VARIABEL EPIDEMIOLOGI “ORANG, WAKTU, TEMPAT”
MAKALAH
oleh :
Ida Pura!" NIM #$%'#'#'() Ro**"+a!u -a""+ah NIM #$%'#'#'
PROGRAM .TUDI ILMU KEPERAWA KEPERAWATAN UNIVER.ITA. /EMBER %'#) EPIDEMIOLOGI
#0 Pe1er!"a e2"de*"olo1" Ar!" 3a!a e2"de*"olo1" 4era5al dar" 4aha5a +ua", “E2"” 4erar!" 2ada a!au !e!a1, “de*o5” adalah 2edudu3 da “lo1o5” adalah "l*u0 .eda13a e2"de*"olo1" da2a! d"de6""5"3a 5e4a1a" "l*u !e!a1 d"5!r"4u5" da de!er*"a7 de!er*"a dar" 3eadaa a!au 3e8ad"a +a1 4erhu4u1a de1a 3e5eha!a d" dala* 2o2ula5" !er!e!u 5er!a 2eera2a dar" "l*u "" 1ua *e1edal"3a *a5alah7*a5alah 3e5eha!a 9La5!#(;;<0 %0 Var"a4el e2"de*"olo1" E2"de*"olo1" *e*2ela8ar" 1a*4ara 2e+e4ara 2e+a3"! 4erda5ar3a ora1 95"a2a +a1 !er5era1 2e+a3"!<, !e*2a! 9d"*aa !er8ad"+a 2e+a3"!<, da a3!u 93a2a !er5era1 2e+a3"!< +a1 d"2ela8ar" dala* e2"de*"olo1" de53r"2!"60 Ke!"1a 6a3!or !er5e4u! !er*a5u3 dala* =ar"a4el e2"de*"olo1"0 Be4era2a 3ara3!er"5!"3 dar" 3e !"1a =ar"a4el !er5e4u! da2a! *e11a*4ar3a 2ola 2e+a3"! a!au *a5alah +a1 52e5"6"3 2ada 5ua!u 2o2ula5" +a1 3e*ud"a da2a! *eru2a3a 2e!u8u3 u!u3 *e>ar" e!"olo1" dar" 2e+a3"!?*a5alah !er5e4u!0 .ela" "!u e2"de*"olo1" *e*2ela8ar" 6a3!or76a3!or +a1 *e*2e1aruh" !er8ad"+a 2e+a3"! +a1 d"2ela8ar" dala* e2"de*"olo1" aal"!"3 9.u!r"5a, #(($<0 Da!a +a1 d"da2a!3a dar" 5ua!u 5!ud" e2"de*"olo1" de53r"2!"6 a3a 5a1a! 4er1ua 4a1" 2u4l"> heal!h ad*""5!ra!or da 2ara e2"de*"olo1"5!0 Ba1" e2"de*"olo1", "de!"6"3a5" 3ara3!er"5!"3 5ua!u 6re3ue5" *a5alah *eru2a3a la13ah 2er!a*a +a1 2e!"1 u!u3 *e>ar" de!er*"a! a!au 6a3!or r"5"3o d"*aa a!"+a de!er*"a! a!au 6a3!or r"5"3o !er5e4u! da2a! d"u4ah a!au d"h"la13a 5eh"11a 2e+a3"! a!au *a5alah !er5e4u! da2a! d">e1ah0 E2"de*"olo1" de53r"2!"6 !erd"r" dar" !"1a ele*e +a"!u : #0 Per5o 9ora1< Ele*e 2er5o, 2e8a*u a!au ho5! adalah 5e*ua 6a>!or +a1 !erda2a! 2ada d"r" *au5"a +a1 da2a! *e*2e1aruh" !er8ad"+a 2e+a3"! 5er!a 2er8alaa 5ua!u 2e+a3"!0 @a>!or +a1 ada 2e8a*u d"4a1" 4erda5ar3a 6a>!or 4"olo1"5 da 6a>!or 2er"la3u0 Be4era2a 6a3!or 4"olo1" 2e8a*u +a1 da2a! *e*2e1aruh" !er8ad"+a 2e+a3"! *el"2u!" u5"a 8e"5 3ela*" 5!a!u5 1"" *e3a"5*e da+a !aha !u4uh 3e!urua da ra50 Ter8ad"+a 5ua!u 2e+a3"! 