LYS Felsefe Grubu PDF

LYS // PSİKOLOJİ PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM

hhA. PSİKOLOJİNİN KONUSU hh Psikoloji kelimesinin kökeni Yunanca "psyche" sözcüğüne dayanır. Psikoloji organizmanın gözlenebilir ve ölçülebilir davranışlarını inceleyen pozitif bir bilimdir. hh Psikoloji insanın çevresinde bulunan varlıkları, olayları nasıl algıladığını, öğrendiğini, nasıl düşündüğünü; etkiler karşısında nasıl duygulandığını; zekâsını, kişiliğini vb. özelliklerinin neler olduğunu araştırır.

FÖY NO

01

hh Davranışın çeşitleri bulunmaktadır. Bunlar; ● Gözlenebilen davranışlar: Yürüme, koşma, gülme, ağlama vb. ● Gözlenemeyen davranışlar: Düşünme, sevinme, üzülme, tasarlama vb.

hh İnsan davranışlarını daha iyi anlayabilmek ve insanlar üzerinde yapılamayan birtakım deneyler hayvanlar üzerinde yapıldığından, hayvanların davranışları da psikolojinin inceleme alanındadır.

● İradeli (istemli) davranışlar: Bireyin kendi iradesi ile yaptığı davranışlardır. Yemek yemek, uyumak, ders çalışmak vb. ● İrade dışı (istemsiz) davranışlar: Bireyin kendi isteğine bağlı olmadan yaptığı davranışlardır. İrkilme, tik, göz bebeğinin küçülmesi vb. hh Davranışı etkileyen faktörler de şunlardır: hh Psikolojide iki önemli kavram vardır. Bunlar; "organizma" ve "davranış"tır. hh Organizma; canlı bir varlığı oluşturan organların uyumlu bütünlüğüdür. İnsan, hayvan ve bitkiler birer organizmadır. hh Davranış; içten ve dıştan gelen etkilere karşı organizmanın yaptığı tepkilerdir. hh Bu tepkiler görülebilen veya işitilebilen, konuşmayı da kapsayan vücut hareketleri olabileceği gibi onlar kadar kolay gözlenemeyen duygular, düşünceler de olabilir.

● Organik faktör: Yaş, cinsiyet, sinir sistemi, iç salgı bezleri vb. ● Psikolojik durum: Duygu, heyecan, korku, ilgi vb. ● İçinde bulunulan çevre: Renk, ısı, ışık, soğuk, sıcak, sosyal çevre vb. ● Geçmiş yaşantı ve deneyimler: Boğulma tehlikesi geçiren birinin sudan korkması vb. ● Tutum ve beklentiler: Kişinin duygu, düşünce, bilgi, inanç ve değerlendirmeleri ve beklentileri davranışlarını etkiler.

LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

1

PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM

Örnek 1: Canlı varlıkların bir yönü zihin ve bilişsel süreçlerdir. İnsanlar algılar, öğrenir, hatırda tutar, davranışlarını kontrol eder, soyutlar, geneller. Bunların bir kısmını insandan daha az gelişmiş canlılar da yapar. Bizim bir de bedenimiz var. Yediğimiz yemekleri mide-bağırsak sistemimiz işlemliyor, dolaşım sistemimiz besin maddelerini dokulara taşıyor, atık maddeleri de boşaltım sistemimiz böbreklerden süzerek dışarı atıyor. Fakat kaygılandığımızda mide-bağırsak sistemimiz gereği gibi çalışmıyor; üşütüp ateşimiz çıktığında ders çalışmakta, dikkatimizi toplamakta ve öğrenmekte güçlük çekiyoruz; bir arkadaşımızın stres sonucu birdenbire kekelemeye başladığını fark ediyoruz.

hh William Harvey'in kan dolaşımı ile ilgili buluşu, fizik ve kimyadaki gelişmeler psikolojinin bilim olarak ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. hh Heinrich Weber insanların tepki sürelerini ve deri duyarlılığını ölçerek psikolojide ölçme yapılabileceğini göstermiştir. hh Wilhelm Wundt ilk psikoloji laboratuvarını açarak psikolojinin pozitif bir bilim olarak kabul edilmiştir.

Yukarıda verilen parçada anlatılmak istenen düşünce aşağıdakilerden hangisidir? A) Davranışlarımızın bir yönünü de gözlenemeyen davranışlar oluşturur. B) Davranışlarımızın bir yönünü de zihin ile bedenin ilişki içinde olduğu psikofizyolojik davranışlar oluşturur. C) İnsan davranışları yaşantı ve tekrar sonucu oluşur. D) İnsan davranışlarında sadece zihinsel süreçler etkilidir. E) İnsan davranışlarının oluşmasında bedenin etkilerini incelemek anlamsızdır. İnsan davranışları sadece gözlemlenebilen davranışlarla açıklanamaz. Zihinsel etkinlikler de bir davranıştır. Cevap: B

hhB. PSİKOLOJİNİN BİLİM OLMA SÜRECİ 1. Psikolojinin Gelişimi

Wilhelm Wunt psikolojinin kurucusu olarak kabul edilmektedir.

2. Psikolojide Yaklaşımlar a. Yapısalcı Yaklaşım (Strüktüralizm) hh Bu yaklaşıma göre; psikoloji, insan zihinin yapısını, ögelerini incelemelidir. hh Kullanılabilecek yöntem içe bakış ya da iç gözlem (bireyin kendi kendisini gözleyip elde ettiği bilgileri araştırmacıya aktarması) olmalıdır.

hh Bu yaklaşımın kurucusu Wilhelm Wundt'dur.

b. İşlevselci Yaklaşım (Fonksiyonalizm)

hh Psikoloji konusunda ilk çalışma Platon ve Aristoteles tarafından yapılmıştır.

hh Darwin'in evrim kuramından etkilenmiştir.

hh Platon ruhun düşüncelerden oluştuğunu ve bedenden ayrı bir varlık olduğunu söylemiştir.

hh Bu görüşe göre; psikolojinin temel konusu bireyin çevreye uyum süreçleri olmalıdır. Bireyi sadece uyum açısında ele almakla eleştirilmiştir.

hh Aristoteles'e göre ruh bedenin bir fonksiyonudur. hh Descartes davranışı; duyu organları, sinir sistemi ve kaslarla açıklamaya çalışmıştır.

2


hh Temsilcileri William James ve John Dewey'dir.


c. Davranışçı Yaklaşım (Bihevyorizm)

d. Psikodinamik Yaklaşım

hh Davranışçılar insanın iç yaşantıları ile ilgilenmezler ve içebakış yöntemini eleştirirler.

hh İnsan doğuştan gelen iki temel eğilime sahiptir: Cinsellik ve saldırganlık.

hh Bu yaklaşıma göre psikolojinin konusu organizmanın gözlenebilen davranışları olmalıdır.

hh Bunlar, onun bir toplum içinde yaşamasını zorlaştırdığından sürekli baskı altında tutulur ve bilinçaltına atılır.

hh Deney ve gözlem kullanılarak bireyin davranışları incelendiğinde bilimsel sonuçlara ulaşılabilir ve bireylerin duyguları da öğrenilebilir. hh Bu yaklaşımın temsilcileri; John Watson, İvan Pavlov, Frederic Skinner ve Edward Thorndike'dır.

hh Psikoloji kişilikteki aksaklıkların bilinçaltındaki nedenlerini bulmalı ve tedavi etmelidir. Bunun için de bireyin geçmiş yaşantısı incelenmelidir. hh Ruhsal yapı birbiriyle ilişkili üç kavramla açıklanır: Bilinçaltı, bilinç ve bilinç öncesidir.

hh Temsilcileri Sigmund Freud, Alfred Adler, Karl Jung, Karen Horney ve Erich Fromm'dur.

e. Hümanistik Yaklaşım hh Bu yaklaşıma göre insanın doğumla başlayan ve ömür boyu süren fizyolojik, toplumsal ve psikolojik gereksinimleri vardır. hh Açlık, cinsellik, susuzluk, uyku gibi gereksinimlerin yanında; güven, sevgi, saygı, kendini gerçekleştirme insanın ihtiyaçlarından bazılarıdır.

Pavlov hayvanlar üzerinde deney yapmıştır.

Örnek 2: Bir psikolog yazısında şu görüşlere yer vermektedir: "İnsanlar, hayvanlardan farklı olarak sembolleştirme ve öngörü kapasitelerine sahiptir. Bu sayede sorunları zihinlerinde canlandırırlar, olası çözümler üretirler ve bunların sonuçları üzerinde düşünürler. Bu düşünce süreçleri, insan davranışlarını etkiler. Bu nedenle davranışları anlamada düşünce süreçlerini bilmenin gerekli olmadığını, hayvanların uyarıcılara verdikleri basit tepkilerin nasıl oluştuğunu anlayabilirsek insanların karmaşık davranışlarını da anlayabileceğimizi iddia eden görüş çok sığ bir görüştür. Evet, insanlar pekiştirmeler yoluyla öğrenebilir fakat bunun için pekiştirme işleminin bilinçli olarak farkında olmaları gerekir. Bu parçada psikoloğun eleştirdiği yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir? A) Yapısalcı

B) İşlevselci

D) Davranışçı

C) Psikoanalitik

E) Gestalt

Davranışçı psikologların her davranışı uyarıcı - tepki bağı ile açıklamaları, verilen parçada eleştirilmektedir.

hh Bunların karşılanmaması ruhsal yaşamın bütünlüğünü bozar. İnsan gereksinimlerini önem sırasına göre doyurmalı ve sağladığı doyuma göre aşama aşama gelişmelidir.

hh Temsilcileri Abraham Maslow ve Carl Rogers'tır.

Abraham Maslow güdüleri önemine göre sıralamıştır.

f. Bilişsel Yaklaşım hh Bilişsel süreçler algılanma, bellek ve düşünme gibi zihinsel süreçlerdir.

Cevap: D


3

PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM hh Bu süreçleri kullanarak birey; kendisi ve çevresi hakkında yeni bilgiler edinir, eski olayları hatırlar, ortaya çıkan sorunları çözer ve gelecekle ilgili planlar yapar.

Örnek 3: Size "Nasılsınız?" diyen birine iyiyim diyerek tebessüm ettiğinizde, biyolojik olarak beynin belirli bölgelerinin daha aktif çalıştığı ve bu sayede davranışın gerçekleştiği söylenebildiği gibi, "Nasılsınız" sorusunun sizin harekete geçiren etki ve bunun sonucunda oluşan gülümseme tepkisi olarak da düşünebilirsiniz.

hh İnsan pasif bir varlık değil; uyarıcıları algılayan, işleyen, anlamlandıran aktif bir sistemdir. hh Psikoloji dıştan gözlenebilen bilişsel süreçlerin türü ve yapısıyla gözlenebilen davranışların türü ve özellikleri arasındaki ilişkiyi araştırmalıdır.

Bu parçada yer alan iki farklı açıklama aşağıdaki yaklaşımlardan hangisine uygun örnek oluşturur? A) Biyolojik, Davranışçı B) Psikoanalitik, Davranışçı C) Biyolojik, Psikoanalitik D) Biyolojik, Yapısalcı

hh Temsilcisi Jean Piaget'dir.

g. Biyolojik Yaklaşım hh Davranışın kaynağını bulabilmek, organizmanın biyolojik yapısını ve işlevlerini anlamaya bağlıdır. hh Sinirler ve iç salgı bezlerinin yapı ve işleyişinin davranışlar üzerinde etkisi vardır.

E) Psikoanalitik, Yapısalcı Biyolojik yaklaşım davranışı beyin, hormonlar ve sinir sistemiyle; davranışçı psikologlar ise dıştan gözlenebilen davranışlarla açıklar. Cevap: A

hhC. PSİKOLOJİNİN ÖLÇÜTLERİ VE

AMAÇLARI

1. Psikolojinin Ölçütleri ÖLÇÜT

hh Temelde tüm psikolojik olaylar beynin ve sinir sisteminin etkinliği sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle davranış ile beyin ve sinir sistemindeki olaylar arasında bağlantı göz ardı edilemez. hh Temsilcisi Adolf Meyer'dir.

Gözlenebilirlik

Ölçülebilirlik

Psikoloji gözlenebilir olgu ve olaylar (davranışlar) üzerinden araştırmalar yapar. Doğrudan gözlenemeyen davranışları da dolaylı yoldan inceler.

Psikoloji belli bir davranışı etkileyen çevre koşullarını ve uyarıcıları ayrıntılı bir biçimde tanımlayıp ölçmektedir. Psikoloji ölçülebilir davranışları öncelikle inceler

2. Psikolojinin Amaçları hh Psikolojinin amaçları dört grup altında toplanabilir.

Biyolojik yaklaşım insanın beyin yapısını önemser.

4


a) İnsan davranışlarını tanıma ve tanımlama

b) İnsan davranışlarını anlama ve açıklama

c) Davranışları önceden kestirebilme

d) Davranışları etkileme ve denetleme


hhD. PSİKOLOJİNİN YÖNTEM VE

TEKNİKLERİ P

hh Bilimsel yöntem, bilimlerin insanı ve doğayı açıklamak üzere izledikleri sistemli yola verilen addır. hh Bilimler araştırma konularıyla ilgili verilerin toplanmasında bazı araçlara başvurur. Bu araçlara araştırma tekniği ya da ölçüm aracı adı verilir.

Bilimsel Yöntem

S İ

Gözlem

K Test

O L

Tarama teknikleri Anket

O J İ N İ

Telkin

Y

hh Bilimsel yöntem beş aşamada gerçekleşir. Bunlar:

Rüya çözümlemesi

Deneysel Yöntem Deney grubu

Bağımlı Denek

T E

Bağımsız

Değişkenler

N

değişken

hh Psikolojide kullanılan teknikler şunlardır:

Denetimsiz

değişken

İ

Ara değişken

K

e) Yasa: ● Tekrarlanan gözlem ve deneyler sonucu elde edilmiş, akla uygun, yanlışlanma olasılığı olmayan bilgilerdir.

Denetimli

K

d) Kuram (Teori): ● Hipotezlerin deneyle kısmen doğrulanmış hâlidir. Teoriler kanıtlanamazsa değiştirilebilir ya da terk edilebilir.

Kontrol grubu

E

c) Deney: ● Olayların yapay olarak araştırmacının hazırladığı koşullarda, laboratuvarda oluşturulup incelenmesidir.

M

V

b) Hipotez: ● Gözlenen olaylar arasındaki bağlantıların kavranıp tanımlandırılması ve sınıflandırılması sonucu ulaşılan geçici çözüm denemesidir.

Serbest çağrışım

T E

a) Araştırılacak konunun saptanması ve gözlem: ● Araştırmacı cevabını merak ettiği konuyu belirler ve o konunun sınırlarını çizer. Sonra konuyla ilgili gözlemler yapar.

Ö N

hh Psikoloji pozitif bilimlerin kullandığı bilimsel yöntemlerden yararlanır. Ayrıca test, anket, görüşme ve vaka incelemesi gibi teknikleri kullanır.

Klinik teknikler Hipnoz

N

1. Bilimsel Yöntem

a) Doğal Gözlem: ● Araştırmacının olaya hiçbir katkıda bulunmadan, olanı olduğu gibi incelemesidir.

L E

İlişkisel Yöntem

R İ

Korelasyon

● Doğal gözlemin bazı sakıncaları vardır. Gözlenen olay aynı olduğu halde bilim insanları olaya farklı yorum getirebilirler.


5

PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM ● Doğal gözlem çok zaman alır ve genellikle hemen kullanılacak bilgiler vermez.

b) Sistematik Gözlem ● Test ve anket gibi belli teknikler ve çizelgeler kullanılarak yapılan gözlemdir.

Deneysel yöntem hayvanlar üzerinde de uygulanır. ● Bu gözlemle araştırmacı konuyu kısa sürede, sistemli ve nesnel bir biçimde ele alarak daha kesin bilgiler elde eder.

c) Vaka Çalışması ● Bireyin geçmişinde yer alan olayların yakın çevresinden ve ailesinden bilgi alınarak incelenmesi yoludur.

Örnek 4:

hh Olay ve nesneler arasındaki nedensellik ilişkilerinin ortaya çıkarılmasına sağlayan bilimsel araştırma yöntemine "deneysel yöntem" denir. hh Deneysel yöntemle ilgili kavramlar şunlardır: a) Deney: Laboratuvarda olayların yapay olarak araştırmacının

Bir psikolog yardımcı olmak istediği bir bireyin eski yaşantıları, çevresi, dosyaları ve buna benzer birçok detaylar incelenerek, derinlemesine araştırma yaparak elde ettiği bilgilerle çalışma yapmaktadır.

hazırladığı koşullarda gerçekleştirilmesidir.

Yukarıda psikolog aşağıda yer alan psikolojinin hangi yöntemini kullanmaktadır?

d) Denek: Psikoloji deneylerinde üzerinde deney yapılan orga-

A) Vaka incelemesi

B) Deney

e) Değişken: Bağımlı ve bağımsız değişken üzerinde etkili olan

C) Anket

D) Doğal gözlem

değişkenlerdir. Değişken kendi içinde ayrılmaktadır. Bunlar:

E) İlişkisel çalışma

Kişinin geçmiş yaşantısının ve çevresinin araştırıldığı araştırma yöntemi vaka incelemesidir. Cevap: A

d) Anket ● Bilgi verecek kişinin, doğrudan kendisinin okuyarak yanıtlayacağı sorulardan oluşan soru kağıtları kullanılarak yapılan bir araştırma tekniğidir.

● Anketin geçerliliği; soruların iyi hazırlanmış olmasına, cevaplayanların samimi olmasına, soruların kimlere uygulandığına ve elde edilen sonuçların ne ölçüde genelleştirileceğinin iyi bilinmesine bağlıdır.

b) Deney Grubu: Üzerinde deney yapılan gruptur. c) Kontrol Grubu: Hiçbir koşulu değişmeyen gruptur.

nizmaya verilen addır.

● Bağımlı Değişken: Bağımsız değişkene bağlı olarak değişen özelliklerdir. ● Bağımsız Değişken: Deneyde değiştirilen özellik ya da özelliklerdir. ● Denetimli Değişken: Bağımsız değişkenle bağımsız değişkeni etkileyebileceği önceden bilinerek denetim altına alınan değişkenlerdir. ● Denetimsiz Değişken: Gözlenebilen farklı değerler alabilen özelliklere denir. ● Ara Değişken: Deney sırasında ortaya çıkan, bağımlı değişken üzerindeki etkisi önceden kestirilemeyen değişkenlerdir. hh En az bir bağımsız ve bir bağımlı değişkeni olmayan bir deney düşünülemez. Deneyde etkenlerin kontrol altına alınması gereklidir.

Öğretmen Sorusu

2. Deneysel Yöntem

Psikolojide deney yapılırken, her yönden eşlenmiş deney grubu ve kontrol grubu oluşturulmasının amacı nedir?

İki grubun karşılaştırmasını yaparak bağımsız değişkenin etkisini görmek.

6


PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM hh Deneyi yapan kişilerin davranış biçimi, denekler tarafından nasıl algılandığı, deneklere ipucu verip vermedikleri ve umut kurucu olup olmadıkları da deney koşullarını etkilediğinden kontrol altında tutulmalıdır.

Örnek 5: Bir eğitim kuruluşu, okul öncesi eğitimin, çocukların okul dönemi başarısı üzerindeki etkisi araştırıyor. Bu amaçla aynı şehirde sosyo-ekonomik durumu benzer üç mahalle seçiyor. Birincisinde yalnızca çocuklar okul öncesi eğitim görüyor. İkincisinde, hem çocuklar eğitim görüyor hem de annelere çocuğuyla ilgili eğitimler veriliyor. Üçüncü mahallede ise okul öncesi eğitimle ilgili çalışma yapılmıyor. Daha sonra bu çocukların okul dönemindeki başarı durumları izleniyor. En başarılı olanların, ikinci mahalledeki çocuklar olduğu saptanıyor. Buna göre, yapılan araştırmayla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

hh Korelasyon kat sayısı +1 ile -1 arasındadır. Sıfır sayısına yaklaştıkça korelasyon azalır. Sıfır sayısı, iki veri arasında korelasyonun olmadığını gösterir. hh 0,80 ve 0,90 lık korelasyon yüksek, 0,40 ve 0,60 arası orta, 0,20 ve 0,30 arası düşüktür. hh Korelasyon birlikte artan ya da birlikte azalan değerleri gösteriyorsa korelasyon katsayısı pozitiftir. Değişkenlerden birinin değeri artarken diğerininki azalıyorsa korelasyon katsayısı negatiftir.

hhE. ETİK İLKELER hh Etik ilkeler evrensel kabul göre ahlak ilkeleridir. Etik ilkelere ne derece saygı gösterildiği ve uyulduğu, her ülkedeki yaptırım gücü kuruluşlar tarafından takip edilmektedir. hh Psikolojide uyulması gereken etik ilkelerin bazıları şunlardır: 1) Psikolog araştırmaya katılanlardan, onları herhangi bir şekilde filme almadan ve kaydetmeden önce izin almalıdır.

A) Okul başarısı bağımlı değişkendir. B) Okul öncesi eğitim bağımsız değişkendir.

2) Psikolog araştırmaya katılım için aşırı ya da uygunsuz ekono-

C) Üçüncü mahalle kontrol grubudur.

mik teşvikler sağlamaktan kaçınmalıdır.

D) Birinci ve ikinci mahalle deney grubudur.

3) Araştırmadan çıkan sonuçlar herhangi bir amaç için değişti-

E) Değişkenler arasında ilişki olmadığı anlaşılmıştır.

rilmemelidir.

Deney sonucunda bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerinde etkisi olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle değişkenler arasında bir ilişkinin olmadığı doğru değildir. Cevap: E

3. İlişkisel Yöntem hh İlişkisel yöntem, matematiksel olarak ifade edilebilen verilerin elde edilmesinde, sınıflandırılmasında ve sunulmasında kullanılan bir yöntemdir.

4) Araştırmalarda katılımcılara acı ya da stres verecek durumlar önceden açıklanmalıdır. 5) Araştırmanın sonuçları katılımcıya açıklanmalıdır. 6) Hayvan deneylerinde eziyet edilmemelidir.

hh İstatistikle, olgular arasındaki ilişkiler tablo, grafik gibi yollardan ortaya konulur. İlişkisel yöntemlerin başında korelasyon gelir. hh "Korelasyon" bir değişkenin değeri değişirken bir diğer değişkenin de değerinin değişmesi anlamına gelir. hh Örneğin zekâ bölümü yüksek insanların matematik becerisinin yüksel olması arasında bir korelasyon var demektir.

Skinner'in edimsel koşullanma deneyleri


7


hhF. PSİKOLOJİNİN ALT DALLARI PSİKOLOJİ

hh Doğumdan ölüme kadar yaşa bağlı olarak ortaya çıkan davranış değişmelerini, ahlaki görüş ve değer yargılarının kazanılmasını, olgunlaşma dönemlerini, bilişsel dönemin aşamalarını inceler.

c. Sosyal Psikoloji Temel Bilim Alt Dalları

Uygulamalı Alt Dalları

Deneysel Psikoloji

Eğitim Psikolojisi

Gelişim Psikolojisi

Sağlık Psikolojisi

Sosyal Psikoloji

Klinik Psikoloji

Bilişsel Psikoloji

Endüstri ve Örgüt Psikolojisi

hh Birey - toplum etkileşimini inceleyen psikoloji dalıdır.

hh Başka insanları nasıl algıladığımız, onların bize nasıl tepki gösterdikleri, toplumsal durum ve ortamlardan nasıl etkilendiğimiz üzerinde durur.

Spor Psikolojisi Trafik Psikolojisi Din Psikolojisi Adli Psikoloji

1. Psikolojinin Temel Bilim Alt Dalları a. Deneysel Psikoloji hh Veri üretmede, yorumlamada ve açıklamalara ulaşmada kullanılan alandır. hh Duyum, algı, bellek, öğrenme, güdü gibi psikolojinin temel konularından ve davranışın fizyolojik temellerinin belirlenmesi gibi alanlarda inceleme yapar.

Sosyal psikoloji grup içindeki bireyi inceler.

d. Bilişsel Psikoloji hh Bellek, algılama, düşünme, hatırlama ve unutma, problem çözme gibi bilişsel süreçlerle ilgili deneysel araştırmalar yapar.

2. Psikolojinin Uygulamalı Alt Dalları a. Eğitim Psikolojisi hh Eğitim psikoloğu insanların nasıl öğrendiğini ve etkili öğrenmenin nasıl gerçekleşebileceği üzerine yoğunlaşır.

hh Psikologların kullanacağı ölçüm araçlarını geliştirir.

b. Gelişim Psikolojisi

hh Her yaştaki insanın eğitimi için gerekli araç - gereç ve yöntemleri geliştirirler.

hh Kişinin yaşına uygun düşünme ve davranışlarını, yaş gruplarına uygun davranış değişmelerini ele alır.

hh Becerileri değerlendirir ve eğitim programlarının düzenlenmesine yardımcı olur.

8



b. Sağlık Psikolojisi hh Hastalıkların önlenmesi ve sağlığın sürdürülebilmesi için araştırmacı ve uygulamacı olarak çalışırlar. hh Sağlığı ve hastalığı etkileyen biyolojik, psikolojik ve sosyal etmenlerle ilgilenirler. hh İnsanların hastalıkla nasıl baş edebildikleri, neden bazı insanların tıbbi önerilere uymadıkları, acının en etkili biçimde nasıl denetlenebileceği ve kötü alışkanlıkların nasıl değiştirileceği ile ilgilenirler.

hh Sağlık hizmetleri alanlarındaki iletişim becerileri, sağlık eğitiminin yaşam kalitesini yükseltmedeki rolü, okul çağındaki çocuklara verilecek bedensel, psikolojik ve sosyal destekle ilgilenirler.

Biyolojik ve psikolojik sağlık bir bütündür.

c. Klinik Psikoloji hh Klinik psikoloji davranış bozuklarının teşhis ve tedavisi ile uğraşan alandır.

hh Günümüzde davranış bozukluklarının tedavisinde psikolog ve psikiyatristler bir arada çalışmaktadır.

hh Üretimi artırmak, çalışanların motivasyonlarını yükseltme çalışmaları yapılır. hh İş analizi, işe yerleştirme, uyum, personel eğitimi gibi konularla ilgilenir.

e. Spor Psikolojisi hh Bireyin sporda başarılı olabilmesi, biyolojik yapısının yanında psikolojik durumuna da bağlıdır. hh Sporcunun hazırlanması, etkinliğini sevmesi, kaygıları, çevresi ile ilişkileri, motivasyonu ve spor yaptığı koşullar, stres gibi sporcuyu etkileyen konularla ilgilenir.

hh Bireysel ve takım performansını artırmakta, sporcuların zihinlerini gevşetip, yarışmaya hazırlanmalarında yardımcı olur.

Motivasyon, sporda başarıyı etkiler.

f. Trafik Psikolojisi hh Yaya ve sürücülerin trafikteki davranışlarının altında yatan psikolojik süreçleri inceler. Başlıca amacı, trafik kazalarını ve bunların sonucu olan ölümleri azaltabilmektir. hh Sürücülerin araç sürme eylemi sırasında algı, dikkat ve bilişsel süreçleri, kişilikleri, risk alma davranışları, tutumları ve duyguları ile ilgilenir.

hh Bireylere düşünme, duygu ver davranış düzeyinde yardım edip onların çevreleriyle daha uyumlu bir ilişki içinde olmalarını sağlamaya çalışır.

d. Endüstri ve Örgüt Psikolojisi

Öğretmen Sorusu

hh İşletmelerde çalışacak olan personelin seçiminde, iş yerlerinin çalışma şartlarının elverişli şekilde düzenlenmesinde çalışmalar yapmaktadır.

g. Din Psikolojisi hh Dinsel inançların birey psikolojisindeki işlevi, din değiştirmenin psikolojik boyutu, dini algıyı belirleyen psikolojik etmenler, konuyla ilgili bazı bilinç halleri ilgilendiği konulardır.

Klinik psikolog ile psikiyatrist arasında ne fark vardır?

Klinik psikolog psikoloji, psikiyatrist ise tıp eğitimi almıştır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9


h. Adli Psikoloji

2. Sağlık Kurumları

hh Suçlu kişilerin sorgulanmasında, suç işlerken içinde bulunduğu psikolojik etkenlerin ortaya konmasında ve suçluların topluma kazandırılmasında kullanılır.

hh Psikologlar kadın ve aile sağlığı merkezlerinde, kliniklerde ve hastanelerde görev yaparlar.

hh Çocuk mahkemelerinde ve suçlu çocukların rehabilitasyonu ile ilgili çalışmalar yapılır.

hh Davranış bozukluklarının tedavisinde psikolog ve psikiyatristler bir arada çalışmaktadır. hh Psikiyatristler tıp eğitimi almış olup psikoterapinin yanı sıra tıbbi tedavi yöntemlerini de kullanırlar. hh Psikologlar ise psikoloji bölümü mezunu kişilerdir. Normal insan davranışlarını ve anormal davranışların teşhis ve tedavisi ile ilgili çalışmalar yaparlar.

Suç işlemeyi etkileyen faktörler açığa çıkarılır.

hhG. PSİKOLOJİNİN İŞ ALANLARI 1. Eğitim Kurumları hh Her yaştaki insan eğitimi için gerekli araç, gereç ve yöntemleri geliştirir ve kullanılır. hh Yüksek teknik becerilerinin öğretimi, değerlendirilmesi ve düzenlenmesi konularında da eğitim psikologlarından yararlanılmaktadır. hh İşletmelerin insan kaynakları birimlerinde, eğitim ve danışmanlık firmalarında personel seçimi ve eğitimi konusunda çalışmalar yapılır. hh Çocuk, yuvalarında, huzur evlerinde, çeşitli firmaların halkla ilişkiler birimlerinde görev yapılır.

Psikologlar sağlık alanında çalışırlar.

3. Adli Kurumlar hh Yasal konulara ve sorunlara psikolojiinin ilkelerini uygulamak üzere hukuk ile psikoloji arasında kurulan ilişkiden doğan bir alandır.

hh Adli psikologlardan bazıları hem psikoloji hem de hukuk eğitimi alırlar.

hh Reklam ve pazarlama şirketlerinde görev yapılır.

hh Suçlu ve tanıkların davranışları duygusal strese maruz kalıp kalmadıkları konusunda mahkemelerde bilirkişi olarak çalışırlar.

hh Okullarda verilecek bilgilerin hangi sınıflara hangi yöntemlerle verileceği çalışmaları yapılır.

hh Boşanma davalarında eşlerin barıştırılması, çocukların velayeti gibi konularda çalışma yaparlar.

4. Askeri Kurumlar hh Okulda öğrencilerin tanınması, alan seçme ve mesleğe yöneltme, öğretmenlere eğitim semineri verme çalışmaları yapılır.

10


hh Askerlik alanında askeri araçları ve çeşitli silahları kullanacak kişilerin seçiminde çalışmalar yapılır.

PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM hh Askerlerin psikolojik sorunları, moral ve motivasyonlarının yükseltilmesi için çalışmalar yapılır. hh Askeri birliklerde dersler, kurslar, konferanslar, seminerler ve sempozyumlar düzenlerler.

hhH. PSİKOLOJİNİN DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ

PSİKOLOJİ

Fen Bilimleri

hh Birliklerin emniyet, kaza önleme ve sağlık görevini yapan personellerine yönelik eğitim programı düzenlerler.

Sosyal Bilimler

Biyoloji

Sosyoloji

Fizyoloji

Antropoloji

Zooloji

Ekonomi

Genetik İstatistik

1. Biyoloji ve Psikoloji Psikologlar askeri kurumlarda çalışırlar.

5. Araştırma Merkezleri hh Rehberlik ve Araştırma Merkezlerinde psikologlar ve rehberlik uzmanları eğitim - öğretim sürecinde ya da duygusal problemlerin çözümlenmesinde bireylere yardımcı olurlar.

hh Psikolojinin incelediği davranışlar her şeyden önce bir organizma tarafından gerçekleştirilmektedir. hh Organizmanın yapısını ve işleyişini bilmek davranışı anlamayı ve açıklamayı kolaylaştırır. Bu imkânı sağlayarak psikolojiye yardım olan bilim dalı biyolojidir. hh Bireyin ve sinir sisteminin yapısı ve işleyişini bilmek psikoloji için çok önemlidir. hh Biyolojiden alınan bilgiler sayesinde davranışlar daha kolay açıklanır. Duyu organlarının yapısını ve işleyişini bilmek, duyguları anlamak için gereklidir.

hh Şirketlerde, kamu kuruluşlarında yer alan kamuoyu ve tüketici davranışı araştırma merkezlerinde çalışırlar.

2. Fizyoloji ve Psikoloji

hh Ticari merkezlerde reklamların ve vitrinlerin düzenlenmesinde, tüketicilerin dikkatini çekme, tekrar ve zıtlık faktörlerini kullanarak duyu ve algıların uyarılması çalışmaları yapılır.

hh Fizyoloji; organizmanın iç organlarını ve iç salgı bezlerinin işleyişini inceleyen bir bilimdir.

6. Üniversiteler

hh Psikolojide davranışlar bazı durumlarda iç salgı bezleri ile açıklanır. Bunu yapabilmek için iç salgı bezlerinin kimyasal yapısı ile işleyişinin bilinmesi gerekir.

hh Psikologlar, akademik kariyer yaparak yüksek öğrenim kurumlarında araştırmacı ve öğretim görevlisi olarak görev almaktadırlar.

hh Psikoloji iç salgı bezlerinin kimyasal bileşimini analiz etmek için kimyadan, çalışma düzenini açıklamak için fizyolojiden yararlanır.


11


3. Zooloji ve Psikoloji hh Zooloji hayvanları çeşitli yönleriyle inceleyen bir bilim dalıdır. hh Eski çağlarda yaşamış ve günümüzde soyu tükenmiş birçok hayvan türü ve günümüzde yaşayan hayvanlar bu alanın konusunu teşkil eder.

50 40 30 20 10 10

hh Hayvan davranışlarını inceleyen psikoloji de zooloji ile ilişki içindedir. hh Üzerinde deney yaptığı ya da incelediği hayvanlarla ilgili olarak zoolojinin bulgularından yararlanır.

20

30

40

50

Psikoloji istatistik biliminden yararlanır.

6. Sosyoloji ve Psikoloji hh Sosyolojinin konusu da insandır. Toplum, insanların bir arada yaşamasından doğar. hh Psikoloji birey olarak insanı incelerken; onun etkilendiği çevreyi, kültürü, âdet ve gelenekleri, toplumsal ve ekonomik olayları göz ardı edemez.

hh Psikoloji insanı bir toplumsal gerçeklik içinde ele alır.

Ivan Pavlov hayvanlar üzerinde deney yapan ilk bilim adamıdır.

hh Sosyolojiyi ve psikoloji arasındaki yakınlıktan yeni bir dal olarak sosyal psikoloji doğmuştur.

4. Genetik ve Psikoloji

hh Sosyal psikoloji, bireyin toplumla ilişkisi sonucu ortaya çıkan davranışlarını inceler.

hh Genetik organizmalardaki kalıtım ve çeşitliliği ele alan bilim dalıdır.

7. Antropoloji ve Psikoloji

hh Canlıların kalıtımsal aktarım mekanizmalarını anlamaya çalışan modern genetik bilimi 19. yüzyıl ortalarında başlamıştır. Kalıtım birimlerine gen denir. hh Genetik organizmaların görünüşünün ve davranışının belirlenmesinde rol oynasa da organizmanın çevre ile etkileşimini de göz önüne almak gerekir. hh İnsanın ruhsal yapısı üzerinde hem kalıtımsal hem de çevresel etkenlerin rolü vardır. Bu nedenle de psikoloji ve genetik bilim dalları birbirleriyle ilişkidedirler.

5. İstatistik ve Psikoloji hh İstatistik işlemlerinin kullanılmadığı bir bilim düşünülemez. hh Matematik, bütün bilimlerde olduğu gibi psikolojiye de istatistikte kullanılan işlemlerin nasıl yapılacağı konusunda yol gösterir.

12


hh Psikoloji bugün yaşayan insanın davranışlarını geçmişte yaşamış insanın davranışlarıyla karşılaştırmak için antropolojiden yararlanır. hh Her ikisinin de konusu insan yaşayışıdır. Fakat psikoloji insan davranışlarını genel prensipler ile açıklamaya çalışırken antropoloji, geçmişte yaşanmış kültürleri inceler.

8. Ekonomi ve Psikoloji hh Ekonomi, insanların üretim, bölüşüm, tüketim etkinliklerini ve bu etkinliklerden doğan ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır. hh Ekonominin etkinliklerinden her biri insan davranışları açısından psikolojinin ilgisini çekmektedir. hh Psikolojinin elde ettiği bilgiler ekonominin birçok alanında özellikle endüstri ve ticarette geniş ölçüde kullanılmaktadır.


1.

Konu Testi - 1

Psikoloji iç ve dış nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan içsel ya da dışsal tüm insan eylemlerini kendine özgü yöntemlerle araştıran pozitif bir bilimdir.

4.

• A. Adler, davranışların temelinde üstünlük duygusu bulunduğunu,

Bu tanıma göre psikoloji bilimi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

• E. From, saldırganlık eğiliminin davranışları etkilediğini,

• S. Freud, cinsel dürtünün davranışlara yön verdiğini ileri sürmüştür.

Bu görüşlere dayanarak aşağıdaki genellemelerden hangisine ulaşılabilir?

A) Davranışların bir bütün olarak ele alındığı B) Deneysel olduğu C) Nesnel olduğu

A) İnsan davranışları karmaşık olduğundan açıklanamaz.

D) Yöntemli olduğu

B) İnsan davranışları içebakış yöntemiyle açıklanmalıdır.

E) Ruhu incelediği

C) İnsan davranışları birçok faktörden etkilenerek oluşur. D) İnsan davranışları doğuştan getirilen özelliklere göre şekillenir. E) İnsan davranışları bir bütündür.

2.

– İnsanın doğumla başlayan ve ömür boyu süren besin gibi doğal; güven, saygı, sevgi gibi ruhsal ve toplumsal gereksinimleri vardır. Bu gereksinimler insan davranışlarını etkiler.

– İnsana dıştan bakarak onun nasıl davranacağını kestirmek olanaksızdır. Çünkü insan cansız bir nesne değildir. Özgürce yaşamak ve özgürce seçmek gibi amaçları vardır. İnsanın bu amaçlarına ulaşıp ulaşamadığı ancak sezgi yöntemi ile bilinebilir.

Bu iki görüşü savunan psikoloji yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir?

5.

Bir deneyde yaşları, eğitim düzeyleri fiziksel özellikleri aynı; fakat zekâ düzeyleri birbirinden farklı dört grup oluşturuluyor. Bu dört gruba yüz sorudan oluşan iki ayrı test uygulanıyor. Yapılan araştırma sonucunda zekâ düzeyi arttıkça test başarısının da arttığı görülüyor.

Bu araştırmanın bağımsız değişkeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hümanist yaklaşım B) Davranışsal yaklaşım C) Psikodinamik yaklaşım

A) Yaş

B) Zekâ düzeyi

C) Test başarısı

D) Eğitim düzeyi

D) Yapısalcı yaklaşım

E) Fiziksel özellikler

E) Biyolojik yaklaşım

3.

6.

I. Doğa koşullarının saldırganlık davranışı üzerinde etkisinin olup olmadığı

Uzmanlar alıcıyı etkilemek için, reklâmları ilgi, merak ve kişisel eğilimlere göre düzenlerken “yazı, resim, müzik ve ışık” unsurlarını kullanırlar.

II. Besinlerin davranışları ne yönde etkilediği

III. Görsel ve işitsel algıların öğrenmeyi nasıl etkilediği

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki alanlardan hangisiyle ilgili değildir?

Bu araştırma konuları psikolojinin en çok hangi alt dalını ilgilendirir?

A) Sosyal psikoloji

A) Danışmanlık psikolojisi

B) Ticaret psikolojisi

B) Sosyal psikoloji

C) Endüstri psikolojisi

C) Deneysel psikoloji

D) Klinik psikoloji

D) Psikometrik psikoloji

E) Müşteri psikolojisi

E) Eğitim psikolojisi


13


7.

Konu Testi - 1

Karşılaştığı sorunlarla mücadele etmek yerine onları görmezlikten gelen ve en küçük sorunu bile abartarak güvensiz ve huzursuz yaşayan bir kişi, sorununa çözüm aramak için psikoloğa başvurur. Psikolog, kişinin sorunlarını anlamak için onunla duygu, düşünce ve davranışları konusunda yüzyüze konuşur ve sorunlarının giderilmesine yardımcı olur.

10.

I. Bir satıcının vitrini iyi düzenleyerek giysileri mankenler üzerinde sergilemesi

II. Gençlerin yeteneklerinin ve kişilik yapılarının hangi işe uygun olduğunun araştırılması

Bu iki konuyu da inceleyen endüstri psikolojisi aşağıdakilerden hangisiyle ilgilenmez?

Bu parçada söz edilen psikoloğun kullandığı yöntem aşağıdakilerden hangisidir?

A) İş verimi B) Yaşa bağlı gelişim basamakları

A) Deneysel yöntem

C) İş doyumu

B) Sistematik gözlem

D) Mesleğe yöneltme

C) Klinik yöntem

E) Müşterilerin nasıl dikkatinin çekileceği

D) Korelasyonel yöntem E) Betimleyici yöntem

8.

Psikoloji biliminin amacı insanların daha sağlıklı, bilinçli yaratıcı ve mutlu olmalarını sağlamaya çalışmaktır. Bu anlamda herkesin psikolojik kavramları ve süreçleri bilmesi insanlığa fayda sağlayacaktır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi psikoloji bilimini bilmenin yararlarından biri değildir?

11. “İnsan bilinci bir buz dağına benzer, bu dağın görünen ucu

bizim farkında olduğumuz, bilinçli olduğumuz yönüdür. Kişiliğin bölümleri olan idin tümü, üstbenliğin büyük kısmı ve egonun oldukça büyük bölümü bilinçaltındadır.”

Bu görüşü savunun psikoloji yaklaşımı aşağıdakiler-

A) İnsanların ne tür tepkiler vereceğini tahmin edebilme

den hangisidir?

B) Bireyin kendisinin ve başkalarının sorunlarına akılcı yaklaşabilme

A) Davranışsal yaklaşım

C) Davranışların temelinde bulunan duygu ve düşünceleri anlama

C) Hümanist yaklaşım

B) Biyolojik yaklaşım D) Bilişsel yaklaşım

D) İnsanların toplum içinde uyması gereken kuralları belirleme

E) Psikodinamik yaklaşım

E) Verileri gündelik yaşamı kolaylaştırmada kullanma

• Bir öğrencinin üniversiteye girmek için sınava hazırlanması bir davranıştır.

Davranışsal yaklaşımı savunan bu psikolog, çevresel olay ve durumların bireyin hangi yönü üzerindeki etkilerini incelemektedir?

B) Deneye etkisi olabilecek diğer değişkenleri kontrol altına alabilmek

A) Yapıp ettikleri

C) Deneyi araştırmacının hipotezine uygun olacak şekilde değiştirmek

B) Düşünme biçimi C) Akıl ve sağduyusu

D) Araştırma sonuçlarını tüm insanlara genelleyebilmek

D) Zekâ ve yetenekleri

E) Bilimsel şüphe yöntemini deney grubuna uygulamak

5. B

6. C

7. C

8. D

9. B

10. B

11. E

12. A


4. C

14

E) Öğrenme gücü 3. D

A) Araştırmayı daha az bir maliyetle bitirebilmek

• Bir öğrencinin üniversite yaşamının güzelliğinin düşünmesi bir davranış değildir.

2. A

Deneylerde bu yöntemin kullanılmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

12.

1. E

Psikolojik deneyler, çoğunlukla birbiriyle eşleştirilmiş gruplar üzerinde yapılır. Araştırılan davranışı etkileyen faktörler bakımından eşit durumda olan deney ve kontrol gruplarında, bir faktör değişiktir.

Cevaplar

9.


1.

Psikolojinin felsefeden ayrılarak bağımsız bir bilim olmasında aşağıdaki gelişmelerden hangisi diğerlerine göre daha etkili olmuştur?

Konu Testi - 2

4.

A) Psikoloji yaklaşımlarının ortaya çıkması

“Bir çocuk büyürken somut ve soyut kavramları hangi dönemde kullanmaya başlar?” sorusunun yanıtını araştıran psikoloji alt dalı ve yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir?

B) Psikoloji laboratuvarı kurularak deney yönteminin kullanılması

A) Sosyal psikoloji – Davranışsal yaklaşım

C) Ruhun varlığının birtakım yöntemlerle kanıtlanması

C) Gelişim psikolojisi – Bilişsel yaklaşım

D) Doğa bilimlerinin gelişmesi

D) Genetik psikoloji – Biyolojik yaklaşım

E) Felsefenin eski önemini yitirmesi

E) Eğitim psikolojisi – Geştaltçı yaklaşım

2.

Klinik psikologlar diğer psikoloji alanlarından gelen bilgileri alıp, belli bir bireye yönelik kendi değerlendirmeleri ile birleştirdikten sonra onu anlamaya çalışmakta, teşhis koyarak tedavi etmeye çalışmaktadırlar.

Buna göre klinik psikoloji diğer psikoloji alanlarından hangisi yönüyle farklıdır?

B) Klinik psikolojisi – Psikodinamik yaklaşım

5.

Doğa bilimleriyle ilgili genellemeler elde edilirken yeterli olan deney sayısı, insan davranışlarının incelenmesinde yetersiz olabilir.

Psikoloji biliminin daha fazla deney yapmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Deneysel çalışmalar yapmasıyla B) Toplum içindeki bireyi incelemesiyle C) Bireyin iş yaşamını araştırmasıyla D) Normalden sapan davranışları belirleyerek hastaları iyileştirmesiyle

A) İnsan davranışlarını etkileyen birçok faktör olması B) Her deneyin insanlar üzerinde yapılamaması

E) Bireylerin yeteneklerinin farkına vardırmasıyla

C) Daha fazla zaman ve maliyet gerektirmesi D) Araştırmacıların bilimin ahlaki ilkelerine uymamaları E) Yetişmiş bilim adamı sayısının az olması

3.

Bireyin ağlamasının da gülmesinin de nedenleri çok değişik olabilir. Sevinçten aşırı üzüntüye kadar iki uç arasındaki bir sürü nedenle birey ağlayabileceği gibi; sinirlerinin bozuk olmasından, çok sevinçli olmasına kadar birçok nedenle de gülebilir.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir?

6.

Bir ağacın nasıl büyüdüğünü görmek için, çeşitli yaşlardaki ağaçlara bakarız. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi edinmek için, bir tohum eker, büyüyünceye kadar izleriz. İnsan için de durum aynıdır. Davranış değişikliği, bütün yaşam boyunca süren bir oluşumdur.

Bu parçada sözü edilen örnekle aşağıdaki psikoloji alt dallarından hangisinin öneminden söz edilmektedir?

A) Her birey kendi kişiliğini özgürce kendisi oluşturur. B) İnsanların davranışlarına toplumsal çevre etkide bulunmaktadır. C) Bireylerin gelişim dönemlerini başarıyla tamamlayamamaları, ileriki yıllarda akıl sağlığını bozmalarına neden olur. D) İnsanların davranışları uyarıcı tepki bağına göre açıklanmalıdır.

A) Eğitim psikolojisi

E) İnsan davranışları bir bütünlük oluşturduğundan, sadece dıştan gözlenerek anlaşılamaz.

C) Klinik psikoloji

B) Gelişim psikolojisi D) Psikometrik psikoloji E) Sosyal psikoloji LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

7.

Bilimlerin elde ettiği sonuçların güvenilir olabilmesi, ancak temel bilimsel ilkelere uymalarıyla olanaklıdır. Diğer pozitif bilimler gibi psikoloji de birtakım temel ilkelere uymak zorundadır.

10. Bilişsel yaklaşım, insanın kendine ulaşan uyaranları işledi-

Aşağıdakilerden hangisi psikoloji bilimin güvenilirliğini engeller?

ğini, yorumladığını, tanımladığını ve ona göre davrandığını ileri sürer. Bu bakış açısında, insanın davranışlarını aktif olarak biçimlendirdiği anlayışı vardır. Bilişsel yaklaşımın bu görüşünün temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır?

A) Deney yöntemini kullanması

A) İnsan davranışlarına bilinçaltı ögeler yön verir.

B) Diğer psikologların araştırma sonuçlarından yararlanılması

B) İnsan bilinçli ve etkin bir varlıktır.

C) Araştırmalarda nesnellikten uzaklaşılması

C) İnsanların sadece dıştan gözlenebilen etkinlikleri bir davranıştır.

D) Araştırma evreninin sınırlarının belirlenmesi

D) İnsan davranışları bütün olarak ele alınmalıdır.

E) Bilimin ahlaki ilkelerine uyulması

E) İnsan ne olacağına özgür seçimleriyle karar verir.

11. Psikoloji, bir yandan davranışların organik temellerini an-

8.

Hamile bir bayanın eskisinden daha hassas ve alıngan olmasının nedeni olarak biyolojik yaklaşım, kandaki hormonal dengenin değişmesini gösterir.

Buna göre biyolojik yaklaşım insan davranışlarının açıklanmasında aşağıdakilerden hangisini önemsemektedir?

layabilmek için biyoloji, fizyoloji gibi bilimlerle; öte yandan, sosyal uyarıcıların davranışı nasıl etkilediğini incelerken sosyoloji, antropoloji gibi sosyal bilimlerle yakın etkileşim içindedir.

Psikoloji biliminin diğer bilimlerden yararlanmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bireyin fizyolojik özelliklerini

A) Psikolojinin genç bir bilim olması

B) Bireyin toplumsal çevresini

B) Tüm insan davranışlarına deney gibi güvenilir yöntemlerin uygulanamaması

C) Bireyin özgür olup olmamasını

C) İnsanların gizil yönlerinin açığa çıkarılmasının güç olması

D) Bireyin çevreye uyum sürecini E) Bireyin geçmiş yaşantısını

D) Davranışların diğer bilimleri ilgilendiren yönlerinin bulunması E) Davranışların tek bir nedene indirgenerek açıklanabilmesi

Buna göre, aşağıdaki değişkenlerden hangisinde pozitif ya da negatif korelasyon yoktur?

12. Psikodinamik yaklaşım insanın bugünkü davranışlarını anlamada, geçmiş yaşantıların incelenmesi gerekliliği üzerinde durur.

B) Tekrar sayısı – Hata sayısı

Buna göre, psikodinamik yaklaşımın aşağıdaki araştırma yöntemlerinden hangisine öncelik vermesi beklenir?

C) Gelir düzeyi – Gider düzeyi

A) Deney

B) Gözlem

C) İlişkisel yöntem

D) Anket

D) Duygusal olma – Mantıklı davranma E) Düzenli beslenme – Dürüst olma

5. A

6. B

7. C

8. A

9. E

10. B

11. D

12. E


E) Olay incelemesi 4. C

16

3. E

2. D

A) Zekâ düzeyi – Eğitim düzeyi

1. C

Korelasyon iki cins veri arasında karşılıklı ilişki anlamına gelir. Eğer korelasyon birlikte artan ya da birlikte azalan değerleri gösterir ise pozitif, biri artarken diğeri azalan değerler arasındaysa negatiftir. Eğer iki veri arasında hiçbir ilişki yoksa, korelasyon katsayısı sıfır olur.

Cevaplar

9.

LYS // PSİKOLOJİ PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I Davranış, Ergenlik, Duyum ve Algı

hhA. DAVRANIŞIN OLUŞUM SÜRECİ

2. Biyolojik Süreçler

hh "Uyarıcı" iç ve dış çevreden gelerek duyu organını harekete geçiren (enerji, olay ya da nesne gibi) herhangi bir güçtür.

a. Nöronların Oluşumu ve Sinirler

hh Uyarıcı yeteri kadar kuvvetli olunca duyu organlarını etkiler ve davranışa neden olur. hh Organizmada uyarıcılara karşılık meydana gelen davranışlara "tepki" adı verilir.

FÖY NO

02

hh Nöronların oluşumunun ilk aşamasında kalıtsal ve gelişimsel etkenler söz konusudur. Bu yapı bebeğin çevreye uyumunu kolaylaştırır.

hh Bebeklerde ilk yıllarda yoğun bir sinaps oluşumu vardır. Çevresel uyarılar bunların bazılarını koruyup geliştirirken bir kısmını yok eder.

hh Uyarıcı "U" ile tepki "T" ile ifade edilirse neden - sonuç ilişkisi olarak görülebilir.

hh Gelişmenin son aşamasında sinaptik bağlantılar kullanılmaya başlar.

hh Davranışlar üzerinde dışarıdan olduğu kadar organizmanın içinden gelen etmenlerin de rolü vardır.

hh Sinir hücresi ya da nöron sinir sisteminin temel fonksiyonel birimidir. Sinirsel uyarıları elektriksel ve kimyasal yolla iletir.

hh Duyum, algı, öğrenme, bellek hatırlama, kişilik gibi psikolojik süreçlerin tümü organizmanın davranışı etkileyen faktörlerdir.

hh Nöronlar ya da sinir hücrelerinin içi stoplazma ile doludur ve içinde çekirdek vardır.

hhB. PSİKOLOJİK VE BİYOLOJİK SÜREÇLER

hh Başka hücrelerden gelen uyarıları alarak diğer hücrelere iletirler. Her türlü davranış, beynin değişik bölgelerinde yer alan bir grup nöronun etkinliği ile gerçekleşir.

1. Psikolojik, Bilişsel, Duyuşsal, Hareket ve Zihinsel Süreçler

3. Beyin

hh Psikolojik süreçler; bilişsel duyuşsal ve hareketle ilgili süreçlerin tümünü kapsar.

hh Beyin, en karmaşık psikolojik davranışların gerçekleştiği merkezdir.

hh Bilişsel süreçler; algılama, akıl yürütme, hatırlama, soyutlama ve hayal etme gibi davranışlardır.

hh Beynin dışında bulunan beyin kabuğu (korteks) üzerinde gözlerden, kulaklardan, burundan ve kaslardan gelen mesajları değerlendiren ve yanıtlayan farklı alanlar vardır. Bu da farklı etkinlikleri aynı anda yapabileceğimiz anlamına gelir.

hh Duyuşsal süreçler; acı, sevgi, saygı, korku, coşku ve kıskançlık gibi davranışlardır. hh Hareketle ilgili süreçler doğrudan gözlenebilen tepkilerdir. hh Zihinsel süreçler; bilişsel ve duyuşsal süreçlerin tümüdür.

hh Beyindeki ön lob bilinçli düşünme, yan lob duyguları işleme, arka lob görme, şakak lobu ses ve kokuyu algılama işlevlerini gerçekleştirir.


1

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I hh Beyindeki omirilik soğanı nefes alma, yutma, sindirim ve kalbin çarpması gibi eylemler üzerinde etkilidir. hh Beyincik, bedenin dengesini hareketler arasındaki işbirliğini ve uyumu sağlar.

Kalıtım kromozomlar yoluyla geçer.

hhC. KALITIM VE ÇEVRE hh Çevre, insanların ve canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri, karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamdır. Canlılar arasında insan en gelişmiş beyine sahiptir.

4. Kalıtım hh Kalıtım, çoğalma sürecinde anne ve babada bulunan bazı niteliklerin genler yoluyla çocuğa geçmesidir.

hh İnsanın genetik yapısı, kromozom adı verilen ve hücre çekirdeğinde yer alan düz şekilde sıralanmış gen ya da kalıtım ünitesinden oluşur. hh Anne ve babanın kromozomlarındaki genler ne kadar çok birbirlerine benzerse anne, baba ile çocuklar ve kardeşler o kadar çok birbirlerine benzerler. hh Organizmanın genetik yapısı genotip, genetik ve çevresel etkenlerin yarattığı özelliklerin canlının dış görünüşündeki yansıması fenotip adını alır.

hh Genler, kimyasal olarak deoksiribonükleik asit (DNA) denilen yapılardan oluşur. hh Davranışın meydana gelmesinde aracılık eden sinir hücrelerinin hem oluşumu hem de aralarındaki iletişimin sağlanmasını DNA birimlerinden oluşan genlerin bir kısmı yönetmektedir.

2


hh Yaşam boyunca kazanılan deneyimler, çevre etkisiyle kazanılan bilgi ve alışkanlıklara "edinilmiş donanım" adı verilmektedir. hh Davranışların büyük bölümü üzerinde hem kalıtımın hem de edinilmiş donanımın etkisi vardır. hh Doğuştan donanım davranış için gerekli alt yapıyı, gizli gücü sağlar. Edinilmiş donanım ise bu gücün gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini tayin eder. hh Yaşamak çevreye uyma ve onu kendine uydurma işlevidir. Çevrenin fiziksel, sosyal ve kültürel boyutları vardır.

1. Fiziksel Çevre hh İnsan dahil tüm canlıların doğup barındıkları hayat boyu ilişkilerini sürdürdükleri ve cansız varlıklarla da paylaştıkları ortamdır.

2. Sosyal Çevre hh Belli bir yaşam biçimini sürdüren, birlikte yaşayan, aynı kültürü paylaşan, aralarında etkileşim bulunan insanların oluşturduğu çevredir.

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I

3. Kültürel Çevre hh Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları oluşturmada, sonraki nesillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların oluşturduğu çevredir.

hh Yeni doğan bebekte, birkaç hafta içinde bütün duyumlar işlevlerini gerçekleştirecek hâle gelir. Dokunma, tutma ve emme gibi basit hareketler yapar. hh Bilişsel süreç gelişmeye başlar.

hhÇ. YAŞAM BOYU GELİŞİM VE ÇALIŞ-

MA BELLEĞİ

hh Gelişim, döllenmeden ölüme dek organizmanın büyüme, olgunlaşma ve öğrenmelerinin etkisiyle sürekli bedensel, zihinsel ve psikolojik değişimlerdir.

2. Bebeklik ve Çocukluk

hh Olgunlaşma, kalıtımın etkisiyle organizmanın kendisinden beklenen işlevleri yerine getirebilecek düzeye ulaşmasını sağlayan biyolojik değişimleri kapsar.

hh Bir yaşına doğru bilişsel gelişim hızlıdır. Bellek oluşur. Yavaş yavaş kelimeler oluşur. İki ile beş yaş arasında sözcükler ve cümleler kullanmaya başlar.

hh Gelişim yaşam boyu devam eder. Büyümenin sonlanmasıyla ya da olgunlaşmayla tamamlanmaz.

hh "Gelişimsel görev", bir toplumda belli bir yaş dilimi için toplumsal açıdan uygun görülüp gerekli sayılan davranış özellikleridir. Bunlar her dönemde farklıdır ve başarılması gereken görevlerdir.

hh Doğumdan ölüme kadar ortaya çıkan fiziksel, bilişsel, duygusal gelişimler bir bütündür ve farklı dönemlerde gerçekleşir.

hh Bebekler renkli objeleri gözleriyle takip eder, nesneleri eline alıp inceler, kendisine bakan kişiyle duygusal bağ kurar, baş - kol ve bacak hareketleri oluşur.

hh Çalışma belleği, yaşlanmadan en fazla etkilenen bellek sürecidir. Çünkü yaşlılar, gençlere göre daha az bilişsel enerjiye ve kaynağa sahiptirler. hh Yaşlıların bilgileri bellekte uzun süre tutma gücü zamanla azalır. Bu nedenle yaşlılar, yeni bilgileri organize etme değerlendirme konusunda fazla başarılı olamazlar.

hhD. GELİŞİM DÖNEMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

1. Yeni Doğan hh Anne karnındaki bebeğin dört ve beşinci aylarında organizma yapısı tamamlanmaktadır. hh Yeni doğan terimi bu aylardan itibaren ve doğumdan sonraki ilk ayı kapsamaktadır.

hh İki yaşından altı yaşına kadar olan gelişimsel görevler; yürüme, yemek yeme, konuşma, cinsiyet farklılığını kavrama, okuma yazmaya hazır hâle gelme, vicdan gelişimi ve doğru ile yanlışı ayırmaya başlamaktır. hh Çocuklar üç yaşına kadar anneye bağımlı iken üç yaşından sonra bağımsız olmaya başlarlar. hh Beş ve on yaş arasında boy, bedensel güç ve bilişsel gelişim hızlıdır. Bağımlılık ilişkisi aileye bağlılığa dönüşür. hh Okul çağının gelişimsel görevleri; okuma - yazma, hesap yapma ve zaman kavramı becerileri kazanır. Cinsiyet rolü, arkadaşlık ilişkisi, vicdan, ahlak gibi değerleri oluşur.


3

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I hh Eski kuralların yıkılmasını, daha çağdaş kurallara uyulması gerektiğini savunurlar.

c. Bilişsel Değişmeler hh Duygulardaki aşırılık, sevgi ve nefret ikilemleri yaşandığı bir dönemdir. hh Yaşadığı duyguları sadece kendisinin yaşadığını, bütün zorlukları kendisinin yaşadığı ben merkezli (ego-centrizm) bir dönemdir. Okul çağında hızlı bir gelişim vardır.

3. Ergenlik Dönemi hh Ergenlik dönemi, çocuklukla yetişkinlik arasında yer alan bir dizi gelişimsel değişiklikleri içeren bir geçiş dönemidir. Ergenlik döneminin gelişimi üç bölümde incelenebilir.

hh Güven ve güvensizlik duyguları bir arada yaşanır. Güven duygusu yaşadığı ani bir başarısızlıkta güvensizliğe dönüşebilmektedir. hh Bir alana ya da konuya duyulan ilgi kısa zamanda ilgisizliğe dönüşebilir. Kararsızlıkların ve karamsarlığın yoğun yaşandığı bir dönemdir. hh Bir gruba ait olma, popüler olma, aileden olmayan bir yetişkini model olarak görme, aileyi dışlama söz konusudur.

a. Fiziksel Değişmeler hh Bedensel ve fizyolojik değişmelerin yaşandığı bir evredir. hh Boy ve kiloda artış görülür. Kol ve bacakların hızla uzaması beden oranlarının değişmesi nedeniyle çarpma, düşme, kırma gibi kazalar sık yaşanır. hh İç organlarda büyüme ve gelişme, iç salgı bezlerinde artış görülür. hh Ses değişir, cinsiyet hormonları faaliyetlerini artırır.

hh Ergenlik döneminin gelişimsel görevleri; bedensel özelliklerini kabul etme, bağımsız bir kişilik oluşturma, mesleğe yönelme, toplumsal değer ve normları öğrenme, kendi cinsine uygun toplumsal rolü gerçekleştirmedir.

Örnek 1: Aşağıdakilerden hangisi, gelişimin çok boyutlu oluşuna örnektir? A) Özlem, iki yaşına geldiğinde güvenilir bir bağlanma geliştirmiş ve aynı zamanda kullandığı sözcük sayısı da artmıştı.

b. Sosyal Değişmeler

B) Özlem'in gelişimi, büyükannesinin de onlarla yaşıyor olmasından bir hayli etkilendi.

hh Bu dönemde toplumsal konu açısından belirsizlikler yaşanır. Bazen küçük, bazen büyük gibi davranması istenir.

C) Geçen süre zarfında Özlem'in hem boyu ve kilosu arttı hem de vücut özelliklerinde önemli değişiklikler oldu.

hh İleriye dönük hedeflerde kararsızlık vardır.

D) Özlem, oyun oynarken bebeklerini ve oyuncak çay takımlarını seçmeye başladı.

hh Toplumsal kurallara karşı gelme ve kuşaklar arası çatışma görülür. Kurallara karşı çıkınca çevresi ve ailesi tarafından tepkiyle karşılanır.

E) Özlem, artık yuvarlanan topunu almak için koltuğun arkasına girmeye çalışıyor. Güvenilir bir bağlanma gerçekleştirmesi duygusal, sözcük sayısının artması bilişsel ve fizyolojik gelişimi gösterir. Cevap: A

4



d. Kimlik Oluşumu

Özdeşleşmenin Başarılması Aşaması ● Ergen kendisine yakın bulduğu, beğendiği kişi ya da kişilerin rollerini, davranışlarını, kendi kimliği ile bağdaştırarak bir özdeşim kurar.

hh Kimlik; bireyin kendine özgü duyguları, değer yargıları ve davranışlarının geçmiş yaşantıların bıraktığı izlerle oluşturduğu bütüne denir.

Örnek 2: Birçok fiziksel ve psikolojik değişimin yaşandığı bir gelişim evresi olarak tanımlayabileceğimiz ergenlik dönemine ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

hh Ergenin kendisi ile ilgili sahip olduğu bütün değerler ve özellikler onun kimliğini belirler. Yaşantısından kattığı her tür deneyim birer iz olarak kimlikte yerine alır.

A) Bireyler bu dönemde üremeyi gerçekleştirebilecek biyolojik olgunluğa ulaşır.

hh Kimlik gelişiminin aşamaları şunlardır:

Dağınıklık (Belirsizlik) Aşaması

B) Bu dönemde bireylerin boy ve kilosunda hızlı bir artış görülür.

● Ergenin nasıl bir kimlik oluşturacağına ilişkin belirgin ve kararlı bir seçimi yoktur.

C) Fiziksel büyümenin farklı beden bölgelerinden farklı zamanlarda gerçekleşmesi sakarlık problemlerine yol açabilir.

● Belirsizlik aşaması ergeni gerginleştirdiği için tartışmacı ve sert bir tutum takınır.

E) Fiziksel gelişimin en yoğun olduğu dönem cinsiyete göre farklılık gösterir.

Bağlılık (İtaat) Aşaması ● Ergen toplumun, çevrenin ve ailenin kurallarını hiç sorgulamadan olduğu gibi kabul eder ve bağlanır. ● Bu tür bir kimlik kazanımı ergenin zihinsel yapısındaki soyut düşünebilme yeteneğini etkileyebilir. ● Ergen bu dönemde kalırsa buna "erken kapanma" adı verilir. Kızlarda görülen erken yaştaki evliliğin nedeni çevresinin ona benimsettiği bağımlı, itaatkâr kimlik olabilir.

D) Ergenlerin çoğu kaygı verici denemeler yapar ve bu sürekli bir soruna neden olur.

Ergenlerin çoğunun kaygı verici denemeler yaptığı doğru değildir. Cevap: D

Kuşak Çatışması ● Eski nesil, kendi değerlerine sımsıkı bağlanıp yenileri görmezden gelirken gençler her zaman yeniliklerden yanadır. ● Yeni değerleri benimsemeye eğilimli olan ergenle daha yaşlı kuşak olan anne, baba ve yetişkinler arasında yaşanan anlaşmazlığa "kuşak çatışması" adı verilir.

Askıya Alma (Geri Çekilme) Aşaması ● Kimliğini bulma çabasındaki ergen kimlik oluşumunu tamamlayamadığını düşünüp geçici bir süre erteleme ya da yeni arayışlara girme yolunu seçer. ● Bu durum bir arayış evresidir. Arayış süreci devam ederken ergenin bunalımı daha da artar.

Öğretmen Sorusu

● Kimlik bunalımı atlatılamazsa uyum daha fazla bozulur ve kimlik karmaşası ortaya çıkar.

Ergenlik döneminde aşırılıklar yaşanır.

Kimlik oluşumunu neler etkiler?

Kalıtım, aile, toplumsal çevre, eğitim LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

5


4. Yetişkinlik

2. Lawrens Kohlberg

hh Kimliğin kararlılık kazanması,toplumsal rollerin bütünüyle benimsenmesi yetişkinlikte gerçekleşir.

hh İnsandaki gelişim evrelerini üç aşamaya ve onları da kendi içinde altı ahlak evresine ayırmıştır.

hh Birey ilgi duyduğu alanda çalışır, meslek seçimi ve eş seçimi gerçekleşir. hh Bilişsel süreç sabit kalır. İleri yetişkinlik yıllarında yavaş yavaş basit sağlık problemleri ortaya çıkmaya başlar.

Gelenek öncesi düzey G E L

hh İleri yetişkinlik dönemi aile ilişkilerinin, mesleki sorumluluğun ve üretkenliğin verimli olduğu yıllardır.

5. Yaşlılık

İ Ş İ

Birinci evre Ceza ve itaat evresi İkinci evre Göze göz, dişe diş evresi Geleneksel düzey

hh Yaşlılıkta roller azalır, yaşam standardı düşer ve yaşlılık boş zamanın çok olduğu yıllardır.

M

hh Bütün duyularda düşüş görülür. Mekan algısı, bireyin dengesinde azalma olur.

E

Kişiler arası uyum evresi

V

hh Davranışlar yavaşlar, refleks ve tepkiler daha yavaş daha az etkili olur.

Dördüncü evre

R

Yasa ve kurallara uyum evresi

Üçüncü evre

E L

hhE. BİLİŞSEL VE AHLAKİ GELİŞİM KURAMLARI

1. Jean Piaget hh Gelişim evrelerini 4 aşamaya ayırmıştır. hh İlk dönem "duyu-hareket dönemi"dir. Bebek iki yaşına kadar ilgisini çeken şeylerin yanına gider ve dokunur. Her şeyi tehlikesiz sayar. hh İkinci dönem "işlem öncesi dönem"dir. 2-6 yaş arasıdır. Bilgi sistemli biçimde işlenmez, bir durumun sadece bir yönü ele alınır.

E R İ

Gelenek sonrası düzey Beşinci evre Evrensel ahlaka uyma evresi Altıncı evre Kişisel ahlaki değerler evresi

hhF. DUYUMUN ÖZELLİKLERİ hh Duyu organları yoluyla iç ve dış çevreden gelen uyarıcıların alınarak sinirler yoluyla beyne ulaşmasına duyum denir.

hh Üçüncü dönem "işlemler dönemi"dir. 7-12 yaş arasıdır. Bilgi sistemli biçimde verilirse sistemli ve mantıklı işlenebilir.

hh Görme, işitme, tat alma, dokuna ve koklama olmak üzere beş duyumuz vardır.

hh Dördüncü dönem "soyut işlemler dönemi"dir. 12 yaş üzerini kapsar. Varsayımlar kurulabilir, mantıksal sonuçlar çıkarılabilir, karmaşık sorunlar sistemli biçimde çözülebilir.

hh Organizmanın durumu hakkında bizi bilgilendiren üç duyuma daha sahibizdir. Bunlar; kas ve hareket duyumu, hâl duyumu, denge duyumudur.

6



1. Görme Duyumu hh Görme merkezi sinir sisteminin işlevi sonucu gerçekleşir. Beynimizin görme ile ilgili bölümü arka kısımdaki sağ ve sol yarım kürelerdir. hh Görme duyumu organı göz, uyarıcısı ışıktır. Işık uyaranları gözün kornea ve saydam tabakasından geçerek merceğe gelir; mercek bu ışığı retina üzerinde odaklaştırır. Bu yolla beyindeki görme merkezi uyarılmış olur.

hh Burun boşluğunun üst kısmında, üzerinde sürekli nemli ve tüylü olan koku hücreleri ile bunların bağlı olduğu sinir hücreleri vardır. Bunların uyarıcıları beyindeki koku merkezine iletmesi ile koku duyumu meydana gelir. hh Koklama duyumu ile tatma duyumu arasında önemli bir ilişki söz konusudur. Tatma algısı, koklama duyusu ile birlikte gerçekleşir.

5. Dokunma Duyumu hh Dokunma duyumu derinin bir şeye dokunması ya da deri üzerine basınç yapılması ile meydana gelir.

hh Göz bebeğinin büyüyüp küçülmesi ışığın ayarlanmasına yarar. Yüksek ışıkta göz bebeği küçülür, az ışık olduğunda ise büyür.

hh Duyum iç deride bulunan ince sinir ipliklerinin uyarıcıları alıp beyne ulaştırması ile gerçekleşir.

2. İşitme Duyumu hh İşitme, organizmanın nesnelerin titreşimi sonucu ortaya çıkan sesleri duyma yetisidir. hh Nesnelerin titreşimi hava aracılığı ile kulağa ulaşır. Kulak üç bölümden oluşur.

hh Bedenimizi saran derinin her tarafı aynı duyarlılıkta değildir. Parmak uçları ile dudaklar daha duyarlı iken sırt bölgesi daha az duyarlıdır.

3. Tat Duyumu

6. Kas, Hâl, Denge ve Diğer Duyumlar

hh Tatma duyumunun organı dil ve kısmen de damaktır. Uyarıcısı ise sıvı maddeler ile tükürükte eriyebilen kimyasal maddelerdir.

Kas ve Hareket Duyumu: Duyu organlarının durumunu, vücut duruşunu, el ve ayakların pozisyonunu bildirir. Bu duyumlar iskelet kaslarında, kasları kemiğe bağlayan kirişlerde ve eklemlerde bulunurlar.

hh Dil birçok girinti ve çıkıntıdan oluşmuştur. Dilde ayrıca tat uyarıcısına duyarlı ve tüylü olan tat hücreleri vardır. hh Dil tatma dışında; sıcak, sığuk, acı, sızı ve basınç duyularına

Hâl Duyumu: Açlık, tokluk, susuzluk, yorgunluk ve mide bulantısı gibi duyumlardır.

da sahiptir.

Denge Duyumu: Beyincik ve iç kulaktaki bulunan duyumlardır. Acı ve Ağrı Duyumu: Uyarıcının derideki sinir uçları tarafından alınıp beyne iletilmesi ile oluşur. Görmesek, işitmesek ve duymasak kendimizi nasıl hissederdik?

4. Koklama Duyumu hh Koklama duyumunun organı burun, uyarıcısı ise gaz haline gelmiş kimyasal maddelerdir. Bu kimyasal maddelerin duyu organı aracılığı ile fark edilmesine koklama duyumu denir.

Sıcaklık ve Soğukluk Duyumu: Bu duyumlar deri üzerindeki farklı türden duyarlı noktalar yolu ile hissedilir. Hiçbir şeye dokunmadan da soğukluk ve sıcaklığı algılarız. Basınç Duyumları: Deri altı dokularda bulunan iki cisimcikten biri hafif basıncı, ikincisi ağır basıncı alır.


7


7. Duyum Eşiği

hh Organizma sürekli olarak çeşitli uyarıcıların etkisi altındadır. Zaman zaman bu uyarıcıların miktarı azalabilir ya da çoğalabilir.

hh Organizmanın bir uyarıcıyı fark etmeye başladığı noktaya "duyum eşiği" denir.

hh Duyu organlarının bir uyarıcıyı fark etmeye başladığı en alt noktaya "alt eşik" uyarımın artık fark edilemeyecek kadar şiddetlendiği en üst seviyeye de "üst eşik" denir. hh Organizma alt eşik ile üst eşik arasındaki uyarıcılara duyarlıdır. Tepkisini de bu eşikler arasındaki uyarıcılara gösterebilir. hh Şiddeti değişen bir uyarıcının veya iki farklı şiddetteki uyarıcının şiddetinin değiştiğinin anlaşılabilmesi için gerekli olan en az miktara "farklılaşma eşiği" denir.

hh Organizmayı etkileyen uyarıcıların miktarının azalıp çoğalması, organizmanın uyumunu zorlaştırır. Bu durumda organizma aşırı ya da yetersiz uyarılmanın etkisi altındadır.

1. Yetersiz Uyarılma hh "Yetersiz uyarılma", uyarıcıların duyum eşiğini geçmemesi ya da uyarıcıların organizmayı normal şiddet ve sürenin altında etkilemesi durumudur.

hh Uyarımın meydana gelmesi için uyarıcıların, duyum eşiğinin alt sınırını geçmesi gerekir. Eğer duyum eşiğini geçmezse uyarılma yetersiz olur ve duyum meydana gelmez. hh Organizmanın belirli bir sürede alışık olduğu toplam uyarıcı miktarı azaldığı zaman da yetersiz uyarılma söz konusu olur.

hh Hem duyum eşiği hem de farklılaşma eşiği insandan insana hayvandan hayvana farklılık gösterir.

Örnek 3: Hemen hemen her evde, işyerinde veya çoğu sokakta kablosuz internet bağlantılarının yaydığı radyo dalgalarına sürekli maruz kalmakta fakat bunları hiç fark etmemekteyiz. Yukarıdaki örnek aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir? A) Algı yanılması

B) Aşırı uyarılma

C) Fark eşiği

D) Duyum eşiği

E) Yetersiz uyarılma

Uyarıcıların organizmayı etkilemesi için duyum eşikleri arasında olması gerekir. Cevap: D

hhG. UYARILMA VE DAVRANIŞ hh İçimizden veya dışımızdan gelen ve duyu organları tarafından alınabilecek şiddette olan uyarıcıların organizmayı etkilemesine "uyarım" denir. hh Organizma yaşamını sürdürebilmek için içinde bulunduğu çevreye uyum sağlamak zorundadır.

8


hh Yetersiz uyarılma uzun sürdüğünde organizma çevresine uyumda zorlanır. Algılama bozuklukları başlar. Sanrılar (halüsinasyon) başlar ve davranış bozuklukları ortaya çıkar. Zihinsel işlevlerde gerileme görülür.

2. Aşırı Uyarılma hh İç ve dış uyarıcıların organizmayı normal şiddet ve sürenin üstünde etkilemesine "aşırı uyarılma" denir. Organizmanın normal etkinlikte bulunması için gereken miktardan çok uyarım olması demektir.

hh Sürekli ve şiddetli uyarıcılar (kuvvetli bir ışık, yüksek ısı ya da gürültü, aşırı açlık, susuzluk ya da ağrılar vb.) aşırı uyarılmaya neden olur. hh Aşırı uyarılmada uyarıcılar üzüntü, kaygı ve öfke gibi kişinin duygu ve düşüncelerinden de kaynaklanabilir. hh Aşırı uyarılmada birey zorlanır. Bundan kurtulmak için çaba gösterir. Kurtulamadığında organizma yorgun düşer ve çevresine uyumu azalır. hh Organizmada önce huzursuzluk ve gerginlik görülür. Bu durum devam ederse davranış bozuklukları ya da psikosomatik hastalıklar ortaya çıkar.

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I hh Duyarlılaşmada daha önce etkili olmayan, düşük uyarıcı şiddetlerinin etkili hâle gelmesi söz konusudur. hh Alışkanlık ve duyarlılaşmadaki ortak öge, uyarıcıların tekrarlanmasıdır.

hhG. ALGI, DERİNLİK ALGISI, ALGIDA

DEĞİŞMEZLİKLER Yüksek ses aşırı uyarılmaya neden olur.

3. Dengelenme hh Aşırı ve yetersiz uyarılma sonucunda, organizmanın bozulan uyumunu yeniden sağlama çabasına "dengelenme" denir.

1. Algı hh İnsan çevresindeki nesneleri, nesnelerin niteliklerini duyuları yolu ile tanır. İnsan, duyuları yoluyla elde ettiği bu uyarıcılara bazı anlamlar verir. hh Duyumların yorumlanarak anlamlı hâle getirilmesi sonucu algılama gerçekleşir.

hh Organizma uyarıcılarda değişiklik olursa tepkide bulunur. Bu tepkinin amacı uyumlu duruma dönmektir. hh Bir yandan yeni duruma uyum göstermeye çalışırken bir yandan da değişikliği gidermeye çalışarak çevresini kendisine uydurmaya çalışır. hh Örneğin aşırı sıcaklıkta vücudun terlemesi, soğuk havada titremesi dengelenmedir.

4. Alışma ve Duyarlılaşma hh Uyarıcıların sürekli ve şiddetli sunulması sonucunda, duyu organlarının bu uyarıcıları bir müddet geçtikten sonra fark etmemeye başlamasına "alışma" ya da "duyarsızlaşma" denir.

hh "Algı" insanın çeşitli uyarımları daha önceki yaşantılarının da etkisiyle anlamlı hâle getirerek tanıması demektir. hh Algının oluşumunda duyu organlarımızın yapısının ve işleyişinin rolü vardır. Fakat bundan fazla olarak duyuma bir anlam yüklediğimiz zaman algısı meydana gelir. hh Duyulan bir ses "uyarıcı"dır. Bu uyarıcının duyu organlarını etkilemesi ile "uyarım", duyu organlarının bu uyarıcıyı alması sonucu da "duyum" oluşur. Duyulan sesin telefon sesi olduğunun fark edilmesi ise "algı"dır.

2. Derinlik Algısı

hh Alışmada aynı etkiyi elde etmek için daha yüksek uyarıcı şiddetine gereksinim vardır.

Öğretmen Sorusu

hh Organizmanın alıştığı bir uyarıcının şiddetinde ya da özelliğinde bir değişiklik olduğunda ona karşı normal durumundakinden daha duyarlı hâle gelmesine "duyarlılaşma" denir.

a) Derinlik algısını yaratan çevresel etkenler şunlardır: ● Başka eşyanın önünü kapatan şeyler bize daha yakın olarak görünür. ● Bir nesneye yakınsak onu daha aydınlık ve parlak görürüz. ● Paralel olan çizgiler,bizden uzaklaştıkça birbirine yaklaşıyormuş gibi görünür.

Alışma ve duyarsızlaşma arasında ne fark vardır?

Alışma duyu organlarında, duyarsızlaşma duygularda oluşur. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9


b) Üç boyutluluğun diğer bir nedeni olan gözün yapısal özel-

likleri şunlardır:

hh Her iki gözün merceği de yakın bir cisme bakarken yassılaşır. Bu cisimlerin yakınlığı ve uzaklığı hakkında fikir verir. hh Uzak cisimlere bakarken iki gözün bakışları birbirine paralel olur ve yakın cisimlere bakarken iki gözün bakış doğrultusu birbirine yaklaşır. Aradaki açı nedeniyle cismin yakınlığı ve uzaklığı hakkında bir fikir edinilir. hh İki gözle ayrı açılardan alınan görüntüler, beynin görme merkezinde birleştiğinde nesneler üç boyutlu görünür.

● b) Büyüklük değişmezliği: Nesneler bizden uzaklaştıkça imgesi küçülür, fakat biz büyük olarak algılarız. Uzaktaki ağacı yine büyük olarak algılarız. ● c) Renk değişmezliği: Nesneler içinde bulunduğu mekânın aydınlatılmasına bağlı olarak farklı renkte görünür. Lacivert rengi karanlıkta siyah görünür ama biz yine lacivert olarak algılarız.

hhH. ALGIYI ETKİLEYEN ETKENLER 1. Algı Yanılmaları hh Günlük hayatta çoğu zaman bazı uyarıcıları olduğundan farklı algılarız. Algılamada oluşan yanlış değerlendirmelere "algı yanılması" adı verilir. ALGI YANILMALARI

İllüzyon

Halüsinasyon

Altıgenin içindeki küpü görebiliyor musunuz?

3. Algıda Değişmezlikler

Fiziksel İllüzyon

hh İnsanlar tanıdıkları ve bildikleri nesneleri, kendilerine farklı görünmesine rağmen eski normal halleri ile algılarlar.

Psikolojik İllüzyon

hh Çok uzaktan giden bir kişinin retinadaki görüntüsü küçük olmasına rağmen, biz onu normal boyutlarda algılarız. hh Daha önceden bildiğimiz nesnelerin farklı görünmelerine rağmen bizim onları aynı şekilde algılayışımıza "algıda değişmezlik" adı verilir.

hh İllüzyon: Var olan bir uyarıcının yanlış olarak algılanmasıdır.

hh Fiziksel İllüzyon: Algılanan uyarıcıdan kaynaklanan yanılsamalardır. Burada illüzyonun nedeni fiziki prensiplerle açıklanabilir. Aynı uyarıcı herkeste aynı algı yanılmasına neden olur.

hh Algıda değişmezlik üç şekilde olur: ● a) Şekil değişmezliği: Nesnelerin değişik durumlarda farklı şekillerde görünmelerine rağmen onları bildiğimiz şekilde algılama eğilimidir. Madeni bir paraya hangi açıdan bakarsak bakalım yine onu yuvarlak olarak algılarız.

10


İki sarı çizgi eşittir fakat üst-

Ortadaki yuvarlaklar eşittir fakat

teki daha uzun gözükür.

soldaki daha büyük gözükür.

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I hh Psikolojik İllüzyon: Psikolojik illüzyonlar bireyin kişilik özelliklerinden ve psikolojik durumundan kaynaklanan yanılsamalardır, kişiden kişiye değişir. Evdeki kağıt parçasını fare sanmak, yolda yürürken renkli bir kağıdı para olarak algılama birer psikolojik yanılsamadır.

c) Yakınlık: Yakın zamanda ve yakın yerde bulunan nesnelerin anlamlı bütünler hâlinde kavranmasıdır. d) Gruplama: İnsanlar çeşitli ipuçlarına dayanarak aldıkları uyarıcıları gruplayarak anlamlı bütünler hâlinde daha kolay algılarlar.

hh Halüsinasyon: Olmayan bir uyarıcıyı varmış gibi algılamadır. Bu çeşit algılamalar ağır ruh hastalarında, ateşli hastalıklarda ve uyuşturucu bağımlılarında görülen bir yanılsamadır.

2. Algıda Organizasyon hh Algıyı duyumdan ayıran en önemli fark algıda uyarıcıların anlamlı hâle getirilmesidir. hh Organizmayı etkileyen uyarıcılar anlamlandırılırken tek tek değil anlamlı bütünler halinde algılanır. hh Değişik uyarıcıların bir bütün haline getirilerek anlamlı kılınmasına "algıda organizasyon" denir.

e) Zıtlık: Uyarıcılar arasındaki zıtlık uyarıcıların olduğundan farklı algılanmasına neden olur. f) Tamamlama: Duyu organlarına gelen uyarıcılar arasındaki

hh Bir müzik parçası değişik nota, kelime ve cümlelerden oluşmuştur. Biz bunları tek tek değil anlamlı bütünler hâlinde kavrarız.

boşlukların tamamlanarak anlamlandırılmasıdır.

hh Algıda organizasyonu sağlayan etmenler şunlardır: a) Benzerlik: Birbirine benzeyen nesneler bir bütün hâlinde algılanırlar. b) Devamlılık: Birbirini takip eden uyarıcılar, anlamlı bütünler hâlinde algılanırlar. g) Simetri: Uyarıcıların simetrik olması bir bütün olarak algılanmasına neden olur. Örneğin masa üzerindeki vazo ve bibloları simetrik biçimde yerleştirdiğimizde dağınık hâldeki görünümlerinden farklı olarak algılanır. h) Figür - fon (şekil - zemin) İlişkisi: Nesnelerin zemine göre daha önce ve zeminden yüksekteymiş gibi görülmeleridir. Algı-

Öğretmen Sorusu

lanan nesne figür, nesnenin içinde bulunduğu ortam da fondur.

Halüsinasyon hangi özelliğiyle illüzyondan farklıdır?

Halüsinasyonda bir dış uyarıcı yoktur, illüzyonlarda vardır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

11

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - I hh İnsanın kişiliği, geçmiş yaşantısı, ön yargı ve zihinsel tutumları, duygu, düşünce ve inançları gibi faktörler de algılamayı etkiler.

b. Dış Etmenler hh Algıyı etkileyen dış etmenler bireyden değil uyarıcıdan kaynaklanan özelliklerdir. hh Uyarıcının şiddeti, zıtlıkları, büyüklüğü, tekrarı, hareketliliği gibi özellikleri algıyı etkiler.

Figür - fon ilişkisi

Örnek 4: SNVD BŞRLR DLRM Pek çok kişi eksik harflere karşın yukarıdaki yazıyı "SINAVDA BAŞARILAR DİLERİM." şeklinde okur. Bu durum, aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir? A) Zihnimiz, duyusal bilgileri başarıyla depolar. B) Algısal deneyim, bilgi parçacıklarının yalnızca toplanmasıyla değil onların anlamlandırılmasıyla gerçekleşir. C) Zekâ düzeyimiz, görsel uyaranları nasıl algılayacağımızı etkiler. D) İnsanlar, duyusal eşiklerinin altında kalan uyaranları algılamayı zaman içinde öğrenirler. E) İnsanlar, yeterli motivasyona sahipseler görme keskinliklerini artırarak normalde okuyamayacakları yazıları okuyabilir hâle gelirler. Uyarıcıların anlamlandırılması sürecine algıda örgütlenme denir. Bu durum algıda tamamlama ile ilgilidir. Cevap: B

3. Algıyı Etkileyen Dış ve İç Etmenler, Algıda Seçicilik a. İç Etmenler hh İnsanın mesleği, ilgi ve ihtiyaçları algıyı etkiler. Bir ağacı gören ressam onun renklerinin güzelliğini, bir çocuk ağacın dallarında salıncak kurmayı, yorgun bir çiftçi ağacın gölgesinde dinlenmeyi düşünür.

hh Kişinin içinde yaşadığı toplumun kültürel özellikleri, inançları, değerleri, nesne ve olayları algılama biçimini etkiler.

c. Algıda Seçicilik hh Günlük yaşantımızda aynı anda duyu organlarımıza çok sayıda uyarıcı gelir. Biz bu uyarıcıların sadece bir kısmını algılarız. hh Duyu organlarımıza gelen uyarıcıların bazılarını seçip sadece bunları algılamamız olayına algıda seçicilik denir. hh Ders çalışırken evde televizyon açık olabilir veya çamaşır makinesi çalışabilir. Ancak biz bu uyarıcılardan sadece okuduğumuz kitaba yoğunlaşabiliriz.

d. Duyum ve Algı hh Öğrenirken ve düşünürken kullandığımız bilgiyi dış dünyadan alırız. Bu bilgiyi, duyum ve algı olmak üzere iki düzeyde işleriz. hh Duyum; bir ışığın parlaklığı, yemeğin sıcaklığı veya elimizi kestiğimizde duyduğumuz acı gibi daha basit yaşantıları içerir. hh Duyu organlarının beyne ilettikleri duyumlar basittir. Oysa algılama, geçmiş öğrenme ve deneyimlerimizin de işin içine girdiği son derece karmaşık bilinçli bir süreçtir.

hh İnsanın ihtiyaçları algıyı etkiler. Bir çeşme gören insan elleri kirliyse yıkamak ister, susamışsa su içmek ister.

hh Algılama anında beyin, bireyin içinde bulunduğu durumu, beklentilerini, geçmiş yaşantılarını, diğer duyu organlarından gelen duyumları, toplumsal ve kültürel etkenleri hesaba katar.

hh Beklentiler ve hazırlık durumu algıyı etkiler. Arkadaşını bekleyen biri uzaktan gelen birini arkadaşı olarak algılayabilir.

hh Duyumlar başlı başına bir yaşantı olmayıp bir yaşantının yani algılamanın meydana gelmesini sağlayan oluşumlardır.

12



Konu Testi - 1

1. Kimlik oluşumunu başarıyla tamamlamış kişiler, ruh sağ-

4. Burnun koku alması duyumdur, bunun elma kokusu oldu-

lığı bakımından iyi durumda olan bireylerdir. Kimlik oluşumunu başarıyla tamamlayamayan bireylerse, ruh sağlığı bakımında dengesizdirler; tüm yaşamlarında huzursuz ve mutsuz olurlar.

ğunu anlama ise algıdır. Kulağın bir ses işitmesi duyumdur, bunun dışarıdan gelen rüzgar sesi olduğunu anlama algıdır.

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi dile getirilmektedir?

Bu örneklere dayanılarak duyumla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

A) Ruh sağlığı ile kimlik oluşumu yakından ilgilidir.

A) Organizmanın kendi kendini korumasıdır.

B) Her bireyin farklı bir kimlik geliştirmesi normaldir.

B) Uyarıcıdan normalin üstünde etkilenmektir.

C) Kimlik oluşumu sırasında karşılaşılan güçlükler görmezden gelinmelidir.

C) Bilgi haline gelmemiş olan uyarımdır.

D) Kimlik ile kişilik birbiriyle bağlantılıdır.

E) Uyarıcının zihinde yorumlanmasıdır.

D) Uyarıcıların yanlış yorumlanmasıdır.

E) Kimlik oluşumu bedensel gelişimle doğrudan ilişkilidir.

2. Ergenlik döneminde erkek ve kızlar kendi cinsiyetlerine uygun fizyolojik, psikolojik ve toplumsal nitelikleri kazanmaya başlar ve ergenlerde birtakım değişimler gözlenir.

5. Masanın üzerindeki bilgisayara hangi açıdan bakarsak bakalım aynı olarak algılarız. Karı her koşulda beyaz, patlıcanı her ışık durumunda mor olarak algılarız. Bu örnekler algıda değişmezlik olarak nitelendirilir.

Aşağıdakilerden hangisi ergenlerde gözlenen psikolojik değişime örnektir?

B) Erkeklerde sakalların çıkması

Algıda değişmezliğin faydası aşağıdakilerden hangisidir?

C) Boyun uzaması

A) Benzer uyaranların yakınlaştırılarak algılanması

D) Aileden bağımsızlığın kazanılması

B) Organizmanın fark eşiğini artırması

E) Duygusallığın artması

C) Eksik olan uyaranların zihinde tamamlanması

A) Akran gruplarının önem kazanması

D) Dünyanın tekdüze görülmesine yardımcı olması E) Algısal dünyanın karmaşıklığını giderip algılara bir düzenlilik kazandırması

3. Yapılan araştırmalarda geç olgunlaşan çocukların genelde sınıf arkadaşlarından daha az ilgi çekme davranışları gösterdikleri tespit edilmiştir. Kendilerini reddedilmiş ve arkadaşları tarafından hükmedilmiş hissederler. Öte yandan erken olgunlaşanlar, genelde daha özgüvenli ve bağımsız olurlar.

Bu araştırmanın bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Kimlik duygusu gelişmiş olan bir genç kendi benliğinin farkında olur. B) Bedensel gelişimin erken ya da geç olması psikolojik yapıyı etkiler. C) Gençler otoritelerden bağımsız davranışlar geliştirmeyi isterler. D) Kimlik oluşum sürecinde gençler sorumluluk almaktan kaçınırlar. E) Gençler uygun toplumsal koşullarda sosyalleşirler.

6. "Aç bir kimsenin fırından gelen ekmeğin kokusunu veya bir gazetedeki yiyecek reklamını kolayca fark etmesi" aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Algıda seçicilik B) Algıda değişmezlik C) Derinlik algısı D) Zaman algısı E) Algıda örgütlenme LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

7. Bir resme, filme, fotoğrafa baktığımızda da derinliği algılarız.

10. Bir ailenin üyeleri düğün törenleri ile ilgili CD izlerken, ba-

zıları kaç kez göründüğüyle, bazıları yakın arkadaşlarının aldığı kilolarla, hanımlar ise beylerinin kimlerle konuştuklarına dikkat etmişlerdir.

Aşağıdakilerden hangisi derinlik algısının oluşmasına yardımcı olmaz? A) Nesnelerin aydınlık ya da gölgeli olması

B) Nesnelerin birbirini kapatması C) Nesnelerin en, boy ve derinliğinin olduğunun bilinmesi

Bu durum aşağıdaki yargılardan hangisine bir örnektir? A) Şekiller bulundukları zeminden daha önde algılanır.

D) Özellikleri bilinen nesnelerin farklı görünmesine karşın bilinen rengiyle algılanması

B) Hareket halindeki nesneler daha kolay algılanır. C) İlgiler ve gereksinimler algıları etkiler.

E) Eşit büyüklükteki iki nesneden bulanık görünenin daha uzakta algılanması

D) Duyu organlarının duyarlılığı kişiden kişiye değişir. E) Ortamdaki benzer nesneler gruplanarak algılanır.

8. Çok sevdiğimiz ve uzun zamandan beri görmediğimiz bir

yakınımızın gelmesini bekliyorsak zaman bize çok uzun gelir. Buna karşılık çok beğendiğimiz bir filmi izliyorsak zaman bizim için çok kısadır. Bu örneğe dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

koğuşlarına döndüklerinde uyum sağlamada zorlandıkları, güneşlenmeye çıkarıldıklarında gözlerini iyice kıstıkları, hatta yürüme becerilerinde azalma olduğu gözlenmiştir.

A) Yetersiz uyarılmanın organizmanın dengesini bozmasıyla

A) Kısa zaman sürelerini tahmin etmek güçtür. B) Zamanı algılama kişinin psikolojik durumuna göre farklılık gösterir.

B) Uzun süreli uyaranların alışmaya yol açmasıyla C) Ani uyaranlara verilen refleks tepkisiyle

C) Zaman algısı yaşa göre değişir.

D) Fazla uyarıcı alan organizmanın rahatlama sağlamasıyla

D) Zaman algısı her kişide aynıdır. E) Zamanı algılama kalıtsal özelliklerden etkilenir.

E) Fizyolojik güdülerin birincil olmasıyla

9. “Çok acılı” kavramı cenaze evinde çok acı çekmiş insanı çağrıştırırken, lokantada ise yemek çeşidini çağrıştırır.

12. • Orkestra şefinin, orkestradan gelen çatlak sesleri he-

Bu örneğe dayanarak aşağıdaki genellemelerden hangisine ulaşılabilir?

A) Bazı durumlarda şekil ve zemin birbirinden ayırt edilememektedir.

• Bir terzinin, bir elbisenin dikimindeki hataları diğer insanlardan daha kolay fark etmesi

Bu iki örnekte algıda seçiciliği etkileyen hangi faktörlerden söz edilmektedir?

men fark etmesi

B) Algı yanılması her bireyde görülebilir.

A) Ön yargılar ve şartlanma

C) Uyarıcının şiddeti algılamayı etkiler.

B) İlgiler ve meslek

D) Bireylerde önce duyum sonra algı oluşur.

C) Zıtlık ve hareket

E) Uyarıcı ile ilgili algı içinde bulunulan ortamdan etkilenir.

3. B

4. C

5. E

6. A

7. D

8. B

9. E

10. C

11. A

12. B


E) Beklentiler ve duygular 2. E

14

D) Telkin ve kültür

1. A

Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

Cevaplar

11. Bir süre hücre cezasına çarptırılan mahkumların normal

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLER - I

1. Kişi bebeklik çağından başlayarak ergenlik yıllarına kadar

getirdiği kişilik yapısında temel güven duygusu yerine güvensizlik, bağımsızlık yerine kararsızlık geliştirebilir. Girişim yerine güvensizlik, suçluluk, başarı yerine yetersizlik ile yoğrulmuş bir duygu geliştirebilir.

Konu Testi - 2

4. Algılamada, tekrarlanan dış uyarıcılar daha kolay dikkat çeker.

Aşağıdakilerden hangisinde bu duruma uygun bir örnek söz konusudur? A) Reklamcıların hareketli uyaranlardan yararlanmaları

Bu parçada ergenlik dönemindeki bireyin karşılaşabileceği zorlanmaların nedeni olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilmektedir?

B) Bir annenin çocuğunun ağlama sesini diğer kişilerden öncelikle duyması C) Kan ihtiyacı anonslarının bir kaç defa yapılması

A) Bedenine uyum sağlayamaması

D) Ani bir patlama karşısında dikkatin patlamanın geldiği yöne çevrilmesi

B) Ailesi ile kuşak çatışması sorunları yaşaması C) Arkadaş olarak akran grubunun seçilmesi

E) Birbirine zıt olan renklerin daha fazla dikkat çekmesi

D) Önceden başarılamamış gelişim görevlerinin olması E) Başarılı rol modellerinin bulunamaması

2. Ergenlik döneminde boy ve kiloda artış görülür. Yüz, kol

ve bacaklarda büyüme ergenin hareketlerinde dengesizlik ve bazı koordinasyon bozuklukları oluşturur. Bu dönemde ses değişir, cinsiyet hormonları etkinliklerini artırır, kız ve erkeklerde kendi cinsiyetlerine uygun bir görünüm ortaya çıkar.

5. Bir derste öğretmeni dinleyen bir öğrenci, öğretmenin ses

tonundaki küçük farklılıkları ayırt edemez. Ses tonu dikkat çekecek biçimde yükselir ya da azalırsa öğrenci bu değişkenliği anlayabilir.

Bu durum aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ilgilidir?

Bu parçada ergenlik döneminin hangi özelliği vurgulanmaktadır?

A) Alışma

B) Farklılaşma eşiği

C) Duyarsızlaşma

D) Duyum eşiği

A) Fizyolojik değişmelerin gözlenmesi

E) Yetersiz uyarılma

B) Sosyal değişimlerin yaşanması C) Gelişim görevlerinin öğrenilmesi D) Kimlik oluşumunun başlaması E) Psikolojik değişimlerin görülmesi

6. Duyusal uyum, organizmanın tekrarlanan uyarıcılar karşı-

sında tepkisinin azalması ya da tamamen ortadan kalkmasıdır.

3. Oyuncağı bir örtüyle saklanan bebek, oyuncak artık yok-

muş gibi davranır. Çünkü bebekte nesne kalıcılığı algısı henüz oluşmamıştır.

Buna göre, bebeğin nesne kalıcılığı algısı aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi duyusal uyuma örnek değildir? A) Gözün karanlığa alışması

A) Kişilik gelişimine

B) Gürültünün bir süre sonra hissedilmemesi

B) Sosyal gelişimine

C) Yemekhanedeki yemek kokusunun zamanla duyulmaması

C) Bedensel gelişimine D) Kuralların gelişimine E) Bilişsel gelişimine

D) İşe giderken her gün aynı yolun takip edilmesi E) Giyilen elbiselerin ağırlığının hissedilmemesi LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLER - I

Konu Testi - 2

7. “Hiç kimse bildiğinden fazlasını duymaz, kimse duyumsayabildiğinden, hayal edebildiğinden ve düşünebildiğinden fazlasını algılayamaz.”

Bu parçada algılamayı etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir?

10. Sürekli yüksek gürültüde çalışmak zorunda kalan insan-

ların zamanla fizyolojik ve ruhsal sorunlarla karşılaştıkları saptanmıştır.

Bu parçada sözü edilen sorunların temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır?

A) İlgiler

A) Dengelenme

B) Zekâ

B) Aşırı uyarılma

C) Beklentiler

C) Alışma

D) Deneyimler

D) Yetersiz uyarılma

E) İnançlar

E) Alışkanlık

8. Hoşa giden durumlarda, zaman su gibi akıp giderken, istenmeyen durumlarda zaman bir türlü geçmek bilmez.

Bu durum aşağıdaki algısal süreçlerden hangisiyle ilgilidir?

11. Bir organizma çevresindeki belli bir uyarıcıya normal ola-

rak beklenilenin üzerinde tepki gösteriyorsa, bu uyarıcıya karşı duyarlıdır.

A) Derinlik algısı B) Algıda değişmezlik

Buna göre, aşağıdaki davranışların hangisinde duyarlılık vardır?

C) Zaman algısı

A) Bir kadının en küçük tıkırtıda uykudan uyanması

D) Algıda seçicilik

B) Bir erkeğin topluluk içinde küfürlü konuşmalar yapması

E) Şekil-zemin algısı

C) Bir öğrencinin okulun kurallarına kayıtsız kalması D) Bir işçinin işleri ağırdan alması E) Bir öğretmenin dışarıdan gelen gürültüye rağmen dersini anlatması

9. Renkli bir televizyonun ekranı büyüteç altında incelendi-

ğinde, ekranın sadece üç renkte (kırmızı, yeşil, mavi) çok sayıda noktadan oluştuğu görülür. Gözümüzün bu noktaları tek tek ayırt edememesinin nedeni, noktaların birbirine çok yakın olmasıdır. Bu parçaya dayanarak aşağıdaki yargılarından hangisine ulaşılabilir? A) Birbirine benzer uyaranlar birlikte örgütlenerek algılanır.

12. Terminal veya garda, içinde bulunduğumuz araç hareket

etmediği halde, yanımızda bulunan araç hareket ederse, sanki kendi aracımız gidiyormuş gibi hissederiz.

B) Birey dikkatini daha çok ilgisini çeken uyaranlara yöneltir.

A) Alışma

C) Hareketli uyaranlar durgun olanlara göre daha önce algılanır.

B) Fiziksel illüzyon C) Fizyolojik güdü

D) Zihin, uyarıcıdaki boşlukları tamamlayarak algılar.

D) Halüsinasyon

E) Birbirine yakın uyaranlar birlikte örgütlenir.

2. A

3. E

4. C

5. B

6. D

7. D

8. C

9. E

10. B

11. A

12. B


E) Psikolojik illüzyon

1. D

16

Bu durum aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

Cevaplar

LYS // PSİKOLOJİ

FÖY NO

03

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II Güdülenme, Duygu, Bilinç, Dikkat ve Sosyal Psikoloji

hhA. GÜDÜ

hh İhtiyacın psikolojik anlamı ise insanın gelişimi ve uyumu için zorunlu olan koşulların eksik olmasıdır.

1. Güdülenme Süreci

b. Dürtü

hh Uyarılma organizmanın yaşamını sürdürebilmesi için zorunludur. Organizma neye ihtiyacı olduğunu uyarılma sonucu fark eder. Acıktığında yemek yer, susadığında su içer, yorulunca dinlenir. hh İnsanın hem fizyolojik hem de psikolojik yönden denge durumunu koruyabilmesi için ihtiyaçlarını gidermesi gerekir.

hh Organizmada besinin azalması "ihtiyaç", bu ihtiyaçtan doğan açlık duyumu ise "dürtü"dür.

c. Güdü

Örnek 1: Önemli bir futbol maçı öncesinde, takımlardan birinin yöneticisi oyuncularına, maçı kazanmaları hâlinde kendilerine çok büyük armağanlar verileceğini söylemiştir. Bu oyuncuların, önceki maçlarına göre daha istekli oynadıkları ve maçı kazandıkları görülmüştür. Yöneticinin bu davranışı, oyuncularda aşağıdakilerden hangisini sağlamaya yöneliktir? A) Kaçınmayı

B) Genellemeyi

C) Güdülenmeyi

D) Ayırt etmeyi

hh Tüm davranışlarımızın altında bir ihtiyaç bulunmaktadır. Bu ihtiyacı gidermek için organizmada beliren güç, dürtüdür.

E) Ön yargıyı

Bir uyarıcının organizmayı harekete geçirmesi ve o davranışı yapmaya istekli olmasına güdülenme denir. Cevap: C

hh İnsanın güdülenme sürecinde geçirdiği aşamalar şunlardır:

hh Organizmanın ihtiyacını gidermek için onu dürtü yönünde harekete geçiren eğilime "güdü" ya da "motiv" denir.

hh Dürtü organizmanın ihtiyacını fark etmesidir. Güdü ise organizmanın ihtiyacını giderme davranışıdır.

d. Güdülenme hh İhtiyaç, dürtü, güdü, davranış ve doyum sürecinin tümüne "güdülenme" ya da "motivasyon" denir.

hh Güdülenme üzerinde fizyolojik ve psikolojik sağlık için nesnel gereksinimlerin; kendimiz için iyi yada yararlı gördüğümüz, kazanmaya çalıştığımız değerlerin; amaç, niyet ve duygularımızın etkisi vardır.

a. İhtiyaç hh İhtiyaç, organizmada bir eksikliğin ortaya çıkması demektir. Organizmadaki bu eksiklik giderilinceye kadar ihtiyaç hâli devam eder. hh Acıkan insanın bedeninde azalan besin yerine getirildiği zaman yiyecek ihtiyacı da ortadan kalkar.

İhtiyaç

Dürtü

Güdülenme

Güdü

Doyum

Davranış


1

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II hh Pekiştireçler "olumlu" ve "olumsuz" pekiştireç olmak üzere ikiye ayrılır.

Örnek 2: Okuldan eve büyük bir heyecanla dönen çocuk, bir an önce babasının yeni aldığı oyuncakla oynamak ister. Ama önce midesinden gelen sesleri susturması gerektiğini anlar. Bunun için mutfağa yönelir. Masada duran kurabiyeleri ağzına atmak üzereyken annesinin, "Önce üstünü değiştir ve elini yıka." uyarısıyla irkilip çaresiz odasına yönelir. Bu parçada anlatılanlar esas alındığında, güdülenme sürecinin tamamlanmadığı söylenebilir.

hh "Olumlu pekiştireçler", davranımın ortaya çıkma olasılığı artıran uyarıcılardır. Aç insana yiyecek, susuz insana su, olumlu davranışlara övgü, bu pekiştireçlere örnek verilebilir. hh Olumlu pekiştireç kavramıyla "ödül" kavramı eş anlamlı olarak kullanılabilir. Fakat "ceza" kavramı olumsuz pekiştireç kavramıyla eş anlamlı olarak kullanılamaz.

Aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesiyle bu süreç tamamlanır? A) İhtiyaç

B) Dürtü

D) Davranış

C) Güdü E) Doyum

İhtiyaç, dürtü, güdü ve davranıştan sonra son olarak doyum sağlanır. Cevap: E

2. Ödül ve Ceza hh Pekiştireç, bir davranımı kuvvetlendiren ya da ortaya çıkma olasılığını artıran herhangi bir uyarıcıdır. hh Pekiştirme, bir davranımın kuvvetlendirilmesi, ortaya çıkarılmasıdır.

hh "Ceza" istenmeyen davranışın ortadan kaldırılması, "olumsuz pekiştireç" ise istenen davranışın ortaya çıkma olasılığını artırma amacına yöneliktir. hh Örneğin evdeki cam vazoyu kıran çocuğa kızmak cezadır. Kırma davranışı engellemeye çalışılır. hh Cam vazoya doğru yaklaşan çocuğa yüksek sesle bağırmak olumsuz pekiştireçtir. Çocuk vazoya her yaklaştığında bağırdığımız zaman, kırmama davranışı ya da cam vazoya yaklaşmaması sağlanır.

Örnek 3: Okullar arası bilgi yarışması yapılacağını söyleyen öğretmen, istekli öğrenciler arasından bir grup oluşturur. Yarışma öncesinde birbirlerini rakip olarak gören, birbirleriyle pek de anlaşamayan bu öğrenciler, yarışmaya hazırlık sürecinde inanılmaz bir uyum ve çalışma sergileyerek öğretmenlerini bile şaşırttılar. Bu parça aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Grup başarısı için bireylerin itaatkâr olması gerekir. B) Sosyal etki, bireyi uyma davranışına zorlar. C) İyi bir lider güçlü bir grup oluşturur.

3. Güdü Türleri a. Fizyolojik Güdüler (Birincil Güdüler) hh Fizyolojik güdüler organizmanın canlılığını koruyabilmesi için ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlayan güdülerdir. hh Fizyolojik güdüler doğuştandır ve yaşam boyu devam ederler. Açlık, susuzluk, annelik, cinsellik, dinlenme, oksijen ihtiyacı fizyolojik güdülere örnektir.

D) Sosyal etki, grupta söz birliği olmasına bağlıdır. E) Ödüle ulaşma isteği grup için dayanışmayı artırır. Pekiştirme ve ödüle ulaşma isteği grup içi dayanışmayı artırır.

Öğretmen Sorusu

Cevap: E

En birincil güdü nedir?

Tehlikelerden korunup hayatta kalma

2


PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II

Örnek 4: Aşağıdakilerden hangisi fizyolojik güdülerde (motivlerde) bulunmayıp, toplumsal güdülerde bulunan bir niteliktir?

hh Sosyal güdülerle fizyolojik güdülerin önemi kişilere göre farklılık göstermektedir. Sınava hazırlanan iki öğrenciden biri çalışmaya devam ederken, diğeri uykuyu tercih edebilir. hh Sosyal onay, başarı gereksinimi, bağlılık, özgürlük sosyal güdülere örnek olarak verilebilir.

A) Davranışların nedenlerini açıklayıcı olma B) Bir ihtiyacı gidermek için organizmayı harekete geçirme C) Kabul edilmeyi sağlayan davranışlara kaynaklık etme D) Organizmadaki denge durumunu değiştirme E) Yaşamı sürdürmede gerekli davranışlara kaynaklık etme

Örnek 6:

Kabul edilme, saygı görme isteği bir toplumsal güdüdür. Cevap: C

b. Sosyal Güdüler (İkincil Güdüler) hh Sosyal güdüler, sadece insanlarda görülen, bireyin benliğini korumasını ve toplumdaki diğer bireylerle ilişkilerini düzenleyen güdülerdir.

Örnek 5: Aşağıdaki davranışlardan hangisi sosyal güdülerle açıklanabilir? A) Tehlikeyle karşılaşan kişinin kendini kurtarmaya çalışması

Fizyolojik güdülerin doğuştan var olmalarına karşın psikolojik ve toplumsal güdüler öğrenme ile kazanılır. Bu nedenle bunlar toplumdan topluma, kültürden kültüre değişirler. Buna göre aşağıdakilerden hangisi toplumsal güdülere örnek olarak gösterilebilir? A) Susuzluk

B) Annelik

C) Başarı elde etme

D) Uyumak

E) Nefes almak

Susuzluk, annelik, uyumak, nefes almak birer fizyolojik güdüdür. Başarı ise bir sosyal güdüdür. Cevap: C

B) Ergenlik çağına gelen bir gencin, karşı cinsten birine ilgi duyması C) Uzun süre uykusuz kalan bir kişinin, bir toplantıda uyuyakalması D) Bireyin beğenilmek amacıyla güzel giyinmeye özen göstermeyi E) Acıkan bir kişinin, yemek yemek için sabırsızlanması Beğenilme, sosyal bir güdüdür. Cevap: D

hh Sosyal güdülerin çoğu öğrenilmiş, küçük bir kısmı ise öğrenilmemiştir. Örneğin sevme gereksinimi öğrenilmemiş güdüdür. hh Bazen sosyal güdüler fizyolojik güdülerin önüne geçebilir. Çok ihtiyacı olmasına rağmen yolda bulduğu parayı sahibine veren kişi için, kendine güvenilmesi önemlidir.

c. Uyarıcı Kaynaklı Güdüler hh Uyarıcı kaynaklı güdüler, dışsal uyarıcılara daha çok bağlı olan, dış dünyayı keşfetmeye ve değiştirmeye odaklı öğrenilmemiş güdülerdir. hh Uyarıcı kaynaklı güdülere araştırma ve merak, kurcalama ve temas etme örnek olarak verilebilir.


3


Örnek 8:

Örnek 7: Engin, sokakta yürürken taze baklava kokusu alır ve kafasını kaldırıp baktığında baklavacının önünden geçtiğini fark eder. Vitrinden içeri baktığında baklavacı, tepsilere şerbet dökmektedir. Bu görüntü, ağzının sulanmasına neden olur ve Engin hiç aç olmadığı hâlde içeri girip bir porsiyon baklava yer. Bu parçada Engin'in güdülenmesinde aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur?

Bir koşucunun, antrenman sahasına giren köpekten kaçarken 100 metreyi 10 saniyede koştuğu, antrenörü tarafından kaydedilmiştir. Ama bu koşucu daha önce katıldığı yarışmalarda aynı mesafeyi hiçbir zaman 12 saniyenin altında koşmamıştır. Koşucunun 100 metreyi 10 saniyede koşması, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Alışkanlıkların terk edilmesi zordur.

A) Kişinin açlık düzeyi

B) Bazı stresler başarıyı engeller.

B) Kişinin fizyolojik durumu

C) Herkesin koşucu olma potansiyeli vardır.

C) Kişilik özellikleri

D) Öğrenilmiş çaresizlik hedeften uzaklaştırır.

D) Özendirici dışsal uyaranlar

E) Güçlü motivler enerjiyi artırır.

E) Toplumdaki ahlaki değerler

Güdünün güçlü olması organizmanın enerjisini artırır. Cevap: E

Baklavaya şerbet dökülmesi sırasında ortaya çıkan koku özendirici bir dış uyarıcıdır. Cevap: D

5. Kendini Gerçekleştirme Gereksinimi hh Maslow'a göre en alt düzeyde fizyolojik güdüler, en üstte de kendini gerçekleştirme güdüsü vardır. Güdülerin öncelik sıralaması bireyden bireye farklı olabilir.

Temas etme; insanda bulunan evrensel bir güdüdür.

4. Güdülenmiş ve Güdülenmemiş Davranış hh Güdülenmiş davranış ile güdülenmemiş davranış arasındaki farklar şunlardır: ● Güdülenme organizmaya enerji verir, bu durum enerjinin kullanılmasına ve yorgunluğa yol açar. Güdülenmemiş davranışta bu özellik görülmez. ● Güdülenme organizmanın etkinliğini artırır. Bu nedenle güdülenmemiş davranışa göre daha verimlidir. ● Güdülenme davranışa yön verir, hedefe yönlendirir. ● Güdülenmiş davranış seçicidir, organizma neye ihtiyaç duyuyorsa ona yönelir.

4


hh Maslow'a göre kendini gerçekleştirme, en yüksek derecedeki insan gereksinimidir. Tüm yetenek ve nitelikleri aktif olarak kullanmayı ve tüm potansiyeli geliştirip gerçekleştirmeyi içerir. hh Maslow'a göre kendini gerçekleştirmiş insanlar; fiziksel, duygusal ve bilişsel özelliklerinin farkındadır. Özelliklerini olduğu gibi kabullenirler. hh Kendilerini bir işe adayabilir, sorumluluk alabilir, sade ve egemendirler. hh Özel yaşama saygı gösterirler, empati ve sevgileri vardır.


Örnek 9: Hasan, derslerinde başarılı aynı zamanda resme yeteneği olan biridir. Kendini resim alanında yetiştirmek istemesine karşın ailesinin isteğiyle mühendislik fakültesine gider ve emekli olana kadar mühendis olarak çalışır. Göreviyle ilgili yapmak istediklerini gerçekleştirmesine karşın resim, iyi bir ressam olmak düşüncesi hep aklındadır. Emekli olduğunda bunu fırsat bilip resim yapmaya başlar. Bu parça, Maslow'un güdüler hiyerarşisindeki hangi basamakla ilişkilendirilebilir? A) Kendini gerçekleştirme B) Değerli hissetme C) Ait olma

C) Güvenlik

E) Fizyolojik

Maslow'un ihtiyaçlar hiyerarşisinde en üst basamak kendini gerçekleştirmedir. Cevap: A

hhB. DUYGULAR hh Canlılardaki temel psikolojik süreçlerden biri de duygulardır. Gün boyunca sevinç, keder, kaygı, öfke, umut vb. duygular yaşarız. hh Duygu bileşenlerden oluşur. Bu bileşenler; genel uyarılmışlık hâli, haz, korku, kaygı, öfke saldırganlık, mutluluk gibi davranış kalıpları, güdüleyici durumlar, jest ve mimikler ile denetimdir.

1. Duygular ve Güdülenme

hh Duygu ve heyecanlar derin uykudan gerilime kadar değişebilen genel uyarılmışlık hâlleridir. Fiziksel olarak ölçülebilen fizyolojik veya bedensel durumlardır. hh Şiddetli heyecanlar, yüksek düzeyde bir genel uyarılmışlık hâline yol açar, organizmanın uyumu zorlaşır, davranışlarda karışıklıklar oluşur.

3. Haz, Korku, Kaygı, Öfke, Saldırganlık ve Mutluluk hh Haz; bir güdünün doyumu sağlandığında veya bir hedefe erişildiğinde duyulan histir. hh Korku ve kaygı; Bir güdünün doyumunun sağlanması ya da bir hedefe ulaşmanın engellenmesi durumunda duyulan histir. Korkunun kaynağı bellidir, ancak kaygının nedeni tam olarak belli değildir. hh Saldırganlık bir duygu değil, duyguların yol açtığı bir davranıştır. hh Öfke; engellenme veya engellenme korkusu kişide öfke duygusuna yol açar. Öfke de saldırganlığa neden olur.

hh Engellenme, kendini çıkmazda hissetme, saldırı altında olduğunu hissetme, güdülerin doyurulmaması öfke ve saldırganlığa sebep olabilir. hh Saldırganlık her zaman açık olarak gösterilemez, içten içe sürebilir.

hh Duygu ve heyecanlar insan davranışlarının önemli nedenleri arasındadır. hh Güdüler insan yaşamında önemli bir yer tutar. Güdülerin yerine getirilmesi, bu esnada karşılaşılan sorun ya da kolaylıklar, doyurulan ya da doyurulamayan güdülerden sonra yaşanan duygular hepsi ayrı ayrı ele alınması gereken konulardır.

2. Duygular ve Genel Uyarılmışlık Hâli hh Çok yoğun olarak duyulan ve organizmada uyarım yaratan olumlu ya da olumsuz duygulara "heyecan" denir. Organizma heyecan anında aşırı uyarılır ve gerilim duyar. hh Kişinin bilincinin açık ve tamamen uyanık olmasına, enerjisini yapacağı işe verebilmesine "genel uyarılmışlık hâli" denir.

Duygular davranışlara, jest ve mimiklere yansır. hh Öfke, üzüntü, korku gibi olumsuz duygularımızdan sorumlu beyin bölgesi "amigdala"dır. hh Mutlulukla bağlantılı beyin bölgesi ön beyin lobudur. Mutlulukla ilişkili en önemli beyin kimyasalının adı ise dopamindir. hh Hoşlandığımız birini gördüğümüzde ya da bir başarı haberimizi işittiğimizde vücudumuzdaki dopamin salgısı artar.


5


4. Duyguların İfadesi (Jest-Mimik) ve Denetimi (Bilişsel Değerlendirme)

hh İnsan bilinci sayesinde çevresini tanır ve davranışlarını ona göre şekillendirir. Bireyin uyanıklık hâli onun bilinçli olduğunu gösterir.

hh Duygular, ses (çığlık, inleme, iç çekme, gülme), sözel ifade, jest ve mimiklerle davranışlarımıza yansımaktadır.

hh İnsanlar her zaman bilinçli değillerdir. Bilincin ortadan kalktığı ve azaldığı durumlar da vardır. Örneğin; uyku, koma, sara krizi, bayılmalar, bazı ruh hastalıkları, alkol ve uyuşturucu madde kullanımı gibi durumlar bilinçli değildir.

hh Bir kimsenin yaşına, statüsüne, cinsiyetine ve içinde bulunduğu sosyal ortama uygun olarak beden, el ve kol hareketleri de değişir.

hh Bilinçaltı ise bireyin hiç farkında olmadığı bir alandır. hh Freud'a göre bilinçaltında tüm ilkel benlik istekleri ve bunlarla sıkı sıkıya bağlı olan düşünceler, davranışlar bulunur.

hh Duyguları kontrol etmede önemli olan ani eylemde bulunmak ya da bastırmak değil, dengelemektir. hh Duyguları denetim altına alırken önce kasları gevşetmek, sonra içsel telkinlerle rahatlamak ve sonra bir yakınla görüşmek gerekir.

Örnek 10: Aşık olduğu kişiyle ya da korktuğu bir hayvanla karşılaşan bir insanın, her iki durumda da kalbi hızlı atmaya başlar, ağzı kurur. Bu bilgiye dayanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Heyecanın türüne göre, farklı fizyolojik tepkiler ortaya çıkar. B) Heyecanlar zihinsel süreçler yardımıyla anlamlandırılıp isimlendirilir.

hh Bilincinde olunmayan ancak istenilirse hatırlanabilecek türden düşünceler ise bilinç öncesindedir. hh Freud bilinci üçe ayırmaktadır. Bunlar id, ego ve süper egodur. İnsan bu üçü arasında denge sağlayabilirse sağlıklı ve mutlu olur. hh İd; en ilkel, kalıtımsal dürtü ve temel biyolojik dürtülerden oluşur. İd, arzuların hemen yerine getirilmesini ister. hh Ego; idin isteklerini denetim altında tutmaya çalışan kişilik birimidir. Ego, kişiliğimizin yönetici kısmıdır, mantıklı ve gerçekçi davranır. hh Süper ego; kişiliğin toplumsal değerlerle ilgili yanıdır. İnsanların davranışlarını toplumdaki değerlere göre yorumlar. İdden gelen ve egodan geçen isteklerin toplumsal değerlere uygunluğunu araştırır.

C) Farklı heyecanlarda, aynı temel fizyolojik mekanizmalar harekete geçer. D) Aşırı heyecan, insanın çevresine uyumunu zorlaştırır. E) Heyecanlar fizyolojik tepkilere göre ifade edilir. Aşık olmak ve korkmak farklı duygular olmasına rağmen aynı heyecan belirtilerine yol açmıştır. Cevap: C

hhC. BİLİNÇ VE BİLİNÇALTI hh Bilinç, bireyin kendi iç dünyasının ve çevresinin farkında olmasıdır. Kişinin kendi varlığından tamamıyla bilgi sahibi olmasına bilinç adı verilir.

6


hhD. DİKKAT VE TÜRLERİ - DİKKATİ

ETKİLEYEN ETMENLER 1. Dikkat ve Türleri

hh Çevremizden gelen çok sayıda uyarıcıdan belli bir kısmına algılarımızı yöneltmeye "dikkat" denir. hh Algıda seçiciliği sağlayan süreç dikkattir. Biz üzerinde dikkatimizi yoğunlaştırdığımız uyarıcıları algılarken diğerlerini algılayamayız.

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II hh Dikkat; duyum, bellek ve öğrenmeyi etkileyen bir üst süreçtir. Çünkü dikkatin malzemeleri duyumlar, bellekteki bilgiler ve düşüncelerdir. hh Dikkat ikiye ayrılır: Etkin dikkat ve edilgin dikkat. hh Etkin dikkat: Bireyin kendi iradesi ile belirli bir nesne ya da olaya yönelerek dikkatini onun üzerinde toplamasıdır. hh Bireyin istek ve arzuları, beklenti ve ihtiyaçları etkin dikkatte önemli rol oynar.

Çiçekleri seven birinin dikkati çiçeklere, çocuğu seven birinin dik-

hh Edilgin dikkat: Uyarıcıların fiziksel özelliklerinden dolayı dikkati çekmesi ile oluşur. Yani dış etmenlerin etkisiyle irade dışı gerçekleşirse edilgin dikkat denir.

hhE. BİLİNÇLİLİK TÜRLERİ

2. Dikkati Etkileyen Etmenler a) Dikkati Etkileyen Dış Etmenler hh Uyarıcıda bulunan bazı özellikler dikkatin o uyarıcı üzerinde yoğunlaşmasına neden olur. Bunlar: ● Şiddetli ve büyük olması ● Kontrast yani birlikte bulunduğu uyarıcılara zıt olması ● Hareketli olması ● Sürekli tekrarlanması ● Alışılmadık olması ve yeni olması

kati çocuğa yönelir.

hh Uyanıklık hâlini de içine alan normal bilinç durumlarında üç temel koşulun bulunması gerekir. Bunlar; dikkatli bir uyanıklık hâlinin olması, dış ortamdaki uyarıcıların algılanabilmesi ve algıların bilgi hâline dönüşebilmesidir. hh Normal bilinç durumu dışında, farklı bilinçlilik düzeyleri vardır. Bunlar; uyku, rüya, hipnoz, meditasyon ve madde bağımlılığıdır.

1. Uyku hh Bir İnsan ömrünün yaklaşık olarak 1/3'ünü uykuda geçirir. hh İnsan uykusu boyunca aynı derinlikte uyumaz. Yapılan araştırmalarda uykunun belirli dönemlerde değişik derinliğe sahip olduğu saptanmıştır. Bunlar "REM" uykusu ve "NREM (NONREM) uykusudur. hh REM uykusu devresinde gözler, kapalı göz kapaklarının altında hızla titreşip hareket eder.

b. Dikkati Etkileyen İç Etmenler hh Kişinin çeşitli özelliklerinden kaynaklanan, kişiden kişiye değişen etmenlerdir. Bunlar: ● Duygu, düşünce ve ihtiyaçlar ● İlgi, istekler ve beklentiler ● Önceden öğrenilenler ● Kişilik özellikleri ve meslekler vb.

hh REM uykusunda merkezi sinir sisteminin etkinliği, kan basıncı ve solunum sayısı artar. Bu uykuya hafif uyku da denilmektedir. hh REM uykusunun en önemli özelliklerinden biri de rüyaların büyük çoğunluğunun bu dönemde olmasıdır. hh NREM uykusu ise derin uykudur. Bu dönemde merkezi sinir sisteminin etkinliği azalır, kan basıncı ve solunum sayısı düşer.


7

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II hh Uykunun başlangıcında 1 ve 2 saatlik zaman NREM uykusu dönemidir. Bu dönemi 5 - 15 dakikalik bir REM uykusu takip eder.

hh Bağımlı kişilerde bir süre sonra zekânın gerilediği, algı, bellek, soyutlama, düşünme ve öğrenme yeteneklerinde düşüş görüldüğü saptanmıştır.

hh 1 ya da 1,5 saat yeniden NREM uykusuna geçilir. Bu şekilde iki uyku birbirini sıra ile takip eder.

2. Rüya

hhF. SOSYAL PSİKOLOJİ

hh Rüya, beynin dış dünyaya kapanması, imgeleri kullanarak faaliyetini sürdürmesidir.

hh İnsanı diğer organizmalardan ayıran en önemli fark, sosyal bir varlık olmasıdır. İnsan toplum içinde yaşar, toplumu etkiler ve ondan etkilenir.

hh Birey uyanıkken öğrendiği konuları uyku esnasında beynine depolamaktadır.

hh Ayrıca kişinin gündelik sıkıntıları, beklentileri, korku ve kaygıları rüyalarda görülebilmektedir. hh Bireyin dalgalarını ölçen EEG cihazı, insan beyninde alfa, beta, teta ve delta olmak üzere dört tip dalga oluştuğunu tespit etmiştir. hh Rahat ve sakinken alfa, aktif düşünmede beta, uyur uyanıklık arasında teta, derin uykuda delta dalgaları görülür.

hh Davranışlarının büyük bir bölümü sosyal çevrenin etkisiyle şekillenir. İçinde yaşadığı toplumun beklentilerine uygun davranır. hh İnsanın içinde yaşadığı toplumdan etkilenerek toplumun beklentilerine uygun tepkide bulunmasına "sosyal davranış" denir. hh Bir gencin istemediği hâlde otobüste yaşlı birine yer vermesi, hoşlanmadığı hâlde arkadaşları ile birlikte maça gitmesi birer"sosyal davranış" örneğidir.

3. Hipnoz hh Hipnotik uyku, tam bir uyku hâli değildir. Bilinç uyuşmuştur ama ama duygular varlıklarını korur. hh Hipnotize olmuş kişi yürüyebilir, ayağa kalkabilir, davranışlarda bulunabilir.

4. Meditasyon hh İnsanlar meditasyon yöntemi ile vücut fonksiyonlarını bir ölçüde kontrol altına alabilirler. hh Bu teknikle kas gerginliği, solunum gibi bedensel işlemler belli bir oranda denetlenebilir.

5. Madde Bağımlılığı hh Alkol, uyuşturucu, yatıştırıcı ve uyarıcı gibi maddelere karşı tutsak olmaya, onlar olmadan yoksunluk ve rahatsızlık hissetmeye madde bağımlılığı denir.

hh "Sosyal psikoloji", bir bireyin davranış, duygu veya düşüncelerinin diğer kimselerin davranış veya özelliklerinden nasıl etkilendiğini inceleyen bilimdir.

Örnek 11: Mert, arkadaş grubuyla bir araya geldiğinde yalnızken asla yapmayacağı ve kendisine de aslında ters gelen davranışlarda bulunuyor. Örneğin, geçen hafta gittiği maçta rakip takımın taraftarlarıyla söz dalaşına girdi, futbolcu ve hakemler aleyhinde tezahürat yaptı. Mert'in bu davranışları, aşağıdaki sosyal psikoloji kavramlarından hangisiyle açıklanabilir? A) Ön yargı

B) Yükleme

C) Uyma

D) Kimliksizleşme

E) Grup düşünme

Mert'in bu davranışı taraftarlara ve arkadaşlarına uyma davranışıdır. Cevap: C

Öğretmen Sorusu

hh Hipnoz telkin aracılığıyla ortaya çıkan yapay bir uyku hâlidir.

Uyku bozuklukları nelerdir?

Uykuya dalamama, erken uyanma, aşırı uyuklama, uyuyamama.

8


PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II hh Sosyal psikoloji, sosyal davranışların nasıl oluştuğunu neden - sonuç ilişkisi içinde araştırır. hh Sosyal psikoloji araştırmaları içine sosyal etki ve uyma davranışı, tutum ve ön yargılar, grup ve liderlik, kültür, kişilik ve sosyalleşme, iletişim gibi olguları da sosyal davranışla bağlantılı olarak ele alır. Birey içinde bulunduğu gruplar tarafından kabul edilmek ister.

hhG. SOSYAL ETKİ, SOSYAL BİLİŞ,

TUTUM VE ÖN YARGI

Örnek 12: Yağmur çiselerken şemsiyemize açıp açmamakta tereddüt ederiz. Gözümüz başkalarının şemsiyelerinde olur. Birçok kişi şemsiyesini açmışsa biz de açarız, açmamışsa kapalı tutarız.

1. Sosyal Etki

Bu parçada anlatılan durum aşağıdakilerden hangisine örnek oluşturur?

hh Birey sosyal etki ile davranışlarını değiştirir. Yalnızken yapmayacağı davranışları yapar ya da yaptığı davranışları yapmaktan vazgeçer.

A) Sosyal uyum

hh "Sosyal etki", bireyin diğer birey ya da gruplarla yaptığı etkileşim sonucu ortaya çıkan davranış farklılaşmalarıdır.

B) Normların oluşumu C) Değerlerin ortaya çıkması D) Sosyal grup oluşumu E) Sosyal sorumluluk Bireyin diğer insanların davranışlarından etkilenerek onlar gibi davranması sosyal uyumdur. Cevap: A

hh Sosyal etki konuları arasında uyum sürecinin gerçekleştiği bazı aşamalar bulunmaktadır. Bunlar: a) Kabul etme: Toplumun, grubun ya da bireyin değer ve inançlarının bilgi bakımından etkilenerek benimsenmesidir. b) Benimseme: Bir kanı ya da tutumu güdülenme konusu olabilecek derecede içselleştirmedir.

hh Psikolojinin diğer uzmanlık alanlarında, kişinin içinde yaşadığı toplumun özellikleri fazla dikkate alınmaz. Oysa sosyal psikoloji, sosyal olgulardan yola çıkar, bireye ve yine topluma yönelir. hh Sosyal psikoloji sosyolojiden de farklıdır. Sosyoloji toplumu ve toplumsal olayları konu olarak alır ve açıklamak ister. hh Sosyal psikoloji, sosyal olgulardan yola çıkar. Ama amacı, sosyal olguları açıklamak değil, bunların bireyde yarattığı etkileri açıklamaktır.

c) Özümseme: Toplumun, grubun ya da bir bireyin değer ve inançlarını kişinin sorgulamadan olduğu gibi kabullenme sürecidir. d) Otoriteye uyma: Bir kişinin davranış ve görüşlerinin doğrudan ya da dolaylı bir baskı aracılığı ile değiştirmesi ve baskı yönüne doğru uyum göstermesidir. Uyum davranışının derecesi, baskının şiddetine göre artar ya da azalır.


9


Örnek 13:

Örnek 14:

Bir grup araştırmacı bir çalışma yapmak için profesyonel bir oyuncuyla anlaşır. Oyuncunun görevi, tren istasyonunda merdivenden inerken düşüp ayağını incitmiş gibi davranmaktır. Oyuncu, kalabalık saatlerde bu davranışı sergilediğinde yardımına kimse gelmez, aynı davranışı az sayıda insan varken sergilediğinde birçok kişi yardıma koşar. Bu parçada anlatılan durum aşağıdaki yargılardan hangisiyle açıklanabilir? A) Kitle içinde bireyler, birey olarak değil büyük bir grubun adsız üyeleri gibi davranır. B) Bir olaya tanık olanların sayısı arttıkça kişilerin bireysel sorumluluk hissetme eğilimi azalır. C) Bireyler tek başlarına verdikleri kararlarda daha temkinliyken grup hâlinde daha fazla risk alırlar. D) Bireyler toplum içinde kendilerinden beklenen davranışları sergilerler. E) Kişiler iyi şeyleri kendileriyle ilgili, kötü şeyleri ise çevreyle ilgili nedenlere affetme eğilimindedir. Gruptaki kişilerin sayısı arttıkça sorumluluk dağılmaktadır. Cevap: B

Ahmet yarın alışverişe çıkıp yeni bir kazak almayı planlamaktadır. Alışveriş yaparken neler olacağını da zihninde canlandırmaktadır. Mağazadaki satış görevlisi "Buyurun." dediğinde, "Boğazlı bir kazak arıyorum." diyecektir. Aradığı kazağı bulduğunda, elinde kazakla kasaya yürüyecek; kasadaki görevliye kazağı uzatacak, görevli kazağı paketlerken Ahmet de ödemeyi yapacaktır. Çıkarken satış görevlisine teşekkür edecek ve satış görevlisi de Ahmet'e "Yine bekleriz." diyecektir. Buna göre Ahmet'in yapacağı alışverişi zihninde canlandırması, aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Tutum D) Yükleme

B) Dürtü

C) Duyarlılaşma E) Şema

Herhangi bir konuda geçmiş yaşantılara bağlı olarak oluşturulan zihinsel canlandırmalar şemaya örnektir. Cevap: E

2. Sosyal Biliş hh Diğer bireyler gruplar ve toplumlar hakkında izlenim oluşturmaktır. hh Kişilerin toplumsal tutum ve davranışları; bu tutum ve davranışların sözel ve yüz ifadeleri ile aktarımı sosyal bilişle ilgilidir.

e) İtaat: Bir insanın başkaları öyle istiyor diye bir davranışta bulunmayı kabul etmesine itaat etme denir. Ödül, ceza, tehdit itaat etmeyi artırır. Bir insandan, önce yapabileceği bir iş isteyip ardından zor bir iş istendiğinde itaat artar.

hh Kişilerin elde ettikleri bilgileri seçme, yorumlama ve hatırlama yöntemleri de sosyal bilişle ilgilidir. hh Sosyal biliş türleri arasında izlenim oluşturma, yükleme, yardımseverlik ve çekicilik sayılabilir. a) İzlenim Oluşturma: Başkalarının birey hakkında oluşturdukları düşünceler ve izlenimlerdir. Birey başkalarıyla birlikteyken nasıl davranılması gerektiği konusunda düşünür ve kendini denetim altında tutar.

f) Şema: Herhangi bir şey hakkında geçmiş yaşantılara bağlı olarak oluşturulan inanç ve beklentilerdir. Birey yeni bilgilerle karşılaştığında bunları oluşturduğu inanç ve beklentilere göre süzer, seçer ve var olan yapılar içine alarak bütünleştirir.

10


b) Yükleme: Yükleme sürecinin altında diğer insanları davranışlarının altında yatan nedenleri anlama isteği vardır. hh En çok kullanılan yükleme, nedensel yüklemedir. Bu durumda, bireyin yapmış olduğu bir davranışın nedenini ya o bireyde ya da bulunduğu ortamda ararız.

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ - II hh Yükleme sürecinde davranışın altında yatan nedeni, daha çok bireyin kişilik özelliklerinde ararız. Bu da birey ile ilgili yanlış tutumlar geliştirmemize neden olur.

c) Yardımseverlik: Kişiye maddi ya da manevi bir yük getirmesine rağmen başkaları için gönüllü olarak yardım etmesidir. d) Çekicilik: Bir bireyin başka bir birey hakkında olumlu duygu ve değerlendirmelere sahip olma eğilimidir. SOSYAL BİLİŞ

İzlenim Oluşturma

Yüklem

Yardımseverlik

hh "Ön yargı", bir konuda gerekli ve yeterli bilgi edinmeden ya da inceleme yapmadan yetersiz kanıtlara dayanarak varılan yargıdır.

hh Ön yargının başlıca özellikleri şunlardır: ● Ön yargı ile sınıflandırılan nesne ve bireylerin aynı özelliklere sahip olduğu kabul edilir. ● Ön yargı, nesnesi hakkında, kalıp yargılar oluşturur. ● Ön yargılar, insanları birbirinde uzaklaştırabilir ya da yakınlaştırabilir. hh Ön yargılar bazı toplumlarda çok büyük sorunlara neden olmuştur. ABD'de zencilere karşı oluşan olumsuz tutum ve ön yargılar sonucunda ırkçı uygulamalar yapılmıştır.

