R_ Felsefe Tarihi Metodolojisi 1.pdf

FELSEFE TARİHİ METODOLOJİSİ I

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

DOÇ. DR. YÜCEL YÜKSEL

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ FELSEFE LİSANS PROGRAMI

FELSEFE TARİHİ METODOLOJİSİ I

DOÇ. DR. YÜCEL YÜKSEL

ÖNSÖZ Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersininde öncelikle felsefe ve filozof sözcüklerinin etimolojik incelemesi yapılacak, bu sözcüklerin ilk kez kimler tarafından ve niçin kullanıldıkları anlatılacaktır. Ayrıca dünya görüşü ve dünya kavrayışı, felsefe öğretimi, felsefenin temel disiplinleri, değer felsefesi, metodoloji, mantık, Batı düşünce tarihinde mantığın yeri, mantığın mahiyeti, mantığın temel ilkeleri, bilgi felsefesi, bilen bilinen ve bilgi, doğruluk, gerçeklik ve anlam konuları ayrı ayrı bölümler hâlinde incelenecektir.

1

İÇİNDEKİLER  ÖNSÖZ....................................................................................................................................... 1

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................... 2 YAZAR NOTU .......................................................................................................................... 5 1. FELSEFE VE FİLOZOF SÖZCÜKLERİNİN ANLAMI ...................................................... 7

1.1. Felsefe ve Filozof Sözcüklerinin Anlamı .......................................................................... 13 1.2. Felsefe Nedir? ................................................................................................................... 13 2. DÜNYA GÖRÜŞÜ, DÜNYA KAVRAYIŞI VE FELSEFE ............................................... 21 2.1. Dünya Görüşü, Dünya Kavrayışı ve Felsefe ..................................................................... 27 2.2. Din ve Felsefe.................................................................................................................... 27 2.3. Sanat ve Felsefe................................................................................................................. 29 2.4. Bilim ve Felsefe ................................................................................................................ 30 3. KİME FİLOZOF DENİR? ................................................................................................... 37 3.1. Kime Filozof Denir?.......................................................................................................... 43 3.2. Felsefe Gerekli midir? ....................................................................................................... 44

4. FELSEFE NASIL ÖĞRENİLİR, NASIL ÖĞRETİLİR? .................................................... 52 4.1. Tarih Nedir? Felsefe Tarihi Nedir? ................................................................................... 59

4.2. Felsefe Öğretimi Metotları ................................................................................................ 60 4.2.1. Metin Okuma.................................................................................................................. 60 4.2.2. Fel sefe Tartışmaları ........................................................................................................ 61 4.2.3. Ödev ve Sunum .............................................................................................................. 61

5. FELSEFENİN TEMEL DİSİPLİNLERİ ............................................................................. 67 5.1. Metafizik ........................................................................................................................... 73 5.1.1. Analitik Metafizik (Ontoloji) ......................................................................................... 74 5.1.2. Sentetik Metafizik (Kozmoloji) ..................................................................................... 75

6. DEĞER FELSEFESİ (AKSİYOLOJİ)................................................................................. 81 6.1. Değer Felsefesi (Aksiyoloji) ............................................................................................. 87 6.1.1. Etik (Ahlak Felsefesi)..................................................................................................... 87 6.1.2 Estetik (Sanat Felsefesi) .................................................................................................. 89

7. METODOLOJİ ..................................................................................................................... 95 7.1. Metodoloji ....................................................................................................................... 101 7.1.1. Tümdengelim (Dedüksiyon) ........................................................................................ 102 7.1.2. Tümevarım (İndüksiyon) .............................................................................................. 103 2

7.1.3. Diyalektik ..................................................................................................................... 104 7.1.4. Çözümleme (Analiz) .................................................................................................... 104 7.1.5. Birleştirme (Sentez) ...................................................................................................... 105 7.1.6. Yorumlama (Hermeneutik) .......................................................................................... 105

8. MANTIK NE DEMEKTİR? .............................................................................................. 110 8.1. Mantık Ne Demektir? ...................................................................................................... 116 8.2. Organon ve İsagoji .......................................................................................................... 116

8.3. İslam ve Türk Düşünce Dünyasında Mantığın Yeri . ....................................................... 117 9. BATI DÜŞÜNCE TARİHİNDE MANTIĞIN YERİ ........................................................ 124 9.1. Batı Düşünce Tarihinde Mantığın Yeri ........................................................................... 130 10. MANTIĞIN MAHİYETİ ................................................................................................. 138 10.1. Mantığın Mahiyeti ......................................................................................................... 144 10.2. Mantığın Temel Kavramları .......................................................................................... 146

10.2.1. Yargı ve Önerme ........................................................................................................ 146 10.2.2 Doğruluk ...................................................................................................................... 146 10.3. Geçerlilik ve Tutarlılık .................................................................................................. 147 11. MANTIĞIN TEMEL İLKELERİ .................................................................................... 153 11.1. Mantığın Temel İlkeleri ................................................................................................ 159 11.1.1. Özdeşlik İlkesi ............................................................................................................ 160 11.1.2. Çelişmezlik İlkesi ....................................................................................................... 161 11.1.3. Üçüncü Hâlin İmkânsızlığı ......................................................................................... 161 11.1.4. Yeter Sebep İlkesi ...................................................................................................... 162 11.2. Mantıksal Akıl Yürütme Yöntemleri ............................................................................ 162 12. BİLGİ FELSEFESİ .......................................................................................................... 168 12.1. Bilgi Felsefesi (Epistemoloji) Nedir?............................................................................ 174 12.2. Bilgi Nedir? ................................................................................................................... 175 12.3. Bilgi Türleri ................................................................................................................... 175 12.3.1. Gündelik Bilgi ............................................................................................................ 175 12.3.2. Teknik Bilgi ................................................................................................................ 175 12.3.3. Dinsel Bilgi ................................................................................................................ 176 12.3.4. Sanatsal Bilgi .............................................................................................................. 176 12.3.5. Bilimsel Bilgi ............................................................................................................. 177 12.3.6. Felsefi Bilgi ................................................................................................................ 178 3

13. BİLEN, BİLİNEN VE BİLGİ .......................................................................................... 184 13.1. Bilen, Bilinen ve Bilgi ................................................................................................... 190

13.2. Bilgi Aktları ................................................................................................................... 193 13.2.1. Algı Aktı ..................................................................................................................... 193 13.2.2. Düşünme Aktı ............................................................................................................ 193 13.2.3. Anlama Aktı ............................................................................................................... 193

13.2.4. Açıklama Aktı ............................................................................................................ 194 14. DOĞRULUK, GERÇEKLİK, ANLAMLILIK VE GEREKÇELENDİRME ................. 199 14.1. Doğruluk, Gerçeklik, Anlamlılık ve Gerekçelendirme ................................................. 205 14.2. Apriori ve Aposteriori Bilgi .......................................................................................... 206 14.3. Analitik ve Sentetik Önerme ......................................................................................... 208 14.4. Zorunluluk ve İmkân ..................................................................................................... 208 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 214

4

KISALTMALAR

5

YAZAR NOTU Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinde incelenecek bazı başlıklar şunlardır:

a. Felsefe ve filozof sözcüklerinin anlamı b. Dünya görüşü ve dünya kavrayışı c. Felsefe öğretimi d. Felsefenin temel disiplinleri e. Değer felsefesi f. Metodoloji g. Mantık  h. Batı düşünce tarihinde mantığın yeri i. Mantığın mahiyeti  j. Mantığın temel ilkeleri k. Bilgi felsefesi l. Bilen, bilinen ve bilgi m. Doğruluk, gerçeklik ve anlam

6

1. FELSEFE VE FİLOZOF SÖZCÜKLERİNİN ANLAMI

7

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde felsefe v e filozof sözcüklerinin anlamını öğreneceğiz.

8

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Felsefe nedir? 2) Filozof kime denir?

9

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Felsefe Nedir?

Felsefenin ne olduğunu öğrenir.

Felsefe ve filozof sözcüklerinin anlamı

Kimlere ve neden filozof denilmesi gerektiğinin farkını öğrenir. Felsefeye ya kın kavramları  birbirinden ayırt etmeyi öğrenir.

İlk  Çağ’da ortaya çıkan bazı önemli filozofları bilir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Araştırma

Araştırma

Araştırma

Okuma yapmalı

10

Anahtar Kavramlar •

Felsefe

•

Filozof

•

Düşünür 

•

 Ne’lik

11

Giriş Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin ilk ünitesinde öncelikle felsefe ve filozof sözcüklerinin etimolojik incelemesi yapılacak, bu sözcüklerin ilk kez kimler tarafından ve niçin kullanıldıkları anlatılacaktır. Bu bölümde bulunan  “Felsefe Nedir?”  başlığı altında ise  bir tanım yapmanın olanakları tartışılacak, felsefenin tanımına, onun ne olduğuna ya da ne olmadığına ilişkin değerlendirmeleri içeren 2. Bölüme giriş yapılmaya çalışılacaktır.

12

1.1. Felsefe ve Filozof Sözcüklerinin Anlamı Felsefe sözcüğü dilimizde, Grekçe philosophia (φιλοσοφία) sözcüğüne karşılık gelir. Etimolojik açıdan değerlendirildiğinde, philosophia sözcüğünün, philos (φίλος  – arkadaş, dost, seven) ve sophia (σοφία  –  beceri, bir şeyi yapmaya muktedir olma, zekâ, bilgelik) sözcüklerinden türetildiği anlaşılmaktadır. Philosophia, hikmet (derin anlayış kabiliyeti), ilim ve irfân (zihni olgunluk) sevgisini, aklı doğru bir şekilde kullanarak, herkes tarafından kabul görecek muhakemeler yardımıyla bilgiye ve bilgeliğe erişme arzusunu ifade etmektedir. Philosophos (φιλόσοφος  – filozof) sözcüğü ise felsefeyle uğraşan kişileri ifade eder. Felsefe tarihi kitaplarında bu iki sözcüğün ilk kez, Aristoteles'in (M.Ö. 384 - 322) takipçilerinden Heraclides Ponticus'un (M.Ö. 390 - 310) kaybolmuş bir çalışmasına atfen,  büyük Yunan matematikçisi Pythagoras (Pisagor) (MÖ 580 - 500) tarafından kullanıldığı  belirtilmektedir. Pythagoras yaptığı işi felsefe, kendisini de filozof olarak adlandırmıştır. Filozof sözcüğü, ünlü Yunan Tarihçi Herodotus (Herodot) (MÖ   484 – 425) tarafından da kullanılmıştır. Herodotus, yaptığı reformlarla Atina demokrasisine zemin hazırlayan kişi olarak  bilinen Antik Yunan dünyasının büyük devlet adamı Atinalı Solon'u (M Ö 638 – 558), gençliğinde tacir olması sebebiyle çok yer gezip görmüş, farklı insanlar tanımış, pek çok şey öğrenmiş ve böylece herkesin sahip olamayacağı bir yaşam deneyimi edinmiş olduğu, bu deneyim sayesinde meseleleri kuşatıcı bir bakışla algılayıp değerlendirebildiği yani theoria yapabildiği için filozof olarak adlandırmıştır. Nitekim Antik Yunanın en önemli filozoflarından Herakletios da (MÖ  535 - 475) felsefe yapan kişiler için pek çok şeyden haberdar olmanın bir zorunluluk olduğunu ifade etmiştir. Bir diğer büyük Yunan F ilozof Sokrates (469 - 399) için felsefe, dostlar arasında yapılan özgür bir araştırmadır. Dolayısıyla  bu araştırmaya gönül vermiş, felsefeyle uğraşan kişi yani filozof, özgür insandır. Filozof sözcüğü günümüzde kabul gören anlamını Platon'la (Eflatun) (MÖ   424 - 348) kazanmıştır. Platon ve sonrasında bu sözcük  sophia'ya sahip olduğunu ve para karşılığı her isteyene öğretebileceğini iddia eden ve bu sebepledir ki aki l insanlar tarafından hiç de hoş karşılanmayan gezici öğretmenlerin yani sofistlerin (sofist: olumlu anlamıyla yaşam deneyimi olan ve zekâsını  kullanmada  becerikli kişi, olumsuz anlamıyla bilgi ya da bilgelik taciri) karşıtı olarak görülen, bilgeliğe, maddi getirileri nedeniyle değil sadece aşk la bağlı kişileri ifade etmek için kullanmıştır.

1.2. Felsefe Nedir? Herhangi bir şeyin ne olduğu, herhangi birisinin kim olduğu sorusuna cevap vermek, o şeyi tarif etmek ya da onun bir tanımını (definition) yapmak demektir. Her tanım bir bilgidir ve bir şeyin tanımını yapmak, doğrudan o şey hakkında bilgilere ya da o şey i le ilişkilendirilebilecek bir bilgi birikimine sahip olmakla mümkün olabilir (tanımlama, tanımayı veya bir şekilde tanışık olmayı gerektirir). Bilgi, bilmeyi arzulayan varlık yani özne ile (ya da suje) bilinmesi arzulanan varlık yani nesne (ya da obje) arasındaki ilişkinin ürünüdür. Bu ilişkide kimin etkin, kimin edilgin olduğu yani bilgiyi birincil olarak belirleyenin bilen mi 13

yoksa bilinen mi olduğu sorusu, felsefenin bir alt disiplini olan ve yeri geldiğinde daha ayrıntılı biçimde inceleyeceğimiz epistemolojinin yani bilgi felsefesinin önemli sorularından  birisidir. Ancak burada üzerinde durmak istediğimiz asıl sorun, bilen ile bilinen arasındaki öncelik – sonralık ilişkisi değil, bunların tanımlama sürecine etkileridir. Bilen ya da bilmeyi arzulayan insa n, fiziksel olarak sınırlı ve sonlu bir varlıktır. Bilgiye erişme, erişilen bilgiyi değerlendirebilme, kullanabilme ve aktarabilme becerileri sınırlı olan ve birinden diğerine farklılıklar gösteren insanların bir şeyleri tanımlayabilmek, anlamlandırabilmek amacıyla, sonlu hayatları süresince edinebilecekleri bilginin, nicel olarak okyanusta bir damla bile sayılamayacağı şüphe götürmez bir gerçektir.

Bilenin, bilinenle ya da bilinmesi arzulanan şeyle ilişkisini şu örnek üzerinden anlatmaya çalışalım: Cep telefonu, sesli ve görüntülü iletişim sağlamasının yanı sıra başka  pek çok işlevi olan, günümüz modern insanının artık vazgeçilmez gördüğü teknolojik aletlerden birisidir. Bugün hemen herkes cep telefonunun ne olduğu sorulduğunda cevap olarak söyleyebilecek g eçerli birkaç cümle bulabilir. Hatta bazıları (bilhassa teknoloji meraklıları) cep telefonunu, tüm teknik özellikleriyle birlikte, şaşırtıcı derecede ayrıntılı bir  biçimde tanımlayabilirler. Buna karşılık Güney Amerika'da yaşayan Yanomamo yerlileri için (şayet aralarına modern bir insanın karışması talihsizliğini yaşamamışlarsa) aynı durumun söz konusu olamayacağı açıktır ancak, cep telefonu, onlar için bile bütünüyle tanımsız bir şey değildir. Daha önce hiç cep telefonu görmemiş bir Yanomami büyük ihtimall e bu cihazın özelliklerini, örneğin materyalini, mükemmele yakın biçimliliğini, tadını! bildiği hiç bir şeyle ilişkilendiremeyecektir. Ama onun insan sesi çıkardığını duyduğunda ya da ekranında bir takım görüntülerin belirdiğini gördüğünde benzerlikler üzerinden bir değerlendirme yapabilecek, örneğin onun bir büyücü işi olduğuna hükmedecek ve ne olduğunu soran birisine de muhtemelen bu inanışıyla bağlantılı olarak, belki çok yüzeysel   belki de kendi kültürü açısından derinlikli bir açıklama yapabilecektir. B izim için ne kadar kabul edilmez, ne kadar yanlış olursa olsun bu da bir tanımdır ve kullananlar tarafından, uygun olmayışının farkına varılana kadar da iş göreceği muhakkaktır. Sıra dışı bir durumla karşılaşmak sadece Yanomamilere has değildir. Örnek olar ak  başka gezegenlerden geldiklerine inanıldığı için uzaylı adı verilen birtakım akıllı varlıklarla temas kurduğunu iddia eden kişilerin hikâyelerinde dikkat çekici bir husus, fiziksel özellikleri itibarıyla uzaylıların, insandan pek de farklı olmayan, iki gözü, iki kulağı, burnu ya da göze, kulağa, buruna benzeyen uzuvları olan, insan gibi iki ayağı üzerinde yürüyen canlılar olarak tariflenmesi, bu canlılarla konuşularak değil ama telepati ile iletişim kurulmasıdır. (sıra dışı gibi görünen bu iletişim b içimi bile, gündelik anlamıyla sezginin ne olduğunu bilen birisinin tümüyle yabancısı olmadığı bir şeydir). Evrende insan dışında akıllı varlıkların olduğuna ya da onlarla temas kurulduğuna dair hâlâ somut bir kanıtımız yoksa da bir an için bu kişilerin doğru söylediklerini varsayalım. Bu durumda ya uzaylılarla ilgili şeylerin tam da anlatılanlar gibi olduğunu ya da daha önce hiç deneyimlenmemiş şeyler olduklarından bazı benzerlikler üzerinden tanımlanabildiklerini, bilgi ve deneyimlerinin yetersiz kaldığı duru mlarda ise görme engelli olanın ışığı, işitme engellinin sesi tanımlaması nasıl mümkün olamazsa bu kişilerin de yaşadıkları bazı şeyleri tanımlayamadıklarını, bu nedenle sadece 14

tanımlayabildikleri kadarını aktardıklarını düşünebiliriz. İlk durum, dünyadaki   herhangi bir şeyi tanımlamaktan farksızdır. İkinci durumda ise uzaylılarla temas eden kişiler ile cep telefonuyla tanışan Yanomamo yerlileri arasında bir farklılık olmadığı açıktır. Şayet anlatılanların gerçek olmadığını düşünüyorsak, ya bunları yarattıkları tesir itibarı yla gerçek gibi algılanan birer illüzyon, halüsinasyon ya da hezeyan olarak değerlendirmem iz veyahut  bilinçli kurmaca hikâyeler veya delilik emaresi olarak kabul etmemiz gerekir. Öyle anlaşılmaktadır ki her iki duruma da zemin oluşturan şey kişinin hayal dünyasıdır ve her durumda yüzleşmemiz gereken, bir şeyi sadece tanımlarken ya da tarif ederken değil haya l ederken bile bilgi ve deneyimlerimizl e sınırlı olduğumuz gerçeğidir. Örneğin elmayı tanımlamamız istendiğinde onun tatlı, kırmızı (yeşil ya da sarı), hoş kokulu, kabuğu hariç yumuşak dokulu, güzel görünümlü bir meyve olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bunun herkes için yeterli bir tanım olduğunu iddia etmemiz mümkün olmaz. Farklı düşünsel etkinlikler için farklı tanımlara ihtiyaç duyulduğu açıktır. Elmanın ilk günahın ve dolayısıyla Hz. Âdem’in Cennet'ten kovulmasının nedeni olduğu, uzmanlığı itibarıyla  bir bitki  bilimci için hiçbir anlam taşımaz. Nitekim bir din adamının elmaya ilişkin tanımında olgun  bir elmanın kabuğunu oluşturan ve ona renk veren hücrelerin özelliklerine yer vermesi  bek lenmez. Bir hekim için, elmanın ihtiva ettiği vitaminlerin insan sağlığına etkisi, tanımında muhakkak yer bulması gereken bir  özelliği iken, bir tüccar için elmanın bu özelliğinin satışıyla elde edilecek  kâr marjından daha önemli olmasını beklemek safdillik olur. Gündelik hayatta, sıklıkla kullanılan ama ne denli sağlıklı oldukları üzerine fazlaca kafa yorulmayan alelade bilgilerle yapılan tanımlar doğal olarak son derece sorunludurlar. Görünen o ki herhangi bir şey için makul, kabul edilebilir bir tanım yapmak kolay bir iş değildir. Öncelikle o şey ile ilgili doğru ve etraflı bilgilere sahip olmak gerekir. Bir tanım işe yaradığı ölçüde iyidir ve onun işe yarar oluşu, verdiği bilgilerin doğruluğu yanında gerekliliğiyle de doğru orantılıdır. Düşünülenin aksine ayrıntı, iyi bir tanımın ön koşulu olmadığı gibi bazen gereksizdir de gereksiz bilgi ise genellikle tanımın işe yararlılığını azaltır. Örneğin ıssız bir adada aç kaldığı için yiyecek arayan kişinin, bulduğu ve yenilebileceğini düşündüğü ama daha önce hiç görmediği için şüpheyle yaklaştığı birtakım bitkiler hakkında söylenebilecek şeylerden o an için ihtiyaç duyduğu, onların hang i iklimde daha iyi yetişeceğine ya da hangi hastalıkların tedavisinde kullanılabileceğine ilişkin olanları değildir. Kişinin bilmek istediği tek bir şey vardır: Bu bitki yenilebilir mi? Tanımının verilmesi beklenen şeyin, bilinen özelliklerinin yanısıra belki sadece şu an için belki de asla bilinemeyecek ya da ifade edilemeyecek ö zellikler barındırabileceğini kabul etmek de bir zorunluluk gibi görünmektedir. Örneğin gelecekte elmanın genetik kodlarıyla oynanarak hiç görülmemiş türde elmalar (mesela turuncu renkli ve üzüm aromalı elmalar!) üretilebilir. Bu türden elmaların taşıyacağı bazı özelliklerin, şu an verilebilecek herhangi bir elma tanımda yer alması beklenemez. Dolayısıyla elma için verebileceğimiz her tanım onun şimdiki hâlini tam olarak ifade edebilse bile potansiyelini asla yansıtamayacağı için hep eksik kalacaktır. Tanımın, gündelik hayattaki kullanımının dışında, farklı bilgi sistemleri, bilhassa 15

formel disiplinler için ne anlama geldiğine de kısaca temas etmemiz onun sınırlarını daha iyi görebilmemiz açısından önemlidir. Örneğin kimya da, herhangi bir kimyasal reaksiyona ilişkin  bir tanımı düşünelim. İlk bakışta bu türden tanımların kesinliği tartışma konusu edilmeyecek kadar açık görünebilir ancak dikkatli bir değerlendirme bize durumun hiç de öyle olmadığını gösterecektir. Örneğimize konu ettiğimiz kimyasal reaksiyonlar , şartları insan eliyle  belirlenmiş bir deney alanı içerisinde gerçekleştirilir ki böyle bir durumda mutlak değil ancak sınırlı bir kesinlikten söz edilebilir. Bilimsel tanım ya da bilgiler, sadece belirli şartlar altında gerçekleşen, meydana gelen, var olan şeyler üzerinedirler ve ancak sınırlı bir kesinlik taşırlar. Formel bir disiplin olan geometride de durum çok farklı değildir. Günümüzde, matematikçilerin tasarlama güçlerine bağlı olarak, farklı aksiyom ve postulatlar kullanılarak inşaa ettikleri biribirinden farklı ama tümü de tutarlı ve işe ya rar geometriler için ortak bir doğru tanımından söz etmek mümkün değildir. Bütün bu anlatılanları değerlendirecek olursak, bir şeyin tüm özelliklerinin  bilinmesinin ve böylece eksiksiz, yani yeniden tanımlanmasına ihtiyaç bırakmayacak kesinlik ve açık - seçiklikte, tüm zamanları kuşatıcı ve herkesi tatmin edici bir tanımının verilebilmesinin mümkün olmadığını, insanın böyle bir şeye asla muktedir olamayacağını kabul etmemiz gerekir. Yukarıda ifade ettiğimiz türden tanımlar yapabilmenin imkânsız oluşunun, yeterince uğraşılırsa mükemmel tanımlara yani şeyler hakkında mutlak kesinlikte  bilgilere sahip olabileceğimize inanan kişiler için büyük bir hayal kırıklığı yaratacağı açıktır ancak bilinmelidir ki mutlak kesin bi lgi, zaten çoğu durumda ihtiyacımız olan en son şeydir; aklıselim insanlar içinse umulur bir şey değildir. Tam da burada önemli bir husus, felsefenin ne'liğine işaret ediyor oluşuyla dikkat çekmektedir. İnsan, cevabını tam olarak veremeyeceği soruları bile   sorabilmektedir. Bu durum, akledenin haya l dünyasını bile belirleyen sınırlılığına ve sonluluğuna isyanıdır sanki ve aslında felsefe tam burada başlar! Diğer tüm ne'lik soruları gibi “Felsefe nedir?” sorusuna herkesi tatmin edebilecek bir cevap verilemeyeceğinin farkında olmak, felsefenin bize öğrettiği üzere, onu cevaplamaya çalışmaktan bizi alıkoymamalıdır. Felsefenin dört başı mamur bir tanımını yapmak mümkün görünmediğine göre mütevazı  hedefimiz, felsefenin bir takım özelliklerini, amaçları itibarıyla ona benzeyen etkinliklerden farkını gösterecek karşılaştırmalı değerlendirmelerle ortaya koymak, yeri geldikçe de sadece kendisine has olanlarına temas etmektir.

16

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Bu bölümde etimolojik ve tarihsel bir zeminde felsefe ve filozof sözcüklerinin ne anlama geldiği anlatılmaya, felsefenin ne olduğuna ilişkin sorunun cevaplanmasından önce ne'lik türünden soruların mahiyeti sorgulanmaya çalışılmıştır.

17

Bölüm Soruları 1) Aşağıda verilenlerden hangisi “bilgi”nin özelliklerindendir? a) Sadece tek bir tür bilgi vardır . b) Bilginin kaynağı sadece akıldır. c) Bilgi, suje ile obje arasındaki ilişkiden doğar. d) Bilginin oluşabilmesi için yalnızca nesneye ihtiyaç vardır. e) Bilginin oluşabilmesi için yalnızca özneye ihtiyaç vardır. 2) “Felsefi bilgi” ve “bilims el bilgi” ile ilgili aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur? a) Bilimsel bilgi insana ilişkin verilerin; felsefi bilgi doğaya ilişkin verilerin  bütünüdür. b) Bilimsel bilgi de felsefi bilgi de yorumdan yoruma değişmez. c) Bilimsel bilginin yöntemi tümev arım; felsefi bilginin ise tümden gelimdir. d) Felsefi bilgi olmadan da bilimsel bilgi olur. e) Bilimsel bilgiler, sadece belirli şartlar altında gerçekleşen şeyler  üzerinedirler ancak felsefi bilgiler daha genel bir alana yöneliktirler. 3) Şıklarda verilen cümlelerden hangisi bir tanım cümlesidir? a) Kültürler arası geçişlerde, kültürel şoklar yaşanabilir. b) Kültür, sanat, bilim ve felsefe vb. insan etkinliklerinin tamamıdır. c) Kültür düzeyinin yükselmesi için eğitim gereklidir. d) Kültür üretebilmesi, insanı diğer canlılardan ayıran yegâne özelliktir. e) Farklı kültürler, farklı yaşam tarzlarından kaynaklanır 

18

4) Bir filozof aşağıdaki sorulardan hangisini sorar? a) Sanat nedir? b) Sanatçının yaşam biçimi nasıldır? c) Işık nedir? d) Öldükten sonra bizi nasıl bir yaşam bekler? e) Filozofa yakışan yaşam nasıl olmalıdır? 5) Aşağıdakilerden hangisi “philosophia” sözcüğünün anlamlarından biridir? a) Özgün düşünme kabiliyeti b) Bilimsel çalışmalar yapma sevgisi c) Yaklaşık doğru bilgiye ulaşma arzusu d) Bilgelik sevgisi e) Felsefe eğitimini para karşılığı veren kişi 6) Filozof sözcüğü  ilk kez kim tarafından kullanılmıştır? a) Sokrates b) Homeros c) Heraclides Ponticus d) Parmenides e) Pytagoras 7) “Tanım”a ilişkin olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? a) Bir şeyin tanımını yapabilmek için o şeyle tanışık  olmak yeterlidir. b) Ne kadar uğraşılırsa uğraşılsın mutlak kesinlikte bir tanım yapılamaz. c) Herhangi bir objenin her özelliği bilinebilir. d) Bilenin sınırlılığı bir tanım yapılabilmesine engeldir. e) Her tanım ancak sınırlı bir kesinlik verebilir.

19

8. Aşağıda verilen tanımlardan hangisi bizi “ bilgi” ile ilgili geçerli bir tanıma ulaştırır? a) Bilgide önemli olan bilen ile bilinen arasındaki öncelik-sonralık ilişkisidir. b) Bilgi, fiziksel olarak sınırlı  ve sonlu bir varlık   olan insanın sınırlı  olarak edinebileceği bir şeydir. c) Bilgi, bilen özne ile bilinen nesne arasındaki ilişkinin ürünüdür. d) Bilme etkinliği, etkin olanın özne olduğu bir etkinliktir. e) Bilgi, “öncelikli belirleyenin ne olduğu” belirlenmeden tanımı yapılamayan   bir edimdir. 9. Aşağıdakilerden cümlelerden hangisi “felsefe”ye dair metinden çıkarılabilecek   bir sonuç değildir? a) Felsefe, kesin bir cevaba ulaşamayacağını bildiği  soruları bile kendine uğraş edinen  bir etkinliktir. b) Felsefenin genel- geçer bir tanımını yapmak mümkün değildir. c) Felsefe, mükemmel tanımlara, mutlak kesinlikte bilgilere sahip olabileceğimize dair inançla yapılan bir araştırma etkinliği değildir. d) Bu metinde sadece felsefenin ne olduğu sorgulanmıştır. e) Felsefe, mutlak kesin bir cevabın olup olmadığını umursamaksızın, salt soru sorma ediminde kalmayı  dahi göze alarak, insani sınırlılık  ve sonluluğa  meydan okumak adına yapılan bir sorgulama etkinliğidir. 10. Aşağıdaki büyük filozoflardan hangisi “felsefe yapmak için filozofun özgür olma zorunluluğu”nun altını çizer? a) Herakleitos b) Platon c) Sokrates d) Aristoteles e) Parmenides

Cevaplar 1)c, 2)e, 3) b, 4)a, 5)d , 6)e, 7) b, 8)c, 9)d, 10)c 20

2. DÜNYA GÖRÜŞÜ, DÜNYA KAVRAYIŞI VE FELSEFE

21

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde dünya görüşü, kavrayışı ve felsefe   ile felsefenin din, sanat ve bilimle ilişkisini öğreneceğiz.

