229, 231 Ribar, Ivo - Lola 221, 235, 240, 242, 249, 250 Ribarac, Stojan 30, 91 Ribarž, Otokar 115 Ribentrop, Joakim 368, 380, 386, 387 Richtman, Zvonimir 353, 354 Ristić, Marko 347, 351, 353, 354 Romac, Stipe 250 Rosandić, Tomo 358 Rosić, Varnava 43, 45, 276 Rupčić, Dragutin 395 Ruzvelt, D. Franklin 271, 310, 368, 369, 373, 374, 383 Ružička, Lavoslav 335 Sabitović, Osman 227 Salaj, Đuro 158, 160 Salamon, Franc 250 Salazar, Antonio de Oliviera 404 Saltikov, Nikolaj 326 Samardžić, Risto 189 Santa, Gabor 184 Sardžent, Orm 180 Sarkotić, Stjepan 186 Savić, Dragutin 383 Savić, Pavle 335 Savić, Svetolik 329 Savić-Rebac, Anica 334 Sedlan, Živan 247 Sekulić, Bajo 227 Sekulić, Isidora 340, 356 Seliškar, Tone 351 Sernec, Dušan 182 Simić, Božin 382, 383 Simić, Miodrag 331 Simić, Novak 355 Simović, Dušan 288, 309, 368, 372, 373, 376, 378, 382, 385, 388, 400, 401, 402 Sinkler, Apton 350, 351 Skarić, Vladislav 332 Skerlić, Jovan 328, 337 Slavenski, Josip 359 Slijepčević, Đoko 280 Smiljanić, Dragoslav 231 Smiljanić, Krsto 88 Smodlaka, Josip 92, 115, 125 Smoljan, Bariša 373, 395, 402 Snoj, Franc 290 Solovjev, Aleksandar 326 Sonino, Đorđo Sidni 89 Spaho, Mehmed 91, 140, 265, 267, 269, 277, 278, 284, 290, 296 Spalajković, Miroslav 121

Spasić, Milan 396 Spinčić, Vjekoslav 205 Srškić, Milan 136, 141, 207 Stambolijski, Aleksandar 152, 162 Stamenković, Ilija 364 Stamenković, Košta 250 Stanković, Borislav 343 Stanković, Đorđe 10, 11, 140, 327 Stanković, Radenko 211, 284 Stanković, Siniša 334 Stanojević, Aca 140, 177 Stanojević, Ilija 328 Stanojević, Stanoje 9, 43, 326, 327, 333 Stefanović, Lazar 160 Stefanović, Zaharije 306 Stejić, Spasoje 113 Stepanović, Stepa 90 Stepinac, Alojzije 276 Stevanović, Borislav 333 Stevanović, Mihailo 332 Stid, Vikam 291 Stijović, Risto 358 Stjepanović, Nikola 332 ' Stojadinović, Milan 187, 211, 226, 238, 255, 264, 265, 266, 267, 268, 272, 273, 275, 276, 277, 280, 283, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 293, 309, 311, 315, 316, 318, 319, 321, 366, 374, 403 Stojanović, Aca 196, 199, 265, 266 Stojanović, Ljubomir 128, 150, 333 Stojanović, Nikola 12, 334 Stojanović, Sreten 358 Stojkov, Todor 195 Stranjaković, Dragoslav 305 Subotić, J. Vojislav 82 Šupilo, Frano 13, 15, 19 šaht, Hjalmar 321 Šantić, Aleksa 343 Šatorov, Metodije 242, 250, 251 Šegedin, Petar 353 Šegvić, Kerubin 262 Šentjurc, Lidija 240 Šerbo, Rastoder 289 Šimić, A.B. 355 Šišić, Ferdo 258 Šnajder, Zlatko 189 Šolohov, Mihail Aleksandrovič 343 Štajnbek, Džon 350 Štampar, Andrija 84 Štrandman 364 Štrosmajer, Josip Juraj 4, 278, 358 Šubašić, Ivan 309 Šumanović, Sava 358 Šutej, Juraj 208, 277, 372 Švrljuga, Slavko 178, 196 Tabaković, Ivan 357, 358 Tadić, Jorjo 258, 333 Taranovski, Teodor 326