Çekicilik

3. Tutum ve Ön yargı hh Tutumlar ve ön yargılar, bireylere özgü davranışlardır. Doğuştan getirilen kalıtsal özellikler, içinde yaşanılan kültür ve alınan eğitim, yaşamda karşılaşılan olumlu ve olumsuz olaylar, edinilen tecrübeler, tutum ve ön yargılarımızı belirler. hh Olaylar ve nesneler hakkında iyi - kötü, güzel - çirkin gibi yargılar ve sürekli tekrarlanan düşünceler, alışkanlıkların oluşmasına yol açar. hh "Tutum" bireyin, bazı obje, kişi ve kurumlar ile ilgili düşünce, duygu ve davranışlarını etkileyen eğilime denir.

hhH. DAVRANIŞ VE SOSYAL ETKENLER 1. Sosyalleşme hh "Sosyalleşme" bireyin içinde yaşadığı topluma uyum sağlaması, toplumla bütünleşmesi ya da özdeşleşmesidir. hh Sosyalleşme süreci çocuğun doğumuyla başlayarak onun ana dilini, yaşadığı toplumun kültürünü öğrenmesini ve bunları gelecek nesillere aktarmasını içerir. hh İnsanlar yaşamın her anında sosyal gruplar içinde bulunurlar ve bu sosyal gruplar bireyin sosyalleşmesini sağlar.

hh Tutumun en temel niteliği, onun bir bireye ait olmasıdır. hh Bireyin sosyalleşme sürecinde içinde bulunduğu gruplardan bazıları şunlardır: hh Tutumlar genellikle birbirine uyumlu üç ögeden oluşmuştur. Bunlar düşünce, duygu ve davranıştır. hh Tutum daha çok soyut bir kavramdır. Tutumları somut hâle getiren, o tutuma bağlı olarak yapılan davranıştır. Tutumların var olup olmadığını anlamanın yolu, davranışları gözlemlemektir. hh İnsanlar farkında olmadan duygu tutum ve düşüncelerinde "ön yargılar" kullanırlar.

a. Aile hh Sosyalleşme ailede başlar. Aile toplumun paylaştığı ortak unsurları çocuğa kazandırarak onun sosyalleşmesini sağlar. hh Yeme, içme, giyinme alışkanlıkları ailede edinilir. hh Toplumda uyulması gereken kuralları da çocuğa aile öğretir. hh Aile üyeleri sevgi, şefkat, paylaşma ve işbirliğinin de öğrenildiği doğal bir eğitim ortamıdır.


11


b. Okul

2. Kültür

hh Kültürel mirası, genç kuşaklara aktararak insanların sosyal-

hh Kültür toplumun yarattığı maddi, manevi ve düşünsel ürünlerin tümüdür.

leşmesini sağlar. hh Toplumsal birlik, iletişim ve işbirliğini öğretir.

c. Arkadaş Çevresi

hh İnsan toplumun kültürünü sosyalleşme yoluyla elde eder. hh Sosyalleşme, farklı toplumsal çevrelerde, çok sayıda insanla ve değişik yollarla gerçekleşir. Kültür de bu yollarla ede edilir.

hh Arkadaş çevresi sayesinde paylaşma, başarma, sevme ve sayma gibi konularda arkadaşlarından etkilenir. hh Arkadaşlarına yeni şeyler öğretir ve onlardan yeni bilgiler öğrenir.

d. Din hh Din toplumun ortak değerlerine hitap ettiğinden toplumdaki bireyler arası dayanışmaya katkı yapar. hh Bireylere toplumda kabul edilen davranışları göstererek bire-

3. Toplumsal Statü hh Bireyin toplum içindeki yeri ve konumudur. Bu yeri ya kişinin çevresindekiler ona uygun görerek belirler ya da birey kendi çabasıyla elde eder. hh Bireyin toplum içinde bulunduğu konum, ona haklar ve görevler getirir. Birey bu haklardan yararlanır ve konumunun gerektirdiği yükümlülükleri yerine getirir.

yin topluma uyum sağlamasını kolaylaştırır.

e. Ekonomi hh Üretim ve pazarlama sektörü, üretici ve tüketici arasında gelişen tutum ve davranışlar, tüketim alışkanlıkları gibi etkenler sosyalleşmede etkili olmaktadır.

4. Toplumsal Rol hh Bireyin statüsüne uygun davranmasına "toplumsal rol" denir. hh Bireyin statüsüyle davranış biçimi arasında ilişki vardır.

f. İş Çevresi

hh Her birey statüsünün gerektirdiği davranış biçimini ortaya koyar.

hh İnsanlar çalışma ortamında ast - üst ilişkisi, arkadaş ilişkisi,

5. İdeal Rol

amir ve lider ilişkisi içinde sosyalleşmeyi öğrenir.

g. Kitle İletişim Araçları ve Moda hh Günümüzün modern toplumlarında toplumsallaşma üzerinde kitle iletişim araçları ile moda da etkilidir. hh Bunlar bireyi toplumun kendisinden beklentileri konusunda bilgilendirir. İnsanların düşüncelerini etkileyerek ortak bir dav-

hh Statünün bireyden istediği ideal davranış biçimine "ideal rol" denir. hh Bireyler bu beklentilerin tümünü yerine getiremezler. hh Örneğin bir fabrikada müdür olan birinin statüsünün gerektirdiği ideal roller vardır. Ancak bu birey müdür olarak her görevi yapamayabilir.

ranış biçimi kazandırır. hh Medya tutum ve davranışlarda değişiklik yapabilmektedir.

6. Gerçek Rol hh Bireyin yerine getirebildiği rollerine "gerçek rol" denir.

12



1. Grup içine giren birey, o grubun hiçbir üyesi tarafından fark

edilmiyor. Hiç kimse kafasını kaldırıp bakmıyor, cevap vermiyor, yaptığı hiçbir işe aldırmıyor, sanki o hiç yokmuş gibi davranılıyor. Bu durumda olan kişinin içinde çok şiddetli bir kızgınlık ve çaresizlik ortaya çıkacaktır.

Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisidir?

Konu Testi - 1

4. "Derin düşünme" anlamına gelen farklı bir bilinç durumu-

dur. Kişi birtakım eğitimlerden geçerek bedenini ve zihnini kontrol edebilir. Kişinin iç huzuru, sükunet, öz varlığa ulaşmasına zihnin denetlenmesine dayalı bir tekniktir. Bu teknikle kişi gerginliklerini ve kaygılarını azaltabilir.

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

A) Sosyal güdüler öğrenilmiştir.

A) Rüya

B) Güdüler bireyin ihtiyaçlarını karşılar.

B) Hipnoz

C) Bazı güdüler olgunlaşma sonucunda ortaya çıkar.

C) Meditasyon

D) Bireyler toplumda kabul edilmeyi sağlayan güdülere önem verirler.

D) Biyolojik saat E) Uyku bozukluğu

E) Fizyolojik güdüler doğuştan gelir ve öncelikle doyurulmalıdır.

2. Açlık, susuzluk, cinsellik, annelik, dinlenme, uyku gibi gü-

5.

“Öfkelenen insan öfkesinin kaynağını yok etmeye çalışır, seven insan sevgisinin kaynağına yaklaşır, korkan insan korkusunun kaynağından uzaklaşır.”


düler fizyolojik kökenli birincil güdülerdir.

Aşağıdakilerden hangisi fizyolojik güdülerin özelliklerinden biri değildir? A) Organizmanın yaşamını sürdürmesine yardımcı olması

A) Bazı heyecan tepkileri öğrenilmiştir. B) Ani uyaranlar heyecana neden olur.

B) Kalıtsal olup doğuştan gelmesi

C) Heyecana yol açan uyaranlar her kültürde farklı yorumlanır.

C) İnsanların yanı sıra hayvanlarda da görülmesi D) Doyurulmadığında organizmanın huzursuz olması

D) Hayatın akışını değiştirecek olaylar insanları heyecanlandırır.

E) Öğrenmeye dayalı olması

E) İnsanlar farklı heyecan türlerine farklı tepkiler verirler.

3. Yeni doğan bir bebeğin uykusu %60 civarında olup bir gü-

nün 18 saatini uykuda geçirmektedir. Bir çocuğun 8 yaşına kadar uykusu toplam sürenin %24'lerine inmektedir. Yaş ilerledikçe özellikle 50-60 yaş civarında uyku süresi tamamen azalmakta, uykunun kalitesi de düşmektedir.

6.

İnsanın başarılı olmasının ilk koşulu “Ben bunu yapmak istiyorum.” diyebilmesidir. “İsteklilik” olmadan, ne öğrenci çalışır ne futbolcu futbolunu oynar ne de şirket elemanı verimli çalışır.

Bu parçada aşağıdakilerden hangisinin öneminden söz edilmektedir?

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Yaş ilerledikçe uyku süresi ve verimi azalmaktadır. B) Rüyalar uyku sırasında ortaya çıkar. C) Her insanda birtakım uyku bozuklukları görülebilir. D) Uyku halinde bilinç pasif değil aktiftir. E) Küçük yaşlarda uyku gereksinimi yetişkinliğe göre daha azdır.

A) Dengelenme

B) Güdülenme

C) Olgunlaşma

D) Genelleme

E) Alışkanlık


13


Konu Testi - 1

7.

İnsanların rüya görmeye ihtiyaçları vardır. Çünkü yoksul bir kişi rüyasında kendini zengin olmuş; çirkin birisi yakışıklı, bekar bir kişi de evli olarak görebilmektedir.

10.

I. Reklamcıların amacı, reklamını yaptıkları malın tüketiciler için vazgeçilmez, iyi ve yararlı olduğu inancını oluşturmaktır.

Bu parçaya göre rüyaların temel işlevi aşağıdakilerden hangisidir?

II. Propagandanın amacı kitlelere karşı olumlu duygu ve davranışlar oluşturmaktır.

Buna göre, reklamcıların ve propagandacıların temel amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Gelecekten haber vermesi B) Bireyi olumsuzluklara karşı hazırlaması

A) İnsanlarda tutum değişikliğine yol açmak

C) Olaylar arasındaki nedensellik bağını göstermesi

B) Bireylerin gereksinimlerini değiştirmek

D) Doyurulmayan isteklere doyum sağlaması

C) Kişilerin tüketim alışkanlıklarını devam ettirmek

E) İnsanı düşünmeye yöneltmesi

D) İnsanların kişiliklerini değiştirmek E) Bireylerin kimlik oluşumunu kolaylaştırmak

11. Amerika’da

8.

Gece yarısı ıssız bir sokakta yürürken duyduğumuz “tabanca sesi” bizde korku duygusu uyandırırken, bir atış poligonunda hedefi vuran “tabanca sesi” heyecan ve sevinç uyandırabilir.

Aynı uyarıcının farklı heyecan tepkilerine yol açmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

uzakdoğululara karşı olumsuz tutumların oldukça yaygın olduğu 1930’lu yıllarda, araştırmacı, Çinli bir karı-koca ile birlikte gidilen 66 motel ve 184 lokantalardan hiçbiri Çinli karı-kocaya servis yapmayı reddetmemiş, motellerden ise sadece bir tanesi oda vermemiştir. Daha sonra bu lokanta ve motellere mektup yazılarak Çinli bir karı-koca için yer ayırıp ayıramayacakları sorulmuştur. Bu motel ve lokantaların %92’si özür dileyerek Çinlileri kabul edemeyeceklerini bildirmişlerdir.

A) Refleks

Bu araştırmadan, aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Toplumsal kurallara uymayan davranışlar çevrenin tepkisiyle karşılaşır.

B) Ortam C) Güdülenme D) Alışkanlık

B) Olumsuz tutumlar, toplumdan topluma değişiklik gösterir.

E) Aşırı uyarılma

C) Ön yargılar gerçeğe ulaşmayı engeller. D) Davranışların anlaşılmasında çevre koşulları dikkate alınmalıdır. E) Bireylerin tutumlarıyla davranışları uyumlu olmayabilir.

B) Fizyolojik güdüler organizmanın yaşamını sürdürmesine yardımcı olur.

A) Uyma

C) Güdüler organizmaları davranışta bulunmaya zorlar.

B) İtaat etme

D) Güdüler seçicidir.

C) Tutum-davranış ilişkisi

E) Güdüler doyurulmadığında organizmada gerilim başlar.

E) Önyargı 6. B

7. D

8. B

9. C

10. A

11. E

12. B


D) Benimseme

5. E

14

Burada söz edilen durum, sosyal psikolojinin hangi kavramı ile açıklanabilir?

4. C

A) Toplumsal güdüler öğrenilmiştir.

3. A

Bu parçada söz edilenleri aşağıdakilerden hangisi en iyi açıklar?

oynadığımız rollerden birisi de emir almaktır. Polisler, öğretmenler, ana-babalar, müdürler, danışmanlar, ordudaki görevliler ve bu gibi pek çok kimsenin bize yapmamızı söyledikleri şeyleri yaparız. Bazen de hoşumuza gitmese de ya da aklımıza yatmasa da, verilen buyrukları eğer, rolümüzün gerektirdiğini hissedersek yine de yerine getiririz.

2. E

12. Toplumda

1. D

Sporcu şöhret ve kazanç için mücadele eder, başka birisi randevusuna yetişmek için süratle koşar, kendini beğendirmek isteyen kişi makyaj yapar, kapana yakalanmış fare de kurtulmak için aşırı bir çaba harcar.

Cevaplar

9.


1. Çok sevdiği kızla evlenmek isteyen, ama evlenemeyen bir

genç, bir gece rüyasında sevdiği kızla düğününün olduğunu görerek mutlu anlar yaşar. Rüyasından uyanınca uzun süre bu mutluluk halini sürdürerek rahatlar.

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

Konu Testi - 2

4. Uyku ile tüm sistemler otomatik olarak dinlenmeye geçer

ve yeniden düzenlenir. Beyin, uykuda da aktivitesini sürdürür; uyanıkken öğrendiklerini ayıklar, gruplar, depolar. Öğrenme sonra uyunulması, geriye ket vurmayı azaltacağından öğrenilenlerin daha kalıcı olmasını sağlar.

A) Rüyalar dış çevredeki fiziksel uyaranlardan etkilenir. B) Her insanın rüya görme ihtiyacı vardır.

A) Uykunun işlevleri

C) Rüyalar gündelik yaşamı yansıtır.

B) Uykunun süresi

D) Aynı toplumsal çevrede yaşayanlar benzer rüyalar görürler.

C) Uyku duygu ilişkisi

E) Bilinçaltında bulunan doyurulmamış arzular rüyalarda ortaya çıkarak bireye doyum sağlar.

E) Uykunun yaşa göre değişmesi

D) Uykuda dikkatin azalması

5.

Piyasaya yeni çıkan bir roman kısa sürede pek çok baskı yaparak satış rekorları kırmaya başarmıştır. Ünlü romancı imza günü düzenlediğinde, bazıları gerçekten sanatçıdan hoşnut kaldığı ve takdir ettiği için giderken, bazıları sadece kitapsever görünmek için bu imza gününe katılırlar.


2. İnsan davranışlarını etkileyen en önemli unsur beyin kabu-

ğudur. Herhangi bir kaza sonucu beyin kabuğu uyarılan bir hasta bir süredir unuttuğu şeyleri bilinç düzeyine getirebilir ya da hatırladığı bir şeyi o anda unutabilir.

Bu parçaya dayanılarak beyinle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Gereksinimlerin giderilmemesi kişiyi aşırı etkinliğe sürükler.

A) Tüm organları etkilediği

B) Aynı davranışın gerisinde farklı güdüler bulunabilir.

B) Uyku durumunu yönettiği

C) Çatışma durumunda çoğunlukla fizyolojik motivler sosyal motivlere üstün gelir.

C) Belirli bölümlerinin belirli davranışlardan sorumlu olduğu

D) Toplumsal güdüler davranışların asıl nedenidir.

D) Zeka gerektiren davranışların merkezi olduğu

E) Başarı için güdülenmek gerekir.

E) Bilinç kaybolduğunda devreye girdiği

6.

Kızgınlık, insanı başkalarının saldırganlığına karşı korur. Neşe ve mutluluk insanları birbirini yaklaştırır. Hüzün ve keder ise ağlama davranışına yol açarak, başkalarının yardım etmesini sağlar.


3. Hipnoz, telkin aracılığıyla ortaya çıkan yapay uyku halidir.

Hipnoz altındaki kişinin iradesi durur ve hipnozu yapanın kontrolü altına girer. Kendisinin plan yapma, davranış başlatma istemi ortadan kalkar. Yani hareketleri irade dışıdır. Hipnoz sırasında olanlar genellikle sonradan hatırlanmaz.

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi vurgulanmaktadır?

A) Heyecanları kontrol etmek oldukça güç bir iştir.

Bu parçada hipnozun hangi özelliği vurgulanmaktadır?

B) Heyecanlar bir takım fizyolojik belirtilerle kendini gösterir.

A) Bilinçaltının ortaya çıkarıldığı

C) Aynı durum insanlarda farklı heyecanlara neden olabilir.

B) Bilincin etki altına alınabildiği C) Bireyin dikkatini artırdığı D) Kişinin tümüyle bilinçli olduğu E) Her insanda farklı etkiler yaptığı

D) Heyecan davranışları bireylerin çevreye uyumunu kolaylaştırır. E) Heyecanlar organizmanını hayatta kalmasına yardımcı olur. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

7.

Ders çalışmak için odasına çekilmiş olan bir öğrencinin sık sık su içmek için mutfağa gitmesi, gerçekten ihtiyacından mı, yoksa ders çalışmaktan uzaklaşma isteğinden mi kaynaklandığını anlamak zordur.


10. Hiçbir Amerikalı, İskoçyalı ya da İngiliz ile ilişkisi olmadığı

halde bir kişi Amerikalıları “çıkarcı”, İskoçyalıları “cimri”, İngilizler’i “soğuk” olarak nitelendirebilir.

Kişinin bu değerlendirmesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Benimseme

A) Davranışların gerisindeki güdüyü bilmek çok kolay olmamaktadır.

B) Uyma C) Ön yargı

B) Güdülenmiş organizmanın etkinliği artar.

D) Özdeşleşme

C) İnsanlarda aynı güdüler aynı davranışlara yol açar.

E) İtaat etme

D) Fizyolojik güdüler birincil olduğundan öncelikli olarak doyurulmalıdır. E) Güdüler bir şeyin seçilmesinde ya da elenmesinde önemli bir rol oynar.

11. Gençliğinde 8.

Öğrencilerin iyi not aldıklarında ya da sınıf geçtiklerinde ödüllendirilmelerindeki amaç davranışların devamlılığını sağlama yönünde güdülenmelerini sağlamaktır.

insanlar için iyi düşünceler benimseyen bir kişi, bazı insanların bu iyi niyeti kötüye kullandıklarını görünce, insanlar hakkındaki iyi düşüncelerini bir kenara bırakarak hırçın ve saldırgan davranışlar sergileyebilir.

Bu parçada güdülenmenin hangi özelliği vurgulanmaktadır?

Bu parçada tutumların değişmesi aşağıdakilerden hangisine bağlanmıştır? A) Olgunlaşma B) Aile

A) Davranışların gerçek nedeni olması

C) Eğitim

B) Davranışları pekiştirici olması

D) Deneyimler

C) Davranışı toplumla uyumlu hale getirmesi

E) Sosyo-ekonomik gelişme

D) Davranışın geçici olması E) Davranışların karmaşık olması

9.

Organizmanın zaman sürelerini algılayabilme özelliğine biyolojik saat adı verilir. Bu özellik sayesinde insan gece ve gündüz devrini yakından izleyebilmekte, biyolojik ritmin bozulması durumlarında saat değişikliklerine uyum sağlamada güçlük çekmektedir.

Buna göre biyolojik ritmin bozulmasında aşağıdakilerden hangisinin en çok etkide bulunması beklenir?

12. Bir lise öğrencisi olan Ahmet bir filmi görmüş ve biraz sıkıcı bulmuştur. İki arkadaşıyla konuşurken, her ikisi de filmi çok beğendiklerini söyleyip, onun da beğenip beğenmediğini sorarlar. Ahmet de, biraz duraklamadan sonra, arkadaşlarıyla aynı fikirde olduğunu söylemiştir.

A) Grup içinde saygınlık kazanmaya çalıştığı

A) İleri ve geri saat uygulamalarının

B) Yüz yüze etkileşimden etkilendiği

B) Kişinin uyku süresinin

C) Tutum ve davranışının tutarlı olduğu

C) Çalışma saatlerini artırmanın

D) Grupla kendini özdeşleştirdiği

D) Önemli günleri unutmanın

E) Gruptan dışlanmamak için diğer üyelerle uyum sağladığı 1. E

2. C

3. B

4. A

5. B

6. D

7. A

8. B

9. A

10. C

11. D

12. E


Cevaplar

E) Karmaşık rüyalar görülmesinin

16

Ahmet’in bu davranışı için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

LYS // PSİKOLOJİ ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I Öğrenme

hhA. ÖĞRENMENİN TANIMI hh Bir çocuğun kendi başına yaşayabilmesi için uzun yıllar yetişkinler tarafından bakılması gerekmektedir. hh Hayatta kalmak için nasıl besleneceğini, kendini tehlikelerden nasıl koruyacağını öğrenmesi gerekir. hh Diğer insanlarla nasıl iletişim kuracağının, duruma göre karşısındaki kişilere nasıl davranacağının bilgisini yaşayarak kazanır. hh Öğrenme, yaşam boyunca devam eder. Çünkü insanın yeni durumlara uyabilmesi için devamlı yeni davranışlar kazanması gerekir.

FÖY NO

04

hh Kişiyi belli bir hedefe iten gereksinimler nedeniyle ortaya çıkan "güdülenme" de öğrenmenin içine girmez. hh Dıştan gelen bir uyarım sonucu bu uyarı beyne iletilmeden verilen ani yanıt olan reflekslerin de öğrenmeyle ilgisi yoktur.

Örnek 1: Öğrenme, tekrar ya da yaşantı sonucu davranışta meydana gelen oldukça kalıcı değişikliklere denir. Aşağıda verilen örneklerden hangisi öğrenme değildir? A) Bir lise öğrencisinin matematik formüllerini ezberlemesi

hh Kazandığımız bütün davranışlarımızda öğrenmenin rolü vardır.

B) Kafesteki farenin kapının açılmasını sağlayan manivelaya basması

hh Arkadaş edinmeyi, spor yapmayı, trafikte nasıl karşıdan karşıya geçeceğimizi, nelerden korkup nelerden nefret edeceğimizi hep öğreniriz.

D) Bir av köpeğinin avda vurulan kuşu getirmesi

C) Bir kişinin otobüste ayakta kalan yaşlılara yer vermesi E) Soğuk bir odada bulunan kişinin titremeye başlaması Titreme, öğrenmeye dayalı bir davranış değildir. Cevap: E

hhB. ÖĞRENME TÜRLERİ hh Geçmiş yaşantılar sonucunda, davranışlarda meydana gelen değişmeye ve yeni davranış biçimlerinin kazanılmasına "öğrenme" denir. hh Öğrenme çoğu zaman duyum ve algı sayesinde gerçekleşir. Herhangi bir nesne ya da olay ile ilgili uyarıcılar algılandıktan sonra bilgi hâline gelir. hh Doğuştan getirilen, niçin yapıldığı organizmanın kendisi tarafından da bilinmeyen ve türün tüm bireylerinde aynı şekilde görülen kalıtsal davranışlar olan "içgüdüsel" davranışlar öğrenme değildir.

1. Klasik Koşullanma hh Organizmanın daha önce tepkide bulunmadığı bir uyarıcıya, bu uyarıcının doğal uyarıcı ile birlikte birçok kez verilmesi sonucunda tepkide bulunmaya başlamasına "koşullanma" denir.

hh Gerek refleks gerek tepkilerden yararlanılarak yapılan bu koşullanma türü "klasik koşullanma" adını alır.


1

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I

Örnek 3:

Örnek 2:

Bir anne, her seferinde bebeğini emzirmeden önce bebeğin alnını hafifçe okşamaktadır. Bir süre sonra bebek, önceleri sadece emzirmeyle birlikte başlayan emme refleksini artık emzirme başlamadan yalnızca alnı okşandığında da gösterir.

Watson deneyinde Albert beyaz bir fare ile ilgilenirken yüksek oranda çekiç örs sesi ile korkutulmuştur. Albert korkmuş ve ağlamıştır. Bir kaç kez daha Albert fareyi gördüğünde korkutulmuştur. Böylelikle yüksek sese duyulan korku fareye de geçmiştir. Artık bundan sonra yüksek ses olmadan da Albert fareden korkmaya başlamıştır. Buna göre çocuğun beyaz fareden korkmaya başlaması aşağıdaki öğrenme türlerinden hangisine örnektir?

Bu parçadaki bebeğin sadece alnı okşandığında da emme refleksi göstermesi aşağıdakilerden hangisine örnektir?

A) Edimsel Koşullanma

A) Olumlu pekiştirme

B) Koşulsuz tepki

B) Klasik Koşullanma

C) Koşullu uyarıcı

D) Koşullu tepki

C) Kavrayarak Öğrenme

D) Gizil Öğrenme

E) Olumsuz pekiştirme

Annenin, bebeğin alnını okşaması ve bebeğin bu davranışa emme tepkisini vermesinde alnın okşanması koşullu tepkidir.

E) Model Alarak Öğrenme

Cevap: D

Klasik koşullanmada basit davranışlar koşullandırılır. Ayrıca uyarımlar verildikten sonra koşullu tepki sonra kendiliğinden oluşmuştur.

ÖĞRENME

Cevap: B

hh Klasik koşullanma ile ilgili ilk deneyler Ivan Pavlov tarafından gerçekleştirilmiştir. hh Deneyde köpeğe zil sesi verilir ve hiç salya tepkisi görülmez. Bir müddet sonra köpeğe et verilir ve salya salgıladığı görülür.

Koşullanma Yoluyla

Bilişsel ve Gizil

Öğrenme

Öğrenme

Klasik Koşullanma

Soyut Kavramı Öğrenme

Edimsel Koşullanma

Model Alarak Öğrenme

hh Et "koşulsuz uyarıcı"; salya ise "koşulsuz tepki"dir.

hh Daha sonra çalınan zilin hemen ardından köpeğe et verilir. Bu durum birçok kez tekrarlanır.

Motor Öğrenme

hh Yapılan tekrarlar sonucu köpek, zil sesi ile et arasında yeni bir bağ kurar. Ete gösterdiği salya tepkisini, zil sesine göstermeye başlar.

Kavrayarak Öğrenme

hh Zil sesi "koşullu uyarıcı" zil sesine gösterilen salya tepkisi ise "koşullu tepki"dir.

hh Köpek daha önce göstermediği bir tepkiyi göstermeye başlamıştır. Tekrar sayısı arttıkça salya salgılama davranışı da artmaktadır.

2


a. Klasik Koşullanma ile İlgili Bazı Kavramlar

Genelleme

hh Bir uyarıcıya koşullanmış olan organizma, benzer uyarıcılar verildiğinde aynı tepkiyi göstermeye başlarsa buna "genelleme" adı verilir. hh Sahibinin sesi ile ismini öğrenen köpeğin, başka insanlar da ismini söylediğinde aynı tepkiyi göstermesi bir genellemedir.


Ayırt Etme

hh Bir uyarıcı türüne koşullanmış olan organizmanın, bunların içinde bir tanesini ayırıp tepki göstermeyi öğrenmesine "ayırt etme" denir. hh Ayırt etmede genellemenin tersi bir durum gerçekleşir. hh Köpek önce bütün zil seslerine tepkide bulunurken bir müddet sonra yalnızca bir çeşit zil sesine tepkide bulunmaya başlar.

Örnek 4: Ali mahallede bulduğu sahipsiz bir kediyi konserve mama ile beslemeye başlar. Bir süre sonra kedi ne zaman Ali'nin elinde herhangi bir teneke kutu görse miyavlayarak yanına gelir. Ancak zamanla Ali'nin yanına sadece konserve mama kutusunu gördüğünde miyavlayarak gelmeye başlar. Bu parçada kedinin önceleri Ali'nin elinde diğer teneke kutuları görünce de miyavlayarak yanına gelip zamanla sadece mama kutusunu gördüğünde gelmesi sırasıyla aşağıdaki kavramlardan hangilerine örnektir? A) Genelleme - Ayırt etme

Sönme

hh Koşullanma oluştuktan uzun bir süre doğal uyarıcı verilmediğinde koşullu tepkinin ortadan kalkmasına koşullanmanın "sönmesi" denir. hh Organizma koşullanma oluştuktan sonra koşullu uyarıcıyı aldığı zaman tepkiyi verir. Fakat uzun bir süre sonra yalnız koşullu uyarıcı verildiğinde artık organizma koşullu tepki vermemeye başlar. hh Zil sesinden sonra bir süre köpeğe et verilmezse, salya salgılama davranışı ortadan kalkar.

B) Sönme - Kendiliğinden geri gelme C) Sönme - Ceza D) Ceza - Olumsuz pekiştirme E) Genelleme - Ceza Kedinin tüm teneke kutulara miyavlayarak Ali'nin yanına gelmesi genellemedir. Sadece konserve kutusundaki mamaya miyavlayarak gelmesi ise ayırt etmedir. Cevap: A

b. Klasik Koşullanma Uygulamaları hh Klasik koşullanma günlük hayatta çok sık olarak karşımıza çıkan bir öğrenme şeklidir. hh Bir insanın, bir yiyecekten nedenini bilmediği halde "tiksinmesinin" nedeni koşullanma olabilir.

Kendiliğinden Geri Gelme

hh Hastanede canı yanan bir insan daha sonra hastaneye geldiğinde korkabilir.

hh Sönme gerçekleştikten bir süre sonra koşullu uyarıcı verildiğinde koşullu tepki yeniden ortaya çıkar. Bu duruma "kendiliğinden geri gelme" denir. hh Davranış pekiştirilirse, koşullanma canlanır. Koşullanmanın canlanması için, ilk defa oluşmasından daha az tekrar yeterlidir. hh Köpeğe zil sesinden tekrar et verilmeye başlanırsa salya salgılama, kısa bir süre sonra yeniden canlanır.

hh Hoşumuza gitmeyen durumlar bizde "olumsuz duygular" yaratır. O durumla ilgili uyarıcılar, bizim o olumsuz duyguları yeniden yaşamamıza, dolayısıyla o uyarıcılara karşı olumsuz bir tutum geliştirmemize neden olur. hh Koşullanmış davranışları dolaylı olarak kazanmanın bir yolu dildir. Birçok kelime olumlu anlamlar taşır. Bu kelimeler belirli olaylarla bir araya geldiğinde, kelimelerle ilgili "duygusal tutumlar" o olaylara bağlanır.


3

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I hh Koşullu davranımların kazanılmasının bir yolu da "gözleyerek öğrenme"dir. Bu yolla da çeşitli tutumlar geliştirilir. Kişi, bir başkasının belirli bir duruma duygusal tepkisini görür ve aynı şekilde davranır.

2. Edimsel (Araçlı) Koşullanma hh Organizmanın istenen tepkiyi göstermesinden sonra doğal uyarıcı verilerek oluşturulan koşullanmaya "edimsel koşullanma" denir. hh Klasik koşullanmada doğal bir uyarıcı ve bu doğal uyarıcıya gösterilen fizyolojik tepki, koşullanmayı oluşturur. hh Edimsel koşullanmada ise organizma istenen tepkiyi gösterdikten sonra doğal uyarıcı verilir.

Örnek 5: Edimsel koşullanmada istendik sonuçlar doğuran yani olumlu pekiştirilen davranışların ileride tekrarlanma olasılığı artar. Buna göre aşağıdaki örneklerin hangisinde yemek, bir pekiştireç olarak kullanılmıştır? A) Akşam yemeğini yediği için çocuğa annesi oyun oynama izni verir ve ertesi gün de yemeğini bitirir. B) Çocuklar düzenli yemek yerlerse güçleneceklerini bilir. C) Yemeğini yemeyen bir çocuğa annesi kızar ve çocuk yemeğini yer. D) Üstünü kendi giyen çocuğa annesi yemeğini verir ve ertesi gün itiraz etmeden üstünü kendi giyer. E) Tabağındaki yemeği sevmeyen çocuk annesi yokken yemeği kardeşine verir. Çocuk istenilen davranışı (üstünü giyinme) gerçekleştirdikten sonra annesi ona yemek vermiştir. Cevap: D

hh Tekrar sayısı artırıldığı zaman, istenen davranış sağlanmış olur. Bu yolla hayvanlara çeşitli hareketleri yapması öğretilebilir. hh Edimsel koşullanma kavramı F. Skinner tarafından ortaya atılmıştır. hh Kutuya konan aç fare rastgele hareketler yapar. Bu arada tesadüfen kutuda bulunan bir pedala dokunur ve kaba yiyecek düşer. Fare yiyeceği yer ve hareketlerine devam eder. hh Kutuyu inceleyen fare, rastgele pedala her dokunduğunda yiyecek ödülünü yani pekiştiriciyi alır. Pekiştirici davranışın tekrar etmesini sağlar. hh Belli bir süre sonra fare, pedal ile yiyecek aracındaki ilişkiyi öğrenir. Bundan sonra yiyecek istediğinde doğrudan pedala basarak yiyeceğe ulaşır. hh Bir süre sonra deneyci, kutuya bir ampul koyar. Fare pedala basınca ışığı yakar ve yiyecek verir. Işığı yakmadığı zamanlar ise fare pedala bassa bile yiyecek vermez. hh Birkaç tekrardan sonra fare ışık yandığında pedala basmayı öğrenir. Her ışık yandığında pedala basarak yiyeceğe ulaşır. Böylece fare yanması ile yanmaması arasındaki farkı ayırt etmeyi öğrenmiş olur.

4


Doğal Uyarıcı Koşullu Uyarıcı 1. Dereceden Koşullanma 2. Dereceden Koşullanma 3. Dereceden Koşullanma

Tepki

Et →

Zil sesi →

Salya

Zil sesi →

Işık →

Salya

Işık →

Daire şekli →

Salya

Koşullu uyarıcıların doğal uyarıcı yerine geçmesiyle yeni koşullanmalar oluşabilir.


Örnek 6: Coğrafya dersinde Karadeniz bölgesi işleniyorsa öğretmen, Karadeniz bölgesinin fiziki koşulları, iklimi, belli başlı şehirleri, endüstrisi diye bölümlere ayırarak pekiştirir. Sonunda tüm Karadeniz bölgesine ilişkin bilgiyi öğrencilerine kazandırır. Bu parçaya göre öğretmen konusunu işlerken aşağıdakilerden hangi öğrenme türünü kullanmıştır? A) Edimsel Koşullanma

b. Edimsel Koşullanma Uygulamaları

B) Klasik Koşullanma

hh Edimsel koşullanma yolu ile öğrenme çalışmalarında, hayvan tam istenilen davranışı yaparsa pekiştirici verilir. Böylece hayvanın davranışlarını "biçimlendirmiş" oluruz.

C) Model Alarak Öğrenme D) Kavrayarak Öğrenme E) Deneme - Yanılma Yoluyla Öğrenme Edimsel koşullanmada organizma istenen tepkiyi gösterdikten sonra doğal uyarıcı verilir. Edimsel koşullanmada organizma aktiftir. Cevap: A

a. Edimsel Koşullanma ile İlgili Kavramlar hh Pekiştireç: Bir davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcıdır.

hh Sirklerde aslanın ateş çemberinden geçmesini sağlamak bu yolla olmaktadır. Bunu için önceden aslana kamçı, ıslık vb. bir uyarıcı verilir. hh Uyarıcıdan sonra aslan rastgele hareketler yapmaya başlar. Bu hareketler içinde aslan ateş çemberine yaklaştığı zaman ödül olarak yiyecek verilir.

hh Pekiştirme: Koşullu tepki koşullu uyarıcı arasındaki bağı kuvvetlendiren uyarıcıların verilmesine "pekiştirme" denir.

hh Ateş çemberine yaklaşmayı öğrenen aslana belli bir tekrardan sonra istenen hareketi yaptığı anda ödül verilir. Bu durumda uyarıcı verildikten sonra aslan ancak ateş çemberinden geçince ödül alır.

hh Olumlu Pekiştirme: Olumlu pekiştiricilerle yapılan pekiştirmeye "olumlu pekiştirme" denir. Pavlov'un deneyinde ödül olarak etin verilmesi olumlu pekiştirmedir.

hh Rastgele ateş çemberinden geçip ödülünü alan aslan, birkaç denemeden sonra bunu öğrenir. Uyarıcı verildikten sonra ödülünü almak için ateş çemberinden atlar.

hh Olumsuz Pekiştirme: Davranışın devamı için hoşa gitmeyen uyarıcının organizmadan, ortamdan alınmasıdır. hh Başı ağrıdığı için ders çalışamayan bir öğrenciye ağrı kesici verilmesi olumsuz pekiştirmeye örnektir.

hh Edimsel koşullanma pek çok davranış da görülebilir. Eğer, anne, çocuğu ağladığında onu susturmak için çikolata verirse çocuk ağlama ile çikolata arasında "bağ kurar." Hatta "genelleme" yaparak bütün isteklerini ağlayarak elde etmek ister.

hh Birçok batıl inanç da edimsel koşullanma sonucu ortaya çıkar. hh İnsanlarda kazanılmış bir davranış, sönme ve bastırma yoluyla yok edilebilir.


5

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I hh Olumlu pekiştireçlerle yapılan öğrenmeler sonucu elde edilen alışkanlıklar, sönme yoluyla daha kolay yapılabilir. Oysa korku koşullanması gibi olumsuz pekiştireçlerle edinilen alışkanlıklar daha zor söner.

4. Bilişsel ve Gizil Öğrenme hh Biliş organizmanın bilinçli olarak nesnelerin bilgisine ulaşmasıdır. hh Bilişsel öğrenme; algılama, düşünme, hatırlama gibi süreçlerle yapılan öğrenmedir.

hh İnsan davranışlarının biçimlendirilmesinde, bireyin içinde büyüyüp yaşadığı toplumun kültürü önemli rol oynar. hh Kültür, belirli türden davranımları; istenen, uygun, beğenilen davranışlar olarak pekiştirir. Bazı davranışları da yerer ve zamanla söndürür.

3. Klasik ve Edimsel Koşullanmanın Karşılaştırılması hh Klasik koşullanmada organizma pasiftir, uyarımların verilmesini bekler. Koşullu tepki sonra kendiliğinden oluşur. hh Edimsel koşullanmada ise organizma aktiftir. Önce bir davranışta bulunur. Yaptığı davranış doğru ise pekiştiriciyi alır.

hh Klasik koşullanma, daha düşük düzeydeki istemsiz öğrenme biçimidir. Basit fizyolojik tepkiler içerir. hh Edimsel koşullanma ise daha üst düzeyde, istemli bir öğrenme biçimidir. Öğrenilen davranış karmaşıktır ve belli bir etkinlik gerektirir. hh Klasik koşullanmada davranış bellidir. Basit bir tepki gösterilir. hh Edimsel koşullanmada ise davranış belli değildir. Doğru davranış daha sonra ortaya çıkar.

hh Kitap okuyarak, televizyon izleyerek ya da internet araştırılarak bilgilerin yenilenmesi ve depolanması bilişsel öğrenmeye örnek verilebilir.

hh Bilişsel öğrenmenin bir türü olan "yer öğrenme", öğrenenin çevresi ile ilgili mekansal ya da bilişsel bir harita oluşturmasıdır. hh Yer öğrenme ile ilgili araştırma yapan Tolman'ın görüşüne göre labirentte koşan bir fare sağa ve sola dönüşlerin belli bir sıralanışı öğrenmemekte, labirentin zihinsel bir resmini oluşturmaktadır.

hh Bilişsel öğrenmede "taklit" önemli bir yer tutmaktadır. Birey çevresindekileri taklit ederek geçmiş yaşantıları ile anlamlandırıp davranışa dönüştürür. hh Bilişsel öğrenmenin bir türü, gizil öğrenmedir. Gizil öğrenmede, öğrenme süreci içindeki organizma, öğrendiklerinin farkında değildir. hh Organizmanın içinde bulunduğu ortamda, öğrendiklerinin ortaya çıkmasını sağlayacak bir motivasyon kaynağı yoktur. Bu kaynaklar ortaya çıkar çıkmaz gizil bilgiler de açığa çıkar.

a. Soyut Kavramların Öğrenilmesi hh Kavram nesnelerin zihnimizdeki tasarımlarıdır. Bir hareket, bir oluş bildiren kavramlara ise "soyut kavram" denir. İnsanlık, dürüstlük, doğruluk, yardımseverlik birer soyut kavramdır. hh Kavramların öğrenilmesi bilişsel yolla gerçekleşir. Soyut kavramlar, somut kavramlardan daha geç öğrenilir. Bu kavramları öğrenmek için zihinsel gelişimin tamamlanmış olması gerekir.

b. Motor Öğrenme Hayvanlarda edimsel koşullanma ile öğrenme gerçekleştirilebilir.

6


hh "Motor öğrenme", bir becerinin kazanılması ya da bir işin daha iyi yapılabileceğinin öğrenilmesidir.

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I hh Motor öğrenme, güzel yazı yazma, otomobil kullanma, müzik aleti çalma gibi bedensel ve zihinsel hazır olmayı gerektiren bir öğrenmedir.

hh Model alarak öğrenme basit bir taklit olayı değildir. Model alınan kişinin davranışları, birey tarafından bilişsel olarak zihinde canlandırılıp değerlendirildikten sonra davranışa dönüştürülür. hh Model alarak öğrenmeyi etkileyen çeşitli faktörler vardır.

a. Modelin Benzerliği hh Motor öğrenmede tekrarların önemi büyüktür. Çünkü harekete dayalı olan bu öğrenmeler sürekli tekrar gerektirir. hh Tekrar arttıkça hatalar azalır. Hatalar azaldıkça öğrenme seviyesi de artar. hh Motor öğrenmede bedensel ve zihinsel olgunlaşmanın tamamlanmış olması gerekir. Ayrıca çevre koşulları da motor öğrenme üzerinde etkilidir.

hh Model alarak öğrenmede en önemli unsur, seçilen modelin bireyle olan benzerliğidir. hh Örneğin erkek çocuk babasını model alırken, kız çocuk annesini model olarak seçer.

b. Modelin Önemi hh Birey, model alarak öğrenirken her zaman istenen davranışları kazanamaz. hh Çocukların ve gençlerin zararlı alışkanlıkları model alarak seçtiği bir kişinin davranışlarının öğrenilmesinin bir sonucudur.

Motor öğrenmede tekrar sayısı bedensel ve zihinsel gelişim ile çevre koşulları önemlidir.

5. Model Alarak Öğrenme (Gözleyerek Öğrenme) hh İnsan toplumsal bir varlık olduğu için çevresine uyum sağlamaya çalışır.

c. Model Alarak Öğrenmede Pekiştirme Süreci hh Model alarak öğrenmede, bir davranış model alınıp öğrenildikten sonra, model alınan davranış tekrarlanırsa davranış pekiştirilmiş olur. hh Örneğin ailesinin başka insanlarla kibar ve saygılı konuştuğunu gören çocuk bunu hayatında sürekli tekrarlayarak öğrenme pekiştirilmiş olur.

hh Ayrıca insan toplumsal çevrenin sürekli etkisi altındadır. Toplumsal çevreyi yakından gözler. Kendine model alır ve öğrenir. hh Model alarak öğrenme; bireyin bir başkasını taklit ederek bazı davranışları kazanmasıdır. hh Bir kişinin sevdiği sanatçının saç modelinin aynısını yaptırması, annesi ya da babası gibi yürümesi, yemek yemesi gözleyerek öğrenmeye birer örnektir.

Öğretmen Sorusu

Kız çocukları annelerini taklit ederler. "Bakmakla öğrenilseydi tüm kediler kasap olurdu." atasözü hangi öğrenme yolunu eleştirmek için kullanılır?

Model Alarak Öğrenme LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7


6. Kavrayarak Öğrenme (Sezgisel Öğrenme)

hhC. ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN ETKENLER

hh "Sezgisel öğrenme", organizmanın karşılaştığı problemin elemanları arasındaki ilişkiyi, iç görü ile birden bire kavraması

Biyolojik ve Sosyokültürel Etkenler

sonucu ortaya çıkan öğrenmedir. hh "İç görü" ya da "sezgi" organizma için karmaşık olan bir durumun anlaşılır hale gelmesidir.

Ö Ğ

hh Öğrenmenin uzun süre görülmediği bir ortamda birden bire

R

ortaya çıkmasıdır. Bu durumda, organizmanın sezgi ve us-

E

lamlama gücünün büyük rol oynadığı söylenebilir.

N

hh Örneğin, problem çözümünde, epeyce, uğraşıldıktan sonra aniden parçalar arasında yeni bir ilişki görülerek çözüm bulunur.

M

Biyolojik Etkenler

Sosyokültürel Etkenler

Olgunlaşma Zekâ

E Y İ

Öğrenilmiş Çaresizlik Birey, Öğrenme Malzemesi ile İlgili Etkenler

E T hh Bu tür öğrenme insanlarla birlikte bazı organizmalarla da görülmektedir. Şempanzelerle buna ilişkin bir çalışma yapılmıştır. hh Nueva adlı bir şempanze, bir kafeste yalnız kalmaktadır. Kafesine küçük bir sopa sokulur. hh Önce bu sopayla oynar daha sonra sopayı kafesin dışına iter. hh Daha sonra kafesin dışına şempanzenin ulaşamayacağı bir uzaklığa muz konur. hh Hayvan önce muza ulaşmaya çalışır, fakat başaramaz. hh Uzun uğraşlardan sonra muzu almaya çalışırken birden bire sopaya bakar, kendisine daha yakın bir mesafede duran sopayı alır. hh Sopayı kafesin dışına uzatır ve muzu kendisinin ulaşabileceği bir uzaklığa getirmeyi başarır.

K İ L E Y E

Öğrenenle İlgili

Öğrenilen Malzemeyle İlgili Etkenler

Genel uyarılmışlık hâli ve kaygı Transfer Motivasyon

N E T

Algısal ayırt edilebilirlik Çağrışımsal Anlam Kavramsal Benzerlik

Öğrenme Teknikleri ile İlgili Etkenler Aralıklı ve Toplu Öğrenme

K E N L E

Parça ve Bütün Öğrenme Öğrenmede Egzersiz Okuma ya da Anlatma

R Öğrenme Sonuçlarının Bilinmesi Öğrenme Sonu Faaliyetleri

8



1. Biyolojik ve Sosyokültürel Etkenler

2. Öğrenilmiş Çaresizlik

a. Biyolojik Etkenler

hh Çağımızın hızla değişen yaşam koşulları, iş ortamındaki olaylar, toplumsal çevre ile yaşanan çeşitli sorunlar insanları bunaltabilmektedir.

hh Öğrenme davranışta meydana gelen uzun süreli değişikliklerdir. hh Öğrenmeyi etkileyen en önemli faktörlerden biri "olgunlaşma" diğeri "zekâ"dır. hh "Olgunlaşma", bedensel ve zihinsel olarak bir işi yapabilecek seviyeye ulaşmadır. hh Olgunlaşma ve öğrenme arasında doğru bir orantı vardır. Olgulaşma seviyesi arttıkça öğrenme düzeyi de artar. Hatta bazı davranışların öğrenilebilmesi için olgunlaşma şarttır. hh Örneğin bir çocuğun yürüyebilmesi için kemiklerinin olgunlaşması gerekir.

hh Hayvanların ya da insanların karşılaştıkları olumsuz olaylar üzerinde denetimlerinin olmadığını düşündükleri durumlarda ortaya çıkan duygusuzluk durumu "öğrenilmiş çaresizlik" adını alır. hh Böyle durumlarda kişi, daha önce yaşadığı olumsuzluklarla tekrar karşılaşmaktan kaçınmak için çaba harcamaz. hh Motivasyonsuzluk, uyumsuzluk, pasiflik, depresyon, umutsuzluk, davranışların neden ve sonuçları arasında bağ kuramama gibi sorunlara neden olan öğrenilmiş çaresizlik çağımızın insanlarını tehdit eden bir durumdur.

hh Çocuğun okuma yazmayı öğrenmesi için zihinsel olgunlaşmasını tamamlaması gerekir.

hh Öğrenmeyi etkileyen ikinci etken zekâdır. İnsanların öğrenme güçleri, onların zekâ düzeyleri ile ilgilidir. hh Çok zeki insanların rahat öğrendikleri, bazı insanların ise basit konuları öğrenirken bile zorlandıkları görülmektedir. hh Zekâ yönünden geri insanlarda ise öğrenme gücü çok zayıftır.

b. Sosyokültürel Etkenler hh İnsanlar içinde yaşadıkları toplumun kültüründen etkilenmektedir. Her kültürün kendi içinde bir eğitim anlayışı ve sistemi vardır. hh Birey gerek aile, gerekse toplumun benimsediği kültürün etkisiyle öğrenme alanında farklı anlayış ve seviyeye sahip olmaktadır. hh Günümüzün bilgi toplumlarında bilgili insan; bilginin farkında olan, ona ulaşmanın yollarını bilen, ulaştığı bilgiden yenilerini üreten ve bunları kullanabilen kişidir.

Öğrenilmiş çaresizlik mutsuzluğa yol açar.

3. Birey, Öğrenme Malzemesi ile İlgili Etkenler a. Öğrenenle İlgili Etkenler

Genel Uyarılmış Hâli ve Kaygı

hh Bir insanın herhangi bir konuyu öğrenebilmesi için o insanın uyarılmış olması gerekir. hh Eğer birey çok düşük seviyede uyarılmışsa öğrenme gerçekleşmez. Yüksek seviyedeki uyarılmışlık hâli, bireyde kaygı ve heyecana neden olacağı için öğrenmeyi olumsuz yönde etkiler. hh Kaygı da öğrenmeyi etkiler. "Kaygı", belli bir konuda duyulan endişe, üzüntü ve korku hâlidir.


9

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I hh Yapılan araştırmalar kaygının da uyarılma hâli gibi normal derecede olduğu zaman öğrenmeyi artırdığını, az olduğunda etkilemediğini, yüksek olduğunda da olumsuz etkilediğini göstermiştir.

Örnek 7: Bir binada asansörün kapısının üzerine asansörün bozuk olduğunu belirten bir uyarı asılmıştır. Binaya girenler bu uyarıya rağmen doğrudan merdivene yönelmek yerine asansörü çağırma düğmesine basmaktadır. Bu durum aşağıdakilerden hangisine örnektir?

Öğrenmede Transfer (Aktarma)

hh Eski bilgilerin yeni öğrendiklerimizi etkilemesine "öğrenmede transfer" adı verilir. hh Öğrenmede transfer iki şekilde gerçekleşir. Birincisi pozitif (olumlu) transferdir. Pozitif transfer, eskiden elde edilen bilgilerin, yeni öğrenilenleri olumlu yönde etkilemesi yani kolaylaştırmasıdır. hh Akıllı telefon kullanan birinin bilgisayar kullanmayı öğrenmesi olumlu transfere örnektir.

A) Aktarma

B) Güdülenme

C) Algıda seçicilik

D) Çatışma

E) Genel uyarılmışlık hâli

Kişinin eskiden öğrendiği bilgileri davranışını etkilemiştir. Bu durum aktarma (transfer)dır. Cevap: A

Motivasyon

hh "Motivasyon", bireyin belli uyarıcıların etkisiyle, bir faaliyet yapmaya hazır hâle gelmesi, davranışı yaptıktan sonra rahatlamasıdır. hh Öğrenmede transferin ikinci şekli, alışkanlık çatışması da denilen negatif (olumsuz) transferdir. "Negatif transfer" önceden elde edilen bilgilerin yeni öğrenilenleri olumsuz yönde etkilemesi yani zorlaştırmasıdır.

hh Öğrenmenin olabilmesi için bireyi öğrenmeye sevk edebilecek uyarıcıların yani motivlerin bulunması şarttır. Acıkmadığımız müddetçe dolapta hangi yiyeceklerin olduğuna bakmayız.

hh Bilgisayarda daha önce "F" klavye kullanan birinin "Q" klavye kullanmayı öğrenmesi zorlaşır. Bu olumsuz transfere örnektir.

hh Bilgiler arasında transferi sağlayan çeşitli özellikler vardır. hh Bu özelliklerden birincisi, uyarıcıların benzer olmasıdır. Daha önce öğrendiğimiz yabancı dil, bu dile benzeyen diğer dillerin öğrenilmesini kolaylaştırır. hh Transferi sağlayan bir başka faktör de davranışlar arasındaki benzerliktir. Tenis oynamayı bilen bir insan, masa tenisini daha kolay öğrenir. hh Öğrendiklerimizi yeni durumlara aktarma gücü, yani transfer olmasaydı öğrenme her zaman sıfırdan başlardı. hh Önceden bildiklerimizi kullanamayacağımız için, yeni konu ile ilgili her şeyi, yeniden öğrenmek zorunda kalırdık.

10


b. Öğrenilen Malzeme ile İlgili Etkenler

Algısal Ayırt Edilebilirlik

hh İçinde bulunduğu ortamdan kolayca ayırt edilebilen malzeme daha kolay öğrenilir. hh Ayırt edilebilirliği sağlayan uyarıcının dikkat çekici özellikleridir. Ortamdan farklı olan ve ayırt edilebilen malzemeler dikkati çeker. Dikkat arttığı anda öğrenme de artar. hh AYZ, BHR, FATİH, CGL örnekleri verildiğinde bu dizin içinde yer alan "FATİH" kelimesi hemen dikkat çeker. Algısal olarak ayırt edilebilen "FATİH" kelimesi, diğerlerine nazaran daha kolay öğrenilir.


Çağrışımsal Anlam

hh Öğrenilecek malzeme ne kadar anlamlı ise o kadar kolay öğrenilir. hh "Çağrısal anlam" ise o kelimenin çağrıştırdıklarının anlamıdır. Bir kavram çağrışıma neden oluyorsa anlamlıdır. hh OLKA, AGLA, AKIL, AYKA örnekleri veriliğinde "AKIL" kelimesi daha çabuk öğrenilir, çünkü anlamlıdır.

hh Sınava hazırlanan bir öğrencinin, sınavdan bir hafta önce her gün birer saat ders çalışması. hh "Toplu öğrenme" ise konuyu öğrenirken ara verilmeden, üst üste tekrar edilerek yapılan çalışmadır. hh Aralıklı öğrenmede 3 saatlik konu, birer saatlik bölümler hâlinde farklı zamanlarda öğrenilirken toplu öğrenmede ise konu üç saat üst üste yapılan çalışmalarla öğrenilir.

hh Aralıklı öğrenme toplu öğrenmeden daha verimli bir öğrenme türüdür.

Kavramsal Benzerlik

hh Bir grup kelime ya da kavram öğrenilirken kavram olarak birbirine benzeyen kelime grubu, daha kolay öğrenilir. hh Birbirine benzeyen kelimelerin oluşturduğu benzerliğe "kavramsal benzerlik" denir. hh 2, 4, 6, 8, 10, 12

3, 10, 18, 26, 35

Bu rakamlardan aralarında anlamlı bağ olan dizi, diğerine

göre daha kolay öğrenilir.

b. Parça ve Bütün Öğrenme hh "Parça öğrenme" öğrenilecek konunun çeşitli özelliklerine göre değişik parçalara ayrılması ile yapılan öğrenmedir. hh "Bütün öğrenme"de ise konu, parçalara ayrılmadan bir bütün olarak öğrenilir. hh Coğrafya dersinde bölgelerin fiziki şartlarını ezberlerken her bölgeyi ayrı ezberlemek parça öğrenmedir.

hh Bölgelerin tümünün fiziki şartlarını aynı anda ezberlemek bütün öğrenmedir.

4.Öğrenme Teknikleri ile İlgili Etkenler hh Bir insan, ne derece öğrenmeye hazır olursa olsun, nasıl öğreneceğini planlamadan başarılı olamaz. hh Uygun öğrenme tekniklerini bilmek, öğrenilecekleri hem kolay öğrenmek hem de zor unutmak anlamına gelir. Önemli aktif öğrenme yöntemlerinin başlıcaları şunlardır:

a. Aralıklı ve Toplu Öğrenme hh "Aralıklı öğrenme", öğrenilecek konunun öğrenme zamanını, belirli aralıklara bölmedir.

Öğretmen Sorusu

hh Bir konuyu öğrenirken, her gün yarım ya da birer saat çalışarak yapılan öğrenmedir.

c. Öğrenmede Egzersiz hh Öğrenilen bilgileri koruyup zihinde depolamanın en güzel şekli, egzersiz yapmaktır. hh Öğrenilen konunun tekrar edilmesi, unutmayı en aza indirir. Çünkü öğrenme tekrarla pekiştirilmiştir. hh Öğrenmede, egzersiz ile aralıklı ve toplu öğrenme, birbiri ile bağlantılıdır.

d. Öğrenme Sonuçlarının Bilinmesi hh "Öğrenme sonuçlarının bilinmesi" öğrenen kişiye ne kadar öğrendiğinin bildirilmesidir. hh Öğrenen bireyin o konuyu ne kadar öğrendiği, nerede hata yaptığı, eksikliklerinin neler olduğu kendisine bildirilir.

Parça hâlinde öğrenme ne zaman etkili olur?

Öğrenilecek konu uzun ve zor olduğunda LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

11

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - I hh Öğrenen birey ne kadar çalışma ile ne kadar öğrendiğini anlamış olur. Ne kadar başarılı olduğunu bilen insanlar, daha düzenli ve daha çabuk öğrenirler.

g. Programlı Öğrenme ve Öğretme Makineleri hh "Programlı öğrenme", öğrenmenin özellikleri ve teknikleri ışığında hazırlanmış öğrenme araçlarıdır. hh Günümüzde de kullanılan programlı öğrenmenin bazı temel özellikleri şunlardır: ● Öğrenen kişi aktiftir. Bunun için anlatma, yazma vb. faaliyetlerde bulunur.

e. Öğrenmeden Sonraki Faaliyet hh Bir konuyu öğrendikten sonra ona çok benzeyen bir başka konuyla ilgili çalışma yapmak, ilk öğrenilenlerin iyi korunmamasına neden olmaktadır. hh Birbirine çok yakın konular değil, farklı konuların üst üste çalışılması daha uygundur. hh Öğrenmeden sonra dinlenmek ve uyku konunun unutulmamasını sağlamaktadır.

f. Öğrenmede Yardım hh Öğrenme sırasında yapılan yardım, öğrenmeyi etkiler. Fakat bu etkileme olumlu da olabilir, olumsuz da olabilir. hh Öğrenmeyi olumlu yönde artıracak yardımlar; kişiyi yönlendirici, sorgulayıcı ve aktif yapan yardımlardır. hh Öğrenen kişiye nasıl öğrenmesi ve neyi araştırması gerektiği konularında yardım yapılabilir.

Öğrenen kişiye yardım etmek öğrenmeyi etkiler.

12


● Öğrenen kişiye sonuçlar hemen bildirilir. Bu sonuçlara göre öğrenme yeniden düzenlenir. Soruya doğru cevap verinceye kadar yeni soruya geçilmez. ● Öğrenciler kendi hızını kendi belirler. ● Programlanmış öğrenme, küçük bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler kolaydan zora doğru düzenlenmiştir. hh Programlı öğrenme, bireylerin daha kalıcı, daha hızlı ve ekonomik olarak öğrenmelerini sağlamak amacıyla düzenlenmiş sistemlerdir.

hh Programlı öğrenme ilkeleri öğretme makinelerinde uygulanmaktadır. Bu makineler bireyin kendi başına öğrenmesini sağlayan araçlardır. hh Günümüzde bu alanda en fazla kullanılan araçlar, bilgisayarlardır. Eğitimde çokça kullanılan bilgisayarlar, bireyin kendi başına öğrenmesini kolaylaştırır.


1. Öğrenme yaşantı ve deneyimler yoluyla davranışlarda meydana gelen uzun süreli değişikliklerdir.

Konu Testi - 1

4. Bir fil yavrusunun ayağına zincirle bağlı bir halka takılmış

ve filin bu şekilde iken ulaşamayacağı bir mesafeye onun hoşuna giden bir yiyecek konmuştur. Fil yiyeceğe yönelmiş fakat ona bir türlü ulaşamamıştır. Sonra filin önüne başka bir yiyecek konmuş ve bu uygulama on beş gün devam etmiştir. Daha sonra filin ayağındaki zincirli halka çıkarıldığı halde fil daha önce ulaşamadığı yiyeceğe gitmemiştir.

Bu tanıma göre aşağıdakilerden hangisi öğrenilmiş bir davranış değildir? A) Bir kadının örgü örmesi B) Bir kişinin bilgisayar kullanması C) Bir ergenin sesinin kalınlaşması D) Bir farenin manivelaya basarak yiyecek düşürmesi


E) Bir av köpeğinin vurulan bir hayvanı sahibine getirmesi

A) Olumlu transfer

B) Güdülenme C) Yaratıcı düşünme D) Model alma E) Öğrenilmiş çaresizlik

2. Aydınlıktan kaçan ve karanlığı seven hamam böceklerine

karanlığa kaçarken kuvvetli şok verilmiştir. Bu durum bir kaç defa tekrarlandıktan sonra hamam böceklerinin karanlığa giremez oldukları gözlenmiştir.

Bu parçada sözü edilen edimsel koşullanmanın temel ilkesi aşağıdakilerden hangisidir?

5. Bebeğin konuşması için belirli bir zaman, yürümesi için de belirli bir dönem gerekir.

A) Önceki öğrenmenin sonraki öğrenmeyi kolaylaştırması B) Genellemeden sonra ayırt etmenin öğrenilmesi

A) Olgunlaşmanın

C) Sönen bir davranışın tekrar canlanması

B) Yarışma halinde olmanın

D) İstenilen davranış gerçekleştiğinde cezadan kurtulunması

C) Güdülenmiş olmanın D) Zekânın

E) Belirsiz aralıklarla ödüllendirilen davranışları söndürmenin güç olması

3. Daha önce otomobil fabrikasında çalışmış bir öğrenci, üniversite sınavında otomotiv mühendisliğini kazandığında, bu bölümde okuyan diğer öğrencilere göre daha başarılı olacaktır.

Bu durum aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Güdülenme B) Pozitif transfer C) Negatif transfer D) Ayırt etme E) Olgunlaşma

Bu sözle bebeklerin konuşma ve yürüme davranışları için aşağıdakilerden hangisinin gerekli olduğu anlatılmaktadır?

E) Tekrarın

6. • Araba kullanmayı yeni öğrenen kişinin, zamanla kaza yapmadan arabayı çok iyi bir şekilde kullanması

• Tenis oynamayı yeni öğrenen kişinin zamanla profesyonel bir tenisçi olması

Bu iki örnek aşağıdaki öğrenme yollarından hangisiyle açıklanabilir? A) Kavrayış yoluyla öğrenme B) Psikomotor öğrenme C) Modeli gözleyerek öğrenme D) Şartlanma yoluyla öğrenme E) Farkına varmadan öğrenme LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

7. İstenmeyen davranışların ortadan kaldırılmasında, kişinin

başına gelen kötü bir olayın, başkalarının pek çok uyarısından daha etkili olduğu görülmektedir.

Bu sözle öğrenmeyi etkileyen hangi faktörlerden söz edilmektedir?

10. Yumuşak bir koltuğa ya da yatağa uzanarak ders çalışma

öğrencinin verimini düşürmektedir. Çünkü, bir süre sonra öğrenci gevşemekte, dikkati dağılmakta ve uykusu gelmektedir.

A) Yaş ve zekâ

Bu parçada öğrenmeyi etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir?

B) Güdülenme ve kaygı düzeyi

A) Elde edilecek sonucun bilinmesi

C) Tekrar ve şartlanma

B) Öğrenilecek konunun anlamlı olması

D) Deneyim ve transfer

C) Bilginin transfer edilmesi

E) Olgunlaşma ve büyüme

D) Genel uyarılmışlık halinin yüksek olması E) Olgunlaşmanın gerçekleşmesi

11. Hayvan eğiticileri, hayvanın her yaptığı davranış karşılığın-

da ödül olarak yiyecek vermişler ve hayvanın bazı davranışları yapmalarını sağlamışlardır. Ancak, bir süre ödül verilmediğinde, hayvanın davranışları, tam olarak yapmadığı görülmüştür.

8. Bir araştırmada ilk kez üniversite sınavına giren öğrenci-

lerin, herhangi bir okula kayıtlı olmasına rağmen, tekrar sınava giren öğrencilere göre daha başarılı oldukları gözlenmiştir.

Buna göre bir yüksekokula kayıtlı olan öğrencilerin daha başarısız olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

Öğrenilen bir davranışın ortadan kalkması için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Organizmalar genellemeden sonra ayırt etmeyi de öğrenirler. B) Ödüllendirilmeyen davranışların görülme sıklığı azalır.

A) Güdülenmenin düşük olması

C) Organizmalar farklı uyarıcılara farklı tepkilerde bulunurlar.

B) Olumsuz transferin yaşanması C) Olgunlaşma düzeyinin tamamlanmaması D) İşleve takılmanın yaşanması

D) Sönen bir davranış bir süre sonra tekrar görülmeye başlanabilir.

E) Zekâ düzeyinin yeterli olmaması

E) Şartlı uyarıcı şartsız uyarıcının yerine seçebilir.

12. Cezalar istenmeyen tepkileri bastırmakla birlikte, davranı-

şın üzerinde oldukça önemli ve olumsuz yan etkiler yapabilmektedir. Ceza “yapma, dur” mesajını verirken, yerine ne yapması gerektiğini iletmez. Sonuçta çocuk, cezalandırıldığı davranıştan daha da kötüsünü yapmaya yönelebilir.

9. Normal koşullarda, telefon zili çaldığında telefona cevap

veririz. Fakat zil sesi birkaç kez çalar ve her seferinde telefona cevap verdiğimiz hâlde, karşıdaki kişinin sesini duyamazsak, bir süre telefon çalsa da cevap vermeyiz. Telefon sesine şartlanan kişinin çalan telefonlara cevap vermemesi aşağıdakilerden hangisine uygun bir örnektir?

A) Ceza, öğrenmede etkili bir yöntemdir. B) Bireylere doğru davranışı yaptığında ödül, yanlış davranışı gerçekleştirdiğinde ceza verilmelidir.

A) Genelleme

C) Ceza uygulamaları bireyler tarafından bazen ödül olarak algılanabilir.

B) Ayırt etme C) Sönme

D) Ceza, şiddet içermemeli ve kişiliği zedelenmemelidir.

D) Transfer

E) Ceza uygulamalarında benimseme gerçekleşmediğinden olumsuz sonuçlara yol açabilir. 2. D

3. B

4. E

5. A

6. B

7. D

8. A

9. C

10. D

11. B

12. E


1. C

E) Kendiliğinden geri gelme

14


Cevaplar


1. Göze hava üflendiğinde doğal olarak göz kırpma davranışı

Konu Testi - 2

4.

Hayvanların, çoğu daha doğar doğmaz kendi başlarına yaşayabilecek haldedir ve bunlar çevrelerine iyi bir şekilde uyabilirler. İnsan ise sadece refleksleri ve bazı basit koordinasyon tepkilerini öğrenmeden yapabilir. Bu tepkileri himaye edilmeden uyum yapmalarına elverişli değildir. İnsan yavrusu senelerce başkalarına muhtaç kalır ve kendisini geçindirmeye başladığı zaman öğrendiklerinden yararlanır. İnsan, alışkanlıklar varlığıdır.

Bu parçada aşağıdakilerden hangisinin öneminden söz edilmektedir?

gösterilir. Klasik koşullanmaya göre, hava üflemeden hemen önce bir ses verilirse, birey kısa sürede ses ile hava üflemesi arasında bağ kurmayı öğrenir ve yalnızca sesi duyduğunda da gözünü kırpar.

Buna göre klasik koşullanma aşağıdakilerden hangisiyle tanımlanabilir? A) Organizmanın doğal uyarıcı karşısında yaptığı bir davranışı yapay uyarıcı karşısında da göstermesidir. B) Beğenilen kişinin taklit edilerek model alınmasıdır. C) İstenilen davranış yapıldığında ödül, yapılmadığında ceza verilmesidir.

A) Öğrenmenin

B) Zekânın

C) Kişiliğin

D) Duyum ve algının

D) Problemin çözüm yolunun birden bire bulunmasıdır.

E) Güdülenmenin

E) Deneme sayısı arttıkça hata oranının düşmesidir.

2.

Eğitim biliminin öğretmen adaylarına ilk öğrettiği ilke, sınıfa girer girmez derse başlamak yerine öğrencilerin derse hazır hale gelmelerini sağlamaktır. Örneğin, öğrenciler bir ders önce sınava girdilerse sınav sorularını tartışmaları için bir süre tanınmalı, daha sonra işlenecek konuya ilişkin güncel bir olayı ya da bir gazete haberi anlatılmalıdır. Böylece daha kalıcı ve etkin bir öğrenme gerçekleştirilebilecektir.

5.

Anne ve babalar, çocuklarının nasıl davranmasını istiyorlarsa, onlara öncü olmalı ve istenilen davranışları önce kendileri sergilemelidirler.

Bu parçada sözü edilen durum istenilen davranışları edindirmede aşağıdakilerden hangisinin önemini göstermektedir?

Bu parçada etkin bir öğrenme için aşağıdakilerden hangisinin yapılması öğütlenmektedir?

A) Olumlu pekiştirmenin

A) Ödül ve ceza uygulanması

C) Model oluşturmanın

B) Bütünden parçaya giden tümdengelim yönteminin kullanılması

D) Öğrenmeye hazır oluşun

B) Sınama-yanılma yoluyla öğrenmenin

E) Öğrenilen bilgilerin kullanılmasının

C) Öğrenilecek konunun soyutlaştırılması D) Bireyin öğrenmeye hazır hale getirilmesi E) Öğrenilen bilgilerin transfer edilmesi

3.

Aşağıdakilerden hangisinde pekiştireç kullanılmamıştır? A) Öğretmenin sorduğu soruları bilen öğrencilere sözlüden yüksek not vermesi B) Babanın, çocuğuna ödevini tamamladığında bilgisayarla oynayabileceğini söylemesi C) Yöneticinin, başarılı personele bir maaş ikramiye vermesi D) Müdürün, okul kulüplerinde başarılı olan öğrencilere teşekkür etmesi E) Memurun amirinin verdiği görevleri yapması

6.

Kompozisyon derslerinde uzun cümleler yerine kısa ve öz cümleler kullanmamız istenir. Çünkü sözcük sayısı 9’u aştığında, okuyan, cümlenin anlamını kavramakta zorlanır.

Bu parçada öğrenmeyi etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir? A) Güdülenme düzeyi B) Öğrenilecek konunun özellikleri C) Olgunlaşma düzeyi D) Tekrar sayısı E) Öğrenme yöntemi LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

7.

Ödevlerini yaptığından dolayı öğretmeni tarafından ödüllendirilen öğrenci, belli bir süre ödüllendirilmezse ödevlerini yapmakta isteksiz davranacaktır.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılamaz?

10. Bir

öğretmenin, öğrencisinin sınav kağıdında yaptığı düzeltmeler cezalandırıcı gibi görülebilir; ancak bu düzeltmeler aynı zamanda bilgilendiricidir ve öğrenme için bir fırsat oluşturabilir. Öğrenci yaptığı yanlışları görür ve yanlışları tekrarlama olasılığı azalır.

A) Öğrenmede ödül etkili bir motivdir. B) Pekiştirilen davranışların görülme sıklığı artar.

Bu parçada öğrenmeyi kolaylaştıran hangi faktörden söz edilmektedir? A) Bilgilerin tekrar edilmesi

C) İyi bir öğrenme için güdülenme gerekmektedir.

B) Bilgilerin yaşamda uygulanması

D) Kaygı düzeyi arttıkça öğrenme düzeyi düşer.

C) Ödül ve cezanın uygun zamanda verilmesi

E) Bir davranış ödülle öğretilmiş ve ödül ortadan kalkmışsa

D) Olgunlaşma düzeyinin yükselmesi E) Bilgilerin geri bildirimlerle sınanması

11. Bir yunus balığına, kendisini her gördüğünde geriye doğru

8.

Cami avlularına serpilen yemlerle beslenen güvercinler yere herhangi bir şey atıldığında da hep birlikte avluya inmektedirler.

Güvercinlerin bu davranışlarının temelinde bulunan ”genelleme” için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

yüzmesini öğretmeye çalışan bir hayvan eğitmeni, yunus balığına bu hareketinden dolayı her seferinde bir balık vermiş ve sonunda yunus balığı istenilen davranışı göstermeyi öğrenmiştir.

A) Benzer uyaranlara benzer tepkinin verilmesi B) Benzer uyaranlara farklı tepkinin verilmesi C) Sönen bir davranışın bir süre sonra tekrar ortaya çıkması

Buna göre, eğitmenin yunus balığına verdiği balık öğrenmenin gerçekleşmesinde hangi rolü oynamıştır? A) Ayırt etme

B) Transfer

C) Pekiştireç

D) Ceza

E) Kendiliğinden geri gelme

D) Şartlanılan bir uyarıcıya verilen tepkinin ortadan kalkması E) Önceki öğrenmenin sonraki öğrenmeyi kolaylaştırması

12. Bir futbolcunun gece hayatını sınırlamak isteyen yönetici-

ler, futbolcuyu gece hayatı yaşadığında cezalandırırlarsa başarılı olamazlar. Ancak uykusuz kalmanın zararlarını, böyle bir yaşamın futbolcuya yakışmadığını, taraftarların da bundan hoşlanmadığını söyleyerek onu gece hayatından vazgeçirmeye çalışırlarsa daha başarılı olurlar.

A) Parasal ödül sözel ödülden daha etkilidir. B) Birey deneyimleri aracılığıyla sosyalleşir. C) Öğrenme model alma ve taklit yoluyla oluşabilir.

Bu çocuğun öğrenmesi aşağıdaki öğrenme yollarından hangisiyle gerçekleşmiştir?

E) Şartlanma 8. A

9. B

10. E

11. C

12. D


7. D

16

6. B

E) İyi bir öğrenme için her başarılı davranış ödüllendirilmelidir.

5. C

D) Kavrayış

4. A

C) Gizli öğrenme

3. E

B) Bilişsel

D) İkna yoluyla benimsemenin gerçekleşmesi cezadan daha etkili bir yoldur.

2. D

A) Psikomotor

Bu örneğe dayanılarak aşağıdaki genellemelerden hangisine ulaşılabilir?

1. A

Akşamları erken uyuması gerekirken uyumayan bir çocuğa annesi, uyumadan önce masal anlattığında çocuğunun daha hızlı uykuya daldığını ve uyuma sorunu çıkartmadığını gözler. Artık çocuğunun uyumasını istediğinde ona her seferinde masal anlatır.

Cevaplar

9.

LYS // PSİKOLOJİ ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II Bellek, Düşünme, Zekâ

hhA. BELLEK VE BELLEK TÜRLERİ 1. Belleğin Tanımı ve Türleri hh "Bellek", geçmiş yaşantıların, kazanılan bilgi ve becerilerin saklanması ve gerektiğinde yeniden canlandırılması yetisidir. hh Bellek ile alışkanlık, öğrenme yolu ile oluştuğu için birbiri ile ilişkili kavramlardır. hh "Alışkanlık" iyi öğrenilmiş, düşünülmeden gerçekleştirilen otomatik hareketlerdir. hh Bir davranışın alışkanlık olabilmesi için tekrar edilmiş ve belleğe yerleşmiş olması gerekir.

FÖY NO

05

hh İnsan elde ettiği bilgilerin bir kısmını kısa bir süre sonra unuturken bir kısmını ömür boyu unutmaz. Bu durum duyusal bellek, çalışma belleği, kısa süreli bellek ve uzun süreli belleğin farklı özellikleri olmasından kaynaklanır.

a. Duyusal Bellek hh Uyarıcı ortadan kalktığı hâlde duyum çok kısa süre devam eder. Duyumlarla elde edilen bilgiyi saklama yetisine "duyusal bellek" adı verilir.

b. Çalışma Belleği hh "Çalışma belleği" beş duyu organımız aracılığıyla beyine giden bilgilerin ilk ulaştığı bellektir. hh Bu bellek beyne giren bilgilerin yirmi ile otuz saniye tutulduğu bilinçli olmayan bir aşamadır.

hh İnsan yaşamı, öğrenme ile kazanılmış davranışlar ve bunların hatırlanması üzerine kurulmuştur.

hh Önceden edinilmiş bilgilerle bir çağırışım sağlanmıyorsa buradaki bilgi ortadan kalkar.

hh Sınavda bir sorunun cevabını hatırlayamadığımızda ya da yolda karşılaştığımız bir tanıdığımızın ismini hatırlayamadığımızda ne kadar sıkıntı çektiğimizi biliriz.

hh Duyu organlarına ulaşan sayısız uyarıcı vardır. Bunlardan bazılarına dikkat yoğunlaşır ve bilgi (uyarıcı) anlam kazanarak kısa süreli belleğe ulaşır.

hh Bellek bilinçle ilgili bir süreçtir. İnsanın öğrenmesi, alışkanlıklar kazanması bellek sayesinde olur.

hh Çalışma belleği, uyarıcıları çok kısa bir süre tutarak bu geçişi kolaylaştırır.

hh Bellek olmasaydı, öğrenmenin bir anlamı, hatta belki de öğrenme olmazdı.

c. Kısa Süreli Bellek

hh İnsan karşılaştığı her problemi yeniden çözmek, tekrar tekrar çözmek zorunda kalırdı. Bilinçli bir davranışta bulunamaz, düşünemez, bir iradesi de olmazdı. hh Bellek aynı zamanda kişiliğin oluşmasında da etkilidir. Birey çevresinde olup bitenleri belleğine kaydederek kişiliğini geliştirir.

hh "Kısa süreli bellek" öğrenilen bilginin yirmi dakika gibi kısa bir süre tutulduğu bellek aşamasıdır. hh Kısa süreli bellek, bilinçli bir alandır ve kapasitesi çok dardır. Bir başka özelliği kolayca unutmaya ya da yanlış hatırlamaya yol açabilmesidir. hh Bir toplantıda tanıştığımız insanlardan çoğunun adını toplantıdan sonra unuturuz.


1

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Bilgilerin bir bölümü bir kez kullanıldıktan sonra bellekten silinir. Bir bölümü ise yeterli dikkat ve tekrarlar sonucu uzun süreli belleğe aktarılır. hh Uzun süreli belleğe daha çok ileride yararlı olacağını düşündüğümüz bilgileri aktarırız.

Uyarıcılar Ham Bilgiler

Çalışma Belleği • İşitme

Kısa Süreli Bellek

• Görme

• Kontrol

• Koklama

• Yeterli Tekrar

• Dokunma

Uzun Süreli Bellek • Kodlama • Saklama • Çağırma

Belleğin işleyişi şemadaki gibidir.

Örnek 1: Bellek ve hatırlama düzeyleri eşit olan bireylerden rastgele üç farklı grup oluşturuluyor ve bu gruplar üzerinde bir deney yapılıyor. Hatırlama düzeyleri ölçülecek gruplardan ilkine harfler "KPSS, TMMO, YGS" harf grupları birer saniye gösteriliyor. İkinci gruba harfler "K, P, S, S, T, M, M, O, Y, G, S" olarak sırayla yinen birer saniye ve sonra olarak üçüncü gruba harfler karışık olarak "M, K, O, S, T, M, P, S, M, G, Y" şeklinde gösteriliyor. Daha sonra gruplardan hatırladıkları kelimeleri ekrana girmeleri isteniyor. Bu deneye dayanarak aşağıdakilerden hangisi kesin olarak söylenebilir?

hh Kısa süreli bellekteki bilgilerin uzun süreli belleğe aktarılabilmesinin iki yolu vardır. Bunlar tekrarlama ve gruplamadır.

A) Birinci grup en az sayıdaki harfi girer.

C) Üçüncü grup en az sayıdaki harfi girer.

Tekrarlama

hh Kısa süreli bellekte bilgilerin tutulması gizli bir tekrar sonunda mümkün olur. Tekrar, bilginin düzenli hâle gelmesini sağlar. hh Yeterli tekrar, kısa süreli belleğin kapasitesini artırır. Bu aşamadan sonra bilgiler kısa süreli belleği aşar ve uzun süreli belleğe geçer. hh Tamamen hatasız bir tekrar yapılana kadar öğrenme devam ederse bilgilerin uzun süreli belleğe aktarılması kolaylaşır. Böylece kısa süreli belleğin yirmi dakikalık zaman sınırı aşılmış olur. hh Yeni tanıştığımız birinin ismini zihnimizde tekrarlayarak belleğimizde kalmasını sağlarız.

Gruplama

B) Üçüncü grup birinci gruptan daha fazla harf girer. D) İkinci grup en az sayıdaki harfi girer. E) İkinci grup üçüncü gruptan daha az sayıda harf girer. Üçüncü gruptaki harfler anlamlı olmadığından, üçüncü gruptakilerin en az hatırlaması beklenir. Cevap: C

d. Uzun Süreli Bellek hh "Uzun süreli bellek", bazen birkaç dakikadan kısa bazen de bir ömür boyu, uzun aralıklarla saklanmakta olan bilgilerin bulunduğu bellektir. hh Bilgilerin kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe geçmesi protein sentezine bağlıdır. Proteinlerin oluşup hücrelerdeki yerlerini almalarıyla bilgilerin kalıcı olma durumu gerçekleşir. hh Yaşlılarda protein sentezi azalmış olduğundan, yeni izlenim ve hatıraların eskilerden daha çabuk unutulduğu gözlenir.

hh "Gruplama", bilgilerin anlamlı bütünler hâline getirilmesidir. hh Kısa süreli bellekte bilgi birimi miktarı 7 birimliktir. Bu sınırı aşmak için gruplama yapılır. hh 107114531919 rakamlarını bir okuyuşta ezberleyip aynı sırayla hatırlamak oldukça güçtür. hh Bu diziyi 1071 (Malazgirt Savaşı), 1453 İstanbul'un Fethi, 1919 (Atatürk'ün Samsun'a çıkışı) diye gruplayarak üç birimlik bir dizi hâline dönüştürerek daha kolay öğreniriz.

2


hh Bilinçli bir alan olan uzun süreli bellekte sürekli kaldığını söylediğimiz bilgileri hatırlayamamızın nedeni, elimizde yeterli ipucunun olmamasıdır. hh Uzun süreli bellekte bilgilerin saklanabilmesi için kelimeler, kavramlar ve semboller arasında bazı ilişkiler kurulur. hh Birbiri ile anlam bakımında ilişkili bilgiler, bellekte daha kolay kalır.

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Bir toplantıda farklı mesleklerden pek çok kişi ile tanıştığımızı düşünelim. hh Daha sonra bu insanların isimlerini hatırlamaya çalıştığımızda kişilerin meslekleri ile isimleri arasında bağ kurarız.

hh Uzun süreli belleğe aktarılan her bilgi tıpkı kütüphanede kitapların türlerine (roman, şiir, bilim, makale) göre farklı bölümlerde muhafaza edilmesi gibi bilgiler de beynin ilgili bölümlerinde saklanır.

hh "Doktor olan kimdi?, Öğretmen olan kimdi?, Eczacı olan kimdi?" diye düşünürüz. Böylece kişileri, önce meslekleri ile hatırlar, sonra mesleklerinin çağrıştırdığı isimleri belleğimize çağırırız.

Örnek 2: 82 yaşındaki Mehmet Bey, geçmişteki olayları çok iyi hatırlamasına karşın bir nesne gösterildiğinde: "Dilimin ucunda evladım. Aklıma gelmiyor işte böyle hep." demektedir. Bu parçadakiler dikkate alındığında aşağıdaki bellek türlerinden hangisinde bozulma olması beklenir? A) Kısa süreli bellek

B) Anısal bellek

C) Duyusal bellek

D) Örtük bellek

İnsan beyni bir kütüphane gibidir.

b. Saklama (Depolama) hh Kodlanarak belleğe kaydedilen bilgiler, gerektiğinde kullanılmak üzere, uzun süreli bellekte toplanır. hh Bilgilerin saklanarak korunmasına "belleme" adı verilir. Uzun süreli belleğe aktarılan bilgi, burada günler, aylar, yıllar boyunca saklanır.

E) Çalışma belleği

Yaşlı kişinin geçmişteki olayları hatırlamasına karşın nesneyi hatırlayamaması duyusal bellekte bozulma olduğunu gösterir. Cevap: C

2. Belleğin Temel İşlevleri

hh Tıpkı kütüphanemizin raflarında gerektiği zaman kullanabilmek için sakladığımız kitaplar gibi. hh Bellekte saklanan bu bilgiler, gerekli olduğunda belleğin çağırma işlevi aracılığı ile bilince çıkarılır.

hh İnsan belleğinin, kodlama, saklama ve çağırma olmak üzere üç temel işlevi vardır. hh Bu sayede bilgiler belleğe kaydedilir, uzun süre saklanır ve gerekli olduğunda hatırlanarak kullanılır.

c. Çağırma (Hatırlama)

a. Kodlama

hh "Çağırma" uzun süreli belleğe kaydedilerek saklanan bilgilerin gerekli olduğunda bilince çıkarılmasıdır.

hh "Kodlama", uzun süreli belleğe giren bilgilerin belleğe kaydedilerek işler hâle getirilmesidir. hh Belleğe kaydetme, bilginin alınma yoluna göre gerçekleşir. Bir şarkıyı işittiğimizde sesle ilgili kodu, bir manzaraya baktığımızda görsel kodu kullanırız. hh Öğrenilen malzemenin kalıcı olup kolay bulunabilmesi için birkaç koddan yararlanılır.

hh Uzun bellekteki bilgiler, her zaman bilinç alanında değildir. Başka bir deyişle, gerekmedikçe bu bilgilerin farkında olmayız. hh Çağırma işleminin gerçekleşmesi için, bilginin bellekte depolanmış olması ve depolanmış bilgiye ulaşmamızı sağlayacak yeterli ipuçlarının bulunması gerekir.


3

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Bellekte çağırmaya yardımcı olacak örgütlenmeler, benzerlik, zıtlık, zamanda ve yerde birlikteliktir. Bu ilkelere "çağrışım ilkeleri" denir.

hh Fakat yüzde yüz unutma söz konusu değildir. Unutulan şeyler, bilinç öncesi ya da bilinçaltı alana itilir ve belli durumlarda bilinç düzeyine çıkabilir.

hh "Çağrışım", belirli bir uyarıcının o uyarıcıyla geçmişte bir arada bulunmuş başka nesne ve durumları hatıra getirmesidir.

hh Unutulanlar bilinç öncesi alandaysa kolaylıkla hatırlanabilir. Fakat bilinçaltına itilmiş olanlar, ancak rüya ve hipnozla bilinç alanına gelebilir.

3. Unutma

c. Sönme

hh Geçmişte öğrenilmiş bilgi, beceri ve nesnelerin gerektiğinde hatırlanmaması, tanınmaması olayına "unutma" denir.

hh Davranışçı yaklaşıma göre unutma, öğrenilenlerin pekiştirilmemesi nedeniyle zaman içinde yok olması yani sönmesidir.

hh Unutma belleğin bütün aşamalarında görülür. Bilgiler kısa süreli bellekte kullanıldıktan sonra uzun süreli belleğe aktarılmazsa tamamen unutulur. hh Uzun süreli belleğe aktarılan bilgilerde tam olarak unutma değil hatırlamama söz konusudur. hh Dersine çok iyi çalışan bir öğrencinin sorulan sorunun cevabını hatırlamamasının nedeni unutma değil, heyecandır. hh Öğrenci dersten çıktıktan sonra, sorunun cevabını hatırlar. Burada heyecan, bellekten doğru cevabın çağırılmasına engel olmuştur.

d. Tekrar Yapılmaması hh Bir bilgi ya da nesnenin öğrenilmesi için önce algılanması gerekir. hh Algıların belleğe kaydedilmesi ve zaman zaman tekrar edilmesi hem öğrenmenin daha kuvvetli olmasını sağlar hem de hatırlamayı kolaylaştırır. hh Özellikle ezbere dayalı teorik bilgiler başta olmak üzere tüm bilgiler tekrar edilmezse unutulur.

e. Ket Vurma (Bozucu Etki) hh Bilgilerin unutulmasının başlıca nedenleri şunlardır:

a. Bilgilerin Kullanılmaması hh Kullanılmayan ve tekrar edilmeyen bilgi ve becerilere ait izler zamanla aşınır ve kaybolur. hh Alışkanlık hâline dönüşen bilgiler, organizma tarafından davranış olarak sürekli kullanılır. Bu nedenle, bellekte çok iyi bir yer edinmiştir ve hatırlamak için önemli bir çaba gerektirmez.

b. Bilinç Altına Atma (Bastırma) hh Freud'a göre birey beğenmediği yaşantıları, kendini rahatsız eden olay, durum ya da kişilerle ilgili anıları, bilinçaltına atar. hh Hatırlamak istemediği ve kendine sıkıntı veren durumları bilinç altına atarak kurtulmuş olur.

4


hh Öğrendiğimiz her bilgi, bir önceki bilgiye ya da önceden öğrendiğimiz bir bilgi, yeni öğrendiğimiz bir bilgiye etki etmekte ondan etkilenmektedir. hh Önceden öğrendiğimizin şimdi öğrendiklerimize; şimdi öğrendiklerimizin de daha önce öğrendiklerimize bozucu etkide bulunmasına ket vurma denir. hh Farklı iki dili aynı anda öğrenmeye çalışan bir kişi, ket vurma durumuyla karşı karşıya kalır. Her dilin özelliği, diğer dile etkide bulunabilir. hh Eğer, önceden öğrendiklerimiz, şimdi öğrendiklerimize bozucu etkide bulunuyorsa, buna "ileriye doğru ket vurma" denir. hh Eğer şimdi öğrendiklerimiz önceden öğrendiklerimize bozucu etkide bulunuyorsa "geriye doğru ket vurma" denir.

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Bir günde birden fazla derste yeni bilgiler öğreniyoruz. Günün son saatinde öğrendiğimiz bilgiler, ilk saatlerde öğrendiğimiz bilgilerin bir bölümünü unutmamıza neden olur. Bu durum "geriye doğru ket vurma"dan kaynaklanır. hh Aynı zamanda ilk saatlerde öğrendiğimiz bilgiler de son saatte öğrendiğimiz bilgilerin bir bölümünün unutlamasına neden olur. Bu durum da "ileriye doğru ket vurma"dan kaynaklanır.

f. Organik Nedenler hh Geçirilen kazalar ya da hastalıkların beyin ve sinir sistemine bir zarar vermesi sonucu, hasarın miktarına göre, geçmiş yaşantı, bilgi ve beceriler tamamen ya da kısmen unutulur. hh Yaşlılık nedeni ile ortaya çıkan bedensel çöküntü, frengi gibi mikrobik hastalıkların yol açtığı akıl hastalığı da unutmaya neden olan organik faktörlerdir. hh Aşırı derecede alkol ve uyuşturucu kullananlarda da amnezi görülmektedir.

hh Ket vurma ile negatif transfer, birbirine yakın fakat farklı durumlardır. hh Ket vurmada bilgiler birbirini unuttururken negatif transferde ise yeni öğrenilecek bilgilerde güçlükler yaşanır.

Örnek 3: Yurt dışında yapılan bir araştırmada katılımcılara, kendi çocukluklarına ait olduğu söylenerek 10 adet fotoğraf gösterilmiştir. Bunlardan 9'u gerçekten katılımcıların çocukluğuna aittir, biri ise değildir. Bu sahte fotoğraf, hiç gitmedikleri bir panayırda çekilmiş bir fotoğrafa kendi fotoğraflarının eklenmesiyle oluşturulmuştur. Katılımcıların %8'i bu fotoğrafın sahte olduğunu fark etmemiştir. %20'si, ilk gösterildiğinde bir kez daha bakmaları için ısrar ettiklerinde daha dikkatle bakmışlar ve hatırladıklarını söylemişlerdir. Hatta "Ailemle geçirdiğim çok güzel bir gündü." diyenler bile olmuştur. Kurgusal olan bu durum, katılımcıların belleklerini etkilemiştir. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir? A) Duyusal bellekteki bilgiler kısa sürede silinir. B) Bilgiler uzun süreli bellekte yok olmaz, sadece erişilemeyebilir. C) Bellekten bilginin geri çağrılması her zaman gerçekleşmeyebilir. D) Yeni bilgiler, var olan izlerin değiştirilmesine yol açabilir. E) Daha önceki anılar, sonraki anıların hatırlanmasını zorlaştırır. Denekler, araya sıkıştırılan sahte resmi ayırt edememişlerdir. Yeni bilgiler, hafızadaki var olan izlerin değiştirilmesine yol açmıştır.

Öğretmen Sorusu

Cevap: D

4. Belleğin Kapasitesini Artırma Yöntemleri a. Gruplama hh Belleğin birim kapasitesi 7 birim olarak sabittir ve bunu artırmak mümkün değildir. hh Ancak gruplamadan yararlanarak birimlerin kapasitesi artırılabilir.

b. Hayal etme ve Kodlama hh Mekân ilişkileri kurma, bellek güçlendirmede kullanılan yaygın bir yöntemdir. hh Öğrenmede ve daha sonra hatırlamak istediğimiz bilgiyi bölümlere ayırıp çok iyi tanıdığımız bir mekânın kısımlarıyla kodlayarak göz önünde canlandırabiliriz.

c. Ayrıntılama ve Kodlama hh Ne kadar ayrıntılara girilerek öğrenilirse bilgi o kadar kolay hatırlanır. İncelenen olayın neden ve sonuçlarıyla ilgili sorular soruldukça ayrıntıya girilmiş olur. hh Her ayrıntı belleğe farklı kanallardan gireceğinden, ipucu fazla olur ve hatırlama kolaylaşır.

d. Ortam hh Öğrenme işleminin yapıldığı ortam, öğrenilenler için bir çerçeve oluşturur. Kendimizi o ortamda hayal edebilirsek öğrenilenleri hatırlamak kolaylaşır.

Yaşlıların yakın zamanı hatırlayamazken yıllar öncesindeki olayları hatırlamalarının nedeni nedir?

Bilgilerin hafızadan silinmesinin yakın zamandan başlaması LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

5

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh İmge; zihinde beliren olay, kişi ya da nesnelerin görüntüleridir.

e. Örgütleme hh Bilgiler kişinin kendisine anlamlı gelecek şekilde düzenlenir ve sıralanırsa hatırlama daha kolay olur.

hh Sembol; herhangi bir nesnenin ya da kişinin işaretidir. hh Kavram; nesne ya da olayların zihindeki tasarımlarıdır. hh Soyutlama; bir varlığın herhangi bir özelliğinin diğer özelliklerinden ayrı olarak düşünülmesidir. hh Genelleme; ortak özelliği olan nesnelerin ortak bir kavram altında toplanmasıdır.

Öğrenme ortamı sessiz ve aydınlatılmış olmalıdır.

hhB. DÜŞÜNMENİN YAPI TAŞLARI hh "Düşünme"; insanın sembol, imge ve kavramları kullanarak bazı olayları zihninden geçirmesi, akıl yürütmesi ve problem çözmesidir. hh Düşünürken kullandığımız araçlar vardır. Bunlar: İmge, sembol, kavram, soyutlama, genelleme, kategori oluşturmadır.

İmge

Sembol

Kavram

hh Kategori; nesnelerin bazı ortak ve genel özelliği ya da niteliğini temsil eden sembolik oluşumdur. İnsanların nesneleri sınıflandırmalarına olanak sağlar. Oluşması soyutlama ve genelleme yollarıyla gerçekleşir.

hhC. DÜŞÜNME VE DİL 1. Sessiz Konuşma (İçsel Konuşma) hh Düşünme süreci; kavramsal düşünme, sessiz konuşma ve sözel düşünme biçiminde gerçekleşebilir.

a. Kavramsal Düşünme hh Eğer düşünme kavramlardan yararlanarak yapılırsa buna "kavramsal düşünme" denir. hh "Ağaç canlıdır. Çam ağaçtır. O hâlde çam canlıdır." şeklindeki düşünme kavramsal düşünmedir.

Düşünme Araçları

Soyutlama

Genelleme

Kategori Oluşturma

b. Sessiz Konuşma (İçsel Konuşma) hh Bireyin kendi kendine nesneler hakkında ve diğer bireylerle yaptığı hayali konuşmaya "sessiz konuşma" denir. hh Ailemizle tartıştığımız bir konuda aramızda geçen konuşmaları yalnızken zihnimizde canlandırmamız içsel konuşmadır.

c. Sözel Düşünme Düşünme insan olmanın bir özelliğidir.

6


hh Düşünürken zihnimizden geçen hayal ve sembolleri sözcüklerle ifade etmeye "sözel düşünme" denir.

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Yeni aldığımız bir kıyafetle ilgili "Acaba rengi yakıştı mı?", "Buna uygun ayakkabı hangisi olabilir?" şeklindeki sözcükleri zihnimizden geçirmemiz sözel düşünmedir.

hhD. KARAR VERME VE PROBLEM

ÇÖZME

1. Karar Verme 2. Dil ve İletişim

hh Karar verme süreci üzerinde duygusal ve bilişsel etkenler etkilidir. Genellikle yaşantı, deneyim, ve birikimler bu süreçte önemli rol oynar.

hh Duygularımızı, düşüncelerimizi, arzu ve isteklerimizi başkalarına aktarmak için kullandığımız, simge ve sözcüklerden oluşan iletişim aracına "dil" denir.

hh İlk karar verme evrelerinde kararlar ahlaki ilkeler ve istekler doğrultusunda verilir.

hh Dildeki kelimeler insanlar tarafından türetilmiş simgelerdir. İnsanlar hem simgelere birer anlam vermişler hem de onu kendi aralarında iletişim kurmak için kullanmışlardır.

hh Karar verme stratejisi, bireyin karar verme durumunda nasıl davranacağını belirlemesidir. Bu strateji, önceden planlanabildiği gibi hemen o anda da uygulanabilir.

hh Çoğunlukla varlıkların karşılığı olan sözlü ve yazılı semboller aracılığıyla düşünülür. Bu durumda insanlar, kendi kendileriyle konuşur gibidirler. hh Dil olmadan da düşünmek mümkündür. Çünkü dil varken bile düşünmelerin bir bölümü dille olmaz. hh Rüya, imgeleme gibi düşünme türlerinde imgelerden yararlanılır. Ancak düşünmede dil ve dilsel beceriler çok önemlidir. hh Akıl yürütme, bilimsel ya da felsefi çalışma yapma gibi üst düzey düşünmelerde dil mutlaka gereklidir.

hh Daha sonraki evrelerde ise yasalar ve toplumsal ilkeler etkili olur.

hh Durum ne kadar basitse insanların irdelemesi ve mantıklı karar vermesi o kadar kolaydır. Ancak durum karmaşıklaştıkça mantıksız sonuçlara ulaşma olasılığı artar. hh Mantık kuralları irdeleme ve karar vermeye yardımcıdır ama doğru çözümü garantilemez. Çünkü insanların kararları üzerinde bazen duyguları bu kurallardan daha etkili olabilir.

hh Dil, problem çözmede de önemli rol oynar. Problemin iyi ifade edilip ortaya konması ve doğru anlaşılması, çözüm yollarının bulunmasını kolaylaştırır. hh Dille düşünme etkileşimi karşılıklıdır. Düşünme, dilin doğru ve güzel kullanılmasını sağlar. Hayatta bazen karar vermekte zorlanabiliriz.

2. Problem Çözme hh "Problem"; birey için öğrenilmesi, düşünülüp çözümlenmesi ve bir sonuca bağlanması gereken durumdur. hh Her insan gerek günlük yaşantısında gerek yaşamı ile ilgili durumlarda, gerekse mesleki yaşamında pek çok problem ile karşı karşıya kalmaktadır.

Dil bir iletişim aracıdır.

hh "Problem çözme"; bir engelle karşılaşan bireyin problemin unsurları arasındaki bağlantıları görerek çıkış yolunu bulması demektir.


7

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Günlük yaşamda karşılaştığımız problemler; uzun ya da kısa süreli basit ya da karmaşık olabilir.

hhE. ZEKÂ

hh Problemin çözümü; problemin bütünlüğüne, türüne ve karmaşıklığına göre değişir.

1. Zekâ ve Zekâ Düzeyleri

hh Bazı problemler tamamen mantık yoluyla çözülür. Bazı problemler duygusal olgunluk, bazıları ise olaylara yeni bir bakış açısından hakimiyet gerektirir.

hh "Zekâ"; anlama, ilişkileri kavrama, algılama, soyutlama, öğrenme, yeni durumlara uyma, genelleme, yargılama, ayırt etme, birleştirme, çözümleme ve eleştirme yetilerinin bir araya gelmesiyle oluşur. hh Zekâ için genel bir zihin gücü ya da geliştirilebilecek bir genel kapasite denilebilir.

hh Problem çözümünde birbirini izleyen üç aşama vardır.

hh Zekâ düzeyi her insanda aynı değildir. Ancak insanların büyük bölümü normal zekâ düzeyindedir.

a. Problemin Ne Olduğunu Belirlemek hh Bu aşamaya hazırlık aşaması da denir. Problemin tanımlandığı, ne olduğunun, kaynağının ve çeşitli çözüm yollarının belirlenmeye çalışıldığı ilk aşamadır.

a. İleri Düzeyde Zekâ Geriliği

hh Bu aşamada problemin çözümü ile ilgili çeşitli seçenekler denenir, çözümle ilgili hipotezler hazırlanır.

hh Zekâ bölümü yetmişten aşağı olan bireylerdir. İki yaşındaki çocuğun zekâ düzeyindedirler.

b. Problemin Parçalarının Anlaşılması

hh Bir kısmı yürüyebilir ama konuşamazlar ve tehlikelerden korunamazlar.

hh Bu aşamaya aydınlanma aşaması da denir. hh Problemle ilgili malzeme toplanır, özellikle problem karmaşıksa daha basit alt yapılara indirgenir ve her parçanın ayrı ayrı çözümü için çaba harcanır.

c. Çeşitli Çözümlerin Üretilmesi ve Değerlendirilmesi hh Problemin parçalarını anlayan birey, sonucunda onun tümünü zihninde belirleyerek çözüme dönük daha etkin davranışlarda bulunabilir.

b. Orta Düzeyde Zekâ Geriliği hh Yedi yaşındaki bir çocuğun zekâ düzeyine sahiptirler. Üç yaşına kadar yürümeyi öğrenemez, konuşmayı ancak beş yaşında öğrenirler. hh Üç yaşından sonra yardım olmadan yiyebilir, yıkanabilirler.

hh Olaylar arasında çeşitli ilişkiler kurar. Bunların doğru olup olmadığını dener. hh Daha sonra aranan çözüm bulunur. Çözüm arayan kişi bulduğu çözümün doğru olup olmadığını sınar. Bazen bulduğu çözüm işe yaramaz ve yeniden başlangıç noktasına döner. hh Problem çözmede tahminler, çözüme götürücü yolda ilk adımları atmamızı sağlar. Bir problemi çözmeye niyet etmişsek aklımızda çözümle ilgili bazı tahminlerde bulunuruz. hh Tahminler, geçmiş yaşantılara dayanır. Geçmiş yaşantılar ne kadar zenginse tahminler o derece isabetlidir.

8


c. Öğretilebilir Zekâ Düzeyindekiler hh Özel öğretim kurumlarında eğitilebilir, bazı basit işler yapabilirler. hh Bu kişilerin en üstün zekâ yaşı yedi ile on arasındadır. Duygularını, istek ve arzularını kontrol edebilecek zekâya sahip değildirler.

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II

d. Üstün Zekâlılar hh Üstün zekâlı bireylerin algılama, düşünme ve öğrenme gücü, diğer bireylerinkinden üstün olduğundan özel olarak eğitilmeleri gerekmektedir. hh Normal eğitim programları onlara basit geldiği için sıkılırlar, arkadaş çevreleriyle ilişkilerinde zorlanırlar ve çeşitli psikolojik sorun ve bunalımlar ortaya çıkabilir.

Örnek 4: I.

Bir araştırmada aynı çevrede yetişen tek yumurta ikizlerinin zekâları arasındaki benzerlik %88 olarak bulunmuştur.

II. Bir araştırmada farklı çevrelerde yetişen tek yumurta ikizlerinin zekâları arasındaki benzerlik %72 olarak bulunmuştur. III. Bir araştırmada aynı çevrede yetişen çift yumurta ikizlerinin zekâları arasındaki benzerlik %62 olarak bulunmuştur. IV. Bir araştırmada farklı çevrelerde yetişen ikiz olmayan kardeşlerin zekâları arasındaki benzerlik %50 olarak bulunmuştur.

2. Kalıtım ve Çevrenin Zekâ ile Bağlantısı hh Yapılan araştırmalar, zekâyı belirleyen temel faktörlerin kalıtsal olduğunu göstermiştir. Zekâ, büyük oranda kalıtım yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılmaktadır. hh Kalıtıma göre etkisi az da olsa çevre koşullarının da belirleyici olduğu yine yapılan araştırmalarla ortaya çıkmıştır.

Çevrenin zekâ üzerindeki etkisi göstermek isteyen bir araştırmacı, yukarıda numaralandırılmış bulgulardan hangi ikisini birlikte kullanmalıdır? A) I ve II

B) I ve III

D) II ve III

C) I ve IV E) II ve IV

Özdeş ikizlerde zekâ bölümleri birbirine daha çok benzemektedir. Farklı çevrede yaşayan özdeş ikizlerin zekâ bölümlerinde farklılık olması çevrenin önemini göstermektedir. Cevap: A

hh Birbiri ile kalıtımsal özellikleri aynı olan tek yumurta ikizleri üzerinde yapılan araştırmalarda araştırmacılar çevre faktörüne bağlı olarak zekâ bölümünde 15 -25 puan arasında bir değişme saptamışlardır.

3. Zekânın Ölçülmesi

hh Zekâ bölümü 100 olan tek yumurta ikizleri farklı koşullarda yetiştiğinde zekâları arasında 20 puanlık bir fark ortaya çıkmaktadır.

hh "Zekâ testi" bireylerin zekâsını, zekâ yaşını ölçmek için geliştirilmiş testtir.

hh Çevre koşulları kötü olan, iyi beslenemeyen, yeterli eğitim görmeyen çocuğun zekâ bölümünün 85 civarında olduğu görülmektedir. hh Genelde, zekâ üzerinde %75 kalıtım, %21 çevre ve %4 rastlantılar rol oynamaktadır.

hh "Test"; bireyin ya da bireyler grubunun çeşitli yetilerini, bilgi ve becerilerini belirlemeye yarayan sınama ya da ölçektir.

hh Testler uygulandıkları birey sayısı bakımında, bireysel testler ve grup testleri diye ikiye ayrılır. hh "Bireysel testler", tek tek bireylerin zekâsını ölçmek için kullanılan testlerdir. "Stanford - Binet" zekâ testi, bu tür bir zekâ testidir. hh Zekâ testleri ister bireysel test, ister grup testi olsun, uygulanan kişilerin özelliğine göre yazılı, sözlü, icra (uygulamalı) testleri olarak da üç gruba ayrılır.


9

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Performans testleri olarak adlandırılan icra testleri bir eylem, bir davranışla cevaplandırılan testlerdir. Yap - boz, şekil tamamlama ya da uygun yerlere yerleştirme şeklinde yapılan testler, genellikle özürlü ve küçük çocuklara daha çok uygulanan testlerdir. hh Normal bir insanın zekâ bölümü 100'dür. hh Geçerlilik, bir ölçme aracının ölçmeyi amaçladığı özelliği, başka herhangi bir özellikle karıştırmadan, doğru olarak ölçebilme derecesidir. hh Güvenilirlik ise, bir testin ölçmek istediği özelliği doğru olarak ölçebilmesidir.

hh Stern zekâyı "yeni koşullara uyma yeteneği", Davis "problem çözme yeteneği", Terman ise "soyut düşünme yeteneği" olarak tanımlamışlardır.

b. Çift Etmen Kuramı hh Bu kurama göre zekâ, bir genel yetenek ile birçok özel yetenekten oluşmuştur. hh Spearman genel yetenek olarak zekâyı, özel yetenek olarak da farklı alanlardaki başarıları ve istidatları kastetmektedir.

c. Çok Etmen Kuramı hh Zekâyı açıklayıcı kuramlar ikiye ayrılmaktadır. Bunlar da kendi içinde farklı görüşlere ayrılmışlar ve zekâ türlerinin farklı olduğunu belirtmişlerdir.

ZEKÂ KURAMLARI

Yapısal Kuramlar

Bilgi İşlemleme Kuramı

Tek Etmen Kuramı

Çift Etmen Kuramı

Çok Etmen Kuramı

1. Yapısal Kuramlar a. Tek Etmen Kuramı hh Bu kuramın en önemli temsilcileri Terman, Wechler, Stern ve Davis'tir. Onlara göre zekâ, genel bir yetenektir. hh Herhangi bir alanda başarılı olan birinin diğer bütün alanlarda da başarılı olacaklarını öne sürmektedir.

hh Thorndike'ın başına çektiği bazı bilim adamlarına göre zekâ, tek bir genel yetenek değil, birçok özel yeteneğin toplamından meydana gelmektedir. hh Soyut kavramlarda başarılı olanların soyut zekâlarının; alet yapma ve kullanmada başarılı olanların somut zekâlarının; sosyal ilişkilerinde başarılı olanların ise sosyal zekâlarının daha fazla olduğunu savunmaktadır.

2. Bilgi İşlemleme Kuramı hh Bilgi işlemleme kuramını Jean Piaget geliştirmiştir. Piaget zekânın gelişim evrelerini dörde ayırmıştır. hh Bunlar; çocuğun ilk iki yaşına kadar "duyusal - devimsel evre", 6 - 7 yaşta "işlem öncesi evre", 11 yaşına kadar somut işlemler evresi ve ergenliğe kadar olan soyut (formel) işlemler evresidir.

3. Sözel, Görsel - Mekansal ve Duygusal Zekâ Sözel Zekâ hh Dille yaptığımız her türlü çalışmayla ilgilidir. hh Düz yazı, şiir, rapor, mektup yazabilme, dinleyiciler önünde konuşma yapabilme, başkasını dinleyebilme, ne söylendiğini anlayabilme yeteneği sözel zekâ ile ilgilidir. hh Açıklama, öğretme, öğrenme ve sözcükler yoluyla espri yapma; ikna edici konuşma ve yazma sözel zekânın başlıca özellikleridir.

Öğretmen Sorusu

hhF. ZEKÂ TÜRLERİ

Bazı insanların sanatta, bazı insanların bilimde, bazı insanların sosyal çevrede başarılı olmalarının nedeni nedir?

İnsanlarda tek tip bir zekânın olmaması

10



Görsel - Mekansal Zekâ hh Resimler, imgeler, şekiller ve çizgilerle düşünme, üç boyutlu nesneleri algılama ve akıl yürütme becerisidir. hh Bu zekâ yönü gelişmiş olan kimse çok hayal kurar, sanat ve projelerin görsel sunumundan hoşlanır.

hh Yetenek ve zekânın insan yaşamındaki yeri önemlidir. Zeki ve yetenekli insanlar, meraklıdırlar ve ayrıntılara aşırı dikkat ederler. hh Zihinsel ve fiziksel olarak büyük bir enerjiye sahiptirler. Çabuk öğrenir, zor unuturlar. hh Soyut konuları çabuk kavrar, düşüncelerini rahat ifade ederler. hh Yeniliklere kolay uyum sağlarlar ve girişimcidirler.

hh Okurken sözcüklerden çok resimlere ilgi duyar. Öğrenmede de daha çok video, film,bulmaca ve harita gibi malzemelerden yararlanır. hh Kolaylıkla yön bulma becerisine sahiptir. Öğrendiklerini hatırlamada zihinsel resimleri kullanır. hh Bir objenin farklı açılardan duruşunu anlayıp zihinde canlandırabilir. Bilgilerini somut ve görsel sunumlara dönüştürür.

Duygusal Zekâ hh İnsanın kendisine veya başkalarına ait duyguları anlama, sezinleme, yönetme ve yönlendirme yetisi, kapasitesi ya da becerisidir. hh Bazı psikologlar, duygusal zekânın zamanla azalıp artabilen bir yeti olduğunu savunurken bazıları onun sabit olduğunu ve değişmediğini öne sürmektedirler. hh Duygusal zekâ, belirli bir durumda ne hissettiğinin farkına varabilmeyi ve bu duygularla başa çıkabilmeyi sağlar. hh Başkalarının duygularını fark edip empati kurabilirler. Diğer insanlarla olan ilişkilerini başarıyla yürütebilirler.

hhG. ZEKÂ VE YARATICILIK 1. İstidat ve Yetenek hh "İstidat", herhangi bir beceri alanında, bir şeyler öğrenme fırsatı verildiğinde insanın bundan yararlanabilme gücüdür. İstidat, eğitimle birleştiği zaman "yetenek" hâlini alır. hh Bir kişi doğuştan güzel resim yapabilme gücüne sahip olabilir. Bu potansiyel güç istidattır. Ancak kişi resim konusunda eğitilirse istidat ortaya çıkar ve resim yeteneği hâlini alır.

hh Düşünce, olay ve kurallar arasındaki ilişki ve uyuşmazlıkları çabuk fark eder ve söylerler. hh Karmaşık konuları, sorunları çözmede, planlayıp organize etmede pratik yollar bulurlar.

2. Yaratıcı Düşünme hh "Yaratıcı düşünme" yeni düşünce ya da ürünler yaratmaya yöneltilmiş düşüncedir. hh "Yaratıcılık", yenilikler ortaya koyma ve onları gerçekleştirebilme özellikleri taşıyan bir süreçtir. hh Zekâ ve yaratıcılık arasında ilişki vardır fakat ikisi aynı şey değildir. Çünkü yaratıcı kişiler sorunlarını çözerken yalnız zekâlarından değil; sezgi, yaratıcı hayal gücü gibi özelliklerinden de yararlanırlar. hh Bir soruna kabul edilebilir tek çözüm üreten düşünme türü "yakınsak düşünme"dir Her insan bunu yapabilir. hh Bir soruna uzun vadeyi de kapsayan, birçok çözüm bulup bunlar arasında seçim yapabilmek "ıraksak düşünme"yi gerektirir. Yaratıcı düşünme, büyük ölçüde ıraksak düşünmeye dayanır.

3. Yaratıcı Problem Çözme hh Benzer problemlere aynı çözüm yöntemlerinin uygulanması yanılgıya yol açabilir. Çünkü her problem farklı oluşumdan ve farklı bir çözümden meydana gelmektedir. hh Problemin farklı çözüm yollarının bulunması yaratıcı problem çözmeyi gerektirir. hh Yaratıcı insanlar, sahip oldukları imkânları ya da nesneleri, farklı ve alışılmışın dışında kullanabilmektedir. Çözüm yolu çok olunca en verimli çözümü seçmek daha kolay olmaktadır.


11

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME - II hh Olaylara farklı pencerelerden bakabilmek, olayların yeniden değerlendirilmesine ve farklı çözüm yollarının bulunmasına ve problem çözmede başarılı olunmasına yol açar.

4. Yaratıcı Düşünmeyi Engelleyen Faktörler a. Duygusal Etkenler hh Duyguların ön plana çıkması problemin çözülmesine engel olabilir.

Örnek 5: Şöyle bir durumla karşılaştığımızı düşünelim: Evimizin küçük gelen penceresini ekleme yaparak büyütmek istiyoruz. Mevcut pencerenin yanına eni ve boyu 1 metre olan yeni bir pencere yapıyoruz ve öncekiyle birlikte penceremiz toplam bir metrekare oluyor, peki nasıl? Bu durum bizi şaşırtır, oysa çözüm basittir; pencerenin ilk hâli aslında ikizkenar dik üçgen biçimindedir.

hh Bireyler duygularına uygun düşmeyen problemlerle karşılaştıklarında çözümden uzaklaşmak isteyebilirler.

1m

b. Kültürel Engeller

1m

hh Toplumun değerleri ve gelenekleri, insanın yaratıcı düşünmesini engelleyebilir ve problem çözümünde hata yapılmasına neden olur.

c. Geçmiş Deneyimlerin Etkisi hh Problem çözmede kullanılan alışılagelmiş yöntemler, farklı yolların görülmesini engeller. Problemleri sürekli aynı yöntemlerle çözmeye çalışmak bir zihinsel kurulumdur. hh Alıştığımız yöntemlerin etkisinde kalmadan yeni çözümler üretmek "işleve takılma"yı da engeller. hh "İşleve takılma"; nesnelerin alışılagelmiş işlevlerini düşünmedir. Kalem yazmak için; çekiç çivi çakmak için; bıçak kesmek için kullanılır. Nesnelerin bu işlevlerine takıldığımızda onları başka işlerde kullanamayız. hh Nesnelerin alışılagelmiş işlevleri dışında kullanılamaması durumuna, "işleve takılma" adı verilir. hh Evde konserve açmak istediğimiz anda konserve açacağını bulmadığımızı düşünelim. hh Eğer çekiç ve bıçağı konserve açma işleminde kullanabileceğimizi göremezsek konserve kutusunu açamayız. Bu durum işleve takılmadır. hh Çekiç ve bıçağı, işlevlerinin dışında kullandığımızda problem çözmüş oluruz.

12


Bu parçada anlatılanlara göre, problemin çözümünü geciktiren etken aşağıdakilerden hangisidir? A) Duygusal engeller B) Yetersiz veri C) Kurulum D) Problemin amacını kavrayamama E) Alışkanlık çatışması Problemlerin sürekli aynı yöntemle çözülmeye çalışılması zihinsel kurulumdur ve problem çözümünü güçleştirir. Cevap: C

d. Algısal Engeller hh Eğer problemin unsurları tam olarak algılanmamış ise problemin çözümü güçleşir. hh Yaratıcı çözümler için problemin unsurlarının iyi algılanması gerekir. hh Bir genç, meslek seçiminde kendisine uygun farklı meslekleri algılayamadığı sürece problemi çözemez.


Konu Testi - 1

1. Televizyonda veya sinemada arka arkaya iki film izlediği-

4. Bilimde, sanatta, teknikte ve günlük yaşamda ortaya çıkan

nizde filmlerden biri sizi daha çok etkilemişse, diğerinin konusunu daha sonra hatırlamayabilirsiniz. Eğer etkilendiğiniz film ilk filmse, ikinci filmin konusunu hatırlamakta güçlük çekersiniz.

tüm gelişmelerin kaynağı olan düşünme tarzıdır. İnsanoğlunun tekerleği bulmasında bir edebiyatçının eserine, denizaltılardan uçaklara kadar ne varsa hepsinde bu düşünce tarzının payı vardır.


A) Hayal kurma

B) Kullanılmayan bilgiler zamanla unutulur.

B) Eleştirel düşünme

C) Organik nedenler unutmaya yol açar.

C) Yaratıcı düşünme

D) İyi öğrenilmiş konular daha geç unutulur.

D) Serbest çağrışım

E) İlgi çeken konular daha kolay hatırlanır.

E) Güdümlü çağrışım

durumlardan kurtulmak ister, onları bilinçaltına iter.

5. "Önceden yaşadığımız ama aradan geçen zamanla unutulan benzer ya da zıt olayların bize başka olay veya nesneleri hatırlatması" aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

Aşağıdakilerden hangisi bu durumu örneklendirir? A) Sevilmeyen bir arkadaşın doğum gününün unutulması B) Ağır yumruk darbeleri alan bir boksörün hafıza kaybı yaşaması

A) Hayal kurma

C) Uzun süredir Almanya'da yaşayan bir Türk'ün, Türkçe konuşmayı unutması

C) Yaratıcı düşünme

B) Eleştirel düşünme D) Rüya görme

D) Bir şiir ezberleyen kişinin bir süre sonra onu unutması

E) Çağrışım yapma

E) Psikoloji dersinden sonra tarih dersi çalışıldığında, psikoloji dersinin bilgilerinin unutulması

3. Öğrenme akşam yapılmışsa sabahki tekrarda öğrenilen-

6. Ahmet Bey caddede giderken bir kalabalığın olduğunu görür ve yaklaştığında bazı kişilerin tartıştığını ve bu kişilerin tanıdık bazı meslektaşları olduğunu fark eder. Tartışma giderek büyür. Ahmet Bey tartışan meslektaşlarına şöyle bir öneri sunar: "Ben hepinizden yaşlı ve tecrübeliyim. Hepiniz beni seversiniz. Beni hakem tayin ederseniz sorunun çözümünde size yardımcı olabilirim." Taraflar bu öneriyi kabul ederler.

lerin azı unutulmuş olur; öğrenme sabah yapılmışsa, akşamki hatırlama testinde öğrenilen şeylerin çoğunun unutulmuş olduğu görülür. Çünkü uyku sırasında öğrenilenleri zihinden çıkaracak uyarıcılar yoktur.

Bu parçada sözü edilen düşünme türü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Hoşa gitmeyen anılar bilinçaltına itilerek unutulur.

2. Bazı psikologlara göre insan, hoşlanmadığı, rahatsız edici

Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisidir? A) Kullanılmayan bilgiler hatırlanmaz. B) Uyku sırasında öğrenilenler tekrar edilir.

Ahmet Bey'in problemi çözebilmesi için öncelikle aşağıdakilerden hangisini yapması gerekir?

C) Uyku süresi ile hatırlama miktarı arasında doğrudan bir ilişki vardır.

A) Çözüm önerileri sunması

D) Uyku sırasında geriye ket vurmanın bozucu etkisi azaldığından unutma azalır.

C) Farklı düşünme yollarını devreye sokması

E) Zaman arttıkça unutma fazlalaşır.

B) Problemin ne olduğunu belirlemesi D) Önceden başarılı olduğu çözüm yollarını söylemesi E) Geçmişte yaşadığı deneyimleri aynı olaya uygulaması LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

7. Ben yeni tanıştığım kişilerle kısa zamanda çok iyi ilişkiler geliştirebiliyorum, toplum içinde aranılan, beğenilen bir insan hâline gelebiliyorum. Fakat teknolojik aletlerle hiç aram yok. Cep telefonumun kapağını açıp telefon kartımı bile değiştiremiyorum.

10. Bireyin

dikkatini çekmeyen konuları öğrenmesi hızlı bir unutmaya neden olmaktadır.

Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Unutmanın yeniden eskiye doğru gerçekleşmesiyle B) Her bireyin hafıza gücünün farklı olmasıyla

Bu parçada sözü edilen kişi için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

C) Öğrenilen konunun karmaşık olmasıyla D) İlgi duyulmayan konuların kolaylıkla unutulmasıyla

A) Soyut zekâsının yüksek, sosyal zekâsının düşük olduğu

E) Mutlak bir unutmanın olmamasıyla

B) Somut zekâsının yüksek, sosyal zekâsının düşük olduğu C) Duygusal zekâsının düşük, sosyal zekâsının yüksek olduğu D) Somut zekâsının düşük, soyut zekâsının yüksek olduğu E) Sosyal zekâsının yüksek, somut zekâsının düşük olduğu

11. • Problem çözebilme 8. Binet, zekâ tanımını soyut düşünebilme temeline dayar.

• Soyut düşünebilme

O zekâyı, iyi akıl yürütebilme, iyi eleştirel bir görüşe sahip olma şeklinde ifade etmektedir.

• Alet yapabilme ve kullanabilme

Yukarıdaki özellikler aşağıdaki kavramlardan hangisi ile en iyi açıklanabilir?

Binet'in bu görüşüne dayanarak zekâ ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?

A) Zekâ

A) Yargılamaya yardımcı olur.

B) Kişilik

D) Mizaç

C) Yetenek E) Algılama

B) Sorgulayıcı bir tavır kazandırır. C) Bireyi sonuca ulaştırır. D) Her bireyde aynı düzeydedir. E) Temelinde düşünme vardır.

9. Zekâ testi bireyler tarafından hazırlanmaktadır. Bu hazır-

A) Zekâ ölçülürken kişilik özellikleri de ölçülmelidir. B) Zekâ testleri geliştirildikleri kültürün özelliklerini yansıtmalıdır.

A) Tümdengelimsel düşünme B) Eleştirel düşünme

C) Zekâ testlerinde bilgi sorularına yer verilmemelidir.

C) Çağrışımlı düşünme

D) Zekâ testi uygulanırken uygulayıcının nesnel davranması gerekir.

D) Tümevarımsal düşünme E) Yaratıcı düşünme 4. C

5. E

6. B

7. E

8. D

9. B

10. D

11. A

12. C


3. D

E) Zekâ testleri ölçmeyi amaçladığı şeyi ölçmelidir.

14

Bu parçada sözü edilen düşünce yöntemi aşağıdakilerden hangisidir?

2. A


zihinde birtakım izler bırakmaktadır. Buna bağlı olan diğer izler de kendiliğinden bilinç alanına çıkmaktadır. Ayasofya’nın İstanbul’u, mandalinanın portakalı hatırlatması buna örnektir.

1. E

12. Algılar

Cevaplar

layıcılar uzman olsalar da, yaşadıkları toplumdan kopuk değillerdir. Sonuçta hazırlanan test belli bir toplumdaki özellikleri yansıtmaktadır. Bu testin bir başka topluma uygulanırken, uygulanacak topluma uyarlanması gerekir.


Konu Testi - 2

1. Yaşantılarımızdan hiçbir şey hatırlamasaydık, hiçbir şey

4. Bir iş görüşmesine giden Emre'nin komisyon karşısına

öğrenemezdik. Yaşam, birbiriyle çok az ilişkisi olan anlık yaşantılardan oluşurdu. Basit bir gündelik konuşmayı bile gerçekleştiremezdik.

çıktığında elleri ve ayaklarının titremesi nedeniyle sorulan sorulara sağlıklı cevaplar veremediği gözlenmiştir.

Bu parçada insan yaşamında aşağıdakilerden hangisinin önemi vurgulanmaktadır?

Emre'nin bu durumu yaratıcı düşünmeyi etkileyen hangi faktörle ilgilidir? A) Duygusal engel

A) Kişilik

B) İşleve takılma

B) Bellek

C) Problem çözme deneyimsizliği

C) Motivasyon

D) Zihinsel kurulum

D) Ket vurma

E) Yanlış algılama

E) İşleve takılma

2. Uzun süreli bellekte bilgiyi, istediğimiz uzunlukta ve miktarda depolar ve kolay kolay unutmayız. Buradaki temel sorun, gerektiği zaman doğru bilgiyi bulmaktır. Uzun süreli bellekte bilgiler kaybolmaz, ancak bilgi uzun biçimde kodlanmamış ve uygun yere yerleştirilmemişse, geri getirmede zorluklarla karşılaşılır.

Bu parçada uzun süreli bellekte karşılaşılan hangi güçlükten söz edilmektedir?

5. "Beyazın siyahı, zenginin fakiri, uzunun kısayı, zayıfın şişmanı hatırlatması" çağrışımın hangi ilkesiyle ilgilidir?

A) Bilgilerin sık sık kullanılması

A) Benzerlik

B) Belleğin bir sınırının olması

B) Mekanda yakınlık

C) Bilgilerin bellekten bütünüyle silinmesi

C) Zamanda yakınlık

D) Belleğe yeni bilgilerin eklenmesi

D) Karşıtlık

E) Bilgilerin gruplanmada belleğe kaydedildiğinde geri çağrılamaması

E) Ardışıklık

3.

– Daha önce öğrenilen bir öğrenme malzemesi yeniden öğrenilmek zorunda kalındığında, öncekine göre daha az zaman ve emek harcanır.

– İlk öğrenme malzemesiyle tekrar karşılaşıldığında çok az bir tekrara ihtiyaç duyulacaktır.

6. Islak mendili el ve yüz temizliği için kullanmaya alışan

Bu iki bilgiye dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

Selma, bir seminerde sunum yapacağı sırada kirlenen ayakkabısını ıslak mendille temizlemeyi düşünememiştir.

A) Bireyi rahatsız eden olay ve nesneler baskı altına alınarak unutulur.

Selma'nın bu durumu aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

B) Kısa süreli bellek insan yaşamında işlevseldir.

A) Yaratıcı düşünme

C) Mutlak bir unutma yoktur.

B) Çağrışımlı düşünme

D) Bilinmeyenler, bilinenler aracılığıyla hatırlanır.

C) İşleve takılma

E) Uyku sırasında unutma az olur.

D) Eleştirel düşünme E) Zihinsel kurgu LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

7. Yapılan bir araştırmada, 643 çocuğun anne ve babalarının statüleri incelenmiştir. Çocukların anne babasının elde ettiği yüksek statülerle çocukların kendi zekâ testlerinde ve derslerinde gösterdikleri başarı arasında bir paralellik olduğu görülmüştür.

10. Üniversite sınavlarına hazırlanan öğrenciler için yapılan bir araştırmada, ders çalıştıktan sonra televizyon seyretmenin hatırlamaya etkisi araştırılıyor. Aynı özelliklere sahip (yaş, cinsiyet, ders konusu, sosyal konum, çalışkanlık, zekâ vs.) birbirine eşit iki grup alınıyor. Birinci gruba ders çalıştıktan sonra televizyon seyrettiriliyor, ikinci grubun uyuması isteniyor. Ders konuları öğrenildikten sonra, hatırladıkları denetleniyor. Sonuçta ikinci grubun daha başarılı olduğu görülüyor.

Bu parçada sözü edilen araştırmaya göre zekâ üzerinde aşağıdakilerden hangisinin güçlü bir etkiye sahip olduğu söylenebilir? A) Cinsiyetin

B) Yaşın C) Güdülenmenin

Bu araştırmanın bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Mutlak bir unutma yoktur.

D) Olgunlaşmanın

B) Uyku, unutmayı yavaşlatır.

E) Kalıtımın

C) Yaş ilerledikçe organik nedenli unutmalar görülebilir. D) Tanıma, hatırlamadan daha kolaydır. E) Hoşa gitmeyen anılar bilinçaltına bastırılarak unutulur.

8. Zekâ tanımları tek başlarına zekâyı anlatmada yetersizdir.

11. Zekâ bölümü 100 olan bir kişi uygun bir çevrede yetiştiğin-


de, zekâ bölümü 120’ye çıkabileceği gibi, kötü koşullarda yetiştiğinde 80’e de düşebilir.

A) Eğitim zekâ bölümünü etkiler.

A) Zekânın tek bir özelliğe bağlı olmaması

B) Zekâ çevre koşullarına göre biçim alır.

B) Zekânın ölçülebilir olması

C) Zekâ bölümü dış koşullara göre değişkenlik gösterir.

C) Zekâyı etkileyen faktörler

D) Zekânın oluşumunda kalıtımın önemi yoktur.

D) Zekânın bir düşünme yeteneği olması

E) Kalıtımla gelen zekâ içinde yaşanılan ortama göre şekil alır.

E) Zekâ ile başarı arasındaki ilişki

9. Akıl kavramlar arasında ilişkileri kurar, bilinen yargılardan bilinmeyenleri çıkarır. Zekâ uygun zamanda doğru tepkilerin çıkmasını sağlar. Akıl koşullara uyumun çözümünü yaptığı için tüm zihinsel etkinliklerin denetleyicisidir. Bellekte bilgiler kodlanır, saklanır, gerektiğinde yeniden canlanır. Zekânın işlevini yerine getirmesinde kaynaklık eder. Bu parçada aşağıdakilerden hangisi dile getirilmektedir?

12. Aynı

yumurta ikizi kardeşler üzerinde yapılan bir zekâ araştırmasında, kardeşlerden biri her türlü olanağı çok iyi olan bir aile yanına verilmiş, diğer kardeş olanakları kısıtlı, yoksul bir ailenin yanına yerleştirilmiştir. On altı yıl sonra zekâ yaşları ölçüldüğünde çok iyi olanaklarla büyüyen kardeşin diğerine göre daha zeki olduğu gözlenmiştir.

Bu gözlemin verisi aşağıdaki yargılardan hangisini destekler?

A) Zekâ kültürel koşullardan etkilenir.

A) Zekâ gelişimi ile çevre koşulları arasında ilişki vardır.

B) Akıl ile zekâ birbirinden bağımsızdır.

B) Zekâ gelişiminin hızı yaşa göre değişir.

C) Akıl ve bellek zekâyı destekler.

C) Zekânın tek belirleyicisi kalıtımdır.

D) Akıl doğuştan gelir, zekâ ise deneyimlerle oluşur.

D) Öğrenme düzeyi ile zekâ arasında ilişki vardır.

E) Akıl ve zekâ bireyin çevreye uyumunu güçleştirebilir.

E) Zekâ türü cinsiyete göre farklılık gösterir. 3. C

4. A

5. D

6. C

7. E

8. A

9. C

10. B

11. D

12. A


2. E

16

1. B

Buradan aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?

Cevaplar

Örneğin zekâyı "çevreye ve yeni durumlara uyma yeteneği" olarak ele alan tanımlama, çevresine çok iyi uyum sağladığı hâlde zeki olmayan ya da çevresine uyum sağlamadığı hâlde zeki olan insanları açıklamakta yetersiz kalmaktadır.

LYS // PSİKOLOJİ RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ

hhA. KİŞİLİĞİN TANIMI, GELİŞİMİ VE ŞEKİLLENMESİ

FÖY NO

06

hh Çabuk kızmak, sıkılmak, öfkelenmek, neşelenmek, hareketli olmak bireylere göre değişen mizaç özellikleridir.

1. Kişiliğin Tanımı hh Kişilik; bir insanı başkalarından ayıran, kalıtım ve çevre etkisiyle ortaya çıkan, duygu, düşünce ve davranış özelliklerinin tutarlı bütünüdür.

b. Karakter

hh Bu tanımda vurgulanmak istenen noktalar şunlardır:

hh Karakterlerin oluşumunda, insanın içinde yaşadığı çevrenin toplumsal değerleri ve ahlaki kuralları rol oynar.

a) "Biricik olma", bireyin kendine özgü davranış özelliklerinin tü-

hh "Karakter" kişiliğin sonradan eğitimle kazanılan yönüdür.

müdür.

c. Benlik

b) "Ayırt edici olma" bireyi diğer insanlardan ayıran davranış

hh "Benlik" bireyin kendi kişiliğine ilişkin kanıları ve kendi kendisini görüş biçimidir.

özellikleridir. c) "Sürekli ve tutarlı olma", saydığımız özelliklerin hayat boyu benzer durumlarda değişmeden devam etmesidir.

hh "Ben kimim?", "Ben neleri yapabilirim?", "Benim için neler değerlidir?", "Hayattan ne bekliyorum?" gibi soruların yanıtları benliği oluşturur.

d) "Yapılanmış olma", kişiliğin çok sayıda ve birbiri ile bağlantılı birimlerden oluşmasıdır. hh Benlik, zaman içinde belirir ve şekillenir. hh Kişilik yaşam süreci içinde yavaş yavaş oluşur ve birden bire değişmez.

3. Kişiliğin Şekillenmesi

2. Kişiliğin Gelişimi

hh Kişiliğin şekillenmesinde pek çok etmen vardır. Bunlar kalıtım, fizyolojik etmenler, bilinçaltı etmenler, sosyal ve kültürel etkenler, zekâ ve yetenek ile öğrenmedir.

hh Çeşitli özellikler, yaşam içinde bireyde bir davranış bütünlüğü oluştururlar. Bu bütünü meydana getiren çeşitli birimler vardır. Bunlar mizaç (huy), karakter ve benliktir.

a. Kalıtım

a. Mizaç (Huy)

hh İnsanlar arasında doğumdan kısa bir süre sonra, duygu ve davranış düzeyinde farklar görülür. Bu farklar birey davranışlarında, kalıtımın etkili olduğunu gösterir.

hh "Mizaç" kişiliğin organik yapı ve doğuştan getirilen eğilimlerin oluşturduğu yanıdır.

b. Fizyolojik Etmenler

hh Mizaç üzerinde, kalıtım kadar sinir sisteminin, iç salgı bezlerinin faaliyeti gibi fizyolojik etkenlerin de rolü vardır.

hh İç salgı bezleri, hormonlar, otonom sinir sistemi kişiliği etkileyen fizyolojik etmenlerdir.


1

RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ hh İç salgı bezlerinin salgıladığı hormonların azlığı ya da çokluğu organizmanın işleyişini etkiler. Bu durum kişiliği de etkiler.

c. Bilinçaltı Etmenler

f. Yetenek ve Zekâ hh Yetenek ve zekâ, bireyin toplumun kendisinde beklentilerini daha kolay kavramasını sağlar. hh Sorumluluk duygusunu güçlendirir. Sağlam ve kararlı bir kişiliğin oluşmasını kolaylaştırır.

hh Her insanın kendine özgü arzuları, duygu ve düşünceleri, inançları vardır. Bunların bir kısmı mantıklı ve toplumsal değerlere uygun olmadığı için bilinçaltına atılır. hh Çocukken anne ve babası tarafından devamlı suçlanan bir çocuğun bilinçaltına suçluluk duygusu yerleşir. hh Suçluluk duygusu çocuğun kişiliği etkiler. Karşılaştığı bütün problemli durumlarda kendini suçlu hisseder. Kişiliğin şekillenmesinde pek çok etmen vardır.

d. Sosyal ve Kültürel Etmenler hh Birey toplum içindeki ahlâk kurallarını, örf ve âdetlerini, inançları öğrenerek bunlara uygun davranır. Bunlar bireyde davranış kalıpları oluştururlar. hh Davranış kalıpları bireyde yerleşik hâle gelince kişiliği oluşturur. hh Bireyin toplum içindeki değerleri öğrenmesi, benimsemesi ve bunlara uygun davranması çok uzun bir süreçtir. Bu sürece "sosyalleşme" adı verilir.

e. Öğrenme hh Kişiliğin kazanılmasında klasik koşullanma, edimsel koşullanma, model alarak öğrenme gibi öğrenme yolları etkilidir. hh Genellikle çocuğun ilk öğretmeni annesi ve babasıdır. Annenin ve babanın tepkileri bazı davranışları pekiştirirken, bazıları için cesaret kırıcı özellik taşıyarak çeşitli alışkanlıkların, amaç ve değerlerin benimsenmesine yardımcı olur.

Örnek 1: • Bireye özel olan, onun "biricik" olmasını sağlayan özellikler kümesidir. • Bireyi diğerlerinden farklı kılan "ayırıcı" özellikler kümesidir. • Fiziksel ve sosyal çevreyle etkileşiminde bireye özel bir tarzdır. • Bir ara değişkendir. Davranışlardan dolaylı olarak çıkarsanır. Yukarıda özellikleri verilen psikolojik kavram aşağıdakilerden hangisidir? A) Bellek D) Duygu

hh Çocuklar genel bazı tutumlar ve davranışları anne ve babalarını örnek alarak edinirler.

B) Bilinç

C) Zekâ E) Kişilik

Bireye özgü olan, kişiyi diğer insanlardan ayıran, fiziksel ve sosyal çevreden etkilenen, davranışlardan dolaylı olarak çıkarsanan özellik kişiliktir. Cevap: E

2


RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ

hhB. KİŞİLİK KURAMLARI 1. Psiko-sosyal Kuram hh Erik Erikson bireyin yaşamda savunmasızlığının arttığı ve potansiyelinin yükseldiği bir dizi kriz ve dönüm noktası ile karşılaştığını söyler. hh Ona göre bu krizler uygun şekilde çözüldüğünde kişilik gelişimine ve psiko-sosyal olgunluğa katkıda bulunur. hh Her kriz ya da aşama, bireyin gelişimini şekillendiren ve kişiliğini değiştiren daha önceki kriz ve aşamaların üzerine kurulur. hh Erikson'a göre kişilik gelişiminin tamamlandığı sekiz durum vardır. hh Güven - güvensizlik, özerklik - utanç, girişimcilik - suçluluk, başarı - aşağılık duygusu, kimlik - rol karmaşası, yakınlık - yalıtılmışlık, üreticilik - durgunluk, benlik bütünlüğü - umutsuzluk.

hh Ego gerçeklik ilkesine uygun olarak hareket eder. İdden gelen isteklerin uygun olanlarını yerine getirir, uygun olmayanları ise bekletir. Bu yönü ile ego, id ile süper ego arasında aracı görevi görür. hh Freud'a göre id arzu ve istekleri; ego mantığı; süper ego ise vicdanı temsil eder. hh Freud'a göre kişiliğin oluşmasını sağlayan, bu birimlerden hangisinin baskın olduğudur.

3. Fenomenolojik Yaklaşım hh Kişiyi ve kişiliği iyimser bir tavırla ele alan görüştür. Doğuştan her insanın iyi olduğu ilkesi görüşlerinin temelini oluşturur. hh Bireyi ön plana çıkarır ve bu kurama göre kişilik bireyin kendini yönlendirmesi ve "benlik bilinci" sonucunda oluşur. hh Carl Rogers'a göre bir kimsenin "benlik bilinci", o bireyin kendini nasıl gördüğü yani kendisi ile ilgili düşünceleri ve kanaatleridir. hh Her insan, olumlu ve gelişmiş bir benlik geliştirmeye çalışır. Bunun için "koşulsuz sevgi" ortamında yetişmemiz gerekir. hh Koşulsuz sevgi ortamında insanların benlik bilinçleri güçlü ve olumlu olur.

hh Bu gelişim dönemlerinin özelliği, her dönemde biri olumlu diğeri olumsuz olan iki özellikten hangisinin birey tarafından kazanılıp kazanılmadığıdır. hh Dönemler birbiri üzerine kurulur ve yaşam boyunca bireyin sahip olacağı özellikleri etkiler.

