A L M G - Q’EQCHI’
TASAL HU RE XB’EERESINKIL LI JALOK RU AATIN SA’ AATINOB’AAL Q’EQCHI’
Juan Tzoc
Abril - Noviembre 2006.
1
Li Rajom ut Xsik’om li Tasal hu
Li rajom (objetivo) Xxaqab’ankil xna’leb’il chan ru xb’eeresinkil junaq k’anjel chi rix jalok ru aatin sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ li natawmank sa’ kaxlan aatin, re naq ch’olch’ooq chik re ru twanq xb’eeresinkil, junaqik chik li xk’anjelankil ut timil timil yooq chi tuqlaak ru li xb’eeresinkil li aatinob’aal, rik’in li k’a’ re ru toj ak’ nak’ulun sa’ qayanq.
Li xsik’om li tasal hu (objetivos específicos) 1. Xtusub’ankil resil chan ru wan li aatinob’aal q’eqchi’ chi ruheb’ li kutan anaqwan, sa’ xk’ab’a’ naq junxil q’e kutan na’ok chaq xkuyb’al rokik li ak’il aatin nachal sa’ xyanq li jalanil aatinob’aal. 2. Rilb’al jarub’ paay ru li xna’leb’il li jalok ru aatin wan ut li na’oksiman sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’, jo’ sa’ li tzolok, li chaq’rab’, li b’anok, li awk, li kawilal, li k’iiresink, li puktasink esil, li li waklesij ib’, ut wan chik xkomon, re naq junaqik chi wanq xb’eeresinkil. 3. Xxaqab’ankil xyaalalil chan ru tento xb’aanunkil li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’ re naq ch’olch’o re ru naq tnume’q li esil ut oksimb’ilaq xb’aaneb’ li xmolamil aj q’eqchi’. 4. xjultikankil chan ru ut ani tento sa’ xb’een rilb’al li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, re naq moko cha’q ta re ru naq twanq roksinkil sa’ li junjunq chi na’ajej.
2
Xyaalalil Li xteepal Alta Verapaz, wan sa’ xyanqeb’ li wiib’ xkak’aal chi teep wan sa’ xsutam li nimla tenamit Watemaal, arin li xk’ihaleb’ li poyanam wankeb’ ha’an aj ralch’och’, ralaleb’ xk’ajol aj maay, Q’eqchi ut Poqomchi’ li raatinob’aaleb’, ut wankeb’ aj wi laj kaxlan winq, yaal naq moko k’iheb’ ta hab’an sa’ ruq’eb’ wan li xb’eeresinkil xjolominkil li tenamit. Li xkihaleb’ aj q’eqchi’ sa’ li junjunq chi k’aleb’aal wankatqeb’ chaq, yal junqaq aj wi’ li wankeb’ sa’ li tenamit xb’aan li k’anjel, hab’an li aajel ru xjultikankil ha’an naq li xmolamil aj Q’eqchi’ ha’an jun reheb’ li kaahib’ chi xmolamil aj ralch’och’ li jwal k’i li xkomonil, jo’kan naq numtajenaqeb’ sa’ li junjunq chi na’ajej ut li k’a’ re ru wan, li k’a’ re ru nachal junes sa’ kaxlan aatin wankatqeb’. Ch’olch’o naq li aatinob’aal yooh chi kawuuk xb’aan naq eb’ laj q’eqchi’ yookeb’ aj wi’ chi kawuuk xch’ool chi rix, hab’an toj maak’a’ maraj moko k’i ta li hu, li na’leb’ ut li yehom li wan sa’ li aatinob’aal ha’in; wi’ ut wan, li jo’k’ihal tz’iib’anb’il sa’ q’eqchi’ yal jalb’il ru sa’ li aatinob’aal ha’in, xb’aan naq chi xjunil sa’ kaxlan aatin wan, hab’an li majelal natawmank xb’aan naq toj maak’a’ junaq xna’leb’il, maraj xchaq’rab’il chan raj ru li xnumsinkil junaq li na’leb’ wan sa’ kaxlan aatin re naq ttawmanq raj ru sa’ q’eqchi’. Naab’aleb’ li komon aj q’eqchi’ nake’k’anjelak re li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’, wan wankeb’ xtzolb’al, wan maak’a’, wan k’aynaqeb’ chi xb’aanunkil, wan toj yoob’ank yookeb’, wan chi anchal xch’ool nake’xb’aanu, wan yal sa’ xk’ab’a’ xk’ulb’al junaq li tojleb’ yookeb’, wan nake’xnaw li k’a’ ru yookeb’, wan maak’a’ nake’raj re ma us li yookeb’, ut wan chik maawa’eb’ aj q’eqchi’ ut yookeb’ chi jalok ru hu ut aatin. Naab’al paay ru li na’leb’ jale’k naraj ru, jo’ chi rix chaq’rab’, jo chi rix kawilal, jo’ chi rix tzolok, jo chi rix jolomink, jo’ chi rix awk ut k’iiresink, jo’ chi rix xsutam choxa ch’och’, jo chi rix sik’oj ib’ ut wank chik xkomon; chi xjunil ha’in wankatqeb’ raatinul ak re re aj wi’ naq alanb’il chaq sa’ kaxlan aatin, wan chaq li xna’leb’il yo’lajenaq wi’
3
chaq ut wan li rajom naq natikla chaq, jo’kan naq li xnunsinkil sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’ moko yal nimqi jalok ru aatin ta, naraj naq li poyanam ani tjaloq ru li na’leb’ wan sa’ kaxlan aatin, tento naq tnaw maraj wanq xtzolb’al chi rix li junjunq paay chi xninqal ru nawom, toja’ naq ch’olch’ooq chi ru ut treechani maraj tyu’ami li tye, moko yal nimqi yehok ta, xb’aan naq moko k’a’aj ta wi’ xnumsinkil li junjunq chi aatin sa’ jalan chik aatinob’aal, numsiik aj wi naraj li rajom, li naxsik’, li xch’ool xmusiq li junjunq chi na’leb’. Wan jun chik li xnimal ru ch’a’ajkilal natawmank sa’ li jalok ru aatin (tento xch’olob’ankil naq maawa’ yal jalok aatin, re naq ink’a’ ttawmanq ru jo’ tik’ti’ik), ha’an li xyoob’ankil li ak’ aatin cho’q re xk’eeb’al maraj xyeeb’al xk’ab’a’ li k’a’ re ru toj maak’a’ sa’ li xtusulal ru xna’leb’ laj ralch’och’, jo’ li CD, li Internet, li tumor, li GPS, li TLC, psicología,
ut wan chik xkomon. Hab’an li xnimal ru ch’a’ajkilal
natawman naq naab’al paay ru li aatin wankatqeb’ re xyeeb’al jun chi aatin, eb’ laj jalol ru aatin ink’a’ wankeb’ sa’ aatin re xyeeb’al chi junaqik junaq li na’leb’, ma toja’ ta chik naq wan naq ha’an aj wi’ li Xmolamil li Aatinob’aal nayoob’anke re maraj nab’aanunk re junaq li k’anjel ink’a’ ch’olch’o ru, qayehaq jo’ xnumsinkil sa’ q’eqchi’ junaq li chaq’rab’ naq maawa’ aj nawonel chaq’rab’ li nab’aanunk re, maraj naminmank xna’leb’il junaq paab’aal sa’ li hu, xb’aan naq li xk’ihal li hu jalb’il ru sa’ q’eqchi’ junes chi rix paab’aal kawresinb’il wi chaq. Jo’kan naq aajel ru xxaqab’ankil xyaalalil chan ru tento xb’aanunkil li k’anjel chi rix jalok ru aatin sa’ q’eqchi’ re naq ch’olch’ooq re ru naq tnume’q li esil ut oksimb’ilaq xb’aaneb’ li xmolamil aj q’eqchi’. Li hu ha’in tk’anjelaq cho’q reheb’ li qakomon aj q’eqchi’ li nake’raj xk’eeb’al rib’ sa’ aatin re chan ru raj xb’aanunkil li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ Q’eqchi’ chi tz’aqal re ru, chi wan xyaalal cho’q reheb’ li komon te’iloq re ut chi wan xwankil chi ru li Xmolamil li Aatinob’aal Maay ALMG
4
Xkuutunkil rix li Tasal Hu Li tenamit Watemaal jwal naab’al li poyanam wankeb’ chi ru jo’ ralal xk’ajol, ut li xnimal xk’ihal ha’aneb’ laj ralch’och’, hab’an li na’leb’ ha’in moko yal xsahil ta ru, xb’aan naq us ta jwal k’iheb’ laj ralch’och’, ink’a’ ilb’ileb’ ut ab’inb’ileb’ chi ru li awab’ejilal, xb’aan naq numtajenaq li xrahil li xna’leb’il li tz’eqtanank nake’xk’ul sa’ ruq’eb’ li nake’jolomink chaq reheb’ junelik. Arin natikla jun li xnimal ru ch’a’ajkilal cho’q reheb’ laj ralch’och’ sa’ jun li tenamit b’ar wi’ nayeemank ut nak’a’uxlamank naq wan raj wi’ li k’amok ib’ sa’ usilal, ut li junajil.
Li aatinob’aal: ha’an jun li k’anjelob’aal na’oksiman re xtawb’al ru li k’a’ re ru nake’raj chi rib’il rib’eb’ li poyanam, ut nawan xjultikankil rik’in li eetalil, xyaab’ kuxej, ut jo’ wi’ naru xtz’iib’ankil ha’yaal ma sa’ junq t’orol chi aatin, maraj chi junq raqal chi na’leb’. (England, N. 1992). Li aatinob’aal wan xtusulal ru naq natz’iib’amank ut ka’aj wi’ eb’ li poyanam nake’oksink re, re xnumsinkil li esilal sa’ xyanqeb’, sa’ li xk’aleb’aaleb’ maraj xmolamileb’. (Oxlajuj Kej Maya’ Ajtz’iib’ 1993:35) Li aatinob’aal naru xb’eeresinkil maraj xk’utb’esinkil chi jalanq jalanq ru, qayehaq jo’ chi aatinanb’il, chi tz’iib’anb’il ut chi k’utb’il, hab’anan, li aatinob’aal chi tz’iib’anb’il ha’an tz’aqal jun li k’anjelob’aal jwal nim xwankil re xb’eeresinkil li k’ehok ib’ sa’ aatin rik’ineb’ li komon, xb’aan naq chi kama’an naru li xpuktasinkil ut xkanab’ankil reetalil li junjunq chi esil cho’q reheb’ naab’al chi poyanam, jo’kan aj wi’ yal chi yeeb’il hab’an naq ha’in naru nasach xb’aan naq maak’a’ reetalil nakana li jo’kihal nayeemank. (López R, M. 1989:11) Li aatinob’aal junjunq ha’an aj wi’ jun li roqechal li nakuutunk re li k’ila na’leb’ ut li k’ila nawom wankatqeb’ sa’ xch’ool li komom k’aleb’aal, jo’kan naq ha’an natenq’ank re li tenamit re naq ink’a’ tkamq li xloq’al li xna’leb’; re b’an aj wi’ naq wanq li k’amok ib’ sa’ usilal, li junajil, li tenq’ank ib’, ut li kawil ch’oolejil.
5
Junxil chaq q’e kutan, kiwan chaq tz’aqal li reetalil chan ru nake’tz’iib’ak li qamama’ qixa’an, li qaxe’qatoon, ut ha’an li kilaje’xkanab’ chi pak’b’il chi ruheb’ li pek, li seb’ ut li kawil che’, b’ar wi’ nake’xk’utb’esi chi tz’aqal re ru chan ru naq ke’wank chaq. Junxil chaq q’e kutan kiwan chaq xk’uub’ankil li mayer tz’iib’ b’ar wi’ kiwan roksinkil li eetalil, li junjunq chi aatin, wan xyaalalil, wan xyaab’ ut wan xtusulal ru. Li xtenamitul aj Maay1, ke’xb’eeresi chi us li tz’iib’ak jo’ chan re ru kiwan aj wi’ chaq xb’eeresinkil chi tz’aqal re ru li xyu’amil li tenamit, naq xtuqla chaq ru li xna’leb’il ut xk’ojla xwanjik li xjunxaqalil li junjunq chi poyanam, li junjunq chi tenamit, xmolamil aj ralch’och’ alanb’il chaq rik’ineb’ li qaxe’qatoon aj maay. Jo’ yeeb’il chaq xb’aaneb’ li nake’tz’ilok rix li mayer tz’iib’ kanab’anb’il chaq xb’aaneb’ li qamama’ qixa’an, eb’ li eetalil tawb’il chi ruheb’ li pek reheb’ tz’aqal li qamam, re junxil chaq q’e kutan, mare wan 2,500 chihab’ anaqwan (Échele, 1987), hab’an wankeb’ chik jalan jo’ li nake’yehok re naq toj numenaq wi chik li xk’ihal li chihab’ ha’in yeeb’il, xb’aan naq kok’aj xsa’ yookeb’ chi xtawb’al jalan chik chi reetalileb’ li qaxe’qatoon. (Morley 1964: 320-332).
Xyo’lajikeb’ li aatinob’aal Li junjunq chi aatinob’aal ke’ok chi xjek’inkil rib’eb’ maraj chi xjachikil rib’eb’ sa’ xk’ab’a’ k’ila paay ru chi na’leb’ kilaje’xk’ul jo’ li xjalb’al xna’ajeb’ maraj li xik chi xsik’b’al jalan chik chi na’ajej re wank ut k’anjelak. Naq kiwanje’ xk’ulb’al ha’in, moko nach’ ta chik xyanqeb’ ke’kana ut sa’ xk’ab’a’ ha’an ink’a’ chik nake’ril rib’eb’ ut ink’a’ aj wi’ chik nake’raatina rib’eb’, ut chi kama’an ki’ok chi jalaak li xyeeb’al li aatin junjunq sa’ reheb’, timil timil ke’ok chi xtawb’al jalan jalanq chik chi k’a’ re ru jo’ che’, xul, pim, ut k’a’atq chik re ru toj ak’ ut ak re re li xk’ab’a’ ke’ok chi xk’eeb’al; Us xtawb’al xyaalal naq li k’ab’a’ej Maay, naab’al paay li k’a’uxl wan chi rix, wan nake’yehok re naq Mayab’ tz’aqal li xjayal, wan chik maya’, hab’an moko ha’an ta tz’aqal li na’ajmank xtuqub’ankil ru sa’ li hu ha’in, hab’an aajel aj wi’ ru xjultikankil naq eb’ li nake’tz’iib’ak ut nake’tz’ilok rix li xtenamitul aj ralch’och’, wankatqeb’ xyaalal li raatin nake’xye chi rix li junjunq chi k’ab’a’ej; chanchan b’a’yaq li nak’ulmank rik’in li xk’ab’a’ li tenamit Kob’an, hab’an li na’ajmank ha’an naq ch’olch’ooq chi qu naq li nimlatenamit yooh chi yeemank ha’an li wanko sa’ xteepal li nimla tenamit nawb’il ru anaqwan jo’ Watemaal. 1
6
chi jo’kan ki’ok chi jalaak xyeeb’al, xtz’iib’ankil, xyaab’ankil, toj reetal naq ink’a’ chik ke’xtaw ru chi rib’ileb’ rib’. Yeeb’il xb’aaneb’ laj tz’ilol rixeb’ li aatinob’aal naq li junjunq chi aatinob’aal re naq naru xyeeb’al naq ha’an jun ak’ maraj jalan aatinob’aal, tento naq wanq 700 chihab’ re li xjek’b’al rib’ rik’in li xtoonal. (England, N. 1992:22) Wan nake’yehok ut nake’jultikank re naq eb’ laj maay junxil nake’laj, nake’oso’, sa’ xhoonalil naq kinumta li xk’ihal li xna’leb’eb’, hab’an chi qu laa’o ch’olch’o naq chi junil li k’a’uxl ha’in moko yaal ta, ch’olch’o b’an naq kiwan xk’iijik li xnawomeb’ chi rix li komonil, li jolomink, li sik’oj ib’ ut li yu’amink, hab’an moko ke’sach ta, wankeb’ b’an toj reetal naq kole’juk’e’q, kole’tawe’q ut kitikla li xramb’al li xna’leb’eb’ xb’aan eb’ li ab’l poyanam. Li xk’ulunikeb’ laj kaxlan winq sa’ xyanqeb’, aran tz’aqal xtiklajik li xch’otb’al li xk’iijik li xtenamitul aj maay, ke’kamsiik li xninqal ru aj jolominel reheb’, ke’ok chi mine’k ru chi xtzolb’al jalan jalanq chik chi ak’ na’leb’, ak’ b’aanuhom; hab’an chi moko chi kama’an naraj naxye naq ke’sache’ ta, toj reetal b’an aj wi’ naq toj wankeb’, yo’yookeb’ ut yookeb’ chi xb’eeresinkil li xnawom xb’aanuhom, ut jun reheb’ li xninqal ru nawom ha’an li raatinob’aaleb’. (Oxlajuj Kej Maya’ Ajtz’iib’ 1993:2-3). Xpaayil ru aatin: ha’an naq nawan junaq li aatinob’aal natawmank sa’ junaq li na’ajej nach’ aj wi’ chi xk’atq, ink’a’ natawmank ru maraj najala xyaab’ ut xyeeb’al junaq li aatin, hab’an li xyaalalil juntaq’eet, qayehaq jo’eb’ li aatin ha’in:
Carchá
Chamelco
Ma’laq
mixk
aaq
Kuy / kuyam
Wiib’
Ka’ib’ / kiib’
Ch’imb’
Ra’al
7
1
Li aatinob’aal Maay.
Eb’ li aatinob’aal maay2 jun aj wi’ li xtoonal kiwan chaq junxil q’e kutan, naru tana nayeemank “Xe’toonil” re maraj jo’ nake’xye eb’ li qasqiitz’in aj k’iche’ “Na’b’e Maayab’ Tzij” chalen chaq numenaq mare 4,000 chihab’ anaqwan. Hab’an sa’ eb’ li kutan chik anaqwan, wankeb’ mare lajeeb’ xkak’aal li raatinob’aaleb’ li qakomon aj maayeb’, jo’ wi’ xkihaleb’ li xmolamil chi tenamit wankatqeb’ sa’ xsutam li na’ajej ke’wan wi’ ut b’ar wi’ toj wankatqo laa’o li ralal xk’ajol li nimla tenamit Maay. Ka’aj wi’ sa’ xteepal li tenamit Watemaal wankeb’ wiib’ xkak’aal (22) chi xmolamil aatinob’aal, wankeb’ chik nake’tawmank sa’ xteepal li tenamit México yal xb’aan naq junxil chaq q’e kutan li Xetoonil aatinob’aal jun chi nimla na’ajej naxram chaq ut timil timil xwank li xpuktasinkil rib’eb’, toj reetal naq xwulakje’ toj b’ar wi’ wankatqeb’ anaqwan, hab’an li xtoonal chaq yeeb’il naq sa’ xtz’e li tenamit kiwan li xch’upil. (England, N. 2002:6) naru rilb’al li reetalil wan sa’ xraqik. Nayeemank naq chan ru xjek’i chaq rib’ li aatinob’aal maay ha’an naq xb’een wa xe’xjach chaq rib’eb’ kaahib raqal chi roq ruq’ li aatinob’aal, (us rilb’al li eetalil #1 wan sa’ xraqik) ut naq yooh chi nume’k li chihab’, yooh chi xik li kutan, ke’ok chi k’iik, toj reetal naq wiib’ reheb’ li junq raqal ha’an ke’xjachi wi’ chik rib’eb’ sa’ wiib’ ch’uut li junjunq, ut aran natikla chaq xpatz’b’aleb’ li xch’uutaleb’ laj K’iche’ ut li xch’uutaleb’ aj Mam, ha’aneb’ li ke’el chi sa’ li xraqalil li wankeb’ sa’ xtz’e li tenamit; jo’ wi’ ke’ala chaq li xch’uutaleb’ aj Ch’ol ut li xch’uutaleb’ aj Q’anjob’al sa’ xraqalil li wankeb’ sa’ xnim li tenamit. Arin nawan xtawb’al xyaalal chan ru naq kitikla chaq xjek’inkil rib’eb’ li qaxe’qatoon, qayehaq sa’ xch’uutal li aatinob’aal K’iche’ ki’ala chaq li aatinob’aal Q’eqchi’. (Kaufman, T. 1974:33)
Li aatinob’aal maay ha’an li raatineb’ li xmolamil Xtenamit aj Maay, aajel ru xjultikankil naq li aatin k’ab’a’ej ha’in na’ala chaq chi rix li aatin wan sa’ kaxlan aatin Maya nayeeman, yalb’an naab’al paay ru li xjultikankil wan chi rix chan raj ru naru xyeeb’al sa’ qayanqil, jo’kan naq wan nake’yehok re Mayab’, wan chik nake’xye maya’, ut chi sa’ li hu ha’in na’okximan li aatin Maay jo’ chan re ru na’no wi’ ru xb’aaneb’ li komon aj q’eqchi’, a’yaal ta chik re li ani naraj tawok ru xyaalal, hab’an moko ha’an ta tz’aqal li naraj xtusub’ankil li tasal hu ha’in, hab’an moko naraj ta naxye naq maak’a’ naraj re, yal b’an naq yooh chi oksimank li jwal na’el sa’ reheb’ li komon. 2
8
Li Poopol Hu ha’an jun reetalil chan ru naq wan chaq li na’leb’ak, li aatinak ut li tz’iib’ak sa’ li junxil chaq q’e kutan, xb’aan naq ka’jeb’ chik ha’an li reetalil li na’leb’ wankatqeb’ anaqwan sa’ qayanq, li nayehok re li yaal chi rix chan ru li xna’leb’il li wank. Hab’an aajel ru xjultikankil naq li aatinob’aal maay, junxil chaq q’e kutan moko rik’in ta li tz’iib’ ha’in natz’iib’amank, xb’aan naq jalan wi’ li tz’iib’ ut ha’aneb’ li nake’tawmanje’ chi ruheb’ li pek, li sek’ li ochoch, li che’, ut li k’a’ re ru kilaje’ xkanab’atq li qamama’ qixa’an. Qayehaq jo’keb’ li eetalil ha’in:
Reetalil tz’iib’ tawb’il chi rix xna’aj uutz’u’uj tawb’il Tikal.
Reetalil tz’iib’ tawb’il chi ru che’ aran Tikal.
9
2
Li aatinob’aal Q’eqchi’
Li aatinob’aal Q’eqchi’ ha’an jun reheb’ li (22) wiib’ xkak’aal chi aatinob’aal maay, ut jun reheb’ li kaahib’ jwal k’i li nake’aatinak chi sa’. Li xsutam naxnat’ ha’an chi xjunil li xteepal Alta Verapaz, hab’an naxtaw aj wi’ junqaq xtenamital li Peten, Quiche, Izabal ut Baja Verapaz, ch’olch’o naq ha’an li aatinob’aal jwal yooh chi k’iik li xsutam, ut li kaw tz’aqal k’ulanb’il sa’ xch’ooleb’ li komon, xb’aan naq moko k’i ta xch’a’ajkilal wan sa’ li xtz’iib’ankil, jo’ wi ink’a’ jwal ch’ikb’il ab’l aatinob’aal chi sa’. Sa’ xteepal li Alta Verapaz, nake’ta’li aj q’eqchi’ sa’ eb’ li kok’ tenamit ha’in: Chahal, Chisec, Cobán, Fray Bartolomé las Casas, Lanquín, Panzós, Chamelco, Carchá, Cahabón, Senahú ut Tucurú ut Belice.
Isimb’il reetalil sa’ li Tasal hu Atlas linguitico. Chi xjunileb’ laj Q’eqchi’ jo’ chan ru tz’ilb’il chaq rix chi ru li chihab’ 2001, numenaqeb’ 726,723 chi poyanam, jo’ chan ru yeeb’il xb’aan li Rochochil aj Ajlanel re li Tenamit. (Richards, M. 2003:s/n). li aatinob’aal Q’eqchi’, jo’ chan re ru tz’ilb’il chaq rix xb’aaneb’ laj nawonel chi rix aatinob’aal, jo’ laj Kaufman (1974) naxye naq “ak wan chaq mare 300 chihab’ maji’aq natikla chaq li Kristiaanil.
10
Chalen anaqwan, li aatinob’aal Q’eqchi’ moko k’i ta li xch’a’ajkilal rik’in li xyeeb’al ut li xtz’iib’ankil, ma’ta chik naq jwal nim li xsutam naxnat’; jo’ chan re ru tz’ilb’il rix, natawmank wiib’ paay ru li xjalb’al ru, li jun ha’an li nayeeman sa’ xteepaleb’ li tenamit Lankin, Chahal ut Cahabon, ut li jun siir chik ha’an li nayeeman sa’ xteepaleb’ li tenamit Carchá, Cobán, Chamelco ut wan chik xkomon, hab’an aajel ru xjultikankil naq wan aj wi’ junqaq li aatin najala b’a’yaq xyeeb’al us ta junqtaq’eet li xyaalalil, jo’ li nak’ulman rik’in li oxib’ chi tenamit ha’in.
Carchá
Coban
Ma’laq
mixk
pejok
Q’ichok
Wiib’
Ka’ib’
K’i
xiikil
Hab’an aajel ru xjultikankil naq yaal naq wan junqaq li xpaayil ru, hab’an ha’in moko naraj ta naxye naq tiik jalan ta li xyaalal li junjunq, maak’a’ b’an li xnimal ru xch’a’ajkilal, xb’aan naq chi xjunileb’ laj q’eqchi’ nake’xtaw ru ut wan aj wi’ naq nake’xye reheb’ naq yookeb’ chi seeraq’ik, li naraj naxye naq maak’a’ li xmajelal. Laj Stewart (1980) naxye naq li xpaayil ru li q’eqchi’ reheb’ laj Cobán ha’an li jwal nim xloq’al chi ruheb’ li xkomonil li tenamit, xb’aan naq naxye naq li komon nake’xrahin ru ut nake’raj raj xyeeb’al re jo’ chan ru nake’aatinak laj kob’an, hab’an li na’leb’ ha’in yal jun li xk’a’uxl jun laj tz’ilol re li aatinob’aal, ut li naxye yal xk’a’uxl maraj ha’an li naxtaw ru sa’ xb’een li xk’anjel, hab’an moko naraj ta naxye naq relik chi yaal, xb’aan naq yalaq b’ar wan tz’aqal xloq’al li aatinob’aal ut ch’olch’o ru naq natzolman chalen sa’ li kach’inal. Us xjultikankil naq naab’al chik li hu tz’iib’anb’il sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’, hab’an chi xjunil junes chi rix li paab’aal kawresinb’il chaq, arin nak’utun li xk’a’uxleb’ laj kaxlan winq re xsik’b’al xyaalal chan ru naq te’xmin li xpaab’aal sa’ xch’ooleb’ laj ralch’och’ aj q’eqchi’, jo’kan naq ke’ok chi xjalb’al ru eb’ li xb’ichk sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, jo’ wi’ li kok’ tasal hu re sik’ok aatin jo’ li kixyiib’ li xb’eenil aj tij Esteban
11
Haeserijn, moqon chik ki’ok li xk’utb’al li ilok ru hu sa’ q’eqchi’ toj reetal naq kiwan li xtz’ilb’al rix li aatinob’aal ut kitikla xtusub’ankil ru li xna’leb’il jo’ li Tasal hu k’uub’anb’il xb’aan laj Stephen Stewart sa’ li chihab’ 1978. Naxye sa’ li xhu li qawa’chin ha’in naq wankatqeb’ li hu tz’iib’anb’il chaq xb’aaneb’ aj nawonel chi rix aatinob’aal jo laj Stoll (1896), laj Sedat (1955), li ke’xk’e chaq xch’ool chi rilb’al chan ru xtusub’ankil chi tz’iib’anb’il li aatinob’aal q’eqchi’, yaal naq yal sa’ xk’ab’a’ junaq li xk’anjeleb’, hab’an aajel ru xk’eeb’al xloq’al xb’aan naq aran natikla chaq li xxokb’al li aatinob’aal chi tz’iib’anb’il, wan tana li ink’a’ us, maraj li nake’sach wi’, hab’an wi’ ta raj maak’a’eb’, anaqwan tiik mare toj warenaq ral li qach’ool. Wiib’eb’ chik li qasqiitz’in Eachus ut Carlson (1966) li ke’xk’e aj wi xch’ool chi xk’uub’ankil jun li tasal hu b’ar wi’ ke’xtikib’ xtusb’al ru li aatinob’aal jo’ chan ru wan li xtuslal sa’ li tz’iib’ak, ha’in ki’oksimank re xtuqub’ankil ru ut xjalb’al ru raatinul li paab’aal sa’ q’eqchi’; jo’kan aj wi laj Ray Freeze (1970) kixk’uub’ jun li tasal hu natz’ilok re xtusulal li aatinob’aal chi chaab’il, jo’ wi’ wan jun chik li hu tz’iib’anb’il xb’aan laj Campbell (1974) b’ar wi’ natz’ilman rix chan ru li xyaab’aal li junjunq chi aatin sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ ut jo’ wi’ naxtusub’ wiib’ oxib’aq li xchaq’rab’il re roksinkil. Chalen naq yooh chi nume’k li chihab’ junjunq, naab’aleb’ laj ralch’och aj q’eqchi’ ke’ok chi rilb’al rusil li tzolok chi rix li aatinob’aal, ut jo’kan naq ki’ok chi k’utunk li xwaklijik li aatinob’aal q’eqchi’ sa’ xyanqeb’ li xkomonil aatinob’aal maay, timil kipuktasimank li tasal hu chi rix li Xtusulal ru li aatinob’aal Q’eqchi’ kixk’uub’ wa’ Alfonso Cuc sa’ xk’ab’a’ li molam Francisco Marroquin ut li nimla tzoleb’aal Rafael Landivar, moqon chik wan li isimb’il xb’aan li Roqruq’il li awab’ejilal chi rix Tzolok sa’ ka’paay aatinob’aal, wan chik k’uub’anb’il xb’aan li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ ALMG, sa’ xyanq ha’an wankeb’ li isimb’il xb’aaneb’ wa’ Carlos Hun, Juan Tzok ut Alfredo Cabnal, wiib’ li tasal hu, jun chi rix li Xtusulal ru Xtz’iib’ankil li aatinob’aal Q’eqchi’ ut li jun chik chi rix li Xtusulal ru Xchaq’rab’il roksinkil li aatinob’aal Q’eqchi’, jo’kan naq nayeemank naq naab’al paay ru li tenq’ wan chi rix li aatinob’aal re xwaklesinkil, roksinkil ut xk’eeb’al xwankil.
12
Wankeb’ aj wi’ chik jalan jalanq chi tasal hu tz’iib’anb’il chi rix li aatinob’aal, chi rix li tzolok, li kawilal, li waklesij ib’, li xaqab’ank awab’ej, li paab’aal, hab’an li xnimal ru k’anjel ha’an li yooh chi uxk chi rix li na’ajmank xtusub’ankil chi sa’ li hu ha’in, ut ha’an li Xjalb’al ru li aatin sa’ kaxlan aatin, maraj li xjalb’al ru li kaxlan aatin sa’ Q’eqchi’. Chi rix li na’leb’ ha’in wankatqeb’ wiib’ oxib’ li tasal hu, jo’ li yiib’anb’il xb’aan li Xmolamil Aatinob’aal ALMG chi rixeb’ li ak’ aatin na’oksiman sa’ li k’anjel junjunq, wan aj wi’ li tasal hu re sik’ok xyaalal aatin, wan li tasal hu kixk’uub’ li MINUGUA (2000) k’anjelanb’il xb’aan wa’ Juan Tzok ut ha’an li na’oksimank sa’ li raqok chaq’rab’, jo’ aj wi’ naq wan toj yookatqeb’ chi puktasiik, chi rixeb’ li k’ehok toj, li xkolb’al rix li qasutam, ut wan chik xkomon.