8u1a d"2e1aruh" oleh 2er"la3u 2e8a*u d" a!ara+a adalah 5!a!u5 2er3a"a 2e3er8aa da 3e4"a5aa h"du20 Ber"3u! 4e4era2a 2e8ela5a *e1ea" 6a3!or dar" ele*e 2er5o : a0 U5"a U5"a *eru2a3a =ar"a4le 3o*2o5"!91a4u1a< +a1 d"da5ar3a 2ada !a11al 3elah"ra da !a11al *a5u3 ru*ah 5a3"!, da 3ela5 5o>"al +a1 4era5al dar" 2e3er8aa a+ah+a0 40 /e"5 3ela*" @re3ue5" 5ua!u 2e+a3"!?*a5alah 1"" u*u*+a 4er4eda a!ara 2r"a da a"!a0 A13a 3e*a!"a le4"h !"11" 2ada 2r"a dar"2ada a"!a0 .eda13a a13a 3e5a3"!a a"!a le4"h !"11" dar"2ada 2r"a0 Hu4u1a
8e"5 3ela*" de1a *a5alah 1"" ha5"l aal"5"5 da!a .u5ea5 #(;, 5!a!u5 1"" aa3 4al"!a a"!a le4"h 4a"3 dar"2ada 5!a!u5 1"" aa3 la3"7la3"0 >0 Pe3er8aa Ber4a1a" 8e"5 2e3er8aa a3a 4er2e1aruh 2ada 6re3ue5" da d"5!"r4u5" 2e+a3"!0 Hal "" d"5e4a43a 5e4a1"a h"du2+a d"ha4"53a d" !e*2a! 2e3er8aa de1a 4er4a1a" 5ua5aa da l"13u1a +a1 4er4eda0 M"5al+a, 2e3er8aa +a1 4erhu4u1a de1a 4aha 6"5"3a, 2aa5, 4"5"1, da 3"*"a 5e2er!" 2e3er8a 2a4r"3 a54e5 +a1 4a+a3 *eder"!a 3ar5"o*a 2aru da 1a5!ro"!e5!"al 5er!a *e5o!el"o*a, 5eda13a 6"4ro5"5 2aru 4a+a3 !erda2a! 2ada 2e3er8a +a1 !er2a2ar oleh 5"l"3o 4e4a5, a!au a! rad"oa3!"6 5e2er!" 2e!u1a5 d" 4a1"a rad"olo1" da 3edo3!era u3l"r0 d0 E!"3 Gru2 Kelo*2o3 e!"3 adlaah 5e3elo*2o3 ora1 +a1 *e*2u+a" dera8a! ho*o1e"!a5 le4"h !"11" dar"2ada 2o2ula5" 5e>ara 3e5eluruha, *"5al+a dar" 5e1" 3e4"a5aa73e4"a5aa0 Kelo*2o3 5u3u !er!e!u *u13" *e*2u+a" d"e! da 2ola 3e4"a5aa *a3aa !er!e!u0 Mu13" da2a! d"5el"d"3" a2a 5a8a 3e4"a5aa a!au 2ola *a3a ora1 A>eh, 5eh"11a 2re=ale5" Cero2h!al*"a d"daerah !er5e4u! !"11"0 e0 .o5"al E3oo*" Ba+a3 =ar"a4le7=ar"a4el 5e2er!" 8e"5 2e3er8aa, 2ed"d"3a, 2e1eluara ru*ah !a11a, 2eda2a!a 3eluar1a, daerah !e*2a! !"11al +a1 d"1ua3a 5e4a1a" "d">a!or 5!a!u5 5o>"al e3oo*"0 Mere3a +a1 !er1olo1 5o>"al e3oo*" redah 2ada u*u*+a ra!a7ra!a 4era! 4ada+a le4"h redah d"4ad"63a de1a ra!a7ra!a 4era! 4ada 2ada *ere3a +a1 !er1olo1 5o>"al e3oo*" !"11"0 B"la d"l"ha! 4erda5ar3a 2e1eluara ru*ah !a11a 5e*a3" redah 2e1eluara, 5e*a3" !"11" 2er5e!a5e 4al"!a +a1 a3a !er1olo1 5e4a1a" 5!a!u5 1"" 3ura1 da 8u1a 4uru30 60