2. Psikodinamik Kuramlar hh Sigmund Freud'a göre bilinçaltında bulunan ve bireyin farkında olmadığı bastırılmış özellikle cinsel dürtü, istek ve anılar davranışlar ve kişilik özelliklerinin kaynağını oluşturur. hh Kişiliğin doğumla gelen yönü "id" ya da "ilkel benlik"tir. Burada bulunan hayat iç dürtüsü, kişiyi sürekli olarak haz verecek doygunluklar peşinden koşmaya zorlar. hh "Ego (benlik)", kişiliğin idi denetim altında tutmaya çalışan yönüdür. hh "Süperego (üst benlik)", toplumdan gelen ama bireyin benimsediği doğru ve yanlış kavramlarının kaynağını teşkil eder.

hh Abraham Maslow ise "kendini gerçekleştirme" kavramı üzerinde durur. Kendini gerçekleştirme, bireyin beklentilerini gerçekleştirmek için tüm potansiyelini kullanabilmesidir. hh Maslow'a göre kendini gerçekleştiren kişi, içinde yaşadığı topluma uyumlu, kendine güveni olan, dürüst, çevresinde olanları olduğu gibi kabul eden, kendine ve yaşama gülebilen kişidir.

4. Öğrenme Kuramları hh Öğrenme kuramını savunanlara göre kişilik, pekiştirilen davranışlar sonucunda oluşmuştur. hh Toplum içinde insan davranışları, ödüllendirme ya da cezalandırma yolu ile pekiştirilir. Pekişen davranış sürekli hâle gelerek kişilik özelliği olur.


3

RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ hh Bir toplumda doğru sözlülük ödüllendirilir, yalancılık cezalandırılırsa o toplumda doğru sözlülük pekişir. Bunun sonucunda o toplumun bireylerinde doğru sözlülük daha yaygın olarak gerçekleşir.

hhD. KİŞİLİĞİN ÖLÇÜLMESİ 1. Kişilik Testlerinin Çeşitleri a. İlgi Testleri (Kağıt - Kalem Testleri) hh Bireyin neden hoşlandığını veya hoşlanmadığını, neyi tercih ettiğini veya neden kaçındığını belirleyen testlerdir.

hhC. BİREYSEL FARKLILIKLAR

hh İlgi testleri, bireylerin ekonomik, estetik, dini, politik vb. ilgilerini ölçer.

hh İnsanlar arasında birtakım fiziksel, duygusal, bilişsel ve sosyal farklılıklar vardır. Bu farklılıklar aslında insanın bireysel bir varlık olduğunun göstergesidir. hh İnsana bireysellik kazandıran bu özellikler, kişilik dediğimiz, onun kendisi ve çevresiyle, başkalarına benzemeyen bir şekilde geliştirdiği ilişkilerin yapısını oluşturur. hh İnsanların fiziki farklılıkları geniş ölçüde soya çekime bağlı kalıtsal ayrılıklardır ve kişilik gelişimini etkiler. hh İnsanlar ayrıca yetişme biçimler ve geçmiş yaşantıları yani görgüleri, bilgileri, alışkanlıkları, yakın çevrelerinden kazandıkları değer yargıları bakımından da duygusal, bilişsel ve toplumsal olarak farklılık gösterirler. hh Bireysel ayrılıklar üzerinde duygusal ve sosyal ilişkilerin de etkisi vardır. hh Birey kişiliğinde ailesinin, arkadaşlarının ve çevresindeki herkesle ilişkilerinin olumlu ya da olumsuz izlerini taşır. hh Kişilik farklılıklarının kökeninde büyük ölçüde zekâ ve yetenek farklılıkları da yer almaktadır.

b. Kişilik Anketleri (Kişilik Envanteri) hh Kişilik testleri bir kimseden çeşitli kişilik özellikleri, ilgiler, ihtiyaçlar ve sorunlarla ilgili maddelerden, kendisiyle ilgili olanları işaretlemesi istenerek uygulanan testlerdir. hh Kişilik envanterlerinin en çok kullanılanı "Minesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri" (MMPI) dir.

c. Projektif Testler hh Belirsiz bir uyaran vermek ve bunun yorumlanmasını istemek yoluyla bireyin duygu ve gereksinimlerini yansıtmasına olanak sağlayan testlerdir. Tematik Algı Testi (TAT): Yirmi resimden oluşur. Her bir resim verildikten sonra, denekten gördüğü olay hakkında bir öykü anlatması istenir. Bu yolla bireylerin bilinçaltı duygu ve istekleri ortaya çıkarılmış olur.

Rorschach Testi: On karttan oluşur. Her katta mürekkep lekelerinden oluşan belirsiz şekiller vardır. Bu şekillerde ne gördüğünü söylemesi beklenir.

d. Test Dışı Yöntemler Görüşme: Bir kimseyi yaşantıları hakkında konuşturarak o kimsenin duygu ve tutumlarının neler olduğunun belirlenmeye çalışılmasıdır.

Öğretmen Sorusu

Fizyolojik farklılıklar kalıtımla ilgilidir.

Derecelendirme Ölçekleri: Bir kişiyi doğruluk, dürüstlük, toplumseverlik gibi özelliklerinden birine göre derecelendiren ölçme araçlarıdır.

Projektif testlerin temel özelliği nedir?

Kişiliği dolaylı yollardan ölçmesi.

4



2. Kişilik Testlerinin Hazırlanması hh Kişilik sayısız etmenden oluşan kapsamlı bir unsur olduğu için onu, ölçme ve değerlendirme işi oldukça zordur. hh Kişilik testindeki sorular birçok kişiye uygulanarak denenir ve sağlam normlar elde edildikten sonra geniş gruplara verilir. hh Yeterince denenmiş olan sorularla testin normları saptanır ve standart hâle getirilir.

Örnek 2: Ayşe ağrıları olduğu için doktora gider. Doktor, Ayşe'yi ayrıntılı bir şekilde muayene eder ancak şikâyetlerinin nedenini bir türlü anlayamaz. Teşhis koyabilmek için ondan bazı testler yaptırmasını ister. Şikâyetlerinin nedenini anlayabilmek için bu testlerin sonucunu mutlaka görmesi gerektiğini söyler. Ayşe'nin, yaptırdığı testlerin sonuçları belli olana kadar en yoğun hissedeceği duygu aşağıdakilerden hangisidir?

hhE. STRES VE NEDENLERİ 1. Stresin Tanımı hh "Stres", fiziki ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler karşısında organizmanın gerginleşmesi ve yeni duruma uymak amacıyla, bedensel ve psikolojik sınırlarının ötesinde çaba harcamasıdır. hh Stres, çok güçlü olunca organizmanın yapısında ve görevlerinde köklü değişmelere, çöküntülere yol açar. hh Stres insanı yakın duygusal ilişkilerden uzaklaştırır, verimini düşürür, yaşamdan aldığı zevki azaltır.

A) Öfke

B) Şaşırma

D) Kaygı

C) İğrenme

E) Mutsuzluk

Kişi, test sonuçlarından kötü bir sonuç çıkacak diye kaygı duymaktadır Cevap: D

2. Stresin Nedenleri a. Çevresel Nedenler (Dış Etkenler) hh Strese yol açan çevresel nedenler, kişinin denetimi dışında olan, özellikle de biyolojik dengeyi bozan her şeydir. Bunları şöyle sıralayabiliriz: ● Hastalıklar, ● İklim ve doğa koşulları ● Gürültülü, tozlu, loş, karanlık, rutubetli, havasız yerler ● Doğal afetler (deprem, sel, yangın, heyelan vb.)

hh Tehlikeli bir durumla karşı karşıya kalan insanda oluşan duygu "korku"dur. hh Korku duyan insan, genellikle içinde bulunduğu durumdan kaçar, bazen donakalır bazen de düzenli davranma yeteneğini yitirir, panik yaşar. hh Gerçek bir tehlike değil de olası bir tehlikenin söz konusu olduğunu ya da böyle bir tehlikenin yaklaştığını sezdiğinde insanda oluşan duygu "kaygı" olarak adlandırılır.

● Çevre kirliliği (toprak, su ve hava kirliliği, ısı, ses, kimyasal atık vb.) ● Ekonomik, siyasal ve toplumsal sorunlar ● Savaşlar ● Bazı iş koşulları ve türleri (doktorluk, öğretmenlik, vardiya işçiliği vb.)


5


b. Psikolojik Nedenler (İç Etkenler) hh Psikolojik özelliklerden kaynaklanan, kısmen kişinin kontrolü altına alınabilen ve psikolojik dengeyi bozan her şeydir. Bu faktörler günlük stresler, gelişimsel stresler ve önemli yaşam olayları stresi olarak gruplanabilir. hh "Günlük stresler", günlük yaşamın basit gerilimleri ve çeşitli durumlarda bireylerin birbiriyle çelişen amaçları ve gereksinimleri nedeniyle ortaya çıkar. hh "Gelişimsel stresler", çocukluk, ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerinde meydana gelen değişiklikler, olayların algılanıp yorumlanması nedeniyle ortaya çıkar. hh "Önemli yaşam olayları stresi", ağır hastalıklar, doğum, ölüm, işten çıkarılma, taşınma, kaza sonucu yaralanma nedeniyle ortaya çıkar.

3. Stresin Çeşitleri hh "İyi Stres;" bazı durumlarda stresler bireyi ileriye götürücü etki yapar. Aşırı şiddet ve yoğunlukta olmayan zorlanmalar, yaşam enerjisi verir, organizmanın uyarılmışlık düzeyini yükseltir ve vücudun direnme gücünü artırır.

hh Engeller bedensel, ruhsal, çevresel ve toplumsal kaynaklı olabilirler. Havanın çok soğuk olması nedeniyle sokağa çıkamamak fiziksel engele; gözündeki bozukluk nedeniyle pilot olamamak bedensel engele örnek olarak verilebilir.

hh Engeller, iç ve dış engeller diye ikiye ayrılır. hh "Dış engeller"; toplum baskısı, büyüklerine cevap verememek, parasızlık, kaza, ölüm gibi toplumsal ve doğal çevreden kaynaklanan engellerdir. hh "İç engeller"; organizmanın kendisinde kaynaklanan fizyolojik ve psikolojik engellerdir. hh Hangi nedenle olursa olsun, engellenme organizmada "hayal kırıklığı" yaratır. hh Bireyin isteği engellendiği zaman içine düştüğü, organizmada gerginlik yaratan psikolojik duruma hayal kırıklığı adı verilir. hh Bu durum insanda yılgınlıklara, iç gerilimlere, kaygı ve üzüntülere yol açar.

hh Sınavlara hazırlanma dönemi, iş yaşamında yükselme dönemleri, sporda başarılı olma isteği gibi stresler iyi strese örnektir.

hh "Kötü Stres"; şiddeti ve süresi uzun olan, psikolojik ve bedensel yıpranmalara yol açan strese kötü stres denir. hh Önemli yaşam olaylarının yanı sıra, uzun süre yaşanan küçük sıkıntılar da olumsuz strestir.

Engellenme, bireyde hayal kırıklığı oluşturur.

b. Çatışma

4. Engellenme ve Çatışma a. Engellenme hh Bir hedefe yönelen davranışın herhangi bir nedenle amacına ulaşmasının önlenmesine "engellenme" denir. hh Amaca ulaşmayı önleyen etken ise "engel" olarak adlandırılır.

6


hh "Çatışma", bireyin birbirine karşıt iki ya da daha fazla istek, duygu, düşünce veya olasılık arasında bir seçim yapamaması durumudur. hh Seçenekler arasında farkın olmadığı ya da fark olmadığı sanılan durumlarda çatışma kendini daha çok gösterir. Çatışma üç şekilde ortaya çıkar.

RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ ● "Yaklaşma - Yaklaşma Çatışması", aynı anda istenen iki durumun seçilememesinden doğan çatışmadır. Aynı anda iki ayrı arkadaş grubu toplantısından birini seçmek zorunda olmak gibi.

hhF. STRESE GÖSTERİLEN TEPKİLER hh Strese gösterilen tepkiler bedensel ve zihinsel tepkiler olarak ikiye ayrılır.

1. Bedenin Gösterdiği Tepkiler ● "Kaçınma - Kaçınma Çatışması", aynı anda istenmeyen iki durumun seçilememesinden doğan çatışmadır. Aynı anda iki ayrı arkadaş grubu toplantısından birini seçmek durumunda kalınan çatışmadır. Dişi ağrıyan birinin dişçiden korkması gibi.

a. Anlık Tepkiler hh Stres yaratan durumla karşılaşıldığında gösterilen tepkilerdir. hh Bireyin zorlanma karşısında sorunla baş edebilme gücüne göre tepki değişiklik gösterir. hh Birey ya sorunla savaşır ya da ondan kaçar.

● "Yaklaşma - Kaçınma Çatışması", istenilen ve istenilmeyen iki durumdan birinin seçilmesindeki zorluk sonucu ortaya çıkan kararsızlık ve gerginlik durumudur. Çikolatayı çok seven birinin kilo almamak için çikolata karşısındaki durumu bu türden bir çatışma ortaya çıkarır.

b. Atılım hh Amaca ulaşmayı engelleyen problemi ortadan kaldırmaya yönelik girişimlerdir. hh Normal koşullarda bireye yapıcı bir nitelik kazandırır. hh Damlayan musluk suyunun sesi bizi rahatsız ettiği durumda kalkıp musluğun kapatılması örnek olarak verilebilir.

Örnek 3: En büyük hayallerinden biri su altına dalmak ve deniz altındaki canlıları görmek olan Gülay, bu hedefi için para biriktirip su altı dalışı yapan bir ekibe katılmıştır. Ekip, eğitim verirken su altındaki riskleri ve yapmaları gerekenleri anlatımış, bu da Gülay'ı endişelendirmiştir. Hayalindeki dalış anı yaklaşırken korkmaya başlamış ve ne yapacağına karar verememiştir.

c. Çekilme hh Engelle karşılaşıldığında yenilginin kabullenilip çaba göstermekten vazgeçilmesi durumudur. hh Çekilme bazı durumlarda gerçekçi bir çözüm yolu da olabilir. hh Kavga etmek yerine, ortamı terk etmek bir çekilme tepkisidir.

Bu parça Gülay'ın durumu, aşağıdaki kavramlardan hangisine uygun örnek oluşturmaktadır?

d. Uzlaşma

A) Yaklaşma - yaklaşma çatışması

hh Atılım ya da çekilme tepkileriyle çözümlenemeyen durumlarda ortaya çıkar.

B) Engellenme C) Savunma mekanizması

hh Uzlaşmada zorlanma yaratan duruma yaklaşım biçimi değiştirilir ya da ilk hedefin yerine geçecek başka bir hedef bulunur.

D) Kaçınma - kaçınma çatışması E) Yaklaşma - kaçınma çatışması Burada kişi bir istenen bir de istenmeyen durum arasında kararsızlık yaşamaktadır. Buna yaklaşma - kaçınma çatışması adı verilmektedir.

Öğretmen Sorusu

Cevap: A

hh Bu sayede tasarlanmış ilk yoldan farklı bir doyum yolu bulunmuş olur.

Psikolojik çatışmadan kurtulmak için ne yapılmalıdır?

Seçeneklerden biri mutlaka seçilmeli, seçilenin olumlu yönleri, seçilmeyenin olumsuz yönleri düşünülmelidir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7


2. Zihnin Gösterdiği Tepkiler hh Zihnin gösterdiği tepkiler duygusal tepkiler ve savunma mekanizmaları biçiminde olabilir.

hh Örneğin; evlenip çocuk sahibi olamayan bir kadın, tüm zamanını ve varlığını kimsesiz çocuklara verebilir; sevdiğine ulaşamayan biri ona güzel şiirler yazarak doyuma ulaşabilir.

a. Duygusal Tepkiler hh "Duygusal tepkiler, stres yaratan durumla karşılaşıldığında görülen tepkilerdir. hh Bilinçli ya da bilinçsiz olarak ortaya çıkabilirler. hh Duygusal tepkilerden bazıları alışkanlık hâline gelir, benzer durumlarla karşılaşıldığında aynı tür tepki gösterilir.

b. Savunma Mekanizmaları hh Benliğin karşılaştığı tehlikeyle baş etmesini, savaşmasını ya da bu tehlikeden kaçıp kurtulmasını sağlayan ruhsal tepkilere "savunma mekanizmaları" denir. hh Organizmadaki gerginliği azaltmayı ve bu nedenle karşılaşılan önemli sorunlara daha uyumlu bir şekilde yaklaşmayı sağladığı sürece savunma mekanizmaları yararlıdır. hh Savunma mekanizmaları sorunla başa çıkma çabasının yerini alır ve bireyin uyum sağlamasını engelleyecek oranda abartılırsa sağlıksız bir nitelik kazanır.

Mantığa bürüme (rasyonalizasyon)

hh Nedenini pek bilmediğimiz ya da hoş karşılanmayacağını tahmin ettiğimiz davranışlarımız için toplumun benimseyeceği gerekçeler yaratmadır. hh Kopya çekerken yakalanan bir öğrenci, niçin kopya çektiği sorulduğunda, soruların çok zor olduğunu, çalıştığı yerlerden soru çıkmadığını söylemesi, durumu akla uygun ve inandırıcı kılma çabasının ürünüdür.

Ödünleme (telafi, kompanzasyon)

hh İnsan başarılı olmak, üstün olmak, egemen olmak ister. Bu amacına ulaşamayınca aşağılık duygusuna kapılır. hh Bireyin rahatsız edici bu duygudan kurtulmak için üstünlük elde edebileceği bir alan seçip tüm gücünü ve enerjisi bu alan üzerinde toplamasıdır. hh Resim yapma yeteneği olmayan birinin matematikte çok başarılı olarak bu eksikliğini telafi etmesi örnek olarak verilebilir.

Yansıtma (projeksiyon)

hh İnsanların kendi eksikliklerinin ve başarısızlıklarının sorumluluğunu başkalarına yükleme ya da suçluluk duyguları uyandıracak nitelikteki dürtü ve isteklerini çevresindekilerinin üzerine atması eğilimidir. hh Cimri birinin başkalarını cimrilikle suçlaması ya da yenilen bir takım taraftarının hakemi suçlaması gibi.

Yüceltme (süblimasyon)

hh İlkel benlik devamlı haz ve doygunluk peşindedir. Benlik ve üst benlik ilkel benliği baskı altına almaktadır. hh İlkel benlik isteklerinin doğal amaçlarından saptırılıp toplumca beğenilen sportif, estetik, zihinsel vb. etkinliklere dönüştürülmesi yüceltmedir.

8


Bastırma (represyon)

hh Uygun görülmeyen istek ve anıların, hoşlanılmayan durumların bilinçten uzaklaştırılmasıdır. hh Kişinin gitmek istemediği bir toplantının tarihi unutup gitmemesi örnek olarak verilebilir.


Özdeşleştirme (identifikasyon)

hh Başarısızlıklar, yılgınlıklar ve engellenmeler karşısında bireyin hoşlandığı bir alandaki başarılı kişi ya da kişilerle kendisini bir saymasıdır. hh Kişinin değerini koruma ve artırma amacını güden bir mekanizmadır.

Pollyannacılık

hh Her kötü olayda iyi bir yön bulmadır. hh Hasta olan birinin kendinden daha ağır hastaları düşünerek durumuna şükretmesi örnek olarak verilebilir.

hh Küçük yaşlarda anne, baba, öğretmen, ileriki yaşlarda tanınmış sporcular, sanatçılar, siyasi önderler örnek olarak verilebilir.

Yön Değiştirme

hh Öfke, korku, sevgi, kaygı, kıskançlık gibi duyguların ve bunların gerektirdiği davranışların bir nesneden ya da kişiden başka bir nesne ya da kişiye aktarılmasıdır. hh Bu mekanizmada güdü değişmez, birey güdünün hedefini, başka bir hedef koyarak çarpıtır.

Hayal Kurma

hh Gerçek yaşamda doyuma ulaşamayan ihtiyaç ve güdülerin hayal âleminde gerçekleştirilmesi ile oluşan savunma mekanizmasıdır. hh Kent yaşamında bunalan bir insan kendisini bir ormanda gezinti yaparken hayal eder.

hh Derse geç gelmesi nedeniyle okul müdürü tarafından uyarılan öğretmen, bu durumdan kaynaklanan rahatsızlığını ya da öfkesini öğrencilerine yansıtabilir.

Karşıt tepki geliştirme (güdüleri çarpıtma)

hh Bilinç dışı duygu ve eğilimleri, onların karşıtı olan davranışlarla açığa vurma özelliğidir. hh Çok aşırı mütevazi tavırlar sergileyen kişinin aslında çok kibirli olması bu mekanizmaya örnektir.

Kendine Yöneltme

hh Bireylerin asıl hedeflere yöneltemedikleri öfkeli ve saldırgan davranışlarını kendilerine yöneltmeleridir. hh Maçta yenilince rakibine öfkelenen boksörün eve gelince başını duvara vurması gibi.

Gerileme

hh Herhangi bir sorunu çözememesi sonucu meydana gelen doyumsuzluk ve kaygı durumunda kişinin, çocukluk ve gençlikteki gelişme dönemlerine dönmesidir. hh Somurtmak, küsmek, ağlamak, kapris yapmak örnek olarak verilebilir.

Kaçma

hh Birey problemler karşısında onları çözmeye yönelik davranışlar göstermek ya da çeşitli savunma mekanizmalarına başvurmak yerine tam bir tepkisizlik ve vurdumduymazlık içerisindedir. hh Sanki problem onun değilmiş gibi kendisini hiç ilgilendirmiyormuş gibi davranır.

Yadsıma (inkâr)

hh İnsanların çözülmesi ya da uyulması zor durumlarda sorunu görmezlikten gelme, yok sayma eğilimleridir.

hh Kaçma davranışı gösteren bireylerde tam bir sorumsuzluk hâli vardır. İşine, evine ilgisizdir. Söylenenlere kulak asmaz.

hh Yakınlarından birinin ölmesi ya da önemli bir kaza geçirmesi durumuna bireyin "olamaz" diye tepki göstermesi.


9


b. Duygulara Yönelik Yöntemler

Örnek 4: Bir adamın evine yıldırım düşer, şehirler arası bir yolda arabasının lastiği patlar ve bu kişi ekonomik çöküntü döneminde işini kaybeder. Bütün bunlardan dolayı kızgınlık ve saldırganlık duyar fakat ortada açıkça suçlayabileceği biri yoktur. Bu koşullar altında, saldırganlık duygularını gösterebileceği bir günah keçisi de bulamamıştır. Bu gerginlik durumunun devamı, aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangisinin kullanılmamasından kaynaklanmıştır? A) Yön değiştirme

B) Bastırma

C) Gerileme

D) Mantığa bürüme

E) Karşı tepki geliştirme

Kişinin öfkesini başka kişi ya da nesnelere yöneltmesine yön değiştirme adı verilir. Cevap: A

hhG. RUH SAĞLIĞININ KORUNMASI

hh Gereksinimlerin tam olarak giderilememesi ya da beklentilerin, özlem ve umutların gerçekleşmemesi karşısında insan hayal kırıklığına uğrar. Bunun sonucunda da kaygı, suçluluk, kırgınlık gibi duygular oluşur. hh Bu olumsuz duygulardan kurtulmanın yolu yaşamı ve olayları daha akılcı ve gerçekçi algılamakla, aşırı iyimser ya da aşırı kötümser değerlendirmelerden kaçınmakla mümkün olabilir.

c. Duruma Bağlı Yöntemler hh İçinde bulunulan durumu iyi değerlendirmek, doğru zamanda, doğru yerde bulunmak ve doğru davranışı gerçekleştirmek gerekir. hh Plansız ve düzensiz yaşamamalı, gerekli ve zorunlu işlere zaman ayırmalı, bazı şeylerden vazgeçilebilmelidir. hh Olaylar karşısında sakin, esnek ve iyimser düşünmek doğru analiz yapmayı ve stresle baş etmeyi sağlayan yöntemlerdir.

1. Stresle Baş Etme Yöntemleri hh Stres sırasında gösterilen bedensel ve psikolojik tepkilerin amaçları organizmayı korumak olduğu hâlde bazen bireye zararlı olabilmektedir. hh Anlaşmazlık ve kavga ortamlarında bireyin mücadele edebilmesi için bu duruma hazırlanması gerekir.

a. Bedene Yönelik Yöntemler Spor yapmak insanı rahatlatır.

hh İnsan belirli eğitim ve egzersizlerle otonom sinir sistemini ve kaslarını gevşetmeyi öğrenebilir.

hhH. DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI VE

hh Yapılan araştırmalar organizmada fiziksel egzersizden sonra serotonin salgılandığını göstermiştir.

1. Normal ve Anormal Kavramlarının Tanımı

hh Dengeli beslenmenin de stresle baş etmede önemli katkısı vardır. hh Tek tip gıdalarla beslenmek sağlığın bozulmasına, aşırı zayıflığa ya da aşırı kiloya sebep olabilir. hh Bu durum yapısal bozukluğa ve dış görünümle ilgili endişe ve strese neden olur.

10


RUH HASTALIKLARI

hh Bilimsel açıdan, normal ve normal dışı davranışların ayrımını yapmada kullanılabilecek çok kesin bir ölçü yoktur. Bu konuda değişik yaklaşımların görüşleri birbiri ile çelişen iki grupta toplanabilir: hh Birinci görüşü benimseyenler, toplumsal normlara uyma derecesinin normal, kurallardan sapma oranının ise normal dışını belirlediğini söylerler.

RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ hh İkinci görüşte olanlar ise normallik için ölçütün toplumun onayı değil, "kişinin kendini iyi hissedebilmesi" olduğunu söylerler. hh Üçüncü yaklaşım normalliği "ortalama" ile aynı anlamda ele alır. hh Dördüncü anlayışa göre "Normallik bir süreçtir ve normal davranış birbiriyle etkileşim durumunda olan biyolojik, psikolojik, toplumsal etkenlerin ortak ürünüdür."

2. Anormal Davranışların Nedenleri

hh Obsesif - komsülsif nevroz olarak da bilinir. Saplantı biçiminde veya hem saplantı hem zorlayıcı istem dışı ve yinelenen davranışlarla tanımlanan nevroz türüdür. hh Hastalık kapmaktan korkmak, evden çıkarken ocağı açık bırakmış olmaktan korkmak gibi en çok rastlanan saplantılar arasındadır. hh Merdivenleri saymak, plakaları ezberlemek, sürekli el yıkamak örnek olarak verilebilir.

hh Organik hastalıklar bireyin bünyesinde olgunlaşıp geliştikten sonra ortaya çıkıyorsa, ruh hastalıkları da uzun süre bireyin ruhsal bünyesinde olgunlaşıp geliştikten sonra kişiyi normal yaşamından uzaklaştırır.

Örnek 5: Ayça kapıyı kilitlediğinden, ocağı açık bırakmadığından bir türlü emin olamamakta ve sürekli kuşku duymaktadır. Bu nedenle evden çıkarken veya gece yatmadan önce kapıyı ve ocağı tekrar tekrar kontrol etmektedir.

hh Anormal davranışların nedenleri şunlardır: ● Soya çekim ● Alkol

Buna göre Ayça'da aşağıdaki ruhsal bozukluklardan hangisi olabilir?

● Frengi ve benzeri hastalıklar ● Yüksek ateşli hastalıklar

A) Psikosomatik bozukluk

● İç salgı bezlerinin az ya da fazla çalışması

B) Depresyon

● Yorgunluk

C) Kişilik bozukluğu

● Cinsiyet

D) Obsesif kompulsif bozukluk

● Yaş ● Çevresel etmenler

Saplantılı Zorlanma Nevrozu

E) Uyku bozukluğu Obsesiflik takıntılı olma durumudur. Kompulsiflik ise sürekli tekrar eden davranışlardır. Cevap: D

3. Anormal Davranışların Sınıflandırılması

hh Anormal davranışlar; nevrotik bozukluklar ve psikotik bozukluklar olarak iki ana grupta ele alınabilir.

hh Ortaya çıkan en küçük rahatsızlık belirtilerini abartarak beden sağlığına karşı aşırı ve hastalıklı bir ilgi gösterme durumudur.

hh Bu iki ana grup arasındaki en belirgin fark, davranış bozukluğunun hafif ya da ağır oluşudur.

hh Ortaya çıkan en küçük rahatsızlık belirtilerini abartarak beden sağlığına karşı aşırı ve hastalıklı bir ilgi göstermek durumudur.

a. Nevrotik Bozukluklar

Kaygı:

Öğretmen Sorusu

hh Kaygı, bunaltı ya da anksiyete olarak da bilinir. Genellikle ortada belirli bir neden yokken kötü bir şey olacakmış gibi iç sıkıntısı veren güçlü bir korku duygusudur.

Hastalık Hastalığı (Hipokondri)

hh Tüm zamanını hastalıklardan korunmak ya da gerçek olmayan hastalıklarına çare aramakla geçirir.

Fobi (Yılgı)

hh Belirli nesneler veya durumlar karşısında duyulan olağan dışı ve güçlü korkulardır.

Fobiler nasıl oluşur?

Geçmiş yaşam deneyimleri sonucunda LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

11

RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ hh Yalnız kalmaktan, bazı hayvanlardan, yüksekten, sudan korkmak gibi davranışlar fobi olarak adlandırılır.

hh Uzun süre alkol alanlarda da psikoz belirtilerine rastlanır.

İşlevsel Psikozlar

hh En sık rastlanan işlevsel psikoz çeşidi şizofrenidir.

Histeri

hh Acı veren duygu yüklü bir düşüncenin bastırılması sonucunda kötürümlük ya da duyum uyuşukluğu gibi bedensel belirtilere çevrildiği bir nevroz türüdür. hh Hastanın muayenesi yapıldığında genel bir sağlık bozukluğu olmadığı görülür.

b. Psikotik Bozukluklar hh Psikozlarda hastanın gerçeklik duygusunun bozulduğu, kişilik bütünlüğünün kaybolduğu ve hastalığın bu özellikleriyle nevrozdan ayrıldığı söylenebilir. hh Psikozların en belirgin görünümleri sabuklanmalar ve sanrılardır.

Sabuklanma (Hezeyan)

hh Gerçek dışı olduklarını gösteren kanıtlara karşı bireyin ısrarla savunduğu mantık dışı düşünüş ya da inanışlardır. hh Kendini peygamber zannetmek, tarihi bir kahraman olduğuna inanmak gibi.

Sanrı (Halüsinasyon)

hh Olağan dışı nesnelerin ya da olayların bir dış uyaran olmaksızın algılanmasıdır. hh Başka evrenle iletişim kurduğunu zannetmek, gaipten sesler duyduğunu söylemek gibi.

c. Psikoz Tipleri

Organik Psikozlar

hh Organik psikozlar beyinde oluşan bozukluklardan kaynaklanır. Bunlara örnek olarak; bunama, delirium, alzheimer hastalığı verilebilir. hh Anımsama, düşünme, dikkat ve algılama kaybı, sanrı, sabuklanma, kuruntu gibi kendini gösteren psikoz türüdür.

12


hh Şizofrenilerde gerçeklerden uzaklaşma, yanılsama, hezeyanlar, sanrılar, yersiz ya da normal olmayan duygulanımlar, saplantı hâlini alan tuhaf fantaziler görülür.

Manik - Depresif Psikoz

hh Uzun süreli depresyon ve mani dönemlerinin art arda ortaya çıktığı psikoz çeşididir. hh "Depresyon" hüzün, umutsuzluk, kötümserlik, huzursuzluk, hayattan zevk almamaya neden olur.

hh "Mani" döneminde ise; anlamsız heyecan, abartılı, aşırı konuşma, özgüven ve iyimserlikte artma, düşünce ve hareketlerde hızlanma, taşkın ve aşırı davranışlar yaşanır.

Paranoya

hh Paranoyada kişi başkalarının kendisine karşı komplo kurduğunu, zarar vermek istediğini zanneder. hh Günlük yaşamda karşılaştığı önemsiz olayları kendini tehdit eden ya da tehlike oluşturan durumlar hâline getirerek büyütür. hh Kuşkularından asla kurtulamaz, kişilik yapısı katıdır.

4. Kişilik Bozuklukları hh Kişilik bozuklukları psikoz ve nevroz gibi önemli bozuklukların dışında kalan, kişilik ve karaktere ilişkin uyum güçlükleri ve davranış yetersizlikleridir. hh En karmaşık kişilik bozukluğu "psikopati" ya da "sosyopati" olarak tanımlanan davranışlardır. hh Saldırgan bir uyumsuzluk başlıca özelliğidir. hh Bu tiplerde alkol ve madde bağımlılığı ile cinsel saldırganlık da sık görülür.


Konu Testi - 1

1. İnsan özgür bir varlıktır ve kendisi ne yaparsa, odur. Kendi

4. Yemekle birlikte tatlı yemek isteyen bir kişinin bunlardan

kişilik özelliklerini kendisi oluşturur, böylece kendi kişiliğinin yaratıcısıdır. Bunca özgürlük ona büyük bir sorumluluk getirir. Kişiliğini var eden insan, bu kişilik özelliklerinden tüm insanlığa karşı sorumludur. Bu sorumluluk ona sıkıntı ve kaygı verir.

sadece birine yetecek kadar parası vardır. Bu kişi yemekle tatlı arasında seçim yapmak zorundadır.

Bu parçada sözü edilen kişinin durumu aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Kaçınma-kaçınma çatışması

Bu parçada görüşleri verilen kişilik kuramı aşağıdakilerden hangisidir?

B) Yaklaşma-kaçınma çatışması C) Hayal kırıklığı

A) Psikodinamik kuram

D) Olumsuz stres

B) Öğrenme kuramları

E) Yaklaşma-yaklaşma çatışması

C) Tip kuramı D) Varoluşçu kuram E) Biyolojik kuram

5. Okula başlayan çocuğun okula uyumu, buluğ çağının fizyolojik ve psikolojik değişmelerine uyumu, seçilen mesleğe uyumu bireyin aşırı çaba göstermesine, bu da zorlanmalara neden olur.

2. Aynı sınava girecek olan ve her ikisinin de durumu zayıf olan iki öğrenciden biri sınav dolayısıyla oldukça heyecanlı iken diğeri sakin görünmektedir. Bu öğrencilerin günlük yaşamlarında da benzer kişilik özelliklerine sahip oldukları tespit edilmiştir.

Bu parçada stresin nedeni olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilmektedir?

Bu parçada kişiliğin hangi özelliğinin davranış üzerinde etkili olduğundan söz edilmektedir?

A) Savunma mekanizması kullanılması

A) Mizaç

C) Bireyin yaşamındaki önemli değişiklikler

B) Benlik

D) Sürekli engellenme ile karşılaşma

C) Ahlak

E) Psikolojik rahatsızlığa yatkın kişilik yapısı

B) Hayal kırıklığı yaşanması

D) Karakter E) Eğitim

6.

– Sürekli dövüşmek ve başkalarına "posta koymak" isteyen kişinin bu davranışı polis olduğu zaman görevinin bir paçası olarak görülür.

– Sevgisine karşılık bulamamış bir gencin duygularını şiire dökmesi sonucu ünlü bir şair olması toplumun desteklediği bir durumdur.

Bu iki durum aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangisine örnektir?

3. Çok sakin birinin beklenmedik bir biçimde sinirlendiğini görenler şaşırırlar. Oysa bunda şaşılacak bir şey yoktur. Demek ki sakin görünüşlü bu insan, bazı duygularını frenlemiş ve bir an gelip bardak taşmıştır. Alt bilinçteki bu düşünce ve benzeri psikolojik olaylar bireyi etkilemiştir.

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Kişilik, fiziksel koşullara bağlıdır.

A) Mantığa büyüme

B) Toplumsal çevre kişiliği etkiler.

B) Yüceltme

C) Her birey farklı bir kişiliğe sahiptir.

C) Gerileme

D) Bireyin bilinçaltı duygu ve düşünceleri kişiliğini etkiler.

D) Karşıt tepki geliştirme

E) Doğal çevre kişiliği oluşturur.

E) Yansıtma LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

I. Kişi, bilinç dışından gelen rahatsız edici dürtülerini, sanki onlar dışarıdan geliyorlarmış, başkaları tarafından kendisine yöneltiliyormuş gibi algılayarak bu dürtülerin baskısından kurtulmaya çalışır.

7.

II. Kişi, kendisinde görmek istemediği, kendisine yakıştıramadığı özellikleri başkasına yükler.

Burada sözü edilen kişinin kullandığı savunma mekanizması aşağıdakilerden hangisidir? A) Yadsıma

10. I. Gazetede döviz fiyatlarının arttığını okuduğumda öfkemden gazeteyi yere attım.

II. Bir gün önce işimden erken çıktığımı öğrenen müdürüm, bana bunun nedenini sorunca birden kekeledim, cevap veremedim, yüzüm kızardı.

III. Derslerimde sıra arkadaşım kadar başarılı olamadım ama okulumuzun futbol takımına girdim. Takımın en başarılı oyuncusuyum.

Öğrencinin bu sözleri aşağıdaki savunma mekanizmalarında hangisine örnek oluşturur?

B) Yüceltme

I.

C) Karşıt tepki geliştirme D) Bahane bulma E) Yansıtma

8. Bazı kişiler aslında sizinle aynı fikirde olsalar da sürekli itiraz Bu durum aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangisine örnektir? A) Karşıt tepki geliştirme

B) Özdeşim kurma

C) Ödünleme

D) Yadsıma

III.

A) Yön değiştirme

Karşıt tepki geliştirme Bastırma

B) Yüceltme

Bastırma

Bahane bulma

C) Yön değiştirme

Gerileme

Ödünleme

D) Özdeşim kurma Yadsıma

Ödünleme

E) Yansıtma

Ödünleme

Yüceltme

11. Bir korku davranışının "fobi" sayılabilmesi için bu korkunun yersiz ve nedensiz olması gerekir. Trafik kazası geçiren birinin arabaya binmekten korkması bir fobi olamaz.

edebilirler. Böylece gerçek düşüncelerini gizleyebilirler.

II.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi bir fobi olarak değerlendirilebilir? A) Hızlı trene binmemiş kişinin hızlı trene binmekten korkması

E) Mantığa bürüme

B) Bir çalışanın işten çıkarılacağından korkması C) Bir kadının hasta olmaktan korkması D) Yaramazlık yapan çocuğun azarlanacağından korkması E) Bir gencin sokağa çıkmaktan korkması

9. İş yerinde üstleri tarafından haksızca eleştirilen bir kişi, dışa vurulduğunda tehlikeli sonuçlar yaratabilecek olan duygularını önce baskıya alır, sonra bu kızgınlığını basit bir nedenden hareketle eşinden ya da çocuklarından çıkarabilir. Özellikle reddedilmeye, eleştiriye aşırı duyarlı kişiler çevrelerine karşı geliştirdikleri uysal tutumlarının altındaki kızgınlık duygularını sürekli bastırır ve sonradan nasıl olsa kendilerine katlanmak zorunda olan "şamar oğlanlarına" boşaltırlar.

normal davranış, uygun olmayanlar anormal davranış olarak tanımlanır.

Buna göre, bir davranışın normalliğini ya da anormalliğini belirlemede aşağıdakilerden hangisi en etkili olur? A) Davranışı yapan bireyin toplumsal ihtiyaçları

Bu parçada sözü edilen savunma mekanizması aşağıdakilerden hangisidir?

B) İçinde yaşanılan toplumsal çevrenin beklentileri

A) Mantığa bürüme

B) Yansıtma

D) Davranışı yapan birey hakkında psikologların görüşleri

C) Ödünleme

D) Yön değiştirme

E) Yapılan davranışta suç unsuru bulunup bulunmaması

E) Yadsıma 3. D

4. E

5. C

6. B

7. E

8. A

9. D

10. C

11. E

12. B


2. A

14

1. D

C) Davranışı yapan bireyin öğrenim düzeyi

Cevaplar

12. İçinde yaşadığımız toplumsal çevreye uygun davranışlar


Konu Testi - 2

1. İnsanlar genel olarak hem dürüst hem sahtekar, hem se-

4. Yazılı sınavında sırasının içinde açık halde ders notları bu-

vecen hem zalim, hem tahammülsüz hem de hoşgörüsüz olamazlar.

lunan öğrenciye öğretmeni "Bunlar burada ne arıyor? Niçin kopya çekiyorsun?" diye sorduğunda öğrenci aslında kopya çektiği halde "Hocam, onlar benim çalışma kağıtlarım. Evde onlardan çalışıyordum." demiştir.

Bu parçada kişiliğin hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Tutarlılık göstermesi B) Çevresel koşullardan etkilenmesi

C) Zaman içinde değişebilmesi

Öğrencinin bu sözleri aşağıdaki savunma mekanizmalarında hangisine örnek oluşturur? A) Her kötü olayda iyi bir yön bulma

D) Kalıtımın etkili olması

B) Hatalı davranışına mantıklı nedenler bulma

E) Zekâyla ilişkili olması

C) Hoşa gitmeyen anıları bilinçaltına bastırma D) Ulaşılamayan hedefin değerini küçültme E) Kendinde olan kusurları bir başkasına yansıtma

2. Toplumsallaşan insan, duygu, düşünce ve davranışlarını hep benimsediği kural ve değerlere uygun olarak gerçekleştirir. Birey benimsediği kurallara uygun davranış ve özelliklerine göre dürüst, erdemli ve ahlaklı olarak betimlenir.

5.

Her insanda bulunan çok çeşitli güdüler arasında birbirleriyle bağdaşmayanlar, bireyi aynı zamanda birbirine zıt davranışlara güdüleyebilir. İnsan bunlardan hangisine karar vereceğini kestiremez ve sıkıntılı bir duruma girer. Bireyi aynı zamanda birbirine zıt iki ayrı yöne çeken güdülerin birbirleriyle savaşmasına “çatışma” denir.

Buna göre, bireyin çatışma yaşamasının temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır?

Bu parçada aşağıdaki kavramlardan hangisi açıklanmaktadır? A) Benlik B) Bilinçaltı C) Yetenek D) Mizaç E) Karakter

A) Stres

B) Fobi

C) Alışkanlık

D) Kararsızlık

E) Heyecan

3. Almanya'daki cezaevlerinde yapılan bir araştırmada ikiz kardeşi olup da cezaevinde bulunan otuz kişiye rastlandı. Bu otuz kişiden on üçünün tek yumurta ikizi olan bir kardeşi var iken, on yedisi çift yumurta ikiziydi. Araştırmanın ilginç bulgusu ise, tek yumurta ikizi olan on üç kişiden onunun kardeşi de kendisi gibi suça karışmış iken, çift yumurta ikizi olan on yedi kişiden sadece üçünün kardeşinin sabıkası vardı.

Bu araştırma davranışı etkileyen hangi faktörün önemini göstermektedir?

6.

I. Karanlıkta kalmaktan, yüksekte bulunmaktan korkma

II. Sürekli yakınlarından birinin öleceğini düşünüp üzülme

III. Hiç ihtiyacı olmadığı hâlde değersiz eşyalar çalma

Bu davranışlar sırasıyla aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? I

II

III

A) Eğitim düzeyi

A)

Paranoya

Obsesyon

Depresyon

B) Coğrafi koşullar

B)

Nevrasteni

Psikasteni

Mani

C) Kalıtım

C)

Fobi

Obsesyon

Mani

D)

Hayal kırıklığı

Fobi

Nevroz

E)

Obsesyon

Mani

Psikoz

D) Zekâ düzeyi E) Toplumsal çevre


15


7.

Konu Testi - 2

“Bazı gençlerin giysi ve dış görünüş bakımından başka toplumlardan örnekler seçerek, davranışlarını onlara uydurması” aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

10. Bireyin hem bağımsız olmayı istemesi hem de yakınlarının

A) Kaçma

destek ve ilgisini kaybetmekten korkması yaklaşma-kaçınma türü bir çatışma yaşamasına neden olmaktadır.

B) Özdeşim kurma

Buna göre, yaklaşma-kaçınma çatışmasının tanımı aşağıdakilerden hangisidir? A) Bireyin iki istenmeyen durumdan birini seçmek zorunda kalmasıdır.

C) Bastırma D) Yansıtma

B) Engellenme sonucunda bireyin hayal kırıklığı yaşamasıdır.

E) Yüceltme

C) Bireyin iki istenen durumdan birini seçmek durumunda olmasıdır. D) Önem dereceleri eşit olan bir olayın hem çekici hem de itici ögeler içermesidir. E) Bireyin kötü olduğunu bildiği halde kendini yapmaktan alıkoyamadığı davranışlardır.

8.

Kişi için önemli olan bir isteğin engellenmesi hayal kırıklığına, hayal kırıklığı da bozulma ve gerilime neden olur.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi hayal kırıklığını hafifletmek için uygun bir yöntem değildir? A) Bireyin bir başka amaca yönelmesi B) Bireyin yaşadığı çevreyi kısa süreli değiştirmesi

11. Stresi meydana getiren bir durumla karşılaşan insanda

öncelikle heyecansal tepkiler oluşur. Bunlar solunumun sıklaşması, kalp atışlarının artması, kan basıncının yükselmesi, tükürük salgısının azalması gibi tepkilerdir.

C) Bireyin savunma mekanizması kullanması

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Stresi oluşturan durumlar fizyolojik tepkilerin görülmesine neden olur.

D) Bireyin engellenmeyi aşmak için farklı yöntemler düşünmesi

B) Savunma mekanizması kullanımı stresin oluşumunu engeller.

E) Bireyin hiç kimseyle görüşmeyip içine kapanması

C) Stres olumsuz olduğu kadar olumlu sonuçlara da yol açar. D) Stresin sonucunda her kişide farklı tepkiler gelişir. E) Stres kişilerin doğru karar almasını engeller.

12. Birey herhangi bir olay karşısında duygu ve düşünceleri-

nin tam tersi tavır sergileyebilir. Bu mekanizmanın sık sık kullanılması iki yüzlü kişilik geliştirilmesine yol açabilir. Gerçekte kadınların konuşmalarından hiç hoşlanmayan bir kişi, kadınların konuşmalarına abartılı iltifatlarda bulunabilir.

Adler’in sözünü ettiği sorunlar aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangisi kullanılarak giderilmektedir?

8. E

9. C

10. D

11. A

12. A


E) Özdeşim kurma 7. B

16

D) Yüceltme

E) Karşıt tepki geliştirme 6. C

C) Yansıtma

5. D

D) Kaçma

4. B

C) Ödünlenme

B) Bahane bulma

3. C

B) Bastırma

A) Karşıt tepki geliştirme

2. E

A) Yön değiştirme

Bu parçada sözü edilen savunma mekanizması aşağıdakilerden hangisidir?

1. A

A. Adler’e göre insanın tek ve temel güdüsü iktidar ve üstün olma çabasıdır. Bu güdü, yeterli ve makul ölçülerde tatmin edilemezse, aşağılık duygusu gelişir. Kişi bu rahatsız edici duygudan kurtulmak için kendine güç ve üstünlük sağlayacak yolları aramaya başlar. Üstünlük sağladığı alanı bulunca rahatlar, aşağılık duygusundan kurtulur. Örneğin; varoş gençlerinin siyasi-ideolojik gruplara katılarak kendilerine statü yaratmaya çalışması gibi.

Cevaplar

9.

LYS // PSİKOLOJİ

FÖY NO

07

TARAMA

1. Yazılı sınavı iyi geçmediği için üzülen ve ağlayan bir öğren-

4. Bir süre işsiz kaldıktan sonra bir pazarlama şirketinden iş

ciyi düşünelim. Öğrencinin o anki duygu ve düşüncelerini,

teklifi aldım. Aldığım teklifi incelediğimde, önerdikleri ücretin

ağlama hareketini gözlediğimiz gibi açıkça gözleyemeyiz.

çok iyi olduğunu gördüm. Üstelik sık sık ikramiye de veri-

Fakat öğrencinin ağlama davranışına bakarak onun o an-

yorlardı. Ama işin çalışma koşullarına baktığımda çekindim.

daki duygu ve düşüncelerini ve davranışlarına olan etki de-

Çünkü bu iş sürekli olarak ülkenin şehirleri arasında seya-

recesini bilebiliriz.

hat etmeyi gerektiriyordu ve bu durumda ailemden uzakta

Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisi-

kalacaktım.

dir?

Bu parçada sözü edilen kişinin durumu aşağıdakilerden hangisine örnektir?

A) İnsan davranışlarının kaynağında bilişsel ve duygusal süreçler vardır.

A) Yaklaşma-kaçınma çatışması

B) Her insan aynı durum karşısında farklı davranışlar sergiler.

B) Hayal kırıklığı

C) İnsan davranışları birbirine benzerdir.

D) Olumlu stres

D) İnsanlar farklı uyarıcılara benzer tepkiler verirler.

E) Yaklaşma-yaklaşma çatışması

C) Engellenme

E) İnsan davranışları kalıtsal ögelerden etkilenerek oluşur.

5. Başlangıçta psikoloji fiziksel ve biyolojik bilimlerin tamam2. Birey uyanık iken herhangi bir yerine iğne batırılırsa hemen

layıcısı durumundaydı. Daha sonra bazıları, bilinçaltında

o organını çeker. Aynı bireye aynı iğne derin uykuda veya

cereyan eden olayların araştırılması gerektiğini öne sürdü.

ağır hasta iken batırıldığında, birey iğneye daha geç sürede

Diğerleri ise bilinç düzeyindeki zihin olaylarının bile objektif

tepki verir.

olarak gözlenemediğini bu sebeple psikolojinin gözlenebilir

Bu örneğe dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine

davranışı incelemesi gerektiği üzerinde ısrar ettiler.

ulaşılabilir?

A) Her bireyin dikkat düzeyi farklıdır.

deni aşağıdakilerden hangisidir?

B) Duyu organlarının duyarlı olması için algılamanın gerçekleşmiş olması gerekir.

A) Geç gelişen bir bilim olması

C) Duyu organlarının duyarlılığı bireyin öznel durumuna göre değişir.

C) Toplumsal sorunların artması

B) Felsefeyle bağını koparmaması D) Konusunun karmaşık bir yapıya sahip olması

D) Duyular öznel algılama ise nesneldir.

E) Doğa bilimlerinin yöntemlerinin kullanılması

E) Uzun süreli uyaranlar bireyde duyusal uyuma yol açar.

3. Bir şey öğrenmek için mutlaka problemle karşılaşmak ve

6. Amiri tarafından işe geç kaldığı için sıklıkla uyarılan bir çalışan, başlangıçta uyarıları dikkate alırken bir süre sonra ami-

onu çözmek gerekmez. Başka kişilerin problemleri nasıl çözdüğü, nasıl davrandığı gözlenerek de öğrenme gerçekleşir.

Psikoloji biliminde farklı görüşlerin olmasının temel ne-

Bu parçada söz edilen model alma yoluyla öğrenmenin temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır? A) Şartlanma

B) Pekiştirme

C) Ödül

D) Sezgi

E) Taklit

rinin uyarılarına aldırmadan işe geç kalmaya devam etmiştir.

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki kavramlardan hangisini örneklendirmektedir? A) Yetersiz uyarılma B) Duyarsızlaşma C) Güdülenme D) Aşırı uyarılma E) Farklılaşma eşiği LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

1

Tarama

7.

• 3 yaşındaki çocuğun “öcü” den korkmasına rağmen ilerleyen yaşlarda bu korkunun ortadan kalkması

10. Bir özel okulda on beş kadar gönüllü öğrenci alınarak ses

• Kimya öğrenimi görmemiş bir kişinin TNT patlayıcısından korkmaması

elbiseleri çıkartılarak kol ve bacaklarına mukavva borular

Bu örneklerde öğrenmeyi etkileyen hangi faktörden

rin söz konusu duruma katlanmaları durumunda deneyin

geçirmeyen duvarları olan odalara konmuş, üzerlerindeki geçirilmiş, gözleri siyah bir bantla kapatılmıştır. Öğrencileher bir saati için kendilerine uygun ücret verileceği söylen-

söz edilmektedir?

miştir. Öğrencilerin çoğunluğu beş saat sonra deney oda-

A) Genel uyarılmışlık hali

larını terk etmiş, birkaç tanesi sekiz saat durabilmiştir.

B) Olgunlaşma

C) Güdülenme

Bu deneye dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

D) Pekiştirme

A) Aşırı uyarılma insanın dengesini bozar.

E) Deneyimler

B) Aynı uyarıcılar insanlarda farklı tepkilere neden olur. C) İnsan davranışlarında kalıtsal ögeler etkili olmaktadır. D) İnsanlar yeterli uyarım almak durumundadır. E) İnsanların davranışları bilinçaltı faktörlerden etkilenir.

8.

I. Havanın çok soğuk olması nedeniyle sokağa çıkamamak

II. Gözdeki bozukluk nedeniyle pilot olamamak

III. Çok kızdığı halde ayıplanmamak için patronunun haksızlıklarına karşılık verememek

Burada verilen engellenmelerin türü aşağıdakilerden hangisinde doğru biçimde verilmiştir? I.

II.

11. Uzun süredir kamyon kullanan bir sürücü, otomobil kullanmak istediğinde, sürücü olma bilgilerini otomobile uygular ve fazla zorlanmadan otomobili başarıyla kullanır.

Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Öğrenmenin ödül ve ceza ile desteklenmesi

III.

B) Önceki öğrenmenin sonradan yapılan öğrenmeyi kolaylaştırması

A)

Fizyolojik

Fiziksel

Toplumsal

B)

Toplumsal

Fizyolojik

Fiziksel

C)

Fiziksel

Fizyolojik

Toplumsal

C) Öğrenmede bireysel gereksinimlerin göz önünde tutulması

D)

Fizyolojik

Toplumsal

Fiziksel

D) Yaşamda önemi olan öğrenmelere öncelik verilmesi

E)

Fiziksel

Toplumsal

Fizyolojik

E) Kişinin olgunlaşma düzeyini tamamlaması

12. Stres fiziki ve sosyal çevreden gelen olumsuz etkiler karşısında organizmanın gerginleşmesi ve yeni duruma uyum sağlamak amacıyla potansiyelinin ötesinde çaba harcama-

9. Psikolojide yapılan çalışmaların bir amacı da insan davra-

sıdır.

nışlarının kaynağını bulmak, insanın hangi etki altında ne tür tepki gösterdiğini saptamak, böylece insan davranışla-

Buna göre aşağıdakilerden hangisinin bireyde stres oluşturması beklenmez?

Bu parçada psikoloji biliminin amaçlarından hangisi

A) Bireyin alıştığı mahalleden bilmediği bir semte taşınması

dile getirilmektedir? A) İnsan davranışlarını tanıma, anlama ve kontrol etme B) Birtakım alt dallar oluşturma C) Gündelik yaşamı kolaylaştırma D) Davranışın fizyolojik temellerini açığa çıkarma E) Var olanı inceleme

2

rını yönlendirme olanağı kazanmaktır.


B) Sınava giren öğrencinin istediği bölümü kazanamaması C) Kişinin işverenden istediği ücreti alması D) Bireyin işten çıkarılmak kaygısı taşıması E) Kişinin sağlığının bozulması

Tarama

13. Sinemaya gitmek için tam yola çıkmak üzere olan fakat

16. – Çevreden mikrop veya kir bulaşması veya kişinin çevreye kir bulaştırması düşüncesi

misafirleri gelen iki aileden biri "Hay Allah! Nereden akıllarına geldi bize gelmek?" diye düşünürken, diğer ailenin

– Kendi başına veya yakınlarının başına bir kötülük geleceği düşüncesi

– Kontrolünü kaybetme ve saldırgan davranışta bulunma korkusu

hangisini destekler?

– Tekrarlayan ve kontrol edilemeyen cinsel düşünceler

A) İnsan davranışları karmaşıktır.

Bu belirtiler aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

bireyleri; "İyi ki geldiler, soğuk havada sinemaya gitme sıkıntısından bizi kurtardılar." demiştir.

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki yargılardan

B) Farklı bireyler aynı uyarıcıya farklı tepkiler bulunabilir.

A) Bir fobik nesnenin bulunmasıyla

C) Kalıtsal ögeler insan davranışlarını etkiler.

B) Büyüklük sanrılarıyla

D) İnsan davranışları bilinçaltı faktörlerden etkilenir.

C) Organik nedenli akıl hastalığıyla

E) Farklı uyarıcılara farklı kişiler aynı tepkileri verebilir.

D) Takıntılı düşüncelere sahip olunmasıyla E) Bir çöküntü halinin yaşanmasıyla

17. Gülen bir kişinin neşeli olduğunu, ağlayan bir kişinin üzüntülü olduğunu biliriz. Fakat koşmak kadar korkmak da bir davranıştır.

14. Aynı manzara karşısında çalışan ressamların, resimleri aynı değildir. Neşeli olduğumuz zamanlarda arkadaşları-

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisi-

mızın yaptıkları şakalara katlanırken, keyifsiz bir zamanı-

ne ulaşılabilir?

mızda benzer şakalara güceniriz.

A) İnsan davranışlarını anlamak güçtür.

Bu örneklerde algılamanın hangi özelliği vurgulan-

B) Sadece dıştan gözlenebilen davranışlar incelenmelidir.

maktadır?

C) Aynı uyarıcı insanlarda farklı tepkilere yol açabilir.

A) Öznel olması

D) İnsan davranışları önceden kestirilebilir.

B) Dikkatin etkili olması

E) İnsan davranışları gözlenebilen ve gözlenemeyen unsurlarıyla bir bütündür.

C) Doğuştan gelmesi D) Kültüre göre şekillenmesi E) Evrensel olması

18. Yolun karşısına geçmek isterken, bir otomobilin hızla üstümüze doğru geldiğini görünce, bir anda kalbimiz hızla çarpmaya, yüzümüz sararmaya, ağzımız kurumaya kaslarımız gerilmeye başlar.

15. Bir işyerindeki sekreter kendi sicil numarasını çok kolay hatırlayabilmektedir.

Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Heyecan durumunda birtakım fizyolojik değişiklikler meydana gelir.

B) Güdülenmenin yüksek olması

B) Bir kişinin heyecanlı olup olmaması onun kalıtsal özellikleriyle ilgilidir.

C) Bilginin sık kullanılması

C) Heyecanlar öğrenilmiş tepkilerdir.

D) Zihnin uyarıcılara kapalı olması

D) Heyecan bir tür dengelenme ve refleks tepkisidir.

E) Dikkatin üst düzeyde tutulması

E) Heyecanları yönlendiren bireylerin duygularıdır.

A) Ödül ve cezanın etkili olması


3

Tarama

19. Siyah kelimesi kimine kömürü, kimine kötülüğü, kimine de

22. Bizden farklı mesafelerde dikili vaziyette duran, eşit uzun-

zencileri anımsatabilir.

luktaki çubukların uzunlukları farklı görülmesine rağmen

Bu örnekte söz edilen düşünme biçimi aşağıdakiler-

biz onları yine birbirine eşit olarak algılarız.

den hangisidir?

Bu durum aşağıdaki algısal süreçlerden hangisiyle ilgilidir?

A) Çağrışım B) Yaratıcı düşünme

A) Algıda seçicilik

C) Eleştirel düşünme

B) Algı alanı

D) Hayal kurma

C) Şekil-zemin algısı

E) Rüya

D) Algıda örgütlenme E) Algıda değişmezlik

20. II. Dünya Savaşı'ndan sonra Norveç toplama kampından kurtulanlar arasında yapılan inceleme, orada bulunanlar-

23. Bir okulda tüm öğrencileri aynı eğitim-öğretim programından geçirerek, aynı düzeyde başarılı olmalarını beklemek bir yanılgıdan ibarettir.

dan % 33'ünün, savaşta yaşadıkları nedeniyle zihinsel dengesizlikler gösterdiğini açığa çıkarmıştır. Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisi olamaz? A) Küçük yaşlarda zekânın herkeste aynı olması

A) Psikolojik çatışmanın strese neden olmasıyla

B) Kişiliklerin farklı olması

B) Hayal kırıklığının bireyin dengesini bozmasıyla

C) Güdülenmenin herkeste aynı düzeyde olmaması

C) Olumsuz yaşam koşulları ve yetersiz uyarılmanın bireyin ruh sağlığını bozmasıyla

D) Toplumsal ve ailesel faktörlerin başarıya etki yapması E) Öğrencilerin yeteneklerinin farklı olması

D) Kişilik özelliklerinin anormal davranışlarla ilişkili olmasıyla E) Organik rahatsızlıkların psikolojik rahatsızlıklara yol açmasıyla

24. İnsan kendini iyi tanımaz ve sınırlarını iyi çizmezse ihtiyaçlarını gideremez, doyum ararken çeşitli engellerle karşılaşır ve zorlanır. Sonuçta birey, kendisinin yapabileceklerini ümit ettikleriyle yapabildikleri arasındaki uçurumu görür, kendisine güvenini yitirir ve aşağılık duygusu ortaya çıkar. Aşağılık duygusu içindeki insan, çok ünlü bir kişi bile olsa, mutlu ve sağlığı yerinde bir kişi değildir.

21. Davranış problemlerinin asıl sebebi, açıkça ifade edildiğinde toplum tarafından hoş karşılanmayan duyguların çocukluktan itibaren bastırılması, bilinçaltına atılmasıdır. Oysa bilinçaltına atılan duygular kaybolmaz, şekil değiştirerek kişinin davranışlarını dolaylı yollardan etkilemeye devam eder. Bu parçadaki görüş aşağıdaki psikologlardan hangisi-

4

Bu parçada bireyin ruh sağlığını bozan hangi faktörden söz edilmektedir?

ne uygundur?

A) Aşırı stres yaşaması

A) Hümanist yaklaşımı savunan Karl Rogers'a B) Bilişsel yaklaşımı savunan Jean Piaget'ye

B) Kendi yeteneklerine göre gerçekçi hedefler belirlememesi

C) Davranışçı yaklaşımı savunan John Watson'a

C) Toplumsal çevre oluşturamaması

D) Psikodinamik yaklaşımı savunan Sigmund Freud'a

D) Yetersiz ya da aşırı uyarılma yaşaması

E) Biyolojik yaklaşımı savunan Mesmer'e

E) Organik rahatsızlıkların bulunması


Tarama

25. Psikoloji pozitif bir bilim olacaksa gözlemlenebilen davra-

28. Küçükken asansörde bir süre kapalı kalan bir bireyin yetiş-

nışları konu edinmelidir. Oysa bilinç gözlemlenemez bir

kin olduğunda asansöre binmesi gerektiğinde sebepsiz bir kaygı yaşamaktadır.

konudur. Üstelik "içebakış" gibi bir yöntemle nesnel bilgilere ulaşılabileceğini savunmak psikolojiyi öznel bir alana

savurmakla aynı anlama gelir. Deneyi kullanmayan bir bilgi

I. Bilinç altına itilmiş korkular

II. Genelleme

III. Özdeşim kurma

koşullarından hangileri etkili olmuştur?

bilimsel iddiada bulunmamalıdır.

Bu parçada sözü edilen eleştiriyi yapan psikoloji yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir? A) Psikodinamik B) Bilişsel D) Hümanist

C) Davranışsal

Buna göre kaygının oluşmasında,

A) Yalnız I

E) Biyolojik

D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

E) II ve III

26. Rüyalar kişinin ruhsal açıdan rahatlamasını sağlamakta, bilinçaltı yükünü hafifletmektedir. Rüyaların en çok görüldüğü evre olan REM uykusu bozulursa, öğrenmeler de bozulmaktadır.

29. "Duygusallık" ile ilgili aşağıdaki açıklamaların hangisi biyolojik yaklaşıma uygundur?


A) Bireyin duygusal olmasında küçük yaşlardaki yaşantı deneyimleri onun bilinçaltını etkilemiştir.

A) Kişiler rüyaların içeriğini değiştirebilirler.

B) Bireyin algı, düşünme gibi bilişsel süreçleri onun duygusal olmasına yol açmıştır.

B) Sağlıklı bir ruh hali için uyku ve rüya gereklidir. C) Rüyalar bilinçaltını yansıtır.

C) Bireyin eğitim düzeyi ve toplumsal çevresi onun duygusal olmasında etkili olmuştur.

D) Rüya ve uyku beynin bir işlevidir. E) Uykunun ve rüyanın süresi kişiden kişiye değişir.

D) Bireyin duygusal olması tamamen özgür seçimler yapması ile ilgilidir. E) Bireyin kalıtsal özellikleri ve hormonal yapısı onun duygusal olmasına yol açmıştır.

27. Makine ustası olabilecek kapasiteye sahip birine, bütün olanaklar sunulsa bile, bu kişi daha üstün kapasite gerektiren makine mühendisliğini yapamaz.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Bireylerin yapacakları fiziksel ve zihinsel kapasitesiyle sınırlıdır. B) İşleve takılan bireyler gelişemez. C) Tek tip bir zekâ bulunmamaktadır. D) Özel yeteneklere sahip bireyler küçük yaşta kendini gösterirler. E) Kullanılmayan yetenekler zamanla körelir.

30. Evde bakıcı tarafından büyütülen çocuk paylaşmayı bilmediği için arkadaşlarına saldırgan davranışlarda bulunmaktadır. Kreşe devam etmeye başlayan bu çocuk hem paylaşmayı hem de arkadaşlarıyla anlaşmayı öğrenmiştir.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Çocuğun zihinsel gelişimi belli bir sıra izler. B) Öğrenmek için güdülenmek gerekmektedir. C) Kaygı düzeyi arttıkça öğrenme düzeyi düşer. D) Çocuklar bir toplumsal çevrede toplumsallaşmayı öğrenirler. E) Saldırganlık davranışı doğuştan getirilen bir özelliktir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

5

Tarama

31. Amerikali Bimas, Hinduca konuşan yetişkinlerin “ta” sesinin

34. Vietnamlılar, saygı duydukları insanla konuşurken onun

iki tonunu birbirinden ayırabildiklerini, Avrupalıların ayırama-

gözlerine bakmazlar yere bakarlar. Amerikalılar ise yere

dıklarını, Japonların ise “ra” sesini “la” sesinden ayırama-

bakarak konuşanları yalancı ve suçlu kişiler olarak değer-

dıklarını saptamıştır. Gerçekte bütün bebekler doğuştan bu

lendirirler.

ayrımı yapabilecek yetenektedir. Ancak bu yeteneğin kullanılmaması kısa sürede yok olmasına neden olur.

faktörden söz edilmektedir?

Bu parçada dilin hangi özelliği üzerinde durulmaktadır?

Bu parçada insanların algılamasını etkileyen hangi A) Telkin

A) Soyut durumların tanımlanmasına yardımcı olma

B) Gereksinim

B) Bilgi birikimini ve aktarımını sağlama

C) Tekrar

C) Öğrenmeyi sağlayan tek araç olma

D) Kültür

D) Yeni bilgilerle gelişip zenginleşme

E) Ön yargı

E) Kültürel yapı tarafından belirlenme

32. Doğumlarından itibaren beraberce eşit koşullarda yetiştirilen iki kedi yavrusu bir süre sonra muayene edilmiş, ikisi de sağlıklı bulunmuş ve deneye alınmıştır. Bir ay süre ile iki kediden birine kısa aralıklarla kafesin dışından kobra yılanı gösterilmiş, diğerine yılan hiç gösterilmemiştir. Süre bitiminde iki kedi de muayene edildiğinde kendisine yılan gösterilen kedinin midesinde küçük bir ülser oluşumu belirlenmiştir. Bu deneyin bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler?

A) Psikolojik yaşantılar organik hastalıklara neden olabilir. B) Her türün kendine özgü özellikleri bulunur. C) Bazı hastalıklar kalıtsal özellikler gösterir. D) Organik hastalıklar psikolojik sorunlara yol açabilir. E) Korku doğuştan gelen bir özelliktir.

35. Her yönden eşlenmiş iki grup denek alınmış ve birtakım sayıları ezberlemeleri istenmiştir. Birinci gruba 8 haneli sayılar tek tek, ikinci gruba ise dörderli gruplar halinde ezberletilmiştir. Örneğin 14532016 sayısı, ikinci gruba İstanbul’un fethi ve içinde bulunulan yıl olarak ezberletildiğinde, diğer gruba göre hatırlama oranları oldukça yüksek olmuştur.

Bu deneyin bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Her öğrenmede ket vurmanın bozucu etkisi görülür. B) Ezbere dayanan öğrenmeler daha kalıcı olur. C) Konular anlamlı bütünler halinde örgütlendiğinde hatırlama daha kolay olur. D) Öğrenme düzeyi arttıkça unutma düzeyi azalır.

33. Bilişsel yaklaşıma göre psikolojinin insan davranışlarını

E) Bir ihtiyacı karşılayan bilgiler daha zor unutulur.

anlamak için bilinç, dikkat, algı, bellek gibi psikolojik süreçleri incelemesi gerekir. Her birey küçüklüğünden itibaren gördüklerine, yaşadıklarına, aldığı eğitime göre düşünsel bir yapı oluşturur; çevresindeki insan, nesne ve olayları bu yapıya göre anlayıp değerlendirir. Birey, çevresinden gelen etkileri bu düşünsel yapısına göre alır. Bu parçaya göre bilişsel yaklaşım insanın hangi özelli-

ğine önem vermektedir? A) Özgür seçim yapmasına B) Zihinsel süreçlere C) Bilinçaltı süreçlere D) Eğitim düzeyine E) Kalıtsal özelliklere

6


36. “Maçı kaybeden futbolcuların maçın hakemini ve basın mensuplarını suçlaması” aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangileriyle açıklanabilir? A) Yansıtma-Bahane bulma B) Yön değiştirme-Karşıt tepki geliştirme C) Yüceltme-Ödünleme D) Kaçma-Özdeşim kurma E) Bastırma-Gerileme

Tarama

37. • En kalıcı öğrenme nasıl olur?

• Her bilgi her kişiye öğretilebilir mi?

• Bilgi hangi ortamlarda verilmelidir?

40. Sevmediği bir arkadaşına hastahanede ziyaret eden kişi “geçmiş olsun” diyeceği yerde “hayırlı olsun” demiştir.

Bu örneğe dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine

Burada verilen sorulara yanıt arayan psikoloji alt dalı

ulaşılabilir?

aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bilinçaltına bastırılan düşünceler dil sürçmeleriyle kendini gösterir.

A) Klinik psikoloji

B) İnsan davranışlarına cinsellik ve saldırganlık dürtüleri yön verir.

B) Endüstri psikolojisi C) Sosyal psikoloji

C) Bastırılan duygu ve düşünceler rüyalarda ortaya çıkar.

D) Eğitim psikolojisi

D) Uzun süreli bellekteki bilgiler istenildiğinde hatırlanabilir.

E) Gelişim psikolojisi

E) Yeni öğrenilen bilgiler eski bilgileri unutturur.

38. Bir araba büyük bir evin yanında çok küçük, bir bisikletin

41. Yeni evlenen bir kadın, kalabalık bir aileden geldiği için

yanında ise büyük olarak algılanır.

Bu durum aşağıdakilerden hangisine örnektir?

canı çok sıkılıyor ve evliliğe uyumda zorlandığı görülüyor.

koloji uzmanlık alanlarından hangisinin ilgilenmesi

A) Algılamada, dağınık halde bulunan uyarıcıları bir düzene sokma eğilimi vardır.

beklenir?

B) Parçalar ayrı ayrı algılandığında, bütün içinde algılanmasından farklı algılar oluşabilir.

A) Endüstri psikolojisi

C) İnsan uyarıcıları, eksiklerini tamamlayarak algılar.

C) Gelişim psikolojisi

D) Nesnelerin boyutlarını algılamak tümünü algılamaktan daha güçtür.

D) Sosyal psikoloji

B) Danışmanlık psikolojisi

E) Eğitim psikolojisi

E) Nesnelerin içinde bulunduğu ortam algılamayı etkiler.

39. Henüz okula başlamadan anne ve babasının çocuğa harfleri tanıtması, adını yazmayı öğretmesi, çocuk okula başladığında bocalamasına neden olmuştur.

Burada sözü edilen kadının sorunuyla aşağıdaki psi-

Bu çocuğun bocalaması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Olumsuz aktarımla B) Olgunlaşmanın gecikmesiyle C) Kendiliğinden geri gelmeyle D) Pozitif transferle E) Kaygı düzeyinin yüksek olmasıyla

42. I. Ünlü marka ayakkabı ya da ünlü bir mağazanın vitrinindeki elbise her zaman kalitelidir.

II. Sıradan görünüşlü bir bayan ona tutkun olan erkeğin gözünde en güzeldir.

Bu parçada algılamayı etkileyen hangi faktörlerden söz edilmektedir? A) Beklentiler ve meslek B) İhtiyaçlar ve ilgiler C) Tutumlar ve duygular D) Kültür ve telkin E) Güdülenme ve deneyimler LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7

Tarama

43. Aynı yumurta ikizi dört yaşındaki kardeşlerden birine yüz-

46. Aşağıdakilerden hangisi toplumsal bir güdü olmayıp

me öğretmeye çalışılmıştır. Diğer kardeşe hiçbir şey yaptırılmamıştır. Sonuçta iki kardeşin de yüzmeyi beceremedikleri gözlenmiştir.

fizyolojik bir güdüdür? A) Üstün olma B) Susuz kalma

Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?

C) Başarılı olma

A) Zekâ yetersizliği

D) Ait olma

B) Olgunlaşma düzeyinin yetersizliği

E) Kendini gerçekleştirme

C) Aşırı uyarılma D) Kaygı düzeyinin yüksek olması E) Yeterince tekrar yapılmaması

44. Kişilerin doğuştan getirdikleri fizyolojik özelliklerin davra-

47. At yarışlarını çok seven ve sürekli bahis oynayan bir baba, oğlunun doğum gününü hatıralayamazken, koşudaki bir atın adını, doğum tarihini, yarış öyküsünü ayrıntılı biçimde hatırlayabilmektedir.

nışlarına yansımasına “mizaç” adı verilmektedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bu mizaca bir ör-

nek olabilir? A) Heyecanlılık

B) Dürüstlük

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki genellemelerden hangisine ulaşılabilir? A) Mutlak bir unutma yoktur.

C) Yalancılık

B) Unutma, öğrenmeyi izleyen zamanda hızlı olmakta, daha sonra yavaşlamaktadır.

D) Cömertlik E) Alçak gönüllülük

C) İlgi ve merak bir konunun hatırlanmasını kolaylaştırır. D) Yeni öğrenilen bilgiler eski bilgileri unutturur. E) Ezberlenilerek öğrenilen konular daha kolay hatırlanır.

45. İnsan hayatı çocukluk, gençlik, yetişkinlik, yaşlılık gibi çeşitli dönemlerden oluşur. Gelişim psikolojisi bu farklı dönemleri ele alan psikoloji dalıdır. Gelişim psikolojisinin insanın gelişim aşamalarını ayrı

48. I. İnsanın olumlu bir benlik bilinci geliştirebilmesi için, koşulsuz sevgi içinde yetişmesi gerekir.

ayrı incelemesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

II. Kişilik id, ego, süperego arasındaki etkileşimle oluşur.

A) Doğa koşullarının insan davranışlarını etkilemesi

Bu iki görüş sırasıyla kişilik kuramlarından hangilerine

B) İnsanın toplumsal bir varlık olması

8

uygundur?

C) Aynı uyarıcıların bireyleri farklı davranışlara yöneltmesi

A) Öğrenme-Fizyolojik

D) Davranışlarda kalıtsal ögelerin etkili olması

C) Psikodinamik-Fizyolojik

E) Her gelişim döneminde bireylerde, diğer dönemlerden farklı davranışlar oluşması

D) Varoluşçu-Psikodinamik


B) Psikodinamik-Varoluşçu

E) Fizyolojik-Psikodinamik

Tarama

49. Bireyin başka insanlarla olan etkileşimlerini, tutumlarını,

52. Bir insanın bir olay karşısında cesurca davranması, o in-

propaganda ve kamuoyu etkileşimlerini sosyal psikoloji in-

sanın kişiliğini tanımlarken “cesurdur” dememiz için yeterli

celer.

değildir. Ancak bu kişi çevreyle ilişkilerinde her zaman ce-

Buna göre, sosyal psikolojinin temel konusu aşağıda-

surca davranıyorsa, bu durumda “cesurluk” onun bir kişilik

özelliği olduğu söylenebilir.

kilerden hangisidir? A) Davranış bozukluklarının teşhis ve tedavisi

Bu parçaya göre bir davranışın kişilik özeliği olarak nitelenebilmesi aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

B) Bireyin grup içindeki davranışları C) Bireyin yaşa bağlı davranış değişiklikleri

A) Süreklilik göstermesine

D) Kişilerin bireysel farklılıkları

B) Öğrenilmiş olmasına

E) Bireyin iş yaşamı

C) Diğer insanlarda bulunmamasına D) Doğuştan gelmesine E) Gözlenebilir olmasına

50. Bir müzisyen, operaya gittiğinde öncelikli olarak operadaki

53. Psikolojinin aşağıdaki alt alanlarından hangisi karşı-

müzikleri algılarken; bir terzi kostümleri algılayacaktır.

sında verilen bilim dalı ile en çok ilişkilidir?


A) Eğitim psikolojisi - Hukuk B) Endüstri psikolojisi - Tıp

A) Uyarıcıların algılanmasında toplumsal çevrenin etkisi büyüktür.

C) Deneysel psikoloji - Coğrafya

B) Birey, dikkatini daha çok ilgi duyduğu olaylara yöneltir.

D) Sosyal psikoloji - Sosyoloji

C) Bireyin içinde bulunduğu ortama göre uyarıcıları algılar.

E) Klinik psikoloji - Tarih

D) Uyarıcılar arasındaki benzerlik nesnelerin gruplanarak algılanmasına yol açar. E) Kuvvetli duygular algılamayı etkiler.

54. Doğum yapan bir anne çocuğunu her şeyden daha çok sever. Annelik dürtüsünün etkisiyle oluşan bu duygu, sosyal koşulların oluşturduğu motivasyonla şekil değiştirebilmektedir. Örneğin, bazı yörelerde genç anne çocuğunu kayınpederinin yanında sevip okşayamaz.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Fizyolojik güdüler doğuştan gelir ve değiştirilemez.

51. “Düşük zekâlı anne babanın çocuğu üstün zekâlı olmaz.” Bu sözle zekâyı etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir?

B) Davranışların temelinde ya fizyolojik ya da toplumsal güdüler bulunur.

A) Eğitim düzeyi

B) Toplumsal düzey

C) Toplumsal güdülerin bir kısmı fizyolojik güdülerin evriminden oluşur.

C) Ekonomik düzey

D) Doğa koşulları

D) Güdülenmiş organizmanın etkinliği artar.

E) Kalıtım

E) Toplumsal güdüler öğrenmeye dayalı değildir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

Tarama

55. “İyi bir tenis oyuncusunun belli bir uyarıcı durumuna gereksi-

58. Dikkatimizi bir nesneye veya bir olaya çevirerek yalnız

nimi vardır; ellerinde ve ayaklarında belli bir duygunun olması, elindeki raketi hissetmesi, bakışlarını tenis topu üzerinde yoğunlaştırması gerekmektedir.

onunla ilgili olan uyarıcıları algılamamıza, algının seçiciliği denir. Bir nesneye dikkat ederken bazen uyarıcının özellikleri bazen de kendi özelliklerimiz önemli rol oynar.

Bu parçaya dayanarak öğrenmeyle ilgili olarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir?

A) Öğrenen, amacına ulaşmada gerekli olduğuna inandığı bilgi ve becerileri öğrenir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi algıda seçiciliğe örnek değildir? A) Hareketli uyaranların durgun olanlardan daha önce fark edilmesi

B) Bir konunun iyi öğrenilebilmesi için aralıkla tekrar edilmesi gerekir.

B) Bireyin ilgisini çeken uyaranların öncelikle algılanması C) Tekrar eden uyaranların daha fazla dikkat çekmesi

C) Dikkat ve konsantre bilgilerin, becerilerin ortaya konmasına yardımcı olur.

D) Bireyin ihtiyacı olan beyaz eşyaları diğer eşyalardan önce algılaması

D) İyi bir öğrenme için olgunlaşma şarttır.

E) Kişinin bildik uyaranları her koşulda aynı şekilde algılaması

E) Kişi öğrendiklerini davranışlarıyla gösterir.

56. Aç bir kedi yiyecek bulunan büyükçe bir kafese konur. Kedi yiyeceğin bulunduğu noktaya gidip tam yemeye başlayacağı sırada aynı noktadan buhar püskürtülür. Böylece kedi

59. Kızlar bellek, uslamlama ve sözel akıcılık testlerinde erkek çocuklara göre üstünlük göstermişlerdir. Okunanı anlamada uygulanan üç testten ikisinde ortalamalar bakımından erkekler kızları geçmişlerdir. Sayısal yetenek test sonuçlarında ise iki cins arasında hiçbir ayrılık gözlenmemiştir.

aynı noktaya bir taraftan yaklaşmak isterken diğer taraftan uzaklaşmak zorunda kalır.

Bu parçada sözü edilen kedinin içinde bulunduğu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

Parçadan, aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Çocukken geri zekâlı olanlar yetişkinlikte de geri zekâlıdır.

A) Uyarıcı genellemesi B) Yaklaşma-kaçınma çatışması

B) Belli sınırlar içinde zekâ bölümü sabit kalır.

C) Algı yanılması

C) Erkeklerin zekâları, kadınların zekâlarından üstündür.

D) Yansıtma

D) Nicelik bakımından olmamakla birlikte nitelik bakımından farklı cinsiyetlerde zekâda farklılık görülmektedir.

E) Kaçınma-kaçınma çatışması

E) Cinsiyetler arasındaki zekâca farklılıklar kalıtımdan kaynaklanmaktadır.

57. Bir iş yerinde çalışanların, değişik yöneticilerin denetimindeki verimlilik düzeyleri karşılaştırılmış; çalışanların yarı otoriter ve kendileriyle yakın ilişki kuran yöneticilerin denetimindeyken daha verimli oldukları belirlenmiştir.

60. Bazı durumlarda dış dünyanın gerçekleri, kişinin bu gerçekle yüzleşemeyeceği kadar ağır olabilir. Örneğin bece-

Bu araştırma psikolojisinin hangi alt dalını daha çok

riksizliği nedeniyle işten atılan kişi, bu gerçekliği yok saya-

ilgilendirir? A) Endüstri psikolojisi

rak kaygıdan kısmen kurtulma yoluna gidebilir.

Bu parçada sözü edilen savunma mekanizması aşağı-

B) Eğitim psikolojisi

dakilerden hangisidir?

C) Psikometrik psikoloji

A) Yüceltme

B) Yansıtma

D) Fizyolojik psikoloji

C) Yadsıma


E) Danışmanlık psikolojisi

10



Tarama

61. Araştırmacının organizmanın içinde bulunduğu fiziksel du-

64. Çocuğun öğretmeni olan bir baba, onun sınav kağıdını de-

rumu ve bu durum karşısındaki davranışlarını, hiçbir şekil-

ğerlendiriken, öğretmen gibi davranmakla, baba gibi dav-

de etkide bulunmadan belirlemesine doğal gözlem denir.

ranmak arasında kararsızlık yaşayabilir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğal gözlem yön-

Bu babanın içinde bulunduğu durum aşağıdakilerden

temine uygun bir örnektir?

hangisine örnektir?

A) Zekâ ve başarı düzeyi arasındaki ilişkinin incelenmesi

A) Yılarak içine kapanma

B) Bireyin geçmiş yaşantısı hakkında yakın çevresinden bilgi toplanması

B) Başarı sağlayabilecek başka alanlara yönelme

C) Bağımsız değişkenin denekler üzerindeki etkisinin incelenmesi

D) Güvensizlik nedeniyle stres olma

C) Farklı roller nedeniyle çatışma yaşama E) Toplumsal kökenli engellenme

D) Bireyin kişiliğini belirlemek için sorular sorulması E) Bir parkta oyun oynayan çocukların davranışlarının incelenmesi

62. Eskiden toplumumuzun bir bölümünde yaygın olarak gözlenen başlık parası uygulaması son derece olağandı. Kız ailesi, kızın büyütülmesi, beslenmesi, yetiştirilmesinin bir karşılığı olarak bu parayı hakettiğini düşünürdü. Kız ne kadar güzel, genç ve iyi yetiştirilmişse başlık parası da o denli yükselirdi. Oysa günümüzde kadının bir meta olarak görülmesinin, para karşılığı evlendirilmesinin ahlâki anlamda “kötü” bir davranış olduğu düşünülüyor.

65. I. İki değişken arasındaki ilişki miktarının saptanması

II. Labaratuvar ortamında değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkisinin belirlenmesi

III. Olaya müdahale etmeden gözlem yapılması

Burada verilenlerden hangisi korelasyon yöntemi ile ilgilidir? A) Yalnız I

Bu parçada toplumsal güdülerin hangi özelliği vurgulanmaktadır?

D) I ve II

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) II ve III

A) Aynı toplumda zamanla değişme B) Toplumsallaşma sürecinde öğrenilme C) Seçici olma D) Davranışları açıklayıcı olma E) Sadece insanlarda görülme

66. Bürosunda otururken dışarıdan gelen anlam veremediği bir patlama sesi ve sonrasında homurtulu bir gürültü duyan

63. “Öğrenmeyle ilgili yapılan bir deneyde doğru yanıtı veren

biri, bir süre sonra bunun bir arabanın egzozuna sıkışan

öğrenciler ödüllendiriliyor ancak belirli bir aşamadan sonra

yanmamış benzin olduğunu anlar ve bu olağandışı sesi ta-

ödüller kesilince, doğru yanıtların azaldığı daha sonra ise, hiç doğru yanıt alınmadığı görülüyor.”

Bu deneyin bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Ödül cezadan daha etkili bir motivdir. B) Ödüllendirilen davranışların görülme sıklığı artar. C) Ödülün miktarı öğrenmeyi etkiler. D) Ödül uygulamaları bazen ceza gibi algılanabilir. E) Ödülün verilme sıklığı öğrenmeyi etkilemez.

nır.

Bu parçada algılamayı etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir? A) Ön yargılar B) İhtiyaçlar C) İlgiler D) Deneyimler E) Meslek LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

11

Tarama

67. Bir yabancı dil çevirmeni, sınava hazırlanan bir öğrenci, yarışmaya katılacak çocuklar her gün düzenli aralıklarla kazandığı bilgisini ve yeteneğini tekrarlamaz, geliştirmeye çalışmazsa kısa sürede bu özelliğini kaybeder.

Bu parçada bilgi ve becerilerin unutulmaması için aşağıdakilerden hangisinin yapılması önerilmektedir? A) Konunun somutlaştırılarak öğrenilmesi

70. – Kapı zilini ses olarak değil, birinin geldiği biçiminde algılarız.

– Kokuyu değil, kokuyu salgılayan nesneyi algılarız.

– Kolumuza gelen basıncı değil, basıncı gerçekleştiren cismi algılarız.

Bu örneklere dayanarak algı için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

B) Parça-bütün ilişkilerinin kurulması

A) Uyarıcının şiddetine bağlı olduğu

C) Tekrar ve uygulamalara yer verilmesi

B) Duyumları tanıma ve anlamlandırma süreci olduğu

D) Güdülenmenin yüksek olması

C) Bazı durumlarda yanılmanın görülebileceği

E) Amacın belirlenerek öğrenmenin gerçekleştirilmesi

D) İhtiyaçlara göre şekillendiği E) Aşırı güdülenme gerektirdiği

68. Daha çok 40-50 yaşlarında görülen bu akıl hastalığının en önemli belirtileri, kendisinin çok önemli bir kişi olduğuna

71. Gündelik yaşam, motor öğrenme gerektiren etkinliklerle doludur. Bunlar arasında çatal bıçakla yemek yemeyi, bisiklet sürmeyi, yazı yazmayı, gitar çalmayı sayabiliriz. Motor öğrenmede söz konusu olan, bir şeyin nasıl daha iyi yapılacağıdır.

inanma ve bu yüzden öldürüleceğini sanma, hayali düşmanlar icat etme, herkesten kuşkulanarak sürekli yer değiştirmedir.

Bu parçada sözü edilen akıl hastalığı aşağıdakilerden hangisidir?

Buna göre, psikomotor öğrenmenin temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır?

A) Paranoya

A) Öğrenmenin aniden gerçekleşme

B) Histeri

B) Bilinçaltının etkili olma

C) Fobi

C) Deneyimlerden yararlanma

D) İhtiyarlık bunaması

D) Farkına varılmadan öğrenme

E) Depresyon

E) Beceriyi mükemmel hale getirme

69. Bir araştırmada, yazma hızları bakımından birbirine denk iki grup dizgiciye yazmaları için bir metin veriliyor. Birin-

72. “İç gözlem, araştırmayı bilinç konusunun incelenmesine

ci gruptaki dizgicilerden metni 15 dakika içinde yazmaları

vardırır. Bilinç kavramı ise, ruh gibi soyut bir kavram oldu-

isteniyor. İkinci gruptaki dizgicilere ise bir şey denmiyor.

ğu için deney yapılamaz ve incelenemez. Çünkü psikoloji-

Daha sonra her iki gruptaki dizgicilerin yaptıkları hata sa-

nin konusu, dış gözlem ve bu nedenle de davranışlardır.”

yılarının ortalamaları alınıyor. Sonuçta, metni 15 dakikada yazması istenen grupta hata sayısının fazla olduğu belirleniyor.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılamaz?

Bu deney için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Metafizik konular psikoloji biliminin kapsamı dışındadır.

A) Birinci grup deney grubudur.

B) İçgözlem yöntemiyle nesnel sonuçlara varılamaz.

B) Zaman sınırlaması bağımsız değişkendir.

C) Psikoloji bilimi deney yöntemini kullanmalıdır.

C) Birinci grup kontrol grubudur. D) İkinci grup kontrol grubudur.

D) Dışarıdan gözlenemese de bireyin bilinci ve bilinçaltı incelenmelidir.

E) Hata sayısı bağımlı değişkendir.

E) İnsan davranışları gözlenebilmeli ve ölçülebilmelidir.

12


Tarama

73. Ağır bir zorlanma yaşamakta olan bir insan başlıca iki so-

76. Yeni evlenen bir çift, televizyondan gördükleri bir filmdeki

runla karşılaşır: Yeni duruma uyum sağlamak için gerekli

karı koca ilişkisine hayrandırlar ve öyle bir ilişkiyi kendi ya-

çabayı göstermek ve psikolojik dağılmaya karşı kendini

şamlarıyla birleştirmişlerdir. Zaman zaman kadın da, koca

korumak. Birinci grup güçlükler amaca yönelik davranış-

da birbirine sinirlendiği halde “İdeal evlilikte böyle çatışma-

larla, ikinci grup sorunlar ise savunma mekanizmaları ile

lar olmaz.” diyerek kendi duygularını açığa vurmaktan ka-

çözümlemeye çalışır.

çınırlar.

Buna göre, savunma mekanizmalarının temel amacı

Bu parçada sözü edilen çiftin kullandıkları savunma

aşağıdakilerden hangisidir?

mekanizmaları aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bireyin tüm sorunlarını çözmek

A) Yüceltme - Ödünleme

B) Bireyin kendiyle yüzleşmesini sağlamak

B) Pollyannacılık - Bahane bulma

C) Bireyi toplumdan uzaklaştırmak

C) Yansıtma - Kaçma

D) Bireyin benliğini tehditlerden korumak

D) Yadsıma-Yön değiştirme E) Özdeşleştirme-Bastırma

E) Bireyin kendini avutmasına olanak vermek

74. İnsanlarla olan etkileşimimiz, nesnelerle olan ilişkimizden farklıdır. Nesnelerin niçin hareket ettiğini, görünüşünün niçin değiştiğini biliriz. Ama, karşımızdaki kişinin davranışının niçin değiştiğini bilemeyiz, sadece sebeplerini çıkarabiliriz. Diğer kişileri algılayışımız, kendimizle karşılaştırmamızdan büyük ölçüde etkilenir.

77. Büyük şehirde doğmuş ve okumuş olan kişi, bir köye öğretmen olarak tayin edildiğinde canı sıkılmıştır.

Bu kişinin can sıkıntısının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

Bu parçada insanların algılanmasında aşağıdakilerden

A) Alışma

hangisi etkili olmaktadır?

B) Dengelenme

A) Güdüler

C) Yetersiz uyarılma

B) Geçmiş yaşantılar

D) Alışkanlık

C) Kültür

E) Aşırı uyarılma

D) İnançlar E) İhtiyaçlar

78. Bir futbol maçında hakeme hakaretler yağdıran bir kişinin, kütüphanede sessiz ve sakin olduğu gözlenmektedir.

75. Arkadaşının düğününde yeni insanlarla tanışan bir kişiye düğünde kimlerle tanıştığı sorulduğunda, ilk tanıştığı insanların adlarını hatırlamış; ancak düğün sonunda tanıştığı insanların adlarını hatırlayamamıştır.

Bu durum, aşağıdakilerden hangisi için bir örnek oluşturur? A) İleriye ket vurma

B) Pozitif transfer

C) Geriye ket vurma

D) İşleve takılma

E) Negatif transfer

Bu örneğe dayanarak aşağıdaki genellemelerden hangisine ulaşılabilir? A) Bireyin kişilik özellikleri sürekli değişir. B) Farklı nedenlerden dolayı tutumlarla davranışları her zaman uyumlu olmayabilir. C) İçinde bulunulan sosyal ortam bireyin davranışlarını etkiler. D) İnsanlar daha çok duygularıyla davranışta bulunurlar. E) Değer yargılarındaki ortaklık insanları birbirine yaklaştırır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

Tarama

79. Kültürel koşulların orta derecede olduğu bir ortamda zekâ

82. Aşağıdaki davranışlardan hangisinde toplumsal etki

bölümü 100 olabilecek bir kişi, elverişsiz koşullarda yetişecek olursa zekâ bölümü 80’e kadar düşebilir. Buna karşılık olumlu koşullarda yetişecek olursa, zekâ bülümü 120’ye kadar yükselebilir.

bulunmamaktadır?

Bu parçada zekânın oluşumunu etkileyen hangi faktörün öneminden söz edilmektedir?

B) Tatlıyı çok seven kişinin misafirlikte canı istediği halde az yemesi

A) Coğrafi koşulların

B) Toplumsal çevrenin

C) Beslenmenin

D) Yaşın

A) Komşusunda gördüğü ve beğendiği televizyonu kendi evine de alınması

C) Geveze birisinin sinemada konuşamaması D) Cimri bir kişinin arkadaş ortamında eli açık davranması E) Arkadaşlarının tamamının beğendiği konseri, kişinin açıkça beğenmediğini söylemesi

E) Kalıtımın

83. Günlük yaşamda öğrenilmiş ayırt etmeler pek çoktur. Küçük çocuklar kediyi tavşandan, telefon zilini kapı zilinden,

80. “Yirmi yaşında bebekle oynayan bir genç kız; kırk yaşında oyuncak ata binen erişkin bir erkek” aşağıdaki savunma mekanizmalarından hangisini kullanmaktadır?

mandalinayı portakaldan ayırt etmeyi öğrenirler.

Buna göre ayırt etmenin temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır?

A) Bastırma

B) Özdeşim kurma

A) Benzer uyarıcılara farklı tepkilerin gösterilmesi

C) Gerileme

D) Kaçma

B) Önceki öğrenmenin sonraki öğrenmeyi güçleştirmesi

E) Yansıtma

C) Pekiştirilen davranışların görülme sıklığının artması D) Benzer uyarıcılara aynı tepkilerin gösterilmesi E) Olumsuz davranışların geçici olarak bastırılması

81. Kişinin, saçma olduğunu bildiği halde bir türlü kurtulamadığı yersiz düşüncelere obsesyon (takıntı) denir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi obsesyona örnek

84. “Toplumun kabul edemeyeceği saldırgan ya da cinsel tu-

değildir?

tumları toplumun kabul edebileceği bir davranış kalıbına

A) Kişinin elbiseleri düzgün olmadığında uyuyamaması

davranışını polis ya da bekçi olarak doyurması” aşağıdaki

B) Kişinin bir kızgınlık anında “ya çocuğumu öldürürsem” diye kaygılanması C) Kişinin sürekli kapının kilitli olup olmadığını kontrol etmesi D) Kişinin başarılı olmayı düşünerek güdülenmesi E) Kişinin yerdeki çizgilere basmaktan çekinmesi

14


dönüştürerek, örneğin, hırçın ve kavgacı bir bireyin bu savunma mekanizmalarından hangisine bir örnek olabilir? A) Gerileme

B) Yüceltme

C) Karşıt tepki geliştirme

D) Bastırma

E) Özdeşim kurma

Tarama

85. Kişilik envanterlerinin, bireyin sunulan cevaplardan birini

88. “Psikolog Terman, 1921 yılında zekâ bölümleri 100-200

seçmesini zorunlu kılması, ifade özgürlüğüne büyük oran-

arasında değişen bin çocuk saptamış ve bu çocukların ge-

da sınırlamalar getirir. Oysa projektif testler, kişinin istediği

lişmelerini 25 yıl izlemiştir. Farklı sosyo–ekonomik koşul-

gibi cevap verebileceği belirsiz bir uyarıcı sunar. Uyarıcı

larda yaşamalarına rağmen bu çocukların %70’inin yüksek

belirsiz olduğundan ve bellir bir cevabı gerektirmediğinden

öğrenim gördüklerini ve kendi alanlarında başarılı oldukla-

tamamen kişinin hayal gücüne dayanır ve sonsuz bir ifade

rını görmüştür.”

özgürlüğü sunar.

Bu bulguya dayanarak zekâ üzerinde aşağıdakilerden

Bu parçada projektif testlerin hangi özelliği önemli gö-

hangisinin güçlü bir etkiye sahip olduğu savunulabi-

rülmektedir?

lir?

A) Bireyin kısıtlama olmadan soruları yanıtlayabilmesi

A) Deneyimlerin

B) Yaşın

B) Bireyin kendini değerlendirmesinin psikoloğun yorumuna açık olması

C) Beslenmenin

D) Kalıtımın

C) Deneklerin yalan ya da yanlış bilgiler vermesinin önlenmesi

E) İlgilerin

D) Değerlendirmenin daha kolay yapılabilmesi E) Kişiliğin bilinmeyen yönlerini açığa çıkartması

89. Şemsiyenin güneşten korunmayı sağlayacağının ya da mantonun uyurken örtünülecek bir nesne olacağının düşü-

86. Tadını bilmediğimiz bir yemeği sevmediğimizi söyleyerek

nülememesi işleve takılmaya örnektir.

yemeyiz. Bazı insanlar televizyonda haber programını izlerken bazıları film ya da eğlence programını tercih eder.

tanımlanabilir?

İki kız kardeşten biri kırmızı ve tonlarında elbise alırken diğeri sarı ve tonlarında elbise alır.

Buna göre, “işleve takılma” aşağıdakilerden hangisiyle A) Önceki öğrenmenin sonraki öğrenmeyi kolaylaştırmasıdır.

Bu parçada söz edilen beğeni ve tercihlerin oluşmasında aşağıdakilerden hangisi etkili olmaktadır? A) Küçük grupların

B) Kavramlar ve semboller aracılığıyla yapılan düşünme biçimidir.

B) Tutumların

C) Problem çözebilme yeteneğidir.

C) Mesajı verenin özelliklerinin

D) Nesnelerin farklı bir görevde kullanılabileceğinin düşünülememesidir.

D) Liderlerin

E) Bir nesnenin başka bir nesneyi çağrıştırmasıdır.

E) İtaat etmenin

87. Thorndike tekrar tekrar yapılan hareketlerin daha iyi öğrenilmiş olacağını ve bu sebeple de daha çabuk ve daha kuvvetli bir şekilde yapılacağı iddia eder. Hareketlerin veya

90. • Bireyin dini inançları büyük bir olasılıkla o kişinin doğum kontrolü, faiz ve politik tutumları ile ilişki içinde olacaktır.

olayların yapılma ve tecrübe edilme sıklığı azaldıkça bunların giderek zayıflayacağını ifade eder.

• Demokrasiye inanan bir kişi bu tutumunu eğitim, arkadaşlık, aile ilişkilerinde de sürdürür.

Bu iki örneğe dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisi-

Thorndike bu görüşleriyle aşağıdakilerden hangisini dile getirmektedir? A) Mutlak bir unutmanın bulunmadığını

ne ulaşılabilir?

B) Uykunun unutmayı yavaşlatacağını

A) Tutumların kazanılması zamanla olur.

C) Tekrar edilen ya da kullanılan bilgilerin daha geç unutulacağını

B) Tutumlar öğrenilmiş bireysel kanılardır.

D) Her bireyin hafıza genişliğinin farklı olduğunu E) İyi öğrenilen bilgilerin daha kolay unutulacağını

C) Bazı tutumlar davranışa dönüşmeyebilir. D) Tutumların dereceleri birbirinden farklıdır. E) Kuvvetli olan tutumlar, diğer tutumları da etkiler. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

Tarama

91. I. İnsanların alacaklarını unutmazken borçlarını unutma-

94. İskoçların cimri olduğu ön yargısına sahip bir birey, İskoç-

ları

ların cimriliklerine, ya da davranışlarının bu şekilde yorumlanabileceği durumlara özellikle dikkat edecektir. Aynı

II. Sınavda başarısız olacağını düşünen bir öğrencinin

şekilde davranan başka insanların davranışlarına ise ya

sınav gününü unutması

Bu iki davranış biçimi aşağıdakilerin hangisinde belirtilen savunma mekanizmasına örnektir?

dikkat etmeyecek, ya da başka şekilde yorumlayacaktır.

den hangisi söylenebilir?

A) Hatasına kabul edilebilir gerekçeler bulma

A) Ön yargılı kişiler sadece görmek istediklerini görürler.

B) Hoş olmayan yaşantıları hatırlamaktan kaçınma

B) Ön yargı, öğrenmeye dayalıdır.

C) Bir alandaki eksikliği başka bir alandaki başarısıyla dengeleme

C) Ancak anormal insanlar ön yargılı davranışlar sergilerler.

D) Hatalarının sorumluluğuna başkasına yükleme

D) Toplumsal etki, ön yargıların oluşumunda önem taşır.

E) Olumsuz durumlara karşı öfke duyduğu halde bunu saklama

92. Öğrenmenin gerçekleşmesi büyük ölçüde belleğe bağlıdır. Bellek olmasaydı bilgiler sonraki yaşamda kullanılamazdı,

E) Gereksinimler, ön yargıları besleyen bir kaynaktır.

95. Trafik polisinden ceza almamak için belli bir hızın altında giden kişinin bu davranışı, polisin kontrol edici etkisi altın-

dil oluşmazdı, hiçbir kültürel birikim sağlanamazdı; yaşam, anlık yaşantılardan oluşurdu.

Bu parçaya göre belleğin temel işlevi aşağıdakilerden

dadır.

A) Toplumsal dayanışma

A) Mutlak unutmanın bulunmama

B) Yüz yüze olma

B) Dilin oluşumunu sağlama

C) Benimseme

C) İstenmeyen bilgileri geri çağırabilme

D) Toplumsal etki

D) Öğrenilen bilgileri transfer etme

E) İtaat etme

E) İstenmeyen anıları unutma

parfümü kullanan insanların çevrelerinde hemen farkedil-

96. Bir yemeğin tadı, organizmada ağız sulanmasını koşulsuzca nasıl tetikliyorsa organizmanın sürekli tadıyla beraber

diklerini gösteren bir film izletmiştir. Filmi izleyen müşterile-

deneyimlediği yemeğin görüntüsü de bir süre sonra onda

rin A marka parfümü almak için sıraya girdikleri gözlenmiştir.

Bu parçada anlatılan durum aşağıdakilerden hangisine örnek oluşturur? A) İtaat etme B) Sosyal uyum C) Tutum değişikliği D) Normların oluşumu E) Alışkanlık

Bireyin bu davranışı sergilemesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

hangisidir?

93. Bir firmanın reklâm sorumlusu, bir grup müşteriye, A marka

Buna göre, ön yargılı kişilerle ilgili olarak aşağıdakiler-

ağız sulanmasına neden olacaktır.

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki öğrenme yollarından hangisine örnektir? A) Gizli öğrenme B) Klasik koşullanma C) Bilişsel öğrenme D) Taklit yoluyla öğrenme E) Psikomotor öğrenme

73. D 74. B 75. A 76. E 77. C 78. C 79. B 80. C 81. D 82. E 83. A 84. B 85. A 86. B 87. C 88. D 89. D 90. E 91. B 92. D 93. C 94. A 95. E 96. B 49. B 50. B 51. E 52. A 53. D 54. C 55. C 56. B 57. A 58. E 59. D 60. C 61. E 62. A 63. B 64. C 65. A 66. D 67. C 68. A 69. C 70. B 71. E 72. D 25. C 26. B 27. A 28. D 29. E 30. D 31. E 32. A 33. B 34. D 35. C 36. A 37. D 38. E 39. A 40. A 41. B 42. C 43. B 44. A 45. E 46. B 47. C 48. D 1. A

2. C

3. E

4. A

5. D

6. B

7. E

8. C

9. A 10. D 11. B 12. C 13. B 14. A 15. C 16. D 17. E 18. A 19. A 20. C 21. D 22. E 23. A 24. B LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

Cevaplar

16

LYS // SOSYOLOJİ SOSYOLOJİYE GİRİŞ

hhA. SOSYOLOJİNİN ALANI 1. Sosyolojinin Konusu ve Tanımı hh Toplumu konu edinen sosyoloji, toplumsal gerçek hakkında bilimsel bilgi elde etmeye çalışır. hh Sosyoloji, insanlar arası toplumsal ilişkileri ve bu ilişkiler sonucu oluşan toplumsal olayları konu edinir. hh "Sosyoloji", toplumsal grupları, örgütlenmeleri, kurumları, kurumlar arası ilişkileri, toplumsal yapıda ortaya çıkan olayları, toplumsal yapıda etkili olan değişim ve gelişim süreçlerini bilimsel yöntem ve araştırma teknikleri kullanarak inceleyen ve bilimsel sonuçlara ulaşan bir sosyal bilimdir.

FÖY NO

08

Örnek 1: Bir sosyolog şunları söylemiştir: "Küresel ısınmayla ilgili sayısal ve görsel kanıtlar olmasına karşın, büyük petrol ve otomotiv şirketlerinin egemenliği dünyada toplumsal refleksleri körleştirmektedir. İnsanların aniden ortaya çıkmak yerine yavaş yavaş oluşan değişimleri fark edemeyişlerinin de bu körleşmede payı vardır. Bu durum, kurbağa metaforuyla açıklanabilir. Kurbağayı kaynayan bir suya atınca hemen dışarı fırlar. Fakat soğuk suya koyup suyu yavaş yavaş ısıtırsanız, giderek sıcağa alışır; eğer biri onu dışarı almazsa haşlanır." Sosyoloğun sözünü ettiği durum, dünyadaki çıkar çatışmalarının yanı sıra, sosyolojinin aşağıdaki işlevlerinden hangisinin gereği gibi yerine getirilmemiş olmasının bir sonucudur? A) Toplumsal normlara işlerlik kazandırmak B) Toplumsal olayları önceden görmeyi sağlamak C) Hızlı toplumsal değişmelerin karmaşa yaratabileceğine dikkat çekmek D) Ekonomik sistemleri karşılaştırmak E) Toplumsal kurumları yardımsever olmaya yönlendirmek

a. Sosyolojinin Ulaşmak İstediği Genel Amaçlar hh Toplumları içinde bulundukları yere ve zamana göre nesnel ve somut koşullarıyla anlamak, hh Toplumların, toplumsal grupların ve kurumların tarihsel gelişim sürecinde geçirdikleri değişimleri yaratan etkenleri aramak, hh Farklı toplumlar arasındaki benzerlikleri saptayıp genellemelere ulaşmak, hh Toplumsal değişme süreci ile ilgili olarak tahminlerde bulunmak.

Sosyoloji bilimi toplumsal olayları önceden öngörebilmelidir. Cevap: B

b. Sosyolojinin Temel Özellikleri hh Sosyoloji bireysel sorunlarla değil, toplumu ilgilendiren sorunlarla ilgilenir. hh Sosyoloji, normatif olmayan bir bilimdir. Olması gerekeni değil, var olan ve olabilecek olan ile ilgilenir. İnsanlara nasıl davranmaları gerektiğini değil, nasıl davrandıklarını gösterir. Bu yüzden sosyoloji olgulara dayalı pozitif bir bilimdir.


1

SOSYOLOJİYE GİRİŞ hh Diğer sosyal bilimlerin sonuçlarını bir araya getirerek genel bir sonuca ulaşır.

Örnek 2: Tekstil fabrikasında çalışan işçilerden biri işten çıkarıldığında bundan doğrudan etkilenen, kişinin kendisi ve yakınlarıdır. O fabrikanın iflas etmesi sonucunda çalışanların işsiz kalması ise belli bir kesimi ilgilendirir. Ama birçok tekstil fabrikasının ekonomik kriz, ham madde fiyatlarındaki yüksek artış, ucuza satılan ithal ürünlerle rekabet, ihracat sorunları gibi nedenlere dayanarak tüm elemanlarını işten çıkarmasıyla sorun, toplumsal bir boyut kazanır. Bu niteliğe ulaşmış olaylar sosyolojinin ilgi alanına girer. Bu parça sosyolojiyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisini destekler niteliktedir? A) Toplumu bir bütün olarak ele alır. B) Benzer ve tekrarlanan toplumsal olaylarla ilgilenir.

Örnek 3: Sınır Tanımaz Doktorlar Örgütü'nün açıklamalarına göre, ilaç araştırmaları, genelde, büyük ilaç firmaları tarafından finanse edilmektedir. Finansal kaynakların çoğu, az sayıda kişinin kullanacağı ilaçlarla ilgili araştırmalara ayrılmaktadır. Her ne kadar bu ilaçlar da insanlar için yararlı olsa da etik açıdan rahatsız edici bir durum söz konusudur. Parçada sözü edilen rahatsız edici durum aşağıdakilerden hangisidir? A) Bilimsel araştırmadan ticari yarar beklenmesi B) Bilimsel çalışmalara finansal kaynak ayrılması C) Bilimsel çalışmaların uzman olmayan kişilerce yürütülmesi D) Bilimsel araştırma sonuçlarının gündelik yaşama uygulanmaması E) Bilimsel araştırmaların gizlilik içinde yürütülmesi Kaynakların kazançlı ilaçlara ayrılması, bilimsel araştırmadan ticari yarar beklenmesi rahatsız edicidir.

C) Olayları kendine özgü yöntemlerle inceler. D) Değer yargısında bulunmaktan kaçınır.

Cevap: A

E) Olması gerekenden daha çok olanı inceler. Sosyoloji bilimi bireysel olaylarla değil, benzer ve tekrarlanan toplumsal olaylarla ilgilenir. Cevap: B

Örnek 4:

c. Sosyoloğun Görevleri

İnsanları etkileyen, ancak onların yaşam biçimleri hakkında yeterli bilgiye dayanmayan pratik politikaların başarı şansı çok azdır. Örneğin, çoğunlukla siyahlardan oluşan bir toplulukla ilgilenen beyaz bir görevli, toplumsal yaşantıdaki genellikle siyahlarla beyazları ayıran farklara duyarlı olmadığında bu topluluk üyelerinin güvenini kazanamayacaktır.

hh Toplumsal yaşamın nasıl oluştuğu ve değiştiği hakkında birtakım bilgiler elde etmektir.

Parçada belirtilen düşünceye göre sosyolojinin bireye kattığı hangi özellikten bahsedilmiştir?

hh Toplumsal yaşamımızı etkileyen yanlış bilgilerden, ön yargılardan, kültür ve cinsiyet farklılıkları vb. ile ilgili olarak ileri sürülen yanlış düşüncelerin topluma etkilerini ortaya çıkartmaktır.

A) Kültürel farklılıkların bilincinde olma

hh İyi - kötü, doğru - yanlış gibi değer yargılarından uzak dururlar. Kendi öznel düşüncelerini ve ön yargılarını araştırdıkları konuya katmazlar.

B) Politika girişimlerinin sonuçlarını değerlendirebilme C) Kendimizi daha iyi anlayabilmemizi sağlama D) Çevremizdeki olayları nesnel olarak değerlendirebilme E) Toplumsal olayları bilimsel olarak inceleyebilme Parçada, sosyolojinin kültürel farklılıkların bilincine varılmasına katkı sağladığından söz edilmektedir. Cevap: A

2


SOSYOLOJİYE GİRİŞ

2. Sosyolojinin Diğer Bilimlerle İlişkisi

b. Sosyoloji - Psikoloji

a. Sosyoloji - Tarih

hh Psikolojinin incelediği bilinç konusu sosyoloji açısından da önemlidir. Psikologlar, bilincin ne olduğunu, bireylerde nasıl oluştuğunu ve bilinçlenmeyi yaratan etkenlerin neler olduğunu araştırırlar.

hh Tarih, önceden yaşanmış olayları yer ve zaman bildirerek, neden - sonuç ilişkisi içinde, belgelere dayanarak açıklamaya çalışan bir bilimdir. hh Sosyologlar inceledikleri konunun tarihsel geçmişini bilmek zorundadırlar. Çünkü her toplumsal olgu tarihsel bir olgu ve her tarihsel olgu da bir toplumsal olgudur. hh Sosyoloji tarih biliminin incelediği tek tek ve somut olaylardan yola çıkarak genellemelere ulaşmaya çalışır.

Örnek 5: Bireysel deneyimlerin toplumsal kurumlarla, toplumların tarihteki yeri ile ilişkilendirmesini ifade eder. C. W. Mills'e göre bireyin yaşamı yaşadığı toplumdan ve toplumun tarihinden kopuk değildir. Başka bir deyişle tarih ve biyografi içiçedir ve birbirlerini etkilerler. Dolayısıyla sosyolojik imgelem tarih ve biyografi arasındaki ilişkiyi anlayabilme kabiliyetidir. "Tarih ve biyografi arasındaki ilişkiyi anlayabilmek toplumla birey arasındaki ilişkiyi anlamaktır." der Mills. Parçada açıklaması verilen sosyolojik imgelem ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Kişisel deneyimler sosyoloji ve tarihten kopuk olamaz. B) Kişinin yaşantısı ve geçmiş olaylar birbirini etkiler. C) Sosyolojik imgelem kişi ile toplumu karşı karşıya getirir. D) Sosyolojik imgelem kişinin yaşantısının belirli evresinde ortaya çıkar. E) Kişi kendisini toplum ile karşılaştırma ve anlamlandırma şansını yakalar. Sosyolojik imgelemin kişinin yaşantısının belirli bir döneminde ortaya çıktığı doğru değildir. Cevap: D

hh Sosyologlar ise toplumun "kolektif bilincini" incelerken, bilincin ne anlama geldiğini, nasıl tanımlandığını ve nasıl gelişip olgunlaştığını psikolojiden öğrenmek zorundadırlar.

Örnek 6: Her birey benzersiz olmasına karşın toplum; insanların davranışlarını, çocuk veya yetişkin, kadın veya erkek, zengin veya yoksul olma gibi birçok kategoriye göre farklı şekillerde değiştirir. İçinde bulunduğumuz genel kategorilerin özel hayatlarımızı nasıl etkilediğini fark ederek dünyayı sosyolojik açıdan görmeye başlarız. Örneğin, evliliğin sadece kişisel duygulardan ve tercihlerden kaynaklandığını düşünebiliriz. Ama sosyolojik bakış açısı bize eş seçiminde; yaş, cinsiyet, ırk, sosyal sınıf gibi etkenlerin belirleyici olduğunu gösterir. Aşkın, toplumun eş olarak istememizi öğrettiği kişilere karşı hissetiğimiz bir duygu olduğunu söylemek daha doğru olur. Bu parçaya göre, sosyolojik bakış ile kastedilen aşağıdakilerden hangisidir? A) Toplumsal olayları bütüncül bir biçimde değerlendirmek B) Toplumsal olay ve olgulara nesnel yaklaşmak C) Bireyin davranışındaki toplumsal etkileri görmek D) Her toplumu kendine özgü özellikleriyle ele almak E) Bireyin, içinde yaşadığı toplumu tanımasını sağlamak Bireyin davranışları toplumdan ve toplumsal çevreden etkilenerek oluşur. Cevap: C

c. Sosyoloji - Antropoloji hh Antropoloji insanın kökenini, bedensel ve biyolojik özelliklerini, tarihsel süreç içerisinde insanın evrimini, ilkel toplulukları ve kültürlerini inceleyen bilimdir.


3

SOSYOLOJİYE GİRİŞ hh Antropolojinin elde ettiği sonuçların sosyoloji için önemi şunlardır: ● Birincisi, ilkel toplumların davranışları ve kültürel özellikleri ile günümüz toplumlarının kültürel özelliklerini karşılaştırma olanağı sağlar. ● İkincisi ise kültürel değişmelerin incelenmesi, teknolojik ve siyasal değişimlerin, kültür ve toplumsal kurumlar üzerindeki etkilerinin anlaşılabilmesini sağlar.

f. Sosyoloji - Siyaset Bilimi hh Siyaset bilimi, devletin oluşumunu, örgütlenişini, işleyişini, güç ve otoritenin kaynağını inceler. hh Toplumun içinde bulunduğu siyasal sistem, bir toplumun kültürel yapısına ve sosyal organizasyonlarına bağlıdır. hh Her siyasi yönetimin ekonomik ve toplumsal yapısı birbirinden farklı olduğu için sosyoloji bir toplumu incelerken onun yönetim biçimini bilmek zorundadır.

d. Sosyoloji - Hukuk hh Hukuk, insanlar arası ilişkileri inceleyen ve düzenleyen normatif bir bilimdir. hh Hukukçular yasaların hazırlanmasında toplumsal yapıyı ve değişmeleri, toplumun örf, âdet, ahlak ve din kurallarını, evrensel insan haklarını göz önünde tutmak zorunda olduğundan sosyolojinin verilerinden yararlanır.

g. Sosyoloji - Coğrafya hh Coğrafya, yeryüzünü fiziksel, siyasal, ekonomik demografik ve etnografik açılardan inceleyen bir bilimdir. hh Toplumların üzerinde yaşadıkları coğrafi bölge ile insan davranışları ve yaşamı arasında önemli ilişkiler vardır.

hh Sosyoloji toplumsal yapıyı, normları, kurumları ve toplumsal değişmeyi incelerken hukuk kurallarının bunlar üzerindeki etkilerini bilmek zorunda olduğundan hukuktan yararlanır.

TARİH

COĞRAFYA

e. Sosyoloji - Ekonomi

SİYASET BİLİMİ

PSİKOLOJİ

SOSYOLOJİ

EKONOMİ

ANTROPOLOJİ

HUKUK

hh Ekonomi, insanların temel ihtiyaçlarını nasıl elde ettiklerini, bölüştüklerini ve tükettiklerini inceler. hh Sosyoloji üretim biçimlerinin niçin ve nasıl değiştiğini anlamaya çalışır. hh Sosyoloji, bir malın üretiminde, paylaşımında ve tüketiminde bireylerin birbirleriyle girdikleri ilişkileri, elde ettikleri statü ve rolleri, aralarındaki iş bölümünü inceler.

3. Toplumsal Olay ve Toplumsal Olgu hh Sosyoloji hem somut toplumsal sorunlar üzerinde çalışan hem de genel teorik araştırma ve kavramlaştırmalar yapan bir bilimdir.

Öğretmen Sorusu

hh Toplumda meydana gelen yeni durum ya da değişiklikleri "toplumsal olay" ve "toplumsal olgu" olmak üzere iki kavram ile ifade eder.

Sosyoloji hangi yönüyle diğer sosyal bilimlerden farklıdır?

Diğer sosyal bilimler toplumun bir yönü ile ilgilenirken, sosyoloji toplumu bütün olarak açıklar.

4


SOSYOLOJİYE GİRİŞ hh "Toplumsal olay"; toplumsal yaşamda toplumsal ilişkiler sonucunda ortaya çıkan tek tek değişmelerdir.

hh Sosyolojide toplumsal olayların açıklanmasında "indirgemeci" ve "bütüncü" olmak üzere iki yaklaşım hakimdir.

hh Her toplumsal olayın belirli bir yeri, zamanı ve yapanı vardır.

hh "İndirgemeci" yaklaşıma göre toplumsal olaylar ekonomik, siyasi, ahlaki, dini, hukuki olaylardan yalnızca birine bağlı olarak şekillenir.

hh "Toplumsal olgu"; aynı türden olayların sürekliliğinden yola çıkılarak elde edilen soyut bir kavramdır.

hh "Bütüncü" yaklaşıma göre ise toplum birçok parçanın karşılıklı etkileşim içinde olduğu bir sistemdir. Hiçbir toplumsal olay tek bir etkene bağlı olarak açıklanamaz.

Örnek 7: Kentleşme sadece nüfus birikimi değil, bir ülkenin teknolojik, ekonomik ve toplumsal yapısında oluşan değişimlerin sonucunda ortaya çıkan evrensel bir süreçtir. Aynı zamanda kentleşme, toplumun ekonomik, sosyal, siyasal yapısında ve toplumu oluşturan bireylerin tutum ve davranışlarında değişmelere yol açabilmektedir. Böyle düşünen bir sosyoloğun, toplumsal olayları ele alışında hangi yaklaşımı benimsediği söylenebilir? A) Kurumların değişme hızının farklı olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. B) Olaylara değer yargılarından arınarak yaklaşılmalıdır. C) İncelenecek toplumsal olayın sınırları belirlenmelidir. D) Yeri, zamanı belli toplumsal olaylar hareket noktası olmalıdır. E) Toplumsal olaylar değişkenlerin karşılıklı etkileşimiyle açıklanmalıdır. Parçada kentleşmenin oluşumunda birçok faktörün etkili olduğu belirtilmektedir. Toplumsal olaylar değişkenlerin karşılıklı etkileşimiyle oluşur. Cevap: E

hh Toplumsal olgunun belli bir yeri, zamanı ve yapanı yoktur. Her zaman ve her yerde olabilecek bir durumu ifade eder. hh Örneğin; iki ülke arasındaki belli bir zamanda ve belli bir yerde yapılan antlaşma toplumsal olaydır. Fakat genel olarak antlaşma denildiğinde zaman, yer, kişi yoktur bu da toplumsal olgudur.

Örnek 8: Bazı ülkelerde ekonomik eşitsizlikler, etnik ve ırksal farklılıklarla belirgin bir şekilde iç içe geçebilir. Böyle ülkelerde toplumun en yoksul kesimlerini genellikle o toplumda etnik veya ırksal azınlığa mensup bireyler oluşturabilir. Bazı istatistikler mülkiyete yönelik kimi suçların belirli bir etnik veya ırksal farklılığa sahip bireyler tarafından işlendiğini göstermektedir. Bu istatistiklerden, kısmi ve yüzeysel bir bakış açısıyla bazı etnik veya ırksal grupların diğerlerine göre suça daha eğilimli olduğunu sonucunu çıkarmak, kimi ön yargıların pekişmesine neden olabilir. İşte "sosyolojik bakış" dediğimiz şeyin anlamı da burada ortaya çıkar. Sosyolojik bakışla gerçekleştirilen pek çok araştırma, görünenin ötesine geçerek suçu ortaya çıkaran yapısal ve tarihsel nedenleri soruşturmuş ve suçun nedeninin bireyin dâhil olduğunu etnik grup veya ırk değil, genel olarak toplumda var olan eşitsizlikler olduğunu göstermiştir. Bu parçada sosyolojik bakışın hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Tümdengelim yöntemine başvurması B) Birden fazla konuyu bir arada ele alması C) Çoğunlukla istatistiksel verilerden faydalanması D) Farklı olaylar arasındaki ilişkileri ortaya çıkarması E) Toplumsal olayları bütüncül bir yaklaşımla ele alması Sosyoloji toplumsal olayları bir yönüyle değil, birçok yönden ve bütüncül bir yaklaşımla ele alır. Cevap: E


5


Örnek 9: Toplum, sadece bir insan topluluğu ya da basitçe insanların bir araya gelmesinden oluşmaz. Toplum aynı zamanda insanlar arasındaki etkileşimleri, çeşitli ilişki ağlarını, kurumsal yapıları ve daha birçok farklı organizasyonu içeren oldukça karmaşık bir yapıdır. Bu nedenle insanın toplum içinde yaşaması, gündelik hayata dahil oılması, salt bedensel varlık olarak toplumun bir parçası olmasıyla değil daha çok diğer insanlarla kurduğu ilişkilerle ve kurumsal düzenekler içindeki konumlarıyla açıklanmalıdır. Bu parçadan toplumla ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Bireylerden oluşan bir yapı olduğu için toplumu anlamanın öncelikli yolu yine bireyin davranışını anlamaktır. B) Toplumun çok sayıda organizasyondan, farklı ilişki ağlarından oluşması toplumsal gündelik yaşamın anlaşılmasını güçleştirir. C) Toplumu salt bireylerin toplamından ibaret görmek, aslında onun basit ve indirgeyici bir kavrayışla tanımlandığı anlamına gelir. D) Bireylerin toplum tarafından kabul görmesi, onların çeşitli ilişki ağlarını içeren karmaşık toplum düzenini anlayabilmeleriyle doğru orantılıdır. E) Toplumun tanımlanmasında insandan yola çıkarsak bu tanımlamada, onun toplum içindeki bedensel varlığı temel bir dayanak olmalıdır. Toplum, tek tek fertlerin toplamından farklı bir şeydir. Bu yaklaşım toplumu basit ve indirgemeci bir yaklaşımla ele almaktır. Cevap: C

4. Toplumsal Grupların Amaçları ve İşlevleri

hh Her toplumsal grubun kendine özgü birtakım amaçları ve işlevleri vardır. Yani amacını gerçekleştirmeyen, işlevine uygun davranmayan gruplar ya da belli bir amacı olan grupları bu amaçlarını yerine getirince varlıkları için bir neden kalmayınca ortadan kalkar. hh Aile, akrabalık, arkadaşlık, oyun, sendika, dernek, şirket, siyasi parti gibi gruplar amaçlarına ve işlevlerine uygun davranırlar.

5. Toplumsal Grup Çeşitleri a. Üye Sayısına Göre Gruplar ● "Küçük gruplar"; aile, arkadaş, oyun grupları gibi. ● "Büyük gruplar"; şehir, millet gibi.

b. Sürekliliğine Göre Gruplar ● "Geçici gruplar"; bir amacı gerçekleştirmek için kurulan, bu amaç gerçekleşince de dağılan gruplardır. İnşaatta çalışan işçiler, kooperatif kuranlar, bir konuda araştırma yapan bilim insanları gibi.

● "Sürekli gruplar"; ömürleri üyelerinin ömründen daha uzun olan gruplardır. Askeri birlik, devlet, şehir, millet gibi.

● "Devirli gruplar"; yılın belirli zamanlarında bir araya gelip bir müddet sonra dağılan gruplardır. Her hafta kurulan pazarlar, ulusal ve uluslararası fuarlar gibi.

hh Her toplumsal birlik, toplumsal bir grup oluşturmaz. Bir arada bulunan insanların toplumsal grup olabilmesi için birtakım özellikler taşıması gerekir. Bu özellikler şunlardır: ● Her toplumsal grubun kendine özgü yapısı vardır. ● Grup üyeleri arasında toplumsal ilişki ve etkileşim vardır. ● Grupların ortak değer ve kuralları vardır. ● Her grubun üyelerinin üzerinde belli bir yaptırımı vardır. ● Her grup belli bir sürekliliğe sahiptir. ● Grubun kendine özgü ortak amaçları ve etkinlikleri vardır.

6


Arkadaşlık birincil gruptur.


c. Katılış Biçimine Göre Gruplar ● "İsteğe bağlı gruplar"; bireyin kendi özgür iradesine göre katıldığı gruplardır. Arkadaşlık grubu, dernekler, siyasi partiler gibi. ● "Zorunlu gruplar"; bu tür gruplara bireyler özgür iradeleriyle katılamazlar. Aileye ya da bir ulusa katılırken bireylerin kendileri karar vermezler.

d. Görevlerine Göre Gruplar ● "Tek görevli gruplar"; bir ticari şirketin, bir müzik grubunun yerine getirdiği bir tek görevi olan gruplardır. ● "Çok görevli gruplar"; belediye, devlet, siyasi parti gibi birden fazla görevi yerine getirmeye çalışan gruplardır.

e. Kuruluş Biçimine Göre Gruplar ● "Resmi gruplar"; kurulabilmesi için resmi birtakım işlemlerin gerektiği gruplardır. Dernek, sendika, siyasi parti, şirket gibi.

● "Resmi olmayan gruplar"; kurulması için resmi işlemlerin gerekmediği gruplardır. Arkadaş grupları, oyun grupları, sokak çeteleri gibi.

f. Toplumsal İlişki Biçimine Göre Gruplar ● "Birincil toplumsal gruplar"; yüz yüze ilişkilerin, yardımlaşma ve sevgi bağlarının yüksek olduğu, biz bilincinin olduğu, üye sayısının az olduğu gruplardır. Aile, komşu, arkadaş, akraba gibi.

● "İkincil toplumsal gruplar"; yapı olarak daha büyük, yazılı normlara dayalı kurulan, belli bir amacı gerçekleştirdikten sonra dağılan gruplardır. Siyasi parti, sendika gibi.

g. Yapılarına Göre Toplumsal Gruplar ● Cemaat (topluluk): Toplum yapısı küçük ve gelenekseldir. İnsanlar birbirine yardım amacıyla yaklaşırken. Çıkar ilişkileri ön planda değildir. Örneğin; evlenmelerde, eş seçiminde, anne ve babanın otoritesi etkilidir. Belirli törenlere uygun bir biçimde evlilik törenleri yapılır.

● Cemiyet (toplum): Gelişmiş ve kalabalık toplumlarda görülen resmi, akılcı, çıkara dayalı, her şeyin karşılığının olduğu bir ilişki sistemi geçerlidir. Her birey grubun hedeflerine ulaşması için ortak bir emek sarf eder. Grup bilinci yalnız çıkarlar etrafında oluşur.

hhB. SOSYOLOJİNİN DOĞUŞU 1. Tarihsel Gelişim hh 18. yüzyıla kadar yapılan çalışmalar, bir bilim dalı olarak sosyoloji adı altında toplanmayıp felsefe, tarih ve siyaset içinde yer almıştır. hh Sosyoloji biliminin gelişimini 18. yüzyıl öncesi ve 18. yüzyıl sonrası olarak ikiye ayırmak mümkündür. hh "18. yüzyıl öncesi dönem": Antik Çağ ve Orta Çağ olarak iki döneme ayılır. hh Eski Yunan'da filozoflar toplum sorunları üzerinde oldukça kapsamlı bir biçimde durmuşlardır. hh Sofistlere göre toplum, insanlar tarafından yaratılmış yapma ve uzlaşmadan doğan bir varlıktı. hh Platon ve öğrencisi Aristoteles bu düşünceye karşı çıkarak toplumun insan tarafından yaratılmadığını ve insanın toplumda en ufak bir değişiklik yapamayacağını ileri sürdüler. hh Orta Çağ'da en özgün yaklaşım İbn-i Haldun tarafından yapılmıştır. hh O, toplumsal olayların kökenini ekonomik yaşamda ve üretim araçlarında görmüş, toplumsal olayları nedensellik ilkesiyle açıklamıştır. hh "18. yüzyıl sonrası dönem": Sosyolojinin bilim olarak ortaya çıkmasında, Reform ve Rönesans hareketleri etkili olmuştur. hh 19. yüzyıl Batı Avrupa Sanayi Devrimiyle birlikte gelen değişmelerin ve toplumsal sorunların açık seçik ortaya çıktığı bir dönemdir. hh Özellikle 1789 Fransız Devrimi, toplumsal sorunların arttığının en belirgin göstergesiydi. hh Sanayi devriminin neden olduğu bu sorunlar, birçok düşünürün dikkatini toplum üzerine çevirmesine neden oldu. Böylece toplum kuramları ortaya çıkmaya başladı.


7


c. Emile Durkheim hh Durkheim sanayi toplumunun sorunlarına yönelmiş kurucu sosyologlardan biridir. hh Durkheim'a göre sosyal düzensizlik sanayi toplumlarının zorunlu bir parçası değildir, toplumsal reformlarla modern toplumun içine düştüğü bunalım hafifletilebilir. Fransız Devrimi toplumsal sorunların arttığını göstermiştir.

hh Durkheim, toplumu istikrara kavuşturacak pratik çalışmalara yönelmiştir.

2. Sosyolojinin Doğuşuna Katkıda Bulunan Sosyologlar

hh İş bölümü, uzmanlaşma, dinsel inançlar, toplumsal ilişkiler ve dayanışma gibi olgular üzerinde durmuştur.

a. Auguste Comte hh Comte, 1789 Fransız Devrimi'nin yarattığı bunalım döneminde yaşadığı için toplumsal sorunlara bilimsel yollardan çözümler aramıştır. hh Comte pozitivist bir sosyologdur, onun için yalnızca gözlemlenebilir gerçekler önemlidir. hh Comte'a göre eğer, sosyoloji bir bilim olacaksa konusunu fizik bilimi gibi bilimsel yöntemlerle ele almak zorundadır.

d. Max Weber hh Weber'in sosyolojisinin en önemli özelliği sosyal olguları açıklarken bireysel inanç, kanaat ve kültürel farklılıkları dikkate almasıdır. hh Sanayi kapitalizmini incelediği en temel eserinde Batı kapitalizminin gerisinde protestan ahlakının yattığını öne sürer. hh Max Weber'e göre modern toplumu niteleyen iki temel özellik vardır. hh Birinci özellik, toplumsal ilişkilere akılcılığın hâkim olması yani meşhur anlatımıyla dünyanın büyüsünün bozulmasıdır. hh İkinci özellik ise, akılcılıkla paralel bir şekilde yönetimde ve ekonomide bürokratikleşmenin egemen olmasıdır.

b. Karl Marx hh K. Marx'a göre tarih, iki temel sınıfın çatışmasına sahne olan bir süreçtir. Bu sınıflar "üretim araçlarına sahip olanlar" ile "üretim araçlarından yoksun olanlar"dır. hh Tarihsel ve toplumsal sürecin devam etmesini sağlayan temel etken uzlaşma ve dayanışma değil sınıflar arasındaki zorunlu çatışmadır. hh Her tarihsel dönem kendi kendine özgü üretim biçimi ile birlikte özel bir sınıf çatışmasına sahne olur; İlk Çağ'da köle - efendi, Orta Çağ'da feodal bey - serf, Modern Çağ'da ise burjuva - proleterya.

8


e. Frederic Le Play hh Le Play, toplumun bütünlük içinde ele alınması görüşünü savunur. hh Le Play'in icat ettiği monografi metodu doğrultusunda, Avrupa işçi aileleri üzerinde araştırmalar yapmıştır.

hh Sağlam bir toplum ve mutlu ailenin şartını toprağın miras yoluyla bölünmemesine ve ailenin dini buyruklara göre yaşamasında görür.


hhC. SOSYOLOJİNİN YÖNTEM VE TEKNİKLERİ

1. Bilimsel Yöntem hh "Bilimsel yöntem"i doğal ve toplumsal gerçekliği tanımak, açıklamak ve bu gerçekliğin yasalarına ulaşmak amacıyla izlenen bilgi edinme yoludur. hh Bilimsel düşünme yönteminin temelinde tümevarım, tümdengelim ve analoji olarak adlandırılan üç tür akıl yürütme biçimi vardır.

b. Tümdengelim hh Bir anlamda tümevarım ilkesinin tam tersidir. hh Tümdengelim, genel bir ilkeden hareketle özel olayları açıklama yoludur. Bu yolla zihin, genelden özele doğru bir akıl yürütme yapar. hh Örneğin; "Enflasyon artarsa toplumsal sorunlar artar." ilkesinden hareketle, bu yıl enflasyonun yüksek olduğu görülürse, o zaman toplumsal sorunların artacağını söylemek mümkündür.

c. Analoji a. Tümevarım hh Tek tek gerçekleşen olayların gözlenmesiyle bunlara ilişkin genel yasalara ulaşma yoludur. hh Zihnin özelden genele doğru yaptığı bir akıl yürütmedir. Bu yolla, birbirine benzer olayları gözlemleyerek bu olaylar hakkında genel sonuçlara ulaşılabilir. hh Örneğin; 1960, 1970 ve 1980 yıllarında enflasyondan dolayı toplumsal sorunların arttığını gözlemlemişsek, enflasyonun toplumsal sorunları artırdığı gibi bir genel sonuca ulaşabiliriz.

hh Aynı olay ya da olgunun benzer birçok yönünün zaman ve mekân faktörleri göz önüne alınarak karşılaştırılmasıdır.

2. Bilimsel Araştırmanın Temel Aşamaları hh Bilimsel bir araştırmada izlenen yol gözlem, hipotez, deney ve kuram aşamalarını kapsar.

a. Gözlem hh "Gözlem" bir araştırmaya başlamadan önce, araştırmacı neyi araştıracağını, neleri konu ya da sorun edeceğini belirlemesidir.

hh Tümevarımsal akıl yürütme yoluyla çıkarsama yapmaya, Durhkeim'ın "İntihar" adlı çalışması da örnek gösterilebilir. hh Bu çalışmada Durkheim, farklı ülkelerde intihar olaylarını gözlemlemiş ve bu tek tek olan olaylardan intihar hakkında genel sonuçlara ulaşmıştır. hh Örneğin; birçok ülkede bekârların evlilere oranla daha çok intihara kalkıştığını gözlemlemiş ve "Bekârlarda evlilere oranla intihar etme eğilimi daha yüksektir." gibi genel sonuca ulaşmıştır.

hh İncelenecek olgular ve bu olgular arasındaki ilişkiler belirlenir ve sınıflandırılır.

hh Bilimsel bir araştırmada, araştırılan konuyla ilgili ilk önce gözlem yapılmalı, daha sonra bu gözlemlere dayanarak konu ile ilgili hipotezler oluşturulmalıdır. hh Gözlemler ile elde edilenler henüz geçerli bilgiler değildir. Hipotezler hazırlanırken özellikle tümevarım ilkesi önem kazanır.


9


b. Hipotez hh "Hipotez" (denence), doğruluğu ya da yanlışlığı kesin olmayan, kanıtlanmak üzere ortaya atılmış, araştırmacının geçici açıklaması demektir. hh Hipotez, araştırmacıya neyi araştıracağını, neleri ispatlamaya çalışacağını gösterir.

c. Deney ve Gözlem hh "Deney" ileri sürülen hipotezlerin sınanması aşamasıdır. Olgular arasında ileri sürülen var olup olmadığını kanıtlamaya çalışmaktır.

hh "Kalıtımlı gözlemde" ise araştırmacı bizzat olayın içindedir. Olaylar kendi akışı içerisinde incelenir.

Sistematik Gözlem

hh "Sistematik gözlem" standart araçlarla toplanan verileri denetleme olanağına sahip bir tekniktir. hh Gözlemci alana çıkarken hangi noktalarda bilgi toplayacağını belirten bir çizelgeye sahiptir.

d. Kuram ya da Yasalara Uyma

hh Sosyolojik araştırmalarda, hipotezlerin deneyle ispatlanması çoğu zaman mümkün değildir. Deney çoğunlukla doğa bilimlerinde kullanılır.

hh "Kuram" hipotezlerin doğrulanması sonucunda ortaya atılan, geçerliliği ve güvenirliği bilimsel yöntemle saptanmış, iç tutarlığı olan bir genel bilgi ve açıklama düzenidir.

hh Doğanın yavaş gelişen bir yapıda olması gözlem ve deney olanaklarını sağlayabilmektedir.

hh "Yasa" bilimsel bir araştırmada gözlem ya da deneyleme sonuçlarıyla doğrulanmış bir genellemedir.

hh Toplum ise doğaya oranla çok daha hızlı değişir. Bu nedenle aynı şeyleri tekrarlama olanağı yoktur.

hh Hipotezlerden kuramlara, kuramlardan da yasalara ulaşılır.

hh "Gözlem" araştırılan konunun doğal ortamı içinde incelenmesini sağlayan bir veri toplama tekniğidir. hh Gözlem; günlük sıradan olaylar üzerinde yapılabileceği gibi en karmaşık laboratuvar deneylerini de kapsamına alabilen bir tekniktir. hh Gözlem, basit ve sistematik olmak üzere iki şekilde yapılır.

Basit Gözlem

hh Standart bir tekniğe dayanmayan, tekrarlanması rastlantılara bağlı olan gözleme "basit gözlem" denir. hh Küçük toplulukları (köy, okul gibi) ya da belirli kurumlarda çalışanların yaşam biçimlerini, davranış ve tutumlarını incelemeye yarayan bir veri toplama tekniğidir.

Sosyolog gözlem yolu ile inceleme yapabilir.

3. Sosyolojinin Araştırma Yöntemleri a. Tarama Araştırması hh "Tarama araştırması geniş grupları kapsayan bir araştırmadır, en önemli türünü kamuoyu araştırmaları oluşturur. hh Bu araştırmalarda çoğunlukla anket ve görüşme tekniği kullanılır.

hh Basit gözlem, "katılımlı" ve "katılımsız" gözlem olarak ikiye ayrılır. hh "Katılımsız gözlemde" araştırmacı incelediği olaylara bir etkide bulunmaksızın dışarıdan gözlemleyici durumundadır.