13
Li komon wank ut li aatinob’aal Li komon wank tento naq naxk’am rib’ sa’ suumalil rechb’een xna’leb’il li aatinob’aal, xb’aan naq jo’ naxye laj Uribe Villegas (1970)3, ink’a’ naru nawan aatinak wi’ maak’a’ li wank sa’ komonil, ha’in naraj naxye naq li aatinob’aal tento naq wanq xna’aj ut ha’an li komon wank, xb’aan naq li komonil aajel ru chi ru naq wanq li aatinob’aal re xnumsinkil li esilal junjunq; naxye aj wi’ laj tz’iib’ ha’in naq maak’a’ naru xb’aanunkil sa’ memil, chi maak’a’ roksinkil li aatin; jo’kan wa chik naq aajel ru naq natzolman li aatinob’aal junjunq re raatinankileb’ ut rab’inkileb’ li jalanil poyanam jalaneb’ raatinob’aal, jo’kan naq aajel ru aatinak ut xtzolb’al xkab’ maraj rox li aatinob’aal. Naqaye laa’o laj Q’eqchi’ sa’ li aatinak chi kama’in: “nake’raatina wachik rib’eb’ li kok’ xul, ma a’ta chik laa’o ink’a’ tqaatina qib’”. Hab’an wankatqeb’ li ch’a’ajkilal nachal chi rix li xna’leb’il li aatinob’aal ut li komonil wank, xb’aan naq wan naq na’ok chi jalaak li xyeeb’al li aatin junjunq, maraj naxb’on rib’ rik’in junaq chik chi teep b’ar wi’ mare jalan chik li aatinob’aal nake’roksi, jo’ wi’ li xnajtileb’ rib’ chi rib’il rib’, hab’an li jun chik xyaalal, ha’an naq wan naq na’ok chi jalano’k li xyeeb’al xk’ab’a’ junaq k’a’ re ru sa’ xyanqeb’ li komon, wan naq sa’ xk’ab’a’ li xsaajilal, maraj li xcheekelal, wan li nak’ulman naq li chan ru nake’xye li ak cheek, moko juntaq’eeta ta chik nake’xye li toj saaj, hab’an chi xjunil chik ha’an chan chan jun rokik xyaljel li qaatinob’aal. Wi’ maak’a’ raj li aatinob’aal, maak’a’ raj aj wi’ li xyehom xb’aanuhom li tenamit junjunq, xb’aan naq rik’in li aatinob’aal yooh chi xkab’lankil rib’ rajlal li xna’leb’ li poyanam, ut rik’in li xtz’iib’ankil li aatinob’aal nakana reetalil li junjunq chi na’leb’ li nak’ub’la chi sa’ li komonil; jo’kan naq nayeeman naq li aatinob’aal ha’an jun laj k’amolb’e sa’ li komonil wank, xb’aan naq naxkeheb’ sa’ aatin ut naxch’olob’eb’ xna’leb’, re naq naru chi ch’olaak li wank sa’ xb’een li
3
Uribe Villegas, Oscar. (1970), Sociolingüística Una introducción a su estudio, UNAM, México. 14
ruuchich’och’, ut ha’an chik li nanunsiman xjultikankil junq’e junq’e kutan cho’q reheb’ li alal k’ajolb’ej. Oxib’ paay ru li xyaalal wan wi’ li aatinob’aal sa’ li tenamit Watemaal: wankeb’ li xch’uutal li tenamit aj ralch’och’ k’a’aj wi’ li aatinob’aal maay nake’xnaw, qayehaq jo’ li Q’eqchi’, jwal naab’aleb’ li komon k’a’aj wi’ li aatinob’aal q’eqchi’ li xe’xtu’uni chaq ut saheb’ xch’ool rik’in, ha’an xna’ li raatinob’aaleb’. Jun ch’uut chik laj ralch’och’ wan li aatinob’aal maay cho’q xna’ raatinob’aal hab’an nake’xnaw junaq chik li aatinob’aal sa’ xb’een, qayehaq, li xk’ihaleb’ nake’xb’eeresi li kaxlan aatin jo’ xkab’ raatinob’aaleb’. Ut li rox ch’uut ha’aneb’ jun siir laj ralch’och’ hab’an moko k’iheb’ ta, li ink’a’ chik nake’xnaw li raatinob’aaleb’ maay, xb’aan naq ha’an chik li kaxlan aatin xnumta sa’ reheb’.4 Jo’ eb’ laj itza, mopam, chorti’. Li xyaalalil li wank sa’ li nimla tenamit Watemaal jwal kaw cho’q re li xtenamitul aj ralch’och’, xb’aan naq jwal kaw mimb’il li kaxlan aatinob’aal sa’ chi xjunil li xna’leb’il li wank, jo’ li tzolok, li chaq’rab’, li sik’ok ib’, li k’uulank tumin, li tojok toj, li jolomink, li isink hu sa’ poopol, li ab’ink esil, sa’ li rochochil li kawilal, ut wan chik xkomon, ha’an naraj naxye naq eb’ li aatinob’aal maay, jo’ li q’eqchi’ maak’a’ jwal xwankil chi ru, xb’aan naq re xik chi xb’aanunkil li taql sa’ eb’ li tenamit, aajel ru xnawb’al li raatinob’aaleb’ laj kaxlan. Toj ak’ chik b’a’yaq risinkil xb’aan li awab’ejilal, jun li chaq’rab’ b’ar wi’ naxye naq wan xwankil eb’ li aatinob’aal aj ralch’och’ chi ru li chaq’rab’, jo’ wi naq wan chik junjunq li xchaq’rab’il Roqruq’il Awab’ejilal chi rix li roksinkil li aatinob’aal maay sa’ eb’ li tzoleb’aal. Jun chikan, anaqwan, wan chik jun li chaq’rab’ naru xjultikankil naq joq’e nawan li tz’eqtanaak xb’aan roksinkil li xna’leb’il aj ralch’och’ sa’ li junjunq chi na’ajej. 4
Wan sa’ xtasal huhil li Comisión de oficialización de los Idiomas Indígenas, (1998) pag. 45. 15
Anaqwan wankeb’ li tzoleb’aal yookeb’ chi kawresink chi rix roksinkil li aatinob’aal q’eqchi’ sa’ eb’ li tzoleb’aal, jo’ wi’ re roksinkil xk’anjel laj jalol ru aatin chi ru chaq’rab’, hab’an toj wan naraj, xb’aan naq moko k’i ta li xkomonil aj ralch’och’ li kawresinb’ileb’ re xb’aanunkil li k’anjel. Arin natawman rusil ut xnimal xk’anjel li Xmolamil Aatinob’aal Maay, re xtusub’ankil ru li aatinob’aal, jo’ wi’ re xxaqab’ankil xchaq’rab’il chan ru tento xb’eeresinkil ut xtz’iib’ankil li aatinob’aal. Wan aj wi’ chik li k’anjel yooh chi tenq’ank re xwaklesinkil li xyu’am li aatinob’aal maay, xb’aan naq wankeb’ li molam ut eb’ laj k’anjel ak yookeb’ chi xtawb’al ru naq aajel ru roksinkil ut ak xe’xtikib’ xjalb’aleb’ ru li raatinul li xk’anjeleb’ sa’ aatinob’aal maay. Eb’ li puktasib’aal esil, nim aj wi’ xwankileb’ sa’ li k’anjel re xwaklesinkil xloq’aleb’ li aatinob’aal maay, xb’aan naq yookeb’ chi wulak yalaq ta chi b’ar, maak’a’ naxye xnajtil, xb’aan naq li xk’ihaleb’ li poyanam wankatqeb’ sa’ li junjunq chi na’ajej wankatqeb’ li rab’ib’aal aatin, ka’aj wi’ naq moko k’i ta li chaab’il esil nake’xnumsi chi sa’, xb’aan naq ha’aneb’ laj k’ay li jwal nake’numta chi taqlank esil re xyeechi’inkil li xk’ayeb’. Jun chik li majelal ha’an naq yalaq ta chi b’ar yookatqeb’ chi wulak eb’ li jalanil paab’aal, ut eb’ ha’in yookeb’ chi xmuxb’al xyaalal li junjunq chi aatin, xb’aan naq yookeb’ chi roksinkil li aatinob’aal re xq’unb’esinkileb’ laj ralch’och’, ut li xyaalal ha’an naq eb’ li komonil li nake’oken chi sa’, nake’ok chi sachk li xnawom li xna’leb’eb’ xb’aan li ak’ na’leb’, li ch’olch’o naq maawa’ re aj ralch’och’, xb’aan naq li xpaab’aaleb’ chaq li qana’ qayuwa’, li qamama’ qixa’an jalan wi’ ut chan chan naq ha’in ink’a’ chik paab’ajel anaqwan. Li rahilal, li majelal li yooh aj wi’ chi t’ane’k wi’ li qaatinob’aal ha’an li rokikeb’ chaq li jalanil xnimqal ru tenamit chi xminb’al li xyiib’omeb’, li xb’aanuhomeb’, ut li te’raj ha’an naq laj ralch’och’, junes loq’ok yooq ut maak’a’ chik taa’ok wi’.
16
Jo’kan naq li numsink aatin maraj li jalok ru aatin sa’ raatinob’aaleb’ laj ralch’och’ toj tento raj naq ilb’il ma us cho’q reheb’ li komon li k’a’ re ru li nab’aanumank, xb’aan naq anaqwan k’a’aj wi’ laj jalol ru aatin li nanawok re k’a’ ru naxb’anu, k’a’aj wi’ naq tojb’il chi xb’aanunkil, ut ha’in ha’an jun xkamsinkileb’ li qakomon, xb’aan naq wankeb’ chik li yookeb’ chi toje’k re xb’aanunkil li k’anjel ut maak’a’ nake’raj re li qasqiitz’in, yal xb’aan li tumin nake’xk’ul.
1 Xk’a’uxl aj Q’eqchi’ Chi junileb’ li k’a’ re ru yob’tesinb’ileb’ sa’ xb’een li ruchich’och’ nake’raatina rib’eb’, qayehaq jo’keb’ li loq’laj Tzuul li loq’laj Taq’a nake’raatinarib’eb’, wan wachik sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ naq eb’ li loq’laj na’ajej ha’in, nake’rula’an rib’eb’, li kok’ xul nake’raatina rib’eb’, hab’an ak raatinob’aal aj wi’ wan li junjunq. Jo’ naxye laj Uribe Villegas (1970) chi rix ha’in “ li aatinob’aal wiib’ paay ru li na’leb’ naxk’e xmetz’ew sa’ xb’een, jun li ak re xb’aan xyo’lajik, ut jun chik li yal k’aynaqil na’leb’, xb’aan naq relik chi yaal naq li kok’al chalen chaq sa’ xyo’lajik ak naxk’am chaq li xmaatan re aatinak, hab’an moko ak tikto ta na’ok chi aatinak, xb’een wa yal naxlowowi rib’ ut toj timil chik naril naq aajel ru naq ttzol li aatin junjunq; hab’an chalen naq na’ok chi nimank, na’ok chi wank sa’ xyanqeb’ li komonil, aran naxtaw xsahil ru li raatin, jo’kan naq li xsutam li xtenamitul ha’an li naxaqab’an maraj naq’axtesin re xwankil li raatinob’aal”, jo’kan naq nayeeman naq li aatin wan xyaalal, wan xloq’al, moko yal aatinak ta chi kama’an naq nakoo’ok chi wan sa’ xyanqeb’ li komon. Wan naq natawman li ch’a’ajkilal sa’ xtzolb’al li aatinak ut jo’kan naq eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej wankeb’ li xna’leb’ re xk’eeb’al xtenq’ankileb’ li kok’al naq yookeb’ chi xtzolb’al li aatinak, qayehaq naq wan li rawasil li aatin sa’ xk’a’uxeb’ laj ralch’och’, wan xyaalal, jo’kan naq toj nake’q’axtesiman, nake’xaqab’aak nake’k’ate’ li ruutz’u’uj, nake’k’ehe’ li xkuut; arin natikla rilb’al naq li aatin wan xloq’al, ut aran aj wi’ tqak’e reetal naq li aatin wan xmuhel.
17
Wi’ naqataw ru naq li aatin wan xmuhel, tento naq tqataw aj wi’ ru naq li aatin wan xloq’al, jo’kan naq eb’ li qaxe’taqatoon xe’xk’ut chaq li Xloq’al li Aatin, jo’kan naq joq’e nawan li ula’ank, junelik nayeeman naq loq’ li aatin ha’an naraj xyeeb’al naq ink’a’ naru xmuxb’al, ink’a’ naru xq’etb’al, xb’aan naq wi’ naq’etman, wan xq’oq, wan xmay ut naru k’a’ ru nak’ulman. Chi jo’ka’in natawman ru k’a’ut naq sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ wankatqeb’ raatinul li k’a’ re ru wan, jo’ naq chan ru wan raatinul li xajleb’, wan raatinul li b’anok, wan raatinul li wa’tesink, wan raatinul li mayejak, wan raatinul yohob’k, wan raatinul li tuulak, wan raatinul li tz’aamank ut k’a’atq chik re ru nakuutun re xyu’ameb’ laj ralch’och’. Jun chik li aajel ru xjultikankil arin ha’an naq sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ aj q’eqchi’, li aatin junjunq wan naq se’ jaljo5 ru nayeeman, qayehaq: 1. Kamenaq xch’ool chi k’a’uxlak, naq naxik xch’ool chi k’a’uxlak junaq. 2. Xk’atb’al wuutz’u’uj, naq nawan li mayejak maraj li k’atok pom ut kanteel. 3. Mutz’ wu, naq ink’a’ nanawman li ilok ru hu. 4. Na’aatinak li loq’laj kik’, naq nawan li xtawb’al ru k’a’ ru li yajel sa’ junaq li k’irtasink. Arin naqataw ru naq li na’leb’ nawan xyeeb’al sa’ jaljo ru, ut ha’in jwal aajel ru xk’eeb’al sa’ ajl naq joq’e nawan li tz’iib’ak maraj li jalok ru aatin, xb’aan naq wan naq laj jalol ru aatin, jwal naxich xch’ool chi rilb’al chan ru ttz’iib’amanq junaq li aatin ut naxkanab’ junpak’al li xna’leb’il chan ru naq tye junaq li na’leb’. Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’in li matk’, xb’aan naq se’ jaljo aj wi’ ru nawan li xch’olob’ankil, qayehaq naq namatk’eman junaq li k’uula’al, nake’xye aj wi’ naq sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ chik jultik re li poyanam xb’aan junaq xk’a’uxl. Li aatin jwal wan xloq’al ut jwal nim xwankil, xb’aan naq ak raatinul wi’ li junjunq chi k’anjel, qayehaq’ ak raatinul wi’ na’oksiman li awk loq’laj ixim, ak raatinul aj wi’ 5
Sa’ kaxlan aatin nayeeman metáfora re. 18
na’oksiman sa’ li chi’resink, ak raatinul na’oksiman sa’ li tijok, li q’usuk kok’al, ak raatinul aj wi’ na’oksiman sa’ li hob’ok, li majewank, ut jo’kan naq nayeeman naq k’a’ ru nayeeman ut ha’an li nak’ulman: ra xmay re chan li aatin naq nayeeman, maraj wan wi’ chik naq nayeeman: toj chi ru b’aq nanaq li raatin junjunq chankeb’ naq se ruuyaal nakutb’en chi aatin. Jo’kan naq li aatin junjunq moko yal nimqi yehok ta, moko yal nimqi jalok ta, maraj moko yal nimqi yoob’ank ta naraj, aajel ru naq li ani na’ok chi aatinak, tento naq toj eek’anb’il ib’ li aatinak, li yehok, li nunsink aatin, xb’aan naq mare ra tket, mare k’a’ ru tjuk’, mare ani ttoch’, chankeb’ li cheekel winq, li cheekel ixq aj q’eqchi’.
2 Xkuutunkil sa’ xna’leb’il li Poyanamil Li aatinob’aal q’eqchi’ moko jwal xb’onihatq ta rib’, moko jwal xyuhi ta rib’ rik’in li xna’leb’il li jalanil tenamit, li xna’leb’ aj kaxlan winq ut li jalanil aatinob’aal, hab’anan ha’in moko naraj ta naxye naq maak’a jalanil aatin sa’ li qaatinob’aal, xb’aan naq wankatqeb’ jalanil aatinob’aal xe’xyuhi wi’ rib’eb’ junxil chaq q’e kutan, jo’ li raatineb’ laj Ch’ol, li raatineb’ laj Lacandon, li raatineb’ laj Itza; jo’kan wachik naq wankatqeb’ li aatin Kab’nal, lakan, chikin, Katun, chichen, yalib’atz’, yaxkab’nal, kanwinik, ut wan chik xkomon. Wankeb’ wachik li komon toj yookeb’ chi xjalb’al xna’aj, naab’aleb’ aj Carchá yookeb’ chi q’axonk sa’ tiqwal ch’och’, jo Chisec, Peten, Quiche ut wan chik xkomon, ut aran nawan xyuhinkil rib’ li junq paay chi aatin rik’in li reheb’ li jalan jalanq wankatqeb’ chik b’araq, jo’kan naq ink’a’ naru nayeeman naq wan ta junaq li aatinob’aal jwal tiik, maraj jwal tuqtuuk ta ru, tento naq xwan chaq li xk’uub’ankil rib’ rechb’een li jalanil aatin, li jo’k’ihal li ink’a’ nawb’il ru sa’ li jun chi na’leb’, naru natawman xyaalal sa’ jalan chik chi na’leb’, chalen chaq arin naru nach’olob’aman naq li aatin junjunq moko k’a’aj ta wi’ sa’ rulul li poyanam naru nayo’la, natawman b’an sa’ xyanq li wank sa’ komonil, li tz’aqonk, li k’amok ib’ sa’ usilal, li ula’anink, li tenq’ank ib’.
19
Li poyanam junjunq wan chi ruq’ xsik’b’al xyaalal chan ru naq tb’eeresi li raatinob’aal, a’yaal naxye b’ar wan sa’ li junjunq chi hoonal maraj q’ehil. Qayehaq naq nawan li mayejak, jalan wi’ li xpaayil li aatin naroksi, jo’kan aj wi’ naq wan chi ru jun siiraq li komon sa’ ch’utam jalan chik li aatin naroksi, hab’an naq wan sa’ xyan yal jun maraj wiib’aq xkomonil, maraj rech aj k’anjel jalan wi’ chik chi us li raatin naroksi, jo’ wi’ naq wan sa’ xyanqeb’ li ralal xk’ajol, li xjunkab’al. Jo’kan naq li wank sa’ xyanqeb’ li komonil nayehok re chan ru naq twanq li aatinak chi rib’ileb’ rib’ li junjunq. Hab’an jun li xnimal ru na’leb’ li jwal najalok re xwanjik junaq li aatinob’aal ha’an naq wan junaq chik li xnimal ru tenamit nakoxixmin rib’ sa’ xteepal maraj sa’ xna’ajeb’ li jalan chik, wan naq sa’ xyaalal, hab’an li xk’ihal li minok ib’ na’uxmank sa’ josq’il. Li minok ib’ naxjuk’ chi xjunil li xtusulal ru chan ru naq wan li xjolominkil junaq li tenamit, ut li xnimal ru minok ib’ kixk’ul li raatinob’aaleb’ laj ralch’och’ maay ha’an naq kole’okaq laj kaxlan aatin sa’ xyanqeb’, ut sa’ xyanqeb’ laj q’eqchi’ toj kiwan jun chik li xnimal ru kik’ulman naq kole’xmin rib’eb’ laj alemán sa’ xteepalileb’; arin kitikla li xminb’al li raatinob’aaleb’, sa’ li tzolok, sa’ li paab’aal, sa’ li chaq’rab’ ut sa’ li k’anjel, xb’aan naq li yookeb’ chi rajb’al ha’an naq kisach raj li aatinob’aal maay q’eqchi’.
3 Psicolingüística Sa’ xtasal hu laj Uribe Villegas (1970), naxye naq naab’al paay ru li na’leb’ naru nawan sa’ roksinkil li aatinob’aal junjunq: li aatinak yal chi kama’an, li roksinkil li wiib’ paay ru aatinob’aal, li jalok ru aatin, ut li xjalb’al li aatinob’aal; jo’kan naq aajel ru naq sa’ junaq li jalok ru aatin tento nawan li xnumsinkil aj wi’ li xmetz’ew xna’leb’il li aatinob’aal junjunq chi sa’ naq na’uxmank xnumsinkil li aatin rechb’een li na’leb’.
20
Jo’kan naq naxye laj tz’ilol rix aatinob’aal ha’in, naq joq’e nawan li jalok ru aatin, aajel ru naq kuutunb’ilaq xb’aan li xtawb’al ru, xb’aan naq aajel ru naq li jo’k’ihal li aatin najalman sa’ jalanil aatinob’aal, tento naq tk’ul ru maraj twulaq chi ru li yooq chi ab’ink re maraj li ani aj e yooko chi xb’aanunkil li k’anjel. Jo’kan aj wi’ naq li ani nab’aanunk re li jalok ru aatin, tento sa’ xb’een naq tk’e rib’ sa’ xna’aj li ani taa’iloq re li yooh xb’aanunkil, tento naq tk’a’uxlaq chi rix ha’an, xb’aan naq ha’an aj e naq yooh chi k’anjelak; wi’ maak’a’ ha’an maraj maak’a’ na’ajmank re, ch’olch’o naq naru nachoyman li k’anjel hab’an maak’a’aq aj e, xb’aan naq k’a’aj wi’ naq naqanaw naq li yooh chi uxmank yooh aj wi’ chi xk’ulb’al ru li tk’uluq re li esil, li na’leb’ junjunq, chanchan ta chik chan laj Uribe Villegas (1970:189) naq li na’eek’aman naq t-uxq li tz’iib’ak, treek’a aj wi’ ani t-iloq re, chanchan ta chik naq li ani najalok ru aatin, tyal aj wi’ ilok rik’in li ru li jalan chik. Lix Anabella Giracca (1998)6 naxye naq li poyanam junjunq wan oxib’ raqal li xcha’al li nak’utuk re xloq’al li xpoyanamil: li xna’leb’aal, li raatinob’aal ut li xk’aynaqil b’aanuhom. Li junjunq chi poyanam, chan lix Giracca, naq li aatinob’aal ut li na’leb’aal tento naq wanqeb’ sa’ wiib’al, sa’ suumalil, xb’aan naq ink’a’ naru nawan li na’leb’ak chi maak’a’ li aatinob’aal, hab’an chi xjunil ha’in tento aj wi’ naq nawan sa’ xyanq jun siiraq li komon, mare li junkab’lal, mare li ch’utam, mare li k’aleb’aal, mare li tenamital, xb’aan naq maak’a’ junaq li tenamit maraj jun ch’uutaq li poyanam naru nake’wan chi maak’a’ ta li raatinob’aaleb’. Relik chi yaal naq li aatinak ut li jalok ru aatin moko juntaq’eet ta chi junwaakaj, ha’an jun li xsi xmaatan li poyanam re wank sa’ komonil, hab’an moko juntaq’eet ta, chanchaneb’, hab’an jalanjalanq wi’ naq nake’siha chaq, xb’aan naq sa’ li aatinak, li na’aatinak naxb’aanu chi anchal xch’ool, naxye li reek’ahom, naxjultika li na’ala chaq sa’ xch’ool, li naxyu’ami, naraj naxye naq joq’e na’uxk li aatinak na’oksiman li xloq’al li aatin junjunq, li xyaalal, li xna’leb’il, li xmuhel li junjunq chi aatin, xb’aan naq ch’olch’o chi ru li na’aatinak naq li yooh chi ab’ink re moko k’a’aj ta wi’ yooh chi rab’inkil, yooh b’an aj wi’ chi xyalb’al, chi reek’ankil 6
xsahil li
Giracca de Castellanos, Anabella, (1998), Aproximación a Sociolingüística, URL, Guatemala pag.6. 21
najultikaman. Ut li jalok ru aatin, jalan xb’aan naq li najalok ru aatin, ink’a’ naxnaw ma juntaq’eet treek’a, ma tyal, ma tk’ul xsahil li junjunq chi aatin, li tk’uluq, t-iloq maraj t-ab’inq re li yooq chi xjalb’al ru, jo’ chan ru naxk’a’uxla laj jalol ru aatin, xb’aan jun naq ink’a’ naxnaw ma rech aj ralch’och’il, maraj chan chik re ru nak’a’uxlak. Jo’kan naq aajel ru naq li jalok ru aatin tento rilb’al chan ru naq twanq aj wi’ xnumsinkil chi sa’ li aatin junjunq, li xloq’al, li xmuhel li aatin, chanchan ta chik xnumsinkil chi yo’yo li aatin junjunq re naq tb’aanu chi rek’ li xk’anjel rik’in li ani aj e nab’anuman. Re xch’olob’ankil chi junajwa, naru xyeeb’al naq sa’ junaq li aatinak tento naq nake’wan wiib’ oxib’ li na’leb’ aajel ru xnawb’al k’a’ ruheb’ jo’: 1.) li ani nataqlan li esil, naraj naxye li na’ajok re li aatinak maraj li tz’iib’ak, naq mare wan junaq li rajom, li xrahom maraj li k’a’ re ru na’ala chaq sa’ xch’ool xyeeb’al re junaq chik li poyanam. 2.) li ani aj e li esil, ha’an li poyanam li nak’uluk re li esil nayeeman a’yaal ma chi yeeb’il maraj chi tz’iib’anb’il, hab’an li xyaalal ha’an naq laj k’ulul re li esil mare wan naq jun chi poyanam, jo’ wi’ wan naq naab’al chi poyanam. 3.) k’a’ ru xnumsinkil li esil, ha’an li na’oksiman re xyeeb’al li esil, qayehaq mare yal se’ aatin, maraj chi tz’iib’anb’il, ut jo’kan aj wi’ tento rilb’al ma chi ru hu, maraj k’a’ chik re ru na’oksiman. 4.) chan ru xnumsinkil li esil, ha’an li xyaalal chan ru naq nayeeman li esil, mare re sahil ch’oolejil, jalan wi’ li raatinul, mare ut re rahil ch’oolejil ak jalan chik li raatinul, mare re q’usuk maraj ch’iilank ak jalan wi’ chik, wan tana wi’ chik naq re loq’ok maraj payok k’a’ re ru ut chi junil li na’leb’ na’ajman xyeeb’al ak re re li xyaalalil chan ru nanumsiman li esil junjunq. 5.) li reetalil li esil, ha’an li k’a’ re ru chi eetalil li na’oksiman re xq’axtesinkil li esil, ha’aneb’ li xyaab’ aatin nak’utb’esiman wi’ mare sa’ q’eqchi’, mare sa’ kaxlan chi’ maraj junaq chi aatinob’aal hab’an ak re re li eetalil nake’roksi re xq’axtesinkil li esil.
22
6.) li xna’leb’il li esil, ha’an li najultikaman xyeeb’al sa’ li esilal, ha’an tz’aqal li na’ajman, narahiman, napatz’man maraj ha’an li xyaalal nataqlaman wi’ maraj li naxsik’ li esil nayeeman. ut 7.) b’ar tox’elq li esilal, maraj k’a’ ru li hoonal yooh wi’ chi uxk. Ak re re li xk’anjel li junjunq, hab’an wan chik naq nakoxijalaaq, xb’aan naq wankeb’ chik li ani nake’k’uluk li esil usta maawa’ raj reheb’, wan chik naq mare re raj jun chi komonil li esil ut jun aj chik li na’ilok maraj nak’uluk re, ut aran wan naq ink’a’ chik nawulak chi rek’ li esil, xb’aan naq moko juntaq’eet ta li xch’oolil. Li xyaalal ha’an naq tento rilb’al, mare wachik re raj junaq li ixq ut wi’ junaq winq nak’uluk re, moko tsahila ta chik li esil ttaw chi sa’, maraj mare re raj kok’al ut mare junaq chik li cheek na’ab’ink re moko juntaq’eetaq ta aj wi’.