22

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Dünya görüşü, dünya kavrayışı ve felsefe arasındaki farklar nelerdir? 2) Din ve felsefe arasında nasıl bir ilişki vardır? 3) Sanat ve felsefe aras ında nasıl bir ilişki vardır? 4) Bilim ve felsefe arasında nasıl bir ilişki vardır?

23

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Dünya görüşü, dünya kavrayışı ve felsefe

Felsefenin kendisine yakın kavramlarla olan ilişkisini bilir.

Din ve felsefe

Din ile felsefe ilişkisini bilir.

Sanat ve felsefe

Sanat ile felsefenin ilişkisini bilir.

Bilim ve felsefe

Bilim ile felsefenin ilişkisini bilir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma Okuma Okuma Okuma

24

Anahtar Kavramlar •

Felsefe

•

Din

•

Sanat

•

Bilim

25

Giriş Bu bölümde felsefenin ne olduğunun daha iyi anlaşılabilmesi için diğer bilgi sistemleriyle karşılaştırılacak, bu bilgi sistemleriyle benzerlikleri ve farklılıkları ortaya konulmaya çalışılacaktır.

26

2.1. Dünya Görüşü, Dünya Kavrayışı ve Felsefe Felsefe sıklıkla dünya görüşü ve dünya kavrayışı olarak ifade edilen düşünsel yapı ve etkinliklerle karıştırılmaktadır. Dünya görüşü, gündelik hayata ilişkin bilgi ve değerler üzerine inşaa edilen, kendisini mitolojik ya da dini inanışlarda, psikolojik, sosyal ya da siyasal tutumlarda ortaya koyan ve öyle ya da böyle herkesin sahip olduğu düşünsel bir yapıdır. Ör neğin bir Hindu'nun sığır eti yememesi onun inancı gereğidir ancak diğer insanların bu hayvanları etlerini tüketmek için öldürüyor oluşları, ona herhangi bir insanın katledilmesinden farksız görünüyorsa bu onun dünya görüşünün bir sonucudur. Felsefe, gündelik   dildeki anlamıyla genellikle “Falanca işle ilgili felsefen nedir? ” türünden sorularda ya da “Benim filanca konuda felsefem şudur.” türünden ifadelerle başlayan açıklamalarda karşımıza çıkar ki  bu hâliyle, bir bilgi sistemi, bir disiplin olarak felsefeden çok farklı olduğu, daha ziyade dünya görüşüne karşılık geldiği söylenebilir. Dünya kavrayışı ise belirli bir konuda birtakım hususları izah etmede başarılı olduğu düşünülen bazı kavramların, doğrudan ilgili olmadığı başka hususların izahında da kullanılması şeklinde kendisini gösteren bir düşünme tarzı ya da etkinliği olarak tanımlanabilir. Örneğin evrim, biyoloji biliminin bir teorisi olmasına rağmen onun, fizik dünyaya, insana, topluma ait hemen her şeyi izah etmek için kullanılması (bunun işe yarayıp yaramadığı ayrı bir tartışma konusudur), ideolojik bir tavrın, inançla pekişmiş bir dünya kavrayışının sonucudur. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, belirli bir bilgi ve deneyime sahip olmadan herhangi bir düşünsel etkinlikte bulunmak mümkün olmaz. Felsefe, bir kişinin, bir zümrenin ya da bir toplumun dünya görüşü veya dünya kavrayışının bilgi ve deneyim zemininin oluşumunda, din, sanat, bilim adı verilen diğer bilgi sistemlerinden farksız bir şekilde sadece kurucu bir unsur vazifesi görebilir; onunla bu düşünsel yapı ve etkinlikler arasında bir mütekabiliyet ilişkisi kurulmamalıdır. Felsefenin yukarıda zikretmiş olduğumuz diğer bilgi sistemleri ile ilişkilerinin incelenmesi felsefenin ne olduğunu ya da ne olamayacağını daha iyi anlamamızı sağlayacaktır.

2.2. Din ve Felsefe Din, doğaüstü güçlere sahip bir varlığı ya da varlıkları (Tanrı ya da tanrıları) referans alarak, evrenin, dünyanın, nasıl ortaya çıktığını ve nasıl işlediğini, canlılığın ve onun bir  parçası olan insanın ve de cansız nesnelerin dünyada bulunuş gayelerini, nereden geli p nereye gittiklerini açıklamaya çalışır; çoğu durumda bu açıklamalarla tutarlı , hem bireyi hem de içerisinde yer aldığı toplumsal hayatı bağlayıcı, belirleyici, sınırlayıcı ilkeler ortaya koyan inanç temelli bir bilgi sistemidir. Görülmektedir ki felsefe gibi din de tanımında da sıraladığımız gibi evreni, dünyayı, insanı ve toplumu sorun edinmektedir. Anca k din, felsefeden farklı olarak  çoğunlukla, Tanrı'dan ya da tanrılardan geldiğine inanılan asla değiştirilemez dogmalarla iş görmektedir. Bu dogmaların tartışılması söz konusu olamaz. Felsefenin akli, şüpheci ve eleştirel tutumuna karşılık din düşünsel etkinliğe ve bilgi üretimine ancak belirli bir inanç dairesi içerisinde izin veren bir bilgi sistemidir. Felsefe, görünenleri 27

anlamlandırmaya ya da ilişkilendirmeye çalışmaktan ziyade onların özünü keşfetmeye, doğrulukları şüphe götürmeyen şeyleri bile sorgulayarak temellendirmeye, izah etmeye çalışan bir disiplindir. Onu dinden ayıran belki de en temel özelliği, dogmalarla iş görmemesi, düşünüşün her aşamasında eleştirel tavrını korumasıdır. Aslında pek çok düşünür için din, felsefe ya da bilimle karşılaştırılabilecek bir bilgi sistemi değildir. Dogmaları merkeze alan bir kurumun ürettiği herhangi bir bilgi, nihayetinde inanç temelli olacak, felsefenin ve bil imin tariflediği bilgiden çok farklı bir anlam taşıyacaktır. İnanç ve bilgi birbirlerinden son derece farklı iki olgudur. Bir kere ancak bilinemeyen bir şeye inanılabilir. Bilinen bir şeye inanılması söz konusu olamaz. Örneğin aritmetikte 2 ile 2'nin toplamının 4 ettiğini, her sabah güneşin doğacağını, suyun 100 santigrat derecede kaynayacağını, bahçemize bir tohum ektiğimizde o tohumun gerektiği gibi beslenmesini sağlarsak bir çiçeğe, bir sebzeye ya da meyve ağacına dönüşeceğini, havanın bulutlu olduğunu gördüğümüzde, üzerimize değilse bile yakınlarda bir yere yağmur yağacağını, ormanda yolumuzu kaybettiğimizde karıncaların yuvalarına bakarak yönümüzü kestirebileceğimizi biliriz. Buna karşılık Tanrı'nın, melek, şeytan cin gibi doğaüstü  güçlerin, ruhun ya da hayaletlerin olduğuna inanırız. Çünkü bunlar dışımızdaki deneyimlenebilir dünyanın değil, var olduğuna inanılan başka bir dünyanın yine inanç konusu olan unsurlarıdırlar. Onları herhangi bir nesne gibi deneyimlememiz mümkün değildir. Din  bunların var olduğunu söyler ve bunlar hakkında bilgiler verir ancak bu bilgiler felsefenin ya da bilimin anladığı türden, deneyimle elde edilen bilgilerden çok farklıdırlar çünkü inancı gerektirirler. Bu türden unsurlar inanan için tartışmasız varken inanmayan için yoktur. Dış dünyada yer alan herhangi bir şeyin, örneğin gözümüzle gördüğümüz, elimizle tuttuğumuz, kokusunu hissettiğimiz bir çiçeğin var olduğuna inanıyorum demek ne kadar anlamsızsa öteki dünyanın var olduğunu biliyorum demek de o kadar anlamsızdır. İnancın ve bilginin yeterince iyi anlaşılmamış olması, birbiriyle karıştırılması, farkında olmadan birbirlerinin yerine kullanılması, geçmişte olduğu gibi günümüzde de  birçok soruna sebebiyet vermektedir. Her şeyden önce bu iki kavram farklı işlevlere sahiptirler. İlki insanın  bilinemeyeceklere ilişkin merakını giderecek cevaplar sunarken ikincisi bilinebileceklere ilişkin merakının bir sonucudur. O hâlde, genelde iddia edilenin aksine bunların birbirleriyle çatışması söz konusu olamaz. Bilimsel bir bilginin inanç temelinde tasdik edilmesi ya da reddi nasıl doğru bir yaklaşım değilse bilimin verileri ile inanç dünyasına ilişkin herhangi bir şeyin var olduğunu ya da olmadığını ispata kalkışmak da o oranda hatalıdır. Hem din hem de bilim için felsefe, inanç ve  bilgi arasındaki farkı ortaya koyması nedeniyle de önemli bir düşünsel etkinliktir. Antik Çağ Yunan felsefesinin ortaya çıkışında mevcut dini yapının yeri çok önemlidir. Mitolojik karakterli ve çok tanrılı Yunan dini bu şekliyle, sıkı ve çok bağlayıcı olm ayan bir inanç sistemi önerişi ve düşünmeyi kısıtlamayışı nedeniyle değil, dünyayı ve hayatı anlamlandırmada akil insanların kabul edemeyeceği türden bilgiler sunduğu ve bu bilgiler arasında da çok ciddi tutarsızlıklar barındırdığı içindir ki filozofların ve dolayısıyla felsefenin ortaya çıkışının en önemli sebebi olmuştur. Bu dönemde felsefe ve din ilişkisi daha çok ilkinin diğerini eleştirisi şeklindedir. Avrupa Orta Çağı ’nda, bu ilişkide baskın unsurun din 28

olduğunu görmekteyiz. Bu dönemde felsefe, bir yandan paganist toplumların düşünsel bir etkinliği olarak hor görülmüş öte yandan hem koyu bir Hristiyanlık inanışına sahip olan hem de Antik Yunanın büyük filozoflarının dehasına hayranlık duyan kişiler, bilhassa tanrının varlığını ve inanç sistemlerinin hakikati temsil ettiğini ispat edebilmek için felsefeden istifade etmişlerdir. Bu çaba bazı Orta Çağ düşünürlerinin elinde büyük bir tahrifata dönüşmüşse de  bir çok önemli Hristiyan filozofun yetişmesine de zemin oluşturmuştur. Felsefenin ilk ortaya çıktığı zamanki niteliklerine yeniden kavuşması ise ancak modern dönemde olmuştur ki bu dönem herkesçe kabul edileceği gibi din ile felsefenin birbirinden bütünüyle ayrıldığı ve modern bilimin ortaya çıktığı dönemdir. Günümüzde din ile felsefe arasında ilişkiyi tes is eden yegâne etkinlik din felsefesidir. Din felsefesi, her dinde karşılığı bulunan ve inanç konusu olan birtakım kavramları (Tanrı, ruh, ölümsüzlük vb.) incelediği gibi inancın da ne tür bir zihinsel yapı olduğu s orusuna cevap  bulmaya çalışır.

2.3. Sanat ve Felsefe Sanat, insanın kendi varoluşunu, dışında yer alan evreni, dünyayı, bunlara ait unsurları ve tüm bunların birbirleriyle ilişkilerini nasıl algıladığını ve duyumsadığını, nasıl anlamlandırdığını ifade edebilmek, tarifleyebilmek için kullandığı çok özel bir araçtır. İyi örneklerinin ardında yetenek ve hayal gücünün olduğunu bildiğimiz sanat kendisini resim, müzik, dans, şiir gibi farklı etkinliklerle açığa çıkartır. Konunun uzmanı düşünürler  sanatın, insanlığın en eski etkinliklerinden birisi olduğ unda hemfikir olsalar da tam olarak ne zaman ortaya çıktığı konusunda fikir beyan edememektedirler. Bazı düşünürler için sanatın kaynağı  büyü, bazılarına göre ise doğayı taklit etme dürtüsüdür. Sanata ilişkin bilebildiğimiz ilk örnekler mağara duvarlarına resmedilen bir takım canlı, cansız nesne figürleridir. Sanatın ne olduğunu dah a iyi anlayabilmek için zanaatla farkına temas etmek gerekir. İnsanların herhangi bir maddi ihtiyacını karşılamak amacıyla gerçekleştirdiği etkinliğe zanaat adı verilir. Zanaati, gündelik etkinliklerden ayıran en önemli özelliği, sanat gibi beceri ve deneyim gerektirmesidir. Örneğin buğday öğütmek, elde edilen unla ekmek imal etmek birer zanaattir. Sanat ise sanatçının kendi duygularını dış vurmak, bunları başkalarıyla paylaşmak,  benzeri hissiyatı onlara da yaşatmak arzusuyla gerçekleştirdiği bir etkinliktir. Sanatçının ürettiği şeyin yani sanat eserinin, zanaat ürününden farklı olarak pratik hayatta herhangi bir işlevinin olması gerekmez. Sanat ve felsefe arasındaki ilişki, felsefenin ortaya çıktığı günden bugüne hep güçlü  bir şekilde varlığını sürdürmüştür. İnsanlık tarihinin bu iki kadim etkinlik alanının ortak amacı, evreni, dünyayı, insanı, toplumu bir bütünlük içerisinde betimlemek ve yorumlamaktır ancak bu amaç için çaba sarfe den sanatçı duygularıyla, filozof ise aklıyla hareket eder. Sanatın ve felsefenin gerçeklik tanımları birbirinden farklıdır. Sanatçı varlığın görünen yüzüyle ilgilenir ve buna göre tanımladığı gerçekliği güzellik ölçütü çerçevesinde ifadelendirmeye çalışır. Filozof ise varlığın görünen kısmıyla yetinmez, onun esasını, görünenin ardında yatan gerçekliği anlamaya çalışır ve bunun için mantıksal ve kavramsal çözümlemelere başvurur. Sanatçı kendisini ifade edebilmeyi önemsediği kadar aktardıklarının 29

 başka zihinlerde yaratacağı çağrışımları da önemser; filozof için çağrışımlar değil düşüncelerinin olabildiğince açık bir şekilde ifade edilebilmesi önemlidir. Daha da önemlisi filozof için doğrular ve yanlışlar varken sanatçı için güzel ve güzel olmayan vardır. Bera berinde bir felsefi metin her ne kadar mantıksal zemine sahipse de bir sanat eseri örneğin  bir yazın bir şiir gibi estetik duygulara da hitap edebilir. Bu yönüyle sanat e seriyle benzerlik gösterebilir. Felsefe, her şeyi sorguladığı gibi sanatı da sorgulamaktadır. Bu etkinlik alanı sanat felsefesi olarak adlandırılır. Sanat felsefesi sanatın kaynağını, kapsamını, esasını ve özellikle güzell ik kavramını konusu yapar.

2.4. Bilim ve Felsefe Bilim ve felsefe arasındaki ilişki, felsefenin din ve sanatla kurduğu ilişkilere nazaran çok daha yakın ve güçlü bir ilişk idir. Daha sonraki bölümlerde çok daha detaylı bir şekilde inceleneceği için bu iki disiplin arasındaki ilişki şimdilik genel hatlarıyla ele alınacaktır. Bilim kısaca evreni ve onu oluşturan unsurları tanıma, bu unsurlar arasındaki ilişkileri açığa çıkartma çabası olarak tanımlanmaktadır ve bu tanımdan anlaşılacağı üzere, amacı itibarıyla felsefeden çok da farklı değildir. Bilimsel denebilecek çalışmalar ilk kez Antik Yunan'da, birer felsefe etkinliği olarak karşımıza çıkmaktadırlar; nitekim XVII. yüzyıl a yani modern bilimin ortaya çıkışına kadar da  bugün fizik, kimya, biyoloji olarak adlandırdığımız  bilim dallarının inceleme alanlarında yapılan tüm çalışmalar, bir çok metafiziksel unsur  barındırdıkları içindir ki doğa felsefesi olarak adlandırılmışlardır. Zaman içerisinde incelediği alanları belirginleştiren, bilgiyi farklı bir şekilde tanımlamaya, onunla farklı şekilde iş görmeye başlayan, bilgi elde etme sürecinde metafizik unsurları mümkün mertebe dışarıda tutmayı başarabilen, çok farklı yöntemler geliştiren ve böylelikle bağımsız bir düşünsel etkinliğe dönüşen bilim, ürettiği teknolojilerle hayatımızın her alanına sirayet edebilecek güce erişmesiyle birlikte çağımızın tartışmasız en etkin bilgi sistemi hâ line gelmiştir. Bilimi felsefeden ayıran en önemli husus onun olgusal olanlarla ilgileniyor oluşudur. Hâlbuki felsefe kavramsal olanla ilgilenir. Bilim evrende olup bitenleri incelemeye ve açıklamaya çalışırken felsefe bütün olup bitenlerin ardında yatan ha kikati elde etme  peşindedir. Bilim adamı olguları gözlem ve deney gibi yöntemlerle izah etmeye çalışırken filozof olgular bütününü salt akılla kavrama ve anlamlandırma arzusundadır. Her bilim dalı sadece inceleme alanınd a yer alan olgularla - örneğin fizik yer çekimi ve onun cisimlere etkileriyle, kimya bir takım elementlerin birbirleriyle girdikleri reaksiyonlarla, biyoloji canlılıkla, psikoloji insanla ilgilenirken felsefe insan yaşantısına giren her şeyle ilgilenmektedir. Bugün bilim denildiğinde standartları neredeyse belirlenmiş bir düşünsel etkinlik akla gelmektedir. Hâlbuki felsefe için böyle bir standartlaşmadan bahsetmek mümkün değildir.  Neredeyse her filozofun birbirinden farklı, kendilerine has bir felsefe yapma tarzı vardır.

30

Felsefe, theoria yani  bir şey üzerine kapsamlı bir düşünmedir ve  beraberinde praksis yani düşünülen şey doğrultusunda yapım etmedir. Ancak bilim için daha da önemlisi ideal olarak insanlık yararına somut bir şeyler ortaya koyabilmektir. Bu yönüyle bilim tekniğin ve teknolojinin ortaya çıkış sebebiyken felsefe için benzer i bir etkinlikten söz edilemez. Günümüzde hem bir bilgi sistemi olarak bilim hem de ister temel ister formel olsun farklı bilim dalları, bilim felsefesi, fizik felsefesi, biyoloji felsefesi, matematik felsefesi gibi  bağımsız başlıklar altında felsefenin konusu durumundadırlar. Bu türden çalışmalarla felsefe,  bilimi sorgu konusu yapmakla kalm amakta ona çalışma tarzı itibarıyla yitirdiği bütünsel bakış imkânını da sağlamaktadır.

31

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu bölümde felsefe, dünya görüşü ve dünya kavrayışı ile din, sanat, bilim gibi farklı  bilgi sistemleriyle karşılaştırılmış, felsefenin ne olduğu benzerlikler ve karşıtlıklar üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır.

32

Bölüm Soruları 1) “Dünya görüşü” ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? a) Mitolojik ya da dini inançlarda kendini gösterir. b) Olgular üzerine kurulu bir yapısı vardır. c) Doğa bilimlerinde kendini gösterir. d) Sadece belli bir eğitimden geçmiş kişilerin sahip olduğu düşünsel bir yapıdır. e) Bir toplumun din, sanat, bilim gibi bilgi sistemlerinin kurucu ögesidir. 2) Aşağıdakilerden hangisi din felsefesinin ilgilendiği sorulardan biri değildir? a) Tanrı eğer insanın kaderini belirliyorsa birey yine de özgür sayılır mı? b) Ölümden sonra yaşam diye bir şey var mıdır? c) Tanrı var mıdır? d) Yetkin bir Tanrı yetkin olmayan bir dünya yarattığına göre Tanrı aslında kötü müdür? e) “Her insan kendi kaderini kendi yapar.” sözü ne kadar doğrudur? 3) Aşağıdaki ifadelerden hangisi “Filozof için doğrular ve yanlışlar varken sanatçı için güzel ve güzel olmayan vardır.” cümlesinden çıkarılabilecek bir sonuçtur? a) Sanatçı kişisel olarak, sanata, çevresine, çağına ve dünyaya karşı sorumlu olmak zorundadır. b) “Bir tek doğru olsaydı, aynı temada yüz tablo yapılmazdı.” c) Sanatçı bir sanat eseri ortaya koyarken ahlaki kaygılarını esere yansıtmak zorundadır. d) Sanatın işlevi ve amacı yalnızca haz duyma gibi öznel bir duygu değildir. e) Sanat alanında doğruluktan ve yanlışlıktan söz edilebilir.

33

4) Felsefe ve bilime dair aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a) İkisi de olgularla ilgilenir. b) Sadece bilim insanın çevresinde olup biten her şeyi anlama çabasının bir ürünüdür. c) İkisi de incelediği alanlar belirginleşmiş, standartlaşmış düşünsel etki nliklerdir. d) İkisi de olgusal olanla ilgilenir. e) Sadece felsefe evreni insanlık yararına dönüştüren bir etkinliktir. 5) Aşağıdaki ifadelerden hangisi bilim ile felsefe arasındaki farka işaret etmez? a) Her şey hakkında hiçbir şey bilmemekle hiçbir şey hakkında her şeyi bilmek arasındaki fark  b) Evreni açıklamak ile onu anlamak arasındaki fark  c) Olgu ile değer arasındaki fark  d) Fizik ile metafizik uğraşlar arasındaki fark  e) Cebimdeki bin lira ile kafam daki bin lira arasın daki fark 6) Felsefenin tanımı yapılırken, dünya görüşü ve dünya kavrayışı kavramlarının açıklanma ihtiyacının nedeni değildir? a) Felsefenin, dünya görüşü ile karıştırılması b) Dünya kavrayışının felsefeyi tamamen belirlemesi c) Felsef enin ne olduğunun daha iyi anlaşılması d) Felsefenin, dünya görüşü ve dünya kavrayışı kavramlarından ayrıldığı noktaların daha iyi anlaşılması e) Felsefenin ne olmadığının ortaya konulması

34

7) Metne göre, Antik Yunan'daki çok tanrılı din anlayışının Antik Çağ Yunan felsefesine ne gibi etkileri olmuştur? a) Dindeki tutarsızlıklar felsefenin gelişimini engellemiştir. b) Belirli bir din anlayışının olmaması belirli bir felsefenin de olmamasına neden olmuştur. c) Antik Yunan'daki din anlayışıyla felsefe okulları arasındaki etkilenmenin önünü kesmiştir. d) Düşünmeyi kısıtlamayışı nedeniyle olumlu bir katkısı olmuştur. e) Tanrıların çokluğu hakiki bilgiye ulaşmanın önünde engel olmuştur. 8) Aşağıdaki ögelerden hangisi sanat için sarf edilebilecek bir ifadedir? a) İnsanın kendi varoluşu ve evrenle ilişkisini anlatma yolu. b) Her şey sanattır. c) Doğru ve yanlışı resmeden bir araçtır . d) Hayatta kalmak için gerekli bir yoldur. e) Yeterli çalışma ile herkesin ulaşabileceği bir yeti. 9) Aşağıdaki felsefe disiplinlerinden hangisi doğa bilimlerini inceler? a) Matematik felsefesi b) Mantık  c) Etik d) Bilim felsefesi e) Fizik felsefesi

35

10) Aşağıdaki ögelerden hangisi bilimin tanımında yer almaz? a) Doğa b) Deney c) Din d) Yöntem e) Gözlem.

Cevaplar 1)a, 2)e, 3) b, 4)c, 5)a, 6) b, 7)d, 8)a, 9)d, 10)c

36

3. KİME FİLOZOF DENİR?

37

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde “Kime filozof denir?” soru ile “Felsefe gerekli midir? ” sorularının yanıtlarını bulmaya çalışacağız.

38

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Kime filozof denir ? 2) Felsefe gerekli midir?

39

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Felsefe gerekli midir?

Felsefenin gerekliliğini öğrenir.

Okuma

Kime filozof denir ?

Filozofun tanımını bilir.

Tartışma

40

Anahtar Kavramlar •

Filozof

•

Felsefe

41

Giriş Bu bölümde felsefenin özellikleri çerçevesinde kimlere filozof denildiği anlatılmaya çalışılacak, beraberinde felsefenin gerekli olup olmadığı sorusu tartışılacaktır.

42

3.1. Kime Filozof Denir?  Ne türde olursa olsun hemen her sorunun, ister bilgi ister inanç düzleminde olsun, öyle ya da böyle bir cevabı vardır ve çoğu kişi için herhangi bir cevaba sahi p olmak, ilgili soruyu  bir daha gündemlerine almamaları için yeter de artar bile. Çünkü sorgulamak sarsıcıdır insanı rahatsız ve de mutsuz edebilir. Birçoğumuz, belki de içgüdüsel olarak mutsuz olmaktan kaçındığımızdan, çoğunlukla hayatı sorgulamadan, yüzeysel bir mutluluk sağlıyor olsalar da  bize öğretilenlerle anlamlandırmayı yeterli görürüz. Hâlbuki filozof merak duyan, nereden geldiğini, nereye gitmekte olduğunu, niçin var olduğunu, kendi doğasını ve dışındakileri, varoluşu, varlığın ne olduğunu merak eden kişidir. Demek ki filozof olmanın ön koşulu merak duymaktır.

Düşünce hayatını sanı, inanç veya önyargı türünden şeylerle değil ancak akli olan şeylerle biçimlendirmeye çalışan, bu nedenle felsefeyi hayatının merkezine koyan kişi yani  bir filozof için kendiliğinden anlaşılabilecek kesin bir şeyden söz edilemez. Filozof  her şeyi felsefi bir problem hâline dönüştürebilir. Onun için problem, çözüldükten sonra bir daha ele alınmasına gerek duyulmayacak bir şey değildir, her seferinde kendisini yeniden inşaa etmesini gerektirse bile, cevaplarının tekrar ve tekrar sorgulanmasında hiçbir sakınca yoktur;  bilakis bu olmasını arzu ettiği bir şeydir. Sadece saf felsefi problemler değil, örnek olarak bir  bilim adamının ispat etmiş olduğu ve bu nedenle artık problem alanı dışına taşıdığı şeyler üzerine dahi düşünmek, soru sormak filozofun asli işlerinden birisidir. O hâlde “Filozof, doğru soruları sorabilen kişi dir.” demek yanlış olmayacaktır. Her şeyden, ancak makul ölçüler içerisinde şüphe duymak d a filozofun özelliklerinden  birisidir. Bir filozof için şüphe, bilgi için belirli bir zemin elde edene kadar gerekli olan bir tutumdur. Makul ölçüde şüpheciliğin, fikri ilerlemeyi imkânsız kılan saplantılı bir şüpheciliği reddettiği bilinmelidir. Filozof, dogmatik olmaktan uzak duran, dogmatik ola nları sorgulayan kişidir. Bu filozofun inançları olmayacağı, kut sal kitaplarda ifade edilen bir takım dogmaları reddetmesi gerektiği anlamına gelmez. Her insan gibi filozof da birtakım şeylere inanabilir,   bir dini inanca sahip olabilir. Nitekim felsefe tarihinde hem Doğu hem Batı uygarlığında, dini inancı olduğu bilinen hatta mensubu olduğu dinin önemli isimlerinden olan pek çok filozofun ismini zikretmek mümkündür. Belirli bir dine mensup filozofların sayısı bir inancı olmayan filozoflardan çok daha fazladır demek abartılı olmayacaktır. Bu durum felsefenin sanıldığının aksine dinle çatışmadığının bir göstergesidir. Filozofun dogmatik olmaktan uzak durması demek evreni, doğayı, insanı anlamak için kullandığı aklının sınırlılığının farkında olarak, sorularına birtakım değerlendirmeler ve akıl yürütmelerle verdiği cevaplarının dogmalar gibi  bütün insanlar için geçerli olduğu iddiasından kaçınması demektir. Filozofu sıradan insandan ayıran önemli özelliklerinden bir diğeri ise menşei ne olursa olsun herhangi bir şeyi sorgulamadan kabullenmeyişidir. Filozof gündelik hayat ilişkin basit bir kabulü sorgulayabileceği gibi, bir tabu olarak görülen, sorgulanması bir tarafa üzerine konuşulması  bile istenilmeyen, örneğin dinî  ya d a ahlaki normlara ilişkin birtakım kabulleri sorgulayabilir. Daha önce ifade ettiğimiz gibi inanç unsurları sorgulanabilir şeyler değillerdir. Bunlara ya 43

inanılır ya da inanılmaz. Ancak bunların nasıl anlaşıldıkları, sıklıkla karşılaşıldığı gibi bunlara ilişkin herhangi bir anlayışın, dogmaların kendisi gibi değiştirilemez olduğu kabulü ise sorgulanabilir. Belirli bir inancı olmayan bir filozof için din, insanın dünyayı anlamlandırma çabasının rasyonel bir sonucudur; dolayısıyla yine rasyonel bir biçimde bir açıklaması yapılabilir. Bu filozoflar ya felsefeyi hayatı anlamlandırmanın tek aracı olarak görüp dini tamamen reddetmişler ya da farklı dini yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. Dini inancı olan bir filozof için din herhangi bir insanın değerlendirişinden farksız olarak, Tanrı ya da tanrılar tarafından bildirilmiş, insanların mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşamalarını sağlayıcı bir kurallar ve inançlar bütünüdür. Dini tutum açısından filozofu burada diğer insanlardan ayıran en önemli niteliği bilhassa dinî dogmaların yorumlanması konusunda ortaya çıkan tutarsızlıkların ayırdına varabilmesini sağlayacak donanıma sahip olmasıdır. Tarih boyunca, dinî inanışa sahip kimi filozofların, mensubu oldukları dinlere, onların daha doğru bir şekilde anlaşılabilmesini sağlayacak yorumlarıyla ciddi katkı sağladığı inkâr edilemez bir gerçektir. Herhangi bir konu üzerine, sağlam temelleri olmayan akıl yürütmelerle, sadece bir kaç örnek üzerinden varılan genellemeler ve bu türden genellemeler sonucu edinilen yahut uzmanlıklarını ve bilgi düzeylerini sorgulamaksızın itibar ettiğimiz kişi ya da kişilerin fikri etkisiyle ortaya çıkan önyargılar ile düşünmek insanoğlunun en büyük zaaflarındandır. Bir meseleyi incelerken, değerlendirirken, tahlil ederken kaba genellemelerden kaçınmak, üzerine düşünülen her ne ise ona ön yargısız yaklaşmak filozofun özelliklerindendir. Söz konusu olan  bir kişi ya da toplum ise filozof kendisini ya da içerisinde yaşadığı toplumu karşısındakilerin yerine koyabilen, dünyayı onların gördüğü şekilde görmeye, böylelikle onları daha iyi anlamaya gayret gösteren kiş idir. Herhangi bir şey ile ilgili kesin bir tanım yapmanın ne derece zor olduğunu daha önce ayrıntısıyla incelemiştik. Filozof bu zorluğun farkında olan bir kişi olarak kesin tanımlamalardan kaçınır; bir şeye ilişkin her doğru tanımın o şeyin gerçekliğine ilişkin bir  bilgi verdiğini, onun gerçekliğinin bir kısmını yansıttığını bilir, o şeyin şu an için  bilinemeyecek özelliklerinin yani gerçekliğinin kendisine kapalı yönlerinin de olabileceği ihtimaliyle her zaman temkinli değerlendirmeler yapar, fikir yürütür. Hayatın temel dinamiğinin değişim olduğunun, bundan kendisinin de sorularının da cevaplarının da muaf olamadığının, olamayacağının bilincinde olan filozof, bir cevabı akli olarak tatmin edici  ya da işe yarar bulmadığı takdirde ya düzeltecek ya da bütünüyle reddedecektir. Bir cevabı reddetmişse ve yerine yenisini ikame etmesi lazım geliyorsa arayışa başlayacak; hakikate asla ulaşamayacak olsa bile kendince ona en yakın görüneni bulana dek bu arayışını sürdürecektir. Bu arayış süreci çoğunlukla, istikameti bilinmeyen, nereye ulaştıracağı önceden kestirilemeyen bir yolda seyahat etmek gibidir. “ Felsefe yolda olmaktır .” der bir filozof ve işte  bu binlerce yıllık felsefe serüveninin en kısa ifadesidir.