231, 269, 284, 303, 323,

234, 270, 285, 308, 329,


Tartalja, Marino 357 Tasić, Đorđe 299, 300, 301, 302 335 Teleki, Pal 363, 388, 389 Terentijev 364 Terezija, Marija 52 Terzić, Velimir 398 Tesla, Nikola 335 Tešić, Dobrosav 397 Timošenko, K. Semjon 245 Todorović, Koča 82 Todorović, Košta 335 Tokin, Boško 348 Toler, Ernsi 350 Tolstoj, N. Lav 342 Toljati, Palmiro 160, 214, 238, 251, 261 Tomanić, Ivan 159 Tomašić, Dinko 258 Tomić, Jaša 23, 294 Tomić, Jovan 333 Tomić, Momir 250 Tomšić, Tone 250 Tomšič, Vida 250 Topalović, Živko 106, 110, 149, 225 Torbar, Josip 395, 402 Trifković, Marko 91, 344 Trifunović - Birčanin, Miloš 376, 377, 378 Trifunović, Miloš-Miša 199, 265, 372 Trifunović, Mitar 106 Trocki, Lav 53, 215 Truhelka, Ćiro 332 Trambić, Ante 12, 13, 15, 18, 19, 20, 24, 91, 115, 120, 126, 133, 167, 208 Tucović, Dimitrije 36 Tulić, Jusuf 250 Tupanjanin, Miloš 376 Turgenjev, Ivan 343

4 2 5

Vidrić, Vladimir 338 Vilder, Vjećeslav 208, 376, 377 Vilson, M. Henri 392 Vilson, Vudro 19 Vinaver, Stanislav 339, 345, 346, 348 Virius 358 Visarionovič, Josif-Staljin 156, 157, 213, 214, 222, 253, 238, 239, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 252, 354, 363, 364, 378 Visinski, Januarjevič Andrej 253, 371 Vitman, Volt 348 Vizner, Ljubo 355 Vorenc, Prežihov 237, 357 Vorošilov, J. Kliment 245 Votson, Siton 14, 15, 291, 292 Vučković, Vojislav 358 Vučo, Aleksandar 347, 349 Vučo, Nikola 313 Vujović, Grgur 239 Vujović 241 Vukadinović, Živojin - Bata 330 Vukićević, Velimir - Velja 141, 174 Vukmanović, Svetozar 250 Vukmirović, Boro 250 Vukosavljević, Sreten 334 Vukotić 269 Vulić, Nikola 332, 334 Vulović, Danilo 280 Vulović, Velisav 91

Ujević, Tin 345, 346, 349 Uzunović, Nikola 132, 135, 141, 207

Zaria 349 Zec, Petar 268 Zečević, Momčilo 169 Zegers, Ana 350 Zidanšek, Miloš 250 Zloković, Milan 336 Zogović, Radovan 353, 355 Zogu, Ahmed 163 Zrenjanin, Žarko, 188, 250

Vajks, Maksimilijan 402 Vajks, Viijelm 394, 402 Valjin, Blaž 159 Vansitart, Robert 292 Vapa, Milan 280 Varićak, Vladimir 335 Vasić, Dragiša 304, 305, 334, 346, 375 Vasić, Miloje 334 Vasić, Miloš 90 Vasiljević, Dušan 12 Velimirović, Nikolaj 43, 377 Vels, Samner 370 Verfel, Franc 350 Veselinov, Jovan 188 Vesnić, Milenko 49, 94, 95, 115, 118, 119,132 Vešović, Radomir 55, 150 Vezenmajer, Edmund 380, 390, 395 Vidaković, Aleksandar 330 Vidas, Božo Vuko 189 Vidmar, Josip 357

Žaja, Andrija 242 Žedrinski, Vladimir 328 Žerjav, Gregor 146 Žid, Andre 354 Živadinović-Bor, Vane 347 Živanović, Radoica - Noe 347 Živanović, Tomislav 333, 335, 360 Živković, Petar 133, 136, 176, 177, 178, 182, 192, 196, 199, 203, 278, 282, 284, 293 Živojinović, Dragoljub 25 Živojinović, Velimir Masuka 357 Žižić, Tomaš 227 Žofr 210 Žolger, Ivan 115 Žujović, Jovan 10 Žujović, Sreten 237, 240, 250 Župančić, Oton 357 Županič, Niko 10, 99, 141 Žutić, Nikola 45, 48, 182, 268, 289