4 Xk’uutunkil sa’ li K’utuk ut li Tzolok (Didáctica y pedagogía) Li aatinob’aal junelik yooh chi xk’uub’ankil rib’, ut maajunwa yal nayo’la ta chi kama’an, sa’ iq’, maraj yal yoob’anb’il ta xb’aan junaq, jo’ nak’ulman anaqwan, xb’aan naq li joq’e nasiha chaq junaq li aatin, tento naq wanq chi sa’ li reek’ahom li jun chi tenamit. Wan chik anaqwan yal nake’xyoob’ li ak’ aatin ut ink’a’ nake’xk’am xk’a’uxlankil k’a’ ru te’xye, te’reek’a li komon, chanchan chik jo’ wan sa’ xtasal hu li DIGEBI7 naq nake’xyoob’ xyeeb’al li aatin saqb’achleb’aal re xjultikankil li aatin congelador, arin naqak’e reetal naq li ani xyoob’an re li aatin ha’in, xko xch’ool chi rilb’al chan raj ru naru xtz’iib’ankil, ut li chan raj ru naru naxye sa’ xk’a’uxl laj jalol ru aatin, hab’an moko xnaq ta sa’ xch’ool k’a’ ru naru nake’xye li te’iloq re, xb’aan naq b’ar te’qab’i li qakomon aj q’eqchi’ chi aatinak mare nake’xye: -wan raj li uk’a’ yal b’an xpeko’-, sa’ junpaat naqak’e reetal naq maajun wa te’xye xsaqb’acho’, xb’aan naq li saqb’ach8, jalan wi’ sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’, li xloq’al li aatin moko naxtaw ta
DIGEBI, (2004). Tusleb’aal aatin Q’eqchi’ Vocabulario de Neologismos, Pag:128. Saqb’ach: sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’ ha’an chanchan xmuhel li loq’laj ixim, xb’aan naq joq’e xiikil li saqb’ach nat’ane’ chaq sa’ choxa, ha’an reetalil naq twanq chi us li ru li hal, maak’a’aq li we’ej, ha’an 7 8
23
xteram li yooh wi’ chi oksimank. Ut wi’ li aatineb’ ha’in yooq chi oksimank sa’ li k’utuk sa’ eb’ li tzoleb’aal, relik chi yaal naq yooko chi xpo’b’al ut chi xjuk’lenkil li aatinob’aal junjunq, xb’aan naq yookeb’ chi xmuxb’al xloq’al li junjunq chi aatin; jo’kan aj wi’ xk’ul li aatin ch’olwinq, sa’ li tasal hu re ak’ aatin re li DIGEBI naxye naq sa’ kaxlan aatin ha’an li cavernícola, ha’in relik chi yaal naq moko us ta chi junajwa xb’aan naq yooh chi xyeeb’al naq li ch’olwinq ha’an jun li k’iche’ winq, li chanchan xul, nak’uxuk poyanam, maak’a’ xna’leb’, ut li xyaalalil moko ha’an ta, xb’aan naq sa’ xk’a’uxleb’ li cheekel winq li ch’olwinq ha’an li numtajenaq xna’leb’, ha’an li ink’a’ ke’xq’atesi rib’ sa li xpaab’aal li kaxlan winq, wan nake’yehok re naq nake’xnaw li nawalib’k, li na’uuchink, nake’xsutq’esi rib’ cho’q xul maraj che’k’aam, hab’an rik’in jun chi aatin sa’ li tasal hu ha’in, xmux ru xyaalalil. Jalan jalanq li na’leb’ nawan xb’aanunkil, ut sa’ li k’utuk jwal ch’a’aj cho’q re li kok’al naq ink’a’ ch’olch’o li nak’utman, qayehaq, jwal naab’aleb’ laj k’utunel nake’xb’eeresi li aatin xq’oot k’ab’a’ej ut sa’ li k’aleb’aal, eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej moko wan ta sa’ li xtuslal ru li raatineb’ li ak’ aatin ha’an, xb’aan naq li nayeeman chaq junelik ha’an li aatin: xsum k’ab’a’ej, wan aj wi’ nake’oksin re li aatin xkab’ k’ab’a’ej, hab’an ha’in chan chan ta chik naq ha’an li k’ab’a’ej li nawan chi ru li xsum k’ab’a’ej. Jo’kan naq li aatinob’aal naq nawan xk’utb’al re xtenq’ankil li komonil moko re ta xjalb’al chi ru li k’a’ ru ak naxnaw, maraj moko re ta xk’utb’al aatinak chi ruheb’ xb’aan naq li aatinak ak junxil chik
naxtzol chaq sa’ rochoch, xb’aan naq li
poyanam junjunq, jo’ winq, jo’ ixq, naxye sa’ xtasal hu laj Hallidey (2001) 9 naq “junaq li ch’ina’al naxtzol li aatinak ut li xtawb’al ru li k’a’ ru nake’xye li xkomonil chi ru chaq li xb’een chihab’ re li xyu’am; arin na’ok chi xwotz’inkil li raatinul rik’ineb’ li naxtaweb’ sa’ xsutam, xb’een wa chi aatinanb’il ut moqon naxk’e reetal naq aajel ru xkanab’ankil chi tz’iib’anb’il ut jo’kan naq na’ok chi xtzolb’al tz’iib’ak”. Jo’kan b’i’ jun chaab’il eetalil; jun chik li xyaalal ha’an naq yeeb’il xb’aaneb’ li cheekel winq, cheekel ixq, naq tento nalowman oxlaju ru li saqb’ach re naq ink’a’ naxiwaman ru li wa’ kaaq naq namoq chaq. 9 Halliday M. A. (2001) El Lenguaje como Semiótica Social, la interpretación social del lenguaje y del significado. Mexico. Pag. 268. 24
naq sa’ li tzoleb’aal nake’wulak li kok’al chi tzolok, xb’aan naq chi xjunileb’ li poyanam nake’semsot sa’ xch’ool chi xnawb’al k’a’ ru li nak’ulman sa’ xsutam ut yalaq chi b’ar, re rilb’al, xnawb’al, xtawb’al ru chan ru naq wankatqeb’ li na’leb’. Jo’kan naq li xk’utb’al li aatinak moko re ta xjalb’al li raatin li kok’al, re b’an xkuutunkil li ak naxnaw, re xch’olob’ankil chi ru xyaalal li junjunq chi aatin, li junjunq chi na’leb’. Ink’a’ naru naxik qach’ool chi rix li xk’uulankil li qaatinob’aal chi ru li k’a’ re ru toj ak’ yooq chi chalk rajlal kutan, chi xjunileb’ li aatinob’aal junelik najala, nake’xk’ul li rahilal, li xminb’al li jalanil aatin sa’ li xtusulal, jo’kan li kaxlan aatin moko tiik ta ru naq k’uulanb’il, wankatqeb’ li aatin árabe, latín, francés, ingles k’ulb’il chi sa’ xb’aan naq wan li na’leb’ maak’a’ sa’ xna’leb’il li aatinob’aal nak’uluk re maraj naq na’ajman raj xsik’b’al xyaal maraj xjalb’al ru, mare jalan chik na’el li naxye, jo’kan naq sa’ li aatinob’aal kaxlan, nake’tawman li aatin: beis, basket, esquí, jet, láser, radar, jeep, whiskey, fax, chip, software, hardware, ut wan chik xkomon, hab’an moko yookeb’ ta chi rilb’al jo’ jun xtz’ajnil li aatinob’aal, nake’xk’e b’an chik jo’ jun xsahil ru maraj xb’ihomal li aatinob’aal, xb’aan naq ak re naq eb’ li aatinob’aal nake’xtaw rib’ rik’in jalan chik chi aatinob’aal sa’ li komon wank. (Quezada, 1997:180-181)10. Ch’olch’o b’i’ chi jo’kanan naq li aatinob’aal ak re re li junjunq chi poyanam, ak re re li junjunq chi tenamit, ak re re li junjunq chi molam, wi’ eb’ li wankeb’ sa’ k’aleb’aal ink’a’ nake’xb’eeresi li aatin nake’xb’eeresi li wankeb’ sa’ tenamit, moko naraj ta naxye naq ink’a’ us nake’aatinak, yal b’an naq wan li aatin ink’a’ nake’k’anjelak chi ruheb’ ut ink’a’ nake’roksi, jo’kan naq wi’ wan li ak’ aatin tento roksinkil, naru roksinkil sa’ xyanqeb’ li poyanam li ak nake’oksink re, hab’an ink’a naru xjunajinkil ru, chi moko xminb’al li xyeeb’al maraj li xtz’iib’ankil yal re naq jun chi aj tz’iib’ naraj xsaab’esinkil li xna’leb’il li aatinak, jo’ naq na’ajman xq’eqchi’inkil li aatin Juuly re li aatin Julio, xb’aan naq chi kama’an chi moko q’eqchi’, chi moko kaxlan aatin chik nakana, ut aran moko xtuqub’ankil ta chik ru yooqo li aatinob’aal, xb’aan naq 10
Quezada Pacheco, Jorge. (1997), introducción a la sociolingüística, Costa Rica. 25
xk’ulb’al li xtz’ajninkil yooqo junelik; chanchan naq wan junaq li k’uula’al toj maji’ na’el chi us li aatin sa’ re ut laa’o tqakanab’ chi kama’an chalen naq tnimanq, toj reetal naq ttz’iib’a li aatin jo’ chan re ru xye chaq sa’ xkach’inal, li naru nak’ulman ha’an naq li poyanam ha’an se’eel tkanaaq wi’ li tye maraj li ttz’iib’a. Hab’an jwal us rilb’al chan ru naq, usta sa’ li aatinob’aal maay xk’ulmanje’ li xminb’al rib’ li jalanil aatinob’aal, ink’a’ xe’sach, xb’aan naq wankeb’ xk’ihal li poyanam aj ralch’och’ xe’xkawresi xch’ool ut xe’xsik’ chan ru naq te’xkol rib’eb’ chi ru li jalanil aatinob’aal, ut aran na’ilman naq li aatinob’aal maay: 1) wan xxe’ sa’ li wank sa’ komonil, li jun chik ha’an naq 2) xtawman ru naq li ani naxtz’eq li raatinob’aal naru natz’eqtanaak xb’aan li xk’aleb’aal. Ak xyeeman chikan naq eb’ li poyanam moko ak nake’xnaw ta li aatinak naq nake’yo’la, toj timil b’an naq nake’xtzol, xb’een wa naq ak jo’kan chaq li rulul ak re tzolok naq wan, ut li jun chik naq na’oken li komonil sa’ xb’een re naq tnaw ut ttaw xtzolb’al rib’ sa’ xyanqeb’; jo’kan naq natzolman li xb’een aatinob’aal rik’ineb’ li na’b’ej yuwa’b’ej, chi jo’kin, chi xjunil li xnawom xb’aanuhomeb’ li na’b’ej yuwa’b’ej nanume’ maraj nareechani li kach’in chi ru li xk’iijik, ut wi li kach’in ha’in naxtaw chi ru li xyu’am junaq chik li aatinob’aal, naxtzol jo’ xkab’ raatinob’aal. Sa’ Xtzolb’al junaq li aatinob’aal moko ch’a’aj ta chi ru li kok’al, xb’aan naq nake’xtzol chi ru li xk’iijikeb’, moko yookeb’ ta xk’eeb’al reetal li xtusulal ru li aatin, ma wan xk’aj, ma k’ab’a’ej, ma xna’ aatin, moko naril ta, ka’aj wi’ naq naxtz’ol ut naxye li nak’anjelak chi ru, ut li xik sa’ li tzoleb’aal yal re aj chik xk’eeb’al xkomon li xnawom. Jo’kan naq li tzolok chi rix li aatinob’aal tento raj naq tusub’anb’ilaq ru re rilb’al chan ru xb’eeresinkil, chan ru xb’aanunkil, chan ru xyeeb’al, chan ru roksinkil li xna’leb’il li aatinob’aal, xb’aan naq li kok’al ak k’aynaq chik chi k’a’uxlak, chi na’leb’ak ut chi xsihankil chaq li raatinob’aal (Hernadez Mota, 2000:81-110).11
Hernandez de Mota, Luz Helena. (2000) Temas de lingüística teorica y aplicada en la formación docente, URL pag. 81-110. 11
26
5 Xna’leb’il li aatinob’aal (Lingüística) Ak ch’olch’o chik naq li xna’leb’il li aatinob’aal ha’an tz’aqal li naxk’e xch’ool chi rilb’al, chi xtz’ilb’al maraj chi xtawb’al xyaalal li junjunq chi xcha’al li aatin na’oksiman sa’ li aatinak. Arin natawman ru naq li Xna’leb’il li aatinob’aal ha’an li naxaqab’ank re li xyaalal maraj li xchaq’rab’il rix li junjunq chi aatin, chan ru xyeeb’al, chan ru xtz’iib’ankil, chan ru xtusulal ru li junjunq chi aatin, li junjunq chi aatinob’aal, ha’an li xna’leb’il li aatinob’aal nayehok, nach’olob’an re. Jo’kan, naq joq’e nakoo’aatinak chi rix li aatinob’aal yooko chi rilb’al li xk’anjel rik’in li komonil, hab’an naq joq’e nakoo’aatinak chi rix li aatin, aran ak yooko chik chi xpatz’b’al li xna’leb’il li aatinob’aal, xb’aan naq li xna’leb’il li aatinob’aal, naxik’ xch’ool chi xtz’ilb’al li junjunq chi aatin, chi rilb’al li xk’aj maraj li xjachalil k’ub’k’uukeb’ wi, chan ru naq nake’xchapi rib’, ut k’a’ ru xk’anjel li junjunq chi xk’aj aatin sa’ junaq chi tz’aqal re ru aatin. Li aatinob’aal: ha’an jun li xb’ehil natawman re xyeeb’al ut xjultikankil li k’a’ re ru nak’a’uxlaman, li k’a’ re ru wan xyaalal. Li aatinob’aal ak re re li tenamit, li molam maraj li k’aleb’aal junjunq. Hab’an aajel ru xnawb’al naq li aatinob’aal wan tz’aqal li xna’leb’il, xb’aan naq wan xyaalal li junjunq chi xyaab’ wankatqeb’, li junjunq chi aatin naroksi, li xtusulal ru chan ru naq k’ub’k’u xyeeb’al, k’a’ ru xyaalal li junjunq chi ch’a’al k’ub’k’u wi’ ru, jo’ wi’ chan ru naq naxch’utub’ rib’ ut naxjultika junaq li esil xjunes maraj nimla esil sa’ xk’ihal aatin. Giracca (1998:10). Li aatin: ha’an li k’anjelob’aal na’oksiman re xyeeb’al li xk’a’uxleb’ li poyanam, (England, 1988:3), ha’an li nak’anjelak re xk’amb’aleb’ rib’ sa’ komonil eb’ li poyanam wankeb’ sa’ junaq li k’aleb’aal maraj molam. Li aatin aajel ru naroksi jun siir li eetalil tz’iib’ re xk’utb’esinkil li junjunq chi xyaab’ na’el sa’ re li na’aatinak. (Maya Chii’, 1993:37).
27
Li xpaayil ru li aatinob’aal: li natawman ru chi rix ha’in ha’an naq wankeb’ wiib’aq maraj jarub’aq chik chi aatin najala wi’ xyeeb’al junaq na’leb’ hab’an li xyaalal junaqik sa’ jun chi aatinob’aal. Chanchan jo’ ak xyeeman chikan rik’in naq najala xyeeb’al junaq li aatin sa’ xyanqeb’ laj q’eqchi’ wankeb’ Chik’ajb’on, li wankeb’ Karcha ut rik’ineb’ li wankeb’ Kob’an, hab’an chi xjunileb’ nake’tawok ru li k’a’ ru naraj xyeeb’al. Xtusulal xk’ub’lal ru li aatinob’aal: ak xyeeman naq junaq li aatinob’aal wan xtusulal ru chan ru naq k’ub’k’u chaq, chan ru naq na’oksiman ut k’a’ ru xk’anjel li junjunq chi yaab’, chi aatin, chi na’leb’. Li xjachinkil ru najultikaman arin ha’an li nach’olob’an re naq li aatinob’aal wan jalanq paay ru li xtusulal chi kama’in: Xtusulal Yaab’: Sa’ junaq li aatinob’aal, naq yooko chi tz’aqonk sa’ li aatinak, wi’ naqak’e reetal li nab’aanuman ha’an xyaab’asinkil naab’al paay chi yaab’, jo’kan naq nayeeman, li aatinob’aal ha’an jun ch’uut chi yaab’. Ut re xtz’ilb’al rix, tento rilb’al chan ru naq na’ala chaq li junjunq chi yaab’, b’ar tz’aqal ut chan ru naq na’el chaq sa’ li ja’ajej, hab’an jun chik li xtusulal ru ha’an li na’ilok re chan ru naq nake’jala li junjunq chi yaab’ rechb’een li xkomon. Jo’kan naq arin nawan xtusub’ankil li junjunq chi xyaab’ ut nawan aj wi’ xk’eeb’al chi tz’iib’anb’il li reetalil li junjunq chi yaab’; qayehaq sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ eb’ li xyaab’ tz’iib’ ha’aneb’ ha’in:
28
1. a,
13. k’,
25. t’,
2. aa,
14. l,
26. tz,
3. b’,
15. m,
27. tz’,
4. ch,
16. n,
28. u,
5. ch’,
17. o,
29. uu,
6. e,
18. oo,
30. w,
7. ee,
19. p,
31. x,
8. h,
20. q,
32. y,
9. i,
21. q’,
33. ‘
10. ii,
22. r,
11. j,
23. s,
12. k,
24. t,
Arin tento rilb’al naq li Xmolamil Aatinob’aal Maay naxjultika naq wankeb’ wiib’ ch’uut chi yaab’ li na’oksinam ut tustuukeb’ ru chi kama’in: Xna’ tz’iib’
Xyaab’ tz’iib’
1. a,
1. b’,
2. aa,
2. ch,
3. e,
3. ch’,
4. ee,
4. h,
5. i,
5. j,
6. ii,
6. k,
7. o,
7. k’,
8. oo,
8. l,
9. u,
9. m,
10. uu,
10. n, 11. p, 12. q, 13. q’, 14. r, 15. s, 16. t, 17. t’,
29
18. tz, 19. tz’, 20. w, 21. x, 22. y, 23. ‘
Aajel ru rilb’al naq wankeb’ li aatin b’ar wi’ li junjunq chi yaab’ nake’jala b’a’yaq xyaab’aal naq nake’jala xna’aj sa’ li junjunq chi aatin (England, 2002:35); moko ha’an ta li qajom rik’in li tasal hu ha’in, hab’an us xjultikankil b’a’yaq naq sa’ xtiklajik li aatin kaw b’a’yaq li xyaab’asinkil nab’aanuman, qayehaq sa’ li xtiklajik li aatin wan naq kaw li xtiklajik, ut naq wan sa’ xyiheb’ li aatin naq’una li xyeeb’al, ma’ta chik naq wan sa’ roso’jik li aatin chanchan chik naq naraj sach li xyaab’ (Tzoc, J., Hun C., y Alvarez A. 2004).12 Li yaab’ (Y) Sa’ xtiklajik li aatin
Sa’ xyi li aatin
Sa’ roso’jik li aatin
Yak
Kuyuk
May
Yuk
B’ayok
Say
yuluk
choyok
junmay
Xtusulal k’aj aatin Li jun raqal ha’in, aran nawan xtz’ilb’al rix chi xjunil li xk’aj li junjunq chi aatin li k’ub’k’u wi’ junaq chi na’leb’ yeeb’il, jo’ wi’ ilb’il chi us chi sa’ ma naxpaab’ li xchaq’rab’il li xk’ub’lal li aatin junjunq. Li junjunq chi xk’aj aatin najachiman wi’ tento naq wanq xyaalal re naq naru roksinkil chi sa’ junjunq li aatin, naraj naxye naq moko yal nimla yehok maraj nimla k’ehok ta sa’ junaq li k’uub’ank aatin.
Tzoc, J., Hun C., y Alvarez A. (2004) Gramática Descriptiva del Idioma Q’eqchi’. ALMG, Guatemala 12
30
Qayehaq naq li aatin junelik wan jun li xxe’ b’ar na’ala wi’ chaq ut ha’an moko najala ta yalaq b’ar li na’oksiman. Ut wan aj wi’ li xtz’aqob’ aatin maraj li xmaril chi kama’in: Xxe’ aatin
Xtz’aqob’ aatin
Jun chi aatin
jolom
b’ej
jolomb’ej
kik’
el
kik’el
k’ay
ib’aal
k’ayib’aal
Wan wi’ chik naq li xxe’ aatin nakana chi ixb’ej maraj sa’ yiib’ej ut wan aj wi’ xyaalal, xb’aan naq wankeb’ li xtiklajik aatin naxk’am chi ru re xtz’aqob’resinkil xyaalal li junjunq chi aatin, chi kama’in:
Xtiklajik aatin
Xxe’ aatin
Xtz’aqob’ aatin
Jun chi aatin
in
jolom
b’ej
injolomb’ej
aa
kik’
el
aakik’el
qa
k’ay
ib’aal
qak’ayib’aal
Wi’ naqak’e reetal, arin sa’ li eetalil, li junjunq chi xk’aj aatin najachiman wi’ li jun chi aatin, wan xyaalal, ut naq nawan xtz’ilb’al rix natawman k’a’ ru aj e li junjunq, jo’ wi’ natawman ru naq ink’a’ naru nakolman maraj nasachman li xb’eeresinkil xb’aan naq wi’ ink’a’ nakoo’ok chi xsachb’al xtusulal ru li junjunq chi aatinob’aal, arin yooko chi rilb’al li aatinob’aal Q’eqchi’, hab’an jo’kan aj wi’ chi xjunileb’ li aatinob’aal. Qayehaq naq too’ok chi rilb’al raj chi junjunqal, li xk’aj aatin jachinb’il wi’ naqataw ru naq wan xyaalal chi xjunqal, hab’an kama’ ak xqaye chaq, moko xk’anjel ta li hu ha’in li xch’olob’ankil, yal re b’an jun xnunsinkil qu chi sa’ re naq tch’olaaq chi qu chan ru naq k’ub’k’u ru li aatinob’aal junjunq sa’ li xtusulal ru.
in aa
Ha’an li nayehok re naq li jolomb’ej re li xb’een poyanam wan sa’ junesal. Ha’an li nayehok re naq li kik’ re li rox poyanam wan sa’
31
junesal. Ha’an li nayehok re naq li k’ayib’al reheb’ li xb’een poyanam wankeb’ sa komonil.
qa
Ha’an li nayehok re naq yooh chi wank li rahilal sa’ li li xch’a’al li jolom sa’ junaq li xhoonalil. Ha’an li nayehok re naq li kik’ re maraj xch’a’al junaq li poyanam. Ha’an li nayehok re naq li k’ay wan jun xna’aj b’ar wi’ nak’eeman maraj nak’utman wi’ re xk’eeb’al.
b’ej el ib’aal
Wi’ naqak’e reetal, li junjunq chi xk’aj aatin k’ub’k’u wi’ li junjunq chi aatin, moko yal wan ta chi kama’an. Junelik b’an wan li xyaalal, xb’aan naq naxtz’aqob’resi ru li aatin ut ink’a’ naru namuxman li xyaalal, wi’ ink’a’ naru najala li xyaalal maraj li rajom li junjunq chi na’leb’ na’ajman xjultikankil rik’in li roksinkileb’ sa’ li aatinak maraj li tz’iib’ak. (Tzoc, J. y Alvarez, A. 2005).13 Aajel ru rilb’al naq li aatinob’aal q’eqchi’ qayehaq, xb’aan naq ha’an li yooh chi k’utb’esimank sa’ li tasal hu ha’in, jo’ naxye lix Giracca (1998), naq li xtusulal ruheb’ li aatinob’aal ak ch’olch’o ru, wan li xchaq’rab’il ut li xtusulal ink’a’ naru najala. Qayehaq li nake’k’ulman chi sa’ eb’ li eetalil ha’in: Xb’een xk’aj aatin
Xkab’ xk’aj aatin
t
in
aa
Xxe’ aatin ( xch’ool aatin) ch’oolani
x
in
e’x
ch’oolani
k
ø
in
ch’oolani
Rox xk’aj aatin
Xtz’aqob xk’aj aatin
chaq
Jun chi aatin
tinach’oolani xine’xch’oolanichaq kinch’oolaniheb’
Li wan sa’ xb’een xk’aj aatin: ha’aneb’ li nake’k’utb’esin re li xq’ehil joq’e na’uxmank junaq li na’leb’, qayehaq li xxe’ aatin arin ha’an li ch’oolanink, ut arin naqataw ru naq li (t) naxk’utb’esi li xhoonalil naq toj moqon tb’aanumanq, li (x) naxk’utb’esi li xhoonalil naq toj ak’ xnumik li xb’aanunkil li na’leb’, ut li (k) naxk’utb’esi naq ak junxil ki’uxk xb’aanunkil li na’leb’.
13
Tzoc, J. & Álvarez, A. (2005) Gramática Normativa del Idioma Q’eqchi’, ALMG, Guatemala 32
Li xkab’ xk’aj aatin: ha’in xna’aj li xk’aj aatin li nayehok re ani li tk’uluq re maraj li tyaloq xsahil li na’leb’, sa’ li eetalil ha’in wan ( in ) li xb’een xpoyanamil re junesal li xch’uutal xpoyanamil li aatin junjunq. Natawman aj wi’ li eetalil ø ut ha’an naxk’utb’esi naq sa’ xna’aj li roxil xpoyanamil (ha’an) ink’a’ natz’iib’aman, hab’an tento naq wanq li xna’aj re xk’utb’esinkil naq aran wan li xyaalal. Li wan sa’ li rox xk’aj aatin: ha’an li nak’utb’esink re maraj li nayehok re ani sa’ aj b’een nat’ane’ xb’aanunkil li na’leb’ naxjultika li xxe’ aatin. Sa’ li eetalil ha’in na’ilman naq wankeb’ li xpoyanamil: Laa’at, eb’ ha’an, laa’in. Sa’ li xtz’aqob’ xk’aj aatin, li nak’ulman ha’an naq li aatin ch’oolanink, naxtz’eq li xmaril –nk, ut wan naq na’ok xtz’aqob’ jo’ li chaq re xyeeb’al naq ak xk’ulman chaq.
6 Xyaalalil li aatin sa’ li jalok ru aatin (semántica) Jo’ naxye laj Saussure (1993:31)14 naq li xna’leb’il li aatinob’aal naxik xch’ool chi xtz’ilb’al rix chi xjunileb’ li raatinob’aal li poyanam, a’yaal b’ar wankatqeb’, ma se’ tenamit maraj sa’ k’aleb’aal, ma re xe’toon, maraj toj ak’il aatin maraj ut ak yooh chi sachk, moko tojo’ ta sa naq rek’ xchaab’ilal sa’ roksinkil, ut jun chikan, li jwal naraj rilb’al ha’an li tz’iib’anb’il reetalil re xtawb’al ru b’ar nachal chaq ut chan ru naq xwulak toj anaqwan li wanko wi’. Jo’kan b’i’ naq naru xyeeb’al chi junajwa naq li xna’leb’il li aatinob’aal wan wiib’ paay ru li rajom, jun ha’an li xtz’ilb’al rix li aatin junjunq, chan ru naq wan li xtusulal ru, chan ru naq nayaab’asiman, chan ru naq natz’iib’aman ut chan ru naq xjek’i ut naxpuktasi rib’ sa’ junaq li aatinak, jo’ chan ru ak xyeeman chaq.
14
Saussure, Fernandind (1993) Curso de Lingüística General, México. 33
Junelik li nak’ulman ha’an naq joq’e nawan xtz’ilb’al rix li aatinob’aal, ma toja’ ta chik sa’ li jalok ru aatin, sa’ junpaat, laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi rilb’al chan ru xtz’iib’ankil, chan ru xsik’b’al maraj xyob’tesinkil eb’ li ak’ aatin re li toj ak’ sa’ xna’leb’ li tenamit, jo’kan naq li xna’leb’il li aatinob’aal tiik k’a’aj chik li xtusulal li aatin naril, ha’an li nake’xye eb’ laj kaxlan aatin re “gramática”, chanchan ta chik naq k’a’aj wi’ li aatin wan xwankil, chanchan naq maak’a’ chik wan chi rix, eb’ laj jalol ru aatin maraj eb’ laj na’onel re li xna’leb’il eb’ li aatinob’aal, ink’a’ jultik reheb’ naq wan jun li tenamit li nake’nawok re li aatinob’aal, ma maak’a’ ta b’i’ xyaalal naq wankeb’ li komon poyanam li nake’raatina rib’eb’ rik’in li aatinob’aal ut li aatin, li nake’xtaw wi’ ru li xna’leb’eb’, li nake’xtu’uni, li nake’xtzaka ut nake’k’i wi’, naq li junjunq chi aatin wan xyaalal, wan rajom, wan xsik’om, ut wi’ jo’kan naraj naxye naq wan xloq’al, wan xmuhel, wan xyu’am, ut jo’kan naq jwal aajel wi’ chik ru li xyaalalil li aatin junjunq chi ru li xtusulal, li xtz’iib’ankil. Qayehaq chan ru xnumsinkil sa’ kaxlan aatin ha’in: Xipxo xkana li sek’ chi re li xaml, oso’jenaq sa’ cha li rit, napuunak naq xwakli xb’aan naq xwose’ li k’ub’, natz’ililnak xwoqx li tiqwal ha’, ma kach’in ta naq xxib’esi rib’, toj reetal naq xq’ochaak li xmay xch’ool, toja’ naq x’ok chi se’ek. Rik’in li eetalil ha’in na’ajmank xjultikankil naq li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal moko yal b’aanunk ta, toj reetal b’an naq twanq xb’eeresinkil wiib’ raqal li xb’ehil li k’anjel.
Wiib’ raqal xb’ehil li jalok ru aatin Junelik naq nawan junaq li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal tento xk’eeb’al chi xnunsinkil wiib’ paay ru li xb’ehil, jun li xtawb’al ru li k’a’ ru yeeb’il sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, ut li jun chik ha’an li xnumsinkil li esil, li naxye, sa’ li aatinob’aal nak’uluk re li xyaalal.
Li xb’een raqal, sa’ li xtawb’al ru laj jalol ru aatin wan sa’ xb’een xb’eeresinkil chi tz’aqal re ru li xna’leb’il li xyaalal li esilal nayeeman, (semiologia chankeb’ laj kaxlan), ha’an li ok ut reechaninkil chi yaal, chi 34
tz’aqal re ru li k’a’ ru yooh chi yeemank, xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin ink’a’ naxtaw ru maraj ink’a’ naxtaw k’a’ ru tz’aqal li xyaalal li esil wan chi sa’, moko hoon ta naru xjalb’al ru sa’ junaq chik chi aatinob’aal, jo’ li eetalil ak x’ilman chaq.
Li xkab’ raqal, li xnumsinkil maraj naru aj wi’ natawman ru jo’ xyeeb’al sa’ li jalanil aatinob’aal li k’a’ re ru yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, hab’an rik’in li junjunq chi aatin li naroksi li aatinob’aal tk’uluq maraj tnumsimanq wi’, jo’kan naq arin tento xsik’b’al chi us k’a’ ru chi aatinul naru roksinkil re naq ch’olch’o ru naq tnume’q li xyaalal li esil k’a’uxlanb’il chaq sa’ li xb’een aatinob’aal.
Hab’an tento xch’olob’ankil naq tento xb’eeresinkil li wiib’ raqal ha’in, ink’a’ naru nak’a’uxlaman naq ka’aj wi’ rik’in li xtawb’al ru ak yooqo ta chi jalok ru aatin, xb’aan naq yaal naq aajel ru, hab’an toj reetal aj wi’ naq aajel ru li xnawb’al xnumsinkil chi tz’aqal re ru, re naq li ani te’iloq re maraj te’ab’inq re, te’xtaw ru chi chaab’il li k’a’ re ru yeeb’il chaq sa’ li xb’een aatinob’aal nasiha wi’ chaq li esil. Jo’kan naq ink’a’ naru naq yal yoob’anb’ilaq li aatin junjunq usta ink’a’ ch’olch’ooq maraj ink’a’ tawb’ilaq ru xb’aaneb’ li komon poyanam. Aajel b’an ru naq li junjunq chi aatin, wanq xyaalal ut ch’olch’ooq chi ruheb’ li te’ab’inq re ut te’oksinq re naq nawan li aatinak, naq nawan li seeraq’ik. Wan wi’ chik naq laj jalol ru aatin jwal naraj naq ha’an tz’aqal li wan sa’ kaxlan aatin tnumsimanq xyeeb’al ut xtz’iib’ankil sa’ q’eqchi’ ut ink’a’ naxk’e reetal ma tz’aqal naxtaw ru chi relik chi yaal li esilal maraj li xyaalalil li junjunq chi aatin. Qayehaq li nak’ulman sa’ jun raqal li aatin kama’in:
Wan sa’ kaxlan aatin. Para secar la semilla al sol hay que tenderlo en el piso durante todo el día.