3.2. Felsefe Gerekli midir? Herşeye rağmen, din, sanat ve bilim gibi bilgi sistemleriyle  pekâlâ iş görülebilirken insanın niçin hâlâ felsefeye ihtiyaç duyduğu sorusu akla gelebilir. Şüphesiz insanı diğer tüm canlılardan ayıran başlıca özelliği aklıdır ve insanın, doğasının bu en ayırdedici parçası ile iş 44

görmesi kadar doğal bir şey olamaz. Hangi bilgi kaynağından gelirse gelsin kendisinden öncekilerinin sorgulamadan yaşadığı ve taşıdığı her şeyi yine sorgulamadan kabullenen insanın kendisine ve dünyaya ilişkin farkındalığı ancak kendisine aktarılanlarla sınırlı kalacaktır. Hayatı idame ettirmede aklı kılavuz edinmenin doğasına uygun düştüğünü, kendisini ve dünyayı, doğasına uygun bir şekilde ancak felsefeyle sorgulayıp anlamlandırabileceğini bir kez farkeden kişinin ise artık felsefe ile ilgilenmeksizin makul bir hayat sürdürebilmesi, zorluklar karşısında ruh dinginliğini muhafaza edebilmesi, kısaca kendisini mutlu hissedebilmesi çok zordur. Kimileri için felsefe, insan doğasının bir gereği olarak ona en uygun tarzda yaşam sürebilmesinin yollarını gösteren be nzersiz bir etkinliktir. Ünlü İngiliz Filozofu C.E.M. Joad şu sözleriyle “Felsefe ne işe yarar?” yahut “F elsefe gerekli midir?” sorularına çok açık ve n itelikli bir cevap vermektedir: “Felsefe size ün, serv et elde etmek ya da çalıştığınız yerde ilerlemek için yardım sağlamaz; size ünlü kişilerin övgüsünü kazandırmada, diğer insanlarla ilişkilerinizde daha kibar ve geçimli olmanıza da yardımcı olmaz. Felsefe okumakla huyunuzun dah a soylu olacağını ya da halkı n filozofça tavır dediği o çok aranan tavrı kazanacağınızı da  beklemeyiniz; diş ağrısına katlanmada, yaşamın güçlüklerine göğüs germede herhangi bir kimseden farkınız olmayacaktır. Filozof da herkes gibi ayakkabı bağı koptuğunda ya da treni kaçırdığında küfretmekten kendini alamaz; bir çiviye bastığında ya da dilini dişlediğinde, herkes gibi o da ne duyduğu acıyı ne de kızgınlığını gizleyecektir.

Filozoflar yaşamlarını yoluna koymada hiç kimseden daha başarılı değill erdir. Astroloji, Spiritulazm, Hristiyan bilimi, Psiko-analiz ve insanlığın manevi başarıları için  bulunmuş diğer çağdaş aspirinlerin tam tersine, felsefe öğrencilerine ne kendilerini nasıl idare edecekleri ne de geleceği nasıl kestirecekleri bakımından herhangi özel bir bilgi sağlamaz. Dünya çapında ünlü bir filozof size dostluk kurma, başkaları üzerinde etkili olma, aşağılık duygunuzu yenme konusunda bir şey söylemez. Aynı şekilde felsefe, sizi ne beklene n herhangi bir tehlikeden korur ne yalnızlığınızı giderebilir  ne de korkunuzu dağıtabilir ve ya çağdaş dünyanın giderek artan kaosu karşısında size sığınabileceğiniz bir yer gösterebilir. O hâlde felsefenin gereği nedir? Okuması çetin, anlaması zor bir konu; incelediği şeyler açık olmaktan uzak, üstelik profesörleri de yazdıklarında oldukça karanlıktır . Felsefeyi anlayarak okumak için bir rehber hocanın yardımına ve tartışma fırsatına ihtiyaç var. Bu güçlüklere karşın, pratik hiçbir yararı da yok tur . Filozofun çabalarını ödülle şereflendirme diye bir şey de yok ortada; felsefe bilgisi hiçbir işverenin değerlendirdiği bir nitelik olmadığı gibi, kişiyi yaşamında başarılı kılacak bir güçle de donatmamaktadır. Öyle ise felsefe öğreniminin gereği var mıdır?

Bu sorunun tek yanıtı vardır: Anlama ihtiyacını tatmin etmek. Bazılarımız kendimizi içinde bulunduğumuz bu şaşırtıcı dünyanın anlamını bilmek, genellikle insan yaşamının, özel olarak kendi kişisel varlığımızın önemini ve mümkünse amacını anlamak ister iz. Yaşamın amacı nedir ve nasıl yaşanmalıdır? Fel sefe bu tür sorularla ilgilenir. Bunlara kesin yanıtlar  bulmak için değil, sadece üzerinde düşünmek ve tartışmak, bizden daha üstün kişilere akla yakın görünen yanıtları gözden geçirmek için ilgilenir. Öyle ise diyeceğiz ki   felsefe ruhun 45

evren üzerindeki serüveninin bir betimlemesidir. Bir kısım insanlar bu zihinsel ve spiritüel macerayı izlemede büyük zevk buluyorlar: B unlara filozof diyoruz. Onların açtıkları ışıklı yolda adım atmayı yalnız bu zevki paylaşanlara öğütleriz.” Bu açıklama neticesinde felsefe, filozof olarak adlandırılan bazı kişilerin, sadece kişisel meraklarını tatmin etmek amacıyla ve ancak belirli alanlara ilişkin spesifik sorunlar etrafında geliştirdikleri bir düşünsel etkinlik olarak değerlendirilebilir. Felsefe elbette bir yönüyle kişisel bir edimdir ve bir konu üzerine derinliğine düşünmek, diğer konulardan kısmen de olsa soyutlanılmasını gerektirmektedir ancak  diğer bir yönüyle kolektif çalışmayı ve interdisipliner düşünmeyi de gerektiren bir etkinliktir. Bir bilgi sistemi olarak felsefenin temel işlevlerinden birisi sadece bilgi üretmek  değil farklı bilgi sistemlerince ortaya konmuş olan bilgileri, aklı esas alarak, mantıksal çözümleme ve kavramsal düşünme ile eleştirmek ve anlaşılır kılmak, bunlar arasındaki örtük ilişkileri açığa çıkartmaktır. Bu işleviyle felsefe,  başka hiçbir şekilde  bir araya getirilemeyecek disiplinlerin birlikte iş görebilmelerini sağlayacak bir çatı tesis eder; tüm bilgi sistemleri için kuşatıcı bir yapı özelliği gösterir. Son olarak felsefenin düşünce hayatımızda nasıl bir karşılık bulduğuna bakmakta fayda vardır: Doğaya, insana, topluma, bunların varoluşlarına ya da tüm bunları içe ren varlık  kavramına ilişkin herhangi bir sorun üzerine, derinliğine ama düzensiz değil belirli bir metot ışığında ve sistematik bir şekilde düşünmeyi öngören ve bu özelliğiyle alelade düşünüşten ayrılan felsefe, ortaya çıktığı dönemden günümüze, tarihinin her döneminde, düşünmeyi gerektiren her alanda kendisine yer bulmuş, bilginin önemini ve ona erişmenin ne denli zorlu  bir uğraşı gerektirdiğini idrak etmiş, her kişinin bir şekilde ilgilenme lüzumu hissetiği, onun özüne ilişkin hiçbir malumata sahip olmayan kişilerin bile saygıyla andığı bir etkinlik ve dolayısıyla insanlığın ortak paydalarından birisi olmuştur. Ancak felsefe, herkesin müdahil olması gereken, herkes tarafından icra edilebilecek bir faaliyet de değildir. Felsefe yapmak için, yukarıda açıklamaya çalıştığımız belirli bir düşünme tarzına sahip olmak yeterli olamaz. Felsefeyle uğraşacak kişilerin öncelikle felsefe tarihini, bu tarihçeye konu olan farklı metodoloji ve terminolojileri sistematik bir biçimde öğrenmeleri gerekir. Herhangi bir konunun filozoflarca nasıl işlendiğinin, hangi konularla birlikte ve nasıl ele alındığının, izahında kullanılan kavramların nasıl tanımlandığının biliniyor olması felsefede fikri bir gelişim sağlanması için elzemdir. Nitekim felsefenin en önemli problemleri, tarihin her döneminde farklı tarzlarla, farklı kılıklarla yeniden ortaya çıkmaktadırlar. Bir filozof olmanın gereklerinden birisi bu problemlerin daha önce nasıl ele alındığını bilmek ve ancak bunun üzerinden kendi çözüm denemelerine girişmektir. Felsefe tarihi bize açıkça göstermektedir ki geçmişiyle hesaplaşmadan kendi felsefesini ortaya koyan hiçbir   büyük filozof yoktur, olamaz. Bütün bunlardan anlaşılacağı üzere, filozof olmak hiç kolay değildir. Bunun en önemli adımlarından birisi olan felsefe öğrenimi çok ciddi bir süreçtir; çok zaman ve emek ister. Felsefe herkes tarafından yapılabilecek birşey değildir; ancak ehil kişilerce yapılması gereken bir etkinliktir.

46

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu bölümde filozofun kim olduğu, çeşitli özellikleriyle birlikte anlatılmaya çalışılmış, felsefenin din, sanat, bilim gibi diğer bilgi sistemlerinden bağımsız olarak nasıl bir işlev gördüğü, insan için neden öneml i ve gerekli olduğu tartışılmıştır.

47

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi “sofist” sözcüğünün zaman içinde kazandığı anlamlardan  biri değildir? a) Bilgiyi para karşılığı öğreten kişi b) Retorik sanatını öğreten kişi c) Münazara sanatını öğreten kişi d) Siyasetle ilgili yararlı bilgiler öğreten kişi e) Münakaşa sanatını öğreten kişi 2) Aşağıdakilerden hangisi sofistliğin Sokrates sonrası felsefi gelenek içinde görülmemesinin sebeplerinden biri değildir? a) Sofistlerin bilgiyi satın alınacak bir meta olarak görmeleri b) Hakikatin bilgisine sofistlerin sahip olamadığına dair inanç c) Sofistlerin felsefeyi retorikten ibaret boş bir uğraş olarak nitelendirmeleri d) Sofistlerin bilgeliği her şeyin üstünde görmeleri e) Sofistlerin münazara sanatıyla uğraşmamaları 3) Aşağıdakilerden hangisi Sofistlerin felsefeye yaptıkları epistemolojik bir katkıdır? a) Hakiki bilginin sadece şeylerin özüne ilişkin olduğunu kanıtlamaları b) Doğa bilimlerine dair bilginin sorgu konusu yapılması c) Tek bir doğrunun olması gerektiği görüşünün kabulü d) Gençlere bilgelik sevgisini aşılamaları e) Felsefenin doğa ile birlikte insan ilişkilerini de konu edinmesinin önünü açmalar.

48

4) Aşağıdakilerden hangisi sofistlerin kullandığı bir yöntemdir? a) Mantık ve dil oyunlarıyla tartışmada üstün gelmeyi umursamamak  b) Rakibinin argümanındaki hataları rakibine göstererek, bir daha hata yapmamayı öğretmek  c) Tartışma sanatının tüm inceliklerini kullanarak rakibinin hakiki bilgiye ulaşmasını sağlamak  d) Rakibe sorgulamayı öğreterek onun tartışma sanatı hakkında bilgi sahibi olmasını sağlamak e) Dilemma tekniğiyle tartışma sanatını yürütmek  5) Aşağıdakilerden hangisi Sokrates’in bir sofist olmadığına kanıt olarak gösterilebilir? a) Sokrates’in doxa’yı temel alması b) Episteme’yi temel alan bir anlayış geliştirmesi c) İnsanlık yararını konu alan düşünceler üretmiş olması d) Felsefi amacının kavramlar üzerine bir şeyler söyleyebilmek olması e) Sokratik diyalogların tümelden tikele varmak üzerine kurulu olması 6) Aşağıdakilerden hangisi Sokrates’in diyalektik yöntemde kullandığı aşamalardan  biri değildir? a) Episteme’nin öğretilmesi b) Doğurtma c) Maiotik yöntem d) Çürütme e) İroni

49

7) Aşağıdakilerden hangisi Sokrates-sonrası dönemde kurulan felsefe okullarından  biridir? a) Megara Okulu b) Parmenides Okulu c) Doğa Okulu d) Agora Okulu e) Pera Okulu 8) Aşağıdakilerden hangisi Sokrates-sonrası dönemde kurulan felsefe okullarının ortak özelliklerinden biri değildir? a) Doğaya ilgi duymaları b) Felsefeye ilgi duymaları c) İnsansal konulara ilgi duymaları d) Bilimsel bilgiye ilgi duymaları e) Kendilerine özgü birer yaşam felsefesi geliştirmiş olmaları 9) Aşağıdaki felsefe okullarından hangisi sofistlerin kullandığı eristik yöntem üzerine yoğun çalışmalar yapmıştır? a) Elis-Eretria Okulu b) Kynikler Okulu c) Megara Okulu d) Stoa Okulu e) Kyrene Okulu

50

10) Platon’un gençlik diyalogları için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a) Erdem ve bilgi sorunları üzerinde durulmuştur . b) İdealar kuramına dair değerlendirmeler yapılmıştır . c) Doxa’yı temel almasıdır. d) “Elenkhos” yöntemi kullanılarak ahlaka dair tanımlar denetlenmiştir. e) Episteme’yi temel alan bir anlayış geliştirmesi

Cevaplar 1)c, 2)d, 3)e, 4)c, 5) b, 6) b, 7)a, 8)d, 9)c, 10)c

51

4. FELSEFE NASIL ÖĞRENİLİR, NASIL ÖĞRETİLİR?

52

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde “Tarih Nedir?”, “Felsefe Tarihi Nedir? ” soruları ile felsefe öğretimi metotları, metin okuma ile felsefe tartışmaları konularını öğreneceğiz.

53

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Tarih nedir? 2) Felsefe tarihi nedir? 3)Felsefe öğretimi metotları nelerdir?

54

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Tarih nedir?

Tarihin neliğinin öğrenilmesi

Felsefe tarihinin öğrenilmesi Felsefe tarihi nedir?

Felsefe öğretimi metotları

Başlıca felsefe öğretim metotlarının öğrenilmesi

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma

Okuma

Tartışma

55

Anahtar Kavramlar •

Felsefe Öğretimi Metotları

•

Felsefe

•

Tarih

56

Giriş Din, dil, ahlak, gelenek, görenek vb. kültür alanına ait kuralların, bir zanaate, bir spor dalına veya askerlik mesleğine ilişkin bilgi birikimlerinin veya uygulamaların bir kişiye ya da kişilere aktarılması işi eğitim olarak adlandırılır. Eğitim aile içerisinde başlar,   toplumu oluşturan diğer unsurlar içerisinde de hayat boyu devam eder. İnsanın konuşma biçiminden,  jest ve mimiklerine, kişisel ilişkilerindeki tavrından toplumsal ilişkilere yaklaşımına kadar  pek çok özelliğini yani karakterini şekillendirir. Öğretim eğitimin bir parçasıdır   ancak daha özel bir alana ilişkindir. Genellikle okullarda ve öğretmen öğrenci ilişkisi çerçevesinde, belirli  bir bilim dalına ait teorik birikimin, gerektiğinde uygulamalarıyla birlikte ve aşamalı olarak aktarılması işlemi öğretim olarak adlandırılır. Kişi ya da kişilere eğitimle verilen herhangi bir şeyin teorik altyapısı da öğretimin bir parçası olabilir. Çok genel bir ifadeyle eğitim herhangi  bir bilgi birikiminin daha ziyade pratiğine ilişkinken öğretim teorisine ilişkindir.

Kültürü oluşturan din, dil, ahlak gibi unsurlar insan ve toplum yaşamının  parçalarıdırlar. Yaşanmışlığı olmayan bir kültür unsuru yoktur. Kültür ve onun pratiği iç içedir. Hemen her bilim için de ona ilişkin bir teknolojiden yani bir uygulama alanından söz etmek mümkündür. Fakat uygulanım olanakları açısından felsefe, kültür ve bilimden farklıdır. Belki felsefenin uygulaması, kişinin felsefesine uygun bir şekilde hayatını sürdürmesi olarak düşünülebilir. Ancak bunun felsefe açısından bağlayıcılığı yoktur. Dilin doğru kullanılmaması iletişimi zorlaştırır, bilimsel bir uygulamanın kurallara uygun bir şekilde yapılmaması,  beklenilen sonucun elde edilememesi sonucunu doğurur. Bir filozofun kendi felsefesine uygun bir şekilde yaşamıyor oluşu belki uygunsuz   görülebilir ama bu onun felsefesinin değerini azaltan bir şey değildir. Dolayısıyla felsefenin bir başka kişiye ya da kişilere aktarımı, istisnai örneklerinin dışında eğitimden ziyade hemen hemen tümüyle bir öğretim işidir. Felsefe öğretiminde birincil hedef öğrencinin felsefe yapabilecek biliş düzeyine erişmesini sağlamaktır. Bunun için ona öncelikle felsefe nosyonunu kazanmasını sağlayacak  bilgilerin verilmesi yani felsefenin ne olduğunun öğretilmesi sonrasında farklı felsefecilerin ve bunların birbirinden farklı felsefe yapma tarzlarının, kendilerinden önceli filozoflarla etkileşim içerisinde ya da onlardan tümüyle bağımsız bir şekilde geliştirdikleri felsefelerinin tanıtılması gerekmektedir. Bu hususlarda yeterince öğrenim görmemiş, felsefe nosyonu ve felsefeye ilişkin bilgi dağarcığı yeterli düzeyde olmayan bir kişinin, iyi bir filozof olabilmesi  pek olası değildir. Klasik anlayışa göre felsefe öğretiminde takip edilen başlıca iki ana yaklaşımdan söz edilebilir. Bunlardan ilki tar ihsel yaklaşımdır ve felsefeni n ortaya çıktığı dönemden günümüze, tarihsel bir sıra içerisinde öğretimini öngörür. Bu yaklaşımın amacı filozofları ve felsefelerini karşılaştırmalı olarak ya da sadece kendi bağlamında ortaya koymaktır. İkinci yaklaşım ise felsefeyi tarihsel olarak değil, filozofların felsefeye ait konu ve kavramları nasıl ele aldıklarını, herhangi bir felsefe problemini diğer felsefe problemleri ile nasıl bir ilişki çerçevesinde değerlendirdiklerini ve çözümlemeye çalıştıklarını, sistematik bir şekilde ortaya koyma amacını taşır ve bu nedenle sistematik yaklaşım olarak adlandırılır. 57

Felsefenin, onu tarihsel bir zemin üzerinde öğretme hedefine bağlı olarak şekillenmiş alt disiplinine felsefe tarihi adı verilir. Bu disiplinin iyi bir şekilde anlaşılabilmesi için öncelikle tarihin ne olduğu tanımlanmaya çalışılacak, sonrasında daha ayrıntılı bir biçimde felsefe tarihi üzerinde durulacaktır.

58

4.1. Tarih Nedir? Felsefe Tarihi Nedir? Tarih sözcüğü Batı dillerinde, Grekçe historia (ἱστορία) sözcüğünden türemiş sözcüklerle karşılanır. Historia sözcüğü araştırma, inceleme yoluyla elde edilmiş bilgi anlamına gelmektedir. Bazı kadim kaynaklarda çok daha geniş bir şekilde, astronomi, fizik, coğrafya, botanik, zooloji gibi doğa bilimlerinin tamamına, yani bu kaynakların dönemleri itibarıyla doğa felsefesi olarak adlandırılan alana ilişkin bilgilerin tümünü kuşatan bir anlamda kullanıldığı görülmektedir. Bu bağlamda historia sözcüğü sırasıyla keşfetme, toplama, tasnif etme ve sunma edimlerini içerisinde barındıran geçmişe ilişkin olaylar üzerine  bir etkinlik anlamı taşımakta; yukarıda sıraladığımız edimlerin tamamını mümkün kılan bir araçtan yani yazının icadından sonraki zaman dilimine işaret e tmektedir. Tarih bilimiyle uğraşan kişilere tarihçi adı verilir ve çoğu tarihç i için tarih biliminin  babası M Ö 5. yüzyılda yaşayan Herodotus'tur. Bu büyük tarihçinin çağdaşı olan Thucydides ise tarihi ilk kez bilimsel bir etkinlik olarak ortaya koyan kişi olarak kabul edilmektedir. Modern anlamıyla tarih bilimi geçmişte yaşanmış ve bitmiş ya da geçmişte başlamış ve hâlen devam etmekte olan olayları inceler, bunlara ilişkin bilgileri tespit eder. Bu  bilgilerin, doğru bir sıra ile ve tutarlı bir biçimde bir araya getirilmesi, bu bilgiler ışığında, incelenen olayın ya da olayların, gerçekliklerine olabildiğince uygun bir şekilde betimlenmesi ve değerlendirilmesi de tarih biliminin görevlerindendir. Felsefe tarihi bazı düşünürlerce tarih biliminin bir alt disi plini olarak değerlendirilmekteyse de bu çok da doğru bir yaklaşım değildir. Hemen herkeste tarih nosyonunun az da olsa tarihe ilişkin bir bilgi ve deneyimin olduğuna şüphe yoktur. Buna karşılık herkesin benzeri düzeyde felsefe bilgisine sahip olması hiç de beklenir bir şey değildir. Tarih bilincine sahip her felsefecinin felsefe tarihi konusunda çalışması mümkünken, uzmanlık düzeyinde felsefe bilmeden felsefe tarihi çalışmak mümkün görünmemektedir. Felsefe tarihi, bir tarihçi için herhangi bir şeyin tarihinden çok daha farklı, çok daha fazla bilgi ve uzmanlık gerektiren bir faaliyet alanıdır. Dolayısıyla felsefe tarihini tarihin değil felsefenin  bir alt disiplini olarak düşünmek çok daha makul bir değerlendirme olacaktır. Felsefe tarihi, bugün genel kabule göre hemen hemen bütün felsefe fakülte ya da  bölümlerinde en temel felsefe etkinliği olarak görülmekte, felsefe tarihi dersleri ise felsefe öğreniminin esaslı ve değişmez bir un suru olarak kabul edilmektedir.

Diğer tüm insanlar gibi belirli bir ailevi ve toplumsal yaşam ile tüm bunları çevreleyen  bir kültür dünyası içerisinde doğmuş, farklı siyasi, ekonomik şartlar altında, hem kişisel hem de toplumsal tarihsellik  barındıran bir dünyaya gelmiş, eğitim görmüş, yetiştirilmiş ya da kendisini yetiştirmiş bir filozofun, düşüncelerini, kişiliğini ve dolayısıyla dünyaya bakış tarzını da belirleyen tüm bu şartlar dikkate alınmadan tam olarak nüfuz edilebilmesi mümkün olamaz. Felsefe tarihi  bir filozofu, onu oluşturan dünyayı tüm yönleriyle inceleyerek değerlendirir, ortaya koyduğu düşüncelere yaşadığı dönemin türlü şartlarının etkilerini ve elbette onların da düşünceleriyle içerisinde yaşadıkları dünyayı nasıl etkilediklerini anlamaya ve ortaya koymaya çalışır. 59

Filozofların felsefeden ne anladıkları ve onu nasıl tanımladıkları da felsefe tarihi için son derece önemlidir. Sınırları kesin bir şekilde belirlenemeyen felsefenin ne olduğunun ancak filozofların felsefe tanımları ve felsefe yapış tarzlarının ışığında anlaşılabileceğinin ayırdında olan felsefe tarihi, bu konudaki çalışmaları ile ne türden düşünsel etkinliklerin felsefe olarak kabul edileceği, hangilerinin felsefe olarak değerlendirilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Felsefe tarihi çalışmaları asla felsefeye ilişkin bilgilerin sıradan bir tasnifi olarak algılanmamalıdır. Filozofların, birbirinden çok farklı tarihsel dönemlerde ortaya çıkmış bile olsalar, yazdıkları eserler aracılığıyla geleceğe taşıyabildikleri problemler, düşüncelerinin yapı taşı olan kavramlar, bunlar üzerine yaptıkları tartışmalar ve nihayetind e sistematik bir şekilde ortaya koydukları felsefeler arasında açık ya da gizil bağlantıları tarihsel bir sıra düzeni içerisinde ortaya koymak ve birini diğerinden ayıran temel farklılıkları açıklamaya çalışmak da felsefe tar ihinin görevlerinden birisidir. Felsefe tarihi, filozofları, onların hayatlarını ve felsefe etkinliklerini tüm yönleriyle inceliyor olması sebebiyle felsefe öğrenimi için en önemli disiplin durumundadır. Bu yönüyle felsefe ile felsefe tarihi arasında bir ayrım gözetmek çok anlamlı olmayacaktır. Felsefe tarihi metodolojisi dersinin hedeflerinden birisi, sadece felsefe tarihinin değil felsefenin metodolojisini yani filozofların felsefelerini oluştururken kullandıkları, sadece kendilerine has olan ya da önceki filozoflarca da kullanılmış bir takım yöntemleri açıklamaya çalışmaktır ki  bu yine felsefe tarihinin kılavuzluğunda yapılabilecek bir iştir.

4.2. Felsefe Öğretimi Metotları Felsefe öğretimi için kullanılan birtakım metotları şu şekilde sıralayabiliriz:

4.2.1. Metin Okuma Felsefe öğretiminin en önemli araçları, filozofların felsefe problemlerini tartıştıkları, felsefe kavramları üzerine düşüncelerini aktardıkları, başka filozofların görüşlerini eleştirdikleri ya da kendi felsefe sistemlerini ortaya koydukları kitapları ve m akalelerdir. Bir filozofla doğrudan iletişim kurmanın yegâne yolu onun metinlerini okumaktır. Bir felsefe metnini okumak sıradan okumalardan farklıdır. Filozofların hemen hepsi düşüncelerini olabildiğince açık -seçik ve en doğru şekilde aktarma hassasiyeti taşırlar. Bu nedenle yazar ve şairler gibi kullandıkları dilin olanakları konusunda uzmanlaşmışlardır; dili akıcı bir üslupla ve en incelikli şekilde kullanma gayreti içerisindedirler. Dolayısıyla nasıl ki bir romanı ya da şiiri kendi lisanından okumakla onun çevirisini okumak kişiye aynı hazzı vermiyorsa benzeri durum felsefe metinleri için de söz konusu olabilmektedir. Öyleyse felsefe eserleri için de en iyisi onları mümkünse yazıldığı lisanda okumaktır. Bazı bilim adamlarının ve düşünürlerin, sadece bir felsefe metnini hakkıyla okuyabilmek için bile o metnin yazıldığı lisanı öğrenmeye çalıştığını, bunun için yıllarını verdiğini düşündüğümüzde konunun önemi daha iyi anlaşılmış olacaktır. Elbette bilgi sevgisi taşıyan insanların gösterdiği bu tür bir hassas iyeti herkesten  beklemek doğru değildir ancak felsefe öğrenmeyi talep eden bir kişinin hiç değilse bir yabancı dil öğrenmesi son  derece gereklidir. 60

Bir metni aslından okuyabilmek elbette ideal olandır ve maalesef her metin ve çoğu kişi için bu mümkün olamayacak bir şeydir. Bu nedenle çeviri faaliyetleri felsefe için çok önemlidir. Felsefe metinleri çevirisi yapan kişilerin Türkçeye kazandırmayı hedefledikleri metnin dilini çok iyi biliyor olmaları yeterli değildir. Çevirmenlerin ilgili metnin yazarını yani filozofu, onun felsefesini ve muhakkak terminolojisini iyi biliyor olması gerekmektedir. Her  bilim dalının kendisine ait bir terminolojisi vardır. Bir terminolojiyi oluşturan terimler, ilgili  bilim dalında sadece gündelik dildeki anlamlarıyla kullanılabildiği gibi, kullanıldığı yer ve  biçim itibarıyla farklı anlamlar da kazanmış olabilirler. Bu durum felsefe için de söz konusudur. Felsefede filozoflar için bir tür ortak dil olarak düşünülebilecek genel bir terminolojiden bahsedilebileceği gibi bazı filozofl ara has özel terminolojilerden de söz edilebilmektedir. Filozofların bir kısmı felsefelerini genel terminolojiye uygun şekilde ifade etmeyi tercih etmişler, bazıları işlenegelmiş kavramlar için yeni terimler önermişler ya da yeni kavramlar üzerinden genel terminolojiye katkıda bulunmuşlar bir nevi kendi özel terminolojilerini oluşturmuşlardır. Bir felsefeci olsa bile  bir filozofun terminolojisini tanımayan bir kişinin onun düşüncelerini tam olarak anlayabilmesi ve aktarabilmesi olası değildir. Felsefe metinlerine ilişkin bu özellikler, hem çeviri konusunda hem de bir metnin okunmasında veya aktarılmasında ne kadar hassas olunması gerektiğini ortaya koymaktadır.

