1. Osnovn Osnovnii zadatak zadatak metal metaloge ogeni nije je da proučava povezanost i razmještaj čvrstih mineralnih sirovina u vremenu i prostoru, u skladu sa geološkom građom terena. Ako bismo zadatke metalogenije posmatrali konkretnije, onda bi mogli navesti slijedeće: Metalogenija utvrđuje geološku zakonitost razmještaja rudnih ležišta i rudonosnih formacija u vremenu i prostoru; Vrši metalogenetsku rejonizaciju na: provincije, zone, rejone, polja itd.; Utvrđuje vremenski redosljed stvaranja raznih genetskih tipova orudnjenja, rudonosnih formacija i parageneza; Procjenjuje i određuje erozioni nivo magmatskih intruzija radi definisanja određenih parageneza nastalih pod odgovarajućim pH parametrima geohemijske sredine; Otkriva ¨slijepa¨ rudna ležišta, kao i metalogenetske jedinice maskirane mlađim sedimentima, izlivima lafa i tufova, vodom, ledom itd.; Zajedno sa geohemijom ispituje zagađenje sredine i zaštitu okoliša; Određuje vrijeme trajanja, početka i završetka pojedinih orogenetskih ciklusa, njihovih stadija, faza i formacija; Izrada finalnog produkta: prognozne karte-oleate za pojedine mineralne sirovine 2. Šta su su neptuni neptunistič stička ka i pluton plutonistič istička ka teorija teorija Neptunistička teorija zastupala je mišljenje da je većina stijena nastala taloženjem iz vode. Plutonistička teorija je zastupala mišljenje da je vatra uzrok svim kretanjima i pomjeranjima. Zastupnici ove teorije su Heraklit i Empedokles. 3. Na terenima bivše Jugoslavije Jugoslavije i BiH najveći doprinos metalogeniji metalogeniji dali su: Jurković (1959, 1962), Janković(1967, 1977, 1994), Ramović (1968, 1983), Kubat (1978, 1982, 1997), Šinkovec (1978), Vanđiel (1979), Mioč (1984), Pamić (1984, 1996) idr. 4. teorij teorija a pomijera pomijeranja nja konti kontinen nenata ata Još mnogo davno mislilo se da postoji postoji samo jedan, i to to jedinstven kontinent. kontinent. Tako je mislio mislio F r a n s i s D e k o n (1629). A l f r e d V e g e n e r (1880 - 1930) vr vršio je je re rekonstrukciju po pojedinih ko kontinenata sl služeći se se dokazima: geologije, geodezije, geofizike, paleontotogije, paleontotogije, paleo-klimatologije i dr..Geolozi su u današnjim pozicijama Južne Amerike. Afrike, Australije, Indije. Antarktika. Madagaskara, našli da je zaleđivanje zaleđivanje bilo jace i prostranije prostranije u permo-karbonu permo-karbonu i pleistocenu. pleistocenu. Da su se tokom geološke istorije pomjerali kontinenti jedan od dokaza je i sličnost permskih tvorevina u basenima sjeverozapadne Australije i Indije, te građe Australije i Antarktika. Teorija pormjeranja pormjeranja kontinenata smatra smatra da su svi sadašnji kontinenti kontinenti bili u početku jedinstven jedinstven kontinent nazvan "Pangea" . Prvo razdvajanje Pangee izvršeno je u dvije kontinentalne skupino Lavraziju na sjeveru i Gondvanu (Afrike, Južne Amerike, Antarktika, Indije i Australije) na jugu, prije oko 135 MG. 5. Karakterist Karakteristike ike orog. orog. Pojasa Pojasa po Pamicu Pamicu 1)Orogenski pojasevi su interkontinentalne strukture nastale u toku jednog ili više ciklusa, specifičnih geološko-metalogenetskih geološko-metalogenetskih karakteristika, izduženog su oblika i dosežu više hiljada kilometara. 2)Predstavljaju zone seizmičke aktivnosti 3)Sedimentne formacije su marinskog postanka. 4)Strukturna i facijalna zonalnost je paralelna pružanju pojasa, iako, po pravilu, ove pojaseve karakteriše velika tektonska poremećenost. 5)Predstavljaju izrazito kompresijska područja, sa borama i navlakama. 6)Po kraćoj osi-širini jako su redukovani. 7)U dijelovima intenzivnije tektonske aktivnosti pojačani su procesi metamorfizma i nastanak metamorfnih stijena. 8)Fundament alpskih planinskih vijenaca je kontinentalna kora. 9)Vrijeme trajanja tektonskih pokreta:magmatizma, metamorfizma i orudnjavanja je relativno kratko u odnosu na vrijeme evolucije cijelog orogenetskog ciklusa.
10)U pojasevima preovlađuju sedimentne stijene, a magmatske i metamorfne pokazuju pravilan raspored u njima.
6. Morfologiju morskog dna cine: Kontinentalni plato nalazi se između obale i dubine od 200 metara. Zauzima oko 7.5 % površine okeana. Kontinentalni nagib-prag počinje od ivice kontinentalnog platoa na 200 metara dubine, gdje dno naglo strmo pada. Kontinentalni nagib obuhvata 8,5 % okeanske površine Ponori ili bezdani nalaze se u nepreglednim podmorskim ravnicama, na dubinama od 4.000 m. Tu se uzdižu ogromni planinski vijenci i bregovi, srednjeokeanski grebeni i planinski šiljci. Podmorski grebeni su duboke frakture u okeanskoj kori. To su mjesta širenja morskog dna. Redovno su ispresijecani poprečnim rasjedima (tzv. transformni rasjedi). 7. Osnovne postavke tektonike ploca 1) U smislu mehaničkog ponašanja stijena u Zemlji jasno su odijeljeni gornji čvrsti dio litosfere (tektosfera). i donji semifluidni "sloj¨ astenosfera. 2) Sve tektonske aktivizacije vezane su za određene pojaseve (orogene) koji na površini Zemlje predstavljaju seizmičke zone. 3) Litosfera, odnosno tektosfera izdijeljena je na više samostalnih ploča: američka, evroazijska. afrička, indoaustralijska, pacifička i antarktička, i manje, mikroploče (blokove) kao što su: arabijska, indijska, apulijska i dr. 4) Seizmički pojasevi svijeta pretstavljaju zone diferencijalnih kretanja ploča. 5)Linije koje razdvajaju dvije ploče su putevi pridolaska magme iz astcnosfere koja poslije hlađenja pretstavlja tip okeanske kore. 6)Duž akrecijskih (priraštajnih) rubova ploča novonastala akrecijska kora se lateralno kreće i širi u pravcu kontinenata (godišnje 2-10 cm). Ploče koje se sučeljavaju mogu biti. obje okeanske, jedna okeanska a druga kontinentalna i obje kontinentalne. Na mjestu sučeljavanja ploča, gdje jedna klizi pod drugu i uranja u omotač stvaraju se subdukcijske zone (SI. 53), odnosno konzumacijski (razarački) rubovi ploča, kao i uvale. U sudaru okeanske i kontinentalne kore, te obadvije kontinentalne nastaju vjenačne planine (Indija - Tibet -Himalaji). 8. Akrecijski ili priraštajni rubovi ploča Ovi rubovi predstavljaju grebene koji se na površini Zemlje pružaju na dužini preko 60.000 km, a širine 1 000-1.500 km. Stub od površine do Mohoa debeo je 8,5 km, a u njegovoj građi od vrha do Mohoa učestvuju: rožnaci. bazalti, dijabazi-doleriti, gabro. amfiboliti, a ispod Moho diskontinuiteta su ultramafiti. 9. Konzumacijski ili razarački rubovi ploča Na površini Zemlje konzumacijski rubovi predstavljeni su u recentnim uslovima otočnim lukovima ispred kojih su razmješteni dubokomorski rovovi koji se mogu pratiti hiljade kilometara (zapadna obala Pacifika). Ovi rubovi još se nazivaju i konvergentnim rubovima ploča. To su široke i složene zone u kojima litosfera duboko tone u unutrašnjost Zemlje do oko 700 km (subdukcijska zona). 10.Transformni rasjedi (frakture) Transformni rasjedi su okomiti na srednjookeanske grebene i abisalne ravnice. Duž njih dolazi do kretanja ogromnih blokova okeanske kore.Duž njih dolazi do formiranja dubokih dolina oko 1 500 m ispunjenih vulkanskim materijalom. 11.Stadiji jednog orogenetskog
Polazeći od osnovnih postavki tektonike ploča izdvaja se više stadija jednog orogenetskog ciklusa (I s a k s, et al., 1968; W i I s o n, 1965; J a n k o v i ć, 1994) kao što su: 1) Interkontinentalna riftovanja, 2) Širenje riftova i otvaranje okeana, Zatvaranje okeana (subdukovanje) Sudari (kolizije) kontinenata Postkolizijski geotektonski procesi poslije sudara kontinenata.