REGISTAR GEOGRAFSKIH POJMOVA

Abisinija 273 Albanija 9, 13, 16, 32, 33, 34, 54, 58, 87, 88, 89, 95, 163, 165, 170, 180, 181, 235, 236, 238, 261, 281, 293, 310, 335, 365, 374, 375, 387, 391, 394, 395, 397, 398, 400, 401 Alzas 164, 171 Amerika 57, 65, 232 Anindol 217 Ankara 364 Arad 397 Aranđelovac 60 Atina 369, 392, 401, 402 Australija 14, 57, 65 Austrija 3, 7, 21, 25, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 39, 40, 59, 78,115,116,117, 142,151, 164, 168, 185, 252, 292, 316, 394, 397 Austro-Ugarska 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 24, 25, 26, 30, 31, 34, 35, 37, 38, 39, 47, 50, 51, 53, 54, 55, 60, 61, 69, 90, 102, 123, 144, 147, 168, 201, 298, 314, 320, 322, 324, 357, Avala 358 Azija 30, 31, 222 Bačka 20, 23, 32, 33, 55, 58, 59, 92, 125, 143, 190, 283, 294, 296, 298, 305, 317, 399 Balkan 5, 6, 7, 8, 27, 32, 33, 117, 123, 156, 179, 180, 216, 248, 257, 258, 278, 285, 291, 320, 321, 329, 360, 362, 364, 366, 370, 371, 374, 375, 377, 383 Banat 9, 20, 23, 28, 32, 33, 55, 58, 59, 75, 87, 89, 92, 102, 112, 114, 116, 123, 125, 143, 188, 190, 236, 283, 287, 294, 317 Banija 146 Banjaluka 51, 75, 190, 218, 224 Bar 46, 61 Baranja 20, 23, 32, 33, 59, 63, 92, 116, 190, 298, 390 Basarabija 248, 364 Bavarska 106 Beč 5, 39, 44, 53, 54, 151, 152, 153, 158, 162, 172, 185, 186, 189, 238, 240, 271, 321, 330, 337, 338, 371, 388, 391, 394 Belgija 57, 77, 244, 252, 271, 318 Beli Manastir 31 Belogradčik 116

Belo more 361 Belorusija 248 Belvedere 224 Beograd 10, 22, 25, 26, 34, 36, 39, 40, 42, 45, 46, 50, 54, 57, 60, 68, 71, 74, 75, 76, 79, 81, 82, 88, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 136, 140, 145, 149, 150, 154, 155, 166, 172, 180, 189, 201, 202, 209, 220, 221, 222, 223, 224, 226, 227, 234, 236, 246, 259, 261, 268, 271, 272, 277, 287, 288, 289, 292, 298, 304, 305, 309, 313, 315, 317, 319, 322, 324, 326, 327, 328, 329, 332, 333, 334, 335, 336, 342, 344, 345, 346, 347, 355, 358, 364, 369, 370, 373, 378, 379, 380, 381, 382, 385, 386, 387, 388, 390, 393, 394, 396, 397, 402, 403 Berhtesgaden 362, 369 Berlin 39, 195, 247, 269, 271, 285, 286, 328, 361, 362, 376, 382, 386, 388 Bihać 51 Bileća 234, 288, 317, 326 Bitolj 32, 75, 79, 170, 177, 281 Bjelovar 395 Bohinjska Bistrica 235, 242, 243 Bojana 399, 400 Boka Kotorska 60, 102, 124, 246, 296, 391, 396 Bor 40, 60, 76, 319 Borovo 73 Bosanska Krajina 57,140,147, 203, 305, 317 Bosiljgrad 116, 261 Bosna 218 Bosna 12, 22, 24, 39, 40, 64, 71, 83, 104, 111, 112, 121, 125, 128, 155, 222, 292, 296, 298, 317, 355, 356 Bosna i Hercegovina 15, 20, 32, 33, 41, 42, 49, 50, 51, 52, 55, 58, 62, 68, 78, 87, 92, 93, 96, 97, 101, 123, 124, 139, 143, 146, 148, 167, 190, 209, 223, 227, 243, 249, 250, 251, 254, 272, 291, 292, 295, 296, 297, 298, 299, 303, 305, 315, 324, 327, 329, 332, 333, 345, 401 Bovenjo 186 Brčko 296 Breslav 326 Breša 186 Brisel 235