4.2.2. Felsefe Tartışmaları Felsefede tartışmadan anlaşılması gereken şey, bu sözcüğün gündelik anlamlarından farklı oluşudur . Genellikle bu sö zcükle anlaşılan, eski tabirle münakaşa yani kuralsız şekilde kişilerin kendi fikirlerini karşısındakine kabul ettirmeye çalışmasıdır. Yine eski tabirle münazara yani çatışan fikirlerin kurallı bir biçimde karşılıklı olarak çürütülmeye çalışılmasını ve nihayetinde bir orta yol bulunmasını amaçlayan tartışma biçimi de felsefedeki tartışma tarzından farklıdır. Felsefe için tartışma, kişilerin birbirlerini dikkatle dinledikleri, kendi söyleyecekleri için gösterdik leri hassasiyeti karşısındakilerin düşünceleri için de gösterdikleri, karşıt fikirleri derinliğine anlamaya çalıştıkları ve tümüyle reddedici değil, makul olduğu ölçüde kullanılabilir gören, yapıcı bir anlayışla değerlendirdikleri, tam olarak  bir hedef gözetmeyen ancak herhangi bir şeye ilişkin gerçekliği olabildiğince açık kılmaya çalışan bir faaliyettir.

Felsefe tartışmalarında karşılıklı olarak sorular sorulması ve bu sorulara yine birlikte cevap aranması önemlidir. Öğretmen ve öğrenci ilişkisi çerç evesinde bir felsefe tartışması ya  bir problemi veya kavramı inceleyen ya da bir metni okuyarak yorumlayan öğretmenin, öğrencilerinin sorularıyla anlattığı konuları daha açık kılmaya çalışması ya da Sokrates tarzıyla, sorularıyla öğrencilerine yön vermesi ve onların doğru cevabı kendilerinin  bulmalarına yardımcı olması şeklinde gerçekleşir.

4.2.3. Ödev ve Sunum Felsefe derslerinde ideal olan, öğretmenlerin anlattığı öğrencilerin dinlediği ve not aldığı klasik ders işleyişinden farklı olarak öğrencinin de öğretmeni kadar aktif olduğu bir ders ortamını tesis edebilmektir. Bunun için daha önce ifade ettiğimiz gibi öğrencinin 61

öğretmenini sorularıyla yönlendirmesi ya da öğretmenin öğrencilerini sorularıyla düşünmeye sevk etmesi ne kadar önemliyse öğrencilerin işlenen konularla ilgili kendi görüşlerini ya da  bir metinle ilgili kendi yorumlarını aktarabileceği ödevler hazırlaması ve bu çalışmalarını dinleyiciler önünde paylaşımını sağlayacak sunumlar yapması da o oranda önemlidir. Bu türden faaliyetler öğrencinin kendisiyle ve başkalarıyla felsefe konuları üzerine tartışma  pratiğini arttıracağı gibi, incelediği problemlerin mahiyetini kavramada, kavramların anlamlarını ve diğer kavramlarla ilişkilerini değerlendirmede ve akıl yürütmelerinde düşmesi muhtemel yanlışları görmesi ve düşüncelerine yeni bir biçim kazandırmasına imkân sağlaması açısından önemlidir.

62

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu bölümde eğitim ve öğretimin ne olduğu tartışılmış, tarihsel yaklaşımın bir sonucu olarak ortaya çıkmış ve “felsefe tarihi” adı verilen disiplinin felsefede öğretimindek i yeri  belirlenmeye, bu süreçte metin okumanın, felsefe tartışmalarının, ödev ve sunum etkinliklerinin mahiyeti ve önemi vurgulanmaya çalışılmıştır.

63

Bölüm Soruları 1) Platon “hatırlama” kuramını ilk kez hangi diyaloğunda işlemiştir? a) Phaidros b) Menon c) Symposion d) Phaidon e) Politeia 2) Aşağıdakilerden hangisi Platon’un kabul ettiği bilme tarzlarından biri değildir? a) Kişinin ölümden sonraki hayata dair bilgisi b) Mantık ve matematik bilimlerinin bilgisi c) Doxa d) İnanç e) Episteme 3) Aşağıdakilerden hangisi mantık ve matematik bilimler için söylenebilir? a) Somut nesneleri konu edinir. b) Soyut nesneleri konu edinir. c) Dış dünyaya ilişkin duyu algılarıyla edinilen bilgi türüdür. d) Gerçeği tam olarak yansıtmaz. e) Tikeller âlemini konu edinir. 4) Aşağıdakilerden hangisi “inanç” bilgisi hakkında söylenemez? a) Yanıltıcı bir bilgidir. b) Gerçeği tam olarak yansıtmaz. c) Tümele ilişkin bir bilgi değildir. d) Gerçeğe sanıdan daha uzaktır. e) Gerçeğe sanıdan daha yakındır. 64

5) Aşağıdakilerden hangisi “episteme” hakkında söylenemez? a) Hakikatin bilgisidir. b) Tümelin bilgisidir. c) İdealar âlemine ait bilgi türüdür. d) Akıl yürütme ve çıkarım yoluyla elde edilir. e) Platon’a göre bilgi hiyerarşisinin en üstünde yer alır. 6) Aşağıdakilerden hangisi Patristik Felsefe ile ilgili söylenebilecek bir şeydir? a) İslam dini temelinde yükselir. b) Bilinmeyenlerin keşfine yönelik ilerlemeci bir anlayışa dayanır. c) Merkezinde Augustinus vardır. d) Merkezinde Aquinas Thomas vardır. e) Bu dönemde felsefe yapmanın amacı “teoria”dır. 7) Aşağıdaki Antik Yunan ve Orta Çağ felsefesine dair yapılan karşılaştırmalardan hangisi yanlıştır? a) Antik Yunan felsefesi Orta Ç ağ H ristiyan felsefesinin aksine pratik kaygıları temel alan bir felsefedir. b) Bu iki felsefi etkinliğin ilgisi farklı konulara yönelir. c) Antik Yunan felsefesi bilinmeyenlerin keşfedilmesini arzularken Orta Çağ Hristiyan felsefesi zaten verili olan bilgileri açıklamayı hedefler. d) Her iki felsefi etkinlik de pratik katkısı açısından felsefe yapar. e) Orta Çağ felsefesi, felsefeyi d inî konuları rasyonel bir temelde açıklamak için kullanılan bir yöntem olarak görür, Antik  Çağ felsefesinin ise felsefeye bakışı farklıdır. 8) Aşağıdakilerden hangisi Patristik felsefenin karakteristiği değildir? a) Platon felsefesinin etkisiyle idealist bir yöntem kullanmak b) Dini konulardaki problemleri çözmek için Aristoteles’in yöntemini kullanmak c) Tanrı’nın vasıflarını anlamak  d) Tanrı’yı anlamak  65

e) Tanrı’nın yarattıklarıyla ilişkisini anlamak  9) Aşağıdakilerden hangisi Patristik felsefeyi Skolastik felsefeden ayı ran özelliklerden  biridir? a) Platon’un bu dönemde öneminin artmaya başlaması b) Hristiyanlık teolojisi üzerine Patristik dönemde sistemli çalışmaların yapılması c) “Bilginlik” yerine “bilgeliğe” vurgu yapılması d) Felsefi sorunların çözümü için dedüktif yöntemin kullanılması e) Yeni Platonculuk’un etkisinin bu dönemde azalma göstermesi 10) Aşağıdaki sözlerden hangisi Skolastiklere atfedilir? a) İnanmak için anlıyorum. b) İnanmak için düşünüyorum . c) Bilmek için inanıyorum. d) Anlamak için düşünüyorum. . e) Anlamak için inanıyorum.

Cevaplar 1) b, 2)a, 3) b, 4)e, 5)d, 6)c, 7)d, 8) b, 9)d, 10)e

66

5. FELSEFENİN TEMEL DİSİPLİNLERİ

67

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde Metafizik, Analitik Metafizik (Ontoloji) ve Sentetik Metafizik (Kozmoloji) konularını öğreneceğiz.

68

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Metafizik nedir? 2) Analitik metafizik (Ontoloji) nedir? 3) Sentetik metafizik (Kozmoloji) nedir?

69

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Metafizik

Kazanım Ontoloji ve kozmolojinin anlamları ve içerikleri ile ilgili bilgi

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma, tartışma

70

Anahtar Kavramlar •

Metafizik

•

Ontoloji

•

Kozmoloji

71

Giriş

72

5.1. Metafizik Metafizik -fizik-ötesi- fizik ile açıklanabilen şeylerin dışında kalan anlamına gelir. Aslında metafizik, Aristoteles'in eserlerini tasnif eden öğrencilerinin, onun Fizik  adlı eseri dışında kalan diğer çalışmalarına atıfta bulunmak için kullandıkları bir sözcük, ortak bir addır. Böylesine sıradan bir gerekçeyle ve sadece fizikten sonra gelen anlamında kullanılan metafizik sözcüğü, felsefe tarihindeki anlam yükü ve derinliğini, bilhass a Aristoteles'in ilk felsefe olarak tanımladığı etkinliğe, yani on he on'u, var olanı anlaşılır kılmak için ele alınan konulara, cevaplanmaya çalışılan sorulara bağlı olarak kazanmıştır.

Bilindiği üzere fizik maddeyle;  kimya elementlerin birbirleriyle etkileşimiyle; biyoloji canlı olanla ilgilenir. Psikoloji insan zihninin yapısını, sos yoloji toplumsal olguları inceler. Aritmetikte sayılar, geometride şekiller temel unsurlardır. İlk kez Aristoteles, birbirlerinden farklı varlık tarzlarına sahip olan ancak mevcut olmaları, böylece incelenebilir, üzerilerine  bilgi üretilebilir şeyler olmaları nedeniyle bir ortaklığa sahip olan tüm bu şeylere atfedilen varlığın ne olduğu sorusu üzerinde durmuştur ki bu soruya cevap aramak bir felsefe etkinliği olarak metafiziğin birincil işlevidir. “Varlığın esası nedir?”, “Varoluşun doğası nedir?” “Varoluşun kapsamı ve sınırları nelerdir? ”, “Uzam nedir?”, “Zaman nedir?”, “Ö zdeşlik nedir?”, “Aynı ya da benzer olmak nedir? ” vb. sorular metafiziğin bu birincil işlevine ait sorulardır. Aristoteles açısından metafizik, ilk illetleri, ilk sebepleri araştırma etkinliğidir ve onun için her şeyin ilk illeti yaratıcı kudret yani Tanrı'dır. Bu nedenle metafizik aynı zamanda bir tür teoloji olarak düşünülmüştür. Orta Çağ'ın Hristiyan ve Müslüman filozoflarının Aristoteles'e büyük hayranlık beslemeleri ve onun sıkı takipçileri olmaları tesadüfi değildir. Bu bağlılığın en önemli sebebi, öyle görünmektedir ki Aristoteles'in yukarıda ifade ettiğimiz Tanrı'ya ilişkin temel savı ve ayrıntılı değerlendirmelerinin, yani teolojisinin özü itibarıyla Hristiyanlık ve İslamiyet'e uygun düşmesidir. Tü m Orta Çağ boyunca metafizik, Tanrı, ruh ve kozmos olarak sıralanan ve sınırları belirli olan üç alan üzerinde  “Tanrı var mıdır?”, “Evrenin esası nedir?”, “Tanrı'nın evreni yaratmaktaki amacı nedir? ”, “Ruh nedir?”, “Ölüm nedir?” “Ruh ölümsüz müdür ya da ölümden sonra hayat var mıdır? ” vb. sorulara cevap arama etkinliği olarak görülmüştür. Immanuel Kant'a (1724- 1804) gelene kadar, doğa bilimleri kadar önemli bir bilim olarak görülen ve üniversitelerde klasik tedrisatın bir parçası olarak okutulan metafizik , Kant'ın çığır açıcı eleştirel çalışmaları neticesinde yeni bir anlam kazanmıştır. Kant, kozmosa ilişkin spekülasyonları içeren rasyonel kozmolojiyi, ruhun ölmezliğini tartışan rasyonel teolojiyi ve Tanrı’nın varlığını ispata çalışan rasyonel psikolojiyi, yani kanıtlama peşindeki üç temel alan metafiziğini, bu sınırları ve alanları belirli metafiziklerin mümkün olmadığını göstererek felsefenin dışına itmiş ve problem metafiziğinin kurucusu olmuştur. Problem metafiziğinin bir diğer önemli Filozofu Nicolai Hartmann'dır (1882-1950). Kant metafizik  problemlerin genel niteliklerini göster miş ancak hangi problemlerin metafiziğe ait olduğunu  belirtmemişse de N. Hartmann, bu konuya açıklık getirmiştir. Ona göre metafizik problem,  bilinemeyen, sonuna kadar çözülemeyen, çözülmesi de imkân dâhilinde olmayan herhangi bir 73

unsur barındıran bir problemdir. İrrasyonel artıklar olarak tanımladığı bu unsurların sadece felsefede yer almadığını, insana ait her alana sirayet edebildiklerini söyleyen Hartmann için  bu durum farklı metafiziklere sebeptir. Sanatın, tarihin, ahlakın, dinin metafiziği olduğu gibi, her ne kadar takipçileri reddetse de bilim için bile bir metafiziğin varlığından söz edilebilir.

5.1.1. Analitik Metafizik (Ontoloji) Ontoloji terimi ilk kez 17 ve 18. yüzyılın felsefe kitaplarında ilk felsefeye karşılık gelecek şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Christian Wolff   (1679-1754) bu disiplini  philosophia prima sive ontologia olarak adlandırmıştır. Ontoloji, metafiziğin bir alt disiplini olmakla beraber, modern tanımıyla onun asla deneyimlenemeyecek ya da idrak edilemeyecek şeylere ilişkin sorularıyla değil, tam tersine deneyimlerimize konu olan şeylerin, hangi türde olursa olsun tüm var olanların ortak noktası olan “Varlık var mıdır?,” Varlık   varsa ne kadar vardır?”, “Varlık nedir?”, “Varlığın esası nedir?”, “Varlığın temel özellikleri nelerdir?”, “Varlığın türleri nelerdir?”, “Fiziksel nesne nedir?”, “H areket, değişim, oluş varlık olarak nitelenebilir mi?” vb. sorularla uğraşır. Var olana ait en genel ilkeleri tespit e ve açıklamaya çalışır. Örneğin yeter sebep ilkesi bunlardan  birisidir ve şunu ifade eder: Var olan her şey neden var olduğuna ilişkin yeterli bir sebebe sahiptir. Yine tasnif ilkesi, var olan her şeyin cins ve türler olarak bir düzen oluşturduklarını ifade eder. Var olanların oluşturdukları bu yapılar sayesindedir ki insan şeyler hakkındaki bilgisini sıralama, düzenleyebilme, genel bir görüş ortaya koyabilme imkânına sahip olur. Ontol ojinin diğer önemli bir sorunu kategorilerdir. Var olan her şeyin birtakım nitelikleri vardır. Bu nitelikler değişebilirler ancak bu niteliklerin ili şik olduğu şey değişmeden kalan şeydir ve cevher olarak adlandırılır. Mantık başlığı altında da işleyeceğimiz bu konu esas itibarıyla  ontolojinin bir konusudur. Burada ontolojinin, tarihi gelişimi içerisinde ve henüz modern anlamına kavuşmadan önce, teolojiyle kurduğu yakın ilişkiye temas etmek yerinde olacaktır. Teoloji, geçmişte Tanrı veya tanrıların ya da melek, şeytan gibi başka bir dünyaya ait olan, ancak mahiyetini  bilemeyeceğimiz doğaüstü niteliklere sahip kişilerce deneyimlenebileceklerine inanılan varlıkların, var oluşlarını, özelliklerini ve edimlerini, dinî argümanlar aracılığıyla ve felsefenin yardımıyla inceleme, sorgulama ve değerlendirme faaliyeti olarak görülmüş ve bu özellikleri nedeniyle ontolojinin bir parçası olarak düşünülmüştür. Tanrı'nın bütün var olanların yaratıcısı, müsebbibi olması inancı doğrultusunda, hem ontolojiyle hem de teolojiyle ilgilenmiş bazı filozoflar ontolojiyi teolojinin bir parçası olarak değerlendirmişlerse de çoğu filozof için ontoloji, Aristoteles tarafından önerildiği şekliyle bütün varlıklarda ortak olan özellikleri araştıran bir disiplin olarak teolojiden daha kapsamlı bir alandır. Günümüzde, dinler tarihi, din felsefesi, din psikoloj isi ve sosyolojisi alanlarında çalışan, dinleri karşılaştırmalı olarak inceleyen, teolog ya da ilahiyatçı olarak adlandırılan bilim adamları tarafından icra edilen ve alanı oldukça belirgin bir sosyal bilim olarak tanımlanan teoloji ile onun bütünüyle meta fiziğe terk edilen sorunları arasında bir ilişki kurulmamakta, dolayısıyla ontoloji ve teoloji arasında, artık geçmiştekine  benzer kuvvetli bir ilişkiden bahsetmek mümkün görünmemektedir.

Varlığı konu alan tek disiplin ontoloji değildir. Şüphesiz bilim adı verilen bilgi 74

sisteminin de başlıca konusu varlık tır ancak o varlığa yöneliş biçimi ve onu ele alış tarzıyla ontolojiden ayrılır. Ontoloji varlığın esasını yani varoluşunun ardında yatan özsel sebepleri, şartlarını, imkânını ya da ne türden bir var oluşa sahip olduğunu sorgularken ; bilim bu türden sorunlarla ilgilenmez, varlığın ya da onu oluşturan unsurların gerçekliğini tartışmasız kabul ederek iş görür. Görünüş ve gerçeklik arasındaki ayırımla sadece  bilim ilgilenmez felsefe ilgilenir. Bilim için önemli olan, var olanların ne şekilde olursa olsun bizim algı dünyamıza konu olmaları, belirli bir düzen içerisinde ortaya çıkarak sistemli bilgiler üretilebilmelerine imkân tanımalarıdır. Ontoloji varlığın esasını, tüm var olanların ortaya koyduğu nu bütünlük içerisinde anlamaya, bu bütünlüğün özelliklerini kavramaya çalışırken;  bilim varlığın bu tür özellikleriyle de ilgilenmez. Her bilim dalı varlığı kendi ilgi alanı çerçevesinde anlamaya gayret gösterir. Örneğin biyoloji sadece canlı olan şeyleri incelerken; psikoloji insanı konu alır; siyaset bilimi devleti ve bürokrasiyi araştırırken; geometri biçimi konu edinir ve bunların hiçbiri varlığı tümüyle anlama amacı gütmediği gibi bunu gerekli de görmez. Varlığa ilişkin kuşatıcı bilgiler ortaya koymak felsefenin özelde ontolojinin başlıca amaçlarından birisidir. Bütün bu anlatılanlardan ontoloji ile bilimin tamamıyla birbirlerinden ayrıldığı, birbirlerine kayıtsız kaldığı anlamı çıkartılmamalıdır. Geçmişte ontolojinin varlığa ilişkin görüşleri ,  bilimsel çalışmaları doğrudan etkilemiştir ve bu türden bir ilişki hâlâ  sürmektedir. Beraberinde bilimsel gelişmeler de yeni ontolojik yaklaşımların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir.

5.1.2. Sentetik Metafizik (Kozmoloji) Kozmoloji, sözlük anlamı itibarıyla kozmosun yani evrenin bilimi anlamına gelir ve ilk kez C. Wolff taraf ından 1730 yılında yayımlanmış Cosmologia Generalis adlı eserinde kullanılmıştır. Kozmolojinin kullanımı çok yeni olsa da işaret ettiği alana ilişkin etkinlikler itibarıyla felsefeden de eski bir tarihi vardır. Kozmoloji, bugün çoğunlukla fizik biliminin evreni konu alan makro fizik çalışmalarını ifade etmek için kullanılmaktaysa da onun tarih  boyunca hem dinde hem felsefede hem de  bilimde kendisini farklı boyutlarıyla ortaya koymuş  bir faaliyet alanı olduğu bilinmelidir. Din için kozmoloji, belirli bir dinin kutsal metinlerinde ya da mitoslarında Tanrı ya da tanrıların evreni hangi amaçla ve nasıl yarattıklarına, evrenin özellikleri ne ve nasıl yok olacağına ilişkin hikâye ve örneklemeleri, bu konulara ilişkin tüm inanç unsurlarını inceleyen  bir alandır. Kozmolojinin parçası olan kozmogoni, sadece evrenin ortaya çıkışına, kökenine ilişkinken ve bu bilinemeyen dönemi anlatan din î içerikli hikâyeleri ve bunlara ait yorumları ifade ederken eskatoloji, evrenin nasıl nihayete ereceğine, ortadan kalkacağına ilişkin açıklamaları konu edinir. Yapılan antropolojik araştırmalar, bilhassa kosmogoninin antik Yunan'da olduğu gibi Hint'te, Çin'de, Mısır'da, Mezopotamya'da ve Latin Amerika'da yaşamış hemen her antik medeniyette çok önemli bir inanç konusu olduğunu ortaya koymuştur. Kozmolojinin diğer bir parçası olan kozmografi ise evrenin biçimsel özelliklerine ilişkin açıklamalara verilen addır ki Antik dönem Hint ve Çin kozmolojilerinde buna ilişkin pek çok örnek bulmak mümkündür.

75

Kozmoloji, ezoterik faaliyetler açısından da farklı bir anlama sahiptir. Belirli konularda, alelade bilgilerden farklı olarak herkesin sadece isteyerek elde edemeyeceği derinlikli bilgilere, bir uzmanın, bir ustanın gözetimi ve yol göstericiliğiyle, belirli yöntemleri takip ettikten ve bu şekilde zihni bir olgunluğa eriştikten sonra sahip olunabileceğine dair, genellikle dinlerden bağımsız inanç sistemlerini ifade etmek için kullanılan ezoterizm için kozmolojik bilgilere erişmek yani evreni tanımak, diğer her şeyi tanımak için olduğu gibi yine içsel bir yolculuk gerektirmektedir. Bu anlayışa göre evreni tanımak için insanın öncelikle kendisini tanıması zorunludur. Evrene ait  bilgiler bizim dışımızda değil içimizdedir; zaten sahip olduğumuz bu bilgiler, ancak belirli bir eğitimle hatırlanabilirler. Antik Yunan f ilozoflarınca kozmoloji, evreni akıl sahibi olan ve böylece içerisinde yaşadığı bütünlüğü idrak edebilen ve bu nedenle onun en önemli parçası olarak görülen insanla ve hem insanın hem de evrenin yaratıcısı olan Tanrı ya da tanrılar ile birlikte ele alan,  bunların özelliklerini ve birbirleriyle ilişkilerini konu edinen bir disiplin ve bu özellikleri itibarıyla metafiziksel bir faaliyet olarak düşünülmüştür. Beraberinde kozmos elbette bir var  olan ve ontolojik bir unsur olarak görülmüş ve ilk filozoflardan itibaren, modern bilim ortaya çıkana kadar doğa felsefelerinin en önemli konularından birisi olarak değerlendirilmiştir . Günümüz felsefesi açısından kozmoloji, metafiziğin sadece kozmosa ilişkin soruları üzerine yoğunlaşmakla kalmaz, uzamı, zamanı ve ilişkili tüm diğer fenomenleri sorgular, bunların özelliklerini ve aralarındaki ilişkileri inceler. Modern anlamıyla kozmolo ji, “Evrenin kökeni nedir?”, “Onu ortaya çıkartan ilk sebep nedir? ”, “Onun varoluşu zorunlu mudur? ”, “Evrenin  bir amacı var mıdır?”, “Evrenin en temel bileşenleri nelerdir?” vb. evrene ilişkin ancak  bilimin inceleme alanı dışında kalan sorunlarla ilgilenir.

Bilim açısından değerlendirildiğinde kozmoloji sadece fizikle sınırlı kalmayan, diğer  bazı bilim dallarını da bünyesinde barındıran bir etkinliktir. Örneğin astronomi yani gök  bilimi kozmolojinin en önemli yardımcı disiplinlerinden birisidir. Evrendeki döngüselliğin insan üzerinde etkileri olduğu inancının biçimlendirdiği bir bilgi sistemi olan ve bu yönüyle kozmolojiye ilişkisi bulunan astroloji ile gök cisimlerinin hareketlerini, bu alandaki düzenliliği gözlemleyen ve ölçümleyen astronomi genellikle  bir  birine karıştırılmaktadır. Hâlbuki astronomi objektif bir fizik bilimken, onunla çok yakın bir ilişkisi olsa da astroloji, su bjektif karakterli ve spekülatif bir faaliyet alanıdır ve asla bir bilim olarak tanımlanamaz. Burada astronomi ve kozmoloji arasındaki ayrıma da dikkat çekmek gerekir: İlki evreni oluşturan tek tek unsurları inceleme konusu yaparken, diğeri onu ortaya koyduğu bütünlük itibarıyla değerlendirir. Kozmolojinin biyoloji ile ilişkisinde de benzeri bir durum söz konusudur. Biyoloji evrende y er alan tek tek canlıları inceler ve onların nasıl, ne koşullarda ortaya çıktıklarını keşfetmeye çalışırken ; kozmoloji canlılığın ne olduğunu ve ereğini sorgular, ilk sebebin ne olduğunu açıklamaya çalışır.

76

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu ünitede, öncelikle felsefe için metafiziğin ne anlama geldiği, metafizik dendiğinde anlaşılması gerekenin ne olduğu ifade edilmeye çalışılmış, onun bir parçası ve felsefenin önemli bir disiplini olan ontolojinin metafizik, teoloji ve bilimle ilişkisini göz   önünde  bulunduran genel bir tanımı verilmiştir. Metafiziğin diğer bir bileşeni olan kozmoloji ise Antik Çağ’dan günümüze geçirdiği dönüşüm, dinde, ezoterizmde, felsefede bulduğu karşılıklar, birtakım bilimsel ya da bilim dışı faaliyetlerle ilişkisi dâhilinde kazandığı anlamlar dikkate alınarak değerlendirilmiştir.

77

Bölüm Soruları 1) Aşağıdaki ifadelerden hangisi Skolastikler için “doğru”ya karşılık gelir? a) Sadece inançla ilgilidir. b) Sadece inancın dile getirilişiyle ilgilidir. c) İnsanın zihninde yer alır. d) Hem inançla hem inancın dile getirilişiyle ilgilidir. e) Doğrunun açığa çıkarılması için geçerli yöntem indüktif yöntemdir. 2) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi Skolastik anlayışa ait bir etkinlik değildir? a) Otoritelerin “sententia”larının uzlaşamaz olduklarını göstermeye çalışmak. b) Kendilerinden önceki otoritelerin görüşlerini derlemeye önem vermek. c) “Sententia” çalışmalarındaki tutarsızlıkları gidermeye çalışmak. d) Otoritelerin “sententia”larını uzlaştırmaya çalışmak. e) Metin temelli felsefi veya bilimsel değerlendirmelere önem verip bu doğrultuda çalışmalar yapmak. 3) Skolastik dönemlerle ilgili aşağıda söylenenlerden hangisi yanlıştır? a) Erken Skolastik dönem Büyük Charles’ın manastırlara okul yaptırılması fermanıyla  başlamıştır. b) Yüksek Skolastik dönem Antik Yunan felsefesinin keşfiyle zirveye ulaşmıştır. c) Skolastik felsefenin üç döneme ayrıldığı bütün felsefe tarihçileri tarafından kabul edilir.

d) Geç skolastik dönem son skolastik dönemdir. e) Geç skolastik dönem 16.yüzyılda etkisini neredeyse tamamen yitirmiştir.

78

4) Aşağıda Boethius hakkında verilen bilgilerden hangisi doğrudur? a) Platon ve Aristoteles felsefelerinin uzlaşmaz yanlarını göstermeyi hedeflemiştir. b) Antik Yunancayı çok iyi bilmektedir. c) Latin dünyasının Antik Yunan dünyasından üstün olduğunu göstermek gibi bir misyon yüklenmiştir. d) Porphyrios’un Geometrisi’ni Latinceye çevirmiştir. e) Euklides’in Isagoji’sini Latinceye çevirmiştir. 5) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi Fârâ bi’nin çalışmalarından biri değildir? a) Kitâbu’l Hurûf b) Organon c) Kitâ bu’l İsâguci d) Kitâbu’l Elfâz e) El Tavti'a fi'l Mantık  6) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi İbn Sina’nın eserlerinden biri değildir? a) El Tavti'a fi'l Mantık  b) Kitab’üş Şifa c) El Kanun fi’t Tıp d) Tıbbın Kanunu e) Risale fi-İlmü’l-Ahlak 7) Aşağıdakilerden hangisi Erken Skolastik dönemi temsil eden filozoflar arasında değildir? a) Thomas Aquinas b) Divisione Naturae c) Anselmus Candiae Genavae d) Dionysios Areopagite e) Johannes Scotus eriugena 79

8) Eriugrna göre Tanrı’nın insanlar tarafından bilinmesi ile ilgili aşağıdaki söylenenlerden söylenenlerden hangisi doğrudur? a) Tanrı’yı tümellere bakarak bilebiliriz. b) Tanr ı insanlar tarafından doğrudan bilinemez, sadece onun yarattıkları dolayımıyla  bilinebilir. c) Tanrı, insandaki tanrı kavramından hareketle bilinebilir. d) Tanrı insanlar tarafından doğrudan bilinebilir. e) Tanrı hiçbir zaman tam manasıyla insan tarafından bilinemez. 9) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi Anselmus’un eserlerinden biri değildir? a) De Grammatico b) Summa Theologica c) Cur deus Homo d) Dialogus De Veritate e) De Libertate 10) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi Thomas Aquinas’ın eserlerinden biri değildir? a) Summa Theologica b) Summa Philosophica c) De Trinitate d) Summa Contra Gentiles e) Summa Logicae

Cevaplar 1)d, 2)a, 3)c, 4) b,  b, 5) b,  b, 6)a, 7)a, 8) b,  b, 9) b,  b, 10)c

80

6. DEĞER FELSEFESİ (AKSİYOLOJİ) (AKSİYOLOJİ)

81

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde Aksiyoloji (Değer Felsefesi), Etik (Ahlak Felsefesi) ve Estetik (Sanat Felsefesi) konularını öğreneceğiz.