12.Stadij interkontinentalnog riftovanja On se očituje u dubinskom rasjedanju i horizontalnom širenju kontinenata sa vulkanizmom alkalijskog karaktera, lokalnim intruzijama i stvaranjem epikontinentalnih bazena. 1) Rudna ležišta ovog stadija vezana su za subvulkanske hipabisalne intruzije: Sn-F-Nb ležišta, ležišta soli, obojenih metala, kao i hidrotermalna ležišta Pb. Zn. Ba i Hg. 2) Karbonatitska ležišta su: U. Cu, Th, rijetke zemlje i dr. 3) ležišta evaporita (gips i razne soli), 4) vulkanogeno-sedimentna ležišta željeza i Mn-oksida (Janković, 1987). 5) stratiformna ležišta bakra (Katanga) i dr 13.Širenje riftova i postanak okeanske kore Ovaj stadij tektonike ploča predstavlja mehanizam, kada se na račun gornjeg omotača formira okeanska kora, koja neprekidno raste i stalno se lateralno širi. U ovom stadiju formiraju se: 1)ležišta alpinotipnih hromita, 2) hidrotermalna ležišta sulfida, platine, bakra, 3) stratiformna ležišta, 4)zatim manganske nodule na dnu okeana i dr.. 14.Ležišta vezana za zatvaranje okeana (subdukciju) Ovo su ležišta vezana za stadij zatvaranja okeana (subdukovanje). U ovome stadiju tektonike ploča nastaju razni tipovi rudnih ležišta: 1) porfirska ležišta bakra sa zlatom, 2)polimetalična ležišta sa baritom, 3)vulkanogeno-sedimentna ležišta bakra sa Pb i Zn, 4) te ležišta sumpora i žive, 5) porfirska ležišta bakra, 6)skarnovska i metasomatska polimetalična ležišta obojenih metala: Pb, Zn, Sb, Hg 15.Ležišta vezana za prostor sudara kontinenata Na mjestima sudara kontinenata, formirala su se i raznovrsna rudna ležišta: 1)ležišta kalaja i volframa, olova i cinka, volframa, bakra, molibdena i antimona, zlata 16.Jadransko-dinaridska karbonatna platforma (JDKP) Sastavljena je od (a) gornjopaleozojskih kompleksa; (b) srednjepermskih do noričkih riftogenih kompleksa (c) U gornjem trijasu Dinarida počinje noričko-lutetska karbonatna platforma. Jadransko-dinaridska karbonatna platforma završava sa transgresivnim eocenskim flišem i eocensko-miocenskim molasnim promina tvorevinama i neogenim ugljenim bazenima. 17.Karbonatno-klastične formacije pasivnog kontinentalnog ruba (KKFPR). Izgrađene su od jurskih i krednih karbonatnih i klastičnih formacija, debljine preko 3.000 m, taložene na padini JDKP. Ove formacije odgovaraju Bosanskom i Durmitorskom flišu. 18.Ofiolitska zona Dinarida (OZD) U njoj se nalazi više vrsta formacija: 1) mezozojska radiolaritna sa bazallima, debljine oko 800 m.
2) melanžne tvorevine sa grauvakama i izljevima bazalta, tufovi, gabri, serpentiniti, radiolariti te krečnjaci. 3)sami ofioliti; dijabazi. gabri, peridotiti u masivima veličina 500 - 1.000 km 2, u čijoj podlozi leže amfiboliti- rjeđe eklogiti. 4) gornjo-jursko-donjokredne transgresivne formacije konglomerata, breča, pješčara, laporaca, peridotita, debljine oko 1.000 - 2.000 m.
19.Sedimentne, metamorfne i magmatske jedinice aktivnog ruba Tetisa (Vardarska zona-VZ) 1)Kredno-donjo paleogene sekvence. 2)tektonizirani ofiolitni melanž, 3) paleogenske regionalno metamorfisane sekvence(filiti, metapješčari, zelene facije stijena, gnajsevi, mermeri i dr.). 4)kolizijski granitoidi i 5) postkolizijske-vulkanske stijene. 20.Prelazna alpsko-dinaridska zona (PADZ) 1)Savska navlaka, 2) paleozojsko-trijaska navlaka Južnih Alpa, 3)Sjeverozapadni Dinaridi i 4)Kredno-paleogeni fliš "Slovenskog korita". 21.Uporedba tektons???? 22.Inicijalni (geosinklinalni) stadij Pod geosinklinalom se podrazumijevaju zamišljeni labilni dijelovi litosfere. Ovaj stadij karakteriše se erupcijama lava i označava početak orogenetskog ciklusa, odnosno početkom formiranja geosinklinale u Zemljinoj kori*. 23.Sinorogenetski (geosinklinalni) stadij (srednji i kasni) Ovaj stadij razvoja geosinklinale odlikuje se prestankom tonjenja i njenog prelaza u ubrani pojas. Ovo je vrijeme dostizanja maksimalnog tonjenja geosinklinale kada sedimenti dolaze u sredine drugih parametara (T i P). te počinje topljenje sedimenata i obrazovanja migme 24.Subsekventni (geosinklinalni) stadij (kasni) Odmah poslije sinorogena, ponekad i nešto kasnije nastavljen je kiseli magmatizam pa se i zove subsekventni što znači da kasni za sinorogenetskim.Rudna ležišta ovog stadija imaju visok stepen izdiferenciranosti hidrotormalnih rastvora. Uglavnom se formiraju:Hidrotermalne žice kvarca vezane za male intruzije granitoida, zatim kvarc-zlatonosne žice. pirhotinsko-halkopiritnopiritne i dr.,Polimetalna ležišta sa olovom, cinkom i bakrom, također genetski vezani za granitoide,Metasomatska ležišta polimetala i Epitermalna ležišta Sb-As-Hg. 25.Finalni (geosinklinaini) stadij Sada je već naborana oblast, posve izdignuta i prešla u kraton (mladu platformu). U ovom stadiju nastala su, uglavnom, polimetalna ležišta: Baritno-fluoritska-polimetalna sa Pb. Zn, Cu, Mg, Fe i dr., Polimetalna ležišta, vezana za male intruzije hematitsko-baritno-fluoritsko-srebronosno-kvarcnim i drugim asocijacijama. 26.