35
Xb’een xjalb’al: “Re xchaqihob’resinkil sa’ saq’e li iyaj aajel ru xchirib’ankil sa’ li tz’ak chi xjunil li kutan” Xkab’ xjalb’al: “Re xchaqihob’resinkil li iyaj chi ru saq’e aajel ru xhirb’al chi ru tz’ak junkutanaq” Rox xjalb’al: “Re xchaqihob’resinkil li iyaj tento xhelb’al sa’ ch’och’ junkutanaq chi ru wa’ saq’e” Wan jun chik: “Re xchaqihob’resinkil li iyaj, tento xk’eeb’al chi ru wa’ saq’e.” Naru naqak’e reetal naq li jalok ru aatin moko jun paay ta aj wi naq naru xb’aanunkil, li xb’een xjalb’al ru naxk’utb’esi naq laj jalol ru aatin kiraj kixnumsi sa’ q’eqchi’ li junjunq chi aatin jo’ chan re ru wan sa’ kaxlan aatin, jo’kan naq wi’ naqajla li aatin junjunq wan sa’ kaxlan aatin ha’an waqlaju (16) chi aatin, ut li jalb’il wi’ sa’ q’eqchi’ waqlaju aj wi’. Li xkab’ xjalb’al ru, ak xjeb’ chik li aatin na’oksiman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ naq najalman ru, yal kaalaju (14) aj chik, hab’an moko ha’an ta li yaal naxye maraj moko aajel ta ru ma k’i maraj b’a’y aj wi’ li aatin na’oksiman, ha’an b’an li xyaalalil li esilal na’ajman xnumsinkil. Chi jo’kan naqil li rox xjalb’al ru, arin naqak’e reetal naq ak ch’olch’o chik ru li xtz’iib’ankil, li xtusulal ru li aatin, ut li roksinkil li xk’a’uxl aj ralch’och’ sa’ li raatinul, jo’kan naq moko ha’an ta chik li xtusulal ru wan sa’ kaxlan aatin nataaqiman rix, ut na’oksiman wiib’ li aatin moko wan ta sa’ li kaxlan aatin, li aatin ch’och’ jo’ ruuchil li tz’ak ut k’eeb’il jo’ xtz’aqob’ li esilal li aatin wa’ saq’e, li xyaalal ha’an naq li aatin wan sa’ kaxlan aatin piso, sa’ xk’a’uxl aj kaxlan aatin yeeb’il chaq, ut choq’ re laj ralch’och’ moko tz’ak ta chik xyaalal, xb’aan naq li esilal na’ajman xyeeb’al ha’an naq tento xk’eeb’al chi ru saq’e li iyaj, moko ha’an ta li xk’eeb’al chi ru tz’ak li nake’raj xyeeb’al, jo’kan naq moko toj aajel ta ru xyeeb’al chi ru tz’ak xb’aan naq sa’ xna’leb’ laj ralch’och aj q’eqchi’, ha’an li ch’och’ li naru wi’ xhelb’al, ut li jun chik ha’an naq li saq’e moko yal saq’e ta chi 36
kama’an, toj tento b’an xnumsinkil li xloq’al li aatin, li na’leb’ wan xk’ub’lal sa’ xna’leb’ laj ralch’och’ ut ha’an naq li loq’laj saq’e, wa’ saq’e k’utb’il xyeeb’al re, ut arin moko yal yoob’anb’il ta, chi moko najalman ta xyaalal, yal b’an nach’olob’aman ut na’oksiman xtusulal li raatin ut li xna’leb’ tz’aqal aj q’eqchi’. Wankeb’ li aatin wankatqeb’ sa’ li junjunq chi aatinob’aal, tawb’il ru chi us xb’aaneb’ li nake’nawok re li aatinob’aal ha’an, hab’an naq nawan li xjalb’al ru sa’ jalanil aatinob’aal, li nake’jalok ru li aatin wan naq ink’a’ chik nake’xye li xyaalal tz’aqal li aatin, xb’aan naq yal nake’xnumsi li nake’xtaw laj jalol ru aatin chi rix li k’a ru wan chi sa’ li esil, usta ink’a’ naxye li xna’leb’il yob’tesinb’il wi’ chaq. Sa’ li tasal hu Domingo, nake’xpuktesi rajlal xamaan15, naxch’olob’ chan ru naq jalb’il ru li aatin wan sa’ aatinob’aal ingles naq yeeb’il chik sa’ kaxlan aatinob’aal:
Chan ru wan sa’ ingles
Chan ru raj xyaalal sa’ Chan ru numsinb’il kaxlan aatin
Crash
colisión
Alto impacto
The shaggy dog
el perro peludo
un
papá
con
pocas
pulgas All about Eva
todo sobre Eva
Eva al desnudo
Arin naru naqak’e reetal chan ru nak’ulman naq ink’a’ ch’olch’o chi ru laj jalol ru aatin li naxye naq naxb’aanu junaq li jalok ru aatin, naq ha’an li xk’a’uxl laj jalol ru aatin li nanumta sa’ xb’een li tz’aqal xyaalal li aatin junjunq, xb’aan naq arin naru nawan xtz’ilb’al rix, li aatin junjunq chalen chaq sa’ li xtoonal (ingles), xb’aan naq wi’ ha’an li aatin numsinb’il sa’ kaxlan aatin, tjal ru laj jalonel ru aatin, tiik chi junajwa naq tjalaaq li esil nasiha wi chaq li junjunq. Qayehaq li xb’een aatin naru chik nayeeman xnimal ru sachb’ach’oolej maraj junaq chik chi 15
Prensa Libre (16 xb’e li po Julio re 2006) 37
sik’b’il ru aatin, ma se jaljo, ma chi yoob’anb’il, hab’an moko ha’an ta chik li xyaalal wan chaq sa’ li xxe’el raatinob’aal, xb’aan naq li xyaalal mare raj: pik’ank ib’, tenok ib’, maraj sumenk ib’. Arin naru naqil junaq li aatin nayeeman sa’ q’eqchi’, hab’an li xtoonal chalenaq wi’ chaq ha’an jalanil aatinob’aal, moko kaxlan aatin ta; qayehaq jo’ eb’ li xk’ab’a’eb’ li kutan junjunq wan chi ru li jun xamaan16, qayehaq li aatin miércoles, moko kaxlan aatin ta, miércoles ki’ala chaq sa’ xyanqeb’ laj romanos, ut ke’xyob’tesi xk’ab’a’ li kutan ha’in sa’ xk’ab’a’ li xqaawa’eb’ aj Mercurio xk’ab’a’, ha’an reetalil jun li chahim; jo’kan naq maak’a’ aj e naq laa’o sa’ q’eqchi’ too’ok chi xyeeb’al miyerks, myherks, maraj myerks sa’ qaatinob’aal q’eqchi’, xb’aan naq maak’a’ chik xyaalal nakana wi’, (wan nake’yehok re naq yal re raj xjot’b’al li aatinob’aal naq nayeeman chi kama’an, hab’an ink’a’ nake’xye mare xjot’b’al li kaxlan aatin maraj li xjot’b’al li q’eqchi’) xb’aan naq chi moko q’eqchi’, chi moko kaxlan aatin nakana wi’, chi moko naru ta chik xtawb’al xxe’el li aatin re xtawb’al xyaalal; ka’jeb’ wi’ eb’ laj q’an is ke’xjal ru sa’ raatinob’aaleb’ xb’aan naq ke’xtaw xyaalal sa’ li raatinob’aal, qayehaq sa’ ingles nake’xye, Wednesday re xb’aan naq li xyaalalil jalan chik choq’ reheb’, ha’an jun kutan q’axtesinb’il choq’ re xloq’oninkil li xqaawa’eb’ chi k ha’an aj Odin xk’ab’a’, ut eb’ laj alemán nake’xye Mittwoch, re li kutan miércoles, xb’aan naq “xyiitoq xamaan” naraj xyeeb’al sa’ raatineb’, ha’in naraj naxye naq moko yal yehok maraj moko yal nake’xpak’axi ta xyeeb’al, wan b’an xyaalal chi tz’aqal re ru sa’ li raatinob’aaleb’ ut sa’ xk’a’uxleb’, jo’kan tana raj naraj sa’ li qaatinob’aal, wi’ ta raj wan xk’ab’a’ maraj xyaalal naru raj xyeeb’al jo’ chan re ru natawman ru. (Naru xsik’b’al xkomon xyaalal sa’ li sik’leb’aal na’leb’ Encarta 2006). Toj tyeemanq xkomon sa’ xchamal li tasal hu ha’in. Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’ineb’ li xk’ab’a’eb’ li po re li ajleb’aal kutan reheb’ aj kaxlan, qayehaq li aatin Septiembre, li xk’ab’a’ na’siha chaq sa’ li rajlankil li po wan choq’ reheb’, xb’aan naq li po ha’in ha’an li xwuq po re li chihab’ reheb’ laj
Xamaa: xb’een wa us tjultikoq’ qe naq li na’leb’ “xamaan”, moko q’eqchi’ ta, sa’ xna’leb’eb’ aj kaxlan winq chalenaq chaq, yal b’an xe’k’aay laj q’eqchi’ chi xyeeb’al ut anaqwan toj maak’a’ junaq li aatin naru jalok ru sa’ qaatinob’aal (q’eqchi’), jo’kan naq na’oksinam li aatin ha’in yal q’eqchi’inb’il.. 16
38
romano, ut li xk’ab’a’ b’i’ na’el chaq sa’ li aatinob’aal latin li naxye septem, re li ajl siete (wuqub’ sa’ q’eqchi’), xb’aan naq sep ha’an li xxe’el li aatin séptimo sa’ kaxlan aatin, jo’kan naq Septiembre naxk’ab’a’in, ut wi’ laa’o yooqo chi xyalb’al xnunsinkil sa’ qaatinob’aal q’eqchi’ jo’: sektihempr, sekyemb’r maraj sekyempr yal yooko chi xtz’iib’ankil jo’ na’el sa’ reheb’ li komon, hab’an chi maak’a’ junaq xyaalal naru nakuutun re maraj naru najultikan re xyaalalil, xch’olob’ankil sa’ junaq li xtz’ilb’al maraj li k’utuk, xb’aan naq li aatin sek tiik maak’a’ chik naraj naxye, naxsachb’esi chi junajwa xyaalal k’a’ ru naraj naxye. (Encarta 2006). Hab’an k’a’ ut naq jo’kin nak’ulman, mare moko xna’aj ta li hu ha’in re xch’olob’ankil hab’an li xyaalal ha’an naq eb’ li aatin ha’in moko sa’ xk’a’uxl aj ralch’och’ ta yo’lajenaq chaq, xb’aan naq li rajlankileb’ li kutan ut li po cho’q reheb’ laj ralch’och’, jalan wi’, li po moko kab’laju ta aj wi’ ut li jun po moko lajeeb’ xkak’aal kutan ta ru jo’ reheb’ laj kaxlan winq. Chi jo’kin naqataw ru chi junajwa naq moko yal jalok ru aatin ru aatin ta li k’anjel, toj tento b’an naq laj jalol ru aatin tnaw xyaalal li junjunq chi aatin tk’a’uxla xjalb’al sa’ q’eqchi’, maraj tento naq tnaw li xtz’ilb’al rix li junjunq chi aatin, tento naq wanq tz’aqal li xtzolb’al chi rix li k’ila na’leb’, tento aj wi’ ttaw ru junqaq li jalanil aatinob’aal b’ar wi’ mare chalenaq li xxe’el li junjunq chi aatin naroksi li kaxlan aatin, moko ka’aj ta wi’ tz’aqal ta rik’in naq tnaw maraj wanq xtzolb’al chi rix xtz’ilb’al junaq li aatinob’aal jo’ li nake’xye aj lingüistas reheb’. Li jalok ru aatin b’i’, moko yal ninqal q’axb’enk ta naq nab’aanumank, xb’aan naq wi’ ink’a’ us naqaye maraj naqanunsi, naru naqasach chi junajwa chi ru xyu’am li qaatinob’aal, moko ka’aj ta wi’ na’ajman li xsik’b’al chan raj ru naru xyeeb’al sa’ qaatinob’aal, k’a’ raj ru chi xyaab’ tz’iib’ li tqajultika wi’, xb’aan naq ha’an b’an jun li nimla k’anjel li toj tento na’ok chi sa’ li xna’leb’il li tenamit, xna’leb’il li molam, xna’leb’il li xnawom xb’aanuhom li komon, ut li xk’anjel laj jalol ru aatin, moko re ta xsik’b’al ru li aatin b’ar raj wan li naraj, ha’an b’an li xtz’ilb’al chaq sa’ xchamal li junjunq chi xmolamil tenamit, k’a’ ru na’ok wi’ ut chan ru raj naru nake’xye li komon, moko jo’ chan ru raj naru naxye laj jalol ru aatin. Xb’aan naq li junjunq chi aatin, chi na’leb’ ak wankatqeb’ sa’ raatin, sa’ reheb’ ut sa’ xk’a’uxleb’ li komon nake’oksink re li aatinob’aal.
39
Li ch’a’ajkilal natawman sa’ xjalb’al li na’leb’ Aajel ru xk’eeb’al reetal chan ru naru na’uxk li sachk sa’ li xjalb’al ru aatin naq ha’an chik laj jalol re aatin nanumta naxye, wan naq li aatin wan sa’ jalanil aatinob’aal jalan wi’ naq naru natawman wi’ ru sa’ li aatinob’aal tnumsimanq wi’, qayehaq sa’ xk’a’uxleb’ laj kaxlan aatin wan jun li aatin sobremesa nake’xye laj españa, ha’an jun paay ru li tzakahemq nake’xb’aanu laj kaxlan naq toja’ te’raqe’q’ chi wa’ak ut naq toj maji’ tz’aqal nake’wakli chi ru li meex, hab’an arin eb’ laj kaxlan wankeb’ sa’ xteepal watemaal nake’xye postre re, ut ha’an aj wi’ , li xyaalalil naru naqasik’ chan raj ru xnumsinkil sa’ q’eqchi’, hab’an choq’ reheb’ laj q’eqchi’ maak’a’ xyaalal, xb’aan naq li na’leb’ ha’in moko xkomon ta ru li xb’aanuhom laj ralch’och’, jo’kan naq us ta natawman maraj naniman junaq li aatin re xyeeb’al sa’ qaatinob’aal, sa’ li qana’leb’ maak’a’ aj e, ut ink’a’ twanq roksinkil xb’aan li ilok re, ut sa’ xk’ab’a’ ha’an moko twanq ta rusil ut moko twanq ta aj wi’ xtawb’al ru k’a’ ru ha’an, xb’aan wan naru nayehok saa’us re hab’an li saa’us moko ka’aj ta wi’ sa’ xraqik li wa’ak naru xketb’al, mare wan chik tyehoq re xtz’aqob’ wa (tzakemq)re, hab’an ha’in chanchan chik yal xk’eeb’al xsum xsek’ laj wa’inel, moko yooq ta chi xjultikankil tz’aqal li na’leb’ nake’xb’eeresi laj kaxlan aatin ut wi’ ta raj yal tqayoob’ junaq li aatin, maak’a’ aj e xb’aan naq maak’a’ sa’ xk’a’uxl laj q’eqchi’. Jun chik li ch’a’ajkilal nak’ulman ha’an chi rixeb’ li kutan maraj li xb’eheb’ li po jwal ninq xwankil choq’ reheb’ laj kaxlan maraj choq’ reheb’ anihaq chik chi xmolamil poyanam, qayehaq naq nayeeman “el 15 de septiembre” ak tikto naqanaw k’a’ ru ha’an xb’aan naq ak xohe’xk’aytesi chi rab’inkil, us ta maawa raj qe maraj ink’a’ naqayal xsahil xyaalal li kutan ha’an, hab’an nakoo’oken chi xninq’ehinkil, jo’kan naq naru roksinkil yal chi kama’an, hab’anan qayehaq naq eb’ laj q’an is nake’xye “el 11 de septiembre” , laa’o ink’a’ naru naqanumsi sa’ q’eqchi’ yal chi kama’an, chi ink’a’ ta twanq junaq li xch’olob’ankil, xb’aan naq li kutan ha’an maak’a’ xyaalal choq’ re laj q’eqchi’, ma’ ta chikan naq maajun wa rab’ihom li esilal chi rix li kutan ha’an, jo’kan naq laj jalol ru aatin, toj tento tye, tch’olob’ k’a’ ru naraj xyeeb’al li xjultikankil li kutan ha’an, xb’aan naq ink’a’ naru yal tyaab’asi chi kama’an jo’ nake’xb’aanu sa’ raatineb’ laj kaxlan.
40
Wan wi’ chik naq nawan xyaab’asinkil junqaq li na’leb’ sa’ kaxlan aatin jo’ li raqal aatin “la caída del muro de Berlín”, wi’ laa’o yooko chi xnumsinkil sa’ q’eqchi’ junaq li esil ut yal tqaj xnumsinkil li xt’anik li tz’ak Berlín, moko naxjultika ta chi junajwa li xyaalal k’a’ ru ha’an, ut arin natawman jun li ch’a’ajkilal, xb’aan naq li esilal maraj li xyaalal li k’a’ ru naqaj ttawmanq ru, moko ch’olch’o ta chik nakana, toj tento xsik’b’al chan ru xch’olob’ankil xyaalal k’a’ ru ha’an, b’ar wan, ani nake’tz’aqon chi sa’. Toj reetal naq tkanaaq chi ch’olch’o ru, xb’aan naq moko yal jun ta chi tz’ak, moko yal kit’ane’ ta chi kama’an, ut li xt’anik wan xyaalal, jo’ wi’ b’ar wan li na’ajej ha’an (raatineb’ laj OKMA). Wan aj wi’ chik li aatin relik chi yaal naq maak’a’ sa’ xk’a’uxl laj q’eqchi’ jo’ li “terrorismo”, ha’an jun ak’ aatin, ak’ na’leb’ ut laj q’eqchi’ tento tnaw k’a’ ru xyaalal re naq truhanq xsik’b’al junaq xyaalal sa’ li xk’a’uxl ut sa’ li raatinob’aal, maawa’ yal xk’anjel junaq laj jalol ru aatin maraj xk’anjel junaq li molan xsik’b’al chan ru naru xyeeb’al, toj tento b’an reechaninkil, xsik’b’al, xpoqlenkil chi sa’ li xna’leb’ laj ralch’och’ ma wan, maraj xwan chaq, toja’ naq naru xsik’b’al chi sa’ li aatinob’aal chan ru xyeeb’al re. Mare li xk’anjel li tasal hu ha’in, moko re ta xxaqab’ankil chan ru xyeeb’al b’i’ li junjunq chi aatin, re b’an xch’olob’ankil, k’a’ ru, maraj chan ru tento xb’aanunkil re xjalb’al ru li aatin sa’ jalanil aatinob’aal. Xka’sutinkil li aatin ak wan sa’ reheb’ li komon. Jwal naab’al sut naqak’ul naq wan naq ak wan xyaalal junaq li aatin sa’ reheb’ maraj sa’ raatineb’ li qakomon aj q’eqchi’ sa’ li junjunq chi na’ajej, ut laj jalol ru aatin toj na’ok chi xsik’b’al chan raj ru naru naxye junqaq li aatin, qayehaq wan li aatin chalenaq chaq sa’ li kaxlan aatin ak xreechani li q’eqchi’ ut moko toj aajel ta chik ru xsik’b’al junaq aatin chan ru xyeeb’al sa’ li aatinob’aal, hab’an, eb’ li nake’xik xch’ool chi xyeeb’al naq aajel ru xmesunkil li kaxlan aatin, maraj li xkanab’ankil chi chaq’ral re ru li aatinob’aal, nake’ok chi xwech’b’alatq li aatin ha’in, hab’an li ink’a nake’ril ha’an naq wankeb’ li aatin, re jalanil aatinob’aal aj ralch’och’, wan chik chi sa’ ut maak’a’ nake’xye, jo’ li Ajaw, ch’olq’ij, keme, tz’ikin, katun, b’aqtun, yaxkab’nal, ut eb’ li wankeb’ roso’jik (te’) ut sa’ q’eqchi’ naraj naxye (che’) maraj li wankeb’ xtiklajik (yax) ut mare raraj naxye (rax), arin naqataw ru naq moko tz’aqal junes q’eqchi’ ta chi xjunil li aatin naqab’eeresi, ut jo’kan naq wankeb’ li kaxlan aatin jo’ eb’ ha’in: 41
Chan ru nayeeman sa’ kaxlan
Chan ru xtaw xna’aj sa’ q’eqchi’
semana
Xamaan
mesa
Meex
aguja
Akuux
jarrilla
Xaar
candela
Kanteel
motor/molino
Motor
pato
Patux
caja
Kaax
llave
Laaw
botón
B’otonx
limón
Lamunx
ajo
Anx
repollo
repooy
jengibre
Xanxiwr
cruz
Krus
costal
Koxtal
nylon
Nayl
Sa’ kaxlan aatin wan aj wi’ li aatin wankeb’ sa’ raatin aj ralch’och’ ut xreechani li kaxlan aatin: Chan ru sa’ raatinob’aaleb’ aj ralch’och’ jo’ nareechani li kaxlan
K’a’ ru natawman wi’ ru sa’ li kaxlan aatin
Petate (poop)
Estera
Ayote (k’um)
Calabaza
Coyou
Variedad de aguacate
Mak’uy
Hierba mora
Temascal (tuj)
-
Tenamastle (k’ub’)
-
Boj
Jugo de caña fermentada
Ox
Malanga
Mecapal
-
42
Ch’ut
Helecho gigante
Pom
Resina del árbol
Poch
Tamalito de maíz
Xut’
Tamalito de maíz con fríjol molido
Xep
Tamalito de maíz con fríjol entero
Awas
Arin naru naqak’e reetal naq li junjunq chi aatinob’aal naq nawan xtawb’al rib’ rik’in junaq chik chi aatinob’aal jalan, tento naq nawan xk’ulb’al maraj roksinkil junqaq li aatin re li jalan chi sa’ ut li komon nake’k’aay chi xyeeb’al, ink’a’ chik naru xjalb’al. Aajel aj wi’ rilb’al maraj xtz’ilb’al rix naq wankatqeb’ li aatin najala xyaalal sa’ li junjunq chi xmolamil tenamit, qayehaq li aatin hilank, mare yal chunlaak choq’ reheb’ jun ch’uut, hab’an mare q’i’laak choq’ reheb’ jalan, ut mare wark chik choq’ reheb’ jalan, qilaq junaq li roksinkil. Xinlub’ chi b’eek toj ok we chi hilank.
(arin li xyaalal ha’an hiltesink)
Xinlub’ chaq sa’ k’anjelak okwe chi hilank sa’ ab’.
(arin li xyaalal ha’an wark)
Okan hilan sa’ ochoch.
(arin li xyaalal ha’an chunlaak)
Toj yooh chi hilank inyuwa’.
(arin li xyaalal ha’an wa’ak)
Sa xaq re xkooh chi hilank.
(arin li xyaalal ha’an kamk)
Li nasik’man chi rix (Política) Wiib’ paay ru li jalok ru aatin sa’ jalan chik chi aatinob’aal, jun li re xkuutunkil maraj xwaklesinkil li tz’iib’ ut li aatinob’aal nanumsiman wi’, ut jun chik li re xnunsinkil li na’leb’.
43
Arin naxik qach’ool chi xtz’ilb’al rix k’a’ ru tz’aqal naraj junaq li xna’leb’il li jalok ru aatin, xb’aan naq aajel ru rilb’al k’a’ ru aj e maraj k’a’ ru na’ajman wi’ li xjalb’al ru li aatin maraj li na’leb’. Qayehaq, k’a’ ru li naraj mare yal yehok esil, mare re xjultikankil junaq li na’leb’ maraj re xk’eeb’al chi nawe’k junaq li na’leb’ naxk’am chaq li usilal choq’ reheb’ li komon, choq’ reheb’ li poyanam, ut wan chik naq li naraj ha’an xq’umb’esinkil maraj xtakchi’inkil, maraj ut xjot’b’al li qakomon, ut nanumsiman sa’ raatinob’aaleb’ li komon yal re naq junxikik naq te’tawoq ru sa’ raatineb’. Wan wi’ chik naq li na’ajman ha’an li xnunsinkil junaq li na’leb’ re xyeeb’al chan ru naq wan ut ha’an chik li wankeb’ sa’ li xmolamil li aatinob’aal nanumsiman wi’ li yaaleb’ re ma te’xsik’ xjayal chan ru naq te’xye sa’ raatineb’, jo’kan naq moko toj aajel ta ru naq tnumsimanq maraj tsik’manq junaq li aatin re naru wi’ xjultikankil xyaalal. Qayehaq jo’ junaq li hu b’ar wi’ nayaab’aasiman xk’a’uxl li jalanil paab’aal chi kama’in: “Esperamos en Dios …” arin moko toj aajel ta ru naq li aatin Dios twanq xnumsinkil jo’ “naqayoo’oni naq li Ajaw…,” xb’aan naq jalan jalanq li naraj xyeeb’al li junjunq chi aatin, li aatin Ajaw moko tz’aqal ha’an ta li xyaalal ut wi’ laj jalol ru aatin naxk’e chi kama’in chanchan naq yooh chi xxaqab’ankil li raatin sa’ xb’een naq jo’kan tento xyeeb’al, ut aran yal xpo’b’al li qapaab’aal, li qana’leb’, li qamolam ut li raatin li qatenamital naxb’aanu. Jun chik li xna’leb’il chan ru naru naqil li xsik’on xna’leb’il li jalol ru aatin ha’an naq li nayeeman chi sa’ ha’an re xk’ayinkileb’ li qakomon, aajel ru naq laj jalol ru aatin wanq b’a’yaq xxutaan re naq moko yal sa’ xk’ab’a’ ta li xk’ulb’al li tumin tixb’alaq’iheb’ li komon, qayehaq jo’ wan li na’leb’ napuktasiman b’ar wi’ naxye naq chi kama’in: “…li TLC moko yaal ta naq ink’a’ us choq’ qe, jwal us b’an xb’aan naq kub’enaq chik tooloq’oq…” li na’leb’ ha’in, laj jalol ru aatin naxnaw naq moko yaal ta, hab’an sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ xxutaan, yooh chi xk’ayinkileb’ li komon rik’in li q’umb’esink, rik’in li b’alaq’, ut ha’in toj tento raj rilb’al ma us choq’ reheb’ li qakomon aj q’eqchi’.
44
7 Li Jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal (la traducción) Chan ru xtawb’al ru k’a’ ru li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, laj García, V. (1997)17 naxye naq li jalok ru aatin “ha’an naq nawan xjultikankil sa’ jun chik li aatinob’aal, yeeb’il aj wi’ aatinob’aal aj k’ulul na’leb’ re, li xyaalal li esilal na’ajman xyeeb’al sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, maraj b’ar wi’ natikla wi’ chaq xk’a’uxlankil” hab’an tento xjultikankil naq wiib’ paay ru li nanumsiman chan laj tz’iib’ re li na’leb’ ha’in, xb’aan naq naxye naq nanunsiman li xjayal li esil, ut nanumsiman aj wi’ xtusulal ru li aatin junjunq, maraj li xtz’iib’ankil. Wan aj wi’ nake’yehok re naq li jalok ru aatin ha’an li xyeeb’al sa’ junaq chik li aatinob’aal li k’a’ re ru k’a’uxlanb’il chaq sa’ li aatinob’aal natikla wi’ chaq. Li jalok ru aatin jo’ naxye lix Larson M. (1989)18 ha’an “naq nawan xq’axtesinkil junaq li aatin sa’ junaq chik li aatinob’aal chi jalb’il chik ru li xtusulal”, ut arin naru xjultikankil jo’ xtusulal ru li aatin eb’ li aatin chi xjunqal, chi raqal maraj chi junq keelal li na’leb’, hab’an arin nawan xtz’ilb’al tz’aqal chi us li xna’leb’il li aatinob’aal. K’a’ ut naq li qana’chin ha’in naxye naq ha’an li xq’axtesinkil li aatin chi jalb’il ru xtusulal, xb’aan naq li xtusulal junaq li aatin wan sa’ jalanil aatinob’aal moko juntaq’eet ta chik nakana naq nanumsiman sa’ junaq chik li aatinob’aal, xb’aan naq li junjunq chi aatinob’aal ak re re li xk’ub’lal ru naq nayeeman maraj naq natz’iib’aman. Sa’ junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin, nawan jo’ naxye lix Larson M., naq oxib’ ru li xcha’al tento nawan xb’eeresinkil:
Aatinob’aal nasiha wi’ Xb’een aatinob’aal
17 18
Xyaalal li na’leb’ k’a’ ru najalman
Aatinob’aal najalman wi’ xkab’ aatinob’aal
García Yebra, Valentin (1997) Teoría y Practica de la traducción, Madrid España. Larson, Mildred (1989) La Traducción basada en el significado, Buenos Aires Argentina 45
Li aatinob’aal nasiha wi’, ha’an li aatinob’aal k’a’uxlanb’il wi’ chaq li xyaalal li na’leb’, mare kaxlan aatin, mare q’an is aatin, maraj k’a’ chik re ru
chi
aatinob’aal.
Li aatinob’aal najalman wi’, ha’an li aatinob’aal li nanumsiman wi’ li xyaalal li na’leb’, ha’an li nak’uluk re li wan sa’ jalanil aatinob’aal.
Qayehaq jo’ na’ilman sa’ eb’ li eetalil ha’in: Aatinob’aal nasiha wi’ chaq
Aatinob’aal najalman wi’
¿Quién es usted?
The shaggy dog
Anihat laa’at.
Li tzuk tz’i’
Ma naru xb’aanunkil junaq li jalok ru aatin chi tz’aqal re ru Wi’ laj jalol ru aatin na’ok chi xsik’b’al chan ru xjalb’al ru sa’ jalan chik chi aatin, junaq li na’leb’, hab’an naxik xch’ool chi rilb’al chan ru naq ha’an li xtusulal li aatin, xtusulal li xyaab’ aatin, maraj li xtusulal xtz’iib’ankil nataaqiman, naru nayeeman naq moko hoon ta naru xb’aanunkil junaq li jalok ru aatin chi tz’aqal re ru. Jo’ naxye laj García, V. (1997:34) maak’a’ junaq li aatin naru najalman wi’ sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ chi xjunil li aatin wan sa’ kaxlan aatin, qayehaq: “tía materna” maraj “tío paterno” xb’aan naq li aatin wan sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ ha’an “ikan” maraj “ikan na’” ut moko yooh ta chi xyeeb’al ma ranab’ li yuwa’b’ej, maraj xchaq’na li na’b’ej, chi jo’kan tento xtawb’al ru naq li xnumsinkil sa’ li aatinob’aal tento naq jalan chik naq nawan, moko chanchan ta tz’aqal li naxye li aatinob’aal yooh wi’ chaq chi sihaak li na’leb’.