Par"!a5 /u*lah 3e5eluruha 3eha*"la, a!au +a1 ha+a 4era3h"r de1a 3elah"ra *a!" a!au 3elah"ra h"du298u*lah aa3 +a1 !elah d"lah"r3a<0
10 .!a!u5 2er"3aha Peda2a! ahl" *e+a!a3a 4aha 5e5eora1 de1a 5!a!u5 !"da3 3a" *e*"l"3" 2ola h"du2 +a1 3ura1 5eha! dala* *e>ar" *a3a, a3!u !"dur, da hu4u1a de1a a"!a0
h0 @a>!or 1ee!"> Ber4a1a" 6a3!or 1ee!"3 da2a! *ela!ar4ela3a1" !er8ad"+a 2e+a3"!, 5e2er!" 2e+a3"! a5*a +a1 da2a! *euru 3e2ada a11o!a 3eluar1a0
%0 Te*2a! @re3ue5" 2e+a3"! a!au *a5alah 1"" 5a1a! 4er=ar"a5" a!ara 5a!u !e*2a! de1a !e*2a! la"+a0 Pe1e!ahua !e!a1 d"5!r"4u5" 2e+a3"! a!au *a5alah 1"" a3a 5a1a! 4er1ua u!u3 *ere>aa3a 5ua!u 2ela+aa 3e5eha!a da 8u1a da2a! *eru2a3a 2er3e*4a1a u!u3 *e1e!ahu" 2e+e4a4 dar" 5ua!u 2e+a3"! a!au *a5alah 1""0 Berda5ar3a !e*2a! d"!e3a3a 2ada 3od"5" 1eo1ra6"5 5ua!u "la+ah0 @a3!or +a1 *e*2e1aruh" 3e5eha!a 5ua!u !e*2a! de1a !e*2a! +a1 la" *el"2u!" : #0 %0 &0 $0 )0 0 0
Ada+a 2er4edaa l"13u1a 6"5"3, Ada+a 2er4edaa l"13u1a 4"olo1", Ada+a 2er4edaa l"13u1a 5o>"al, Ada+a 2er4edaa l"13u1a 3e4uda+aa, Ada+a 2er4edaa l"13u1a h"1"ee5a"!a5", Da !er5ed"a+a u"! 2ela+aa *ed"50
&0 Wa3!u D"da5ar3a ada+a 2eru4aha 2e+a3"! *euru! a3!u0 Hal "" *eu8u33a ada+a 2eru4aha 6a>!or e!"olo1"5 92e+e4a4 2e+a3"!<0 Pe+e4ara *euru! a3!u da2a! d"4eda3a 4erda5ar3a : #0 6lu3!ua5" 8a13a 2ede3 Peru4aha 5e>ara 5"3lu5 +a"!u 2er+e4ara *a5alah 3e5eha!a da2a! !er8ad" 5e>ara 5"3lu5 da 2eru4aha a13a 3e5a3"!a dala* 2er"ode +a1 2a8a1 +a"!u !ra5"5" e2"de*"olo1"0 Tra5"5" e2"de*"olo1" +a"!u ada+a 2eru4aha 2ola 2e+a3"! d"*a5+ara3a! dar" 2e+a3"! *eular a!au a3u! 3e 2er+a3"! 3ro"5 a!au 2e+a3"! !"da3 *eular0 @a>!or 2e+e4a4 !er8ad"+a !ra5"5" d"3area3a ada+a 2eru4aha 2ola h"du2 d"*a5+ara3a!, ada+a !e3olo1" 2e1o4a!a, 2e*4a!a5a 3elah"ra, 1"" d" *a5+ara3a! 5a"!a5", 2e1aa5a =e>!or 2ed"d"3a da 1a+a h"du20 @lu3!ua5" 8a13a 2ede3 !erd"r" dar" : a0 .2orad"5 Ke8ad"a "" rela!"