Brno 39 Brus 185 Brušani 186, 272 Budimpešta 39, 169, 186 Budva 60 Bugarska 5, 9, 27, 28, 31, 32, 33, 34, 54, 61, 87, 94, 95,115,116,161, 162,163, 170, 171, 181, 185, 201, 219, 244, 255, 261, 273, 307, 355, 360, 361, 362, 365, 368, 369, 371, 383, 386, 388, 389, 393, 394, 396, 397, 400 Bukovina 248 Bukurešt 10, 114 Carigrad 50, 57, 116, 186, 261, 361 Celovec 20, 88, 387, 394 Cer 9, 10 Cetinje 43, 190, 224, 269, 299, 332, 379, 398 Cirih 39 Cres 115 Crna Gora 3, 5, 6, 7, 9, 15, 18, 19, 23, 24, 26, 27, 33, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 60, 61, 62, 68, 81, 83, 86, 87, 88, 89, 92, 93, 95, 96, 105, 107, 117, 121, 124, 128, 139, 150, 155, 163, 165, 172, 181, 190, 203, 219, 223, 224, 227, 246, 249, 261, 271, 281, 292, 294, 298, 299, 315, 327, 329, 332, 333, 345, 355, 381, 401 Crno more 31, 79, 362 Čačak 318, 379 Cebine 217 Čehoslovačka 29, 30, 31, 82, 117, 133, 151, 178, 196, 197, 199, 215, 235, 244, 252, 316, 318, 336, 354, 363, 402 Černovice 39 Češka 39, 78, 236, 255, 364 Ćuprija 60 Ćustendil 34, 116 Dalmacija 8, 9, 12, 15, 20, 24, 25, 33, 39, 40, 41, 55, 57, 58, 60, 62, 68, 76, 87, 88, 89, 92, 93, 95, 96,105,107,121,125,143, 146, 147, 161, 170, 190, 209, 218, 234, 249, 268, 281, 292, 295, 315, 317, 401 Dečani 43 Delnice 113 Denkerk 369 Dobrudža 27, 361 Dojransko jezero 32 Donji Polog 171 Drač 397 Drava 236 Drezden 160, 350 Drina 272 Drvar 68, 318 Dubrava 248 Dubrovnik 68, 218, 295 Dugo Selo 315 Dunav 28, 31, 57, 75, 86, 146, 162, 184, 292, 298, 315, 361, 363, 368, 394, 399, 404

4 2 7

Durmitor 400 Duvno 218 Đakovica 236 Đakovo 46, 49 Đerdap 388 Đevđelija 31, 298 Đumaja 34 Đuševo 79 Egejska Makedonija 32, 171 Egejsko more 31, 180, 281, 372 Egipat 392 Elbasan 32 Engleska 77, 114, 316, 318, 337, 404 Estonija 117, 248 Etiopija 256, 320, 350 Evropa 3, 16, 30, 31, 33, 35, 49, 57, 61, 69, 82, 103, 109, 110, 111, 116, 117, 173, 178, 179, 193, 197, 210, 214, 216, 232, 235, 255, 287, 303, 312, 315, 316, 320, 321, 324, 325, 337, 338, 361, 363, 365, 367, 374, 383, 401, 404 Finska 117 Firenca 12 Foča 317 Fojnica 296 Frajburg 39 Francuska 10, 22, 35, 36, 57, 58, 60, 65, 77, 82, 104, 114, 116, 117, 133, 164, 171, 173, 178, 179, 180, 196, 197, 199, 211, 215, 233, 234, 240, 243, 247, 248, 252, 255, 256, 271, 281, 290, 316, 318, 321, 329, 347, 358, 361, 362, 363, 366, 367, 375, 378, 402 Fušl 369 Futog 63 Gaeta 89 Galicija 55 Glamoč 222 Glina 222 Gorica 7, 20, 357 Goričani 68 Gorička 20 Gornja Radgona 88 Gornji polog 171 Gorski Kotar 65, 146 Gospić 268 Grac 39, 387, 394, 397 Gradačac 296 Gradsko 80 Grčka 31, 32, 33, 61, 80, 114, 170, 219, 281, 355, 360, 363, 365, 366, 368, 369, 370, 373, 374, 383, 389, 391, 392, 396, 400, 401, 402, 403 Hajdelberg 39 Hale 39 Hercegovina 60, 218, 299