46
Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’in li xtusulal li aatin, maak’a’ junaq li aatinob’aal b’ar wi’ truhanq xnumsinkil li xtusulal jo’ chan ru wan sa’ li aatinob’aal na’el wi’ chaq, qayehaq li aatin: perro bravo, sa’ q’eqchi’ ink’a’ naru naq ha’an aj wi’ li xtusulal ttaw, xb’aan naq nanume’ sa’ q’eqchi’ nayeeman josq’il tz’i’. Jo’kan nak’ulman rik’in li xtusulal jun raqal chi na’leb’, moko naru ta xnumsinkil sa’ junaq chi aatinob’aal jo’ chan re ru wan sa’ li xb’een aatinob’aal, qilaq junaq li eetalil: el árbol fue cortado por el leñador, naq nanumsiman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ moko ha’an ta chik li xtusulal naxtaw wi’ rib’, xb’aan naq sa’ xna’leb’ laj q’eqchi’, li xtusulal li aatin maraj li na’leb’ jo’kin chik na’el: xt’ane’ li xtoonal che xb’aan laj si’; moko jo’ ta nak’ulman naq wan raj te’raj xnumsinkil jo li xtusulal li kaxlan aatin, chi kama’an jo’in raj tye: li che’ xyok’e xb’aan laj si’inel, yaal naq natawman b’a’yaq ru, hab’an wi’ tqil chan ru xtusulal ru li na’leb’ sa’ xk’a’uxl laj q’eqchi’, tqak’e reetal naq ha’an li xch’ool aatin li natikla wi’ li aatinak maraj li xyeeb’al li na’leb’. (Tzoc, Cabnal ut Hun 2004).19 Arin naqak’e reetal naq wi’ sa’ li jalok ru aatin naqaj xnumsinkil jo’ chan re ru wan li xb’een aatinob’aal, chi rix li reeqaj li aatin, li xtusulal aatin ut li xtusulal na’leb’, maajun wa tch’olaaq chi tz’aqal re ru. Jo’kan naq nayeeman naq li jalok ru aatin moko ha’an ta jun k’anjel re xnumsinkil chi xjunil li reetalil aatin wankatqeb’ sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq li esil, xb’aan naq wi’ ta raj jo’kan, moko jalok ru aatin ta raj yooq chi uxk, yal b’an yooqo raj chi xq’axtesinkil sa’ jalan chik chi aatinob’aal li wan sa’ li xb’een aatinob’aal, us ta ink’a naqataw ru, maraj ink’a nanumsiman li xyaalal li esil chi ch’olch’o ru. Junelik naq nawan junaq li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal tento xk’eeb’al chi xnunsinkil wiib’ paay ru li xb’ehil, jun li xtawb’al ru li k’a’ ru yeeb’il sa’ li yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, ut li jun chik ha’an li xnumsinkil li esil, li naxye, sa’ li aatinob’aal nak’uluk re li xyaalal. Li xb’een raqal, sa’ li xtawb’al ru laj jalol ru aatin wan sa’ xb’een xb’eeresinkil chi tz’aqal re ru li xna’leb’il li xyaalal li esilal nayeeman, ha’an li ok ut reechaninkil Tzoc, Juan, Cabnal, Alfredo y Hun Carlos. (2004) Gramática Descriptiva del Idioma Maya Q’eqchi’ Xk’ub’lal Xyaab’ Q’eqchi’, ALMG, Guatemala. 19
47
chi yaal, chi tz’aqal re ru li k’a’ ru yooh chi yeemank, xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin ink’a’ naxtaw ru maraj ink’a’ naxtaw k’a’ ru tz’aqal li xyaalal li esil wan chi sa’, moko hoon ta naru xjalb’al ru sa’ junaq chik chi aatinob’aal, jo’ li eetalil ak x’ilman chaq. Li xkab’ raqal, li xnumsinkil maraj naru aj wi’ natawman ru jo’ xyeeb’al sa’ li jalanil aatinob’aal li k’a’ re ru yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, hab’an rik’in li junjunq chi aatin li naroksi li aatinob’aal tk’uluq maraj tnumsimanq wi’, jo’kan naq arin tento xsik’b’al chi us k’a’ ru chi aatinul naru roksinkil re naq ch’olch’o ru naq tnume’q li xyaalal li esil k’a’uxlanb’il chaq sa’ li xb’een aatinob’aal.
8 Resilal xtiklajik chaq li jalok ru aatin (Historia de la traducción) Li jalok ru aatin ha’an jun li na’leb’ ak junxil chik natikla chaq, ak x’ilman b’a’yaq li xyaalal k’a’ ut naq nawan xb’eeresinkil, hab’an li xyaalal ha’an naq li xjayal ha’an naq aajel ru re xnunsinkil li k’ila na’leb’ nayeeman maraj nasiha chaq sa’ junaq li aatinob’aal ut na’ajman xnumsinkil sa’ junaq chik b’ar wi’ ink’a’ nake’xnaw li aatinob’aal ha’an. Wankeb’ yal xe’xyoob’ chaq rib’ chi xjalb’al ru li aatin chi maajun chaq b’a’yaq li xtzolb’aleb’, jo’kan naq yal sa’ xch’ooleb’ na’el chaq li junjunq li aatin, chi maak’a’ xtz’ilb’al rix, jo’kan naq xtikla chaq li xjalb’al ru sa’ aatinob’aal q’eqchi’ li xtasal huheb’ li paab’aal jo’ li Xhuhil li Paab’aal (Biblia) maraj santil hu chankeb’ aj wi’ re. ak arin aj wi’ kitikla chaq roksinkil naab’al chi aatin mare wan chi us ut mare wan chi ink’a’ ch’olch’o ru, qayehaq jo’ li aatin maak ke’roksi chaq sa’ li xhuheb’ li paab’aal ut anaqwan tiik xch’ola naq ha’an naraj naxye ut ink’a’ chik naru roksinkil sa’ jalan chik chi na’leb’, qayehaq wankatqeb’ li aatin na’ajman raj wi’ xyeeb’al maraj roksinkil hab’an tiik chik naxjal li xyaalal, qayehaq naq na’ajman xyeeb’aleb’ li aatin wan sa’ kaxlan aatin /delito, falta/, wi anaqwan nanumsiman jo’ maak tikto li ani t-iloq re naru naxk’a’uxla naq ha’an li aatin wan sa kaxlan aatin /pecado/ yooqo xjultikankil chi sa’ naq te’xye, hab’anan ha’an junjunq reheb’ li ch’a’ajkilal kitiklaje’ chaq naq kitikla aj wi’ chaq xb’aanunkil li jalok ru aatin chi maak’a’ chaq junaq li xtzolb’aleb’ laj jalol ru aatin, yal chi jo’ maajo’ naq kiwan chaq.
48
Ak junxil natikla chaq xsik’b’al xyaalal li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’, junqaq li na’leb’, li hu ut li k’anjel wankeb’ maraj b’aanunb’il sa’ kaxlan aatin, chi jo’kan naqak’e reetal jo’ naxye laj Stewart naq li xb’eeneb’ hu ke’uxman xjalb’al ha’aneb’ li xhuhil li paab’aal, Santil Hu; timil chik kitikla xnumsinkil sa’ q’eqchi’ li tasal hu re tzolok toj reetal naq xwulak li kutan anaqwan. Li Sumk’uub’ chi rix li Tuqtuukil Usilal kiwan xxaqab’ankil chi ru li chihab’ 1995 ut 1996 kixk’ojob’ roqechal li roksinkileb’ li aatinob’aal sa’ chi xjunil li na’leb’ nawan xb’aanunkil sa’ li nimla tenamit Watemaal, jo’ li tzolok, li raqok chaq’rab’, li puktasink esil, ut wan chik xkomon. Naab’aleb’ li molam maraj li rochochil k’anjel jo’ re li tenamit ut jo’ re li awab’ejilal, li ak yookeb’ chi xk’eeb’al xch’ool chi xwaklesinkil roksinkil li raatinob’aaleb’ aj ralch’och’ sa’ li junjunq chi na’leb’, xb’aan naq ch’olch’o naq ha’an jun xpaayil ru li k’ulub’ej tz’iib’anb’il sa’ eb’ li k’ila chaq’rab’, jo’ li Xnimal ruhil Chaq’rab’. Wankeb’ li k’anjel ak yooh chi b’aanumank, qayehaq jo’ li Xmolamil Aatinob’aal Maay ALMG, li Nimla Tzoleb’aal URL, li molam Oxlajuuj Keej Mayab’ Ajtz’iib’ OKMA, li yookatqeb’ chi xtz’ilb’al rix, chi xtz’iib’ankil, chi xk’utb’al, ut chi jalok ru aatin, jo’ wi’ chi xkawresinkileb’ li te’k’anjelaq jo’ aj jalol ru aatin chi ru chaq’rab’. Li junjunq chi k’anjel nak’utuk re naq relik chi yaal naq aajel ru xtuqub’ankil ru xna’leb’il li jalok ru aatin sa’ aatinob’aal maay, xb’aan naq jwal naab’al li ch’a’ajkilal natawman chi rix li k’anjel, jo’kan naq nayeemank naq aajel ru li ok chi xtz’ilb’al rix chi us, chan ru xb’aanunkil li k’anjel, wankeb’ li aatinob’aal toj naab’al li xch’a’ajkilaleb’ re xtawb’al xyaalal, wan toj maak’a’eb’ li aatin chi sa’ re xyeeb’al li junjunq chi aatin li toj ak’ maraj li na’oksiman hab’an ink’a’ nawb’il xyaalal joq’e naru roksinkil sa’ eb’ li k’anjel re xtz’iib’ankil ut xjalb’al ru li aatin ut jo’ wi’ eb’ li na’leb’ wankatqeb’ li naraj xyeeb’al li aatinob’aal junjunq. Jo’kan naq arin na’ajman xjultikankil wiib’ oxib’ li na’leb’ li jwal aajel ru re xxaqab’ankil xyaalal chan ru naru roksinkil li aatin junjunq chi sa’ junaq li k’anjel re jalok ru aatin.
49
9 Aniheb’ li nake’jalok ru aatin Laj jalol ru aatin tento naq ha’anaq jun li poyanam, a’yaal ma winq maraj ixq, li wanq tz’aqal xtzolb’al ut xnawom chi rix xb’aanunkil li k’anjel re jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, ut moko jo’ ta ak xyeeman chaq, moko ka’aj ta wi’ aajel ru naq tnaw li aatinob’aal nasiha wi’ chaq li aatin, chi moko ka’aj ta wi’ aajel ru tnaw li aatinob’aal najalman wi’ li aatin, aajel b’an ru naq laj jalol ru aatin, ttaw ru maraj ch’olch’ooq chi ru li k’a’ re ru yooq chi xb’aanunkil, ha’in naraj naxye naq li ani tjaloq ru aatin chi rix chaq’rab’, aajel ru naq wanq xnawom chi rix xna’leb’il li chaq’rab’, li ani tjaloq ru aatin chi rix tzolok, tento naq wanq xtzolb’al maraj xnawom chi rix xna’leb’il li tzolok, li ani tjaloq ru aatin chi rix b’anok maraj kawilal, tento naq wanq xnawom chi rix kawilal, ut jo’kan chi xjunqal li xninqal ru na’leb’ wankatqeb’ sa’ xb’een li tenamit, moko yalaq ani ta naru naxch’ik rib’ chi xb’aanunkil yal sa’ xk’ab’a’ naq yamyo ru, maak’a’ yooq ut traj junaq xk’anjel. Wankeb’ li nake’jalok ru aatin chi rix chaq’rab’, ak wankeb’ aj wi’ xtzolb’al re jalok ru aatin sa’ chaq’rab’, tzolb’ileb’ sa’ eb’ li xninqal ru tzoleb’aal jo’ li Xnimal ru Tzoleb’aal Rafael Landivar, jo’kan raj li na’ajman sa’ li junjunq chi na’leb’ nak’anjelak chi ruheb’ li komonil tenamit aj q’eqchi’. Hab’an li aajel ru xjultikankil aj wi’ chi rix naq ak xyeeman naq aajel ru li xtzolb’al maraj li xnawom laj jalol ru aatin, ha’an naq tento naq laj jalol ru aatin tnaw maraj tyu’ami li xyu’am, li xna’leb’ maraj li xnawom xb’aanuhom li jun chi tenamit li yooq wi’ chi xnunsinkil li aatin, wankeb’ nake’ok chi xjalb’al ru li aatin sa’ q’eqchi’ ut maajun wa wanjenaqeb’ sa’ junaq li k’aleb’aal, k’aynaqeb’ chik rik’in li kaxlanil na’leb’, maraj jalan wi’ li nake’xye ut jalan wi’ li nake’xb’aanu, ut jo’kan naq toj reetal naq nake’ok chi xsik’inkil maraj chi xyoob’ankil li aatin re xyeeb’al li na’leb’, aran tz’aqal natikla li ch’a’ajkilal, xb’aan naq moko juntaq’eet ta li xyeeb’al rik’in li xyu’aminkil. Naraj naxye naq moko naru ta naq junaq maawa’ aj q’eqchi’, tyoob’ rib’ chi xnumsinkil maraj chi xjalb’al ru li aatin sa’ q’eqchi’ wi’ ink’a’ ch’olch’o maraj ink’a’ naxnaw xyu’aminkil li xyu’am junaq aj q’eqchi’, ink’a’ naru naxtikib’ rib’ maraj naxyoob’ rib’ yal re xb’aanunkil junaq li xka’njel maraj junaq li usilal, xb’aan naq ha’an xmajewankil li aatinob’aal q’eqchi’ yooq.
50
Li jun chik li aajel ru ha’an naq laj jalol ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal,
jo’
qayehaq li aatin q’eqchi’, tento sa’ xb’een naq ch’olch’ooq chi ru xna’leb’il li xtz’iib’ankil chi us, chi tz’aqal re ru ut chi rek’ li aatinob’aal, re naq ink’a’ yal xpo’b’al maraj xpak’axinkil tb’aanu.
10 Li xk’anjelob’aal junaq laj jalol ru aatin a) Tamb’resinb’il tasal hu. Aajel ru naq laj jalol ru aatin wanq tz’aqal k’ihaq li xhu, li xtasal hu, maraj li xk’ihal li reetalil xnawom rik’in, re naq truhanq roksinkil, rilb’al ut xb’eeresinkil naq yooq chi xb’aanunkil junaq li k’anjel re jalok ru aatin, naru nawan chi tamresinb’il hu, naru aj wi chi k’uulanb’il sa’ xna’leb’il ulul ch’iich’, maraj k’a’ chik re ru chi xpaayil ru k’uuleb’aal nawom chi rix li junjunq chi k’anjel li na’ok chi xb’aanunkil. b) X’ulul ch’iich’ ut li xkomon k’anjelob’aal. Anaqwan li k’anjelak jwal sa’ chik xb’aan naq na’oksiman li ulul ch’iich’, jo’kan naq li ani aj jalol ru aatin tento sa’ xb’een naq wanq li xk’anjelob’aal re naq ak se’ yaal wi’ naq yooq chi xb’aanunkil li xk’anjel. Ha’in naraj naxye naq tento wanq aj wi’ li xk’anjelob’aal re xpuktasinkil li hu, re yiib’ank eetalil, maraj li re numsink eetalil, ut chi xjunil li k’a’atq re ru aajel ru re xb’aanunkil li xk’anjel. c) Rochochil ut xna’aj. Junaq laj jalol ru aatin moko yal nimqi wank ta li xwanjik, ha’in naraj naxye naq moko yalaq b’ar ta naru naxk’e rib’ chi k’anjelak, xb’aan naq li k’anjel yooq chi xb’aanunkil ha’an jun xnimal ru k’anjel, ut ink’a’ us naq yal chaq’ re ru naq tb’aanumanq. jo’kan naq laj jalol ru aatin tento naq wanq junaq li rochochil xk’anjel ak re wi’ xb’aanunkil li k’anjel ha’in, b’ar wi’ wanq li xna’aj, li xmeex, li xchunleb’aal ut li k’a’ chik re ru aajel ru re naq sa wanq chi sa’ re xb’aanunkil li k’anjel. Arin aj wi’ tento naq wanqeb’ chi xjunil li xtasal hu chi tustu ru, re naq yal chapok tb’aanu naq k’a’ ru traj xsik’b’al maraj xtz’ilb’al rix chi sa’. Tento naq wanq sa’ li rochochil ha’in li xna’aj li x’ulul ch’iich’, li xtz’iib’leb’, li xpuktasib’aal eetalil, ut junaq li
51
xb’oqleb’aal re naq naru wanq sa’ aatin rik’ineb’ li komon wi’ naraj junaq li patz’ok re jalan. d) Li xk’anjelob’aal ut li aajeleb’ ru. Aajel ru naq wanq li xk’anjelob’aal jo’ li tz’iib’leb’, li sachleb’, li xb’onoleb’ li puktasib’aal hu, li perpookil tz’iib’leb’ ut li xtz’iib’ul, li saqi hu chi naab’al re naq yal saapunk naq joq’e na’ajman ru, jo’kan aj wi’ aajel ru naq wanq li x’ajleb’aal kutan, li chapleb’ hu, jo’ wi’ tento aj wi’ naq wanq b’a’yaq li xna’aj ruk’a’ jo’ li xch’ina tiqwal kape
e) Li xsutam junaq laj jalol ru aatin. Aajel ru naq li ani yooq chi jalok ru aatin wanq junaq li xna’aj ak re wi’ xjunes, b’ar wi’ naru nawan sa’ xyaalal, b’ar wi’ naru naxk’ojob’ rib’ chi us, naru nana’leb’ak, b’ar wi’ ajajnaq ru, aran maak’a’aq li choqink, li pojlok re naq truhanq li k’anjelak sa’ xyaalal. Tento aj wi’ naq saqenaq li na’ajej maraj ut wanq li xkaxlan xaml chi xk’atq re naq ink’a’ tyoob’ xyajel sa’ ru. f) Li tusub’anb’il ru ak’ aatin. Tento naq li ani yooq chi jalok ru aatin wanq junq siiraq li xtusulal ru aatin rik’in chi rix li junjunq chi na’leb’, qayehaq ak’ re re wi’ li junjunq chi na’leb’ jo’ chi rix li tzolok, chi rix li kawilal, chi rix li aatin, chi rix li paab’aal, chi rix li awk, chi rix li chaq’rab’ ut wan chik xkomon. Jwal us raj naq laj jalol ru aatin wanq li xtasal hu re xsik’b’al chi xjunil li aatin ink’a’ naxtaw ru, hab’an jo’kan aj wi’ wanq raj li k’ila tasal hu maraj xtusulal ru aatin wanq sa’ jalanil aatinob’aal maay re naq wi’ wan junqaq li aatin maak’a’ maraj ink’a’ naru xnumsinkil sa’ q’eqchi’, naru xsik’b’al sa’ eb’ li jalanil aatinob’aal maay chan ru nake’xye, re naq ink’a’ yal tyoob’amanq maraj tq’ehimanq li aatin.
52
11 Xpaayil ru li Jalok ru aatin. K’ila paay ru li xna’leb’il li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’ wankatqeb’, jo’ ak xqil aj wi’ chaq, hab’an naab’al aj wi’ yal b’aanunb’il chi maak’a’ junaq xyaalal, maraj xkuutunkil, li xyib’al ru ha’an naq naab’aleb’ li poyanam nake’ok chi xb’aanunkil junaq li k’anjel nake’patz’e’ re ut ink’a’ nake’xnaw xyaalal maraj xchamal li na’leb’ ch’olob’anb’il chi sa’ li esil k’uub’anb’il wi’ chaq, wan naq chi rix aatinob’aal, wan naq chi rix ajlank, wan naq chi rix chaq’rab’, wan naq chi rix k’iiresink ketomq, wan naq chi rix k’uub’ank, wan naq chi rix kawilal, wan naq chi rix awab’ejilal, wan naq chi rix awk, ut wan chik xkomon. Wankeb’ li aatin jalb’il ru sa’ q’eqchi’, hab’an ha’an tz’aqal li xtusulal li aatin nake’xtaaqe rix sa’ xnumsinkil (literal), ut aran natikla li ch’a’ajkilal, wan chik ka’aj wi’ nake’xye li nake’xtaw ru (interpretación). Arin natikla jun ch’a’ajkilal chi rix li k’anjel nab’aanuman, xb’aan naq li k’a’ re ru nayeeman chi sa’, wan naq ink’a’ ch’olch’o ru, wan naq ink’a’ natawman ru maraj moko paab’ajel ta chik li naxye. K’a’ ru naxjultika li naqajal ru sa’ q’eqchi’: aajel ru xsik’b’al xyaalal li na’leb’ maraj li esil nanumsiman sa’ li junjunq chi aatinob’aal, xb’aan naq jo’ xyeeman, moko yal ninqal k’eeb’enk ta li jalok ru aatin, qayehaq naq wan junaq li aatin sa’ kaxlan aatin. Aatin sa’ kaxlan aatin.
Xjalb’al ru na’uxk. Eb’ laj Maay
Los mayas
Eb’ li Qaxe’qatoonil, Qamama’ qixa’an
Tento xtawb’al xyaalal naq li aatin los mayas, naru xjalb’al “eb’ laj Maay” wi’ sa’ xna’leb’il li tenamital yooqo chi aatinak, qayehaq wi’ yooko chi xk’uub’ankil junaq li hu chi rix tzolok, chi rix awab’ejilal, chi rix li chaq’rab’, ut naru roksinkil li aatin “li qaxe’toonil” wi’ yooqo chi aatinak chi rix xna’leb’ maraj li qana’leb’, qab’aanuhem, xb’aan naq sa qa’yanqil naru naqataw ru sa’ junpaat aniheb’ ut k’a’ ru li yooko xyeeb’al. Hab’an, wan jun chik li na’leb’ tento tqatz’il rix sa’ li
53
jalok ru aatin, ut ha’an li na’leb’ chi rix chan ru maraj k’a’ ru li naru nake’xk’a’uxla li qakomon aj ralch’och’ naq yooqeb’ chi rilb’al maraj chi rab’inkil li aatin junjunq chi naqanunsi sa’ qaatinob’aal. Jun reheb’ ha’an chi li rix li aatin los mayas, us tqak’a’uxla k’a’ ru tqaj naq te’xye, maraj te’xk’a’uxla li qakomon, qayehaq naq naqaye reheb’, “eb’ laj maay”, k’a’ ru nake’xk’a’uxla, ma tz’aqal yaal naq nake’reek’a rib’eb’ jo’ aj maay, aniheb’ laj maay cho’q reheb’, mach’olch’o chi ruheb’ naq tz’aqal kama’an nake’xk’ab’a’in chaq li mayereb’ poyanam, ma ink’a’ jalaneb’ ha’an ut jalano chik laa’o, aajel ru xk’eeb’al reetal naq li aatin “aj maay” toj ak’ ut toj xyoob’ameb’ chik laj tz’ilol rix li komonil wan. Jo’kan aj wi’ chi rix li aatin “qaxe’toonil”, tento toj tqat’zil rix chi us k’a’ ru te’xk’a’uxla naq te’rab’i li aatin ha’in, ut li jun chik aajel ru ha’an k’a’ ru tz’aqal li naqaj laa’o maraj li naraj li hu wan wi’ li esil yooqo chi xnunsinkil, xb’aan naq mare li qakomo aj q’eqchi’ naq nake’rab’i li aatin “xeetoon” nake’xk’a’uxla naq mayer poyanam, naq maak’a’eb’ chik anaqwan, naq junxil nake’sach, nake’laj, ut rik’in li na’leb’ ha’in naru xkamsinkil xch’ooleb’ chik yooqo, xb’aan naq wi’ ha’an li “qaxe’toonil” li us maraj li xe’nawok chaq re li wan, qayehaq, chanchan chik naq laa’o anaqwan maak’a’ chik nakoo’ok wi’. Jo’kan naq, re naq ink’a’ k’a’uxlanb’ilaq naq li na’leb’ yooqo xnumsinkil ka’aj wi’ re li mayer poyanam, naru roksinkil chik junaq li aatin jo li “qamama’ qixa’an”, xb’aan naq li aatin ha’in nakooxnach’ob’res chi us rik’ineb’ li qakomonil, arin naru chik natawman ru naq ha’aneb’ li toj xe’nawmank, li xe’ilmank ut xe’wan sa’ qayanq, ha’aneb’ aj wi’ laj maay, ha’aneb’ aj wi’ li qaxe’ qatoon, hab’an rik’in li aatin ha’in naru chik xtawb’al xyaalal sa’ junpaat li tqaj xyeeb’al. Li jalok ru aatin b’i’, tento naq wanq junaq xyaalal xna’leb’il, 20 wi’ li na’ajman ha’an xtoch’b’aleb’ xch’ool li ani te’ab’inq maraj te’iloq re, qayehaq jo’ rik’in li aatin yooko chi xt’zilb’al rix, wi’ li naqaj ha’an naq laj q’eqchi’ te’iloq re te’reek’a rib’ jo’ xkomonil maraj ha’aneb’ jun chi sa’ li jun chi tenamit, tento naq tqaye naq ha’aneb’ li qakomon, li qamama’ qixa’an, ut ink’a’ yal aj maay, xb’aan naq chanchan ta chik naq eb’ ha’an junxil nake’oso’.
20
Xyaalal xna’leb’il: conciencia chankeb’ laj kaxlan aatin.
54
Jo’kan aj wi’ naq wan jalanq paay ru li jalor ru aatin. Wankeb’ li nake’tz’iib’ak chi rix li na’leb’ ha’in, jo’eb’ Vinay, J. ut Darbelnet, J.(1973), li nake’xch’olob’ naq wiib’ paay ru li jalok ru aatin sa’ jalan chik chi aatinob’aal: Jun li Jalok ru aatin “chi tiik” maraj chi tustu ru, ut li Jalok ru aatin “chi jaljo”
Li jalok ru aatin “chi tiik” (traducción literal) Li jalok ru aatin chi tiik ha’an aj wi’ li ak yooko chaq xyeeb’al, naraj naxye naq ha’an naq laj jalol ru aatin naxk’e xch’ool chi xnumsinkil li k’a’ re ru wan sa’ li aatinob’aal yob’tesinb’il wi’ chaq li esil, chi tustu re ru. Nake’tz’aqon sa’ li xna’leb’il li jalok ru aatin ha’in, li “to’nink aatin” sa’ jalanil aatinob’aal ak xyeeman chaq, jo’kan aj wi’ li “xsik’b’al xsum” sa’ li aatinob’aal. Li jalok ru aatin chi tiik, ha’an naq nab’aanumank xyeeb’al sa’ jalan chik chi aatinob’aal, jo’ li q’eqchi li k’a’ re ru wan sa’ li kaxlan aatin, hab’an naxik xch’ool chi rilb’al chan ru tz’aqal li xtusulal xtz’iib’ankil sa’ kaxlan aatin, ut ha’an wi’ chik li na’ajman xb’aanunkil sa’ xnumsinkil sa’ li jun chik aatinob’aal, wan naq jwal nanumta li xtoch’b’al xch’ool laj jalol ru aatin chi rix li na’leb’ ha’in ut jo’kan naq naraj naq jo’ xtusulal li kaxlan aatin maraj li ingles, ha’an aj wi’ li t-oksimanq sa’ xtz’iib’ankil sa’ q’eqchi’, hab’an tento xnawb’al naq li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal ink’a’ naru xb’aanunkil rik’in xjalb’al li junjunq chi tz’iib’ maraj li junjunq chi xyaab’ aatin, jo’ b’aanunb’il arin. Chan ru nunsimb’il sa’ q’eqchi’ chi tiik
Chan ru wan sa’ kaxlan aatin.
Ewroop,
Europa
Akoost,
Agosto
Ontuur,
Honduras
Sektiyemr,
Septiembre
Maay
Mayo o Maya ??
Isimb’il chi sa’ xtasal hu li DIGEBI (2004) Vocabulario de Neologismos Pedagógicos Q’eqchi’
Li xyib’al ru ha’an naq nak’ulman li ch’a’ajkilal chanchan li yooko xk’utb’al rik’in li aatin maay, xb’aan naq nawiib’an li xyaalal sa’ kaxlan aatin. Tento xk’eeb’al reetal naq li aatinob’aal kaxlan aatin ut li q’eqchi’ moko xkomon ta rib’, maraj sa’
55
jalan chik chi aatin, moko jun ta xtoonalil elenaqeb’ wi’ chaq, re naq too’ok chi xb’aanunkil li jalok ru aatin chi kama’an; li jalok ru aatin chi tiik, kama’ li nak’utman arin, nake’xb’aanu sa’ eb’ li aatinob’aal rasriitz’ineb’ rib’, qayehaq, jo’ li latin, li italiano, ut li portugués rechb’een li kaxlan aatin, jo’kan nak’ulman aj wi’ sa’eb’ li aatinob’aal maay, qayehaq rik’in li aatin “tz’i’”, usta najala b’a’yaq li xyeeb’al sa’ reheb’ li junjunq. Jo’kan nak’ulman xb’aan naq ha’aneb’ rasriitz’in rib’eb’, ut naraj naxye naq naru nachapman li aatin maraj natz’iib’aman jo’ chan ru yeeb’il chaq sa’ junaq reheb’, qayehaq ch’olq’ij, wankeb’ aj jalol ru aatin sa’ q’eqchi’ nake’yehok re jo’ “ch’olq’e”, maak’a’ li ch’a’ajkilal xb’aan naq jun aj wi’ chaq li xxe’el li aatinob’aal. Mare najala b’a’yaq, xb’aan naq li xyeeb’al raj sa’ q’eqchi’ mare raj “xtusulal ru kutan” maraj “ajleb’aal kutan” hab’an li aatin ch’olq’e wan xyaal xb’aan naq natawman ru naq “ch’ol” ha’an li xtusulal, na’ajlamank wi’ ut li “q’e” ha’an li kutan maraj li chihab’, jo’kan naq naru roksinkil chi maak’a’ ch’a’ajkilal. Jo’kan aj wi’ naq arin naru xyeeb’al naq wi’ wan aatin wan sa’ kaxlan aatin ut na’ajman xnumsinkil sa’ q’eqchi’ hab’an maak’a’ chan ru xyeeb’al, naru raj xsik’b’al xtz’ilb’al sa’ eb’ li junxkak’aal chik chi aatinob’aal maay re rilb’al mawan junaq chan ru xyeeb’al sa’ xyanqeb’, wi’ ink’a’ mare sa’ li jalanil aatinob’aal aj ralch’och’ jo’ li yukateko, ch’ol maraj lacandón re México.
Li Jalok ru aatin “chi jaljo” Li jalok ru aatin chi jaljo naru nayeeman naq ha’an naq nasik’man xnumsinkil li esilal usta ink’a’ naxtaw wi’ chik sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ li xtusulal k’eeb’il chaq sa’ li kaxlan aatin maraj k’a’ chik re ru chi aatinob’aalil yob’tesinb’il wi’ chaq li na’leb’. Li xna’leb’il li jalok ru aatin ha’in junelik nawan xb’aanunkil naq nawan xjalb’al ru aatin sa’ xyanqeb’ wiib’aq li aatinob’aal moko juntaq’eeteb’ ta li xtoonal, naraj naxye naq jalan wi’ li xtusulal li jun chi ru li tnumsimanq wi’ li aatin. Chi sa’ li na’leb’ ha’in nachal jalanq paay ru li xb’aanunkil. Wan li jalok ru aatin chi “sahil jalok”, ut li jalok ru aatin chi “xsum rib’” .
56
Li jalok ru aatin chi “sahil jalok” (traducción libre) li jalok ru aatin chi sahil jalok, naraj naxye naq nasxik’ xnumsinkil li k’a’ re ru naxtaw ru laj jalol ru aatin, usta maawa’ tz’aqal jo’ naxye li xk’uub’an chaq re li na’leb’ sa’ li aatinob’aal xyo’la wi’ chaq, ut moko naxikta xch’ool chi rilb’al chan ru tz’aqal naq k’uub’anb’il li xtusulal li na’leb’ sa’ kaxlan aatin. Arin nak’eeman xwankil jo’ chan ru naxtaw ru laj jalol ru aatin, ut li jun chik xpaayil ru ha’an chan ru na’aatinak laj jalol ru aatin, naraj naxye naq moko toj reetal ta naq jun aj wi’ li xyeeb’al, ha’yaal b’an naq ha’an li esil naxnumsi ut tawb’il ru xb’aaneb’ li komon. Arin naru na’oksiman li jalok ru aatin chi kama’in, ha’yaal re laj jalol ru aatin: Chan ru wan sa’ kaxlan aatin
Chan ru naru naxtaw ru laj jalol ru aatin K’ajo’ xrahil injolom. Makach’in xrahil injolom. Numtajenaq xrahil injolom.
Me duele mucho la cabeza.
Ink’a’ chik ninkuy xrahil injolom. Jwal ra injolom. Moqk re linjom. K’ajo’ naq ttiwq linjolom. Makach’in ta xmay injolom. Ink’a’ chik ninkuy linjolom. Oso’ re linjolom. Puk’e’k re injolom.