=e 4erla15u1 5"13a!, u*u*+a 4erla15u1 d"4e4era2a !e*2a! da 2ada a3!u 2e1a*a!a *a5"17*a5"1 3e8ad"a !"da3 5al"1 4erhu4u1a, *"5al+a dala* 2ro5e5 2e+e4ara+a0 o!oh: 2e+e4ara 2e+a3"! DH@ 40 Ede*"5 Pe+a3"! *eular +a1 !eru5 *eeru5 !er8ad" d" 5ua!u !e*2a! a!au 2re=ale5" 5ua!u 2e+a3"! +a1 4"a5a+a !erda2a! d"5ua!u !e*2a!0 >0 Pade*"5 Pe+a3"! +a1 4er8a13"! a!au *e8alar 3e4e4era2a e1era a!a+ 5eluruh 4eua0 M"5al+a: @lu 9#(#$<, Kholera 9#($'<, AID. 9#(;'<, .AR. 9%''&<0 d0 E2"de*"5
Kea"3a 3e8ad"a 5ua!u 2e+a3"! +a1 4erla15u1 5e>ara >e2a! da dala* 8u*lah +a1 5e>ara 4er*a3a *ele4"h" "5"de5 +a1 d"2er3"ra3a0
%0 @lu3!ua5" 4er3ala @lu3!ua5" 4er3ala !erd"r" dar" 3e>ederu1a 5e3uler a!au 5e>ular !red, =ar"a5" 5"3l"3 da =ar"a5" rado*0 a0 Ke>edru1a 5e3uler 9 secular trend < Dala* *e1aal"5a 3e>ederu1a 5e>ara 5e3uler haru5 *e*2er!"*4a13a a2a3ah 2eru4aha +a1 !er8ad" dala* 8a13a a3!u +a1 la*a !er5e4u! *eru2a3a 2eru4aha +a1 4ear a!au 5e8a!" a!au 2eru4aha "!u *eru2a3a 2eru4aha ar!e6a>!0 Peru4aha ar!e6a>! da2a! d"5e4a43a oleh, 3e5alaha 2ada u*era!or 3area 2eru4aha 2ada 2e1eala a!au d"a1o5a 2e+a3"! a!au *a5alah 1""0 Peru4aha 5e8a!" da2a! d"5e4a43a oleh 2eru4aha d"5!r"4u5" u*ur 2ada 2o2ula5", 2eru4aha dar" “5ur="="or5h"2”, 2eru4aha "5"de5 2e+a3"! +a1 d"5e4a43a oleh 6a3!or l"13u1a 5e2er!" 2eru4aha 3e4"a5aa h"du2 9*ero3o3, d"e!<, 2o2ula5", 2e3er8aa da 6a3!or 1ee!"30 40 Var"a5" 5"3l"3 Var"a5" 5"3l"3 "alah !erula1+a 3e8ad"a 2e+a3"! 5e!elah 4e4era2a !ahu, !er1a!u1 dar" 8e"5 2e+a3"!+a, *"5al+a e2"de*" >a*2a3 4"a5a+a 4erula1 5e!elah %7& !ahu 3e*ud"a0 Var"a5" 5"3l"3 4"a5a+a !er8ad" 2ada 2e+a3"! *eular 3area 2e+a3"! o"6e35" !"da3 *e*2u+a" =ar"a5" 5"3l"30 >0 Var"a5" rado* Var"a5" rado* d"ar!"3a 5e4a1a" !er8ad"+a e2"de*" +a1 !"da3 da2a! d"ra*al3a 5e4elu*+a, *"5al+a e2"de*" +a1 !er8ad" 3area ada+a 4e>aa ala* 5e2er!" 4a8"r da 1e*2a 4u*"0 Var"a4le7=ar"a4el +a1 *e11a*4ar3a 2o2ula5" 2eel"!"a a!au 2o2ula5"72o2ula5"0 Kara3!er"5!"3 2o2ula5" 2eel"!"a 4"5a *eu8u33a 3eadaa73eadaa a!au 2er5+ara!a d"*aa 1eeral"5a5" 4"5a d"4ua! dar" ha5"l 2ee*ua0 /"3a 3elo*2o373elo*2o3 d"2er4ad"13a *a3a 3eadaa de*o1ra6"3 da 3e*"r"2a a!au 3e!"da3*"r"2a la"+a haru5lah d"3e!ahu"0 /"3a >u2l"3a a3a d"1ua3a 3ara3!er"5!"3+a haru5lah d"4ad"13a de1a 2o2ula5" "du3, 8"3a ada ore52ode, *ere3a a!au du2l"3a!