10


hh Çok sayıda bireyden etkin bir şekilde veri elde etmeyi mümkün kılar.


b. Alan Çalışması hh "Alan çalışması" belli bir olayın çok boyutlu olarak derinlemesine incelenmesidir. hh En önemli türünü monografi çalışmaları oluşturur. Gözlem, anket, görüşme gibi veri toplama teknikleri kullanılır. hh Daha zengin ve derinlikli veri sağlar. hh Küçük grup ya da toplulukları incelemek için kullanılır. hh Bulgular sadece araştırma yapılan alan için geçerlidir.

Örnek 10: Bilimsel araştırmalarda, zamanı ve emeği yerinde kullanarak doğru veriye ulaşmak önemlidir. Bu nedenle konuya uygun yöntem seçilmelidir. Buna göre "Türkiye genelinde lise öğrencilerinin okul başarısında, ailelerin etkisi" konusunu araştırmak için uygun olan yöntem aşağıdakilerden hangisidir? A) Katılımlı gözlem B) Anket C) Monografi D) Sosyometri E) Olay incelemesi

c. Belgelere Dayalı Araştırma hh Yazılı belgeler, istatistiki belgeler ve günlük yaşamın bir parçası olan her türlü belgenin (ev ve iş araç gereçleri, sanat eserleri, fotoğraflar, ses kayıtları) kullanılarak bir konunun araştırılmasıdır. hh Çok sayıda olay hakkında veri ve derinliği olan malzeme sağlar.

4. Sosyolojide Kullanılan Veri Toplama Teknikleri a. Anket hh "Anket", araştırma konusuyla ilgili olan yazılı sorulardan oluşur. En çok kullanılan tekniktir.

Büyük kitlelere ulaşmada örneklem seçilerek anket uygulanması, sosyoloji için uygun bir yöntemdir. Cevap: B

hh Bazı araştırmalarda, konuyla ilgili olan bireylerin sayısı çok fazla olabilir. Bu durumda, herkese anket uygulanması hem maddi açıdan hem de zaman açısından olanaksızdır. hh Yukarıda verdiğimiz örnekte Erzurum'daki bütün lise öğrencilerine anket uygulanması güç olduğundan "örneklem" yoluna gidilir.

hh "Örneklem" belli bir evrenden belli kurallara göre seçilmiş ve seçildiği evreni temsil yeterliliği olduğu kabul edilen küçük gruba denir. hh Örneklem seçerken seçilen örneklemin araştırma evreninin tüm özelliklerini yansıtmasına özen göstermek gerekir. Aksi hâlde araştırmada yanlış sonuçlara ulaşılabilir.

hh Bir araştırmanın kapsamına giren bireylerin ve olguların tümüne "evren" denilir. hh Örneğin; "Erzurum'da lise öğrencilerinin boş zaman faaliyetleri" ile ilgili bir araştırmada, Erzurum'daki tüm lise öğrencileri araştırma evrenini oluşturur.

Öğretmen Sorusu

Anket en çok kullanılan tekniklerden biridir. Sosyolojik araştırmalarda nesnellik ne demektir?

Olanı inceleme, ön yargısız, tarafsız olma, bildiklerini bilmiyormuş gibi yapma. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

11


c. Monografi

Örnek 11: Fransa'daki bir üniversitede öğrenci olan Mehmet'in, Alman aile yapısıyla ilgili verilen ödevi hazırlamak için araştırma yapması gerekmektedir. Ailesiyle birlikte yaşayan Alman bir arkadaşına konuyu anlatır, o da oturdukları apartmandaki ailelerin çoğunun aşağı yukarı yüz yıl önce Almanya'dan göçen aileler olduğunu bu nedenle de araştırma süresince onlarda kalabileceğini söyler. Arkadaşının yanında kalmaya başlayan Mehmet, üç ay boyunca gözlem yapar. Gözlemler sonucunda elde ettiği verileri Alman aile yapısıyla ilgili yapılmış araştırmalarla karşılaştırdığında ulaştığı sonuçlarının bunlardan çok farklı olduğunu görür.

hh Seçilen tipik birimlerin mümkün olduğunca karşılaştırmaya ve genellemeye uygun bilgiler elde etmek amacıyla derinlemesine araştırılmasıdır. hh Monografinin esası, tek bir toplumsal konunun seçilmesine, bu olayın derinlemesine incelenmesine ve bu olaydan hareket ederek bütüne varılmasına dayanır. hh Örneğin; gecekondu aile üzerine bir araştırma yapılırken gecekonduların tarihsel gelişimi, gecekonduda yaşayan ailelerin kültürel, ekonomik durumları, dini ve ahlaki değerleri, dinlenme ve eğlenme alışkanlıkları derinlemesine incelenir.

Mehmet'in araştırma sonuçlarının, farklı olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Araştırma süresini iyi değerlendirememiştir.

d. Sosyometri

B) Araştırma konusunun sınırlarını belirlememiştir. C) Toplumsal olayların bütünlüğünü göz ardı etmiştir. D) Seçtiği teknik araştırılacak konuya uygun değildir. E) Bütüne uygun örneklem seçmemiştir. Tek bir Alman ailesinden yola çıkarak tüm Alman aileleri ile ilgili genellemelere ulaşılamaz. Çünkü örneklemin, evrenin büyüklüğüne göre seçilmesi gerekir. Cevap: E

hh "Sosyometri", küçük gruplarda, bireyler arasındaki yaklaşma ve uzaklaşma modellerini açıklamayı sağlayan bir araştırma tekniğidir. hh Üzerinde araştırma yapılan grup küçük olmalı ve bireyler birbirini tanımalıdır. hh Örneğin; okuldaki bir sınıfta, yurtta, bir iş yerinde ya da küçük bir köyde sosyometri tekniği uygulanabilir.

hh Sosyometride amaç; grup içi dayanışmayı tespit edip geçimsizlik ve uyumsuzlukları azaltmaktır. hh Sosyometri aracılığıyla bireyler arası ilişkilerin derecesini, kimin lider özellikleri taşıdığını, hangi bireylerin birbirleriyle daha çok iletişimi olduğunu öğrenebilmek mümkündür.

b. Görüşme hh Araştırmacının görüşeceği kimseyle yüz yüze gerçekleştirdiği bilgi alma tekniğidir. hh Görüşmenin yüz yüze bir ilişkiye dayanması, verilenlerin elde edilmesine açıklık ve kesinlik kazandırır. hh Görüşme bir sohbet sırasında geçebileceği gibi önceden hazırlanmış bir soru çizelgesi ile de uygulanabilir.

12


5. İstatistik Analizler hh "İstatistik", ölçülebilen olayların sayısal olarak ifade edilmesidir. hh Elde edilen verilerin çözümlenip yorumlanmasıdır. Değişkenler arasında bağlar kurmaya ve bilgileri grafik ya da tablolarla göstermeye yarar.


1. Bir araştırmacı, yaptığı araştırmanın sonuçlarını kendi

dünya görüşüne uygun olacak biçimde yorumluyorsa, bu durum araştırmanın bilimsel olma niteliğini zedeler.

Konu Testi - 1

4. Ekonominin temel amacı insan ihtiyaçlarının karşılanması-

dır. Burada insan madde ilişkisi söz konusudur. Oysa sosyolojinin konusu insan ilişkisi sonucu oluşmaktadır. Ekonomik olaylar her ne kadar sosyal olaylar görünümünde değillerse de, sosyal olayı etkilemekte ve sonuçta sosyal olay niteliği kazanmaktadır. Örneğin, sabah evden çıkarken eşine "Yaş pasta almayı unutma." diyen bir hanımın, akşam eşi eve geldiğinde istediği yerine getirilmemişse huzursuzluk çıkarması gibi.

Buna göre araştırmacı, çalışmasının bilimsel olma niteliğine zarar vermemek için aşağıdakilerden hangisini yapmalıdır? A) Olguları çok nedenli olarak ele almalı B) Olgular hakkında görüş bildirirken yansız olmalı C) Olgular arasındaki farklılıkları vurgulamalı

D) Araştırmanın sonuçlarını tarafsız birine yorumlatmalı

Buna göre ekonomik bir olay hangi durumda sosyolojinin alanına girer?

E) Araştırma sonuçlarını sayısal verilerle ifade etmeli

A) Sosyal ilişkilere yön verdiğinde B) Bilinçli olarak gerçekleştirildiğinde C) Toplumların kalkınmasına etki ettiğinde D) Üretimin ihtiyaçları karşılamadığında E) Gözlenebilir olduğunda

2. Toplumsal yapıda hiçbir grup, kurum ya da ilişki yoktan or-

taya çıkmaz. Bunların her birinin dayandığı bir başka toplumsal olay vardır. Doğada olduğu gibi toplumda da belli koşullar altında belirli nedenle belirli toplumsal sonuçlar doğurur. Örneğin, köylerden daha büyük yerleşim birimlerine yoğun göç yaşanmasının gecekondulaşma ve işsizlik gibi sorunlara neden olduğu belirlenmiştir.

5. Çok çocuklu bir aile üzerinde inceleme yapan bir araştır-

macı, bu aile içindeki kız çocuklar ile erkek çocukların kendi aralarındaki yakınlaşma ve uzaklaşma ilişkilerini tespit etmeye çalışıyor.

Bu parça, sosyolojik araştırmalarda aşağıdaki ilkelerden hangisini dikkat almak gerektiğini ortaya koyar?

Bu araştırmacının kullandığı araştırma yöntemi aşağıdakilerden hangisidir? A) Anket

A) Bilmediğini varsaymak

B) Tümevarım

B) Toplumsal olayların değişebilirliği

C) Örneklem alma

C) Somutluk

D) Sosyometri

D) Örneklem olarak konuyu sınırlandırmak

E) Katılımlı gözlem

E) Nedensellik

6. Fransız Devrimi ile birlikte yoğunlaşan toplumsal çatışmalar ve bu çatışmaların yarattığı sıkıntılar sosyoloji biliminin ortaya çıkışını zorunlu hâle getirmiştir.

3. Bir futbol takımının antrenörü, çalıştırdığı takımda en sevi-

len, örnek alınan ve grubun dışına itilen oyuncularını belirlemek istiyor.

Antrenörün bu amacının gerçekleşmesi için kullanması gereken yöntem aşağıdakilerden hangisidir? A) Görüşme B) Katılımlı gözlem C) Sosyometri D) Örneklem alma E) Monografi

Parçada sosyoloji biliminin ortaya çıkışı aşağıdakilerden hangisine bağlanmıştır? A) Toplumdaki ekonomik sorunların çözülmeye başlanmasına B) Toplumlardaki birlik ve dayanışmanın artmasına C) Toplumsal sorunların çözümünün zorunlu olarak görülmesine D) Toplumsal olayların bütüncü bir görüşle ele alınması isteğine E) Toplumsal aydınlanmanın insanlarda olumlu etkiler yaratmasına LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

7. Sosyolojinin bağımsız bir bilim dalı olarak doğmasında

sanayileşme ve Fransız Devrimi sonucunda ortaya çıkan toplumsal değişimler büyük rol oynamıştır. Comte, Fransız Devrimi'yle ortaya çıkan toplumsal değişim sonucunda oluşan kargaşa ve bunalımı gidermek, bilime dayalı bir toplum oluşturmak istemiştir.

10. Bir araştırmacı ilkel kabilelerin bulunduğu yerlerde bir süre onlar gibi yaşamış ve çok önemli bilgiler elde etmiştir.

Bu araştırmacının kullandığı araştırma yöntemi aşağıdakilerden hangisidir? A) Anket B) Sosyometri

Bu parçadan, aşağıdaki sonuçlardan hangisi çıkarılabilir?

C) Olay incelemesi D) Katılımlı gözlem

A) Sosyoloji pratik bir gereklilikten doğmuştur.

E) Birleştirici yöntem

B) Sosyoloji toplum üzerinde başlangıçta oluşturduğu etkisini yitirmiştir. C) Sosyoloji bilimsel verilerden yararlanarak öngörülerde bulunmuştur. D) Sosyoloji olanı olduğu gibi açıklamıştır.

11. Bir araştırma için kendi köyüne giden sosyoloğun, köyde

E) Sosyoloji toplumsal olguları konu edinmiştir.

8. Çeşitli davranış kuralları toplumda biz doğmadan önce

vardır. Biz, onları hazır olarak buluruz ve onlara uyarız. Bu görev ve kurallar bizim tarafımızdan belirlenmemiştir. Biz onları eğitim yoluyla öğrenir ve kabul ederiz. Aile üyelerinin karşılıklı görev ve yükümlülükleri, çeşitli hukuk kuralları, konuştuğumuz dil ve benzeri olaylar bizden önce vardır.

yaşayanlarla duygusal bağları ve anıları vardır. Yaptığı araştırma bazı olumsuzlukları açığa çıkardığı için sosyolog, araştırmasına konu olan problemi çözmede zorlanabilir.

Bu parçada sosyal araştırmacıların karşılaştıkları hangi güçlükten söz edilmektedir? A) Araştırma konusunu sınırlayamama B) Kavram karmaşasına yol açma C) Araştırmada nesnel tavır takınma

Bu parçada toplumsal olayların hangi özelliği vurgulanmaktadır?

D) Toplumsal yapıda sürekli değişim yaşama E) Uygun yöntemi belirleyememe

A) Gözlenebilir ve ölçülebilir olması B) Bireylerin dışında oluşması C) İnsanlar arasında yakınlık oluşturması D) Bireylerin sosyal ihtiyaçlarını karşılaması

12. Bir toplum bilimciye göre, sosyoloji okuyan bir insan do-

E) İstatistiksel olarak ifade edilebilmesi

ğada hiçbir şeyin yoktan var olmadığı gibi, toplumda da hiçbir toplumsal grup, kanun ya da değer yargısının yoktan ortaya çıkmadığını bilir. Çünkü sosyoloji; bugünün düne, yarının da bugüne açık ya da gizli birtakım bağlarla bağlı olduğunu anlamamızı sağlar.

9. Sosyoloji toplumda belli bir kişinin değerlerini ve değerlerin

yaşayışı üzerinde değil, toplumun değer anlayışı üzerinde durur, onu inceler. Benzer şekilde sosyoloji bir özel okulu değil, toplumdaki okullaşma olgusunu inceler.

A) Sosyolojinin diğer toplum bilimleriyle ilişkili olduğu

Bu parçada sosyoloji biliminin hangi özelliği vurgulanmaktadır?

B) Sosyoloji biliminin nesnel araştırma yöntemlerinin bulunduğu

A) Olanı incelemesi

C) Sosyolojinin toplumsal sorunların çözümüne katkı sağladığı

B) Normatif olmaması C) Toplum bilimlerinden yararlanması

D) Sosyolojinin toplum hakkında öngörülerde bulunduğu

D) Ön yargısız araştırmalar yapması

E) Sosyolojinin toplumsal olaylar arasındaki nedensellik ilişkisini öğrettiği 2. E

3. C

4. A

5. D

6. C

7. A

8. B

9. E

10. D

11. C

12. E


1. B

E) Bireysel değil toplumsal olayları incelemesi

14


Cevaplar


Konu Testi - 2

1. Yaşamımı sürdürdüğüm ilçede ortaöğretim öğrencilerinde

4. Toplumun varlığı, insan türünün varlığıyla mümkündür. İn-

internet alışkanlığını konu alan bir araştırma yapmak istiyorum. Fakat ilçede yaklaşık iki bin ortaöğretim öğrencisi bulunuyor ve araştırmama hepsini dahil etmem imkânsız. Bu durumda araştırmayı yapacak kişinin aşağıdakilerden hangisini yapması bilimsel anlayışa uygun bir davranıştır?

san, hiçbir zaman tek başına yaşayamaz; daima diğer insanlarla bir aradadır. İçinde bulunduğu toplumun belirlediği davranışları gerçekleştirir. Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) İnsan diğer insanlarla etkileşim içindedir.

A) Evreni temsil edebilecek özellikte örneklem belirleyerek araştırmasını sürdürmesi

B) İnsansız bir toplum düşünülemez.

B) Araştırmasının daha küçük yerleşim birimlerine kaydırması

D) Toplum, insanlarla var olan bir oluşumdur.

C) İnsan sosyal bir varlıktır. E) İnsani eylemler toplumsal yaşamdan bağımsızdır.

C) Araştırmasında daha fazla yardımcı kullanarak tüm öğrencilere ulaşması D) Araştırmasını geniş bir zaman dilimine yayarak tüm öğrencileri araştırmasına dahil etmesi E) Büyük gruplar zaman ve para kaybına sebep olduğundan araştırmadan vazgeçmesi

2. Aşağıdakilerden hangisi sosyolojik araştırmalarda

5. Bir sosyoloğun çalışma alanı oldukça geniştir. Bu nedenle araştırmacılar öncelikle toplumla ilgili pek çok olgudan araştırma amacına uygun, cevabını aradığı sorulara ilişkin olanları saptar ve ancak küçük bir parçasını kendine konu edinir.

kullanılan "monografi" yöntemini ifade eder?

A) Belli bir konuda bilgi almak için bireylerle yüzyüze görüşülmesi B) Belli bir plana göre hazırlanmış olan soru listeleri aracılığıyla belli kişi ya da grupların bir konu üzerindeki duygu, düşünce ve deneyimlerinin ölçülmeye çalışılması

Bu durum sosyolojinin aşağıdaki özelliklerinden hangisinin gereğidir? A) Kendi içinde tutarlı olma B) Olanı olduğu gibi inceleme

C) Belirli sorular aracılığıyla küçük grupların iç yapılarının belirlenmesi

C) Normatif olma

D) Sınırları belirlenmiş bir olayın çok boyutlu olarak derinlemesine incelenmesi

E) Evrensel olma

D) Seçici olma

E) Araştırmacının inceleyeceği toplumda belli bir süre yaşayarak gözlemlerini kaydetmesi

3. Sosyolojik incelemenin konusu, hiçbir zaman tek bir birey

değildir; fakat daima birbiri ile herhangi bir şekilde ilişki hâlinde bulunan en az iki kişidir.

Parçaya göre sosyolojik incelemenin aşağıdakilerden hangisine yönelik olduğu söylenebilir? A) İnsanı toplumsal sorunlar karşısında sorumlu kılmaya B) Grup olarak insan etkileşimlerini belirlemeye C) İnsanların bireysel farklılıklarını ortadan kaldırmaya D) Toplumsal ve bireysel çözümler üretmeye

6.

I. Toplumlar arası benzerlik ve farklılıkları saptayarak genelemelere ulaşmak,

II. Toplumsal yapının nasıl olması gerektiğini saptamak,

III. Toplumsal değişimler hakkında öngörülerde bulunmak.

Yukarıda numaralandırılan ifadelerden hangileri sosyolojinin amaçları arasında gösterilebilir? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

E) II ve III

E) İdeal toplum düzenini belirlemeye LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

7. Sosyolojinin araştırmalarını belirli nedenlere bağlı olarak

belirli sonuçları ortaya çıkarmaya yönelik yürütmesi, toplumsal olayların determinizm ilkesine uyduğunu göstermektedir.

10. "Örneklem olarak alınan birimler üzerinde mümkün ol-

duğunca karşılaştırmaya ve genellemeye elverişli bilgiler toplamak amacıyla yapılan derinlemesine araştırmalara" sosyolojide ne ad verilmektedir?

Bu parçaya göre aşağıdakilerden hangisi sosyoloji araştırmalarının amacını belirler?

A) Gözlem

A) Sosyal olayların bağlı olduğu yasalara ulaşmak

C) Anket

B) Bilimsel çalışmaları zenginleştirmek

D) Monografik inceleme

C) İdeal bir toplum modeli tasarlamak

E) Olay incelemesi

B) Sosyometri

D) Toplumların değişimini hızlandırmak E) Sosyal olayları karşılaştırmak

11. Nüfusu az ve çevresinde düşmanları çok olan, ayrıca işgü-

cü eksikliği çeken ülkeler nüfuslarını artırmayı iyi ve gerekli bir çalışma olarak değerlendirirken, söz konusu gereksinimleri olmayan bazı ülkeler nüfus artışını yavaşlatmanın iyi bir çalışma olacağını düşünmektedir. Buna rağmen sosyolog, nüfus artışının veya azlığının iyi ya da kötü olduğunu değil, nüfus artışının veya azlığının sosyal hayatın hangi alanlarında nelere neden olduğunu araştırır.

8. Toplumsal üretim-tüketim dengesinin olmaması ve ulusal

gelir dağılımının adaletsiz olması o toplumda genel ahlaki değerlere bağlılığın zayıflamasına, suç eğilimlerinin ve suç olaylarının artmasına, siyaset kurumunun bozulmasına neden olur.

Bu parçada toplumsal olayların hangi özelliği vurgulanmaktadır?

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Sosyolog toplumsal olayları incelerken nesnel bir tutum izler.

A) Sayılarla ifade edilebilmesi

B) Sosyolog, diğer toplum bilimlerinin verilerinden yararlanmalıdır.

B) Somut olarak incelenebilmesi C) Birbiriyle ilişkisi olması

C) Sosyolog, toplumsal sorunlara çözüm bulmayı amaçlamalıdır.

D) Her toplumun kendine özgü olması E) Bireye baskı yapması

D) Sosyolog araştırma yaparken toplumsal değişimi göz önünde bulundurmalıdır. E) Sosyolog, yaşadığı toplumun bir üyesi olduğundan tarafsız davranmamalıdır.

9. Demokratik siyasal kültürün kentleşmiş, sanayileşmiş top-

lumsal ortamda gelişmesi, buna karşılık ilkel tarıma ve köy yaşamına dayalı toplumsal çevrelerde otoriter bir siyasal kültürün bulunuşu bir rastlantı olamaz.

reyleri anlamak gerekir." düşüncesini savunan bir sosyoloğun araştırmalarını yaparken hangi bilimden yararlanmayı düşündüğü söylenebilir?

Bu yargı sosyolojinin yöntem ilkelerinden hangisine örnektir?

A) Coğrafya

A) Bilmediğini varsayma

B) Siyaset

B) Olayları nedensellik içinde açıklama

C) Sosyal antropoloji

C) Nesnellikten ayrılmama

D) Ekonomi

D) Kavramları açık seçik tanımlama

E) Psikoloji 3. B

4. E

5. D

6. D

7. A

8. C

9. B

10. D

11. A

12. E


2. D

16

1. A

E) Olguların değişebilirliğini göz önünde bulundurma

Cevaplar

12. "Toplumu anlayabilmek için önce o toplumu oluşturan bi-

LYS // SOSYOLOJİ BİREY VE TOPLUM

hhA. SOSYALLEŞME SÜRECİ

FÖY NO

09

hh Başlangıçta aile çocuk üzerinde daha çok etkili olurken, bu etki okulla birlikte azalmaya başlar.

hh Her insan doğduğunda toplumun kurallarını, değerlerini, bilgilerini hazır olarak bulur. hh Sosyal bir ortama doğan bebek annesi ve çevresi ile ilişki kurar, fiziksel olarak büyüyüp gelişirken, bağımlı olmaktan çıkmaya, öz bakım becerilerini yerine getirmeye başlar. hh Çocuk için aile ile birlikte oyun oynamanın önemi artarken, oynarken kurallara uymanın önemini ve aile içinde nasıl davranması gerektiğini kavrar. hh Aile bireyin sosyalleşmesini sağlayan ilk ve en önemli birimdir.

hh Okul, içinde bulunduğu toplumun değerlerini, normlarını, istek ve beklentilerini bilinçli olarak çocuğa aktaran en önemli kurumlardan biridir. hh Okul resmi ve örgütlü bir sosyalleşme kurumudur. hh Okul, çocuğa henüz bilmediği fakat daha sonraki yaşamını kolaylaştıracak pek çok şeyi öğreterek daha üst seviyedeki toplumsal problemlerle mücadele etme yolunu gösterir. hh Okul aynı zamanda geçerli olan toplumsal değerlerin benimsenmesine de yardımcı olur.

hh Geleneksel toplumlara nazaran günümüzde ailenin sosyalleşme üzerindeki etkisi azalsa da başka kurumlarla bu rolünü paylaşsa da çocuğun toplumsal hayata katılımının en önemli basamağıdır.

Örnek 1: İnsanlar; dünyaya geldikleri andan itibaren aileden başlayarak yakın çevrede, akran ve arkadaş gruplarında, okulda, iş yerinde ve hayatın diğer alanlarında duygu, düşünce ve davranış yönünde ömür boyu devam eden bazı örüntüler kazanırlar. Bu parça aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ilişkilendirilebilir? A) Toplumsal hareketlilik B) Sosyalleşme

hh Sosyalleşmenin önemli bir parçası da arkadaş gruplarıdır. hh Çocuklar arkadaş gruplarında çatışma, işbirliği ve rekabet deneyimleri yaşarlar. hh Kendi beklentileri, arzuları, yönelimleri doğrultusunda ve özgürce kendilerini ifade etmeyi öğrenirler. hh Bu evrede çocuk farklı hayatları görüp değişen topluma ayak uydurmayı da öğrenir.

C) Benzeştirme D) Statü kazanımı E) Toplumsal değişim Kişinin toplum içindeki kuralları öğrenmesi, benimsemesi, uygulaması sürecine sosyalleşme adı verilir. Cevap: B


1

BİREY VE TOPLUM

Örnek 2: Tek yumurta ikizleri olan Ayşe ile Fatma doğdukları andan itibaren farklı ailelere verilmiş ve farklı kültürlerde büyümüşlerdir. Orta yaşlara geldiklerinde yeniden birbirleri ile buluşan Ayşe ile Fatma'nın benzerlikleri dikkat çekmiştir. İkisi de tuzlu yemekleri ve sütlü tatlıları seviyordu her ikisi de oldukça heyecanlıydı. Fakat pek çok alanda birbirinden farklı davranıyorlardı mesela Ayşe zamanını uğraşlar vererek, okuyarak geçirirken, Fatma daha çok dinlenme ve eğlenmeyi seviyordu. Siyaset alanındaki görüşleri ise birbirine zıttı.

hh Birey hayat boyu birçok toplumsal etmenin etkisi altında olduğundan her süreçte içinde yaşadığı toplumun beklentilerine uygun bilgiler öğrenir. hh Birey her gelişim döneminde içinde bulunduğu toplumsal ortama farklı bir şekilde katılır. hh Toplumun bireyden beklediği davranışlar çocukluk, gençlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerinde farklıdır. hh Birey topluma uyum sağlayıcı davranışları yerine getirdiği sürece sosyalleşir.

Bu parçada sosyalleşme ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Sosyalleşme yaşam boyu devam eden bir süreçtir. B) Benzer toplumsal ortamlarda yeişen ikizler benzer davranışlar gösterir. C) Sosyalleşmede hem kalıtımın hem de çevrenin etkisi vardır. D) İçinde yetişilen çevre sosyalleşmede en önemli etkendir. E) Sosyalleşmede kalıtımın önemi çevreden daha baskındır. Tek yumurta ikizlerinin davranışlarındaki benzerlik kalıtımla, farklılık ise toplumsal çevre ile açıklanabilir. Cevap: C

hh Sosyalleşmeyi etkileyen bir başka etken ise kitle iletişim araçlarıdır. hh Kitle iletişim araçları çocuklara toplumun genel görünümü hakkında bilgiler verir ve çocuklara örnek almaları için rol modeller sunar. Kaygı

Okul

hh Bireyin sosyalleşme süreci içinde bulunduğu yaş dönemine göre farklılık gösterir. Bu dönemlerin birinden diğerine geçiş, sadece bireyin bedensel durumu ile ilgili olmayıp ruhsal, toplumsal, ekonomik, kültürel etkenlerin rol oynadığı bir gelişim ve oluşumdur.

Örnek 3: Yeme, içme, giyinme alışkanlıkları ailede edinilir. Toplumda uyulması gereken kuralları da çocuğa aile öğretir. Aileye göre daha resmi ve örgütlü bir kurum olan okul, çocuğa yalnızca bilgi ve beceri değil, toplumsal sorumlulukları da öğretir. Çocuğun arkadaş çevresi ise paylaşma, başarma, sevme, sayma ve sorumluluk gibi olumlu davranışlara katkıda bulunur. Birey; hukuk, ahlak, din ve ekonomi gibi toplumsal kurumlar aracılığıyla da toplumun değer ve kurallar sistemini öğrenir. Parçada bir bireyin toplumsal kuralları ve değerleri öğrenmesi aşağıdaki hangi kavram ile ilişkilendirilebilir? A) Kişilik gelişimi B) Toplumsal statü

SOSYALLEŞME UNSURLARI

C) Toplumsal rol D) Toplumsal değer E) Toplumsallaşma süreci

Arkadaş

2


Kitle İletişim Araçları

Aile, okul, arkadaş çevresi ve kurumlar bireyin toplumsallaşma sürecine katkıda bulunur. Cevap: E

BİREY VE TOPLUM hh Sosyal hayatı etkileyen değişkenler arasında örf-âdet, gelenek ve görenekler, din, medya gibi toplumsal unsurlar, kurumlar ve insani, ahlaki, milli, manevi ve demokratik değerler de yer alır.

hhB. TOPLUMSAL İLİŞKİLER 1. Toplumsal İlişkiler hh İnsan günlük yaşamında birtakım kurum ve grupların içinde faaliyetlerini sürdürür. hh Günlük hayatta, insanlar veya gruplar arasında kurulan etkileşime "toplumsal ilişki" adı verilir.

hh Örneğin; her gün evde, okulda, iş yerinde, markette, yolda değişik kişilerle türlü ilişkilerde bulunuruz. Bu ilişkilerden bir kısmı toplumsal nitelikte iken bazıları toplumsal nitelik taşımamaktadır.

Sosyalleşme yaşamın her döneminde vardır.

Örnek 4: Dünyada ve Türkiye'de televizyonun, internetin ve iletişim teknolojilerinin yaygınlaşmasına paralel olarak sinema ve tiyatronun zamanla seyircisiz kalacağı öngörülmüştür. Ancak, günümüzde insanların evlerinde istedikleri filmi ve gösteriyi izleme imkânı olmasına karşın, hem tiyatro hem de sinemaya giden izleyici sayısı belirgin biçimde artmıştır. Aynı zamanda Türkiye'de son 10 yılda sinema salonu sayısı 532'den 1917'ye ve tiyatro salonu sayısı da 102'den 511'e yükselmiştir. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir? A) Toplumun gelişmişlik seviyesi arttıkça sanata olan ilgi de artar. B) İnsanlar, sanat ürünlerini sosyalleşmek amacıyla da kullanırlar. C) Sanatın gelişimi ekonomik zenginleşmeyi gerektirir. D) Nüfus artışı sanatın yaygınlaşmasına neden olur. E) Toplumun eğitim düzeyindeki artış sanata ilgiyi artırır. İletişimin gelişmesine rağmen sinema ve tiyatronun toplumdaki etkisi azalmamıştır. Çünkü sanatın sosyalleşme işlevi de vardır Cevap: B

hh Toplumsal ilişkiler esnasında karşılıklı etkileşim sonucu ortaklaşa yapılan "davranış kalıpları" oluşur. Çünkü bireylerin birbirleriyle girdikleri ilişkiler ve bir arada yaşama, birtakım kuralları ve bu kurallara uygun davranış kalıplarını ortaya çıkarır. hh Ortaya çıkan kurallar, bireyler üzerinde baskı kurarak onları ortak davranışlara yöneltir. hh Davranış kalıpları, insanlar arasında düzenli olarak yinelenen hareketler sonucunda ortaya çıkan beklentileri oluşturur. hh Bireyler, nerede ve nasıl davranacaklarını bu ilişkiler sonucu öğrenir ve uygularlar. hh Örneğin; toplu taşıma araçlarında uyulacak kurallar, bireyler arası ilişkiler sonucu ortaya çıkmış birer davranış kalıbıdır.

a. Toplumsal İlişkide Olması Gereken Özellikler hh En az iki kişi arasında olması gereklidir. Kitap okurken, televizyon seyrederken, ders çalışırken toplumsal ilişki kurulmuş olmaz. hh Toplumsal ilişkide bireylerin birbirinden haberdar olması gerekir. Bu bireyler arasındaki ilişkiyi anlamlı kılar. Aynı asansörde iki kişi iletişim kurmadan duruyorsa toplumsal ilişkiden bahsedemeyiz. hh Toplumsal ilişki belli bir süre devam eder. Örneğin; okuldaki arkadaşlık ilişkileri okul süresince uzun bir zamanı kapsar.


3

BİREY VE TOPLUM hh Bireyler arasında bir etkileşim olması gerekir. Tek taraflı bir etki etkileşim sayılmaz. Örneğin; kaldırımda yürüyen bir insanın çevreyi kirletmesinden etkileniriz. Yalnız, bu etkiye karşı bir tepki verilmezse etkileşim gerçekleşmemiş demektir.

2. Toplumsal Statü hh Toplum, bireylerin gelişigüzel bir birleşimi değildir. Her birey toplumsal yapı içinde belli bir yere ya da konuma sahiptir. Bu anlamıyla "toplumsal statü", bireyin toplumsal yapıda işgal ettiği konumdur. hh Örneğin; bir işyerinde kimi bireyler yönetici, kimisi memur, kimisi de hizmetli statüsündedir.

Örnek 5: Bir toplumda bireylerin kadın veya erkek, genç veya yaşlı, evli veya bekâr, köylü veya kentli, yoksul veya zengin olmalarının tümünü birden ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisidir? A) Toplumsal konum

● Bazı toplumsal gruplarda kişinin dinsel inanış ve fikirleri de toplumsal statülerin belirleyicisi olabilir. ● Cinsiyet ölçütü de bireyin aşağı ve yukarı statüye yerleşmesinde etkilidir. Cinsiyet özellikle geleneksel topluluklarda statü belirleyicisi olarak kullanılır.

Örnek 6: Tarihî bilgilere göre, insanların kabileler hâlinde yaşadığı eski çağlarda, kadınların doğal olarak iyileştirme yeteneğine sahip olduklarına inanılmıştır. Daha sonra Asur Uygarlığı'nda Gula, İstarve Güneş Tanrısı Ea sağlığın korunmasından ve tedavi edilmesinden sorumlu olan üç önemli kadındı. Eski Yunan Uygarlığı'nda da iyileştirme yeteneğine sahip birçok tanrıça vardı. Orta Çağ'da inanışlar değişmiş, bu değişmeyle toplumlarda kadına bakış açısı da değişmiştir. Sağlıkla uğraşan kadınlara büyücü gözüyle bakılmaya başlanmış hatta onlar cezalandırılmışlardır. Bu parçadan aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Statüyü belirleyen toplumdur.

B) Verilmiş statü

B) Saygınlık kazanmak uzun zaman gerektirir.

C) Kültürel kimlik

C) Tüm toplumlar aynı gelişim çizgisini izler.

D) Anahtar statü

D) Kadınlara verilen önem zamanla artmıştır.

E) Toplumsal rol

E) Sağlık alanının kültürle ilişkisi yoktur.

Kişinin toplum içindeki yeri ve statüsüne toplumsal konum adı verilir. Cevap: A

İlk Çağ'dan günümüze kadar kadının toplumsal statüsünde birtakım değişikliler olmuştur. Çünkü statüyü belirleyen toplumdur. Cevap: A

hh Her birey toplumsal statüye sahiptir. Ancak, statüyü tek başına bireylerin kendisi belirlemez. hh Bireylerin sahip oldukları statüleri belirleyen temel etkenler şunlardır: ● Statünün en evrensel ölçütü "servet sahipliğidir." Genel olarak bütün toplumlarda mülkiyet sahipliği, statülerin belirlenmesinde en önemli etkendir. ● "Soy bağı"da kişiye aşağı ya da yukarı bir statü sağlar. ● "Eğitim basamaklarının sayısı" ve "çeşidi"de toplumsal statünün belirleyicileri arasındadır. Genel olarak yüksek öğrenim görmüş kişiler yüksek statüye sahiptir.

4


hh Toplumsal statüler elde ediliş biçimlerine göre iki gruba ayrılır:

a. Verilmiş Statüler hh Bunlar doğuştan gelen ve çoğunlukla değişmeyen statülerdir. Statüyü belirleyen cinsiyet, soy, ırk, yaş gibi etkenler doğuştan elde edildiği için verilmiş statülerdir. hh Örneğin kız ya da erkek olmak, Türk ya da İngiliz olmak doğuştan gelen statülerdir.

BİREY VE TOPLUM

b. Kazanılmış Statüler hh İnsanın yaşam içerisinde emek, eğitim ve deneyimleri ile sonradan kazandığı statülerdir. Bu statüler sonradan değiştirilebilirler. hh Örneğin; servet sahipliği, eğitim yoluyla elde edilen statüler, öğretmen, doktor, öğrenci, tüccar, anne - baba olmak kazanılmış statüdür.

hh Her bireyin toplumda birden fazla statüsü vardır. Çünkü, her birey birden fazla gruba üye olur. hh Örneğin; aile ortamında anne olan bir bireyin okulda öğretmen, üniversitede doktora öğrencisi, sendikada üye olması onun birden fazla statüye sahip olduğunu gösterir.

hh Toplum üyeleri birbirlerini genellikle sahip oldukları statülere göre tanır. hh Her bireyin birden fazla statüsü olmasına rağmen, bunların arasındaki en baskın statüye "anahtar statü" adı verilir. hh Örneğin; ilk tanıştığımız kişiye sorduğumuz en önemli sorulardan biri "Ne iş yapıyorsunuz?" sorusudur. Çünkü ona nasıl davranacağımızı, onun toplumdaki yerini ancak bu soruya verdiği yanıtla bulabiliriz.

Örnek 8: Televizyondaki bir programa, hem başarılı ameliyatlar gerçekleştiren hem de operada aryaları çok güzel söyleyen biri konuktu. Programda, opera dünyasında edindiği saygın yeri vurgulanmasına karşın program boyunca ona doktor olarak hitap edildi. Bu parçada belirtilenler aşağıdaki yargılardan hangisini destekler?

Örnek 7:

A) Rol çatışmaları bazen bireyi başarıya götürür.

Eski Mısır'da varlıklı kesimin "Haik" adı verilen düz, uzun bir kumaşla vücutlarını ve başlarının etrafını sardığını, süslü ve daha gösterişli olanları yasa gereği yüksek rütbeli memurların, Çin'den gelen pahalı ipekten yapılanları da yalnızca kraliyet ailesinin giydiğini, geri kalan insanların ise vücutlarının çok az yerini örttüklerini hiyerogliflerden öğrenmekteyiz. Bu cümle aşağıdaki yargılardan hangisini destekler niteliktedir? A) Statüler bireylerin yaşam biçimlerini belirler. B) Doğuştan edinilen statülerin değiştirilmesi güçtür. C) Statüler topluma ve kültüre göre değişir. D) Toplumsal yapı insanların yaşantısına göre şekillenir. E) Hukuk kuralları kimi toplumlarda gücünü dinden alır. Eski Mısır'da her toplumsal sınıfın kendine ait bir giyinme biçimi bulunmaktaydı. Statülere uygun bu giyinme biçimi aynı zamanda kişilerin yaşam biçimini oluşturmaktaydı.

B) İkincil ilişkiler statülere göre düzenlenir. C) Açık olmayan roller bireyde rol çatışmasına neden olur. D) Bireyin anahtar statüsünü toplum belirler. E) Kazanılan statü doğuştan getirilen statüden daha önemlidir. Kişinin toplumda en çok tanınan, bilinen statüsüne anahtar statü adı verilir. Bireyin anahtar statüsünü de toplum belirler. Cevap: D

hh Her toplumun statülere verdiği birtakım değerler vardır. Toplumun gözünde bazı statülerin değeri daha yüksek, bazılarınınki ise daha düşüktür. hh Bu durum toplumdan topluma değiştiği gibi aynı toplumda da zamanla değişebilir. hh Örneğin geçmiş yıllarda lise mezunu olmak Türk toplumunda önemli bir statü sayılırken günümüzde üniversite mezunu olmak önemli sayılmaya başlanmış, lise mezunu olmanın prestiji (saygınlığı) düşmüştür.

Cevap: A


5

BİREY VE TOPLUM hh Bir toplumda statülere verilen değere "toplumsal prestij" (saygınlık) adı verilir.

3. Toplumsal Rol hh Bireyler, kendi statülerine uygun davranışları yerine getirmekle yükümlüdür. hh Toplumun belirli bir statüde bulunan bireyden beklediği davranışların bütününe "toplumsal rol" adı verilir. hh Her toplumsal rol, beklenen, izin verilen ve yasaklanan davranışları içerir. hh Beklenen davranışlar: Öğretmenden öğrencileri eğitmesini, belediye başkanında yörenin sorunlarını gidermesini, yargıçtan adaletli olmasını, hakemden tarafsız davranmasını bekleriz.

Doktorun anahtar rolü hastayı tedavi etmektir. hh Statü ve roller toplumdan topluma farklılık gösterirler. hh İlkel toplumlarda bireylerin statü ve rolleri daha azken modern toplumlarda statü ve roller daha fazlalaşmış ve karmaşıklaşmıştır.

b. Rol Çatışması hh Bazen bireyler birden fazla rolü yapmak zorunda olduğu için bireyin herhangi bir rolü bir başka rolünü yerine getirmesini zorlaştırabilir. Bu duruma "rol çatışması" adı verilir.

hh Örneğin; bir üniversite öğrencisi gazetelere yazılar yazabilir, bir lise öğrencisi sosyal faaliyetlere, okul temsilciliğine katılabilir.

hh "Yasaklanan davranışlar": Toplum ve yasalar bazı davranışlar yapıldığında ceza ve yaptırımlar uygular. hh Örneğin; hırsızlık yapanı ya da alkollü araç kullanan sürücüyü toplum ayıplar, kınar, adalet kurumu ceza verir.

a. Anahtar Statü ve Rol hh Statü ve rol birbirinden ayrılmaz. Bireyler statü ve rollerine uyum sağladıkları oranda toplumsal işlevlerini daha iyi yerine getirirler. hh Her bireyin nasıl ki bir anahtar statüsü varsa buna bağlı olarak da bir anahtar rolü vardır. hh Örneğin; anahtar statüsü doktorluk olan bireyin anahtar rolü de hastayı tedavi etmek olacaktır.

hh Örneğin; kendi çocuğunun öğretmeni olan bir kadının, evde çocuğuna anne gibi davranması gerekirken öğretmen gibi davranması rol çatışmasıdır.

hh Rol çatışmaları, başarısızlığın yanı sıra bireyde gerilim ve kaygılara da neden olabilir. hh Bireyler, statülerinin kendilerine yüklediği rolleri iyi anlamalı ve bu rolleri yerine getirmede kararlı olmalıdır.

c. Rol Pekişmesi hh Bireyin yerine getirdiği roller birbirine benziyorsa bu roller birbirini kolaylaştırabilir. Buna "rol pekişmesi" adı verilir. hh Örneğin; bir avukatın daha sonra savcı olması, bir alanda edindiği bilgileri ve yetenekleri diğer bir alana aktarmasını gerektirdiği için rol pekişmesi gerçekleşir.

Öğretmen Sorusu

hh İzin verilen davranışlar: Toplum ve yasalar bazı davranışlara katı kurallar getirmez ve yapılmasına izin verir.

Kişinin toplumda en baskın olan ve bilinen konumuna ne ad verilir?

Anahtar rol

6


BİREY VE TOPLUM

hhC. TOPLUMSAL DEĞER, TOPLUMSAL

NORM VE TOPLUMSAL KONTROL 1. Toplumsal Değerler

hh Toplumsal değerler, toplumdan topluma farklılık gösterir. hh Toplumsal değerler, gruplar arasında bile farklılık gösterebilir. hh Örneğin; köy toplumsal grubunda misafirperverlik önemli bir değerken kentte bu değer daha zayıftır.

hh "Toplumsal değerler", bir toplumda ya da toplumsal grupta bireylerin olumlu tepki gösterdiği düşünce, kural, uygulama biçimi ve nesnelerdir. hh Örneğin; doğruluk, demokrasi, özgürlük, yurtseverlik, bağımsızlık, ulusal bayrak birer toplumsal değerdir ve bireylerin davranışlarına yön verir.

hh Toplumsal değerler sayesinde maddi ve manevi varlıklar özel anlam kazanırlar.

hh Her kurumun ve grubun temel birtakım değerleri vardır ve bu değerler o kurum ya da grubun üyeleri tarafından benimsenir. hh Örneğin; eğitim kurumunda "ders çalışmak, saygılı olmak"; aile kurumunda "anne - babaya saygılı olmak"; bir sendikada "eşit ise ücret talep etmek" gibi.

hh Değerlerin toplumsal düzen açısından oldukça önemli bir işlevi vardır. Toplumsal yapıyı şekillendirir ve düzeni sağlarlar. hh Bireyler toplumsal değerleri, doğduklarında toplumda hazır olarak bulurlar, toplumsallaşma yoluyla öğrenir ve içselleştirirler.

hh Toplumsal değerlerin yerine getirdiği önemli işlevler vardır: ● Toplumsal değerler toplumdaki bireyler tarafından ortak olarak paylaşıldığı için bireyler arası dayanışmayı güçlendirir.

hh Kurumlar ve gruplar benimsedikleri değerleri üyelerine aktararak içselleştirilmelerini sağlar. Böylece bireyler bir "toplumsal kimlik" kazanırlar. hh Değerler bireylerin toplumsallaşmasında etkili olarak onların kendi kimliklerini aşan bir toplumsal kimlikte birleşmelerine neden olur. hh Örneğin; Türk toplumunda "namus, aile, misafirperverlik, yiğitlik" gibi kavramlar toplumsal kimliğin oluşmasında önemli değerlerdir.

● Değerler, bireyin toplumsal rollerini seçmesinde ve gerçekleştirmesinde rehberlik eder. Bireyler rollerin gerekliliklerini öğrenmiş olur. ● Değerler, bireyler üzerinde toplumsal baskı uygulayarak toplumca onaylanmayan davranışları engeller ve yasaklanmış olan davranışların neler olduğunu bireye gösterir. hh Toplumsal değişme sonucu bazı değerler işlevlerini yitirir. Ancak bazı özellikler daha hızlı değişirken bazıları daha yavaş değişir. hh Değerler uzun bir süre içinde içselleştirilmiş, davranışa dönüştürülmüş ve giderek örfler, âdetler somutlaşmıştır. Başka bir deyişle, değerler toplumda kökleşmiş durumdadır.

Aile kurumu Türk toplumunda önemli bir değerdir.


7

BİREY VE TOPLUM

2. Toplumsal Normlar

● Her toplumun kendi yapısına özgü normları vardır.

hh Toplumda bireylerin nasıl davranmaları gerektiğini düzenleyen ve yaptırım gücü olan kurallar sistemine "norm" denir.

● Toplumsal normlar, bireyler arası ilişkilerin kurulmasında önemli bir etkiye sahiptir. Her birey, girdiği herhangi bir gruptaki bireylerle ilişkisinde bu normlara göre davranır.

hh Normlar hukuk kuralları gibi yazılı ya da gelenek, görenek ve örf - âdetler gibi yazısız olabilir.

hh Toplumsal normlar genel olarak ikiye ayrılır:

a. Yazılı ya da resmi normlar hh Toplumsal değerler, toplumsal normlar aracılığıyla somut bir nitelik kazanır. Değerler toplumsal normlara göre daha genel ve kapsayıcı bir özelliğe sahiptir. Normlar ise bu genel ilkelerin özel olaylara uygulanışıdır. hh Toplumun bireylerden beklediği birtakım davranışlar vardır. Her birey, istenilen bu davranışlara uygun davranmaya zorlanır. İstenilen davranışlara uymayanlar cezalandırılır. hh Örneğin; yalan söyleyen toplumca dışlanır, hırsızlık yapana hapis cezası verilir.

hh Bireylerin herhangi bir kurala aykırı davranmaları sonucunda onlar üzerinde zorlayıcı etkiye sahip olan cezalar bütününe "yaptırım" (dayatma) adı verilir. hh Bir toplumsal değer norm hâline dönüştürülerek somutlaşır ve yaptırım gücü artar. hh Örneğin; bağımsızlık değerdir, buna aykırı davrananlar cezalandırılır. Yani bir toplumsal değer olan bağımsızlık, norm hâline dönüştürülerek yaptırımı güçlendirilir.

hh Yaptırım gücünü, devletin kullandığı yasaları ve hukuk kurallarını dile getirir. hh Toplum üyeleri bu kurallara uymak zorundadır. Uymazlarsa yaptırım ile karşılaşırlar. hh Örneğin; kamu hizmetlerinden yoksun bırakma, para ya da hapis cezası gibi.

b. Yazısız ya da resmi olmayan normlar hh Bu tür normların yaptırımı daha çok ayıplama, kınama biçiminde ortaya çıkar. hh Örf, âdet, gelenek ve görenekler yazısız normlardır. hh Bu kuralların her birinin yaptırımı farklı özellikler taşır. hh "Görenekler", tekrarlanmalarla oluşan ve yaptırım gücü oldukça zayıf tutum ve davranışlardır. hh Örneğin; sakal, bıyık bırakmak, tespih çekmek gibi.

hh "Âdetler", geleneklerin yaygınlaşması ve kalıcı alışkanlıklara dönüşmesi ile oluşur. hh Toplumsal normların temel özellikleri şunlardır: ● Normlar yaptırımlar aracılığıyla bireylerin davranışlarını biçimlendirilir. ● Sürekli olarak tekrarlanan normlar, bir müddet sonra alışkanlığa dönüşür. ● Herhangi bir norm, toplumun gereksinimlerini karşılamıyorsa ortadan kalkar ve yerine toplum için daha uygun ve ihtiyaçları karşılayıcı normlar geçer.

8


hh Örneğin; evlenme törenleri, komşuluk ilişkileri, bayramlaşmak gibi.

hh "Gelenekler", adetlerin çok uzun süre kullanılması sonucu ortaya çıkar. Bunlar bir toplumu diğerlerinden ayıran en önemli özelliklerdendir. hh Örneğin, Türkiye'de yağlı güreş, İspanya'da boğa güreşi, İngiltere'de beş çayı gibi.

BİREY VE TOPLUM hh "Örfler", herhangi bir âdetin toplum tarafından daha fazla yüceltilmesi ile ortaya çıkar.

hh Toplumsal denetim mekanizmaları resmi ve resmi olmayan mekanizma olarak ikiye ayrılır.

hh Yaptırımı, bundan öncekilerle karşılaştırıldığında daha ağırdır, her görülme ya da gruptan dışlanmaya kadar varır.

hh Resmi mekanizmalar hukuki yaptırımlar(dayatma)dır. Ahlaki, dini ve törel yaptırımlar(dayatma) resmi olmayan yaptırım mekanizmalarıdır.

hh Örneğin; geleneksel toplumlarda yeni evlenenlerin baba evinde oturması, yakın akraba ile evlenme gibi.

Örnek 9:

hh Yazılı hukuk kurallarının yaptırımı diğer kurallara göre daha fazla olduğundan toplumsal kontrolü sağlamadaki etkileri daha fazladır. hh Toplumsal kontrol toplumsallaşma sürecinin bir uzantısıdır.

Durkheim'a göre her toplum uyumu sağlamak için dinî birtakım unsurları ön plana çıkarır. Dinler genellikle insanları kültürel normlara uymaya davet eder. Ayrıca din, siyasal sistemlerin iktidar sağlamak için kullandıkları unsurlardan biridir. Örneğin Orta Çağ'da krallar, "ilahi hak" ile yönettiklerini iddia ederek itaatin Tanrı'nın iradesine uymak şeklinde görünmesini sağlamıştır. Günümüzde de kimi toplumlarda siyasi liderlerin dine vurgu yaparak kendi eylemlerinin doğru ve adil olduğu imasında bulunduğu görülmektedir.

hh Toplumsallaşma, bireyin davranış kalıplarına uymasını sağlayan ve bunu sürekli kılan bir süreçtir. Böylece toplumda düzenlilik ve uyum sağlanmaya çalışılır. hh Genel olarak birincil gruplarda (aile, arkadaş, köy vb.) bireyler toplumsal kontrole kendiliğinden ve resmi olmayan bir biçimde boyun eğerler. hh İkincil gruplarda (devlet, dernek vb.) ise kontrol resmi ve biçimseldir.

Bu parçada dinin hangi işlevine vurgu yapılmaktadır?

hh Toplumsal değerler ve normlar toplumsal kontrolü sağlayan temel araçlardır.

A) Toplumsal dayanışmayı artırma

hhD. TOPLUMSAL SAPMA, HAK VE SORUMLULUK

B) Toplumsal kontrolü sağlama C) Bireyin yaşamına anlam katma

1. Toplumsal Sapma

D) Toplumsal iş bölümünü geliştirme E) Kültürel normları taşıma Durkheim'a göre dinin işlevlerinden biri dini kurallarla toplumsal kontrolü sağlamaktır. Cevap: B

3. Toplumsal Kontrol hh Bir toplumun ya da toplumsal grubun kendi varlık ve işleyişini sürdürebilmek amacıyla üyelerinin davranışları üzerindeki sınırlandırmalara "toplumsal kontrol" adı verilir. hh Toplumsal kontrolün amacı, toplumsal değerlerin benimsetilmesini ve toplumsal normların uygulanıp uygulanmadığını denetlemektir.

hh Bir topluma ya da toplumsal gruba ait değer ve normların, bireylerin herhangi bir davranışı ile ihlal edilmesi "toplumsal sapma" olarak adlandırılır. hh Sapma davranışı, genel olarak alışılmış olan davranışlara uymayan davranışlardır.

hh Herhangi bir olgu ya da olay o toplumda genel kabul görmüş ise o olay ve olgu normaldir. Üzerinde uzlaşılmış normlara uygun davranışlar, toplum tarafından kabul edilir ve norm sayılır. hh Anormal davranış ise toplumda genel kabul görmüş normlara aykırı ve onlara uyum göstermeyen davranışlardır.

hh Toplumsal uyum, toplumsal kontrol aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu nedenle her grup ve kurum kendi amaçlarına ve normlarına uygun olarak bireyler üzerinde bir kontrol sağlar.

hh Örneğin; bir erkeğin eşini dövmesi davranışının anormal olarak görülmesi için erkeğin eşine şiddet uygulamaması düşüncesi genel kabul görmüş olmalıdır.


9

BİREY VE TOPLUM hh Sosyolojik açıdan, toplumdaki normal kişiler, toplumun ortak değerlerini ve normlarını paylaşan kişilerdir. Bu örüntülerden ayrılanlar sapkın olarak adlandırılırlar.

hh Olumsuz sapma davranışının değişik nedenleri vardır. ● Olumsuz sapma davranışının bir nedeni, bireyde biyolojik ve psikolojik uyumsuzluğun olmasıdır. hh Örneğin; zekâ düzeyi düşük bireyler ile psikolojik rahatsızlıkları olan nevrotikler olumsuz sapmalara neden olabilirler.

● Birtakım ekonomik ve siyasal nedenler sapma davranışlarına yol açabilir. Grafitti bir toplumsal sapma mıdır? hh Herhangi bir davranış üzerinde toplumca genel kabul görülen bir uzlaşma olmayabilir. Üzerinde uzlaşmanın olmadığı bir davranış olumlu sapmalara neden olabilir. hh Toplumsal sapma olumlu ve olumsuz olmak üzere ikiye ayılır:

a. Olumlu sapma hh "Olumlu sapma", toplumun istediği biçimde ve ideal davranışlar yönünde gerçekleşen bir sapmadır.

hh Örneğin; işsizliğin arttığı bir toplumda bireyler şiddete, alkolizme, hırsızlığa, dolandırıcılığa yönelebilirler.

● Hızlı toplumsal değişmelerin yaşandığı dönemlerde sapma davranışlarında artışlar görülebilir. hh Örneğin; savaş, devrim, iç çatışma ve ekonomik bunalım dönemlerinde toplumsal sapma artar.

hh Olumlu yönde sapma gösteren birey, toplumun yücelttiği davranış biçimlerine yönelmiş ve alışılagelen düşünce biçimlerini yukarı çekmiştir. hh Böylece bir kişi kahramanlıkta ün ya da prestijle (saygınlık) ödüllendirilir. hh Olumlu sapmalar toplumda birtakım gelişme ve ilerlemelere neden olabilir. Çünkü olumlu sapmalar toplum tarafından beğenilen ve istenilen davranışlardır.

Dış görünüm toplumsal sapma mıdır?

hh "Olumsuz sapma", toplumca onaylanmayan yönde gelişen sapmadır. hh Olumsuz sapmalar toplumun diğer bireyleri tarafından hoş karşılanmadığı için cezalandırılır. hh Örneğin; rüşvet, cinayet, hırsızlık, tecavüz gibi davranışlar normların açıkça çiğnenmesi olduğu için onaylanmaz ve yaptırım uygulanır.

hh Sapma davranışları her toplumda görülmesine rağmen, bunun derecesi toplumdan topluma farklılık gösterir. Bu farklılıkları ortaya çıkaran temel etken toplumsallaşma sürecidir. hh Bu süreçte, bireyin topluma uyum sağlayabilmesi için gerekli olan davranışlar öğretilir. hh Özellikle toplumsallaşma mekanizması gelişmiş toplumlarda sapma davranışı gösterme eğilimi azalır. Çünkü toplumsallaşma bireye, içinde yer aldığı toplumun değer ve normlarını kazandırarak toplumla bütünleşmesini sağlar.

Öğretmen Sorusu

b. Olumsuz sapma

Toplumsal sapmaları önlemenin en etkili yolu nedir?

Başarılı bir sosyalleştirmeyi gerçekleştirmek

10


BİREY VE TOPLUM hh Toplumsallaşma süreci iyi örgütlenmiş toplumlarda bütünleşme sağlıklı gerçekleşir. hh Toplumsallaşma ortamlarının gelişmesi demek, toplumun ve bireyin sağlıklı toplumsallaşabilmesi için gerekli olan grup ve kurumların geliştirilebilmiş olması demektir. hh Toplumsallaşma sonucu oluşan toplumsal kimlik ne kadar güçlü ise sapma davranışları da o oranda azalır. hh Öte yandan, aynı davranış bir toplumda sapma olarak adlandırılırken, başka bir toplumda normal bir davranış olarak görülebilir. hh Bu durumun temel nedeni, toplumların farklı kültürel özelliklere sahip olmasıdır.

hh Kentleşmenin sağlıksız oluşu, kentleşme sürecinde iç göçün belirleyici rolü, büyük kentlerin orta ve küçük kentlere göre artan kentsel nüfustan daha fazla pay alması, küreselleşmenin kentler üzerinde neden olduğu olumlu ve olumsuz etkiler gibi kentsel dinamiklerin, suç üzerinde kaçınılmaz etkileri bulunmaktadır. hh Kırsal yaşamda yeri olmayan uzmanlaşma, iş bölümü, kitlesel üretim ve tüketim, yoğun ulaşım ve iletişim gereksinimi kente özgü yeni davranış biçimlerini zorunlu kılar. hh Kentlileşmek, yalnızca bir kentte yaşamak değil, insanların davranışlarında, ilişkilerinde, değer yargılarında, yaşam biçimlerinde bir değişimi de anlatır.

hh "Kentleşme"; nüfus üzerinde toplumsal denetimin azalmasına, aile kavramının doğasında ve görevinde değişmeye, özellikle gençler üzerinde suç sayılabilecek davranışta artışa, toplumsal ve coğrafi hareketlilik sayesinde umutlar ve olanaklar arasında derin bir uçurumun ortaya çıkmasına neden olur. hh Kent, karmaşık, iş bölümüne dayalı ve gelişmiş bir toplum düzenini simgeler.

Bizim toplumumuzda bu şekilde gezebilir miyiz?

2. Kent ve Sapma

hh Kentin bu yapısı bir kişinin, diğer bir kişiyi yakından tanımasını zorlaştırır. hh Kentte kurulan ilişkilerin, niteliği kırsal kesimden farklı olarak şahsi olmayan, yüzeysel ve geçicidir.

hh Kent ve suç ilişkisi oldukça eskiye dayanır. Kalabalık ve heterojen nüfus yapısı, farklı kimliklerin varlığı, toplumsal denetimin zayıflığı, ekonomik ve mali kaynakların zenginliği kentleri suç işlemek için ideal alanlar hâline getirmektedir.

hh Bu ilişki biçimi toplumda kişiyi yalnızlığa, kayıtsızlığa ve güvensizliğe iter.

hh Ülkemiz açısından bakıldığında durum farklı değildir. Ülkemizde işlenen suçların önemli bir bölümü kentlerde işlenmektedir.

hh Saydığımız koşullar altında, rekabet ve resmi denetim mekanizmaları, daha eski dönemlerde, toplumu bir arada tutmada kendisine bel bağlanan dayanışmanın yerini almaktadır.

hh Kentlerin güvenlik sorunu kamuoyunu giderek daha çok meşgul etmektedir.

hh Özellikle Batı ülkelerinde suçun bu kadar yaygın olmasının altında yatan nedenler arasında; toplumsal iletişimin zayıflaması, toplumsal denetimin azalması vb. etkenlerin gösterilmesinin nedeni kentin kırdan farklı olan bu yapısıdır.

hh Kapkaç, gasp, cinsel taciz, cinayet gibi günlük yaşamda etkisi daha kolay hissedilen suçlardaki artış, toplumda tedirginliği artırmaktadır.

hh Kent bireye daha fazla özgürlük verir. Bu özgürlüğün temelinde ise toplumsal denetimin zayıflaması yatar.


11

BİREY VE TOPLUM hh Birey, bir yandan, diğer bireylerin ya da yakın bağlar kurduğu kümelerin duygusal denetiminden belli bir derecede kurtulabilme ya da özgürlüğe kavuşabilme şansı elde eder.

hh Bu evrede tüketim ile tüketen dışı kalan arasında önemli bir uçurum oluşmakta, kentsel bölüşüm sorununa dayalı şiddet eğilimleri ağırlık kazanmaktadır.

hh Diğer yandan kendini ifade edebilmeyi, moralini ve bütünleşmiş bir toplumda bir arada yaşamanın vereceği katılma duygusunu yitirir.

hh Özellikle kentsel değişimlerin hızlı yaşandığı, nüfus artışının sağlıksız ve yoğun olduğu kentlerde insanlar daha gergin bir yapıya sahiptir.

hh Kırsal topluluklarda var olan düzenin törelerce ve toplumca yakından denetlenmesi kentte olanaksızdır.

hh Kentlerde suç ile ilgili yapılan bir çalışmada, benzer kentler arasında nüfusun en hızlı arttığı yerleşim yerlerinde intihar, boşanma ve suç oranlarının daha yüksek olduğu görülmüştür.

hh Kırsal alanda yaşanan şiddeti önceden kestirmek olasıdır. Kırsal alanın insanı, törelerin insanıdır. Şiddet, törelerin titizlikle belirlediği eylemlerden birisidir. hh Ne zaman şiddet uygulanması gerektiği konusunda belirleyici olan töredir. hh Şiddet üzerinde törenin bir tekel oluşturmasına neden olan bu durum, toplumca denetlenebilen bir şiddeti beraberinde getirir. Oysa bu durum kentler için geçerli değildir. hh Kent, hem nüfusun yoğunluğu hem de bu nüfusun heterojen yapısı nedeniyle denetlenmesi çok daha zor bir alandır.

hh Köyden kente gelmiş olanlar için kent; köydeki dayanışmanın olmadığı, dışlandıkları toplumsal ve ekonomik kaygıların derinleştiği, bu anlamda, savunma güdüsünün en üst düzeyde hissedildiği, sapkın davranış biçimlerine açık bir ortamdır. hh Kentin suç üzerindeki etkisi yalnızca toplumsal denetimin zayıflamaları, geçim kaygısı, işsizlik, yüksek hizmet maliyetleri, ekonomik bunalımlar gibi sorunların varlığı, kişinin psikolojisinde olumsuz etkilere neden olmakta; bu durum, şiddet eğilimini ve suç oranını artırmaktadır. hh Kentte tüketimin özendirilmesi ve reklamların çekiciliği kişinin ruhsal dengesi üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.

Kentlerde suç oranı yüksek olmaktadır.

3. Hak ve Sorumluluk Dengesi hh Toplumsal hayatta her statüye bir başka statü karşılık gelmektedir; öğretmen - öğrenci, doktor - hasta, yönetici - çalışan gibi. hh Her statünün kendisine karşılık düşen statüye göre hak ve sorumlulukları vardır. hh Örneğin; bir işçinin işçi olmasından kaynaklanan hakları olduğu gibi bu hakları kullanırken de yerine getirdiği sorumlulukları vardır.

hh Bireyin statüsünden hakların ve sorumlulukların dengeli bir biçimde gerçekleşmesi toplumsal sorunların azalmasını sağlar.

hh Tüketim ve reklam, kişi üzerinde devamlı bir baskı oluşturmaktadır.

hh Bireyin toplumda bir statüsünün olması; rollerini gerçekleştirmesine bir dayanak olarak hakları ve sorumlulukları beraberinde getirir.

hh Belli bir nesneye sahip olma, belli bir yaşam biçimini sürdürme, mutluluğun, hatta belki de insan onurunun zorunlu koşulu hâline gelir.

hh Bireylerin sahip olduğu statülerin yanı sıra grup ve kuruluşlarında statülerinden, dolayısıyla hak ve sorumluluklarından söz edilebilir.

12


BİREY VE TOPLUM

Konu Testi - 1

1. Birçok hekim, birçok oto tamircisi vardır. Ancak bazıları iyi

4. Yaşadığım yörede, aralarında kan davası olan iki aile var-

hekim ya da iyi tamircidir. Buna bağlı olarak prestijleri aynı statüyü paylaşanlara göre daha fazladır. Daha çok müşterileri olur, daha çok para kazanırlar.

dı. Bu aileleri barıştırmak için beni hakem olarak seçtiler. Ben de aralarında kan davası olan ailelere ayrı ayrı giderek kavganın, küs olmanın geleneklerimize ve inançlarımıza aykırı olduğunu anlatarak sorunu çözmeye çalıştım.

Bu örnekteki kişilerin meslektaşlarına göre prestijlerinin fazla olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

Bunları söyleyen kişinin, toplumsal değerlerin hangi işlevinden yararlandığı söylenebilir?

A) Sahip oldukları statülerine toplumda verilen değerin yüksek olması

A) Bireyler üzerinde toplumsal baskılar uygulayarak onların davranışlarını kontrol etmesi

B) Çok geniş bir sosyal çevreye sahip olmaları

B) Bireylerin toplumsal rollerini seçmelerinde ve gerçekleştirmelerinde yol göstermesi

C) Statülerinin gerektirdiği rolleri en iyi şekilde yerine getirmeleri

C) Toplumsal ilişkileri geliştirerek çatışmaları önlemesi

D) Anahtar statülerini ön plana çıkarmaları

D) Bireylerin sosyalleşmesini ve topluma ait olduğunu hissettirmesi

E) Mesleki gelişimlerini önemsemeleri

E) Toplumun refah düzeyinin yükseltilmesinin sağlanması

2. Toplumsallaşma, bireyin davranış kalıplarına uymasını sağlayan ve bunu sürekli kılan bir süreçtir. Bireyler toplumsallaşma süreci ile toplumsal değerleri öğrenerek davranışa dönüştürürler. Çevre tarafından denetlenerek gerçekleştirilen toplumsallaşma ile toplumda düzenlilik ve uyum sağlanır.

Toplumsallaşma sürecinde çevre tarafından gerçekleştirilen denetim aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir?

vermek üzere oluşturduğu kural ve ölçüleri yürütebilmesine, bunlara uyulmaması durumunda yaptırımları uygulayabilmesine bağlıdır.

Parçadaki açıklamaya göre toplumun varlığını sürdürmesinde aşağıdakilerden hangisinin etkisinin daha fazla olduğu söylenebilir?

A) Toplumsal tabakalaşma

A) Toplumsal kontrol

B) Toplumsal kontrol

B) Toplumsal sapma

C) Toplumsal çözülme

C) Toplumsal statü

D) Toplumsal statü

D) Toplumsal dayanışma

E) Toplumsal ilişki

E) Toplumsal değerler

3. Birincil ilişkiler, yazılı kurallara dayanmayan, daha çok duygu ve samimiyetin geçerli olduğu ilişkilerdir.

5. Toplumun varlığı ve sürekliliği kendi kendisine bir düzen

6. Sosyalleşme, bireyin diğer bireylerle karşılıklı etkileşimi sonucunda belli bir toplumun "yaşama", duyma", ve düşünme" biçimlerini kazanması ve içselleştirmesi sürecidir.

Buna göre;

I. Aile üyeleri

II. Müşteri ile banka memuru

III. Komşular

IV. Devlet kurumunda çalışanlar

arasındaki ilişkilerden hangileri birincil ilişki değildir? A) I ve II D) II ve III

B) I ve III


Bu tanımlamadan sosyalleşmeyle ilgili;

I. Toplumsal ilişkiler sonucunda oluşur.

II. Öğrenme ve benimseme sürecidir.

III. Çevreden bağımsız olarak gerçekleşir.

yargılarından hangilerine ulaşılabilir? A) I ve III D) I ve II

B) Yalnız I

C) Yalnız II

E) II ve III LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

BİREY VE TOPLUM

Konu Testi - 1

7. Sosyalleşme sürecinde birey kişiliğini oluşturur. Birey yeteri kadar sosyalleşemeyip topluma uyum sağlayamazsa toplumsal kontrol kendini farklı biçimlerde hissettirmeye başlar. Uyum sağlayıcı davranışlar pekiştirilirken uyumsuz davranışlar cezalandırılır. Örneğin madalya alınması resmi bir ödül, işlenen suçun mahkemelerce cezalandırılması resmi bir cezadır.

10. Bir toplumda,

• Sürücülerin trafik kurallarına uyması

• İş adamlarının çalışanlarının sigortalarını yapmamaları

• Hırsızlık olaylarında artış görülmesi

gibi davranışların yaygın olması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?


A) Toplumsal normların toplumsal değerlerden beslenmesiyle

A) Normlar zamanla değişebilir.

B) Toplumsal kontrol için birtakım yaptırımların uygulanmasıyla

B) Her toplumda sosyal sapmalar görülür.

C) İşlevini yitiren normların zamanla ortadan kalkmasıyla

C) Toplumsal kontrol farklı yaptırımlarla sosyal düzenin sürekliliğini sağlar.

D) Toplumsal kurallardan sapmaların olmasıyla E) Toplumsal rollerin sosyalleşme sürecinde öğrenilmesiyle

D) Toplumsal normlar düzenin sağlanmasında resmi normlardan daha etkilidir. E) Birincil gruplarda toplumsal düzen kolay sağlanır.

8. Toplumsal saygınlık toplumdan topluma değişmekle birlikte; insanın soyu, gelir düzeyi, eğitim derecesi, dini, bireysel özellikleri etkili olmaktadır. Bu nedenle aynı okulda görev yapan iki öğretmenin toplumsal saygınlığı değişik olabilmektedir.

sından suç, ahlak kuralları açısından kötü ve ayıptır.

A) Toplumsal normlarla resmi normların çatışabileceği B) Kötü davranışlara verilecek cezaların suçla orantılı olması gerektiği

Buna göre toplumsal saygınlıkta önemli olan aşağıdakilerden hangisidir?

C) Toplumsal ve resmi normlar bireyi belli şekillerde davranmaya zorladığı

A) Bireyin aynı anda birçok statüye sahip olması

D) Toplumsal ve resmi normların birbirleriyle uyumlu olduğu

B) Bireyin toplumsal değerlere önem vermesi C) Bireyin toplumsal statüsü

E) Kurallara uymayan bireylerin toplum ve devlet tarafından cezalandırıldığı

D) Bireyin normlara uyma özelliği E) Bireyin rollerine bağlı olan kişisel özellikleri

9. Her statü sahibi statüsüne özgü rollere sahiptir. Kocanın rolü eşinden, çırağın rolü ustasınınkinden farklıdır. Koca, herkes tarafından kınanan davranışlarda bulunacak olursa aile birliği devam etmez. Aynı durum çırak için de söz konusudur. Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisidir?

12. Tümüyle tarıma dayalı geçinen toplumlarda toplumsal yardımlaşma yok denecek azdır. Ama topluluk farklılaşmaya başlayıp köylü, tüccar, dokumacı, zanaatkâr gibi farklı meslek ve zümreler belirmeye başlayınca toplumsal yardımlaşma oranı yükselir.


A) Grubun varlığını devam ettirmesi, üyelerin rollerini yerine getirmesine bağlıdır.

A) Toplumsal iş bölümünün gelişmemiş toplumlarda görülmesi

B) Her gruptaki insan o grubun değer yargılarını benimser.

B) Toplumsal dayanışma ile iş bölümü arasında ilişki bulunması

C) Her rolün önem derecesi birbirinden farklıdır.

C) Statü ve rol arasında ilişki olması

D) Bireyin grup normlarına uyması küçük yaştan itibaren sosyalleşmesi ile gerçekleşir.

D) Toplumsal ilişkilerin samimi olup olmaması E) Toplumsal yapının değerlerden oluşması 4. C

5. A

6. D

7. C

8. E

9. A

10. D

11. D

12. B


3. E

14

2. B

E) Bazı statüler kazanılmış bazıları ise verilmiştir.

1. C

Bu söz ile aşağıdakilerden hangisi vurgulanmaktadır?

Cevaplar

11. Hırsızlık din kuralları açısından günah, hukuk kuralları açı-

BİREY VE TOPLUM

Konu Testi - 2

1.

I. İlişkiler yüzyüzedir.

II. "Ben" duygusu egemendir.

III. İnsanlararası ilişkileri örf, âdet ve gelenekler belirler.

IV. Bireysel çıkarlar önemlidir.

V. İlişkiler yazılı kurallarla düzenlenir.

Bu özelliklerden hangileri birincil ilişkilerde görülür? A) I ve II

B) I ve III

D) III ve IV

4. Aynı işi yapan iki kişiden biri, işini diğerinden daha iyi yaptığı için toplum tarafından daha çok sevilirse, elde ettiği saygınlığa "toplumsal prestij" denir.

Bu açıklamadan, toplumsal prestij ile ilgili aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir? A) Yüksek statünün prestiji de yüksektir. B) Prestijin oluşmasında bireysel çaba etkili değildir.

C) II ve IV

C) Prestijin belirleyicisi, bireyin rolünü oynama biçimidir.

E) III ve V

D) Statü değişir ancak prestij değişmez. E) Prestij kazanıldıktan sonra değişikliğe uğramaz.

2. Toplum içindeki insan davranışlarının gelişi güzel meydana gelmediklerini, bir düzen içinde oluştuklarını söyleyebiliriz. Örneğin; bir hastanedeki doktor, hemşire, hasta arasında gelişen etkileşimler belirli kural ve beklentilere göre şekillenir.

5. Toplumda yaşayan bireylerin genel olarak uydukları ahlaki inançlar toplumsal değerlerin içinde değerlendirilir. Bu değerler adam öldürmenin, hırsızlık yapmanın kötü olduğuna; başkalarına karşı saygılı ve hoşgörülü olmanın iyi olduğuna inanmamızı ve bunlara uygun davranışlar sergilememizi sağlarlar. Bu şekilde toplum hayatının sorunsuz biçimde sürmesi sağlanmış olur.

Bu örnekteki davranışların şekillenmesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanamaz? A) Yabancılaşma B) Toplumsal statü ve roller

Bu açıklamada toplumsal değerlerin hangi yönü vurgulanmaktadır?

C) Toplumsal dayanışma

A) Toplumsal rolleri belirlemeleri

D) Toplumsal düzen

B) Toplumsal kültürü oluşturmaları

E) Toplumsal normlar

C) Toplumsal ilişkilerden kaynaklanmaları

D) Toplumdan topluma değişmeleri E) Toplumsal düzenin sürmesini sağlamaları

3. Bireylerin sahip olduğu roller ile davranış biçimleri arasında güçlü bir bağ vardır. Her birey rolünün gerektirdiği biçimde davranır.

Buna göre, bireyin yerine getirdiği roller arasında uyumsuzluk olması aşağıdakilerden hangisine yol açar?

6. Toplum yaşamanın bir düzen içinde akıp gitmesinde toplumsal kontrol mekanizmaları etkilidir.

Aşağıdakilerden hangisinin toplumsal kontrolü sağlamada etkisi bulunmamaktadır?

A) Rol pekişmesine

A) Toplumsal sapma

B) Toplumsal dayanışmaya

B) Hukuk kuralları

C) Toplumsal kontrole

C) Toplumsal değerler

D) Rol çatışmasına

D) Toplumsal normlar

E) Toplumsal sapmaya

E) Ahlak kuralları LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

BİREY VE TOPLUM

Konu Testi - 2

7. Bir toplumda bulunan insanların farklı dinlere geçişini ya-

10. Hiçbir insan istediği milliyeti, ırkını, rengini seçemez, iste-

saklayan yazılı bir kanun yoktur. Ancak bir kişinin din değiştirmesi, geleneksel değerlere aykırı sayılabilmekte ve bu yüzden de hiçbir kişi, din değiştirmeyi göze alamamaktadır. Çünkü içinde yaşadığı toplum o kişinin o toplumda yaşamasını imkânsızlaştırabilir.

diği ailede dünyaya gelemez. Kadın ya da erkek olmak da seçilmemiştir. Ancak uygun bir eğitimle doktor, mimar, yönetici olunabilir.


Bu parçaya dayanılarak statülerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Toplumdan topluma farklılık gösterdiği

A) Toplumsal düzenin hukuk kurallarıyla sağlanmasıyla

B) Bazı statülerin saygınlığının daha yüksek olduğu

B) Toplumsal kuralların bireye baskı yapmasıyla

C) Aynı toplumda zaman içinde değiştiği

C) Toplumsal sapmaların alışkanlık hâline dönüşebileceğiyle

D) Toplumun beklentileriyle uyuştuğu E) Bazılarının doğuştan geldiği, bazılarının sonradan kazanıldığı

D) Toplumsal normların aralarında önem derecesinin bulunduğuyla E) Toplumsal yapının uzun bir süreçte oluşmasıyla

8. Bazı toplumlarda soylu aileler zenginliklerini kaybettikten sonra da saygı görürler. Bazı durumlarda da yeni zenginler bekledikleri saygıyı göremezler. Bu parçada dile getirilen görüş aşağıdakilerden hangisidir?

ri sosyal yapıya katılmaya çağırır ve insanların kendilerini milli varlığın bir parçası olarak görmelerini sağlar.

Bu parçada sözü edilen örnekler aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

A) Gelir düzeyi prestijin tek ölçütü olarak görülmemelidir.

A) Toplumsal sapma

B) Zengin insanların hak etmeseler bile prestijleri yüksektir.

B) Toplumsal kontrol C) Toplumsal değer

C) Saygınlık rollerin oynanması ile mümkündür.

D) Toplumsal statü

D) Eğitim düzeyi arttıkça bireyin prestiji de artar.

E) Toplumsal rol

E) Saygın statüler sonradan kazanılabilir.

II. Babalık bir statü; babanın çocuklarının geçimini sağlaması roldür.

Bu iki örneğe dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

ve ölüm törenlerine, felaketlere ve düşmanlara karşı korunma amaçlarına varıncaya kadar, hatta doğa üstüne, toplumsal denetime uymak konularında bile geniş kapsamlı kurallar vardır.

A) Bireylerin statüleri değişmez fakat rolleri değişir.

Bu parçada sözü edilen kurallar aşağıdakilerden hangisini sağlamaya yöneliktir? A) Toplumsal denetimi

B) Statüler doğuştan gelir, roller sonradan kazanılır.

B) Toplumsal statüyü

C) Statüler bireyler tarafından edinilir, roller toplum tarafından verilir.

C) Toplumsal değişmeyi

D) Rol, kişinin statüsü ile ilgili davranışlarıdır.

D) Toplumsal birlikteliği

E) Rollerin sayısı sınırlı, statülerin sayısı sınırsızdır.

E) Toplumsal hareketliliği

4. C

5. E

6. A

7. B

8. A

9. D

10. E

11. C

12. A


3. D

16

2. A

12. Her toplumda çocuk doğurma ve yetiştirmekten evlenme

1. B

I. Doktorluk bir statü; doktorun, hastasını muayene etmesi roldür.

9.

Cevaplar

11. Milli bayramlar, ulusal marş, bayrak gibi semboller bireyle-

LYS // SOSYOLOJİ TOPLUMSAL YAPI

FÖY NO

10

hhA. TOPLUMSAL YAPI

hh Zaman zaman toplumsal yapının fiziki yanı, toplumun örgütlenme biçimi üzerinde etkili olur.

1. Toplumsal Yapı ve Unsurları

hh Örneğin; dağlık bölgelerde dağınık köy tipi, düz ovalarda toplu köy tipi özellikleri görülür.

hh Yapı, bir düzenin ya da bir bütünün parçaları arasındaki bağlar ve karşılıklı ilişkiler biçiminde tanımlanabilir. Bu bağ ve ilişkiler, o bütünün parçalarının dengeli ve uyumlu olmasını sağlar. hh Bir binanın yapısında ya da bir futbol takımında olduğu gibi o yapının içinde olan ögeler birbirleriyle karşılıklı ilişki içindedir. ve birbirlerini sürekli olarak etkilerler. hh Örneğin; bir futbol takımında, kötü oynayan bir oyuncu tüm takımı etkiler. hh Toplumsal yapı; bir toplumdaki grupları, kurumları, örgütleri ve bireyler arasındaki ilişkileri dile getirir. hh Karşılıklı ilişkiler grupların, gruplar ise kurumların oluşumunu sağlar.

hh Sosyolojik açıdan bunun önemi şudur: Her iki köy tipinde de bireyler arası ilişkiler, köydeki küçük gruplar, köylülerin ekonomik faaliyetleri önemli farklılıklar gösterir. hh Üzerinde yaşanılan coğrafi bölgenin özelliklerinden dolayı, ekonomik etkinlikler de değişir. hh Örneğin; Karadeniz Bölgesinde balıkçılık, Doğu Anadolu Bölgesinde hayvancılık gelişmiştir.

hh Bir bölgedeki ekonomik etkinlikler o bölgenin toplumsal yapısı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Hatta ekonomik uğraşılar diğer kurumlar üzerinde belirleyicidir.

a. Toplumsal Yapı ve Nüfus İlişkisi hh "Toplumsal yapı", bir toplumu oluşturan nüfus ve yerleşim tarzıyla şekillenen toplumsal gruplardan ve toplumsal kurumlardan oluşan, içinde toplumsal ilişkilerin yaşandığı bir örüntüdür. hh Toplumsal yapının biri fiziksel, diğeri kültürel olmak üzere iki tür ögesi vardır. Toplumsal Yapı

hh Toplumun demografik(nüfus) özellikleri, toplumsal yapı ve ilişki biçimlerinin belirlenmesinde etkilidir. hh Nüfusu az olan yerleşim yerlerinde daha sıcak, samimi ve yüz yüze ilişkiler görülürken fazla nüfusa sahip yerleşim yerlerinde ilişkiler, daha resmidir. hh Genç nüfusun çoğunlukla olduğu bir toplumsal yapıda tüketici bireylerin, işsizlerin ve eğitimden en yüksek düzeyde yararlanmanın daha fazla olmasına neden olmaktadır.

Fiziksel Yapı

Kültürel Yapı

b. Toplumsal Yapı ve Tabakalaşma İlişkisi

(Köy - kent nüfusu, yerleşim yerlerinin coğrafi özellikleri)

(Sosyal ilişkiler, statüler, roller, değerler, normlar ve kurumlar)

hh Toplumsal yapı, farklı toplumsal tabakaların bir arada bulunduğu bir bütündür.


1

TOPLUMSAL YAPI hh Tabakaların oluşumunda toplumsal yapının ekonomik, eğitimsel, dinsel vb. özellikleri etkilidir. hh Bu anlamda toplumsal yapının sahip olduğu özellikler toplumdaki tabakalaşma biçimini etkiler. hh Aynı zamanda, meydana gelen tabakalaşma biçimi de toplumsal yapıyı etkileyen bir niteliğe sahiptir.

c. Toplumsal Yapı ve Değişme İlişkisi hh Her toplumun kendine özgü bir yapısı vardır. Bu yapı içerisinde bütün kurumlar ve örgütlenmeler uyumlu bir değişim gösterir. hh Bazı kurum ve gruplar üzerilerine aldıkları işlevleri yerine getiremez duruma gelirse toplumsal uyum bozulur. hh Toplumsal uyumu bozan kurumlar yerine uyum sağlayıcı ve toplumun ihtiyaç duyduğu yeni kurumlar ortaya çıkacaktır. Buna "toplumsal değişme" adı verilir.

d. Toplumsal Yapı ve Toplumsal Sistem İlişkisi hh Amerikalı sosyolog Talcot Parsons toplumu açıklamak için toplumsal sistem kavramını kullanmıştır. hh Toplumsal sistem, bireylerin etkileşimleri sonucu ortaya çıkar. Toplumsal sistemi oluşturan parçalar arasında işlevsel bir ilişki vardır. hh Örneğin; eğitim sistemi ekonomik sisteme nitelikli işgücü sağladığından ekonomik sistemi eğitim sistemine gereksinim duyar. hh Okullar kendilerine öğrenci sağlayan kaynak olması nedeniyle aileye gereksinim duyar.

hh Toplumda bulunan her kurum, üzerine almış olduğu görevi yerine getirirken aynı zamanda da diğer kurumla ile de işlevsel olarak sıkı bir bağlantı kurar. Her kurum bir diğerine ihtiyaç duyar.

hh Maddi ve manevi kültürel özelliklerin bir arada bulunduğu toplum içerisinde maddi yapıda olan bir değişiklik manevi yapıyı da etkiler ve değiştirir. hh "Maddi kültür" özellikleri binalar, üretim araçları ve teknolojiyi, "manevi kültür" özellikleri de gelenek, görenek, ahlak ve hukuk vb. bütün kuralları ifade eder. hh Örneğin en son teknoloji ile üretilmiş bir arabayı kullanan bireyin şalvar, at arabası kullanan bireyin de takım elbise giymesini bekleyemeyiz.

Her kurum bir diğerine ihtiyaç duyar.

2. Toplumsal Yapı ve Toplumsal Gruplar hh Toplumsal yapı birbirinden farklı özelliklere sahip köy, kent, metropol, millet vb. gruplardan oluşur.

a. Köy Öncesi Dönem

hh Bir toplumda kullanılan teknoloji hızla değişse bile, bu değişimin gelenek, görenek ve normlara yansıması çok daha yavaş gerçekleşir. hh Örneğin; bazen maddi kültür unsurları hızla değiştiği halde manevi kültür unsurları daha yavaş değiştiği için araba kullanan bireyin trafik kurallarına uymadığını görmemiz olasıdır.

2


hh Biyolojik varlığını sürdürmek zorunda olan insan, kendini diğer varlıklardan korumak ve temel ihtiyaçlarını sağlamak için gruplar hâlinde yaşamaktaydı. hh Üretmeden, doğadan topladığı ürünleri tüketerek varlığını sürdürüyordu. hh "Yerleşim birimi" olarak doğal gereksinimlerini sağlamak için zorunlu olarak tatlı su kaynaklarını ve dere boylarını seçmişlerdir.

TOPLUMSAL YAPI hh "İş bölümü" yaparken kadınlar bitkisel ürünleri toplamakla, erkekler avcılıkla uğraşıyorlardı.

hh Köyde akrabalığa dayalı, samimi ilişkiler, geleneksel değerler etkindir. Bu nedenle birincil ilişkiler söz konusudur.

hh "Üretim araçları" son derece basit ve azdı, ortaklaşa çalışılıyor ve ortaklaşa harcıyorlardı ve bu ortaklık ortak mülkiyeti gerektiriyordu. "Ekonomi" ortak olmaya dayanıyordu.

d. Köyde Toplumsal Değişme

hh "Siyasal yapı" akrabalık bağına dayalı bir yönetim biçimi şeklindeydi. Karmaşık bir siyasal yönetim anlayışı yoktu. hh "Aile yapısı" olarak bugünkü anlamıyla bir aile yapısında söz edilemez.

hh Artan tarımsal ürünlerle birlikte gelişme gösteren merkezi yerleşim yerleri, köyden kasabaya ve daha sonra kentlere dönüşmüşlerdir. hh Dünyada, köy toplumsal yapılarındaki büyük değişmeler İngiltere'de başlayan ve tüm dünyaya yayılan Sanayi Devrimi'yle gerçekleşmiştir.

hh "İnanç yapısı" olarak insanlar hemen hemen korktukları her şeye tapınmışlardı.

b. Toprağa Yerleşme hh Toprağa yerleşme özellikle tarımsal faaliyetin başlamasıyla ortaya çıkmıştır. hh Toprağa yerleşmenin nedenleri kısaca şöyle belirtilebilir: ● Toplayıcılık ve avcılık faaliyeti alanlarının azalması ● Nüfus sayısı ve yoğunluğu arttığı için göç etmenin zorlaşması

hh Köy toplumsal yapısındaki değişmelerin temel unsurlarını şu şekilde sıralayabiliriz: ● Teknolojik gelişme ve üretim biçimindeki değişme: Tüketim için üretim yapan geleneksel tarım yerine, pazar için üretim yapan makineli tarıma geçiş. ● Toprak-nüfus dengesinin bozulması: Nüfus artışına paralel olarak toprağın miras yoluyla parçalanması ve toprağın veriminin ailenin geçimini sağlayamaması. Köy Toplumsal Yapısındaki Değişim

● Hayvanların evcilleştirilmesi ve bitkilerin yetiştirilmesi ● Üretim araç ve gereçlerinin geliştirilmesi sonucu avcılık ve toplayıcılık faaliyetlerinde üretim fazlasının elde edilmesi hh Bu gelişmeler ortak mülkiyet yerine, özel mülkiyetin gelişmesine neden olmuştur. hh Üretilen ürünün artması ve insanların bütün günlerini üretim faaliyeti için harcamalarına gerek kalmaması, sanat, eğitim ve zanaat alanlarına yönelmelerine neden olmuştur.

c. Köy hh Toprağa yerleşme ile birlikte, bugünkü biçimiyle olmasa bile ilk köy toplulukları oluşmaya başlamıştır.

Öğretmen Sorusu

hh "Köy" halkının çoğunluğunun tarımsal etkinliklerde bulunduğu, ekonomik, toplumsal ve siyasal imkânlardan yeterli oranda yararlanılmadığı ve geleneksel ilişkilerin egemen olduğu yerleşim birimidir.

Geleneksel Köy Yapısı

Günümüzde Köy Yapısı

Ataerkil aile

Büyük aile

Tüketim için üretim

Pazar için üretim

Hayvan ve insan gücüne Teknolojik araçlara dayalı üretim dayalı üretim Gelenek ve göreneklerin Gelenek ve göreneklerin etkili olması ile birlikte yaetkili olması zılı yasalar belirleyicidir. Aile reisinin egemenliğin Şirketleşmiş çiftliklerde de üretim yapan köylü üretim yapan tarım işçisi

e. Kent hh Günümüzdeki anlamıyla ilk kentlerin ortaya çıkışı, 18. yüzyılda Sanayi Devrimi ile olmuştur.

Köylerde toplumsal değişimin kentlere göre daha yavaş olmasının temel nedeni nedir?

Köylerde geleneklere bağlılığın olması LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

3

TOPLUMSAL YAPI hh Makineye dayalı üretimin yapılması ile geleneksel kent yapıları ortadan kalktı. hh Fabrikalar yakınında kurulan ve kente göç eden insanların oluşturduğu sanayi kentleri doğdu. hh "Kent", tarım dışı etkinliklerin (sanayi, ticaret vb.), örgütlenmenin ve uzmanlaşmanın fazlaca olduğu, büyük bir nüfus kitlesinin barındığı, ikincil ilişkilerin yoğun olarak yaşandığı, karmaşık, farklılaşmış ve örgütlü yerleşim birimidir.

Örnek 1: Bir futbol takımı, ortak amaç ve idealleri paylaşan, aynı kurallara uyan ve davranışları eş güdümlü olan oyunculardan meydana gelir. Takım sadece aynı formayı giymiş on bir insan demek değildir. Her oyuncunun bir görevi vardır. Hepsi birden topa yönelmez ya da gol atmaya çalışmaz. Her oyuncu, başına buyruk hareket ederse ortaya birtakım çıkmaz. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir? A) Ortak amaçlar grubun sürekliliğini sağlar. B) Toplumsal ilişki türü grup türünü belirler. C) Grup, bireylerin toplamından farklı bir bütündür. D) Bireylerin anahtar statüleri gruptaki rollerini belirler.

f. Kent Toplumsal Grubunun Özellikleri

E) Bireyin, amacına ulaşma isteği gruba bağını güçlendirir.

hh Çeşitli ekonomik, siyasal ve sosyal işlevleri gerçekleştiren birçok resmi ya da resmi olmayan ilişkilerin yaşandığı kentlerde ikincil ilişkiler öne çıkmaktadır.

Toplumsal gruplar tek tek bireylerden oluşur fakat tek tek bireylerin toplamından fazla ve farklı bir topluluktur.

hh Kentte yaşayan birey yalnızca aile, akraba, arkadaş gibi sınırlı birincil gruplar içinde yer almaz.

g. Kent Toplumsal Yapısı

hh Bireyler birincil ilişkileri farklı farklı ortamlarda da geliştirmeye çalışır. hh Örneğin; büyük kentlerde yaşayanlar, geldikleri köy ya da kasabadaki ilişkileri yaşatmaya çalışan, yardımlaşma ve dayanışmayı artırıcı köy ya da kasaba dernekleri kurmuşlardır.

hh Kentte yoğun iş bölümü, özel ve resmi birçok kuruluş ve örgütlerin varlığı ve işlerin yürütülmesi yazılı kurallar çerçevesinde, planlı bir şekilde gerçekleşmektedir. hh Kent yaşamında anlık ilişkiler olabilmektedir. Bu tür ilişkilerde, kişisel çıkarlar ön plandadır, duygusallık ve dayanışma genel olarak ikinci plandadır.

4


Cevap: C

hh Kentler ekonomik yaşam, nüfus yoğunluğu ve yapısı, toplumsal ilişki biçimi, toplumsal hareketlilik, iş bölümü, toplumsal kontrol ve toplumsal dayanışma açısından köylerde oldukça farklı bir yapı gösterir. hh Kentler, çeşitli etnik grupları, kültür ve meslek gruplarını, toplumsal sınıf ve tabakaları içine alan heterojen bir yapı gösterir.

hh Belirleyici olan ekonomik etkinlikler sanayi, ticaret ve hizmettir. hh Kent yaşamında her gün birçok insanla yüz yüze gelinmesine rağmen, çoğu zaman toplumsal ilişki kurulmaz.

TOPLUMSAL YAPI hh Bu yüzden toplumsal yoğın örneklerini kentlerde yoğun olarak görmek mümkündür. hh Toplumsal hareketlilik kentlerde daha yoğun olarak yaşanır. Sanatsal ve kültürel etkinliklerden kentte yaşayanlar daha fazla yararlanırlar. hh Karmaşık bir yapıda yaşamanın getirdiği birçok problemlerden dolayı, kent yaşamında toplumsal sapmalar da yoğun olarak görülür.

Örnek 2: Türkiye'de, büyük şehirlerin en büyük sorunlarından biri gecekondulaşmadır. Fakat bu sorun, kente yeni gelen göçmenlerin temel ihtiyaçlarını karşılayarak modern kent yaşamına dengeli bir geçiş yapmalarını sağlar. Bu göçmenler, gecekondu mahallelerinde köydeki geleneksel dayanışma ortamını sürdürme olanağı bulur ve kentin ilk olumsuz etkilerinden kısmen uzak kalırlar. Gecekondu, yasa dışı bir konu biçimi olmasına karşın Türkiye'ye özgü bir geçici kentleşme modeli sayılmaktadır. Böyle bir model, kırdan bütünüyle kopmadan zaman içerisinde kentle bütünleşme olanağı sağlayabilmektedir. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir?

hh Kentsel sorunlar, bireyin kalabalıklar içinde kendini yalnız hissetmesine neden olmuştur. hh Köy ve kent farklılaşmasını bir tablo ile gösterebiliriz:

A) Büyük kente göç edenlerin kır yaşamını sürdürmesi gecekondulaşmayı doğurur. B) Gecekondulaşma; geleneksellik ve modernlik unsurlarını bir arada barındırır. C) Gecekondular, kentleşmenin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.

Kent

Köy

Tarım ve hayvancı- Sanayi, ticaret ve hizme-

Ekonomi Nüfus

lığa dayalıdır. yo- Nüfus

te dayalıdır.

yoğunluğu Nüfus yoğunluğu fazla-

ğunluğu

azdır.

Toplumsal

Birincil ilişkiler hâ- İkincil ilişkiler hâkimdir.

ilişki biçimi

kimdir.

dır.

Nüfus yapısı Homojendir. Toplumsal hareketlilik

Heterojendir.

Statü değiştirme ol- Statü değiştirme çok sık dukça sınırlıdır. Cinsiyete

görülür.

daya- Teknik iş bölümü ve uz-

İş bölümü

lı doğal iş bölümü manlaşma gelişmiştir.

Toplumsal

Gelenek ve göre- Hukuk kuralları etkindir.

kontrol

nekler etkindir.

vardır.

Dayanışma

Mekanik ma vardır.

dayanış- Organik dayanışma vardır.

D) Günümüzün kentlerinde gecekondulaşma, süreklilik kazanmış bir olgudur. E) Kentleşmenin sağlıklı bir süreç izlemesi, kentsel dönüşümle mümkün olur. Türkiye'deki gecekondulaşma kentli olmanın önünü açtığı için, burada hem geleneksellik hem de modernlik bir arada bulunmaktadır. Cevap: B

h. Kentleşme ve Kentlileşme Olgusu hh Kentleşme, kentte nüfus yoğunluğunun artması ve mevcut kentlerin büyüyüp gelişmesi anlamına gelir. hh "Kentleşme", mekânda bir yayılma, nüfus yoğunluğu, yerel örgütlenme, toplumsal tabakalaşma, üretimde farklılaşma, uzmanlaşma, yeni yerleşim biçimlerinin oluşturulması ile toplumsal, ekonomik ve kültürel değişime yol açan bir nüfus toplanması sürecidir. hh Kentleşme sonucunda yeniden tanımlanan bireye "kentli" diyoruz. Kentli olmak kent yaşantısını benimsemekle gerçekleşir.


5

TOPLUMSAL YAPI hh "Kentlileşme", siyasal, kültürel, ekonomik ve toplumsal ilişkiler gibi toplumsal bir yapılanmanın farklı biçimlerini ve değişmelerini anlamayı ve uyumu gerektirir. hh Kentleşme, yalnızca nüfusun artması, ekonomik gelişmenin sağlanması ile oluşmaz. Aynı zamanda kentli bilincinin ve kent kültürünün bireye kazandırılmasıyla gerçekleştirilir. hh Örneğin; en son model akıllı telefon (maddi kültür) kullanıp, toplu ulaşım araçlarında herkesi rahatsız edecek şekilde konuşmak (manevi kültür) kentlileşmeye uymayan bir davranıştır.

Örnek 3: Sosyal bir varlık olan insan, son yıllarda kırsaldaki yalnızlığını ve yoksulluğunu kentlere göç ederek giderme eğilimine girmiş, kentlilik yeni nesil için artık toplumsal bir statü ve üstünlük unsuru olmuştur. Yüzyıllardır dünya nüfusunun çoğunluğunu kapsayan kırsal nüfus günümüzde kentli olma yolunda ilerlemektedir. Tabi kentli olurken sorunları, umutları, umutsuzlukları beraberlerinde getirmektedirler. Buna göre kentleşmeyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Kentleşme ekonomik kaygılar sonucu oluşmaktadır. B) Yeni neslin kentin cazibesine kapılması sonucu köyleri terk etmeleri görülmektedir.

ı. Kentleşmenin Nedenleri hh Kentleşmenin nedenlerini "itici nedenler" ve "çekici nedenler" olarak iki temel gruba ayırarak açıklayabiliriz. hh "İtici nedenler", kırsal alanın ekonomik, kültürel sosyal olanaklarının yetersizliği sonucu oluşmaktadır.

C) Kentleşme olgusu köyden kente doğru yaşanan göçlerin sonucudur. D) Kentleşme her zaman olumlu anlamda oluşmayabilir. E) Kentten köye geri dönüş için teşvik edici tedbirler alınmalıdır. Parçada kentlerden köye geri dönüş yapılması gerektiğinden söz edilmemektedir.

hh "Çekici nedenler", kent yaşantısının sağladığı olanaklar sonucu oluşmaktadır.

İtici Nedenler

Cevap: E

Çekici Nedenler

Toprağın bölünmesi, verim- İş bulma, meslek edinme olasizliği ve kıtlık

naklarının fazlalığı

Deprem, doğal afet, kan da- Daha ileri bir eğitim ile sağlık vası, terör vb.

koşullarından yararlanma

Hızlı nüfus artışı sonucu Tüketim ürünlerinin bolluğu ve oluşan işsizlik

çeşitliliği

Eğitim, sağlık ve diğer ola- Gelir düzeyini yükseltme olanakların yetersizliği Geleneklerin

nakları

baskısından Daha iyi hayat standartlarına

uzaklaşma ve özgür yaşa- ulaşma olanakları ma isteği

6


j. Kentleşmenin Doğurduğu Sonuçlar hh Ülkemizde büyük kentlere yapılan yoğun göçler ekonomik gelişmeye paralel olmayan nüfus artışı, önemli birtakım sorunlara neden olmuştur. hh İşsizlik, gecekondulaşma, çevre kirliliği, bölgeler arası dengesizlik, kültürel uyumsuzluk kentleşmenin doğurduğu sonuçlardır.

TOPLUMSAL YAPI hh Bir metropolde farklı dinden, ulustan, kültürden insanlar ticari, siyasi, kültürel etkinlikler amacıyla bir araya gelirler.

Örnek 4: Kentli insan diğer insanların tek tek kim olduklarını bilmese de örneğin otobüs şoförü, çiçekçi veya tezgâhtar olmalarından ne iş yaptıklarını bilir. Kentsel ilişkilerin kişisel olmayan doğası, büyük toplumsal farklılıklarla birlikte, kent sakinlerini kırsal kesimdekilerden daha ılımlı hâlde getirir. Kentsel yaşam kırsal yaşama göre insanların dünyaya olan bakışlarını ve duygularını, birbirleriyle olan etkileşim biçimlerini değiştirir. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılamaz? A) Kentler, kendine özgü sosyal ilişkilere sahiptir.

hh Örneğin; ülkemizde İstanbul bir metropol şehirdir.

3. Toplumsal Etkileşim ve Tipleri hh "Toplumsal etkileşim", birey ya da grupların birbirlerini etkilemek suretiyle gerçekleştirdikleri toplumsal davranışlardır.

a. Mübadele (sosyal alışveriş)

B) Kent insanı ikincil ve geçişli ilişkiler yaşar. C) Kentin karmaşıklığı ve çeşitliliği insanları daha hoşgörülü yapar. D) Kırsal alanda kentlere göre ilişkiler daha samimidir. E) Kırsal alanda yaşayanlar değişime karşı her zaman direnç gösterirler.

hh Bir beklenti ya da karşılık almak amacıyla davranışta bulunma şeklinde gerçekleşen etkileşimdir. hh Bireyler "samimiyete karşı samimiyet", "yardıma karşı teşekkür" beklentisi içerisinde olurlar. Hoşça vakit geçirmek, dertleri, sevinçleri paylaşmak beklentisi ile arkadaşlıklar kurarlar.

Parçada, kırsal alanda yaşayanların geleneklerine sahip çıkarak değişime direnç gösterdiklerinden söz edilmemektedir. Cevap: E

k. Metropol (anakent) hh Tarihsel gelişim süreci içinde kentlerin gelişimi "sanayi öncesi kentler", "sanayi kentleri", "metropol kentleri" olmak üzere üç aşamada ele alınmaktadır. hh "Sanayi öncesi kentler" siyasal, kültürel ya da ekonomik işlevlere sahipti. hh "Sanayi kentleri", sanayileşme ile birlikte teknolojik gelişmelerin, ulaşım ve yönetim olanaklarının artmasının ürünüdür. hh "Metropol kentler" ise birkaç sanayi merkezinin birleşmesi sonucu oluşmuştur. hh Gelişmiş toplumlarda metropoller varlıklı sınıfların kent merkezinin gürültüsünden, hava kirliliğinden, kalabalığından, yeni ve temiz semtlere kaçma isteklerinden doğmuştur. hh "Metropol" ekonomik ve toplumsal merkez olarak birçok kent merkezini içine alan büyük bir yerleşim alanıdır.

hh İşçiler ve memurlar haklarının korunması beklentisiyle sendikalara üye olurlar. hh "Beklenti", "karşılık alma" davranışlarımızda ve belli sosyal gruplara katılmamızda önemli bir yere sahiptir.

b. İşbirliği hh İki ya da daha fazla grubun ortak bir hedefin izlenmesinde birlikte hareket etmeleridir. hh Taraflar tek başlarına ulaşamayacakları bir hedef, bir sorun karşısında işbirliğine giderler. hh Evdeki büyük dolabın yerini değiştirmekten, bir sel felaketinde zorda kalan insanları kurtarmaya kadar birçok konuda kişi ya da grupların hedeflerine ulaşmak için çabalarını birleştirmeleri sıkça karşılaşılan bir durumdur.


7

TOPLUMSAL YAPI

c. Rekabet

f. Uyarlama

hh İki ya da daha çok kişi ya da grubun aynı hedefi elde etmek için mücadeleye girmesidir.

hh Grup beklentilerine uygun davranma şeklinde gerçekleşen etkileşimdir.

hh Rekabette kişiler birbirlerine değil hedeflerine yoğunlaşırlar. Yarışmalar rekabetin bir biçimidir.

hh Davranışlar başka birey ya da gruplara göre düzenlendiğinden uyumdan farklı olarak uyarlama tek yönlü bir etkileşimdir.

hh Reklam kampanyaları, firmaların fiyat indirme yarışı veya cazip seçenekler sunmaları gibi.

hh Çoğu zaman davranışlarımızı kendi isteğimize göre değil bizden beklenen biçimlere, çevremizdeki kişilerin davranışlarına göre ayarlarız. hh Örneğin; oyun oynayan bir çocuk oyun esnasında rastgele davranmaz, davranışlarını arkadaşlarına göre ayarlar.

d. Çatışma hh İki veya daha çok kişi ya da grubun bir diğerini ortadan kaldırmaya veya etkisizleştirmeye çabalamasıdır. hh Çatışma taraflarının birinin ya da her ikisinin diğerini kısıtlaması, hedefine ulaşmasına engel olması gibi durumlarda ortaya çıkar. hh Rekabette taraflar hedefe yönelirken çatışmada ise birbirlerine yönelirler. hh Bireyler kendilerine zarar veren, amaçlarına ulaşmayı engelleyen kişi ya da gruplara karşı güç kullanarak kontrol etme, zarar verme ya da karşı çıkma davranışlarında bulunurlar.

e. Uyum hh Birey ya da grupların temel davranış kalıplarını değiştirmeden çatışmaları önleyecek işbirliğini devam ettirecek davranışlar içinde olmalarıdır. hh Görebilmek için gözlerimiz birbiri ile nasıl uyum içerisindeyse, bireylerde hedeflerine varabilmek için davranışlarını; iş birliğini bozmayacak çatışmalara sebep olmayacak şekilde ayarlarlar. hh En basit anlatımıyla bazen yapılan bir hatayı görmezden gelirler ve başkalarının alınganlık göstermesine neden olacak sözlerden kaçınırlar.

8


g. Benzeştirme hh İki ya da daha çok kişi veya grubun bir diğerinin davranış örüntüsünü kabul edip uygulamasıdır. hh Kültürel etkileşim, arkadaşlıklar, bir gruba katılma benzeştirmeye neden olur. hh Selamlaşma, özür dileme, yemek yeme biçimimiz çoğu kez sosyalleşme sonucunda benimsediğimiz davranış biçimlerimizdir. hh Eğitim, kişilerin davranışlarını toplumun istediği modele göre biçimlendirmekle birlikte bireylere özgür bir kişilik kazandırır.

h. Baskı hh Birey ya da grupların belli bir şekilde davranmaya zorlandıkları etkileşim biçimidir. hh Mübadelede karşılıklı bir etkileşim söz konusu iken baskı tek yönlü gerçekleşen etkileşimdir. hh İstenilen şekilde davranmayı sağlamak amacıyla çoğu zaman gruplar; bireyler üzerinde zorluk çıkarmak, tehdit etmek ya da bazı şeylerden yoksun bırakmak gibi uygulamalarla bireyleri belli bir biçimde davranmaya zorlarlar.

TOPLUMSAL YAPI hh Toplumsal tabakalaşmayı oluşturan üç temel etken vardır. Bunlar: Ekonomik etken, siyasal etken ve toplumsal etkendir.

Örnek 5: Şehrin trafiğinde ilerlerken gözümüze çarpan reklam panolarında sıklıkla falanca Avmde veya falanca mağazada halk günü indirimler başlamıştır şeklinde ilanlar asılarak müşteri sayısını artırma çabası içinde oldukları görülmektedir.

hh Aynı zamanda dinsel inançlar, eğitim düzeyi gibi etkenler de tabakaların şekillenmesinde etkili olabilir.

Yukarıda verilen parçadaki durum aşağıdaki etkileşim biçimlerinden hangisine örnek oluşturur?

hh "Toplumsal sınıf" üretim araçlarını ellerinde bulundurup bulundurmama, toplumsal iş bölümü düzenindeki yerleri ve toplumsal zenginliklerden aldıkları payın büyüklüğü bakımından birbirinden ayrılan geniş insan kategorileri olarak tanımlanabilir.

A) Mübadele B) Rekabet C) İş birliği

hh Toplumsal tabaka ve tabakalaşma kavramı yerine zaman zaman "toplumsal sınıf" kavramı da kullanılmaktadır.

hh Örneğin; köleci toplumlarda köle ve köle sahibi, feodal toplumlarda serf ve derebeyi, kapitalist toplumlarda işçi ve burjuva birer sınıf oluşturur.

D) Uyum E) Çatışma Burada iki grup aynı hedefe ulaşmak için yarışmaktadır. Buna rekabet adı verilir. Cevap: B

hhB. TOPLUMSAL TABAKALAŞMA 1. Toplumsal Tabakalaşma hh İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden beri toplumsal yaşamda birtakım eşitsizlikler ve farklılıklar olmuştur. hh Tarihsel süreç içerisinde bazı insanların daha fazla güce ve zenginliğe sahip olduğunu, bazılarının ise daha az ve sınırlı bir güce sahip olduğunu söyleyebiliriz. hh Sosyolojide; statü, servet, güç, yaşam biçimi gibi ölçütlere göre birbirlerine yakın ya da benzer durumda olan bireylerin oluşturduğu kümelenmeler "toplumsal tabaka" kavramıyla ifade edilir.

Öğretmen Sorusu

hh Farklılaşan tabakalar arasındaki eşitsizlikten doğan üst, orta, alt şeklindeki hiyerarşik yapılanmalar ise "toplumsal tabakalaşma" olarak adlandırılır.

hh Gelişmiş toplumlarda, toplumun refah seviyesi yüksek olduğundan orta tabaka genişlemektedir. hh Az gelişmiş toplumlarda toplumun ekonomik refahı ve gelir paylaşımı düşük olduğu için alt tabaka daha geniştir. Orta tabaka ise gelişmemiştir. hh Bireyin içinde bulunduğu tabaka; onun davranışlarını, zevklerini, eğitim düzeyini, arkadaşlıklarını bütünüyle etkiler. hh Örneğin; üst tabakada bulunanların tüketimleri gelişmiş ve çeşitlenmiştir. Kültürel ve sanatsal etkinliklerden sınırsızca yararlanabilirler. hh Alt tabakadakilerin tüketimleri sınırlıdır ve çeşitlenmemiştir. Kültürel, sanatsal bilimsel etkinlikler ve eğitim - öğretim olanakları oldukça sınırlıdır.

Devletlerin orta tabakayı güçlendirmek istemesinin temel nedeni nedir?

Toplumsal çözülmeyi önlemek LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

TOPLUMSAL YAPI hh Orta sınıfta bulunanlar ise alt sınıfa göre daha iyi bir durumda olmakla birlikte, üst sınıfla karşılaştırınca onlardan sınırlı olanaklara sahiptirler. Yine de tüketimleri gelişmiş ve çeşitlidir. Kültürel ve sanatsal etkinlikleri izlerler ve eğitim - öğretim olanaklarından yararlanırlar.

hh Kapalı toplumsal tabakalaşmaya en uygun örnekler kölelik ve kast sistemidir. hh "Kölelik sistemi", özellikle Antik Yunan'da, Grek ve Roma'da, Amerika'da en yaygın biçimde görülmüştür.

Örnek 6: Çoğumuz sosyal konumu kişisel başarı ve çabanın bir sonucu olarak düşünür ve genellikle kendi kaderimizi kontrol ettiğimize inanırız. Oysa sosyal tabakalaşma sistemi hepimizin hayatını bir şekilde biçimlendirmektedir. Örneğin, Titanic filimindeki birinci sınıf yolcuların büyük bir çoğunluğunun yaşıyor olması, onların ikinci ve üçüncü sınıf yolculardan daha iyi yüzme bildikleri anlamına gelmez. Aksine onlar gemide ayrıcalıklı oldukları için filikalara ilk ulaşanlar olmuştur. Benzer şekilde zengin ailelerde doğan çocuklar, yoksul ailelerde doğanlara göre daha sağlıklı, daha iyi eğitim almış ve daha uzun süre yaşama şansına sahiptir. Bu parçadan toplumsal tabakalaşmayla ilgili aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir?

hh "Kast sistemi"de kölelik sistemi gibi ekonomik farklılaşmaya dayanır. Bu farklılıklar, dinsel değerlerle ve yasalarla desteklenir. hh Kast sistemi başka yerlerde görülmekle birlikte, klasik örneğine Hindistan'da rastlanır. hh Brahmanlar (din adamlar), Kshatriyalar (soylular, savaşçılar, prensler), Vaisyalar (tüccarlar, toprak sahipleri, zanaatkârlar), Sudralar (köylüler, hizmetkârlar).

A) Toplumsal tabakadaki konum kuşaktan kuşağa aktarılır.

hh Bir de toplumdan tamamen dışlanan, köylerin ya da yerleşim yerlerinin en dış kısmında kendi imkânlarıyla yaşamalarına izin verilen, toplumda temiz olmadığı kabul edilen işleri yapan paryalar (ayak takımı) vardır.

B) Toplumsal tabakalaşma, farklı biçimlerde olmasına karşın her toplumda görülür.

hh Aşağı kast üyeleri, yukarı kasta saygılı olmak zorundadır. Aksi hâlde cezalandırılırlar.

C) Bazı toplumlarda tabakalar arası geçiş mümkünken bazılarında mümkün değildir.

hh Bir kasta üyelik doğumla başlar ve ömür boyu sürer.

D) Toplumsal tabakalaşma bireysel farklılıkların basit bir yansıması değil, toplumun bir özelliğidir. E) Çoğu insanın toplumsal konumu tüm yaşamı boyunca aynı kalır. Parçada verilen örnekler toplumsal tabakalaşmanın bireysel değil, toplumsal bir durum olduğunu göstermektedir. Cevap: D

2. Toplumsal Tabakalaşma Türleri a. Kapalı Tabakalaşma Sistemi hh Bu toplumsal tabakalaşma biçiminde toplumun oluşturan tabakalar arasında geçiş yapmak olanaklı değildir ve bireylerin hangi tabakanın içinde yer alacağı doğumla birlikte belirlenir.

10


b. Yarı Kapalı Tabakalaşma hh Bir tabakadan bir diğer tabakaya geçmek kısmen serbesttir. Statüler doğuştan ve sürekli değildir. hh Lonca örgütleri, günümüzün işçi sendikalarını ve meslek birliklerini andırır. hh Loncalarda, sendikalardan ve meslek birliklerinden farklı olarak çok sıkı kurallar uygulanır.

TOPLUMSAL YAPI hh Bir loncadan bir başka loncaya geçmek çok güç olduğu gibi bir lonca içinde çıraklıktan kalfalığa, kalfalıktan ustalığa geçmek de çok güç ve birtakım kurallara bağlıdır.

hh Örneğin; bir esnafın kendisine kalan mirasla marketle zinciri açması, bir işyeri sahibinin iflas ederek işçi olması dikey hareketliliğin göstergeleridir.

hh Bu meslek örgütleri politik, askeri, dinsel, ticari birtakım görevleri yerine getirirler. hh Örneğin; Osmanlı İmparatorluğu'nda zümreler belirli sayıda asker yetiştirmekle yükümlüydüler.

Örnek 7: c. Açık Sınıf Tabakalaşması hh Demokratik yönetimlerin ortaya çıkması, temel hak ve özgürlükler elde etme mücadelesini doğurmuş, bu mücadelelerde toplumsal statülerin ve ayrıcalıkların kökten değişmesine neden olmuştur. hh Açık sınıf tabakalaşmasında, statülerin artması ya da azalması bireylerin yetenek ve başarılarına bağlıdır. hh Açık sınıf tabakalaşması birtakım özgürlüklerin var olduğu demokratik toplumlarda görülür.

Suriye'de iç savaş çıkmadan önce gümrük müsteşarı olan Bassam Alhamdow, savaştan kaçmak için ailesini alarak Gaziantep'e göç eder. Onunu gibi savaştan kaçan Suriyeli göçmenlerin ekmek ihtiyacımızı karşılamak için fırın açar. Burada açtığı fırında her gün on binlerce Suriyeliyi doyurur. Yukarıda verilen parça hangisine örnek olarak verilmiştir? A) Dikey toplumsal hareketlilik B) Yatay toplumsal hareketlilik C) Kapalı toplumsal hareketlilik D) Toplumsal statü E) Toplumsal kontrol İş yeri açan kişinin gelirinde ciddi bir değişiklik olması dikey hareketliliktir.

hh Bireyler demokratik toplumlarda meslek ve statülerinde değişiklik yapabilirler ve daha iyi yaşam standardına ulaşabilirler.

Cevap: A

hhC. TOPLUMSAL HAREKETLİLİK hh Bireyler ya da gruplar, toplumsal tabakalar arasında ya da aynı tabaka içinde yer değiştirebilirler. Bu durum "toplumsal hareketlilik" olarak adlandırılır. hh Toplumsal hareketliliğin dikey ve yatay olmak üzere iki biçimi vardır.

hh Eğitim - öğretim olanaklarının artması, bireylerin yeteneklerine uygun eğitim alma ve meslek edinme fırsatlarının olması, yukarıya doğru dikey hareketlilik biçimini artırmıştır. hh Kazanılan statülerin yasal nitelik kazanması ve korunması, dikey hareketliliğin artmasında önemli bir etken olmuştur.

1. Dikey Hareketlilik hh Birey ya da grupların bir tabakadan başka bir tabakaya geçişine dikey hareketlilik adı verilir. Bu tür bir geçişte kişilerin statüsü, prestiji artar ya da azalır.


11

TOPLUMSAL YAPI

2. Yatay Hareketlilik

Örnek 8: Modern toplumlar, feodalite ve kast sistemine göre daha açık bir sınıf tabakalaşmasına sahiptir. Öte yandan bu durum, alt sınıflara mensup bir bireyin dilediği zaman bir üst sınıfa geçebilmesi anlamına da gelmemektedir. Alt sınıftan insanlar ve onların çocukları, ekonomik kaynaklara erişimlerinin kısıtlı ve iyi eğitim imkânlarından yoksun olmalarından dolayı, çoğunlukla, toplumsal tabakalaşmadaki konumlarını yıllarca aynı şekilde sürdürür ve sonraki kuşaklara aktarırlar. Bu parçada aşağıdakilerden hangisi vurgulanmaktadır? A) Günümüz modern toplumları yatay hareketliliğe daha elverişlidir. B) Modern toplumlar bireylere kaynaklara erişim açısından eşit olanaklar sunar. C) Günümüz toplumlarında dikey hareketlilik mümkündür ancak yaygın değildir. D) Toplumsal tabakalaşma sistemleri mevcut yapının bir sonucudur. E) Tabakalaşma her toplumda görülen toplumsal bir olgudur. Günümüzde insanların dikey hareketliliği için yasal ve toplumsal bir engel olmamasına rağmen, dikey hareketlilik beklendiği ölçüde yaygın değildir. Cevap: C

hh Statüsünün yetenek ve çalışmaya bağlı olarak artabileceğini gören bireyler bilim, ekonomi, siyaset, kültür ve sanat etkinliklerinde daha fazla yer alma çabası içine girerler. Böylece toplumsal yapının değişmesi ve gelişmesine katkıda bulunurlar.

hh Bir tabakada yer alan bireyin hayat koşulları değişmeksizin, benzer tatüler arasındaki geçişlerine "yatay hareketlilik" adı verilir. hh Örneğin; bir işçinin bir fabrikadan başka bir fabrikaya geçmesi, bir köylünün şehre göç ederek işçi olması, bir fabrikatörün yeni bir fabrika açması yatay hareketliliktir.

hh Yatay hareketlilik, aynı tabakadaki geçişleri dile getirdiği için bireyin statüsünde ve prestijinde önemli bir değişiklik yaratmaz. hh Yatay hareketlilik iki biçimde gerçekleşir.

a. Toplumsal Yapıda Yatay Hareketlilik hh Açık sınıfsal tabakalaşma sisteminin olduğu demokratik toplumlarda bireylerin mesleğini ya da işini değiştirmesi anlamına gelir. hh Toplumsal yapıda görülen bu değişiklik bireyin statüsünde bir artma ya da azalma yaratmadığından hayat koşullarında büyük bir farklılık gerçekleşmez.

hh Bireyler yeni bir işe ya da mesleğe başlayarak daha dinamik ve verimli çalışabilirler. Hayat koşullarında iyileştirmeler yapabilirler.

b. Coğrafi Alanda Yatay Hareketlilik hh Bir ülkeden başka bir ülkeye ya da ülke içinde bir bölgeden başka bir bölgeye yapılan göçü dile getirir. hh Örneğin; köyden şehre göç etmek, çalışmak için yurtdışına gitmek gibi.

hh Eğitim olanaklarından daha iyi yararlanabilmek, ırksal, dinsel ve kültürel ayrımların yapıldığı bölgelerden kurtulmaya çalışmak ve birtakım siyasal nedenler de göç etmeye neden olabilir. hh Göç, birbirinden haberdar olmayan insanlar ve kültürler arasında iletişimi sağlar. Dikey Hareketlilik

12


Yatay Hareketlilik

hh Göç sonucu özellikle göç edilen yerlerin nüfusu artar, işsizlik ve yasalara uygun olmayan işler ortaya çıkabilir.

TOPLUMSAL YAPI

1. İnsanlığın başlangıcında temel ihtiyaçların avcılık ve top-

layıcılıkla sağlandığı dönemlerde kadın ev içerisinde etkin bir role sahipti. Bu dönemde anaerkil toplum yapısı ve soyun anadan çocuğa geçtiği ana hukukuna bağlı bir toplumsal yaşam süremüştür. Yerleşik hayata geçilmesi, tarım ve hayvancılığın, üretim araçlarının gelişmesi ve bu araçların erkeğin egemenliği altına girmesiyle kadın, toplumsal ve iktisadi alandan geriye itilmiş ve toplum ataerkil yapıya dönüşmüştür.

Konu Testi - 1

4. Toplumu oluşturan bireylerin üst, orta ve alt tabaka

olarak sınıflandırılmasında aşağıdakilerden hangisi belirleyici rol oynamaz? A) Ekonomik gelir B) İhtiyacın sürekliliği C) Mesleki kariyer D) Eğitim düzeyi E) Tüketim biçimi

Parçada aşağıdakilerden hangisinin aile ve toplumsal yapı üzerindeki etkisi vurgulanmıştır? A) İnsan ilişkilerinin B) Doğa koşullarının C) Ön yargıların D) Demografik yapının E) Ekonomik süreçlerin

2. • Köy: Ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa da-

yanan, yüzyüze samimi toplumsal ilişkiler düzeni olan yerleşim birimidir. Köy toplulukları homojen kültüre sahip olup uzmanlaşma ve mesleki farklılaşmalar sınırlıdır.

• Kent: Sanayi ve ticaretle uğraşan çok sayıdaki insanın toplu olarak bir arada yaşadığı yerleşim birimidir. Kent kültüründe bireysellik, mesafeli ilişkiler, daha fazla kazanç ve rekabet öne çıkmaktadır. Bu bilgiler, köyler ve kentler hakkında aşağıdaki genellemelerden hangisini doğrulamaktadır? A) Yerleşim yerleri farklıdır.

5. Bir sendika başkanının seçimleri kazandıktan sonra bakan olması dikey hareketliliğe örnektir.

Buna göre dikey hareketlilikte aşağıdakilerden hangisinin değiştiği söylenemez? A) Sosyal rolün B) Sosyal saygınlığın C) Sosyal statünün D) Gelir düzeyinin E) Sosyal değerlerin

B) Aralarında etkileşim vardır. C) Toplumsal yapıları farklıdır. D) Toplumsal düzen ihtiyaçları sınırlanmıştır. E) Gelişim düzeyleri aynı değildir.

3. Toplumsal yapıyı oluşturan ögelerden birinde meydana

gelen değişiklik zorunlu olarak diğer ögeler üzerinde de değiştirici etkiye yol açar. Tıpkı insanın sinir sisteminin bir parçası üzerinde etki yapan bir etkenin zorunlu olarak diğer parçalarını da etkilemesi gibi.

Parçada toplumsal yapının hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Toplumdan topluma farklılık göstermesi B) Ögelerinin değişim hızının farklı olması C) Toplumsal yapının farklı gruplardan oluşması D) Ögeleri arasında etkileşim bulunması E) Toplumsal yapının zamanla değişmesi

6. Birey ya da grupların temel davranış kalıplarını değiştirmeden, çatışmaları önleyecek ve işbirliğini devam ettirecek davranışlarda bulunmalarına ne ad verilir? A) Uyum B) Mübadele C) Rekabet D) Beyin göçü E) Teknik işbölümü LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

TOPLUMSAL YAPI

Konu Testi - 1

7. Toplumların gelişmişlik düzeyi arttıkça, bireylerin üye ol-

dukları grup sayısı da artmaktadır. Örneğin; ilkel bir toplumda dernek, sendika, vakıf gibi toplumsal gruplar olmadığı hâlde, sanayileşmiş toplumlarda bu gruplara üyelik neredeyse zorunludur.

10. Tarihsel süreç içerisinde bazı insanların daha fazla güce

ve zenginliğe sahip olduğu, bazılarının ise daha az sınırlı bir güce sahip olduğu görülür. Yine toplumda bireylerin statülerinin, yaşam biçimlerinin, meslek ve eğitim düzeyi gibi özelliklerinin birbirinden farklı olduğu görülür. Bu farklılaşmalar toplumda bireylerin belli ölçütlere göre hiyerarşik olarak derecelendirilmesine, dolayısıyla bireyler arasında ast-üst ilişkisinin oluşmasına neden olur.

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Toplumsal grubun normlarına uymayan bireyler gruptan dışlanır.

B) Toplumlar karmaşıklaştıkça bireylerin toplumsal gruplara katılma oranı fazlalaşır.

A) Toplumsal tabakalaşmanın oluşmasına

C) Nüfus yoğunluğu arttıkça toplumsal grupların sayısı da artmaktadır.

B) Toplumsal grupların oluşmasına

D) Eğitim düzeyi yükseldikçe toplumsal gruplara üyelik oranı artmaktadır.

C) Toplumsal ilişkilerin zayıflamasına

E) Gelişmiş toplumlarda bireyler tüm gruplara katılmak zorundadır.

E) Toplumsal normların oluşmasına

8. Kentlerde yurttaşlar kent yöneticilerini yakından tanıma ve

yüzyüze görüşme olanağına sahip değildirler. Köylerdeki yurttaşlar ise, köyün yöneticisini yakından tanırlar ve yüzyüze ilişki kurabilirler.

Toplumdaki farklılaşmaların aşağıdakilerden hangisine neden olduğu söylenebilir?

D) Toplumsal bütünleşmenin sağlanmasına

11. Sanayileşme 18.yüzyılda ortaya çıkan ve sonuçları itibariy-

le tüm dünyayı etkileyen tarihteki en büyük gelişmelerden biridir. Sanayileşmeyle beraber tabakalar arası geçişler serbest kalmaya başlamıştır. Bu toplumlarda düşük seviyelerde bulunan kişilerin yükselme umudu, yüksek seviyelerdeki kişilerin de düşme korkusu vardır.

Bu parçada köy ve kent sınıflamasında aşağıdakilerden hangisi ölçüt alınmıştır? A) Statü ve rollerin farklılığı

B) Nüfusun yoğunluğu C) Kapalı tabakalaşmasının olması

Buna göre sanayileşmenin aşağıdakilerden hangisine neden olduğu söylenebilir? A) Bireylerin statü sayılarının azalmasına

D) Farklı toplumsal değerlerin olması

B) Toplumsal dayanışmanın güçlenmesine

E) İlişkilerin birincil ya da ikincil olması

C) Aile bağlarının güçlenmesine

9.

D) Toplumsal hareketliliklerin yaşanmasına E) Kentleşme oranının artmasına

12. Kent; karmaşık iş bölümüne dayalı ve gelişmiş bir toplum

B) Gelişmişliğin ölçütü orta tabakanın güçlenmiş olmasıdır.

A) İkincil ilişkilerin olması

C) Toplumsal hareketlilik daha çok az gelişmiş toplumlarda görülür.

B) Duygusal ilişkilerin artması C) Yabancılaşmanın olması

D) Her toplum türünde tabakalaşma mevcuttur.

D) Değerlere bağlılıkların azalması

E) Alt tabakanın çok olması ekonomik gelişmenin az olmasının göstergesidir. 6. A

7. B

8. E

9. C

10. A

11. D

12. B


E) Uyum sorunlarının yaşanması 5. E

14

Bu parçaya göre kentlerde aşağıdakilerden hangisi beklenemez?

4. B

A) Gelişmemiş toplumlarda üst tabaka azınlığı oluşturur.

3. D

Bu tabakalaşma grafiklerine dayanılarak aşağıdaki yorumlardan hangisine ulaşılamaz?

2. C

düzenini sergiler. Kentin yapısı bir kişinin diğer bir kişiyi yakından tanımasını zorlaştırır. Bu nedenle kurulan ilişkilerin niteliği, kırsal kesimden farklı olarak şahsi olmayan, geçici ve yüzeyseldir. Bu ilişki biçimi kişiyi toplumda yalnızlığa, güvensizliğe ve kayıtsızlığa sevk eder.

1. E

Yukarıda farklı toplumların toplumsal tabakalaşma grafikleri verilmiştir.

Cevaplar

TOPLUMSAL YAPI

1. •

Bir zanaatkârın zamanla büyük bir sanayi kuruluşunun patronu hâline gelmesi

•

Bir kuruma memur olarak başlamış bir kişinin zamanla kurumun yöneticisi konumuna yükselmesi

•

Bir köylü çocuğunun okuyarak profesör ünvanını kazanması

Bu açıklamalarda aşağıdaki kavramlardan hangisi örneklendirilmiştir?

Konu Testi - 2

4. Toplumun omurgasını oluşturan kurumsal ilişkileri sür-

dürenler sonuçta o toplumdaki bireylerdir. Dolayısıyla toplumsal yapı analizleri için kurumsal yapıyla birlikte bir toplumun nüfus yapısını, yani "nüfusun büyüklüğünü" (bir ülkede yaşayan insan sayısı), "nüfusun bileşimini" (doğum ve ölüm oranları) ve "nüfusun dağılımını" (göç hareketleri) bilmek gerekir.

A) Yatay hareketlilik

A) Demografik yapı

B) Sosyal değişme

B) Kurumsal yapı

C) Anahtar statü

C) Gelişmişlik düzeyi

D) Sosyalleşme

D) Düzen ve istikrarı

E) Dikey hareketlilik

2. Hindistan başbakanı, ülkenin ekonomik kalkınmasından

E) Norm ve statüleri

5. Her toplumun kendine özgü bir yapısı vardır. Toplumsal

yapı bireyler arası ilişkilerin ortaya çıkardığı gruplar ve kurumların toplamından oluşan bir bütündür. Bu yapı içerisinde yer alan bazı kurum ve gruplar üzerilerine aldıkları işlevleri yerine getiremez duruma gelirlerse toplumsal uyum bozulur. Toplumsal uyumu bozan kurumlar yerine, uyum sağlayıcı ve toplumun ihtiyaç duyduğu yeni kurumlar ortaya çıkacaktır.

eşit şekilde yararlanabilmeleri için, aşağı kastlara ve azınlıklara karşı ayrımcılıkla mücadele edilmesi gerektiğini söyledi. Hükümetin parlamentodan geçirdiği yasaya göre Hindistan'ın en iyi meslek okullarında aşağı kastlardan ve ayrımcılığa uğrayan azınlıklardan öğrencilere kontenjan ayrılacak.

Bu uygulama, Hindistan'ın aşağıdakilerden hangisiyle mücadele ettiğinin göstergesidir?

Bu parçada toplumsal yapının hangi yönünün bilinmesi gerektiği vurgulanmaktadır?

A) Dikey hareketlilik

Bu parçadan, toplumsal yapı hakkında aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Düzen ve istikrar hakimdir.

B) Kapalı sınıf tabakalaşması

B) Sürekli bir düzensizlik hakimdir.


C) Kendini oluşturan ögelerin toplamından fazla bir anlama sahiptir.

D) Alt tabakanın artması E) Orta sınıflaşmayı geliştirme

D) Değişmeye ve yenilenmeye açıktır. E) Her toplumun kendine özgüdür ve toplumdan topluma değişir.

3. İnsanoğlu yerleşik hayata geçişle birlikte tüketeceğinden

daha fazla ürün elde etmeye başladı. Böylelikle temel ihtiyaçlarını giderdikten sonra zanaatçilik ve ticaret alanlarında faaliyet gösterme gerekliliği kentlerin oluşumunu sağladı.

Buna göre aşağıdakilerden hangisinin kentlerin oluşumunda etkili olduğu söylenebilir?

6. Toplumsal yapı, bir toplumdaki grupları, kurumları, örgütleri ve bireyler arasındaki ilişkileri dile getirir.

Aşağıdakilerden hangisi toplumsal yapının özelliklerine ters düşer?

A) Köyden kente göçün hızlanması

A) Toplumsal yapının hem fiziksel hem de kültürel yönü vardır.

B) Nüfusun artması ve köyde kaynakların azalması

B) Ögeleri arasında karşılıklı bir ilişki vardır.

C) Üretim tüketim dengesinin pazar hayatını zorunlu kılması

C) Toplumsal yapı toplumlara göre farklılık gösterir.

D) Çalışan kişi sayısının ekonomik yatırımları etkilemesi

D) Zaman içinde bazı kurumlar işlevini yerine getiremezse yeni kurumlar ortaya çıkar.

E) Temel üretim faaliyetlerinin tarıma dayanması

E) Toplumsal yapı statiktir, değişime kapalıdır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

TOPLUMSAL YAPI

Konu Testi - 2

7. Kentlerin oluşumunda belirli koşullar rol oynamıştır.

10. Durkheim, bir toplumda nüfusun artmasıyla ortaya çıkan

organik dayanışmayı vücudumuzun işlemesine benzetir. Vücudumuzda her bir organın ayrı ayrı görevleri vardır. Bununla birlikte görevlerini yaparken organlar birbirlerini tamamlar ve vücuda katkıda bulunarak ayakta kalmalarını sağlarlar.

Aşağıdakilerden hangisi kentlerin oluşumunda diğerlerinden daha önce rol oynamıştır? A) Demokratik yönetim modeline geçilmesi B) Endüstrileşmenin gelişmesi

C) Üretimin tüketimden fazla olması D) Kentlere göç oranının artması

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Toplumsal düzenin devamı için hukuk kurallarına uyulması gerekir.

E) Kentlerde sosyal ve kültürel etkinliklerin artması

B) Toplumda herkesin farklı mesleklerde olması, dolaylı olarak birbirlerine yardım etmelerini sağlamaktadır. C) Mekanik dayanışmanın yerini organik dayanışma almalıdır. D) Ekonomik nedenler toplumsal yaşamı değişime yöneltebilir. E) Toplumda herkesin farklı mesleklerde olması, dolaylı olarak birbirlerine yardım etmelerini sağlamaktadır.

8. Denize uzak ve kurak olan yerleşim yerleri ya da ekvator

çevresindeki yoğun yağmur nedeniyle tarım yapılamayan alanlarda yaşayan insanların ilişki biçimleri yoğun tarım yapılan yerlerde yaşayan toplumlara göre oldukça farklıdır.

11. Bir toplumda yaşayan insanların zenginliğe, güce ve pres-

tije ulaşma düzeylerindeki farklılıklar eşitsizlikleri ortaya çıkarmaktadır. Hemen her toplumda bu faktörler adil bir biçimde dağıtılmamaktadır. Kimi insanların daha zengin, kimilerinin daha fakir, kimilerinin daha saygın, kimilerinin daha güçlü olduğu görülür. Buna toplumsal tabakalaşma adı verilir.

Bu parçada toplumsal yapıyı etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir? A) Demografik ögeler B) Coğrafi koşullar C) Kültürel temas

D) Toplumsal değerler E) Teknoloji kullanımı

Buna göre toplumsal tabakalaşma aşağıdakilerden hangisi ile tanımlanabilir? A) Farklı yaşam biçimine sahip olması B) Farklı saygınlığa sahip olunması C) Bir katmandan başka bir katmana geçisin imkânsız olması D) Toplumun iktidar ve prestij oluşturacak şekilde katmanlara ayrılması E) Kişilerin aynı sınıf içinde yer değiştirmesi

9. Birey zamanla değişen gereksinimlerine uygun olarak bir-

birinden farklı gruplara üye olabilir. Çünkü hiçbir grup bireyin tüm gereksinimlerini karşılamaya yetmez. Bir grup, üyelerinin ne kadar çok gereksinimi karşılarsa, bireyin gruba üyeliği o oranda artar. Bu parçaya göre bireyin toplumsal gruba üyeliğinin devam etmesi aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

kaya geçiş kesinlikle yasaktır. Birey hangi tabakanın ya da sınıfın içinde doğmuşsa, o tabakanın üyesidir ve yaşamını orada sürdürüp bitirmek durumundadır.

Buna göre kast sistemi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Tabakalar arası geçiş bazı kurallara bağlanmıştır.

A) Bireyin ihtiyaçlarını ve beklentilerini karşılamasına

B) Doğumla kazanılan statüler sonradan değiştirilebilir.

B) Grup üyelerinin benzer özellikler taşımasına C) Grupta hareketliliğin fazla olmasına

C) Sınıflar arası geçişler hukuki kurallara göre yapılmaktadır.

D) Aynı fiziki mekânı paylaşmalarına

D) Tabakalaşma ekonomik gelire göre belirlenmiştir.

E) Birbirlerini fark etmelerine

E) Kapalı toplumsal tabakalaşma sistemidir. 2. B

3. C

4. A

5. D

6. E

7. C

8. B

9. A

10. E

11. D

12. E


1. E

16

Cevaplar

12. Hindistan'daki kast sisteminde bir tabakadan diğer taba-

LYS // SOSYOLOJİ TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME

hhA. TOPLUMSAL DEĞİŞME

FÖY NO

11

hh Toplumsal değişme bütün toplumlar için bir zorunluluktur. Değişmenin olmadığı hiçbir toplumsal kurumdan, ilişkiden, değer ve normdan söz edemeyiz.

1. Toplumsal Değişmenin Tanımı hh "Toplumsal değişme" toplumsal hayatın her alanında zaman içinde meydana gelen farklılaşmaları ifade eder. hh Tarihsel süreçte bütün toplumlar birtakım aşamalardan geçmiş ve dönüşümlere uğramıştır.

hh Toplumsal değişme bazen yavaş, bazen hızlı gerçekleşmekle birlikte devamlılık gösteren bir olgudur. hh Değişmenin hızı toplumdan topluma farklılık gösterdiği gibi toplumsal kurumlarda da farklı değişme hızları görülmektedir. hh Örneğin; aile ve din kurumlarında değişmeler çok uzun süreyi kapsar ve yavaş gerçekleşir. Ekonomi ve teknoloji alanında değişmeler daha hızlı gerçekleşmektedir.