Xrahil jolom Dolor de cabeza
Xmay jolom Xtib’ jolom
57
Li jalok ru aatin chi xsum rib’ (traducción interlineal) Li xna’leb’il li jalok ru aatin ha’in, ink’a’ naraj naxye naq us maraj ink’a’ ta us, ka’aj wi’ li najala wi’ ha’an naq li xjalb’al ru li aatin nab’aanuman jo chan ru, tustu wi ru li junq raqal chi tz’iib’ sa’ kaxlan aatin. Wiib’ paay ru xb’aanunkil, chan laj Garcia Yebra, V. (2004) naq naru xb’aanunkil junaq li jalok ru aatin chi tustu, ha’yaal 1) ma rub’el li junjunq raqal chi tz’iib’ maraj raqal chi na’leb’, maraj ut 2) chi xk’atq li junjunq chi raqal yeeb’il, ha’in nak’ulman sa’ xjalb’al ru eb’ li uutz’u’ujinb’il ru aatin. Xb’een paay “Si mañana tu suelo sagrado “Wi’ jo’q’e laachaab’il oxloq’il ch’och’ Lo amenaza invasión extranjera Taraj xmaq’b’al jalanil tenamit, Libre al viento tu hermosa bandera Wanq sa’ iq’ laachaq’al ru q’uq’il t’ikr A vencer o a morir llamará”. Chi kolok maraj chi kamk toxb’oq”
Xkab’ paay Chan ru wan sa’ kaxlan aatin
Chan ru numsimb’il sa’ q’eqchi’
Libre al viento tu hermosa bandera
“Wanq sa’ iq’ laachaq’al ru q’uq’il t’ikr
A vencer o a morir llamará
Chi kolok maraj chi kamk toxb’oq
Que tu pueblo con anima fiera
Chi xjunil laawalal kawkaw xch’ooleb’
Antes muerto que esclavo será.
Junxil tkamq ut ink’a’ chapb’ilaq”**
Jalb’il ru sa’ q’eqchi’ xb’aan DIGEBI. Jo’kan aj wi’.
**
58
Li yoob’ank ak’ aatin (Neologismo) Ha’aneb’ li aatin toj yookeb’ chi tiklaak roksinkil maraj xyeeb’al sa’ junaq li aatinob’aal, wan naq ak wank li xyeeb’al, hab’an sa’ xk’ab’a’ naq rajlal yooh chi jalaak li wank, yookeb’ aj wi’ chi yo’laak li ak’il aatin. Maajun junaq li aatinob’aal ink’a’ ta najala, chi xjunil li nake’aatinak tento naq nake’ok chi xsik’b’al chan ru te’xye li ak’ na’leb’, li ak’ nawom, li ak’ k’anjelob’aal, xkomon li toj yookeb’ xyob’tesinkil sa’ li junjunq chi aatinob’aal. Tento xjultikankil naq li yoob’ank ak’ aatin nawan xb’aanunkil naq toj reetal ak xsik’man chik yalaq b’ar, ak xchoyman xtz’ilb’al maraj xpatz’inkil sa’ xyanqeb’ maraj sa’ reheb’ li nake’aatinak tz’aqal sa’ chaab’il q’eqchi’, toja’ naq naru xyeeb’al naq tento xyoob’ankil junqaq li aatin re xjalb’al ru li aatin toj ak’ maraj toj yookeb’ chaq xyoob’ankil xb’aan li k’a’ re ru toj natikla. Wan keb’ li aatin, junpaat naxpaw reeqaj maraj xsum sa’ li aatinob’aal, maraj ak wan sa’ li aatinob’aal jo’ li meex, li akuux, li nayl, eb’ li aatin ha’in nak’ulman chi sa’ li q’eqchi’ 1) jun naq xb’aan naq eb’ laj q’eqchi’ ak nake’roksi ut nake’xnaw k’a’ ru, 2) ut li jun chik ha’an xb’aan naq sa’ li kaxlan aatin maraj k’a’ ru chik chi aatinul xyo’la wi’ chaq maak’a’ junaq xchamal xyaalal, ut jo’kan naq nanumsiman chi sa’ li q’eqchi’ moko najala ta chi moko namuxman ta li xwankil. Naab’al paay ru li xb’ehil li yoob’ank ak’ aatin, naru naq yal rik’in li xxe’ maraj xtoonal aatin, naru yal rik’in xyaalal li aatin, ut naru rik’in li xyaab’asinkil to’aatin maraj xyaab’aal aatin.
Chan ru yoob’ank ak’ aatin rik’in xxe’ maraj xtoonal aatin: tento naq ttawmanq ru naq li junjunq chi ak’ aatin naru tk’ub’laq rik’in kok’ aatin ak wan aj wi’ sa’ li aatinob’aal, ut moko toj yooqo ta chik chi xyoob’ankil li xyeeb’al. Aajel ru naq li ak’ aatin tawb’ilaq ru xb’aaneb’ li te’iloq ut te’ab’inq re, jultikaq qe naq moko ka’aj ta wi’ laj yoob’ahom re yooq chi ilok re junelik; jun chik naq sa’ junpaat ttawmanq xyaalal. Naab’al paay ru naru na’el, wan naq li aatin yal naxsi rib’ xyeeb’al (derivado chankeb’ sa’ kaxlan aatin), wan chik naq yal ch’utub’anb’il wiib’ oxib’aq li aatin (composición chankeb’ sa’ kaxlan aatin).
59
Qayehaq jo’ xyeeb’al: Hospital
B’anleb’aal
Teléfono
b’oqleb’aal / b’oqleb’
Peluquero Principal / guia
b’esonel (ch’olch’o naq chi ru tento xk’eeb’al “aj”) ru’ujil
Líder
Jolominel
Short / pantaloneta
ch’otwex
Cólera
Nume’sa’ha’xa’aw : xb’aan naq jun aj wi’ chi aatin, tento raj naq chi ch’utch’u xtz’iib’ankil
Chan ru yoob’ank ak’ aatin rik’in xyaalal li aatin: arin naru nayeeman naq chanchan ta chik naq yal sa’ jaljo ru na’oksiman li aatin, naraj naxye naq li ak’ aatin nasik’man xjalb’al ru rik’in junqaq li aatin ak wan sa’ li aatinob’aal hab’an jalan chik li natawman wi’ ru, ut ka’aj wi’ ha’an naru roksinkil wi’.
Electricidad
Kaxlanxaml wan kaxlansaqenk re.
aj
wi’
nake’yehok
Computadora
Ululch’iich’. Xb’aan naq chanchan aj wi’ xk’anjel li ulul naxb’aanu.
Parque
Xyitenamit. Wan nake’yehok ja’leb’aal u re, hab’anli na’ajej ha’in moko ka’ajta wi’ xja’lenkil ib’ na’uxmank aran, ha’an b’an b’ar wi’ wan xyi li junjunq chi ochoch jwal aajel ru reheb’ li tenamit, usta maawa’ tz’aqal sa’ xyi natawmank; yal jun xyeeb’al.
Licor
Q’ixnal ha’. Xb’aan naq nak’atok naxtaw naq naketmank.
Chan ru yoob’ank ak’ aatin rik’in li xyaab’asinkil to’aatin maraj xyaab’aal aatin. Ink’a’ jwal nak’ulman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, hab’an sa’ xk’ab’a’ naq toj yookeb’ chaq chi ok li ak’ na’leb’ sa’ qayanq, aajel ru xsik’b’al xyaalal. Wan naq mare ink’a’ ch’olch’o ru tkanaaq, xb’aan naq wankeb’ li tz’iib’ maak’a’eb’ sa’ li qaatinob’aal hab’an ink’a’ naru xjalb’al, xb’aan naq wi’ najalman naru ink’a’ chik natawman ru li xyaalal, wi’ ta raj na’ajman xsik’b’al xjalb’al ru q’eqchi’ moko
60
ha’an ta chik li xyaalal tye, (acrónimos, chankeb’ laj kaxlan aatin re) moko ha’aneb’ ta li abreviaturas. Qayehaq jo’keb’ ha’in:
SIDA (Síndrome de Inmunodeficiencia Adquirida)
OVNI (Objeto Volador no Identificado)
BANRURAL (Banco de Desarrollo Rural)
ONU (Organización de las Naciones Unidas)
TLC (Tratado de Libre Comercio)
USA (United State of American)
CD (Compact Disk )
SIDA maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal. OVNI maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal. BANRURAL maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal. ONU maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal. TLC maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal. USA maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal. CD maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.
Li naru xjalb’al ru sa’ jalanil aatinob’aal ha’an naq tz’iib’anb’il chi tustu ru chi xjunil li jun raqal chi aatin, qayehaq li xb’een li SIDA, wan nake’yehok re xmaxel yu’am re hab’an moko naxtaw ta chik rib’ rik’in xcha’qrab’il li jalok ru aatin, yal jun xsik’b’al xyaalal na’uxmank, jun chik, mare ha’an raj li nayeeman re VIH (virus de inmuno-deficiencia Humana), jo’kan naq aajel ru xtz’ilb’al rix junaq li na’leb’ wan chi rix li aatin junjunq re naq ink’a’ tqajot’ li qakomon sa’ xnumsinkil sa’ qaatinob’aal, xb’aan naq ha’an li xxulel li yajel. Li tento xb’aanunkil ha’an xtz’iib’ankil maraj xyeeb’al jo’ chan ru yob’tesinb’il chaq sa’ li raatinob’aalil, ut
61
xk’eeb’al chi xk’atq li xyaalal se’21 kok’ k’onk’ookil tz’uq () ut xtz’aqob’resinkil rik’in li aatin “jo’ nayeemank sa’ kaxlan aatin”. Eb’ li aatin wankeb’ sa’ jalanil aatin, mare ingles ut li na’leb’ yooko chi xjalb’al ru sa’ q’eqchi’ kaxlan aatin wan, tento tqaye jo’ chan ru xokb’il xb’aan li kaxlan aatin, qayehaq rik’in li aatin CD, xb’aan naq li xyaalal sa’ ingles (q’an isil aatin) ha’an, Compact Disk ut wi’ laj jalol ru aatin na’ok chi xsik’b’al chan ru xjalb’al, yooq chi xmuxb’al xyaalal chan ru yo’lajenaq wi’ chaq. Li naru xjalb’al maraj xsik’b’al junaq xjalb’al ha’aneb’ li aatin yo’lajenaqeb’ chaq sa’ jalanil aatinob’aal, hab’an ak jalb’il chik ru xb’aan li kaxlan aatin, qayehaq naq wi’ li kaxlan aatin ak xk’ulub’an li CD cho’q Disco Compacto maraj numsinb’il chi ch’olob’anb’il ru xyaalal chi kama’in: sistema de almacenamiento masivo de información, mare naru xyeeb’al jo’ Xna’aj k’atb’il esil, maraj Xokleb’aal k’atb’il esil, xb’aan naq joq’e tqaj xjalb’al ru li DVD (Disk of Videotape Digital) tento naq numsimb’ilaq sa’ kaxlan aatin jo’ Disco de Video Digital, toja naq naru xsik’b’al xjalb’al ru, mare jo’ xna’aj k’atb’il eetalil, maraj xokleb’aal k’atb’il eetalil, xb’aan naq li aatin digital, natawman ru sa’ li ingles naq ha’an xtawb’al xna’aj sa’ li junjunq chi kok’ kaxon hopb’il chi ru li jun perel chi lem. Arin aajel ru xch’olob’ankil naq li Tasal hu re Jalok ru aatin ha’in, yal ha’an jun li xjultikankil chan ru tento xb’aanunkil sa’ junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin, ut moko re ta xxaqab’ankil aatin sa’ xb’een li junjunq chi aatin, re naq jo’kan ta tb’aanumanq, re b’an xnawb’al chan ru raj naru xb’aanunkil; li jalan jalanq chi aj jalol ru aatin, tento chik naq tsik’ xyaalal chan ru tye re li junjunq chi aatin, a’yaal chan ru naxtz’il chaq rix sa’ li junjunq chi na’ajej b’ar wi’ nake’aatink sa’ q’eqchi’. Qayehaq, li k’osb’il aatin ALMG maajun wa naru xyeeb’al naq “Xmolamil Aatinob’aal Maay re Watemaal” naraj xyeeb’al, xb’aan naq chanchan yal b’alaq’ik yooqo reheb’ li qakomon, li ani naxnaw tz’iib’ak tk’e reetal naq li junjunq chi tz’iib’ jalan naxye. Jo’kan naq li naru xb’aanunkil ha’an xb’een wa Naq yookin chi roksinkil li k’aj aatin [se’] moko xb’aan ta naq ink’a’ ninaw xyaalal roksinkil li jun chik li [sa’], yal b’an naq li aatin se’ ha’an jun li adverbio na’oksiman chi sa’ li kaxlan aatin jo’ dentro de…, li k’aj aatin [sa’] ha’an jun li Preposición naraj naxye “en” sa’ kaxlan aatin. jo’kan naq ink’a’ naru na’ok xb’atz’unlenkil jo’: insa’, aasa’, xsa’; maraj inse’, aase’, xse’, xb’aan naq moko yookin ta roksinkil junaq li sustantivo, ninch’olob’ ha’in sa’ xk’ab’a’ naq li te’iloq re ak wankeb’ chi us xtzolb’al chi rix li aatinob’aal, xb’aan naq li ani naru najalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, wan tz’aqal li xnawom chi rix li wiib’ chi aatinob’aal, jo’ li aatinob’aal trisi wi’, jo’ li aatinob’aal tnumsi wi’. 21
62
xyeeb’al chan ru tawb’il wi’ ru sa’ q’eqchi’ ut sa’ xraqik xk’eeb’al chi k’osb’il. Li naru xjalb’al ru sa’ qaatinob’aal ha’an naq wan chi tz’iib’anb’il chi xjunil li xk’ab’a’il chi kama’in: Organización de las Naciones Unidas Xmolamil li Amaq’ Tenamit, ONU ONU Banco de Desarrollo Rural K’uuleb’aal Tumin aj Waklesinel K’aleb’aal, BANRURAL BANRURAL Instituto Nacional de Bosque INAB Tratado de Libre Comercio TLC
Xmolamil Awab’ejilal chi rix K’iche’, INAB. Xchaq’rab’il Rach’ab’ankil Rokik li k’ay, TLC
Wan aj wi’ li to’aatin maraj xyaab’ aatin re jalanil raatinob’aaleb’ aj ralch’och’, qayehaq jo’ nak’ulman rik’in li aatin “winal” jo wi’ li jun chik chi aatin, ch’olq’ij, chan chan naq yookeb’ chik chi roksinkil sa’ xk’ab’a’ li ajleb’aal kutan. Jun chik li naru xb’aanunkil ha’an xtz’ilb’al rix li xxe’el junjunq li aatin ak wan aj wi sa’ li qaatinob’aal, re rilb’al chan ru naru na’oksiman rik’in li toj ak’ aatin. qayehaq jo’eb’ li xtoonal aatin ha’in (prefijo maraj sufijos, nayeeman sa’ kaxlan aatin):
Tz’ik…
kaxlan xul hal Ch’ol…
Ixim… Kaxlan…
K’imal… Amaq’…
tz’i’ che’ aaq winq xaml aatin
Tz’ul…
tul sank k’ib’ q’een che’ kab’
che’ sank q’een tul
winq ochoch ch’och’ tenamit
63
K’ul… Aaku… Chakal… B’ajlaqmix… Ch’on…
te’
Am… Sib’…
che’
Chan ru xnunsinkil li k’osb’il aatin sa’ jalanil aatinob’aal. Li k’osb’il ru aatin ha’aneb’ li aatin ink’a’ choyb’il xtz’iib’ankil xb’aan naq k’osb’il roq
maraj
isinb’il
junqaq
li
tz’iib’
sa’
xyanq
maraj
sa’
roso’jik
re
xkach’inob’resinkil li aatin, junelik wan jun li tz’uq sa’ xraqik li junjunq chi aatin; ink’a’ na’oksiman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’.
. K’a’ ru naraj naxye chi tz’aqal re ru.
eetalil
Chan raj ru tkanaaq
Doctor
Dr.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Sociedad Anónima
S.A.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Sin año
s.a
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Alta Verapaz
A.V.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Licenciado
Lic.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Profesora
Profa.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Responsabilidad Limitada
R.L.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Antes de Cristo
a.C.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Después de Cristo
d.C.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
un punto en la rejilla rectilínea de miles de puntos (Picture element) World Wide Web
Píxel.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
www.
Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’
Xb’aan naq chi kama’an na’oksiman sa’ naab’al chi aatinob’aal, xb’aan naq tawb’il ru, maak’a’ junaq xyaalal xjalb’al ru, ha’in naraj naxye naq chan ru naq wan sa’ li aatinob’aal natikla wi’ chaq, jo’kan aj wi’ taa’oksimanq sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin, na’ok chi xsik’b’al chan raj ru tnumsi sa’ q’eqchi’, maak’a’aq xyaalal, xb’aan naq ink’a’ na’oksiman. Li jun 64
chik xyaalal, ha’an naq wi’ natawman li k’osb’il aatin chi kama’in, maajunwa wanq aj wi’ li xch’olob’ankil chi xk’atq, xb’aan naq moko acrónimo ta, ak re b’an xk’osb’al naq na’oksiman. Qayehaq:
CACIC R. L.
Maak’a’ xjalb’al ru
Texaco S. A.
Maak’a’ xjalb’al ru
Cobán A. V.
Maak’a’ xjalb’al ru
Chan ru xb’aanunkil rik’ineb’ li eetalil nake’oksiman sa’ li xna’leb’il li Ajlank. Anaqwan na’ajman xjultikankil k’a’ ru naru nak’ulman rik’in li junjunq chi eetalil nak’anjelak re xch’olob’ankil maraj xb’eeresinkil li xna’leb’il li Ajlank. Qayehaq:
xyaalal
Chan ru li eetalil
multiplicación
X naraj naxye "veces"
potenciación Números reales Operaciones integración, semejanza funciones notación científica estándar
Chan ru nakana
Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin n Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in a aatin (∞) naraj naxye infinito Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin sa’ kaxlan aatin. =, naraj naxye igual sa’ Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin kaxlan aatin Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in ∫, aatin Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in ~ aatin , f, F, naraj naxye Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin función -7 1,23×10 naraj Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in naxk’utb’esi li ajl aatin, chi moko rik’in aj maay. 0,000000123.
65
K’a’ ru li ch’a’ajkilal nachal naq chi xjunil naqaj xnumsinkil sa’ jalan chik chi aatinob’aal. ARIN WANKO Wan naq laj jalol ru aatin, naraj xnimankil rib’ maraj xnimankil li raatinob’aal ut na’ok chi rilb’al maraj chi xsik’b’al chan ru tjal ru sa’ li raatinob’aal chi xjunil li naxtaw, toj reetal naq naxyoob’oxi li ak’ aatin, maraj naxsik’ xsumenkil wi’ rib’, re naq maajunaq li kaxlan aatin maraj jalanil aatinob’aal sa’ li raatin naq naxk’a’uxla, hab’an li ink’a’ naxnaw maraj ink’a’ naxk’e reetal ha’an naq li na’ok chi xb’aanunkil rik’in li na’leb’, ha’an naq na’ok chi xmuxb’al li xsasal ru maraj xna’leb’il li raatinob’aal, yal sa’ xk’ab’a’ naq chi xjunil naraj naq q’eqchi’aq. Qayehaq chi rix li xna’leb’il li ajlank, li aatinob’aal q’eqchi’ ak’ ch’olch’o naq wan jun paay ru li xna’leb’il li ajlank, li b’isok ut li b’irok, ak re wi’ li xmolamil aj Q’eqchi’, ha’in naraj naxye naq ink’a’ naru naqasik’ chi sa’ junaq xyaalal li maak’a’ sa’ xk’a’uxil laj q’eqchi’, qayehaq jo’ eb’ li aatin: metro, centímetro, kilómetro, pulgada, pie, yarda, vara, xb’aan naq sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’ ak re wi’ li b’isok aal, li b’isok kelam maraj teram, jo’ wi’ rik’in li b’isok ya’al wan. b’isok aal
b’isok kelam - teram
b’isok ya’al
Mooch’
K’aam
Sek’
Q’aal
K’utub’
Joom
Iiq
Moqoj
Xaar
B’aak’
Iil
Yob’ol
Joom
Tiqil
Kuk
Sek’
Siir
Putiix
Cheet
Siraal
Meet
Yuut
Xaqam / xaqal
B’iis
B’uuy
Yokb’
Tz’uquk
Leek
Raap
Tzirok
Koxtal
Perel
Kutuk
T’orol
B’as
T’oqol
Arin nak’utb’esiman wiib’ oxib’ li eetalil chi rix li aatin na’oksiman hab’an moko xkomon ta xk’a’uxl aj q’eqchi’, yal b’an xkujman chi sa’ li xn’aleb’il ut na’oksiman chik yalaq ta chi b’ar, hab’an moko naraj ta naxye naq chaab’il ha’an. 66
Naab’al li hu, tasal hu chi rix tzolok wankeb’ b’ar wi’ nake’roksi maraj nake’xk’ut roksinkil li jalanil na’leb’ chi rix ajl sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’.
Metro = 100 centímetros
Chan ru jalb’il ru xb’aaneb’ sa’ q’eqchi’. Meetr, wan nake’oksin re jo’ “moqoj” hab’an li moqoj numenaq 100 centimetros.
Vara
B’aar, wan nake’oksin re li aatin “moqoj” hab’an li jun moqoj, chanchan chik wiib’ b’aar.
Kilómetro = 1,000 metros
Leew, ink’a’ ch’olch’o jarub’ metro wan re.
Quintal = 100 libras
Iiq, ink’a’ ch’olch’o jarub’ libra li naru natawman chi sa’ li jun iiq.
Libra. = 16 onzas.
Joom hab’an ink’a’ ch’olch’o jo’k’ihal tz’aqal raalal.
Litro
Xaar. Moko tz’aqal ha’an ta naraj naxye, moko juntaq’eet ta.
Chan ru wan sa’ kaxlan aatin
Wi’ naqak’e reetal naq li b’isok sa’ xk’a’uxl aj k’axlan winq, tento naq tz’aqal tz’aqal tye, tjayali maraj tjultika, hab’an uuchin naq sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’ li na’leb’ najala, xb’aan naq arin moko juntaq’eet ta, naxye jo’k’ihal, hab’an moko naxye ta chan ru rilb’al ma tz’aqal, xb’aan naq maji’ nanawman jo’nimal xb’isb’al junaq li reetalil, k’a’aj wi’ naq naxaqab’aman junaq li b’isleb’ ut ha’an na’ok chi k’amok b’e sa’ junaq li k’anjel, hab’an li na’leb’ ha’in ak re wi’ sa’ xk’a’uxleb’ aj q’eqchi’, moko naraj ta naxye naq ink’a’ us maraj ink’a’ nanawman b’isok. Us b’i’ xjultikankil chi jo’kanan naq li jalok ru aatin moko yal nimal b’aanunk ta, xb’aaan naq chi xjunileb’ laj jalol ru aatin nake’raj nake’xtaw, nake’xyoob’ li ak’ aatin re xminb’al li junjunq chi na’leb’ usta maak’a’ sa’ xch’ool, sa’ xk’a’uxl maraj sa’ xna’leb’ laj ralch’och’ aj q’eqchi’. Ut naq na’uxk xjuntaq’eetinkil li aatin wan sa’ kaxlan aatin rik’in li ak wan sa’ q’eqchi’, li na’uxmank ha’an xmuxb’al xloq’al
67
xwankil li raatin maraj xk’a’uxl aj q’eqchi’. Jultikaq qe naq sa’ kaxlan aatin wan li nayeeman Sistema Metrico Decimal (MKS) ut li Sistema Ingles, li xb’een naroksi li metro ut li xkab’ naroksi yarda, jalan jalanq li xb’isb’al ut ak re re wi’ naq nawan roksinkil, jo’kan naq, tento xsik’b’al xyaalal li qe, re naq ink’a’ yooqo xyeeb’al naq ha’an juntaq’eet li maawa’an. Ch’olch’o naq ch’a’aj, hab’an ink’a’ naru tqajal li maak’a’ sa’ li aatinob’aal yooko wi’ xnumsinkil, xb’aan naq naru nachal ch’a’ajkilal chi rix li tqaye, wi’ yal xninqal ru numsink tb’aanumanq, qayehaq rik’in li reetalil k’ehok b’an, us raj xb’aanunkil chi kama’in: B’islal sa’ kaxlan aatin
Chan ru naru xyeeb’al
Una cucharada
Jun nimla yob’ol (cuchara sa’ kaxlan aatin)
Una cucharadita
Jun toqol yob’ol kaxlan aatin)
Dos centímetros
Wiib’ kutuk (centímetro sa’ kaxlan aatin)
(cucharadita
sa’
68
Li ajlank Jo’kan aj wi’ rik’in li ajlank, li ajl sa’ kaxlan aatin nawan k’uub’anb’il chi lajetq lajetq, ut sa’ xna’leb’ laj q’eqchi’ chi junqmay nab’eek, jo’kan naq maajunwa naru xjuntaq’eetinkil. Us raj naq chi xjunil li ajl wan sa’ kaxlan aatin truhanq raj xnumsinkil sa’ q’eqchi’, hab’an sa’ xb’aanunkil li k’anjel tqak’e reetal naq wan ink’a’ naru jo’ li raqal 0,000000123 k’utb’esinb’il chi kama’in 1,23×10-7 ch’olch’o naq ha’in ink’a’ naru naqaye sa’ ajl q’eqchi’, chi moko naru xk’utb’esinkil rik’in ajl maay ut tawb’ilaq ta ru xb’aaneb’ laj q’eqchi’. Arin tqak’e reetal naq wi’ taraj naru xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, li xyaalal maajun wa te’xtaw ru jo’ naq wan chaq sa’ kaxlan aatin. Jo’kan naq naru naraqman xyeeb’al naq ha’yaal k’a’ ru aj e li tjalmanq ru sa’ jalanil aatin, naru na’oksiman li ajl sa’ q’eqchi’ wi’ re tzolok hab’an wi’ re junaq li esil maraj chi ru chaq’rab’ rajom, tento roksinkil jo’ chan ru wan sa’ kaxlan aatin. Li jun chik chi na’leb’, ha’an naq jo’q’e twanq roksinkil li ajlank sa’ q’eqchi’ us roksinkil li aatin maraj li xk’ab’a’ li ajl nawb’il maraj yeeb’il xb’aaneb’ li xk’ihal aj q’eqchi’, ut ink’a’ xminb’al junaq aatin li moko k’i ta nake’yehok re, maraj yal jun raqal chi tenamit nanawok re, qayehaq jo’ li aatin wiib’ (2). Wankeb’ b’a’yaq li nake’yehok li xk’ab’a’ jo’ “kiib”, li xk’ihal aran sa’ li tenamit Chamelco, ut wan chik nake’yehok “ka’ib’”, hab’an yal wiib’ oxib’ ajkob’an nake’yehok re. Wan naq laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi rix li xetoonil aatin (arcaico chankeb’ sa’ kaxlan aatin) hab’an moko naril ta ma te’xtaw ru li komonil, ut wan aj wi’ chik naq ha’an li xwankil li aatin nake’xk’e (prestigio chankeb’ sa’ kaxlan aatin). Sa’ li jalok ru aatin, li tento rilb’al ha’an naq li tyeemanq maraj li ttz’iib’amanq tawb’ilaq ru ut ha’anaq li aatin k’aynaqeb’ tz’aqal sa’ reheb’ li komon chi xyeeb’al. Wan jalan chik li hu maraj li na’leb’ naru wi’ xxokb’al li xe’toonil aatin jo’ li xtusulal ru sik’leb’aal aatin, maraj li xhuhil xtz’ilb’al rix li aatinob’aal, b’ar wi naru xxaqab’ankil xchaq’rab’il li junjunq chi aatin maraj chi xyaab’ aatin. 69
Wan aj wi’ jun chik li na’leb’ chi rix li ajl, xb’aan naq sa’ q’eqchi’ naru xb’eeresinkil li ajlank chi junqal ut naru aj wi’ li ajlank chi tustu. Aran maak’a’ ch’a’ajkilal xb’aan naq wi’ wan li ajl wan chaq sa’ li aatinob’aal xyo’la wi’ chaq li na’leb’ maraj li esil, naru xnumsinkil jo chan ru yeeb’il wi’ chaq, ma chi juncal maraj chi tustu. K’a’aj wi li tento rilb’al ha’an ma wan chi tz’iib’anb’il, xb’aan naq li ajl 1º., 2º, 3º, 4to. 5to. Etc., mak’a’ naru xja’lenkil rik’in li ajl maay, tento xnunsinkil jo’ chan ru naq wan. Qayehaq sa’ q’eqchi’ wankeb’ li ajl chi kama’in:
cardinales
Chi junqal
ordinales
Chi tustu
Uno
jun
Primero
xb’een / xb’eenil
Dos
wiib’
Segundo
xkab’ / xkab’il
Tres
oxib’
Tercero
rox / roxil
Cuatro
kaahib’
Cuarto
xka / xkahil
Cinco
hoob’ / oob’
Quinto
ro’ / ro’il
Seis
waqib’
Sexto
Xwaq / xwaqil
Siete
wuqub’
séptimo
Xwuq / xwuqil
Ocho
waqxaqib’
Octavo
Xwaqxaq / xwaqxaqil
Nueve
b’eleeb’
noveno
xb’ele / xb’eleehil
Diez
lajeeb’
Décimo
Xlaje / xlajehil
Once
junlaju
Onceavo
Xjunlaju / xjunlajuhil
Doce
kab’laju
Doceavo
xkab’laju / xkab’lajuhil
Trece
oxlaju
Treceavo
Roxlaju / roxlajuhil
Catorce
kaalaju
Catorceavo
Xkaalaju / xkaalajuhil
Quince
o’laju
Quinceavo
ro’laju / ro’lajuhil
Dieciséis
waqlaju
Dieciseisavo
Xwaqlaju / xwaqlajuhil
Diecisiete
wuqlaju
Diecisieteavo
Xwuqlaju / xwuqlajuhil
Dieciocho
waqxaqlaju
Dieciochoavo
Xwaqxaqlaju / xwaqxaqlajuhil
Diecinueve
b’eelelaju
Diecinueveavo
xb’elelaju / xb’eleelajuhil
Veinte
junmay
Veinteavo
xjunmay / xjunmayil
indica orden indica categoría, posición o condición.