82

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Değer f elsefesi (Aksiyoloji) nedir? 2) Etik (Ahlak Felsefesi) nedir? 3) Estetik (Sanat Felsefesi) nedir?

83

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Değer felsefesi

Etik ve estetik konularının ilgi alanlarını öğrenir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma ve tartışma

84

Anahtar Kavramlar •

Etik

•

Estetik

•

Değer 

85

Giriş Bu bölümde değer felsefesinin (aksiyoloji) bir tanımı yapılacak  ve bu felsefe alanının iki ana dalı olan  etik (ahlak felsefesi) ile estetik (sanat felsefesi) konuları ayrıntılı olarak açıklanmaya çalışılacaktır.

86

6.1. Değer Felsefesi (Aksiyoloji) Aksiyoloji yani değer felsefesi tabiri ilk kez 1902 yılında basılan  Logique de la Volonté adlı eserinde Paul Lapie (1869 -1927) tarafından kullanılmıştır. Bu tabiri ilk kullananlardan bir diğer önemli isim Eduard Von Hartmann'dır (1842 -1906). Bu ünlü Alman filozofun değerler felsefesini konu alan Grundriss der Axiologie adlı eseri 1908 yılında, ölümünden kısa bir süre sonra yayımlanmıştır. Değer felsefesi, değerin ne olduğunu, insanın herhangi bir şeye niçin ve nasıl değer verdiğini, değer dünyasına konu olan kişi, fikir ya da nesneleri değerleri açısından nasıl derecelendirdiğini, bu derecelendirmelerin birbirlerine göre varsa farklılıklarını ve  birbirleriyle ilişkilerini inceler. Bu felsefe alanı bilimin hiçbir şekilde ilgi alanına girmeyen, herhangi bir şeye ilişkin iyi, kötü, güzel, çirkin gibi değer yargılarının, onun başka bir şeye uygun bulunuşu ya da uygun bulunmayışının, gündelik anlamıyla doğru ya da yanlış olarak değerlendirilmesinin ardında yatan sebepleri sorgulayan, bunları anlamaya, belirlemeye, tanımlamaya çalışan bir etkinliktir. Değer felsefesi dendiğinde akla iki temel faaliyet alanı, iyi ve kötünün mahiyetini, bir şeyi iyi ya da kötü yapanın ne olduğunu sorgulayan etik  ya da ahlak felsefesi ile niçin bir şeyi güzel  ya da çirkin olarak değerlendirdiğimizi, bunun sebeplerini anlamaya çalışan estetik ya da sanat felsefesi geliyorsa da bir şeye değer izafe edilişini konu edinen her felsefe disiplini bir şekilde değerler felsefesinin bir parçası ol arak görülebilir. Örnek olarak iyi ve kötüyü toplumsal ölçekte ele alan siyaset felsefesi ya da hukuk f elsefesi, ahlaki değerleri, dinî argümanlar ve kavramlarla bağlantılarını da göz önünde bulundurarak değerlendiren din felsefesi ve hatta bir bilgiyi doğru veya yanlış kılan sebepleri araştıran mantık, epistemoloji ve bilim felsefesi kısmen de olsa birer değer felsefesi olarak düşünülebilirler.

6.1.1. Etik (Ahlak Felsefesi) Hemen her toplumda karşımıza çıkan ahlak, kendimize, diğer insanlara, canlılara hatta cansız şeylere bile nasıl davranmamız gerektiğini belirleyen bir ilkeler sistemidir. Ahlak sistemleri genellikle toplumsaldırlar ancak bireysel ahlaki tutu mlardan da bahsetmek mümkündür. Dışımızdaki gerçeklik alanında var olan her şeye ve bu şeylerin kendileri ya da  birbirleriyle etkileşimi sonucu ortaya çıkan olaylar bütününe olgu adı verilir. Örneğin bir kimyacı için demir elementinin başka elementlerle girdiği reaksiyonla r, bir matematikçi için sayılar  ya da üzerinde çalıştığı denklemler, bir sosyolog için ulusların bağımsızlık mücadele leri, bir tarihçi için bir devletin kuruluşu sırasında yaşanan dönüm noktaları birer olgu niteliği taşırlar. Değer konusu olan tüm bu olgular bize bağlı olmadan var olan nesnel, toplumsal, tarihsel gerçekliklerdir. Değer yargıları ise  bize bağlı olarak ortaya çıkarlar; bu olgular üzerine verdiğimiz hükümlere değer yargısı adı verilir. İyi ve kötü, etiğin ilgilendiği iki karşıt değer yargısıdır. Klasik anlayışa göre bu ikisi arasında başka bir değer düşünülemez.

87

Bazı olgular için bir değer yargısından söz etmek mümkün olmaz. Bu tür olgulara olsa olsa sebebiyet verdiği ya da vermesi muhtemel şeyler üzerinden bir değer yüklenebilir. Örneğin bir kimya reaksiyonu için iyi ya da kötü demek anlamsızdır ya da nükleer fizikçilerin  bilimsel çalışmaları neticesinde tespit ettikleri birtakım olgular tek başına iyi  ya da kötü olarak nitelendirilemezler. Eğer bunlar atom bombasının yapılmasına neden olmuşlarsa kötü,  bir hastalığın tedavisinde kullanılıyorlarsa iyi olarak nitelendirilebilirse de bu bir hayli dolay lı  bir değerlendirme olacaktır. Bir olgunun bizden bağımsız bir değer yargısı taşıyamayacağı açıktır. Onunla bir şekilde etkileşim içerisinde olan kişi ya da kişiler onu değerli ya da değersiz, iyi ya da kötü addederler. Burada değer ve değer yargısı arasındaki farkı da ifade etmeliyiz. İyi ya da kötü  bir değerdir. Hemen her toplumda birer değer olarak o toplumun ahlak   sistemine zemin oluşturan bir iyi ve kötü kavramıyla karşılaşırız. Buna karşılık “Hayat iyidir.”, “Sevmek kötüdür.” vb. ifadeler ise bir er değer yargısı ortaya koymaktadırlar. Bu ifadelerin kabulü ya da reddi kişiden kişiye, toplumdan topluma değişiklik gösterebilir. Buna göre değerler evrenseldir; değer yargıları ise belirli kişi ya da kişilere ait tespitlerdir. İyinin ya da kötünün ne olduğu yüzyıllar boyunca ahlak felsefesinin büyük düşünürlerince tartışılmıştır. Erdem, bu tartışmalarda üzerinde en çok durulan kavramlardan  birisi olmuştur. Erdem ahlaka uygun davranışlarda bulunmaktır yani iyi eylemektir; erdemli davranış dürüstlük, karşılık beklemeksizin iyilik, tahammül, adil olma vb. üstün ahlaki değerler içeren bir edimdir. Herhangi bir tutum, tavır veya davranış ancak yol açabileceği sonuçlar biliniyorsa ve hiçbir baskı altında kalınmadan yani tümüyle özgür iradeyle gerçekleştirilmişlerse erdemli bir edim olarak kabul edilirler. Etikte, erdemli edimin bu özelliklerine bağlı olarak özgürlük ve sorumluluk duygusu ayrıca incelenmesi gerekli hususlar olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Özgürlük, kişinin herhangi bir kısıtlamaya maruz kalmaksızın, herhangi bir kişinin, toplumun ya da durumun etkisi ya da baskısı altında olmaksızın düşünebilmesi, herhangi bir sorunla karşılaştığında, bu sorunun çözümü için yapabilecekleri arasından en uygununu seçebilmesi ve seçimleri doğrultusunda davranabilmesidir. Bir davranış özgür iradeyle yapılmıyorsa bu ahlaki bir davranış olarak nitelendirilemez. Örneğin zengin bir kişi, ihtiyaç sahibi birisine, iradi olarak ve iyilik yapma isteğiyle para yardımında bulunmuşsa bu ahlaki  bir davranış olarak nitelendirilebilir. Ancak bu davranışı, zengin bir kişi olduğu için, içerisinde yer al dığı toplumun ya da topluluğun diğer üyelerinin  kendisinden muhtaç insanlara yardım yapmasını bekledikleri inancıyla, yani bir tür toplumsal baskı nedeniyle gerçekleştiriyorsa burada özgür iradeden söz etmek mümkün olmaz; bu durumda kişinin eylemi ahlaki olarak değerlendirilemez. Ahlaki edimin diğer bir gereği kişinin yapıp ettiklerinin sorumluluğunu taşımasıdır. Sorumluluk duygusunun olabilmesi için kişinin özgür iradesiyle hareket edebiliyor olması gerekir. Özgür iradesi olmayan kişinin davranışlarından sorumlu olması beklenemez. Kişinin herhangi bir tutum, tavır ya da davranışının sonuçlarını bilmesi, onun yol açabileceği olumlu ya da olumsuz sonuçların yani nihayetinde karşılaşacağı t akdirin ya da tekdirin (azarlama) 88

farkında olması o edimi ahlaki kılar. Platon'un hocası büyük Yunan Filozof Sokrates'in (MÖ 469-399) Yunan gençlerin kafalarını karıştırmak, zihinlerini bulandırmak, geleneklere ve iktidara karşı gelmelerine neden olmakla suçlandığı mahkemede, insanları iyiliğe ve mutluluğa taşıyacağına inandığı düşüncelerinden öldürüleceğini bile bile vazgeçmemesi, bu doğrultuda bir tutum sergilemesi, erdemli edime örnek olarak gösterilebilir.

6.1.2 Estetik (Sanat Felsefesi) Estetik yani sanat felsefesi diğer felsefe disiplinlerine göre çok geç bir tarihte ortaya çıkmıştır. Estetik tabirini ilk kullanan kişi Alman estetik düşüncesini kuran kişi olarak tanınan Alexander G. Baumgarten’dir (1714-1762). Sanat felsefesinin en önemli konusu güzelliktir. Güzelliği ifade etmeye, ortaya koymaya çalışan resim, müzik, şiir ve yazın vb . tüm edimler, yani her tür sanatsal etkinlik ile bu etkinlikler sonucu ortaya çıkan ürünler yani sanat eserleri de estetiğin incelediği başlıca konulardandır. Sanat felsefesi güzelin ne olduğunu anlamaya, açıklamaya çalışır. Bir şeye estetik bir tavırla yönelen, est etik beğenisinin etkisiyle onu güzel ya da güzel olmayan olarak algılayan, ona bir güzellik değeri izafe eden kişiye estetik özne, kendisine estet ik tavırla yaklaşılan ve estetik bir değer yüklenen şeye ise estetik nesne  denir. Estetik öznenin güzellikle kar şılaştığında hissettiği hoşluk estetik haz olarak adlandırılırken güzelliğe ilişkin değerlendirmeler içeren ifadeler ise estetik yargı adını alır.

Estetik tavrı, estetik olmayan tavırdan ayıran en önemli farklılık, onun pratik yani faydacı bir amacının olmayışıdır. Örneğin bir müteahhit, pratik amaçlarla incelediği bir binayı muhtemelen maliyeti açısından değerlendirecektir. Pratik tavır, bir inşa at mühendisini, bu  binanın, hangi malzemeler kullanılarak inşa edildiğini araştırmaya, bu malzemelerin türü ve kullanım oranlarının binanın mukavemetine etkisini hesaplamaya, güvenliğini değerlendirmeye sevk edecek, bir mimarı ise güneş, yağış ve rüzgâr faktörlerine göre  planlanıp planlanmadığı, mekânın doğru bir şekilde kullanılıp kullanılmadığı sorularıyla meşgul edecektir. Hâlbuki estetik bakış bütün bunlardan bağımsız olarak kişiyi yani estetik özneyi, binanın bulunduğu alanla uyumunu ve ona kattığı güzelliği, dış ve iç cephelerine uygulanmış renk kombinasyonlarını, ışık ve ses düzenlemelerini, duvar ya da taş süslemelerini, resim ya da heykel gibi sanat eserlerini değerlendirmeye, bunların kendisinde ya da başkalarında yarattığı estetik hazları keşfe yönlendirecektir. Estetik tavır bir bilgi alma ya da verme amacı taşımaz. Bir bina hakkında, bir müteahhit, bir inşaat mühendisi ya da bir mimar tarafından pratik yararlar gözetilerek yapılan değerlendirmeler bir bilgi edinim sürecini içerisinde barındırırlar. Bu uzman kişilerin  birbirinden farklı değerlendirmeleri, bina hakkında, kendi ihtisaslarına uygun bilgi edinme isteklerinin bir sonucudur. Hâlbuki estetik tavırda esas olan bilgi edinmek değildir. Herhangi  bir nesneye estetik tavırla yönelen kişinin amacı, onun hem bir bütünlük olarak sergilediği kompozisyonun hem de bu kompozisyonu oluşturan tek tek unsurların estetik özelliklerini değerlendirmek ve bunların kendisinde yara ttığı hissiyatı, hazzı yaşamaktır. 89

Tüm estetik nesneler ve bilhassa sadece sanat amacıyla ortaya konmuş ürünler yani sanat eserleri sanat felsefesinin konusunu oluştururlar. Sanat, insanın kendisini ve dış dünyayı nasıl algıladığını ve anlamlandırdığını, bunlara ilişkin hissiyatını ifade edebilme çabasının ortaya çıkardığı bir etkinliktir. Burada, sıklıkla birbirlerine karıştırıldıkları için sanat ve zanaat arasındaki farka temas etmemiz uygun olacaktır. İyi bir zanaatkâr olmak için, iyi bir sanatkâr olmak için gerektiği gibi öncelikle bu işin uzmanının yanında eğitim almak, bilgi edinmek gerekmektedir. Eğitim çok önemliyse de yeterli değildir çünkü hem sanatta hem de zanaatte  başarılı olunabilmesi, kişinin o işi yapabilme becerisi ve çalışkanlığıyla doğru orantılıdır. Sanatın en iyi şekilde icrası için gerekli olan deneyim ise iyi bir zanaatkârın da başlıca özelliklerindendir. Ancak klasik ayrıma göre, sanat gibi bilgi, beceri ve deneyim gerektiren, onunla birçok ortak özelliği gösterilebilecek zanaatin sanattan en önemli farkı, estetik kaygılardan uzak, sadece birtakım maddi ihtiyaçları karşılama amacıyla gerçekleştiriliyor olmasıdır.

Örnek olarak bir terzi, insanların soğuktan ya da sıcaktan korunmalarını sağlamak, örtünme ihtiyaçlarını gidermek için bir takım kıyafetler diker. Terzinin bu etkinliği bir zanaattir ve bu etkinliğin neticesi olan şeyler örneğin, bir palto, bir elbise, bir pantolon ya da  bir ceket sadece birer zanaat ürünü olarak değerlendirilirler. Ancak bir zanaat ürünü, pratik amaçlarının dışında estetik bir kaygının da sonucu ise bu ürünün aynı zamanda bir sanat eseri olarak değerlendirilmesi yanlış olmayacaktır. Bir terzinin kıyafetlerine işlevsel olmayan fakat yaratıcılığını ortaya koyan, özgün estetik katkıları o kıyafeti sadece bir zanaat eseri değil ayrıca bir sanat eseri yapacaktır. Bazı sanat felsefecilerin ortaya koyduğu daha esnek bir değerlendirmeye göre bir ürün, ister bir zanaat ister bir sanat etkinliği sonucu ortaya çıksın o ürünü ortaya koyan kişinin amacından bağımsız olarak değerlendirilmelidir. Çünkü bir ürünü sanat eseri yapan şey üretenin amacı değil o ürünün bizde bir estetik haz yaratıyor oluşudur. Örneğin bir inşaat ustası, bir nehir üzerine, sadece pratik yararı nedeniyle, insanların nehrin  bir tarafından diğer tarafına selametle geçebilmesi amacıyla bir köprü inşa etmiş ancak gerek  bu köprü için kullandığı malzemelerle gerek bu malzemelerin birbirlerine ve doğal ortama uygunluğuyla farkında olmadan estetik tavrını da sergilemiş olabilir. Yukarıdaki değerlendirmeye göre, bir inşaat ustası tarafından yapılan basit bir köprü bile eğer bizde estetik bir haz yaratıyorsa bir sanat eseri olarak görülebilir. Zanaat ürünlerinden farklı olarak, müzik eserleri, tablolar, heykeller, süsleme ya da işlemeler, şiir ya da edebi yazılar vb. sanat eserleri, sanatçının herhangi bir şey ya da durum hakkındaki duygularını yansıtmakla kalmazlar, dinleyen, izleyen, inceleyen ya da okuyanlar üzerinde hem ortak hem de bu kişilerin beğenilerine bağlı olarak farklı farklı estetik etkiler yaratırlar. Bu estetik nesneler, kültür dünyamızın en rafine ürünleridirler ve başka bir fonksiyonları olmasa da duygusal yönümüzü zenginleştirdikleri, yaşamdan keyif almamıza, mutlu olmamıza vesile oldukları ve birbirimizi daha iyi anlamamıza imkân sağladıkları için son derece önemlidirler.

90

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu bölümde değer felsefesinin ne olduğu anlatılmaya, onun bir parçası  olan etik yani ahlak felsefesini iyi, kötü, erdem, özgürlük ve sorumluluk kavramlarıyla ilgisi ortaya konularak açıklanmaya çalışılmıştır. Değer felsefesinin diğer bir parçası olan e stetik yani sanat felsefesi ise güzel olanı konu edinen estetik dünyaya ilişkin nesne ve özne ile estetik tavır ve estetik yargı kavramları üzerinden tanımlanmış, bu felsefe alanının incelediği konulardan birisi olan sanat eserinin ve işlevinin ne olduğu zanaat ve sanat arasındaki farklılığa dikkat çekilerek ortaya konulmuştur.

91

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi Albertus Magnus için kullanılan bir ifade değildir? a) İntelligam ut credam b) Filozof c) Doctor universalis d) Venerabilis e) Yorumcu 2) “Credo ut intelligam” sözünün anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a) İnanmak için anlıyorum. b) Bilmek için inanıyorum. c) Düşünmek inanmaktır . d) Anlamak için inanıyorum. e) İnanmak için düşünüyorum . 3) “İntelligam ut credam” sözünün anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a) Bilmek için inanıyorum. b) Anlamak için inanıyorum. c) İnanmak için düşünüyorum . d) Düşünmek inanmaktır . e) İnanmak için anlıyorum. 4) Aşağıdakilerden hangisi Aquinas’ın kabul ettiği türden bir soyutlama değildir? a) Matematik nesnelere ilişkin soyutlamalar. b) Tekillerden elde edilen soyutlamalar. c) Tanrı, melek, ruh gibi şeylere dair soyutlamalar. d) Ortak duyumlara konu olan soyutlamalar. e) Etik alana ait soyutlamalar. 92

5) Aşağıdakilerden hangisi Thomas Aquinas ile ilgili söylenebilir? a) İnanmak için anlıyorum ifadesiyle özetlenebilecek bir anlayış geliştirmiştir. b) İnanç vahiyden gelir. c) Anlamak için inanıyorum ifadesiyle özetlenebilecek bir anlayış geliştirmiştir. d) İnançla akıl arasında kısmi bir ilişki vardır. e) Teolojinin yoğunlaşmıştır.

kesin

olarak

kanıtlayabileceğine

inandığı

hususları

üzerine

6) Aşağıdakilerden hangisi 17. yüzyıl felsefesinin özelliklerinden biri değildir? a) Yöntem sorunu üz erinde durulan bir dönem olması b) Teolojinin hüküm sürmesi c) Kültür el dünyanın ve doğanın özelliklerinin bilinmeye çalışıldığı bir dönem olması d) İnsanı merkeze alan bir anlayışın hüküm sürmesi e) Bireyi kutsayan bir dönem olması 7) Aşağıdakilerden hangisi modern felsefenin kurucusu olarak kabul edilir? a) Bacon b)  Newton c) Platon d) Leibniz e) Descartes 8) Aşağıdakilerden hangisi Descartes’ın eseridir? a) Kartezyen Meditasyonlar b) Saf Aklın Eleştirisi c) Yöntem Üzerine Konuşma d) İnsan Doğası Üzerine Bir Araştırma e) Varlık ve Zaman 93

9) Descartes “Geometri” adlı eserinde aşağıdakilerden hangisini açıklamıştı r? a) Analitik geometri b) Matematiğin doğası c) Doğanın matematiği d) Felsefenin ilkeleri e) Sentetik geometri 10) Aşağıdakilerden hangisi Descartes’ın modern felsefenin ortaya çıkışına zemin oluşturan görüşlerinden biridir? a) Ruh-beden düalizmi b) Sentetik a priori’nin imkânı c) Homo homini lupus d) Matematiksel yöntem e) Düşünce varlığın evidir.

Cevaplar 1)c, 2)d, 3)e, 4)e, 5)a, 6) b, 7)e, 8)c, 9)e, 10)c

94

7. METODOLOJİ

95

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde Metodoloji, Tümdengelim (Dedüksiyon), Tümevarım (İndüksiyon), Diyalektik, Çözümleme (Analiz), Birleştirme (Sentez)  ve Yorumlama(Hermeneutik) konusunu öğreneceğiz.

96

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Diyalektik nedir? 2) Çözümleme (Analiz) nedir? 3) Birleştirme (Sentez) nedir? 4) Yorumlama (Hermeneutik) nedir?

97

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Metodoloji

Konu ile ilgili temel kavram ve tartışma konularını bilir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Tartışma ve okuma

98

Anahtar Kavramlar •

Diyalektik

•

Metodoloji

•

Çözümleme

99

Giriş Bu bölümde genel olarak metodolojinin ne olduğu açıklanacak, felsefe için metodolojinin ne anlama geldiği ve bu bağlamda ele alınması gerekli  olan felsefe yöntemleri tanımlanmaya çalışılacaktır.

100

7.1. Metodoloji Metodoloji, herhangi bir sorunun çözümlenmesi için, öncelikle aşılması gereken safhaları ve ulaşılması gereken hedefleri algoritmik biçimde (sonlu işlemler kümesi olarak) ortaya koyan, gere kli olan yöntemleri ve bu yöntemlerin kullanımında yararlanılacak teknikleri ve araçları belirleyen, kısaca çözümlemeye ilişkin prensipleri ortaya koyan bir sistemdir. Farklı bilgi sistemleri, yüzyıllar boyunca süre giden bağımsız ya da birbirini takip eden düşünsel faaliyetler neticesinde elde edilen bilgi ve deneyimler ışığında diğerlerinden farklı özellikler barındıran, kendilerine has metodolojiler ortaya koymuşlardır. Ancak bu farklı metodolojiler arasında hiç bir etkileşim olmadığı anlamına gelmez. Di n ile felsefe arasındaki ilişkinin bilhassa çok yoğun olduğu dönemlerde, örneğin Batı Orta Çağ’ında pek çok din adamının, aklı esas alan felsefe metodolojilerine öykünmele ri neticesinde, inanca dair dinî argümantasyonlarının inşasında felsefenin yöntemlerinden yararlandıkları çok açıktır. İslam Orta Çağı’nda da durum çok farklı değildi r. Bir takım din adamları felsefenin yöntemlerini şiddetle reddederlerken, İmam -ı Gazali gibi düşünürler mantığın bir yöntem olarak önemine dikkat çeken çalışmalar yapmışlar, fıkıh, kelam gibi İslami ilimlerin metodolojilerinin oluşumuna doğrudan ya da dolaylı etkilerde bulunmuşlardır. İnsanoğlu, ortaya çıktığı günden itibaren, av için ürettiği silahlardan, ziraat yapabilmek için ürettiği aletlere kadar hayatı daha da kolaylaştıracağı düşünülen birtakım araç ve gereçlerin yani teknolojik ürünlerin imalatı ve geliştirilmesine ilişkin süreçlerde, farkında olarak ya da olmayarak, bugün bilim adını verdiğimiz bilgi sistemiyle ilişkilendirilebilecek,  bir bilgi birikimine ve belirli yöntem ve kurallara tabi türlü etkinliklerde bulunmuş, tarihi  boyunca modern tanımından bir hayli farklı, farklı isimler altında ve türlü şekillerde tezahür etmiş olsa da bilimin, bilhassa pratik yönünü yansıtan birtakım örneklerini ortaya koymuştur. Bilimin teorik yapısının inşasına en önemli katkıyı yapan disiplin şüphesiz felsefedir. Bilim tarihçilerinin köklerini Antik Yunanda buldukları bilimin teorik altyapısına ilişkin ilk ürünler, bu dönemin doğa filozofları tarafından ortaya konmuş, bilimin bir disi plin olarak gelişimine en büyük katkıyı doğa felsefesi adı verilen felsefe faaliyetleri sağlamıştır. Yüzyıllar boyunca birer felsefe çalışması olarak görülmüş olan bütün temel bilimler, felsefeden ayrılana kadar onun yöntemlerini kullanmışlar daha sonraları kendi metodolojilerini, yine felsefenin yardımıyla geliştirmeye muvaffak olmuşlardır.

Felsefenin iki temel metodolojik faaliyet alanı vardır. Bunların ilki, en genel tanımıyla düşünmenin ilkelerini ortaya koymaya çalışan mantık , ikincisi ise bir bilgi sistemi için her şeyden önce açıklığa kavuşturulması gereken, bilginin ne olduğuna, kökenine, doğasına, nasıl elde edildiğine ya da ortaya çıktığına, bilginin nasıl bilinebildiğine dair temel soruları konu edinen epistemoloji yani bilgi felsefesidir. Mantık ve epistemolojinin tanım ve açıklamalarına geçmeden önce, felsefenin özellikle bu iki disiplininin etkileri ya da katkılarıyla biçimlenmiş, sınırları ve ilkeleri belirlenmiş birtakım yöntemleri üzerinde durmak gerekmektedir. Bu yöntemler şu şekilde sıralanabilirler: Tümdengelim (dedüksiyon), tümevarım (indüksiyon), diyalektik, çözümleme (analiz), birleştirme (sentez) ve yorumlama (hermeneutik)dır . 101

7.1.1. Tümdengelim (Dedüksiyon) Tümdengelim, öncül adı verilen birtakım ifadelerden hareketle o ifadelerin t aşıdığı  bilginin bir kısmını veya tamamını belirli kurallar uyarınca dönüştürerek farklı bir şekilde ifade etmemizi sağlar. Mantıkta, farklı çıkarım türlerinden birisi olarak ele alınan ve dolaylı çıkarım olarak da adlandırılan tümdengelim, felsefecilerin sıklıkla kullandıkları bir akıl yürütme biçimidir. Çoğunlukla iki öncül ve b ir sonuç biçiminde yani kıyas olarak karşımıza çıkan tümdengelimin, ikiden fazla öncülden bir sonuç elde edilmesine imkân sağlayan ve bu nedenle zincirleme kıyas olarak adlandırılan  bir başka türü daha vardır. Örneğin: (1. öncül)

Bütün insanlar çalışkandır.

(2. öncül)

Bütün öğrenciler insandır.

(Sonuç)

Öyleyse bütün öğrenciler çalışkandır.

Bu tümdengelim, dedüktif bir çıkarımdır. Bu çıkarımı oluşturan öncüllerin ve sonucun her biri birer önermedir. Önermeler yargı bildiren özel ifadelerdir. Yukarıdaki örnekte olduğu gibi her kıyasta üç terim yer alır; büyük terim, orta terim ve küçük terim olarak sıralanan  bu terimler öncül ve sonuç adı verilen önermeleri oluştururlar. Büyük terim ve orta terim  birinci önermeyi, küçük terim ve orta terim küçük önermeyi, küçük terim ve büyük terim sonucu oluştururlar. Örneğimize göre çalışkan olmak   büyük terim, öğrenci   küçük terim, insan ise orta terimdir.

Bu terimlerin farklı şekillerde dizilimleri ile farklı kıyaslar elde edilebilirse de her kıyas yukarıdaki  örnekteki gibi geçerli yani akıl yürütme kurallarına uygun olmayabilir. Beraberinde her öğrencinin çalışkan olduğu söylenemeyeceğine göre, bir çıkarımın geçerli olup olmayışının yanında, ortaya koyduğu bilgilerin gerçeklikle uygunluğu da ayrı bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir çıkarımın mantıksal olarak geçerli olması onun uygun bir sonuç vereceği anlamına gelmez. Bir tümdengelimin geçerliliği, onun geçerliliğini sağlayan özelliklerin tespiti ve gösterimi klasik mantık çalışmalarının en önemli konularındandır ancak  bir çıkarımın gerçekliğe uygunluğu mantığın değil epistemolojinin konusudur. Birden fazla öncülle kurulan ve farklı türleri bulunan zincirleme kıya slara şu örnek verilebilir: (1. öncül)

Bütün insanlar çalışkandır.

(2. öncül)

Bütün çalışkanlar başarılıdır.

(3. öncül)

Bütün başarılılar mutludur.

(4. öncül)

Bütün mutlular yaşamdan keyif alır.

(Sonuç)

Öyleyse bütün insanlar yaşamdan keyif alır. 102

Dikkat edilirse  bu tür bir zincirleme kıyasta ilk öncülün öznesi ile son öncülün yüklemi bir araya getirilerek sonuç önermesi oluşturulmuştur. Bu çıkarım da yukarıda incelediğimiz kıyas örneği gibi geçerlidir ancak her insanın yaşamdan keyif aldığını söylemek mümkün olamayacağından gerçekliğe uygun değildir. Burada kısaca temas ettiğimiz geçerlilik ve uygunluk konularına, mantık bahsinde daha ayrıntılı bir şekilde te krar yer verilecektir. Tümdengelimin yani dedüktif çıkarımın en ayırdedici özelliği daha önce başka bir şekilde de ifade ettiğimiz gibi, sonucunda, öncüllerde söylenenin sadece bir kısmına ya da tamamına ilişkin bir bilgi vermesi ancak asla daha fazlasını söylememesi yani öncüllerle  bildirilenlerin dışında yeni bir bilgi ortaya koymamasıdır.