Vulkani izvan Zemlje Mjesec nema velikih vulkana ni burnih erupcija, a zanimljivo je da je erupcija na Mjesecu nešto sasvim drugačije od one na Zemlji. Zemljini vulkani su relativno mladi – nastali su prije nekoliko stotina tisuća godina, dok se većina erupcija na Mjesecu dogodila prije tri do četiri milijuna godina. Nadalje, gravitacija na Mjesecu je šest puta slabija od gravitacije na Zemlji, što znači da na Mjesecu lava teče puno brže i mogla je u kraćem vremenu pokriti
veću površinu. Također, na Mjesecu nema vode, a vodena para je jedan od najčešćih uzročnika burnih erupcija na Zemlji. Mars ima najveće vulkane u cijelom Sunčevom sustavu. Primjerice, Olympus Mons je najveći i najmlađi vulkan na Marsu, a visok je gotovo 27 km, širok 700 km, dok mu je širina na vrhu 72 km. Usporedbe radi – Mauna Kea je najveći vulkan na Zemlji, a visok je 10 km i širok 120 km. Kao i na Mjesecu, i na Marsu se većina erupcija dogodila prije tri do tri i pol milijuna godina pa su šanse da se erupcija na Marsu vidi i danas vrlo male
27. Trenutno
aktivni vulkani Na Zemlji je trenutno aktivno mnogo vulkana, neki samo bacaju dim, a neki tjeraju tisuće ljudi na bijeg. Evo samo nekih trenutno aktivnih vulkana i njihovih zadnjih jačih erupcija: Bulusan, Filipini, 1995. Canlaon, Filipini, 2003. Heard Island, Australija, 2004. Merapi, Java, Indonezija, 2006. Sakura-jima, Japan, 2005. Kilauea, Havaji, SAD, 2005. St. Helens, SAD, 2005. Karimski, Rusija, 2005. Anatahan, Marijansko Otočje, 192
28.Vulkani se dijele prema: mjestu pojave (kopneni, podmorski ili podvodni) vremenu pojave (ugašeni i živi ili aktivni); obliku vulkanske aktivnosti (fumarole, solfatare, mofete, gejziri, termalne vode i dr.); vrsti, sastavu, obliku i kretanju lave (havajski, strombolski, vulkanoški, peleški, vezuvski i azerbejdžanski); obliku kupe, vrsti i strukruri nataložene vul. mase (konusni s kraterom, štitasti i kupolaste). Stromboli je jedan od Aolskog ostrva u Italiji.Ostrvo je precnika 2 km i visine 900 m iznad povrsine mora.Stromboli je jedan od najljepsih vulkana na Zemlji.Eksplozije na Stromboliju se sastoje od gasnih eksplozija koje izbacuju usijanu lavu iz grotla.Vece erupcije i potoci lave su rijedje.1919 ,4 covijeka su poginula i 12 kuca unisteno od blokova koji su tezili 60 tona Vezuv je slozen vulkan,koji ima dugu istoriju.Vezuv je strato-vulkan.5960 i 3580.god.prije nove ere.Vezuv je imao je dvije erupcije koje su poznate kao najvece u Evropi. Ararat je najveci i najvisi vulkan u Turskoj.Ararat je strto-vulkan.Najucestalije erupcije najvjerovatnije su bile u poslednjih 10 000 godina. 29.Vulkani u europi 30.Vulkani u davna vremena 31.Vulkani na dnu okenana Podrucije oko Tihog okeana naziva se-vatrenim prstenom-jer njegove obale okružuju vulkani.Rječ je o najsilovitijim vulkanima na svjetu.Najviši vulkan na svjetu nalazi se upravo u vatrenom prstenu.Ohos(Ojos) del Salado na Andima,na granici Argentine i Čilea,visok je 6887 m.Vulkani vatrenog prstena daleko su moćnijih od okeanskih vulkana jer se u gustoj lavi nalazi zarobljena para.Para je u lavi zatvorena kao mjehurići vazduha u šampanjcu i može da eksplodira i stvori penušavu lavu koja se zove plovućac 32.Šta je to zemljotres Zemljotres, potres ili trus, to su nagli, iznenadni i kratkotrajni pokreti slojeva Zemljine kore, koji u obliku udara, valova, drhtanja i tutnjave izazivaju potrese. Zemljotresi se dijele: 1. Prema uzrocima pojave: tektonski, vulkanski, urvinski i
meteorski 2.Prema mjestu pojave – 1.kopneni i 2.podmorski (Tsunami – 26.12.2004. Indijski ocean) 3. Prema pravcu prostiranja Centralni lateralni i linearni ili aksijalni 4. Prema načinu opažanja makroseizmi mikroseizmi 33.Pojava potresa sastoji se od: prethodne faze s tutnjavom i manjim udarima glavna faza sa najjačim udarima i završne faze sa slabijim udarima, podrhtavanjem i tutnjavom 34.Potresi su na Zemlji rasprostranjeni po oblastima tzv. trusne oblasti : Seizmičke oblasti sa čestim i jakim potresima su u prostoru Tihog oceana i duž njegove zapadne i istočne obale, zatim u prostoru Sredozemnog mora i duž alpskih i himalajskih vjenačnih planina. Penseizmičke oblasti s rijetkim i slabim trusovima su na granicama spomenutih oblasti, a aseizmičke oblasti bez potresa su vodoravni stari geološki slojevi (Kanadski štit, Ruska ploča i dr.) 35.Neki od jačih zemljotresa zabilježenih u svijetu od 1556. do 2005. godine su: 1556. - zemljotres u Kini koji je odnio oko 830000 ljudskih života, 1976. - najdestruktivniji zemljotres modernih vremena, Tangshan, u kojem je stradalo oko 245000 ljudi, 2004. – zemljotres u Indijskom oceanu koji je pokrenuo cunami i odnio 300000 života. Epicentar mu je bio na Sumatri i jačina mu je iznosila 9 stupnjeva po Richteru što ga čini jednim od najjačih zemljotresa ikad zabilježenih s tom jačinom, 2005. - zemljotres u Kašmiru koji je odnio 90000 života, a 110000 ljudi je ozlijeđeno, 2005. – zemljotres na indonezijskom otoku Java, s jačinom od 6,2 stupnja po Richteru. Poginulo je preko 5800 ljudi i ozlijeđeno je preko 20000 ljudi. 36.Na teritoriju bivše Jugoslavije trusne oblasti su: dinarska, šarsko–pindska, savska, rodopska, i karpatsko–balkanska. Najčešći i najjači potresi su u predjelima Dinare, donjeg toka Neretve, Boke Kotorske, Dubrovnika, Podrinja, Šumadije, Metohije, Banja Luke i Skopja. Najveći su bili u Skopju (1518. i 1963.), Dubrovniku (1667. I 1924.), u predjelu Resave (1911), Hercegovine (1924), u Šumadiji (1927), Valandovu (1931), Debru (1967), Banja Luci (1969), crnogorsko primorje (15.04.1979), i dr. (stonsko područ je tijekom rata, i dr.) 6. 37.Donjoarhajske tvorevine starije su od 3.5 milijarde godina. Jedna od opštih karakteristika je snažan metamorfizam i formiranje stijena granulitskih i amfibolitskih facija. Među produktima najviše su zastupljeni amfibolski, amfibolsko-piroksenski i piroksenski škriljci, amfiboliti i granuliti. 38.Produkti gornjeg arhaika Gornji arhaik predstavljen je kompleksom kristalastih i plutonskih stijena formiranih u razdoblju 3,5 - 2,5 milijardi godina. Snažan regionalni metamorfizam proizveo je ogromne facije zelenih stijena bazalta, dijabaza, spilita, andezita, te ultrabazita-peridotita koji predstavljaju arhajsku okeansku koru. 39.Jedno od najvažnijih metalogenetskih obilježja arhajskog fundamenta su:
- ležišta uglja, nafte, plina, boksita, fosfata, mangana i žefjeza. - velika stratiformna ležišta hroma, titana, željeza, sulfida nikla i bakra sa Au, Ag, Co i Se. 40.Arhajska litosfera Arhajsku litosferu, onu stariju možemo posmatrati kroz strukturu i sastav Aldenskog štita u istočnom Sibiru, a nešto mladi dio litosfere kroz razvoje u Južnoj Africi, Kanadskom štitu, Baltičkom štitu, Pilbaranu u Australiji, u Ukrajini oko rijeke Dnjepra i u Australiji. 41.Uopšte uzevši, Zemljinu koru, u mlađem arhaiku karakterišu orogenetski pojasevi sastavljeni od: Granulitno-gnajsni pojasevi (Škotska, Grenland, Aldenski štit. Srednja Afrika i dr.) Osnovni članovi ovih pojaseva su; gnajsevi, amfiboiiti, muskovitski škriljci, kvarciti i mermeri; metamorfisane i tektonizirane magmatske stijene: anortoziti, gabrovi, amfiboliti i peridotiti. Grinšistni orogenetski pojasevi izgrađeni od vulkanogeno-sedimentnih kompleksa, koji se najčešće javljaju sa granulitno-gnajsnim produktima, a često su isprobijani granitnim plutonima. 42.42.Arhajska atmosfera Najprihvatljivije je mišljenje da je praatmosfera nastala emanacijom gasova iz unutrašnjosti Zemlje-Smatra se da je praatmosfera bila sastavljena od preko 80 % C0 2; 5-10 % N, 2-5 % H2S, nešto vodeno pare, amonijaka i inertnih gasova. Arhajska atmosfera nije sadržavala slobodni kiseonik. Arhajska hidrosfera Arhajska hidrosfera (protohidrosfera) nastala je đegazacijom Zemljinog omotača i tokom konsolidace protopagične Zemljine kore. Na taj način su se na arhajsku Zemljinu koru emanirale velike količine: H 2O, C02, CO, CH4, NH3 N2, HF, HCI, H2S i dr. Prve vode bile su jako kisele, zasićene kiselinama: H 2S, HCI, HF i dr. zbog čega su bile agresivne. Ovako kiseli rastvori bili su mineralizovani sa: Na, Fe, Mg, Al, Ca, K, Mn, Ni i dr. Arhajska biosfera Starost stijena u kojima su nađeni prvi ostaci živih bića iznosi preko 3 milijarde godina.Koncentracija organskih jedinjenja vršena je u plitkoj vodi, čijim je isušivanjem i pod utjecajem ultraljubičastih zraka došlo do formiranja aminokiselina, ugljenih hidrata, nukleinskih baza, proteina i nukleinskih kiselina kao nosioca života.Daljim spajanjem nastale su makromolekule sa odlikama nekog života.Daljom evolucijom nastaju jednoćelijski organizmi, a u daljoj epohi i protozoa. Evolucijom od jednoćelijskih, formiraju se višećelijski organizmi (životnjski i biljni). Još krajem donjeg arhaika pojavili su se stromatoliti. 43.Rasprostranjenost arhajskih formacija U Evropi arhaiku (pretežno donjem) pripadaju kompleksi na: - poluostrvu Kola, - zatim u Kareliji bjelomorski kompleks, - u Ukrajini priazovska serija, - granitno-gnajsni kompleks Švedske i Norveške, - lujzijanski kompleks Škotske. Gornjem dijelu arhaika Evrope pripada lopski kompleks Karelije i Finske, te slične tvorevine u Švedskoj, Bretanji, Škotskoj, Ukrajini i dr. Veliki dio ostrva Grenland izgrađen je od arhajskih tvorevina 44.Azija: - tereni sjeverno od Kaspijskog jezera, Srednjeg Sibira, sjeveroistočni tereni Dalekog istoka i Središnje Indije, - Aldenska serija istočnog Sibira i Anabarska serija sjevernog Sibira. - Veliko rasprostranjene arhajskih formacija konstatovano je i u Kini. 45.U Sjevernoj Americi:
- jugozapadni tereni Kanade, oko Hadsonskog zaljeva (Kvibek, Ontario), te u predjelu Medvjeđeg jezera na sjeveru Kanade. - Starijem, donjem arhaiku ovdje pripadaju gnajs-granulitski kompleksi Labradora, zatim tereni provincije Superior, Ontario, Minesota, Montana, Arizona i Nevada.Najbolje proučene tvorevine gornjeg, mlađeg arhaika razvijene su u Kanadskom štitu, kao i kompleksima: Timiskaming i Kivatin, te u Grenlandu i Montani.U Južnoj Americi: - gnajsno-granulitski kompleksi brazilskog i gvajanskog štita. - Na sjeveru kontinenta tereni Gijane i Surinama.- kompleksi Karčapo u Venecueli i Paramanca, Visoko kristalaste stijene prisutne su i na Antarktiku. 46.Godhabski ciklus Dobio je ime po nazivu područja Godhab na Grenlandu. Vrijeme trajanja ovog ciklusa nije posve sigurno, ali smatra se da su aktivizacije ovoga ciklusa trajale oko 200 MG, između 3.700 i 3.500 MG. Najveće rasprostranjene produkata ovoga ciklusa, do danas je otkriveno u Africi, Sjevernoj i Južnoj Americi, te mnogo manje u Aziji. Značajno je istaći da ogromna rudna ležišta ovih masiva daju oko 50 % proizvodnje rude željeza, oko 25 % rude mangana, oko 50 % zlata i urana, oko 30 % rude hroma i preko 50 % nikla i platine. Značajna ležišta obojenih i rijetkih metala kao i najveće količine dijamanata u Africi i Sibiru predstavljaju produkte ovoga ciklusa. 47.Swazilandski ciklus Aktivnosti Swazilandskog ciklusa događale su se u vremenskom intervalu od 3.500 do 3.200 MG. Tipska razvića produkata ovoga ciklusa nalaze se u sjevernoj Americi (veći dio Kanadskog štita: u provinciji Ontario i Kvibek sa velikim ležištima olova, cinka, bakra i zlata. U južnoj Americi, u Brazilu, u provinciji Para, ovom ciklusu pripadaju velike naslage amfibolita, filita i kvarcita. 48.Swazilandski produkti grupisani su u tri serije: -Serija onvervaht izgrađena je od metamorfisanih ultrabazita, silicijskih škriljaca i džespilita. -Serija fig tri sastoji se od škriljaca i metapješčara sa proslojcima silicijskih stijena i džespilita. U ovim produktima pronađeni su vjerovatno do sada najstariji mikroorganizmi tzv. Kriptofosili. -Seriju modis karakterišu terigeni produkti: kvarciti, grauvake, metapješčari i konglomerati. U kasnijim etapama navedene serije su isprobijane plutonima granitoida. -Debljina Swazilandskih serija iznosi oko 20 km. 49.Pilbaranski ciklus Njegovi produkti, u odnosu na prethodne arhajske cikluse, su rasprostranjeniji i moglo bi se kazati rudno produktivniji. Dobio je ime po distriktu Pilbaran u Zapadnoj Australiji. Starost granitizacije u Pilbaranu određena je na 3.700 do 3.000 MG, sa velikim ležištima zlata, barita, antimona, kvarca i dr. Tektono-magmatska aktivizacija i metalogenelski procesi vršeni su u intervalu od 3.200 do 2.800 MG. 50.Produkti Pilbarana razvijeni su na svim kontinentima, a među tipičnija razvića spadaju: -Submarinski andeziti i bazalti područja Bulavajo u Južnoj Rodeziji čija je starost 3.200 do 2.900 MG. Bazaltske i andezitske lave ovdje su interstratifikovane u seriju arkoza, grauvaka, filita, mikašista, konglomerata i krečnjaka sa stromatopolimima. - U Ugandi izdvojeni su pilbaranski piodukti čija je starost 3 000 MG. - Amfiboliti i čarnokiti u Indiji, te na Krimu, Gvineji i Liberiji pripadaju starosnom intervalu 2.9003.000 MG. 51.Kenoranski ciklus Aktivizacije kenoranskog ciklusa započele su u gornjem dijelu arhaika i produžile u donji dio proterozojskog eona. Njegove aktivnosti trajale su oko 450 MG, od 2.800 do 2.350 MG. Inicijalni stadij ovoga ciklusa započeo je submarinskim aktivnostima u eugeosinklinalnim uslovima, odnosno riftnim procesima.