Holandija 77, 316^ Horgoš 31, 315 Hrvatska 3, 4, 8, 10, 12, 15, 20, 22, 28, 31, 32, 39, 40, 41, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 57, 58, 60, 62, 65, 66, 68, 76, 86, 87, 90, 92, 93, 97, 99, 104, 105, 107, 110, 111, 112, 121, 123, 124, 134, 143, 144, 145, 148, 156, 157, 158, 161, 167, 174, 181, 185, 191, 204, 209, 217, 218, 219, 222, 223, 227, 253, 258, 261, 266, 267, 269, 271, 272, 273, 274, 275, 283, 292, 293, 295, 296, 297, 298, 299, 301, 302, 303, 304, 305, 307, 309, 315, 321, 322, 326, 327, 329, 331, 338, 340, 342, 345, 358, 365, 367, 380, 381, 392, 395, 401 Hvar 185 Idrija 60 Ilok 296, 305 Insbruk 39 Istra 7, 9, 10, 20, 25, 87, 88, 93, 96, 115, 124, 387 Italija 3, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 19, 25, 27, 28, 32, 33, 34, 35, 39, 77, 88, 89, 90, 114, 115, 116, 142, 161, 163, 169, 170, 173, 179, 180, 181, 186, 187, 192, 193, 197, 201, 209, 210, 255, 256, 266, 267, 271, 274, 275, 283, 285, 292, 293, 308, 316, 318, 320, 321, 357, 360, 361, 363, 365, 368, 371, 372, 374, 375, 380, 388, 389, 392, 394, 395, 400, 403 Jablanica 60 Jadran 14, 24, 27, 33, 114, 115, 170 Jadransko more 8, 31, 79, 292 Jagodina 60, 403 Jajce 391 Japan 274 Jedrene 32, 335 Jesenice 318 Jugoslavija 12, 15, 24, 27, 28, 38, 50, 66, 67, 71, 73, 74, 77, 78, 84, 89, 98, 104, 108, 112, 113, 122, 124, 137, 148, 149, 156, 160, 164, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 179, 180, 181, 182, 183, 186, 187, 190, 191, 192, 193, 197, 198, 199, 200, 202, 205, 207, 208, 209, 211, 213, 214, 215, 216, 217, 219, 220, 221, 222, 223, 225, 226, 227, 230, 232, 233, 234, 235, 236, 238, 240, 241, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 254, 255, 256, 259, 260, 261, 262, 263, 266, 268, 269, 271, 272, 273, 275, 276, 277, 278, 279, 281, 282, 283, 286, 287, 288, 290, 291, 292, 293, 297, 299, 300, 302, 303, 304, 306, 307, 308, 309, 310, 313, 314, 318, 320, 321, 322, 325, 328, 329, 332, 336, 338, 341, 342, 345, 350, 357, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 373, 374, 375, 384, 385, 386, 393, 394, 395, 404 Južna Afrika 57

367, 376, 387, 396,

368, 377, 388, 399,

369, 379, 389 400,

370, 380, 390, 401,

371, 382, 391, 402,

372, 383, 392, 403,

Južna Amerika 14, 57, 271 _ Južna Srbija 58 Kačanik 89 Kairo 369 Kamnik 318 Kanada 57, 58, 65 Karavanke 31, 360 Karlovac 75, 107, 395, 399 Karpati 55 Kastav 115 Kavadar 64 Kenija 373 Kina 151 Klagenfurt 9, 387, 394 Kočani 64, 83 Kolubara 9, 10, 170. 201 Komovi 400 Kopaonik 185 Koprivnica 316 Korča 32, 89 Korčula 187 Kordun 146 Koruška 20, 32, 87, 88, 89, 95, 357 Kosovo, 8, 9, 34, 73, 80, 89, 96, 98, 107, 137, 170, 181, 261, 360 Kosovo i Metohija 33, 40, 41, 49, 55, 58, 59, 60, 63, 83,148, 165, 171, 190, 217, 249, 254, 271, 315, 332, 395 Kostur 32 Kragujevac 60, 75, 220, 224, 230, 318, 329, 379, 398 Krraljevo 60, 329 Kranj 315 Kranjska 20, 90 Krašići 49 Krf 16, 17, 18, 22, 86 Krit 403 Kriva Palanka 79 Kruševac 60, 220, 317, 318 Kumanovo 32, 79, 171 Kvarner 25 Labin 102 Lajpcig 39 Lastovo 115 Lavov 39 Lazarevac 318 Lepoglava 160, 189, 288 Lerin 32 Leskovac 40, 60, 80, 319 Letonija 117, 248 Lijež 39 Lika 57, 146, 147, 222, 268 Lion 57 Lipare 273 Litvanija 117, 248 Livno 218 London 10, 12, 19, 251, 287, 369, 381, 389 Loren 164, 171