Örnek 1: Teknoloji artık tüm hayatımızı kuşatmış durumda. Öyle ki çevremizi denetlemeyi ve değiştirmeye başarabildiğimiz için evde, arabada, iş yerinde klima ve ısıtma cihazlarıyla hep aynı sıcaklıkta yaşıyoruz. Azıcık soğuk ya da sıcak oldu mu hemen şikâyet eder olduk. "Oda sıcaklığı" olarak sabit bir sıcaklık oluşturduk. İnsanlar, Erzurum'da da Antalya'da da aynı sıcaklıkta yaşar hâle geldi. Ülkenin büyük çoğunluğu aynı tip yiyeceklerle besleniyor. Hangi şehire gitsek karşımızda hamburgerciler, dönerciler, kebapçılar... Övündüğümüz yöresel yemekler sadece televizyon programları için yapılıyor sanki. Teknoloji sınırsız çeşitliliğe olanak sağlamasına karşın bizler benzer ya da aynı giysileri giyerek daha tekdüze ve birbirine benzer yaşamaya başladık.

Örnek 2: Marksizm'e göre toplumsal değişme, toplumdaki sınıf ayrımının ortadan kaldırıp, mülkiyet araçlarının toplumun ortak malı olduğu bir süreç olarak mümkün görülürken; Liberalizme göre toplumsal değişme, bireyin özel mülkiyet hakkının tanınması ve devletin mülkiyet araçlarındaki tahakkümünün en aza indirilmesi ile mümkündür. Yukarıda verilen parçaya göre toplumsal değişme hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

Bu parçada anlatılanlar aşağıdaki kavramlardan hangisine örnek oluşturur?

A) Toplumsal değişim her zaman olumlu sonuçlar doğurmayabilir.

A) Toplumsal değişme

B) Toplumsal değişim, toplumsal yapıda meydana gelen değişimdir.

B) Toplumsal bütünleşme

C) Toplumsal değişimin yönü her zaman aynı olmayabilir.

C) Toplumsallaşma

D) Toplumsal değişmenin hızı her toplumda aynı değildir.

D) Toplumsal sapma

E) Toplumsal değişme kaçınılmaz, sürekli ve gerekli bir süreçtir.

E) Toplumsal hareketlilik Parçada, teknoloji kullanımının artmasının toplumsal değişime yol açtığından söz edilmektedir.

Marksizm ve liberalizm toplumsal değişimin yönünü farklı biçimde tanımlamışlardır.

Cevap: A

Cevap: C


1

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME

2. Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler

b. Ekonomi

a. Fiziki Çevre

hh Ekonomik etkinlikler insan hayatının her aşamasında yer alacak kadar önemli, etkili ve kapsamlıdır.

hh Fiziki ya da coğrafi çevre olarak da adlandırılan doğal çevre kültürel oluşumu, toplumsal yapılanmaları etkileyen faktörlerin başında gelmektedir.

hh Ekonomik etkinliklerde ortaya çıkan olumlu veya olumsuz değişmeler toplumun kültürünün değişmesine, fiziksel çevrenin bozulmasına ya da yeniden şekillenmesine yol açabileceği gibi toplumsal sınıf ve tabakalarda hareketliliğe, işsizliğin artması ya da azalmasına, bilim ve teknolojide değişmelere yol açabilmektedir.

hh İklim özellikleri, yeryüzü şekilleri, toprağın özelliği, ormanlık alanlara uzaklık ya da yakınlık, bölgenin yer altı ve yer üstü zenginliklere sahip olması ya da olmaması toplumun ekonomisini, geçim durumunu, nüfusunu, nüfusun dağılımını, örgütlenme biçimini, kültürünü, eğitimini etkileyecektir. hh Örneğin; bir bölgedeki orman yangınları, petrol ve maden kaynaklarının bulunması, baraj yapılması, iklim değişikliği vb. etkenler toplumun değişmesini ileriye ya da geriye doğru etkileyecektir.

hh Bütün bu değişmeler üretim ve tüketim etkinliklerinin farklılaşması, yeni siyasi oluşumların ortaya çıkmasına neden olabilir.

Örnek 4: Örnek 3: Bir yönetmen köyden kente göç eden bir ailenin başından geçenleri konu alan film çekmek ister. Onunla röportaj yapan gazeteci, "Bu konu defalarca işlendi, siz neden bir kez daha çekmek istiyorsunuz?" diye sorduğunda yönetmen şu açıklamayı yapar: Hemen herkes göç etmiş veya göç hâlinde bu ülkede. Kendisi değilse babası, o da değilse dedesi göç etmiştir bir yerlerden. "Adın ne?" sorusundan sonra sorulan ilk soru "Nerelisin?"dir. Buna verilen örneğin "İstanbul" cevabı yeterli gelmez. "Aslan nerelisin?", "Doğma büyüme İstanbulluyum." O zaman da "Baban nereden gelmiş, sen onu söyle." Bu nedenle daha çok filmi çekilir göçün. Bu parçada ülkemizde yoğun olarak gerçekliği vurgulanan köyden kente göçe, aşağıdakilerden hangisinin neden olduğu söylenemez? A) Kent yaşamının çekiciliğinin

B) Ekonomi

C) Tarımda makine kullanımının artmasının

C) Modernleşme

D) Kentlerin heterojen bir yapıda olmasının

D) Bilim ve teknoloji

E) Eğitim ve sağlık gibi ihtiyaçların

E) Kitle iletişim araçları

Kentlerin farklı yapıdaki insanlardan oluşmasının kentlere göçün nedenlerinden biri olduğu söylenemez. Cevap: D


Bu parça, toplumsal değişmeyi etkileyen unsurlardan hangisini vurgulamaktadır? A) Fiziki çevre

B) Bazı mesleklerin geçerliliğini yitirmesinin

2

Güney Pasifik'te yer alan, 10.000 civarında nüfusa sahip Tuvalu Devleti, yakın zamana kadar dünyanın en yoksul üç ülkesinden biriydi. İnternet'te kendisine verilen "tv" ülke uzantısı, milyonlarca dolara bir şirkete takılınca ülke bir gün içinde zenginleşti. Ancak Tuvalu yok olmak üzere. Deniz seviyesinin üç metre üstündeki bu ada devleti, küresel ısınma sonucu 15-20 yıl sonra suların altında kalma tehdidiyle karşı karşıya. Yinede ellerine geçen parayla tüketim ruhunu bir çırpıda benimseyen ada halkı harıl harıl otel, lokanta, gece kulübü inşa etmeye başladı. Hatta yer kalmadığı için mezarlıkların üstüne bile binalar yapıldı. Adanın yolları genişletildi, asfaltlandı, bazı yeşil alanlar oto mezarlığına dönüştü. Bunların sonunda yeni yaşam tarzıyla birlikte ada halkında aşırı şişmanlık, şeker, yüksek tansiyon gibi hastalıklar hızla arttı. Adadaki "biz duygusu" yerini "ben duygusu"na bıraktı.

Tuvalu Devleti'ndeki değişimi başlatan faktör ekonomik canlanmadır. Cevap: B


c. Modernleşme hh Avrupa'da Sanayi Devrimi ile birlikte ülkelerin toplumsal yapıları hızlı bir biçimde değişmiş ve geleneksel değerlerin yerini yeni değerler almıştır. hh Sanayileşen ve modernleşme sürecini tamamlayan toplumlar, birtakım sorunlarını halletmişler ama yeni ve bambaşka sorunlarla yüz yüze gelmişlerdir. hh Gelişme ve modernleşme yolundaki ülkeler ise teknolojilerden yararlandıkları ülkelerin değer yargılarını benimseme ile karşı karşıya kalmaktadır. hh İletişim teknolojilerinde meydana gelen hızlı gelişmeler dünyayı küçülterek bir köye dönüştürürken; toplumların birbirlerinden haberdar olmaları da kaçınılmaz olmaktadır.

Modernleşme manevi kültüre sahip çıkarak gelişmedir.

Örnek 5: Bir toplumda, • mesleki farklılaşmaya dayalı iş bölümü ve sınıflar arası geçirgenlik • bilimsel alanda ilerleme ve hızlı teknolojik gelişmeler,

hh Farkına varılan yeni yaşam biçimleri iletişimin gücü ile toplumun katmalarına nüfuz etmekte, toplumsal ilişkilerin niteliğini etkilemektedir. hh Toplumlar kendilerinden daha ileri olan ülkelerin sahip olduğu koşullara bir an önce ulaşmak istemektedirler. hh Bu durum bilimsel teknolojik, sanatsal, kültürel, siyasal, ekonomik yani maddi ve manevi imkânlardan yararlanma arzusunu artırmaktadır. hh Modernleşme daha ziyade gelişmiş ülkelerdeki yeniliklerin taklit edilmesi ya da benimsenmesi esasına dayanır. hh "Modernleşme" modern toplumların kurumlarının, değerlerinin, teknolojik ürünlerinin alınması, ilişki biçimlerinin, üretim ve tüketim alışkanlıklarının benimsenmesi sürecidir.

• sanayi üretiminin gelişmesi ve verimlilik artışı • katılımcı ve demokratik bir siyasal sistem durumlarının gözlenmesi, aşağıdaki kavramlardan hangisine örnek oluşturur? A) Modernleşme B) Küreselleşme C) Demokratikleşme D) Toplumsal bütünleşme E) Açık sınıf tabakalaşması Günümüz toplumların, modern toplumların kurumlarını, değerlerini, teknolojilerini vb. alışkanlıklarını benimsemesi sürecine modernleşme denir. Cevap: A

d. Küreselleşme hh Son zamanlarda sosyal bilimler alanında öne çıkan kavramlardan biri de küreselleşmedir.

hh Modernleşme çabası içine giren toplumlarda olumlu birtakım değişmeler olmakla birlikte çatışmaların da yaşandığı görülmektedir.

hh Küreselleşme, 20. yüzyılın ikinci yarısındaki gelişmeleri adlandırmak için kullanılan bir kavramdır. Bu gelişmelerin ekonomik, siyasi, sosyal, teknolojik ve kültürel yönleri bulunmaktadır.

hh Toplumsal kurumların üretim biçimlerinin, ilişki biçimlerinin değişmesi gelenekler, kültür, ahlak üzerinde etkili olabilmektedir.

hh En basit tanımıyla "küreselleşme" telekomünikasyon, yüksek teknoloji endüstrileri ve taşımacılıktaki büyük gelişmeler sonucunda ulusal düzeydeki bütün faaliyetlerin dünya düzeyine aktarılmasıdır.


3

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh Toplumlar yeryüzünde olup bitenlerde giderek daha çok haberdar olmakta, eylem ve deneyimlerinden etkilenmekte, bunları paylaşmakta ve yaymaktadırlar.

Örnek 6: Ömründe fok balığı görmemiş insanlar, fok balıklarına yapılan işkencenin cep telefonu ile çekilen görüntülerini internetten izlediklerinde üzülerek yine internet üzerinde örgütlenip bunu protesto edebiliyorlar. Eşinden şiddet gören biri dünyanın öbür ucunda bile olsa destek ve yardım görebiliyor. Yedi milyarlık dünyada kitle iletişim araçlarının sayesinde artık "Beni kimse anlamıyor.", "Çok yalnızım." gibi düşünceler önemini yitiriyor. Diğer yandan ekonomik krizle uğraşan Yunanistan'ın, avro para birimini bırakabilme ihtimalinin uluslararası yatırımcıları altın almaya yöneltmesi sonucu fiyatların artması, kendi hâlinde yaşayan, hayatında hiç bilgisayar kullanmamış sadece akrabasının düğünü için

hh Küreselleşmede toplumsal kimliğin ve aidiyet bağının çözülmesi gibi olumsuz etkiler yaşanabilmektedir. hh Küreselleşmenin yeni bir uygarlığın ortaya çıkması, nitelikli insan yetiştirilmesi, başta eğitim ve sağlık olmak üzere toplumlar arası paylaşımın artması gibi olumlu etkileri de vardır. hh Değişik ülkelerden insanlar bir araya gelmekte; mal, hizmet ve fikir alışverişinde bulunmakta ve birbirlerinin deneyimlerinden yararlanmaktadırlar. hh Küreselleşme, "rekabet edilebilirlik" kavramı ile de yakından ilişkilidir. hh Küreselleşme ile ortaya çıkan bu kavram, bir ülkenin, "ulusal politikasını" küresel pazarın gereklerini, rakiplerine göre daha etkili karşılayabilme yeteneğinde olacak şekilde sürdürebilmesidir.

altın alacak olan Ayşe Teyze'yi etkilemektedir. Bu parça aşağıdaki kavramlardan hangisine örnek oluşturmaktadır?

Örnek 7:

A) Küreselleşme B) Modernleşme C) Toplumsal hareketlilik D) Toplumsal norm E) Toplumsal çözülme Kitle iletişim araçları, teknolojik ürünlerle yerel unsurların tüm dünyaya yayılıp kullanılması sürecine küreselleşme denir. Cevap: A

hh Seyahat, iletişim, finansman, ticaret, spor karşılaşmaları, meslekler ve müzik artık tek bir ülkenin sınırları içinde kalmamaktadır. hh Bilişim teknolojilerinin ucuzlaması ve yaygınlaşması bilgi akışını hızlandırmıştır. hh Zaman, mekân ve mesafe algılamaları değişmiş, kültürleşme süreci ivme kazanarak küresel değerler oluşmuştur. hh Küreselleşme nüfusun farklılaşması, ekonomik dönüşüm, aile biçimleri ve yaşam tarzlarının değişmesine yol açmıştır. hh Küreselleşmenin toplumsal değişmeye etkilerinden biri de yerel olanın ortadan kalkması ya da önemini kaybetmesidir.

4


Küreselleşme bir yandan bilgi, para, iş gücü, ürün ve hizmetlerin dünya ölçeğinde dolaşımına imkân sağlamakta ve dünyayı küresel bir köy hâline getirmekte iken diğer yandan da yerel ve ulusal bazı unsurları canlandırmaktadır. Örneğin, Kars'ın bir köyünde yapılan bez bebekler İnternet aracılığıyla Türkiye'nin her yerinden, hatta yurt dışında bile talep görmekte ve satılabilmektedir. Bu parça aşağıdaki yargılardan hangisini vurgulamaktadır? A) Küreselleşme, kültürleri zamanla birbirine benzetir. B) Küreselleşme ekonomik refah sağlar. C) Küreselleşme, bütün kültürlere kendini tanıtma olanağı verir. D) Küresel iletişim, her türlü rekabeti mümkün kılar. E) Küreselleşme, toplumsal değişmeyi de beraberinde getirir. Küreselleşme sonucunda dünya küçük bir köy hâline geldiğinden yerel kültürler dünyaya kendi kültürünü tanıtabilmektedir. Cevap: C

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh Küreselleşme ulusal hükümetlerin rollerini azaltmış küresel rekabetin ülkelerden çok uluslararası şirketler arasında olmasına yol açmıştır. hh Artık küresel rekabet İngiltere ile Almanya, Japonya ile ABD veya Avrupa ile ABD arasında olmaktan çok, bu ülkelerin uluslararası şirketleri arasında olmaktadır.

Örnek 8: Küreselleşme; coğrafyanın toplumsal ve kültürel düzenlemelere dayattığı kısıtlamaların azaldığı, insanların bu azalmayı giderek daha fazla fark etmeye başladıkları bir süreçken yerelleşme kavramı; kültürel olarak tanımlanmış kimliklerin ortaya çıkışını ve yayılmasını açıklamak için kullanılmaktadır. "Küyerelleşme" kavramı ise küreselleşme ve yerelleşme kavramlarının birleştirilmesiyle oluşturulmuştur ve dünyanın hem küreselleştiğini hem de eş zamanla biçimde yerelleştiğini anlatmaktadır. Küreselleşme dünya ölçeğindeki benzeşmeyi, yerelleşme ise aksine farklılaşmayı getirmektedir. Karşıt gibi görünen bu iki süreç aslında birbirini tamamlamaktadır.

hh Küreselleşmenin medya ve kültür üzerindeki etkisinin artmasıyla birlikte dünyada reklamcılık, tüketim kalıpları, yayın içerikleri ve bilgi standartları giderek birbirine yakınlaşmaktadır. hh Kültürel küreselleşme, görüntüler ve semboller aracılığıyla yaşanmaktadır. hh Küresel süreçte medya kartelleri ve tekelleri oluşma tehlikesi de her zaman mevcuttur. hh Medya sahiplerinin başka sektörlerde faaliyet göstermesi, kamu ihalelerine girmeleri, medya gücünün kişisel çıkarlar için kullanılabileceği endişesini de gündeme getirmektedir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi, küyerelleşme olgusuna örnek teşkil eder? A) Uluslararası markaların yaygınlaşması B) Halkın yerel yönetimlerde söz sahibi olması C) Üretim ve tüketimin standartlaşması D) Köy ve kasabaların internet sitesi kurması E) Organik tarımın yaygınlaşması Küreselleşme evrensel ve yerel unsurların bir arada kullanılmasıdır. Köy ve kasaba, yerel, internet sitesi evrenseldir. Cevap: D

e. Bilim ve Teknoloji hh Bilim ve teknoloji insanoğlunun, doğa yasalarını bulma ve ona egemen olma çabalarının sonucu olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir. hh Bilimsel ve teknolojik gelişmeler doğanın, insan ihtiyaçlarını giderecek şekilde yeniden düzenlenmesine imkân sağlamış ve insan ilişkilerini, normları, kurumları, değerleri, düşünüş biçimini değiştirmiş ve dönüştürmüştür. hh Örneğin; ulaşım ve iletişimin hızlanması meydana gelen olaylar hakkında bilgi edinmeyi ve tepki vermeyi çabuklaştırmıştır.

Küreselleşmenin etkileri tüm dünyada hissedilmektedir.

hh Sağlık ve eğitim gibi alanlarda elde edilen bilgi ve bulguların paylaşımı kolaylaşmıştır. Bu alanlarda yeni yapılanma ve modeller geliştirilmiştir.


5

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh Bu değişim ve dönüşümün olumlu sonuçları yanında doğal çevrenin zarar görmesi ve bu durumun yeryüzünde canlı varlığının devamını tehdit edecek boyutlara ulaşması gibi olumsuz sonuçları da vardır.

hh Sivil toplum örgütleri aracılığıyla toplumsal denetime katılma, siyasal yönetim organlarına baskı yapma, kamuoyu oluşturma ve çatışmaya yol açacak durumların ortadan kalkması demokratik hak arama ile sağlanabilir.

hh Bilim ve teknolojinin sağladığı kolaylıklar yanında çevrenin zarar görmesi, sosyalleşmeyi engellemesi, aşırı bireyselleşme, toplumsal bağların çözülmesi, mahalli kültürlerin kaybolması, kitle imha silahlarının artmasıyla savaş riski ve sağlıkla ilgili yeni sorunlar ortaya çıkmıştır.

hh Çatışma ortamından uzak bir demokratikleşme toplumun kalkınması, ilerlemesi, gelişmesi kısaca toplumsal değişmenin olumlu yönde gerçekleşmesinin teminatı olarak görünmektedir.

Örnek 9: 1868'de ilk trafik ışıkları Londra'da kullanılmaya başlandı. Daha motorlu araçların olmadığı, yalnızca at arabalarının olduğu bir devirde, trafik ışıklarının hizmete sunulmasının nedeni, arabalar değil "özel" yayalardı. Asıl amaç, meclis üyelerini ve asilleri korumaktı. Günümüzdeyse trafik ışıklarının kullanım amacı çok değişmiştir. Bu parçaya dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

Demokratik toplumlarda halk adına meclis karar verir.

g. Kültür hh Evrensel nitelikte olan maddi kültür ögeleri, toplumların kültürünü olumlu ya da olumsuz olarak değiştirebilmektedir. hh Kültürel alandaki değişmeler farklı toplumların kültürlerine karşı hoşgörülü olma, kendi kültürünü tanıma ve sahip çıkma bilinci geliştirmeye katkı sağlayabilir. hh Kültürel farklılıkların insanlığın zenginliği olarak görmek kültürler arası anlaşma ve işbirliğini sağlar.

A) İnsan ihtiyaçları zamanla çok çeşitlenmiştir. B) Teknoloji toplumsal yaşama göre şekillenir. C) Teknolojinin bir ülkedeki kullanımı başka ülkeleri de etkiler. D) Toplum geliştikçe toplumsal kurumların işlevi de değişir. E) Teknoloji günümüzde her alanda kullanılmaktadır. Teknolojik yenilikler uygun ortamlarda benimsenerek yaygınlaşır. Cevap: B

f. Demokratikleşme hh Değişen dünyada yönetim anlayış ve biçimlerinin aynı kalması beklenemez. hh Demokratikleşme insanlara daha fazla özgürlük alanı, yönetime katılma hakkı, hak arama örgütlerine katılma olanağı sağlamaktadır.

6


hh Kültürel farklılıkların olumlu katkılarının yanında kültürel yozlaşma ve milli birlik bilincinin zayıflaması da söz konusu olabilmektedir. hh Emperyalist ülkelerin kendi kültürlerini benimsetmek için harcadıkları özel çabalar nedeniyle kendi kültürüne yabancılaşma gibi olumsuz değişmeler olabilmektedir.

hh Toplumların hem kendi kültürel değerlerine uygun yaşamaları hem de farklı kültürlere açık olmaları durumunda varlıklarını sürdürebileceklerini söylemek kültürün önemi ve işlevini bitirir.

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh Aksi takdirde kültür emperyalizminin etkisiyle kültürel yozlaşmanın oluşmasıyla birlikte, milli birlik bilincinin zayıflaması, toplumsal aidiyet bağının çözülmesi, toplumsal kimliğin kaybedilmesi, güven duygusunun zedelenmesi kaçınılmazdır. hh Toplumsal değişme maddi kültür ögelerinde daha hızlı gerçekleşmektedir.

hh Yeni bilgiler, kültürel değerler, normlar duygu ve düşünceler kitle iletişim araçlarıyla akıl almaz bir hızla yayılmakta, uzaklık ve mekan kavramları değişmektedir. hh Bireyin toplumsallaşmasında kitle iletişim araçları, aile ve eğitim kurumları kadar etkili ve neredeyse onlarla yarışır hâle gelmiştir.

hh Hızlı değişimler toplumlarda sarsıntılara, değerler çatışmasına, bunalıma yol açmaktadır. hh Değişmeyi olabildiğince bunalımsız gerçekleştirmek manevi kültüre gereken önemi vermek, her toplumun kendi kültürel değerlerine uygun yaşaması ile olabilir.

h. Demografi hh Demografya (nüfus bilimi); nüfusun sayısını ve yoğunluğunu, bölgesel ve sektörel dağılımını, niteliğini, nüfus artış hızını, nüfus hareketliliklerini ve nüfus ile ilgili bütün olay ve olguları inceleyen bir bilimdir. hh Bir ülkede nüfusun artış hızı toplumsal değişmeyi olumlu ya da olumsuz yönde etkilemektedir.

hh Kültür emperyalizmi, kitle iletişim araçlarıyla daha etkili duruma gelmiştir. hh Kitle iletişim araçlarının hızlı gelişmesi ve yaygınlaşması yerel kültürleri ortadan kaldırmaktadır. hh Ayrıca milli kültürler "tek tipleşme" tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır.

Televizyon

hh Hem eğlendirme hem de eğitme işlevini, insanları hiçbir zahmete sokmadan gerçekleştiren televizyon, iş yaparken, kitap okurken, hatta eğlenirken bile izlenebilme özelliğine sahiptir. hh Televizyon milyonlarca insan tarafından kolaylıkla ve yaygınlıkla izlenebilen iletişim aracıdır.

hh Nüfusun bölgelere göre farklı hızlarda artışı bölgeler arası dengesizliğin gelişmesine ekonomik, kültürel ve sosyal problemlere neden olmaktadır. hh Nüfus iç göçler yoluyla belirli bölgelerde ya da kentlerde toplandığı zaman bu durum çarpık kentleşmeye neden olmaktadır. hh Nüfusun niteliği (eğitim seviyesi, cinsiyet dağılımı, gençlerin ve yaşlıların oranı, çalışanların sayısı, genç yaşlı oranı, doğum ölüm oranı vb.) toplumsal değişimleri olumlu ya da olumsuz etkilemektedir.

hh İnsanın beş duyusunu sanal da olsa harekete geçiren televizyon, çağımızın en önemli eğitim araçlarındandır. hh Olumlu kullanımında aynı anda milyonlarca insanı olumlu yöne kanalize edebilme özelliğine sahiptir. hh Olumsuz kullanımında ise en tehlikeli silahtan daha etkili, sinsi bir zehir gibi insanları yok etme gücüne sahip olabilmektedir.

ı. Kitle İletişim Araçları

Öğretmen Sorusu

hh İnsanların birbirleriyle iletişim kurmak için kullandıkları en önemli kültürel ögeler "dil" ve "kitle iletişim" araçlarıdır.

İnternet

hh İnternet "sosyal kimlikten bağımsız iletişim" sağlamaktadır. Bu kavram şöyle açıklanabilir: hh Gerçek hayatta insanların bir araya gelip konuştukları tartıştıkları ortamlar, gelir seviyesi, eğitim ve mesleki yaşamlarına göre değişmektedir.

Toplumsal değişmenin büyük bunalımlara yol açmadan gerçekleşmesi için ne yapılmalıdır?

Toplumsal değişme zamana yayılarak aşama aşama gerçekleştirilmelidir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh Ama internette ırk, renk, dil, din özellikler önemini yitirmekte, insanların birbirleri arasındaki ilişki ön yargısız bir şekilde oluşmaya başlamaktadır. hh Gerçek hayatta mesleği yüzünden hor görülüp görüşüne önem verilmeyebilecek birisi, burada daha önceden hak edip de göremediği saygıyı görebilecek, düşünceleri dikkate alınabilecektir.

hh İleri ya da geri gibi değer yargısı içermez. hh Buna karşılık toplumsal gelişme, toplumsal değişmenin bir yorumu olup belli ölçütlere göre ileriye doğru bir değişmeyi ifade eder.

hh Toplumsal alandaki tüm ilerlemeler gelişmeyi ifade ettiği için ilerleme kavramı değer yargısı içerir. hh İnternetin sağladığı olanaklardan en önemlisi bilgi paylaşma özelliğidir. hh Bu sayede öğrenen, yargılayan ve katılımcı insan yapıları oluşmaya başlamakta ve "netdaş"lar oluşmaktadır. hh Netdaşlar görüş ve önerilerini kurumlara ve insanlara iletebilmekte ve sorularına cevap alabilmektedir. hh Kendi özgürlüklerini sınırsızca yaşarken, diğer kullanıcıların hak ve özgürlüklerine müdahale etmemek önemlidir. hh Gerçek hayatta dikkat edilen ahlaki kurallara sanal ortamda da uymak gerekmektedir.

1. Toplumsal Gelişmenin Göstergesi Olarak Toplumsal Büyüme hh Toplumsal gelişme, toplumsal yaşamın bütün alanlarındaki ileriye yönelik değişmeleri ifade eder. hh Özellikle ekonomik, siyasal ve kültürel kurumlardaki yapısal değişmeler toplumsal gelişme ile çok yakından ilgilidir. hh Toplumsal gelişme, önceleri daha çok ekonomik gelişme olarak değerlendirilmekteydi. hh Günümüzde ise toplumsal gelişme ekonomik taleplerle birlikte demokratik talepleri de kapsıyor. Toplumsal gelişmenin unsurlarını üç temel başlık altında toplayabiliriz. Bunlar: Ekonomik büyüme, orta tabaka genişlemesi ve demokrasidir.

a. Ekonomik Büyüme hh Ekonomik alandaki büyümeler, toplumsal gelişmenin bütününe yansır. İnternet kültürleri etkileme gücüne sahiptir.

hhB. TOPLUMSAL GELİŞME,

BÜTÜNLEŞME VE ÇÖZÜLME

hh Toplumlar yaşam tarzlarını daha çağdaş bir hâle getirebilmek amacıyla sosyal, siyasal, kültürel ve ekonomik alanlarda faaliyetlerini gün geçtikçe artırmaktadır.

hh Ekonomik büyüme, ekonomik alanın yalnızca bir yönde (örneğin; gelir düzeyinin artışı) gelişmesi anlamına gelmez. hh Ekonomik büyüme, üretimin bütün unsurlarındaki değişmeyi ifade eder. hh Sermaye birikiminin artırılması, emeğin nitelikli hâle getirilmesi, yaratılan ekonomik değerlerin toplumun bütün üyelerine üretime katkısı oranında dengeli bölüşümünün sağlanmış olması, ekonomik büyümenin temel göstergeleridir.

hh Geleneksel toplumdan modern topluma doğru gerçekleşen değişim sürecinde maddi ve değerler değişirken, bu değerler arasında bir denge kurulması gereklidir. hh Toplumsal değişme temelde nötr bir kavramdır ve herhangi bir yön belirtmez.

8


hh Ekonomik büyüme aynı zamanda sanayi, tarım ve hizmet alanlarındaki dengeli gelişmeyi de gerektirir.

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh "Kişi başına düşen milli gelir", bir ülkede bir yıl boyunca üretilen mal ve hizmetlerden elde edilen gelirin toplam nüfusa oranını ifade eder.

hh Orta tabakanın genişlemesi için, devletler çeşitli ekonomi politikaları uygularlar. Bunlardan biri, üretime katılan unsurların elde ettiği gelirlere adil vergilendirme uygulamasıdır.

hh Ekonomik büyüme oranında "milli gelirde" artma, "kişi başına düşen milli gelirde" de artmaya neden olur.

hh Örneğin; geliri yüksek olandan daha fazla, geliri düşük olandan daha az vergi alınması gibi.

hh Milli gelirin bireylere dengeli dağıtılması toplumsal huzur, dayanışma için de şarttır. hh Sosyal devletler, topladığı vergiler ile toplumsal gruplara eşit ve daha kaliteli sağlık, eğitim, güvenlik hizmetleri, yeni iş olanakları sağlarlar. hh Orta tabaka olanaklarının meslek ve gelir gruplarına eşit sağlanması, orta tabakanın gerek sayısal, gerekse de niteliksel genişlemesine neden olur. Ekonomik büyüme toplumsal gelişmeyi sağlar.

b. Orta Tabaka Genişlemesi hh Toplumsal tabakalar, yaratılan ekonomik değerlerin bölüşülmesine göre şekillenir. Milli gelirden alınan paya göre tabakalar genişler ya da daralır. hh Toplam milli gelirin üretime katılan unsurlarca paylaşılması, farklı gelir gruplarını ve uzmanlaşmış iş bölümünü, meslek gruplarını ortaya çıkarır. hh Toplumsal tabakalar; farklı gelir düzeylerine, meslek gruplarına ve eğitim, sağlık, sosyal, kültürel hizmetlerden yararlanma ölçütlerine göre biçimlenir. hh Milli gelirin bölüşümü sonucunda toplumsal tabakalarda gerçekleşen "daralma" ve "genişleme" toplumsal değişmenin ne yönde olduğunun temel ölçütünü bize verir. hh Genişleme "orta tabaka" yönünde olacağı gibi "üst" veya "alt" tabaka yönünde de olabilir. hh Sosyal devletler orta tabaka olanaklarını ve orta tabakanın bu olanaklardan daha fazla yararlanması imkânını artırarak ekonomik büyümenin toplumsal gelişme yönünde olmasını sağlamaya çalışırlar.

Öğretmen Sorusu

hh Orta tabakanın geniş olması toplumun ekonomik olarak gelişmişliğini ve refah düzeyinin yükseliğini gösterir.

hh Sosyal devlet, bireylerinin orta tabaka olanaklarından en geniş ölçüde yararlanması için ekonomik büyümeyle birlikte gerekli düzenlemeler yapar. hh Çalışma yaşamında, sosyal hizmet ve güvenlik kurumlarının kapsamlarını genişletir. hh Örneğin; sağlık ve ihtiyarlık sigortaları oluşturur, işsizlik sigortası verir. Meslek oda ve birlikleri, sendikalar, dernekler gibi sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapar.

2. Hukukun Üstünlüğü, Demokrasi ve İnsan Haklarındaki Gelişmeler hh Toplumsal gelişme için sadece ekonomik büyüme yeterli değildir. hh Toplumsal gelişmenin gerçekleşmesi için toplumun yönetim biçiminin demokratik olması, hukukun üstünlüğü ilkesinin benimsenmesi ve insan haklarına dayanması gerekir. hh Yaşama hakkı başta olmak üzere düşünce ve inanç özgürlüğü, özel hayatın gizliliği, seçme ve seçilme hakkı, seyahat özgürlüğü vb. hak ve özgürlükler anayasa ile güvence altına alınmalıdır.

Toplumsal gelişme, toplumsal ilerlemeden hangi yönüyle farklıdır?

Birçok alanda birden gerçekleşmesiyle LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh İş bölümü toplumsal bütünleşmenin gerçekleşmesi için birincil ögelerdendir. hh İnsanlar toplumsal ihtiyaçlarını karşılamak için işlevsel bir görev dağılımı yapmak zorundadırlar. hh Emile Durkheim toplumsal bütünleşmeyi iki kategoriye ayırarak incelemektedir. Sosyal devlette vatandaşlar anayasa güvencesi altındadır.

hhC. TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞME,

TOPLUMSAL ÇÖZÜLME VE TOPLUMSAL ÇÖZÜLMENİN NEDENLERİ

1. Toplumsal Bütünleşme hh Toplumsal yapı grup, kurum ve kuruluşlardan oluşan bir bütündür. hh Toplumu meydana getiren parçaların uyum içinde birbirlerini tamamlamaları sürecine "toplumsal bütünleşme" denir. hh Toplumsal bütünleşme, toplumun varlığını ve birliğini sürdürmesini sağlar. hh Toplumsal bütünleşme için orta tabakanın genişlemesi gerekir. hh Tersi durumda alt ve üst tabakalar arasındaki uçurum genişleyecek, toplumsal huzursuzluklara yol açacaktır.

hh Toplumsal bütünleşme için fonksiyonel bütünleşme ve mana etrafında bütünleşme gereklidir.

● "Mekanik dayanışma", yüz yüze ilişkilerin ve basit iş bölümünün olduğu toplumlarda görülür. ● "Organik dayanışma" ise farklılaşmış ve uzmanlaşmış, bir iş bölümünün olduğu toplumlarda ortaya çıkar.

hh Günümüz toplumları iş bölümünde uzmanlaşmanın arttığı, ikincil ilişkilerin egemen olduğu, kentleşmenin arttığı organik dayanışma ağırlıklıdır. hh Toplumsal iş bölümünde işlevsel zorunluluğu, farklılaşma ve çatışmaya rağmen toplumsal bir bütünlük içinde gerçekleşir.

b. Mana Etrafında Bütünleşme hh Toplumsal yapılar, ekonomik büyüme ile birlikte farklılaşmış, uzmanlaşmış, iş bölümüne doğru gelişmişlerdir. hh İş bölümüne paralel olarak "mekanik dayanışmadan", "organik dayanışmaya" doğru bir gelişim görülmüştür. hh Toplumsal iş bölümü farklılaşma ve çelişkileri doğurmasına rağmen, toplumsal bütünleşmeyi de beraberinde getirir. Bu bütünleşme milli ve manevi değerler etrafında birleşilerek tamamlanır. hh Bir başka deyişle insanların sadece iş bölümüne dayalı olarak bütünleşmeleri yeterli değildir.

a. Fonksiyonel Bütünleşme

hh Aynı zamanda manevi değerler etrafında da bir araya gelmek zorundadır. Bu bir araya gelme, dayanışmanın sosyal yönünü ifade eder.

hh Toplumda çeşitli işlevlerin yerine getirilmesi için insanlar arasında iş bölümü yapılması zorunludur.

hh İşlevsel anlamda bir makineye veya bir organizmaya benzetilen toplumun "ruhunu" manevi değerler oluşturur.

hh Çağımızda iş bölümü, uzmanlaşmış meslekleri, kuruluşları ortaya çıkarmıştır.

hh Onu kendisi yapan, kendine özgü kılan, diğer toplumlardan ayıran manevi değerleridir.

hh Toplumlar varlığını, toplumsal iş bölümü etrafında mesleki uzmanlaşmaya dayalı kurum ve örgütlerle gerçekleştirir.

hh Manevi değerler üzerinde uzlaşan bir toplumun birlikteliği bir makinenin çalışmasına benzer.

10


TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME hh Nasıl ki makinenin herhangi bir parçası eksikken çalışmazsa toplumda da manevi değerler üzerinde uzlaşma yoksa birlikten söz edilemez.

hh Toplumsal değişmenin çok hızlı olduğu durumlarda, toplumsal çözülme artan bir eğilim gösterir. Çünkü genellikle bireyler bu hızlı değişmeye ayak uyduramamaktadırlar.

hh Bir toplumda ekonomik büyümede yeterli düzeye gelinse de manevi değerler etrafında asgari düzeyde ortak bir uzlaşma ve dayanışma yoksa toplumsal bütünleşme süreci gerçekleşmez.

hh Uyumsuzluk ise çatışma ve çelişkileri artırır. Bu nedenle toplumsal çözülme, toplumda istenmeyen bir durumu anlatır.

hh Toplumsal değişmeye rağmen bir bütünlük sağlanabiliyorsa, bu durum toplumsal bütünleşmenin fonksiyonel ve manevi yönlerinin dinamik sürecinden kaynaklanmaktadır.

hh Toplumda maddi kültür ögeleri değişmesine rağmen, manevi kültür ögeleri buna uygun olarak değişmiyorsa kültürel gecikme ortaya çıkar. Bu durumda toplumsal çözülme de hızlanır. hh Bir toplumda maddi kültür ögelerinin değişimi, manevi kültür ögelerinde düzenlemeler gerektirir. hh Kültürün maddi yanı ile manevi yanı arasındaki uyumlu değişme toplumsal gelişmeyi artırır.

hh Toplumsal dayanışma gruplar arasında ya da toplumsal sınıfların kendi içinde gerçekleşebileceği gibi, toplumun bütün üyeleri arasında da gerçekleşebilir.

3. Toplumsal Dışlanma

hh Toplumsal dayanışmanın en belirgin örnekleri ulusal bağımsızlık savaşlarıdır.

hh "Toplumsal dışlanma" bireyin toplumda sosyal bütünleşmesini sağlayan sivil, politik, sosyal ve ekonomik sistemlerin tümünden kısmen ya da tamamen yoksun olma sürecidir.

hh Bir milletin varlığını sürdürebilmesi ancak ulusal bağımsızlığıyla mümkündür.

hh Toplumsal dışlanma dinamik bir kavramdır ve bir süreçtir.

hh Toplumsal dışlanmanın belli başlı nedenleri arasında iş gücü piyasasındaki değişim, gelir dağılımındaki adaletsizlik ve yoksulluk, sosyal korumanın yetersizliği ve eşitsizlik sayılabilir.

hh Küreselleşmenin getirdiği serbest rekabet ortamında emeğin ucuz olduğu gelişmekte olan ülkelerde "çalışan yoksul" kavramı oluşmuştur.

Bağımsızlık savaşı toplumsal dayanışma örneğidir.

2. Toplumsal Çözülme

hh Düşük gelirli bireyler gelirlerinin büyük bir kısmını ya da tamamını asgari yaşam gereksinimleri için tüketmekte, eğitim ve kültür gibi faaliyetlere yeterince kaynak ayıramamaktadır. hh Çalışan yoksul kimseleri yaşam koşullarının zoruluğundan dolayı sosyal yaşamla olan bağları zayıflamaktadır.

hh "Toplumsal çözülme", toplumdaki üyelerin toplumsal değerlere, normlara, kurumlara ya da denetim biçimlerine uyumlarını yitirmeleri sonucu toplum yaşamında çözülmeler olması şeklinde tanımlanabilir. hh Böyle bir durumda doğal olarak şiddet, alkolizm ve ruhsal bozukluklar artacak, bu nedenle işbirliği, ortak inanç ve değerler, birlik ve bütünlük azalacaktır.

Günümüz toplumlarında insanlar yalnızlaşmaktadır.


11


4. Toplumsal Çözülmenin Nedenleri hh Toplumsal çözülme başladığında toplumsal kurumlar birbiriyle uyumlu bir şekilde çalışmadığı gibi toplumun manevi değerlerinden bir kopuş yaşanır. hh İşbirliği zayıflar hatta ortadan kalkar. Toplumsal kurumlar kendi görevlerini yapamaz hâle gelebilir. hh Toplumun gelişmesi ve ilerlemesi yavaşlar veya duracak duruma gelir. hh Toplumsal sorunlar artar. Toplumun bir bütün olarak varlığını sürdürebilmesi tehlikeye girer. hh Toplumsal çözülmenin en önemli nedenleri; tabakaların farklılaşması, insan hak ve özgürlüklerinin kısıtlanması, örgütlenme yetersizliği, demokratik kurumlaşma yetersizliği, milli birlik bilincinin zayıflamasıdır.

a. Tabakaların Farklılaşması hh Toplumda alt, orta ve üst bakalar arasında gelir düzeyi ve yaşam biçimi bakımından çok büyük farkların oluşması toplumsal dayanışmayı ve bütünleşmeyi olumsuz yönde etkiler, bozar. Bu da toplumsal kargaşaya sebep olur.

hh Bu kuruluşların yetersiz olması ise toplumsal çözülmeye neden olur.

d. Demokratik Kurumlaşma Yetersizliği hh Demokrasi, aralarında hiçbir ayrılık gözetmeksizin bütün vatandaşların yönetime katılmasını ifade eder. hh Demokrasilerde yetkileri halkın adına parlamenterler kullanır. Bu parlamenterler anayasa ve yasalara uymak zorundadırlar. hh Demokratik yönetimlerde bireylerin görevleri sadece oy vermekten ibaret değildir. hh Oy verme yoluyla kendi temsilcilerini seçen toplum üyeleri, aynı zamanda seçtiği temsilcileri denetleme ve gerektiğinde ona verdiği yetkiyi geri alma hakkına sahiptir. hh Denetleme siyasi partiler, kitle iletişim araçları, sendikalar dernekler gibi sivil toplum örgütleriyle gerçekleştirilir. hh Bireyler bu örgütler aracılığıyla, talep ve önerilerini ifade ederler. hh Demokratik kurumlaşma yetersiz ya da işlevsiz ise, bireyler isteklerini yöneticilere aktaramazlar. Böyle bir toplumda ise çözülmeye uygun bir zemin oluşur.

b. Temel Hak ve Özgürlüklerin Kısıtlanması hh Hak ve özgürlüklerin kısıtlandığı toplumlarda bireyler güven duygularını yitirirler. hh Güven duygusunun yitirilmesi özellikle adalet duygusunun zayıflamasına ve toplumsal kurumlara güvensizlik duyulmasına yol açar.

c. Örgütlenme Yetersizliği hh Bireyler ihtiyaçlarını gidermek için tek başlarına yeterli olamazlar. hh İnsanın yaşamını sürdürmesi, ihtiyaçlarının giderilmesi için toplumsal kurumlar ve ekonomik örgütlere ihtiyaç vardır. hh Bir toplumda yeterli düzeyde okul, hastane, yurt, bakım evi vb. kuruluşların olması, öte yandan sendika, dernek ve meslek odası gibi sivil toplum kuruluşlarının varlığı toplumsal bütünleşmede etkilidir.

12


hh Çünkü bireyler, kendi taleplerinin gerçekleştirilmesi amacıyla başka yollara sapacaklardır. Bu durumda toplumsal çözülme ve çatışmaların zemini genişleyecektir.

e. Milli Birlik Bilincinin Zayıflaması hh Milli birlik, toplumsal bütünlüğün sağlanabilmesi açısından zorunludur. hh Manevi değerler etrafında bütünleşmeyle milli birlik sağlanır. hh Toplumu oluşturan bireylerin bu bilince sahip olmamaları doğal olarak çözülmeye neden olur.


Konu Testi - 1

1. Avrupa'da Sanayi Devrimi ile birlikte ülkelerin sosyal ya-

4. Cumhuriyetin ilk yıllarında ekonomi, eğitim, siyaset kurum-

pıları hızlı biçimde değişmiş, geleneksel değerlerin yerini yeni değerler almıştır. Her toplumda maddi ve manevi olanaklardan yararlanma isteği artmıştır. Az gelişmiş ülkeler, bu yönde ilerlemiş olanları izlemeye başlamıştır.

larında çok hızlı bir değişim yaşanırken; aile, ahlak, din kurumlarındaki değişimin çok yavaş olduğu gözlenmektedir.

Bu gözlem aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Her toplumsal kurumun değişim hızı aynı değildir.

Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle adlandırılır?

B) Bazı temel kurumlarda hiçbir zaman değişim yaşanmaz.

A) Toplumsal ilerleme B) Modernleşme

C) Yerleşik toplumsal kurumlar diğerlerinden daha yavaş değişir.

C) Toplumsal hareketlilik

D) Değişme süreci içindeki bir kurumun bazı işlevlerini diğer toplumsal kurumlar üstlenir.

D) Kültürel yayılma E) Reform

E) Gelişmekte olan toplumlarda geleneksel davranış biçimleri görülmektedir.

5. On dokuzuncu yüzyılın sonunda Avrupa'da gözlenen sanayileşme, insanların üretim tarzını değiştirmiştir. Buna bağlı olarak toplumsal yaşamda dinsel kurumların etkisi azalmıştır.

2. "Ekvatora yakın bölgelerde yaşayanlar çok fazla sıcaklığa maruz kaldıklarından ilerleyememişlerdir. Bilakis Araplar ve Yunanlılar gibi orta bölgelerde yaşayan göçebe toplumlar ise medeniyet oluşturabilmişlerdir."

İbn Haldun bu sözleriyle toplumların ilerlemesinde aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğunu ifade etmektedir?

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Toplumun gereksinimleri toplumsal kurumları değişime zorlar.

A) Kitle iletişim araçları

B) Kurumlar birbirleriyle eşgüdüm oluşturacak şekilde çalışmalıdır.

B) Bilimsel gelişme

C) Bir kurumdaki değişme diğer kurumları da etkileyerek değiştirir.

C) Doğal afetler D) Coğrafi koşullar

D) Toplumsal kurumlardaki değişme kaçınılmazdır.

E) Siyasi oluşumlar

E) Uzun bir geçmişi olan kurumların değişmesi güçtür.

6. Gelişmiş Batı toplumlarında kentleşme olgusu sanayi ile birbirini içeren bir gelişmedir. Ülkemizde ise kentleşme çarpık yapılaşma, trafik, suç gibi olumsuz gelişmeleri beraberinde getiren bir olgu olarak görülmektedir.

3. Sosyal ögeler arasındaki değişme hızı birbirinden farklıdır. Bu nedenle toplumda belli zaman aralığında bazı sosyal ögeler çok hızlı değişip farklılaşırken bazı ögelerde bu değişim çok yavaştır.

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir?

Aşağıda verilenlerden hangisinin daha hızlı değişmesi beklenir?

A) Toplumlar bir evrim çizgisinde ileriye doğru gelişmektedir.

A) Geleneklerin

B) Toplumsal değişim insanlar için kaçınılmaz bir olgudur.

B) Dini verilerin C) Örflerin D) Adetlerin E) Teknolojinin

C) Toplumsal değişme her toplumda farklı sonuçlara yol açmaktadır. D) Bazı toplumsal kurumlar değişime karşı dirençlidir. E) Nüfus artışı toplumsal değişimi hızlandırır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

7. "Bir toplumda geniş ailenin yerini çekirdek ailenin alması,

10. Üretimin basit ve geleneksel teknikler kullanılarak yapıldığı

monarşi yönetiminin yerini demokratik yönetim alması, tarım ekonomisinden sanayi ekonomisine geçilmesi" toplumda aşağıdakilerden hangisinin oluştuğuna bir örnektir?

toplumlara geleneksel toplum adı verilmektedir. Geleneksel toplumların çağdaş toplum olma çabalarına ise "çağdaşlaşma" denir.

A) Toplumsal hareketlilik

Buna göre bu geçiş sürecinde aşağıdakilerden hangisi görülmez?

B) Toplumsal yabancılaşma

A) Üretimin artması

C) Toplumsal sapma

B) Milli gelirde artış olması

D) Toplumsal bütünleşme

C) Eğitim ve sağlık olanaklarının yaygınlaşması

E) Toplumsal ilerleme

D) Teknoloji kullanımının azalması

E) Ailenin etkinliğinin eskiye göre azalması

8. Nüfus artışı, nüfus yoğunluğu toplum yapısını etkileyen

11. Gelişmekte olan toplumlarda eğitim eksikliğine bağlı ola-

Bu parçada toplumsal değişime yol açan hangi faktörlerden söz edilmektedir?

A) Değişmenin yönünün her zaman ilerleme yönünde olduğu

A) Toplumun ilerlemesi

B) Toplumsal kuralların benimsenmeden yapılmasının sıkıntılara yol açtığı

rak kurallara uymamak neredeyse kural haline gelmiştir. Bu durum da iş ve trafik kazalarının artmasına neden olmaktadır.

B) Fiziki çevre

C) Değişmenin hızlı gerçekleşmesinin bunalımlara yol açtığı

C) Demografik yapı D) Kültürel temas

D) Teknolojik gelişmelerin toplumsal yaşamda istenmeyen durumlara yol açtığı

E) Eğitim düzeyinin artması

E) Maddi ve manevi kültür ögelerinin birbiriyle uyumlu olması gerektiği

9. Nüfus önceleri çok düşük bir hızla artarken, endüstrileşme

12. Avcılık ve toplayıcılıkla uğraşan toplumlar, bu etkinlikleri sırasında başka bir toplumun üyeleriyle ticaret amacıyla karşı karşıya gelebilir, ilişli kurabilirler. Bu ilişkiler sonucunda iki grubun üyeleri arasında evlilikler doğabilir. Farklı iki kültürün üyeleri birbirlerinden hayatta kalmanın ve yaşamlarını sürdürmenin daha değişik yollarını öğrenilir. Böylece yeni bilgiler ve teknikler öğrenilerek, toplumsal değişme hızlanır.


B) Refah düzeyinin yüksek olması toplumsal bütünleşmeye katkı sağlar.

Bu parçada toplumsal değişmeyi etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir? A) Kültürel temas

C) Nüfusun azalması, gençlerden çok yaşlıların artması toplumsal sorunlara yol açar.

B) Coğrafi koşullar

D) Toplumsal değişme rastgele gerçekleşmemektedir.

C) Demografi faktörü

E) Eğitim ve sağlık kurumları geliştikçe nüfus artış hızı yavaşlar.

D) Üretim biçimi

4. A

5. C

6. C

7. E

8. C

9. A

10. D

11. B

12. A


3. E

14

E) İcatlar 2. D

A) Ekonomik yapı ile nüfus yapısı doğrudan ilişkili olarak değişir.

1. B

dönemiyle birlikte bu hız yükselmiş, daha sonra tekrar görece azalmıştır. Bu süreç içinde gelişmekte olan toplumlarda nüfus hızla artarken, gelişmiş toplumlarda nüfus denge durumundadır. Hatta bazı gelişmiş toplumlar nüfusun azalması sorunuyla karşılaşmaktadırlar.

Bu parçada toplumsal değişmenin hangi özelliği vurgulanmaktadır?

Cevaplar

faktörlerdendir. Nüfusun kontrol edilememesi, refah ve fırsatların dağılımında dengesizliklerin ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Örneğin, nüfusun fazla olması ya da az olması kişi başına düşen ulusal gelir payını etkiler. Nüfusuna gerekli hizmetleri getiremeyen toplumlar birçok sorunla karşılaşmaktadırlar.


Konu Testi - 2

1. Türk Medeni Yasası aile yaşamını demokratikleştirdi. Er-

4. Toplum bireylerinin kültürel değerlere bağlılığının azalması

kek, kadın her yurttaşa eşini seçme özgürlüğünü tanıdı. Böylece aile, karı ile kocanın gerçek arkadaşlığı ve kararlarda ortaklığı üzerine dayandırıldı. Medeni yasa, kadına, kocasının tek karısı olma hakkını getirdi.

sonucunda toplumsal bütünlüğün, dayanışmanın ve kültür unsurları arasındaki koordinasyonun zayıflamasıdır.

Bu parçada anlatılanlardan, aşağıdakilerden hangisini örneklendirmede yararlanılabilir?

Bu parçada sözü edilen süreç aşağıdakilerden hangisidir? A) Toplumsal gelişme B) Fonksiyonel bütünleşme

A) Mekanik dayanışmayı


B) Kültürel yozlaşmayı

D) Toplumsal ilerleme

C) Toplumsal bütünleşmeyi

E) Toplumsal hareketlilik

D) Demokratik planlı sosyal değişmeyi E) Siyasal yapının istikrarsızlığı

5. Bir bölgede bulunan zengin maden yatakları ekonomik yaşamın canlanmasına, göçlerle nüfusun yoğunlaşmasına, geleneksel yapının zayıflamasına ve toplumsal kuralların değişmesine neden olur.

2. Büyük uygarlıklar verimli topraklar üzerinde kurulup geliş-

miştir. Mezopotamya ve Mısır uygarlıkları gibi verimli tarım topraklarının ve çeşitli maden kaynaklarının varlığı ekonomik zenginliğin artmasına neden olmuş daha hızlı toplumsal gelişme ve ilerleme sağlamıştır.

Bu parçada toplumsal yaşamı değiştiren hangi faktörlerin öneminden söz edilmektedir? A) Eğitim ve öğretimin yaygınlaşması B) Bilimsel ve teknolojik gelişmeler C) Kültür ve manevi değerler

Parçada, toplumsal değişimde aşağıdakilerden hangisinin etkisine yer verilmiştir?

D) Din ve ahlaki normlar E) Fiziksel çevre ve ekonomik etkinlikler

A) Yönetim biçimi B) Fiziki çevre C) Teknolojik ilerleme D) Kültürel gelişme E) Nüfus yoğunluğu

3. Üretimin makine ile yapılması, yani sanayileşme yeni mesleklerin, yeni iş alanlarının ortaya çıkmasına neden olmuş, iş bölümü çok gelişmiştir. Bu ise kadının iş hayatına katılımını sağlamıştır.

6. Tarımda hayvan gücünden makine kullanımına geçilerek üretimin artması bir toplumsal ilerlemedir. Ancak bununla birlikte makineleşmenin diğer üretim alanlarında da yaygınlaşması, yeni iş alanlarının daha fazla insanı istihdam etmesi, aile yapısının değişmesi; bu durumun hukukta, eğitimde, sağlıkta, ulaşımda yeni düzenlemelere yol açması ise bir toplumsal gelişmedir.

Buna göre "toplumsal gelişme"nin tanımı aşağıdakilerden hangisidir? A) Toplumsal kurumların çoğunda hemen hemen aynı anda yaşanan yapı ve işlev değişiklikleridir.

Bu parçada toplumsal değişime yol açan hangi faktörden söz edilmektedir?

B) Toplumsal kurumların kendi iç dinamikleri ile değişmesidir.

A) Teknoloji kullanımı

C) Toplumsal yapıdaki örgütlerin birbirleriyle uyumlu çalışmasıdır.

B) Nüfus yoğunluğu C) Göçler D) Kültürel temas E) Doğa koşulları

D) Birden fazla toplumsal alanda yaşanan ileriye yönelik değişmelerdir. E) Gelişmiş toplumlarda geleneksel davranış kalıplarının terk edilmesidir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

7. Sosyal değişmenin yönü ve hızına ilişkin özellikler konu-

sunda tartışmalar vardır. Değişme kavramı nesneldir, değer yargısı taşımaz. İyi ya da kötüye doğru bir farklılaşma içermez, yön belirtmez. Toplumsal değişme ileriye doğru olabileceği gibi geriye doğru da olabilir. Olumlu yöndeki değişim için bu yönde planlı bir çabaya gerek vardır. Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisidir?

gibi geriye doğru da olabilir. Yönü ne olursa olsun, toplumsal değişme bir zorunluluktur. Ancak bazı kurumlarda değişme çok hızlı gerçekleştiği halde, bazı kurumlarda çok yavaştır.

A) Toplumsal değişme tarafsızlık içeren bir kavram olduğundan sadece toplumdaki farklılaşmayı belirtir.

A) Eğitim

B) Bir toplumda her yönde bir ilerleme olursa, buna toplumsal gelişme denir.

B) Siyaset

C) Toplumsal gerileme bir toplumsal değişme olarak yorumlanmalıdır.

D) Din

D) Toplumsal değişme planlı olabileceği gibi baskı yoluyla da gerçekleşebilir. E) Hızlı toplumsal değişmeler bunalımlara yol açabilmektedir.

C) Aile E) Moda

11. Tibetliler'in eski yöneticileri tekerleği bilmelerine rağmen toplumsal değişme yaratır diye bu keşfi bin yıl ülkelerine sokmamışlardır. Aynı şekilde bir Roma İmparatoru da bazı kişiler işsiz kalır gerekçesi ile bir vincin kullanılmasını yasaklamıştır.

8. • Kitle iletişim araçlarının gelişmesi bireylerin tutum ve davranışlarında değişikliklere yol açmaktadır.

• Tarımda makineleşme sonucu kırsal kesimde açığa çıkan nüfusun büyük kısmı kentlere akmıştır.

Bu iki durumda toplumsal değişime yol açan hangi faktörden söz edilmektedir?

Bu örneklerde, icatların yaygınlaşmasını engelleyen neden aşağıdakilerden hangisidir? A) İcadın sağlayacağı yararların iyi anlaşılmamış olması B) Her toplumun kendi ürettiği teknolojiyi kullanması C) İcattan yararlanmak için gerekli olan ekonomik imkânların az olması

A) Kültürel temas B) Doğa koşulları

D) Toplumsal gelişme ile toplumsal ilerlemenin aynı olmadığı

C) Yönetim biçimi D) Teknolojik gelişmeler

E) Değişimin yönünün ileriye doğru olduğu gibi geriye doğru da olabildiği

E) Ekonomik gelişmeler

9. Düğünlerimizde uygulanan gelenekler sosyal, siyasi ve

kültürel değişmelere paralel olarak değişiyor ve giderek bunların önemleri azalıyor. Örneğin, düğünlerin yapıldığı günler, düğüne davet ve eğlence biçimleri, gelin ve damadın kıyafetleri değişikliğe uğramış unsurlardandır. Artık bindallı giyip ata binen gelinler, üç gün süren düğünler hemen hemen hiç yok.

12. Sanayinin gelişmesiyle birlikte görülen değişmeler toplumda var olan yasa ve düzenlemeleri yetersiz hale getirmiştir. Örneğin bilgisayar ve cep telefonu kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte, kişisel hakları koruyacak yeni kurallar ortaya çıkmıştır.



A) Toplumların alışkanlıkları toplumsal değişimi zorlaştırır.

A) Her toplumda farklı bir kurum diğer kurumlardan öncelikli olarak görülür.

B) Geleneksel uygulamaların etkisi toplumsal değişimle birlikte azalmaktadır.

B) Kurumlar teknolojik gelişmelerin gerisinde kalmaktadır.

C) Toplumsal değişmeler mutlaka ilerleme yönünde gerçekleşir.

C) Yeni ihtiyaçlar yeni düzenlemeleri zorunlu hale getirir. D) Bireysel haklar korunurken herkesin eşit şekilde yararlanması gerekir.

D) Toplumsal kurallara kayıtsızlığın başlaması toplumsal çözülmeyi hızlandırır.

E) Toplumsal kurumlar kültürlerin iç yapısına göre düzenlenmelidir. 4. C

5. E

6. D

7. C

8. D

9. B

10. E

11. A

12. C


3. A

16

2. B

E) Her toplumsal ilerleme aynı zamanda bir toplumsal değişmedir.

1. D

Buna göre aşağıdakilerden hangisinde değişimin en hızlı olması beklenir?

Cevaplar

10. Toplumlardaki değişmelerin yönü ileri doğru olabileceği

LYS // SOSYOLOJİ KÜLTÜR VE TOPLUM

hhA. KÜLTÜRÜN ÇOK ANLAMLILIĞI hh "Kültür" Latince kökenli bir sözcüktür. Kültürün sözlük anlamı; "sürmek, ekip - biçmek, tohumların iyileştirilmesi"dir. hh Günlük dilde ise kültürlü olma, "bilgili, çalışan, eğitim düzeyi yüksek, düşünce zenginliği olan, saygılı" gibi birçok anlamı dile getirir. hh Kültür, bir toplumda ilerlemenin, üretimin, eğitimin, bilimin, güzel sanatların, insan ve toplum anlayışının gelişim düzeyini gösterir.

KAVRAMLAR

ANLAMLAR Genel

Kullanım Alanlarına Göre Uygarlık

Özel

NİTELİKLER GÖREVLER

Çin, Hint, Fransız, Tarihsel, büBatı ve İslam Kül- tünsel ve evtürü ya da uygarlı- rimsel ğı gibi

Bilimsel AlanEğitim da Kültür

Genel, mesleki, ve teknik eğitim; tıp, hukuk, din, sanat ve fen eğitimi; örgün ve yaygın eğitim anlamında

Değerlendirici, eleştirici, geliştirici, öğretici ve yayıcı

Estetik Alanda Sanat Kültür

Gotik, Barok, Rönesans ve modern sanat; resim sanatı, müzik sanatı, ilkel ve modern sanat; romantik ve gerçekçi sanat anlamında

Eleştirici, yaratıcı, eğitici, değerlendirici, güzel ya da güzelleştirici estetik

Teknolojik ve Biyolojik Alan- Üretim da Kültür

Günlük topAvcılık, tarım ve lumsal yaşamı endüstri kültürü destekleyici, anlamında üretici, çoğaltıcı ve besleyici

FÖY NO

12

hh Kültür, insanların toplumsal yaşamlarında tarih boyunca ürettikleri maddi ve maddi olmayan (manevi) değerlerin hepsini dile getirmek için kullanılan bir kavramdır. hh İnsanlar doğayla ilişkisinde, ihtiyaçlarını gidermek için üretimde bulunur. Aynı zamanda hayatlarını devam ettirme etkinliğinde diğer insanlarla toplumsal ilişkilere girerler. İşte bu üretim ve toplumsal ilişki sonucunda kültür ortaya çıkmıştır.

Örnek 1: Karagöz oyununda, Hacivat, öğrenim görmüş, medrese diliyle konuşan, bilim ve sanattan az çok anlayan, görgü kurallarına göre davranan, kişisel çıkarlarını göz önünde bulundurduğu için nabza göre şerbet veren bir tiptir. Karagöz ise her konuya ve olaya karışmak isteyen, patavatsız, okumamış bir halk adamıdır. Aynı zamanda özü sözü bir ve düşündüğünü söylemekten çekinmeyecek kadar da cesurdur. Oyunda keyif düşkünü, zengin ya da mirasyedi Çelebi ve içki içip naralar atarak insanları korkutan Külhanbeyi'nin yanı sıra Kastamonulu, Bolulu, Laz, Rumelili, Harputlu, Arnavut, Acem, Arap, Yahudi, Ermeni, Frenk, Rum gibi tipler de yer almaktadır. Bu parça aşağıdaki yargılardan hangisine örnek oluşturur? A) Sanat, toplumsal gereksinimlerden ortaya çıkan bir etkinliktir. B) Kültür, toplumsal yapının aynasıdır. C) Sanat, toplumsal değişmeye öncülük eder. D) Kültürel farklılıklar toplumsal çözülmeyi hızlandırır. E) Demografik yapı toplumsal ilişkilerin belirlenmesinde etkilidir. Kültür, toplumdaki ihtiyaçlardan ve etkileşimlerde oluştuğundan, kültür toplumsal yapıyı yansıtır. Cevap: B


1

KÜLTÜR VE TOPLUM

1. Sosyolojik Açıdan Kültür

2. Atatürk'ün Kültür Konusundaki Görüşleri

hh Birçok bilim insanı ve düşünür milletleri millet yapan etkenin "kültür" olduğu görüşündedir. Çünkü kültür toplumun çimentosudur.

hh Kültür, okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden mana çıkarmak, uyanık davranmak, düşünmek, zekâyı terbiye etmektir. (1936)

hh Milletleri gelişigüzel insan yığınları olmaktan çıkaran kültürün bu özelliğidir.

hh Türkiye Cumhuriyeti çocukları kültürel insanlardır. Yani hem kendileri kültür sahibidirler hem de bu özelliği çevrelerine ve Türk milletine yaymakta olduklarına kanidirler. (1936)

hh Kültür sayesinde bir toplum diğer toplumlardan ayrılır. hh Bir toplumun bireylerinin aynı dili konuşmaları, aynı dine mensup olmalarının yanı sıra, örf, âdet, ahlak, yardımlaşma ve korunma ile ilgili örgütlenmeleri, aynı değerler sistemine bağlı olmaları da millet olma sürecinde rol oynar.

hh Milli kültürün her çığırda açılarak yükselmesini Türkiye Cumhuriyeti'nin temel dileği olarak temin edeceğiz. (1932)

hhB. KÜLTÜRÜN ÖGELERİ

hh Kültür insanlara bireysel kimliklerinin yanında toplumsal kimliklerini de kazandırır.

hh Kültür insanların yaşayış biçimlerini kapsar.

hh Sosyologlar milletleri milet yapan maddi ve manevi ortak değer ve müesseselerin hepsine "kültür" adını vermektedirler.

hh İnsanların yaşayış biçimleri konuşma dilinde olduğu gibi iyi veya kötü, düşük veya yüksek gibi kavramlarla değerlendirilemez. hh Çünkü insanların yaşadığı her yerde bir kültür mevcut olup bu kültür kendini değerler, normlar ve kurumlar olarak gösterir.

Örnek 2: Kültür; insan yaşamının bütün alanlarını kapsadığı için sadece din, ahlak, etnisite, milliyet ve ırk gibi unsurlara dayalı olamaz. Örneğin din veya ahlak, anne babaya saygılı olma gibi kurallar koysa da toplumsal yaşamın bütün alanlarına ilişkin ayrıntılı açıklamalarda bulunmaz. Din ve ahlak, insanın hırsızlık yapmaması konusunda yasaklar koysa da işsiz bir insanın geçimini nasıl sağlayacağına ilişkin tariflerde bulunmaz. Bu tür konulara kültürün bütünü içerisinde yanıt ararız. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir?

hh Kültür pek çok unsurdan meydana gelir. Bu unsurlar birbirlerini tamamlar ve bir anlam çerçevesi oluşturur. hh Zaman, mekân ve topluma göre değişiklik göstermekle beraber bütünliğini koruyarak insanların hayatlarını yönlendirir. hh Ortak değerler kültürel süreçlerin etkisiyle bireylerin toplumsallaşmasını sağlar.

A) Kültür kendisini oluşturan unsurlardan birine indirgenemez.

hh Farklı kültür unsurları anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde bir araya getirilir. Bu farklı unsurların oluşturduğu ahenkli bütünlük bir yaşayış biçimi olarak ortaya çıkar. Bu nedenle kültür en genel anlamıyla "bir yaşam biçimi" olarak tanımlanır.

B) Kültür yerel, din ve ahlak ise evrensel kurallar ortaya koyar.

hh Kültür bireyin sosyalleşme sürecinde diğer bireylerle olan iletişimini ve ilişkisini belirler.

C) Toplumsal kontrol din ve ahlak ilkeleriyle sağlanır.

hh Yeni doğan bebekler ile topluma yeni gelmiş göçmenlerin içinde bulunduğu kültüre entegrasyon süreci farklı olur.

D) Din ve ahlak gündelik yaşam pratikleriyle ilgilenmez. E) Kültürden farklı olarak din ve ahlak normatif ve değişmezdir. Kültür, insan yaşamının bütün alanlarında etkilidir ve bütünün parçaları için ayrıntılı açıklamalar yapmaz. Bu nedenle kültür tek bir faktöre indirgenerek açıklanamaz. Cevap: A

2


hh Birincide birey, içine doğmuş olduğu toplumun değerlerini adım adım öğrenip özümseyerek onlara uyum sağlamak zorundadır.

KÜLTÜR VE TOPLUM hh Bu tip uyum sağlama, eski değerlerin ve kültürün yerine yenilerini koyma birey açısından daha zor ve sancılıdır.

hh Kültürün "bilişsel yönü" (zihinsel yönü) onun belli bir dikkat, algılama, duyumsama ve beyine kodlanmasıyla ilgilidir.

hh İkincisinde ise birey kendisine tamamen yabancı olan başka bir kültürün ve toplumun değerlerini çok kısa zamanda öğrenip onlara uyum sağlamak zorundadır.

hh Örneğin; değerler, değer yargıları, inançlar, anlamlar, referans noktaları gibi.

hh Bu tip uyum sağlam, eski değerlerin ve kültürün yerine yenilerini koyma birey açısında daha zor ve sancılıdır.

1. Maddi ve Manevi Kültür Ögeleri hh Kültür kavramı çok anlamlı ve geniş kapsamlı olduğundan, içeriğini daha iyi anlayabilmek için maddi ve manevi kültür ayrımı yapılmaktadır. hh "Maddi kültür" insan eliyle yapılmış ve maddi varlığı olan her şeydir. hh Örneğin; maddi kültür, bir kültürün içindeki otomobiller, kitaplar, sandalyeler, yollar, sanat ürünleri gibi somut, elle tutulur nesnelerden oluşur. hh "Manevi kültür", insan ürünü olup ancak maddi bir varlığı olmayan unsurları kapsar. hh Örneğin; örf, âdet, gelenek, görenek, ahlak kültürün manevi ögeleridir.

Örnek 3: Kültür, bir toplumun tarihsel süreç içinde ürettiği ve kuşaktan kuşağa aktardığı her türlü maddi ve manevi özelliklerin bütününe kültür denir. İnsanların inançları, gelenekleri ve maddi üretim tarzları da kültürdür. Bu anlamda kullanılan teknoloji, giyim tarzları kadar üretilen felsefi düşünceler de kültürün öğesidir. Bu parçada kültürün hangi yönüne vurgu yapılmıştır? A) Değişerek varlığını sürdürmesine

hh Kültürün "davranışsal yönü" ise bir toplumun değer yargıları, normları, hepsinden öte bunları belirleyen insanların inançlarına uygun bir yaşama pratiğinin sonucu oluşması ve görülebilir, ölçülebilir hâle gelmesidir. hh Kısaca bireylerin zihinlerinde yerleşen maddi ve manevi ögelerin davranışlara yansımasıdır.

Örnek 4: 2500 yıl öncesinin Yunan kent devletlerinin çoğunda darphane vardı. Bu darphanelerde kent devletleri farklı işaretler taşıyan kendi paralarını basarlardı. Sikkeler yani eskinin madenî paraları yalnızca maddi değer değil aynı zamanda bilgi, propaganda, hatta dinî imgeler de taşırlar. Örneğin Atinalılar, paranın üzerine basmak için bilgeliğin işareti olan baykuşu seçmişlerdi. Benzer şekilde vazolar da hasat mevsiminin, dinî törenlerin, büyük tarihî olayların anlatıldığı resimlerle süslenirdi. Bu parça aşağıdakilerden hangisini vurgulamaktadır? A) Maddi unsurların manevi unsurlardan daha hızlı değiştiğini B) Maddi kültürün manevi kültürü değişime zorladığını

B) Bölgesel özellikler içermesine

C) Kültürün kuşaktan kuşağa aktarılırken değişime uğradığını

C) Maddi ve manevi özelliklerinin olmasına

D) Maddi kültür ile manevi kültürün iç içeliğini

D) Bireyin toplumsallaşmasını sağlamasına

E) Kültürlerin oluşmasında yaşanılan yerin etkisinin olduğunu

E) Maddi boyutunun hızlı gelişmesine

Para maddi bir kültür ögesi iken, paranın üzerinde bulunan semboller manevi kültür ögesidir.

Cevap: C

Cevap: D

Öğretmen Sorusu

Üretilen tüm teknolojik ürünler maddi kültüre, felsefe ise manevi kültüre örnektir.

Kültürün göreliliği ne demektir?

Kültürün ögelerinin toplumdan topluma farklı olması LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

3

KÜLTÜR VE TOPLUM

2. Maddi ve Manevi Kültürdeki Değişim Hızı

KÜLTÜR Maddi Kültür Ögeleri

Manevi Kültür Ögeleri

İnsanların toplumsal gelişme İnsanların birbirleriyle kurdusüreci içinde ürettiği araç ve ğu ilişkiler sonucu oluşan yagereçlerdir.

zılı - yazısız kurallardır.

Toplumun herhangi bir gelişim Toplumun yaşamını düzenaşamasındaki teknolojik ilerleyen değer, yasa, gelenek, lemesini, tekniğini, hüner ve görenek, ahlak ve inançlardır. becerilerini ifade eder. Okullar, fabrikalar, kitaplar, Dil, sanat, din vb. manevi kül-

hh Toplumlar sürekli bir değişim içindedir. Değişim gerçekleşirken toplumu meydana getiren unsurlarında değişmesi kaçınılmazdır. hh Maddi kültür unsurları genel olarak daha hızlı, maddi olmayan kültürleri ya da yenilemeleri birden gerçekleşmez. hh Maddi kültür unsurları ile manevi kültür unsurları arasındaki farklı nitelikteki değişmenin ortaya çıkardığı uyumsuzluğa "kültürel gecikme" denilir.

otomobiller, giydiğimiz elbise- tür ögeleridir. ler vb. maddi kültür ögeleridir. hh Kültürün bu iki temel ögesi birbirinden bağımsız değildir, birbirleriyle karşılıklı etkileşim içindedir. Bu iki öge bir bütün olarak kültürü oluşturur. hh Maddi kültür ögelerine anlam veren manevi kültür ögeleridir. hh Örneğin; bayrak insan eliyle üretilmiş bir bez parçasıdır. Ancak bayrak bağımsızlığı ve özgürlüğü temsil ettiği için toplumsal hayatta bir değer ve anlam kazanır.

Örnek 5: Kahvaltıyı dışarıda yapacaktır bizim halis Amerikalı vatandaş. Giderken bir gazete alır. Gazete için ödediği madeni para ilk defa Lidyalılarca kullanılmıştır. Oturduğu masaya, garsonun koyduğu porselen tabak Çin'in buluşudur. Kullanacağı bıçak ilk defa alaşımı Güney Hindistan'da bulunmuş çelikten yapılmıştır. Çatal Orta Çağ İtalya'sından kalmadır. Kaşık ise Romalılardan. Yukarıda verilen parçayı özetleyen cümle aşağıdakilerden hangisidir? A) Kültür görelidir. Yani her toplumun kendine özgü kültürü vardır. B) Kültür tarihseldir. Yani geçmişten günümüze süregelmektedir. C) Kültür insan eseridir. İnsanlar hem kültürü oluştururlar hem de kültürden etkilenirler. E) Maddi kültür ögeleri evrensel bir nitelik taşır. Madeni para, masa, porselen tabak, bıçak, çatal, kaşık maddi kültür ögeleri olup evrenseldir. Cevap: E


Pasifik'te bir ada olan Fiji'de etine dolgun olmak hem erkek hem de kadın için ideal bir özelliktir. Fiji toplumunda "Kilo almışsın." yorumu da hakaret olarak algılanmıştır. Ancak yeni bir araştırma sonucuna göre artık Fijili gençlerin yeme alışkanlıkları değişiyor. 1995 yılında Fiji'ye kablolu televizyonun gelmesiyle birlikte adalılar ve özellikle de genç kadınlar, anne veya teyzelerini değil; Amerikan dizilerindeki ince belli kadın yıldızları örnek almaya başladılar. Bu parça aşağıdaki kavramlardan hangisi vurgulanmaktadır? A) Kültürel görelilik B) Kültürel değişme C) Kültürel gecikme D) Kültür merkezciliği E) Kültürel yozlaşma Fiji'de kilolu olmak istenilen bir kültür ögesi iken bu durum zamanla değişmiştir, yani kültürel değişme gözlenmiştir. Cevap: B

3. Kökleşmiş Kültür İçerikleri hh Örf, âdet, gelenek ve görenekler maddi olmayan kökleşmiş kültür ögeleridir. hh "Örf"lerin yaptırım gücü fazla olup kimi yörelerde kanun gibi işlev görmektedir.

D) Kültür durağan değildir. Zaman içinde değişir.

4

Örnek 6:

KÜLTÜR VE TOPLUM hh Örneğin; günümüzde bazı yörelerde etkisini sürdüren kan davası, namus davası gibi olgular birer örftür.

hh "Âdet", uyulması zorunlu olmamakla beraber toplumsal baskı sebebiyle uyulan normlardır. hh Örneğin; bayram ziyareti âdetine uymayan kişiye herhangi bir ceza verilmez ancak kişi kınama ya da ayıplanma ile karşı karşıya kalır.

Örnek 7: Resmi bir akşam yemeğine davetli olduğunuzu düşünün. Yemeğe kravat takmadan giderseniz yemeğe katılan diğer insanlar tarafından ayıplanırsınız. Ancak, aynı yemeğe sadece kravat takarak giderseniz çevredekiler deli olduğunu düşünmez ise çok şiddetli bir tepkiyle karşılaşırsınız. Bu parça aşağıdakilerden hangisine örnek oluşturur? A) Alt kültür baskın kültür ilişkisine B) Örf ve görenek farkına C) Güçlü toplumsal kontrole D) Kültürel göreliliğe E) Statülerin davranış üzerindeki etkisine

hh "Gelenekler", kuşaktan kuşağa aktarılan, toplumsal bütünlüğü sağlayan, yaptırım gücü örf ve âdetlere göre daha zayıf olan davranış kalıplarıdır.

Yemeğe kravat takmadan gitmek göreneklere, çıplak olarak gitmek örflere aykırıdır.

hh Örneğin; mevlit yemeği, sünnet düğünü, kına gecesi gibi olgular birer gelenektir.

hh Kültürün genel özellikleri şunlardır:

hh "Görenekler" yaptırım gücü çok az ya da hiç olmayan yöresel davranışlar olup insanların birbirlerinden görerek taklit ettikleri davranışlardır. hh Örneğin; tespih çekmek, bıyık bırakmak, poşu bağlamak gibi.

hh Örf, âdet, gelenek, görenek gibi davranış kalıpları toplumları birbirinden ayıran önemli ölçütlerdir. Her toplumun kültürü kendine özgüdür. Bu anlamda bir toplumun kimliği olan kültür milli, medeniyet ise evrensel bir özellik yansıtır. hh Kültür her toplumun kendisine özgüdür, yani "milli" bir niteliğe sahiptir.

Cevap: B

● Ne kadar toplum varsa o kadar kültür vardır. Kültürsüz toplum yoktur. ● Her toplumun kendine özgü kültürel değerleri vardır. Bu değerler toplumları birbirinden ayırt eder. ● Kültürler toplumların tarihsel gelişim süreci içinde oluşmuştur. Her zaman bir değişim ve gelişme gösterir. ● Kültür geçmişi geleceğe bağlar. Böylece kuşakların kültürel mirasına birtakım yenilikler ekleyerek gelecek kuşaklara devredilmesiyle toplumsal bir süreklilik sağlar.

4. Kültürlerarası Etkileşim hh İnsanlığın birikimi olan ürünlerden oluşan uygarlık milli olmaktan çok evrenseldir. hh "Telefonu ben icat ettim, kullanım hakkı da bana aittir." denilemez. Bunun yanı sıra çeşitli üretim biçimleriyle bilim, bilgi, teknik ve metotlar insanlığın ortak malıdır.

hh "Medeniyet" ise milli kültürlerin birleşmesinden oluşan evrensel değerleri ifade eder. hh Kültür ve uygarlık tarihsel süreçte birbirlerini etkiler. Kültürler milli sınırları aşıp diğer kültürleri etkileyebilir.


5

KÜLTÜR VE TOPLUM hh Örneğin; Batı kültürü içinde İslam kültüründen etkiler görüldüğü gibi, İslam kültüründe de Batı kültüründen etkilenmeler söz konsudur.

c. Kültür Hem Öğrenilir Hem Öğretilir hh Kültürün öğrenilmesinin ve öğretilmesinin aracı dildir. hh İnsan doğduğu toplumun kültürel ögelerini dil yoluyla aile kurumundan başlayarak öğrenir.

hh Bu etkilenmeyi yeme - içmeden, giyim kuşama, sanatsal ve bilimsel etkinliklerden siyasete kadar genişletmek mümkündür.

hhC. KÜLTÜRÜN İŞLEVLERİ VE TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞMEYE KATKISI 1. Kültürün Özellikleri a. Kültür Toplumsaldır hh Toplumların doğal varlık alanında var olması gibi kültürler de toplumsal varlık alanında var olurlar. hh Kültürler insanların toplum hâlinde yaşamasından doğmuştur. hh Birlikte yaşayan insan gruplarının, bir toplumsal yapılanma kurmaları için ortak kültürlerinin ve kültürle sürekliliklerinin olması gerekir. hh Kültür, insanların etkileşimleri sonucu doğup gelişir.

b. Kültür Tarihseldir hh Her kültür ve kültür ögesini, toplumların tarihsel gelişim süreçleri oluşturur. hh Tarihten bağımsız bir toplumdan söz edilemeyeceği gibi kültürden de söz edilemez.

hh Bugünkü kültürel değerlerimiz geçmişteki kültürel değerlerden etkilenerek şekillenmiştir.

6


hh Kültürel aktarım eğitim kurumları, dernekler, vakıflar, kitle iletişim araçları, toplumsal gruplar ve sivil toplum kuruluşları kültürün sürekliliğini sağlayan unsurlardır.

d. Kültür Süreklidir hh Kültür süreklilik gösterir. Tarihsel sürekliliği olmayan bir kültür var olamaz. hh Toplumlar değişime rağmen bu sürekliliği diliyle, kurumlarıyla, gruplarıyla, kitle iletişim araçlarıyla, sivil toplum kuruluşlarıyla gerçekleştirirler.

2. Kültüre Katılma Biçimleri hh Karl Marx kültürü, tabiatta var olanlara karşılık insanın ürettiği her şey olarak tanımlar. hh Birey dünyaya geldiğinde toplumun duyuş, düşünüş, inanç, teknik, sanat, eğitim, ahlak gibi maddi ve manevi unsurlarını hazır olarak bulur. Bunlarla beslenerek kurduğu sosyal ilişkilerle toplumun bir bireyi olur. hh İnsan istese de istemese de kültürün dışında kalamaz. İhtiyaçlarını karşılamak, varlığını sürdürebilmek, kabul görmek gibi nedenlerle içinde yaşadığı toplumun davranış kalıplarını benimsemek zorunda kalır. hh Bireyler içinde bulundukları toplumda egemen olan dili, değer yargılarını, inanç sistemini, yaşama biçimini öğrenerek "kültürün genel unsurları"na katılırlar. hh Birey ilgi, ihtiyaç, istek, çıkar veya dünya görüşü gereği toplumsal gruplardan birine veya birkaçına katılır. Buna "kültürün özel unsurları"na katılma denir. hh Örneğin; öğretmenlik, marangozluk, tüccarlık, askerlik, şoförlük, doktorluk gibi mesleklerden birini seçmekle birey mesleği ile ilgili alan bilgisi ve değerleri öğrenip benimseyerek kültürün özel unsurlarına katılmış olur.

KÜLTÜR VE TOPLUM

Örnek 8: Mısırlılar için Nil Nehri her zaman önemli olmuştur. Ama yılın belli zamanlarında taşan ve geri çekilirken arkasında verimli bir toprak bırakan nehir, eski Mısırlıların hayatında bugünküne göre daha çok önemliydi. Nil'in taşması Mısırlılar için sulama tertibatının kurulmasını zorunlu hâle getirmiş, verimli topraklarda kendiliğinden yetişen yabani arpalar da tarım yapılmasını teşvik etmiştir. Nehir sularının kurak günler için saklanması depoların yapılmasına, üretilen ürünlerin saklanması binaların inşasına ve kap kacak yapılmasına, nehrin taşma zamanının hesaplanmaya çalışılması ise matematik ve astronomi gibi bilimlerin gelişmesine katkı sağlamıştır. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir?

● Kültür toplumların doğal çevreyi kendi istek ve çıkarları doğrultusundan yeniden şekillendirilmesini, anlam vermesini sağlar.

4. Kültürün Eğitim ve Sanatla İlişkisi hh Eğitim kurumları ile kültürel değerler düzenli, sistematik, bilimsel bir şekilde yeni kuşaklara geliştirilerek aktarılır. hh Kültürün temel özelliklerinden biri olan "öğrenilirlik" eğitim yoluyla sistemleştirilmiştir. hh Hızlı değişim ve gittikçe artan, çeşitlenip karmaşıklaşan kültür ögelerinin planlı ve bilimsel olarak aktarımı eğitim kurumları yoluyla gerçekleştirilmektedir. hh Eğitim her türlü öğrenmeyi kapsar. Bu bakımdan bireyin toplumsal kimlik kazanmaya başladığı ailesi ve okul bu süreci başında gelir.

A) Her toplumun kültürü kendine özgüdür. B) Toplumsal yapının bir ögesi de kültürdür. C) Kültürün maddi ögeleri daha hızlı değişir. D) Kültür bireylerin yaşamlarını şekillendirir. E) İnsanın doğayla ilişkisi kültürü oluşturur. Nil'in taşması Mısırlıları birtakım önlemler almaya ve bilimlerin gelişmesine teşvik etmiştir. Doğa kültürü şekillendirmiştir. Cevap: E

hh Bireyin zorunluluk sebebiyle değil de toplumun kendisine sunduğu değişik faaliyet alanlarından kendi isteğiyle bir seçim yapması sonucu gerçekleştirdiği katılıma "değişkenler aracılığıyla kültüre katılma" denir.

hh Aile ve okul kültür kalıplarının aktarıldığı başlıca kurumlardır. hh Eğitim yoluyla kültür aktarılırken aynı zamanda bireyin toplumsallaşması da sağlanmaktadır.

3. Kültürün İşlevleri hh Kültürün temel işlevlerini şu şekilde sıralayabiliriz: ● Kültür en genel anlamda bireylere, gruplara, toplumlara yaşam için gerekli davranış kalıplarını (değerler, yazılı yazısız normlar) sunar. ● Kültür, toplumları, ulusları, grupları birbirinden ayıran, onları özgün kılan bir işleve sahiptir. ● Temel ya da ulusal kültür değerleri birey ve gruplara benimsetilerek toplumsal bütünlük ve uyum sağlanır. ● Kültür bireye toplumsal bir kişilik (kültürel kimlik) kazandırır.

Kültür eğitim yoluyla aktarılır.

5. Kültür Sanat İlişkisi hh Sanat; duyguların düşüncelerin estetik olarak ifade edilişi sonucu ortaya çıkar. hh Duyguların ve düşüncelerin ifadesiyle toplum, doğa ve birey yeniden yorumlanır ve anlamlandırılır.


7

KÜLTÜR VE TOPLUM hh Sanat, hem kişisel hem de evrensel - kültürel bir özellik taşır. hh Sanatsal ürünler bir toplum içinde ortaya çıkmakla birlikte, tüm dünya toplumlarına mâl olabilir.

hh Günümüzde yapılan uluslararası kitap fuarları, sinema, müzik vb. etkinlikler kültürlerin birbirini tanımasını sağlamaktadır. hh Bir ülkenin kültürel ürünlerini alırken, kendi kültürel ögelerimizi önemsemezsek, tek taraflı bir etkileşime girilir ve milli kültürün yozlaşmasına sebep olunur.

6. Kültürün Toplumsal Bütünleşmeye Katkısı hh Kültür insan hayatında birleştirici ve bütünleştirici bir rol oynar. hh Aynı kültürü benimseyen insanlar ortak düşünce ve davranış kalıpları oluşturur. hh Ortak davranış kalıpları sayesinde aynı kültür çevresinde yaşayan insanlar daha kolay ve çabuk anlaşırlar ve böylece bir bütünlük meydana getirirler. hh Bir toplumun geçmişinden getirdiği zenginlikleri yansıtan kültürel çeşitlilik, kardeşlik, barış, hoşgörü ve dayanışma duygularını geliştirir ve böylece toplumsal bütünleşmeye katkı sağlamış olur.

hh Bazı toplumlarda temel kurumların biri veya birkaçı diğerlerine göre daha önemlidir. hh Kimilerinde din, kimilerinde ekonomik veya siyaset etkili ve önemli olabilir. hh Toplumun ihtiyacı doğrultusunda bu kurumların işlev ve önemleri de değişebilir. Ancak kültürel değişim sebebiyle kurumların ve toplumun da değişerek yeni duruma uyum sağlaması kaçınılmazdır. hh Örneğin, ülkemizde Cumhuriyetin ilanıyla birlikte hem siyasal ve toplumsal yapıda köklü değişiklikler olmuş hem de bu duruma uygun yeni kurumların oluşması sonucunda toplumsal yapının devamlılığı sağlanmıştır.

Örnek 9: Mısır'da sebze ve meyve fiyatlarında yaşanan artış ve ortaya çıkan sulama sorunu, Mısırlıların evlerinin çatılarında kendi olanaklarıyla tarım yapmaya sevk ediyor. Merkezî Tarım Laboratuvarı da bu alanda yaptığı araştırmalar ve verdiği kurslarla Mısırlılara topraksız çatı tarımını öğretmeyi hedefliyor. Bu da elbette Mısır'da yaşayan bir kişi için "ev"in anlamını değiştiriyor. Ev artık sadece bir tüketim mekânı olmaktan çıkarak bir üretim alanına dönüşüyor. Bu durumun süreklilik kazanması hâlinde ev içerisindeki ilişkilerin, yaşam tarzlarının ve gündelik hayat alışkanlıklarının değişmesi kaçınılmazdır. Buna göre Mısır'da gelecekte aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesi beklenebilir?

7. Kültürün Toplumsal Kurumlar ve Toplumsal Değişmeyle Etkileşimi hh Toplumsal kurumlar ve kültür arasında sürekli ve karşılıklı bir etkileşim vardır. Bu etkileşim gerçekleşirken toplumsal kurumların işleyişinde aksaklıklar ortaya çıkar. hh Ayrıca kurumlar birbirlerini farklı nitelikte de olsa etkiler. Bu durum kültürdeki değişmeden kaynaklandığı gibi kültür değişmesi sonucunu da doğurur. Çünkü, bir anlamda kültür, kurumların oluşturduğu bir bütünlüktür.

8


A) Aile yapısının dönüşümü toplumsal çözülmeyi tetikleyebilir. B) Ekonomik sorunlar kültürel bir değişime neden olabilir. C) Tarımsal üretim yeniden yükselişe geçebilir. D) Çatı tarımı ev içi ilişkileri ikincilleştirebilir. E) Kültürel değişim ekonomik değişimden daha hızlı ilerleyebilir. Meyve sebze fiyatlarındaki artış ve sulama sorunu, Mısır'da evlerin üretim için kullanılmasına yol açmıştır. Bu anlamda ekonomik sorunlar kültürel değişime neden olabilir. Cevap: B

KÜLTÜR VE TOPLUM

hhD. KÜLTÜRÜN TEMEL KAVRAMLARI

hh Kültürleşme, bir kültürün zorlamasına dayalı olarak gerçekleşmez.

1. Kültürleme

hh Toplumsal, ekonomik, düşünsel gelişmeler yoluyla olur.

hh Bireyin doğumundan ölüme kadar toplumun istek ve beklentilerine uyacak şekilde etkilenmesi ve değiştirilmesidir.

hh Kültürleşme ile her iki kültür ögesi de değişmeye uğrar.

hh Kültürleme, eğitimden daha geniş bir anlam içerir. hh Eğitim kültürlemenin bilinçli, amaçlı veya istendik şartlandırmalarını içermektedir. Oysa kültürleme bilinçsiz yaygın, kendiliğinden rastgele bireysel öğrenmeleri ve şartlandırmaları da kapsar.

Örnek 10:

hh Çocuğun ya da gencin büyüklerin olumlu ya da olumsuz davranışlarını model alarak kendiliğinden davranması bir kültürlemedir.

Bir tatil beldesinde tanışan Alman kız ile Türk erkek bir süre sonra evlenmeye karar veriyorlar ve birlikte uzun süre yaşadıktan sonra Alman kızın eve girerken ayakkabıları çıkardığı, Türk erkeğinin de Almanların sıkça yaptığı her pazar gezmeye ve akraba ziyaretlerine özen gösterdiği görülüyor.

hh Kültürleme, kültürel değerlerin bireye kazandırılması sürecidir.

Bu parçada anlatılan durum aşağıdaki kavramlardan hangisine örnek oluşturur? A) Kültürleşme B) Kültür emperyalizmi

hh Çevresiyle etkileşerek öğrendiklerini diğer insanlara da öğretmeye kalkışan kimse ise, belli bir amaca yönelik olarak o insanları kültürlemeye çalışıyor demektir.

2. Kültürlenme hh Kültürler arası etkileşim sonucunda gerçekleşir ya da farklı toplumlardan kopup gelen birey ve grupların buluşması ve bir etkileşim sürecine girmesiyle başlar.

C) Kültür şoku D) Popüler kültür E) Kültürel yozlaşma Farklı iki kültürün birbirini karşılıklı olarak etkilemesine kültürleşme adı verilir. Cevap: A

4. Kültürel Yayılma

hh Köyden büyük kente göç eden bir bireyin, kendi bölgesine özgü kültürel ögeleri ve kentte karşılaştığı yeni kültürel ögeleri kendinde birleştirmesiyle kültürlenme ortaya çıkar.

hh Bir kültürde ortaya çıkan maddi veya manevi kültür ögesinin dünyadaki başka kültürlere yayılmasıdır.

3. Kültürleşme

hh Geçmiş yıllarda misyonerler, tüccarlar, kâşifler, göçmenler aracılığıyla gerçekleşen kültürel yayılma, günümüzde daha çok kitle iletişim araçlarıyla gerçekleşmektedir.

hh Bir kültürün başka bir kültürden birtakım unsurlar almasıdır.

Öğretmen Sorusu

hh Kültürleşme insanın kendi kültüründen öğrendiklerinin tümü olduğu hâlde; kültürleşme insanın başka toplumlardan öğrendikleri veya bir toplumun diğerinden aldığı, kültürel ögeler ve farklı toplumların karşılıklı etkilenmesidir.

hh Belli bir toplumda kültürün maddi ve manevi ögelerinin dıştan içe ya da içten dışa doğru yayılmasıdır.

hh Örneğin; spagettinin İtalya'dan, ulusçuluk fikrinin Fransa'dan, tütün içmenin Kuzey Amerika yerlilerinden dünyaya yayılması gibi.

Ayranın Türkler tarafından bulunup sonra tüm dünyada kullanılması kültürel süreçlerden hangisiyle ilgilidir?

Kültürel yayılma LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

KÜLTÜR VE TOPLUM

5. Kültür Emperyalizmi

9. Kültür Merkezciliği

hh "Emperyalizm" bir milletin başka bir milleti, siyasi ve ekonomik egemenliği altına alarak yayılması ya da yayılmayı istemesidir.

hh Bireyin kendi kültürünü esas alarak diğer kültürleri küçük

hh "Kültür emperyalizmi" bir devletin ekonomik ve siyasi çıkarlarına gerçekleştirmek için başka toplumlar üzerine uyguladığı kültürel sömürü politikalarıdır.

hh Burada aynı zamanda en tepede kendi kültürü olmak kaydıy-

hh Kültür emperyalizmi günümüzde daha çok kitle iletişim araçlarıyla uygulamaya geçirilmektedir.

görmesi, kendi kültürünü doğal sayarken ötekileri suni olarak değerlendirmesidir. la tüm kültürleri belli bir hiyerarşi içinde tasarlamak da vardır. hh Kültürel merkezcilik diğer kültürlerin medeni dünyanın içinde yer alamayacağı, isteseler dahi kültürel yapılarını değiştiremeyeceklerine dair gizli ırkçılıktan açıkça diğer kültürleri ve mensuplarını tahrik ederek ikinci sınıf sayan biyolojik ırkçılığa

6. Kültürel Yozlaşma

kadar çeşitli fikirleri kapsar.

hh Kültür emperyalizmi ve kültürleşme sonucunda bir toplumun kültürel ögelerinde bozulma başlarsa "kültürel yozlaşma" ortaya çıkar. hh Kültürleşmenin olumlu, kültürleri birbirine tanıtıp kaynaştıran bir yönü olduğu gibi kültürlerde yozlaşmaya neden olabilecek olumsuz yönü de vardır.

7. Kültürel Asimilasyon hh Kültür emperyalizminin neden olduğu bir diğer sonuç ise kültürel asimilasyondur. hh "Kültürel asimilasyon" bir kültürün başka bir kültürü kendi içinde eriterek yok etmesidir.

10. Baskın Kültür hh Baskın kültür, toplum içindeki en güçlü grupların sahip olduğu kültürdür. hh Baskın kültür o toplum içindeki temel kurumlardan en çok desteği alan ve temel inanç sistemlerini oluşturan kültürdür. hh Baskın kültür bir toplum içindeki tek kültür olmamakla beraber, toplum içindeki insanlar tarafından o toplumun kültürü olarak inanılan ve çoğunluğun paylaştığı kültürdür. hh Genelde orta sınıfın paylaştığı değerler, çeşitli alışkanlıklar,

8. Kültür Şoku

ekonomik kaynaklar baskın kültürü oluşturur.

hh Bir kültürden başka bir kültüre giden bireylerin, yeni kültüre uyum sağlamakta karşılaştıkları güçlükler, sıkıntı ve bunalımlar, gösterdikleri tepkilerdir.

11. Popüler Kültür hh Kelimenin çağrıştırdığı anlam itibariyle yaygın olan ve geniş halk kitlelerince kabul görmüş olan kültürel unsurlardır. hh Dünyanın küreselleşmesi ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla birlikte temelinde kültür endüstrisinin yer aldığı ve Farklı bir kültüre giren bireyler kültür şoku yaşayabilir.

10


ulusal sınırları aşan yeni bir kültürel alan ortaya çıkmıştır.

KÜLTÜR VE TOPLUM hh Bu kültürel alanda sinema, moda, televizyon dizileri, spor, magazin vb. araçlarla yeni imajlar, düşünceler ve tutumlar, yeni davranış biçimleri ve alışkanlıklar üretilir ve kitlelere pazarlanır. hh Bu yeni kültürel formların oluşturduğu kültürel alana "popüler kültür" denilir.

Örnek 11: I.

Türkiye'den yurt dışına okumaya giden öğrencinin yeni kültüre alışamaması

II. Bazı kültürü, TV programları ve filmleriyle diğer kültürleri giyim, eğlence ve tüketim alışkanlıkları bakımından kendine benzetmesi III. Dini bayramların özünden uzaklaşıp tatile dönüşmesi

12. Kültürel Görelilik

Yukarıda numaralanmış örnekler sırasıyla aşağıdaki hangi kavramlara örnek olarak verilmiştir. I.

II.

III.

hh Her insan topluluğunun, yaşam tarzını, geleneklerini, seçerek, bilerek ve isteyerek yaşadığı pratiklerini onların kültürünü içinde değerlendirmektedir.

A)

Kültürel Yozlaşma

Kültür Kültür Şoku Emperyalizmi

B)

Kültür Şoku

hh İçinde doğup büyüdüğümüz ve bize normal gelen değerlerle yargılamamak demektir.

Kültür Kültürel Emperyalizmi Yozlaşma

C)

Kültür Şoku


Kültür Emperyalizmi

D)


Kültür Şoku


E)


Kültür Şoku


13. Alt Kültür hh Bir toplumda egemen olan kültürden farklılık gösteren ve azınlıkta olan gruplarca benimsenen kültürdür. hh Alt kültürün kaynağı belli bir yaş grubuna, üyelerin kökenine, ırkına, ekonomik sınıfına, dini inanca, meslek grubuna, cinsiyete vb. durumlara dayanabilir.

Farklı kültür ortamına giren kişinin o kültüre alışamamasına kültür şoku denir. Baskın kültürün diğer kültürlere kendi kültürünü dayatması kültür emperyalizmidir. Kendi kültürüne sahip çıkılmaması ise kültürel yozlaşmadır. Cevap: B

hhE. KÜLTÜRE KATILMA, KÜLTÜREL

TUTUMLAR VE KÜLTÜRLERARASI ETKİLEŞİM

1. Kültüre Katılma hh "Kültüre katılma" insanın içinde yaşadığı toplumun, toplumsal grupların kültürünü kazanma ve kazandırma sürecini ifade eder. hh Örneğin; bir derneğe üye olma veya zorunlu eğitim süreci kültürel katılma örnekleridir. Kızılderililer Amerika'da alt kültürdür.


11

KÜLTÜR VE TOPLUM hh Her insan, kültüre katılma sürecinde kültürün ögelerinden farklı etkilenir. Böylece, aynı kültürel ortamlarda oldukları hâlde farklı kültürel kimlikler elde ederler. hh Kültürel katılma genellikle üç şekilde gerçekleşir.

a. Kültürün Genel Unsurlarına Katılma hh Her kültürün hem ulusal, hem evrensel hem de grupsal (alt kültür) özellikleri vardır.

c. Seçenekler Yoluyla Kültürel Unsurlara Katılma hh Kültürel katılmanın zorunlu olmayıp sadece isteğe bağlı olarak gerçekleştiği durumlar vardır. hh Bireye toplumda birçok kültürel seçenekler ve değişkenler sunulmaktadır. hh Birey ilgisi, zevkleri, çıkarları doğrultusunda toplumsal gruplar aracılığıyla istediği kültürel unsurlara katılabilir. hh Örneğin; bireyin istediği bir partiye, bir sendikaya, bir sanatsal etkinliğe katılması kendi isteğine bağlıdır.

hh Kültüre katılma ana dilin öğrenilmesiyle başlar. hh Kültürün genel unsurlarına katılma süreci bireyin gelişim süreciyle orantılıdır. hh Yaşadığı kültürün giyim tarzını, inanç sistemini, genel davranış kalıplarını öğrenerek bu genel unsurlara katılır.

hh Birey kendi özgür iradesi ile kültürel unsurlara katılır ya da katılmaz.

2. Kültürel Tutumlar hh Kültürün genel unsurlarına katılma kendiliğinden gerçekleşir ve uyulması zorunludur.

b. Kültürün Özel Unsurlarına Katılma hh Bireyler, gelişimlerinin düzeylerine, ilgilerine, çıkarlarına ya da görüşlerine uygun birtakım toplumsal gruplara ve toplumsal grupların kültürel unsurlarına katılır. hh Örneğin; zorunlu eğitim aşamalarından geçerek öğretmen, hemşire, teknisyen olabilir.

hh Belli alanda uzmanlaşan birey, aynı zamanda bir meslek edinmiş olur. hh Bireyler, ulaştığı uzmanlık alanın normlarına (hukuksal, etik vb.) davranış kalıplarına ve bilgi, yetenek düzeyine sahip olmak için kültürün özel unsurlarına aşama aşama katılır.

12


hh Her toplum farklı coğrafi, ekonomik, tarihsel vb. süreçlerden etkilenip şekillenmektedir. Bu süreç, kültürleri birbirinden farklı kılar, kendine özgü yapar. hh Toplumları birbirinden ayıran kültürel özelliklerin bütününe kültürel farklılık adı verilir. hh Toplumda farklı kültürel grupların olması o toplumun kültürel zenginliğini gösterir. hh Kültürel farklılıklar ancak kültürel hoşgörüyle geliştirilip zenginleştirilir.

hh Toplumlar kültürel farklılıklarını koruyup geliştirdikleri gibi ortak kültürel özellikleri de geliştirmeye çalışırlar. hh Kültürel benzeşme, kültürler arasındaki farklılıkların azalması ve bazı kültür ögelerinin benzer bir nitelik kazanması anlamına gelir.

KÜLTÜR VE TOPLUM

1. Geleneksel toplumsal yapıdan teknolojinin gelişmesiyle

birlikte modern toplumsal yapıya geçilme sürecinde, fabrikalarda makineleşmenin artmasıyla çalışma saatleri azalmış, insanların eğlenme ve dinlenmeye ayıracağı zaman dilimi artmıştır. Bununla birlikte geleneksel toplumsal yapıda egemen olan dinsel değerlerin etkisinin azalmasıyla var olan kültüre yeni eğlence türleri eklenmiş ve insan alışkanlıkları, bu yönde hızla değişmeye başlamıştır.

Konu Testi - 1

4. Teknolojinin gelişimiyle ortaya çıkan yeni maddi kültür

araçlarının kullanımına bazen inançlar, bazen gelenekler, bazen de alışkanlıklar engel olmuştur.

Parçada sözü edilen durumun aşağıdakilerden hangisine yol açması beklenir? A) Kültürel yayılmaya B) Kültürlenmeye


C) Kültür şokuna

A) Köklü kültürel ögelerin değişmesi oldukça güçtür.

E) Kültürel gecikmeye

D) Kültürel çözülmeye

B) Kültürün maddi ögelerindeki değişimler kültürün manevi ögelerini değiştirir. C) Kültürel değişimin hızı her toplumda farklıdır. D) Kültürün hızlı değişimi kuşaklar arasında çatışmaya yol açabilir. E) Güçlü kültür zayıf kültürü etkiler ve değiştirir.

5. • Kültür insanın ortaya koyduğu, içinde insanın var olduğu tüm gerçekliktir.

2. Bir toplumun kültürü diğer toplumlardan etkilenirken, baş-

• Kültür, insanın kendini evindeymiş gibi davranmasını sağlayarak bir dünya ortaya koymasıdır.

Bu iki tanımda kültürün hangi özelliği vurgulanmaktadır?

ka toplumların kültürlerini de etkiler.

Bu gözlem aşağıdakilerden hangisinin bir kanıtı olabilir?

A) Seçkin insanlar tarafından oluşturulduğu

A) Kültürleşme

C) İnsan tarafından oluşturularak kişiyi çevrelediği

B) Kültürel yayılma

D) Kültürün bilgi birikimi sonucu oluştuğu

C) Kültürel asimilasyon

E) Kültürün her zaman ilerleyerek geliştiği

B) Kültürel katılımla sonraki kuşaklara aktarıldığı

D) Kültürel ilerleme E) Kültür şoku

3. İnsanlar arasındaki kültürel benzerlikler ne kadar fazla ise,

o toplumdaki bireylerin aralarındaki uyum da o kadar güçlüdür.

Parçada sözü edilen toplumlarda aşağıdakilerden hangisinin olması beklenmez?

6. Sömürgeciliğin yaygın olduğu dönemlerde, Afrika'dan top-

lanan zenciler Avrupa ve Amerika'ya getirildiklerinde, o toplumun kültürüne ayak uydurmakta zorlanmışlardır.

Bu durum aşağıdaki kültürel süreçlerden hangisiyle açıklanabilir?

A) Kültürel değerlere bağlı olma

A) Kültürleşme

B) Kültürel bütünleşme

B) Kültürel yabancılaşma

C) Toplumsal ilerleme

C) İdeal kültür

D) Toplumsal normlardan sapma

D) Kültür şoku

E) Kültürel yayılma

E) Kültürel milliyetçilik LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

KÜLTÜR VE TOPLUM

Konu Testi - 1

7. Tıpta teknoloji sürekli olarak yenilenmektedir. Böyle olsa

10. Coğrafi, tarihsel vb. nedenlerle oluşmuş olan yerel ve yöre-

da insanların geleneksel olarak uyguladıkları tedaviler devam etmektedir. Bu durum aşağıdaki kültürel süreçlerden hangisiyle açıklanabilir?


A) Kültürel emperyalizm

A) Kültürel benzeşme

B) Kültür gecikmesi

B) Kültür yozlaşması

C) Kültürel farklılık


D) Kültür yozlaşması

D) Kültür emperyalizmi

E) Alt kültür

E) Kültür şoku

8. Medeni kanunla birlikte çok eşle evliliğin yerini tek eşle ev-

lilik almıştır. Benzer şekilde önceleri kadının çalışması yadırganırken, günümüzde istenilen bir özellik halini almıştır.

sel kültürler; kent ortamında iş bölümü, eğitim ve iletişimin artması sonucu bir ulusal kültür oluşturabilirler.

11. Her toplumun bir kültürü vardır, yani doğaya egemen

olma, toplumsal ilişkileri örgütleme, üyelerinin kişiliklerini biçimlendirme şekli vardır. Kültür toplum hâlinde yaşayan insanların becerileri, görgüleri ve tüm bilgilerinin toplamı ve yapılaşmasını sağlayan geniş kapsamlı bir terimdir.

Bu parçada kültürün hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Toplum içinde süreklilik göstermesi

B) Toplumun tamamını kuşatması C) Birey ve toplum arasında uyum sağlaması

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Kültürleşme

D) Dil aracılığıyla taşınması

B) Kültürlenme

E) Aynı toplumda zamanla değişmesi

C) Kültürel değişme D) Kültürel kimlik E) Kültürel gelişme

9. İnsanlar, kendilerinden önce gelenlerin deneyim ve bilgi-

lerinden yararlanarak doğal çevrelerini yeniden yaratabilmekte, araçlar yaparak ve kurallar koyarak yaşamlarını düzenleyebilmektedirler. Bugünün kültürü geçmiş kuşakların deneyimlerinin bir ürünü olduğu gibi yaşayan kuşakların deneyim ve katkılarından yararlanarak zenginleşir. Dolayısıyla kültür, doğuştan biyolojik kalıtımla bilinmez.

de birbiriyle bağıntılı bir örüntülü sisteme dayanır. Adetler, değerler, kurumlar, inançlar birbiriyle ilintilidir. Bunlardan birinde meydana gelen bir değişme diğerlerini de etkiler.

Bu parçaya dayanılarak kültürle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi vurgulanmaktadır? A) Kültürel bağlılığın toplumsal değişimi yavaşlattığı

B) Ortak bir tanımının yapılamayacağı

B) Kültürel ögeler arasında uyuşma ve uzlaşmanın bulunduğu

C) Yeni kuşakların katkılarıyla ve önceki birikimle geliştiği

C) Kültürel geçmişten yararlanmanın önemli olduğu

D) Ögelerin etkileşim içinde olduğu

D) Kültürel değerlerin yaşatılması gerektiği

E) Uygun bir toplumsal çevrede geliştiği

E) Kültürel ögelerin insanların ihtiyaçlarını karşıladığı 3. D

4. E

5. C

6. D

7. B

8. E

9. C

10. A

11. D

12. B


2. A

14

1. B

A) Toplumları birbirinden ayırt ettiği

Cevaplar

12. Kültür gelişigüzel toplanmış görenek ve inançlardan değil

KÜLTÜR VE TOPLUM

1. Günümüzde sanayileşmenin toplum yaşantısını etkilemesi

ve hızlı toplumsal değişme nedeniyle birçok ülkede gençlerin var olan toplumsal değerlere ve kurallara zaman zaman karşı çıktıları gözlenmiştir.

Bu durum aşağıdakilerden hangisine yol açmaktadır?

Konu Testi - 2

4. Her toplumun kültürü, yeni ihtiyaçlar karşısında kişilerin

ortaya koyduğu yeni fikirler ve icatlarla değişir. Fakat aynı ihtiyaçlar her toplumda icatlara yol açmaz.

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Kültürel gelişme için ihtiyaçların yanı sıra kültürel bir birikim de gereklidir

A) Toplumsal tabakalaşmaya B) Kuşak çatışmasına

B) Kültür alışverişi, gereksinimleri birbirinden farklı toplumlar arasında gerçekleşebilir.

C) Toplumsal kargaşaya D) Toplumsal yozlaşmaya

C) Çağdaş toplumlarda özgür düşünceli bireyler yetiştirilmesi gereklidir.

E) Fırsat eşitliğinin yaygınlaşmasına

D) Bireyler yaşadıkları toplumda var olan kültürü etkileyebilmelidir. E) Bireylerin her türlü gereksinimlerinin karşılandığı toplumlarda kültürel gerileme başlar.

2. Kültür insanları topluma hazırlar. Bu arada kişiliğini kaza-

5. Kültürün taşıyıcısı ve aktarıcısı insandır. Lidyalılar parayı,

Fenikeliler Latin alfabesini, Çinliler de matbaayı icat etmişlerdir. Ancak bu kültürel ögeler zamanla diğer toplumlarda da kullanılmıştır. Bir kültüre ait olan para, alfabe ve matbaanın icadı daha sonra bütün toplumların ilişkilerinin temelini oluşturmaya başlamıştır.

nan insan da yeni buluşları, keşifleri ile içinde yaşadığı kültüre katkıda bulunur.

Bu parçada kültürün hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Kültürün sürekli olması B) Kültürün eğitim yoluyla aktarılması

C) İnsanları birbirine yaklaştırması

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Kültür her toplumun kendi ürettiği bir üründür.

D) Maddi ve manevi unsurlarının olması

B) Manevi kültürel ögeler maddi ögelere ayak uyduramazsa kültürel gecikme yaşanır.

E) Bireyin hem kültürden etkilenmesi hem de etkilemesi

C) Kültürün evrensel özellikler gösterdiği doğru değildir. D) Gereksinim duyulan kültürel ögeler diğer kültürlerden alınarak kullanılabilir. E) Farklı kültür farklı toplumlarda çatışmaya yol açar.

3. Toplum sürekli devinim içindedir ve onun ürünü olan kül-

türde sürekli değişim mutlaka görülecektir. Ancak bazı toplumlarda toplumsal değişmeler son derece zor ve yavaş gerçekleşmektedir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi kültürel değişmeyi yavaşlatan faktörlerden biri değildir? A) Birincil ilişkilerin toplumsal değerlere bağlılığı artırması B) Değişimden çıkarı zedelenecek kişilerin sayısının fazla olması

6. İdeal kültür, toplumu bir arada tutan normların ve değerle-

rin sadece kurallarında geçerli olmasıdır. Gerçek kültür ise bunların gündelik yaşamdaki uygulanış biçimidir. İdeal kültür vergi ödemenin erdem olduğunu söylerken, kişi gerçek yaşamında vergisini ödemeyebilir.

Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisidir? A) Her toplum diğer kültürleri kendi kültürüne göre değerlendirir.

C) Toplumun eğitim düzeyinin yüksek olması

B) Birlikte yaşayan insanların ortak arzuları, o toplumun kültürünü belirler.

D) Manevi kültür ögelerine bağlılığın daha yüksek olması

C) Olması gereken ve olan kültür birbiriyle çatışabilir.

E) İnsanların alıştıkları kültür ögelerine sıkı sıkıya bağlı kalması

D) İdeal kültürün uygulanması mümkün değildir. E) İdeal kültür ve gerçek kültür uyumlu olmalıdır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

KÜLTÜR VE TOPLUM

Konu Testi - 2

7. Bireyin doğumundan ölümüne kadar toplumun istek ve

beklentilerine uyacak biçimde toplumdan etkilenmesi ve toplum tarafından değiştirilmesi her kültürde görülen bir özelliktir.

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

10. Sanayileşmiş bir toplumda çekirdek aile, geleneksel bir

toplumda geniş aile yaygındır. Sanayileşmiş toplumlarda hukuk kuralları; geleneksel toplumlarda örf, adet, gelenekler etkilidir. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi maddi ve manevi ögeler gelişigüzel bir arada bulunmazlar.

A) Kültürlenme

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Kültür insanların toplu halde yaşamasından oluşmuştur.

B) Kültürel bütünleşme C) Kültürel şok

B) Kültürler arasındaki farklar gün geçtikçe azalmaktadır.

D) Kültürel gecikme

C) Kültür geleneksel toplumlarda daha geç değişmektedir.

E) Evrensel kültür

D) Kültür kendi içinde alt kültürleri barındırır. E) Kültürün ögeleri birbiriyle uyumlu olmak durumundadır.

11. I. Bir kültürden başka bir kültüre giden bireylerin yeni kül8. Geleneksel toplumların yaşadığı dönemde, dinlerinde bir

sakınca olmamasına rağmen, savaşlarda kullanılan atların kesilerek yenmesi yasaklanmıştır.

Bu parçada kültürün oluşumunda aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu vurgulanmaktadır?

türe uyum sağlamakta karşılaştıkları güçlükler, sıkıntılar, gösterdikleri tepkilerdir.

II. Kültürler arası etkileşimle güçlü ülkelerin güçsüzleri etkilemesi ya da kültürün bir tür siyasi propaganda ve sömürü aracı olarak kullanılmasıdır.

Kültürel süreçlerle ilgili açıklaması yapılan kavramlar aşağıdakilerden hangileridir?

A) Siyasi faktörler

I.

B) Ekonomik olaylar C) Toplumsal ilişkiler D) Toplumun gereksinimi E) Dini faktörler

II.

A) Kültür gecikmesi

Kültürleşme

B) Kültürel farklılık

Kültür şoku

C) Kültür şoku

Kültür emperyalizmi

D) Kültür emperyalizmi

Kültürleşme

E) Kültür yozlaşması

Kültürel yabancılaşma

12. Tarımda toprak yaygın olarak sabanla ve hayvan gücüyle 9. Yeni doğan bir çocuk toplumunda ve ailesinde kültürü ha-

zır bulur. Çocuk farkına varmadan doğum yoluyla katıldığı kültürün içeriklerini kişiliğinin bir parçası olarak benimser.

Bu durum kültürün hangi özelliğiyle açıklanabilir? A) Maddi kültürün evrensel, manevi kültürün milli olmasıyla

Bu parçada kültürün hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Sosyalleşme sürecinde kazanılması B) Zamanla değişikliğe uğraması

B) Kültürel ögelerin kendi içinde uyumlu bir bütünlük oluşturmasıyla

C) Temel gereksinimlere cevap vermesi

C) Kültürün bilim ve teknolojiyle yakından ilişkili olmasıyla

D) Tek bir kaynaktan dünyaya yayılması

D) Genel kültürün içinde alt kültürlerin bulunabilmesiyle

E) Doğa koşullarından etkilenmesi

E) Kültürün gelişmesinde eğitim sisteminin rolü olmasıyla 2. E

3. C

4. A

5. D

6. C

7. A

8. D

9. A

10. E

11. C

12. B


1. B

16

Cevaplar

işlenirken, hayvancılıkta biyolojik mühendislik yoluyla ırk ıslahı, tarımda tohum geliştirme ve yoğun tarım yöntemi yaygın olarak uygulanamaz.

LYS // SOSYOLOJİ TOPLUMSAL KURUMLAR

hhA. TOPLUMSAL KURUMLAR VE

İŞLEVLERİ

1. Toplumsal Kurumun Anlamı hh "Toplumsal kurum", bir toplumda örgütlenmiş, göreli bir bütün oluşturan, düşünceler, davranışlar, değerler, normlar ve maddi ögeler (binalar, mallar vb.) toplamından oluşur. hh Örneğin; aile, siyaset, ekonomi toplumsal kurumlardır.

FÖY NO

13

2. Toplumsal Kurumların Özellikleri hh Toplumsal kurumlar her toplumda bulunmaları bakımında evrenseldir. hh Toplumsal kurumlar toplumsal ihtiyaçlardan doğmuştur. hh Aynı kurum, toplumlar arasında ve bir toplumda zamanla biçim ve işlev değişikliğe uğrayabilir. hh Bir toplumsal kurumdaki değişme, diğer kurumlarda da değişmeye yol açar.

hh Toplumsal kurumlar, insanlar arası ilişkiler sonucu ortaya çıkan toplumsal bir olgudur ve bütün toplumların kendilerine özgü yapılarına göre biçimlenir. hh Örneğin; toplumsal yapılanmada serbest piyasa ekonomisi benimsendiyse, toplumsal kurumlar da ona göre şekillenecektir. Demokratik bir siyasal yönetim, pazar ekonomisine dönük üretim kuruluşları oluşacaktır.

hh Toplumsal kurumlar, bir yönüyle "somut", bir yönüyle "soyut"tur.

hh Yeni ihtiyaçlar yeni kurumları ortaya çıkarır. hh İşlevini tümüyle yitiren, toplum içerisinde hiçbir ihtiyacı karşılayamayan kurumlar ortadan kalkar. hh Toplumsal kurumların değişme hızları birbirleriyle aynı değildir. Herhangi bir kurum çok hızlı değişirken bir başkasını daha yavaş değişebilir.

hh Toplumsal kurumlar birtakım değerler, davranışlar, normlar dizgesinden oluşan bir bütündür. hh Örneğin; yöneten yönetilen ilişkisi sonucu oluşan değerler, normlar ve davranış kalıpları aracılığıyla siyaset kurumu oluşmuştur. Bu yönüyle siyaset kurumu soyut bir kavramdır.

hh Toplumsal kurumların kendine özgü yapısı ve kuralları vardır. hh Toplumsal kurumlar birbirleriyle ilişki içindedir. hh Toplumsal kurumlar oldukça uzun bir sürekliliğe sahiptir.

hh Somut yönüyle ise, toplumsal kuruluş, örgüt, tesis gibi anlamları içerir.

hh Toplumsal kurumlar arasında nispeten uyumlu bir bütünlük vardır.

hh Örneğin; siyaset kurumu, siyasi partiler, sivil toplum kuruluşları veya örgütleri, parlamento, ulusal devletler vb. ile somut yapıya bürünür. Toplumsal kurumlar, örgütler, kuruluşlar, tesisler olarak biçimlenir ve somut bir şekil alırlar.


1

TOPLUMSAL KURUMLAR hh Toplumsal yapı, kendini oluşturan kurumların toplamını aşan, kültürel ögelerle şekillenen kendine özgü bir bütündür.

Örnek 1: Sanayileşme süreci ile kentlerin genişlemesi, özelleşmiş okullara duyulan gereksinimi artırmıştır.

hh Kurumların somutlaşmış bir nesnel gerçek yapan, bütünlüğe dönüştüren temel faktör kültürdür.

Bu durum aşağıdakilerden hangisini desteklemektedir?

hh Aile, eğitim, siyaset, ekonomi gibi kurumlar kültürün somutlaşmış göstergeleridir.

A) Her kurumun değişme hızı ve yönü farklıdır. B) Önemini yitiren kurumlar zamanla ortadan kalkar. C) Her kurumun kendine özgü davranış kuralları vardır. D) Bir kurumdaki değişme diğerini de etkiler.

4. Toplumsal Kurumların İşlevleri a. Olumlu İşlevler

E) Yeni ihtiyaçlar yeni kurumlar doğurur. Sanayileşme ve kentleşme eğitim kurumunu etkilemiştir. Cevap: D

3. Kültür ve Toplumsal Kurum İlişkisi hh Toplumsal yapıyı oluşturan, onu evrensel ve ulusal düzeyde kendine özgü ve benzer kılan kültür gibi toplumsal kurumlar da toplumsal yapı içinde yer alır. hh Toplumsal kurumlar toplumsal yapıyı oluşturan ve onun kurumlaşmış ilişkileri ve kuruluşlarıdır.

hh Kurumlar bireyin toplumsal davranışlarını kolaylaştırır ve basitleştirirler. Kişiyi birçok durumlarda tereddütten, kararsızlıktan kurtarırlar. Kişi, nasıl sorusunun cevaplarını toplumsallaşma süreci içinde öğrenmiş ve bu davranış biçimlerine alışmıştır. hh Bireylerin birbirlerinden neler beklediklerini baştan tayin ederek davranışlar arasındaki uyum ve eşgüdümü sağlarlar. hh Bireyin, gelişigüzel, keyfi ve başkaları için tehlikeli olabilecek davranışlarını frenler. Böylece toplumsal denetimi sağlarlar. hh Tüm toplum açısından bir güvenlik ve denge aracı olurlar.

b. Olumsuz İşlevler TOPLUMSAL YAPI Maddi Kültür Ögeleri

hh Yaşamın dinamik gidişine ayak uydurması için grubun yeni karar ve girişimlerini engellemek suretiyle toplumun değişme ve gelişmesini güçlendirirler.

Manevi Kültür Ögeleri

hh Bireylerin kültürlerinde değeri kalmamış olan bazı normları zorla yaşatmaya çalışırlar.

KÜLTÜR

KURUMLAR Aile Eğitim Ekonomi Din Siyaset

Konut Eğitim araçları Üretim araçları Cami, kilise Parlamento

Ahlak, sosyalleşme Okul kuralları Çalışma yasaları Dinsel kurallar Hukuk kuralları

hh Bazı durumlardaki kişilerin kendi özgün yeteneklerini göstermelerine engel olurlar.

c. Kurumların Açık ve Örtülü İşlevleri hh "Örtülü işlev", insanlar otomobil ya da pahalı giyim eşyası gibi malları yalnız ihtiyaçlarını karşılamak için değil, aynı zamanda toplumsal saygınlıklarını artırmak içinde alırlar. hh "Açık işlev", belli ihtiyaçları karşılayacak mallar üretmektir.

2


TOPLUMSAL KURUMLAR hh Eğitim kurumunun açık işlevi ekonomiktir. Yani, ekonominin gereksinim duyduğu insan gücünü yetiştirmektir. hh Eğitim kurumunun örtülü işlevi, evlilik sağlama, statü artırma, dost, çevre genişletme, işsizliği önleme biçimindedir.

Toplumun Temel Kurumları, Görevleri ve Yapısal Ögeleri Kurum

Çocuk yapma ve

Başlıca

Fiziksel

Simgesel

Roller

Özellikler

Özellikler

Anne, Aile

büyütme

baba, çocuk

Yiyecek, giyecek ve barınak

Ev, mobilya

Ekonomi

İşveren, işçi, tüketici

sağlama kuralların uygulan-

Siyaset

Yüzük, düğün

Fabrika,

Yeterlilik

dükkan,

belgesi,

marka

amblem

Yasa ve Yönetici,

Kamusal

yönetilen

binalar

ması

lik severliği

Cami, kilise, Din

Din adamı

ve işbirliğini

havra, tapınak

yasa, anayasa

Kur'an, incil, tevrat

geliştirme toplumun temel Eğitim

ve uygula-

Öğretmen, öğrenci

Diploma, Okul, fakülte

derece, kitap

malarına

hh Her kurum gibi aile de toplumsal düzenin bir parçasıdır. hh Toplum tarihsel süreç içerisinde ne gibi değişiklikler geçirmişse, o bütünün parçası olan aile de benzer değişiklikler geçirmiştir.

2. Ailenin Özellikleri ● Aile, toplumsal gelişmenin her evresinde görülmüştür. Bu yüzden evrensel bir nitelik taşır. ● Aile, duygusal bir temele dayanır. Maddi ve manevi destek olma gibi duygusal yönelimler ailenin şekillenmesinde önemlidir.

● Aileyi oluşturan bireylerin belirli sorumlulukları vardır. Aile devam ettiği sürece bu sorumluluklar varlığını sürdürür. ● Aile, birtakım toplumsal ve hukuksal yasakların şekillendirdiği bir düzendir. Aile üyeleri bu kurallara uymak zorundadır. ● Aile, birincil ilişkilerin egemen olduğu bir gruptur.

hazırlama Kişinin

Spor salonu,

yeniden

Boş zaman

enerji ka-

değerlen-

zanmalarını

dirme

sağlama

hh Durkheim aileyi, aralarında gerçek ya da varsayımsal olarak kan bağı bulunan ve karşılıklı hak ve ödevler üstlenen toplumun en küçük birimi olarak tanımlamıştır.

● Aile, çocuğun kişilik yapısının oluşmasında etkilidir.

Bireylerin

değerlerine

1. Ailenin Anlamı

Bayrak,

İnancı, umudu, iyi-

LİK VE BOŞANMA

hh Günümüze kadar yaşamış toplumların hepsinde değişik şekillerde de olsa, şu ya da bu biçimde bir aile yapısı olduğu görülmüştür.

5. Toplumsal Kurumların İşlevleri Görev

hhB. TOPLUMSAL HAYATTA AİLE, EVLİ-

Çalıştıran, öğrenen

yüzme havuzu, konferans salonu

Üyelik kartı, giriş bileti, kupalar, şiltler


3

TOPLUMSAL KURUMLAR

d. Ekonomik İşlev hh Aile, üyelerinin beslenme, barınma ve korunma gibi ihtiyaçlarını karşılar. Ayrıca mirasın aktarılmasını sağlar.

4. Evlilik Türleri

Aile toplumun temelidir.

hh "Evlenme" karşı cinsten iki insanın birbirlerini kabul ederek ve toplumca onaylanmış bir arada yaşamak için yapılan bir sözleşmedir.

3. Ailenin Temel İşlevi

EVLİLİK TÜRLERİ

a. Neslin Devamını Sağlama İşlevi hh Toplumun devamı ancak yeni üyelerin katılımıyla mümkündür.

Eşin Seçildiği Gruba Göre Evlilik Türleri

Endogami

b. Toplumsallaştırma İşlevi hh Çocuğun içinde yaşadığı toplumun kültürünü, kurallarını öğrenme süreci ilk önce ailede başlar.

Egzogami

Eş Sayısına Göre Evlilik Türleri

Monogami Polijini

hh Aile çocukları eğiterek toplumun değerlerini ve normlarını kazandırır.

Poligami

hh Aile kültürün gelecek kuşaklara aktarılması işlevini yerine girerek kültür taşıyıcılığı görevi de yapar.

Matrilokal

Oturulan Yere Göre Evlilik Türleri

Poliandri

Patrilokal Neolokal

a. Eşin Seçildiği Gruba Göre Evlilik Türleri hh Birey ailede dil öğrenir, kişilik ve kimlik kazanır. hh Birey ailede, insani, ahlaki ve demokratik değerleri öğrenir. hh Birey ailede milli ve manevi değerleri öğrenir. hh Birey ailede duygusal - fiziksel - zihinsel açıdan gelişir.

Egzogami (Dıştan Evlenme): Farklı toplumsal gruplardan ya da sınıflardan olan bireylerin evlenmeleridir. Örneğin; bir Türk ile bir İngiliz'in evlenmesi gibi. Endogami (İçten Evlenme): Aynı toplumsal gruptan olan bireylerin birbirleriyle evlenmesidir. Örneğin; yakın akraba evlilikleri gibi.

c. Psikolojik İşlev hh Aile üyelerinin birbirlerine duygusal açıdan bağlı olmaları çocukta sevme, sevilme, kendine güven duygusunun gelişimine yol açar. hh Aile üyeleri birtakım sorunlar karşısında birbirlerine destek olarak üyelerinin ruh sağlıklarını da korurlar.

4


b. Eş Seçimine Göre Evlilik Türleri Monogami: tek eşle evlilik demektir. Poligami: Aynı anda birden fazla kişiyle evlenmedir. İki farklı biçimi vardır.

TOPLUMSAL KURUMLAR Polijini: Erkeğin aynı anda birden fazla kadınla evlenmesidir. Poliandri: Kadının aynı anda birden fazla kadınla evlenmesidir.

5. Aile Türleri hh Aile kurumunun görülmeye başlandığı ilk dönemlerde, aile hem yapı olarak oldukça geniş hem de işlev olarak pek çok görevi üzerine almış bir kurumdu. hh Zamanla başka kurumların ortaya çıkması, ailenin yapısını ve işlevlerini değiştirmiştir.

c. Oturulan Yere Göre Evlilik Türleri Matrilokal: Evlenen erkeğin, kadının ailesine katıldığı evlenme biçimidir.

hh Günümüze gelene kadar ailenin yapısı gittikçe küçülmüş, işlevleri de giderek azalmıştır. AİLE TÜRLERİ

Patrilokal: Evlenen kadının, erkeğin ailesine katıldığı evlenme biçimidir. Neolokal: Erkek ve kadının, evlendikten sonra kendi ailelerinden ayrı bir yerde oturma biçimidir.

Anaerkil Aile Otoriteye Göre Ataerkil Aile Geleneksel (Geniş) Aile

Örnek 2:

Üye Sayısına Göre

Son filminin konusunun anne ve babasının hikâyesine dayandığını söyleyen yönetmen filmi şöyle özetler: "Memur olan babamın tayininin İstanbul'a çıkmasıyla hikâye başlar. Babam aynı semtte oturan annemle tanışır ve kısa zamanda birbirlerini severler. Annem anneannemle beraber yaşamaktadır. Babamla evlenme kararı aldıklarında anneannemi yalnız bırakmak istemeyen annem babamı kendi yanlarına taşınmaya ikna eder. Böylece benim dünyaya geleceğim mutlu yuva kurulmuş olur." Yönetmenin anne ve babasının evliliğiyle ilgili olarak eşin seçildiği gruba göre, eş sayısına göre, oturulan yere göre evlilik türleri aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla doğru olarak verilmiştir? A) Endogami, monogami, neolokal

a. Anaerkil (Matriarkal) Aile hh Toprağa yerleşme ile birlikte ortaya çıkmıştır. hh Erkekler avcılıkla uğraşırken, kadınlar evde çocukların bakımı, bitki yetiştirilmesi, hayvan evcilleştirilmesi gibi işlerle uğraşıyordu. hh Kadının üretim faaliyetinde etkin bir yere sahip olması, onun aile ve toplum içindeki statüsünün yüksek olmasını sağlamıştır. hh Evin reisi, kadının büyük erkek kardeşidir. Akrabalık kadın soyundan geçer.

hh Annenin kız ve erkek kardeşleri ve bunların çocuklarının hepsi bir arada otururlardı.

B) Egzogami, monogami, matrilokal C) Endogami, monogami, patrilokal

b. Ataerkil (Patriarkal) Aile

D) Egzogami, poligami, matrilokal E) Endogami, poligami, neolokal

hh Sonsuz ve mutlak bir baba otoritesi hakimdir.

Bulunduğu gruptan farklı bir gruptan kişiyle evlenme egzogamidir. Monogami tek eşle evliliktir. Matrilokal ise kadın yanına yerleşmedir. Cevap: B

Öğretmen Sorusu

Çekirdek (Küçük) Aile

hh Mülkiyet babaya aittir ve hem karısı hem de çocukları üzerinde her yetkiye sahiptir.

Polijinin bir toplumda görülme nedenleri nelerdir?

Nüfusun cinsiyetlere göre dengesiz olması, dini faktörler, erkeğin güç ve servetinin göstergesi olması LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

5

TOPLUMSAL KURUMLAR hh Akrabalık baba soyundan geçmektedir.

hhC. AİLENİN SÜREKLİLİĞİ, YENİ AİLE

c. Geleneksel (Geniş) Aile

MODELLERİ VE KADIN HAKLARI

hh Sanayi öncesi toplumlarda ve kırsal kesimde yaygın olarak görülen aile biçimidir.

1. Ailenin Sürekliliği

hh Bu aile biçimi, yeni kuşakların kurduğu ailelerin, büyükleriyle birlikte aynı çatı altında oturmalarıyla oluşmuştur.

hh Ailenin sürekliliğini sağlamak için bazı koşullara sahip olmak gerekir.

hh Gelenek ve görenekler önemli bir yer tutar. Akrabalık bağları oldukça kuvvetlidir. hh Mülkiyet aile reisine aittir. Anaerkil ya da ataerkil özellikler gösterebilir.

hh Bunlar; evlenmenin getirdiği sorumluluğu taşıyabilecek biyolojik, psikolojik, sosyal, ekonomik ve ahlaki olgunlukta olmak ve doğru kişiyi bulmaktır. hh Kadın ve erkek birbirine benzeyen veya birbirine zıt kişisel (yaş, fiziksel yapı, mizaç vb.) ve sosyokültürel (milliyet, eğitim, din, sosyoekonomik durum vb.) niteliklerinin olmasına rağmen eş olabilirler.

d. Çekirdek (Küçük) Aile hh Genel olarak sanayileşmiş toplumlarda ve kentlerde görülen bir aile tipidir. hh Sadece anne, baba ve eğer varsa evlenmemiş çocuklardan oluşur. Üye sayısı azdır. hh Aile bir üretim birimi olmaktan çıkmış, bir tüketim birimi hâline gelmiştir. hh Kadının da çalışması, onun erkekle eşit haklara sahip olmasını sağlamıştır.

Aile toplumun direğidir.

2. Yeni Aile Modelleri a. Geçiş Dönemi Geniş Aile hh Sanayileşmenin başlangıç aşamasında ortaya çıkan bir aile modelidir.

hh Akrabalık hem anne hem baba tarafından geçmektedir. hh Çekirdek aile neolokal evlenme biçimi özelliği gösterir.

6. Boşanma Nedenleri ve Etkileri hh "Boşanma" aile birliğini oluşturan eşlerin çeşitli nedenlerle bu birlikteliği sürdürememesi ve yasal yollarla kurulmuş bu evlilik ilişkisinin yine yasal bir biçimde sonlandırılmasıdır. hh Karşılanamayan beklentiler, başarılı şekilde yürütülemeyen ilişkiler, artan tartışma ve çatışmalar boşanmaya sebep olmaktadır. hh Boşanmanın psikolojik, ekonomik, sosyal ve hukuki boyutları bulunmaktadır.

6


hh Aile aynı hane içinde olmayıp birbirine yakın mekânlarda, birbirine oldukça bağlı şekilde yaşayan ailedir. hh Kopma henüz tam değildir. Hatta gerektiğinde yeniden bir çatı altında bir araya gelinebilir.

b. Yeni Geniş Aile hh Boşanmış farklı eşlerin boşanmış diğer eşlerle evlenerek bir önceki evliliklerinden gelen çocukları da getirerek birlikte oluşturduğu yeni aile modelidir. hh Bu aile modeli, Amerika'da ve İngiltere'de giderek yaygınlaşmaktadır.

TOPLUMSAL KURUMLAR

c. Tek Ebeveynli (Eksik) Aile hh Bu aile modeli boşanma oranlarının artışı veya birlikte yaşayıp çocuk olduktan sonra herhangi bir sebeple terk etme veya terk edilme ile ortaya çıkan ailedir.

3. Kadın ve Toplumsal Hayat hh Demokratik gelişmeler, hızlı toplumsal değişmeler, sanayileşmeye bağlı olarak çeşitlenen meslekler kadını ev hayatından iş hayatına çekmiş ve ekonominin vazgeçilmez parçası konumuna getirmiştir.

hh Geçmişten günümüze kadar kadın, birçok sorunla karşı karşıya kalmıştır. hh Hukuksal düzenlemeler, uluslararası toplantılar, kadınla ilgili sivil toplum örgütlerinin çalışmaları, dünya genelinde kadının yaşadığı sorunları çözmeye yönelik olumlu adımların atılmasına katkı sağlamakla birlikte tam bir çözüme ulaşıldığından söz etmek mümkün değildir.

Siyasal İşlevleri

Ekonomik İşlevleri

Eğitimin Temel İşlevleri

Bireysel İşlevleri

Toplumsal İşlevleri

Gizil İşlevleri

hhE. DİN VE LAİKLİK 1. Sosyolojik Açıdan Din hh "Din", aşkın bir varlığa inanma ve bu inancın gerektirdiği düşünce ve uygulamaların bütünü şeklinde tanımlanabilen, bir inanç, ibadet ve ahlak sistemidir. hh Sosyolojide din, birey ve toplumla olan ilişkisi bakımında psikolojik ve sosyolojik bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. hh Din inanç sistemi olarak psikolojik bir tatmin sağladığından psikolojik bir yöne, toplumsal bütünleşmeye etkisi açısından sosyolojik bir yöne sahiptir.

hhD. EĞİTİM

hh Hemen her dinde kutsal sayılan olaylar ya da varlıklar vardır. Kutsal sayılan şeylere saygı duyulur ve yüceltilir.

1. Eğitim ve Sosyal Hayat

hh Her dinde kutsal olay ve varlıkların olması, bu kutsal varlıklara nasıl davranılacağını ve ne ölçüde inanılacağını belirleyen bir değerler sistemi vardır.

hh Dünya genelinde bütün toplumlarda eğitim kadar etkili, köklü ve genel bir yetiştirme faaliyeti görülmemiştir. hh Eğitim, bireylere bir anlayış biçimi sunarken onları hayata hazırlayıp gerekli görülen hedefler doğrultusunda yönlendirmeyi de amaçlar. hh İlk eğitimini aileden alan birey eğitimine akraba, arkadaş, okul çevresi ile devam ederek hataya hazırlanır ve ihtiyaçlarını karşılayabilecek konuma gelir. hh İnsanın yetişme süreci diğer canlılardan farklılık gösterir ve uzunca bir zamana yayılır. hh Genel olarak eğitim, mevcut bilgilerin, becerilerin ve değerlerin yeni nesile aktarılmasıdır.

2. Din ve Sosyal Hayat hh Toplumda yer alan her kurumun bir işlevi vardır aksi hâlde ortadan kalkıp yok olur. hh Din kurumunun da toplumda yerine getirdiği toplumsal ve bireysel işlevleri vardır.

a. Dinin Toplumsal İşlevleri hh Din, birtakım ahlaki normlar koyarak toplumsal düzeni sağlar. Bir toplumsal kontrol aracı işlevi görür. hh Din, toplumu oluşturan bireyler arasında birleşme ve dayanışmayı artırır. Böylece toplumsal çözülmeyi engelleyici bir işleve sahiptir.


7

TOPLUMSAL KURUMLAR

hhF. EKONOMİ

b. Dinin Bireysel İşlevleri hh Dinin gerektirdiği ibadet ve dinsel törenler insanların psikolojik olarak rahatlamalarını ve kaygılardan uzaklaşmalarını sağlar. hh Toplumsal denetimi sağlarken bireyler yol gösterir. İnsanların nasıl yaşamaları gerektiği hakkında yol gösterir.

1. Ekonominin Anlamı hh "Ekonomi", insanların kaynakları kullanarak ihtiyaçlarını giderecek mal ve hizmetleri nasıl ürettiklerini, nasıl paylaştıklarını ve nasıl tükettiklerini inceleyen bir bilimdir. hh "İhtiyaç", insanda yokluk duygusuyla birlikte sıkıntı doğuran ve karşılanması gereken biyolojik ve toplumsal bir olgudur.