+a haru5lah d"2er4ad"13a de1a re52o0 U3ura a!r"4u! 2o2ula5" 2eel"!"a a!au 2o2ula5"72o2ula5" haru5lah d""3u!3a u!u3 !u8ua7!u8ua !er5e4u!0 Hal !er5e4u! 4"5a *eru2a3a a!r"4u! +a1 !er>a!u* 2ada 8udul 2eel"!"a hal7hal "" ala! u!u3 *e*er"35a !erhada2 >u3u2 a!au !"da3+a 2ro5edur 2e+e!araa9*a!>h"1< 2e>u2l"3a da alo3a5"
.OAL
#0 .e5eora1 2erah *eder"!a e2"de*" >a*2a3 !e!a2" 5udah la*a 2e+a3"! !er5e4u! !"da3 !erula1 la1" a*u 5e!elah 4e4era2a !ahu 3e*ud"a 5e5eora1 !er5e4u! *eder"!a 3e*4al" 2e+a3"! >a*2a30 Ter*a5u3 3edala* =ar"a4el a3!u *aa3ah 3e8ad"a !er5e4u! F0000 a0 =ar"a5" 8a13a 2ede3 40 =ar"a5" 5"3l"3 >0 Ke>edru1a 5e3uler 9 secular trend < d0 Var"a5" rado* e0 Ede*"5 %0 Pe"13a!a "5"de5" 3a5u5 +a1 *ele4"h" e352e3!a5" or*al 5e>ara *edada3 da 5e>ara >e2a! d" 5ua!u !e*2a! !er4a!a5, *"5al+a de5a, 3e>a*a!a, 3o!a, a!au "5!"!u5" +a1 !er!u!u2 9*"5al+a 5e3olah, !e*2a! 3er8a, a!au 2e5a!re<, 2ada 5ua!u 2er"ode a3!u0 a0 40 >0 d0 e0
Pade*" .2orad"5 Ede*"5 Var"a5" 4er3ala E2"de*"5
&0 D" 5ua!u de5a !erda2a! dua 3eluar1a +a1 5alah 5a!u a11o!a 3eluara1a+a *eder"!a 2e+a3"! >a*2a30 Keluar1a A *e*4aa a11o!a 3eluar1a+a 4ero4a! 3e ru*ah 5a3"!, a*u d" 3eluar1a B ha+a *eraa! a11o!a 3eluar1a+a d"ru*ah 3area !"da3 *a*2u u!u3 *e*4a+ar 4"a+a ru*ah 5a3"!0 Hal !er5e4u! !er*a5u3 3edala* 5alah 5a!u =ar"a4el ora1 +a"!u 0 a0 40 >0 d0 e0
U5"a /e"5 3ela*" Pe3er8aa .o5"al e3oo*" .!a!u5 2er3a"a
$0 Pe+a3"! ero2!hal*"a 4a+a3 d"der"!a oleh aa37aa3 4eru5"a &7) !ahu dar"2ada aa37aa3 u*ur '7% !ahu0 Hal !er5e4u! *eru2a3a 5alah 5a!u =ar"a4el ora1 +a"!u0 a0 40 >0 d0 e0
/e"5 3ela*" U5"a Pe3er8aa .!a!u5 2er"3aha .o5"al e3oo*"
)0 /u*lah 3e5eluruha 3eha*"la, a!au +a1 ha+a 4era3h"r de1a 3elah"ra *a!" a!au 3elah"ra h"du298u*lah aa3 +a1 !elah d"lah"r3a< !er*a5u3 =ar"a4le0 00 0 a0 Per5o 40 Wa3!u >0 Te*2a! d0 Var"a4el 4e4a5