70
Eb’ li mimb’il aatin (extranjerismo) Wankeb’ li aatin, ak re wi’ li jalanil aatinob’aal, ut tiik ink’a’ naru xjalb’al xb’aan naq maak’a’ junaq xyaalal sa’ li jalanil aatinob’aal, jo’kan naq ink’a’ najalman ut sa’ chi xjunileb’ li aatinob’aal nake’xk’ul naq tento naxmin rib’; wan nake’yehok re naq xkomoneb’ aj wi’ li toninb’il aatin. Chanchan jo’ naq li kaxlan aatin naxk’ul sa’ li xtusulal li xchaq’rab’il eb’ li aatin living-room, club, ut wan chik xkomon, eb’ li aatin ha’in ink’a’ ch’e’b’ileb’ sa’ li xtusulal, sa’ xyaalal, maraj sa’ xtz’iib’ankil, xb’aan naq mimb’il sa’ li aatinob’aal jo’ chan ru yo’lajenaq chaq sa’ raatineb’ laj q’an is. Chi xjunil li na’leb’ ha’in nak’ulman junelik sa’ xk’ab’a’ naq rajlal yookeb’ chaq chi numtaak li k’a’ re ru toj ak’il na’leb’ ut li xyaalal naq sa’ xk’ab’a’ li k’anjel maraj li tzolok, tento naq na’oksiman, hab’an junelik sa’ kaxlanil na’leb’ natawman. Micro Chip Internet Web Hardware software DVD CD-ROM, (Compact Disc-Read Only Memory) hot dog, Memoria USB arin aajel ru xk’a’uxlankil b’i’, ma tento xjalb’al chi xjunil li k’a’ re ru toj nachal maraj tento raj naq toj sik’b’il li k’a’ re ru aajel ru maraj li nak’anjelak cho’q re li komon. Qayehaq jo’ nake’xb’aanu li jalanil aatinob’aal, ak re re li nake’xtz’iib’a, (textos especializados chankeb’ sa’ kaxlan aatin), xb’aan naq wi’ na’ajman xjalb’al ru sa’ q’eqchi’ chi xjunil ha’in, us rilb’al ma aajel ru cho’q reheb’ chi xjunil li te’ilok re, ma tawb’ilaq ru, ma wanq xyaalal. Qayehaq li Internet, naru xyeeb’al jo’ “sik’leb’aal esil”, hab’anan, li aatin ha’in yal ha’an jun paay li xtawb’al ru, ut moko ha’an ta tz’aqal xyaalal, naru aj wi’ “xchapinb’il esil”, hab’anan, ha’an chik jun li xch’olob’ankil xyaalal, naraj naxye naq maawa’ chik xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, xb’aan naq ch’olob’ank chik na’uxmank chi kama’an. Jo’kan naq tento tye xnawom laj jalol ru aatin chi rix.
71
Re xchoyb’al li na’leb’ ha’in chi rix li k’ila ak’ aatin. • Aajel ru xb’een wa xsik’inkil maraj xtz’ilb’al rix sa’ eb’ li tasal hu, li junjunq chi na’leb’ re xtawb’al xyaalal k’a’ ru na’el maraj naraj naxye li aatin na’ajman xjalb’al ru sa’ q’eqchi’.
• Xtz’ilinkil rix, maraj xpatz’inkil rik’ineb’ li ak cheek sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej, k’aleb’aal, xsutam li aatinob’al re xnawb’al ma toj nayeeman junaq li aatin, ma wan junaq li aatin nake’roksi re xyeeb’al junaq li aatin wan sa’ jalanil aatinob’aal, maraj chan raj ru te’xye re wi’ toj maak’a’ sa’ reheb’. • Xtz’ilb’al, xpatz’inkil, maraj xsik’inkil rik’ineb’ aj jalanil aatinob’aal junaqik wi’ chaq xtoonal li aatinob’aal q’eqchi’, maraj rech maayil, re rilb’al ma wan junaq li aatin chan ru nake’roksi eb’ ha’an chi rix li aatin naqaj xjalb’al sa’ qaatinob’aal. • Xsik’b’al sa’ xyanqeb’ li aatinob’aal re aj ralch’och hab’an jalan wi chaq li xtoonal jo’ eb’ li wankatqeb’ sa’ najtil tenamit jo’eb’ li nahualt, yukateko, ch’ol, ut wan chik xkomon.
• Li xtawb’enkil rib’eb’ li junjunq chi xmolamil aj ralch’och’, maraj chi jalanil poyanam yooh chaq chi numtaak, wan li k’a’ re ru na’ab’iman, na’ilman maraj li nayeeman ut li aatinob’aal yookeb’ chi jalaak, chi k’iik, chi b’eek. Jo’kannaq ak xb’aanuman chi xjunil li na’leb’ ha’in, ut ink’a’ natawman junaq li aatin re xjalb’al ru eb’ li aatin sa’ qaatinob’aal, toja’ naq naru yal tqayoob’ qe, re xyalb’al ma tsume rib’ rik’ineb’ li xk’a’uxl ut xna’leb’ li komon.
72
Li jalok ru aatin chi sik’b’il xyaalal li na’leb’ ut chi sik’b’il xyaalal li eetalil (la traduccion basado en el significado y en el contenido) Ak xk’eeman reetal naq jo’ naxye lix Mildred Larson naq li jalok ru aatin naru xb’aanunkil chi ch’olch’o re ru, ut ink’a’ chi jwal k’ojk’o ru jo’ chan ru wan chaq sa’ li aatinob’aal yo’lajenaq wi chaq, qayehaq, jo’ na’ilman sa’ xtz’ilb’al rix li aatinob’aal, naq li xyaalalil li junjunq chi k’a’uxl, jalanjalanq, moko juntaq’eet ta li xk’a’uxl junaq laj k’imal ch’och’ chi ru junaq laj ralch’och’o, jo’kan naq ink’a’ naru naq chi tustu ru jo’ chan ru wan sa’ kaxlan aatin, jo’kan wi’ chik tyeemanq sa’ li xjalb’al ru. Qayehaq: Wi’ sa’ kaxlan aatin xb’een wa wan li xk’aj aatin nach’olob’an, ut moqon wan li xk’aj aatin nak’ab’a’in, ink’a’ naru naq laj jalol ru aatin jo’kan wi’ chik naq tnumsi li aatin, xb’aan naq wi’ jo’kan nab’aanuman, moko ch’olch’o ta chik ru li na’leb’ maraj li esil nawulak, chi jo’ka’in:
Kaxlan aatin
Chan ru ink’a’ us
Chan ru raj us
Perro bravo
Tz’i’ josq’
Josq’aj tz’i’ / josq’il tz’i’
Maíz blanco
Ixim saq
Loq’laj saqi ixim.
La mujer joven
Li ixq saaj
Li t’uj ixq / li saajil ixq
Li jun chik tento rilb’al sa’ li jalok ru aatin sa’ jalanil aatin ha’an naq li xchamal ru xna’leb’ li junjunq chi tenamit maraj xmolamil poyanam, najala xyaalal, xb’aan naq jalanjalanq li xk’ub’lal li na’leb’ junjunq, qayehaq ink’a’ naru naq laj jalol ru aatin, toj yooq chi xsik’inkil maraj chi xyob’tesinkil eb’ li ak’ aatin re xyeeb’al junaq li na’leb’ maraj li k’a’ re ru wan sa’ li xna’leb’eb’ laj kaxlan winq, ma toja’ ta chik naq nake’ok chi xch’utub’ankil xkok’ k’aj li aatin re xyalb’al xyeeb’al junaq li aatin; li na’leb’ ha’in mare na’usa raj naq jo’qe tiik relik chi yaal naq ink’a’ wan maraj ink’a’ nanawman ru sa’ xna’leb’ maraj sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ aj q’eqchi’, li k’a’ re ru na’ajman xjalb’al ru sa’ jalanil aatinob’aal, jo’ wi ink’a naru naq too’ok chi xsachb’esinkileb’ li qech aj q’eqchi’il jo naq li nak’ulman rik’ineb’ li aatin: ab’ib’aal son (reproductor de cassette o CD, grabadora) rik’in puktasib’aal esil (radio) ut puktasib’aal aatin (amplificador), ut wan chik toj nake’ok chi xyob’tesinkil jalanil aatin jo’ naq nake’xye yu’ul yaab’ re li puktasib’aal aatin (ALMG). 73
Wan chik xkomon jo’keb’ ha’in: Kaxlan aatin
Chan ru ink’a’ us
Chan ru raj us
La biodiversidad
Li jalanil komon yu’am
Xraxal
ru
loq’laj
tzuultaq’a Li k’ila paay chi xul
La fauna
Xketomq
loq’laj
tz’uultaq’a Li
La flora
k’ila
paay
chi Xche’k’aamil tzuultaq’a
che’k’aam Educación para el hogar Tzolomilk’uub’ (ALMG) Numay
Raquitismo
/
Tzolok junkab’lalib’k
chaqi’oqil Chaqiho’k / tz’uumo’k
(ALMG) Teléfono
Aatinob’aal
ch’iich
- Bo’qleb’
Teléfono de casa
DIGEBI
B’oqleb’ re ochoch
Teléfono celular
Aatik’uulk’aamch’iich’
K’amb’il B’oqleb’
Ch’ilb’oqleb’ parque
Ja’leb’aal u
Parque zoológico
Ja’leb’aal/
Xyi tenamit xna’ajeb’aal K’uuleb’aal xul
xul Parque
natural
/ Ja’leb’aal kok’al
Ajsib’aal u
turístico Arin naqak’e reetal naq li k’a’ re ru wan maraj yeeb’il sa’ junaq li aatinob’aal, moko wan ta tz’aqal junaq xyeeb’al sa’ junaq chik jalanil aatinob’aal, tento naq nawan xtawb’al ru ut nayeeman jo’ chan ru natawman ru, xb’aan naq wi’ laj kaxlan aatin naxk’a’uxla naq li fauna ha’an yal k’ila paay chi xul, moko naraj ta naxye naq laa’o too’ok chi xtzolb’al qe sa’ li xk’a’uxeb’ maraj sa’ li xna’leb’eb’ ut jo’kan ta naq tqanunsi sa’ li qaatinob’aal, tento b’an xk’eeb’al xwankil li qak’a’uxl, li qana’leb’ xb’aan naq cho’q qe laa’o laj q’eqchi’ li k’ila xul ha’an xketomq li loq’laj Tzuultaq’a. Jo’kan naq laj jalol ru aatin, tento naq moko ka’aj ta wi’ chi rix li aatinob’aal, wanq xnawom, tento b’an naq wanq xnawom chi rix li xna’leb’, xk’a’uxl laj
74
ralch’och’, maraj li ani chik aj e yooq chi xjalb’al wi’ ru li aatin maraj li na’leb’. Tento xk’eeb’al reetal aj wi, naq moko ka’aj ta wi’ li aatin najalman, najalman b’an aj wi li xna’leb’il, ut arin nak’utun li xjalanil ru li junjunq chi k’a’uxl, li junjunq chi nawom. Arin tento tqak’e reetal, maraj tqataw xyaalal naq ink’a’ naru too’ok chi xmimb’al li qaatin sa’ xb’eeneb’ li komon, qayehaq: wi’ jun siir li komon nake’xye “kuy” ut laa’o k’aynaqo xyeeb’al “aaq” ink’a’ naru naqajal chi ruheb’; wan chik li aatin jo’ li “wiib’”, ink’a’ naru naq too’ok chi xmimb’al chi ruheb’ xyeeb’al naq “kiib’” maraj “ka’ib” yal sa’ xk’ab’a’ naq li najalok ru aatin jo’kan na’aatinak, maraj sa’ li xyanqil jo’kan nayeeman, xb’aan naq moko juntaq’eet ta li qak’a’uxl usta li qana’leb’ juntaq’eet, hab’an li xyaalal jun aj wi xyaalal, ha’an li xyaalal li yooqo xnunsinkil maraj xjalb’al ru, moko ha’an ta li xk’ub’lal ru li xtz’iib’ankil yaal re sa’ li k’anjel; relik chi yaal naq li xtz’iib’ankil tento naq ch’olch’o ut tuqtu re ru naq tb’aanumanq, hab’an maak’a’ aj e naq ha’an li xtz’iib’ankil txik wi’ qach’ool ut ink’a’ tawb’ilaq ru li na’leb’ maraj li esil. Qayehaq wan chik li na’leb’ na’ajman xjalb’al ru jo’ chan ru k’a’uxlanb’il chaq sa’ xna’leb’il li aatinob’aal yo’lajenaq wi’ chaq, jo’keb’ ha’in:
Kaxlan aatin
Chan ru nayalman xnumsinkil
“-Eso esta bueno mija, que los dos se -Jo’kan apoyen-“.
us
ako’,
naq
sa’
wiib’al
teekuutun eerib’-
Chan raj ru us Ch’ina’us chi kama’an ana’, nawulak chi wu ha’an naq teetenq’a teech’ilo eerib’ sa’ junsumal, Arin naqak’e reetal naq li xb’een chan ru nayalman wi’ xjalb’al ru li na’leb’, moko jwal naxjultika ta li esilal maraj li na’leb’ jo’ nak’a’uxlak laj q’eqchi’, yal naxsik’ b’an xyaalal chan ru xnunsinkil li eetalil junjunq. Wi’ laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi xsik’bal xyaalal li eetalil junjunq k’eeb’il chaq chi sa’ li esil chalenaq sa’ li aatinob’aal yooqo xjalb’al, jo’ li kaxlan aatin ha’in, moko na’ilman ta manake’xtaw ru li ani te’iloq re, yaal naq natawman ru, 75
hab’an li xyeeb’al raj jo’ nak’a’uxlak laj q’eqchi’ ha’an b’a’yaq jo’ li yeeb’il rub’el ha’an. Qayehaq rik’in li aatin [dos], yaal naq ha’an li “wiib’al” hab’an sa’ xna’leb’ – xk’a’uxl aj q’eqchi’, li xchamal li aatin ha’an “sumal”, xb’aan naq wan xyaalal. Jo’kan naq chi junaj wa nawan xyeeb’al naq li jalok ru aatin, ink’a’ naru naq ka’aj wi’ ha’an li xnunsinkil li eetalil, maraj li yeeb’il sa’ li kaxlan aatin, jo’ chanru tz’iib’anb’il chaq, (jo’ li nak’ab’a’in, (sustantivo)., li nach’olob’an, (adjetivo), li xch’ool aatin, (verbo), li natiqok ru xch’ool aatin (adverbios), ut eb’ li xtz’aqob’ aatin (afijos) ) xb’aan naq wan aatin moko naru ta xtawb’al xjalb’al ru sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ ut chi kama’an ink’a’ naru najalman ru, maraj ink’a’ naru nak’eeman xk’ab’a’ junaq chik li na’leb’ ak wan xyaalal, xb’aan naq yal xmuxb’al li aatin nab’aanuman, jo’ naq nayeeman cielo falso = kaxlan kaq’ xb’aan naq li kaq’ wan xyaalal, wan xk’anjel ut moko juntaq’eet ta chi ru cielo falso, li kaq’ jun naq xna’aj loq’laj hal, jun chik naq xb’een xaml nawan; jo’kan naq tento xtawb’al ru chan ru natawman xyaalal sa’ li atinob’aal, chan jo’ nak’ulman rik’in li aatin tusub’anb’il ru sa’ xtasal hu li ALMG chi rix ak’ aatin (perel 5). Alfombra = ruhiltz’ak r
marcador de tercera persona
u
frente, cara, superficie
h
funciona para romper diptongos
il
sufijo derivacional que indica.....
tz’ak
piso
arin nak’eeman reetal naq toj reetal laj jalol ru aatin, xko xch’ool chi rilb’al chan ru naq tkanaaq chi tustu ru li xtz’iib’ankil, jo’ wi’ li xtusulal li aatin jo’ naxye li xchaq’rab’il li aatinob’aal, hab’an moko xtz’il ta rix ma natawman ru li naxye, jo’ chan ru yeeb’il chaq sa’ kaxlan aatin ut jo’ chan ru ttawmanq ru sa’ q’eqchi’, xb’aan li aatin ruhiltz’ak chan chan chik yal ruutz’u’ujil, xsahob’ ru, maraj li xnaq’ru maraj xpeekem li tz’ak, hab’an sa’ kaxlan li alfombra naxye: (Tejido de lana o de otras materias, con que se cubre el piso de las habitaciones y escaleras para abrigo y protección. Tapiz de flores o aserrín). Chi kama’in naru 76
chik nayeeman: xta, maraj xtahil ru tz’ak, b’e, numleb’, maraj ut ruutz’u’ujil ru b’e, a’yaal tana k’a’ ru li na’ajman xyeeb’al. Li aatin xta natawman ru naq ha’an li nak’anjelak re xkolb’al li k’a’ re ru chi ru li tene’k maraj li tz’ajniik, jo’ li xta oq, xta wex, xta xb’een ochoch (laam), xta aq’, xta ochoch, xta ru ch’aat, ut wan chik xkomon. Jun chik li xyaalal ha’an naq li aatin wan sa’ kaxlan aatin yeeb’il xb’een wa ani nab’anunk re (voz activa), ut sa’ q’eqchi’ tento nanume’ rik’in xyeeb’al ani nak’uluk re li b’aanuhom, (voz pasiva). Nak’ulman chi kama’in xb’aan naq sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, ha’an li xch’ool aatin li natikla wi’ xk’uub’ankileb’ li raqal chi aatin. Jo’ ha’in:
Mi mamá le pegó a Sebastián.
Xsak’e laj Bex xb’aan inna’.
(Voz activa)
(Voz pasiva)
Li jalok ru aatin chi yeeb’il (Traducción oral) Li jalok ru aatin ak xqil chaq, ha’an li na’uxman chi tz’iib’anb’il, maraj li nayeeman wi’ naq wan jun li esil k’uub’anb’il chaq sa’ xtusulal ru tz’iib’ junaq li aatinob’aal jo’ li kaxlan aatin, ut ha’an li nanumsiman sa’ li aatinob’aal nak’uluk re, chi tz’iib’anb’il sa’ xna’leb’il ut xtusulal ru xtz’iib’ankil li aatinob’aal al k’ulul re, b’ar wi’ aajel ru naq li esilal twanq xnumsinkil chi ch’olch’o re ru sa’ xna’leb’ li ani te’iloq re li esilal. Anaqwan chik li jalok ru aatin chi yeeb’il, naru nayeeman naq ha’an li nab’aanuman naq yookeb’ chi aatinak wiib’aq li poyanam, hab’an jalanjalanq li raatinob’aaleb’, ut re naq te’xtaw ru li k’a’ ru yooqeb’ xyeeb’al li junjunq, aajel ru naq wanq junaq chik li poyanam aj nawol re li wiib’ chi aatinob’aal re naq tnaw xnunsinkil li aatin chi ch’olch’o ru re li ani ink’a’ nanawok re. Li k’anjel ha’in nayeeman tz’aqal re, xnumsinkil aatin. Aajel ru xjultikankil naq li jalok ru aatin maraj li numsink aatin ha’an jun li k’anjel jwal nim xwankil, ut xb’aan ha’an aajel ru naq li ani na’ok chi b’aanunk re tento naq ch’olch’ooq chi ru li xk’anjel, tento naq wanq chi us li xtzolb’al, xb’aan naq wi’ ink’a’, naq mare yal tpak’axi xb’aanunkil, toq’ob’aqeb’ ru li aniheb’ ink’a’ 77
nake’nawok re li aatinob’aal, xb’aan naq li ani yooq chi aatinak, mare tk’a’uxla naq xtaw ru li jun chik ut xch’ola chi ru, jo’ wi’ li ani yooq chi ab’ink re, tk’a’uxla naq relik chi yaal naq ha’an li xyehe’ re ut mare maawa’ ha’an, maraj yal chanchan naq ha’an. Li k’anjel ha’in jwal nab’aanuman sa’ eb’ li rochochil li raqleb’aal chaq’rab’, maraj b’araq chik nawan wi’ xb’eeresinkileb’ li k’anjel ut maak’a’eb’ aj q’eqchi’. Ut jwal kaw ut xiwxiw wi’ chik xb’aanunkil chi ru li jalok ru aatin chi tz’iib’anb’il. Xb’aan naq li k’a’ ru nanumsiman, naru naxjot’ maraj naxtenq’a li junjunq chi poyanam. Ch’a’aj xb’aan naq wi’ ink’a’ natawman ru junaq reheb’ li aatinob’aal chi us, chi chaab’il, aran natikla li ch’a’ajkilal. Qayehaq li nak’ulman chi ru chaq’rab’: Kaxlan aatin
Chan ru ink’a’ us
Usted esta sindicado del hurto de un Laa’at jitb’ilat chi relq’ankil jun li chunto
ak’ach.
Arin ak xkujman li poyanam sa’ xnimal ru ch’a’ajkilal xb’aan naq li aatin hurto moko juntaq’eet ta rik’in li robo, elq’ak, jo’ xnumsiman wi’. Chi kama’in li ani na’ab’ink re naru naxye “moko yal xwelq’a ta, yal xintaw, xinxok”, jo’kan naq arin tento raj xwan roksinkil li aatin “jitb’ilat chi xxokb’al” maraj ut “q’aab’anb’ilat chi xmaq’b’al” re naq li poyanam aj q’eqchi’ ttaw ru. Ma’ ta chik naq li jitb’il tye: “yaal naq xinxok, hab’an yal xintaw sa’ be’” ut laj numsinel aatin tye: dice que es cierto que lo robo. Yal xb’aan xmajelal laj jalol aatin, naru nanumta xtojb’al rix li xmaak li poyanam junjunq. Wiib’ paay ru li numsink aatin, maraj li jalok ru aatin chi yeeb’il, li numsink aatin sa’ reeqaj rib’ ut li numsink aatin chi raqal. Li rusil li jalok ru aatin chi numsinb’il sa’ junpaat chi yeeb’il, ha’an naq moko toj na’uxman ta xsik’inkil chan ru yeeb’il, maraj chan ru naq tustu chaq ru sa’ li aatinob’aal yeeb’il wi’ chaq, jo’ nak’ulman sa’ li jalok ru aatin chi tz’iib’anb’il. Ka’aj wi’ li na’ajman ha’an naq laj numsinel aatin, tento naq tnaw chi us, chi ch’olch’o ru ut chi tz’aqal re ru li aatinob’aal, re naq tz’aqal re ru li esilal tnumsi, 78
xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin ink’a’ naxnaw li aatinob’aal, mare li kaxlan aatin, maraj li q’eqchi’, moko ok ta re xtawb’al ru li k’a’ ru tyehe’q re li jun, ut mare moko ha’an ta chik li tye, ut aran nachal li ch’a’ajkilal. Joltikaq re laj jalol ru aatin naq moko tz’aqal ta rik’in xnawb’al li wiib’ chi aatinob’aal, mare kaxlan aatin maraj q’eqchi’, chi moko tz’aqal ta rik’in naq wan tz’aqal li xtzolb’al chi rix xtz’ilb’al maraj xna’leb’il eb’ li aatinob’aal; tento b’an naq wan xtzolb’al maraj li xnawom chi rix li k’a re ru nawan wi’ li aatinak, xb’aan naq ak raatinul wi’ li na’oksiman chi rix li kawilal, chi rix li tzolok, chi rix li chaq’rab’, ut li junjunq chi nawom wankatqeb’; jo’kan naq moko xb’aan ta naq naxnaw li aatinob’aal naru ta tyoob’ rib’ chi xb’aanunkil chi xjunil li tyehe’q re xnunsinkil.
Li numsink aatin sa’ reeqaj rib’ (interpretación simultánea) Li xsumsinkil li aatin sa’ reeqaj rib’ naraj naxye naq laj jalol ru aatin na’ok chi xnumsinkil li raatin laj jalanil aatinob’aal cho’q re li ink’a’ nanawok re li aatinob’aal ha’an, se’ jun elik rechb’een laj yehol re, maraj naq yooq chi aatinak li jun, yooq aj wi’ chi aatinak laj jalol ru aatin, ut sa reeqaj rib’ yooq chi xnunsinkil li k’a’ re ru narab’i, re naq ttaw ru li nayehe’ re li yooq chi ab’ink re. Laj jalol ru aatin, li na’ok jo’ aj numsinel re aatin, naxtaw jun li xnimal ch’a’ajkilal xb’aan naq sa’ li jalok ru aatin, wan rusil naq wan chi tz’iib’anb’il, xb’aan naq naru rilb’al jarub’aq sut toj reetal naq ttaw ru maraj tch’olaaq ru k’a’ ru li nayeeman chi sa’, hab’an rik’in li numsink aatin chi yeeb’il sa’ reeqaj rib’, moko juntaq’eet ta chik, xb’aan naq aran tento yooq chi xyeeb’al li jo’k’ihal yooq chi rab’inkil sa’ junpaat. Li xkawil li k’anjel ha’an naq laj numsinel re li aatin, jun sut aj wi’ narab’i li tento tnumsi sa’ li jun chik aatinob’aal, ut jo’kan naq laj jalol ru aatin tento wanq junaq li xna’leb’ ak re wi’ re naq tz’aqal re ru maraj ch’olch’o ru li xk’anjel tb’aanu. Li xyib’al ru ha’an naq li k’a’ re ru ak xyeeman moko naru ta chik xsuq’isinkil chi rix ut xjalb’al, maraj chaab’ilob’resinkil, maraj xtuqub’ankil ru, xb’aan naq sa’ junpaat ut sa’ reeqaj rib’ yooh chi rab’inkil ut yooq xnunsinkil, ut wi ink’a’ chik
79
narab’i li xkomon, moko ch’olch’o maraj moko tz’aqal ta chik re ru li esil naq twulaq.
Li nunsink aatin chi raqal (Traducción oral alterna o consecutiva) Ha’an naq laj jalol ru aatin na’ok chi xnunsinkil li aatin hab’an xb’een wa toj narab’i jun raqalaq li xyehom sa’ jalanil aatinob’aal, ut moqon chik toja’ naq na’ok chi xnunsinkil li jo’k’ihal narab’i, wan wi’ chik naq na’oksiman jun li xna’leb’il ut ha’an naq toj naq naraqe’ chi aatinak laj kaxlan aatin, toja’ naq na’ok xnumsinkil li xyeeman, yal b’an naxch’a’ajkila rib’, xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin, ink’a’ naxk’e xch’ool chi rab’inkil maraj ink’a’ naxtaw ru moko tz’aqal ta chik re ru li tye sa’ li jalanil aatinob’aal, jun chikan, mare tsachq sa’ xch’ool, yal wiib’ oxib’ aj chik li na’leb’ tnumsi, ut chi kama’an moko sa ta chik rab’inkil xyaalal li esil junjunq. Eb’ laj jalol ru aatin nake’roksi li numsink aatin chi raqal, tento naq yooqeb’ xtz’iib’ankil reetalil li xnimqal ru na’leb’il li xyehom li jun chik, re naq joq’e tnumsi li aatin, yooq chi rilb’al b’a’yaq li xb’ehil li xyeeman, re naq ink’a’ tsach sa’ xch’ool li xyeeman. Arin tento aj wi’ xjultikankil naq laj jalol ru aatin tento naq kawaq xch’ool, wan xnawom chi rix li na’leb’ yooq chi xjalb’al ru ut seeb’aq xch’ool re naq tkanaaq chi xjunil li nayeeman sa’ xch’ool, xb’aan naq ink’a’ naru naq tk’os maraj txeri li esil.
Li jalok ru aatin chi ru chaq’rab’ (la interpretación jurídica) Li jalok ru aatin sa’ chaq’rab’ ha’an jun li xb’ehil li tenq’ank nab’aanuman cho’q reheb’ li poyanam aj q’eqchi’ nake’k’ame, maraj nake’xsik li xtenq’aal li raqleb’aal chaq’rab’, re naq ink’a’ junes sa’ kaxlan aatin twanq xb’eeresinkil ut xjultikankil li chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ li komon. Chalen chaq kutan, naab’aleb’ chik li molam, li ch’uut maraj li k’anjel nab’eeresink re roksinkil raatinob’aaleb’ laj ralch’och’ sa’ li junjunq chi na’ajej.
80
Chalen
ut anaqwan, wankatqeb’ li poyanam aj ralch’och’ ak xe’xk’ul
xkawresinkil chi rix chan ru xb’aanunkil li k’anjel re li numsink aatin. Wankeb’ aj wi’ li na’ajej ak yookeb’ chi xk’eeb’al xwankil maraj yookeb’ chi oksimank sa’atqeb’ li junjunq chi raqleb’aal chaq’rab’. Li ch’a’ajkilal ha’an naq toj maak’a’ junaq li xchaq’rab’il chi ru li awab’ejilal re naq laj jalol ru aatin ak ha’an aj wi’ tb’aanu, xb’aan naq naab’aleb’ laj jalol ru aatin, jalan chik li xk’anjel nake’xchap naq ak wankeb’ chi k’anjelak sa’ li chaq’rab’. Hab’an li aajel ru xch’olob’ankil ha’an chan ru xb’aanunkil rik’ineb’ li aatin ink’a’ naru xjalb’al xb’aan naq jwal nim li ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq wi’ najalman, jo’eb’: Li xk’ab’a’eb’ li kutan lunes, martes, miércoles, jueves, viernes, sábado, domingo, jo’kan aj wi’ li xk’ab’a’eb’ li po junjunq: enero, febrero, marzo, abril, mayo, junio, julio, agosto, septiembre ut wan chik xkomon, xb’aan naq li tz’iib’ank hu chi ru chaq’rab’ tento naq tb’aanumanq jo’ naxye li chaq’rab’, usta ink’a’ raj naqaj maraj ink’a’ raj naxk’ul qu, hab’an li aatin: luns, marts, miyerks maraj pewreer, juun, akost, maak’a’ xyaalal sa’ li kaxlan aatin, ut ha’in naru naxjot’ junaq li tz’ilok rix aatin maraj li xaqab’ank ut teneb’ank chaq’rab’ sa’ xb’een junaq li poyanam, xb’aan naq wi’ nayeeman naq chi ru li po pewreer re li chihab’ wuquq ro’roq’ob’ traqe’q li xtojb’al rix li xb’aanuhom, chi ru li chaq’rab’ maak’a’ junaq xq’ehil li kutan ha’an, ut sa’ xk’ab’a’ ha’an naru naq te’risi sa’ junpaat li wan xch’a’ajkilal chi ru chaq’rab’, maraj ut naru naq maajun wa chik truuq risinkil xb’aan naq maak’a’ xq’ehil li kutan ha’an. Maak’a’ xtiklajik ut maak’a’ xraqik sa’ xna’leb’ li kaxlan winq, chi moko wan ta aj wi’ sa’ xna’leb’ laj ralch’och’ aj q’eqchi’. Jo’kan aj wi’ rik’ineb’ li k’ab’a’ej re ixq maraj re winq, jo’eb’: Xiwan, Sen, Tol, B’it, B’ex, Kax, Sak, Kux, Kon, Mar, Ti’, ut wan chik xkomon, ink’a’ naru roksinkil chi tz’iib’anb’il sa’ xhuhil li chaq’rab’ xb’aan naq wi’ junaq najite’ chi ru chaq’rab’ ut nayeeman li k’ab’a’ej ha’in, naru naxkol rib’ sa’ junpaat rik’in xyeeb’al naq maawa’ ha’an, xb’aan naq li xk’ab’a’ ha’an li tz’iib’anb’il sa’ li xhu reetalil xtenamitul maraj li xhuhil xyo’lajik.
81
Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’in xtawb’al ru li junjunq chi aatin ak re re li na’leb’ maraj li nawom junjunq, jo’ ak xyeeman chaq. Qayehaq jo’ nak’ulman rik’in li aatin “k’ulub’”, sa’ li tasal hu k’uub’anb’il xb’aan li xnimal ru tzoleb’aal URL, chi rix xtusulal aatin na’oksiman sa’ li chaq’rab’. Sa’ li hu ha’an, naxjultika naq li aatin: k’ulub’ naraj naxye derecho, yalb’an wi’ wan b’a’yaq qanawom chi rix xna’leb’il li chaq’rab’ naru naqatz’il rix naq li aatin derecho, moko jun ta aj wi’ li xyaalal, xb’aan naq oxib paay ru.
Ha’an xna’leb’il natz’ilok rix chan ru roksinkil li nawom chic chaq’rab’. XNA’LEB’IL CHAQ’RAB’
Derecho
Ha’an xloq’al xk’ulub’eb’ li poyanam k’eeb’il xb’aan li chaq’rab’. K’ULUBE’J
Ha’an aj wi’ li xtusulal ru li k’ila aatin xaqab’ab’il maraj k’uub’anb’il sa’ xb’eeneb’ li poyanam sa’ junaq li poyanam. CHAQ’RAB’
Arin nak’utun naq oxib’ paay ru xtawb’al xyaalal, jo’kan naq laj jalol ru aatin, tento naq tnaw maraj wanq xtzolb’al chi rix chaq’rab’, wi’ naraj xb’aanunkil li k’anjel chi rix raqok aatin, ut moko tz’aqal ta yal rik’in naq wan xna’leb’ chi rix li aatinob’aal. Xb’aan naq jalan wi’ li k’ulub’ej, jalan wi’ li k’ila chaq’rab’ ut jalan wi’ chik li xna’leb’il li xb’eeresinkil li chaq’rab’.