52.Produkti kenoranskog ciklusa Tipsko razviće produkata ovoga ciklusa nalazi se u područje jezera Rice u Kanadi. To su najviše bazalti, andeziti i daciti, čija je starost 2.700 ± 100 MG. U oblasti Kvebek u Kanadi uz bazične i ultrabazične stijene, dolaze magmatska sulfiđna ležišta nikla, bakra, hroma, platine i dr. Tu se nalazi: - veoma poznato rudno područje Noranda sa ležištima bakra, cinka, zlata i srebra - i masivno sulfidno ležište Kidd Greek sa cinkom, olovom i kadmijem. 53.Opšta metalogenetska obilježja Proterozojski eon trajao je nešto manje od 2.000 MG (od 2.500 do 570 MG). Neki ga dijele na: paleoproterozoik. mezoproterozoik i neo-proterozoik; drugi na: donji, srednji i gornji proterozoik; zatim na: donji proterozoik i gornji proterozoik, dok ima podjela i na rani i kasni proterozoik.
54.Tektonomagmatsko-metalogenetske aktivnosti srednjeg prijekambrija trajale su od 2.500 do 1.600 MG. Metalogenetski gledano, najznačajnije obilježje ovoga vremena je formiranje: - ogromnih ležišta: željeza, hroma, titana, nikla, bakra, platine, zlata i urana; - ogromnih vulkanogeno-sedimentnih ležišta željeza i mangana, - velikih formacija oksidnih ruda hematita i magnetita; - silikatnih (šamozitnih), karbonantnih (sideritno-ankeritnih, te sulfidnih ruda (pirit). Debljina donjoproterozojskih tvorevina je promjenjiva, a na mjestima doseže i do 15 km. 55.Mlađi prijekambrij (gornji proterozoik) Mlađi prijekambrij predstavlja dugo geološko doba koje je trajalo oko 1.000 MG, ili 1/5 ukupne geološke istorije Zemlje (u rasponu od 1 600 ± 100 do 650 + 30 MG). U geološkoj literaturi ima više različitih naziva. Osim naziva mlađi prijekamrij i gornji proterozoik, zovu ga još i rifej i hadsonska era.Mlađe prijekambrijske tvorevine mnogo bolje su proučene od srednjeprijekambrijskih. Kao i srednje prijekambrtjske tvorevine, i mlađe su razvijene na platformama i okeanskim prostorima. Debljina mlađe prijekambrijske serije iznosi 1-12 km. 56.Evropski mlađeproterozojski produkti najviše su zastupljeni u Baltičkom i Ukrajinskom štitu i Ruskoj platformi. Lokalizacija evropskih marinskih formacija vezana je za orogene ubrane pojaseve, a platformske formacije za štitove i platforme. - Za uralsko razvice smatra se da je tipsko za gornji proterozoik. 57.U Aziji marinsko razviće prisutno je u bajkalskoj oblasti, Kazahstanu, Srednjoj Aziji, Altajskoj i Sajanskoj oblasti. Platformni tip najbolje je proučen i zastupljen u Aldanskom štitu. U sjevernoj Kini to je sinijski kompleks debljine 1.000 do 8.000 metara. - U Himalajima razvijeni su i orogenski i platformni sedimenti mlađeg proterozoika (rifea). - U Indiji, u provincijma Orisa i Bihar, formirana su značajna ležišta bakra, volframa, olova, srebra, zlata i naročito željeza. - Skoro polovina Arabijskog štita, oko 770.000 km 2 izgrađena je od mlađeproterozojskih stijena, za koje genetski su vezani rudni produkti: Pb, Ag, W, Mo, kao i Cr, Ni, Cu, Au i Ba.
58.U Sjevernoj Americi tvorevine mlađeg proterozoika razvijene su na platformama i u okeanskim domenima; dobro je razvijen u Kordiljerima I izgrađen je od terigeno-karbonatnih stijena. Platforme su izgrađene od kvarcnih pješčara, alevrolita i konglomerata (oko Gornjih jezera). U Južnoj Americi mlađe proterozojske tvorevine najviše su rasprostranjene u Brazilu i Paragvaju, nastale kako u okeanskim područjima tako i na platformama (škriljci, alevroliti, krečnajci i kvarciti). 59.59.U Africi najbolje je izučen zairski Kibarski kompleks, debeo oko 12 km razvijen u miogeosinklinali. Sastavljen je od sedimenata, manje metamorfita i isprobijan granitima starosti oko 1.000 MG. - Veliko prostranstvo zauzima i Faruzijski kompleks (Alžir i Nigerija). - Rodezijski i Namibijski bazalti i crveni terigeni sedimenti pripadaju lakođe mlađem proterozoiku - Katanški kompleks razvijen je u Katangi i južnom Zairu. - Mozambijsko-tanzanijsko-kenijski metalogeni pojas dobrim dijelom pripada mladem prijekambriju. - U Južnoj Africi (Kimberli), u mnogim cjevastim strukturama (pipesima) nađeni su dijamanti, prema određenoj izotopnoj starosti pripadaju mlađem prijekambriju. 60.U Australiji posebno je karakterističan Adelaidski kompleks (konglomerati, kvarciti, dolomite, krečnjaci, pješčari, andeziti, bazalti s ležištima soli i gipsa).