4 2 9

Lošinj 115 Lovćen 9 Lozovac 319

Novi Sad 23, 68, 75, 164, 190, 315, 317, 330, 332, 344, 394 Novi Zeland 57

Lješ 397 Ljubljana 4, 68, 75, 82, 115, 167, 189, 190, 209, 215, 226,243, 268, 315, 326, 328, 332, 336, 358, 393, 398

Njujork 235

Mačva 64 Mađarska 7, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 40, 44, 59, 61, 77, 78, 87, 89, 95, 106, 107, 116, 117, 123, 165, 181, 185, 186, 209, 210, 255, 256, 292, 316, 360, 362, 363, 365, 386, 388, 389, 394, 397, 399, 400 Makarska 277 Makedonija 6, 8, 9, 15, 18, 27, 31, 32, 33, 34, 39, 40, 41, 50, 51, 54, 55, 57, 58, 59, 60, 63, 64, 73, 83, 87, 89, 96, 98,105, 107, 124,125, 128, 137, 139, 148, 155, 156, 157, 162, 163, 165, 170, 171, 181, 185, 186, 190, 197, 209, 223, 227, 242, 243, 249, 251, 261, 271, 292, 315, 324, 327, 330, 332, 361, 365, 389, 396, 398, 399 Mala Azija 7 Maribor 9, 20, 75, 88, 160, 189, 329 Marsej 194, 210, 272, 319 Mediteran 291 Medveđa 80 Međumurje 20, 28, 41, 52, 58, 59, 92, 116, 121, 124, 399 Meksiko 233 Metohija 181, 299 Minhen 39, 270, 287 Mitrovica 68 Mohač 116, 367 Morava 7, 31, 34, 60, 298, 315 Moravska 236 Moravska dolina 28 Moskva 106,151, 194, 222, 238, 239, 240, 242, 244, 247, 251, 253, 362, 364, 371, 381, 383 Mostar 51, 75, 218, 277 Nađ Kanjiža 271, 394 Našice 68, 107 Neij 116 Nemačka 3, 16, 31, 33, 57, 61, 62, 65, 77, 82, 90, 94, 114, 160, 164, 188, 201, 210, 214, 215, 235, 243, 246, 248, 255, 256, 259, 266, 267, 271, 273, 275, 278, 280, 281, 283, 284, 286, 288, 293, 302, 316, 318, 319, 320, 321, 325, 341, 350, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 370, 371, 372, 375, 380, 382, 383, 385, 386, 389, 390, 391, 392, 394, 395, 396, 400, 403, 404 Neretva 218, 400 Nikšić 224, 317, 329, 401, 402 Niš 11, 14, 60, 75, 81, 107, 190, 291, 296, 315, 344, 387 Norveška 114, 244, 356