Örnek 3: İnsanı, diğer canlılardan ayıran en önemli özellik, "insan doğasının" toplumsal yaşamaya ihtiyaç duymasıdır. Bu sebeple henüz yerleşik hayatın olmadığı Paleolitik Dönem'de bile, insanların belli gruplar halinde, toplu bir şekilde yaşadıkları bilinmektedir. Bu durum, özellikleri tam olarak bilinmese de dil, sanat ve din gibi kurumların, bu ilk dönemlerden itibaren varlığına işaret etmektedir. Nitekim Fransa, İspanya ve İtalya gibi bazı coğrafyalarda bulunan mağara resimleri ve bu mağara resimlerindeki betimlerden; sanat ve din kurumunun, ilkel düzeyde de olsa varlığı anlaşılmaktadır.

hh İhtiyaçların birtakım temel özellikleri vardır. Bunlar; ● İhtiyaçların karşılanması zorunludur. ● İhtiyaçlar kişiden kişiye değişir. ● İhtiyaçlar içinde yaşanılan toplumun kültürü tarafından da belirlenir. ● Bazı durumlarda ihtiyaçları gideren mallardan benzer olanlar birbirinin yerine geçebilir.

Bu parçadan aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) İnsan doğası gereği yalnız yaşayamayan bir canlıdır. B) Din kurumu insanların ilk yaşamlarından itibaren varlığını korumaktadır.

hh İnsanın ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için öncelikle üretmesi gerekir. Üretim, ihtiyaçları giderecek özelliğe sahip birtakım nesnelerin oluşmasını sağlar. Bunlara "mal" denir.

C) Din kurumunun varlığı çeşitli arkeolojik bulgularla desteklenmektedir.

hh Mallar iki bölümde incelenebilir.

D) Bir arada yaşama kültürü toplumsal kurumları doğurur. E) İnsanlar yerleşik hayata geçtiklerinde din ve sanat ortaya çıkmıştır. İnsanlar yerleşik hayata geçmeden önce de din ve sanat ile ilgilenmişlerdir. Cevap: E

● Serbest Mal: Elde edilmesi için herhangi bir emek ve maliyet gerektirmeyen mallardır. ● Ekonomik Mal: Elde edilmesi için, emek, para gerektiren ve değişime konu olan mallardır. Ekonomik malı serbest maldan temel özellik değişim değerinin olmasıdır.

3. Din ve Laiklik hh "Laiklik", siyasal bir kuruluş olan devleti, din kurallarına dayandırmayan ve kişilerin dinsel, inanç ve ibadet özgürlüklerini, her tür egemen karşıt inancın saldırısına karşı, inanç ve din farkı gözetmeksizin güvence altına alan bir sistemdir. hh Laik bir devlette bireyler; din, vicdan ve inanç hürriyetine sahiptir. Devletin görevi, bireylerin bu özgürlüklerini güvence altına almaktır.

8


hh Ekonomik malları ikiye ayırmak mümkündür. ● "Üretim malı", ihtiyaçlarımızı dolaylı olarak karşılayan ve yeni bir malın üretiminde kullanılan mallardır. Üretim malları dayanıklı ve dayanıksız olarak ikiye ayrılır. ● "Tüketim malı", insan ihtiyaçlarını doğrudan doğruya karşılayan mallardır. Tüketim malları da dayanıklı ve dayanıksız olmak üzere ikiye ayrılır.

TOPLUMSAL KURUMLAR Sermaye: Üretimin miktarını ve kalitesini artırmada kullanılan bütün araç ve gereçlere sermaye adı verilir.

MAL

Serbest Mal

Girişim: Üretimin yapılabilmesi için doğa, emek ve sermayeyi bir araya getiren etkene girişim adı verilir. "Girişimci", üretim faktörlerini bir araya getirerek mal ve hizmet üreten, pazarlayan, kâr etmeyi amaçlayan kişidir. Aynı zamanda bir grup ya da bir kurum da girişimci olabilir.

Ekonomik Mal

Hava, güneş vb. Tüketim Malı

Dayanıksız Ekmek, süt, elma vb

Dayanıklı

Üretim Malı

Dayanıksız

Araba, ev, Hammadtelevizyon vb deler, demir, kömür, çimento vb

Dayanıklı Üretim araçları, makine, traktör vb

2. Ekonominin Bileşenleri hh Ekonomik yaşamın başlıca unsurları üretim, tüketim ve bölüşümdür.

a. Üretim

b. Tüketim hh İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bir mal ya da hizmetten yararlanmasına "tüketim" denir. hh "Tasarruf" elde edilen gelirin bir kısmının tüketilmemesi ile oluşan birikimdir. hh Tasarruflar üçe ayrılmaktadır. Bunlar; gönüllü tasarruflar, özel şirket tasarrufları ve zorunlu tasarruflardır. hh "Enflasyon", mal ve hizmet fiyatlarının sürekli bir biçimde artması sonucu paranın alım gücünün düşmesidir. hh "Devalüasyon", ulusal para değerinin devlet eliyle düşürülmesidir. Enflasyon sonucu para değerinde oluşan iç ve dış piyasa farkını kapatmak için devalüasyona başvurulur.

hh İnsanların ihtiyaç duydukları, ekonomik malları elde edebilmek için doğadan aldıkları nesneleri fayda sağlayacak biçimde düzenlemesi, yerini ve biçimini değiştirmesi ya da sayısının çoğaltılması faaliyetine "üretim" adı verilir. hh Örneğin; terzinin kumaştan elbise yapması, fırıncının undan ekmek yapması, marangozun ağaçtan mobilya yapması gibi. hh "Deflasyon", fiyatların düşmesi ile birlikte paranın alım gücünün yükselmesidir. Üretimin tüketimden fazla ya da ihracatın ithalattan fazla olması hâlinde görülür. hh Üretimin gerçekleşmesi için birtakım unsurların bir araya gelmesi gerekir. Bunlar: Doğa: Üretimin en önemli unsurlarından birisidir. Doğa, öncelikle toprak ve toprak altı kaynakları aracılığıyla üretim için gerekli hammaddeyi sağlar.

Öğretmen Sorusu

Emek (işgücü): Tek başına doğanın verdikleriyle üretimde bulunmak mümkün değildir. Emek, insanın doğayı değiştirmek ve kendi yararına kullanabilmek için gerçekleştirdiği bilinçli çabayı dile getirir.

hh "Revalüasyon", ulusal para değerinin altın ve döviz karşısında devlet eliyle yükseltilmesidir. Genel olarak ihtiyaçtan fazla altın ve döviz birikmesi sonucu oluşur.

c. Bölüşüm hh "Bölüşüm" üretim sonucunda elde edilen gelirin üretime katılan unsurlar arasında paylaşılmasıdır. hh Belli bir malın üretimine katkıda bulunan hane halkının aldığı paydır. Hane halkının üretim sürecine katılma biçimine göre alacağı payın niteliği de değişir.

Bir ülkenin devalüasyon yapmasının temel nedeni nedir?

İhracatı artırmak LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

TOPLUMSAL KURUMLAR

3. Ekonomik Sistemler a. Sosyalist Ekonomik Sistem hh Ekonominin işleyişi devlet kontrolü altındadır. hh Özel mülkiyet sınırlıdır. hh Üretim araçları topluma aittir, özel teşebbüs yoktur. hh Bireyin değil toplumun çıkarı önemlidir. hh Kâr amacı güdülmez. hh Toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması ön plandadır.

Örnek 4: Kapitalizmin ekonomik büyümeyi ve ülke kalkınmasının hızlanmasının önünü açtığı bilinmektedir. Hızla gelişen dünya ekonomileri kısa vadede refahı sağlamakta fakat özel sermaye eliyle doğa üzerinde hammadde arayışı ile uzun vadede telafisi olacak büyük çevresel tahribatlar da oluşturmaktadır. Enerji için tahrip edilen dereler, tarım alanları, kömür çıkarımı için yok edilen doğa bu tahribatlardan sadece bir kaçıdır. Buna göre çevresel zararları en aza indirgemek için aşağıdakilerden hangisi yapılmalıdır? A) Doğal çevreyi kontrol etmekten vazgeçilmelidir. B) Endüstriyel teknolojinin gelişmesine izin verilmelidir. C) Doğal kaynaklara ulaşmada insan gücü kullanılmalıdır.

b. Kapitalist Ekonomik Sistem

D) Tarımsal üretimin daha fazla teşvik edilmesi sağlanmalıdır.

hh Ekonomik serbest piyasa koşulları altında işler.

E) Kısa vadede kâr hırsı üzerinden üretime son verilmelidir.

hh Özel mülkiyet esastır. hh Üretim araçları özel girişimcilerin elindedir.

Kapitalizmin sınırsız kâr güdüsü birtakım sorunlara yol açmaktadır. Bu nedenle kısa vadede kâr hırsından vazgeçilmelidir. Cevap: E

hh Ekonomide birey kendi çıkarı peşinde koşar. hh Bütün ekonomik girişimler kâr amaçlıdır. hh Temel ihtiyaçların tüketimi dışında tüketim alışkanlıkları yaratılır.

hhG. SİYASET 1. Siyasetin Anlamı ve Temel Kavramları hh "Siyaset" ya da "politika" geniş anlamıyla "insan, ülke, toplum yönetimi" demektir. hh Çözümü devlet etkinliği gerektiren her sorun siyasal bir nitelik taşır.

c. Karma Ekonomi hh Her iki sistemin bileşimidir.

hh Toplumsal bir kurum olarak siyaset, toplumsal düzeni sağlamak ve genel yönetimi gerçekleştirmek işlevini yerine getirir.

hh Devlet ekonomiye kısmi olarak müdahale eder. hh Devlet özel girişimcinin yatırım yapmayı kârlı bulmadığı alanlarda toplumun ihtiyaçlarını karşılamayı üstlenir.

a. Devlet hh "Devlet" sınırları belli bir toprak parçası üzerinde yaşayan insan toplulukları üzerinde otoriteye sahip siyasi ve hukuki bir örgüttür.

10


TOPLUMSAL KURUMLAR

b. Ülke

h. Siyasal Parti

hh "Ülke", kısaca belli bir toprak parçasıdır. Her devletin var olması için mutlaka bir ülkesi olması gerekir.

hh Siyasi partilerin demokratik toplumlardaki temel amacı, bir program çerçevesinde iktidarı ele geçirmek ya da paylaşmaktır.

hh Devlet, ülke üzerinde egemenliğe sahiptir.

c. İktidar hh "İktidar", bir toplumda egemenliği elinde bulunduranları ifade eder. hh İktidarlar devlet otoritesini kullanma yetkisine sahiptir.

d. Egemenlik

ı. Eşitlik hh Hukuksal alanda "eşitlik", bedensel ve psikolojik farklılıkları ne olursa olsun, insanlar arasında toplumsal, kültürel ve siyasal haklar yönünden ayrım bulunmamasını ifade etmektedir.

j. Özgürlük hh "Özgürlük", insanların, doğa ve toplumun nesnel yasalarına hâkim olmaları, toplumsal gelişmeyi amaçlı ve bilinçli olarak gerçekleştirebilmeleri, toplumun ve bireyin gelişimi için zorunlu olan bütün maddi ve manevi koşulları sağlayabilmeleri anlamına gelir.

hh "Egemenlik", karar verme yetkisine sahip olma, bir şeyi zorla da olsa yaptırabilen otorite ve irade anlamına gelir.

k. Adalet

e. Meşruiyet

hh "Adalet", herkesin hakkını verme, herkes hakkında doğru hüküm verme anlamına gelir.

hh "Meşruiyet", yapılan uygulamaların, var olan sistemin hukuk yapısına, kanun ve kurallarına uygun olması anlamına gelir.

hh Adalet ancak özgürlük ve eşitliğin var olduğu yerde söz konusu olabilir.

f. Hükümet hh Siyasal kuruluşların en önemlisi olan devlet, yönetme gücünü çeşitli kuruluş, örgüt ve kurallarla gerçekleştirir. hh Günümüzün gelişmiş toplumlarında, devletin gücü farklı organlar arasında dağıtılmıştır. Bunlar; yasama, yargı ve yürütmedir. hh Bunlardan birisi olan hükümet, devletin yürütme organıdır ve yürütme görevini devlet adına gerçekleştirir.

g. Parlamento hh Parlamento devletin yasama organıdır. Seçim yoluyla gelen millet vekilleri devlet işlerinin daha iyi ve hızlı yapılabilmesi amacıyla yeni yasalar çıkarırlar. hh "Parlamento", halkın kendisi veya toplumun tümünü ilgilendiren siyasal sorunlar hakkında, günümüzde en üst düzeyde siyasal çözüm yollarının üretildiği ve uygulamaya geçirildiği siyasal bir kuruluştur.

hhH. SİYASAL YÖNETİM BİÇİMLERİ 1. Siyasal Yönetim Biçimleri a. Monarşi hh Monarşi insanlık tarihinin bilinen en eski, en çok görülen ve uzun süre uygulanan yönetim biçimidir. hh Özellikle Avrupa'da 18. yüzyıldan itibaren tek kişinin sınırsız egemenliğine dayanan "mutlak monarşiler" sarsılmış hükümdarların yetkileri anayasalar ile sınırlanmış ve yönetim gücünü hükümdar ile paylaşan parlamentolar etkili olmaya başlamıştır.

b. Oligarşi hh Oligarşi iktidarın bir aile ya da azınlığın elinde bulunduğu yönetim biçimidir. hh Siyasal yönetimler savaş ve benzeri nedenlerden daha zayıf düştüklerinde yönetime yakın bürokratik çevreler ve maddi mülk sahipleri iktidar üzerinde haksız bir tekel oluşturabilirler.


11

TOPLUMSAL KURUMLAR

c. Aristokrasi hh Aristokrasi, soylulardan oluşan bir zümrenin egemenliğine dayanan bir yönetim şeklinin adıdır.

hh "Doğrudan demokraside", vatandaşlar uygun bir yerde toplanırlar ve kararları doğrudan doğruya alırlar. hh "Temsili demokraside" ise kararları seçilmiş temsilciler alır.

d. Teokrasi

3. Katılımcı Demokrasi

hh En genel şekilde din adamları sınıfı tarafından dinsel kurallarla yönetilen toplulukların yönetim biçimidir.

hh Halkın görüşleri aracı olmadan sivil toplum kuruluşları gibi kendi oluşumları ile ifade etmesidir.

hh Örneğin, eski Mısır'ın yöneticileri olan firavunlar aynı zamanda tanrı olarak kabul edilirdi. Orta Çağ Avrupa'sında papa siyasal iktidarlar üzerinde otorite kabul edilmekteydi.

hh Katılımcı demokraside de temsili demokraside olduğu gibi temsilciler vardır ancak bu temsilciler ve temsil mekanizmalarını katılımcı demokraside bireylerin kendisi kurar.

4. Kuvvetler Ayrılığı İlkesi Örnek 5: Vatikan, dünyada nüfusu en az ve yüz ölçümü en küçük ülkelerden biri olmasına karşın siyasi ve dinî özellikleri nedeniyle önemli bir güce sahiptir. Katolik mezhebinin ruhani lideri olan Papa, aynı zamanda Vatikan'ın da devlet başkanıdır. Papa; yasama, yürütme ve yargının da başıdır. Ülkede dinî kurallar toplumsal yapıyı, norm ve değerleri belirlemektedir. Buna göre, Vatikan'ın siyasal yönetim şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Teokrasi

B) Oligarşi

D) Aristokrasi

C) Monarşi

E) Demokrasi

Bir ülkenin dini kurallara göre yönetilmesine dayanan yönetim şekli teokrasidir. Cevap: A

e. Demokrasi hh Siyasal iktidarın halka dayandığı yönetim biçimidir.

2. Demokrasinin Türleri hh Demokrasinin temel olarak iki türü vardır. Bunlardan biri, "doğrudan demokrasi", öbürü "dolaylı" ya da "temsili" demokrasidir.

12


hh Demokratik devlet düzenlerinde, devletin yerine getirmesi gereken yasa yapma, uygulama ve uyuşmazlıkları çözme işlevlerinin her biri için farklı bir kurumun varlığı ön görür. hh Her bir kurum sadece kendi işlevini yerine getirmeli ve diğer kurumların işlevlerine karışmasına izin verilmemelidir.

5. Çıkar Grupları ve Sivil Toplum Kuruluşları hh Çoğulcu demokrasinin bir gereği olan çıkar grupları, herhangi bir siyasal parti kurmaksızın eylemleri ile örgütlenmiş bir şekilde siyasal karar alma süreçlerini ve kamu politikalarını doğrudan ve/veya dolaylı olarak etkileme ve çıkar elde etme çabası içinde olan gruplardır. hh Örneğin, meslek odaları, sendikalar vb.

hh "Sivil toplum kuruluşları" ise, toplumsal alanda faaliyet gösteren gönüllülük ve fedakârlık esasına dayanan oluşumlardır. hh Temel amaçları çıkarlarını korumak değil, toplumsal hayata olumlu katkılar sağlamaktır. hh Örneğin, çevreci örgütler, insan hakları örgütleri ve savaş karşıtı örgütler vb.

TOPLUMSAL KURUMLAR

Konu Testi - 1

1. Tarımla uğraşanların ancak kendisine yetecek kadar üre-

4. Aile, siyaset, din, ekonomi, eğitim kurumlarının varlığı her

tim yapabildiği ilkel sistemler, örnek olarak çapa tarımı yapan Genieri köyü, köy yerleşmesi ötesinde örgütlenemez, bir devlet kuramaz. Devlet, görevi gereği, yönetici bir sınıf; yönetici bir sınıf ise beslenebilmek için artı ürünü ya da ürün fazlasını gerektirir. Ancak ürün fazlasına sahip olan köylülerin devlet kurması bundadır.

toplum için kaçınılmazdır. Bütün toplumlarda bu kurumları benzer nitelikleriyle görmekteyiz. Yine bu kurumların toplumlarda benzer işlevleri yerine getirdiklerini söyleyebiliriz.

Bu parçada sosyal kurumların daha çok hangi özelliği vurgulanmıştır? A) İnsan ilişkilerine dayanırlar.

Bu parçada devletin kurulmasında hangi faktörün etkisine yer verilmiştir?

B) Toplumun yapısını oluştururlar. C) Evrensellik gösterirler.

A) Üretim fazlasının olması

D) İnsanları yaptıklarında özgür bırakırlar.

B) Üretim araçlarının yaygınlaşması

E) Önceden belirlenmiş rolleri sağlarlar.

C) Toplumun devlete gereksinim duyması D) Kurumlar arasında koordinasyon sağlanması E) Özel mülkiyet hakkının olması

2. Giysi üreten bir fabrikada, çeşitli görevler farklı işçiler ta-

5. Devletin hangi alanında ve kim olursa olsun, yasalar herkese eşit şekilde uygulanmalıdır. Yasalar herkes için bağlayıcı olmalı ve her insanın yasalara boyun eğmesi sağlanmalıdır.

rafından yerine getirilmektedir. Örneğin, elbiseyi kesen, diken, ütüleyen tamamen farklı kişilerdir.

Bu durum aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Otomasyon

Bu parçada demokrasinin hangi ilkesi vurgulanmaktadır?

B) İş bölümü

A) Güçler ayrılığı

C) Modern sanayi

B) Çoğulculuk

D) Gizli işsizlik

C) Düşünce ve ifade özgürlüğü

E) Arz - talep dengesi

D) Adalet

E) Serbest seçimler

3. Her kültürde kurumlar temel ve yardımcı kurumlar olarak sıralanmıştır. Temel kurumlar, yardımcı kurumlardan daha önemlidir. Aile de bir temel kurumdur. Bunun nedeni kuşakların sürekliliğini sağlaması, soyun devamını sağlaması, bireyler arasında işbirliği sağlaması, birincil grup doyumları kazandırmasıdır.

Bu parçaya göre, ailenin temel kurum olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

6. Ailenin bir işlevi de bireylerin yiyecek, giyecek, barınma, ısınma, yakacak gibi ihtiyaçlarını sağlamaktadır. Bu da karı kocanın işbirliğini gerektirir.

Bu parçada ailenin hangi işlevi vurgulanmaktadır?

A) Evrensel olması

A) Sosyalleştirme

B) Üretim birimi olması

B) Neslin devamını sağlama

C) Üye sayısının az olması

C) Kimlik oluşturma

D) Kültürlere göre şekillenmesi

D) Psikolojik ihtiyaçları giderme

E) Önemli işlevlerinin olması

E) Ekonomik gereksinimleri karşılama LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

TOPLUMSAL KURUMLAR

Konu Testi - 1

7. Türkiye'de endüstrileşme ve göç sonucunda gecekondu

10. Özgürlük, yasaların izin verdiği her şeyi yapabilmek hakkı-

ailesi ortaya çıkmıştır. Bu aile tipi bir yandan çekirdek ailenin özelliklerini taşırken, bazı nitelikleri yönünden de kırsal aileyi yansıtır.

dır. Demokrasilerde ulus her istediğini yapıyormuş gibi görünür. Oysa siyasal özgürlük her istediğini yapmak demek değildir. Bu devlette, eşdeyişle yasaları olan bir toplumda özgürlük ancak istememiz gerekeni yapmak demektir.

Bu durum aşağıdaki yargılardan hangisine uygun bir örnektir?

A) Ailedeki değişim yavaş olduğundan hem geleneksel hem de çağdaş özellikler bir arada bulunabilir.

Bu parçada demokrasinin hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Özgürlüğün toplumsal normların izin verdiği ölçüde gerçekleşmesi

B) Her kurum gibi ailede belirli kurallar doğrultusunda işler.

B) Özgürlüğün sınırsız olması

C) Her toplumun kendine özgü aile yapısı vardır.

C) Özgürlüğün vazgeçilemez olması

D) Aile yerine getirdiği fonksiyonlar açısından diğer kurumlardan daha ayrıcalıklıdır.

D) Sınırsız özgürlüğün kargaşa yaratması E) Hukuk çerçevesinde insanların özgür olması

E) Aile zaman bağlı olarak farklı biçimlerde yapılanır.

8. Herkes yaşayabilmek için yiyeceklere, giyeceklere, konutlara gereksinim duyar. Ancak bir kentliyle köylünün, eğitim seviye düşük biriyle bir aydının, az gelişmiş bir ülkenin insanıyla gelişmiş ülke insanının gereksinim duyduğu şeyler farklıdır.


11. "Demokrasilerde yönetenler halkın seçimiyle işbaşına gelirler ve halkın isteklerine uygun hizmet vermediklerinde yine halk tarafından yönetimden uzaklaştırılırlar."

Bu açıklama demokrasilerin hangi unsuruyla kavramlaştırılabilir?

A) İhtiyaçlar karşılanmadığında toplumda yaşayan insanlar gerilime itilir.

A) Sosyal adalet

B) İnsan ihtiyaçları sınırsız, kaynaklar ise kıttır.

C) Halk egemenliği

C) Üretimin yetersizliği ihtiyaçları karşılamamaktadır

D) Yargı organı

D) İhtiyaçların giderilme biçimi eğitim ve ekonomik düzeyle ilgilidir.

E) Güçler ayrılığı ilkesi

B) Fırsat eşitliği

E) İnsanların milli gelirden aldığı pay oranına göre ihtiyaçlar belirlenmektedir.

9. Ortak malın bölünmesini ve dağılmasını engellemek ama-

12. Baba, otoriteyi dinden almaktadır. Baba kendi babasından kalmış olan dini ve ekonomik görevleri yerine getirir. İsterse çok kadınla evlenebilir. Ailedeki mallar ve aile üyeleri üzerinde sonsuz haklara sahiptir. Bu toplumda kadın aşağı bir varlık ve günahların kaynağı olarak görülür.

cıyla, tarımcı toplumlarda boşanma genellikle ender görülür. Oysa, çağdaş endüstri toplumlarında boşanmaların sıklığı ve artma eğilimi göstermesi düşündürücüdür. Bu parçaya göre çağdaş endüstri toplumlarında boşanmaların çoğalmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ataerkil aile

A) Eşlerin aile dışında da sosyalleşebilmesi

B) Anaerkil aile

B) Ailenin ekonomik birim olma özelliğini kaybetmesi

C) Geniş aile

C) Eşlerin daha stresli bir yaşama sahip olması

D) Geleneksel aile

D) Boşanmanın doğal bir olay olarak algılanması

E) Modern aile 2. B

3. E

4. C

5. D

6. E

7. A

8. D

9. B

10. E

11. C

12. A


1. A

E) Eşlerin iletişim kurmada zorluk yaşaması

14

Bu parçada sözü edilen aile türü aşağıdakilerden hangisidir?

Cevaplar

TOPLUMSAL KURUMLAR

Konu Testi - 2

1. Her toplum öncelikle varlığını sürdürmek, ortak sorunları

4. Kızılderililer atı kabullendikten sonra daha iyi ekonomik

çözmek, kamusal hizmetleri görmek, ortak değerler üretmek ve bunların iş bölümünü gerçekleştirmek amacıyla kapsamlı bir örgütlenmeye ihtiyaç duymuştur. İster geleneksel, ister modern olsun, her toplumun güvenlik, savunma, adalet vb. hizmetleri sürdürmek için uğraştığı açıktır. Bu konuda oluşturduğu en üst örgütlenme biçimi olan iktidar aracılığıyla etkinliklerde bulunur.

koşullara sahip olmuştur. Ekonomideki bu değişme, toplumsal yapıyı da değiştirmiştir. Aile yapısında çok eşlilik ortaya çıkmıştır. Çünkü kürkleri hazırlamanın gerektirdiği çalışmalar kadına olan gereksinimi artırmıştır. 1787'te bir erkek en fazla 6 kadın alabilirken, 1874'te 20 hatta 30 karısı olan kızılderililer gözlenmiştir.

Bu parçadaki açıklama, hangi toplumsal kurumun işlevleri ile ilişkilendirilebilir?

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Kültürel yapı toplumsal kurumları dışlar.

A) Ekonomi B) Eğitim

B) Toplumsal kurumlar gereksinimlerden daha önceliklidir.

C) Siyaset

C) Toplumsal kurumlar birbirini etkiler.

D) Aile

D) Toplumsal kurumlar arasında ilişki yok denecek kadar azdır.

E) Din

E) Toplumsal kurumlar ortaya çıkaran nedenler farklıdır.

2. Aile, toplumun en küçük ve en önemli kurumudur. Çünkü her birey ilk eğitimini, ilk sosyal kuralları ailede görmektedir. Nerede, nasıl davranılması gerektiği ailede öğrenilmektedir.

Bu parçada ailenin hangi işlevi üzerinde durulmaktadır?

5. Irmakta akan su, güneş, hava birer serbest mal iken ekmek, süt, ev, araba, demir, makine birer ekonomik maldır.

A) Bireyi sosyalleştirme

Buna göre ekonomik malı serbest maldan ayıran temel faktör aşağıdakilerden hangisidir?

B) Sosyal kurumların temeli olma

A) Kullanım değerlerinin olması

C) Psikolojik ihtiyaçları karşılama

B) Emek ve kaynak kullanımı gerektirmesi

D) Neslin devamını sağlama

C) Doğada hazır olarak bulunması

E) Toplumsal dayanışmayı sağlama

D) İthalat ile ihtiyaçların karşılanması

E) Toplum yaşamını devam ettirmesi

3. Kurumlar kültür içinde bir bütün oluşturur ve birindeki de-

ğişme diğerlerini de etkiler. Kurumlardan birindeki bunalım, öbür kurumların verimli işleyişini engelleyebilir. Örneğin, ekonomi kurumundaki bunalım ailede, siyasette, ahlakta hatta dinde değişmelere neden olabilir.

6. Demokratik yapıya sahip devletlerde, devletin temel işlev-

Bu parça aşağıdaki yargılardan hangisiyle özetlenebilir?

A) Kurumların toplu üyeleri üzerinde etkisi vardır. B) Gereksinimler toplumsal kurumların ortaya çıkmasını sağlamıştır. C) Kurumlar değişmeye karşı dirençlidirler. D) Toplumsal kurumlar birbirlerinden bağımsız olarak değerlendirilemez. E) Her kurumun amacı yapısına göre belirlenmiştir.

leri olan yasama, yürütme ve yargı erkleri değişik organlar tarafından yerine getirilir. Böyle bir uygulamanın temel amacı aşağıdakilerden hangisidir? A) Sivil toplum örgütlenmelerinin gerçekleştirilmesi B) İnsanlar arasında eşitliğin sağlanması C) Yasaları anayasa ile aykırı olması D) Yasaların toplumsal değerlerle uyumlu olması E) Gücün tek elde toplanmasının ve keyfi uygulamaların önüne geçilmesi LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

TOPLUMSAL KURUMLAR

Konu Testi - 2

7. İlkel toplumlarda ekonomik etkinliğin zayıf olmasının ne-

10. Kapitalist ekonomiyi iyi işleten motiv kâr güdüsüdür. Üretim

deni, değişmeyen üretim yapılarıdır. Avcılık ve toplayıcılıkla yeme-içme, giyinme ve barınma gibi zorunlu ihtiyaçlar karşılanıyordu. Toplumlar kendileri için üretip kendileri için tüketiyorlardır.

yapanlar bunu en fazlaya çıkarmak isterler. Piyasa ekonomisi özel mülkiyetin temelini oluşturur.

Bu parçada ekonomik etkinliğin gelişememesi aşağıdakilerden hangisine bağlanmaktadır?

Buna göre kapitalist ekonomi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) İşler özel yetişmiş kadrolar tarafından yürütülür. B) Ortak bilinç ve mülkiyet vardır.

A) Kültürel temasın yaygınlaşması B) Nüfusun az olmasına

C) İhtiyaçları akılcı yoldan gidermeye çalışan bir sistemdir.

C) Üretimin pazar için yapılmamasına

D) Kâr zarar dengesi ön plandadır.

D) Aile yapısının gelişime açık olmamasına

E) Rekabetin en şiddetli yaşandığı sistemdir.

E) Devlet yönetiminin sistemli olmamasına

8. Ailenin fonksiyonlarından biri de toplumun tarihi olarak biriktirdiği değer ve normlarını yeni gelen kuşaklara aktararak toplumun sürekliliğini sağlamaktır. Aile kendi içerisinde doğan bireylere toplumun kültürünü benimseterek onları toplumla uyumlu yaşayan birer birey durumuna getirir.

Bu parçada ailenin hangi işlevinden söz edilmektedir?

11. Hükümet memurlara zam yapmışsa ve fiyatlar sabit kalmışsa memurların yaşam düzeyi yükselir. Diğer gruplar da, örneğin işçiler de zam isterler. Böylece piyasadaki para miktarı mal ve hizmet artışı olmadan artar ve paranın değeri düşer.

A) Üyelerini toplumsallaştırma

Bu durum aşağıdakilerden hangisinin oluşumuna yol açar?

B) Üyelerine kişilik kazandırma

A) Revalüasyonun

C) Bireye güven ve koruma sağlama

B) İş bölümünün

D) Toplumsal hareketliliği hızlandırma

C) Enflasyonun

E) Üyelerinin ihtiyaçlarını karşılama

D) Rekabetin

E) Deflasyonun

9. "Eğer bir devlet yönetiminde yöneticinin uyacağı kurallar

taya çıkmasına yol açmıştır. Örneğin, Tibet ve Alaska'da kadınlar aynı anda birden fazla erkekle evli olabilirler.

B) Yönetenlerin kurumlar arası koordinatörlüğünü sınırlama

A) Egzogami

C) Yönetenlerin bürokrasi çarkı altında ezilmelerini engelleme

B) Monogami C) Patrilokal

D) Yöneticilerin isteğe bağlı kararlarını engelleme

D) Matrilokal

E) Yönetenlerin az zamanda çok iş yapmasını sağlama

5. B

6. E

7. C

8. A

9. D

10. B

11. C

12. E


E) Poliandri 4. C

16

Bu parçada sözü edilen evlilik türü aşağıdakilerden hangisidir?

3. D

A) Yönetenlerin gerek duyduğu ihtiyaçları karşılama

12. Toplumların gereksinimleri değişik evlilik biçimlerinin or-

2. A

Aşağıdakilerden hangisi yöneticilerin uyacağı kuralların önceden belirlenmesinin bir gerekçesi olabilir?

1. C

Cevaplar

önceden belirlenmezse, o devlette yöneticinin kişisel tutumları kamu vicdanının önüne geçer."

LYS // SOSYOLOJİ

FÖY NO

14

SOSYOLOJİ TARAMA

1. İçinde yaşanılan toplum, insanı sürekli etkisi altında bulundurur. Kültürün etkisi yalnız geçmiş yaşamla ilgili değildir. Kısa bir süre için bile değişik bir köye, şehre ya da yabancı bir ülkeye gitmiş olan bir kişi, tekrar eski toplumuna dönünce onun giyinişi, davranışı yadırganır. Birey, eski toplumuna yeniden uyum gösterme durumunda kalır.

Parçadan aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir?

4. • Sosyal statülere toplumun verdiği değerdir. • Sosyal statüye uygun olarak toplumun bireyden beklediği davranışlara denir.

• Bireyin sahip olduğu farklı statülerdeki rollerin birbirini kolaylaştırmasına denir.

Yukarıda açıklanan kavramların doğru sıralaması aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kültür, zamanla değişikliğe uğrayabilir.

A) Toplumsal statü - Toplumsal rol - Rol çatışması

B) Birey, yaşadığı toplumun kültürel birikiminden etkilenir.

B) Toplumsal prestij - Toplumsal rol - Değer

C) Yeni bir kültürün oluşmasında eğitim sistemi önemli bir etkendir.

C) Rol çatışması - Değer - Rol pekişmesi D) Toplumsal prestij - Toplumsal rol - Rol pekişmesi

D) Kültür, duygu ve sorunların dile getirilmesine yardımcı olur.

E) Değer - Toplumsal statü - Rol pekişmesi

E) Kültür süreklilik gösterir.

2. "Eğer her kuşak önceki kuşaklardan öğrendiklerini kendi kendine öğrenmek zorunda kalsaydı, hiçbir zihinsel ya da sosyal gelişme olmazdı ve toplumun şimdiki durumu taş devrinden pek az farklı olurdu."

5.

• Elektriğin aydınlatma amacıyla kullanılması, • Arabada yakıt kullanılması, • Turistik bir otelde konaklanılması, birer tüketim örneğidir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi tüketimin tanımı olabilir? A) Üretilen mal ve hizmetlerin, üretime katılanlar arasında paylaştırılmasıdır.

Bu görüş aşağıdakilerden hangisinin önemini vurgulamaktadır?

B) İhtiyaçların karşılanması için mal veya hizmetlerden yararlanılmasıdır.

A) Bilgi birikimini genç kuşaklara aktarmanın

C) Yeni bir üretim veya hizmet kapasitesi oluşturulmasıdır.

B) Toplumda eğitime öncelik vermenin

D) Doğal kaynakların işlenerek piyasaya sürülmesidir.

C) Toplumun kalkınmasına önem vermenin

E) Üretim esnasında kalite ve kontrole önem verilmesidir.

D) Gelişmeleri kayıt altına almanın E) Tarihteki olayları canlı tutmanın

6. Karasabana dayalı bir tarım kesiminde çekirdek aile değil, geniş aile yaygındır. Toplumsal dayanışma devlet kurumlarına değil, akrabalık, komşuluk, toprak sahibi - ortakçı arasındaki ilişkilere dayalıdır.

3. I. Kültür toplumsal kişiliğin oluşmasında başat faktördür. Her toplumun insanı, o toplumun kültürünü taşır. Dolayısıyla kültür insanların kimlik kartıdır.

Bu durum aşağıdaki yargılardan hangisini desteklemek için kullanılabilir?

II. Kültür toplumdaki insanları birbirine yaklaştırır.

A) Kültür birikimi toplumsallaşma yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılır.

III. Kültürün maddi ögeleri ile manevi ögeleri arasında sürekli bir çatışma vardır.

B) Değerleri aynı olan bireylerin oluşturduğu toplumlar kültürel açıdan geri kalır.

Burada verilen kültürün özelliklerden hangileri doğru değildir?

C) Toplumlar arası etkileşimler arttığında kültürel farklılıklar azalır.

A) I ve II D) Yalnız I

B) II ve III E) I ve III

C) Yalnız III

D) Bir toplum için anlamsız olan inanç ve gelenekler başka bir toplumda anlamlı olabilir. E) Kültürün maddi ve manevi ögeleri birbirleriyle uyum içinde bulunurlar. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

1

Tarama

7. Hukuksal eşitlik, yasalar karşısında herkesin aynı durum-

10. Bireyin katıldığı grup sayısı arttıkça statü sayısı da artar.

da olması anlamına gelir. Hukuksal eşitliğin olduğu yerlerde sınıflar arası farklar, ırk, din, cinsiyet ayrılıkları hukuk yönünden ortadan kalkar.

Ancak her birey, temel olarak bir statüye sahiptir ve statü ile anılır.

Buna göre aşağıdakilerden hangisinde hukuksal eşitlikten söz edilebilir?

Parçada sözü edilen statü sosyolojide aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir? A) Kazanılmış statü

A) Kişilerin, yönetici iradenin üstün otoritesini kabul etmesi

B) Anahtar statü C) Statü farklılaşması

B) Sosyal değişmeyi dengeli olarak gerçekleştirmesi

D) Prestij

C) Zorlayıcı etkisinin olmaması

E) Anahtar rol

D) Demokratikleşme ve toplumsal kontrolü sağlaması E) Bireyler arasında ayrıcalık gözetilmemesi

8. Bireyler, katılım yaptıkları toplumsal grupların kurallarının ve grup içindeki konumlarının zorunlu kaldığı davranış biçimlerini gerçekleştirerek grupla, aynı zaman da toplumla her bakımdan bütünleşmiş olurlar. Bu açıklamada toplusal grupların işlevlerinden hangisi üzerinde durulmaktadır?

11. Din, genelde toplumsal birleştiricidir. Bireyler arasında bir kaynaşma unsurudur.

Bu parçada dinin toplumsal yaşamla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisini gerçekleştirdiği vurgulanmaktadır?

A) Yaşamı bir alışkanlık hâline getirme

A) Toplumsal değişme

B) Üyelerin toplumsallaşmasını sağlama

B) Toplumsal hareketlilik

C) Bireylerin ihtiyaçlarına cevap verme

C) Toplumsal dayanışma

D) Üyelerine kısıtlama getirme

D) Toplumsal gelişme

E) Üyelerinin her türlü beklentilerini karşılama

E) Toplumsal ihtiyacı giderme

9. Bir toplumda montajcılıktan yedek parça ve motor üretimine geçiş bir ilerlemedir. Ekonomik refahın artışı, kültür düzeyinin yükselmesi ve demokratikleşmenin yaygınlaşması durumlarının birlikte görülmesi ise toplumsal gelişme olarak nitelendirilir.

12. Sosyolojik araştırmalarda bazı sanayi toplumlarındaki toplumsal sıkıntıların, kaygıların gelir dağılımındaki dengesizlikten kaynaklandığı belirlenmiştir. Gelir dağılımının dengeli olduğu sanayi ve kent toplumlarında toplumsal düzenliliğin devam ettiği gözlenmiştir.

Buna göre toplumsal gelişme, aşağıdakilerden hangisiyle tanımlanabilir?

A) Pek çok alanda daha iyiye ya da yararlı duruma doğru değişme gösterilmesidir. B) Yeni kurumsal değişmelerin zorla gerçekleştirilmesidir. C) Bireylerin tümünün desteğini alan değişmelerdir. D) Eskimiş kurumların yerine yeni çağdaş kurumların getirilmesidir. E) Değerlerin kendi içinde yeniden düzenlenmesidir.

2


Bu parçada toplumsal düzenin devamlılığı aşağıdakilerden hangisine bağlanmaktadır? A) Sosyalleşmenin başarılı olmasına B) Hızlı bir toplumsal değişimin yaşanmasına C) Toplumsal normlara bağlılığın artmasına D) Alt ve üst tabaka arasında uçurumun olmamasına E) Var olan kültürel yapının korunmasına

Tarama

13. Toplumsal barışın ve düzenin korunması, toplumsal kont-

16. Kitle haberleşme araçlarının köylere ulaşması köylülerin

rolün bireyler tarafından kabulüne bağlıdır. Toplumun düzen içinde yaşaması için toplumsal kontrol mekanizması gerekli koşuldur.

ufkunu önceden düşünülemeyecek ölçüde açmış, onların amaçlarının, istek ve ihtiyaçlarının değişmesine ve gelişmesine neden olmuştur. Özellikle televizyon insanların duygu ve düşüncelerine, tutum ve davranışlarına büyük ölçüde ve sürekli olarak etki edebilmektedir. Köylü ve kentliyi aynı ölçüde etki altında bulunduran bu araçlar da köy - kent farklılaşmasının azalmasına katkıda bulunmuştur.

Aşağıdakilerden hangisi toplumsal kontrolü sağlayan normlardan biri değildir? A) Hukuk kuralları B) Gelenekler C) Adetler

D) Statüler

Bu parçada köy ve kent farklılaşmasının azalması aşağıdakilerden hangisine bağlanmaktadır? A) İş bölümünün çeşitlenmesine

E) Örfler

B) Bilgi birikiminin artmasına C) Eğitim düzeyinin yükselmesine D) Kapalı tabakalaşmanın görülmesine E) Geleneklerin yaşatılmasına

14. "Bir gazetecinin işinde kazandığı rahat konuşma, düşünce-

17. Sosyal sınıfın belirlenmesinde, kişiler arasında özellikle

leri yazabilme gibi özellikleri edebiyat alanında da rahatça kullanması" aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

maddi kaynaklarının mülkiyeti ve kontrolü gibi ekonomik temelli farklılıklar rol oynadığı gibi; ünvan, prestij, geleneksel ve kültürel kurallar gibi ekonomik olmayan farklılıklar da rol oynar.

A) Statü aktarımı B) Rol çatışması C) Anahtar statü

D) Beklenen rol E) Rol pekişmesi

Bu durum sosyolojik araştırmalarda özellikle aşağıdakilerden hangisinin dikkate alınmasını anlamlı yapmaktadır? A) Konuyu sınırlandırma B) Örneklem alma C) Nedenleri katı bir gerekircilik olarak görmeme D) Öngörüde bulunma E) Araştırmanın amacını önceden belirleme

15. Bir insanın gereksinimlerinin giderilmesi öteki insanların

çalışmasına bağlıdır ve bu her insan için böyledir. Yaşamaya devam edebilmesi için doğanın güçlerine karşı bir insanın tek başına karşı koyamaması, zorunlu olarak insanların güçlerini birleştirmiş, bir arada olmalarını sağlamıştır.

18. Toplumsallaşma, bireyin davranış kalıplarına uymasını

Bu parçada belirtilen durum öncelikle aşağıdakilerden hangisinin ortaya çıkmasını sağlamıştır?

A) İş bölümü ile toplumsal yaşantının B) Tarım devriminin C) Sanayileşmenin D) Ticaret yapmanın E) Toplumsal tabakalaşmanın

sağlayan ve bunu sürekli kılan bir süreçtir. Bireyler toplumsallaşma süreci ile toplumsal değerleri öğrenerek davranışa dönüştürürler. Böylece toplumda düzenlilik ve uyum sağlanmaya çalışılır. Parçaya göre toplumsallaşma aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşmesinde işlevsel değildir? A) Topluma süreklilik kazandırılması B) Toplumsal değişimin hızlanması C) Kültürel aktarımın sağlanması D) Toplumsal dayanışmanın kazanılması E) Toplumsal ilişkilerin düzenlenmesi LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

3

Tarama

19. I. Maddi kültür ögelerindeki değişmeler manevi kültür

22. Hukuk kuralları toplumun yapısına ve koşullarına uygun

ögelerinden daha hızlıdır.

II. İnsanlar hem kültürü oluştururlar hem de kültürden etkilenirler.

III. Kültür ögeleri değişime kapalıdır.

olduğunda varlığını ve geçerliliğini sürdürebilir. Bunun tersi durumda hukuk kuralları işlevsel olmayacağından er veya geç yürürlükten kalkar.

IV. Kültürsüz toplum yoktur.

A) Toplumsal sapmalar önlemesi

Kültürle ilgili verilen bu bilgilerden hangileri yanlıştır? A) I ve II

B) II ve III

D) Yalnız III

Hukuk kurallarının toplumun yapısına uygun olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? B) Resmi normların ikincil gruplarda gözlenmesi

C) Yalnız I

C) Resmi normların temelinde toplumsal norm ve değerlerin bulunması

E) III ve IV

D) Toplumsal kontrolün birincil ilişkilerle sağlanması E) Resmi normların yaptırımlarının güçlü olması

23. Bir ekonomide bazı malların fiyatları yükselirse, onları satın alanların sayısı azalır. Buna karşılık fiyat düşmesi olursa, insanlar o zamana kadar kendileri için ulaşılamaz olan veya lüks sayılan malları da satın almaya başlarlar.

20. Hiçbir kültürel sistem ne gökten iner, ne de durup dururken yok olur. Her toplumun bir dünü, önceki günü, kısa veya uzun bir tarihi vardır. Bu parçada kültürün hangi özelliği vurgulanmaktadır?

A) Çok hızlı bir şekilde değişmesi

Bu parça aşağıdaki yargılardan hangisini desteklemektedir? A) Gelişmemiş ülkelerin fiyat düzenlemesi ihtiyaçlara göre değişir.

B) İnsanlar tarafından uzun bir süreçte oluşturulması C) Bireyin yaşamını kolaylaştırması D) Toplumsal dayanışmayı kuvvetlendirmesi

B) Ekonomide fiyatların artması ya da azalması olağan karşılanır.

E) Ulusal birliği sağlaması

C) Her ülke fiyatlarını tüketim miktarına göre düzenler. D) Bir ülkede alım gücü artarsa ekonomik refah seviyesi vardır. E) Fiyat değişmesi ile tüketim miktarı arasında ilişki vardır.

21. Toplumlar dağ, tepe, vadi, yayla gibi toprağın çeşitli girinti ve çıkıntılarından birinin üzerine; kuyu, dere, nehir, göl, deniz gibi suların çevresine yerleşmişlerdir. Toplumların yerleştikleri bu topraklar mevsimlere göre değişen hava koşullarına, fırtınalara, sellere, dolulara, kuraklıklara açıktır. İşte bütün bu doğa olayları toplumların iş hayatlarına, kültürüne, endüstrisine, aile kurumuna, yönetim biçimine katkı yapar. Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

A) Doğa koşulları toplumsal yaşamı etkiler. B) Toplumlar teknoloji ile doğa koşullarını kontrol altına almışlardır. C) Toplumu bir arada tutan sosyal değerler bulunmaktadır. D) Toplumsal yapılar sürekli değişir. E) Toplumun temeli ekonomik olaylardır.

4


24. Toplumsal yaşamda bir olayı tek bir nedene dayanarak açıklamak mümkün değildir. Örneğin bir toplumda doğurganlık oranının yüksek olması tek bir nedenle açıklanamaz. Toplumsal yaşamda bir olay açıklanırken, pek çok ekonomik, siyasal, kültürel ve tarihsel etkenin göz önünde bulundurulması gerekir.

Bı durumun nedeni olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Toplumların ayrı ayrı incelenmesi B) Toplumsal olay ve olguların sayısal olarak ifade edilebilir olması C) Toplumsal yaşamda neden - sonuç ilişkisine dayalı açıklamaların geçersiz olması D) Toplumsal olay ve olgular arasında çok yönlü ve karmaşık etkileşimlerin bulunması E) Toplumsal değişme süreci ile ilgili olarak öngörülerde bulunulması

Tarama

25. Yaş, cinsiyet, doğum ve ölüm oranları, göç hareketlerinin

28. Öğretmenimiz her birimizin ilçemizdeki bir meslek temsilci-

çokluğu ya da azlığı, toplumsal değişmeye neden olabileceği gibi, değişmenin hızını, yönünü ve sonuçlarını da etkilemektedir.

si ile yüz yüze konuşarak meslekler hakkında bilgi almamızı istedi. Bizler de ilgili kişilerle görüşerek mesleğin özellikleri, güçlükleri, olanakları hakkında bilgi edindik; bu bilgileri yazıya geçirerek öğretmenimize sunduk.

Yukarıda toplumsal değişmeyi etkileyen hangi faktör üzerinde durulmuştur? A) Fiziki çevre

Bu öğrencinin hangi sosyolojik veri toplama tekniğini kullandığı söylenebilir?

B) Bilim ve teknoloji

A) Deney

C) Eğitim ve kültür

B) Görüşme

D) İletişim araçları

C) Gözlem

E) Demografi

D) Monografi

E) Sosyometri

29. Her toplumda en genel ve soyut düzeyde, doğruluk, namus ve inanç gibi sosyal değerler bulunur. Sosyal değerler neyin iyi, güzel ve doğru, neyin kötü, çirkin ve yanlış olduğunu gösteren ölçütlerdir. Sosyal değerler, kişisel ve sosyal yaşamın düzenini sağlamak amacıyla sosyal normlara yansırlar.

26. Toplumsal normlar, bir davranışın tekrarlar sonucu alışkanlık hâline gelerek kurallaşması ile oluşur. Toplumsal normlar bireyleri benzer davranışlar yapmaya ve topluma uyum göstermeye zorlar. Toplumsal normlara uymayan bireyler kınamadan ayıplamaya ya da ölüm cezasına kadar değişik biçimlerde cezalandırılabilir.

Bu parçadan aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?

Bu parça, sosyal değerler ve sosyal normlarla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisini desteklemektedir? A) Her sosyal norm, sosyal değerlerden aynı ölçüde etkilenir.

A) Toplumsal işlevini yerine getiremeyen normlar ortadan kalkar.

B) Sosyal normların etkinlik kazandığı yerde sosyal değerlerin işlevi biter.

B) Toplumsal normların işlevi toplumsal kontrolü sağlamaktır.

C) Sosyal değerlerin hayatta etkinlik kazanmaları sosyal normlarla mümkün olur.

C) Toplumsal normlar bireyi yönlendirir ve gerekirse zorlar.

D) Sosyal değerler ve normlar arasında doğrudan bir ilişki yoktur.

D) Toplumsal normlara uymayanlar toplumun yaptırım gücü ile cezalandırılır.

E) Sosyal değerler toplumların özelliklerine göre farklılık gösterebilir.

E) Toplumsal normların toplumsal düzeni sağlamaya yönelik işlevi vardır.

30. I. Toplumların kendisini oluşturan bireylere belli bir kültürü aktarma, kazandırma sürecidir.

27. Çeşitli kültür ögelerinin bir topluluktan başkasına geçme-

sinde kitle iletişim araçlarının etkisi fazladır. Böylece, dünyanın farklı bölgelerindeki toplumlar zaman zaman aynı kültürel özellikleri gösterirler.

II. Farklı kültürlerin karşılıklı etkileşime girmesiyle gerçekleşen kültür alışverişidir.

Bu açıklamalar, sırasıyla aşağıdaki kavramlardan hangileriyle ilişkilendirilebilir?

Bu parçada kitle iletişim araçlarının hangi özelliği vurgulanmaktadır?

A)

A) Bireyin toplumsal gereksinimlerini karşılama

Kültür şoku

Kültürleşme

B)

Kültürleme

Kültürleşme

B) Bireyi kendi toplumuyla uyumlu hâle getirme

I

II

C)

C) Bireye toplumsal hoşgörü kazandırma

Kültür şoku

Kültürel farklılık

D)

Kültür emperyalizmi

Kültürleme

D) Kültür alışverişini hızlandırma

E)

Kültürleşme

Kültür şoku

E) Toplumsal dayanışmayı kuvvetlendirme LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

5

Tarama

31. İnsanların göçebe bir yaşantıdan yerleşik bir yaşantıya

34. İnsanlar akılları sayesinde elde ettiği bilgilerle mağaralar-

geçmesi, üretim etkinliklerini değiştirmiş, tarımsal etkinlikler başlamış, hayvanlar evcilleştirilmiş ve besin bulmak için harcanan zaman kültürel ilerleme için kullanılmıştır.

dan kerpiç binalara geçmiş, sonra da gökdelenler yapmaya başlamıştır. Önceleri gideceği yere yürüyerek giden insanlar, sonra kendinden daha güçlü ve hızlı koşan hayvanları kullanmış, tekerleği, treni, otomobili, uçağı ve en son olarak uzay araçlarını yapmıştır.

Bu parçaya göre kültürel ilerlemenin en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Teknolojinin yaygınlaşması

B) İletişimin kullanılması

Bu parçadan aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Toplumsal gelişmeler birikim içerisinde gerçekleşmiştir.

C) Üretim biçiminin değişmesi D) Eğitim düzeyinin artması

B) Toplumsal değişmeler ani sıçramalarla gerçekleşmiştir.

E) Devlet yapısının kurulması

C) Toplumsal gelişmelerin çoğu ilk yüzyıllarda olmuştur. D) Dünyada aynı dönemde aynı değişimler yaşanmıştır. E) Değişmenin toplumlardaki etkisi aynı olmamıştır.

32. Aynı insani ilişkiler birbirinden farklı toplumlarda farklı hukuksal kalıplara sokulmuştur. Evlenme, boşanma, mülkiyet, borç olguları sosyal koşulların farklılığına göre düzenlenmiştir.

35. Sosyalleşme; doğruduğunda salt biyolojik bir varlık olan insanın ait olduğu toplumun yaratmış olduğu bilgi ve becerileri, değer ve normları kısaca o toplumun kültürünü öğrenme ve buna uygun davranma becerisini kazanma sürecidir.

Bu parçada hukukun özelliklerinden hangisi vurgulanmıştır?

B) Kişi hak ve özgürlüklerini koruması

Buna göre aşağıdakilerden hangisi sosyalleşmiş bir davranışa örnek değildir?

C) Sosyal ilişkilere yön vermesi

A) Büyüklerine karşı saygılı davranma

D) Toplumdan topluma değişmesi

B) Acıktığında yemek ihtiyacını giderme

E) Yazılı kurallara dayanması

C) Sinemada başkalarını rahatsız etmeme

A) Eşitlik ve adalet esasına dayanması

D) İşyerindeki kurallara uygun davranma E) Modayı takip etme ve uygulama

33. Aşağıdakilerden hangisi sosyolojinin amaçlarından biri değildir?

36. Bir işçinin memur olması onun içinde bulunduğu konumunda belirgin bir değişiklik oluşturmuyorsa, bu bir yatay hareketliliktir.

A) Toplumsal değişme süreci ile ilgili olarak öngörülerde bulunmak B) Toplumları zaman ve yer bakımında nesnel ve somut koşulları içinde anlamak

Buna göre yatay hareketlilik için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

C) Toplumların işleyiş yasalarından hareketle, bireyin topluma uyumunu kolaylaştıracak kurallar belirlemek

A) Farklı tabakalar arasındaki yer değiştirmedir.

D) Benzer olaylardan yola çıkarak genel yasalara ulaşmak

C) Toplumsal normlardan sapmadır.

E) Toplumsal kurumları ve bunların yapısındaki değişiklikleri incelemek

6


B) Göç ederek yer değiştirmedir. D) Sosyal ilişki türlerinin değişimidir. E) Aynı sosyal tabakada çalışma alanı değişikliğidir.

Tarama

37. Toplumsal statüler, kişilerin toplumsal rollerini yerine ge-

40. İnsanlar sosyal yaşamın düzenli olmasını kişilerin gerek

tirmelerini gerektirir. Statüye uygun roller, insanları o doğrultuda ilişkiler kurmaya zorlar. Bu ilişkiler çeşitli değer ve normlarla düzenlenir. Toplumsal ilişkilerde kurallara uyulup uyulmadığını toplumsal kontrol mekanizması belirler.

birbirleriyle gerekse toplumla ilişkilerinin bir düzen içinde gerçekleşmesini arzu ederler. Toplum yaşamının bir düzen içinde akıp gitmesi de ancak kişinin gerek birbirleriyle gerekse doğrudan doğruya toplumla olan ilişkilerinde belirleyici olan toplumsal unsurlara bağlıdır.

Buna göre toplumsal kontrol mekanizmasının işlevi aşağıdakilerden hangisidir? A) Normların değişimini sağlamak

Buna göre aşağıdakilerden hangisi toplumsal düzeni sağlamaya yönelik unsurlardan biri değildir?

B) Normları toplumsal değerlere dayandırmak

A) Sosyal sapma

C) Normların uygulanıp uygulanmadığını belirlemek

B) Sosyal kurumlar

D) Normların işlevini bitirenlerini ayıklamak

C) Sosyal normlar

E) Normların tarihsel gelişimini incelemek

D) Sosyal yaptırımlar

E) Sosyalleşme

38. Bazı yörelerde erkeklerin pilava kaşık saplaması kızların da bulaşık yıkarken bardak ve tabakları kırması aileye verilmek istenen evlenme mesajıdır.

Bu durum aşağıdaki kültürel süreçlerden hangisiyle açıklanabilir?

41. Eskiden biz babalarımıza benzemek isterdik, şimdi ise çocuklarımız bizim gibi olmak istemiyor. Bu yüzden çocuklarımızla ilişkilerimiz zaman zaman gerginleşiyor.

A) Kültürlenme

Parçada sözü edilen durum, aşağıdakilerden hangisine örnek olabilir?

B) Kültürleşme

A) Kültürel asimilasyon

C) Evrensel kültür

B) Kültürel ilerleme

D) Kültürel yayılma

C) Kültürel çatışma

E) Alt kültür

D) Kültürel yabancılaşma

E) Kültürel farklılık

39. Yapılan bir uygulamalı alan araştırmasında kuşak çatışmasını incelemek üzere lise öğrencilerinden örneklem seçilmiştir. Örneklem grubuna anket uygulanmıştır. Anket verileri istatistiki hesaplar yapılarak değerlendirilmiştir. Bu araştırmada lisede öğrenim gören öğrencilerin büyük bir kısmının anne ve babalarıyla bir uyuşmazlıkları olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Var olan kuşak çatışmalarının anne babayla etkili diyaloğun kurulamayışından kaynaklandığı kanısına varılmıştır.

Bu araştırma hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Katılımlı gözlem tekniği uygulanmıştır. B) Kuşak çatışmasının katı bir nedensellik göstermediği belirlenmiştir. C) Araştırma soru - cevap tekniği ile gerçekleştirilmiştir. D) Kuşaklar arası anlaşmada iletişim kurmanın önemi ortaya çıkmıştır. E) Araştırma evrenden seçilen örneklem üzerinde gerçekleştirilmiştir.

42. İnsan, bir canlı türü olarak, olduğundan başka türlü bulunsaydı, kültürü de değişik olacaktı. Örneğin yalnız et yeseydi, uyuma süresi bazı hayvanlarda olduğu gibi aylarca sürseydi kültürü başka türlü olacaktı. İnsan bedeninin kılsız oluşu onu bir çatı altında yaşamaya ve elbise giymeye mecbur etmiş, bu mecburiyetten de genel kültürel ögeler oluşmuştur.

Bu parçaya göre kültür hakkında aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Kültür, toplum değerini bir bütün hâline getirir. B) İnsan, kültürü hem etkiler, hem de kültürden etkilenir. C) Sosyal kişiliğin belirlenip oluşmasında kültür egemen faktördür. D) Kültürün oluşumunda insanın organik yapısının etkisi vardır. E) Coğrafi koşullar kültürün oluşmasında tek başına yeterli değildir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7

Tarama

43. • Bireyin gelirinde ya da prestijinde belirgin artışlar yarat-

46. Bir sosyolog toplumsal olayları açıklarken ait olduğu toplu-

mayan, meslek ya da coğrafi mekan değiştirmelerine yatay hareketlilik denir.

mun inanç ve değer yargılarından bağımsız olabilmeli ve metafizik söylemlerden arınabilmelidir.

• Bireyin gelirinde veya prestijinde belirgin artışlar ya da azalışlar ortaya çıkaran hareketliliğe dikey hareketlilik denir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi dikey hareketliliğe örnektir?

B) Olgu ve olaylara nesnel bakabilmesini

A) Bir doktorun bir ilden başka bir ile atanması

D) Toplumları katılımlı gözlem yoluyla incelemesini

Aşağıdakilerden hangisi sosyoloğun bu özelliğini destekler? A) Açıklamalarını birden fazla nedene dayandırmasını C) Olayları tarihsel süreç içerisinde değerlendirmesini

B) Paris'te görev yapan bir diplomatın Moskova'ya atanması

E) Tek tek olgulardan genel yargılara varmasını

C) Ankara'da yaşayan birinin Antalya'ya tatil için gitmesi D) Bir köy ağasının topraklarını kaybettikten sonra pazarlamacılık yapması E) Bir işçinin işini bırakıp pazarlama şirketinde çalışması

44. İnsan mülk edinmesine saygı göstermek bir değerdir. Bu nedenle hırsızlığın yasak olması ise bir normdur. Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Bir toplumsal değer birden fazla normun temelinde yer alabilir. B) Toplumsal değer ve normlar toplumsal sistemi oluşturur. C) Toplumsal normların temelinde toplumsal değerler vardır. D) Toplumsal değer ve normlar toplumsal koşullardan doğar. E) Toplumsal değer ve normlar uzun bir zaman diliminde oluşur.

47. "Toplumsal değişme her zaman bir gelişme biçiminde olmayabilir."

Aşağıdakilerden hangisi bu durumu ifade eder? A) Toplumsal gelişme, sosyal değişmenin olumlu yönden gerçekleşmesidir. B) Değişmenin dinamiği, liderin özelliğine bağlıdır. C) Ekonomideki sosyal değişme gelişme yönündedir. D) Toplumsal değişmede en önemli faktör teknolojidir. E) Toplumsal değişme düzenlidir.

45. İlkel toplumlarda din, etkinliklerin tümüyle ilgilidir. Toplumsal yaşam dinsel inanç ve ayinlerle yürütülür. Teokratik toplumlarda da din, yaşamın temelini oluşturur. Toplum dinsel kurallara göre düzenlenir ve yönetilir. Teokratik devletlerin yerini alan demokratik devlette ise devlet işleri ile din işleri birbirinden ayrılır. Bu parçadan aşağıdakilerden hangisi çıkarılabilir?

A) Dinler, toplumların yaşam koşullarının orak ürünüdürler. B) Her toplum kendi inanç biçimini kendi deneyimleri ile oluşturur. C) Bireylere özgür yaşam alanı sunarken aynı zamanda kontrol altında tutulmalıdır.

8

48. • Toplum fertlerini birbirlerine yaklaştırır. • Temelde ahlaki inanç ve değerlere dayanır. • İnsanların toplu hâlde yaşamalarından ortaya çıkar. • Toplumdan topluma, aynı toplumda zamanla değişebilir. Yukarıdaki özellikler aşağıdakilerden hangisine aittir? A) Sosyal statüye B) Sosyal kontrole

D) Yaşam koşulları toplumların inanç biçimlerinden bağımsız değildir.

C) Toplumsal bütünleşmeye

E) Dini inançlar toplumsal düzeni ve işleyişi korumaktadır.

E) Sosyal değere


D) Toplumsal norma

Tarama

49. Sosyolojide toplumsal kurumların teknik ayrıntılarını, özel

52. İş bölümünün farklılaştığı yerde herkes başkaları için üre-

kural ve kanunlarını değil; genel olarak hangi altında ortaya çıktığını, nasıl geliştiğini ve toplum hayatında ne gibi etkiler oluşturduğunu inceler.

tim yapar. Üretilen bir mal veya hizmet diğer kimselerin ihtiyacını karşılamak içindir. İnsanlar, ihtiyaçları olan malları birbirlerinden sağlarlarsa değişim olur. Yalnız kendi günlük ihtiyacını karşılayacak kadar üretim yapılırsa, değişim olmaz.

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Sosyolojinin amacı tek tek olayları incelemek değil, genellebilir olgulara ulaşmaktır.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi değişimin bir özelliği değildir?

B) Sosyoloji bilimi toplumların karşılaştırmasını yaparak sonuçlara ulaşır.

A) Üretilen mal ve hizmetlerin kalitesinin farklı olmasından kaynaklanır.

C) Sosyoloji kural koyucu bir bilim değildir.

B) İnsanların farklı şeylere ihtiyaç duymasıyla oluşur.

D) Toplumsal kurumlar zamanla değişime uğrar.

C) İhtiyaçtan fazla üretim yapılmasından kaynaklanır.

E) Toplumsal olaylar yine toplumsal olayla açıklayabilir.

D) Mal ve hizmetlerin ihtiyaç sahiplerine karşılıklı sunulması ile gerçekleşir. E) Üretim değişik zamanlarda gerçekleştiğinde olur.

50. Durkheim, toplumsal olguların insanın içinde yaşadığı kültürden, onun değer ve inançlarından etkilenmeksizin oluştuğunu ve var olduğunu savunmaktadır. Fakat böyle bir sosyal bilim Duverger'e göre olanaksızdır. Çünkü tüm toplumsal olgular değerlerle örülmüştür ve onlara asıl anlamı veren işte bu değerdir.

53. Kültür, en basit bir biçimde belirgin bir toplumda yaşayan insanların bütün öğrendiklerini ve paylaştıklarını kapsar. Bu öğrenilen ve paylaşılan şeyler, insanın doğumundan başlayarak dilini, inancını, yiyip içmesini, sosyal yaşantısını, bilgi, görgü kurallarını, manevi değerlerini kapsayacak kadar genişlik gösterir.

Duverger'e göre sosyal bilimlerde aşağıdakilerden hangisi güçlük oluşturmaktadır? A) Olguların gelecekte hangi yönden değişeceklerinin kestirilmesi

Bu parçaya dayanılarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

B) Toplumların zamanla değişime uğraması

A) Kültür süreklilik gösterir.

C) Olguların çok nedenli olarak ele alınması

B) Kültürün maddi ve manevi unsurları vardır.

D) Sosyal gerçekliğin öznel etkilerden soyutlanması

C) Kültür insan yaşamına yön verir.

E) Toplumsal olgular ve değerlerin birbiri ile çatışması

D) Kültür unsurları birbirini etkiler. E) Kültür insan eseridir.

51. • İnsan davranışlarının bir düzen içinde oluşmasında, • İnsanların önceden belirlenmiş düzenlemelere uygun davranışlarda bulunmalarında,

• İnsanların kendisinden beklenen davranışları yerine getirmelerinde,

aşağıdakilerden hangisinin etkisi en azdır? A) Toplumsal kontrol B) Toplumsal kategoriler C) Toplumsal değerler D) Toplumsal statüler E) Toplumsallaşma

54. • Maden işçisinin fabrika işçisi olması • Bir yargıcın istifa ederek avukatlık yapması • Bir bakkalın bakkallığı bırakıp kasaplık yapması Yukarıdaki toplumsal oluşumlar aşağıdaki kavramlardan hangisine örnektir? A) Toplumsal bütünleşme B) Toplumsal çatışma C) Dikey hareketlilik D) Rol çatışması E) Yatay hareketlilik LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

Tarama

55. Bir belediye başkanı bir spor kulübünün yönetim kurulu

58. Bir toplumda bağlılık ve toplumsal dayanışma ne kadar

üyesi ve ticari bir şirketin sahibi olabilir.

yüksekse, suçlar o kadar az olacaktır. Topluma, toplumun sosyal değerlerine bağlılığın azalması suçların artmasının temel nedenidir.

Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Statülerin bazıları doğuştan gelir. B) Statünün saygınlığı yakın çevresine de geçer

C) Birey aynı anda birden fazla statüye sahip olabilir.

Bu durum toplumda suçların azalmasında aşağıdakilerden hangisinin önemini gösterir? A) Eğitim düzeyinin yüksek olmasının

D) Her toplumda farklı bir statü daha saygın olarak kabul edilir.

B) Değişimin hızlı gerçekleşmesinin C) Farklı kültürlere açık olmanın

E) Az gelişmiş toplumlarda bireyin sahip olduğu statülerin sayısı azdır.

D) Mana etrafından bütünleşmenin E) Aile bağlarının güçlü olmasının

56. Eğitimde, bir sosyal yaşama hazırlayan yetişkinler, bir de

59. Katılımlı ve katılımsız gözlemlerle yapılan saha tekniği tasvir, keşfetme ve olayların doğal akışı içerisinde anlaşılması gerektiğinde başvurulan tekniklerdir. Ucuz ve pratik olmalarına ve derinlemesine bilgi sağlamalarına karşın saha tekniğindeki en önemli problem, tek araştırmacı tarafından yapılması ve elde edilen bilgilerin kalitesinin araştırmacının gözlem ve yorumlama yeteneğine bağlı olmasıdır.

hazırlanan genç kuşaklar vardır; birinciler, ikinciler üzerinde yeni bir bilgi, tutum ve davranış kazandırma etkinliği yürütürler.

Bu parçada eğitimin amacı olarak aşağıdakilerden hangisi görülmektedir? A) Bireysel yetenekleri ortaya çıkarma B) Toplumsal birikimi genç kuşaklara aktarma

C) Gençler üzerinde baskı uygulama

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi "saha tekniği"nin zayıf yönü olarak gösterilmektedir? A) Hızla değişen durumlara kolay uyarlanması

D) Sosyal denetimi kontrol altına alma

B) Büyük grupların çalışması için uygun olmaması

E) Farklı düşüncelere hoşgörü kazandırma

C) Gözlem sırasında önemli konuların fark edilememesi D) Gözleme dayalı yöntemde araştırmacının tarafsız davranamaması E) Bulguların geçerliliğine ilişkin kuşkuların bulunması

57. Sosyoloji insan toplumlarının yapısını, toplumsal grupların özelliklerini, örgütleniş biçimlerini, toplumlar arası işkileri vb. araştırır. Toplumsal yaşamın koşullarını objektif ve toplumsal bütünlük içinde inceler. Bu yolla toplumun işleyiş yasalarına ulaşmaya çalışır.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi sosyolojinin konularından biri olamaz?

60. Toplumsal yaşam, insanı diğer canlı türlerinden ayırır. İnsan üstün öğrenme sayesinde, dil edinmiş, teknikten yararlanmış, kültür birikimi sağlamıştır. Kültürel birikimini yeni kuşaklara aktararak toplumun sürekliliğini sağlamıştır.

A) Bireyin statüsünün ne olması gerektiğini belirlemek

Bu parçada insanın toplumsal yaşama kavuşmasında aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğu belirtilmektedir?

B) Toplumsal kurumları ve çeşitlerini incelemek

A) Kültürel yayılmanın

C) Toplumsal grupları araştırmak

B) Toplumsallaşma yetisinin

D) Olay ve olgularla ilgili veri toplamak

C) Toplumsal normların

E) Toplumsal kurum ve olaylar arasındaki ilişkiyi araştırmak

D) Doğal gereksinimlerin

10


E) Zekâ ve becerinini

Tarama

61. • Tarım döneminde ekonomik çalışmasının temeli topra-

64. İnsanlar başkalarının da kendileri gibi toplumsal normlara

ğı sürüp ekmek, hayvan beslemek ve hizmetlerinden faydalanmak, tarım ve av için gerekli aletleri ve araçları geliştirmektir.

uymalarını bekler. Ancak bu beklentileri gerçekleşmeyince, örneğin sokakta yürürken saldırıya uğrayınca, paraları çalınınca birbirlerine duydukları güven yok olmaya başlar. Herkes birbirine şüpheyle bakar. Böylece güven ortamı ortadan kalkmış olur. Bunların sonucunda ise düzen bozulur.

• Şehir ekonomisinde üretici - tüketici birbirinden ayrılmış, endüstri doğmuş ve insan gücü ile işleyen küçük atölyeler, el tezgahları gelişmiştir.

• İlerlemiş toplum ekonomisinde ise makine ve fabrikalar kurulmuş, iş bölümü gelişmiş, standart üretim gerçekleştirilmeye başlanmıştır.

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? A) Toplumsal tabakalaşmanın B) Rollerin statülere uygun olmasının

Bu belirlemelerde aşağıdakilerden hangisi üzerinde durulmaktadır?

C) Birincil ilişkilerin

A) Ekonomik olayların beraberinde yeni sorunlar getirdiği

E) Toplumsal sapmanın

D) Başarılı sosyalleşmenin

B) Her toplumda ekonomik olayların görüldüğü C) Ekonominin gelişmiş olmasının her sorunu çözemeyeceği D) Ekonomik yapılanmanın toplum yaşantısına bağlı geliştiği E) Ekonominin diğer toplumsal kurumlarla paralel gelişmediği

65. Tüketim fazlası üretim, ticaretin oluşmasına neden olmuştur. Ticaretin oluşması ekonomik etkinliklerdeki değişmeler hukuki alanda da değişiklikler getirmiştir. Önceden suç işlediğinde cezalar topluluklara verilirken, sonradan suçu işleyen bireylere verilmeye başlanmıştır.

62. Kültür kişileri derilerinin renginden veya diğer fizyolojik işaretlerden daha anlamlı bir biçimde karakterize eder. Buna göre Portekizli'yi Polonyalı'dan, Cezayirli'yi Sudanlı'dan ayırt ettiren kültürdür.

Bu parçada anlatılanlar kurumların aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle daha çok ilgilidir?

Bu parça aşağıdaki yargılardan hangisini desteklemektedir?

A) Bir kurumdaki değişiklikler başka kurumlarda da değişikliklere neden olabilir.

A) İhtiyaçlar değiştikçe kültürel unsurlar da değişir.

B) Her kurumun yapı ve işlevi diğerlerinden farklıdır.

B) Kültür toplumların kendine özgü yaşama biçimini ortaya koyar.

C) Bir kurum, işlevlerini yerine getirmediği zaman o işlevleri başka kurumlar üstlenir.

C) Kültürel nitelendirmelerde ırk unsurunun önemli etkisi vardır.

D) Her kurumun kendine özgü örgütleniş biçimi vardır. E) Kurumların yapısını amaçları belirler.

D) Kültürel değişmenin geçmişle bağını kurmak doğru sonuçlar için yeterlidir. E) İşlevini yitiren kültür unsurları zamanla ortadan kalkar.

63. Tarihe bakıldığında eski çağlardan beri birçok uygarlığın su kaynaklarının çevresinde kurulduğu görülür. Mısır uygarlığının Nil deltasında; Mezopotamya uygarlığının Fırat ve Dicle çevresinde kurulmuş olması gibi.

Parçadaki anlatım, toplumsal yapıyı oluşturan hangi etmeni vurgulamaktadır? A) Bilim B) Coğrafya C) Ekonomi D) Güvenlik E) Tarım

66. Aşağıdakilerden hangisi sosyolojiye ilişkin doğru bir yargı değildir? A) Toplumsal kurallardaki değişim ve yeni kuralların ortaya çıkış nedenlerini açıklar. B) Toplumsal yapının ögelerini ve aralarındaki ilişkiyi açıklar. C) Araştırma sonuçlarını sayısal verilerle ifade eder. D) Toplumsal yapıya uygun olarak olması gereken normları belirler. E) Toplumsal değişim süreci ile ilgili olarak öngörülerde bulunur. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

11

Tarama

67. Az ya da çok, belli sayıdaki insan birlikte hareket ettiğinde

70. Bayram geldiğinde ailemizde tüm torunlar, damatlar, gelin-

ve bu birliktelik sayı, zaman ve mekan yakınlığından daha fazla bir anlam ifade ettiğinde, sosyal grup olarak adlandırılır. Sosyal grup için şart koşulan bu özelliklere bakıldığında, sosyal grubun sosyal kategori, sosyal yığın ve sosyal kitleden farklı bir yapısının olduğu görülecektir.

ler, kuzenler bir araya gelir, hoş sohbetler ederler. Bayram bittiğinde ise herkes eşi ve çocuğu ile birlikte kendi evinin yolunu tutar. Bazı aileler ise bizim bu kısa süreli bir araya gelişlerimizin aksine yaşamlarına hep bir arada devam etmektedirler.

Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi sosyal grubu örnekledirir?

A) Aynı derneğin üyeleri

A) Demokratik aile - Çekirdek aile

B) Aynı otobüste yolculuk yapanlar

B) Ataerkil aile - Geniş aile

C) Aynı aileyi oluşturan bireyler

C) Çekirdek aile - Geniş aile

D) Farklı kulüplerde aynı branşta sporla uğraşanlar

D) Geniş aile - Ataerkil aile

E) Aynı müzikten hoşlananlar

E) Modern aile - Demokratik aile

68. Sosyolog mevcut verileri değerlendirerek ileride ortaya çı-

71. Her birey kalıtımsal özellikleri nedeniyle birbirinden farklı-

kabilecek olayları önceden kestirebilir.

Parçada karşılaştırılan aile tipleri aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla yer almaktadır?

dır. Fakat aynı kültür çevresinde bulunan bireylerde birbirine yakın özellikler vardır. Bu nedenle İspanyollar, Fransızlar, İtalyanlar ve Almanlar ne kadar farklı özellikler taşısalar da, kültürel özellikleri nedeniyle kendi milletinden olan kişilerle benzer özelliklere sahiptirler.

Bu durum sosyolojinin aşağıdakilerden hangisine açık olduğunu gösterir? A) Farklı yöntemler kullanmaya B) Farklı sosyal bilimlerle işbirliği yapmaya C) Gözleme dayalı yöntem kullanmaya

D) Tarafsız yaklaşım sergilemeye

Bu parçaya dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Kültür kökleşmiş içerikleri yardımıyla kuşaklar boyu sürer.

E) Öngörüde bulunmaya

B) Kültür toplumsal dayanışmayı sağlar. C) Kültür yaşanılan coğrafyadan etkilenir. D) Kültür, ortak toplumsal niteliklerin oluşmasını sağlar. E) Kültür daha dar kapsamlı olan başka kültürlerden oluşur.

69. Doğada bulunmuş olan çocukların sonradan toplum içinde tam anlamıyla sosyalleşmedikleri görülmüştür.

Bu belirlemeye dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) İnsan, kültürel bir çevre içinde sosyalleşir. B) Sosyalleşme ömür boyu devam eden bir süreçtir. C) Her birey farklı biçimde sosyalleşir. D) Sosyalleşmede kalıtsal ögeler etkili olur. E) Toplumsal düzenin devamlılığı bireylerin sosyalleşmesine bağlıdır.

12


72. • Köyde büyümüş bir gencin okuyarak bir siyasi parti lideri olması

• Bir çalışanın zamanla fabrika sahibi olması • Bir ilkokul öğretmeninin il milli eğitim müdür olması Yukarıdaki örnekler hangi kavrama uygundur? A) Dikey hareketlilik B) Coğrafi hareketlilik C) Toplumsal tabakalaşma D) Yatay hareketlilik E) Toplumsal statü

Tarama

73. Aile, arkadaşlık, komşuluk, köy gibi gruplarda görülen ilişki-

76. Paranın icadından önce sözgelimi buğdayı ihtiyacından

ler birincil ilişkilere; şirket, sendika, siyasi parti, büyük kentler gibi gruplar da ikincil ilişkilere örnek olarak gösterilir.

fazla üreten fakat mısıra ihtiyacı olan bir kişi, buğday ihtiyacı olan fakat mısırı fazla üreten birini bulmak zorunda idi. Fakat paranın icadından sonra para ile her türlü mal ve hizmet değiştirilebilir hale geldi.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi ikincil ilişkilerin bir özelliği değildir? A) Yüzyüze ve samimi ilişkilerin olması

B) Duygusal iletişimin zayıf olması

Bu parçada paranın hangi işlevinden söz edilmektedir? A) Değişim değerinin olması

C) İlişkilerin yazılı kurallara dayanması

B) Alışverişte kolaylık sağlaması

D) Büyük gruplarda görülmesi

C) Kolaylıkla saklanabilmesi

E) İlişkilerin çıkara dayanması

D) Malın yanı sıra hizmet de satın alınabilmesi E) Ekonomik değerinin olması

74. Gelenekçi milletlerde yönetim krallar, asiller, din adamları şeklinde olmak üzere bazı ailelere; dini inançlara bağlı uluslarda Tanrı ile insanlar arasında aracı olan kişilere; kapitalist uygarlıklarda büyük iş adamlarına; demokrasi ile idare edilen uluslarda ise halkın iradesini geçerli kılmak iddiasında bulunan siyaset adamlarına bırakılmaktadır.

77. Kültür toplumun yarattığı, değer verdiği, paylaştığı bütün maddi ve manevi ögelerin toplamıdır. Kültür, insanın tüm ürünlerini içerdiği için üretilmiş tüm ürünler, yapıtlar, araçlar da kültür içinde kapsanır. Tarihsel açıdan kültür araştırıldığında kültürün kökeni ile toplumun kökeninin eş anlamı olduğu görülmektedir. İnsanlar grup yaşamını sürdürdükleri her yerde kültürle birlikte var olmuşlardır.

Bu parçadan aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Yöneticiler halkın istedikleri doğrultusunda etkinlikler göstermektedirler.


B) Yönetim türleri üzerinde coğrafi faktörlerin etkisi vardır.

A) Kültürün insanlar arasındaki ilişkileri düzenlediği

C) Yönetim biçimleri toplumların sınıf yapısına göre değişebilmektedir.

B) Kültürün duygu ve sorunların dile getirilmesine yardımcı olduğu

D) Yönetimler hak ve hürriyetleri yasalarla korumalıdır.

C) Tüm kültürel değerlerin dengeli değişmediği

E) Yönetimde olanların çoğunluğun isteğine göre yönetmemelidirler.

D) Kültürün insanlık tarihiyle yaşıt olup bir sürekliliğin bulunduğu E) Güçlü kültürlerin zayıf kültürleri değiştirdiği

75. Sosyoloji, örneğin savaş olgusunu incelemek istiyorsa, de-

78. Küçükler sevgi ve ilgiyle büyür. Bu nedenle çocuklar en çok ihtiyaç duydukları karşılıklı sevgi ve ilgiyi ailede anne ve babalarından görürler. Böylece çocukların kendilerine güven duyguları gelişir. Ayrıca aile üyeleri, çeşitli durumlarda birbirlerine destek olarak sorunları aşmaya çalışırlar.

ney amacıyla savaş çıkaramaz ya da bir savaş olsun diye bekleyemez. Ama, geçmişte olan savaşları inceler ve onların ortak özelliklerini anlayarak genellemelere ulaşabilir.

Buna göre sosyoloji aşağıdaki bilimlerden hangisinden yararlanmalıdır? A) Ekonomi B) Coğrafya C) Antropoloji D) Felsefe E) Tarih

Bu parçada ailenin hangi işlevi vurgulanmaktadır? A) Hukuksal B) Psikolojik C) Ekonomik D) Sosyalleşme E) Eğitsel


13

Tarama

79. Bireyin içinde yaşadığı toplumun kültürünü ve değerlerini

82. Ekonomik ve teknolojik yönden nispeten geri kalmış top-

öğrenmesi, benimsemesi ve gelecek nesillere aktarmasına sosyalleşme adı verilir.

lumlarda, erkeğin çok eşle evliliğine izin veren gelenek ve yasalar geçerli olduğu hâlde, sanayileşmiş toplumlarda bu tür gelenek ve yasalar geçerli olamaz.

Aşağıdakilerden hangisi sosyalleşme için doğru değildir? A) Toplumsal düzenin sürekliliğini sağlar.

Bu belirlemeye dayanılarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

B) Kültür aktarımını sağlar.

A) Güçlü normlar değişime uğramaz.

C) Bireyin kimlik kazanmasına yardımcı olur.

B) Normlar toplumsal yapıya göre şekillenir.

D) Yatay hareketliliği hızlandırır.

C) Geleneksel toplumlarda resmi normlar etkilidir.

E) Bireyin topluma uyumunu kolaylaştırır.

D) Normların işlevini yitirmesi toplumsal sapmalara ne olur.

E) Her norm bir toplumsal değerle desteklenir.

80. • Sosyal olaylarda her etkileyici faktör açık ve seçik olarak gözlenemeyebilir.

• Sosyal olaylarda hem içten hem de dıştan araştırma yöntemlerine yer verilerek sosyal gerçeklik anlaşılmaya çalışılır.

83. • Olanı incelemek gerekir, olması gerekeni değil. • Sosyal olayları incelerken hiçbir şey bilmiyormuş gibi

• Sosyal olaylarda mutlak yargılardan kaçınılmalıdır.

yaklaşılmalıdır.

Bu bilgilere göre, sosyal olayları incelemedeki güçlüğün temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

• Sosyal gerçekler ön yargılardan sıyrılarak incelenmelidir.

A) Sosyal olayların bazı yönleri toplumlarda ortak olabilmektedir.

• Sosyal olaylar bir eşya gibi ele alınmalıdır.

B) Sosyal olayları nesnel olarak incelemek zorluklar içermektedir.

Bu ilkelerin ortak amacı aşağıdakilerden hangisinde belirtilmiştir? A) Sosyal olayların birbirleriyle karşılıklı etkileşimini bilmek

C) Sosyal olaylar zaman ve mekana göre değişiklik gösterir.

B) Sosyal olayları açık ve seçik ifade etmek

D) Sosyal olaylarda genellemelere ulaşmak bazı durumlarda zordur.

C) Sosyal olaylar incelenirken objektif davranmak D) Sosyal olayları incelerken çevre faktörünü dikkate almak

E) Sosyal olaylarda çok nedenlilik ve görecelilik vardır.

E) Sosyal olayları bir bütün olarak ele almak

81. İbn-i Haldun'a göre insan, yaşamak için ihtiyaçlarını karşılamak zorundadır. Bu ihtiyaçlarını tek başına sağlayamazlar. Bir buğday tanesinin un olabilmesi için çeşitli hüner ve zanaatler gerekir; üretim, üretime yetecek kişilerin bir araya toplanmasıyla olur. Korunmak da öyledir. Tüm bunlar, ancak diğer insanlarla ilişki kurarak sağlanabilir.

84. Toplumsal kurumlar bireylere hangi durumda neyin nasıl yapılacağını öğreterek davranışları yönlendirir. Toplumdaki bireylerin davranışları arasında uyum sağlarlar. Toplumsal denetimi sağlayarak bu uyumun bozulmasını önlemeye çalışırlar. Toplumsal baskı yoluyla uyumu bozan, sapan davranışların diğerleriyle uyumlu duruma gelmesinde etkili olurlar.

İbn-i Haldun'un bu yaklaşımında temel aldığı görüş aşağıdakilerden hangisidir? A) İnsanlar ihtiyaçlarını ancak toplumsal bir ortamda karşılayabilir. B) Toplumsal yapıda sürekli bir değişim yaşanır. C) Birey bir toplum içinde sosyalleşebilir. D) Toplumsal gruplar bireyi topluma hazırlar. E) İnsan zeka ve yeteneğiyle ihtiyaçlarını kendisi karşılayabilir.

14


Bu parçada toplumsal kurumların hangi işlevi vurgulanmaktadır? A) İnsan ihtiyaçlarını karşılaması B) Toplumsal değerleri yaşatması C) Normlardan sapan davranışları cezalandırması D) Toplumsal ilişkileri düzenleyip düzeni sağlaması E) Topluma yenilikleri benimsetmesi

Tarama

85. İlişkilerin doğrudan (yüzyüze) olup sıcak ve samimi duy-

88. Televizyona sahip olan bir insan video da almak ister. Vi-

gulara dayandığı köy, aile, komşu grubu gibi topluluklara "birincil grup" denir.

deo aldığında ise çekim yapabilmek için kamera almayı arzu eder.

Aşağıdakilerden hangisi birincil grupların özelliklerinden biri değildir?

Bu durum aşağıdakilerden hangisini örneklendirir?

A) Toplumsal kontrolün zayıf olması

A) Bir ihtiyacın giderilmesi yeni bir ihtiyacı gündeme getirebilir.

B) Üye sayılarının az olması

B) İnsan ihtiyaçları sınırsız, kaynaklar ise kıttır.

C) Geleneklerin güçlü olması

C) İnsan ekonomik ihtiyaçlarını giderirken rasyonel davranır.

D) Üyelerin birbirini tanıması

D) Bir ihtiyaç, başka bir ihtiyaç nesnesiyle karşılanabilir.

E) İlişkilerin içten olması

E) Zorunlu ihtiyaçlar öncelikli olarak karşılanır.

86. Her toplumda, çeşitli normlar bulunmaktadır. Bu toplumsal normlar, her toplumda farklılık gösterir. Gelişmekte olan bir toplumda yeni ihtiyaç ve istekleri karşılayan yeni normlar ortaya çıkacaktır. Eski normlar değişmeye karşı dirense de yeni normlar hayatı daha iyi karşılayacağı için bu normlara yönelme engellenemeyecektir.

Bu parçaya göre toplumsal normların değişmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

89. Sosyoloji, toplumsal yapı ve toplumsal ilişkilerin bilgisini bilimsel yöntem kullanarak edinme çabasındadır. Böyle bir sosyolojik çaba ile ortaya konan, toplumun genel yasaları, toplumsal yapıyı meydana getiren olgular arasındaki ilişki ve etkileşim biçimleri, toplumsal değişmenin yönü ve etkenleridir.

A) Eski normların katı bir şekilde uygulanması

Buna göre aşağıdakilerden hangisi sosyolojinin konularından biri değildir?

B) Normların işlevini yitirerek insanların gereksinimlerini karşılamaması

A) Toplumsal kurumların işlevleri

C) Normlarda bir karmaşanın yaşanması

C) Düşünmenin temel ilkeleri

B) Sosyal ilişki biçimleri

D) Normların toplumsal kontrole katkı sağlaması

D) Toplumların nasıl bir ekonomik etkinlik göstermesi gerektiği

E) Normların toplumsal değerlerle uyumlu olması

E) Coğrafi koşulların sosyal yaşama etkisi

87. Durkheim, sosyolojik bir çalışmaya başlamadan önce bun-

lar hakkında bilgi sahibi olduğumuzda, önceden kazandığımız kavramların etkisi altında kalacağımızı söyler. Bu nedenle Durkheim araştırmaya başlamadan önce sosyal olaylar hakkında hiçbir şey bilmiyormuşçasına hareket etmemizi ve bireysel deneyimlerimiz sonucu elde ettiğimiz sosyolojik bilgilerden zihnimizi soyutlamamız gerektiğini söyler.

90. Değişen teknolojik ve ekonomik hayatla birlikte yeni bilgiler

Bu parçada Durkheim, sosyolojik araştırmalarla ilgili aşağıdakilerden hangisini vurgulamaktadır?

ortaya çıkmış, ailenin bunları çocuğa aktarması güçleşmiştir. Böylece insanın tüm yaşamını düzenleyen ve bireyin toplumsallaşmasını sağlayan yeni düzenlemeler zorunlu hale gelmiştir. Bilgi birikiminin genç kuşaklara aktarılmasına verilen önem, öğrenim ilişkilerinin düzenlenmesi sonucunu doğurmuştur. Bu parçaya dayanılarak toplumsal kurumlarla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

A) Sosyolojik araştırmalarda sosyal olguların sınırı iyi çizilmelidir.

A) Değişen koşullar sonucu aile toplumdaki işlevlerini tamamlamıştır.

B) Sosyal olaylarda neden - sonuç ilişkisi net olarak ortaya konulmalıdır.

B) Toplumsallaşmayı teknolojik ve ekonomik hayat belirlemektedir.

C) Sosyal olayların birbiriyle karşılıklı etkileşimi bilinmelidir.

C) Genç kuşaklar teknoloji sayesinde bilgi ihtiyacını karşılayabilmektedir.

D) Sosyolojik araştırmalarda olaylar objektif olarak ele alınmalıdır.

D) Toplumsallaşmayı sağlayan kurumlar eski işlevlerine kavuşturulmalıdır.

E) Sosyolojik araştırmalarda araştırmacı diğer sosyal bilimlerin verilerinden yararlanmalıdır.

E) Sosyal değişmeler sonucunda eğitim kurumu gibi yeni kurumlara ihtiyaç duyulmuştur. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

Tarama

91. Kültür sadece değerler sisteminden ibaret değildir. Bir nes-

94. Bir toplum bir başka toplumdan teknoloji transfer ederken

nede de kendini gösterir. Örneğin giyilen şapkanın şekli, güneşin yakıcı olduğu Güney Amerika'da genişken, yağmurun çok yağdığı Uzakdoğu'da uzun ve sivridir.

sadece demir, cam, plastik vb. nesneler almaz, bununla beraber birtakım davranışlar da alır.

Bu parçada kültürü etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir?


A) Demografik ögeler

A) Yüksek kültüre sahip bir toplum teknolojide geri kalmış olabilir.

B) Fiziki çevre

B) Kültür gereksinimlere cevap verir.

C) Bilim ve teknoloji

C) Maddi kültür manevi kültürden soyutlanamaz.

D) Ekonomik yapı

D) Kültür toplumların ayırt edici özelliğidir.

E) Yönetim biçimi

E) İlerlemiş toplumlar diğer ülkelere maddi ögelerin yanı sıra manevi kültür ögelerini de aktarırlar.

92. • İnsanın inandığı, benimsediği ve yaptığı her şey toplumsal hayatın eseridir.

• Her insan ayrı ayrı yaşasaydı; internet, televizyon, gazete, okul, cami gibi olguların hiçbirinden söz edilemezdi.

Bu iki bilgide kültürün hangi özelliği vurgulanmaktadır?

95. Toplum birtakım değerler ve normlar ile varlığını sürdürür. Toplumsal değer ve normlar dışına çıkılması sonucu toplumsal kontrol mekanizmaları yıkılır.

A) Toplumsal saygınlık

A) İnsanların toplu halde yaşamalarıyla ortaya çıkması

B) Toplumsal sapma

B) Her toplumun kendine özgü olması

C) Toplumsal statü

C) Maddi ve manevi ögelerinin bulunması

D) Toplumsal ilişki

D) Zaman içinde değişmesi

E) Toplumsal rol

E) Dil aracılığıyla aktarılması

93. Sosyal olayların gerçekleşmesinde bazı faktörler belirli tarihi devirlerin koşulları gereği önde gelen bir önem taşısa bile, daha sonraki bir tarihi devrede ikinci plana geçebilir. Bundan dolayı sosyoloji olayları açıklamada çok nedenli bir açıklama biçimini benimsemek zorundadır.

Bu parçada sosyolojinin hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Araştırmaya dayalı bilim olması B) Olanı olduğu gibi incelemesi C) Olayları kuşatıcı bir bakışla ele alması D) Bilimsel araştırma tekniklerine dayanması E) Tarafsız ve ön yargısız olması

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

96. Sosyoloji eski filozofların yaptıkları gibi ilk nedenler, son amaçları aramaz. Onların hayallerinde yaşattıkları ve ideal bildikleri toplumların gerçekleşmesiyle ilgilenmez. O yalnız, bir toplum içinde var oldukları görülen ve bilinen araştırma konusu olan olayları inceler.

Bu parçada sosyolojinin aşağıdaki özelliklerinden hangisi vurgulanmıştır? A) Toplumsal olayları bütünlüğü içinde inceler. B) Normatif bir bilim değildir. C) Araştırma konusuna uygun teknikler belirler. D) Olması gerekeni değil, olanı inceler. E) Olaylara objektif yaklaşır.

73. A 74. C 75. E 76. B 77. D 78. B 79. D 80. E 81. A 82. B 83. C 84. D 85. A 86. B 87. D 88. A 89. C 90. E 91. B 92. A 93. C 94. E 95. B 96. D 49. A 50. D 51. B 52. A 53. C 54. E 55. C 56. B 57. A 58. D 59. E 60. B 61. D 62. B 63. B 64. E 65. A 66. D 67. C 68. E 69. A 70. C 71. D 72. A 25. E 26. A 27. D 28. B 29. C 30. B 31. C 32. D 33. C 34. A 35. B 36. E 37. C 38. E 39. A 40. A 41. C 42. D 43. D 44. C 45. D 46. B 47. A 48. E 1. B

2. A

3. C

4. D

5. B

6. E

7. E

8. B

9. A 10. B 11. C 12. D 13. D 14. E 15. A 16. B 17. C 18. B 19. D 20. B 21. A 22. C 23. E 24. D LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

Cevaplar

16

LYS // MANTIK

FÖY NO

15

MANTIĞA GİRİŞ

hhA. MANTIK VE DOĞRU DÜŞÜNME hh "Mantık" sözcüğü, Arapça söylemek, konuşmak anlamlarına gelen "nutuk" kelimesinden türetilmiştir. Sözcüğün Batı dillerindeki karşılığı ise "logos" sözcüğünden gelen "bilgi-bilim"dir. hh Aristoteles mantığa "gerçeği bulmayı yarayan araç" anlamına gelen "Organon" adını vermiştir.

Örnek 2: Mantık doğru düşünmenin, tutarlı akıl yürütmenin kurallarını gösteren normatif bir bilimdir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi mantığın konularından biri değildir? A) Akıl yürütme kuralları

hh Mantık, doğru düşünmenin kurallarını ortaya koyan bir disiplindir. Mantık, doğru düşünmenin, doğru akıl yürütmenin kurallarını ortaya koyduğu için yasa koyucu (normatif) bir disiplindir.

B) Çelişkisiz yargılara ulaşılma yolları C) Kıyas kuralları D) Duyguların dile getirilmesi E) Dil ve düşünce ilişkisi Mantık bilimi duyguların dile getirilmesi ile ilgilenmez. Cevap: D

Örnek 3:

Örnek 1: Mantık biliminin normatif olması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Tüm bilimlerin genel yöntemi olmasıyla B) Bilginin içeriğiyle ilgilenmesiyle C) Olanı incelemesiyle D) Dil ile ilişkili olmasıyla E) Düşünmenin kurallarını belirtmesiyle Mantık biliminin normatif olması, kural koyması ile ilgilidir. Mantık, doğru düşünmenin kurallarını koyar. Cevap: E

hh Mantıklı düşünme doğru düşünme demektir. Doğru düşünme ise akıl ilkelerine uygun düşünmedir. Düşüncelerin belli bir kurala ve bazı uygulamalara göre oluşturulması ise mantık ile mümkündür. hh Mantık, doğru düşünme yöntemlerini belirlerken düşünmenin kendisi ile ilgilenmez. Daha çok düşünceler arasındaki akıl yürütme ilişkilerini ele alır.

Verilen bir önermenin doğruluk değerini (yani doğru mu yanlış mı olduğunu) bilemeyebiliriz. Ancak her önerme ya doğrudur ya da yanlıştır. Mantıkla öncül olarak kullanılan önermeler ister doğru ister yanlış olsun doğru sayılarak işlem görür. p gibi bir önerme q gibi bir önermeyi içeriyorsa p'yi doğru saydığımızda q'yu da doğru saymamız gerekir. "p'nin gerçekten doğru mu, yoksa yanlış mı" olduğuna mantık değil, p'nin ait olduğu bilim dalı cevap arar. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinin doğruluğunun mantığın ilgi alanı içinde olduğu söylenebilir? A) Hidroklorik asitte çinko erir. B) Cisimler boşlukta sabit bir ivmeyle düşerler. C) 2 x 15 = 30 D) Aynı şeye benzeyen iki şey birbirine benzerdir. E) Dünya, Güneş Sistemi'ne ait bir gezegendir. Mantık bilimi bilginin içeriği ile ilgilenmez. Aynı şeye benzeyen iki şeyin birbirine benzer olması mantığın ilgi alanı içindedir. Cevap: D


1

MANTIĞA GİRİŞ hh Mantık kişiye öğrenilenleri akıl süzgecinden geçirebilme ve özgürce her alanda düşüncelerini ifade edebilme becerisi kazandırır.

Örnek 4: I.

Birbiriyle çelişen veya bağdaşmayan düşünce, inanç ve iddialara zihinde yer vermemek

II. Yeterince ve güvenilir yoldan belgelenmemiş hiçbir iddia veya teoriyi doğru kabul etmemek III. Parlak ve akla yakın düşünce veya teorileri benimseyip test etmeye gerek duymamak Mantıklı bir kişi yukarıdakilerden hangilerini benimsemelidir? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

hh Mantık bilimi kurulmadan önce de mantıklı ve doğru düşünme vardı. İnsan, gramer bilmeden konuşabildiği gibi, mantık bilimini de öğrenmeden de mantıklı düşünebilir. Mantık bilimi, herkeste bulunan "mantıksal düşünme" konusunda bilgi sağlar.

Örnek 6: Bir düşüncenin, mantığın konusu olabilmesi için öncelikle aşağıdakilerden hangisi gerekir? A) Evrensel doğrulara uygun olması B) Dil aracılığıyla ifade edilmesi C) Birden çok kavramı içermesi D) Bilimsel bulgularla tutarlı olması E) Bir sorunun cevabı olması Bir düşüncenin mantığın konusu olabilmesi için söylenmesi, yani dil aracılığıyla ifade edilmesi gereklidir.

E) I, II ve III

Mantık bilimi, bilgilerin akla uygunluğunu test eder. Akla yatkın ya da parlak fikirlerin test edilmemesi mantığa aykırıdır. Cevap: C

Cevap: B

hh İnsan var olduğundan beri düşünebildiği hâlde, mantık disiplininin kuralları ve ölçüleri, Aristoteles tarafından sistemli hâle getirilmiştir. Bundan dolayı "Aristoteles mantığın bulucusu değil, kurucusudur." denilmektedir.

hh Mantık, ezbercilikten kurtulmayı ve öğrenilenleri uygulayarak yorum yapabilmeyi sağlar.

Örnek 7: "Mantık tüm bilimlerin genel yöntemi olarak kabul edilir."

Örnek 5: Mantık önermelerinin yaptığı temel işlev (fonksiyon) aşağıdakilerden hangisidir? A) İnsan davranışlarını akıl temeline dayandırması B) İnsanın bilişsel (zihinsel) davranışlarını geliştirmesi

Aşağıdakilerin hangisinde mantık terimi bu anlamda kullanılmıştır? A) Yapılacak en mantıklı iş susmaktır. B) Duygusallığı bırak mantıklı ol.

C) İnsanı hayvandan ayırt eden davranışın ölçütü olması

C) Matematiğin gelişmesinde mantık önemli rol oynamıştır.

D) İnsan aklının işleyiş yollarını göstermesi

D) Söylediklerinde ne akıl var ne mantık.

E) Bilim, felsefe ve tekniğin gelişmesine olanak sağlaması

E) Gençlerin mantığı, yaşlılarınkinden farklı olabilir. Mantık, C seçeneğinin haricinde akıl anlamında kullanılmıştır. C seçeneğinde ise mantık, bilim anlamında kullanılmıştır.

Cevap: D

Cevap: C

Öğretmen Sorusu

Mantıkta aklın işleyiş yolları gösterilerek, doğru düşünme gerçekleştirilmektedir.

Mantık bilimi en çok hangi bilimle ilişkilidir?

Matematik

2


MANTIĞA GİRİŞ

hhB. AKIL YÜRÜTMEDE KULLANILAN

TEMEL KAVRAMLAR

hh Sonuç, akıl yürütmede öncüllerden elde edilen önermeye denir. ● Bütün sanatçılar duygusaldır. (Öncül)

1. Önerme

● Ahmet sanatçıdır. (Öncül)

hh Bir yargı bildiren, doğru veya yanlış olabilen cümlelere önerme denir.

● O hâlde Ahmet duygusaldır. (Sonuç)

● Her fizikçi bilim insanıdır. (D) önermedir. ● Deniz suyu tatlıdır. (Y) önermedir. ● Yarın okul var mı? önerme değildir. ● Keşke tüm insanlar mutlu olsa! önerme değildir.

3. Geçerlilik ve Geçersizlik hh Geçerlilik, öncül adı verilen önermelerin doğru olması durumunda sonucun da doğru olması demektir. ● Bütün insanlar iki ayaklıdır. (Öncül) ● Ali insandır. (Öncül) ● O hâlde Ali iki ayaklıdır. (Sonuç) akıl yürütmesi geçerlidir.

2. Akıl Yürütme (Çıkarım) hh Aklın bilinenden bilinmeyene ulaşmak için izlediği yola akıl yürütme denir. hh Akıl yürütme, en az iki önermeden hareketle bir sonuca ulaşma işlemidir. Tek başına hiçbir önerme akıl yürütme için yeterli değildir. hh Akıl yürütmede sonuca kaynak olan önermelere öncül adı verilir. ● Bütün bitkiler canlıdır. (Öncül) ● Nane bir bitkidir. (Öncül)

hh Geçersizlik, öncül adı verilen önermelerin doğru olması durumunda sonucun doğru olmaması demektir. ● Bütün timsahlar etçildir. (Öncül) ● Bazı böcekler etçildir. (Öncül) ● O hâlde bazı böcekler timsahtır. (Sonuç) akıl yürütmesi geçersizdir.

● O hâlde nane canlıdır. (Sonuç)


3

MANTIĞA GİRİŞ

4. Bilgi Doğrusu ve Mantık Doğrusu hh Mantığın konusu olan önermenin dayandığı doğru, bilgi doğrusudur. hh "Kömür siyahtır." önermesinin doğru olup olmadığı, kömürün gerçekte siyah olup olmadığına bağlıdır.

Örnek 8: Aşağıdaki önermelerden hangisinin doğru olup olmadığını gözlem veya deneye başvurmadan belirlenebilir? A) Bazı hayvanlar kanatlı değildir. B) Deniz bazen mavidir. C) Hiçbir bekâr evli değildir. D) Bazı insanlar mutludur. E) Ali bir sporcudur. Hiçbir bekârın evli olmadığının bilinmesi için deney ve gözleme ihtiyaç yoktur.

hh Bilgi doğrusu, yargının nesnesine uygunluğudur. Eğer kömür gerçekten de siyah ise bu önerme doğrudur. Yargımız gerçeğe uygun ise doğru, uygun değilse yanlıştır. ● Düzenli beslenme hastalıkları önler. (Doğru) ● İnsanlar üç gözlüdür. (Yanlış)

hh Önermelere dayanarak sonuç çıkartmak (akıl yürütme) ise mantık doğrusudur. Mantık doğrusunda tek tek yargıların doğruluğuna değil, yapılan akıl yürütmenin, akıl ilkelerine uygun olup olmadığına bakılır. hh Mantıksal doğruluk, gözlem ve deneylerin değil, akıl aracılığı ile ulaşılan yargıların bir özelliğidir. Mantık doğrusu önermenin biçimi ile ilgilidir. hh Bilgi doğrusuna örnek:

Cevap: C

hhC. AKIL İLKELERİ 1. Özdeşlik hh Özdeşlik mantığın en temel ilkesidir. Bu ilkeye göre, "Bir şey ne ise odur ya da bir şey kendisidir." Bir akıl yürütmenin başında, bu terime verilen anlam ne ise o akıl yürütme boyunca o terim, hep aynı anlamı taşımalıdır. hh Özdeşlik ilkesi, mantıkta sembolik olarak "A, A'dır." ya da A → A şeklinde ifade edilir. Bu önermede, bir şeyin bir başka şeyle olan ilişkisi değil, yalnızca kendisi olduğu anlatılmaktadır.

Örnek 9:

● Bütün hayvanlarda içgüdü bulunur.

I.

● Kuş bir hayvandır.

II. Çelişmezlik ilkesi

● O hâlde kuşlarda içgüdü bulunur.

III. Üçüncü hâlin imkânsızlığı ilkesi

hh Mantık doğrusuna örnek:

Özdeşlik ilkesi

● Bütün bitkiler yararlıdır.

"A, A dır." sözü yukarıdaki mantık ilkelerinden hangilerini ifade etmektedir?

● Bakır bitkidir.

A) Yalnız I

● O hâlde bakır yararlıdır.

D) I ve II

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) II ve III

A, A'dır biçiminde ifade edilen akıl ilkesi özdeşliktir. Cevap: A

4


MANTIĞA GİRİŞ hh "Altın altındır." önermesi özdeşlik ifade ederken, "Altın, bakıra tıpatıp benzemektedir." önermesi özdeşlik ifade etmez.

hh Eşitlik ve benzerlik, özdeşlik anlamına gelmez. Bir şey, her yönüyle yalnızca kendisine benzeyebilir. İkizler bile özdeş olamazlar. hh Eşitlik, iki ayrı şeydeki tüm özelliklerin ortak olması durumudur. Benzerlik, iki ayrı şeyin çok miktarda ortak özelliğe sahip olmasıdır. Özdeşlik ise, iki ayrı şey arasındaki bir ilişki değil, kendisi olmasıdır.

hh Çelişmezlik, yargıların doğruluğu ya da yanlışlığı hakkında bir sonuca varmaz; yalnızca, olması gerektiğini bildirir.

3. Üçüncü Hâlin İmkânsızlığı İlkesi hh "Her x, ya A veya A olmayan olmak zorundadır; üçüncü bir hâl düşünülemez." hh "Bir şey ya vardır ya yoktur. Bunun ortası olamaz." Diğer bir ifade ile "İki çelişik ifadeden biri doğru ise öteki zorunlu olarak yanlıştır, ikisi arasında üçüncü bir hâl yoktur." biçiminde ifade edilir.

Örnek 10: "A, A'dır." önermesi iki ayrı şey arasındaki ilişkiyi değil, bir şeyin kendisi olduğunu ifade etmektedir. Yukarıdaki cümle, düşünmeye temel olan kavramlardan hangisini açıklamaktadır?

Örnek 11: I.

Ya içindesindir çemberin ya da dışındasındır.

A) Özdeşlik

II. Bir sayı hem tek hem de çift olamaz.

B) Benzeşim

III. Bir önerme doğru veya yanlıştır.

C) Bileşim

IV. Başarılı olmak için çalışmak gerekir.

D) Çelişmezlik

Bu önermelerden hangileri akıl ilkelerinden biri olan üçüncü hâlin imkânsızlığına örnek oluşturur?

E) Tutarlılık "A, A'dır, başka bir şey değildir." biçiminde ifade edilen akıl ilkesi özdeşliktir. Cevap: A

2. Çelişmezlik İlkesi hh Çelişmezlik "Bir şey aynı zaman ve koşullarda hem kendisi hem başka bir şey olamaz." ya da "A, A olmayan değildir." şeklinde ifade edilebilir. hh "Bitki hem canlıdır hem ölüdür.", "Kağıt hem vardır hem yoktur", "Demir hem katıdır hem sıvıdır." önermeleri çelişmezlik ilkesine ters düşer.

A) I ve II D) II ve IV

B) I ve III

C) II ve III E) III ve IV

İki çelişik önerme arasında bir ara önermenin olmamasına üçüncü hâlin imkânsızlığı denir. Bir çemberin içinde ya da dışında olmak, bir önermenin doğru ya da yanlış olması, üçüncü hâlin olanaksızlığına örnektir. Cevap: B

hh "Her bir şey ya A ya da A olmayandır; üçüncü bir hâl imkânsızdır." Yargı olarak şöyle söylenebilir: "Bitki ya canlıdır ya da cansızdır; üçüncü bir hâl olamaz."


5

MANTIĞA GİRİŞ

Örnek 13:

Örnek 12: I.

"Ya bu deveyi güdersin, ya bu diyardan gidersin."

Dün dündür, bugün bugündür.

II. Bir insan aynı zamanda, aynı alanda hem çalışkan hem de tembel olamaz.

cümlesi hangi düşünme ilkesini örneklendirir?

III. Ahmet bu saatte ya evdedir ya da evde değildir.

B) Üçüncü hâlin olanaksızlığı

Bu ifadeler sırasıyla aşağıdaki mantık ilkelerinden hangilerine örnektir?

C) Yeter sebep

A)

I Özdeşlik

II Çelişmezlik

A) Özdeşlik

D) Çelişmezlik E) Gerekircilik

III Üçüncü hâlin imkânsızlığı

B)

Üçüncü hâlin imkânsızlığı

Çelişmezlik

Özdeşlik

C)

Çelişmezlik

Özdeşlik


D)

Özdeşlik


Çelişmezlik

E)

Çelişmezlik


Özdeşlik

Bir şey ya A'dır ya da A değildir. Üçüncü bir seçenek yoktur. Cevap: B

I. seçenekte dünün dün, bugünün bugün olduğu, yani bir şeyin kendisi olduğu belirtilmektedir. Bu özdeşlik ilkesidir. Bir kimsenin aynı anda ve zamanda hem çalışkan hem de tembel olamaması çelişmezlik ilkesiyle ilgilidir. III. seçenekte belirtilen, Ahmet'in ya evde olması ya da olmaması üçüncü bir seçeneği olanaksız kılmaktadır. Cevap: A

Örnek 14: Akıl ilkelerinden "çelişmezlik" ve "üçüncü hâlin imkânsızlığı" ilkelerini de "özdeşlik" ilkesi kapsamında gören anlayışa göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi özdeşlikle ilişkilendirilebilir?

● "Ya bu deveyi güdersin, ya bu diyardan gidersin." ● "Ya istiklâl ya ölüm!" ● "Sayı ya tektir ya da çifttir." yargıları üçüncü hâlin olanaksızlığına örnektir.

A) p ⇒ q v B) A ~A C) Eşkenar üçgenler birbirine benzerdir. D) A = B v C ifadesi doğrudur. E) Geçerli bir önerme her koşulda doğru değeri alır. Özdeşlik ilkesine göre A, A'dır. Bu nedenle A'nın, A olmayabileceğini belirten (A v ~A) önermesi yanlıştır. Cevap: B

6


MANTIĞA GİRİŞ

4. Yeter - Sebep İlkesi

Örnek 16:

hh "Hiçbir yargı yeterli bir sebep olmadan doğru kabul edilemez." biçiminde ifade edilen yeter - sebep ilkesinin bir düşünce ilkesinden çok, bir varlık ilkesi olduğu söylenebilir. hh Doğada her olayın bir sebebi buna bağlı olarak da bir sonucu vardır.

I.

Masa, masadır.

II. Ya istiklal ya ölüm. III. Tuncay hem çalışkan hem de tembel değildir. IV. Bazı insanlar gözlüklüdür. Yukarıda belirtilen numaralandırılmış cümlelerde aşağıdakilerden hangisi için örnek verilmemiştir? A) Çelişmezlik ilkesi B) Üçüncü hâlin imkânsızlığı C) Özdeşlik ilkesi

Örnek 15: Her önermenin doğruluğunun nedeni diğer bir önermedir. Örneğin "Havaya atılan bir cismin yere düşmesi dünyadaki yerçekimi nedeniyledir."

D) Tikel önerme E) Tümel önerme I. önerme özdeşliğe, II. önerme üçüncü hâlin imkânsızlığına, III. önerme çelişmezlik ilkesine, IV. önerme tikel önermeye örnektir. Tümel önerme ise yoktur.

Bu parçada sözü edilen akıl ilkesi aşağıdakilerden hangisidir?

Cevap: E

A) Özdeşlik

hhD. AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ

B) Çelişmezlik C) Amaçlılık D) Yeter sebep E) Üçüncü hâlin olanaksızlığı

AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ

Her olayın bir nedeninin olması yeter sebep ilkesiyle ilgilidir. Cevap: D

Tümdengelim

hh Mantık açısından bakıldığında bu ilke; "Bir önermenin doğruluğu veya yanlışlığı sebepsiz iddia edilmemelidir." şeklinde açıklanabilir. hh "Düzenli antrenman yaparsan sporda başarılı olursun." önermesinde başarılı olmanın gerekli ve yeterli koşulları verilmiştir.

Tümevarım

Tam tümevarım

Analoji

Eksik tümevarım

1. Tümdengelim hh Genelden özele, bütünden parçaya ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemidir. hh Zihnin bir kavramın bütün üyeleriyle ilgili genel bilgisinden hareketle o kavram grubuna ait tek bir eleman için geçerli kabul edilecek sonuca ulaşmasıdır.


7

MANTIĞA GİRİŞ hh Tümdengelim genel bir kavramdan tekil bir kavrama doğru yapılır. Yani öncül önermelerden hareketle zorunlu olarak bir sonuca varma işlemidir.

Örnek 18: I.

Ali ya klasik müzik ya da pop müzik seviyor.

● Bütün canlılar beslenir.

Ali pop müzik sevmiyor.

● Hayvan canlıdır.

Öyleyse Ali klasik müzik seviyor.

● O hâlde hayvan beslenir.

II. Mehmet Belçika'ya veya İsviçre'ye gittiyse güzel çikolata getirmiştir.

Mehmet güzel çikolata getirmiştir.

Öyleyse Mehmet İsviçre'ye gitmiştir.

III. Ahmet ancak ve ancak matematikte başarılı olursa mantıkta başarılı olur.

Örnek 17: Bütün canlılar beslenir. Hayvan bir canlıdır.

Ahmet matematikte başarılı değildir.

O hâlde Ahmet mantıkta başarılı değildir.

Yukarıdaki tümdengelimlerin hangileri geçerlidir?

O hâlde hayvan beslenir.

A) Yalnız I

Buradaki örnekte olduğu gibi tümdengelim türü akıl yürütmenin kesin sonuç vermesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Öncül ve sonuçtan oluşması

D) I ve II

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) I ve III

II. seçenekte Mehmet'in Belçika ya da İsviçre'ye gidip güzel çikolata getireceği belirtilmiştir. Fakat sonuçta İsviçre'ye gittiği belirtilmiştir. Bu öncüllerden bu sonuç çıkmaz. Cevap: E

B) Bütün için doğru olanın parçası C) Denetlenebilir nitelikte olması D) Parçadan bütüne varılması E) Özelden özele gidilmesi Tümdengelimde bütünden parçaya doğru gidilir. Bu anlamda bütün için doğru olan parçası için de doğrudur. Cevap: B

2. Tümevarım hh Özelden genele, parçadan bütüne ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemidir. hh Tümevarım, zihnin bir kavrama dair birkaç örnek olaydan hareketle benzer bütün kavramlar için geçerli kabul edilebilecek genel bir sonuca ulaşmasıdır. Özel bir kavramdan benzer bütün kavramlara oluşturduğu genel bir kavrama doğru yapılır.

● Tüm demokratik ülkeler kalkınmıştır. ● Japonya demokratik bir ülkedir. ● O hâlde Japonya kalkınmıştır.

8


hh Tümevarımda zorunlu bir sonuç çıkarma işlemi yoktur. Yapılan deney ve gözlemlere dayalı olarak bir sonuca varılır. Ancak bu sonuç deney ve gözlemi aşan bir genellemeden ibarettir.

MANTIĞA GİRİŞ hh Tam tümevarım, bir bütünü oluşturan bireylerin hepsinin tek tek incelenmesi ile genel bir sonuca varılmasıdır.

Örnek 19: Ahmet hayvan yetiştiriciliğiyle uğraşmaktadır. Ahırda bulunan ineklerin bir gün hastalandıklarını görür. Daha sonra ineklerin bazılarından teker teker yedikleri yem örneklerini alır ve tüm ineklerin yediklerini kontrol etmeye gerek duymadan bütün ineklerin o gün yedikleri yemden dolayı hastalandığı sonucuna varır. Bu parçada Ahmet aşağıdaki akıl yürütmelerden hangisine başvurmuştur? A) Tümdengelim

B) Analoji

C) Tümevarım

D) Kıyas

hh Tam tümevarım yeni bir şey vermez; bu yüzden az kullanılan bir tümevarım çeşididir. ● Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi, Pazar günlerinin her biri yirmi dört saattir. ● Bunlar haftanın günleridir. ● O hâlde haftanın bütün günleri yirmi dört saattir.

E) Çıkarım

Parçadan bütüne doğru giden araştırma yöntemine tümevarım adı verilir. Ahmet, ineklerin tamamı yerine bir kısmından örnek alarak hepsi hakkında genel bir yargıya varmıştır. Cevap: C

hh Eksik tümevarım, bir bütünü meydana getiren parçaların veya bir sınıfı oluşturan bireylerin bütününü değil de, bir kısmına dayanılmasına rağmen, o bütün hakkında hüküm verilen tümevarımdır.

● Ali beslenir. ● Ayşe beslenir. ● Fatih beslenir. ● Nesrin beslenir. ● ...... ● O hâlde bütün insanlar beslenir.

Örnek 21: Aşağıdaki çıkarımlardan hangisi tümevarımsal bir çıkarımdır? A) Yerli filmlerin tümü güzeldir. Çünkü bu yıl gördüğüm yerli filmler güzeldi.

Örnek 20: Tümevarım türünde çıkarımların doğruluk değerlerini, aşağıdakilerden hangisi en iyi dile getirmektedir?

B) Çok çalışırsam başarırım. Çok çalıştığıma göre başaracağım.

A) Olasılıklı bir doğruluk değerine sahiptir.

C) Ne zaman mutlu olsam başarılı olurum. Mutluyum. Başarılı olacağım.

B) Ya doğru, ya da yanlış olma özelliğine sahiptir.

D) Bütün insanlar ölümlüdür. Demek ki ben de ölümlüyüm.

C) Doğrulukları kesindir.

E) Kim mantık bilirse, doğru düşünür. Mehmet doğru düşünemedi. Öyleyse mantık bilmiyor.

D) Doğrulukları değişmezdir. E) Doğrulukları belirsizdir. Tümevarımda yeni bir bilgi elde edildiğinden doğruluk değeri olasılıklıdır.

Öğretmen Sorusu

Cevap: A

Tümevarımda zihin parçadan bütüne doğru gider. Kişi bu sene izlediği tüm yerli filmlerden yola çıkarak tüm yerli filmlerin güzel olduğu sonucuna ulaşmıştır. Cevap: A

Eksik tümevarım ve analojinin ortak özelliği nedir?

Sonuçların kesin olmaması LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

MANTIĞA GİRİŞ hh 16. yüzyılda yaşayan Bacon'ın eksik tümevarım yönteminde bütünün bazı parçalarından hareketle elde edilen verilerden bütünün tamamını kuşatıcı bir sonuca varılır. hh Deneysel bilimler eksik tümevarım yöntemini kullanır.

3. Analoji hh Özelden özele, parçadan parçaya ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemidir. hh Analoji, zihnin iki benzer kavram arasındaki benzerliğe dayanarak, birisi için verdiği hükmü genelleme yaparak diğeri için de vermesidir.

● Su, bulunduğu kabın şeklini alır. ● Süt, bulunduğu kabın şeklini alır. ● Kolonya, bulunduğu kabın şeklini alır. ● O hâlde bütün sıvılar, bulunduğu kabın şeklini alır.

Örnek 23: Türkiye'de İtalya'da yarımadadır. İtalya'da balıkçılık yapılır.

Örnek 22:

O hâlde Türkiye'de de balıkçılık yapılır.

Türkiye'de üniversite öğrencilerinin fen bilimleri hakkındaki tavırlarını ölçmek isteyen bir araştırmacı, "Türkiye'de 20142015 öğretim yılında üniversite öğrencisi" olanların tümünü araştırmak istediğinde, büyük emek, para ve zaman kaybı olduğunu görmekte ve bu nedenle örnekleme metodunun uygulanmasını tercih etmektedir. Yukarıdaki araştırmacının örneklem metodunu kullanması aşağıdakilerden hangi akıl yürütme yöntemiyle ilişkilendirilebilir? A) Tam tümevarım

Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Analoji B) Şartlı kıyas C) Zincirleme kıyas D) İkilem E) Karma kıyas Zihnin tekilden tekile gittiği akıl yürütme yöntemi analojidir. Burada Türkiye ve İtalya arasındaki benzerliğe dayanılarak akıl yürütülmüştür. Cevap: A

B) Eksik tümevarım C) Analoji D) Tümdengelim E) Çelişmezlik ilkesi

● Tropik iklime sahip Brezilya'da palmiye ağaçları yetişir.

Bu araştırmada araştırma evrenindeki tüm öğrenciler değil, evrendeki örneklem grubu araştırılmıştır. Bu durum eksik tümevarım yöntemidir. Cevap: B

10


● Hindistan da tropik iklime sahiptir. ● O hâlde Hindistan'da palmiye ağaçları yetişir.

MANTIĞA GİRİŞ

Örnek 24: Aşağıdaki akıl yürütmelerden hangisinde analoji kullanılmıştır? A) Bütün çift sayılar ikiye tam bölünür. 2500 çift sayıdır. O hâlde 2500 ikiye tam bölünür. B) Ayşe ve Ceren dans etmekten hoşlanan iki iyi arkadaştır. Ayşe pop müzikten hoşlandığına göre Ceren de pop müzikten hoşlanır. C) Gördüğüm bütün kargalar, serçeler ve güvercinler uçuyordu. Demek ki bütün kuşlar uçabilir. D) Her zaman hava karar bulutlarla kaplandığında yağmur yağıyor. Bugün de hava kara bulutlarla kaplandı. O hâlde yağmur yağacak. E) Didem düzenli ders çalışarak başarılı oldu. Deniz de düzenli ders çalışarak başarılı oldu. O hâlde düzenli ders çalışan herkes başarılı olur.

hh Mantık kuralları çerçevesinde gelişen eleştirel düşünme kişinin kendi kendini yönlendirdiği, disipline ettiği, izlemeye aldığı ve doğruladığı bir düşünme yöntemidir. hh Tartışma, bir düşünceyi, bir konuyu, kişiyi veya grubu çözümlemek için yapılan zihinsel eylemlere verilen çeşitli karşılıklardır. hh Tartışma mantığı aynı konuda iki farklı görüşün savunulduğu durumlarda uygulanır. hh Tartışma sırasında kişiler görüşlerini açık ve net bir şekilde kanıtları ile birlikte ortaya koyarlar. Karşı taraf niçin bu görüşe katılmadığını, savunulan görüşün ve kanıtların niçin doğru, tutarlı ve geçerli olmadığını mantıksal olarak ortaya koyar. hh Mantığın eleştirel düşünme ve akılcı tartışma alanına uygulanması tartışma mantığını ortaya çıkarmıştır. Tartışma mantığında sorular ve sorulara verilen bilgi cevapları önemlidir.

Analojide özelden özele bir akıl yürütme kullanılır. Ayşe ve Ceren'in dans etmekten hoşlanmasından yola çıkarak, ikisinin de pop müzikten hoşlandığı sonucuna ulaşılmıştır. Cevap: B

2. Mantık ve Teknoloji İlişkisi hh Analojide özelden özele bir akıl yürütme yapıldığından, sonuç kesin değil olasılıklıdır.

hhE. MANTIĞIN UYGULAMA ALANLARI

hh Düşünmede geçerlilik ve tutarlılık, düşüncelerimizin doğruluğunu nasıl denetliyor ise teknoloji alanında da aynı ilkenin uygulanması gereklidir. hh Mantık, günümüzde insanların kullandığı "akıllı" olarak adlandırdığı makinelerin programlarının yazılmasında kullanılmaktadır.

1. Mantık ve Pratik Yaşam hh Mantığın pratik yaşamdaki işlevi özellikle eleştirel düşünme ve akılcı tartışma biçiminde ortaya çıkar. Bilgi edinme süreci, doğruya erişme ve yanlıştan kaçınmaya dayanır.

hh Eleştirel düşünme, kişinin düşünce sistemindeki yapıları sonuca uygun şekilde yöneterek ve bu yapılara standartlar getirerek düşünme yönteminin kalitesini artırdığı bir süreçtir.

hh Programlanabilen bulaşık makineleri, metroların işleyişinin kontrol edilmesi, uçaktaki otomatik pilot uygulaması, kamera, klima, asansör, trafik lambalarının programlanması, internet arama motorları gibi birçok karmaşık makineler mantığın teknolojiye uygulanması ile ortaya çıkmıştır.


11

MANTIĞA GİRİŞ hh Son dönemde bulanık mantık uygulamaları da teknolojide kullanılmaya başlanmıştır. Bulanık mantık, insan davranışlarına benzer bir şekilde mantıksal uygulamalarla, bilgisayarlara yardım eden bir bilgisayar mantık devrimidir. hh Bulanık mantık uygulamaları sayesinde günümüzde birçok fabrika, robotlarla işlemektedir. Ayrıca bulanık mantık uygulamaları "yapay zekâ" denilen programları da günümüzde uygulamaya koymuştur. Akıllı telefonlar da bu uygulamalar sayesinde yapılmıştır.

Örnek 25: "Bütün, kendisini meydana getiren parçaların her birinden büyük ve parçalarının toplamına eşittir." ifadesi aşağıdakilerden hangisi ile nitelenebilir? A) Teorem B) Aksiyom C) Postüla D) Analiz E) Tanım Doğruluğu apaçık olan önermelere aksiyom adı verilir. Cevap: B

3. Mantık ve Matematik hh Sayılar, şekiller ve bunlar arasındaki ilişkileri inceleyen bilim dalına matematik adı verilir. Matematik, mantığın uygulamalarını ve özellikle sembolik yöntemlerini kullanır. hh Mantık ve matematik tümdengelimi kullanır. Her iki bilim de kesin ve doğru çıkarımları kendilerine özgü sembolik dille öne sürerler ve bunları kanıtlamak için ispat yöntemleri geliştirirler. hh Mantık ve matematik günlük dilin çok anlamlılığından kurtulmak ve kesin sonuçlara ulaşmak için sembolik dil kullanır.

Tanım - Teorem - Aksiyom

hh Bir şeyin ne olduğunu ortaya koymaya "tanım" denir. Bir terimin ana nitelik ve karakterlerini belirlemek o terimi tanımlamaktır. Bir şeyin sınırlarını belirleyen tanım, aynı zamanda "Bu nedir?" sorusuna verilen cevaptır.

4. Mantık ve Felsefe hh Düşünmeye dayalı olan felsefe, doğru düşünce sanatı olan mantıkla ilişkilidir. Bütün felsefeciler düşünme, eleştirme, akıl süzgecinden geçirme, karşılaştırma ve temellendirme gibi yöntemleri kullanırlar. Bu yöntemler aynı zamanda aklın ilkeleridir. hh Felsefe mantığın sağladığı yöntemleri kullanarak yeni bilgiler elde eder. Felsefe bir tür mantığın uygulama alanıdır. Mantık ise felsefe yapmanın bir aracıdır. hh Mantığın temel konusunu oluşturan özdeşlik, çelişmezlik, üçüncü hâlin olanaksızlığı, yeter - sebep felsefenin de genelgeçer prensibidir. Çünkü felsefede düşüncenin kendi içinde

hh Ele alınan bir konuyu tasvir etmek ve açıklamak amacıyla öne sürülen önermelerden oluşmuş bütüne teori (kuram) adı verilir. Bir teori; tanımlar, aksiyomlar ve teoremlerden oluşur. hh Doğruluğu açıkça belli olan önermelere aksiyom denir. Aksiyomlardan türetilmiş önermelere teorem adı verilir.

12


tutarlılığı çok önemlidir.

MANTIĞA GİRİŞ

Konu Testi - 1

1. Mantık bilimi ile ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi doğru değildir?

4. I. Bir eylem iyi veya kötüdür.

II. Beden sağlığı için spor yapmak gerekir.

A) Bilginin içeriğiyle değil, biçimiyle ilgilenir.

III. Bir insan aynı anda hem hasta hem de sağlıklı olamaz.

B) Doğru düşünmenin yollarını gösterir.

IV. Ya evin içindesindir ya da dışındasındır.

C) Yöntemleri diğer bilimler tarafından kullanılır.

D) Akla dayalıdır.

Bu önermelerden hangileri üçüncü hâlin imkânsızlığına örnek oluşturur?

E) Olguların dış dünyaya uygunluğunu denetler.

A) I ve III B) II ve III C) I ve IV D) II ve IV E) III ve IV

2. Aşağıdakilerden hangisi analojik akıl yürütmenin özelliklerinden biri değildir?

A) Akıl özelden özele çıkarımda bulunur.

5. İş yerine giderken üç trafik lambası olan kavşak, üç de

trafik lambası olmayan kavşaktan geçiyorum. Yolda gördüğüm trafik kazaları hep trafik lambası olmayan kavşaklarda idi. Buradan "Trafik kazaları trafik lambası olmayan kavşaklarda gerçekleşiyor." yargısına ulaştım.

B) Benzeştirmeye dayalıdır. C) Bir akıl yürütme türüdür. D) Ulaşılan sonuç olasılıklıdır. E) Genel yargılardan özel yargıların çıkarılmasıdır.

Bu kişinin kullandığı akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Aksiyom B) Tümevarım C) Analoji D) Tümdengelim E) Postûla

3. I. ~ (A∧~A)

II. (A → A)

III. (A∨~A)

Burada verilen semboller aşağıdaki akıl ilkelerinden hangileriyle ilgilidir? I. A) Çelişmezlik

II. Özdeşlik

III. Üçüncü halin olanaksızlığı

B) Üçüncü halin Çelişmezlik

Özdeşlik

olanaksızlığı C) Özdeşlik

Çelişmezlik

Üçüncü halin olanaksızlığı

D) Üçüncü halin Özdeşlik

Çelişmezlik

olanaksızlığı E) Çelişmezlik

Üçüncü halin Özdeşlik olanaksızlığı

6. Aşağıdaki akıl yürütme türlerinden hangisi tümdengelime bir örnektir?

A) Filozoflar zeki insanlardır. Platon'un zeki olması buna örnektir. B) Süt ve su akıcı olduğu gibi tüm sıvılar da akıcıdır. C) İstanbul turistik bir şehir olduğundan otel fiyatları pahalı olduğundan, Antalya'nın da otel fiyatları pahalıdır. D) Sebzeler insan sağlığına faydalıdır. Çünkü araştırmalar bunu göstermektedir. E) Çevremdeki kadınlar giyimlerine özen gösterirler. O hâlde tüm kadınlar giyimlerine özen gösterirler. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

MANTIĞA GİRİŞ

Konu Testi - 1

7. • "Bütün filozoflar zekidir. Platon bir filozoftur. O hâlde

Platon zekidir." çıkarımı, mantık ve bilgi doğrusunu ifade eder.

•

"Bütün kediler beslenir. Çocuklar da beslenir. O hâlde çocuklar kedidir." çıkarımı mantık doğrusuna uygun, bilgi doğrusuna uygun değildir.

10. Bütün tatlı yiyecekler kilo aldırır.

Baklava tatlı bir yiyecektir.

O hâlde baklava kilo aldırır.

Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Geçerli bir tümevarım

Buna göre bilgi doğrusunda aranan özellik aşağıdakilerden hangisidir?

B) Geçerli bir tümdengelim C) Geçerli bir benzeşim

A) Yargının gerçekle uyuşması

D) Geçersiz bir benzeşim

B) Anlam belirsizliğinin olmaması

E) Geçersiz bir tümdengelim

C) Kavramların doğru yerde kullanılması D) Çelişik yargıların olması E) Özne ve yüklemin genel olması

11. İnsan canlıdır ve solunum yapar. 8. Sıcak bir yaz gününde karpuz yiyordum. Fakat karpuz yer-

ken dilimde kavun tadının da olduğunu zannetim. Sonra "Bir karpuz aynı anda hem karpuz hem de karpuz olmayan bir şey olamaz." diye düşündüm. Bu kişinin düşüncesi aşağıdaki akıl ilkelerinden hangisine uygundur?

Hayvan canlıdır ve solunum yapar.

Bitki canlıdır ve solunum yapar.

O hâlde bütün canlılar solunum yapar.

Burada verilen akıl yürütme şekli aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Tümdengelim

A) Üçüncü hâlin olanaksızlığı

B) İkilem

B) Amaçlılık

C) Tümevarım

C) Yeter sebep

D) Entimem

D) Özdeşlik

E) Analoji

E) Çelişmezlik

9. "Demir serttir." yargısı, "Demir sert değildir." yargısıyla çelişir.

Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi çelişmezlik ilkesini ifade eder? A) Her şeyin varoluşunun yeterli bir nedeni vardır.

Türkiye'de Karadeniz bölgesinde balıkçılık yapılır.

O hâlde Gürcistan'da da balıkçılık yapılması beklenir.

Bu akıl yürütme biçimi analoji olarak nitelendirilmektedir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi analojinin temel özelliğidir?

B) Bir şey hem kendisi hem de kendisinden başka bir şey olamaz.

A) Genel yargılardan özel yargıların çıkarılması

C) Bir şey ne ise odur.

B) İki öncül ve bir sonuçtan oluşması

D) Bir şey ya kendisidir ya da kendisinden başka bir şeydir.

C) Özelden genele doğru gidilmesi D) Benzerliğe dayanarak özelden özele akıl yürütülmesi

E) Her şey sürekli olarak değişir.

3. D

4. C

5. B

6. A

7. A

8. E

9. B

10. B

11. C

12. D


2. E

14

E) Evrensel doğrulara ulaşılması 1. E

12. Türkiye ve Gürcistan Karadeniz bölgesindedir.

Cevaplar

MANTIĞA GİRİŞ

Konu Testi - 2

1. Mantık doğru düşünmenin bilimidir. Doğru düşünme denilince akıl ilkeleri akla gelmelidir. Çünkü akıl ilkeleri, düşünce basamakları arasındaki tutarlılığı gerektirir.

Buna göre doğru düşünmenin ölçütü aşağıdakilerden hangisidir?

4. "A, A'dır." biçiminde yapılan totolojik tanım, özdeşlik belirle-

mesinden başka bir şey değildir. Mantık açısında mükemmel olmasına rağmen yeni bir bilgi vermez. Bu tanımda bir uzlaşım, yani genel kabul söz konusudur.

A) Bilgiden kuşku duymak

Aşağıdakilerden hangisi bu parçadaki tanımı örneklendirir?

B) Mantık ilkelerine uygun olmak

A) Su akıcı bir sıvıdır.

C) Topluma fayda sağlamak

B) İnsan beslenen bir canlıdır.

D) Belli bir yöntemle sonuca ulaşmak

C) İnsan insandır.

E) Dış dünyadaki olgulara dayanmak

D) Yılan yırtıcı bir hayvandır. E) Hiçbir zengin fakir değildir.

2. "Altın az bulunduğundan değerli bir madendir. Elmas da az

5. Bir nesne ya da olgu aynı zaman ve mekan içerisinde hem

kendisi hem de kendisinden başka bir şey olamaz. Bunun olması çelişmezlik ilkesine aykırı bir durum oluşturur.

bulunur. O hâlde elmas da değerli bir madendir."

çıkarımı aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Analoji

Bu durumu aşağıdakilerden hangisi gösterir? A) A∨A

B) Tümevarım

B) ~A∧~A

C) Kesin kıyas

C) ~A∨~A

D) Tümdengelim

D) ~(A∧~A)

E) Sonuç

E) ~(A∨~A)

3. I. Bir şey ne ise odur, başka bir şey değildir.

II. Bir şey hem kendisi hem kendisinden başka bir şey

Burada verilenler akıl ilkelerinden hangisine örnektir?

olamaz. I.

I.

A) Üçüncü halin olanaksızlığı

Çelişmezlik

B) Özdeşlik


C) Üçüncü halin olanaksızlığı Yeter sebep

6. Tüm denize kıyısı olan ülkelerde balıkçılık yapılır.

Norveç'in denize kıyısı vardır.

O hâlde Norveç'te balıkçılık yapılır.

Mantık, bu akıl yürütmelerdeki doğru düşünmeyle ilgilenir. Buradaki doğruluk mantık doğruluğudur.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi mantık doğrusunun gerçekleşmesinin koşuludur? A) Bilginin çoğunluk tarafından onaylanması

D) Çelişmezlik

Özdeşlik

B) Çok sayıda öncülden yararlanılması

E) Özdeşlik

Çelişmezlik

C) Olguların içeriğinin doğrulanması D) Yararlı bilgilere ulaşılması E) Akıl yürütmedeki öncüllerin sonucu zorunlu kılınması


15

MANTIĞA GİRİŞ

Konu Testi - 2

7. Bir akıl yürütmede her bir terime verilen anlam ne ise, o

terim hep aynı anlamı taşımalıdır. Diğer bir deyişle "Bir şey ne ise odur, başka bir şey değildir." Mantıkta bu durum (A → A) biçiminde sembolize edilir.

Bu parçada doğru düşünmede gerekli olan hangi akıl ilkesi açıklanmaktadır?

10. I. Benzerliklere dayanarak özelden özele ulaşma işlemidir.

II. Özelden yola çıkılarak genel yargılara ulaşılmasıdır.

III. Bir akıl yürütme türüdür.

Yukarıda verilenlerden hangileri tümevarım ile ilgilidir? A) Yalnız I

A) Çelişmezlik

B) Yalnız II

B) Amaçlılık

C) Yalnız III

C) Üçüncü halin olanaksızlığı

D) I ve II

D) Özdeşlik

E) II ve III

E) Yeter sebep

11. I. Bir nesne ya canlıdır ya da canlı değildir. 8. Mantık için önemli olan, doğru diye bilinen bir ya da birden

fazla yargının, insanı ne gibi bir başka yargının doğruluğunu kabul etmeye götürdüğünün soruşturulmasıdır.

II. Bitki hem bitki hem bitki olmayan değildir.

III. Altın altındır.

Bu verilenler aşağıdaki akıl ilkelerinden hangisine örnektir?

Buna göre mantık aşağıdakilerden hangisine önem vermektedir?

I.

A) Önermelerin ve çıkarımların denetlenmesine B) Aklın etkili olarak kullanılmasına

II.

III.