e0 Var"a4el 3o*2o5"! 0 Perha!"3a 3e!era1a d"4aah "" : #0 U5"a %0 Kelo*2o3 e!"5 &0 Par"e!a5 $0 .2orad"5 )0 Ede*"5 a1 !er*a5u3 =ar"4el 2er5o adalah a0 #,%,& 40 #,& >0 %,$ d0 $ e0 #,%,&,$ .oal 3a5u5 u!u3 o*er 7( Ter>a!a! 3a5u5 2e+a3"! 6lu +a1 d"5e4a43a ="ru5 "6luea *e+era1 ha*2"r 5eluruh e1ara d" du"a 2ada !ahu #($), da !elah d"!e*u3a o4a! u!u3 2e+a3"! 6lu "" !a2" *a5"h ada 4e4era2a !er8a13"! 3e*4al" 2e+a3"! "" a2a4"la 3eadaa !u4uh 2eder"!a !"da3 dala* 3od"5" 6"! da d"2er2arah de1a 3eadaa 5ua!u *u5"* +a1 da2a! *e*4ua! 3od"5" !u4uh *au5"a *euru *a3a 2eder"!a a3a *e1ala*" !er8a13"! ="ru5 "6luea la1"0 0 Pe+e4ara ="ru5 6lu +a1 *e+era1 ha*2"r 5eluruh du"a !er*a5u3 dala* a0 .2orad"> 40 Ede*"5 >0 Pade*"> d0 E2"de*"5 e0 Par"!a5 ;0 Pe+e4ara ="ru5 6luea +a1 d"a3"4a!3a oleh 3od"5" 5ua!u *u5"* +a1 *e+era1 2eder"!a !er*a5u3 2e+e4ara 2e+a3"! 4erda5ar3a0 a0 Wa3!u 40 Te*2a! >0 Per5o d0 ua>a e0 Ko*2o5"! (0 Dala* 3a5u5 d"a!a5 !erda2a! 3a5u5 +a1 *e+a!a3a 4aha 3eadaa 2eder"!a alau !elah *e*u"* o4a! da !er4u3!" 5udah !"da3 *e1ala*" 2e+a3"! 6lu la1" !e!a2" a3a *e1ala*" 2e+a3"! "3u! d"4e4era2a a3!u 3e*ud"a, !er*a5u3 dala* =ar"a4le a0 Per5o 40 ua>a >0 Ko*2o5"! d0 @lu3!ua5" 8a13a 2ede3 e0 @lu3!ua5" 4er3ala #'0 D"4e4era2a daerah d" Idoe5"a !erda2a! 5e4uah 3e2er>a+aa +a1 *elara1 4a1" 5eora1 a"!a u!u3 *e*a3a 3u"1 !elur a2a4"la 5eha4"5 *elah"r3a0 .eda13a, ada 5e4uah 2eel"!"a +a1 *e1a!a3a 4aha 5e5eora1 +a1
5eha4"5 *elah"r3a d" 5ara3a u!u3 *e*a3a 3u"1 !elur 5u2a+a *e*2er>e2a! 2e+e4uha0 D"!"8au dar" 3a5u5 !er5e4u! !er*a5u3 d"*aa3a 2er5oala +a1 d"ala*" !er5e4u!0 a0 40 >0 d0 e0
/e"5 3ela*" Kelo*2o3 e!"5 A1a*a .!a!u5 2er"3aha 2ed"d"3a
DA@TAR PU.TAKA
Bu5!a, M0N0 #((0 Pengantar epidemiologi0 Re"3a >"2!a : u8u1 2ada10 Da"ur,D0R0 #(()0 Materi-materi pokok ilmu kesehatan masyarakat 0 W"d8a *ed"3a : /a3ar!a Gu6ro, Al"0 #((0 Epidemiologi bagi pemula0 Bu3u 3edo3!era /a3ar!a0 Mu3oo, H0/0 %''%0 Epidemiologi lingkungan0 A"rla11a u"=er5"!+ 2re55 : .ura4a+a0 Nu1rahae", d+a 3u!h"0 %'#%0 Konsep dasar epidemiologi0 Bu3u Kedo3!era : /a3ar!a0 R+ad", 5la*e!0 %'##0 Dasar-dasar epidemiologi0 .ale*4a *ad"3a : /a3ar!a0 W"d"a5"h, a+u d+ah0 %'#%0 Epidemiologi zoonosis0 Gad8ah Mada U"=er5"!+: Idoe5"a0