Obilićevo 318 Ogulin 160 Ohridsko jezero 32, 361, 334 Osijek 68, 75, 273, 330 Palagruža 115 Pale 401 Pančevo 60, 68, 75, 201, 292, 319 Paraćin 57, 60, 65, Pariz 10, 12, 19, 20, 39, 57, 92, 116, 177, 232, 234, 235, 240, 241, 242, 247, 256, 287, 328 Pečuj 31, 397 Peć 43 Pelagonija 83 Pešta 54, 162 Petrič 116 Petrograd 10, 39 Pirej 392 Pirinska Makedonija 32, 171, 186 Piškopeja 32 Plaško 222 Podgorica 9, 31, 107, 329, 379, 397 Podgradec 32, 89 Podravina 357 Podunavlje 8, 64, 117, 273, 291, 320, 321, 366 Poljska 117, 193, 248, 255, 367, 393 Pomoravlje 40, 64, 72, 361 Poreč 171 Posavina 64 Postojna 31 Požarevac 189 Prag 39, 185, 293, 337, 354 Prahovo 57 Prekomurje 28, 59, 92, 116, 399 Prenj 400 Prespansko jezero 32 Prijedor 318 Prilep 60, 64 Primorje 124 Priština 80 Prizren 79 Prnjavor 59, 22 Ptuj 102 Pula 102 Rajna 255 Rapai 25 Rijeka 20, 25, 93, 115, 124 Rim 10, 12, 195, 269, 275, 276, 293, 358, 362, 386, 388 Ristovac 171 Rumunija 9, 28, 29, 32, 33, 44, 55, 89, 115, 116, 117, 185, 217, 255, 316, 360, 362, 363, 365, 370, 371, 387, 394, 397


Rusija 4, 5, 8, 13, 16, 24, 27, 35, 39, 44, 102, 105, 106, 107, Ì09, 116, 152, 201, 238, 280, 289, 302, 307, 353, 362, 363, 364, 375, 383 Sandžak 7, 40, 50, 60, 73, 83, 148, 190, 246 299 Sarajevo 43, 46, 50, 51, 54, 68, 75, 79, 190, 237, 277, 278, 305, 318, 332, 341, 394, 400 Sava 22, 31, 75, 86, 146, 162, 184, 399, 400 Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika 116, 151, 156, 157, 160, 213, 215, 232, 233, 238, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 252, 256, 312, 313, 336, 350, 353, 354, 355, 361, 362, 364, 365, 371, 375, 378, 379, 382, 383, 386, 389, 391, 397, 400, 401, 404 Segedin 9, 31, 161, 397 Senta 75 Severna Amerika 271 Severna Bukovina 364 Severna Srbija 58 Sevojno 400 Sinj 46, 224, 277 Sirija 256 Sisak 68 Sjedinjene Američke Države 13, 14, 16, 19, 24, 51, 57, 58, 61, 77, 114 t 116, 151, 186, 207, 252, 256, 271, 287, 303, 316, 328, 331, 335, 350, 355, 369, 370, 374, 375, 383, 400 Skadar 31, 89, 163, 397, 399 Skadarsko jezero 32, 83 Skoplje 32, 34, 43, 64, 68, 74, 75, 79,107,163, 170, 171, 190, 226, 299, 319, 326, 332, 355, 379 Slavonija 15, 40, 58, 60, 62, 63, 64, 68, 78, 87, 92, 93, 104, 105, 107, 112, 116, 121, 143, 164, 190, 218, 219, 292, 398 Slavonska Požega 273, 330 Slavonski Brod 107, 273, 317 Slovačka 274, 385 Slovenija 3, 4, 8,15, 18, 20, 31, 38, 39, 40, 41, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 57, 58, 60, 62, 65, 66, 67, 68, 71, 76, 78, 86, 88, 92, 93, 95, 97, 99, 100, 104, 105, 108, 111, 112, 113, 121, 124, 125, 126, 147, 149, 156, 157, 161, 164, 167, 168, 169, 182, 190, 209, 217, 219, 222, 223, 227, 228, 232, 261, 266, 268, 278, 280, 286, 291, 292, 303, 304, 315, 319, 322, 327, 332, 338, 342, 344, 373, 385, 398, 399 Smederevo 278, 317 Smederevska Palanka 60, 288, 317 Sofija 162, 170, 185, 245, 271, 361, 362, 363, 378, 387, 400 Solun 31, 79, 161, 170, 236, 281, 370, 372 Sombor 75 Split 68, 75, 93, 107, 190, 277, 330, 379, 391 Srbija 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 31, 32, 34, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 68, 72 74, 75, 76, 81, 83, 86, 90, 92, 93, 95, 98,