A) Yeter sebep

Çelişmezlik

Özdeşlik

B) Çelişmezlik

Özdeşlik


C) Olanın incelenmesine D) Öngörüde bulunulmasına E) Yaratıcı düşünmeye

C) Üçüncü halin Çelişmezlik olanaksızlığı

Özdeşlik

D) Özdeşlik


Çelişmezlik

E) Üçüncü halin Çelişmezlik olanaksızlığı

9. Aşağıdaki yargılardan hangisi aklın ilkelerine ters dü-

12. Mantığın konusu doğru düşünme ve akıl yürütme ilkeleri-

dir. Düşünceler sözle ifade edildiğinde bir anlam kazanır. Mantık bu düşünme etkinliğinin dildeki yansımaları olan ve kanıtlama konusu olabilen yargı cümlelerini konu edinir.

şer?

A) Bir şey kendisinden başka bir şey olamaz. B) İki karşıt önerme arasında bir ara önerme olamaz. C) Her şeyin bir nedeni vardır.

Yeter sebep

D) Bir şey ne ise odur.

Buna göre bir düşüncenin mantığın konusu olabilmesinin temel koşulu aşağıdakilerden hangisidir? A) Düşüncenin kendi içinde çelişki barındırmaması

E) Bir şey aynı anda hem kendisi hem başkası olabilir.

B) Dil aracılığı ile yargı olarak ifade edilmesi C) Bilimsel yöntemlerle elde edilmesi D) Faydalı bilgilere ulaşılması E) Düşüncenin dış dünyadaki olgulara uygun düşmesi 2. A

3. E

4. C

5. D

6. E

7. D

8. A

9. E

10. E

11. C

12. B


1. B

16

Cevaplar

LYS // MANTIK

FÖY NO

16

KLASİK MANTIK - I Kavram ve Önerme

hhA. ARİSTOTELES VE MANTIK hh Mantık biliminin kurucusu Aristoteles'tir. Aristoteles, kendinden önceki dönemlerde yapılmış mantık çalışmalarını sistemleştirmiş ve mantığı bir bilim haline getirmiştir. hh Aristoteles mantık çalışmalarını "Organon" adlı eserinde toplamıştır. O, mantık ile ilgili kitaplarında kavramlar, hükümler, akıl yürütmeler, ispat ve çürütme şekilleri üzerinde durmuş, kıyası esas almıştır. hh Aristoteles, mantık anlayışı ile İslam dünyasında ve Avrupa'da yüzyıllar boyunca otorite olarak kabul edilmiştir. hh İslam dünyasında mantık çalışmaları Aristoteles'in eserlerinin Arapça'ya çevrilmesi ile başlamıştır. Farabi, İbn-i Sinâ, Fahrettin Râzi ve Seyyit Şerif ünlü İslam mantıkçıları arasında sayılabilir.

hh Doğada kavram olarak dağ yoktur. Doğada bulunanlar, dağ kavramının tek tek somut biçimleridir. Zihindeki dağ kavramına da çok sayıdaki tek tek somut dağlardan soyutlama yapılarak ulaşılmıştır. hh Birbirine benzeyen varlıkları ortak özellikleri ile düşünmek ise genellemedir. hh Zihinde tasarlanan nesnelerin (kavramların) dil ile ifade edilmesi terimdir. Terimler birer sözcük olmasına rağmen her sözcük terim değildir. hh Defter, ağaç, insan, bitki birer terimdir. Fakat tek başına bir anlam taşımayan bu, şu, ki, ise, ve, veya vb. ifadeler terim değildir.

hhC. NELİK, GERÇEKLİK, KİMLİK hh Rönesans'a kadar Aristoteles mantığı Avrupa'da egemenliğini devam ettirmiştir. Rönesans'tan sonra, doğa bilimlerinde görülen gelişmeler Aristoteles mantığının yöntem olarak yetersizliğini ortaya çıkarmıştır. hh 19. yüzyılın ikinci yarısında De Morgan sembolik mantık alanında çalışma yapmış ve mantığı matematiğe dayandıran bir sistem kurmuştur.

hhB. KAVRAM VE TERİM hh Nesnelerin zihindeki tasarımına kavram denir. Kavram soyutlama ve genelleme yapılarak elde edilir.

hh Bir kavramın zihinde ne olduğunu veya ne anlama geldiğini gösteren tasarıma nelik denir. Her kavram zorunlu olarak bir neliğe sahiptir. Çünkü her kavram, düşünülen bir şey olarak zihinde vardır. hh Bir kavramın zihnin dışında (nesnel dünyada) somut bir karşılığı varsa buna o kavramın gerçekliği denir. Gerçekliği olan kavramların belirli bir varlıkla gösterilmesine ise kavramın kimliği denir. hh Bitki kavramını zihinde tasarlanması o kavramın neliği olur. Bu kavramın gerçek dünyada bir varlığının olması ve onu görmemiz o kavramın gerçekliğini gösterir. Gerçekliği olan bu kavramın çiçek, ağaç, gül, marul vs. olması o kavramın kimliği olur. hh Kaf Dağı, Süperman, Peri gibi kavramların neliği vardır fakat gerçekliği ve kimliği yoktur.


1

KLASİK MANTIK - I hh Her kavramın neliği vardır. Ancak gerçekliği ve kimliği olmayabilir.

hhE. KAVRAM ÇEŞİTLERİ

hh Her gerçekliği ve kimliği olan kavramın neliği vardır.

KAVRAM ÇEŞİTLERİ

hh Kimliği olan her kavramın gerçekliği ve neliği vardır. hh Zümrüdü Anka Kuşu'nun sadece neliği vardır. Dış dünyadaki kuşun neliği ve gerçekliği vardır. Serçenin neliği, gerçekliği ve kimliği vardır.

Neliğe Göre Kavramlar

Anlamlarına Göre Kavramlar

1. Genel kavram

1. Tümel kavram

2. Tekil kavram

2. Tikel kavram 3. Somut kavram

hhD. İÇLEM - KAPLAM hh Kaplam, bir kavramın içine aldığı varlıkların tümüdür. Her kavram içine aldığı nesneleri kapsadığı gibi onların ortak özelliklerini de ifade eder. Bir kavramın içine aldığı, kapsadığı elemanlara o kavramın kaplamı denir. hh "Hayvan" kavramı tilki, kuş, timsah, tavuk, kedi vb. elemanları kapsar. Bunların hepsi hayvan kavramının kaplamı içerisinde yer alır.

4. Soyut kavram 5. Kolektif kavram 6. Distribütif kavram 7. Olumlu kavram 8. Olumsuz kavram

1. Genel Kavram - Tekil Kavram hh Genel kavram, bir sınıfın tümünü gösteren kavramdır. Tekil kavram ise bir sınıfın bir ferdini gösteren kavramdır. hh Bitki, başkent, devlet, bilim insanı genel kavramlara; çiçek, Ankara, Türkiye devleti, Newton tekil kavramlara örnektir.

hh Herhangi bir kavramın içine aldığı, kapsadığı elemanların ortak özelliklerine ise o kavramın içlemi denir. hh Hayvan kavramının sürüngen, uçucu olma, beslenme, canlı olma vb. özellikleri o kavramın içlemini oluşturur.

hh İçlem ile kaplam arasında ters orantı vardır. Bir kavramın içlemi arttıkça kaplamı azalır. Kaplamı arttıkça içlemi azalır. hh Varlık - canlı - hayvan - sürüngen - timsah kavramlarından varlık kavramının kaplamı fazla içlemi az, timsah kavramının da içlemi fazla kaplamı azdır.

2


2. Tümel Kavram - Tikel Kavram hh Bir grubun bütün bireylerini kapsayan kavramlara tümel kavram denir. Tümel kavramlar ele aldığı sınıfın bütününden bahseden "bütün, tüm, her, hiçbiri, hepsi" gibi niceleyicilerle oluşturulan kavramlardır. Bütün metaller, hiçbir insan, her sıvı vb. kavramlar tümel kavramlardır.

hh Kavram, bir grubun bir bölümünü ifade ediyorsa bu kavramlara tikel kavramlar denir. Tikel kavramlar ele aldığı sınıfın bir kısmından bahseden, "bazı, kimi, birkaçı, bir bölümü" gibi niceliyicilerle oluşturulan kavramlardır. Bazı sürüngenler, kimi insanlar, gençlerin çoğu vb. kavramlar tikel kavramlardır.

KLASİK MANTIK - I

3. Somut Kavram - Soyut Kavram hh Kavram, tek bir nesneye işaret ediyor, zihnin dışındaki bir nesneyi anlatıyorsa buna somut kavram denir. Masa, insan, siyah, deniz vb. somut kavramlara örnektir.

hh Eğer kavram, bir nesnenin bir özelliğini belirtiyor ve varoluşu başka bir nesneye bağlı olarak ortaya çıkıyorsa buna soyut kavram denir. İnsanlık, adalet, dostluk, beyazlık vb. somut kavramlara örnektir.

Örnek 1: Kavramlar, kavram olma açısından bakıldıklarında soyutturlar ancak eğer bir kavram bir nesneye işaret ediyorsa bu tür kavramlara somut kavram deriz.

hh Bireyler grubunu ifade eden ve bireyde gerçekleşen kavramlara distribütif kavram denir. Distribütif kavramlar bir araya gelerek grubu oluştururlar ve grubun amacını ve işlevlerini gerçekleştirirler. Milletvekili, öğretmen, asker, öğrenci, futbolcu vb. kavramlar distribütif kavramdır.

5. Olumlu - Olumsuz Kavramlar hh Bir kavramın ifade ettiği nitelik eğer gösterdiği nesnede bulunuyorsa o kavram olumludur. Çalışkan, mutlu, güzel, sabırlı vb. kavramlar olumludur.

hh Bir kavramın ifade ettiği nitelik eğer gösterdiği nesnede bulunmuyorsa o kavram olumsuzdur. Bitki olmayan, sabırsız, mutsuz, çalışkan değil vb. kavramlar olumsuzdur.

Buna göre, aşağıda verilen kavram çiftlerinden hangisinde somut - soyut karşıtlığına örnek vardır?

Örnek 2:

A) Aklık - karalık B) İnsan - insanlık C) Üçgen - çokgen D) Ağaç - ağaçlık E) İyi - kötü İnsan kavramı somut, insanlık kavramı soyuttur. Cevap: B

Dün kütüphanesini kullanmak için şehrimizde bulunan üniversitenin yerleşkesine gittim. Fakat yerleşkede kütüphaneyi bulamadım. Yoldan geçen bir öğrenciye sordum, o da yolu tarif etmek yerine beni kütüphaneye kadar götürdü. Yaptığı bu iyilik için ona cebimde taşıdığım kalemi hediye ettim. Bu parçada altı çizili olan kavramların çeşitleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

4. Kolektif - Distribütif Kavramlar

A) Kütüphane tümel bir kavramdır.

hh Farklı özelliklere sahip bireylerin belli bir amacı gerçekleştirmek için bir araya gelerek oluşturdukları gruba kolektif kavram denir. Başka bir ifadeyle bir kavram, bireyler grubunu ifade edip grupta gerçekleşiyorsa kolektiftir. Üniversite, aile, ordu, meclis, takım, sendika vb. kavramlar kolektif kavramdır.

C) Öğrenci distribütif bir kavramdır.

B) Üniversite kolektif bir kavramdır. D) İyilik soyut bir kavramdır. E) Kalem somut bir kavramdır. Kütüphane tümel bir kavram değil, kullanılan cümlede tekil bir kavramdır. Cevap: A


3

KLASİK MANTIK - I

hhF. BEŞ TÜMEL

3. Ayrım

hh Aristoteles sınırsız sayıdaki birbirinden farklı varlıkları sınıflandırabileceğini düşünmüştür. Sınıflandırmada bazı kategoriler kullanmıştır. Bu sınıflandırmayı kategorilerden hareketle Porphyrios sistemli hâle getirmiştir. Bu sınıflandırma "Porphyrios Ağacı" adıyla bilinmektedir.

hh Cinsleri ve türleri birbirinden ayıran temel özelliklerdir. Cinsler ve türler kendi içlerinde farklı özellikler taşırlar. hh Bitkilerin fotosentez yapması, insanın konuşması, arının bal yapması bu kavramların ayrımıdır.

Porphyrios Ağacı

Cins

4. Özgülük

Varlık Cismi olmayan

hh Sadece bir türe aile olan özelliklerdir.

Cismi olan

Cansız

hh İnsanın düşünebilmesi, gülebilmesi insan türünün özgülüğüdür.

Canlı

Duygusuz(Bitki)

Duygulu(Hayvan) Akılsız

Akıllı(İnsan) Tür

hh Bu sınıflandırmadan hareketle beş tümel belirlenmiştir.

1. Cins hh Altında türlerin sıralandığı kavramdır. "Bu nedir?" sorusuna verilen cevaptır. İki genel kavramdan kaplı geniş olan kavram cinstir. hh "Cismi olan" kavramı cinstir. Canlı, duygulu, akıllı, cismi olan kavramının altında sıralanmıştır.

5. İlinti hh Birden çok türe ait olan özelliklerdir. Bu özelliğin olmaması o türün tür olma özelliğini ortadan kaldırmaz. hh Uyumak, beslenmek, hareket etmek birçok tür için ortak olan özelliktir.

hhG. KAVRAMLAR ARASI İLİŞKİLER 1. Eşitlik hh İki kavramdan her biri diğerinin bütün üyelerini kapsıyorsa bu iki kavram arasında eşitlik ilişkisi vardır.

hh Cinsin altında sıralanan şeylerdir. Ortak özelliği olan iki kavramdan içlemi fazla olan kavrama tür denir. hh İnsan kavramı canlıya göre, canlı kavramı cismi olan kavramına göre türdür.

hh Canlı - yaşayan, insan - düşünen kavramları arasında eşitlik ilişkisi vardır. ● Her canlı yaşayandır. ● Her yaşayan canlıdır.

Öğretmen Sorusu

2. Tür

Hayvanların solunum yapması beş tümelden hangisiyle açıklanabilir?

İlinti

4


KLASİK MANTIK - I hh Venn diyagramıyla bu ilişki şöyle gösterilebilir:

hh Venn diyagramıyla bu ilişki şöyle gösterilebilir: Hayvan

Canlı, Yaşayan

Sürüngen

2. Ayrıklık hh İki kavramdan her biri diğerinin hiçbir üyesini kapsamıyorsa bu iki kavram arasında ayrıklık ilişkisi vardır. hh Kadın - erkek, taş - ağaç, insan - bitki kavramları arasında ayrıklık ilişkisi vardır.

Örnek 3: Aşağıdaki şekil, kavramlar arası ilişkiler göz önüne alınarak çizilmiştir.

● Hiçbir taş ağaç değildir. Sanatçı

● Hiçbir ağaç taş değildir.

Ressam

Müzisyen

hh Venn diyagramıyla bu ilişki şöyle gösterilebilir: Taş

Ağaç

Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Sanatçı ve müzisyen kavramları arasında ayrıklık ilişkisi vardır.

3. Tam Girişimlik hh İki kavramdan sadece biri diğerinin tüm bireylerini kapsıyorsa bu iki kavram arasında tam girişimlik ilişkisi vardır. hh İnsan canlı, hayvan - sürüngen, fizikçi - bilim insanı kavramları arasında tam girişimlik ilişkisi vardır. ● Her sürüngen hayvandır. ● Bazı hayvanlar sürüngendir.

B) Sanatçı ve müzisyen kavramları arasında eksik girişimlik ilişkisi vardır. C) Sanatçı ve ressam kavramları arasında tam girişimlik ilişkisi vardır. D) Ressam ve müzisyen kavramları arasında eşitlik ilişkisi vardır. E) Müzisyen ve ressam kavramları arasında eksik girişimlik ilişkisi vardır. Sanatçı kavramı ressam kavramını kapsadığından bu iki kavram arasında tam girişimlik ilişkisi vardır. Cevap: C


5

KLASİK MANTIK - I

4. Eksik Girişimlik

hhH. TANIM

hh İki kavramdan her biri diğerinin bazı bireylerini kapsıyorsa bu iki kavram arasında eksik girişimlik ilişkisi vardır.

hh Bir şeyin ne olduğunun belirtilmesidir. "Bu nedir?" sorusuna verilen cevaptır. Bir kavramın içlemini ortaya koyan zihin işlemidir.

hh Erkek - avukat, balık - memeli, sarışın - kadın kavramları arasında eksik girişimlik bulunmaktadır. ● Bazı erkekler avukattır.

hh "İnsan nedir?" sorusuna verilen bütün cevaplar aslında insan teriminin içlemini belirtmek, insanı tanımlamaktadır.

● Bazı avukatlar erkektir.

1. Tanım Çeşitleri

hh Venn diyagramıyla bu ilişki şöyle gösterilebilir:

TANIM ÇEŞİTLERİ Erkek

Avukat Beş Tümele Göre Tanım Çeşitleri

Özle ilgili tanım Kavramın yerini açıkça belirtip diğerlerinden ayıran tanımdır.

Örnek 4: İki kavramdan her biri diğerinin bazı elemanlarını kapsıyorsa bu iki kavram arasında eksik girişimlik vardır.

Örnek: İnsan gülendir.

B) Deve - Kuş C) İnsan - Çalışkan D) Canlı - Beslenen E) Fatih - İnsan "Bazı insanlar çalışkandır, bazı çalışkanlar insandır." biçiminde ifade edildiğinden insan ve çalışkan kavramları arasında eksik girişimlik ilişkisi vardır. Cevap: C

6


Bir kavramın ilintilerini belirterek yapılan tanımdır. Örnek: İnsan beslenendir.

Tanımlanana Göre Tanım Çeşitleri

Buna göre aşağıdaki kavram çiftlerinden hangisi arasında eksik girişimlik vardır? A) Çiçek - Lâle

İlinti ile ilgili tanım

Ad tanımları

Nesne tanımları

Uzlaşım ürünü olan deneyle denetlenemeyen tanımlardır. Tanımlayana bağlıdır.

Deney ve gözlem yoluyla tanıdığımız nesnelerin neden meydana geldiğinin tanımıdır. Tanımlanana (nesneye) bağlıdır.

Örnek: Dörtgen nedir? Dik açılı şekildir.

Örnek: Sıvılar akıcıdır.

KLASİK MANTIK - I

Örnek 5:

Örnek 6: Masayı, "Kare biçiminde, dört ayağı olan, üzerine herhangi bir şey konulabilen ev eşyasıdır." biçiminde tanımlarsam tanım dar; "Üzerine herhangi bir şey konulabilen, yemek yeme ve yazı yazma gibi işlerde kullanılan nesnedir." biçiminde tanımlarsam tanım geniş olur.

Alet Müzik Aleti Nefesli Çalgı (Kamıştan yapılmış) Ney

(Metalden yapılmış) Trompet

Özle ilgili tam tanım, bir şeyin yakın cinsi ve yakın ayrımıyla yapılan tanımdır. Yukarıdaki şema ve açıklamaya göre, aşağıdakilerden hangisi özle ilgili tam tanıma örnektir? A) Trompet bir alettir.

Buna göre bir tanımın dar veya geniş olması aşağıdaki tanım kurallarından hangisiyle ilişkilendirilebilir? A) Tanım, tanımlanan bir özne ile tanımlayan bir yüklemden oluşan çelişkisiz bir önerme olmalıdır. B) Bir kavram kendisinden daha açık olmayan bir kavramla tanımlanmamalıdır. C) Tanımda kısır döngü olmamalıdır.

B) Ney müzik aletidir. D) Trompet metalden yapılmış bir alettir.

D) Kavramın kaplamına giren tüm bireyler tanımın içinde yer almalı, kaplama ait olmayan bireyler ise tanımın dışında olmalıdır.

E) Ney kamıştan yapılmış nefesli bir çalgıdır.

E) Duyusal yaşantıların tanımı yapılmamalıdır.

C) Nefesli çalgılar birer alettir.

"Ney kamıştan yapılmış nefesli bir çalgıdır." tanımı "ney"in yakın cinsi ve yakın ayrımıyla yapılmıştır. Cevap: E

Tanımda kavramın kaplamına giren tüm bireyler tanımın içinde yer almalı, kaplama ait olmayan bireyler tanımın dışında olmalıdır. Cevap: D

2. Tanımın Koşulları

hh Tanımda kısır döngü olmamalıdır. Yeni bir şeyin bilinmesi kendisine bağlı başka bir şeyle tanımlanmamalıdır.

hh Tanım tam olmalıdır. Tanımlanan kavramın bütün bireylerini kapsayıp ona ait olmayanları dışarıda bırakmalıdır. "İnsan düşünen varlıktır." tam tanımdır.

hh Tanımda anlatılmak istenen ne çok uzun ne de çok kısa olmalıdır. hh Tanımlanan bir özne ile tanımlayan bir yüklemden oluşmalıdır. Bu ikisi arasında çelişik ifadeler bulunmamalıdır. hh Duyusal veriler ve duygusal yaşantıların tanımı yapılamaz. Renk, koku, tat, nefret, sevgi, öfke vb. kavramların tanımı yapılamaz.

hh Tanım açık olmalıdır. Bir kavramın tanımı kendisinden daha açık olmayan bir kavram ile tanımlanmamalıdır. "İnsan estetik davranan bir sanatçıdır." tanımı açıklamaya muhtaç başka kavramlar içerdiğinden açık bir tanım değildir. hh Üstün cinslerin (üstünde başka bir cins olmayan) tanımı yapılamaz. Yokluk, Tanrı, varlık, zaman, birlik, çokluk vb. kavramlar tanımlanamaz.


7

KLASİK MANTIK - I

hhI. ÖNERME

Örnek 7:

hh Önerme, en az iki terimden oluşan, içinde en az bir yargı ve bir doğruluk değeri taşıyan cümlelerdir. Bir önermenin doğruluk değeri taşıması, anlamının doğru olması değil bir yargı bildirmesi ile ilgilidir.

Varlık Maddi olmayan

Maddi olmayan Cansız

Canlı

Duygusuz

hh Her önerme, özne, yüklem ve bağdan oluşur. ● "Ahmet çalışkandır." önermesinde;

Duygulu

Akılsız Platon

● Ahmet → Özne (yüklenilen)

Akıllı Aristo

● Çalışkandır → Yüklem (yüklenen) Kant

● dır → Bağ

Verilen Porphyrios ağacı göz önüne alındığında aşağıdaki kavramlardan hangileri "tanımlanamazlar" arasında yer alır? A) Canlı - Maddi olmayan B) Duygusuz - Akıllı C) Maddi olan - Varlık

hh Adana, Karadeniz bölgesindedir.

3+5=8

Na + CI = NaCI

"Pantolon kazaktan daha pahalıdır." ifadeleri birer önermedir.

D) Kant - Akıllı E) Varlık - Platon Üst cinslerin ve özel türlerin tanımı yapılamaz.

Cevap: E

Örnek 8: Eğer size bendeki kırmızı renk duyumunu anlatmaya çalışsam bunun mümkün olmadığını görürüm. Kırmızı bir nesneyi işaret edebilirim, kırmızının şöyle böyle mor veya turuncuya benzediğini, yeşil ve maviden çok farklı olduğunu, epeyce parlak ve uyarıcı bir renk olduğunu, bir kravat için hoş ama bir profesör paltosu için fazlaca parlak olduğunu söyleyebilirim. Kırmızıyı bu tür pek çok bağlantı içerisine koyabilirim fakat duyumun bizzat kendisini tarif edemem. Bu parçadan tanımla ilgili aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir? A) Tanımda kısır döngü bulunmamalıdır.

hh Her önerme bir cümledir ama her cümle bir önerme değildir. Dilek, soru, emir, ünlem, istek ve dua cümleleri bir yargı bildirmedikleri ve onlara doğru veya yanlış denemeyeceği için önerme değildir. ● Keşke mutlu olabilsem. (Dilek/istek) ● Yarın tiyatroya gidecek miyiz? (Soru) ● Evliliğini devam ettir. (Emir) ● İnşallah bir işe girerim. (Dua)

B) Yakın cins ve ayrım tanımda önemlidir.

● Ey Türk gençliği! (Ünlem)

C) Yaşantının doğrudan verileri tanımlanamaz.

● Verilen cümleler önerme değildir.

D) Kavramın kaplamında olan tüm bireyler, tanımda yer almalıdır. E) Bir nesnenin ne işe yaradığını bilmek ne olduğunu bilmek değildir. Renk ve parlaklık gibi yaşantının doğrudan verileri tanımlanamaz. Cevap: C

8


KLASİK MANTIK - I hh Bileşikliği açıkça belli olan önermeler koşullu önermeler, bağlantılı önermeler, nedenli önermeler ve ekli önermelerdir.

Örnek 9: I. Defterimi nereye koydun?

hh Koşullu önermelerde yargı bir koşula bağlıdır. Bu önermeler iki basit önermenin "ise" bağlacıyla birleştirilmesiyle oluşur.

II. Hey elinde kitap olan! III. Keşke o defteri kullanmasaydım.

hh Bitişik koşullu önermeler, bağlaçtan önce gelen yargı ile sonra gelen yargının olumluda birleşmesi ve olumsuzda birleşmemesi ile gerçekleşir.

IV. Aradığın defter masanın üzerindeydi. V. Defteri veya kitabı al. Numaralandırılmış bu ifadelerle ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? A) I. cümle önermedir, çünkü soru cümlesidir.

● Enflasyon artarsa ithalat azalır.

hh Ayrık koşullu önerme ise önce gelen yargı ve sonra gelen yargının birbirini yok etmesi esasına dayanır.

B) II. cümle önermedir, çünkü ünlem cümlesidir. C) III. cümle önermedir, çünkü dilek cümlesidir.

● Sayılar ya tektir ya da çifttir.

D) IV. cümle önermedir, çünkü yargı cümlesidir. E) V. cümle önermedir, çünkü emir cümlesidir. Soru, ünlem, dilek, yargı cümleleri bir yargı bildirmediğinden önerme değildir. Cevap: D

● Bu yaz hem gezeceğim, hem de bol bol dinleneceğim. (olumlu)

hhJ. ÖNERME TÜRLERİ 1. Yapıları Bakımından Önermeler (Basit ve Bileşik Önermeler)

● Kışın ne gezdim ne de dinlendim. (olumsuz)

hh Tek yargı bildiren önermeler basit, birden fazla yargı bildiren önermeler bileşiktir. ● Türkiye'nin başkenti Ankara'dır. (Basit önerme) ● Fatih ve Suna evlendi. (Bileşik önerme)

hh Nedenli önermeler, ön bileşenin, art bileşenlerin nedeni olduğu önermelerdir. Bu önermelerde bağlantı genelde neden bildiren "çünkü" bağlacıyla yapılır. ● Hasta olacaksın, çünkü kendine iyi bakmıyorsun.

Örnek 10: Bir özne, bir yüklem, bir de bağdan oluşan ve tek bir yargı dile getiren önermeler "basit önerme" olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre aşağıdakilerden hangisi basit önermedir? A) Ankara en güzel başkenttir. B) Ali düne kadar ders çalıştı. C) Platon Aristoteles'ten daha yaşlıdır. D) Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir.

hh Ekli önermeler "ama, fakat, lakin, mamafih" gibi eklerle birbirine bağlanmış basit önermelerden oluşur. ● İstediğin yemeği yiyebilirsin ama kilo almaktan kurtulamazsın.

hh Bileşikliği gizli olan önermelerin bileşiklikleri biçimlerinden değil, anlamlarından çıkartılır. Özgülü önermeler, çıkarmalı önermeler, karşılaştırmalı önermeler, sınırlandırıcı önermeler bileşikliği gizli olan önermelerdir. hh Özgülü önermeler, yüklemlerinde bildirilen eylemin sadece özneye ait olduğunu bildiren önermelerdir.

E) Bütün düşünenler insandır. Bir tek yargı bildiren önermeler basittir.

hh Bağlantılı önermeler, birbirlerine olumlu ya da olumsuz olarak bağlanmış önermelerdir.

Cevap: E

● Sadece felsefeye önem veren toplumlar gelişebilir.


9

KLASİK MANTIK - I hh Çıkarmalı önermeler, önermenin kapsamına giren bireylerin bir kısmını dışarıya çıkararak gerçekleştirilir. ● Çikolatalı pasta dışında pasta yemem.

hh Yüklemde bildirilen özelliğin, öznede bulunmadığını gösteren önermedir. ● Her kuşun eti yenmez.

hh Karşılaştırmalı önermeler "en, en çok, daha çok" gibi ifadelerle kurulan önermelerdir. ● Tren otomobilden daha güvenli bir ulaşım aracıdır.

hh Olumsuz önermelerde önermenin anlam bakımından olumlu veya olumsuz olduğuna değil, şekil bakımından olumlu olup olmadığına bakılır. ● "İnsanlar merhametsiz değildir." önermesi olumsuzdur.

hh Sınırlandırıcı önermeler, öznenin yüklemde ifade edilen özelliği nereye veya ne zamana kadar taşıdığını belirten önermelerdir. ● Milli takım son üç maçtır galip gelemedi.

3. Nicelikleri Bakımından Önermeler (Tümel Önermeler - Tikel Önermeler) hh Yüklem öznenin bütün üyelerini kapsıyorsa, ifade ediyorsa bu önerme tümel önermedir. "Bütün, her, hepsi, herkes, hiçbir vb." ile yapılır.

Örnek 11: Bileşiği gizli önermeler, birden fazla yargı taşıyan ve bileşikliği biçiminden değil, anlamından anlaşılan önermelerdir. Özgülü önermeler, çıkarmalı önermeler, karşılaştırmalı önermeler ve sınırlandırıcı önermeler bileşiği gizli olan önermelerdir. Yukarıda verilen açıklamaya göre aşağıdaki önermelerden hangisi bileşiği gizli önermeye örnek olarak gösterilemez? A) Ali de Veli de çalışkandır.

● Bütün hayvanlarda içgüdü bulunur. ● Hiçbir zengin fakir değildir.

hh Yüklem öznenin belli bir kısmını kapsıyor, ifade ediyorsa önerme tikel önermedir. "Bazı, kimi, birçok, bir kısmı vb." ile yapılır. ● Bazı sosyologlar nesneldir. ● İnsanların çoğu trafik kazası yapıyor.

B) İnsan ancak ektiğini biçer. C) Hasan hariç herkes o gün gelmişti. D) Ali Veli'ye göre daha zekidir.

hhK. ÇIKARIM

E) Ankara'ya kadar trafik sıkışıktı.

1. Doğrudan Çıkarım

"Ali ve Veli çalışkandır." önermesinin bileşikliği açıktır. Cevap: A

2. Nitelikleri Bakımından Önermeler (Olumlu - Olumsuz Önermeler) hh Yüklemde bildirilen özelliğin, öznede bulunduğunu gösteren önermeler olumludur. ● Bütün kadınlar duygusaldır.

10


hh Tek bir öncülden sonuca giden yani bir öncül ve bir sonuç önermesinden oluşan çıkarımlardır. Önermeler arası ilişkilere dayalı olarak yapılır. Bu tür önermeler "karşı olum" ve "döndürme" çıkarımlarında ele alınır.

a. Karşı Olum Çıkarımları hh Aynı terimlerden yapılmış iki önermenin nicelik (tümel - tikel), nitelik (olumlu - olumsuz) veya hem nicelik hem de nitelik olarak birbirinden farklı olmasıdır. Bu durumdaki önermeler arasında karşı olum ilişkisi vardır.

KLASİK MANTIK - I hh Bir önerme nicelik ve nitelik bakımından tümel olumlu (A), tümel olumsuz (E), tikel olumlu (I), tikel olumsuz (O) şeklinde olabilir. hh Bu önermeler arasındaki ilişkiler Aristoteles karesi veya mantık karesi denilen bir kare ile gösterilir. Bu kareye göre önermeler arası ilişkiler karşıtlık, altıklık, çelişiklik olmak üzere üçe ayrılır. Üst karşıt A E

Altık

işik

işik

Çel I

Altık

Çel

Alt karşıt

2. Alt Karşıtlık İlişkisi hh Özne ve yüklemi aynı olan iki tikel önermenin nitelik (olumlu olumsuz) bakımından farklı olması durumudur. ● Bazı hukukçular avukattır. (I) ● Bazı hukukçular avukat değildir. (O)

hh Alt karşıt iki önerme birlikte yanlış olamazlar ancak birlikte doğru olabilirler. ● (I) Bazı tebeşirler beyazdır. (Doğru)

O

● (O) Bazı tebeşirler beyaz değildir. (Doğru)

1. Üst Karşıtlık İlişkisi

hh Özne ve yüklemi aynı olan iki tümel önermenin nitelik (olumlu - olumsuz) bakımından farklı olması durumudur. ● Bütün bitkiler canlıdır. (A)

3. Altıklık İlişkisi hh Özne ve yüklemi aynı olan iki önermenin nitelik (olumlu olumsuz) bakımından aynı, nicelik (tümel - tikel) bakımından farklı olması durumudur. Karşı olum karesinde (A - I) ve (E - O) şeklinde gösterilir.

● Hiçbir bitki canlı değildir. (E)

Örnek 12: "Hiçbir iki ayaklı dört ayaklı değildir." önermesinin karşı olum karesine göre üst karşıtı aşağıdakilerden hangisidir?

● Bütün kuşlar kanatlıdır. (A) ● Bazı kuşlar kanatlıdır. (I) ● Hiçbir şehir köy değildir. (E) ● Bazı şehirler köy değildir. (O)

A) Her iki ayaklı dört ayaklıdır. B) Hiçbir dört ayaklı iki ayaklı değildir. C) Bazı iki ayaklılar dört ayaklıdır. D) Bazı dört ayaklılar iki ayaklı değildir. E) Her dört ayaklı iki ayaklıdır. Aynı terimlerden oluşan tümel olumsuz önermenin karşıtı tümel olumlu olur. Cevap: A

hh Üst karşıt önermeler birlikte anlam bakımından doğru olamaz. Ancak her iki önermenin birlikte yanlış olabileceği mümkündür. ● (A) Bütün yırtıcılar etçildir. (Doğru) ● (E) Hiçbir yırtıcı etçil değildir. (Yanlış) ● (A) Bütün insanlar gözlüklüdür. (Yanlış)

hh Bu ilişki türünde anlam bakımından tümel önermeler (A ve E) doğru ise tikel önermeler (I ve O) doğrudur, tikel önermelerin (I ve O) doğruluğu tümel önermelerin (A ve E) doğruluğunu zorunlu kılmaz. Bu tür önermeler bazen doğru bazen yanlış olabilir. ● (A) Bütün bitkiler canlıdır. (Doğru) ● (I) Bazı bitkiler canlıdır. (Doğru) ● (E) Hiçbir genç yaşlı değildir. (Doğru) ● (O) Bazı gençler yaşlı değildir. (Doğru)

● (E) Hiçbir insan gözlüklü değildir. (Yanlış)


11

KLASİK MANTIK - I

4. Çelişiklik İlkesi hh Özne ve yüklemi aynı olan iki önermenin hem nitelik (olumlu - olumsuz) bakımından farklı hem de nicelik (tümel - tikel) bakımından farklı olması durumudur. Karşı olum karesinde (A - O) ve (E - I) şeklinde gösterilmektedir. ● Bütün insanlar düşünendir. (A) ● Bazı insanlar düşünmez. (O)

hh Tikel olumlu önermenin düz döndürmesi tikel olumlu olur. (I - I) ● Bazı bitkiler yeşildir. (I) ● Bazı yeşiller bitkidir. (I)

hh Tikel olumsuz önermenin düz döndürmesi yoktur. Çünkü ilk önerme doğru olduğu hâlde sonuç bazen doğru bazen yanlış olabilir.

● Hiçbir hayvan taş değildir. (E)

● Bazı insanlar sarışın değildir. (O) Doğru

● Bazı hayvanlar taştır. (I)

● Bazı sarışınlar insan değildir. (O) Yanlış

hh Bir önerme doğru ise zorunlu olarak çelişiği yanlıştır. ● (A) Bütün gazlar uçucudur. (Doğru) ● (I) Bazı gazlar uçucu değildir. (Yanlış) ● (E) Hiçbir canlı bitki değildir. (Yanlış) ● (O) Bazı canlılar bitkidir. (Doğru)

2. Ters Döndürme hh Önermenin niteliğini ve doğruluk değerini değiştirmeden yüklemin karşıt hâlini özne, öznesinin karşıt hâlini yüklem yapmaktır. Karşıt "olmayan" sözcüğü ile ifade edilir. hh Tümel olumlu önermenin ters döndürmesi tümel olumlu olur. (A - A) ● Her bitki canlıdır. (A)

b. Döndürme hh Önermenin niteliğini ve doğruluk değerini değiştirmeden yüklemini özne, öznesini yüklem yapmaktır. Bir önermenin döndürmesi aynı zamanda o önermenin eş değeridir. Düz döndürme ve ters döndürme olmak üzere iki şekilde yapılır.

● Her canlı olmayan bitki olmayandır. (A)

hh Tümel olumsuz önermenin ters döndürmesi tikel olumsuz olur. (E - O) ● Hiçbir kare üçgen değildir. (E) ● Bazı üçgen olmayan kare olmayan değildir. (O)

1. Düz Döndürme hh Önermenin niteliğini ve doğruluk değerini değiştirmeden yüklemini özne, öznesini yüklem yapmaktır. hh Tümel olumlu önermenin düz döndürmesi tikel olumlu olur. (A - I) ● Bütün öğretmenler eğitimcidir. (A)

hh Tikel olumlu önermenin ters döndürmesi olmaz. Çünkü ilk önerme doğru olduğu hâlde sonuç bazen doğru bazen yanlış olabilir. ● Bazı insanlar öğrencidir. (I) Doğru ● Bazı öğrenci olmayanlar insan olmayandır. (Yanlış)

● Bazı eğitimciler öğretmendir. (I)

hh Tümel olumsuz önermenin düz döndürmesi tümel olumsuz olur. (E - E) ● Hiçbir bitki hayvan değildir. (E)

hh Tikel olumsuz önermenin ters döndürmesi tikel olumsuzdur. (O - O) ● Bazı hayvanlar dişi değildir. (O) ● Bazı dişi olmayanlar hayvan olmayan değildir. (O)

Öğretmen Sorusu

● Hiçbir hayvan bitki değildir. (E)

Tikel olumlu bir önermenin düz döndürmesi kavramlar arası ilişkilerden hangisiyle ilişkilidir?

Eksik girişimlik

12


KLASİK MANTIK - I

1. Doğru veya yanlış değer alabilen ve bir yargı bildiren ifade-

Konu Testi - 1 Varlık

4.

lere önerme denir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi bir önermedir?

Cansız

A) Keşke tüm insanlar sağlıklı olsa.

Canlı Duygusuz (Bitki)

B) İnsan hayatının değerini bilebilir mi? C) Verdiğim ödevi bitir.

Akıllı (İnsan)

D) Başına gelen olaylara sabretmelisin. E) Her derdin dermanı vardır.

Duygulu

Akılsız (Kedi)

Bu verilen şemaya göre aşağıdakilerden hangisi doğru değildir? A) Duygusuz (bitki) canlının yakın cinsidir. B) Akıllı olma insanın ayrımıdır. C) Cansız ve canlı varlığın türüdür. D) Varlık; kedi ve insanın uzak cinsidir. E) Canlı, kedinin yakın cinsidir.

2. "Hiçbir bitki hayvan değildir." önermesinin karşı olum karesine göre üst karşıtı aşağıdakilerden hangisidir? A) Her hayvan bitkidir. B) Bazı bitkiler hayvandır. C) Her bitki hayvandır. D) Bazı bitkiler hayvan değildir. E) Bazı hayvanlar bitkidir.

5. Bireyler grubunu dile getirip yine bireyde gerçekleşen kavramlara distribütif kavram denir.

Aşağıdakilerden hangisi distribütif kavrama örnektir? A) Sendika B) Öğrenci C) Meclis D) Okul E) Dernek

3. I. Hiçbir sıvı gaz değildir.

II. Bazı gaz olmayanlar sıvı olmayan değildir.

II, önerme, I. önermenin eşdeğeridir.

Bu durum aşağıdakilerden hangisini örneklendirmektedir? A) Tümel olumsuzun ters döndürmesi tikel olumsuzdur. B) Tümel olumlunun ters döndürmesi tümel olumludur. C) Tikel olumsuzun düz döndürmesi yoktur. D) Tümel olumlunun düz döndürmesi tikel olumludur. E) Tümel olumsuzun ters döndürmesi tümel olumsuzdur.

6. Aşağıda verilen önermelerden hangisi karşılaştırmalı önermeye örnektir? A) Sadece doğa bilimlerinde deney yapılır. B) Üç gündür kendimi iyi hissetmiyorum. C) Param var ama nasıl değerlendireceğimi bilemiyorum. D) LYS, YGS'den daha zordur. E) Filozofların haricindeki kişiler gerçeğin arayışında değildirler. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

KLASİK MANTIK - I

Konu Testi - 1

7. İki kavramdan her biri diğerinin bir kısım bireylerini içine

9. Taşıt genel bir terim olmasına karşın otomobil, gemi, uçak

alıyorsa aralarında eksik girişimlik ilişkisi vardır.

tekil terimlerdir.

Aşağıdakilerden hangisi eksik girişimlik ilişkisini gösterir?

A)

Buna göre bir terimin tekil olması için hangi özelliğe sahip olması gerekir? A) Tek tek nesneleri belirtmesi

Taş

B) Duyu organlarıyla algıladığımız nesneler olması

Ağaç

C) Aynı türden nesnelerin ortak özelliklerini ifade etmesi D) Birden fazla terimden oluşması

B) Kadın

C)

E) Ortak özellik taşıyan nesnelerin niteliklerini belirtmesi

Sürücü

Bitki

10. Aşağıdaki kavramlardan hangisinin kaplamı en fazla-

Çiçek

dır? A) Bitki B) Canlı

D)

C) Meyve

Düşünen, İnsan

E)

D) Varlık E) Nar

Hayvan Böcek

11. I. Tanımda kısır döngü olmalıdır.

Arı

II. Bir kavram kendisinden daha açık olmayan bir kavramla

III. Üst cinslerin tanımı yapılmamalıdır.

Tanımın koşulları ile ilgili yukarıda verilen bilgilerden hangileri doğrudur?

8. • "Bütün düzenli beslenenler sağlıklıdır." önermesi doğru ise "Bazı düzenli beslenenler sağlıklı değildir." önermesi yanlıştır.

• "Bazı düzenli beslenenler sağlıklıdır." önermesi doğru ise "Hiçbir düzenli beslenen sağlıklı değildir." önermesi yanlıştır.

Bu örnekler karşı olum karesindeki önermelerle ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisini desteklemektedir?

tanımlanmamalıdır.

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III

A) Bir tikel olumlu önerme doğru ise karşıtı olan tikel olumsuz önerme doğru ya da yanlış olabilir. B) Tümel önerme doğru ise altığı olan tikel önerme de doğrudur.

12. Aşağıda verilen önermelerden hangisinin niteliği ve niceliği doğru değildir?

C) Çelişik önermelerden birisi doğru ise diğeri zorunlu olarak yanlıştır.

A) Bazı taşıtlar benzinlidir. (Tikel olumlu)

D) Bir tikel önerme doğru ise altığı olan tümel önerme doğru ya da yanlış olabilir.

C) Bazı insanlar mavi gözlüdür. (Tikel olumsuz)

B) Bazı çiçekler uzun ömürlü değildir. (Tikel olumsuz) D) Hiçbir insan bencil değildir. (Tümel olumsuz)

E) Tümel olumlu önerme doğru ise karşıtı olan önerme zorunlu olarak yanlıştır.

1. E

2. C

3. A

4. E

5. B

6. D

7. B

8. C

9. A

10. D

11. E

12. C


Cevaplar

14

E) Bütün hayvanlarda içgüdü bulunur. (Tümel olumlu)

KLASİK MANTIK - I

1. "Solunum yapmak, ölmek, üremek" gibi özellikler sadece bir varlık grubunda değil, diğer varlık gruplarında da görülür.

Konu Testi - 2

4. "Tüm başarılı insanlar çalışkan olduğu gibi tüm çalışkan insanlar da başarılıdır."

Burada aşağıdakilerden hangisine ilişkin bir açıklama yapılmaktadır?

Bu cümlenin tanım kurallarından hangisine aykırı olduğu söylenebilir? A) Duyusal yaşantıların tanımı yapılmamalıdır.

A) Tür B) Cins

B) Tanım, tanımlanan bir özne ile tanımlayan bir yüklemden oluşan çelişkisiz bir önerme olmalıdır.

C) Ayrım

C) Tanımda kısır döngü olmamalıdır.

D) Özgülük

D) Üst cinslerin tanımı yapılmamalıdır.

E) İlinti

E) Yaşantının doğrudan verileri tanımlanamaz.

5. Bir önermenin niteliğini ve doğruluk değerini değiştirmeden öznenin karşıt halini yüklem, yüklemin karşıt halini özne yapmaya ters döndürme adı verilir. Ters döndürme çıkarımları birtakım kurallara göre yapılır.

2. Kavramlar, kavram olma açısından bakıldıklarında soyutturlar ancak eğer bir kavram bir nesneye işaret ediyorsa bu tür kavramlara somut kavram denir.

Buna göre aşağıda verilen kavram çiftlerinden hangisinde somut - soyut karşıtlığına örnek vardır?

Yukarıda verilen açıklamaya göre aşağıdakilerden hangisinde ters döndürme işlemi yanlış yapılmıştır? A) Avukatların bir kısmı kadın değildir. (O)

A) Dost - dostluk

Kadın olmayanların bir kısmı avukat olmayan değildir. (O)

B) Güzel - çirkin

B) Bazı doktorlar deneyimlidir. (I)

C) Öğrenci - okul

D) Kare - dörtgen

C) Hiçbir yaşlı genç değildir. (E)

E) Beyazlık - siyahlık

Bazı deneyimli olmayan doktor olmayan değildir. (O) Bazı genç olmayan yaşlı olmayan değildir. (I)

D) Bütün insanlar iki ayaklıdır. (A)

Bütün iki ayaklı olmayanlar insan olmayanlardır. (A)

E) Hiçbir sporcu antrenmanlarını aksatmaz. (E)

3.

Esmer

Bazı antrenmanlarını aksatmayanlar sporcu olmayan değildir. (I)

Erkek

6. Tümel olumsuz bir önerme düz döndürülürken;

Sanatçı

Bu venn diyagramında taralı olan bölgeyi ifade eden önerme aşağıdakilerden hangisidir? A) Bazı erkekler esmer değildir. B) Bazı sanatçılar esmerdir. C) Bazı sanatçılar esmer değildir. D) Bazı erkekler hem esmer hem de sanatçıdır. E) Her esmer erkek sanatçıdır.

I. Özne ve yüklemi

II. Niteliği

III. Niceliği

IV. Doğruluk değeri

gibi unsurlardan hangileri değişir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) III ve IV LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

KLASİK MANTIK - I

Konu Testi - 2

7. "Pazar hariç diğer günler çalışıyorum."

10. Tümel olumlu önermenin düz döndürmesi tikel olumlu önermedir.

Bu önerme için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Yargı ile nedeni birbirine bağlanmıştır. B) Yargı bir koşula bağlanmıştır.

Aşağıdaki önerme çiftlerinden hangisi bu durumu örneklendirir? A) Bütün devletlerin anayasası vardır.

C) Yüklemin belirttiği özellik belli bir zamanla sınırlandırılmıştır.

Hiçbir anayasası var olan devlet değildir.

B) Bütün sanatçılar duygusaldır.

D) Öznenin kaplamının bir kısmı ayrılarak diğerleri hakkında yargıya varılmıştır.

Bazı duygusal olanlar sanatçıdır.

C) Hiçbir hayvan bitki değildir.

E) Sadece bir tek yargı bulunmaktadır.

Bazı bitkiler hayvan değildir.

D) Bütün zeki insanlar başarılıdır.

Bazı zeki insanlar başarılıdır.

E) Hiçbir üçgen dörtgen değildir.

Hiçbir dörtgen üçgen değildir. Varlık

11.

8. I. Bazı matematikçiler mühendistir.

Maddi olmayan

II. Bazı mühendisler matematikçidir.

Bu iki önerme arasında aşağıdaki ilişkilerden hangileri bulunmaktadır?

Maddi olan

Cansız

Canlı Duygusuz

A) Ters döndürme - Tam girişimlik

Duygulu

D) Çelişiklik - Ayrıklık

Newton Einstein Verilen Porphyrios ağacı göz önüne alındığında aşağıdaki kavramlardan hangileri "tanımlanamazlar" arasında yer alır?

E) Karşıtlık - Eşitlik

A) Duygulu - Canlı

B) Altıklık - Eksik girişimlik

C) Düz döndürme - Eksik girişimlik

B) Newton - Maddi olan C) Maddi olmayan - Varlık D) Einstein - Varlık E) Duygusuz - Akıllı Üst karşıt

12. Bir terimin içlemi, o terimin adlandırdığı nesnelerin ortak

E

Çel

özelliklerinin tümüdür.

işik

Altık

ik

iş Çel

O Alt karşıt Yukarıda gösterilen karşı olum karesine göre "Bazı böcekler altı bacaklıdır." önermesinin alt karşıtı olan önerme aşağıdakilerden hangisidir? I

Buna göre,

• Fare

terimlerinden içlemi en çok ve en az olan terimler aşağıdakilerden hangisinde birlikte verilmiştir?

A) Bazı böcekler altı bacaklı değildir.

• Hayvan • Kemirgen

B) Canlı - Hayvan

C) Bazı altı bacaklılar böcek değildir.

C) Hayvan - Kemirgen

D) Bütün böcekler altı bacaklıdır.

D) Kemirgen - Fare

E) Hiçbir altı bacaklı böcek değildir.

E) Fare - Varlık 3. D

4. C

5. B

6. A

7. D

8. C

9. A

10. B

11. D

12. E


• Canlı

A) Varlık - Canlı

B) Hiçbir böcek altı bacaklı değildir.

16

• Varlık

2. A

1. E

Altık

Cevaplar

A

9.

LYS // MANTIK

FÖY NO

17

KLASİK MANTIK - II Kıyas

hhL. DOLAYLI ÇIKARIM (KIYAS)

Örnek 2:

hh Kıyas, birden fazla önermeye dayanarak yapılan çıkarımdır. Bu tür çıkarım kıyas ya da tasım adını alır. Kıyas, akıl yürütme biçimlerinden tümdengelime dayanır.

Bir çıkarımda sonuca dayanak olan önermelere ne ad verilir? A) Tanım B) Kıyas C) Öncül D) Veri

Örnek 1:

E) Terim Bir kıyasta sonuçtan önce gelen önermelere öncül adı verilir.

Bütün kanatlılar yumurtlar.

Cevap: C

Bazı böcekler kanatlıdır. O hâlde bazı böcekler yumurtlar. Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Geçerli bir tümevarım B) Geçersiz bir tümdengelim C) Geçerli bir benzeşim

Örnek 3:

D) Geçersiz bir benzeşim E) Geçerli bir tümdengelim Kıyaslar temelde tümdengelime dayanır ve bu kıyas geçerli bir tümdengelimdir. Cevap: E

"Bütün metaller ısıtılınca genleşir." ifadesi bir önermedir. "Bütün metaller ısıtılınca genleşir. O hâlde ısıtlan tel çubuk da genleşir." ifadesi bir çıkarımdır. Buna göre, bir çıkarım oluşturmak için öncelikle aşağıdakilerden hangisi gereklidir? A) Bir olumlu önerme

hh Kıyasta en az üç önerme vardır. Sonuçtan önce verilen ve sonuca kaynaklık eden önermelere öncül önermeler, zihnin öncüllerden hareketle zorunlu olarak çıkardığı önermeye de sonuç önermesi denir. Sonuç önermesi "o hâlde", "buna göre", "dolayısıyla", "demek ki" vb. kelimelerle öncül önermesine bağlanır.

B) Birden çok yargı C) Birden çok önerme eklemi D) Bir tümel önerme E) Bir doğruluk değeri Bir önermenin çıkarım oluşturabilmesi için öncelikle birden çok yargı olması gerekir. Cevap: B


1

KLASİK MANTIK - II

Örnek 4:

Örnek 5:

Bir önermeler grubunun çıkarım sayılabilmesi, öncelikle aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

Bütün metaller ısı iletir. Bakır metaldir.

A) Bir sonuç önermesine ulaşılmış olmasına

Yukarıdaki kıyas örneğinin terimleri, sırasıyla aşağıdakilerin hangisinde doğru şekilde verilmiştir?

B) İki doğru önermeye sahip olmasına

O hâlde bakır da ısı iletir.

C) Geçerli bir akıl yürütmeye dayanmasına D) Tutarlı önermelerden oluşmasına E) Aynı doğruluk değerine sahip önermelerden oluşmasına Çıkarımın önermeden farkı bir sonuca ulaşılmasıdır. Cevap: A

Küçük terim

Orta terim

Büyük terim

A)

Bakır

Metal

Isı iletir

B)

Metal

Bakır

Isı iletir

C)

Isı iletir

Metal

Bakır

D)

Isı iletir

Bakır

Metal

E)

Bakır

Isı iletir

Metal

Sonucun öznesi küçük terim, sonucun yüklemi büyük terim, her iki öncülde de tekrar eden terime orta terim denir. Cevap: A

hh Bir kıyasta en az üç terim bulunur. Sonuç önermesinin öznesi olan terime "küçük terim", öncüllerde yer alıp sonuç önermesinde yer almayan terime "orta terim", sonuç önermesinin yüklemi olan terime "büyük terim" denir. hh Büyük terimin bulunduğu öncüle "büyük önerme", küçük terimin bulunduğu öncüle "küçük önerme" denir. Küçük ve büyük terimin birlikte bulunduğu önermeye "sonuç önermesi" denir.

Örnek 6:

1. Öncül: Bütün hayvanlar canlıdır. Orta terim Büyük terim

Büyük önerme

2. Öncül: Tavuk hayvandır. Küçük Orta terim terim

Küçük önerme

Sonuç: O hâlde

tavuk canlıdır. Küçük Büyük terim terim

Bir iddiada bulunurken öncüllerin, sonra sonucun ileri sürülmesi mantık öğretiminde benimsenen düzgün biçimdir. Uzun ve kısaltılmış olarak dile getirilebilen bu düzgün biçimin kısaltılmamış hâline şu örneği verebiliriz: "Tüpteki sıvı, mavi turnusolü kırmızıya dönüştürmektedir. O hâlde bu sıvı asittir." Aşağıdaki ifadelerden hangisi, bu düzgün biçime uygun değildir?

Sonuç önermesi

A) Serçe kuş olduğundan kanatlıdır. B) Yağmur çiseliyordu. C) Ali çok şişmanlayacak, çünkü durmadan yiyor. D) Ahmet'in başarılı olmasının nedeni çok çalışmasıdır. E) Yağmur yağdığından yollar ıslaktır. B seçeneğindeki önermedir, bir çıkarım değildir.

Öğretmen Sorusu

Cevap: B

Verilen öncüllere göre kıyasta sonuca gidebilmek için öncelikle hangi terim bulunmalıdır?

Orta terim

2


KLASİK MANTIK - II

hhM. KIYAS KURALLARI

Örnek 9:

hh Her kıyasta büyük, küçük ve orta terim bulunur.

Hiçbir böcek kuş değildir.

hh Orta terim sonuçta yer almaz.

Bazı uçan hayvanlar böcektir. O hâlde hiçbir uçan hayvan kuş değildir.

Örnek 7:

Bu akıl yürütme, aşağıdaki kıyas kurallarından hangisine aykırı olduğu için geçerli değildir?

I. Türkiye'nin başkenti Ankara'dır.

Kar beyazdır.

O hâlde Ankara kardır.

A) Her kıyasta büyük, orta ve küçük terim bulunmalıdır. B) Orta terim sonuç önermesinde yer almaz.

II. Bütün bitkiler canlıdır. Çınar ağacı bitkidir.

C) Öncüllerden birisi mutlaka tümel olmalıdır.

O hâlde çınar ağacı canlıdır.

D) Öncüllerden birisi tikel ise sonuç da tikeldir.

III. Bütün düşünenler vardır. Ben düşünen biriyim.

E) Öncüllerden birisi olumsuz ise sonuç da olumsuzdur.

O hâlde ben de varım.

Yukarıda numaralandırılmış örneklerin hangilerinde öncüller doğru olduğu hâlde akıl yürütme yanlıştır? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve II

Kıyas kurallarına göre öncüllerden biri tikel ise sonuç da tikel olmalıdır. Verilen kıyasta sonuç tümel olarak verilmiştir. Cevap: D

C) Yalnız III

E) II ve III

Geçerli bir kıyasta orta terim bulunmalıdır. I. seçenekteki kıyasta orta terim bulunmamaktadır. Cevap: A

Örnek 10: "Bazı mutlu ailelerin çocukları okul yaşamlarında başarılı olurlar. Ali mutlu bir ailenin çocuğudur.

hh Orta terim her iki öncülde de tikel olarak alınmaz.

Öyleyse Ali başarılıdır."

Örnek 8:

çıkarımının geçerli olması için aşağıda sözü edilen değişiklik önerilerinden hangisi uygulanmalıdır?

"Bazı insanlar hata yapar.

A) Çıkarımda "mutlu aile" teriminin geçtiği yerlere "mutsuz aile" terimi yerleştirilmelidir.

Bazı hatalar bağışlanabilir. Bazı insanlar bağışlanabilir." Bu hatalı kıyasta aşağıdaki kurallardan hangisine uyulmamıştır? A) Her kıyasta yalnız üç terim bulunmalıdır.

B) Öncüllerde hiçbir değişiklik yapmaksızın sonucun değillenmesi alınmalıdır. C) Diğer önemeler aynen bırakılmalı, ilk öncül değillenmelidir. D) İlk öncülde "bazı" sözcüğü yerine "bütün" sözcüğü getirilmelidir.

B) Sonuçta orta terim yer almaz. C) Öncüllerden biri olumsuz ise sonuç olumsuz olur.

E) "Başarılı" teriminin geçtiği yerlere "başarısız" terimi konmalıdır.

D) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz. E) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.

Öncüllerden biri tümel olmalıdır. Bu nedenle I. öncül tümel yapıldığında çıkarım geçerli olur.

Her iki öncül de tikeldir. İki tikel öncülden sonuç çıkmaz. Cevap: D

Cevap: D


3

KLASİK MANTIK - II hh Sonuçta bulunan terimlerin kaplamı, öncüllerde bulunan terimlerin kaplamını aşmamalıdır.

Örnek 13:

hh İki olumlu önermeden olumsuz sonuç çıkmaz.

I. Tüm genç, çalışkan, zeki öğrencileri başarılıdır.

hh İki olumsuz önermeden sonuç çıkmaz.

II. Mehmet gençtir.

hh İki tikel önermeden sonuç çıkmaz.

önermelerine aşağıdaki önermelerden hangisi katıldığında, "Mehmet başarılıdır." sonucu elde edilir?

hh Sonuç daima önermelerin zayıf olanına bağlıdır. Yani öncüllerden biri olumsuz ise sonuç da olumsuz olur. Biri tikel ise sonuç da tikel olur.

A) Mehmet çalışkandır. B) Mehmet zekidir. C) Mehmet çalışkan veya zekidir.

Örnek 11:

D) Mehmet çalışkan ve zekidir.

Kıyas kurallarına göre, sonucu olumsuz olan geçerli bir kıyasın öncülleri için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

E) Mehmet çalışkan ise zekidir. Sonuçta Mehmet'in başarılı olması için genç olmasının yanı sıra çalışkan ve zeki olması da gerekmektedir. Cevap: D

A) İkisi de olumsuzdur. B) İkisi de tikeldir. C) İkisi de olumludur. D) Yalnızca biri tikeldir. E) Yalnızca biri olumsuzdur. Öncüller olumluysa sonuç olumlu olur. Öncüller olumsuzsa sonuç çıkmaz. Öncüllerden sadece biri olumsuzsa sonuç olumsuz olur. Cevap: E

Örnek 12:

Örnek 14:

Öncülleri,

Hiçbir kanatlı dört ayaklı değildir.

I. Tüm az gelişmiş ülkeler silahlanmaya karşıdır.

Her kuş kanatlıdır.

II. Bazı demokratik ülkeler az gelişmiştir. önermeleri olan bir tasımın (kıyasın) sonucu, aşağıdakilerden hangisidir? A) Tüm demokratik ülkeler silahlanmaya karşıdır.

Kıyas kurallarına göre yukarıdaki öncüllerden geçerli olarak hangi sonuç çıkar? A) Hiçbir kuş kanatlı değildir. B) Hiçbir dört ayaklı kuş değildir.

B) Tüm demokratik ülkeler az gelişmiştir.

C) Her kanatlı kuştur.

C) Bazı demokratik ülkeler, az gelişmiş değildir. D) Bazı demokratik ülkeler silahlanmaya karşı değildir. E) Bazı demokratik ülkeler silahlanmaya karşıdır.

D) Hiçbir kuş dört ayaklı değildir. E) Hiçbir dört ayaklı kanatlı değildir.

II. öncül tikel olduğu için sonuç tikeldir. Orta terim de sonuçta bulunmamalıdır.

Öncüllerden biri olumsuz olduğu için sonuç olumsuz olmalıdır. Orta terim de sonuçta bulunmamalıdır.

Cevap: E

Cevap: D

4


KLASİK MANTIK - II

hhN. KIYASTA MANTIKSAL ZORUNLU-

Örnek 15:

LUK VE OLASILIK

Her canlı beslenendir.

hh Mantıksal zorunluluk durumu öncüllerden hareketle zorunlu

Her ağaç canlıdır.

olarak bir sonuca varmaktır. Tümdengelimde öncüller doğru

Kıyas kurallarına göre yukarıdaki öncüllerden geçerli olarak hangi sonuç çıkar?

ise sonuç zorunlu olarak doğru olacaktır. hh Aristoteles "Tasım öyle bir sözcüktür ki, kendisine bazı şeyle-

A) Her ağaç beslenendir.

rin katılmasıyla bu konulan şeylerden başka bir şey, sadece

B) Bazı ağaçlar beslenendir.

bunlar dolayısıyla zorunlu olarak çıkar." diyerek bu zorunluluğu ifade etmiştir.

C) Bazı beslenenler ağaçtır. D) Her beslenen ağaçtır.

● Bütün canlılar solunum yapar.

E) Bazı canlılar ağaçtır.

● Bitki canlıdır.

Orta terimi (canlı) attığımızda "Her ağaç beslenendir." sonucuna ulaşılır. Cevap: A

● O hâlde bitki solunum yapar.

hh Örnekte olduğu gibi bitki canlılar grubunda yer aldığından birinci öncülde belirtilen özelliğe, mantıksal bir zorunluluk ola-

Örnek 16:

rak sahip olmalıdır. Bu kaçınılmaz olup bütün tümdengelim akıl yürütmeleri için geçerlidir.

Öncülleri,

hh Tümevarım türü bir akıl yürütmede sonuçta verilen bilgi ön-

I. Hiçbir yoksul mutlu değildir.

cüller tarafından içerilmez. Yani, sonuç öncüllerde verilenden

II. Bazı köylüler yoksuldur. önermeleri olan geçerli bir tasımın (kıyasın) sonucu, aşağıdakilerden hangisidir? A) Bazı köylüler mutlu değildir.

daha fazla bilgi içerebilir. Böylece, tümevarım türü akıl yürütmede öncüllerin doğru ama sonucun yanlış olması mantıksal olarak mümkündür. ● Ahmet öğrencidir ve gözlüklüdür.

B) Hiçbir köylü mutlu değildir.

● Nermin öğrencidir ve gözlüklüdür.

C) Bazı köylüler mutludur.

● O hâlde bütün öğrenciler gözlüklüdür.

D) Bazı köylüler yoksul değildir. E) Bazı yoksullar köylü değildir. Öncüllerden biri tikel olduğu için sonuç tikel, öncüllerden biri olumsuz olduğu için sonuç olumsuz olmalıdır. Cevap: A


5

KLASİK MANTIK - II hh Bu akıl yürütmede sonuç önermesi gözlenemeyen öğrencileri de içermektedir. Bu akıl yürütmenin sonuç önermesinde; bütün tümevarımsal akıl yürütmelerde olduğu gibi, öncüllerde verilen ya da verilmeyenden daha fazla bilgi içermektedir. Bu nedenle tümevarımda öncüller doğruyken sonuç yanlış olabilir.

Örnek 17: • Ali'nin sürücü belgesi var. • Sürücü belgesi olanlar, trafik sınavını kazanmışlardır. • Trafik sınavını kazananlar, bu sınava girmişlerdir. • Trafik sınavına girenler, renk körü değildir

hhO. KIYAS ÇEŞİTLERİ 1.Basit Kıyas hh İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslardır. Bu kıyaslarda önermelerin tamamı yargı bildiren basit önermelerdir. Basit kıyaslar kesin kıyas, zincirleme kıyas, sorit kıyas ve eksik önermeli kıyas olmak üzere dörde ayrılır.

a. Kesin Kıyas

• O hâlde, Ali renk körü değildir. Bu kıyas aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Düzensiz kıyas B) Zincirleme kıyas C) Basit kıyas D) Seçmeli kıyas E) Analoji İkiden fazla öncülü olan kıyaslara zincirleme kıyas adı verilir. Cevap: B

hh Sonuç önermesinin öncüllerde anlam bakımından bulunup da şeklen bulunmamasına kesin kıyas denir. Bu tür kıyaslar genellikle tümdengelim yöntemine dayalıdır. ● Bütün kuşlar kanatlıdır. ● Serçe kuştur. ● O hâlde serçe kanatlıdır.

c. Sorit Kıyas hh Zincirleme kıyasta tekrar eden önerme çıkarılarak yapılan kıyas türüne "sorit" kıyas denir. ● Bütün A'lar B'dir.

b. Zincirleme Kıyas hh Art arda gelen birçok basit kıyastan oluşurlar. Önceki kıyasın sonucu, bir sonraki kıyasın öncülü olur. ● Bütün omurgalılar kırmızı kanlıdır.

● Bütün B'ler C'dir. ● Bütün C'ler D'dir. ● Bütün D'ler E'dir. ● O hâlde bütün A'lar E'dir.

● Bütün sürüngenler omurgalıdır. ● O hâlde, bütün sürüngenler kırmızı kanlıdır. (1. kıyasın sonucu) ● Bütün sürüngenler kırmızı kanlıdır. (2. kıyasın öncülü) ● Timsah sürüngendir. ● O hâlde bütün timsahlar kırmızı kanlıdır.

6


d. Eksik Önermeli Kıyas (Entimem) hh Öncüllerden biri veya sonuç önermesi saklı tutularak, söylenmeyerek yapılan basit kıyaslara denir.

KLASİK MANTIK - II

2. Bileşik Kıyas

Örnek 18: Ahmet bir gün ağabeyiyle parka gider. Parktaki oyuncaklarla oynamaktan yorulduklarında banka otururlar. Ahmet bu sırada antrenman yapan adamı ağabeyine göstererek "Bu adam sürekli antrenman yapıyor o hâlde bu adam bir sporcudur." der. Bu parçadaki Ahmet'in kullandığı kıyas türü aşağıdakilerden hangisidir?

hh Bir kıyasta öncüllerden en az biri basit önerme değilse bu kıyas türüne bileşik kıyas denir. Bileşik kıyaslar koşullu kıyas ve ikilem kıyaslar olmak üzere ikiye ayrılır. hh Koşullu kıyas, iki veya daha çok basit önermenin "ise, ve, veya, ancak" gibi önerme eklemleriyle birbirine bağlanmasıyla oluşan kıyastır. Bitişik koşullu kıyas ve ayrık koşullu kıyas olarak ele alınmaktadır. hh Bitişik koşullu kıyaslarda ikinci öncül, birinci öncülün ön bileşenini veya art bileşenini onaylalamaz.

A) Kesin kıyas B) İkilem

C) Zincirleme kıyas

Ön bileşeni onaylayan (evetleyen) kıyas

D) Koşullu kıyas

● Düzenli beslenilir ise sağlıklı olunur.

E) Eksik önermeli kıyas

● Ahmet düzenli beslenir. ● O hâlde Ahmet sağlıklı olur.

Entimem zihinde tam, söylenirken eksik olan kıyastır. Cevap: E

hh "Çalışıyorum o hâlde başarılıyım." entimeminin zihindeki tam ifadesi şöyledir: ● Bütün çalışanlar başarılıdır. (Saklı tutulan öncül) ● Ben de çalışıyorum.

● O hâlde ben de başarılıyım.

Art bileşeni onaylayan (evetleyen) kıyas ● Düzenli beslenilir ise sağlıklı olunur.

Örnek 19:

● Ahmet sağlıklıdır. ● O hâlde Ahmet düzenli beslenir.

Aşağıda geçerli bir kısaltılmış kıyas örneği verilmiştir: Bu adam açlık çekiyor. ∴ Öyleyse ben ona yardım etmeliyim. Aşağıdakilerden hangisi bu kısaltılmış kıyasta verilmemiş olan öncül olabilir? A) Hiç kimse ona yardım etmiyor.

B) Adamın açlığı çektiği apaçık ortadadır. C) Bütün açlık çekenlere yardım edilmelidir.

Ön bileşeni onaylamayan (reddeden) kıyas ● Düzenli beslenilir ise sağlıklı olunur.

D) İnsanlar birbirlerinin duygularını anlamalıdır. E) Her insanın duyarlı olması gereken konular vardır.

● Ahmet düzenli beslenmez. ● O hâlde Ahmet sağlıklı değildir.

"Bütün açlık çekenlere yardım edilmelidir. Bu adam açlık çekiyor. O hâlde ben ona yardım etmeliyim." biçiminde tam olarak ifade edilir.

Öğretmen Sorusu

Cevap: C

Karışık verilen önermelerden hangisinin sonuç önermesi olduğu nasıl anlaşılır?

"Öyleyse, o hâlde, demek ki" gibi kelimelerle başlayan önerme sonuç önermesidir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7

KLASİK MANTIK - II

Art bileşeni onaylamayan (reddeden) kıyas ● Düzenli beslenilir ise sağlıklı olunur. ● Ahmet sağlıklı değildir. ● O hâlde Ahmet düzenli beslenmez.

hh Hikayeye göre sofist filozof Protagoras öğrencisine para karşılığında tartışma kurallarını öğretmiştir. Öğrencisi ilk davasını (tartışmasını) kazandığında hocasına parasına verecektir. Uzun zaman parayı hocasına ödemeyince Protagoras öğrencisini mahkemeye verir ve şöyle savunma yapar. ● Eğer ben mahkemeyi kazanırsam mahkeme kararı gereği öğrencimin bana parayı ödemesi gerekir. ● Eğer ben mahkemeyi kaybedersem öğrencim ilk davasını kazanmış olacağından yine bana parayı ödemesi gerekir. hh Öğrencisi de kendini şöyle savunur: ● Eğer ben mahkemeyi kazanırsam mahkeme kararı gereği parayı ödememem gerekir. ● Eğer ben mahkemeyi kaybedersem ilk davamı da kaybetmiş olacağımdan parayı ödememem gerekir.

hh Ayrık öncüllü kıyasta birinci öncülü meydana getiren önermeler birbirine "veya, ya, ya da" eklemleriyle bağlanmışlardır. Burada da ikinci öncül, birinci öncülün bileşenlerini onaylar veya onaylamaz. ● Kuşlar solunum ya da fotosentez yapar. ● Kuşlar fotosentez yapmaz. ● O hâlde kuşlar solunum yapar.

Örnek 20: "Eğer padişah iseniz memleketin kötü bir zamanında başta bulunmamanız ödevlerinize aykırı bir harekettir; silah başına geliniz! Eğer padişah ben isem size itaat etmenizi hatırlatıyorum ve emrediyorum: Silah başına geliniz!"

hh İkilem, öncülleri bitişik ve ayrık şartlı önermelerden kurulan kıyastır. İkilemde büyük öncül "ve" bağlacıyla birleştirilmiş iki koşullu önermeden oluşur. Küçük öncül büyük öncülün bileşenlerinin öznelerini veya yüklemlerini onaylar veya onaylamaz. Sonuç buna bağlı olarak olumlu veya olumsuz önerme olur. hh İkilemde amaç muhatabı seçeneksiz bırakarak onu mağlup etmektir.

Fatih Sultan Mehmet'in, babası Sultan Murat'a yazdığı bir mektuptan alınan bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Analoji B) Zincirleme kıyas C) İkilem D) Düzensiz kıyas E) Tümevarım İkilem tartışmalarda kullanılan bir kıyas türüdür. Cevap: C

8


LYS // MANTIK MANTIK VE DİL

hhA. DİLİN FARKLI GÖREVLERİ

3. Dilin Yaptırma Görevi

hh Dil ile mantık arasında yakın bir ilişki vardır. Dil bilgisi; hatasız konuşmanın, mantık da doğru düşünmenin kurallarını vermektedir. Dilin sözlerle olan ilişkisi neyse mantığın kavramlarla olan ilişkisi de öyledir.

hh Dilin, davranışları etkileme ve yönlendirme işlevi vardır. Emir kipindeki ifadeler, dilin bu işlevini örneklendirir.

hh Dilin genel olarak düşünmeyi sağlama, bilgileri depolama (saklama), iletişimi sağlama (bilgi aktarma) gibi özellikleri vardır. Bunun yanında bütün diller bildirme, belirtme, yaptırma, törensel ve eylemsel işlevleri de yerine getirirler.

● Pencereyi kapat. ● Affedici ol. ● Mantıklı konuş. ● Sessiz ol.

1. Dilin Bildirme Görevi hh Dilin inanç, tahmin veya bilgilerimizi iletmek amacıyla kullanılmasına dilin bildirme görevi denir. ● Adaletli toplumlar uzun süre ayakta kalır. ● Büyükşehirlerde trafik sorunu görülür. ● Yarın hava güneşli olacak.

4. Dilin Törensel Görevi hh Dilde bildirme, betimleme veya etkileme (yönlendirme) amacı gütmeyen, yalnızca insani ilişkilerde bulunmaya, başlangıç oluşturma amacına yönelik olan ifadeler de vardır. Bu durumda dil, insani ilişkilerde bulunmak amacıyla kullanılır. ● Nasılsınız?

2. Dilin Belirtme Görevi hh Dilin, duygusal bir tepkiyi veya tavrı ifade etme görevine dilin belirtme görevi denir. Dilde bu görevi ünlemler yüklenir.

● Günaydın! ● Merhaba ● İyi günler

hh "Ya!, Yazık!, Yaşasın!, Vah vah!" gibi ifadeler dilin belirtme görevidir.


9

MANTIK VE DİL

5. Dilin Eylemsel Görevi hh Dilin yemin etmek, söz vermek, onaylamak, reddetmek, kararlılığı ifade etmek, ortak bir kararı veya düşünceyi ifade etmek gibi işlevleri de vardır. ● Doğru söyleyeceğime söz veriyorum. ● Hiçbir şey bizi yıldırmayacak. ● Bu suçlamayı reddediyorum. ● Mutlaka galip geleceğiz.

hh Genel olarak kelimelerin doğası, birbirleriyle ilişkileri, anlamları ve kullanımlarıyla uğraşan bilim dalı semiotik (işaret bilimi) olarak adlandırılır. Semiotik genellikle kelimelerin anlam, söz dizimi ve pragmatik işlevlerini ele alır. hh Anlam bilimi (semantik), kelimelerin bilişsel (zihinsel) anlamları ile yani sembollerin nesnelerle ve onların özellikleri ile ilişkilerini ele alır. hh Dilenci, yalvararak düzgün giyimli adamın peşinden koştu. Bu örnekte ifade edilen bütün sözcükler zihin dışındaki nesneleri, nesnelerin özelliklerini ve kişiler arası ilişkileri anlamlı şekilde ortaya koymaktadır.

hhB. BİLGİ AKTARMA VE DİL hh Dil, yalnızca doğru ve yanlış bilgilerin kodlandığı, saklandığı ve aktarıldığı bir sistem değildir. İnsanlar duygu, düşünce, deneyim ve öngörülerini de dil aracını kullanarak aktarırlar. hh Dilin bir iletişim veya bilgi aktarma aracı olarak kullanılabilmesi için bu sistemin hem aktarıcı hem de alıcı tarafından bilinmesi, yani aynı iletişim aracının kullanılması gerekir. hh Açık seçik ve anlaşılır bir bildirim, belirsiz, muğlak veya çok anlamlı olmamalı; olgusal ve sözel durumların tasvirinde mantık hataları içermemelidir.

hh Söz dizimi (sentaktik), sözcüklerin cümle içindeki görevlerine göre dili incelemektir. Cümlelerde aynı sözcük hem isim hem de sıfat olarak kullanıldığında çok anlamlılık ortaya çıkabilir. ● Bu büyük (adam) önemli işler yaptı. (Büyük isim olarak kullanılmıştır.) ● Bu büyük (olay) bir skandal. (Büyük sıfat olarak kullanılmıştır.)

hh Bilgi aktarmayı aksatan etkenler; çok anlamlılık, belirsizlik, olgusal ve sözel tartışmalar olarak üçe ayrılır.

1. Çok Anlamlılık hh Çok anlamlılık; sözcük, cümle ya da ifadelerin birden fazla anlama gelecek şekilde kullanılmasıyla ortaya çıkan bir bilgi aktarma kusurudur. hh Yakın anlam taşıyan sözcüklerin karıştırılarak birbiri yerine kullanılması, sözcüklerin uygun bağlamda kullanılmaması, sözcüklerin gerçek anlamlarının dışında farklı anlamlar yüklenerek kullanılması çok anlamlılığa yol açan durumlardır.

10


hh Kelime veya deyimler çeşitli iletişim veya cevaplama amaçlarıyla kullanıldığında pragmatik bir işlev yüklenir. Bu anlamda pragmatik, kelimelerin veya deyimlerin farklı konuşma ve yazılarda farklı anlamlarda kullanılma şekillerini inceler. hh Ekonomi, siyaset, sanat, reklam ve ahlak vb. gibi alanlarda çalışma yapanlar kendi görüşlerini toplumlara aşılayabilmek için çok anlamlılığı kullanmaktadırlar.

MANTIK VE DİL

2. Belirsizlik

3. Olgusal ve Sözel Tartışmalar

hh Çok anlamlılık, ifadelerde belirsizliğe, belirsizlik ise, yanlış çıkarımlara yol açtığı için mantık tarafından incelenir. Çok anlamlılığa en çok semantik ve pragmatik belirsizlik yol açar.

hh Olgusal tartışma, tartışanlardan birinin olgularla ilgili yanlış bir görüşünden kaynaklanır. Tartışmadaki kişilerin iddia cümlelerinde herhangi birçok anlamlı sözcük bulunmamaktadır. Bu tartışmaların kesin bir cevabı vardır.

hh Bir cümlenin herhangi bir doğruluk değeri alabilmesi için onda geçen bütün sözcüklerin sınırlarının belli olması gerekir. Bir sözcüğün anlamının büsbütün belirsiz olması sözcüğü anlamsız kılar.

hh İki kişinin arasında "Türkiye'nin yüzölçümü Polonya'dan fazladır.", "Türkiye'nin yüzölçümü Polonya'dan azdır." şeklinde bir tartışma olduğunda yanlış olan olgusal bilgi düzeltilebilir.

hh "Konya, Samsun'a uzaktır." önermesi bir miktar belirsizlik taşır. hh Sözel tartışmalar, kesin bir cevabı olmayan tartışmalardır. Sözel tartışmalar, sözcüklerin çok anlamlı olmasında kaynaklanır. hh Pragmatik belirsizlik, bir ifadenin kullanan kişiye bağlı olarak nesnel anlamından farklı bir anlam kazanmasına yol açtığı belirsizliktir. hh "Bugün hava soğuk." ifadesinde pragmatik bir belirsizlik vardır. Çünkü soğukluk kişiye göre değişebilir.

hh "Esra iyi bir insandır." sözündeki "iyi" kelimesi farklı biçimlerde tanımlanabileceğinden sözel bir tartışma başlayabilir.

hhC. ANLAMA VE TANIMA hh Günlük dilde anlamı olan sözcüklerin bilinmesine anlama denir. Bir şeyi anlamak demek, o şeyin, zihnimizde daha önceden var olanlarla çelişmediğini ayrıca zihnimizde uygun bir yer edindiğini fark etmek demektir.

Örnek 21: Öğrencilere bir problem sorusu örneği vermek isteyen matematik öğretmeni sınıfa altının gramı ne kadar diye sorduğunda Ali "95 TL", Mehmet ise "80 TL" diye cevap verdi. Biri 22 ayar altının, diğeri 18 ayar altının fiyatını verdiğinden iki farklı cevap ortaya çıkmış oldu. Bu parça aşağıdaki kavramlardan hangisine örnek oluşturur? A) Çok anlamlılık B) Olgusal tartışma C) Belirsizlik D) Tanım eksikliği E) Anlamsızlık Belirsizlik çok anlamlılığa ve yanlış anlaşılmalara yol açabilir. Cevap: C

hh "x bitkidir." ifadesinde; x yerine karanfil kavramı kullandığımızda "Karanfil bitkidir." anlamlamasını gerçekleştiririz. Karanfil kavramı burada bu örnekte doğru kullanıldığında, anlamanın gerçekleştiği söylenebilir.

hh Tanımlama, sözcüklerin anlaşılmasını sağlayan ve "Nedir?" sorusuna yanıt veren zihinsel bir işlemdir. "İnsan nedir?" denildiğinde verilen cevap genellikle bir tanım olur. hh "Mantık doğru düşünmenin kurallarını araştıran bir bilimdir." ifadesi bir tanımdır. Tanım, bir sözcüğe anlam kazandırmak, sözcüğün anlamını sınırlandırmak ve belirtmek, yeni bir keşfe ad koymak veya yüklenilen yanlış bir anlamı düzeltmek gibi amaçlarla yapılır. Tanımlama ise bir sözcüğün içerdiği tüm anlamları ifade edecek şekilde açıklanması işidir.


11

KLASİK MANTIK - II / MANTIK VE DİL

1. "Sporcuyum o hâlde güçlüyüm." şeklindeki kıyas zihinde tam fakat anlatımda eksiktir.

Burada sözü edilen kıyas türü aşağıdakilerden hangisidir?

Konu Testi - 1

4. Hiçbir sıvı gaz değildir.

Bazı madenler sıvıdır.

Bu öncüllerin zorunlu sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Entimem

A) Her maden gazdır.

B) Zincirleme kıyas

B) Bazı madenler sıvı değildir.

C) Delilli kıyas

C) Bazı madenler gaz değildir.

D) Seçmeli kıyas

D) Hiçbir maden gaz değildir.

E) Koşullu kesin kıyas

E) Hiçbir maden sıvı değildir.

2. Kıyas kurallarına göre, sonucu olumlu olan geçerli bir kıyasın öncülleri için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

5. Bütün avukatlar hukukçudur. (I. öncül)

Bazı kadınlar avukattır. (II. öncül)

O hâlde baz kadınlar hukukçudur. (sonuç)

Yukarıdaki kıyas türüne ve verilen bilgilere göre aşağıdakilerden hangisi doğru bir ifadedir?

A) İkisi de tikeldir. B) İkisi de olumsuzdur.

A) Olumlu öncüllerden olumlu sonuç çıkmaz.

C) Yalnızca biri olumsuzdur.

B) Sonuç öncüllerden kaplamı en geniş olana bağlıdır.

D) İkisi de olumludur.

C) Sonuç öncüllerden zayıf olana bağlıdır.

E) Yalnızca biri tikeldir.

D) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz. E) Orta terim I. öncül ve sonuçta bulunur.

3. Tıp fakültesini bitirirsem doktor olacağım.

6. Evliysen çocukların olduğu için mutlusun ve bekarsan so-

Doktor olursam hastaları tedavi edeceğim.

O hâlde tıp fakültesini bitirirsem hastaları tedavi edeceğim.

Ya evlisin ya da bekarsın.

Bu akıl yürütme aşağıdaki kıyas türlerinden hangisine örnektir?

Bu akıl yürütmenin zorunlu sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

rumlulukların az olduğu için mutlusun.

A) İkilem

A) Sen evlisin.

B) Düzensiz kıyas

B) Sen mutlusun.

C) Entimem

C) Sen bekarsın.

D) Zincirleme kıyas

D) Sen mutlu değilsin.

E) Koşullu kesin kıyas

E) Sen evli değilsin.

12



Konu Testi - 1

7. I. Fil kediden büyüktür.

10. "Ben kadınların özgür olmasına inanıyorum fakat eşimin benim sözümden çıkmasını istemiyorum."

II. İnek kediden büyüktür.

O hâlde inek filden büyüktür.

Bu çıkarımın geçersiz olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Çok anlamlılığa yol açtığı

A) Öncüllerin doğru sonucun yanlış olması

C) Mantık hatasının bulunduğu

B) Bir öncülün yanlış olması

D) Akla dayalı bir çıkarım olduğu

C) Sonucun doğru olması

E) Eş anlamlı sözcüklerin kullanıldığı

Bu cümle için aşağıdakilerde hangisi söylenebilir?

B) Belirsizliğin olduğu

D) Öncüllerin yanlış sonucun doğru olması E) Bir öncülün doğru olması

8. Dürüst biriysen yalan söylemezsin ve insanları aldatmazsın.

11. Bütün yırtıcılar etçildir.

Bütün timsahlar yırtıcıdır.

Yalan söylüyorsun ve insanları aldatıyorsun.

O hâlde bütün timsahlar etçil değildir.

O hâlde dürüst biri değilsin.

Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir?

Bu hatalı kıyasta aşağıdaki kıyas kurallarından hangisine uyulmamıştır? A) Öncüller olumluysa sonuç olumsuz olamaz.

A) Kısaltılmış kıyas

B) Her kıyasta büyük, orta ve küçük terim bulunur.

B) İkilem

C) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.

C) Analoji

D) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.


E) Öncüllerden biri olumsuzsa sonuç olumsuz olur.

E) Safsata

9. Bütün doğa bilimleri deneyseldir.

Kimya bir doğa bilimidir.

O hâlde kimya deneysel bir doğa bilimidir.

Bu akıl yürütmede aşağıdaki kıyas kurallarından hangisine uyulmamıştır?

12. "Dürüst olacağıma söz veriyorum." cümlesi dilin hangi işlevine örnektir? A) Törensel

A) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.

B) Yaptırma

B) Öncüller olumluysa sonuç olumsuz olamaz.

C) Bildirme

C) Öncüllerden biri tikelse sonuç tikel olur.

D) Eylemsel

D) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.

E) Belirtme Cevaplar

1. A

2. D

3. E

4. C

5. C

E) Orta terim sonuç önermesinde yer almaz.


13

6. B

7. A

8. B

9. E

10. C

11. A

12. D


1. I. Düzenli beslenen toplumlarda hastalıklar azalır.

II. Bir toplumda hastalıklar azalırsa insanların yaşam süresi artar.

Burada verilen koşullu kıyasın sonucu aşağıdakilerden hangisidir? A) Düzenli beslenen toplumlarda insanların yaşam süresi artmaz.

Konu Testi - 2

4. Ahmet bir iş adamıdır.

İş adamı olanlar yanlarında işçi çalıştırırlar.

İşçi çalıştıranlar iş güvenliğine önem verirler.

İş güvenliğine önem verenler iş kazalarına karşı tedbirlidirler.

O hâlde Ahmet iş kazalarına karşı tedbirlidir.

Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir?

B) Düzenli beslenmeyen toplumlarda insanların yaşam süresi artar.

A) Entimem

C) Düzenli beslenen toplumlarda insanların yaşam süresi artar.

B) Zincirleme kıyas C) Seçmeli kıyas

D) Düzenli beslenmeyen toplumlarda insanların yaşam süresi artmaz.

D) Yüklemli kesin kıyas E) Basit kıyas

E) Bir toplum düzenli beslense de beslenmese de insanların yaşam süresi artar.

2. Mantıkta bir durum hem kesinlik hem de olasılık bildiren kelimelerle bir yargıya bağlanamaz.

Aşağıdakilerden hangisinde böyle bir durum söz konusudur?

5. Dilin, davranışları etkileme ve yönlendirme işlevi vardır. Emir kipindeki ifadeler, dilin bu işlevini örneklendirir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi dilin yaptırma (etkileme - yönlendirme) işlevine örnek değildir?

A) Tek amacımız güreşte olimpiyatlarda üç altın madalya almaktır.

A) Hiçbir şey bizi yıldıramaz.

B) Ehliyet almak için sürücü kursuna yazıldım.

B) Hayvanları sev.

C) Nermin YGS'de ilk bin aday arasına girdi.

C) Davranışlarında dürüst ol.

D) Tatil günlerinde özel bir radyoda program yapıyorum.

D) Sakın mücadeleden vazgeçme.

E) Kardeşimle aramda aşağı yukarı tam üç yaş fark var.

E) Az da olsa kitap oku.

3. Bazı beyaz eşyalar elektrikle çalışır.

Bazı elektrikle çalışanlar faydalı değildir.

O hâlde hiçbir beyaz eşya faydalı değildir.

Bu hatalı kıyasta;

6. Her devletin anayasası vardır.

I. Birinci öncülü tümel olumlu yapılarak

Türkiye bir devlettir.

II. Sonuç önermesi tikel yapılarak

O hâlde Türkiye'nin de anayasası vardır.

III. Öncüllerin ikisini de olumlu yaparak

düzeltmelerinden hangileri yapılırsa geçerli bir kıyas elde edilir?

Bu kıyasın küçük, büyük ve orta terimi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Küçük terim

Büyük terim

Orta terim

A) Yalnız I

A)

Türkiye

Devlet

Anayasa

B) Yalnız II

B)

Anayasa

Türkiye

Devlet

C) I ve II

C)

Türkiye

Anayasa

Devlet

D) I ve III

D)

Devlet

Anayasa

Türkiye

E)

Anayasa

Devlet

Türkiye

E) II ve III

14



Konu Testi - 2

7. Bütün kuşlar kanatlıdır.

10. Hiçbir otçul etçil değildir.

Kartal bir kuştur.

İnek otçuldur.

O hâlde kartal kanatlıdır.

Bu kıyasta aşağıdakilerden hangisi yer almamaktadır?


A) Olumsuz önerme

A) Hiçbir inek otçul değildir.

B) Orta terim

B) Hiçbir etçil otçul değildir.

C) Öncül

C) Her otçul inektir.

D) Küçük terim

D) İnek etçil değildir.

E) Sonuç

E) İnek otçul değildir.

11. "Ali vatanseverdir." bir önermedir. 8. Bazı insanlar özgürdür.

"Ali ülkesini sever." bir önermedir.

Salih insandır.

"Ali vatanseverdir. O hâlde ülkesini sever." bir çıkarımdır.

O hâlde Salih özgürdür.

Bu hatalı kıyasta aşağıdaki kıyas kurallarından hangisine uyulmamıştır?

Buna göre çıkarımın önermeden farkı aşağıdakilerden hangisidir? A) Yargı bildirmesi

A) Orta terim sonuç önermesinde yer almaz.

B) Doğruluk değeri taşıması

B) Öncüllerden biri olumsuzsa sonuç olumsuz olur.

C) Anlamlı cümlelerden oluşması

C) Öncüllerden birisi tümel olarak ele alınmalıdır.

D) Birden fazla terimden oluşması

D) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.

E) Öncül ve sonuç önermelerinden oluşması

E) Her kıyasta küçük, büyük ve orta terim bulunmalıdır.

12. Aşağıda geçerli bir kısaltılmış kıyas örneği verilmiştir.

9. Aşağıdakilerden hangisinde kıyas geçersiz olur? I. öncül

II. öncül

Sonuç

A)

Olumlu

Olumsuz

Olumsuz

B)

Tümel

Tikel

Tikel

C)

Olumlu

OIumlu

Olumlu

D)

Tümel

Tümel

Tümel

E)

Olumsuz

Olumsuz

Olumsuz

Sen zekisin.

Sen işinde başarılısın.

Aşağıdakilerden hangisi bu kısaltılmış kıyasta verilmemiş olan öncül olabilir? A) Hiç kimse zeki değildir. B) Bütün zeki olanlar işinde başarılıdır. C) Her insanın zekice davrandığı zamanlar vardır. D) Bazı zeki olanlar işinde başarılıdır. E) Hiçbir zeki olan işlerinde başarılı değildir.


15


Konu Testi - 2

13. "Derslerinde başarılı olan insan zeki ve çalışkandır."

önermesinden "Öyleyse Esra derslerinde başarılıdır." sonucunu elde etmek için hangi öncül kullanılmalıdır?

16. "Bitki canlıdır, o hâlde ölümlüdür." akıl yürütmesi aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) İkilem

A) Esra çalışkan ise zekidir.

B) Seçmeli kıyas

B) Esra ne çalışkan ne de zekidir.

C) Entimem

C) Esra çalışkandır fakat zeki değildir.


D) Esra zeki ve çalışkandır.

E) Safsata

E) Esra zeki veya çalışkandır.

14. I. Bütün sporcular güçlüdür ve düzenli beslenirler.

II. Ali sporcudur.

O hâlde Ali güçlüdür ve düzenli beslenir.

Burada verilen kıyasın "orta terim"i aşağıdakilerden hangisidir?

17. "Ferhat uzun boyludur." ya da "Domatesi çok almışım." gibi önermelerin bilimsel temeli bulunmamaktadır.

Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Önermelerin akılla elde edilmesi

A) Sporcu

B) Önermelerin sembolleştirilememesi

B) Güçlü

C) Önermelerin dille ifade edilmesi

C) Düzenli

D) Önermelerin olumlu olması

D) Beslenme

E) Önermelerde anlam belirsizliğinin olması

E) Düzenli beslenme

18. I. Komşulara sık sık gitmeyi bırak.

15. Öncülleri;

I. İncelediğim madde katı ya da sıvıdır.

II. Dürüst ol.

II. İncelediğim maddenin katı olmadığı anlaşıldı.

Önermeleri olan geçerli bir çıkarımın sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

III. Ödevlerini bitirmeden arkadaşların ile buluşmaya gitme.

Bu cümleler aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir?

C) Dilin yaptırma göreviyle

D) İncelediğim madde katı değildir.

D) Dilin aktarma göreviyle

E) İncelediğim maddenin sıvı olması katı olmasına bağlıdır.

E) Dilin eylemsel göreviyle

3. C

16. C 4. B

17. E 5. A

18. C 6. C

7. A

8. C

9. E

10. D

11. E

12. B


15. B

16

2. E

C) İncelediğim madde katıdır.

1. C

B) Dilin törensel göreviyle

14. A

B) İncelediğim madde sıvıdır.

13. D

A) Dilin belirtme göreviyle

Cevaplar

A) İncelediğim madde ne katıdır ne de sıvıdır.

LYS // MANTIK

FÖY NO

18

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK Önermeler Mantığı - I

hhA. SEMBOLİK MANTIĞA GEÇİŞ

2. Basit ve Bileşik Önermeler

hh 19. yüzyılın ortalarına doğru doğa bilimleri ve matematikte büyük gelişmeler kaydedilmiştir. Aristoteles'in kurduğu klasik mantık sadece kıyasla ilgilenmiştir. Yeni Çağ'da bu anlayış sarsılmıştır.

hh Bir önerme herhangi bir önerme eklemi almamışsa basit, bir önerme eklemi almışsa bileşiktir.

hh Mantığı matematik gibi kesin sonuçlara götüren bir alan hâline dönüştürme amacı güdülmüştür. Böylece sembolik mantık geliştirilmiştir.

hh Klasik mantıkta "değildir" ifadesi, bir önermeyi bileşik yapmaz. Fakat sembolik mantıkta bu ifade önerme eklemi ile gösterildiğinden bileşik olarak değerlendirilir.

hh Klasik mantık günlük dili kullanmasından dolayı kısmen içeriğin etkisindedir. Günlük dilin neden olduğu belirsizliği ve çok anlamlılığı ortadan kaldırmak, anlatılması zor ve soyut kavram ve ilişkileri daha kolay, kısa ve açık bir şekilde ifade etmek için sembolik dil ortaya çıkmıştır. hh Sembolik mantık, önermelerin içeriklerini dikkate almadan önermeleri harflerle, bazı işaret ve kurallarla sembolleştirir.

hh Önerme eklemi, günlük dildeki "ve, veya, ise, değil, ancak ve ancak " gibi ifadelerdir.

● Bir saat 60 dakikadır. (Basit) ● Ahmet tembel değildir. (Bileşik) ● Fizik ve matematik öğrenmek zordur. (Bileşik) ● Her derdin dermanı vardır. (Basit) ● İş yerine tren veya otobüsle gideceğim. (Bileşik) ● 7, 5'ten büyük ise 8 de beşten büyüktür. (Bileşik) ● Kişi ancak ve ancak düzenli beslenirse sağlıklı olur. (Bileşik)

hhB. ÖNERMELER MANTIĞI

● Bazı insanlar sarışındır. (Basit)

1. Önermenin Yapısı hh Önerme, doğruluk değeri alabilen ifadedir. Bir önerme ya doğru ya da yanlıştır. Yani yalnızca iki farklı doğruluk değerine sahip olabilir. Doğru ve yanlış değerlerini kendine doğruluk ölçütü alan mantığa iki değerli mantık denir. hh Önerme; özne, yüklem ve bağdan oluşur. Doğru ya da yanlış değer alır. ● Bütün canlılar beslenir. (D) ● Türkiye Afrika kıtasındadır. (Y) ● 5 + 4 = 9 (D) ● H2O tuzdur. (Y)

3. Önerme Eklemleri hh Günlük dildeki bağlaçlar, sembolik mantığın mantık değişmezlerindendir ve sembolik mantıktaki adı önerme eklemleridir. hh Önermeler mantığında geçen önerme eklemleriyle kurulan önermeler, doğruluk değerlerini içeriklerinden çok bileşenlerini bağlayan önerme eklemlerinden alırlar.


1

Değilleme Eklemi

Kullanımı

Günlük Dilde

Eklemi

Örnek Önerme

Sembolik Mantıktaki Kullanımı

Ahmet ~

değil

çalışkan

~p

değildir.

Önermenin Tanımlanması

Değilleme Önermesi

Evetleme

ve

∧

Eklemi

İstanbul büyükşe-

p∧q

Tümel Evetleme Önermesi

Hava gü-

Evetleme

∨

veya

Eklemi

neşli veya

p∨q

bulutludur.

⇒

Eklemi

ise

yapılır ise hükümet

⇔

Koşul Eklemi

ve ancak

p

~p ∨

p

A.B A.E A.B p⇒q

Koşul Önermesi

~p ⇒ ~p A.B A.E A.B

ve ancak para

A.B

Önermesi

Ali ancak ancak

A.E

A.B A.E A.B

kurulur. Karşılıklı

p

Tikel Evetleme

Seçimler Koşul

~

p

hirdir.

Tikel

hh Önerme eklemleriyle kurulan bileşik önermelerin temelinde en az bir basit önerme vardır. Bileşik önermeleri oluşturan önermelere o önermenin ana bileşenleri denir. Bileşenleri bağlayan temel önerme eklemine de ana eklem adı verilir. hh

Ankara ve

Tümel

4. Ana Eklem ve Ana Bileşenlerin Belirlenmesi

∨

Önerme

Sembolü

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK

p⇔q

biriktirirse

Karşılıklı Koşul Önermesi

ev alır.

~

(p⇒q)

A.E

A.B

(p∧~q) ⇒ (pvq) A.B

A.E

~(p⇒q) A.B

Örnek 1:

v ~(p∧~q) A.E

A.B

[~(p⇔q) ⇒ (pv~q)]

~ A.E

[(p v q) ⇒ (q v r)] ∧ [(p ∧ q) ⇒ r] ∧ (p v q)

A.B

A.B

önermesinin türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Tümel evetleme önermesi

hh Önerme ekleminden önceki önerme ön bileşen, sonraki önerme art bileşen adını alır.

B) Tikel evetleme önermesi C) Koşullu önerme

hh p p Ö.B A.B v

D) Karşılıklı koşullu önerme E) Basit önerme Parantez içleri bir önerme kabul edildiğinden, bu önermenin türü tümel evetlemedir. Cevap: A

2


p ⇒ p Ö.B A.B ~p ⇒ ~p Ö.B A.B


Örnek 2: [(p ⇒ q) ⇔ (q v r)] ∨ (p ⇒ r) v p ⇒ q ∧ r

Ali evlenir ve çocuk sahibi olur ise sorumluluk alır. (p∧q)⇒r

B) 2 D) 4

p

C) 3 E) 5

v

önermesinin kaç tane ana bileşeni vardır? A) 1

Tasarruflar artar ise yatırımlar çoğalır. (p⇒q) ⇒ p p

p

⇒

r

Bir hayvan ancak ve ancak yırtıcı ise etçildir. (p⇔q)

Parantez içleri bir bileşen kabul edilir. Bu nedenle beş ana bileşen vardır. Cevap: E

p

p

⇔

p

hh Günlük dilde değil, ve, veya, ise, ancak ve ancak ile aynı anlama gelen bağlaçlar için de aynı önerme eklemleri kullanılır. ● Suna sabırsızdır. (~p)

5. Mantık Değişmezleri ve Önermelerin Sembolleştirilmesi

● Çetin liseyi bitirdi Fakat LYS'yi kazanamadı. (p∧~q)

hh Günlük dildeki önermeleri, sembolik mantık diline çevirmeye sembolleştirme denir. Sembolleştirme işlemi üç aşamada gerçekleşir.

● Ne kendine ne de çevresine huzur verdi. (~p∧~q)

hh Basit önermeler p, q, r, s, t gibi harflerle sembolleştirilir. hh Sonra önerme eklemleri ~, ∧, v, ⇒, ⇔ gibi semboller eklenir. hh Bir veya birden fazla bileşik önermeden, bir önerme eklemiyle yeni bir bileşik önerme meydana getirirken önceki önermeler paranteze alınır. Önerme gruplarını birbirinden ayırmak için ( ), [ ], { } türünden parantez işaretleri kullanılır. Salih sebze ağırlıklı beslenir. (p) p Fatih ve Ahmet ikizdir. (p∧q) p p v

Esra esmer değildir. (~p) p ~ İnsan canlıdır ve içgüdüleriyle davranmaz. (p∧~q) p p ~ v

hh

Emel veya Nermin'in duygusal olduğu söylenemez. ~(pvq) v p p ~

● Hem okudu hem de yazdı. (p∧q)

● Askere gideceğim ya da bir işe gireceğim. (pvq) ● Bitkiler fotosentez yaptığı takdirde yaşamını sürdürür. (p⇒q) ● Kilo alınmaz yeter ki spor yapılsın. (~p⇒q) ● Doktor olmanın tek koşulu tıp fakültesini bitirmektir. (p⇔q) ● Cüneyt, Harun, Faruk iyi arkadaştırlar. (p∧q∧r)

Örnek 3: Aşağıdaki ifadelerden hangisi karşılıklı koşul dile getirmez? A) Çocuklara kendini sevdirmenin şefkatli davranmaktan başka yolu yoktur. B) İyi bir öğretmen olmanın tek şartı bilgili olmak ve öğrenciye objektif davranmaktır. C) Küresel ısınmanın önlenmesi ancak ve ancak doğayı kirletmekten vazgeçip ona uygun davranmakla mümkündür. D) Dünya barışını sağlamak için tek çıkar yol komşularla iyi geçinmektir. E) Hem sanayici hem çevreci olmak zordur ancak herkesin çevreci olması gerekir. E seçeneğindeki önerme tümel evetlemeyi dile getirir. Cevap: E


3


hhC. ÇIKARIM 1. Sembolik Mantık ve Klasik Mantıkta Çıkarım hh Sembolik mantık ve klasik mantığın çıkarıma yaklaşımı birbirinden farklıdır. Klasik mantıkta içerik önemliyken, sembolik mantıkta biçim önemlidir. ● Bütün sürüngenler yırtıcıdır. ● Yılan sürüngendir. ● O hâlde yılan yırtıcıdır. (Klasik mantıkta geçerli bir çıkarım.) ● Kar beyazdır. ● Kömür siyahtır.

Örnek 4: Aşağıdakilerden hangisi, çok anlamlılığa yol açar? A) p ⇒ q ⇒ r

B) (p ⇒ q) v r

D) q ⇒ (p v r)

C) p ∧ q ∧ r

E) p v q v r

Koşul ekleminde ön bileşen ve art bileşene göre sonuç değişir. Cevap: A

hhD. DOĞRULUK DEĞERLERİ VE

YORUMLAMA ÇİZELGELERİ

hh Her bileşik önermenin doğruluk değeri, bu önermenin ana bileşenlerinin doğruluk değerine bağlı olarak belirlenmiştir. Bu belirlemeyi gösteren çizelgelere doğruluk çizelgelere (doğruluk tabloları) denir. Doğru değer için "D", yanlış değer için "Y" sembolü kullanılır.

● O hâlde maydanoz yeşildir. (Sembolik mantıkta geçerli bir çıkarım.)

1. Değilleme Eklemi (~) hh Günlük dildeki çıkarımları sembolleştirmek için çıkarımdaki öncüller ve sonuç önermesi tespit edilir. Her bir önermeye p, q, r, s, t gibi bir ad verilir. Sonuç önermesindeki "O hâlde" ifadesi "..." işaretiyle gösterilir. ● Ahmet çalışırsa başarılı olur. (p⇒q) ● Ahmet başarılı olamadı. (~q) ● O hâlde Ahmet çalışmamıştır. ... ~p

hh Değilleme eklemi önüne geldiği önermenin doğruluk değerini değiştirir. Önerme doğru ise onu yanlış, yanlış ise doğru yapar. hh Değilleme önermesi tek bileşenli bileşik önermedir. hh Verilen bir önermenin değillemesi değillendiğinde yeni önermenin doğruluk değeri ilk önermenin doğruluk değeri olur. Buna çifte değilleme kuralı denir. Yani bir önermenin değilinin değili kendisidir. ● Ahmet çalışkandır. (p)

Bu çıkarım p⇒q, ~q... ~p biçiminde gösterilir.

● Ahmet çalışkan değildir. (~p)

hh Günlük dilde çok anlamlılığın ortaya çıkardığı yanlış anlamaları önlemek her zaman mümkün değildir. Matematik ve mantık dilinde ise bu türlü çok anlamlılığın önlenmesi gerekir. Çok anlamlılığın önlenmesi için parantezleri kullanmak gerekir.

● Ahmet çalışkan olmayan değildir. (~~p) çifte değilleme kuralı.

hh p∧q⇒r önermesinin iki değişik yorumu olabilir. p∧(q⇒r) (p∧q)⇒r hh Parantezin yer değiştirmesi ile her bir yoruma göre doğruluk değeri değişir. Bu nedenle parantezin kullanılarak hangi yorumun belirtildiği gösterilmelidir.

4


hh Bu önermelerin alabileceği doğruluk değerleri şunlardır. p

~p

~~p

D

Y

D

Y

D

Y


2. Tümel Evetleme Eklemi (∧)

5. Karşılıklı Koşul Eklemi (⇔)

hh Bir tümel evetleme önermesinin "D" yorumunu alabilmesi için her iki önermenin de aynı satıda "D" olması gerekir. Tümel evetleme önermesi tüm diğer durumlarda "Y" değerini alır.

hh Karşılıklı koşul önermesinde her iki bileşen de aynı doğruluk değerini alırsa sonuç "D", farklı doğruluk değerini alırsa sonuç "Y" olur.

hh Merve sarışın ve zekidir. önermesinin alabileceği doğruluk v p p

hh İnsanlar ancak ve ancak hoşgörülü olursa sevecen olur. ⇔ p p p

değerleri şöyledir.

önermesinin alacağı doğruluk değerleri şöyledir.

p

q

p∧q

p

q

p⇔q

D

D

D

D

D

D

D

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

D

Y

Y

Y

Y

Y

Y

D

3. Tikel Evetleme Önermesi (∨) hh Tikel evetleme önermesinde iki önermeden biri "D" değeri alıyorsa sonuç "D", her iki önerme de "Y" değeri alıyorsa sonuç "Y" dir. hh Suna avukat veya savcıdır. önermesinin alabileceği doğru∧ p p luk değerleri şöyledir. p

q

p∨q

D

D

D

D

Y

D

Y

D

D

Y

Y

Y

hh Önerme eklemlerinin genel tablosu aşağıdaki gibidir. p

q

~p

p∧q

pvq

p⇒q

p⇔q

D

D

Y

D

D

D

D

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

D

Y

D

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

D

D

4. Koşul Eklemi (⇒) hh Koşul önermesinde önermelerden ilki "D", ikincisi "Y" ise sonuç "Y" dir. Diğer durumlarda sonuç "D" dir. hh Bahar gelir ise doğa canlanır. önermesinin alacağı doğruluk ⇒ p p

Öğretmen Sorusu

değerleri şöyledir.

hh (~p∧~q) ⇒ ~(pv~q) önermesinin doğruluk tablosunu oluşturalım. p

q

~p ~q ~p∧q

D

D

Y

Y

pv~q ~(pv~q) (~p∧~q) ⇒ ~(pv~q)

Y

D

Y

D

D

Y

Y

D

Y

D

Y

D

p

q

p⇒q

Y

D

D

Y

D

Y

D

D

D

D

D

Y

Y

D

D

Y

D

Y

D

D

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

D

Aynı doğruluk değerlerini aldıklarında sonucu doğru olan önerme eklemleri hangileridir?

Koşul eklemi ve karşılıklı koşul eklemi LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

5


Örnek 5:

Örnek 8:

I. Ahmet ve Mehmet çalışkandır.

I

Mehmet ve Ahmet çalışkandır.

II. Ahmet çalışkan ise Mehmet de çalışkandır.

Mehmet çalışkan ise Ahmet de çalışkandır.

III. Ahmet veya Mehmet çalışkandır.

Mehmet veya Ahmet çalışkandır.

Yukarıdaki önerme çiftlerinden hangileri, aynı doğruluk değeri taşımaktadır? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve II

II

IV

V

p

q

~p

p∧q p∨q p⇒q

p⇔q

D

D

Y

D

D

Y

D

D

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

D

D

Y

D

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

Yukarıda doğruluk tablosunda numaralandırılmış sütunlardan hangisi hatalıdır? A) I

C) Yalnız III

B) II

C) III

D) IV

E) I ve III

III

E) V

Koşul ekleminde bileşenler doğruysa sonuç doğru olur.

I. ve III. seçenekteki önermelerde sonuç değişmez. Fakat ⇒ ekleminde ön bileşen ve art bileşene göre sonuç değişir.

Cevap: D

Cevap: E

Örnek 6:

Örnek 9:

p, q, r bileşenleri, bir arada hangi değerleri aldığında (p ⇒ q) ∧ (q ⇒ r) önermesinin doğru yorumu vardır?

I p q

A) p doğru, q yanlış, r yanlış B) p yanlış, q doğru, r doğru C) p doğru, q doğru, r doğru D) p yanlış, q yanlış, r yanlış E) p doğru, q yanlış, r doğru

Cevap: D

Örnek 7: Aşağıdaki önermelerden hangisi tüm yorumlamalarda doğru değerini alır?

D) ~(p ∧ ~p)

III

IV

p ⇒ q q ∧ p (p ⇒ q) ⇔ (q v p)

DD

D

D

?

DY

Y

Y

?

YD

D

Y

?

YY

D

Y

?

Buna göre, soru işaretlerinin olduğu IV. sütunun yerine aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

(Y ⇒ Y) ∧ (Y ⇒ Y) D∧D D

A) p v p

II

B) p ⇒ ~p

C) p ∧ p

E) (p ∧ ~p)

A) Y

B) D

C) D

D

D

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

D) Y

E) D

Y

D

D

D

D

Y

D seçeneğinde verilen ~(p ∧ ~P) önermesinde p'ye hangi değeri verirsek verelim parantez içi yanlış olacaktır. Parantez dışında değilleme olduğundan, sonuç her zaman doğru olur.

Karşılıklı koşulda farklı değer alan bileşenlerde sonuç yanlış, aynı doğruluk değerini aldığında sonuç doğrudur.

Cevap: D

Cevap: B

6



hhE. DOĞRULUK ÇİZELGESİ İLE TUTAR-

LILIK, GEÇERLİLİK, EŞDEĞERLİLİK DENETLEMESİ

Örnek 10: (p ∨ q) ⇒ (p ∧ q) önermesinin tutarlılığı doğruluk çizelgesiyle aşağıdaki biçimde denetlenmiştir.

1. Tek Bir Önermenin Tutarlılığı hh Doğruluk tablosunda önermenin yorumlanmasında en az bir doğru değeri alan önerme tutarlıdır. Tüm yorumlamaları yanlış olan önerme ise tutarsızdır. p

q

r

D

D

Y

D

Y

Y

D

Y

Y

D

Y

Y

Tutarlı Tutarlı

I

II

p q

p∨q

III

D D

D

IV

p ∧ q (p ∨ q) ⇒ (p ∧ q) D

?

D Y

D

Y

?

Y D

D

Y

?

Y Y

Y

Y

?

Buna göre, soru işaretlerinin olduğu IV. sütunun yerine aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) Y

Tutarsız

B) D

D

Y

Y

Y

Y

D

D

D

Y

D) Y

BİLGİ NOTU Tutarsız bir önermenin değili tutarlıdır.

hh (~p⇔q) v (~p⇒~q) önermesinin tutarlı olup olmadığını doğruluk çizelgesiyle denetleyelim.

C) D

E) D

Y

D

D

D

D

Y

Koşul eklemi ile işlem yapılırken ön bileşen doğru art bileşen yanlışsa sonuç yanlış olur. Diğer koşullarda sonuç doğru olur. Cevap: B

hh p

q ~p ~q (~p⇔q)

(~p⇒~q) (~p⇔~q) v (~p⇒~q)

D D Y Y

Y

D

D

D Y Y D

D

D

D

Y D D Y

D

Y

D

Y Y D D

Y

D

D

Örnek 11: Aşağıdaki önermelerden hangisi tutarsızdır? A) Bir önerme hem doğru hem de doğru değildir. B) Bir önerme ya doğru ya da yanlıştır.

hh Bir önermenin tutarlılığında son sütuna yukarıdan aşağı bakılır. Bir yorumlamada bile doğru yorum varsa, bu önermenin tutarlı olduğuna hükmedilir.

C) Bir önerme doğru ise yanlış olamaz. D) Bir önerme ya doğru ya da doğrudur. E) Bir önermenin yanlış olduğu doğru değildir. Bir önerme aynı anda hem doğru hem yanlış olamaz. Cevap: A


7


2. Birden Fazla Önermenin Bir Arada Tutarlılığı hh Birden fazla önermenin birlikte tutarlı olabilmesi için önermelerin sonuç satırlarının en az birinde önermelerin "D" değeri alması gerekir.

3. Tek Bir Önermenin Geçerliliği hh Bir önerme bütün yorumlamalarında doğru değerini alıyorsa geçerli, bir tek yanlışlayıcı yorumlaması olan önerme geçersizdir. Bir önermenin geçerli olup olmadığına sütun hâlinde bakılır.

BİLGİ NOTU Birden fazla önermenin tutarlılığı denetlenirken satır halinde bakılır.

hh

p

q

D

D

D

Y

D

Y

D

Y

Geçerli

Geçersiz

p

q

r

s

D

Y

D

Y

D

D

Y

D

BİLGİ NOTU

Y

D

Y

Y

Y

Y

D

Y

hh Her geçerli önerme aynı zamanda tutarlıdır. Fakat her tutarlı önerme geçerli değildir.

2. satırda birlikte doğru de-

Hiçbir satırda birlikte doğru

ğerini aldıklarından bu iki

değerini

önerme birbiriyle tutarlıdır.

bu iki önerme birbiriyle tu-

almadıklarından

hh Değillemesi tutarsız olan önermenin kendisi geçerlidir. hh Her tutarsız önerme aynı zamanda geçersizdir.

tarsızdır.

hh (~p⇒q), (pv~q), (~p∧~q) önermelerinin tutarlı olup olmadığını doğruluk tablosuyla denetleyelim.

hh

p

q

~p

~q

(~p⇒q)

(pv~q)

(~p∧~q)

D

D

Y

Y

D

D

Y

D

Y

Y

D

D

D

Y

Y

D

D

Y

D

Y

Y

Y

Y

D

D

Y

D

D

hh (p∧~q) ⇔ (~pvq) önermesinin geçerli olup olmadığını doğruluk tablosuyla denetleyelim.

p

q

~p

~q

(p∧~q)

(~pvq)

(p∧~q) ⇔ (~pvq)

D

D

Y

Y

Y

D

Y

D

Y

Y

D

D

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

D

Y

D

Y

hh Yanlışlayıcı yorumlaması olduğundan bu önerme geçersizdir. hh Satır hâlinde hepsini aynı anda doğru kılan bir yorumlama olmadığından, bu üç önerme birbiriyle tutarsızdır.

8



Örnek 14:

Örnek 12: (p ⇒ q) v (q ⇒ r) önermesi için;

I

II

III

IV

p q r

p∧q

(p ∧ q) ⇒ r

q⇒r

p ⇒ (q ⇒ r)

DDD

D

D

D

D

DDY

D

Y

Y

Y

III. geçerli,

DYD

Y

D

D

D

IV. geçersiz

DYY

Y

D

D

D

YDD

Y

D

D

D

YDY

Y

D

Y

D

YYD

Y

D

D

D

YYY

Y

D

D

D

I. tutarlı, II. tutarsız,

durumlarından hangileri söylenebilir? A) Yalnız II

B) Yalnız IV

D) I ve IV

C) I ve III

E) II ve IV

Önerme denetlendiğinde tüm yorumlamaların doğru olduğu görülür. Bu nedenle önerme hem tutarlı hem de geçerlidir. Cevap: C

Verilen bu doğruluk tablosuna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) I. önerme tutarlıdır. B) II. önerme tutarlıdır. C) II. ve IV. önerme eşdeğerdir. D) III önerme geçersizdir. E) IV. önerme geçerlidir. Bir önermenin geçerli olması için tüm yorumlamalarının doğru olması gerekir. Cevap: E

Örnek 15: Örnek 13: I. Tutarlı önerme aynı zamanda geçerli önermedir. II. Geçerli önerme aynı zamanda tutarlı önermedir. III. Geçersiz önerme aynı zamanda tutarsız önermedir. IV. Tutarsız önerme aynı zamanda geçersiz önermedir. Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur? A) I ve II D) II ve III

B) I ve III

p

q

r

s

t

D

D

Y

D

Y

D

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

D

Y

D

Y

Y

Y

D

Verilen önermeler için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) p önermesi hem tutarlı hem de geçerlidir.

C) I ve IV

B) q önermesi tutarlıdır fakat geçerli değildir.

E) II ve IV

C) r önermesi hem tutarsız hem de geçersizdir.

Her geçerli önerme aynı zamanda tutarlıdır. Her tutarsız önerme de geçersizdir. Cevap: E

D) s önermesi geçersiz ve tutarlıdır. E) t önermesi tutarsız ve geçersizdir. t önermesi geçersizdir fakat tutarlıdır. Cevap: E


9


4. Önermelerin Eşdeğerliliği

Örnek 16: I

II

III

IV

V

D

Y

D

D

Y

D

D

D

D

Y

D

Y

D

D

D

Y

Y

Y

D

Y

hh Tüm yorumlamalarda aynı doğruluk değerini alan önermeler eşdeğerdir. Eşdeğerlik "≡" sembolü ile gösterilir.

hh

Yukarıdaki doğruluk çizelgesine göre, numaralarla gösterilen önermelerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

p

q

r

s

D

D

D

D

Y

Y

D

Y

Y

Y

Y

Y

D

D

D

D

A) I ve III eş değerdir.

p ile q önermeleri eşdeğer-

İkinci sütunda farklı değer-

B) II. tutarsızdır.

dir.

ler aldığı için r ile s öner-

C) III ile IV birbiriyle tutarlıdır.

meleri eşdeğer değildir.

D) IV. geçerlidir. E) V. geçersizdir. II. yorumda doğru olduğu için tutarlıdır. Cevap: B

BİLGİ NOTU hh İki tutarsız önerme her zaman eşdeğerdir. hh İki geçerli önerme her zaman eşdeğerdir.

Örnek 17: I.

II.

III.

IV.

D

D

D

D

Y

D

Y

D

D

D

D

Y

Y

Y

Y

Y

hh (~p⇒~q) ile (pv~q) önermelerinin eşdeğer olup olmadığını doğruluk tablosuyla denetleyelim.

Yukarıda verilen doğruluk çizelgesine göre numaralandırılmış önerme denetlemelerinden çıkarılacak sonuç değildir? A) I. önerme tutarlı ve geçersiz bir önermedir. B) II. önerme geçerli ve tutarlı bir önermedir. C) IV. önerme tutarsız ve geçerli bir önermedir.

hh

p

q

~p

~q

(~p⇒~q)

(pv~q)

D

D

D

Y

Y

Y

D

D

Y

D

D

D

Y

D

D

Y

Y

Y

Y

Y

D

D

D

D

D) I ve III. önermeler eşdeğer önermelerdir. E) Tüm önermeler birbirleri ile tutarlıdır.

hh Her yorumlamada aynı doğruluk değerini aldıklarından bu iki önerme eşdeğerdir.

IV. önerme tutarlı ve geçersizdir.

Öğretmen Sorusu

Cevap: C

İki tutarsız ve iki geçerli önermenin her zaman eşdeğer olmasının nedeni nedir?

Tutarsız önermenin tüm yorumlamalarının yanlış, geçerli önermelerin tüm yorumlamalarının doğru olması

10



Örnek 20:

Örnek 18: I. (p ∧ q), (q ∧ p)

(p ∧ q) ⇒ (p v r)

II. (p ⇔ q), (q ⇔ p)

önermesinin eş değeri olan önerme aşağıdakilerden hangisidir?

III. (p ⇒ q), (q ⇒ p) Yukarıdaki önerme çiftlerinden hangileri eşdeğerdir? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve II

C) Yalnız III

A) ~(p ∧ q) v (p v r) B) (p ∧ q) v (p v r) C) (p ∧ q) ∧ (p v r)

E) I ve III

Koşul ekleminde ön bileşen ve art bileşenin aldığı değerlere göre sonuç değişmektedir. Cevap: D

D) ~(p ∧ q) ∧ (p v r) E) (p ∨ q) ∧ ~(p v r) Koşul ekleminde birinci bileşen değillenir, eklem tikel evetleme olur. İkinci bileşen aynen kalır. Cevap: A

Örnek 21:

Örnek 19:

I. (p ∨ q), (q ∨ p)

I

II

III

IV

p q

p∧q

p⇒q

~p

~p v q

DD

D

D

Y

D

DY

Y

Y

Y

Y

Yukarıdaki önerme çiftlerinden hangileri eşdeğerdir?

YD

Y

D

D

D

A) Yalnız I

YY

Y

D

D

D

II. ~(~p ⇒ ~q), (~p ∧ q) III. (p ⇒ q), (~q ⇒ ~p)

D) I ve II

Yukarıdaki doğruluk çizelgesi tablosuna göre, I, II, III, IV numaralı önermelerden hangileri eşdeğerdir? A) I ve II D) II ve III

B) I ve III

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) I ve III

II. seçenekteki ~(~p ⇒ ~q), (~p ∧ q) önermesinin eşdeğeri (~p ∧ q) önermesidir. Cevap: E

C) II ve IV E) III ve IV

İki önermenin eşdeğer olması için tüm yorumlamalarda aynı doğruluk değerini almaları gerekir. Cevap: C


11


Örnek 22: Aşağıdakilerden hangisi "Derslerine çalışmazsan sınıfını geçemezsin." önermesiyle eş değerdir? A) Derslerine çalışırsın veya sınıfını geçemezsin. B) Derslerine çalışmazsın veya sınıfını geçemezsin. C) Derslerine çalışmazsın ve sınıfını geçemezsin. D) Derslerine çalışırsın ve sınıfını geçersin.

hh p⇒q, ~p∧q ... ~pv~q çıkarımının geçerliliğini doğruluk tablosuyla denetleyelim. Bu durumda çıkarım aşağıdaki hâle gelir. hh [(p⇒q) ∧ (~p∧q)] ⇒ (~pv~q) p

q

~p

D

D

D

Y

Y Y

E) Derslerine çalışırsan sınıfını geçersin. Önermeyi sembolleştirdiğimizde ~p ⇒ ~q biçimine dönüşür. Bu önermenin eşdeğeri de p v ~q önermesidir.

~q

(p⇒q)

(~p∧q)

(p⇒q) ∧ (~p∧q)

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

D

Y

D

D

D

Y

D

D

D

Y

Y

(~pv~q)

[(p⇒q) ∧ (~p∧~q) ⇒ (~pv~q)

Y

D

D

D

D

D

D

D

Cevap: A

Örnek 23: (p ⇔ q) ⇔ (q v r)

hh Yanlışlayıcı yorumlaması olmadığından bu çıkarım geçerlidir.

önermesinin eş değeri olan önerme aşağıdakilerden hangisidir?

hh İkinci Yol: Çıkarımın sonuç önermesi değillenir. Öncüllerle değillenmiş sonuç önermesine satır olarak bakılır. "D" lerden oluşan bir satır varsa çıkarım geçerlidir. Böyle bir yorumlama yoksa çıkarım geçersizdir.

A) (p ⇔ q) ⇒ (q v r)

C) (p ⇔ q) ∧ (q v r)

hh p⇒q, ~q...~p çıkarımının geçerliliğini doğruluk tablosuyla denetleyelim. Sonucun değilini aldığımızda bu çıkarım p⇒q, ~q...p biçimine dönüşür.

D) [(p ⇔ q) ∧ (q v r)] v [(p ⇔ q) ∧ (q v r)]

hh

B) (q v r) ⇒ (p ⇔ q)

E) [(p ⇔ q) ∧ (q v r)] ∧ [(p ⇔ q) ∧ (q v r)] p ⇔ q önermesine x, q v r önermesine y dersek; x ⇔ y önermesini elde ederiz. De Morgan kuralına göre de eşdeğeri (x ∧ y) v (x ∧ y)'dir. Cevap: D

5. Çıkarımların Geçerliliği hh Bir çıkarımın geçerli olması için öncüllerin ve sonucun doğru olması gerekir. Öncülleri doğruyken sonucu yanlış olan önerme geçersizdir.

p

q

~q

p⇒q

D

D

Y

D

D

Y

D

Y

Y

D

Y

D

Y

Y

D

D

hh Hepsini aynı anda doğru kılan bir yorumlama olmadığından bu çıkarım geçersizdir.

Örnek 24: Bir sembolik çıkarım aşağıdaki yorumların hangisini aldığında geçersizdir?

hh Çıkarımların geçerli olup olmadığı doğruluk tablosunda iki yolla denetlenebilir.

A) Öncüllerin tümü doğru, aynı zamanda sonuç doğru.

hh 1. Yol: Öncüllerin arasına (∧) eklemi konulur. Öncüllerle sonuç önermesi arasına da (⇔) eklemi konulur. Bu önerme doğruluk tablosu ile denetlendiğinde tüm yorumlamaları doğru ise çıkarım geçerlidir. Bir yorumlaması bile yanlışsa çıkarım geçersizdir.

C) Öncüllerin bazıları doğru, aynı zamanda sonuç yanlış.

12


B) Öncüllerin tümü doğru, aynı zamanda sonuç yanlış. D) Öncüllerin bazıları doğru, aynı zamanda sonuç doğru. E) Öncüllerin bazıları yanlış, aynı zamanda sonuç doğru. Öncülleri doğru, sonucu yanlış olan çıkarım geçersizdir.

Cevap: B


1. Aşağıdaki önermelerin hangisinde tümel evetleme (∧)

Konu Testi - 1

4. Serap doktorasını tamamlayamazsa öğretim üyesi olama-

eklemi kullanılmamıştır? A) Suna kararlı ve cesaretlidir.

yacak. (~p⇒~q)

B) Suna hem kararlı hem de cesaretlidir.

Bu önermenin eşdeğeri aşağıdakilerden hangisidir? A) Serap ne doktorasını tamamlayabildi ne de öğretim üyesi olabildi. (~p∧~q)

C) Suna kararlı olmasının yanı sıra cesaretlidir.

B) Serap doktorasını tamamlarsa öğretim üyesi olacak. (p⇒q)

D) Suna kararlı ya da cesaretlidir. E) Suna kararlı olduğu kadar cesaretlidir.

C) Serap doktorasını tamamlar veya öğretim üyesi olamaz. (pv~q) D) Serap öğretim üyesi olamazsa doktorasını tamamlayamaz. (~q⇒~p) E) Serap doktorasını tamamlayamaz veya öğretim üyesi olur. (~pvq)

5. 2. I. Geçersiz her önerme aynı zamanda tutarsızdır.

I.

II.

III.

IV.

~p∧~q

pv~q

pvq

~(pvq)

II. Değillemesi tutarsız olan önerme geçerlidir.

p

q

~p ~q

III. İki geçersiz önerme her zaman eşdeğerdir.

D

D

Y

Y

Y

Y

D

Y

Yukarıda verilenlerden hangileri yanlıştır?

D

Y

Y

D

Y

D

D

Y

Y

D

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

D

D

D

Y

D

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III

Yukarıdaki doğruluk tablosundaki önermelerden I. ve IV. eş değerdir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi iki önermenin eş değer olması için gerekli bir koşuldur? A) Bileşik önerme olmaları B) Tüm yorumlamalarda aynı doğruluk değerini almaları C) Ayrı ayrı tutarlı olmaları D) Bir yorumlamada aynı doğruluk değerini almaları E) Birlikte tutarlı olmaları

6. Ülke demokratikleşecek (p) 3. Aşağıdakilerden hangisi ~(p⇒q) ve (p∧~q) önermelerinin eşdeğer olduğunu gösterir?

Özgürlükler artacak (q)

Buna göre aşağıdakilerden hangisi (~q⇒~p) biçiminde sembolleştirilebilir?

A) ~(p⇒q) ⇔ (p∧~q) önermesinin geçerli olması

A) Ülke demokratikleşirse özgürlükler artacak.

B) ~(p⇒q) ⇒ (p∧~q) önermesinin tutarsız olması

B) Özgürlükler artarsa ülke demokratikleşecek.

C) ~(p⇒q) v (p∧~q) önermesinin geçerli olması

C) Özgürlükler artmazsa ülke demokratikleşecek.

D) ~[~(p⇒q) ⇔ (p∧~q)] önermesinin tutarlı olması

D) Ülke demokratikleşmezse özgürlükler artmayacak.

E) ~(p⇒q) v (p∧~q) önermesinin tutarlı olması

E) Özgürlükler artmazsa ülke demokratikleşmeyecek. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

10. "Bir önerme tutarlıdır veya tutarsızdır." (pv~p) önerme-

7. I. İki tutarsız önerme eşdeğerdir.

II. İki tutarlı önerme eşdeğerdir.

si için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

III. İki geçerli önerme eşdeğerdir.

A) Sonuç bazen doğru bazen yanlış değerini alır.

Yukarıda verilen yargılardan hangileri doğrudur?

B) Birinci ve ikinci bileşenin doğruluk değerleri aynıdır.

A) Yalnız I

C) Sonucu her zaman yanlış olur.

B) Yalnız II

D) Ana eklemi tümel evetleme eklemidir.

C) I ve II

E) Sonucu her zaman doğrudur.

D) I ve III E) II ve III

8. (p⇔q) v (q∧r)

önermesi için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) p doğru aynı zamanda q doğru olduğunda önerme doğru olur. B) p doğru, q yanlış, r doğru olduğunda önerme doğru olur.

11. Herhangi bir önerme eklemi alan önermeler bileşik, bir önerme eklemi almayan önermeler basittir.

Buna göre aşağıdaki önermelerden hangisi bileşik değildir? A) ~p⇔q

C) p yanlış, q yanlış, r yanlış olduğunda önerme yanlış olur.

B) p

D) p yanlış, q doğru, r doğru olduğunda önerme yanlış olur.

C) p∧q

E) p doğru, q doğru, r doğru olduğunda önerme yanlış olur.

E) p⇒q

D) ~p

9. Turizm gelirleri artmazsa ne turizm canlanır ne de enflasyon düşer. Bu önermenin sembolik ifadesi aşağıdakilerden hangisidir?

12. Bir tutarsız önerme değillendiğinde aşağıdakilerden hangisi doğru olur?

A) (~p⇒~q) ⇒ ~r

A) Önermenin eşdeğeri elde edilir.

B) ~p ⇒ (~q∧~r)

B) Önerme tutarsız olur.

C) (~p∧~q) ⇒ ~r

C) Önerme geçerli olur.

D) (~p∧~q) ⇒ r

D) Önerme geçersiz olur.

E) p ⇒ (~q∧~r)

E) Önerme doğru ve yanlışlardan oluşur. 2. D

3. A

4. C

5. B

6. E

7. D

8. A

9. B

10. E

11. B

12. C


1. D

14

Cevaplar


Konu Testi - 2

1. ~[(p⇔q) ∧ (~p∧q)] ⇒ [(pvq) ⇒ (p∧q)]

4. Tüm yorumlamalarda aynı doğruluk değerini alan önermeler eş değerdir.

Bu önermenin ana eklemi aşağıdakilerden hangisidir?

A) ~ B) ∧

Buna göre aşağıdaki önermelerden hangisi eş değerdir? A) ~p∧~q ile ~(p∧q)

C) v

B) p⇒q ile p∧~q

D) ⇒

C) ~p⇒q ile ~pv~q

E) ⇔

D) ~(pvq) ile ~p∧~q E) ~(p⇒~q) ile ~p∧~q

2. Öncülleri doğru iken sonucu yanlış olan bir çıkarım geçersizdir.

Buna göre aşağıdaki çıkarımlardan hangisi geçersizdir? A) LYS, YGS'den daha zordur. O hâlde YGS, LYS'den daha kolaydır. B) Trabzon Karadeniz bölgesindedir. O hâlde Trabzon deniz kenarındadır.

5. Aşağıdaki önermelerden hangisinde koşul eklemi (⇒) kullanılmıştır?

C) a = b, b = c, o hâlde a = c'dir.

A) Tarım üretimi artmadı.

D) Üçgenin üç kenarı vardır. O hâlde dörtgenlerin dört kenarı vardır.

B) Tarım üretimi artarsa ihracat fazlalaşır. C) Tarım üretimi ve ihracat fazlalaşır.

E) 6>4, 5>4, o hâlde 5>6'dır.

D) Ancak ve ancak tarım üretimi artarsa ihracat fazlalaşır. E) Tarım üretimi artar ya da ihracat fazlalaşmaz.

3.

p

q

~p

~pvq

p⇔q

(~pvq) ⇒ (p⇔q)

D

D

Y

D

D

?

D

Y

Y

Y

Y

?

Y

D

D

D

Y

?

Y

Y

D

D

D

?

Yukarıdaki çizelgede "?" ile belirtilen yerlere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

6. Ali işyerinden ikramiye alırsa tatile gidecek. (p⇒r)

Ali arkadaşlarından borç alırsa tatile gidecek. (q⇒r)

A)

Ali ne işyerinden ikramiye alabildi ne de arkadaşlarından borç alabildi. (~p∧~q)

Bu öncüllerin zorunlu sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

D

B) D

C) D

Y

D

Y

Y

Y

D

D

D

D

D) Y

E) Y

D

D

Y

Y

Y

D

A) Ali tatile gidecek. (r) B) Ali yerinden ikramiye alacak. (p) C) Ali tatile gidemeyecek. (~r) D) Ali arkadaşlarından borç alamayacak. (~q) E) Ali hem tatile gidecek hem de tatile gidemeyecek. (r∧~r) LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15


Konu Testi - 2

10. I. Öncül: Seçimler yapılırsa hükümet kurulacak. (D)

7. p⇒q, ? ... p⇒r

Bu çıkarımın önermeler mantığında geçerli olabilmesi için "?" ile belirtilen yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

II. Öncül: Seçimler yapıldı. (D)

Sonuç: O hâlde hükümet kurulacak. (D)

Burada verilen çıkarım geçerlidir.

A) qvr

B) pv~r

Buna göre aşağıdakilerden hangisinin bir çıkarımı geçerli kıldığı söylenebilir?

C) q⇒r

A) Öncüller yanlışken sonucun doğru olması

D) ~q⇒r

B) Öncüllerin bileşik önerme olması

E) q∧r

C) Öncüller doğruyken sonucun yanlış olması D) Öncüller yanlışken sonucun yanlış olması E) Öncüller doğruyken sonucun yanlış olmaması

8. Elimdeki parayla otomobil veya ev alacağım. (pvq) Burada verilen önermenin eşdeğeri aşağıdakilerden hangisidir?

11. Aşağıdaki önermelerden hangisinde tümel evetleme eklemi (∧) ana eklemdir? A) ~[(p∧q) ⇒ (~p∧~q)]

A) Elimdeki parayla otomobil almazsam ev alacağım. (~p⇒q)

B) (p∧q) v (~p∧~q) C) (p∧q) ∧ r

B) Elimdeki parayla otomobil veya ev alacağım doğru değildir. ~(pvq)

D) (~p∧q) ⇔ (pvq) E) ~(p∧q)

C) Elimdeki parayla otomobil almazsam ev de almayacağım. (~p⇒~q) D) Elimdeki parayla ne otomobil ne de ev alacağım. (~p∧~q)

12. Karşılıklı koşul eklemine sahip olan bir önermede, bileşenler aynı doğruluk değerlerini aldıklarında sonuç doğru, bileşenler farklı değerler aldıklarında sonuç yanlış olur.

I.

II.

D

D

D

D

D

D

D

Y

Yukarıdaki I. önerme hem tutarlı hem de geçerli olduğu hâlde, ikinci önerme tutarlıdır fakat geçersizdir.

Buna göre bir önermenin geçerliliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

q

~p

~q

~p ⇔ ~q

D

D

D

Y

Y

Y

?

Y

D

?

Y

D

D

Y

?

Y

Y

D

D

?

Buna göre ~p⇔~q önermesinin doğruluk çizelgesinde soru işaretlerinin olduğu bölüme aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) Y

A) Bütün yorumlamalarının yanlış olmasına

B) D

C) D

Y

Y

Y

Y

Y

Y

D

D

Y

D) D

B) En az bir yorumlamasının doğru olmasına

E) D

C) En az bir yanlışlayıcı yorumlamanın bulunmasına

D

Y

D) Yanlışlayıcı yorumlamasının bulunmamasına

D

D

E) Değillemesinin tutarlı olmasına

Y

D 3. B

4. D

5. B

6. C

7. C

8. A

9. D

10. E

11. C

12. B


2. E

16

1. D

9.

p

Cevaplar

E) Elimdeki parayla otomobil alırsam ev de alacağım. (p⇒q)

LYS // MANTIK

FÖY NO

19

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK Önermeler Mantığı - II / Niceleme Mantığı

hhF. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGE VE

1. Tümel Evetleme Önermesinin Çözümleyici Çizelge Kuralı

hh Önermenin veya çıkarımın bileşen sayısı ve eklem sembolleri arttıkça doğruluk tablosuyla denetleme zorlaşır ve uygulamada uzun bir yol olarak kendini gösterir. Mantıkta bu uygulamadaki zorluğu ortadan kaldırmak için çözümleyici çizelge adı verilen daha kolay bir denetleme yöntemi geliştirilmiştir.

hh Tümel evetleme önermesi (p∧q) başlangıç önermesi olarak yazılır. Önermenin sol tarafına adım sayısı olan (1) sayısı, sağ tarafına (Ö) harfi yazılır. Her iki bileşen alt alta yazılır. Adım sayısının aynısı önermenin çözümünde sağ tarafa yazılır. Buna da kaynak numarası denir.

KURALLARI

hh Çözümleyici çizelge ile denetleme işlemi bir veya birden fazla önermenin doğrulayıcı ve yanlışlayıcı yorumlarını bir çizelge üzerinde göstermeye yarar.

Adım numarası

1. p∧q (Ö) p 1 p

Önerme Kaynak numarası Çengel (alt alta yazma)

hh Bileşik önermelerin çözümlenmesi için türetilmiş çözümleme (De Morgan) kuralları bilinmelidir. ÖNERME

EŞDEĞERİ

p∧q

q∧p

p∨q

q∨p

~(p∧q)

~pv~q

~(pvq)

~p∧~q

p⇒q

~pvq

~(p⇒q)

p∧~q

p⇔q

[(p∧q) v (~p∧~p)]

~(p⇔q)

[(p∧~q) v (~p∧q)]

2. Tikel Evetleme Kuralı

hh Çözümleyici çizelge kurallarında önermenin bileşenleri ya alt alta ya da ayrık yazılır. Alt alta yazma "çengele gitme" diye adlandırılırken ayrık yazılma da "çatal açma" olarak adlandırılır.

p∧q p p Alt alta yazma (çengele gitme)

pvq p

hh Tikel evetleme önermesi (pvq) başlangıç numarası olarak yazılır. Önermenin sol tarafına adım sayısı olan (1) sayısı, sağ tarafına (Ö) harfi yazılır. Önermenin altına çatal açarak birinci bileşen çatalın sol tarafına, ikinci bileşen çatalın sağ tarafına yazılır. Adım sayısının aynısı önermenin çözümünde çatalın ortasına yazılır. Buna da kaynak numarası denir.