61.Naladžinijski ciklus tektonomagmatske aktivnosti. strukturne i metamorfne promjene i nastajanje nerudnih i rudnih produkata vršile su se u jednom vremenu (ciklusu) od 2.300 do 1.600 MG. Produkti naladžinijskog ciklusa su svugdje u svijetu diskordantni na arhajskim tvorevinama i uglavnom su razvijeni tamo gdje i arhaik.Osnovno metalogenetsko obilježje naladžinijskog ciklusa je to što je dao najveća svjetska metamorfogena lezista željeza, hromita, zlata, urana, te mnoga značajna pegmatitska i hidrotermalna lezista zlata, cinka, olova, srebra i bakra. Ovaj ciklus je donosioc i prvih oolitnih ruda Fe-Ni-Co. 62.Hadsonski ciklus Produkti ovoga ciklusa prvi put su određeni i izdvojeni u oblasti Hadson (Hadsonski zaljev) u Kanadi. Izotopna starost nekih produkata hadsonskog orogenetskog pojasa je 1900 - 1.500 MG. Medu produktima najprisutniji su izlivi bazičnih i ultrabazičnih stijena i ruda, nastalih najviše u riftnim (inicijalnim), ali i kolizijskim (sinorogenetskim) aklivnostima.Rudni produkti Hadsonskog ciklusa, kao nastavak naladžinijskih aktivizacija su brojni, raznovrsni i ekonomski veoma značajni. Nastala su brojna svjetski poznata ležišta rude: bakra, nikla, zlata, urana, kao i debele serije hematitmagnetita sa olovom, cinkom. srebrom i dr. 63.Grenvilijanski ciklus Ovaj ciklus dobio je ime po provinciji Grenvil u Sjevernoj Americi. Izgrađen je od bazičnih i kiselih stijena, čija je izotopna starost vremenski interval između 1.800 do 1.400 MG. Najveće mase grenvilijanskih produkata su metakvarciti, krečnjaci, dolomiti i velike mase metamorfisanih vulkanita. Debljine vulkansko-metamorfisanih masa kreće se oko 6.000 metara. U svijetu su poznati veliki rudni pojasevi kao produkti ovoga ciklusa: - bakarni pojas u Radžastanu u Indiji i - ležište Udokan (bakronosni škriljci i konglomerati). 64.Rasprostranjenje produkata fanerozoika
- U Kazahstanu je poznati Atasujski rudni rejon sa velikim ležištima posebno željeza Na širem prostoru Azije, u ovom vremenu nastala su Iežišta željeza, bakra, olova i zlata. U Arabiji genetski vezana za granitne i grinšistne rudonosne formacije mangana, a potom barita, bakra, cinka i olova Pojas rifeida u Norveškoj, Svedskoj i Finskoj je sredina depozicije orudnjenja: željeza, nikla, titana i bakra. - U Grčkoj i Makedoniji ležišta željeza, bakra, cinka i olova sa poznatim rudnicima "Laurion" . - Diljem sjeverne Amerike: zlatonosni pojas Aljaske, oblast doline Misisipi izgrađen pretežno od karbonata sa ležištima: zlata, žive, antimona, nikla, kobalta i dr. 65.Osnovna metalogenetska obilježja paleofanerozoika su slijedeća: -Formirane su prostrane platforme, posebno na južnoj polulopti (Gondvana), pa se može reći da je ovo vrijeme zadebljavanja Zemljine kore.-Stvaraju se velika orogenetska područja (geosinklinale) u kojima se odvijaju vulkanogeno-sedimentni procesi praćeni izlivima i intruzijama bazita i ultrabazila sa orudnjenjima: Cr, Fe, Ti, Ni i Co. -Formirana su velika stratiformna ležišta željeza, mangana i bakra, kao i olova i cinka, zlata i srebra i barita. - Stvorene su značajne naslage bituminoznih škriljaca, uglja, laterita, boksita, sedimentnih oolitičnih ruda željeza, hemogenih i biogenih kvarcnih naslaga, fostata, gipsa i urana. 66.Neke od osnovnih karakteristika katansko kaledonskog ciklusa su: - riftovanje i otvaranje Paleotetisa i generisanje okeanske kore i njezino lateralno širenje i formiranje velikih sedimentacijskih bazena sa debelim naslagama vulkanogeno-sedimentnih formacija bogatih rudama željeza, mangana, bakra, cinka, olova, zlata, srebra i barita, - Na akrecijskim rubovima ploča vršeno je emaniranje bazalta, ultrabazita i stvaranje velikih ležišta hroma, željeza, titana sa kobaltom i niklom. - intruzije granita sa procesima granitizacije, albitizacije, pegmatitizacije 67.Neki od najznačajnijih produkata katanško-kaledonskog ciklusa u svijetu su: - Lan Dil u Rajnskoj oblasti (hematiti sa keratofirima, rožnjacima, tufovima, dijabazima i dr., sa mjestimičnim masama magnetita. - U Španiji je nastalo sulfidno lezište Rio Tinto kao i ležište žive Almaden. - U Aziji Aldenski štit i Atasujski rudni region (devonska ležišta željeza i mangana, barita, cinka, olova, bakra i dr. - U Australljl pojasevi granitoidnih stijena oko Adelaide, Novog Južnog Velsa i Viktorije, nosioci bogatih nalazišta zlata. - U Tasmaniji, za granite su vezane rude kalaja, volframa i dr., te stratiformna ležišta bakra. - U Sjevernoj Americi, na Aljasci, formirana su ležišta zlata. U terenima oko Kvibeka, zatim u Alabami i Merilendu, uz ultrabazite i bazite, nalaze se ležišta hroma, azbesta, bakra i nikla, a uz granite kvarcno-zlatonosne žice i polimetalična ležišta. 68.Metalogenija mezofanerozoika obuhvata središnji dio fanerozoika, odnosno mlađeg paleozoika karbona i perma. Skoro kroz cijelo ovo vrijeme odigravale su se aktivnosti Hercinskog orogenetskog ciklusa od prije 355 do 255 MG, sa trajanjem od oko 100 MG.U ovome vremenu Iitosfera je vec bila jasno izdiferencirana na kopno i more, okeane, sa tendencijom dalje diferencijacije.Mezofanerozojska atmosfera je slična ili ista savremenoj. Hidrosfera je bila hloridno-sulfatnog karaktera. 69.69.Jedna od glavnih metalogenetskih značajki hercinskog ciklusa je stvaranje značajnih ležišta ruda: kalaja, urana, bakra, zlata, cinka, olova, antimona i dr.. Formirana su takoder značajna apatitskopegmatitska ležišta sa : litijumom, berilijumom, borom, fluorom i dr., kao i ležišta: soli, aluminija, uglja, nafte i dragog kamenja. Najčešće, a moglo bi se reći i osnovne stijenske i rudne formacije hercinskog ciklusa su terigeni materijali : pješčari i škriljci različitog stepena kristaliniteta, zatim bazični efuzivi, intermedijarni efuzivi (andeziti i rioliti), te intruzivni graniti i granodioriti.Rasprostranjenje formacija Paleotetisa (starijeg paleozoika) i Neotetisa (mlađeg paleozoika) najviše je zastupljeno u granicama alpsko-
himalajskog orogenetskog područja Hercinida, Altaida, Istočnih australskih Alpa, Urala, Altaja, Sjeverozapadne Afrike, Engleske, Spanije, Portugalije, Kine, te svakako Bosne i Hcrccgovine i njenog okruženja. 70.Rasprostranjenost formacija Hercinskog ciklusa u svijetu : - Sjeverozapadna Afrika (Gorje Atlas, EI Rif, Ivni): Sn, Fe, W, U, Cu - Evropa (Španija-Salamanka, Kordoba, Porugalija): Sn, W, U, Cu, Au, Pb -Engleska (Kornval): Sn, W, U, Cu, Pb, Zn - Francuska (Centralni masiv): Sn, W, U, Au, Cu - Njemačka (Svarcvald, Vogezi): U, Zn, Pb, Cu, Ni, Co - Ceško rudogorje : U, Li, Be, F, Bi, Cu, Ni- Azija (Kazahstan, Ural): Fe, Au, W, Sn, Zn, Pb, Cu, Bi, Mo, smaragdi - Australia (Novi južni Vels, Kejp): Sn, W, Bi, Au, Zn, Pb, R.Zemlje - Sjeverna Amerika (Apalačko gorje) : Zn, Pb, Ag, Cu, F, Ba, Au, Hg 71.Produkti Alpskog ciklusa imaju veliko rasprostranjenje kako u svijetu tako i u Bosni i Hercegovini. To su velike i debele naslage sedimentnih, magmatskih i metamorfnih formacija, od kojih su mnoge rudonosne. Produkti ovoga ciklusa su i najveći planinski sistemi: Alpe, Apenini, Pirineji, Dinaridi, Helenidi, Tauridi, Balkan, Himalaji i dr. 72.Ilustrativan primjer su Dinaridi u kojima je izdvojeno pet glavnih grupa magmatskometalogenelskih formacija: Permotrijaske riftogene andezitsko-dioritske tormacije, Jursko-donjokredne ofiolitske formacije okeanske kore, 3) Gornjokredno-donjopaleogene subdukcijske bazalt-riolitne formacije, Paleogeno-kolizijske (sinkinematske) granitoidne formacije, Postkolizijske (postorogenetske) oligocensko-neogenske andezitske formacije 73.Kvartar čini završni dio najmlađeg kenozoika postkolizijske epohe, čije su aktivnosti započele prije oko 1,5 milion godina, kroz cijeli pleistocen i holocen, i traju i danas. Ovo vrijeme se karakteriše manjim tektonskim pokretima, jednim smirivanjem, erozijom, denudacijom, abrazijom, zatim eolskom, fluvioglacijalnom i seizmičkom aktivnošću. Sve ove aktivnosti vršile su tokom kvartara oblikovanje terena i formiranje vaoma značajnih ležišta mineralnih sirovina. 