7.1.2. Tümevarım (İndüksiyon) Tümevarım, adından da anlaşılabileceği üzere birtakım öncüller aracılığıyla ortaya konan bilgilerden hareketle aslında o öncüller tarafından bildirilmemiş yeni bir bilgi üretmemizi sağlayan bir akıl yürütme türüdür. Tümevarım yani indüktif çıkarım çoğunlukla  bilim tarafından, tek tek olaylardan hareketle bir takım takım ilkelere varmak amacıyla kullanılır. Örneğin: (1. öncül) Düne kadar güneş hep doğudan doğdu (doğmuş). (2. öncül) Dün Güneş doğudan doğdu. (3. öncül) Bugün Güneş doğudan doğdu.

(Sonuç) (doğacak)]

Öyleyse yarın da Güneş doğudan doğacak [ ya da Güneş hep doğudan doğar

Tümdengelim türünden yani dedüktif geçerli çıkarımların ortaya koyduğu sonuç önermesi, öncüllerin doğru olması durumunda mantıksal açıdan zorunlu bir doğruluğa sahiptir. Oysa tümevarım türünden yani indüktif çıkarımlarla üretilen bilgiler için mantıksal açıdan zorunlu bir doğruluktan söz edilemez. Bir indüktif çıkarımın sonucunun doğruluğu ihtimalidir ve bu ihtimalin yüksek ya da düşük oluşu, onu destekleyen öncüllerin niteliği yanında niceliğiyle de doğru orantılıdır. Örneğin bir bi limsel teoriyi destekleyici bir takım takım deneyler yapıldığını, her farklı deneyde teori için olumlu sonuçların elde edildiğini düşünelim. Destekleyici sonuçların sayısı arttıkça teori daha da güçlenecektir ancak hiçbir zaman geçerli dedüktif sonuçlar gibi zorunlu bir doğruluk olarak addedilemeyecektir. addedilemeyecektir. Şu ünlü söz indüktif akıl yürütmelerin doğasını çok iyi bir şekilde öz etlemektedir: “Bir teoriyi ispat etmek için milyonlarca tespit yeterli olmazken onu çürütmek için tek bir tespit yeterli .” Örneğin gördüğümüz her  kuğunun beyaz olmasından hareketle “Tüm kuğular olmaktadır .”  beyazdır .” önermesinin doğru olduğunu ileri sürebilir, hatta göstereceğimiz örneklerle  başkalarının da bunun doğruluğunu kabul etmelerini sağlayabiliriz. Gözlemleyeceğimiz Gözlemleyeceğimiz her  beyaz kuğu önermemizin doğruluğunu arttıracaksa da tek bir siyah kuğu bu önermeyi yanlışlayacak, çürütecektir (Nitekim siyah kuğular da vardır). Sonuç olarak indüktif akıl 103

yürütmeler, çıkarımdan ziyade inanca dayalı genellemeler olarak kabul edilmelidirler. Dedüktif akıl yürütme zorunlu doğruluk üretirken indüktif akıl yürütmenin ürettiği doğruluğun ihtimali olması onun değerini azalt maz, sistemli bilgi üretme imkânı sağlıyor oluşuyla yüzyıllardır son derece başarılı bir şekilde iş gördüğü gerçeğini değiştirmez.

7.1.3. Diyalektik Diyalektik sözcüğü Antik Grekçe'de iki kişinin belirli bir konu hakkında tartışması, konuşması anlamına gelir. En bilindik örnekleri, Platon tarafından aktarılan Sokratik diyaloglarıdır. Diyalektik, kişilerin kendi görüşlerini bir diğerine kabul ettirmeye uğraştıkları,  bunun için ortaya koyduklar ı delillerle karşısındakilerin  fikirlerini çürütmeye ve muhataplar ını ını ikna etmeye çalıştıkları münazara türü tartışmalardan veya retorik ustalarının dilin inceliklerini kullanarak dinleyenleri etkilemek ve böylelikle onları kendi saflarına çekmek için yaptıkları konuşmalardan farklıdır. Diyalektik herhangi bir konu ile ilgili karşıt ya da çelişik görüşleri savunan iki kişinin fikren birbirlerine üstünlük kurmak maksadıyla değil o konuyla ilgili hakikati ortaya çıkarmak amacıyla tartışması demektir. inini temele Diyalektik sıklıkla mantık ile birlikte anılır. Mantık, düşünmenin ilkeler inini alan sembolik diller ortaya koyan ve bu dillerin işleyişlerini sağlayan kuralları belirler. Bu yönüyle mantık statiktir, herhangi bir duruma ilişkin doğruluğu belirleyen şartların ve dolayısıyla doğruluk değerinin değişmez olduğu varsayımıyla iş görür ve bu düşünme  biçimiyle, bir doğruluk durumundan başka bir doğruluk durumuna geçebilme ve böylece bir şeyi ispat edebilme imkânı sağlar. Hâlbuki diyalektik, mantığın aksine değişimi, dönüşümü, devinimi esas alan bir akıl yürütme biçimidir ve bir şeyi ispat etme değil sadece daha açık kılma amacı taşır. Diyalektik mantık  tabiri ile kastedilen şey bir disiplin olarak mantıkla doğrudan ilişkili değildir; sadece mantığın gündelik anlamına paralel olarak, diyalektiğin bir tür akıl yürütme, bir düşünme yöntemi olduğunu ifade etmektedir. Diyalektik yöntemin en önemli isimlerinden olan G. W. F. Hegel (1770 - 1831) ve K. H. Marx (1818 – 1883) evrende olduğu gibi düşünmede de bir değişim ve dönüşümün olduğunu savunmuşlar savunmuşlar bu olguyu tez, anti -tez ve sentez kavramları ile açıklamışlardır. Ortaya konan her düşünce bir tezdir ve her tez kendi anti -tezini içerisinde barındırır. Bu iki düşüncenin yani tez ile anti -tezin tartışılması bizi bu ikisinide içerecek bir senteze götürecektir. Her sentez de aslında, süreci başa çevirecek olan bir tez durumundadır.

7.1.4. Çözümleme (Analiz) Çözümleme ya da analiz, Antik Yunan'dan beri kullanılan bir felsefe yöntemidir. En eski örneklerini Sokratik diyaloglarda gördüğümüz, modern dönemde Descartes'in çalışmalarıyla önem kazanan bu yöntemin felsefe konularını değerlen dirme biçimi, günümüz Analitik Felsefe'sine de ilham kaynağı olmuştur denebilir. Çözümlemenin amacı herhangi bir sorunu, onun ardında yatan ilksel sorunları keşfederek daha anlaşılır kılmak, herhangi bir fenomeni, onu meydana getiren unsurları ve onunla ilişkili kavramları tespit edere k mümkün -seçik hâle getirmektir. Bu yöntemi k ullanan olduğunca açık -seçik ullanan filozofların bir kısmı söz, cümle gibi dilsel feno menler üzerine diğer bir kısmı anlam  gibi psikolojik fenomenler üzerine 104

yoğunlaşmışlardır. yoğunlaşmışlardır. Felsefede bu yöntem, daha teknik bir ifadeyle kavramların ve önermelerin çözümlemesi olarak anlaşılmaktadır.

7.1.5. Birleştirme (Sentez) Birleştirme yöntemi, felsefe tarihinin en önemli sorunlarından birisine, tümeller sorununa se bep teşkil eden tümellerin var olduğu inancına inancına dayanır. Bu inanca göre bir  bütünlük olarak herhangi bir fenomenin, onu meydana getiren unsurların tek tek sahip oldukları anlamların toplamından daha fazla bir anlamı olduğunu savunan filozoflar, felsefe sorunlarının, kavramlarının ilişkili olan tüm sorunlarla, kavramlarla birlikte değerlendirilmesini bir zorunluluk olarak görürler, onların ancak bu şekilde doğru olarak anlaşılabileceklerini anlaşılabileceklerini kabul ederler. Felsefe tarihinin sistem filozofları fil ozofları bütüncül felsefelerini bu kabuller üzerinden şekillendirmişlerdir.

7.1.6. Yorumlama (Hermeneutik) Yorumlama  yöntemi, yorumbilim ya da B atı dillerindeki karşılığıyla hermeneutik, ilk modern örnekleri F. Schleiermacher (1768 – 1834) tarafından ortaya konmuş, felsefe dünyasına W. Dilthey (1833  – 1911) tarafından kazandırılmış bir değerlendirme tarzıdır. Platon gibi Dilthey de yorumlamayı sanatsal bir etkinlik olarak görmüş, çağımızın önemli düşünürlerinden birisi olan H. G. Gadamer (1900 - 2002) ise hocası ünlü filozof  M. Heidegger'in (1889 - 1976) yorumlama üzerine görüşlerini daha da geliştirerek onu sosyal  bilimler tarafından kullanılabilecek kullanılabilecek bir yönteme dönüştürmüştür. Hermeneutik, ismini Antik Yunan mitolojisinde tanrılar ile insanlar arasında iletişimi sağlayan Hermes'ten alır. Dilin ve konuşmanın mucidi olarak da anılan Hermes, mitolojilerde hem tanrılar arasında hem de tanrılarla insanlar arasında ara  buluculuk rolü oynar. Bu işini özellikle tanrıların insanlara mesajlarını aktarırken yorumcu kimliğini de ön plana çıkartarak yapar. Yorumlamacı yaklaşım, herhangi bir sözün, herhangi bir metnin anlamının, sadece söyleyenin ya da yazanın vermek istediği anlamla sınırlı olmadığını, dinleyen ya da okuyanın kattığı anlamdan bağımsız olamayacağını kabul eder. Bu anlayışa  göre yorumlama, belirli bir  bağlamda ortaya çıkan söz ya da metnin anlamının, başka bir bağlama uygun bir şekle dönüştürülmesi olarak düşünülür.

105

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti  Özeti Bu bölümde metodolojinin ve felsefedeki karşılığının ne olduğu açıklanmıştır. Ayrıca felsefenin metodolojisinin parçaları olan tümdengelim (dedüksiyon), tümevarım (indüksiyon), diyalektik, çözümleme (analiz), birleştirme (sentez), yorumla ma (hermeneutik) yöntemleri  bir takım takım örnekler verilerek genel hatlarıyla tanımlanmaya çalışılmıştır.

106

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi Spinoza’nın görüşlerinden biridir? a) Tanrı, yaratılmış doğadır. b) Tanrı, yaratan doğadır. c) Asıl bilgi insana dair bilgidir. d) Sentetik a priori bilgi olanaklıdır. e) Tözün düalist bir yapısı vardır. 2) “Mümkün dünyalar” teorisi aşağıdaki filozoflardan hangisine aittir? a) Leibniz b) Hobbes c) Descartes d) Spinoza e) Hume 3) Aşağıdakilerden hangisi Leibniz’in geliştirdiği bir yöntemdir? a) Alan hesabı b) Modus tollens c) Diyalektik yöntem d) Diferansiyel hesabı e) Dedüksiyon 4) Leibniz’in “Mathesis universalis” anlayışı aşağıdakilerden hangisidir? a) Evren matematikseldir. b) İlk doğrulara ulaşmak mümkündür. c) Evrensel bilim idealine ulaşmak mümkündür. d) Evren hesaplanamaz. e) Matematik evrenseldir. 107

5) “Primae veritates” ne demektir? a) Mutlak iyiler b) Açık seçik bilgiler  c) İlk yargılar  d) İlk olgular  e) İlk doğrular  6) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi İngiliz empirisizminin temsilcilerinden biridir? a) Benedictus de Spinoza b) George Berkeley c) René Descartes d) Immanual Kant e) Gottfried Wilhelm Leibniz 7) “İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme” başlıklı eser aşağıdaki hangi empirisiste aittir? a) George Berkeley b) John Locke c) René Descartes d) Benedictus de Spinoza e) Immanual Kant 8) “İdeae innatae” kavramının anlamı nedir? a) İçsel ideler  b) İdelerin kaynağı c) İdealar öğretisi d) Birincil ideler e) Doğuştan ideler 

108

9) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi Locke’un ikinci tür duyumlarına karşılık gelir? a) Koku b) Uzunluk c) Hız d) Hareket e) Durum 10) Aşağıdakilerden Aşağıdakilerden hangisi Locke’un birinci tür duyumlarına du yumlarına karşılık gelmez? a) Uzunluk b) Hız c) Durum d) Hareket e) Koku

Cevaplar 1) b,  b, 2)a, 3)d, 4)c, 5)e, 6) b,  b, 7) b,  b, 8)e, 9)a, 10)e

109

8. MANTIK NE DEMEKTİR?

110

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümünüzde Mantık , Organon ve İsagoji  ile İslam ve Türk Düşünce Dünyasında Mantığın Yeri konularını öğreneceğiz.

111

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Mantık ne demektir? 2) Organon ve İsagoji eserleri ile ilgili hangi bilgilere ulaşılabilir? 3) İslam ve Türk düşünce dünyasında mantığın yerini inceleyiniz.

112

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Mantık ne demektir?

Mantığın temel kavr am ve özelliklerini bilir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma

113

Anahtar Kavramlar •

Mantık 

•

İsagoji

•

Organon

114

Giriş Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin sekizinci bölümünde “Mantık  Ne Demektir?”  başlıklı bölümde mantık  sözcüğünün anlamı ve etimolojik karşılığı, diğer dillerdeki kullanımlarıyla birlikte verilecektir. “Organon ve İsagoji” adlı bölümde Aristoteles'in, mantığı  bir disiplin olarak ortaya koymak amacıyla hazırladığı Organon adlı çalışmasından  bahsedilecek, onu oluşturan kitaplar sıralanacak ve ardından Porphyrios'un Organon' u açıklamak için kaleme aldığı  İsagoji adlı esere temas edilecekti r. Bu bölümün, “İslam ve Türk Düşünce Dünyasında Mantığın Yeri” başlıklı bölümünde ise mantığın kültürümüz içerisindeki yeri ve önemi üzerinde durulacak, tarihi seyri içerisinde, bu alanın en önemli isimleri ve eserleri konu edilecektir.

115

8.1. Mantık Ne Demektir? “Mantık” sözcüğünün Batı dillerindeki karşılığı, Yunancada “logos” (λόγος) sözcüğünden türemiş “logikē”nin (λογική) türevleridir (örn. En. Logic, Alm. Logik, Fr. Logique); logos'a yani söze, akla ve akıl yürütmeye ilişkin olan şey anlamına gelir. Bu ) sözcüğün Arapçadaki karşılığı ise Türkçeye de olduğu gibi geçmiş olan “mantık” ( sözcüğüdür. Mantık, “söz söyleme” anlamına gelen “nutk” ( ) ya da Türkçedeki şekliyle “nutuk” sözcüğünden türetilmiştir; “tutarlı söz söyleme” anlamına gelmektedir.

8.2. Organon ve İsagoji Antik Yunan ve dolayısıyla Batı düşünce dünyasının en önemli filozoflarından birisi olan Aristoteles’in, takipçileri Peripatetikler tarafından sıralanmış altı kitabından oluşan, Yunanca enstrüman, alet, araç (vasıta), yöntem ya da Türkçede de kullanıldığı şekliyle organ anlamına gelen Organon ( Όργανον) adlı eseri, düşünme (akıl yürütme/reasoning) yöntemlerini araştıran felsefe disiplinine yani mantığa ilişkin bilinen en eski çalışmadır. Şüphesiz Antik Yunan'da mantığa ilişkin konular Aristoteles öncesinde de tartışılmaktaydı. Aristoteles'i farklı kılan husus, onun bu konuları ilk kez sistemi bir şekilde ele alması, dahası, sonrasındaki mantık çalışmalarına ilham kaynağı olması ve yön vermesidir.

Aristoteles'in sözü edilen altı kitabı (Yunanca / Latince / İngilizce / Arapça isim leriyle) şu şekilde sıralanmaktadır: 1.  Kategoriler (Κατηγορίαι / Categoriae / Categories / El -Makûlât), 2.  Önermeler  (Περί Ερμηνείας / De Interpretatione / On Interpretation / Kitabu’l İbâre), 3.  Birinci Analitikler (Αναλυτικά Πρότερα / Analytica Priora /   Prior Analytics / Tahlilu’l-Kıyas), 4.  İkinci Analitikler  ( Αναλυτικά Ύστερα / Analytica Posteriora / Posterior Analytics / Kitabu’l-Burhan), 5. Topikler  (Τοπικά / Topica / Topics / Kitabu’l -Cedel), 6. Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine (Περί Σοφιστικών Ελέγχων / De Sophisticis Elenchis / Sophistical Refutations / Sofistika) Organon'un, Aristoteles’in yukarıda sıraladığımız altı kitabından oluştuğu düşüncesi genel olarak kabul görmüştür ancak Ammonius ve Simplicius gibi bazı Yeni Platoncular onun  Retorik  (Ρητορική / Ars Rhetorica / Rhetoric / El-Hitabe) ve Poetika (Ποιητική / Poetica / Poetics / El-Şi’r) adlı çalışmalarının da Organon’un parçası olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Bazı düşünürl erin, Aristoteles’in özellikle Retorik’ini

116

Topikler’inden (diyalektik olarak da bilinir) bağımsız bir çalışma olarak tasarlamadığını iddia etmiş olmaları, söz konusu inancı kısmen de olsa destekler niteliktedir.

Bir diğer Yeni Platoncu Porphyrios'un, konuları hakkında yeterli bilgiye sahip olmayanlar için bir hayli karmaşık görünen mantığı daha anlaşılır kılmak amacıyla kaleme aldığı  İsagoji adlı eser, (Εἰσαγωγή /  Isagoge / Introduction / El- Medhal) mantık tarihinin Organon’dan sonra gelen en önemli çalışmasıdır. İsagoji sadece, farklı çeviri ve yorumlarının hem Batı hem de İslam dünyasında büyük bir etki yaratmış olmasıyla değil, aynı ismi taşıyan  benzeri çalışmalara da zemin oluşturması, mantık üzerine çalışmalar için bir örnek teşkil etmesi nedeniyle de önemlidir.

8.3. İslam ve Türk Düşünce Dünyasında Mantığın Yeri İslam düşünce dünyasının felsefe ve mantıkla tanışması, müslümanların VII ve VIII. yüzyıllar arasında yoğunlaşan fetih ve irşad faaliyetleri sırasında karşılaştıkları kadim kültürlerle etkileşimlerinin bir sonucudur. VIII ya da IX. yüzyılda başladığı kabul edilen ve Endülüs’ün büyük filozofu İbn Rüşd’ün ölümü (1198) ile yani yaklaşık olarak XIII. yüzyıl da sona erdiği düşünülen İslam Rönesansı, müslümanlar için olduğu kadar Batı düşünce dünyası için de çok önemli bir dönem olmuştur. Nitekim Platon ve Aristoteles gibi büyük Yunan filozoflar unutulmaya yüz tutmuşlarken, Batı tarafından ancak İslam filozoflarının eserleri sayesinde yeniden keşfedilmişlerdir. Yunan felsefesini ve mantığını, özellikle d inî meseleleri çözümlemek için kullanmayı âdet hâline getirmiş olan eski Süryaniler, bu konularda Yunancadan kendi dillerine yaptıkları çevirileri, Abbasi halifelerinin sağladıkları maddi olanaklar ile müslümanların ortak diline yani Arapçaya da çevirmişlerdir. Bugün, yaptıkları çeviriler konusunda çok da başarılı olmadıkları bilinmesine rağmen eski Süryanilerin, İslam düşünce dünyasına yaptıkları katkının son derece önemli olduğu kabul edilmelidir. Bu hatalı ç eviriler, ilgili metinlerin İslam düşünürleri tarafından daha dikkatli okunmasına, daha detaylı çalışılmasına ve  böylelikle felsefe ve mantık alanlarında orijinal sayılabilecek eserler ortaya konulmasına vesile olarak değerlendirilmişlerdir. İslam dünyasında, muallim-i evvel  yani ilk öğretmen olarak tanınan Aristoteles’i derinliğine anladığı, aktardığı ve onun düşüncelerine orijinal katkılar yaptığı için muallim-i sânî  yani ikinci öğretmen namıyla anılan büyük  Türk filozofu Uzlukoğlu Fârâbî (870 - 950), mantık tarihinin de en önemli isimlerinden birisidir. Döneminin en önemli bilim, felsefe ve mantık eserlerine hayat veren İbn Sinâ (980 - 1037) ise sadece İslam dünyasında değil Batı dünyasında da büyük ün kazanmış bir diğer Türk filozofu ve mantıkçısıdır. İskenderiyeli yorumcuların da etkisiyle mantık, çoğu eski Süryani ve İsla m mantıkçılarınca, Aristoteles'in Organon'unun daha önce adlarını sıraladığımız altı kitabına, yine bu külliyatın parçaları olarak görüle n Retorik ve Poetika ile birlikte Porphyrios'un İsagoji'sinin de ilave edilmesiyle dokuz bölümde ele alınması lazım gelen bir disiplin olarak görülmüştür. İbn Sînâ ise dil ile mantık arasındaki köklü ve güçlü bağı ortaya   koymak amacıyla, bu külliyata Sözün  Araştırılması (Bâb al-Elfaz) adlı bir bölüm daha eklemiş, onun 117

sonrasında İslam düşünce dünyasında mantığın muhtevası, on bölüm olarak kabul edilir -1265) olmuştur. Bu külliyata önemli bir katkı çok çok sonraları Esîreddîn Ebherî'den ( gelmiştir. Bu büyük düşünürün kaleme aldığı İsagoji, pek çok mantıkçının ortak kabulüne göre, benzer örnekleri ara sındaki en başarılı çalışmadır. İslam mantık geleneğinin ortaya çıkışında Fârâbî ve İbn Sînâ'nın dışında El -Kindî, EsSerahsi, Er-Razi, El-Ba’lebekki, Ebû Bişr Betta, Yahya b. Adiyy, İbrahim b. Abdullah, İbn Zür’a, İbn’ül-Hâmmar ve Kalabâzî’nin katkıları da son derece önemlidir. Bu geleneğin takipçisi olan ve İbn Sînâ sonrası mantık çalışmalarını yönlendiren, yukarıda ismini zikrettiğimiz Ebherî dışındaki diğer  önemli isimler ise kronolojik olarak şöyle sıralanmaktadırlar: İbn’üt-Tayyib, İbn’ül-Heysem, Nureddin Cürcanî, İbn Bâcce, İbn Rüşd, Fahrettin Râzi, El-Bağdâdi, Şemseddin Semerkandi, Nasîreddîn Tûsî, Sîraceddîn Ürmevî,  Necmeddîn Kâtîbî, Alî El- Konevî, İbn’ül-Arabî, El-İcî, Kudbettin Razî, Molla Fenari, Seyyid Şerif Cürcanî ve El-Teftâzanî’dir. İslam dünyasının yüzyıllarca şüpheyle yaklaştığı mantık çalışmalarına, yazdığı eserlerle meşruiyet kazandırmış İmam Gazâli ile eleştirileriyle dolaylı da olsa mantığa katkısı olduğu düşünülen İbn Teymiye, burada isimleri zikredilmesi gereke n iki önemli İslam düşünürüdür. XV. yüzyıl sonrasında mantık alanında orijinal bir çalışma görülmemektedir. Bu dönemde mantık çalışmalarıyla dikkat çeken en önemli düşünür, kendisi d e önemli bir mantıkçı olan Ahmet Cevdet Paşa'nın, Tarih-i Cevdet  adlı eserinde hayatı ve çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgilere yer verdiği İsmail Gelenbevî’dir. İslam mantık geleneğini kuran ve geliştiren filozoflar tarafından sistematik hâle getirilen klasik mantık öğretimi, bugünkü üniversitelere karşılık gelen medreselerde ve elbette dönemin bilim dili olarak kabul edilen Arapça ile yapılmış, Osmanlı'nın son zamanlarına kadar gelenekselliğini muhafaza etmiş, dolayısıyla çok fazla bir değişikliğe uğr amaksızın uygulanmıştır. XV. yüzyıl sonrasında mantıkla ilgili hemen hiç orijinal çalışma ortaya çıkmamış olmasının belki de en önemli sebebi mantığın bu katı skolastik sistem ile öğretilmiş olmasıdır. XVII ve XVIII. yüzyılda mantık alanında karşılaşılan en önemli çalışmalar klasik eserler üzerine yazılmış haşiyeler ve şerhlerdir. Tanzimat'la birlikte başlayan ıslahat hareketleri, Osmanlı ulemasının Avrupa'da  pek çok alanda olduğu gibi mantık alanında da yapılmakta olan yeni çalışmalara d ikkat çevirmesine, başlangıçta yeni mantık   olarak ifade edilen, günümüzde matematiksel, sembolik  ya da modern mantık  olarak adlandırılan mantık anlayışını keşfine vesile olmuştur. Tanzimat, eğitim - öğretim konusunda birtakım reformların hayata geçirilmesine imkân sağlamış, böylelikle klasik medreselerden farklı, günün koşullarına uygun programlara sahip yeni ok ulların açılması, bu okullarda yeni mantık  çalışmalarına da yer verilmesi mümkün olabilmiştir. Bu dönemde, XIX. yüzyılın önemli felsefecilerinden İtalyan Pasquale Galluppi’nin mantıkla ilgili temel bir eserinin  Miftahu’l-Fünûn ismiyle tercüme edilmiş olması yeni mantık çalışmalarına olan ilginin bir göstergesi sayılabilir. Dönemin bir diğer önemli mantık çalışması Ahmet Cevdet Paşa’nın  Miyar-ı Sedat ’ıdır. Kendisi gibi mantıkçı 118

olan oğlu Ali Sedat da eski ve yeni mantığı karşılaştırdığı  Mizanu’l-Ukul fi’l- Mantık ve’l -Usul adlı çalışmasıyla Türk mantık tarihinde önemli bir yer edinmiştir. Yine bu dönemde, bazıları liselerde okutulmak üzere, pek çok mantık kitabı yazılmış ya da tercüme edilmiştir. Hasan Âli Yücel, Reşat Nuri Güntekin ve İsmail Hakkı İzmirli, bu alanda çalışm alar yapan müellifler ve mütercimler içerisinde en dikkat çekici olanlardır. 1940 yılında Hasan Âli Yücel tarafından başlatılan ancak 1950'lere kadar sürdürülebilen tercüme faaliyetleri ile içerisinde bazı önemli felsefe ve mantık kitaplarının da yer aldığı yaklaşık 600 kitap Türkçeye kazandırılmıştır. Bunlar içerisinde mantık açısından en önemlisi şüphesiz Hamdi Ragıp Atademir tarafından yapılan Organon çevirisidir. Matematiksel mantık konusundaki ilk önemli çalışmalar Salih Zeki'nin Henri Poincaré’den yapmış olduğu çevirilerdir. Hilmi Ziya Ülken'in Mantık Tarihi adlı çalışması ise sadece klasik mantığa değil matematiksel mantığa da yer veriyor olması nedeniyle önemli bir telif eserdir. Almanya’daki siyasi çalkantılar nedeniyle ülkemize gelen ve İstanbul Üniversitesinde göreve ba şlayan Ernst Von Aster ve ünlü Mantıkçı Reichenbach ile Türk düşünürler Nusret Şükrü Hızır ve Halil Vehbi Eralp’in gayretleri, önemli Türk mantıkçılarının yetişmesine, bu konuyla ilgili çeviri ve telif eserlerin artmasına zemin hazırlamış olmaları nedeniyle çok önemlidir. Bilhassa matematiksel mantık ve mantık felsefesi konuları ile çağdaş mantık teorileri üzerine çalışan Hüseyin Batuhan, Cemal Yıldırım, Teo Grünberg, Adnan Onart ve Şafak Ural; önemli klasik mantık metinlerini Türkçeye kazandıran ve telif eserleriyle anlaşılır kılmaya çalışan Nihat Keklik, Mübahat Türker Küyel, Necati Öner, Mehmet Naci Bolay ve Abdulkuddüs Bingöl; farklı alanlardaki çalışmalarının yanı sıra matematiksel mantık alanına da katkıda bulunan Şakir Kocabaş ve Zekai Şen, 1950’lerden günümüze kadar olan dönemde Türkiye’nin mantık gündemini belirleyen en önemli isimler olmuşlardır.

119

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu kitabın ilk bölümünde mantığın sözcük anlamı verilmeye çalışılmıştır. İkinci  bölümünde ise Aristoteles'in, düşünce tarihinin ilk mantık çalışması olması nedeniyle büyük önem arzeden Organon adlı eseri, onu oluşturan kitaplarla birlikte tanıtılmış, beraberinde Por  phyrios'un, Organon'u açıklama amacı taşıyan ve sonraları mantık  külliyatının bir parçası olan  İsagoji adlı eserine temas edilmiştir. Bu kitabın son bölümünde ise İslam düşünce dünyasının felsefe ve mantıkla tanışması ve kendisine has bir mantık geleneğini inşasını  konu edilmiş, bu süreçte öne çıkan isim ve eserlere değinilmiştir.