82
Qayehaq jo’ nak’ulman sa’ eb’ li eetalil ha’in: Derecho laboral: rama del derecho Xchaq’rab’il K’anjel: jun re xcha’al li que regula las relaciones jurídicas chaq’rab’ natuqub’an re chi xjunil li entre
trabajadores
y
patronos, nake’xb’aanu laj k’anjel ut laj eechal
garantizando los derechos y deberes k’anjel
rub’el
li
chaq’rab’,
aran
naxch’olob’ li k’ulub’ej ut li tento
de ambos.
xb’aanunkil sa’ xb’eeneb’ li junjunq. Derechos
Humanos:
facultad Xk’ulub’eb’ li Poyanam: ha’an chi
inherente a todo ser humano que le xjunil li xk’ulub’ li poyanam re naq permite gozar de una vida digna y twanq xloq’al li xyu’am ut sa twanq sa’ armónica tanto a nivel individual como xjunesal ut sa’ xyanqeb’ li xkomon, ut colectiva, y que el Estado tiene el tento naq li Awab’ejilal tk’e xloq’al ut deber de respetar y defender.
tkol rix.
Derecho: sistema de normas que Chaq’rab’: ha’an jun siir chi na’leb’ regula la organización de la sociedad teneb’anb’il re naq te’wanq chi sa li y las relaciones de los individuos.
poyanam sa’ xyanq li komonil tenamit
Wi nak’eeman reetal, ink’a’ naru xyeeb’al chaq’rab’ re chi xjunil li aatin “derecho” chi moko naru aj wi’ naq tk’eemanq jo’ k’ulub’ej, ma’ ta chikan naq toj yooq xsik’inkil li ak’ aatin ink’a’ xnawomeb’ li komon aj q’eqchi’, jo’ nak’ulman rik’in li aatin “k’ulub’em”, ha’an toj yoob’anb’il, xb’aan naq maak’a sa’ raatineb’ li qakomon, ut ink’a’ oksinb’il chi us, sa’ li jalok ru aatin, xb’aan naq naxk’e jo’ .
Li aatin naab’al xtawb’al ru (polisemia) Wankeb’ li aatin natawman wi’ li ch’a’ajkilal sa’ xb’aanunkil li jalok ru aatin, maraj naxtenq’a li k’anjel ha’in, re naq ink’a’ chik toj yooqo xsik’inkil maraj xyoob’ankil li ak’ aatin re xyeeb’al junaq li aatin. Qayehaq sa’ q’eqchi’ wankeb’ li aatin
83
Xik
Oreja
ra sa’ inxik.
Asa
xtoqe’ xxik li sek’.
Atolondramiento
xchal se’ xxik li winq.
Borde
nim xxik ruuq li ixq.
Cabeza Cima Jolom
wan xpunit sa’ xjolom. toj sa’ xjolom loq’laj tzuul wan
wochoch. Dirigente
ani xjolomil li ch’uut.
cabecera
sa’ xjolom ch’aat xinkanab’.
Arin naru naqak’e reetal naq sa’ xka’uxl laj q’eqchi’, chi xjunil li aatin wan xyaalal, wan xyu’am, xb’aan naq chi xjunil li k’a’ re ru wan, na’ilman jo’ jun li yo’yookil na’leb’, chanchan ta chik naq ha’an jun li poyanam, ut junelik natawman ru naq wan xcha’al, qayehaq chi xjunil: wan xjolom, wan xxik, wan ruq’, wan ru’uj, Wan re maraj xtz’uumal re, Wan xsa’ Wan xch’up, Wan Xyi, Wan xyiitoq, wan roq, wan xkux, wan xpeekem, wan xmaqab’, wan rit wan rix xkux ut na’uk’ak, nawa’ak, namusiq’ak, ut Wan jalanjalanq chik xkomon.
84
Jo’kan naq re xyoob’ankil li ak’ aatin naru xk’eeb’al xcha’al jo’, maraj xyeeb’al k’a’ ru naxb’aanu li xcha’al, ut jo’ wi’ b’ar wan, maraj b’ar natawman, jo’ eb’ li eetalil:
xyi tenamit = parque tacón
= rit xaab’
válvula
= xxolol
gasolina
= ruk’a’ b’eeleb’aal (ut ink’a’ iq’xaml, maraj b’ookhumha’, jo’ naxye li
hu) gas
=xya’al xaml,
Escape
= releb’ xkis maraj xkisib’aal,
Filtro
= xmusiq’ib’aal
Motor
= Raam (ut ink’a’ ch’oolmetz’ew)
Bumper
= xkaalam re (ut ink’a’ koltem chi maak’a’ xyaalal, jo’ wankeb’ sa’ li
hu) Salving
= sa’ ru maraj xxamlel sa’ ru (xaml nayeeman re li saqen naqil wi’
qab’e) jo’kan naq sa’ xk’a’uxl xtenamital aj q’eqchi’, chi xjunil li k’a’ re ru wan, wan xyu’am, wan xmuhel, ut chi kama’an moko jwal ch’a’aj ta xtawb’al xk’ab’a’, xb’aan naq jo’ q’e wan junaq li k’a’ re ru toj ak’ naru rilb’al jo’ junaq li yu’amil k’a’atq re ru, re xtawb’al xjayal sa’ junpaat li xka’b’a’. jo’kan aj wi’ naq natawman ru eb’ li aatin: xna’ tz’iib’
= vocales
xch’ool aatin
= verbos
Junqaq li aatin maji’ nach’ola xtz’iib’ankil Xb’een wa aajel ru xjultikankil naq li k’anjel ha’in yal ha’an jun xyeeb’al, xb’aan naq moko rilom ta li Tasal hu ha’in, xb’aan naq chi sa’ li Xtz’ilb’al rix li aatinob’aal maraj chi sa’ li xchaq’rab’il li aatinak raj wan, jo’kan naq yal jun rilb’al sa’ junpaat nab’aanuman arin.
85
Wankeb’ li aatin nayeeman chi jun paayil ru sa’ junaq li seeraq’ik, ut sa’ junpaat naqak’e reetal naq najala ut laj jalol ru aatin wan naq junaqik li xtz’iib’ankil naraj naxb’aanu, yal sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ ch’olch’o chi ru b’ar wan xyaalalil, ut aran na’ok chi xpo’b’al li raatineb’ li komon, qayehaq jo’ nak’ulman sa’ eb’ li eetalil:
Español: vos pasiva
Q’eqchi’: vos pasiva
No se sabe quien se robo el zapato a Ink’a’ ch’olch’o ani x’elq’an re xxaab’ Maria.
lix Maria.
A saber qué gallina pone el huevo K’a’ ta wi’ chi kaxlanil namolb’en re li blanco.
saqi mol.
Español: vos activa
Q’eqchi’: vos activa
Roberto robó el zapato a Maria.
Laj Roberto x’elq’ank re xxaab’ lix Maria.
La gallina colorada puso el huevo Li saqi kaxlan xmolb’enk re li saqi blanco.
mol.
Wi’ naqak’e reetal, arin nawan xtz’iib’ankil sa’ xraqik li xch’ool aatin junjunq li xyaab’ tz’iib’ (k), xb’aan naq nanawman ru ani nab’aanunk re li na’leb’. Ut sa’ li eetalil wankeb’ sa’ xb’een ink’’a’, jo’kan naq ink’a’ naxk’am sa’ roso’jik.
Forma Infinitivo, modo indicativo: Xinkawun, kikawun, nakawun, vos pasiva
Nak’ulman, nak’utun, na’ab’in,
Forma infinitivo, modo imperativo
Kawun, ab’in, ch’oolanin,
Forma Infinitivo modo subjuntivo: Chi kawunk, chi k’utunk, yooq chi vos activa
ab’ink,
86
Chan ru xb’eeresinkil li Jalok ru aatin Ak xyeeman chikan naab’al li na’leb’ chi rix chan ru li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, jo’ nak’ulman rik’in li kaxlan aatin naq na’ajman xnumsinkil sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’, anaqwan ka’aj chik li na’ajman sa’ li raqal ha’in ha’an xch’olob’ankil wiib’ oxib’aq li aatin chi rix chan ru naq wan li xtusulal xb’eeresinkil junaq li k’anjel re jalok ru aatin. Aajel ru xk’eeb’al reetal naq junaq li k’anjel chi rix li jalok ru aatin, oxib’ raqal tz’aqal li xb’ehil, ut li junjunq chi yokb’ ak ch’olch’o aj wi’. Anaqwan nanawman chik naq ha’aneb’ ha’in: 1) Li xkawresinkil, 2) li xnumsinkil li esil, ut 3) Xsaab’esinkil chi rek’.
Li xkawresinkil li k’anjel Sa’ li jun raqal ha’in, nawan naab’al paay li k’anjel aajel ru xb’aanunkil re xkawresinkil li jalok ru aatin. Aajel ru rilb’al chi us k’a’ re ru li jwal aajel ru xb’aanunkil re naq ch’olch’o re ru tb’aanumanq li k’anjel. Re xtikib’ankil aajel ru xb’een wa xtz’ilb’al rix li na’leb’ maraj li esilal wan chi sa’ li k’anjel na’ajman xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, ha’in naraj naxye naq aajel ru xnumsinkil rilb’al xsa’ chi chaab’il chaab’il, re naq ch’olch’ooq chi ru laj jalol ru aatin k’a’ ru li na’ajman xyeeb’al. Ha’in naraj naxye naq ink’a’ naru xtikib’ankil junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin yal chi kama’an, wi’ ink’a’ nanawman k’a’ ru li xkomon li na’leb’ wan chi sa’. wankeb’ laj jalol ru aatin nake’ok chi xjalb’al ru li aatin chi tikto, b’ar wi’ natikla li aatin, ut toj maji’aq nake’xnumsi ru sa’ xb’een chi xjunil li hu, maraj li na’leb’ yeeb’il sa’ li jalanil aatinob’aal. Naq ak x’ilman chi xjunil xsa’, aajel ru “xtawb’al xyaalal li esilal”, wi’ ink’a’ natawman ru moko ok ta re chi ruuk chi chaab’il junaq li na’leb’, xb’aan naq k’a’aj wi’ naq ak xtawmank ru, naru nak’eeman reetal chan ru traj, k’a’ ru chi aatinul naru roksinkil, maraj k’a’ re ru chi huhil tento rilb’al xsa’ re xkuutunkil li k’anjel.
87
Wi’ wan li aatin ink’a’ natawman ru, aajel ru xb’aanunkil jun li k’anjel re xtz’ilb’al rix li junjunq chi aatin, maraj li na’leb’, us xsik’inkil sa’atqeb’ li k’ila hu, ut sa’ li xtusulal ru sik’leb’aal aatin, re naq tch’olaaq xyaalal li junjunq chi aatin, ut li junjunq chi na’leb’. Wi’ jwal aajel ru maraj tiik ink’a’ natawman ru li na’leb’, us aj wi xsik’b’al junaq li komon wan chi us li xtzolb’al chi rix li na’leb’ naxye sa’ li hu jale’k naraj, re naq tch’olaaq ru li k’anjel ut ink’a’ yal nimal jalok twanq xb’aanunkil.
Xtusub’ankil li aajel ru. Naq ak xtawman ru k’a’ re ru li na’leb’ na’ajman xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, tento xsik’b’al li xtusulal ruheb’ aatin wi’ wan. Wi’ ut ink’a’, aajel ru xk’uub’ankil junaq ak re wi’ li k’anjel yooh chi uxk. Mare ak wankeb’ li hu, li tasal hu maraj li perel hu ak jalb’il sa’ q’eqchi’ maraj sa’ jalanil aatinob’aal, re naru natenq’ank re li k’anjel nab’aanuman, wan naq ak wankeb’ li hu nake’oksin ak’ aatin, ut ha’an naru roksinkil, re naq ink’a’ toj jalan chik yooq xtikib’ankil. Tento aj wi’ naq laj jalol ru aatin, wanq li xk’ila hu, maraj tasal hu chi rix li aatinob’aal, jo’eb’: li tasal hu chi rix Xk’ub’lal li aatinob’aal, (kaxlan aatin ut q’eqchi’ maraj jalan chik chi aatinob’aal aj ralch’och’), wan tasal hu chi rix xchaq’rab’il li aatinob’aal, jo’ wi’ chi rix li junjunq chi aatin. Aajel aj wi’ ru naq ilb’ilaq maraj tk’e reetal laj jalol ru aatin, ma wankeb’ li aatin ink’a’ naru xjalb’al sa’ q’eqchi’, jo’eb’ li k’ab’a’ej, li kutan, maraj jalanil aatin wan maraj sihanb’il chaq sa’ jalanil aatinob’aal, jo’eb’ li raatinob’aal aj q’an is. Aajel aj wi’ ru naq laj jalol ru aatin, wanq junaq li xtusulal ru xk’anjel re naq ch’olch’ooq chi ru k’a ru yooq chi xb’aanunkil rajlal kutan, rajlal xamaan maraj rajlal po. Chi kama’in naru aj wi xnawb’al jarub’ kutan maraj jarub’ po kb’aanu re junaq li k’anjel. Ha’in jwal aajel ru naq naab’aleb’ chi xb’aanunkil junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin.
88
Li xb’aanunkil jalok ru aatin Ha’in tz’aqal li k’anjel jwal aajel ru, arin nawan xb’eeresinkil chi xjunil li na’leb’ ak xjultikaman chaq xb’een wa, ut tento naq ak xb’aanuman li xkawresinkil re naq ch’olch’o ru li k’anjel tb’aanumanq. Ka’aj wi’ aajel ru naq tnawmanq chan ru li k’anjel tb’aanumaq, ma chi raqal, ma chi perel, ma chi aatin tb’aanumanq li jalol ru aatin; jo’kan aj wi’ naq aajel ru xmolb’al chi xjunil li k’anjelob’aal ut rilb’al naq chi wanq chi tustu ru li xk’anjelob’aal laj jalol ru aatin. Jo’kan aj wi’ naq aajel ru wan junaq xna’aj ak re wi’ b’ar wi’ maak’a’aq li choqink, maraj li k’a’ re ru naru nach’iich’i’ink re naq yooq chi k’anjelak. Jun li k’anjel tento rilb’al chi us ha’an naq li junjunq chi aatin, maraj li junjunq raqal li na’leb’ te’xk’ul rib’ chi us ut chi ch’olch’o ru, ink’a’ us naq yal ninqal jalok li tb’aanumanq, xb’aan naq li ani t-iloq re tento naq ttaw ru li na’leb’ numsinb’il, chan ru jo’ k’a’uxlanb’il chaq sa’ li aatinob’aal yob’tesinb’il wi’ chaq. Jo’kan naq tento li junjunq raqal, wanq xyaalal chi rib’il rib’, re naq sahaq li rilb’al ut li xtawb’al ru. Us rilb’al aj wi’ naq ak re li junjunq chi aj jalol ru aatin chan ru li k’anjelak. Mare wankeb’ li nake’xb’aanu li k’anjel chi ru junaq li perel hu yal re xb’een ruq, ut toj moqon chik nake’ok chi xnunsinkil sa’ li tz’iib’leb’ hu, maraj li ulul ch’iich’, ha’in maak’a’ naxye, hab’an aajel ru naq li k’anjel tz’aqal re ru naq tk’ub’laaq. Li jun chik chi na’leb’ ha’an naq wanq li xtusulal ru aatin chi xk’atq maraj letzlooq sa’ li xna’aj re naq kok’aj xsa’ yooq chi rilb’al, re naq chi kama’in ink’a’ tjal li raatin maraj li xyeeb’al li junjunq chi aatin sa’ chi xjunil li xk’anjel. Wankeb’ nake’xye junaq li aatin, maraj li ak’ aatin sa’ xtikib’ankil li k’anjel, ut mare sa’ xyi maraj sa’ xchoyb’al jalan chik li nayeeman, ut ha’in moko us ta cho’q re laj jalol ru aatin.
89
Li xsaab’esinkil Ha’in li raqik li k’anjel tento xb’aanunkil naq nab’aanuman junaq li jalok ru aatin, ink’a’ naru naq yal tkanaaq chi kama’an xb’aan naq chi xjunil li poyanam li nab’aanunk re junaq li jalok ru aatin, naxk’ul li sachk, maajun ta naru naxye naq ink’a’ nasach, jo’kan naq aajel ru xb’aanunkil sa’ xraqik li k’anjel ha’in, li xsaab’esinkil. Re xsaab’esinkil li k’anjel tento naq twanq xnumsinkil junsutaq chik li rilb’al, re rib’al ma tz’aqal naxye, maraj ma naxnunsi li esil yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi chaq. Jun chik li xyaalal ha’an naq aajel ru rilb’al ma maak’a’ li sachk xb’aanuman chi sa’ rik’in li xtz’iib’ankil li junjunq chi aatin, wan naq sa’ li xnumsinkil sa’ li tz’iib’leb’ nawan xkolb’al junaq li tz’iib’ maraj nak’eeman xb’een, jo’kan naq aajel ru rilb’al naq wan chi tz’aqal ut chi ch’olch’o ru li xchaq’rab’il li tz’iib’ maraj li xchaq’rab’il l aatinob’aal q’eqchi’. Wan aj wi’ naq yal nach’otoximan li na’leb’, jo’kan naq aajel ru rilb’al naq relik chi yaal naq ha’an tz’aqal li naxye li wan sa’ kaxlan aatin li nanumsiman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’. Wan aj wi’ naq jalan chik li naxye maraj ink’a’ tz’aqal ru li natawman ru, naraj naxye naq maak’a’ aj e li k’anjel nab’aanuman. Aajel ru rilb’al naq li xtz’iib’ankil chaab’ilaq, jo’ wi’ li roksinkil li aatin junjunq, aajel ru rilb’al naq ink’a’ yooq chi xmuxb’al li na’leb’, li raatineb’ maraj li xk’a’uxleb’ li qakomonil, li qacheekelal. Qayehaq jo’ eb’ li aatin, qaawa’, wa’ ma’, mama’, ma ha’ta chik naq li hu rehaqeb’ li kok’al, tento roksinkil li chaab’il ut chi tz’aqal re ru. Ink’a’ naru xmimb’al junaq li aatin wi’ yal raatin junaq laj jalol ru aatin, ut nawb’il naq wan jalan chik xyeeb’al, qayehaq jo’ naq na’oksiman li aatin: Kiib’ sa’ xna’aj wiib’.
90
Ut re xraqb’al li na’leb’ ha’in, aajel ru naq wanq raj jun ch’uutaq li komon wankeb’ xna’leb’ chi rix li esil, li nawom, maraj li aatin twanq xjalb’al ru. Wi’ ink’a’ naru, us raj us ta yal jun li tnumsi rilb’al xsa’, hab’an aajel ru naq tb’aanumanq re naq t-ilmanq ma natawman ru li numsinb’il sa’ q’eqchi’, xb’aan naq wan naq jalan chik chi aatin na’oksiman ut eb’ li komon ink’a’ chik nake’xnaw maraj ink’a’ nake’xtaw ru naq nake’ril sa’ li hu chi tz’iib’anb’il. Us raj naq li k’anjel ha’in, te’ril raj aj wi’ wiib’ oxib’aq li komon tz’aqal aj q’eqchi’, re naq ttawmanq xyaalal ma us li k’anjel, xb’aan naq wan naq laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi rilb’al ma us li xtz’iib’ankil ut ink’a’ naxk’e reetal ma ch’olch’o maraj ma natawman ru li yooh chi yeemank chi sa’.
Chan ru xb’aanunkil junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin Xb’een wa aajel ru rilb’al naq li k’anjel wanq xtz’aq maraj xtojb’al chi chaab’il, wan ink’a nake’xnaw xk’eeb’al xtz’aq li k’anjel, maraj wan aj wi’ li komon yal nake’xch’ik rib’eb’ ut nake’xsihi li xk’anjel. Jo’kan naq aajel ru nawb’ilaq xtz’aq li k’anjel chi rix jalok ru aatin sa’ q’eqchi’. Ut li jun chik aajel ru ha’an naq wi’ rik’in junaq li molam tsumemanq xb’aanunkil junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin, aajel ru naq wanq junaq li Xhuhil K’anjel b’ar wi’ jultikanb’ilaq jo’nimal li xtojb’al ut jo’kihal li hoonal kanab’anb’il re xb’aanunkil junaq li k’anjel.
K’a’ ru xk’anjel li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ -ALMGLi Xmolamil Aatinob’aal tento naq wan sa’ aatin rik’ineb’ chi xjunil li poyanam nake’b’aanunk re li k’anjel chi rix jalok ru aatin. Tento raj naq wanq maraj tustuuq rik’in junaq li reetalil jo’k’ihaleb’ li nake’jalok ru aatin, ut jwal us raj naq ch’olch’ooq raj k’a’ ru li xtzolb’aleb’ maraj li xkawresinkileb’ li junjunq laj jalol ru aatin, re naq ink’a’ yal te’xch’ik rib’ chi xb’aanunkil li k’anjel. Us raj aj wi’ naq tustuuq chi ru li molam naq wan li jalok ru aatin re tzolok, wan re chaq’rab’, ut wan yal re jultikank esilal. Jo’kan naq ak nawno jo’q’e naru 91
roksinkil qayehaq li xk’ab’a’eb’ li po jo’ chan ru wan sa’ kaxlan aatin, ut jo’q’e naru roksinkil yal chi ch’olob’anb’il sa’ q’eqchi’ (xb’een po, maraj xpohil li ralankil), hab’an wi’ ha’an jun li hu wan xwankil chi ru chaq’rab’ tento naq tb’eeresimanq li xk’ab’a’ jo’ ak chan ru wan (enero, diciembre). Tento raj naq li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ tk’e xch’ool chi rilb’al li junjunq chi k’anjel, re naq junaqik li xb’eeresinkil, ut li xtusulal maraj li xb’aanunkil li k’anjel tb’aanumanq; jo’kan aj wi’ naq aajel ru li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ tk’e xch’ool chi xch’utub’ankileb’ li junjunq chi poyanam maraj li xch’uutalileb’ li poyanam nake’b’aanunk re li k’anjel chi rix jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, re xwotz’b’al ut xjunajinkil li na’leb’ chi rix li jalok ru aatin, re xch’olob’ankil chi rib’il rib’eb’ chan ru xb’eeresinkil chi chaab’il li k’anjel chi rix jalok ru aatin. Us raj aj wi’ naq li Xmolamil aatinob’aal Q’eqchi’ tkawresiheb’ li poyanam maraj li molam nake’xk’e xch’ool maraj nake’xsik’ rib’eb’ rik’in li jalok ru aatin, re naq ch’olch’ooq chi ruheb’ li xb’eeresinkil li k’anjel ha’in. Jun chik li k’anjel aajel ru tb’aanu li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’, ha’an xch’utub’ankil li junjunq chi tasal hu, maraj li junjunq chi k’anjel li ak yooh xb’aanunkil chi rix li jalok ru aatin, re naq tjunajimanq li k’a’uxl chi rix chan ru xb’aanunkil li k’anjel. Jo’kan aj wi’ naq aajel ru ch’olch’ooq chi ru li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’, li junjunq chi aatin maraj li junjunq chi na’leb’ jalb’il, maraj yoob’anb’il ak’ aatin, re naq ink’a’ yalaq chank re ru naq yooq xpuktasinkil maraj xjultikankil. Tento sa’ xb’een li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’, xwech’inkil rix, xtz’ilb’al ut xch’olob’ankil rix li junjunq chi aatin, re naq ink’a’ tk’ulmanq li ak xyeeman chaq chi rix li yoob’ank ak’ aatin xb’aan naq wan naq na’ok chi xmuxb’al xyaalal li aatin ut li aatinob’aal. Jo’kan naq aajel ru naq ch’olch’ooq chi ruheb’ li k’aleb’aal ut chi ruheb’ li tz’aqal aj q’eqchi’ re naq tawb’ilaq ru li junjunq chi aatin ut li junjunq chi na’leb’ twanq xtz’iib’ankil, ut ink’a’ yal rehaq risinkil junaq li k’anjel chi jo’maajo’.
92
Li eek’aj ib’ maraj li xutaanalil. (Código de ética) Yal re xchoyb’al xjultikankil li k’anjel, arin na’ajman xch’olob’ankil li na’k’ulman: wan naq junaq li poyanam, yal xb’aan naq naxnaw aatinak sa’ q’eqchi’ maraj wan b’a’yaq li xtzolb’al chi rix junaq li na’leb’, ak naraj maraj na’ok chi xb’aanunkil li k’anjel chi rix xjalb’al ru li aatin sa’ q’eqchi’. Wan chik, nake’ok chi xjalb’al ru li tasal hu, maraj li na’leb’, maraj li esilal yal sa’ xk’ab’a’ naq wankeb’ sa’ xmajelal junaq li tumin, ut ink’a’ nake’xk’e reetal naq li k’a’ ru li yookeb’ chi xb’aanunkil, wan naq nake’ok chi xb’aanunkil junaq li k’anjel ut mare li na’leb’ wan chi sa’ ha’an re xjot’b’aleb’ laj q’eqchi’. Wan nake’ok chi xjalb’al li esil wan sa’ jalanil aatinob’aal, ut mare re xb’alaq’inkileb’ laj q’eqchi’, wan naq re maq’ok ch’och’, wan naq re loq’ok k’a’ re ru terto maraj ink’a’ us, wan naq re xyeechi’inkil junaq li ak’ na’leb’ mare ink’a’ raj us cho’q reheb’ li qakomon, wan chik yal re xq’umb’esinkileb’ li k’aleb’aal re naq maak’a’ te’xye, re naq yal te’xk’ul, yal te’rab’i maraj yal us te’xye re li k’a’ ru naru nachal sa’ xb’eeneb’. Jo’kan naq li ani junaq aj jalol ru aatin, tento sa’ xb’een reek’ankil rib’ re naq moko yal tkutb’e ta rib’ chi xb’aanunkil li k’anjel t’patz’eq’ re, ut jo’kan naq toj tento raj naq tnaw xpatz’inkil rib’ chi rib’il rib’ sa’ xyaalal chi kama’in: ma ink’ulub’ ta wi’ xb’aanunkil li k’anjel ha’in chi rix xb’aanunkil li jalok ru aatin ha’in. Ma wan tz’aqal chi us ut chi tz’aqal re ru linkawresinkil chi rix li na’leb’ te’raj xnumsinkil reheb’ li komon. Jun chik li patz’om maraj li aatin tento xyeeb’al chi rib’il rib’ junaq ha’an: ma ink’a’ ta wi’ xuutaanal li tinb’aanu chi ruheb’ linkomon aj q’eqchi’, ma ink’a’ ta wi’ ra teb’ink’e wi’ li waswiitz’in rik’in li tinye. “sa’ raam, sa’ xch’ool li junjunq wan li xb’eeresinkil chi chaab’il ut sa’ xyaalal junaq li k’anjel, wi’ laa’o naqanaw naq rahob’tesinb’ileb’ li qakomon, ink’a’ naru naqachoy xtawasinkileb’ yal rik’in xk’ulb’al wiib’aq oxib’aq li qak’ajk’amuunkil, chootz’aq b’a’yaq li xxutaan.
93
Bibliografía 1. Albizúrez Palma, Francisco. Manual de Comunicación Lingüística. Guatemala. Editorial Universitaria-USAC2. ALMG. La Normalización Lingüística de los Idiomas Mayas. Guatemala. 2001. (fotocopias) Dirección Lingüística y Cultural. 3. ALMG. Propuesta de Modalidad de Oficialización de los Idiomas Mayas. Guatemala.1998. Editorial Nojib’sa 4. ALMG. Gramática Descriptiva del Idioma Q’eqchi’. Guatemala 2004. 5. Carlos Humberto Cu Cab. Introducción a la Morfosintaxis del Idioma Q’eqchi’. (inédito) Guatemala 2003 6. Comisión de Oficialización de los Idiomas Mayas de Guatemala, (1998), Propuesta de Modalidad de oficialización de los Idiomas Indígenas de Guatemala. 7. Cuc Caal, Alfonso. Gramática del Idioma Q’eqchi’. Guatemala. 1988. Universidad Rafael Landivar/ PRODIPMA. 8. Diccionario Q’eqchi’, ALMG, Guatemala. 9. Diccionario de Neologismos, ALMG, Guatemala 10. England, Nora. Introducción a la lingüística de los idiomas Mayas. Guatemala. 1996. Editorial Cholsamaj 11. ---------------- (1992) Autonomía de los Idiomas Mayas: Historia e Identidad, Ch’olsamaj, Guatemala. 12. ---------------- (1998) Introducción a la lingüística: Idiomas mayas. PLFM, Guatemala. 13. Escobar de Del Cid, Ana Esther. Gramática y Comunicación. Guatemala 1999. Delta Ediciones. 14. Garcia Y., Valentin (1997) Teoría y Practica de la Traducción Ed. Gredos Tomo 1, Madrid. 15. ----------------------- (1997) Teoría y Practica de la Traducción Ed. Gredos Tomo 2, Madrid. 16. ----------------------- (2000) Sobre los diferentes metodos de Traducir Ed. Gredos, Madrid, España. 17. ----------------------- (2001) Traducción y enriquecimiento de la lengua, Ed. Gredos, Madrid España.
94
18. Giracca, Anabella, (1998), Aproximación a la Sociolingüística, URL PROFASR Guatemala. 19. Kaufman, Terrence (1974) Idiomas de Mesoamerica. Seminario de Integración Social. Guatemala. 20. Ley de Idiomas Nacionales. Decreto 19-2003. 21. Lopez, J. (2000) Manual de Traducción, Editorial Sophos, Mexico. 22. MINEDUC. Manual para aprender el Idioma Q’eqchi’. Guatemala.1992. DIGEBI. 23. Montanillo Merino, Enrique. Diccionario de Lingüística. Madrid. 1986. E.G. Anaya, S. A. 24. OKMA. Maya’ Chii’ Los Idiomas Mayas de Guatemala. Guatemala 2001(reimpresión). Editorial Cholsamaj. 25. Ortuño Martínez. Teoría y Práctica de la Lingüística Moderna. México 1995. Editorial Trillas. 26. Oxlajuj Kej Maya’ Ajtz’iib’, (1993) Maya Chii’, Los Idiomas Mayas de Guatemala, Ch’olsamaj, Guatemala. 27. Richards, Michael. (2003) Atlas lingüístico de Guatemala. Instituto de lingüística URL, Guatemala. 28. Stewart, S. (1980), Gramatica Kekchi, Ed. EDITA, Guatemala. 29. Tzoc, J. & Alvarez, A. (2005) Gramática Normativa del Idioma Q’eqchi’, ALMG, Guatemala. 30. Tzoc, J., Hun C., y Alvarez A. (2004) Gramática Descriptiva del Idioma Q’eqchi’. ALMG, Guatemala. 31. Tzul y Tzimaj, Gramática del Idioma Q’eqchi’. Guatemala 2001. Proyecto Lingüístico Francisco Marroquín. Editorial Cholsamaj.
95