74.Definicija i cilj izrade metalogenotske karte Metalogenetska karta predstavlja grafički prikaz geloške povezanosti i razmještaja Iežišta mineralnih sirovina u vremenu i prostoru saglasno geološkoj građi terena Zemljine kore. 75.Prognozna karta (oleata) predstavlja geološko-ekonomsku ocjenu potencjjalnosti nekog terena_i služi kao osnova za planiranje detaljnlh istražnih radova na pojedine vrste mineralnih sirovina. 76.Opšti principi izrade svode se na princip da metalogenetska karta mora sadržati sve one elemente koii ističu povezanost prostornog razmjestaia ležišta i pojava mineralnih sirovina sa određenim geološkim kontrolnim faktorima koji uslovljavaju taj razmještaj: 77.Prikupljanje podataka o rudnim ležištima Najprije se mora uraditi registar rudnih ležišta znacajnijih pojava. Prikupljeni podaci treba da sadrže sliedeće: Naziv ležišta-pojave,Geografski položaj (koordinate),Vrsta mineralne sirovine (osnovne i prateće), geotektonska obilježja okoline ležišta. 78.Podloga za izradu metalogenetske karte
Kao podloga za izradu metalogenetske karte služi_topoqrafska i namjenska geološka podloga sa definisanom formacijskom analizom. Topografska podloga je u razmjeri u kojoj želimo raditi metalogenetsku kartu. Geološka podloga se unaprijed pripremi, sa najprije nanesenim ležištima i pojavama mineralnih sirovina i svim raspoloživim rezultatima geohemiiskih, šlihovskih, mineraloško-petroloških, geofizičkih, geohronolških i drugih ispitivanja. 79.Formaciona analiza geoloških sredina Do sada najprikladnija osnova za izradu metalogenetske karte pokazala se formaciona analiza geoloških sredina i geoloških formacija. Geološka formacija predstavlja konkretno geološko tijelo, odnosno, prirodnu zajednicu stijena povezanih međusobno prostorno i vremenski, koja se karakteriše zajedničkim prepoznatljivim karakteristikama. Konkretno izdvajanje geoloških formacija i njihovih asocijacija vrši se ukupnom analizom litološko-stratigrafskog razvoja sa geoistorijskog, paleogeografskog, geotektonskog, geohemijskog i genetskog aspekta. 80.Rudonosne formacije su sve one za koje su genetski i prostorno vozane mineralne sirovine. Najčešće su to: - Sedimentne rudonosne formacije, - Magmatske rudonosne formacije, - Vulkanogeno-sedimentne rudonosne formacije i - Metamorfne rudonosne formacije. Rudne formacije Rudne formacije su složene metalogenetske kategorije sastavljene od različitih vrsta mineralnih sirovina. Postoje različita shvatanja definicije termina rudna formacija. K u b a t (1982) rudnu formaciju definiše kao ležište ili grupu ležišta istog genetskog tipa nastalu u sredini pod određenim parametrima geohemijske sredine, genetski vezanu za određenu rudonosnu formaciju. 81.Formacije kao smještajni prostor orudnjenja Ove formacije nisu genetski vezane sa stvaranjem ležišta mineralnih sirovina, već samo služe kao sredina za njihov smještaj. Obično su starije od orudnjenja. Njih treba posmatrati sa dva aspekta: (1) u kakvim su sredinama nastale (marinskoj, kontinentalnoj, litoralnoj, lagunskoj, jezerskoj, eolskoj); i (2) kakvog je sastava litološka sredina (terigeno-karbonatna, terigena, rožnjačka, magmatska, metamorfna, vulkanogeno-sedimentna). 82.STRUKTURNO-TEKTONSKI AMBIJENT KAO PODLOGA Strukturna karta terena služi, pored ostalog, kao podloga izrade metalogenetske karte. Na strukturnoj podlozi nanose se regionalne strukture koje su direktno ili indirektno genetski vezane za postanak ležišta mineralnih sirovina, kao i njihovim prostornim razmještajem. Značaj strukturno-tektonskog ambijenta nekog terena za izradu metalogenetsko-prognoznih karata je u tome, što je u tijesnoj vezi sa formiranjem i prostornim razmještajem ležišta mineralnih sirovina. 83.Rudokontrolni faktori-kriteriji mogu biti: - Magmatski rudokontrolni faktor-kriterij, - Strukturni rudokontrolni faktor-kriterij, - Litološki i litofacijesni rudokontrolni faktor-kriterij, - Stratigrafski rudokontrolni faktor-kriterij. 84.Magmatski rudokontrolni faktor-kriterij Prema svom sastavu magmatske stijene su donosioci određenih vrsta mineralizacija. Da bismo uopšte jednu magmatsku stijenu-kompleks odredili kao magmatski rudokontrolni faktor-kriterij moramo uraditi metalogenetsku specijalizaciju tog kompleksa-stijene. Ta
specijalizacija u stvari predstavlja osobinu neke magme da obrazuje rudne mineralizacije ili magmatska ležišta. Ova specijalizacija je posljedica diferencijacije prvobitne magme kada se izvršila koncentracija pojedinih elemenata u magmi i formiranje ležišta mineralnih sirovina. 85.Strukturni rudokontrolni faktor-kriterije Te strukture su različite kategonje ruptura (rasjeda i rasjednih zona), i različiti koncentrični oblici (prstenaste i poluprstenaste strukture), plikativni oblici, antiforme, sinforme i dr. Uopste uzevši, strukturni faktor-kriterij indicira povezanost rudnih ležišta i većih metalogenetskih jedinica sa strukturnim elementima određenog terena Poznavajući lokaciju strukture brže i jeftinije mozemo locirati rudno ležište-tijelo pa zbog toga ove strukture nazivamo strukturni rudokontrolni faktor-kriterij. 86.Prstenaste strukture kao rudna kontrole Prstenaste strukture često predstavljaju mjesta lokalizacije rudnih rejona, čvorova, polja i ležišta mineralnih sirovina. U suštni to su intruzivi, plutonsko-vilkanske kaldere, te intruzivne kupole (rudni rejon Srebrenice). 87.Litološki i litofacijalni rudokontrolni faktor-kriterij Litofacijesni rudokontrolni faktor-kriterij, uopšteno, zasniva se na definisanju odnosa izmedu sastava i uslova stvaranja litoloških formacija i ležišta mineralnih sirovina u jednoj geološkoj sredini. Litološka i litotacijalna sredina kao rudokontrolni faktor mora se posmatrati kroz slijedeće: - Litološka sredina ill njen član je smještajni prostor orudnjenja, - Litološka sredina je izvor rudnih mineralizacija, - Litološka kontrola podrazumijeva uzajamno i sinhrono djelovanje litoloških članova i rudonosnih rastvora. 88.Stratigrafski rudokontrolni faktor-kriterij Deponovanje ležišta u pojedinim stratigrafskim nivoima posljedica su više različitih procesa kao što su:singenetsko stvaranje ruda i okolnih stijena kao posljedica cirkulacije hidrotermalnih ili hladnih vodenih rastvora kroz sloj (nivo); mineralizuje se taj sloj. Dobar primjer ovog slučaja je sononosna serija u Tuzli.