120

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi dilimizde “sophia” sözcüğüne karşılık gelmez? a) Beceri b) Zekâ c) Sevgi d) Bilgelik e) Akıl 2) Aşağıdakilerden hangisi “sofist” sözcüğünün anlamlarından değildir? a) Zekâsını kullanmada becerikli b) Bilgi taciri c) Özgürlük tutkunu d) Yaşam deneyimi olan e) Gezici öğretmen 3) “Tanım”a ilişkin olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a) Bir şeyin tanımını yapabilmek o şeyi tanımayı, o şeyle tanışık olmayı gerektirir. b) Her tanım ancak sınırlı bir kesinlik verebilir. c) Herhangi bir objenin her özelliği bilinemez. d) Bilenin sınırlılığı bir tanım yapabilmesine engel değildir. e) Yeterince gayret gösterilirse mutlak kesinlikte bir tanım yapmak mümkündür. 4) Aşağıdakilerden hangisi dinin işlevlerinden değildir? a) Tanrı ya da tanrıların niteliklerini bildirmek  b) Ölüm sonr ası hayat hakkında bilgi vermek  c) Evrenin yaradılışındaki gayeyi açıklamak  d) Aklın sınırlarını sorgulamak  e) İnsanın dünyada varoluşunu gerekçelendirmek  121

5) Aşağıdakilerden hangisi sanatçının bir sanat eseri ortaya koymasının sebeplerinden  birisi olamaz? a) Hayatı nasıl anlamlandırdığını ifade etme dürtüsü b) Pratik bir amaca hizmet etme isteği c) Güzellik duygusunu paylaşma arzusu d) Herhangi bir olay karşısındaki hissiyatını aktarma çabası e) Doğayı taklit etme isteği 6) Aşağıdakilerden hangisi bilimin işlevlerinden değildir? a) Evrenin ortaya çıkışının sebeplerini araştırmak  b) Doğa kanunlarını tespit etmek  c) İnanç unsurlarını ispata çalışmak  d) İnsan hayatını kolaylaştırıcı teknolojilere zemin oluşturmak  e) Pratik amaçlara hizmet etmek  7) Aşağıdakilerden hangisi filozofun özelliklerinden birisi değildir? a) Sıradan genellemelerden kaçınmak  b) Aklı esas almak  c) Dogmatik olmamak d) K esin tanımlar elde etmeye çalışmak  e) Şüpheci olmak 8) Aşağıdakilerden hangisi felsefeyle uğraşan kişiler için felsefenin umulan getirilerindendir? a) Diğer insanlarla ilişkilerde daha kibar ve geçimli olmayı sağlaması b) Ün kazandırması veya servet sahibi yapması c) Önemli insanların övgüsünü kazandırması d) Anlama ihtiyacını tatmin etmesi e) Pratik yararlarının olması 122

9) Aşağıdakilerden hangisi Felsefenin gereği nedir? Sorusuna cevap olarak düşünülemez? a) İnsanı önyargılarla düşünmekten alıkoyması b) Her iddiaya şüpheyle yaklaşılması gerektiğini aşılaması c) Sıradan genellemeler yapma alışkanlığından kurtarması d) Kesin tanımlar üretme becerisini geliştirmesi e) Dogmatik olmamayı öğretmesi 10) Aşağıdakilerden hangisi “tarih”i ilk kez bilimsel bir etkinlik olarak ortaya koyan kişi olarak kabul edilmektedir ? a) Herodotus b) Thucydides c) Empedokles d) Sokrates e) Aristofanes

Cevaplar 1)c, 2)c, 3)e, 4)d, 5) b, 6)c, 7)d, 8)d, 9)d, 10) b

123

9. BATI DÜŞÜNCE TARİHİNDE MANTIĞIN YERİ

124

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde, Batı düşünce tarihinde mantığın yeri konusunu öğreneceğiz.

125

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Batı düşünce tarihinde mantığın önemi nedir?

126

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Batı düşünce tarihinde mantığın önemi

Batı düşünce tarihinde mantığın önemi hakkında  bilgi sahibi olur.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma ve tartışma

127

Anahtar Kavramlar •

Batı Düşünce Tarihi

•

Mantık 

128

Giriş Bu ünitede Batı düşünce tarihinde mantığın yeri tartışı lmaya, tarihsel dönemler itibarıyla mantık çalışmalarının seyri önemli mantıkçıların yaptığı çalışmalar ışığında izaha çalışılacaktır.

129

9.1. Batı Düşünce Tarihinde Mantığın Yeri Batı düşüncesinin metodolojik alt yapısını oluşturan mantık bi liminin temelleri, Antik Yunan dünyasının en önemli filozoflarından birisi olan Aristoteles tarafından atılmıştır. Başta Elea ve Megara Okullarının mensupları olmak üzere kendisinden önceki ya da çağdaşı olan filozofların ve sofistlerin akıl yürütme yöntemleri üzerine düşüncelerini, bu konuda yaptığı orijinal katkılarla sistemli bir hâle getiren Aristoteles bir disiplin olarak mantığın şüp hesiz ilk ve en önemli ismidir. Aristoteles sonrasında, MÖ 3. yüzyılda Kıbrıslı (Citium) Zenon tarafından kurulan, Atina'da, Stoa Poikile (antik çarşının kuzeyinde yer alan, gravürlü, süslü sütunları olan taraça) adı verilen bir mekânda faaliyet gösteren ve bu nedenle Stoa adıyla anılan okula mensup filozoflar da mantığa ilgi göstermişler ve bu alana önemli katkılarda bulunmuşlardır. Stoacılar, aklın ve varlığın ilkelerini bir görmüş dolayısıyla mantık ve ontoloji arasında bir ayrım gözetmemiş olan Aristoteles'ten farklı olarak mantığı ontolojiden farklı bir alan olarak değerlendirmiş, onun biçimsel olan kısmına dikkat çevirmiş, dile ilişkin   yönüne vurgu yapmışlardır. Zaman içerisinde Stoacıların bu görüşleri, sonraki çok uzun bir dönemde, hem İslam hem de Batı düşünce dünyasında derin etki yaratacak ve mutlak bir otorite olarak görülecek olan Aristoteles mantığının bir  parçası hâline dönüşmüşlerdir. Aristoteles'in Batı tarafından tanınmaya başlanması MS 5. yüzyıla tarihlenir. Ünlü Latin Filozof Boethius (480 - 524) Aristoteles'in mantık ile ilgili eserlerinden Kategoriler   ile Önermeler’ i ve ayrıca Porphyrios'un  İsagoji’sini Latinceye çevirmiştir. Aristoteles'in Topikler ’ini kendi yorumlarıyla birlikte işleyen Boethius'un çevirileri 12. yüzyıl a kadar kullanılmış, Aristoteles'in diğer mantık çalışmaları ancak bu dönemden sonra incelenmeye  başlanmıştır. Tüm Orta Çağ düşüncesine yön veren Aristoteles'in mantığı konusunda bu dönemde yaptıkları çalışmalar ile dikkate değer beş önemli isim şu şekilde sıralanırlar: Aristoteles'in eserlerini, İslam filozoflarının şerhleri ile birlikte inceleyen ve yorumlayan Albertus Magnus (1193/1206 - 1280), mantık üzerine son derece nitelikli eserler ortaya koymuş olan Thomas Aquinas (1225  – 1274), mantığın standart konularını işleyen  bir ders kitabı niteliğindeki Summulae Logicales Magistri Petri Hispani adlı eseri hazırlamış olan Petrus Hispanus (1226 - 1277), mantığı ve ontolojiyi yöntemleri ve inceledikleri varlık alanları itibarıyla birbirinden ayıran, diğer Orta Çağ düşünürlerinden farklı olarak mantığın en önemli konusunun kıyas olduğunu savunan Duns Scotus (1265 - 1308) ve tümeller tartışmasına önemli katkılarda bulunan Ockhamlı William (1285 - 1347)dır . Orta Çağ'ın mantık tarihi açısından en dikkate değer isimlerinden bir diğeri Raimundus Lullus'tur (1232 - 1315). Lullus mantığın biçimsel yönüne ilişkin potansiyelini keşfetmiş ve onu bir sanat olarak görmüştür. Ortaya koyduğu mantık sistemi, günümüzde hem sembolik mantığın hem de enformasyon biliminin önceleyicisi olarak kabul edilmektedir. Batı’da Rönesans adı verilen, 15 ve 16. yüzyıllar arasında İtalya’da başlayan ve sonrasında tüm Avrupa’ya yayılan fikri har eketin merkezini, Antik döneme ait sanat ve felsefe bilgisi ile bilim tartışmalarının yeniden gündeme taşınması yönündeki faaliyetler oluşturmuştur. Bu dönemde özellikle İslam filozoflarının çalışmaları, Batı’nın düşünsel 130

zeminindeki bu köklü dönüşüme çok büyük katkılar yapmıştır. Rönesans’ın etkisiyle doğa  bilim ve yöntemlerinin düşünsel hayatta önem ve etkisinin gittikçe artması felsefede yöntem sorununu belirginleştirmiştir. Örneğin Petrus Ramus (1515 - 1572) mantık çalışmalarında alışılagelen sıralamaya  yöntem konusunu da ilave ederek bu konunun önemine dikkat çekmiştir. Çok sonraları Antoine Arnauld (1612 - 1694) ve Pierre Nicole (1625 – 1695) tarafından kurulan Port-Royal mantığı, yöntem konusunu sistemli bir şekilde işlemiş olmasıyla önem kazanmıştır. Felsefe ve bilim yapma tarzındaki değişim, mantığa bakışı da etkilemiş, bu durum yüzyıllar boyunca tartışılmayan bir otorite olan Aristoteles’in ve onun tümdengelimsel (dedüktif) mantığının, dönemin Francis Bacon (1561 - 1626) ve Rene Descartes (1591 - 16 50) gibi önemli filozofları tarafından sorgulanmasına sebep olmuştur. Descartes, tümevarımın yeni bir bilgi sağlamadığını göstererek, Bacon ise modern bilimler için deneyin ve gözlemin önemine dikkat çekerek, yeni bir mantık olarak tümevarımsal yöntemi önererek mantık çalışmalarının seyrini değiştirmişlerdir. Yukarıda sözünü ettiğimiz gelişmeler Aristoteles mantığının özüne ilişkin değişikliğe sebebiyet vermiş değildir. Yöntem üzerine tartışmalar daha sonra ayrıntılı şekilde ele alınacak olan bilim felsefesinin bir konusu olarak varlığını sürdürmüştür. yüzyıla gelene kadar mantık, genel olarak Aristoteles'in belirlediği çerçeve içerisinde alınmaya devam edilmiştir.

bir bir 17. ele

17. yüzyılda başlayan ve mantık çalışmaları konusundaki en köklü değişim, mantık tarihi için bir dönüm noktası olan cebirsel mantığın hazırlayıcısı sayılabilecek çalışmalara ilk önemli örnek Joachim Junge'nin  Logica Hamburgensis (1638) isimli çalışmasıdır. Bu eser, dönemin en önemli filozof ve mantıkçı-matematikçilerinden birisi olan G. W. Leibniz (16461716) tarafından da oldukça önemli bir çalışma olarak görülmüştür. 18. yüzyılda Almanya'nın en önemli düşünürlerinden birisi olan Gottfried Ploucquet (1716-1790), Leibniz'in mantık çalışmalarından etkilenerek sembolik mantık alanında pek çok konu üzerinde çalışmalar yapmış, Leibniz'inkinden farklı bir sembolik işlem önermiştir. Yine  bu yüzyılda, matematikçi, fizikçi, astronom ve filozof olarak tanınan bir diğer Alman düşünür Johann Heinrich Lambert (1728-1777) ise  Neues Organon adlı çalışmasıyla mantık konusundaki orijinal görüşlerini ortaya koymaya çalışmıştır.

19. yüzyıla gelindiğinde, Cebirsel Mantık konusunda oldukça önemli gelişmeler kaydedilmeye  başlanmış, özellikle İngiliz Mantıkçılar Agustus De Morgan (1806-1871), George Boole (1815-1864), Stanley Jevons ve (1835-1882) Jogn Venn'in (1834-1923) bu konu üzerindeki çalışmaları Cebirsel Mantığın sistemleştirilmesini sağlamıştır. Mantık açısından bir  diğer önemli isim Johs Stuart Mill'dir (1806-1873). Mill'in indüktif akıl yürütmenin beş temel prensibini formüle ettiği  A System of Logic adlı çalışması bilim felsefesi açısından da önemli bir eserdir. Dönemin diğer bir önemli filozofu olarak gösterilen Charles Sanders Peirce (18391914), Boole ve De Morgan'ın çalışmalarından önemli ölçüde yararlanmış olmakla birlikte mantıkla ilgili özgün çalışmalar da ortaya koymuştur. Peirce, özellikle bağıntı kavramının incelenişi açısından getirdiği yenilik lerden ötürü önem taşımaktadır. Mantıksal gösterim 131

konusunda geliştirdiği ikonik sistem, sağlığında yayımlanmamış, bu nedenle 1960'lara kadar çok az tanınabilmiştir. Cebirsel Mantığa çok önem verilen bir dönemde, mantığı matematiğin  bir dalı olarak yorumlayanlara karşı çıkan Peirce, bu doğrultuda geliştirmiş olduğu düşünceleri ile Giuseppe Peano (1858-1932) ve özellikle Ernst Schröder (1841-1902) üzerinde büyük etki yaratmıştır. 19. yüzyılın sonlarında, Gottlob Frege (1848 -1925)  Begriffsschrift   (1879) isimli çalışmasında, matematikteki fonksiyonları temel alarak yüklemler için yeni bir notasyon oluşturmuş,  Lojistik  (Logistics) ismi verilen yeni bir mantık anlayışı geliştirmiştir. Frege bu eserinden sonra, özellikle Boole metodunu eleştiren, bununla birlikte kendi meto dunun geçerliliğini göstermeye çalışan eserleri kaleme almıştır. Frege'nin bu çalışmaları yaparken Boole metodunu geliştiren ve ondaki hataları düzeltmeye çalışan Peirce ve Schröder gibi mantıkçıların çalışmalarından habersiz olduğu bilinme ktedir. Frege'nin çalışmalarına büyük önem veren Bertrand Russell (1872 -1970) onun bazı düşüncelerini esas alarak  Introduction to Mathematical Logic  (1903) ve daha sonra Alfred  North Whitehead (1861-1947) ile birlikte hazırladığı Principia Mathematica  (1910-13) adlı eserleriyle lojistiğin yani modern mantığın Frege'den sonraki ilk önemli eserlerine imza atmıştır. Russell her ne kadar meşhur paradoksuyla Frege'nin mantıksal sistemini çökertmiş olsa da bu, düşünülenin aksine lojistik üzerine yapılan çalışmaların önemini daha da arttırmıştır. Russell'ın eserlerinde notasyon olarak Frege'den ziyade Peirce -Schröder-Peano notasyon sisteminden yararlan mış olduğu görülmektedir. 20. yüzyılın  başında modern mantığın bir diğer önemli eseri David Hilbert (1862-1943) ve Paul Bernays'ın (1888-1977)  birlikte kaleme aldıkları Grundlagen der Mathematik 'tir. Bu eser, modern mantık çalışmaları için yen bir yol hari tası olarak nitelendirilebilir.

Russell ve Hilbert, mantığı iki doğruluk değeri açısından ele almışlarken, Polonya okulundan Jan Lukasiewicz (1878-1956), Alfred Tarski (1901-1983) ve Emil Leon Post (1897-1953) doğruluk değeri taşıyan mantık sistemleri ile çok değerli mantık çalışmalarına zemin oluşturmuşlardır. Üniversitemiz Felsefe Bölümü'nde de görev yapmış ve modern mantık çalışmalarının Türkiye'de tanınmasına büyük katkı sağlamış olan Hans Reichenbach (1891 -1953) olasılık mantığını kuran kişidir. Yine aynı dönemde Almanya'da, mantıktan ayrı olarak geliştirilen küme teorisi (set theory), bu teorinin asıl mimarı Georg Cantor'un (1845 -1918) çalışmalarından etkilenen matematikçi ve mantıkçılarca, mantığın da kullandığı bir teori hâline dönüştürülmüştür. Küme teorisi sembolik mantığa yeni bir bakış açısı sağlamakla  birlikte mantıksal işlemlerin farklı bir şekilde gösterilmesine de zemin hazırlamıştır. Modern mantığın kurucu ismi Frege'nin düşünceleri, dönemin büyük matematikçi ve filozofları tarafından takdir edilmiş olmakla beraber 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın ilk yarısında mantık bilhassa Peirce, Schröder, Peano ve Cantor'un çalışmaları doğrultusunda gelişme göstermiştir denilebilir.

132

Yakın dönemde modern mantık konusunda çalışan diğer önemli   isimler, mensubu oldukları gruplar itibarıyla şu şekilde sıralanmaktadırlar: Hilbert'in çalışma arkadaşları: Heinrich Behmann (1891-1970), John von Neumann (1903-1957) ve Wilhelm Ackermann (1896-1962); Viyana çevresi filozof ve mantıkçıları: Ludwig Wittgenstein (1889 -1951), Rudolf Carnap (1891-1970) ve Walter Dubislav (1895-1937); Polonya Okulu: Kazimierz Twardowski, (1866-1938), Leon Chwistek (1884-1944), Stanislaw Lesniewski (1886-1939), Tadeusz Kotarbinski (1886-1981) ve Kazimerz Ajdukiewicz (1890-1963); Sezgiciler: Luitzen Egbertus Jan Brouwer (1881-1966) ve Arend Heyting (1898- 1980); Amerikan mantıkçıları: Clarence Irving Lewis (1883-1964), Charles William Morris (1901-1979), Alonzo Church (1903-1995) ve Willard van Orman Quine (1908- 2000); mantıkla ilgili farklı görüşler ortaya koyan isimler: Abraham Fraenkel (1891-1965), Herman Weyl (1885-1955), Gerhard Gentzen (1909-1945), Frank Plumpton Ramsey (1903-1930), Jacques Herbrand (1908-1931), Nicholas Bourbaki (Bir grup 20. yüzyıl Fransız matematikçisinin çalışmalarının yazarı olarak kullandıkları takma ad) Kurt Goedel (1906 -1978), Alan Turing (1912-1954) ve Ferdinand Gonseth (1890-1975)dir. Günümüzde mantık çalışmalarıyla öne çıkmış düşünürlerin en önemlileri ise şunlardır: Michael A. E. Dummett (1925-2011), Hilary Putnam (1926-), Jaakko Hintikka (1929-), David Kaplan (1933-), George Boolos (1940-1996), Saul Kripke (1940-), Susan Haack (1945-), Dov Gabbay (1945-) ve Graham Priest (1948-)dir.

20. yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar geçen sürede modern mantık çalışmaları, bilgisayar teknolojilerinin büyük bir hızla gelişme göstermekte oluşuna paralel  bir şekilde çok daha önemli hâle gelmiş ve beraberinde bir hayli çeşitlenmiştir. 1965 yılında yayımladığı Fuzzy Sets (Puslu Kümeler) adlı makalesiyle Fuzzy Logic'in (Puslu Mantık) temellerini atan Lotfi Ali Askerzade (1921- ) ya da Batılıların tanıdığı şekliyle Lotfi Zadeh mantıkta yeni bir dönemin mimarı olmuştur. Zadeh, puslu mantıkla ilgili yüzlerce çalışması ve aldığı binlerce atıf ile şüphesiz çağımızın en önemli mantıkçısı durumundadır. Bu teori  bugün pek çok temel bilim alanında kullanılmakta; mühendisliklere ve dolayısıyla teknolojik ürünlerin geliştirilmesine büyük katkı sağlamaktadır. Puslu mantık, önerdiği değerlendirme  biçimiyle bilim felsefesi için önemli bir tartışma konusudur; sosyal bilimler'in metodolojilerini, esasları itibarıyla değiştirebilecek bir potansiyele sahiptir.

133

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu ünitede öncelikle Aristoteles'in Antik Ç ağ ve tüm Orta Ç ağ'da etkili olmuş mantık anlayışı dâhilinde eserler vermiş, önemli isimlere temas edilmiş, sonrasında Leibniz'le  başlayan ve günümüze kadar devam eden sembolik ya da diğer bir değişle modern mantığın geçirdiği türlü aşamalar yine bir tarihsel dizge içerisinde ve önemli isimlerin çalışmalarına da yer verilerek anlatılmaya çalışılmıştır.

134

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi  “hermeneutik” yönteminin önemli isimlerinden birisidir? a) W. Dilthey b) I. Kant c) J. Stuart Mill d) R. Descartes e) G. W. Leibniz 2) Aşağıdakilerden hangisi diyalektik için söylenemez? a) Tez, anti- tez ve sentez üçlemesini esas alır. b) Diyalektik tartışmalar retorik bilgisi gerektirir . c) Münazara tarzı tartışmalardan farklıdır. d) Tek bir doğruluk değeri söz konusudur. e) Hakikati olabildiğince açık kılmaya çalışan bir tartışma yöntemidir. 3) Aşağıdakilerden hangisinin diyalektik yöntemi kullandığı bilinir? a) Herodotus b) Thucydides c) Hegel d) Descartes e) Aristofanes

135

4) Aşağıdakilerden hangisi, Organon'un anlamlarından birisi değildir? a) Alet b) Vasıta c) Yol d) Yöntem e) Enstrüman 5) Aşağıdakilerden filozoflardan hangisi “muallim-i sânî” ismiyle bilinir? a) Fârâbî b) Aristoteles c) İbn Sinâ d)  Porphyrios e) Ebherî 6) Aristoteles'in aşağıdaki eserlerinden hangisi Orgonon'un bölümlerinden birisi olarak görülemez? a) Kategoriler b) Önermeler c) Fizik d) Birinci Analitikler e) İkinci Analitikler  7) Aşağıdaki isimlerden hangisi, kendi adıyla anılan  paradoksla G. Frege'nin mantık sisteminin geçersizliğini göstermiştir? a) A. Tarski b) J. Lukasiewicz c) L. Wittgenstein d) B. Russell e) E. Post 136

8) Aşağıdakilerden hangisi günümüz mantıkçılarından birisi değildir? a) G. Boole b) G. Boolos c) M. Dummett d) L. Zade e) S. Haack 9) Puslu Mantık adı verilen mantık teorisinin mimarı aşağılardakinden hangisidir? a) E. Post b) T. Kotarbinski c) A. Tarski d) L. Zade e) J. Lukasiewicz 10) Aşağıdakilerden hangisi, bir yargının “önerme” olabilmesi için kesinlikle  bulunması özelliklerden biri değildir? a) Öznesinin olması b) Yargı bildirmesi c) Yükleminin olması d) Kopulasının olması e) Doğru olması

Cevaplar 1)a, 2)d, 3)c, 4)c, 5)a, 6)c, 7)d, 8)a, 9)d, 10)e

137

10. MANTIĞIN MAHİYETİ

138

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde mantığın mahiyeti, mantığın temel kavramları, yargı ve önerme ile doğruluk, geçerlilik ve tutarlılık konularını öğreneceğiz.

139

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Yargı ve önerme arasındaki fark nedir? 2) Doğruluk nedir? 3) Geçerlilik ve tutarlılık arasındaki ilişkiyi açıklayınız.

140

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Mantığın mahiyeti

Mantığın temel kavramları hakkında bilgi sahibi olur.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma

141

Anahtar Kavramlar •

Mantık 

•

Geçerlilik

•

Tutarlılık 

142

Giriş Türkiye'de bilhassa modern mantık çalışmalarının öncülüğünü yapmış, günümüz Türk mantıkçılarının  bizzat yahut eserleriyle hocası ve yol göstericisi olmuş Teo Grünberg'in Sembolik Mantık El Kitabı adlı çalışmasından yapılan alıntı üzerinden mantığın mahiyeti meselesi tartışılmaya, daha sonra mantığın  bu metin içerisinde geçen temel kavramlarından yargı ve önermenin ne olduğu, mantıksal doğruluktan ne kastedildiği, mantık açısından geçerlilik ve tutarlılık kavramlarının neleri ifade ettiği soruları cevaplanmaya çalışılacaktır.

143

10.1. Mantığın Mahiyeti Bu başlık altında, Türkiye'de bilhassa modern mantık çalışmalarının öncülüğünü yapmış, günümüz Türk mantıkçılarının bizzat eserleriyle hocası ve yol göstericisi olmuş Teo Grünberg'in Sembolik Mantık El Kitabı adlı çalışmasından yapacağımız alıntıyla, mantık adı verilen disiplinin mahiyetini genel hatlarıyla ortaya koymaya çalışacağız: “Günlük hayatta sözleri ve davranışları birbirine uymayan, birbirini tutmayan insanları mantıksızlıkla suçlarız. Buna karşılık düşünceleri uyumlu olarak birbirine bağlayan, sözleri  birbirini tutan, davranışlarında ve kararlarında akla uygun yolu seçen kişileri mantıklı diye överiz.” Yukarıdaki açıklamaya bir ilave olarak, gündelik hayatta gündelik  hayatta kullanıldığı şekliyle mantıklı konuşmak ya  ya  da davranmak   ya da mantıksız sözler sarf etmek ya da iş yapmak   vb. tabirlerin, bir disiplin olarak mantık la la doğrudan bir ilişki içerisinde olmadığını belirtmemiz gerekmektedir. Gündelik dilde genellikle bu tabirler herhangi bir konu ile ilgili doğru bir değerlendirme yapıldığını yahut yanlış bir değerlendirme neticesinde yine yanlış bir tavır ya da davranış içerisinde bulunulduğunu ifade etmek için kullanırlar. Bu türden düşünüş ve eyleyişler, sadece herkesin eşit derecede sahip olduğuna inandığımız ancak çeşitli sebeplerle farklı şekillerde kullanıldığına (ya da kullanılamadığına) şahit olduğumuz akli melekenin değil sezgi, vicdan, inanç vb. daha başka faktörlerin de etkisiyle ortaya çıkabildiklerinden,  bunlara ilişkin değerlendirmelerin teknik anlamıyla mantık la la tam bir ilişki içerisinde olmadığı bilinmelidir. Genellikle mantık, doğru düşünmenin yöntemi veya doğru düşünmenin kurallarını konu edinen bilim olarak tanımlanır. Bu bağlamda düşünme, akıl yürütme anlamına gelir. Akıl yürütme (muhakeme, usavurma) öncül denilen bir veya daha çok sayıda yargıdan sonuç denilen bir yargının elde edilmesi işlemidir. Yargı, doğru veya yanlış bir düşünce (iddia, sav) demektir. Akıl yürütmenin doğru olması, öncüllerin doğru olması durumunda sonucun un da doğru olması demekt ir (Yani doğru akıl yürütme, doğruya götüren anlamındadır). Yargı önerme  denilen bir sözle dile getirilir. Buna göre öne rme, bir yargıyı dile getiren doğru veya yanlış olabilen bir sözdür. Günlük dil önermeleri genellikle bildiri kipinden tümceler durumund adır. Başka kiplerden olan cümleler (sorular, dilekler, buyruklar vb.) önerme olmadığı gibi tümce olmayan sözler de bir yargıyı veya ideayı dile getirmedikleri durumlarda önerme sayılmazlar. Akıl yürütme, çıkarım denilen bir önerme dizisi ile dile getirilir. Akıl yürütmenin öncüllerini dile getiren önermeler çıkarımın öncül önermeleri veya öncüller, sonucu dile getiren önerme de çıkarımın sonuç önermesi veya sonucudur. Bir çıkarımın tüm öncüllerinin doğru olması, zorunlu ve kesin   olarak sonucu da doğru kılarsa çıkarıma geçerli denir. Geçerli bir çıkarım doğru olan bir akıl yürütmeyi dile getirir. Yukarıdaki açıklamada akıl yürütme ile öncelikle kastedilen, tümdengelimsel yani dedüktif akıl yürütmedir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi tümdengelim türü akıl y ürütme ya da diğer ifadesiyle çıkarımlarda, öncül adı verilen önermelerden hareketle üretilen bir sonuç önermesinde, öncüllerde aktarılan bilginin tamamı ya da bir kısmı tekrar edilir. Bu türden 144

çıkarımların aklın doğru kullanımına ilişkin en yetkin örnekl er ortaya koymakla beraber yeni  bir bilgi vermediğinin altı altı çizilmelidir. “Mantık, bilgilerimizi elde etmek için kullandığımız araçlardan biridir. Herhangi bir  bilgiyi elde etmek için bir önermenin doğruluğunun haklı gösterilmesi yani bu önermenin kabul edilmesini haklı gösteren gerekçelerin ortaya konulması gerekir. Böyle bir haklı gösterme ya başka bilgilere yani önceden haklı gösterilmiş önermelere dayanır ya da başka hiçbir bilgiye dayanmaz. Birinci hâlde hakl ı göstermenin dolaylı, ikinci hâlde ise dolaysız olduğunu söyleriz. Örneğin belli bir maddenin içinde bakır bulunup bulunmadığını araştıran  bir kimyacıyı kim yacıyı göz önüne alalım. Bu kimyacı maddeyi toz hâline getirerek aleve tutar. Alevin yeşillenmesi hâlinde maddenin içinde bakır olduğu sonucuna varılır. “Alev yeşilleşti .” önermesinin doğruluğu, başka hiçbir bilgiye başvurmadan gözlem ile dolaysız olarak gösterilir. Bu önermenin ifade ettiği bilginin alevin yeşilleştiği olgusunun bilgisinin kazanılmasında başvurulan aracın mantık olmadığı meydandadır. meydandadır. Böyle bir bilgi salt deney ve gözlem aracılığıyla elde edilmiştir. Öte yandan sözü geçen maddenin içinde bakır kullanıldığı olgusunun bilinmesi, dolaysız olarak değil dolaylı olarak “Bu alev yeşilleşti .” ile “Alevi yeşilleştiren maddenin içinde bakır bulunur.” önermelerinin doğruluğuna dayanan bir çıkarım yoluyla haklı gösterilir. İşte bu son durumdaki haklı göstermede mantık aracına başvuruluyor. Buna göre mantığın, bilgilerimizin çıkarım yoluyla yani dolaylı olarak haklı gösterilmesini sağlayan bir yol veya yöntem olduğunu da söyleyebiliriz. Mantık, doğrudan doğruya çıkarım süreçleriyle değil, yalnızca çıkarımların geçerliliği ile ilgilenir. Çıkarım sürecinden oluşan konusuna girer.” düşünme mantığın değil, deneysel deneysel bir bilim dalı olan bilgi psikolojisinin konusuna Grünberg'in vermiş olduğu örnek iki aşamalı bir mantıksal değerlendirmeyi göstermektedir. Deney ve gözlem yoluyla dolaysızca elde edilen, yan i incelenen madde yakıldığında ortaya çıkan alevin rengi hakkındaki bilgi tek başına o maddenin içeriği hakkında bilgi sahibi olmamız için yeterli olmaz. O güne kadar yapılan tüm deneylerde bakır içerikli maddelerin yakıldıklarında alevlerinin yeşil renk vermesinden hareketle, tümevarımsal yani indüktif bir akıl yürütme sonucu “Alevi yeşilleştiren maddenin içinde bakı r bulunur.” dolaylı bilgisine erişildiğini, daha sonra bu öncül ile yakılan söz konusu maddenin yeşil renkte alev verdiğine verdiğine ilişkin dolaysız bilgiyi ifade eden bir başka öncülden hareketle de tümdengelimsel çıkarım yapılarak “Bu madde bakır ihtiva etmekted ir.” sonuç önermesine ulaşıldığını görmekteyiz. Grünberg'in de değindiği gibi mantık, herhangi bir çıkarımı oluşturan önermelerin ortaya koyduğu bilgilerin içeriğiyle nasıl elde edildikleriyle değil, bunların aklın genel geçer kurallarına göre birbirleriyle doğru bir ilişki içerisinde olup olmadıklarını inceler. Bilginin oluşum sürecini aydınlatmaya çalışmak yani bilginin nasıl ortaya çıktığı sorusuna cevap vermek mantığın değil bilgi psikolojisinin işidir. Bir bilginin doğruluğu ya da yanlışlığını tartışmak ise yine mantığın değil bu bilgilerin ortaya çıktığı bilgi sistemlerinin işidir. Mantık sadece, doğru olduğu kabul edilen önermeler arasındaki mantıksal açıdan geçerli ilişkileri ve bunlardan hareketle elde edilebilecek önermeleri (sonu çları) göstermekle  yükümlüdür. Geçerlilik, mantıksal doğruluk  olarak da ifade edilir ki bunun bir bilginin doğruluğu ile farklı bir mahiyeti olduğuna özellikle dikkat edilmelidir. 145

Çıkarımların geçerliliğini amaçlayan mantığın ikinci bir işlevi de herhangi bir metni  bir söyl emi oluşturan önermelerin birbiriyle uyumu veya tutarlı olmasını sağlamaktır. Metnin ve söylenenlerin uyumlu ve tutarlı olması, bunların bütünleşmesine yol açarak anlamlarını sağlamlaştırır. Sonuç olarak mantık, çıkarımların geçerliliği ile önerme kümelerinin tutarlılığını denetleyen (ortaya koyan) yöntem veya geçerlilik ile tutarsızlığı belirleyen kuralları konu edinen bilim olarak tanımlanabilir .