Adım numarası

1. pvq (Ö) Önerme (1) Kaynak numarası p

p

Ayrık yazılma (çatal açma)

p

hh Bileşik önermelerin türetilmiş çözümleme kurallarına göre açılımları şu şekildedir.


1


1. p∧q (Ö) p 1 p

1. ~(p∧q) (Ö) (1)

Örnek 1: I. p⇔~q

~p

~p

II. p∧q 1.

pvq (1)

p⇒q (Ö)

IV. ~(p⇔q) V. p⇒q Yukarıdaki önermelerden hangilerinin çözümleyici çizelge ile tutarlılığının denetlenmesinde "ait alta yazma" kuralı uygulanır?

1. ~(p⇒q) (Ö) p 1 ~p

p

~p 1.

III. ~(pvq)

p

p

1.

1. ~(pvq) ~p 1 ~p

(Ö)

p⇔q (Ö)

A) I ve II 1. ~(p⇔q) (Ö)

(1)

(1) ~p ~p

p p

p ~p

B) I ve III

D) III ve IV

C) II ve III E) IV ve V

Tümel evetleme önermelerinde alt alta yazma kuralı uygulanır. C seçeneğindeki önerme de tümel evetleme önermesine dönüşmektedir. Cevap: C

~p p

hh Aynı çözümleme kuralı ile çözümlenecek önerme varsa çözümlemeye en üstteki önermeden başlanır. hh Çatal açma kuralından sonra işlem devam ediyorsa çatalın sol tarafındaki önermeden devam edilir. hh Alt alta yazılan önermeler dizisine yol denir. Çatal açma kuralı uygulandığında iki farklı yol çıkar.

hhG. ÇÖZÜMLEYİCİ ÇİZELGEDE İŞLEM

hh Her çözümlemeden sonra yol üzerinde birbiriyle çelişen önerme olup olmadığına bakılır. Çelişki, aynı yol üzerinde bir önermenin hem kendisinin hem de değilinin bulunması durumudur.

hh Çözümlenecek önerme, başlangıç önermesi olarak yazılır. Önermenin sol tarafına adım sayısı olan (1) sayısı, sağ tarafına (Ö) harfi yazılır.

hh Aynı yol üzerinde çelişik bir önerme varsa o yol kapatılır ve "x" işareti konur. Kapatılırken yol üzerinde çözümlenmeyen önerme olsa bile artık işlem yapılmaz. Açık olan yollardan işleme devam edilir.

SIRASI

hh Çözümlenecek önermenin ana eklemi ve ana bileşenleri belirlenir. hh Çözümleme kuralları uygulanmaya başlandığında önce alt alta yazma kuralı, sonra çatal açma kuralı uygulanır.

1. 2. 3.

~(p⇒q) ∧ (~pvq) ~(p⇒q) 1 ~pvq p ~p 2 (3)

~p x

2


p x

(Ö)

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK hh (~pvq) ∧ ~(p⇒q) önermesinin tutarlılığını denetleyelim.

Örnek 2: 1. 3. 2.

? pvq 1 ~(qvr) ~q 2 ~r 3

q

1.

(~pvq) ∧ ~(p⇒q)

3. 2.

(~pv~q) 1 ~(p⇒q) p ~p 2

(Ö)

(2) ~p x

p x

Bu işlem göz önünde bulundurulduğunda çözümlenen 1. önerme;

p x

Tüm yollar kapalı olduğundan önerme tutarsızdır.

I. (pvq) ∧ ~(qvr) II. ~[(pvq) ⇒ (qvr)]

Örnek 3:

III. (pvq) ⇒ (qvr) önermelerinden hangileri olabilir? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve II

1. 2.

C) Yalnız III

E) II ve III

III. seçenekteki önerme olsaydı, alt alta yazma kuralı değil, çatal açma kuralı uygulanırdı. Cevap: D

1. Tek Bir Önermenin Tutarlılığının Denetlenmesi hh Bir önermenin tutarlılığını çözümleyici çizelgede denetlemek için verilen önerme, birinci satıra yazılır. Sonra tüm bileşik önermeler bileşenleri olan basit önermelere ayrılıncaya kadar çözümleyici çizelge kuralları uygulanır. Sonuçta bir yol bile açıksa önermenin tutarlı, tüm yollar kapalıysa önermenin tutarsız olduğuna hükmedilir. hh (pv~q) ⇒ (~p∧~q) önermesinin tutarlılığını denetleyelim.

1.

(pv~q) ⇒ (~p∧~q)

(Ö)

(1) 2. ~(pv~q) ~p p 2

3. (~p∧~q) ~p ~p 3

Yol açık olduğundan bu önerme tutarlıdır.

? (p∧q) 1. ~~p p 2. q

Yukarıda çözümleyici çizelge yoluyla tutarlılığı denetlenen 1 numaralı önerme aşağıdakilerden hangisidir? A) ~(p∧q) ∧ p B) p∧q C) ~[(p∧q) ⇒ ~p] D) ~(p∧q) ⇒ p E) p⇒~q Koşul ekleminin değillemesi alınırken, birinci bileşen aynı kalır, ikinci bileşen değillenir. Cevap: C

2. Birden Fazla Önermenin Tutarlılığı hh Birden fazla önermenin birbiriyle tutarlı olması, önermeleri birlikte doğru kılan ortak doğrulayıcı yorumun bulunmasıyla mümkündür. Önermeler alt alta yazılır ve çözümlenir. Bir yol bile açıksa önermeler birbiriyle tutarlıdır. Tüm yollar kapalı ise önermeler birbiriyle tutarsızdır. hh (p∧q∧r), (p⇒r), (~pv~qv~r) önermelerinin birbiriyle tutarlı olup olmadıklarını denetleyelim.


3


1. 2. 3.

(Ö) (p∧q∧r) (Ö) (p⇒r) (~pv~qv~r) (Ö) p p 1 r

hh [(pvq) ⇒ (~p ∧ q)] ∧ (~pvq) önermesinin geçerli olup olmadığını denetleyelim.

1. ~[(pvq) ⇒ (~p∧q)] ∧ (~pvq)] (1) 2. ~[(pvq) ⇒ (~p∧q)]

(2) ~p (3) ~p ~p x x

4. (pvq)

r (3) ~r ~p ~p x x x

(~Ö)

(3)

2

5. ~(~p∧q) ~r x

3. (~pvq)

~p

p

p

p

Tüm yollar kapalı olduğundan bu önermeler birbiriyle tutarsızdır. p

~p p

~p x

Değillemesi tutarlı olduğundan bu önerme geçersizdir.

hh (p⇒q), (pvq), (p∧q) önermelerinin birbiriyle tutarlı olup olmadığını denetleyelim.

2. 3. 1.

(p⇒q) (Ö) (pvq) (Ö) (p∧q) (Ö) p p 1 (2)

p x

~p

p

(3)

(3) p x

p

hh (p∧q∧r) v (~pv~qv~r) önermesinin geçerli olup olmadığını denetleyelim. p

İki yol açık olduğundan bu önermeler birbiriyle tutarlıdır.

1. [(p∧q∧r) v (~pv~qv~r)] 3. ~(p∧q∧r) 1 2. (~pv~qv~r) p p 2 r

(~Ö)

(3)

3. Bir Önermenin Geçerliliği

~p x

~p x

~r x

Değillemesi tutarsız olduğundan bu önerme geçerlidir.

Bir önermenin geçerliliği denetlenirken neden önermenin tamamı değillenir? Geçerlilik, tutarlılık aracılığıyla denetlendiği için

4


Öğretmen Sorusu

hh Geçerlilik, tutarlılık aracılığıyla denetlenir. Önermenin tamamı değillenir. Çözümleme işlemleri yapılır. Tüm yollar kapalıysa (tutarsızsa) önerme geçerlidir. Bir yol bile açıksa (tutarlıysa) önerme geçersizdir.

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK hh ~(~p∧q) ile (p⇒~q) önermelerinin eşdeğer olup olmadığını denetleyelim.

Örnek 4: [(p ∧ q) ⇒ (q v r)] v ~(p ∧ q ∧ r)

önermesinin çözümleyici çizelgeyle geçerliliğinin denetlenmesine ilişkin çözümleme sona erdiğinde aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

1. ~[~(~p∧q) ⇔ (p⇒~q)] 5. ~(~p∧q) 2. ~(p⇒~q) p 2 p

A) Önermenin değili alınıp denetleme yapılmıştır. B) Alt alta yazma kuralı uygulanmıştır.

(5)

C) Önerme geçerlidir. D) Çatal açma kuralı uygulanmıştır.

p

E) Çözümleme sonunda tüm yollar kapanmıştır. ~[(p ∧ q) ⇒ (q v r)] v ~(p ∧ q ∧ r)]~Ö

3. ~[(p ∧ q) ⇒ (q v r)] 2.

p∧q∧r p q 2 r p q 3 ~q ~r x

Bir yol açık olduğundan bu iki önerme eşdeğer değildir.

5. Çıkarımların Geçerliliği

4. Önermelerin Eşdeğerliliği hh İki önermenin eşdeğerliliği denetlenirken, iki önermenin arasına karşılıklı koşul eklemi (⇔) konulur ve önermenin tamamı değillenir. Çözümlemeler kurallara uygun biçimde yapılır. Sonuç tutarsızsa önermelerin eşdeğer olduğu, sonuç tutarlıysa önermelerin eşdeğer olmadığı hükmüne varılır.

hh Bir çıkarım denetlenirken, öncüllerin kendisi ve sonucun değillemesi alt alta yazılır. Çözümleme yapılır. Sonuçta tüm yollar kapalıysa (tutarsızsa) çıkarımın geçerli olduğuna, bir yol açıksa (tutarlıysa) çıkarımın geçersiz olduğuna hükmedilir. hh p⇒r, q⇒r, ~p∧~q ... ~r çıkarımının geçerli olup olmadığını denetleyelim.

hh (~p⇒~q) ile (pv~q) önermelerinin eşdeğer olup olmadığını denetleyelim. 1. ~[(~p⇒~q) ⇔ (pv~q)] (~Ö)

2. p⇒q

(Ön)

3. q⇒r

(Ön)

1. ~p∧~q

(Ön)

r (~Sn) ~p 1 ~p

(1)

(4)

3. (~p∧q) 4. ~(p⇒~q) ~p 3 p p 4 p x ~p x

1

Cevap: D

4. (~p⇒~q) 2. ~(pv~q) ~p 2 p

(~Ö)

(1)

3. ~(~p⇒~q) 5. (pv~q) ~p 3 p

(2) ~p (3)

(5)

p ~p p ~p x x x x Tüm yollar kapalı olduğundan bu iki önerme birbiriyle eşdeğerdir.

p

~p

(3) r

~p x

r x

İki yol açık olduğundan çıkarım geçersizdir.


5

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK hh p⇒q, q⇒r, r⇒s ... p⇒s çıkarımının geçerli olup olmadığını denetleyelim.

Örnek 6:

2. p⇒q

(Ön)

p v q, ? ∴ p

3. q⇒r 4. r⇒s

(Ön) (Ön)

Bu çıkarımın önermeler mantığında geçerli olabilmesi için "?" ile belirtilen yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

1. (p⇒s) (~Sn) p 1 ~s

A) p ⇒ q

(2)

D) ~q

~p

p

(3)

(3) r

~p

r

(4)

(4)

(4)

(4)

s ~r x x

s x

~r x

s ~r x x

3 s x

p x

q x Cevap: D

Örnek 5: p ∧ q, q ∧ r, ∴ p ∧ q ∧ r çıkarımı, aşağıdaki denetlemeye göre, geçerli olabilen bir çıkarımdır. 1. p ∧ q öncül 2. q ∧ r öncül 3. ~(p ∧ q ∧ r) (~sonuç) p 1 q q r

~q x

Örnek 7: 1. p ∧ q

(Ön)

2. p ⇒ q

(Ön) (Sn)

p p q

(1)

(2)

2 p x

3 ~r x

Bu çıkarımın geçerli olmasının dayanağı aşağıdakilerden hangisidir? A) Öncüllerin ve sonucun değilinin aynı anda doğru değeri almaması B) Öncüller doğru değeri aldığında sonucun yanlış değeri alması C) Öncüllerin ve sonucun aynı anda yanlış değeri alması D) Öncüllerin bazılarının ve sonucun aynı anda doğru değeri alması Çıkarım denetlenirken, sonucun değili alınır ve öncüllerle birlikte açılır. Sonuçta tüm yollar kapalıysa, çıkarım geçerlidir. Cevap: A


q x

Verilen çözümleme işlemiyle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Çıkarım geçerlidir. B) Tüm yollar kapalıdır. C) Önermenin çözümlenmesinde hem çatal açma hem de alt alta yazma kuralı uygulanmıştır. D) Öncüller ve sonucun değillenmesi alt alta yazılmıştır. E) Öncüllerin ve değillenen sonucun bir doğrulayıcı yorumu vardır. Yapılan işlem sonucunda tüm yollar kaplıdır. Öncüllerin ve değillenen sonucun bir doğru yorumu olduğu doğru değildir.

E) Çözümleme sonucunda üç yol bulunması

6

E) q

3. p v q (Ön) 1. ~q (Ön) 2. ~p (~Sn)

Tüm yollar kapalı olduğundan çıkarım geçerlidir.

~p x

C) ~p ⇒ q

p v q, ~q ∴ p olursa

~p

~r x

B) p ⇒ ~q

Cevap: E


hhH. NİCELEME MANTIĞI

Örnek 8: p ∧ q, p ⇒ q ∴ p v q çıkarımının geçerliliğini denetleyen çözümleyici çizelge aşağıdakilerden hangisidir? A) 1. p ∧ q

Ön

B) 1.

Ön

Ön

2. ~(p⇒q) ~Ön

2. ~(p ∨ q) ~Sn p 1. q

p∨q Sn p 1. q

p⇒q

~p ~q x C) 1.

p

2.

~q x Ön

p∧q

D)

2. ~(p⇒q) ~Ön

p ~q x

lar iki ayaklıdır." önermesi de p, q, r gibi sembollerle gösterilir. Bu nedenle önermenin tümel ya da tikel olduğu anlaşılamaz. hh Niceleme mantığı, önermeler mantığının bu tür eksikliklerini ortadan kaldırarak önermelerin ve çıkarımların daha ayrıntılı sembolleştirilmesini sağlar.

~Ön

1. ~(p⇒q)

~Ön

~p ~q x

E) 2. ~(p ∧ q)

~Ön

1. ~(p⇒q)

~Ön

p∨q p

Sn

3.

neğin, "Bütün insanlar iki ayaklıdır." önermesi de, "Bazı insan-

2.

~(p ∧ q)

2.

~q

hh Niceleme mantığının önermeleri olan basit önermeler, özne - yüklem ilişkisine dayandıkları için, niceleme mantığına yüklemler mantığı da denir.

2.

Örnek 9: "Bazı hayvanlar memelidir." önermesinin sembolik karşılığı önermeler mantığında p, yüklemler mantığında Ex (Hx ∧ Mx) biçimindedir.

1.

2. ~p x

Buna göre aşağıdakilerde hangisi önermeler mantığına ait bir özellik değil, yüklemler mantığına ait bir özelliktir?

~q 3. p

hh Önermeler mantığı, önermeleri ve kıyas nitelik yönünde ele aldığı için önermelerin niceliğini göstermede yetersizdir. Ör-

2. ~(p ∨ q) ~Sn p 1. ~q

~(p ∨ q) ~Sn p 1. q

p∧q

1. Önermeler Mantığı ile Niceleme Mantığının Farkı

q x

A) Çıkarımların geçerli olup olmadıklarını denetleyebilme

Öncüllerle, sonucun değillemesi açılır. Tüm yollar kapalı ise çıkarım geçerlidir. Cevap: A

B) Basit önermelerin iç yapılarını sembolleştirebilme C) Önerme eklemi kullanma D) Birleşik önermeleri sembolleştirebilme E) Önermeleri eş değer olup olmadıklarını saptayabilme Yüklemler mantığında önermelerin nicelikleri belirtilebilir. Cevap: B


7


2. Niceleme Mantığında Sembolleştirme

Örnek 10: A ~[( xFx ∧ Ea) ⇒ Ex) ∨ (Ga ⇔ Fa)]

hh Önermelerin öznesi a, b, c... gibi sembollerle ifade edilir. Bunlara ad sembolleri denir.

önermesinin ana eklemi aşağıdakilerden hangisidir?

hh Önermelerin yüklemleri F, G, H... gibi sembollerle ifade edilir. Bunlara da yüklem sembolleri denir. hh "Ahmet fedâkardır." önermesini sembolleştirirken; Ahmet öznesini "a" harfi ile "fedâkardır." yüklemini de "F" harfi ile gösterdiğimizde "a, F" dir gibi bir ifade ortaya çıkar. Niceleme mantığında bu önerme, önce yüklem sembolü, daha sonra ad sembolü biçiminde yazıldığı için yukarıdaki önermenin son biçimi "Fa" olacaktır. ● Ankara büyükşehirdir. (Fa) ● Ankara büyükşehir değildir. (~Fa)

A) ∧

B) ~ D) ∨

C) ⇔ E) ⇒

~ eklemi önermenin tamamını etkilediğinden ana eklemdir. Cevap: B

hh Niceleme mantığında çıkarımlar da sembolleştirilebilir. ● Enflasyon düşerse ihracat artar. (Fa ⇒ Gb)

● Ahmet çalışırsa sınıfını geçer. (Fa ⇒ Ga)

● Enflasyon düştü. (Fa)

● Ahmet çalışmazsa sınıfını geçemez. (~Fa ⇒ ~Ga)

● O hâlde iharacat artar. ... Gb ● Fa ⇒ Gb, Fa ... Gb biçimine dönüşür.

hh Niceleme mantığında önermenin yüklemi tek bir özneye ait ise 1'li yüklem, 2 özneye ait ise 2'li yüklem, 3 özneye ait ise 3'lü yüklem, n sayıda özneye aitse n'li yüklem adını alır.

Örnek 11:

● Ali ve Ahmet dürüsttür. (Fab) ikili yüklem.

Bütün insanlar ölümlüdür.

● Esra, Aslı, Tülin dosttur. (Fabc) üçlü yüklem.

Sokrates de bir insandır. O hâlde Sokrates'te ölümlüdür. Yukarıda verilen tümdengelim çıkarımının niceleme mantığındaki sembolleştirilmesi aşağıdakilerden hangisidir? A A A) xFx B) xFx C) ExFx Fa Ga Fa ∴Ga ∴Fa ∴Gb

hh Önermelerde birden fazla yüklem bulunabilir. Bu durumda yüklem sembolü birden fazla olabilir. ● Yağmur yağarsa sokaklar ıslanır. (Fa ⇒ Gb) ● Metin dürüst ve çalışkandır. (Fa ∧ Ga) ● Suna güleryüzlüdür veya hoşgörülüdür. (Fa ∨ Ga) ● Filler otçuldur fakat aslanlar etçildir. (Fa ∧ Gb)

8


A

D) ExFx Ga ∴Fa

A E) xFx Ga ∴Fa

xFx, Fa ∴ Ga biçiminde ifade edilir. Cevap: A

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK hh Niceleme mantığında herhangi bir önerme eklemi (~, ∧, v, ⇒, ⇔) önermeler bileşiktir. Önerme eklemi almayan önermeler ise basittir.

Örnek 12: Ders çalışanlar başarılı olur. Murat çalışıyor.

● Fa (Basit tekil)

O hâlde Murat başarılı olur.

● ~Gb (Bileşik tekil) A ● ~ xFx (Bileşik genel)

Bu çıkarımın sembolleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A

A) x (Dx ⇒ Bx), Da ∴ Ba

● ~ExGx (Bileşik genel) ● Fa ∧ Ga (Bileşik tekil) A ● xFx (Basit genel)

B) Ex (Dx ⇒ Bx), Da ∴ Ba A C) x (Dx ⇔ Bx), Da ∴ Ba

● ExFx (Basit genel)

D) Ex (Dx ⇔ Bx), Da ∴ Ba E) Ex (Dx ∧ Bx), Da ∴ Ba

Örnek 13:

A

x(Dx ⇒ Bx) Ders çalışanlar başarılı olur. Da, Murat çalışıyor. Ba, Murat başarılı olur.

Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Cevap: A

A) "ExFx" bir genel önermedir. B) "x bir sayıdır." açık önermedir. C) "p ⇒ q" koşullu sembolik önermedir. A D) " xFx ∧ Fa" önermesi tümel önermedir.

A hh Niceleme mantığında tümel niceleyici, " ", sembolüyle gösterilir. "Tüm, bütün, her, hiçbir, hepsi vb." anlamlarına gelir. A ● Tüm ülkeler demokratiktir. ( xDx) ● Bazı insanlar sarışındır. (ExSx) A ● Hiçbir sıvı gaz değildir. ( x~Gx) ● Bazı insanların gözlüklü olduğu söylenemez. (~ExGx) A ● Hiçbir hayvanın yırtıcı olmadığı söylenemez. (~ x~Yx)

E) "p" önermesi basit sembolik önermedir. Önerme Fa olarak özellendikten sonra önerme tekil hâle gelmiştir. Cevap: D

4. Niceleme Mantığının Temel Kavramları hh İçinde x, y, z gibi hangi değerleri belli olmayan önermelere açık önerme, açık önermelerdeki ad konulmasıyla elde edilen önermeye ise kapalı önerme denir. hh "x, dürüsttür." önermesi açık önermeye, "Ahmet dürüsttür." önermesi kapalı önermeye örnektir.

3. Niceleme Mantığında Önerme Türleri A hh Niceleme mantığında " , E" niceleyicilerini alan önermelere A genel önerme denir. xFx, ExGx önermeleri genel önermeye örnektir. A hh " , E" gibi niceleyici almayan önermelere tekil önerme denir. "Fa, Gb, ~Fa, Fa ⇒ Gb" gibi önermeler tekil önermeye örnektir.

hh Bir açık önermeyi doğrulayan veya yanlışlayan bir ya da birden fazla gerçek ad vardır. Bu adların her biri, açık önermeyi kapalı bir önerme hâline getirir. Açık önermeyi kapalı önerme hâline getirebilen adların toplamına evren denir ve "E : { }" biçiminde gösterilir. hh Evrendeki adların, açık önermeyi doğrulayıp doğrulamamasına bakılmaksızın belirli değerlerin yerine konulmasıyla elde edilen önermeler toplamına açılım denir.


9

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK hh Bir tümel önermenin, verilen bir evrende doğrulanabilmesi için, evrendeki her bir eleman tarafından doğrulanması gerekir. A hh "Bütün sayılar çifttir." ( xGx) önermesi E1: {2, 4, 6, 8, 10} evreninde doğru, {2, 4, 6, 8, 9} evreninde yanlıştır.

Örnek 15: Ex (Fx ⇒ Gx) önermesinin "E: {a, b, c}" evrenindeki açılımı aşağıdakilerden hangisidir? A) (Fa ⇒ Gb) v (Fb ⇒ Gc) v (Fc ⇒ Ga) B) (Fb ⇒ Ga) v (Fb ⇒ Gb) v (Fc ⇒ Ga) C) (Fc ⇒ Gc) v (Fc ⇒ Ga) v (Fc ⇒ Gb)

hh Bir tikel önermenin, verilen bir evrende doğrulanabilmesi için, evrendeki en az bir eleman tarafından doğrulanması gerekir. hh "Bazı hayvanlar kanatlıdır." (ExKx) önermesi

E1: {Kedi, kuş, fil, zürafa} evreninde doğru,

E2: {At, köpek, timsah, yılan} evreninde yanlıştır.

D) (Fa ⇒ Ga) v (Fa ⇒ Gb) v (Fc ⇒ Gc) E) (Fa ⇒ Ga) v (Fb ⇒ Gb) v (Fc ⇒ Gc) Tikel bir önermede ana eklem (v) olmalıdır. Özellemeleri de aynı harflerle olmalıdır. Cevap: E

hh Evrende bulunan elemanların belirsiz değişkenin yerine konulması işlemine özelleme, elde edilen önermeye ise özelleme önermesi denir. hh Evrendeki elemanlardan bazıları belirsiz önermeyi doğrularken bazıları yanlışlar. Özelleme önermesinin doğrulanmasına gerçekleme denir.

Aşağıdakilerden hangisi Ex (Fx ⇒ Gx) önermesine E: {a, b, c, d} evreninden yapılan özellemeye bir örnektir?

Örnek 14: Fx: x çift sayıdır.

A) Fa ⇒ Gb

Gx: x tek sayıdır.

B) Fa ⇒ Gc

E: {2, 3, 4, 6, 8}

C) Fb ⇒ Gd

olmak üzere, A I. xFx

D) Fb ⇒ Gc E) Fd ⇒ Gd

II. ExFx

Tikel bir önerme, evrende özellenirken elemanlara tek tek uygulanır. E seçeneğinin dışında bileşenlere farklı elemanlar uygulanmıştır.

III. ExGx

Cevap: E

sembolik ifadelerinden hangileri "doğru" değerini alır? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

E) II ve III

A

xFx gibi tümel bir önermenin verilen evrende doğrulanması için, evrendeki tüm nesnelerce gerçeklenmesi gerekir. Cevap: E

10

Örnek 16:



Örnek 17: Ex (Fx ⇒ Gx) önermesinin "E: {a, b}" evrenindeki açılımı aşağıdakilerden hangisidir? A) (Fa ⇒ Ga) v (Fb ⇒ Gb) B) (Fa ⇒ Gb) ∧ (Fb ⇒ Ga)

hh Eşdeğerlikler: A ● ~ xFx ≡ Ex~Fx A ● ~ExFx ≡ x~Fx A ● ~ x~Fx ≡ ExFx A ● ~Ex~Fx ≡ xFx hh Eşdeğerlikleri gündelik dile uyguladığımızda;

C) (Fa ∧ Ga) ⇒ (Fb ∧ Gb)

A ● "Her kuşun etinin yeneceğini söylenemez." (~ xYx) önermesinin eşdeğeri, "Bazı kuşların eti yenmez." (Ex~Yx) olur.

D) (Fa ⇒ Ga) ∧ (Fb ⇒ Gb) E) (Fb ∧ Ga) ⇒ (Fa ∧ Gb) Tikel önerme olduğunda (v) eklemi kullanılır. Her bir elemana ayrı ayrı uygulanır. Cevap: A

● "Bazı gazetecilerin dürüst olmadığı söylenemez." (~Ex~Dx) A önermesinin eşdeğeri "Bütün gazeteciler dürüsttür." ( xDx) önermesidir.

Örnek 18: A "Her x için; x sıfırdan büyüktür." [ x(x>0)] açık önermesi tam sayılar evreninde yanlış; doğal sayılar evreninde doğru değerini alır. Buna göre, bir tümel önermenin, verilen bir evrende doğru değerini alması için aşağıdakilerden hangisi gereklidir?

Örnek 19: A "Her sayının sonlu olduğu doğru değildir." (~ xSx) önermesi aşağıdakilerden hangisine eş değerdir? A A) Her sayının sonsuz olduğu doğru değildir. (~ x~Sx) B) Bazı sayıların sonlu olduğu doğru değildir. (~ExSx) A C) Hiçbir sayı sonlu değildir. ( x~Sx)

A) Evrene ait tüm nesnelerce gerçeklenmesi B) Evrenin alt kümelerinde yanlış olması

D) Bazı sayılar sonsuzdur. (Ex~Sx)

C) Evrenin kapsamının dar olması

E) Bazı sayıların sonsuz olduğu doğru değildir. (~Ex~Sx) A ~ xSx önermesinin eşdeğeri Ex~Sx önermesidir.

D) Evrenin sonsuz sayıda nesnelerden oluşması E) Evrende en az bir özellemesinin doğru olması

Cevap: D

Bir tümel önermenin verilen evrende doğru değerini alması için evrene ait tüm nesnelerce gerçeklenmesi gerekir. Cevap: A

5. Niceleme Mantığında Temel Kurallar hh Niceleme mantığı niceleyici değilleme ve özelleme kuralları olmak üzere ikiye ayrılır.

a. Niceleyici Değilleme Kuralları

A hh Çözümleyici çizelgede işlem yapılırken xFx gibi bir tümel önermenin özellemesini yapmak için aynı yol üzerinde daha önce geçmiş bir ad sembolü (a, b, c gibi) varsa x bilinmeyeni yerine o ad sembolü yazılır. Eğer daha önce çözüm yapılan yol üzerinde birden fazla ad sembolü geçiyorsa bu ad sembollerinin her biri ile tümel önermenin ayrı ayrı özellemesi yapılır.

"Bazı çocuklar yaramazdır." önermesinin değilinin eşdeğeri nasıl sembolleştirilir?

A

Öğretmen Sorusu

hh Tümel ve tikel önermeleri birbirine dönüştürmeyi sağlayan kurallardır. Bu kurallar ile değillenmiş tümel ya da tikel önermelerin niceleyicilerinin önündeki değil kaldırılır. Niceleyici değilleme kuralları, bu önermelerin eşdeğerliliğine dayanır.

b. Özelleme Kuralları

x~Yx


11

SEMBOLİK (MODERN) MANTIK hh ExFx, ~Fb ... Gb çıkarımını denetleyelim.

Örnek 20:

A

1. ExFx (1. öncül)

xFx ya da ExFx gibi bir açık önermeye E: {a} değeri, değişkenin yerine konularak elde edilmiş olan "Fa" biçimindeki önermeye ne ad verilir?

~Fb (2. öncül) ~Gb (~Sn) Fb (1) x

A) Özelleme önermesi B) Olumsuz önerme

Yol kapalı olduğundan çıkarım geçerlidir.

C) Tümel önerme D) Bileşik önerme E) Tikel önerme Bir açık önermenin bir evrende değişkenin yerine konulmasına özelleme adı verilir. Cevap: A

Örnek 21: A

x (Fx ⇒ Gx) ∴ Ex (Fx ⇒ Gx) çözümleyici çizelge yöntemiyle denetlenmiştir. A hh Tümel özelleme yapılırken, tümel niceleyici ( ) kalkar, sadece yüklem sembolü kalır. A hh xFx, Fa ... Gb çıkarımını denetleyelim.

A 1. xFx (1. öncül) Fa (2. öncül)

2

A x (Fx ⇒ Gx)

1 ~Ex (Fx ⇒ Gx) (~Sn) A 3 x ~(Fx ⇒ Gx) 1 5 ~Fa ⇒ Ga 2 4 ~(Fa ⇒ Ga) 3 Fa

~Gb (~Sn)

~Ga

Fa (1)

Yol açık olduğundan çıkarım geçersizdir.

(Ön)

4

5 ~Fa x

Ga x

Buna göre; işlem numaralarıyla, yapılan işlemlerde uygulanan çözümleyici çizelge kuralları, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? hh Çözümleyici çizelgede işlem yapılırken ExFx gibi bir tikel önermenin özellemesini yapmak için aynı yol üzerinde daha önce geçmiş bir ad sembolü (a, b, c gibi) varsa x bilinmeyeni yerine o ad sembolünden farklı bir ad sembolü kullanılır. Eğer daha önce geçmiş bir ad sembolü yoksa, herhangi bir ad sembolü kullanılır. hh Tikel özelleme yapılırken tikel niceleyici kalkar. Sadece tümel niceleyici kalır.

12


A) 1. işlem tikel özelleme kuralı B) 2. işlem niceleyici değilleme kuralı C) 3. işlem tümel özelleme kuralı D) 4. işlem tikel evetleme kuralı E) 5. işlem koşullu önermenin değillemesi kuralı 3. işlem tümel özelleme kuralıdır ve Fa ⇒ Ga biçimine dönüşmüştür. Cevap: C


Konu Testi - 1

1. (p⇒~q) v (pvq) önermesinin çözümleyici çizelge ile ge-

4. (pvq) ile ~(p∧q) önermelerinin birlikte tutarlı olup olmadığı

I. Kapalı yol olup olmadığına bakılır.

II. Önermenin tamamı değillenir.

III. Alt alta yazma kuralı uygulanır.

IV. Çatal açma kuralı uygulanır.

öncelik sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru bir şekilde verilmiştir?

çerliliği denetlenirken;

aşağıdaki gibi denetlenmektedir.

1.

p∧q

2.

~(p∧q) (Ö) p p 1

(Ö)

2

A) I, II, III, IV

~p x

~p x

B) II, I, IV, III

Buna göre çözümleyici çizelge kuralları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Eğer bir yol üzerinde çelişik iki önerme varsa o yol kapalıdır.

C) II, III, IV, I D) III, II, IV, I

B) Alt alta yazma kuralının çatal açma kuralına göre önceliği vardır.

E) IV, II, I, III

C) Tüm bileşik önermeler bileşenlerine ayrılıncaya kadar çözümlemeye devam edilir.

2. 1. 3. 2.

D) Çözümleme sonucunda tüm yollar kapalı ise önermeler birbiriyle tutarsızdır. ? (~pv~q) (p∧~q) p ~p 2

E) Çözümleme sonucunda bir yolun kapalı olması önermeleri tutarsız kılar.

1

~p

~p x

Bu işlem göz önünde bulundurulduğunda çözümlenen 1. önerme;

I. ~[(~pv~q) ⇒ ~(p∧~q)]

II. ~(~pv~q) ⇒~(p∧~q)

III. (~pv~q) ∧ (p∧~q)

önermelerinden hangileri olabilir? A) Yalnız I D) I ve III

5. (~p⇒~q) ile (pv~q) önermelerinin eşdeğerliliği aşağıdaki gibi denetleniyor.

B) Yalnız II

1. ~[(~p⇒~q) ⇔ (pv~q)]

(~Ö)

(1) C) Yalnız III

E) II ve III

4. (~p⇒~q)

3. ~(~p⇒~q)

2. ~(pv~q) ~p 2 p

5. (pv~q) ~p 3 p

(4)

3. "Bazı ülkeler demokratiktir." (ExDx) önermesinin verilen bir evrende doğru değer alması için aşağıdakilerden hangisi gereklidir? A) En az bir özellemesinin gerçeklenmesi B) Hiçbir özellemesinin gerçeklenmemesi C) Özellemelerin niceleyici alması D) Tüm özellemelerinin gerçeklenmesi E) Özellemelerin değilinin gerçeklenmesi

p x

(5) ~p x

p x

~p x

Burada yapılan eşdeğerlilik denetlemesi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Tüm yolların kapalı olduğu B) İki önermenin arasına karşılıklı koşul eklemi konarak değillendiği C) Eşdeğerlilik kurallarının uygulandığı D) İki önermenin eşdeğer olduğu E) Sonuç tutarlı olduğundan önermelerin eşdeğer olduğu LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13


Konu Testi - 1

6. "Bazı denizlerde fırtına olmadığı doğru değildir."(~Ex~Fx)

10. I. Ankara Türkiye'nin başkentidir. (Fa)

Bu önermenin eşdeğeri aşağıdakilerden hangisidir?

A II. Her ülkenin başkenti büyükşehirdir. ( xBx)

A A) Her deniz fırtınalıdır. ( xFx)

Yukarıdakilerden I. önerme tekil, II. önerme geneldir.

Buna göre genel önermenin temel niteliği aşağıdakilerden hangisidir?

B) Bazı denizlerde fırtına olmaz. (Ex~Fx)

A C) Her denizde fırtına olduğu doğru değildir. (~ xFx) A D) Her denizde fırtınanın olmadığı doğru değildir. (~ x~Fx) A E) Her deniz fırtınalı değildir. ( x~Fx)

A) Savın denetlenebilmesi B) Önerme eklemi alması C) Terim sayısının birden fazla olması D) Belirli bir savı dile getirmesi E) İçinde niceleyici barındırması

7. (p⇒~q) v (pvq) önermesinin geçerliliği çözümleyici çizelge ile denetlendikten sonra aşağıdaki işlemlerden hangisi yapılmamıştır? A) Önermenin tamamı değillenmiştir. B) Tüm yollar kapalıdır. C) İşlemler yapılırken çatal açma kuralı uygulanmıştır. D) Önerme geçersizdir. E) İşlemler yapılırken alt alta yazma kuralı uygulanmıştır.

8. "Newton bir fizikçi ise bilim adamıdır." önermesinin, öner-

11. "Bazı insanlar düzenli beslenir ve spor yaparlar." önermesinin yüklemler mantığında sembolleştirilmesi aşağıdakilerden hangisidir?

meler mantığında ve niceleme mantığındaki ifadesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Önermeler Niceleme Mantığında Mantığında A)

p⇒q

Fa ⇒ Ga

B)

p⇔q

Fa ⇒ Gb

C)

p⇒q

Fa ⇒ Gb

D)

~p⇒~q

~Fa ⇒ Gb

E)

p∧q

Fa ⇒ Ga

A) Ex(DxvSx) B) Ex(Dx∧Sx) A C) x(Dx∧Sx) D) ~Ex(Dx∧Sx) A E) x(DxvSx)

9. Bütün canlılar beslenir.

A) ~Fa ∧ ~Fb ∧ ~Fc B) Fa v Fb v Fc C) ~Fa v ~Fb v ~Fc D) Fa ∧ Fb ∧ Fc E) ~Fa ⇒ ~Fb ⇒ ~Fc 6. A

7. D

8. C

9. D

10. E

11. B

12. A


ğıdakilerden hangisidir?

5. E

14

A

12. x~Fx önermesinin E: {a, b, c} evrenindeki açılımı aşa-

4. E

Yukarıda verilen tümdengelim çıkarımının niceleme mantığındaki sembolleştirilmesi aşağıdakilerden hangisidir? A A A) xFx C) ExFx B) xFx Fa Fa Ga ...Gb ...Ga ...Fa A E) ExFx D) xFx Ga Ga . . . .Fa . .Fa

3. A

O hâlde hayvan da beslenir.

2. D

1. C

Hayvan da bir canlıdır.

Cevaplar


1. 1.

5. p⇒q, ~p...~q

? 1

1. ~q ~q

p p

Konu Testi - 2

Burada "?" olan yere aşağıdaki önermelerden hangisi getirilmelidir? A) ~(p⇔q)

p

~p

C) ~(p⇔~q)

Bu verilen çıkarımın çözümlemesi için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Çıkarım geçerlidir.

D) ~p⇔q

B) Çıkarım eş değerdir.

E) ~(p⇒q)

C) Çıkarım tutarlıdır. D) Çıkarım geçersizdir.

2.

E) Öncüllerle sonuç tutarsızdır. Balık

(Ön) (~Sn)

1

B) (p⇒q)

(Ön)

p⇒q ~p p

Memeli

Yukarıdaki venn diyagramında taralı alanı ifade eden önerme aşağıdakilerden hangisidir? A A) x (Bx ⇒ Mx)

6. Dürüst çalışanlar zengin olur.

B) Ex (Bx ⇒ Mx)

Ahmet dürüsttür.

C) ~Ex (Bx ⇒ Mx)

O hâlde Ahmet zengin olur.

Bu çıkarımın sembolleştirilmesi aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

D) Ex~(Bx ⇒ Mx) A E) x (Bx ∧ Mx)

3. Gerçekleme, evrene ait değerlerden birinin veya birden fazlasının özelleme önermesini doğru kılması halidir.

"x, madendir." önermesi {taş, altın, deniz, bakır} değerlerine sahiptir.

Buna göre;

IV. Bakır madendir.

önermelerinden hangileri verilen evren değerlerini gerçeklemektedir?

A) Ex (Dx ⇒ Zx), Da ... Za A B) x (Dx ⇒ Zx), Da ... Za C) Ex (Dx ⇔ Zx), Da ... Za A D) x (Dx ⇔ Zx), Da ... Za E) Ex (Dx ∧ Zx), Da ... Za

I. Taş madendir. II. Altın madendir. III. Deniz madendir.

A) I ve II D) II ve III

B) I ve III


4. Aşağıdaki önermelerden hangisi genel ve bileşik önermeye örnektir? A A) ~ xFx B) Fa ⇔ Gb C) Fa ∧ Gb D) ~Gb E) Ex (Fx ⇒ Gx)

7. ~Fa ⇒ Gb önermesinin çözümleyici çizelgedeki açılımı aşağıdakilerden hangisidir? A) ~Fa Gb B) Fa

Gb

C) Fa Gb D) ~Fa

Gb

~Fa ~Gb

Fa ~Gb

E)


15


Konu Testi - 2

8. Niceleme mantığında, içinde değişken bulunduran öner-

11. ~(p⇒q) ile ~pvq önermeleri aşağıdaki denetlemeye göre

melere açık önerme denir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi açık önerme değildir?

birlikte tutarsızdır.

1. 2.

A) y uzun boyludur. B) 3x+5 = 20

~(p⇒q) (Ö) ~(pvq) (Ö) p 1 ~p (2)

C) z tek sayıdır.

p x

~p x

D) x < 6

E) Salih zekidir.

Buna göre önermelerin birlikte tutarsız olmalarının dayanağı aşağıdakilerden hangisidir? A) Önermelerden birinin doğru diğerinin yanlış değer alması B) En az bir ortak yorumlarının doğru değeri alması C) En az bir ortak yorumlarının yanlış değer alması

9. Aşağıdaki sembolleştirmelerden hangisi yanlıştır?

D) Çözümleme sonucunda tüm yolların kapalı olması

A A) Her varlık sonlu değildir. ( xSx) A B) Hiçbir varlık sonlu değildir. ( x~Sx)

E) Çözümleme sonucunda tüm yolların açık olması

C) Bazı varlıkların sonlu olmadığı doğru değildir. (~Ex~Sx) D) Bazı varlıkların sonlu olduğu doğru değildir. (~Ex~Sx) A E) Bütün varlıklar sonludur. ( xSx)

10.

p⇒q, p⇒r, ~q∧~r ... ~p 1. ~q∧~r (Ön) (Ön)

4. p

(~Sn)

12. (pvq) v (~p∧~q)

~p 1 ~r

1. 2. 3.

(2)

~p x

p

(3)

(3) r x

~p x

(~Ö)

(3) r x

p x

Bu denetlemede verilen çıkarımın geçerli olması aşağıdaki yargılardan hangisine dayanır?

p x

Yukarıdaki doğruluk çizelgesiyle denetlemesi yapılan önerme ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Çıkarımda açık yolun bulunmasına

A) Tutarlı bir önermedir.

B) Öncüller ile değillenmiş sonucun tutarsız olmasına

B) Değillemesi tutarlı bir önermedir.

C) Öncüllerin doğru, sonucun yanlış olmasına

C) Geçerli bir önermedir.

D) Öncüllerin eşdeğer olmalarına

D) Eşdeğer bir önermeye sahiptir.

E) Öncüller ile sonuç önermesinin birlikte tutarlı olmasına

E) Geçersiz bir önermedir. 4. A

5. D

6. B

7. B

8. E

9. A

10. B

11. D

12. C


3. E

16

2. B

~p

[(pvq) v (~p∧~q)] ~(pvq) 1 ~(~p∧~q) ~p 2 ~p

1. C

(Ön)

3. p⇒r

Cevaplar

2. p⇒q

LYS // MANTIK

FÖY NO

20

MANTIK TARAMA

1. Birçok türde ortak bulunan özelliklere ilinti denir.

4. p

Buna göre aşağıdakilerden hangisi ilintiyle ilgili bir tanım değildir? A) Serçe uçucudur. B) Masa karedir. C) Bitki canlıdır. D) Taş serttir. E) İnsan düşünendir.

q

r

D

D

Y

D

Y

Y

D

D

Y

D

Y

Y

Geçerli Tutarlı

Tutarlı Geçersiz

Tutarsız Geçersiz

Burada verilen yorumlamalara dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz? A) Her tutarlı önerme geçerli olmayabilir. B) Her geçerli önerme aynı zamanda tutarlıdır. C) Geçersiz bir önerme tutarlı olabilir. D) Her tutarlı önerme geçerlidir. E) Her tutarsız önerme aynı zamanda geçersizdir.

2. I. Her tutarlı önerme geçerlidir.

II. Değillemesi tutarsız olan önerme geçerlidir.

III. Her geçerli önerme tutarlıdır.

Yukarıda verilen yargılardan hangileri doğrudur? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

E) II ve III

5. Sadece bir türe ait özelliklere "özgülük" adı verilmektedir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi "insan" kavramının özgülüğü değildir? A) Alet yapmak B) Beslenmek C) Dil oluşturmak D) Düşünmek

3. "Bütün filozoflar zekidir." gibi tümel önerme doğru ise, "Bazı

E) Kültürleşmek

filozoflar zekidir." tikel önermesi de doğrudur. Altık önermelerde tümel önerme doğru olduğunda tikel önerme de doğrudur.

Bu önermenin doğruluğu aşağıdaki yargılardan hangisinin doğruluğuna bağlıdır? A) Bütün için doğru olan, parçalar için de doğrudur. B) Tümeller doğru olduğunda altığı olan tikeller doğru ya da yanlış olabilir.

6. Aşağıda verilen önermelerden hangisinin ana eklemi değilleme (~) eklemidir? A) ~ p∧q B) ~ p⇔~q

C) Parçalar için doğru olan, bütün için de doğrudur.

C) ~(pvq)

D) Çelişmeyen önermeler doğrudur.

D) ~p⇒q

E) Her olayın bir nedeni vardır.

E) ~(p∧q)⇒~(p∧q) LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

1

Tarama

7. ~ [(p∧q) ⇒ (p∨q)] önermesinin ana bileşeni aşağıdakilerden hangisidir?

10. İçinde niceleyici geçen önermelere genel önerme denir.

A) (p∨q)

Buna göre aşağıdakilerden hangisi genel önermedir? A) Ga

B) (p∧q)

B) ~Fa

C) ~(p∧q)

C) Fa ∧ Gb

D) (p∧q) ⇒ (p∨q)

D) Fa ∨ Ga A E) ~ xFx

E) ~(p∨q)

11. Aşağıdaki denetlemeye göre p⇒q, p⇔q önermeleri birlikte tutarlıdır.

8. Aşağıdakilerden hangisi iki önermenin eş değer olduğunu gösterir? A) İki önermenin geçersiz olması B) Tüm yorumlamalarda aynı doğruluk değeri taşımaları

C) Aynı terim sayısına sahip olmaları

p

q

p⇒q

p⇔q

D

D

D

D

D

Y

Y

Y

Y

D

D

Y

Y

Y

D

D

Bu önermelerin birlikte tutarlı olmaları aşağıdakilerden hangisine dayandırılabilir? A) Her birinin kendi içinde tutarlı olmasına

D) En az bir yorumlamada doğruluk değerini almaları

B) Bileşen sayılarının aynı olmasına

E) En az bir yorumlamada farklı doğruluk değerini almaları

C) Önerme eklemine sahip olmalarına D) Doğrulardan oluşan ortak bir satıra sahip olmalarına E) En az bir satırda yanlışlardan oluşan yoruma sahip olmalarına

12.

9. Kavram varlığın niteliği veya varoluş biçimiyle ilgili ise soyut, bir varlığı dile getiriyorsa somuttur. Buna göre aşağıdaki kavramlardan hangisi somut kavrama örnektir?

A) Ayakkabılık B) Beyazlık C) İnsanlık D) Sanatçılık E) Dostluk

p

q

~p

~q

~p∧~q

q⇒p

D

D

D

Y

Y

Y

Y

D

Y

D

Y

D

Y

D

D

Y

Y

Y

Y

Y

D

D

D

D

~p ∧ ~q ile q ⇒ p önermelerinin doğruluk çizelgesine göre aşağıdakilerden hangisine ulaşılabilir? A) İki önerme eş değerdir. B) İki önerme hem tutarlı hem geçerlidir. C) İki önerme aynı anda tutarlıdır. D) İki önerme ayrı ayrı tutarsızdır. E) İki önerme geçerlidir.

2


Tarama

13. "Tüm kadınlar duygusaldır." önermesinin düz döndürülmüş biçimi "Bazı duygusal olanlar kadındır." önermesidir.

Buna göre düz döndürme için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) İki önerme birbirleriyle eşdeğerdir. B) Öznenin karşıt hâli yüklem, yüklemin karşıt hâli özne yapılır. C) Önermelerin doğruluk değeri değişmez. D) Önermelerin niteliği değişmez. E) Önermelerin niceliği değişebilir.

16. I. Bütün sporcular düzenli beslenir. II. Bütün düzenli beslenmeyenler sporcu olmayanlardır.

Verilen bu önermelere göre aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Tümel olumlu bir önermenin düz döndürmesi tümel olumlu olur. B) Tümel olumlu bir önermenin üst karşıtı tümel olumsuzdur. C) Tümel olumsuz bir önermenin ters döndürmesi tikel olumsuzdur. D) Tümel olumlu bir önermenin ters döndürmesi tümel olumludur. E) Tümel olumsuz bir önermenin çelişiği tikel olumludur.

17. "Kazak" ve "giysi" terimleri kaplamları yönünden ele alındığında, aşağıdakilerden hangisi doğru olur? A) Giysi teriminin kaplamı, kazak teriminden büyüktür. B) Her iki terimin kaplamı eşittir. C) Kazak teriminin kaplamı, giysi teriminden büyüktür.

14. Bir önermenin tutarsız olması aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) En az bir doğru yorumlamanın olmasına B) Tüm yorumlamaların doğru olmasına C) Tüm yorumlamaların yanlış olmasına D) En az bir yanlış yorumlamanın olmasına

D) İki terim arasında kaplam yönünde ilişki yoktur. E) Giysi teriminin kaplamı kazak teriminden küçüktür.

18. "Çilek, portakal, muz" kavramları arasındaki ilişkiyi gösteren venn diyagramı aşağıdakilerden hangisidir? A)

E) Değillemesinin tutarsız olmasına

B)

Çilek

Portakal

Çilek

Portakal

Muz

Muz

C)

15. I. En az bir yorumlaması doğru olan önerme geçerlidir.

II. Bütün yorumlamalarda aynı doğruluk değerini alan önermeler eşdeğerdir.

III. En az bir yorumlaması doğru olan önerme tutarlıdır.

Yukarıda verilen yargılardan hangileri doğrudur? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

D)

Çilek

Portakal

Portakal Çilek

E)

Muz

Muz

Portakal Çilek Muz


3

Tarama

19. Ali ve Ahmet kararlarını özgürce veren iki arkadaştır. Ali eylemlerinin sorumluluğunu kabul ettiğine göre Ahmet de eylemlerinin sorumluluğunu kabul eder.

22. Ortak özellikleri olan kavramlardan kaplamı daha fazla olan genel kavramlara cins denir.

Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine örnektir?

Buna göre aşağıdakilerden hangisi "cins" kavrama örnektir?

A) Analoji

A) Çam

B) Tümevarım

B) Ağaç

C) Çelişmezlik ilkesi

C) Kavak

D) Tümdengelim

D) Çınar

E) Tutarlılık

E) Akasya

20. Aşağıdaki günlük dilde verilmiş olan önermelerden hangisi tümel evetleme (∧) önermesidir?

23. I. Mantık tümdengelim yöntemini kullanır.

II. Mantık doğa bilimlerinin deney yöntemiyle doğru bilgiye ulaşır.

B) Düzenli spor yapıldığında sağlıklı olunur.

C) Kişi ancak ve ancak düzenli spor yaptığında sağlıklı olur.

III. Mantık doğru düşünmenin kurallarını koyar.

Bu bilgilerden hangileri mantık bilimi için doğrudur?

A) Sporun yararlı ya da zararlı olduğu söylenemez.

A) Yalnız I

D) Düzenli spor yapmak vücuda zararlı değildir.

B) Yalnız II

D) I ve III

E) Düzenli spor yapmak hem vücuda yararlıdır hem de sağlığı korur.

C) I ve II

E) II ve III

24. Bir önermenin doğruluğunu ve niteliğini değiştirmeden öznesinin yüklem, yükleminin özne yapılmasına düz döndürme adı verilir.

21. Öznel yargılar günlük yaşamda dilde anlam belirsizliğine yol açmaktadır. Buna göre aşağıdaki önermelerden hangisinde öznel bir yargı bulunmaktadır?

A) Karadeniz Bölgesi'nde balıkçılık yapılır. B) Fen bilimlerinde deney önemlidir. C) Antalya, Türkiye'nin en güzel şehridir. D) Türkiye Cumhuriyeti'nin anayasası vardır. E) Ankara büyükşehirdir.

4


Buna göre "Bütün sebzeler yararlıdır." önermesinin düz döndürmesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Bazı yararlı olanlar sebzedir. B) Bazı sebzeler yararlı değildir. C) Hiçbir yararlı olan sebze değildir. D) Bazı sebzeler yararlı değildir. E) Her yararlı olan sebzedir.

Tarama

25. "Bilimler içinde sadece mantık doğru düşünmenin yöntemi-

bir önermedir?

Bu önerme aşağıdakilerden hangisine örnektir?

A) ~ xFx

A) Koşullu önerme

B) ~Fb

B) Çıkarmalı önerme

C) Fx∨Gx

C) Nedenli önerme

D)

A

D) Özgülü önerme

E)

E

A

28. Aşağıda verilen önermelerden hangisi genel ve tikel

ni gösterir."

xFx xGx

E) Karşılaştırmalı önerme

29.

26. I. Bazı insanlar sarışındır.

II. İnsan insandır.

III. Ya işyerinin kurallarına uyacağım ya da işten ayrılacağım.

IV. Deniz hem soğuk hem de sıcak değildir.

Yukarıda belirtilen numaralandırılmış cümlede aşağıdakilerden hangisi için örnek verilmemiştir?

Varlık Canlı

A) Tümel önerme B) Üçüncü hâlin imkânsızlığı C) Çelişmezlik ilkesi

Hayvan Dört ayaklı İnek

İçlem ve kaplam ters orantılıdır. İçlem azalınca kaplam, kaplam azalınca içlem fazlalaşır.

Buna göre yukarıdakilerin hangileri arasında içlem ve kaplam farkı en azdır?

D) Tikel önerme

A) Varlık - İnek

E) Özdeşlik ilkesi

B) İnek - Canlı C) Canlı - Hayvan D) Dört ayaklı - Varlık E) Hayvan - Varlık

27. I.

II.

III.

IV.

D

Y

D

D

Y

Y

Y

D

D

Y

D

D

Y

Y

Y

D

Bu verilen doğruluk tablosuna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) I. önerme tutarlıdır fakat geçerli değildir. B) II. önerme tutarsız ve geçersizdir. C) I. ve III. önerme eşdeğerdir. D) II. ve IV. önermeler birbiriyle tutarlıdır. E) IV. önerme tutarlı ve geçerlidir.

30. I. Özdeşlik ilkesi

II. Çelişmezlik ilkesi

III. Üçüncü hâlin imkânsızlığı ilkesi

"~(A∧~A)" sözü yukarıdaki mantık ilkelerinden hangilerini ifade etmektedir? A) Yalnız I D) I ve II

B) Yalnız II

C) Yalnız III


5

Tarama

31. "Bazı mevsimler yağışlıdır." önermesi aşağıdakilerden

34. Kareyi, "Dört kenarı eşit geometrik şekildir." biçiminde ta-

hangisine örnek gösterilemez?

nımlarsam tanım dar; "Kare dört kenarı eşit, dik açılı, iç açılarının toplamı 360 derece olan geometrik şekildir." biçiminde tanımlarsam tanım geniş olur.

A) Basit önermeye B) Tikel önermeye

C) Olumlu önermeye D) Olumsuz önermeye

Buna göre bir tanımın dar veya geniş olması aşağıdaki tanım kurallarından hangisiyle ilişkilendirilebilir? A) Kavramın kaplamına giren tüm bireyler tanımın içinde yer almalı, kaplama ait olmayan bireyler ise tanımın dışında olmalıdır.

E) Tikel olumlu önermeye

B) Tanımda kısır döngü olmamalıdır. C) Üst cinslerin tanımı yapılmamalıdır. D) Bir kavram kendisinden daha açık olmayan bir kavramla tanımlanmamalıdır.

32. Tümel olumlu

E) Duyusal yaşantıların tanımı yapılmamalıdır.

Tümel olumsuz Üst karşıt

Altık Ç

Çe

k

i eliş

Alt karşıt

Tikel olumlu

Altık

lişi

k

Tikel olumsuz

Verilen karşı olum karesine göre "karşıt önermeler" ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

35. ~(~p⇒~q) önermesine eşdeğer olan önerme aşağıdakilerden hangisidir? A) ~p∧~q

A) Tikel olumlu yanlış ise tikel olumsuz doğrudur.

B) p∧~q

B) Tikel olumsuz yanlış ise tikel olumlu doğrudur. C) Tümel olumsuz yanlışsa tümel olumlu doğrudur.

C) ~p∧q

D) Tümel olumlu yanlışsa tümel olumsuz doğru veya yanlıştır.

E) ~(p∧q)

D) p∧q

E) Tümel olumlu doğruysa tümel olumsuz yanlıştır.

36. Bazı hayvanlarda içgüdü bulunur. 33. İnsan gençse sağlığı yerinde olduğu için mutludur. Bu insan yaşlandığında parası olduğu için mutludur. O hâlde bir insan genç de olsa yaşlı da olsa mutludur. Burada sözü edilen akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine örnektir?

A) Zincirleme kıyas B) İkilem C) Seçmeli kıyas D) Entimem E) Delilli kıyas

6


Bazı memeliler hayvandır.

O hâlde bazı memelilerde içgüdü bulunur.

Bu akıl yürütmede aşağıdaki kıyas kurallarından hangisine aykırı olduğu için geçerli değildir? A) Öncüllerden biri tikelse sonuç tikel olur. B) İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz. C) Öncüllerden biri olumsuzsa sonuç olumsuz olur. D) Orta terim sonuç önermesinde yer almaz. E) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.

Tarama

37. İki nokta arasını birleştiren en kısa yol doğrudur.

40. "Kış ayları soğuktur ve hastalıklara yol açar." önermeye, "Kış ayları soğuktur. O hâlde hastalıklara yol açar." çıkarıma örnektir.

Bu yargı aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Tanım

B) Analoji C) Öncül

Buna göre, çıkarımı önermeden ayıran temel özellik aşağıdakilerden hangisidir? A) Belli bir doğruluk değeri taşıması

D) Kıyas

B) Öncül ve sonuçtan oluşması

E) İçlem

C) Kesin bir yargı bildirmesi D) Olumlu nitelikte olması E) Bir yargı bildirmesi

38. I. Çocukların tümü oyun oynamayı sever.

II. Çocukların hiçbiri oyun oynamayı sevmez.

III. Çocukların bir kısmı oyun oynamayı sever.

IV. Çocukların bir kısmı oyun oynamayı sevmez.

Buna göre, yukarıda yer alan önermelerden hangi ikisi çelişiktir? A) I ve II

B) I ve III

D) II ve IV

C) I ve IV E) III ve IV

41. I. Aslı veya Ceren sağlıklıdır. Ceren veya Aslı sağlıklıdır. II. Aslı sağlıklı ise Ceren sağlıklıdır. Ceren sağlıklı ise Aslı sağlıklıdır. III. Aslı ve Ceren sağlıklıdır. Ceren ve Aslı sağlıklıdır.

A) Yalnız I

39.

Yukarıdaki önerme çiftlerinden hangileri aynı doğruluk değerini taşımaktadır?

p

q

p⇒q

p∧q

(p⇒q) ∨ (p∧q)

D

D

D

D

?

D

Y

Y

Y

?

Y

D

D

Y

?

Y

Y

D

Y

?

D) I ve III

B) Yalnız II

C) I ve II

E) II ve III

Bu doğruluk tablosunda "?" olan yerlere aşağıdaki yorumlamalardan hangisi gelmelidir? A) Y B) D C) D Y

Y

D

D

Y

Y

D

Y

Y

D) D E) Y

42. Aşağıdakilerden hangisi önermedir? A) Umarım istediğin bölüme yerleşirsin. B) Keşke sorunlarımı ailem ile paylaşsaydım.

Y

D

C) Giderlerimizi artırma yoluna gitmemeliyiz.

D

Y

D

D

D) Yarınki sınava hazır mısın? E) Her derdin dermanı vardır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7

Tarama

43. Timsah ve aslan yırtıcı hayvanlardır.

Timsahlar etle beslenir.

O hâlde aslanların da etle beslenmesi beklenir.

Burada verilen analojik akıl yürütme için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

46. "Her yatırım işsizliği azaltır." önermesi tümeldir. "Bazı yatırımlar işsizliği azaltır." önermesi ise tikeldir.

Buna göre önermelerin tümel ve tikel olarak ayrılmasında aşağıdakilerden hangisi ölçüt alınmaktadır? A) Yargının niteliği B) Önermenin kipliği

A) Tek tek yargılardan genel yargılara ulaşılmasıdır.

C) Önermenin yargı sayısı

B) Tümel yargının tekile genellenmesidir.

D) Önermenin doğruluk değeri

C) Tekilden tikele yargının genellenmesidir.

E) Önermenin niceliği

D) Benzeştirmeye dayalı özelden özele bir çıkarımdır. E) Tartışmalarda kullanılan bir yöntemdir.

47. I. Yüklem değişmezleri için F, G, H gibi büyük harflerle gösterilir.

III. Sembolleştirmede önce özne, sonra yüklem yazılır.

Niceleme mantığı ile ilgili yukarıda verilen bilgilerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I

A) Fa A

B)

A

ğıdakilerden hangisi ile sembolleştirilebilir?

II. Tümel önermeler için " ", tikel önermeler için " " sembolü kullanılır.

xFx

E

44. "Fatih dürüsttür." önermesi niceleme mantığında aşa-

B) Yalnız II

D) I ve III

C) I ve II

E) II ve III

C) ~Fa E

D) xFx E

E) ~ xFx

48.

45. Mantığın konusuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Çıkarımların geçerliliğinin denetlendiği B) Eleştirel düşünceyi geliştirdiği C) Normatif olduğu D) Tümdengelim yöntemini kullandığı E) Doğru düşünmenin yollarını gösterdiği

8


p

q

~p

~q

?

D

D

Y

Y

D

D

Y

Y

D

D

Y

D

D

Y

Y

Y

Y

D

D

D

Verilen doğruluk tablosunda "?" olan yere aşağıdaki önermelerden hangisi getirilmelidir? A) q⇒~p B) p∧~q C) ~p⇒~q D) ~p∨q E) ~p⇔~q

Tarama

49. İşyerine otobüsle ya da trenle gideceğim.

52. ~[(p∨q) ∧ (p⇒q) ∧ (p⇔q)]

Bu önermenin ana eklemi aşağıdakilerden hangisidir?

İşyerime trenle gitmedim.

O hâlde işyerime otobüsle gittim.

A) ∧

Bu çıkarım aşağıdaki kıyas türlerinden hangisine örnek oluşturur?

B) ~

A) Entimem

D) ⇔

C) ∨ E) ⇒

B) Seçmeli kıyas C) İkilem D) Zincirleme kıyas E) Delilli kıyas

53. I. Bir şey ne ise odur, başka bir şey değildir.

50. Birinci gün hava rüzgarlıydı ve deniz dalgalıydı.

II. A, A'dır.

III. Bir kavrama verilen anlam tüm işlemler boyunca aynı

kalmalıdır.

İkinci gün hava rüzgarlıydı ve deniz dalgalıydı.

Yukarıda verilenler mantık ilkelerinden hangisini ifade etmektedir?

Üçüncü gün hava rüzgarlıydı ve deniz dalgalıydı.

A) Tutarlılık

Bu örneklere dayanarak "Her ne zaman hava rüzgarlıysa deniz dalgalı olur." yargısına ulaştım.

Bu kişinin kullandığı akıl yürütme biçimi aşağıdakilerden hangisidir?

B) Çelişmezlik C) Özdeşlik D) Üçüncü hâlin imkânsızlığı E) Yeter sebep

A) Tümevarım B) Öncül C) Safsata D) Analoji E) Tümdengelim

54. I. Turistler duygusal olduğunda döviz bollaşır.

II. Turizm gelirleri artarsa döviz bollaşır.

I. önermeyi saçma bulurken, II. önermenin doğruluğunu araştırırız.

Bu bilgiler aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Anlamlı her önerme bilgi doğrusuna da sahiptir.

51. Aşağıdaki önermelerden hangisinin sembolleştirilmesinde tikel( ) niceleyici kullanılmaz? E

A) Bazı bitkiler yeşildir. B) Birçok sanatçı eserlerinde toplumsal sorunlara dikkat çeker. C) Bazı önermeler tutarsızdır. D) Her derdin dermanı vardır. E) İnsanların bir kısmı duygusaldır.

B) Akıl ilkelerinin önceliği, dili zengin anlatıma kavuşturmaktır. C) Bir önermenin dil açısından anlamlı oluşu doğruluğun ön koşuludur. D) Önermelerin sembolleştirilmesi anlam belirsizliğinin önüne geçer. E) Bir önerme bilgi doğrusuna sahipse mantık doğrusuna da sahiptir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

Tarama

59. " x(x ülkedir)" önermesi aşağıdakilerin hangisinde A

55. "Hiçbir yırtıcı otla beslenmez." ( x~Bx) önermesinin A

çelişiği aşağıdakilerden hangisidir?

verilen evrende doğrudur?

A) Her yırtıcı otla beslenir. ( xBx)

A) {Konya, İstanbul, Türkiye}

B) Bazı yırtıcılar otla beslenir. ( xBx)

B) {İspanya, İtalya, Polonya}

C) Bazı yırtıcılar otla beslenmez. ( x~Bx)

C) {Polonya, İspanya, Antalya}

D) Her yırtıcının otla beslendiği doğru değildir. (~ xBx)

D) {Türkiye, Isparta, Rize}

E) Bazı yırtıcıların otla beslendiği doğru değildir. (~ xBx)

E) {Ankara, Sinop, Denizli}

A

E

E

A

E

56. I. Her tutarsız önerme aynı zamanda geçersizdir.

II. İki tutarsız önerme her zaman eşdeğerdir.

III. Değillemesi tutarsız olan önerme geçersizdir.

Yukarıda verilen yargılardan hangileri doğrudur? A) Yalnız I

B) Yalnız II

D) I ve III

60. İki kavramdan biri diğerinin tüm elemanlarını kapsıyorsa bu iki kavram arasında tam girişimlik vardır.

Buna göre aşağıdaki kavram çiftlerinden hangisinde tam girişimlik bulunmamaktadır? A) Hayvan - canlı

C) I ve II

B) Bitki - varlık

E) II ve III

C) Kartal - yırtıcı D) İnsan - düşünen E) Gül - çiçek

57. "Her madenin değerli olduğu doğru değildir." önermesinin niceleme mantığındaki ifadesi aşağıdakilerden hangisidir? A)

A

B)

61. Kitle iletişim araçları topluma faydalıdır ya da zararlıdır. Kitle iletişim araçları topluma zararlı değildir. O hâlde kitle iletişim araçları topluma faydalıdır.

A

xDx x~Dx

E

C) xDx

A

D) ~ x~Dx

Bu kıyas türü aşağıdakilerden hangisine bir örnektir? A) Seçmeli kıyas

A

E) ~ xDx

B) İkilem C) Zincirleme kıyas D) Entimem

58. 1. ?

E) Yüklemli kesin kıyas

2. (p∧~q) p 2 ~q p

1

3 q x

Yukarıda çözümleyici çizelge yoluyla tutarlılığı denetlenen 1 numaralı önerme aşağıdakilerden hangisidir? A) ~(p∨q) ∧ (p∧~q) B) (p∨q) ∧ (p∧~q) C) ~[(p∨q) ∧ (p∧~q)] D) (p∨q) ∨ (p∧~q) E) ~(p∨q) ∨ ~(p∧~q)

10


62. "Bazı bitkiler yeşil değildir." önermesi önermeler mantığında (~p) ile sembolleştirilirken, niceleme mantığında

x~Yx biçiminde sembollenir.

E

3. (p∨q)

Buna göre niceleme mantığını önermeler mantığından ayıran temel özellik aşağıdakilerden hangisidir? A) Önermelerin iç yapısının sembolleştirilebilmesi B) Önerme eklemi kullanılabilmesi C) Önermelerin tutarlılıklarının denetlenebilmesi D) Önermelerin doğruluk değerinin bulunabilmesi E) Önermelerin eşdeğerliliklerinin denetlenebilmesi

Tarama

63. Bütün bilim adamları fizikçi değildir; ama bütün fizikçiler

bilim adamıdır. Bu cümlenin venn diyagramıyla ifadesi aşağıdakilerden hangisidir? A)

B) Bilim adamı

Fizikçi

66. ~[(p∨q) ⇒ (q∧r)] ∨ (p∨q∨r) önermesinin çözümleyici çizelgeyle geçerliliğinin denetlenmesine ilişkin çözümleme sona erdiğinde aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Alt alta yazma kuralı uygulanmıştır.

Bilim adamı, Fizikçi

B) Çözümleme sonunda bir yol açıktır. C) Önerme geçerlidir. D) Çatal açma kuralı uygulanmıştır.

C)

D) Bilim adamı

E) Önermenin değili alınıp denetleme yapılmıştır. Bilim adamı

Fizikçi Fizikçi

E)

Fizikçi Bilim adamı

67. I. "( x çalışır) ⇒ (x başarılıdır.)"

64. Üniversitede bir araştırma görevlisi "Lise öğrencilerinin tüketim alışkanlıklarını" araştırmak istiyor. Lise öğrencilerinin tamamını araştırmak emek ve zaman kaybına yol açacağından örnekleme metoduyla öğrencileri seçerek tüm lise öğrencileri hakkında genel yargılara varmıştır.

II. "x bitkidir."

III. "6x = 18"

Bu verilen üç önerme de açık önermedir.

Buna göre açık önermeler aşağıdakilerden hangisine sahip değildir? A) Doğruluk değeri

Bu araştırmacının örneklem metodunu kullanması aşağıdakilerden hangi akıl yürütme yöntemiyle ilişkilendirilebilir?

B) Terim

A) Tümdengelim

E) Önerme eklemi

C) Yüklem D) Değişken

B) Eksik tümevarım C) Çıkarım D) Tam tümevarım E) Analoji

65. Tüm hayvanlar canlıdır. Karınca bir hayvandır. O hâlde karınca canlıdır.

68. Hava sıcak olursa denize yüzmeye gideceğim.

Burada verilen kıyasta küçük, büyük ve orta terim aşağıdakilerden hangisinde doğru sıralanmıştır?

Hava sıcak değildir.

O hâlde denize yüzmeye gitmeyeceğim.

Burada verilen kıyas türü aşağıdakilerden hangisidir?

Küçük terim

Büyük terim

Orta terim

A)

Karınca

Hayvan

Canlı

B)

Canlı

Karınca

Hayvan

C)

Hayvan

Canlı

Karınca

C) Entimem

D)

Karınca

Canlı

Hayvan


E)

Canlı

Hayvan

Karınca

E) Seçmeli kıyas

A) Delilli kıyas B) İkilem


11

Tarama

69.

72. Aşağıdakilerden hangisi basit önermedir?

Hayvan Balık

A) ~Fb

Memeli

B) Fa E

C) ~ xGx D) ( xFx) ∧ ~( xGx) E

Bu venn diyagramına göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur?

A

A) Balık ve memeli kavramları arasında eşitlik ilişkisi vardır.

A

E) ~ xFx

73. Aşağıdaki önermelerden hangisi her koşulda doğru değerini alır?

B) Hayvan ve balık kavramları arasında eksik girişimlik ilişkisi vardır.

A) p∧~p

C) Memeli ve hayvan kavramları arasında ayrıklık ilişkisi vardır.

B) p⇒~p

D) Balık ve memeli kavramları ile hayvan kavramı arasında tam girişimlik ilişkisi vardır.

D) p⇒p

C) ~p⇔p E) p∨p

E) Hayvan ve balık kavramları arasında eşitlik ilişkisi vardır.

74. Önermeler mantığında içinde önerme eklemi barındırmayan önermeler basit, içinde önerme eklemi bulunan önermeler ise bileşiktir.

70. I. Akla uygun düşünceleri test etmeye gerek duymamak

II. Çelişkili düşüncelere zihinde yer vermemek

III. Güvenilir olmayan hiçbir iddiayı kabul etmemek

Mantıklı bir kişi yukarıdakilerden hangilerini benimsemelidir? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

Buna göre aşağıdaki önermelerden hangisi bileşik değildir? A) p∨~q B) p⇒q C) q D) ~p E) p⇒~q

C) I ve II

E) II ve III

75. Aynı terimlerden oluşan iki önermenin niceliği aynı niteliği farklıysa aralarında karşıtlık ilişkisinin bulunduğu söylenebilir.

71. Özne ve yüklemi aynı olan iki önermenin nitelikleri aynı, nicelikleri farklı ise bu önermeler birbiriyle altıktır.

Buna göre aşağıdaki önermelerden hangilerinde "karşıtlık" ilişkisi bulunmaktadır? A) Bazı bilim insanları filozoftur.

Buna göre karşı olum şeması göz önüne alındığında;

I. Bütün bitkiler fotosentez yapar.

B) Her lider kendine güvenir.

II. Hiçbir bitki fotosentez yapmaz.

III. Bazı bitkiler fotosentez yapar.

IV. Bazı bitkiler fotosentez yapmaz.

önermelerinden hangileri altıktır? A) I ve III D) III ve IV

12

B) II ve III E) I ve IV


Bazı bilim insanları filozof değildir. Bazı liderler kendine güvenmez.

C) Hiçbir çiçek böcek değildir.

Bazı çiçekler böcektir.

D) Tüm filozoflar zekidir. C) I ve II

Bazı filozoflar zekidir.

E) Hiçbir kalem kağıt değildir.

Bazı kalemler kağıt değildir.

Tarama

79. Aşağıdaki günlük dilde verilmiş olan önermelerin han-

76.

gisinde karşılıklı koşul (⇔) eklemine yer verilmiştir?

p

q

p∨q

D

D

?

A) Hoşgörülü olmanın tek şartı sevecen olmaktır.

D

Y

?

B) İhracat artarsa döviz girdisi fazlalaşır.

Y

D

?

Y

Y

?

C) Mıknatıs hem metalleri çeker hem de çekmez denilemez.

Aşağıdakilerden hangisi "?" olan yere getirilmelidir?

D) Metin'in yazlık alabilmesi miras almasına ve tasarruf yapmasına bağlıdır.

A) D B) D C) D Y

D

Y

D

D

Y

D

Y

Y

D) D E) D Y

D

Y

D

D

D

E) Köyüme okul veya yurt yaptıracağım.

80. Aşağıdakilerden hangisi koşullu önerme değildir? A) Bir öğrenci matematikte başarılıysa fizikte de başarılıdır. B) Fizikte başarılı olmak için bir öğrencinin matematikte başarılı olması gereklidir. C) Bir öğrenci matematikte başarılı olunca fizikte başarılı olur. D) Bir öğrencinin başarılı olmasında matematik kadar fizik de gereklidir.

77. I. Bütün şehirlerde konut sıkıntısı vardır. (D) Bazı konut sıkıntısı olan yerler şehirlerdir. (D) II. Bazı balıklar memelidir. (D) Bazı memeliler balıktır. (D) I. ve II. önermelerde düz döndürme işlemi yapılmıştır.

Buna göre düz döndürme için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

E) Bir öğrenci fizikte başarılı olur, yeter ki matematikte başarılı olsun.

81.

B) Önermelerin doğruluk değerleri değişmez. C) Önermeler birbiriyle eşdeğerdir. D) Önermelerin nitelikleri değişmez.

~r

A) ~p∧~q B) ~(p∧q) ⇒ (p⇔q) C) ~p∨~q D) ~(p∧q) E) ~p⇔~q

3. r⇒q

(ön)

~p 3

E) Önermelerin nicelikleri değişmez.

vardır?

(ön)

1. ~p ∧ ~r (ön) (~sn) q ~p 1 ~r 2

A) Özne ve yüklem yer değiştirilir.

78. Aşağıdaki önermelerden hangisinin tek ana bileşeni

2. p⇒q

q 3 q

~r

q

Verilen çözümleme işlemiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Öncüller ve sonucun değillemesi alt alta yazılmıştır. B) Tüm yollar açıktır. C) Çıkarım geçerlidir. D) Önermenin çözümlenmesinde hem çatal açma hem de alt alta yazma kuralı uygulanmıştır. E) Öncüller ve değillenen sonucun doğrulayıcı yorumu vardır. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

Tarama

82. "Yalnız cumhuriyetle yönetilen ülkelerde seçim yapılır." önermesi aşağıdakilerden hangisine örnektir?

85. Fizik bilen birinci kişi matematik biliyordu.

Fizik bilen ikinci kişi matematik biliyordu.

Fizik bilen üçüncü kişi matematik biliyordu.

Fizik bilen son kişi de matematik biliyordu.

D) Nedenli bileşik önerme

O hâlde fizik bilen kişiler matematik bilirler.

E) Çıkarmalı bileşik önerme

Verilen akıl yürütme aşağıdakilerden hangisini örneklendirmektedir?

A) Özgülü bileşik önerme B) Bağlantılı bileşik önerme C) Koşullu bileşik önerme

A) Tümdengelim B) Aksiyom C) Tümevarım D) İkilem E) Analoji

83. I. Öncülleri doğru sonucu yanlış olan çıkarım geçerlidir.

II. Öncülleri ile sonucun değillemesinin tutarsız olduğu çıkarım geçerlidir.

III. Öncülleri ve sonucu doğru olan çıkarım geçerlidir.

Çıkarımların geçerliliği ile ilgili yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I D) I ve II

B) Yalnız II

86. ~[(p⇒q) ∧ (p⇔q)] ∨ q ∨ (p⇒~q) önermesinin türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Tümel evetleme önermesi B) Karşılıklı koşullu önerme

C) Yalnız III

C) Koşullu önerme

E) II ve III

D) Tikel evetleme önermesi E) Değilleme önermesi

87. Akılsız

84. "x meyvedir." önermesinin E: {çilek, kavun, muz} evreninde açılımından;

"Çilek meyvedir."

"Kavun meyvedir."

"Muz meyvedir." önermeleri elde edilir.

Bu önerme açılımlarına ne ad verilir? A) Açık önerme B) Özelleme C) Değişken D) Niceleyici E) Genelleme

14


Duygulu Akıllı Sanatçı (Şüpheci) Pyrrhon

Filozof (Varoluşçu) Sartre

Bu şemaya göre aşağıdakilerden hangisi tam tanıma örnektir? A) Pyrrhon akıllı bir duyguludur. B) Sartre hem filozof hem de sanatçıdır. C) Pyrrhon şüpheci bir filozoftur. D) Sartre varoluşcu bir akıllıdır. E) Pyrrhon şüpheci bir sanatçıdır.

Tarama

88. Doğruluk değeri analizi sonucunda aynı doğruluk değerini

91. Aşağıdakilerden hangisi ~(p∨q) önermesinin çözümle-

alan önermeler eşdeğerdir.

yici çizelgedeki açılımıdır?

Buna göre aşağıdaki yorumlardan

A) ~p B)

I. İki tutarsız önerme

II. İki tutarlı önerme

~q D)

III. İki geçerli önerme

hangileri her koşulda eşdeğerdir? A) Yalnız I D) I ve III

B) Yalnız II

~p

p

C) p q

E) ~q

q

~p

q

C) Yalnız III

E) II ve III

89. Fx = erkektir.

92. p

q

r

s

D

Y

Y

D

Y

D

Y

D

Y

Y

D

Y

D

D

D

Y

Bu verilen yorumlamalara göre pile q önermesi birbiriyle tutarlıyken, q ile r önermeleri birbiriyle tutarlı değildir.

Buna göre iki önermenin birbiriyle tutarlı olmasının koşulu aşağıdakilerden hangisidir?

Gx = kadındır.

A) Her yorumlamada aynı doğruluk değerini almaları

E = {Ayşe, Serhat, Hayriye, Ömer, Esra}

Olmak üzere,

B) En az bir satırda ortak doğrulayıcı yoruma sahip olmaları

I.

E

II.

E

III. xFx

sembolik ifadelerinden hangileri "doğru" değerini alır?

C) Tüm yorumlarında doğru değerini almaları

xFx

D) En az bir doğrulayıcı yoruma sahip olmaları

xGx

E) Hiçbir ortak doğrulayıcı yoruma sahip olmamaları

A

A) Yalnız I D) I ve II

B) Yalnız II

C) Yalnız III

E) II ve III

93. Aşağıdakilerden hangisi değilleme önermesi olarak sembolleştirilemez? A) Tavuk ve hindi uçamaz. B) Bazı hastalıkların çaresi yoktur. C) Aydın başarılı olmayan bir gazetecidir. D) Tren ve uçak güvenli ulaşım araçları değildir. E) Orhan ne kendisine ne de çevresine huzur verdi.

90. Bir özelliğin birden fazla türe ait olmasına ilinti adı verilir.

94. ~(p∧~q), (~p⇒q) gibi iki önermenin çözümleyici çizel-

Buna göre aşağıdakilerden hangisi "insan" kavramının ilintisi değildir?

gede eşdeğer olup olmadığı denetlenirken ilk yapılması gereken işlem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Yürümek

A) Önermenin değilini almak

B) Yüzmek

B) Alt alta yazma kuralını uygulamak

C) Düşünmek

C) Açık yolda çözümlemeye devam etmek

D) Beslenmek

D) Önermeleri karşılık koşul eklemiyle (⇔) birleştirmek

E) Üremek

E) Çelişik yolu kapatmak LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

Tarama

95. "Hiçbir erkek duygusal değildir." ( x~Dx) önermesi yük-

98. Selim bir yurdun müdürlüğünü yapmaktadır. Yurtta bulu-

A

lemler mantığına göre genel önermedir. Buna göre bir genel önerme aşağıdakilerden hangisine göre belirlenmektedir? A) Niceleyiciye sahip olmasına B) Terim sayısına C) Önerme eklemi almasına

Bu parçada Selim aşağıdaki akıl yürütmelerden hangisine başvurmuştur?

D) Nitelikçe olumsuz olmasına

A) Analoji

E) Yargı bildirmesine

B) Tümevarım C) Tümdengelim

96. Çözümleyici çizelge ile eşdeğerlik denetlemesi yapılır-

D) Kıyas

ken;

E) Çelişmezlik ilkesi

I. Önerme değillenir.

IV. Alt alta yazma kuralına çatal açmaya göre öncelik verilir.

hangi sıralama takip edilmelidir?

II. Önermelerin arasına karşılıklı koşul eklemi konur. III. Sonuç tutarsızsa önermeler eşdeğer, sonuç tutarlıysa

önermeler eşdeğer değildir.

99. p ⇒ (q∧r) önermesinin doğruluk değerleri için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?

A) I, II, III, IV

A) p doğru, q doğru, r yanlış olduğunda önerme yanlış olur.

B) II, III, I, IV

B) p yanlış, q yanlış, r yanlış olduğunda önerme doğru olur.

C) II, I, IV, III D) I, II, IV, III

C) p doğru, q doğru, r doğru olduğunda önerme doğru olur.

E) IV, III, II, I

D) p yanlış, q doğru, r doğru olduğunda önerme yanlış olur.

97. Bir çıkarımın geçerli olması öncülleri ile sonucun değilinin birlikte tutarsız olmasına bağlıdır. Buna göre aşağıdakilerden hangisinde p, q ∴ r çıkarımı geçerlidir? A) p

q

~r B) p

q

D

D

Y

D

D

~r C) p D Y

D

Y

Y

D

Y

Y

Y

Y

Y

D

D

D

D

D

D

Y

D

D

100. "Eğer Fatih bir avukat ise, o zaman bir hukukçudur."

D

Y

Y

Y

Y

Y

D

D

D

q

~r

D

Y

Bu önermeden aşağıdakilerden hangisi çıkar? A) Fatih bir avukat değilse, bir hukukçu da değildir.

D) p

q

~r E) p

q

~r

D

Y

D

Y

D

Y

B) Fatih bir hukukçu ise avukattır.

Y

D

Y

Y

D

Y

C) Fatih avukat olmasa bile hukukçudur.

D

Y

D

D

D

D

D) Fatih bir hukukçu olmasa bile avukattır.

Y

D

Y

D

Y

D

E) Fatih bir hukukçu değilse, avukat da değildir.

76. B 77. E 78. D 79. A 80. D 81. C 82. A 83. E 84. B 85. C 86. D 87. C 88. D 89. D 90. C 91. A 92. B 93. E 94. D 95. A 96. C 97. D 98. B 99. D 100.E 51. D 52. B 53. C 54. E 55. B 56. C 57. E 58. B 59. B 60. D 61. A 62. A 63. D 64. B 65. D 66. C 67. A 68. E 69. D 70. E 71. A 72. B 73. D 74. C 75. A 26. A 27. D 28. E 29. C 30. B 31. D 32. C 33. B 34. A 35. C 36. E 37. A 38. C 39. D 40. B 41. D 42. E 43. D 44. A 45. B 46. E 47. C 48. C 49. B 50. A 3. A

4. D

5. B

6. C

7. D

8. B

9. A 10. E 11. D 12. C 13. B 14. C 15. E 16. D 17. A 18. C 19. A 20. E 21. C 22. B 23. D 24. A 25. D LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

2. E

16

1. E

E) p doğru, q yanlış, r doğru olduğunda önerme yanlış olur.

Cevaplar

nan öğrencilerin bir gün hastalandıklarını görür. Hemen öğrencilerin bazılarından teker teker yedikleri yemeklerin örneklerini alır ve tüm öğrencilerin yediklerini kontrol etmeye gerek duymadan bütün öğrencilerin o gün yedikleri yemekten dolayı hastalandığı sonucuna varır.

LYS // FELSEFE GRUBU

FÖY NO

21

GENEL TARAMA

1. Birey bazı planlar yapar. Bu planlarda beklentiler, olasılık-

4. I. “Bir öğrencinin zayıf not aldığına üzülmesi” davranış değildir

lar ve riskler bellidir. Bunlara ulaşmak için hangi eylemlerde bulunması gerektiğini bilir. Bu amaçların ve onlara ulaşma-

II. “Bir kişinin sigara yakmak için kibrit çıkarması” bir davranıştır.

Buna göre, davranış aşağıdakilerden hangisidir?

daki araçların belirlenmesinde, bireyin dünyayı algılama ve tanıma biçimi belirleyici rol oynar.

Bireyi özgür ve seçimler yapabilen bir varlık olarak gö-

A) Bireyin yapıp ettikleri

ren bu yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?

B) Bireyin tutumları

A) Davranışsal yaklaşım

C) Bireyin düşünceleri

B) Hümanist yaklaşım

D) Bireyin heyecanları

C) Psikodinamik yaklaşım

E) Bireyin kişilik özellikleri

D) İşlevselci yaklaşım E) Bilişsel yaklaşım

5. Teokratik devletlerde din adamları, savaşçı devletlerde askerler, kapitalist devletlerde işadamları, otoriter devletlerde siyasal iktidar temsilcileri birinci dereceden bir sosyal statüye sahiptir.

2. Aile, arkadaşlık gibi gruplarda görülen ilişkiye birincil ilişki, resmi gruplarda görülen ilişkiye ikincil ilişki denir.

A) Birden fazla statünün gerektirdiği roller rol çatışmasına yol açabilir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi hem birincil hem de ikincil ilişkiler için geçerlidir?

B) Statülerin bazıları doğuştan getirilir. C) Statülerin saygınlık derecesi yönetim biçimlerine bağlıdır.

A) İlişkilerin samimi olması

D) Statülerin saygınlıkları zaman içinde değişebilir.

B) Büyük gruplarda görülmesi

E) Bireyler aynı anda birden çok statüye sahip olabilirler.

C) Yazılı kuralların geçerli olması D) İlişkinin uzun süreli olması E) İlişkinin belli bir amacı olması


6.

I. Serkan bu saatte ya İstanbul'da ya da Antalya'dadır. II. Bir insan aynı zamanda hem yalancı hem de dürüst olamaz. III. Bitki bitkidir. Bu ifadeler sırasıyla aşağıdaki mantık ilkelerinden hangilerine örnektir? I.

3. Ahmet ya hukuk fakültesine ya da eğitim fakültesine gidecek.

Ahmet eğitim fakültesine gitmedi.

Öyleyse Ahmet hukuk fakültesine gitti.

Bu çıkarım aşağıdakilerden hangisine örnektir? A) Geçerli bir tümevarıma B) Geçersiz bir tümdengelime C) Geçerli bir analojiye D) Geçersiz bir tümevarıma E) Geçerli bir tümdengelime

A)

II.

Üçüncü halin Özdeşlik

III. Çelişmezlik

imkânsızlığı B)

Özdeşlik

Çelişmezlik

Üçüncü halin imkânsızlığı

C) Çelişmezlik

Üçüncü halin Özdeşlik imkânsızlığı

D) Üçüncü halin Çelişmezlik

Özdeşlik

imkânsızlığı E)

Çelişmezlik

Özdeşlik

Üçüncü halin imkânsızlığı


1

Tarama

7. “Uykusuzluğun düşünmeye ve problem çözmeye etkisini

10. Yapılan araştırmalar küçük yaşlarda kendisinden daha

araştırmak için yaş, zekâ, çalışkanlık, sosyal seviye, prob-

güçlü insanlar tarafından hakaret gören kişilerin, yetişkin olduklarında kendisinden zayıf olanlara karşı aynı davranışlarda bulunduğunu ortaya koymuştur.

lem çözme gücü vb. gibi özellikleri aynı olan denekler sırayla 24, 36 ve 48 saat uykusuz bırakılmışlardır. Kontrol grubundakilerin normal uyumaları sağlanmıştır. Her iki

gruba aynı problemi çözmek üzere bir saat süre verilmiştir. Deney sonunda normal uyuyan öğrencilerin daha başa-

A) Bireyin bugünkü davranışlarının kaynakları onun geçmiş yaşantısında aranmalıdır.

rılı, uykusuz olanların başarısız oldukları gözlenmiştir. Bu deneyin bağımsız değişkeni aşağıdakilerden han-

B) İnsan davranışlarının nasıl olacağına özgürce kendisi karar verir.

gisidir?

C) İnsan davranışlarını anlamak ve tanımlamak oldukça güçtür.

A) Öğrenme süresi B) Öğrenme düzeyi

D) İnsan davranışları birçok kaynaktan etkilenerek oluşur.

C) Öğrenme yeteneği

E) Bireyin zihinsel değil, gözlenebilen ve ölçülebilen davranışları önemlidir.

D) Uykusuzluk düzeyi E) Problem çözme gücü

8. Hipotez, doğruluğu ya da yanlışlığı kesin olmayan, kanıtlanmak üzere ortaya atılmış, araştırmacının geçici açıklamasıdır. Hipotezler hazırlanmadan önce araştırmacı, konusuyla ilgili birtakım gözlemler yapar. Bu gözlemlerden hareketle hipotezlerin desteklenip desteklenmediğini belirler.

11. Bir ilişkinin "sosyal ilişki" sayılabilmesi için aşağıdakilerden hangisi gerekli koşul değildir? A) Bireylerin benzer özelliklerinin olması B) Ortak bir anlam taşıması

Bu parçada anlatılanlar, sosyolojide araştırma yaparken aşağıdakilerden hangisinin gerekli olduğuna işaret etmektedir?

Bu araştırmanın bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler?

C) En az iki insan arasında olması D) Bireylerin aynı yer ve zamanda birlikte bulunması E) Bireyler arası ilişkinin yüzyüze olması

A) Fiziksel olaylarla toplumsal olaylar arasındaki farkı kavramanın B) Diğer bilimlerin verilerinden yararlanmanın C) Sınanabilir bir hipotez oluşturmanın D) Araştırma yöntem ve tekniklerinden yararlanmanın

12. (p ˅ q) ⇒ (~p ⇒ ~q) önermesine aşağıdaki işlemler yapılmaktadır.

E) Araştırma konusunun sınırlarını belirlemenin

9. Bir önermenin doğruluk değerini bilimler ortaya koymaktadır. Mantıkta ise öncül olarak kullanılan önermeler doğru ya da yanlış olsa da doğru sayılarak işlem görür. P gibi bir önermenin gerçekte doğru mu, yoksa yanlış mı olduğuna mantık değil, bilim karar verir. Buna göre aşağıdakilerden hangisinin doğruluğunun mantığın ilgi alanı içinde olduğu söylenebilir?

A) Evrende bir düzen bulunmaktadır. B) A = B, B = C ise A = C'dir. C) Dünya, Ay'dan büyüktür. D) 5 x 20 = 100 E) Dünyada, havaya atılan her cisim yerçekiminin etkisiyle yere düşer.

2


1. ~[(p ˅ q) ˄ (~p ˄ ~q)] 3. (p ˅ q) 1 2. ~(~p ⇒ ~q) ~p 2 p p x

(~Ö)

p

Burada yapılan çözümleyici çizelge için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Bir çıkarımın geçerliliğinin denetlendiği B) İki önermenin tutarlılığının denetlendiği C) Bir önermenin geçerliliğinin denetlendiği D) İki önermenin eşdeğerliliğinin denetlendiği E) Bir önermenin tutarlılığının denetlendiği

Tarama

13. Klinik psikologlar, diğer psikoloji alanlarından gelen bilgileri

16. Uyaran-tepki psikolojisi, organizmanın içerisinde olup bi-

alıp, belli bir bireye yönelik kendi değerlendirmeleri ile bir-

tenlerle ilgilenmez. Bu sebeple, bu yaklaşım bazen kara

leştirdikten sonra, onu anlamaya çalışmakta, sıkıntısından

kutu olarak da adlandırılmaktadır. Uyaran-tepki psikologla-

kurtulması ya da kendisini geliştirmesi için yardım etmeye

rı kutunun içinde geçenleri düşünmeksizin, kutuya giren ile

uğraşmaktadır.

çıkanı inceleyen bir psikoloji bilimi kurmuşlardır.

Buna göre klinik psikolojinin konusu aşağıdakilerden

Bu parçada davranışsal yaklaşımın hangi özelliği yeril-

hangisidir?

mektedir?

A) Bireyin toplumsal davranışları

A) Zihinsel süreçleri davranış olarak kabul etmemeleri

B) Bireyin yaşa bağlı davranış değişiklikleri

B) Bilinçaltını fazla önemsemeleri

C) Bireyin iş yaşamı

C) Kalıtımı değil toplumsal çevreyi önemli görmeleri

D) Bireyin anormal davranışlarının teşhis ve tedavisi

D) Davranışı bütün olarak görmeleri

E) Bireyin öğrenme süreçleri

E) Psikolojiyi gündelik yaşama uygulamaları

14. Bir toplumdaki gelişmelere bağlı olarak toplumun bilinç düzeyi, maddi kültür alanındaki değişmelerin (teknoloji, hukuk vb.) gerisinde kalabilmektedir. Maddi kültür ögelerinin uyumu birden olmaz, özellikle bir direnme ve sonrasında uyum oluşur.

17. Demokratik devlette yasama, yürütme ve yargı görevleri farklı organlar tarafından yerine getirilir. Yasama görevi parlamentoya, yürütme görevi hükümete, yargı görevi de bağımsız mahkemelere aittir.

Bu parçada demokratik devletlerin hangi özelliği vurgulanmaktadır?

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdaki kültürel süreçlerden hangisiyle açıklanabilir?

A) Birden fazla siyasi partinin olması

A) Kültürel farklılık

B) Sivil toplum örgütlerinin yaygınlaşması

B) Kültürel gecikme

C) Güçler ayrılığı ilkesinin uygulanması


D) Hukukun üstünlüğü ilkesinin benimsenmesi

D) Kültürel yayılma

E) Yöneticilere birtakım ayrıcalıkların tanınmaması

E) Kültür şoku

18. Oteller artarsa turizm gelişir. 15. Bir önermenin niteliğini değiştirmeden, doğruluk değerine

Turizm gelişirse döviz girdisi çoğalır.

de dokunmadan öznesini yüklem, yüklemini özne yapma biçimindeki akıl yürütmeye düz döndürme denir.

O hâlde oteller artarsa döviz girdisi çoğalır.

Bu kıyas için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

Buna göre "Bütün canlılar hareketlidir." önermesinin düz döndürmesi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kıyas kurallarına uygun olduğu

A) Bütün hareketliler canlıdır.

B) Orta terimin sonuçta bulunmadığı

B) Bazı canlılar hareketli değildir.

C) Şartlı kesin kıyas olduğu

C) Hiçbir canlı hareketli değildir.

D) Öncüller bitişik şartlı olduğundan sonucun da bitişik şartlı olduğu

D) Bazı hareketliler canlıdır. E) Bütün canlı olmayanlar hareketli değildir.

E) Eksik kıyas olduğu LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

3

Tarama

19. İşe göre eleman seçimi, üretilen araç ve gereçlerin insan

22. Adolf Meyer'e göre; insan, bütünselliği olan psikolojik bir

yapısına uygun olarak düzenlenmesi, işin en az enerji

birimdir. İnsan davranışlarını anlayabilmek için biyoloji,

harcanarak en uygun biçimde yapılması, kişinin fizyolojik

psikoloji ve sosyolojinin bulgularından yararlanmak gere-

yapısına ve yeteneklerine uygun işte çalışması verimliliği

kir. İnsan vücudu milyonlarca sinir hücresi tarafından bir ağ

artırır.

gibi örülmüştür. Her bir psikolojik olayın gerçekleşmesinde,

Bu parçada yer alan bilgiler hangi psikoloji alt dalını

insanın beden yapısının; kas, doku ve organlarıyla sinirle-

rinin çok önemli etkileri vardır.

ilgilendirir? A) Eğitim psikolojisi

B) Sosyal psikoloji

C) Gelişim psikolojisi

D) Deneysel psikoloji

Meyer insanın anlaşılmasında aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğunu savunmaktadır? A) Zihinsel süreçlerin

E) Endüstri psikolojisi

B) Bilinçaltı ögelerin C) Gözlenebilen ve ölçülebilen davranışların D) Biyolojik özelliklerin E) Kişinin özgür seçimlerinin

20. Bir toplumda toplumsal kontrol mekanizmaları ne kadar

güçlü olursa olsun bazı bireyler norm dışı davranışlar sergileyebilir, o toplumda egemen olan gelenek, örf, adet, kültüre ya da yazılı kurallara aykırı hareket edebilirler.

23. I. Eğitim olanaklarının artması dikey hareketliliği hızlandı-

Bu parçada sözü edilen durum aşağıdakilerden hangisine yol açar?

II. İklim koşulları toplumsal yaşamı etkiler.

A) Toplumsal sapmaya

III. Bireysel olaylar toplumsal olguları etkiler.

B) Toplumsal grupların oluşumuna

IV. Kültürel temas toplumlar arasındaki hoşgörüyü artırır.

C) Toplumsal değerlere bağlılığın artmasına

D) Toplumsal denetime

Burada verilenlerden hangileri "Toplumsal olaylar toplumsal olaylarla açıklanmalıdır." ilkesine örnektir?

E) Birincil ilişkilerin artmasına

A) I ve II

rır.

B) II ve III

D) II ve IV

21. Bir önerme aşağıdaki durumların hangisinde geçerli olur? A) En az bir yorumlaması doğru olursa B) Tüm yorumlamaları doğru olursa C) En az bir yorumlaması yanlış olursa D) Değillemesi geçerli olursa E) Eşdeğer bir önermeye sahipse

4


C) I ve IV

E) III ve IV

24. Aşağıdaki önermelerden hangisi bileşik değildir? A A) ~ xFx B) p ⇒ q A C) ( xFx) ˅ (ExGx) D) ExGx E) ~p

Tarama

25. “Bir kedinin bir manivelaya basarak kutudan çıkmaya ça-

28. Normal seyrinde devam eden duygusal yaşamımızda, açık

lışması ya da bir insanın karanlıkta kaldığında ışık verecek

sarsıntı yaratan çeşitli fizyolojik ve zihinsel değişmelerle

bir şeyler araması” aşağıdakilerden hangisiyle açıkla-

birlikte meydana gelen ani, güçlü, kısa süreli duygulara

nabilir?

heyecan denir.

A) Organizmaların belirli bir uyarılmışlık düzeyinde kalmayı istemesiyle

Aşağıdakilerden hangisi heyecan anında bireyde meydana gelen fizyolojik değişikliklerden biri değildir?

B) Organizmalardaki güdülenmenin heyecana yol açmasıyla

A) Tükrük salgısının azalması

C) Aşırı uyarılma sonucunda organizmanın dengesinin bozulmasıyla

C) Midenin sindirim yapması

B) Kalp atışının hızlanması D) Yüzün sararması ya da kızarması

D) Uzun süreli uyarımların alışmaya yol açmasıyla

E) Avuç içlerinin terlemesi

E) Reflekslerin amacının organizmayı korumaya yönelik olmasıyla

29. İlkel toplumlarda çocuk babasından hayvanlarla mücadeleyi ve kendini korumayı öğrenir; çağdaş toplumlarda ise çocuk küçük yaşta teknoloji ve buna bağlı iletişimi öğrenir.

26. Birbirinden haberdar olan en az iki insan arasında belirli bir süre devam eden anlamlı ve belirli amaçlar etrafında kurulan sosyal bir bağdır.

Yukarıdaki tanım aşağıdaki kavramlardan hangisine aittir?

A) Hakim kültür geri kalmış kültürleri etkiler. B) Kültür tek bir kaynaktan dünyaya yayılır.

A) Sosyal grup

C) İnsan içinde yaşadığı toplumun kültürünü değiştirir.

B) Toplumsal hareketlilik

D) Birey içinde yaşadığı toplumun kültürel ögelerini benimser.

C) Toplumsal kontrol D) Sosyal norm

E) Farklı bir kültür ortamına giren birey kültür şoku yaşar.

E) Sosyal ilişki

27. I. Genel yargılardan özel yargılara gidilen bir akıl yürütme biçimidir. Bütün için doğru olan parçası için de doğrudur.

II. Tek tek olaylardan zihnin genel yargılara ulaşmasıdır.

Burada verilen akıl yürütme biçimleri aşağıdakilerden hangisidir? -

I.

Bu parçada verilen örnekler aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

II.

30. I. Altık önermelerden tümel olumlu doğruysa tikel olumlu da doğrudur.

II. Alt karşıt önermelerden tikel olumlu yanlışsa tikel olumsuz da yanlıştır.

III. Çelişik önermelerden biri doğruysa diğeri kesinlikle yanlıştır.

IV. Üst karşıt önermelerden birisi doğruysa diğeri de doğrudur.

A) Tümdengelim

Tümevarım

B) Analoji

Tümdengelim

C) Tümdengelim

Analoji

Karşı olma karesine göre yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?

D) Tümevarım

Tümdengelim

A) I ve II

E) Analoji

Tümevarım

D) II ve IV

B) I ve III

C) II ve III E) III ve IV


5

Tarama

31. I. İç dürtüler; organizmanın içinden gelen ve onu faaliyete

34. Su altında sadece boruyla hava alınabilen bir ortamda ya-

sevkeden sürükleyicilerdir. Organizmanın yaşamasına ve neslin devamına hizmet ederler.

pılan bir deneyde, insanların bu ortama ancak iki saat dayanabildikleri saptanmıştır. Bu deney sırasında deneklerde sıkıntı, iyi düşünememe gibi belirtiler gözlenmiştir. Deneyden önce ve sonra yapılan zekâ testlerinde büyük farklar görülmüştür. Hatta deneyden çıktıktan sonra evinin yolunu bulamayan deneklere bile rastlanmıştır.

II. İçgüdüler öğrenilmeden yapılan, niçin yapıldığı organizmanın kendisi tarafından bilinmeyen ve hayvanlara özgü kalıtsal davranışlardır.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi sadece içdürtüler için geçerlidir?

A) Davranışların temelinde bulunması

Bu araştırmanın bulgusu aşağıdaki yargılardan hangisini destekler? A) Aşırı uyarılan organizma bir süre sonra dengelenir.

B) Evrensel özellikler göstermesi

B) Yetersiz uyarılma organizmada psikolojik rahatsızlıklara neden olur.

C) Organizmaların yaşamlarını sürdürmelerini sağlamaları

C) Fizyolojik güdüler birincil olduğundan öncelikle doyurulmalıdır.

D) Toplumsal koşullara göre şekillenmeleri E) Öğrenmeye değil kalıtıma bağlı olması

D) Alışma duyu organlarında, duyarsızlaşma duygularda görülür. E) Organizma otomatik olarak bozulan dengesini bulmaya çalışır.

32. Bazı toplumlarda kadın arzusu dışında erkek veya erkeğin ailesi tarafından hiçbir hak iddia etmeksizin reddedilmektedir. Bu demektir ki, söz konusu toplumlarda boşanma kararı erkeğin kendisine veya ailesine aittir. Medeni haklar kadına eşit haklarda boşanmasının önünü açsa da, dünyanın birçok ülkesinde erkeğin boşanma hakkı kadından daha fazladır.

35. Güney Asya'da, avcı - toplayıcı bir kabilede yapılan araştırmada; daha kolay olan toplayıcılığa çıkan kabile üyelerinin kabile büyücüsü tarafından kutsanmadığı, daha zor olan avcılığa çıkan kabile üyelerinin ise kabile büyücüsü tarafından kutsandığı görülmüştür. Sadece hindistan cevizi çok zor toplandığından, bu toplama işine gidenler büyücü tarafından kutsanmaktadır.

Bu parçada sözü edilen toplumlar hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) Ailedeki söz hakkının yaşa göre belirlendiği B) Otoritenin eşit olarak dağıtıldığı

Bu parçaya dayanılarak toplumsal değerler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

C) Kadın haklarının ön planda olduğu

A) Evrensel özellikler gösterir.

D) Ailenin ekonomik koşullara göre şekillendiği

B) Toplumsal yaşamın gereksinimlerinden doğar.

E) Erkek egemen toplumlar olduğu

C) Normların temelinde bulunur. D) Uzun bir zaman diliminde oluşur. E) Bireyleri birbirine yaklaştırır.

33. "Eleştirel olmak filozofluğun vazgeçilmez bir unsurdur. Çünkü eleştiri olmadan filozofluk yapılamaz."

6

Bu çıkarım için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

36. [(p ˅ q) ⇒ (p ˄ q)] ˅ p ˅ (p ⇒ q)

A) Çıkarımın filozofluğun gereğinin ne olduğunu ispatladığı

önermesinin kaç tane ana bileşeni vardır? A) 1

B) Öncül ile sonuç önermesinin eşdeğer olduğu

B) 2

C) Bir kısır döngü örneği olduğu

C) 3

D) Mantıksal olarak geçerli olduğu

D) 4

E) Yeni bir bilgi vermediği

E) 5


Tarama

37. Aynı bilgisayar fuarını gezen bir pazarlamacı ile bir bilgi-

40. Hipnoz, bir kişinin diğer bir kişinin davranış, duygu düşün-

sayar mühendisinin bilgisayarları algılamaları birbirinden farklı olacaktır. Pazarlamacı hangi bilgisayarların daha çok satılabileceğini düşünürken; bilgisayar mühendisi, daha fazla tasarımlarla, bilgisayarların işlevselliğinin nasıl daha çok artırılabileceğini düşünür.

ce ve algılarını kontrol etmesidir. Hipnoz altında yapılan telkinler normalde görülenden daha ileri gidebilir, ama kişiye normal hayatta yaptırılamayacak şeyler hipnoz etkisi altında hiçbir zaman yaptırılamaz.

Bu parçada algılamayı etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir? A) Kültür

B) Ortam

D) Ön yargı

Buna göre hipnozun temelinde aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır? A) Kişiliğin etkilenmesi

C) İlgiler

B) Zekanın etkilenmesi

E) Duygular

C) Bellek gücünün değiştirilmesi D) Kişinin sözlerle ikna edilmesi E) Bilinçaltının davranışa dönüşmesi

41. Fizyolojik kalıtımın, kültürel davranışın bazı yönleri üzerinde etkisi olduğuna ilişkin herhangi bir kuşku yoktur. Bu nedenle bir sosyolog biyologtan kalıtım olgusunu öğrenmelidir. Benzer olarak iklim, yeryüzü şekilleri gibi coğrafyanın çeşitli yönlerinin davranışlar üzerinde etkide bulunduğu da bir gerçektir. Zorunlu olarak sosyal bilimler bu olguları anlamak için coğrafyaya yönelir. Öte yandan insanın psikolojik tutumları da sosyal davranış üzerinde etkilidir.

38. Bir araştırmacı köylerde hasat zamanında, köylülerin birbirleriyle nasıl yardımlaştıklarını, tarlalarda nasıl çalıştıklarını, kış aylarında neler yaptıklarını daha yakında tanımak amacıyla bir köyde iki yıl kalmıştır. Araştırmacı güvenilir sonuçlar elde edebilmek için yeme - içme, giyim - kuşam, eğlence gibi bütün davranışlarda köylüler gibi hareket etmiştir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

Bu parçada sözü edilen araştırmacının kullandığı araştırma yöntemi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Sosyolojide farklı yöntemler kullanılmaktadır.

A) Monografi

C) Sosyoloji diğer bilimlerle ilişkili olmak zorundadır.

B) Katılımlı gözlem C) Sosyometri

D) Sosyoloji sadece biyoloji ve coğrafya bilimleriyle ilgilidir.

D) Anket

E) Sosyoloji istatistik biliminden yararlanmaktadır.

B) Sosyolog başka bilimlerin çalışma alanı ile ilgilenmez.

E) Tümdengelim Cisim

42. Cansız

Hayvan Sürüngen Timsah (Etle beslenen)

A

39. Her insanın hayalini gerçekleştirebildiği doğru değildir. (~ xHx)

Bu önermenin eşdeğeri aşağıdakilerden hangisidir? A) Bazı insanlar hayalini gerçekleştiremez. (Ex~Hx) B) Bazı insanların hayalini gerçekleştiremediği doğru değildir. (~Ex~Hx) A C) Her insan hayalini gerçekleştirir. ( xHx) A D) Hiçbir insan hayalini gerçekleştiremez. ( x~Hx) E) Bazı insanlar hayalini gerçekleştiremez. (ExHx)

Özle ilgili tam tanım, bir kavramın yakın cins ve yakın ayrımı ile yapılan tanımdır.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi özle ilgili tam tanımdır? A) Timsah sürüngen cisimdir. B) Sürüngen, hayvan olan cisimdir. C) Timsah, sürüngen bir cansızdır. D) Hayvan, cansız cisimdir. E) Timsah etle beslenen sürüngendir. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

7

Tarama

43. Duyusal uyum nedeniyle çevremizdeki belli uyarıcılara

46. Televizyondaki reklamları izledikten sonra bireyin hiç kul-

dikkat etmemeye başlar, bize gerekli olan uyarıcıları fark ederiz. Duyusal uyum olmasaydı, giysilerimizin, çevredeki seslerin tümünün sürekli farkında olur, ders dinlemek için dikkatimizi toplayamaz, okuduğumuz kitabı anlamakta güçlük çekerdik.

lanmadığı bir markayı kullanmaya başlaması ya da kullandığı markayı bir başka markayla değiştirmesi olağan durumlardandır.

dir?

Buna göre, duyusal uyum aşağıdaki algısal süreçlerden hangisine yol açmaktadır?

Buna göre, reklamların amacı aşağıdakilerden hangisiA) Bireyde tutum değişiklikliğine neden olma B) Bireyin kendini tanımasına yardımcı olma

A) Algıda değişmezlik

C) Bireyin kişiliğini değiştirme

B) Şekil-zemin algısı

D) Tüketiciyi bilinçlendirme

C) Derinlik algısı

E) Bireylerin iletişim gücünü artırma

D) Halüsinasyon E) Algıda seçicilik

44. İnsan ne kadar yalnızlığı severse sevsin başka insanlar-

47. Tarih boyunca birçok toplumda ailelerin farklı şekilde ku-

la birlikte olmadan varlığını sürdüremez. Kullandığımız dilden inançlarımıza, duygularımızdan davranışlarımıza varıncaya kadar hepsinde çevremizdeki insanların belirli ölçüde etkileri vardır.

rulduğunu görüyoruz. İlkel kabilelerde sosyal prestij, kırsal kesimde iş ihtiyacı, Eskimolarda kadın sayısının azlığı, savaşlardan sonra toplumlarda görülen erkek azlığı birden fazla eşle evlenmeyi doğurmuştur.


A) Toplumsal değerler zamanla değişir.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi çok eşliliğin (poligami) nedenlerinden biri değildir?

B) İnsan toplumsal bir varlıktır.

A) Çok kadınla evlenmenin erkeğe saygınlık kazandırması

C) Her insan saygınlığını artırmak ister.

B) Nüfusta cinsiyetlerin dengesiz bir yapıda olması

D) İnsan toplumsal normlara uymak durumundadır.

C) Erkeğin ekonomik gereksinimlerine kadının yardımcı olması

E) İnsan ekonomik bir varlıktır.

D) Dinsel ve kültürel yapının çok eşliliği hor görmesi E) İş gücüne gereksinim duyulması

45. Konusu ve yüklemleri aynı olan iki önerme nitelik bakımından aynı, nicelik bakımından birbirleriyle farklıysa, bu önermeler birbiriyle altıktır.

Bu bilgi doğrultusunda aşağıdaki önerme çiftlerinden hangisi altıktır?

48. Her canlı üreyendir.

A) Bütün insanlar şanslıdır. Hiçbir insan şanslı değildir.

Her hayvan canlıdır.

B) Bazı ülkelerde seçim yapılır. Hiçbir ülkede seçim yapılmaz.


C) Bütün köylerde muhtarlık vardır. Bazı köylerde muhtarlık vardır.

A) Bazı canlılar hayvandır.

D) Bazı insanlar yeşil gözlüdür. Bazı insanlar yeşil gözlü değildir.

C) Bazı üreyenler hayvandır.

E) Bütün böcekler altı bacaklıdır. Hiçbir böcek altı bacaklı değildir.

8


B) Her üreyen hayvandır. D) Bazı hayvanlar üreyendir. E) Her hayvan üreyendir.

Tarama

49. Okul başarısı ile zekâ arasında yakın bir ilişki vardır. Bu

52. I. Önceden Fransızca öğrenen bir kişi, İngilizce öğre-

nedenle anne-babaların, çocuklarının zekâ gelişimi üzerin-

nirken hiç İngilizce bilmeyen birine göre daha başarılı olur.

de önemle durmaları gerekir.

Bu parçada zekânın hangi özelliği üzerinde durulmaktadır?

II. Piyano çalmayı bilen bir kişi hiç bilmeyene göre, org çalmayı daha kolay öğrenir.

Bu iki örnekte sözü edilen pozitif transferin temelinde

A) Ölçülebilir olma

aşağıdakilerden hangisi bulunmaktadır?

B) Ailenin zekâsıyla benzer olma

A) Durum hakkında değişik kaynaklardan bilgi toplanması

C) Öğrenme gücünün göstergesi olma

B) Düşündüğü çeşitli yolları sırasıyla denemesi

D) Bireysel bir farklılık olma

C) Benzer durumlarda kullanılan ilke ve yöntemlerden yararlanılması

E) Yeteneklerle ilişkisi bulunma

D) Benzeri durumlarda başkasının ne yaptığına bakması E) Karmaşık bir öğrenme sürecinde gerçekleşmesi

50. Toplumsallaşma, toplum içindeki yaşamın öğrenilme biçimidir. Böylelikle birey bir toplumun ya da grubun üyesi haline gelir. Toplumsallaşma ile bireylerin bir toplumun kodları, normları, değerleri içselleştirmesi sağlanır. İnsan sosyalliğe doğru bir yatkınlıkla doğar ve toplumun bir üyesi haline gelir.

Bu parçada toplumsallaşmanın hangi özelliği vurgulanmaktadır?

53. Boşanma olgusunu araştıran bir sosyolog boşanmayı "Boşanmanın nedeni şiddetli geçimsizliktir." diyerek açıklamamalıdır. Boşanmayı açıklarken ekonomik sorunlar, eğitim düzeyi, kültürel farklılık gibi faktörleri göz önünde tutarak açıklama yapılmalıdır.

A) Birlikte yaşama becerisini geliştirmesi

A) Olayları çok yönlü olarak ele almaları

B) Sorumlulukların öğrenilmesi

B) Olanı incelemeleri

C) Toplumdan topluma değişmesi

C) Kavram karmaşasından kaçınmaları

D) Bireyi toplumun bir parçası haline getirmesi

D) Olgular hakkında öngörüde bulunmaları

E) Toplumsal kontrole katkı yapması

51. ~(p ˅ q) ile ~p ˄ ~q önermesinin eşdeğerliliğinin çözümleyici çizgeyle denetlenmesinde aralarına aşağıdaki önerme eklemlerinden hangisi getirilmelidir?

Bu parçada sosyologlara araştırma yaparken aşağıdakilerden hangisine dikkat etmeleri önerilmektedir?

E) Araştırmanın amacına uygun yöntem seçmeleri

A

54. ~[(ExFx ˄ Ga) ⇒ ( xFx)] ⇔ (Ga ˅ Fa)

önermesinin ana eklemi aşağıdakilerden hangisidir?

A) ~

A) ~

B) ˄

B) ˄

C) ˅

C) ˅

D) ⇒

D) ⇒

E) ⇔

E) ⇔ LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

9

Tarama

55. Organizma tekrarlar sonucu, doğal bir uyarıcıya gösterdiği

58. Koşulları eşitlenmiş iki grup alınmış, gruplardan birine, gir-

tepkiyi, doğal olmayan bir uyarıcıya da göstermeye başlar.

dikleri deneme sınavının çok zor bir sınav olduğu söylen-

Burada sözü edilen öğrenme yolu aşağıdakilerden

miş, ikinci gruba da çok kolay bir sınav olduğu söylenmiştir. Sonuçta ikinci grubun daha başarılı olduğu görülmüştür.

hangisidir? A) Bilişsel öğrenme

Bu deneyde öğrenmeyi etkileyen hangi faktörden söz edilmektedir?

B) Psikomotor öğrenme

A) Konunun tekrar edilmesi

C) Koşullanma yoluyla öğrenme

B) Öğrenme tekniğinin uygun olması

D) Model alarak öğrenme

C) Elde edilecek sonucun bilinmesi

E) Farkına varmadan öğrenme

D) Öğrenenlere telkinde bulunulması E) Yarışma halinde olunduğunun farkında olunması

56. İnsan ve toplum, tarih içinde sürekli bir değişimden geçmektedir. Bundan dolayı her çağ için geçerli olabilecek tek bir insan niteliği, tek bir toplum niteliği söz konusu olamaz. İnsanın da toplumun da nitelikleri tarihsel gelişim içinde sürekli bir değişimden geçmektedir. Bu değişmeler her toplumda aynı zamanda, aynı hızda ve tıpa tıp bir benzerlikte olmaz.

59. Sanayi toplumlarında toplumsal tabakalaşma ekonomik statülerin yanında, sosyal statülerin de varlığı ile karmaşık bir görünüm kazanmıştır. Toplumsal sınıflar üretilen mal ve hizmetlere sahip olmaya göre tabakalaşabileceği gibi, toplum içindeki saygınlığına göre de tabakalanabilir.

Bu parçada savunulan görüş aşağıdakilerden hangisidir? A) Gelişmiş toplumlarda açık sınıf tabakalaşması görülür.

Bu parçada belirtilen durum sosyolojinin daha çok hangi özelliğiyle ilgilidir?

B) Sosyalizmde sınıflar arasındaki farklılıkların kaldırılarak eşitliğin sağlanacağı öngörülür.

A) Bireyler üzerinde değil, gruplar üzerinde durur.

C) Gelişmiş toplumlarda gelir düzeyinin yanı sıra prestij de tabakayı belirlemektedir.

B) Olması gerekeni değil, olanı ele alır. C) İdeal bir toplum düzeni belirlemez.

D) Toplumlar karmaşıklaştıkça rol çatışması yaşanma oranı yükselir.

D) Kural ve yasa koyucu değildir. E) Toplumlar için evrensel ilkeler aramaz.

E) Eğitim toplumsal tabakanın belirlenmesindeki en önemli ölçüttür.

60. Her büyükşehirde trafik sıkışıklığı görülür. 57. I. Hiçbir hasta sağlıklı değildir.

İstanbul büyükşehirdir.

II. Hiçbir sağlıklı hasta değildir.

O hâlde İstanbul'da trafik sıkışıklığı görülmez.

Bu iki önerme arasındaki ilişkiler aşağıdakilerden hangisine örnektir?

Bu akıl yürütme aşağıdaki kıyas kurallarından hangisine aykırı olduğu için geçersizdir?

A) Tam girişimlik ve ters döndürme

A) Öncüller olumluysa sonuç olumsuz olamaz.

B) Ayrıklık ve düz döndürme

B) İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.

C) Eşitlik ve çelişiklik

C) Öncüllerden biri tikelse sonuç tikel olur.

D) Eksik girişimlik ve düz döndürme

D) Orta terim sonuç önermesinde yer almaz.

E) Düz döndürme ve ters döndürme

E) Öncüllerden biri olumsuz ise sonuç olumsuz olur.

10


Tarama

61. "Televizyondaki yarışma programlarına katılan bazı birey-

64. Birinden bir telefon numarası alıp o numaraya hemen ara-

lerin, sorulan çoğu sorulara doğru yanıtlar verebildiklerini

mak gerektiğinde, numara zihnimizde tekrarlanır. Aradığı-

kabul ettiğimizde" bu durumun nedeni olarak aşağıdaki-

mız numarayla konuştuktan sonra yeterince tekrarlamaz-

lerden hangisinin olduğu söylenebilir?

sak numara hemen unutulur.

A) Duyusal belleğin güçlü olduğu


B) Bilgilerin uzun süreli bellekte saklandığı

A) Bireyi etkileyen olaylar unutulmaz.

C) Kısa süreli bellekten çağrışım yapıldığı

B) Öğrenme ile unutma ters orantılıdır.

D) Öğrenme ile unutma arasında doğrudan bir ilişki olduğu

C) Belleğin sınırları her bireyde farklıdır.

E) Gizli öğrenmenin gerçekleştiği

D) Zeka düzeyi arttıkça belleğin gücü artar. E) Kısa süreli bellekteki bilgiler kısa zamanda unutulur.

65. • Mesleği ile bağdaşmayan davranışlar içerisinde bu62. Toffler'e göre toplumsal değişmenin çok hızlı gerçekleşmesi gelecekte yeni bir toplum düzeni oluşturacaktır. Endüstrileşme toplumda değişmenin hızını artıracak, ancak gelecekte bunun sosyal ve psikolojik sonuçları insanları rahatsız ve tedirgin edecektir. Kısa zamanda meydana gelen büyük değişmeler insanlarda uyum bozuklukları ve streslere yol açacaktır. Bu ise yabancılaşma, yalnızlık, gelecek korkusu gibi sosyal ve psikolojik nitelikli birçok sorunu ortaya çıkaracaktır.

lunan bir avukat, meslektaşları tarafından kınanmış, ayıplanmış ve dışlanmıştır.

• Bir kişiyi öldürdükten sonra uzun süre kaçan katil yakalandıktan sonra yasalarda yazılı olan ceza ile cezalandırılmıştır.

Bu iki bilgiye dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Her toplumun kendi yapısına özgü normları vardır. B) İşlevini yitiren normlar zamanla ortadan kalkar. C) Normlar toplumsal dayanışmayı güçlendirir.

Bu parçada sözü edilen sosyolog toplumsal değişimin hangi özelliğine vurgu yapmıştır?

D) Normların önem düzeyine göre kendine özgü yaptırımları vardır.

A) Ekonomik gelişmişlik sonuçlanması

E) Normlar toplumda egemen olan kişiler tarafından şekillenir.

B) Gelişmiş toplumlarda gözlenmesi C) Olumsuz sonuçlar doğurması D) Planlı bir şekilde gerçekleşmesi E) Teknolojik gelişmeyi beraberinde getirmesi

66. I

II

III

IV

V

Y

D

D

D

Y

Y

Y

D

Y

Y

Y

D

D

D

Y

Y

Y

D

Y

D

doğruluk tablosunda sonucun denetlenmesinin güçlüğü aşağıdakilerden hangisiyle aşılmıştır?

Yukarıdaki doğruluk çizelgesine göre, numaralarla gösterilen önermelerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

A) Çözümleyici çizelgenin kullanılmasıyla

A) I. önerme tutarsızdır.

B) Niceleme mantığının ortaya çıkmasıyla

B) II. önerme geçersizdir.

C) Önermelerin iç yapılarının sembolleştirilmesiyle

C) III. önerme geçerlidir.

D) Önermelerin eşdeğerliliğin denetlenmesiyle

D) II ve IV. eşdeğerdir.

E) Doğruluk tablolarında işlemlerin kısaltılmasıyla

E) V. önerme tutarsızdır.

63. Önerme ve önerme eklemi sayılarının artması sonucu


11

Tarama

67. – Küçük bir çocuğun kendini pokemon zannedip balkon-

70. Bir kelime, bir isim, bir bilgi ne kadar çok bilgiyi hatırlatıyor-

dan aşağı atlaması

– Gençleri, beğendikleri sanatçıların saç modellerini taklit etmeleri

sa, öğrendiklerimizle ne kadar çok ilgiliyse, o kadar kolay öğrenilir ve zihinde o kadar çok tutulur.

Bu iki durum aşağıdaki öğrenme yollarından hangisiy-

Buna göre, öğrenilen bilgilerin hafızada saklanabilmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

le ilgilidir?

A) Tekrar sayısı

A) Model alarak öğrenme

B) Zekâ düzeyi

B) Psikomotor öğrenme

C) Geriye ket vurma

C) Deneme-yanılma yoluyla öğrenme

D) Çağrışım yapılması

D) Kavrayış yoluyla öğrenme

E) Algıda seçicilik

E) Şartlanma yoluyla öğrenme

71. Sosyometri, küçük gruplarda grup üyeleri arasındaki sevgi, dostluk, düşmanlık gibi yaklaşma ve uzaklaşma derecelerini ölçen araştırma tekniğidir.

68. Gecekondulaşma sorunuyla ilgili araştırma yapacak olan bir sosyoloğun bütün gecekondu bölgelerine ulaşması olanaksızdır. Bu nedenle seçilen yerlerde önceden hazırlanan anket sorularının insanlara sorulması gerekmektedir.

Buna göre sosyometri aşağıdaki durumlardan hangisinde öncelikle kullanılabilir? A) Bir sınıftaki öğrenciler arasındaki gruplaşmaların belirlenmesinde

Bu parçada sosyolojinin anketle birlikte aşağıdaki yöntemlerden hangisinin kullanılması gerektiği vurgulanmaktadır?

B) Öğrencilerin mesleki eğilimlerinin belirlenmesinde C) Toplumsal sorunların kaynağının belirlenmesinde

A) Sosyometri B) Tümdengelim

D) Toplum üyelerinin belli konulardaki görüşlerinin belirlenmesinde

C) Örneklem alma

E) Bireyin grup içindeki sorumluluğunun belirlenmesinde

D) Katılımlı gözlem E) Birleştirici yöntem

72. Soyut kavramlar kendi başına bağımsız bir varlık göstermez, tek tek varlıkların ilişkisinden ortaya çıkan genel niteliği ve oluş biçimini gösterir.

69. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A A) " xFx" bir genel önermedir. B) Fa tekil bir önermedir. C) ~Ga bileşik bir önermedir. D) ExFx bir basit önermedir. A E) ~ xFx bir basit önermedir.

12


Buna göre aşağıdakilerden hangisi soyut bir kavramdır? A) Samanlık B) İyilik C) Kellik D) Şekerlik E) Yazlık

Tarama

73. Girdiği deneme sınavında yeterince başarılı olamayan bir

76. Bir kişi için “Günde üç öğün yemek yer, işe gider, alışve-

öğrencinin “Önemli olan dereceye girmek değil, eksiklerimi

riş yapar, geceleri uyur.” dendiğinde, bu bireyin kişiliğini

iyi saptayıp, gidermeye çalışırsam sınav amacına ulaşmış-

açıklamış olmayız. Çünkü bu davranışlar herkeste görül-

tır.” şeklinde açıklama yaptığı görülmektedir.

mektedir. Fakat şu kişi “Çok sabırlıdır, sabahları acelecidir,


geceleri az uyur, evine bağlıdır.” dendiğinde bireyin kişilik

özellikleri söylenmiş olur. Çünkü bu özellikler herkeste gö-

A) Kişinin gerçeği olduğu gibi algılamaya çalışmasıyla B) Kişinin başarısızlık durumunda akla uygun bahaneler üreterek rahatsızlığını hafifletmesiyle

rülmez.

Bu parçada kişiliğin hangi özelliği dile getirilmektedir?

C) Kişinin başarısızlığını başarılı olacağı başka bir alanda telafi etmesiyle

A) Sürekli olması

D) Kişinin başarısızlık durumunda başarılı kişilerle özdeşim kurmasıyla

B) Genel olması

E) Kişinin başarısızlığının nedenleri için bir başkasını suçlamasıyla

D) Değişken olması

C) Doğuştan gelmesi E) Ayırt edici olması

74. Normları geçerli kılan ceza ve ödüllendirmedir. Böylece ceza yoluyla istenmedik davranışlar ortadan kaldırılırken, ödüllendirme ile istendik davranışlar pekiştirilir ve bu davranışların gelecekte tekrarlanma olasılığı artırılır.

Bu parçaya dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? A) Normlar yaptırımları kontrolün gerçekleşmesinde araç işlevi görür.

77. • Geleneksel toplumlarda görülen geniş aile tipi, endüstrileşmeyle birlikte yerini çekirdek aileye bırakmaya başlamıştır.

• Fransız İhtilali ve sanayileşmeyle birlikte toplumlarda görülen baskıcı yönetimler yerini demokratik yönetimlere bırakmıştır.

Bu iki durum aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir?

B) Normların yaptırımları zamanla kaybolabilir. C) Normların katı biçimde uygulanması özgürlüklerin kullanılmasını engeller. D) Her norm bir toplumsal değer ile ilişkilidir. E) Normlar toplumsal bir ortamda anlam kazanır.

A) Küreselleşme B) Toplumsal çözülme

75. (~p ⇒ ~q) ˄ (~p ˄ ~q) önermesinin tutarlı olduğu aşağıdaki

çözümlemeyle gösterilmiştir. 1. (~p ⇒ ~q) ˄ (~p ˄ ~q) 3. ~p ⇒ ~q 1 2. ~p ˄ ~q ~p 2 ~p p x

C) Küyerelleşme D) Toplumsal değişme E) Toplumsal tabakalaşma

~p

Buna göre bir önermenin tutarlılığı aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) Basit önermelerden oluşmasına B) En az bir doğru değerinin olmasına

78. Aşağıdaki önermelerden hangisinin tek bileşeni vardır? A) (p ˄ q) B) (p ˅ q)

C) Değilinin geçerli olmasına

C) ~(p ⇒ q)

D) Eşdeğer bir önermeye sahip olmasına

D) (p ⇔ q)

E) Tüm yorumlamaların yanlış olmasına

E) (~p ˄ ~q) LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

13

Tarama

79. Genç bir kız; sevdiği gençle evlenmesine rağmen düğün

82. Bireyin arzu ettiği bir amaca doğru ilerlemesi durduruldu-

günü evinden ayrılacağı için üzülür ve ağlar. Aynı zamanda sevdiği ile yeni bir yaşama başlayacağı için sevinçli ve heyecanlıdır.

ğunda ya da geciktirildiğinde “engellenme” meydana gelir. Amaca ulaşma çabaları üzerinde hem dışsal hem de içsel geniş bir engeller yelpazesinin bozucu etkisi olabilir.

Bu parçada sözü edilen kişinin içinde bulunduğu psikolojik durum aşağıdakilerden hangisidir?

A) Psikolojik çatışma

B) Engellenme

C) Hayal kırıklığı

D) Fobi

Bu engeller fiziksel çevre, sosyal çevre ya da bireyin kendi sınırlılıklarından kaynaklanabilir.

Aşağıdakilerden hangisi bireyin kendisinden kaynaklanan bir engellenmedir?

E) Obsesyon

A) Kişinin askerlik görevi nedeniyle evlenememesi B) Kişinin aşırı kaygı sonucunda bir sınavı kazanamaması C) Kar yağışı nedeniyle hasta ziyaretine gidilememesi D) Bilgisayarda oyun oynamak isteyen çocuğun annesi tarafından yatırılması E) Kişinin seyretmek istediği sinema filmi için bilet bulamaması

80. Birey olarak herhangi bir toplumda, herhangi bir zamanda doğmakla, o toplumun üyesi oluyor, o topluma özgü özellikler kazanıyor ve uygun davranışlar sergiliyoruz. Bu parçada sözü edilen süreç aşağıdakilerden hangisidir?

83. Bir toplumda aile yapısı ile ilgili araştırma yapan sosyolog,

A) Toplumsal ilişki

köy ve kent ailelerinin farklı olduğunu göz önünde tutmalıdır.

B) Sosyalleşme C) Küreselleşme

D) Toplumsal değer E) Toplumsal saygınlık

Bu parçada sosyologlara aşağıdakilerden hangisini yapmaları öğütlenmektedir? A) Araştırmalarda nesnel davranmaları B) Evrensel sonuçlara ulaşmaları C) Bilmediğini varsaymaları D) Olguları çok nedenli olarak açıklamaları E) Araştırmanın sınırlarını belirlemeleri

81.

p

q

p˄q

p⇒q

D

D

D

D

D

Y

D

Y

Y

D

D

D

Y

Y

Y

D

(p ˄ q) ile (p ⇒ q) önermesinin birlikte tutarlı olmasının gerekçesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Önermelerin ayrı ayrı tutarlı olması B) İki önermenin de geçersiz olması C) İki önermenin eş değer olmaması D) Önermelerin aynı satırda doğru yorumlamaya sahip olması E) İki önermenin de tutarsız olmaması

14


84. "Ali başarılı bir sporcudur." (Fa) önermesi tekil önermeA ye, "Her öğretmen fedakârdır." ( xFx) önermesi de genel önermeye örnektir.

Buna göre, bir önermenin genel önerme olarak nitelenebilmesi için aşağıdakilerden hangisine sahip olması gerekir? A) Önerme eklemine B) Yargıya C) Niceleyiciye D) Doğruluk değerine E) Birden fazla terime

Tarama

85. “Bir kişinin davranışlarının normal sayılıp sayılmaması, o

88. “Organik bir bozukluk olmadığı hâlde hasta olduğuna inan-

kişinin içinde yaşadığı topluma bağlıdır.”

mak, sürekli yorgunluk ve özellikle ölümden korkmak gibi

Bu sözle anlatılmak istenen düşünce aşağıdakilerden

belirtileri olan ve daha çok ergenlik ve olgunluk çağında görülen” akıl hastalığı aşağıdakilerden hangisidir?

hangisidir?

A) Şizofreni

A) Davranışların normal olup olmamasında evrensel ölçütler kullanılır.

B) Fobi

D) Nevrasteni

C) Paranoya E) Psikasteni

B) Normallik ve anormallik öğrenilmemiş olup kalıtsal özellikler etkili olmaktadır. C) Kendisiyle ve çevresiyle barışık olan kişiler toplumda dışlanır. D) Normal ve anormal davranışlar tek bir nedene bağlı kalınarak açıklanamaz. E) Bir davranışın normal olup olmamasında, bireyin toplumsallaşma sürecinde öğrendiği kültür etkili olmaktadır.

89. Köyde yaşayan ve kırsal kesimin değerlerine sahip olan bir baba kendi kız çocuklarının okumaması yönünde bir karar verebilir. Bu kararı verirken var olan toplumsal değerleri göz önünde bulundurarak yaptığı davranışın doğru olduğunu düşünür.

86. Sosyoloji sanayileşmeye bağlı gelişmeler sonucunda toplumsal olayları ve bu olaylara yön veren yasaları bularak bu yasalar çerçevesinde toplum düzenine yardımcı olmak amacıyla bağımsız bir bilim olarak kurulmuştur.

Bu parçada toplumsal değerlerin hangi özelliği dile getirilmektedir? A) Uzun bir zaman diliminde oluşması B) Maddi kültür ögelerinden etkilenmesi C) Bireyin davranışlarına yön vermesi

Buna göre aşağıdakilerden hangisinin sosyolojinin doğmasında etkili olduğu söylenemez?

D) Toplumsal kontrole katkı sağlaması E) Toplumdan topluma değişmesi

A) Yaşam koşullarındaki hızlı değişimle toplumsal düzenin bozulması B) Toplumsal yaşamın sosyal ilişkilere dayanması C) Kentlere göçen insan sayısının fazla olması D) Heterojen yapı içinde geleneklerin etkisinin azalması E) Makineleşmenin toplumda yaptığı köklü değişikliler

90. 87. Bileşikliği biçiminden değil, anlamından anlaşılan önermelere bileşikliği gizli önermeler denir. Özgülü önermeler, çıkarmalı önermeler, karşılaştırmalı önermeler, sınırlandırıcı önermeler bileşiği gizli olan önermelerdir.

Buna göre aşağıdaki önermelerden hangisi bileşiği gizli önermeye örnek olarak gösterilemez? A) İzmir ve Antalya büyükşehirdir. B) İstanbul, Ankara'dan daha kalabalıktır. C) Sunuma kadar heyecanlıydım. D) Sınıf arkadaşlarımdan Mehmet hariç herkes pikniğe gelmiştir. E) İnsan ancak dürüstlüğüyle saygınlaşır.

I.

II.

III.

IV.

V

p

q

~q

~q⇒p

p˅~q

p⇔~q

p˄~q

D

D

Y

D

D

Y

D

D

Y

D

D

D

D

D

Y

D

Y

D

Y

D

Y

Y

Y

D

Y

D

Y

D

Yukarıda numaralarla gösterilen önermelerden hangisinin doğruluk değeri yanlış olarak verilmiştir? A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

15

Tarama

91. Şemsiyesi olmadığı için yağmurda ıslanan kişinin

94. “Babasına karşı derin bir öfke duyan gencin bu öfkesini

“yağmurun saçlarına iyi geldiğini” söylemesi, aşağıdaki

otoriteyi temsil eden dinsel, siyasal ve sosyal kurumlara

savunma mekanizmalarından hangisiyle açıklanabilir?

yöneltmesi ve bu kurumlara düşmanca saldırılarda bulunması” aşağıdaki hangi savunma mekanizmasına örnek

A) Gerileme

oluşturur?

B) Bahane bulma C) Karşıt tepki geliştirme

A) Özdeşim kurma

B) Bastırma

D) Yüceltme

C) Yadsıma


E) Kaçma


95. "Bireyin, içinde yaşadığı toplumda kadın, erkek, anne, baba, işçi, memur" gibi belli bir konumda bulunmasına ne ad verilir?

92. Aşağıda verilen örneklerden hangisi maddi kültürün manevi kültürü etkilediğini gösterir?

A) Toplumsal işbölümü

A) Tarımda makineleşmenin halkın gelir düzeyini yükseltmesi

C) Toplumsal değer

B) Toplumsal saygınlık D) Toplumsallaşma

B) İnançlarından dolayı Hintlilerin inek etini yememesi

E) Toplumsal statü

C) Kitle iletişim araçlarının gelenekleri değiştirmesi D) Haberleşmede telefon yerine internetin kullanılması E) Hukuk kurallarının örf ve adetlere göre oluşturulması

96. "Bazı sayılar tektir." (ExTx) basit önermeye, "Bazı sayıların tek olduğu doğru değildir." (~ExTx) bileşik önermeye bir örnektir. yanlıştır?

Buna göre bir bileşik önermenin, aşağıdakilerden hangisine sahip olması gerekir?

A) Öğretmen distribütif bir kavramdır.

A) Bir önerme eklemine

B) Okul kolektif bir kavramdır.

B) Birden fazla terime

C) Beyazlık soyut bir kavramdır.

C) Bir niceleyiciye

D) Koltuk somut bir kavramdır.

D) Bir yargıya

E) Ankara tümel bir kavramdır.

E) Bir doğruluk değerine

93. Kavram türleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi

76. E 77. D 78. C 79. A 80. B 81. D 82. B 83. E 84. C 85. E 86. B 87. A 88. D 89. C 90. E 91. B 92. C 93. E 94. D 95. E 96. A 51. E 52. C 53. A 54. E 55. C 56. E 57. B 58. D 59. C 60. A 61. B 62. C 63. A 64. E 65. D 66. E 67. A 68. C 69. E 70. D 71. A 72. B 73. B 74. A 75. B 26. E 27. A 28. C 29. D 30. B 31. D 32. E 33. A 34. B 35. B 36. C 37. C 38. B 39. A 40. D 41. C 42. E 43. E 44. B 45. C 46. A 47. D 48. E 49. B 50. D 1. B

2. E

3. E

4. A

5. C

6. D

7. D

8. C

9. B 10. A 11. E 12. C 13. D 14. B 15. D 16. A 17. C 18. E 19. E 20. A 21. B 22. D 23. C 24. D 25. A LYS Felsefe Grubu Planlı Ders Föyü

Cevaplar

16

LYS Felsefe Grubu PDF

Recommend Documents