89.INDIKATORI ORUDNJENJA Indikatori orudnjenja indiciraju, odnosno ukazuju na mogućnost prisustva orudnjenja. Ovi indikatori mogu da ukazuju na orudnjenje direktno ill indirektno Indikatori orudnjenja mogu biti slijedeći: - Izdanci orudnjenja, -Izmijenjene stijene, - Geohemijski indikatori, Izdanci orudnjenja Izdanci orudnjenja izdanjuju na površinu te su najsigurniji vodić za lociranje istražnog prostora i ležišta mineralnih sirovina. Ako su izloženi atmosferilijama, hemijskoj preobrazbi, promjeni boje te erozijom rasijani na veći proctor, predstavljaju lahko uočljiva mjesta vjerovatnih lokacija rudnih ležišta. 90.Geohemijske anomalije
Geohemijski indikator orudnjenja predstavljaju anomalije elemenata ili asocijacije elemenata, koje se javljaju oko orudnjenja u obliku oreola rasijavanja, bilo da se radi o primarnim ili sekundarnim oreolima rasijavanja. 91.Mehanički oreoli rasijavanja Nakon mehaničkog razaranja rudnih izdanaka usitnjeni komadi se rpenose bujicama hidrografske mreže kada se i diferenciraju prema veličini, kripnoći, čvrstoći i gustoći. Ovako nastali mineraloško-mehanički oreoli rasijavanja predstavljaju dobre indikatore orudnjenja na terenu. Ova istraživanja vrše se šlihovanjem nanosa (šlih je sadržaj minerala koji ostaje poslije ispiranja aluviona, deluvijalnih i eluvijalnih nanosa). 92.Stari rudarski radovi i šljačišta Oni predstavljaju značajne indikatore orudnjenja. Preko 5.000 ovih starih rimskih, saskih, turskih i austrijskih radova u rudnom rejonu Srebrenice, odigrali su presudnu ulogu kod istraživanja i otvaranja rudnika olova i cinka u Srebrenici. Na bazi lokacija i rasporeda starih rudarskih radova moguće je pretpostaviti lokalizaciju rudnih izdanaka. 93.Toponimi koji asociraju na rudu ili rudarsku djelatnost Toponimi kao indikatori, indiciraju prisustvo orudnjenja ili pak rudarske djelatnosti. Toponimi se odnose, uglavnom, na rudarsku djelatnost ili neki metal ili minerainu sirovinu.U Bosni i Hercegovini ima dosta toponima koji ukazuju na prisustvo zlata: Zlatni Bor, selo kod Foče ; Zlataja; selo kod Foče, Zlatno Guvno i Zlatni potok na Vranici. Mnogo je toponima koji asociraju na prisustvo i druge vrste ruda kao što su; Željezni potok, Bakrene jame ; kao i na topljenje rude : Vignjišta, Viganj, Peć, Podpeć i dr (okolina Foče, Bratunca i Srebrenice). 94.Kod nanošenja na kartu sve vrste ležišta i pojava moraju sadržavati slijedeće podatke : - Vrstu mineralne sirovine, - Broj ležišta, - Starost ležišta, - Genetski tip ležišta, - Morfološka obilježja ležišta i - Razmjere ležišta. 95.METALOGENETSKA REJONIZACIJA Da bi se postigao cilj prognozne ocjene rudonosnosti nekog terena naophodno je izvršiti metalogenetsku rejonizaciju sa krajnjim ciljem izdvajanja manjih jedinica kao sto su : rejon, čvor i rudno polje. Metalogenetska rejonizacija vrši se na pripremljenoj formacijskoj osnovi na koju se nanesu sva ležišta i pojave mineralnih sirovina.
96.Uopštena definicija i cilj izrade prognoznih karata Prognozna karta rudonosne potencijalnosti predstavlja grafički izraz gradacije terena po stepenu rudonosnosti i perspektivnosti. Izrada prognoznih karata (oleata) Prognozne karte, kao i metalogenetske, u zavisnosti od namjene dijele se u tri grupe: -Prognozne karte sitnih razmjera: 1 : 2,000 000.-1:1,500.000, a rade se za metalogenetske pojaseve, provincije i zone. -Prognozne karte srednjih razmjera: 1 : 200.000-1:50.000, a rade se za rudne rejone i -Prognozne karte detaljnih razmjera: 1 : 25.000, 1 : 10.000, 1 : 5.000 i 1 : 2.000, a rade se za rudna polja i rudna ležišta.
Za izradu prognoznih karata prethodne se rade: geološke, metalogenetske, geohemijske, geofizičke karte, kao skup kriterija i prognoznih obilježja. 97.Prognozna rejonizacija teren Prognozna rejonizacija se vrši prema: -Stepenu prirodne metalogenetske potencijalnosti i -Prema stepenu metalogenetske istraženosti. 98.Registar rudnih ležišta i pojava je prateći dokument metalogenetsko-prognoznih karata koji mora sadržati opis svih vrsta ležišta i pojava mineralnih sirovina kako slijedi: -Naziv ležišta-pojave, -Geografski položaj, -Vrsta mineralne sirovine: osnovne i prateće komponente, Geotektonska obilježja, okolina ležišta 99.Tumač bi trebao da sadrži slijedeća poglavlja:-UVODNE NAPOMENE -POLAZNE STAVOVE I OPŠTE PRINCIPE IZRADE -METODOLOGIJU IZRADE METALOGENETSKE KARTE -Prikupljanje podataka o ležištima mineralnih sirovina -Podloga za izradu metalogenetske karte -FORMACIJSKA OSNOVA METALOGENETSKE KARTE -RUDONOSNE FORMACIJE -RUDNE FORMACIJE -FORMACIJE KAO SMJEŠTAJNI PROSTOR ORUDNJENJA -STRUKTURNO-TEKTONSKI AMBIJENT KAO PODLOGA -KONTROLNI FAKTORI FORMIRANJA I PROSTORNOG RAZMJEŠTAJA ORUDNJENJA -Magmatski rudokontrolni faktori-kriteriji -Strukturni rudokontrolni faktori-kriteriji -Litološki i litofacijalni rudokontrolni faktori-kriteriji -Stratigrafski rudokontrolni faktori-kriteriji -INDIKATORI ORUDNJENJA -OBILJEŽAVANJE LEŽIŠTA MINERALNIH SIROVINA -METALOGENETSKA REJONIZACUA -PROSTORNI I VREMENSKI RAZMJEŠTAJ METALOGENETSKIH JEDINICA I RUDNIH LEŽIŠTA PO OROGENETSKIM CIKLUSIMA, EPOHAMA ILI PERIODAMA -LITERATURA o o o o o o o o o o o o o o o o o o o
o