100, 105, 107, 114, 116, 118, 121, 123, 124, 125, 127, 128, 137, 139, 140, 147, 161, 163 166, 169, 170, 171, 172, 190, 191, 202, 203, 209, 219, 220, 221, 223, 227, 249, 253, 26o! 262, 268, 278, 280, 292, 294, 297, 298, 299 303, 304, 305, 308, 315, 317, 321, 327, 33l| 332, 336, 337, 340, 341, 356, 376, 380, 381 Srednja Evropa 8, 80, 123 Sredozemlje 58, 256 Sredozemno more 292 Srem 58, 59, 63, 65, 68, 75, 92, 125, 143, 164, 190, 209, 218, 283, 294, 295, 296, 297, 298' 305, 307 Sremska Mitrovica 189, 241, 291, 305, 307 Sremski Karlovci 43 Stalać 79 Stara Kanjiža 184 Stari Bečej 184 Stražilovo 102 Strumica 64, 79, 116 Subotica 75,184, 226, 298, 315,317, 326, 332 Suec 365 Sv. Đorđe 80 Šabac 31, 78, 319 Šibenik 75, 102, 298, 330, 330, 319, 391 Šid 296, 305 Široki Brijeg 277 Španija 164, 215, 220, 230, 232, 233, 234, 238, 240, 329, 350 Štajerska 20, 88 Štip 34, 79, 163 Štore 318 Šumadija 183, 184, 235, 283 Švaben 164 Švajcarska 77, 114, 316, 347, 404 Švaicvald 164 Švedska 77, 404 Tacen 243 Taraboš 165 Temišvar 31, 114 Timočka Krajina 64 Timok 298 Tirana 89, 163 Tisa 315 Topčider 174 Toplica 60 Torino 274 Trakija 361, 387 Travnik 51, 277, 296 Trbovlje 217 Trgovište 79 Triglav 236 Trn 116 Trogir 75 Trst 7, 9, 20, 25, 31, 44, 161, 357, 391 Tulare 80 Tuluz 57, 234 Tunis 256


Turska 4, 5, 6, 32, 40, 54, 57, 59, 170, 201, 350, 362, 363, 364, 365, 368, 369, 370, 374, 383, 387, 389, 404 Tuzla 51 Ugarska 292, 294 Ukrajina 248 Ulcinj 60, 165, 236 Una 400 Ustiprača 317 Užice 79, 317, 318, 400, 403 Valona 89 Varaždin 73, 317 Vardarr 7, 31, 298, 365 Vardarska Makedonija 32, 34, 171 Vama 161 Varoš 79 Vatikan 8, 24, 25, 39, 41, 45, 48, 114, 181, 261, 275, 276, 277 Vašington 10 Velebit 400 Velenje 71 Veles 64, 80 Velika Britanija 35, 77, 78, 109, 116, 180, 243, 244, 256, 270, 271, 281, 283, 290, 309, 320, 361, 362, 363, 364, 365, 368, 369, 370, 373, 374, 375, 383, 386, 392, 400 Velika Kikinda 75 Veliki Bečkerek 68, 75 Venecija 328 Versaj 55 Vidin 116 Vihor 273

168,

179, 285, 366, 389,

4 3 1

Vinkovci 218, 273, 305 Virpazar 224 Visoko 46, 277 Višegrad 79, 326 Viši 274 Vizantija 276, 326 Vojvodina 4, 6, 15, 23, 24, 28, 40, 41, 51, 52, 54, 58, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 78, 87, 93, 98, 105, 112, 121, 123, 125, 127, 155, 161, 164, 169, 182, 183, 184, 190, 209, 223, 225, 227, 249, 251, 261, 291, 292, 293, 294, 295, 297, 298, 315, 327, 345, 356, 389, 395 Volos 392 Vranje 79, 80 Vrhbosna 46 Vršac 31, 75, 325 Vučje 319 Vukovar 63, 107, 108, 112, 218, 305, 306 Zadar 115, 170, 272, 397 Zagreb 20, 23, 39, 46, 68, 74, 82, 93,106, 143, 167, 177, 189, 190, 209, 221, 226, 237, 248, 249, 253, 267, 277, 283, 294, 305, 315, 317, 318, 319, 326, 328, 330, 335, 346, 355, 358, 373, 393, 394, 395, 398, 399, 403 Zapadna Evropa 163 Zemun 31, 60, 68, 74, 75, 150, 201, 315, 319 Zenica 319 Zvečan 319 Ženeva 21, 22, 24, 86, 236 Županja 68

107, 233, 295, 331, 396, 316,

Branko Petranovic - Istorija Jugoslavije - I Knjiga

Recommend Documents