10.2. Mantığın Temel Kavramları 10.2.1. Yargı ve Önerme Bir yargı, bir bilgi nesnesi hakkında bilinebilir olan şeydir. Örneğin hava soğuk  ifadesi ile bildirilen yar gı, gı, hava sıcaklığının gerçekten kış şartlarına uygun bir biçimde giyinmiş bir insanı bile üşütecek derecede düşük olduğunu bilen kişi için bir kanıt ifadesidir. Yargılar nesnel ve öznel yargılar olarak ikiye ayrılabilirler. Doğruluğu deney ya da gözlem yoluyla herkes tarafından denetlenebilecek durum ya da olaylar hakkındaki yargılar nesnel, kişiden kişiye değişebilecek yargılar ise özneldir. Örneğin hava sıcaklığının -5 santigrat derece ol duğu yargısı bir termometre ile doğrulanabilir ya da yanlışlanabilir ancak havanın soğuk olduğuna ilişkin yargı kişiden kişiye değişebilir. Çünkü bazı insanlar örneğin eskimolar  bizim için çok düşük düşük sıcaklıkları soğuk soğuk olarak hissetmeyebilirler. hissetmeyebilirler. Önerme, mantığın incelediği türden ifadelere verilen genel addır. Mantık açısından önerme sayılan ifadeler özne, yüklem ve bağlaç (kopula) adı verilen sözel birimlerden oluşurlar ve bir yargı bildirirler. Aristoteles önermeyi bir şey hakkında bir şeyi onaylayan ya da reddeden bir söz olarak tanımlamıştır. Bu tanıma yani iki değerli Aristoteles mantığına göre yargı bildiren bir ifade yani önerme, zorunlu olarak doğru ya da yanlış doğruluk değerlerinden birisini taşıyan bir ifadedir. Havanın soğuk olduğuna ilişkin yargımızı i fade etmek için kullandığımız “Hava soğuktur .” ifadesi özne ve yüklemden meydana meydana geldiği ve bir doğruluk değeri taşıdığı için bir önerme durumundadır. Mantık bir önermenin, doğruluk değeri üzerinden yapılan işlemlerle ilgilenmekteyse il gilenmekteyse de o önermenin nasıl doğrulanacağı ya da inin sorunudur. “Bana yanlışlanacağı ile ilgilenmez. Bu, mantığın değil ilgili bilgi sistemler inin gülmeyin lütfen!”, “Kapıyı açar mısın?” ya da “Kaç yaşındasın?” gibi anlam taşıyan ve kimi, kuruluş biçimlerinden bağımsız olarak dilek, emir vb. bildiren ya da bir şeyi sorgulayan ifadeler (soru cümleleri) önerme değildirler.

10.2.2 Doğruluk  Mantık için herhangi bir önermenin doğru olması onun bir olay ya da olguyu olduğu gibi ifade etmesi demektir; aksi hâlde o önerme yanlıştır. yanlıştır. Yukarıdaki ör neğimize neğimize geri dönecek olursak “H ava sıcaklığı -5 santigrat derecedir. ” ifadesinin, doğruluğu kolayca tespit edilebilecek bir önerme olduğu, ancak her önermenin bu kadar kolay doğrulanamayacağı ya .” önermesi her ne kadar bir da yanlışlanamayacağı açıktır. Örneğin “Mars'ta canlılık vardır .” doğruluk değeri taşıyorsa da onun doğru mu yoksa yanlış mı olduğu sorusu Mars gezegeni ile 146

ilgili bildiklerimiz henüz çok kısıtlı olduğundan şu an için cevaplanamaz. Yine “H ava soğuktur .” önermesinin kime göre doğru ya da yanlış olacağı belirgin değildir ya da “Dışarıda yağmur yağıyor .” gibi bir önermenin doğruluğu üzerine konuşmak, dışarı sözcüğü ile ne kastedildiği açık kılınmadan çok anlamlı olmayacaktır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi mantık açısından bir önermenin doğru olup olmaması değil bir doğruluk değeri taşıyor olması önemlidir. Mantık farklı doğruluk durumları için ne türden mümkün sonuçların ortaya çıkacağıyla ilgilenir.

10.3. Geçerlilik ve Tutarlılık  Mantığın ilgilendiği hususlardan bir diğeri bir çıkarımın geçerliliği ve tutarlılığıdır. Doğruluk ve geçerlilik sıklıkla birbirine karıştırılan iki kavramdır. Mantık, ifadeleri doğruluk değeri taşıyor oluşlarıyla değerlendirir; bu ifadelerin yani önermelerin bir takım akıl yürütme yöntemleriyle bir araya getirilmesi sonucu ortaya çıkan çıkarımların ise geçerliliği ve tutarlılığıyla ilgilenir. Bir çıkarım, ilgili akıl yürütme biçiminin mantıksal ilkelerine uygun bir  biçimde oluşturulmuş ve mümkün her durumda doğru sonuç veriyorsa geçerli bir çıkarım olarak adlandırılır. Tutarlılık ise yine çıkarıma ilişkin bir durum olup sonucun en azından bir mümkün durum için doğrulanabildiğini ifade etmek için kullanılır. Bu tanımlara göre bir çıkarım geçerli ve tutarlı, geçersiz ama tutarlı ya da geçersiz ve tutarsız ol abilirse de geçerli  bir çıkarımın tutarsız olması söz konusu olamaz.

147

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Teo Grünberg'in Sembolik Mantık El Kitabı adlı çalışmasından yapılan alıntı üzerinden mantığın mahiyeti meselesi tartışılmaya, mantığın bu metinde   özellikle üzerinde durulan yargı, önerme, mantıksal doğruluk, tutarlılık ve geçerlilik gibi temel kavramları genel hatlarıyla tanımlanmaya, anlamları itibarıyla daha açık kılınmaya çalışılmıştır.

148

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi bir çıkarımın, ilgili akıl yürütme biçiminin mantıksal ilkelerine uygun bir biçimde oluşturulmuş ve mümkün her durumda “doğru” sonuç veriyor oluşunu ifade eder? a) Doğruluk  b) Tutarlılık  c) Yanlışlık  d) Geçerlilik e) Yeterlilik 2) Bir önermenin üzeri ne yargıda bulunduğu olay veya olgularla uygun olmayışı ile kastedilen özelliği nedir? a) Yetersizliği b) Yanlışlığı c) Kesin olmayışı d) Geçersizliği e) Tutarsızlığı 3) Kısaca “bir şey ne ise odur” şeklinde söylenegelen ve A→A'dır sembolleştirilen mantık ilkesi aşağıdakilerden hangisidir?

şeklinde

a) Çelişmezlik  b) Yeter sebep c) Özdeşlik  d) Benzerlik e) Üçüncü hâ lin imkansızlığı

149

4) “Bir şey sadece kendisidir; kendi si olmayan olamaz.” edilebilecek mantık ilkesi aşağıdakilerden hangisidir?

önermesiyle

ifade

a) Benzerlik b) Çelişmezlik  c) Üçüncü hâ lin imkansızlığı d) Yeter sebep e) Özdeşlik  5) Öncüllerde ortak ya da benzer olan ögelerin sonuçta da olacağını varsayan ve  böylece zorunlu değil ihtimali bilgi üreten akıl yürütme yöntemi aşağıdakilerden hangisidir? a) Diyalektik b) Geriçıkarım c) Analoji d) Dedüksiyon e) Tümdengelim 6) İnsanın kişisel ilgileriyle paralel bir biçimde, zorunlu olarak belirli bir sisteme ya da yönteme bağlı kalmaksızın veya herhangi bir neden - sonuç ilişkisi gözetmeksizin, çoğunlukla doğadaki düzenliliği, tekrarlılığı fark edişinin ya da kaynağı her ne olursa olsun birtakım sezgisel değerlendirmelerinin bir sonucu olarak ürettiği bilgidir. Yukarıdaki tanım hangi bilgi türüne aittir? a) Felsefi bilgi b) Analitik bilgi c) Gündelik bilgi d) Bilimsel bilgi e) Dinsel bilgi

150

7)  Deney ve gözlemi esas alan,  belirli bir sistematiğe bağlı kalınarak ve birtakım yöntemler eşliğinde gerçekleştirilen nesnel, dizgeli ve düzenli bir etkinlik sonucu ortaya çıkan bilgi aşağıdakilerden hangisidir? a) Sanatsal bilgi b) Dinsel bilgi c) Bilimsel bilgi d) Gündelik bilgi e) Felsefi bilgi 8) Aşağıdakilerden hangisi bir doğa bilimi değildir? a) Meteoroloji b) Biyoloji c) Fizik d) Antropoloji e) Kimya 9) İnsanın doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden, güzeli çirk inden ayırabilmesini, çelişikliklerin ve karşıtlıkların farkında olmasını, değerlendirmelerine sadece zihni değil duygusal özelliklerini, sağduyusunu ve vicdanını da katabilmesini, kısaca kavramlar ve değerler üzerine düşünebilmesini ve böylece yeni kavram ve değerler üretebilmesini sağlayan şey nedir? a) Sezgi b) Zekâ c) İnanç d) Akıl e) Yetenek

151

10) Metindeki tanımı itibarıyla insanın hem gerçek hem de zihinsel varlık alanları ile ilişki kurmasını sağlayan akt aşağıdakilerden hangisidir? a) Anlama b) Algı c) Açıklama d) Düşünme e) Sezme

Cevaplar 1)d, 2) b, 3)c, 4) b, 5)c, 6)c, 7)c, 8)d, 9)d, 10)d

152

11. MANTIĞIN TEMEL İLKELERİ

153

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde mantığın temel ilkeleri olan özdeşlik , çelişmezlik , üçüncü hâlin imkânsızlığı ve yeter sebep ilkesi ile mantıksal akıl yürütme yöntemlerini öğreneceğiz.

154

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Çelişmezlik ilkesi nedir? 2) Üçüncü hâlin imkânsızlığı nedir? 3) Yeter sebep ilkesi nedir?

155

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Mantığın temel ilkeleri

Kazanım Temel ilkeler ve mantıksal akıl yürütme konusunda  bilgi sahibi olur.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma

156

Anahtar Kavramlar •

Mantık 

•

Akıl yürütme

157

Giriş Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin 11. ünitesinde mantığın temel ilkeleri olan özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü halin imkânsızlığı ile aslında olgusal olana ilişkin olmakla  birlikte Leibniz'in aklın ilkelerinden saydığı yeter sebep ilkesi işlenecek, son olarak ta mantığın akıl yürütme yöntemleri üzerinde durulacaktır.

158

11.1. Mantığın Temel İlkeleri Mantık adı verilen bilgi sistemi, aklın işleyiş biçimlerinin tüm insanlarda ortak olduğu varsayımına dayanır; bu konudaki şaşmaz düzenliliği formel bir dille ifade eder, akıl yürütmeleri denetlenebilir kılan bir kurallar sistemi ortaya koymaya çalışır. Tak iyettin Mengüşoğlu  Felsefeye Giriş adlı eserinde mantığın uğraşısı ile ilgili olarak şu açıklamayı yapmaktadır: “... ne doğa kendi olayları arasındaki bağı, düzeni yöneten yasa ve ilkeleri herhangi bir kimseden yahut b ir bilimden öğrenmek zorundadır   ne de düşünceler arasındaki bağlantıyı ve düzeni yöneten yasa ve ilkeleri herhangi bir kimseden yahut bir bilimden öğrenmek zorunluluğu vardır. Gerek doğa dünyasında gerekse düşünceler dünyasındaki ilkeler, yasalar  bilinmeden de fonksiyonlarını yapmaktadırlar. İnsan bilgisinin görevi; gerek doğa dünyasında gerek düşünceler dünyasındaki bu yasaları, bu ilkeleri bulmaktır.

Doğa olaylarını yöneten yasa ve ilkeleri bulmak, doğa bilimlerinin işidir. Düşünce (fik ir)ler arasındaki bağı, düzeni yöneten  yasa ve ilkeleri bulmak d a başka bir bilimin görevidir: Biz buna mantık (logik) adını veriyoruz. Nasıl ki doğa olayları arasındaki bağı, düzeni belli yasalar ve ilkeler yönetiyorlarsa, aynı şekilde düşüncelerimiz arasındaki bağı, düzeni de yine belli yasalar ve ilkeler yönetir; hem o şekilde ki bu ilkelere, bu yasalara aykırı düşen düşünce bağları hemen dikkatimizi çekiyor, tıpkı doğa dünyasında olduğu gibi; nitekim  burada da doğa yasalarına aykırı gibi görünen olaylar hemen göze çarpıyorlar.  Nasıl ki doğa dünyasında olup -biten olaylar arasındaki bağ ve düzeni yöneten yasa ve ilkeler, belli bir grup bilimin araştırma alanı yapılıyorsa, aynı şekilde düşünceler (fiki rler) arasındaki bağ ve düzeni yöneten yasa ve ilkeleri araştırmak ve onları saptayarak özel bir  bilginin ... inceleme alanı yapmak gerekir  ... Gerçekten düşünceler alanının büyük bir önemi vardır; çünkü düşünc eler hem bilimin ve felsefenin hem de günlük hayatın ortak bir malzemesidir ve her bilginin birin ci derecede  başvurduğu anlatım araçlarıdır. Fakat bununla beraber hiçbir bilim, düşünceler arasındaki  bağları, düzeni yöneten yasa ve ilkelerle uğraşmamaktadır; ancak düşünceleri bir anlatım aracı  olarak kullanmaktadır. Hem felsefe ve bilimin hem de günlük hayatın ortak bir malı olan düşünceler arasındaki bağların, yine felsefe tarafından, açık terimleriyle onun bir dalı olan felsefi mantık tarafından araştırılması gerekmektedir. O hâlde mantık, düşünceleri, onlar arasındaki bağları ve düzeni yöneten  yasa ve ilkeleri inceleyen bir bilgidir. Aristoteles'in belirlediği esaslara sıkı sıkıya bağlı olan mantıkçılar, mantığın ele alınış tarzıyla ilgili birtakım köklü değişikliklerin gerçekleştirildiği geçtiğimiz yüzyılda kadar, onun en temel unsuru olan önermelerin, ifade ettikleri yargıların dil dışındaki karşılıklarıyla yani Antik filozofların nesnelerin gerçekliğinden ve buna mukabil yargıların doğruluğund an söz edilebileceği kabulü ve uygunluk kuramı  başlığı altında ayrıntılı bir biçimde ele aldıkları şekliyle, ilgili nesne, olay ya da olgularla uygunluğuna bağlı olarak sadece iki doğruluk 159

değerinden birisine  sahip olabileceklerini, ancak doğru  ya da yanlış değerlerinden birisini taşıyabileceklerini varsaymışlardır. Bu bölümde, iki değerli mantık olarak adlandırılan bu klasik anlayışın temel ilkeleri açıklanmaya çalışılacaktır. Bu ilkelerden ilk üçü yani özdeşlik , çelişmezlik   ve üçüncü hâlin imkânsızlığı tüm mantıkçılar tarafından kabul görmüşken sonuncusu yani yeter sebep ilkesi hakkında tam bir mutabakat söz konusu değildir; bu ilkenin bir mantık ilkesi olup olmadığı tartışmalıdır.

11.1.1. Özdeşlik İlkesi Kısaca “Bir şey ne ise o dur.” şeklinde söylenegelen ve A→A'dır şeklinde sembolleştirilen bu ilke, bir şeyin kendisiyle aynı şey olduğuna ilişkin zorunluluğun ifadesidir. Her şey kendisiyle özdeştir: Ağaç ağaçtır; Çocuk çocuktur, İnsan insandır. Son derece basit bir şekilde izah edilebilen ve kolayca anlaşılabilen bu ilke üzerinde ayrıntılı bir değerlendirme çoğu kişi için anlamlı görünmemektedir. Ancak o son derece önemli bir ilkedir çünkü düşünmenin ve tüm iletişim biçimlerinin zeminini oluşturmaktadır. Bu ilke olmaksızın insanın iki şeyi karşılaştırması bile mümkün olamaz. Herhangi bir kavramın, bir akıl yürütme işleminin farklı basamaklarında bir tutarlılık içerisinde kullanılması ve böylece öncüllerle tutarlı bir sonuca ulaşılması hep bu ilke sayesinde gerçekleşir. En basitinden en gelişmişine tüm dillerde, terimlerin ortak bir anlama yani hem anlatanın hem de anlatılanın zihninde bir tür özdeşliğe işaret ediyor oluşu iletişimin doğru ve kesintisiz bir şekilde sürmesinin birincil koşulu durumundadır. Pek çok mantıkçı için mantığın ve dolayısıyla düşüncenin temelinde   yatan ilke özdeşliktir; bu alana ilişkin tüm ilkeler özdeşlik ilkesinden türetilebilirler. Çoğunlukla doğuştan geldiğine inanılmakla birlikte bazı düş ünürler için bu ilke, akli melekeleri olmayanlar ya da gelişmemiş kişiler için bir zorunluluk arz etmemektedir. Özdeşlik ilkesinin sıklıkla benzerlik ve eşitlikle karıştırıldığı görülmektedir. Matematiksel eşdeğerliklerin iki tarafında yer alan değerler birbirleriyle eşittir ancak bu onları özdeş kılmaz. İki benzer şey arasındaki ilişki de mutlak anlamıyla bir özdeşlik olarak düşünülemez. Özdeşlik bir şeyin sadece kendisiyle kurduğu bir ilişkiye işaret eder. Özdeşliği ifade eden mantıksal önermeler analitik   ve totolojik karakterlidirler. Bu türden önermelerin özne ve yüklemleri aynı içleme ve kaplama sahip olduklarından yeni bir  bilgi vermezler, aprioridirler, zorunlu olarak doğrudurlar, bu yüzden de analitik olarak adlandırılırlar. Zorunlu olarak her durumda doğru değeri alan önermeler birer totolojidirler. Totolojilerde önermeyi oluşturan özne ve yüklem birbirlerini karşılıklı olarak tekrar ederler. Klasik bir örnek olarak “Bütün bekâr olanlar evli olmayanlardır .” önermesinde özne durumundaki bekâr olmak   ile yüklem durumundaki evli olmamak aynı şeye karşılık geldiklerinden ilgili önerme hiç bir zaman yanlışlanamaz; özne ile yüklem yer değiştirse bile doğruluk durumu değişmeyecektir.

160

11.1.2. Çelişmezlik İlkesi Özdeşliğin mahiyeti onun karşıtı olan ilkeler de açıklandığında daha iyi anlaşılacaktır. Bu ilkelerden ilki çelişmezlik ilkesidir. Çelişmezlik “Bir şey sadece kendisidir; kendisi olmayan olamaz. ” (yahut mantık diliyle “A, A olmayan değildir .”) önermesiyle ifade edilebilir; ~(A˄~A) şeklinde sembolleştirilir. Bu ilke özdeşlik ilkesinden farklı olarak konuşma evrenini ikiye böler. Bu evren içerisinde A'nın yanında A olmayanları barındıran bir alanın olduğuna işaret eder. Bilgimizin analitik yani totolojik karakterli önermelerle sınırlı kalmayışının kaynağı bu ilkedir. Burada çelişiklik  ve karşıtlık kavramlarının ne ifade ettiğini açık kılmak gerekmektedir. Çelişiklik birbirleriyle hiçbir ilişkisi olmayan iki bağımsız alana, karşıtlık ise birbirleriyle ilişkisi olan hatta orta noktaları bulunabilen iki uç duruma işaret  eder. Örnek olarak insan  ile insan olmayan çelişik iki varlık alanını gösterirler. Bu iki alan arasında bir temas kurulamaz. İnsanın insan olmayan  ile ifade edilen alan içerisinde yer alması düşünülemez. Dolayısıyla insan olmayan tabiri ile bitki, hayvan, mineral, bakteri veya kaya kastediliyor olabilir ancak asla insan kastedilemez. Karşıtlık ise sıcak -soğuk, iyi-kötü, güzel çirkin vb. ikilikler için söz konusu olan durumdur. Örneğin beyaz ve siyah  gibi bir ikilik, renkler dünyasındaki iki uç durumu ifade etmek için kullanılmakla beraber karşıtlığın tanımında da ifade ettiğimiz gibi aralarında gri adı verilen bir orta alanın bulunuyor oluşu nedeniyle çelişikliklik adı verilen ikilikten ayrılır. Örn ek üzerinden devam edecek olursak beyazın karşıtı siyah iken çelişiği beyaz olmayandır. Dilimizde, zıtlık   tabiri ile iyi-kötü, sakin-öfkeli vb. psikolojik kar şıtlıkların ifade edildiği bilinmelidir. Bir şey A iken aynı zamanda A olmayan olamayacağı yani on un A olma  durumu doğru iken A olmama durumu tasdik edilemeyeceği, ona yanlış denmesi gerektiği için, bir akıl yürütmede yer alan çelişi k önermelerden herhangi birisi doğru iken diğeri zorunlu olarak yanlış olmak durumundadır. Karşıtlıklarda ise böyle bir zorunluluktan söz edilemez.

11.1.3. Üçüncü Hâlin İmkânsızlığı Üçüncü hâlin imkânsızlığı ilkesi, iki değerli mantık uyarınca, bir önermenin ya doğru ya da yanlış olabileceğini bunun dışında bir doğruluk durumu olamayacağını ifade etmektedir. Sembolik mantıktaki gösterimi ise şu şekildedir: A ˅ ~A

Bu ilke konuşma evrenini A olan ve olmayan şeklinde ikiye böler ve onun sadece  bunlardan ibaret olduğunu var sayar. Hâlbuki modern mantık çalışmaların önemli bir kısmını oluşturan çok değerli mantıklar böyle bir ayrımın zorunlu olmadığını göstermektedir. Örnek olarak Lukasiewicz'in üç değerli mantık sistemi, doğruluk değeri taşıyan bir ifadenin yani bir önermenin doğruluğunun tespit edilemediği durumlarda mantık açısından nasıl değerlendirilmesi gerektiğine iyi bir örnek oluşturmaktadır. Üç değerli mantığın iki değerli düşünme biçimine sağladığı imkânlardan birisi herhangi bir önermenin, doğrulanamaması durumunda yanlışlanamadığının gösterilmesiyle tasdik edilmesi şeklinde tanımlayabileceğimiz, mantığın ve matematiğin sıklıkla başvurduğu reductio ad absurdum  ya da Türkçede saçmaya indirgeme  olarak ifade 161

edilen yöntemdir. Bu yöntemin dayandığı mantıksal eşdeğerlik gösterilebilir.

~~A=A şeklinde

11.1.4. Yeter Sebep İlkesi Bu ilkeyi aklın ilkesi olarak kabul eden kişi Leibniz'dir (1646 -1716). Aslında bu ilke olgusal olana ilişkindir ancak Leibniz onu mantığın da bir ilkesi olarak kabul etmiştir. Leibniz  Monodoloji adlı eserinde akıl yürütmeleri iki büyük ilkeye dayandırır. Bu ilkelerin ilki çelişmezlik diğeri ise yeter sebep ilkesidir. Leibniz'e göre yeter bir sebep olmadığı takdirde hiçbir olayın doğru ya da mevcut, hiçbir yargının da hakiki olamayacağı açıktır.

11.2. Mantıksal Akıl Yürütme Yöntemleri Mantık açısından esas itibarıyla iki tür akıl yürütme yöntemi söz konusudur: Tümdengelim ve tümevarım. Hatırlanacağı üzere 7. ünitede felsefenin yöntemleri başlığı altında da incelediğimiz bu yöntemlerden ilki yani tümdengelim (dedüksiyon) formel  bilimlerin de kullandığı bir akıl yürütme biçimi olup yeni bir bilgi vermez. Tümdengelimsel  bir sonuç önermesi, sadece öncüllerde verilmiş olanın bir kısmını ya da tamamını ifade edebilir. Bunun dışında bir bilgi sağlaması söz konusu değildir. Mantığın ilgi alanı içerisinde yer alan ancak doğa bilimleri ve sosyal bilimlerin bilgi üretmede kullandıkları bir yöntem olması nedeniyle bilim felsefesinin de konusu durumundaki tümevarım (indüksiyon) sonuç önermesinde, öncüllerinde söylenenden daha fazlasını yani yeni bir bilgi veriyor olması nedeniyle tümdengelimden kesin bir biçimde ayrılır. C.  S. Peirce'nin (1839- 1914) gösterdiği şekliyle tümdengelimden türetilen ancak bilgi üretmede kullanıldığı için tümdengelimsel bir kesinlik taşımayan geriçıkarım (abduction) ile tümevarım ve tümdengelime benzeyen ancak öncüllerde ortak ya da benzer olan ög elerin sonuçta da olacağını varsayan ve böylece zorunlu değil tümevarım gibi ihtimali bilgi üreten analoji de mantıksal akıl yürütmeler arasında gösterilebilirler.

162

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu ünitede mantığın özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü hâ lin imkânsızlığı  ilkeleri ile Leibniz'le birlikte mantığın gündemine giren yeter sebep ilkesi açıklanmaya çalışılmış, mantıksal akıl yürütme yöntemleri başlığı altında, daha önce ayrıntılarıyla üzerinde durduğumuz tümdengelimsel ve tümevarımsal akıl yürütme yöntemlerine i lave olarak geriçıkarım (abduction) ve analoji yöntemleri tanımlanmıştır.

163

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden filozoflardan hangisi “muallim-i sânî” ismiyle bilinir? a) Fârâbî b) Aristoteles c) İbn Sinâ d)  Porphyrios e) Ebherî 2) Aristoteles'in aşağıdaki eserlerinden hangisi Orgonon'un bölümlerinden birisi olarak görülemez? a) Kategoriler b) Önermeler c) Fizik d) Birinci Analitikler e) İkinci Analitikler  3) Aşağıdaki isimlerden hangisi, kendi adıyla anılan paradoksla G. Frege'nin mantık sisteminin geçersizliğini göstermiştir? a) A. Tarski b) J. Lukasiewicz c) L. Wittgenstein d) B. Russell e) E. Post

164

4) Aşağıdakilerden hangisi günümüz mantıkçılarından birisi değildir? a) G. Boole b) G. Boolos c) M. Dummett d) L. Zade e) S. Haack 5) Puslu Mantık adı verilen mantık teorisinin mimarı aşağılardakinden hangisidir? a) E. Post b) T. Kotarbinski c) A. Tarski d) L. Zade e) J. Lukasiewicz 6) Aşağıdakilerden hangisi bir çıkarımın, ilgili akıl yürütme biçiminin mantıksal ilkelerine uygun bir biçimde oluşturulmuş ve mümkün her durumda “doğru” sonuç veriyor oluşunu ifade eder? a) Doğruluk  b) Tutarlılık  c) Yanlışlık  d) Geçerlilik e) Yeterlilik

165

7) Bir önermenin üzeri ne yargıda bulunduğu olay veya olgularla uygun olmayışı ile kastedilen özelliği nedir? a) Yetersizliği b) Yanlışlığı c) Kesin olmayışı d) Geçersizliği e) Tutarsızlığı 8. Kısaca “Bir şey ne ise odur” şeklinde söylenegelen ve A→A'dır sembolleştirilen mantık ilkesi aşağıdakilerden hangisidir?

şeklinde

a) Çelişmezlik  b) Yeter sebep c) Özdeşlik  d) Benzerlik e) Üçüncü halin imkansızlığı 9. “Bir şey sadece kendisidir; kendisi olmayan olamaz .” önermesiyle ifade edilebilecek mantık ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? a) Benzerlik b) Çelişmezlik  c) Üçüncü hâlin imkâ nsızlığı d) Yeter sebep e) Özdeşlik 

166

10.  Öncüllerde ortak ya da benzer olan ögelerin sonuçta da olacağını varsayan ve  böylece zorunlu değil ihtimali bilgi üreten akıl yürütme yöntemi aşağıdakilerden hangisidir? a) Diyalektik b) Geriçıkarım c) Analoji d) Dedüksiyon e) Tümdengelim

Cevaplar 1)a, 2)c, 3)d, 4)a, 5)d, 6)d, 7) b, 8)c, 9) b, 10)c

167

12. BİLGİ FELSEFESİ

168

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde bilgi felsefesi (epistemoloji) nedir?, bilgi nedir? sorularına yanıt  bulamaya çalışacak ve bilgi türlerini öğreneceğiz.

169

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Bilgi felsefesi (epistemoloji) nedir? 2) Bilgi nedir? 3) Bilgi türleri nelerdir?

170

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Bilgi felsefesi

Bilgi felsefesi (epistemoloji) ve bilgi türlerini öğrenir.

Okuma

171

Anahtar Kavramlar •

Bilgi

•

Felsefe

•

Bilgi türleri

172

Giriş Bu ünitede öncelikle bilgi felsefesinin yani epistemolojinin ne olduğu açıklanmaya,  buna bağlı olarak bilginin ne olduğu üzerinde durulmaya ve daha sonra farklı bilgi türleri tanımlanmaya çalışılacaktır.

173

12.1. Bilgi Felsefesi (Epistemoloji) Nedir? Türkçeye bilgi felsefesi olarak geçen epistemoloji sözcüğü ilk kez İskoçyalı bir filozof olan James Frederick Ferrier tarafından kullanılmıştır (1808  – 1864). Bu sözcük Antik Yunancada bilgi, anlama ya da kavrama anlamlarına gelen episteme (ἐπιστήμη) ve logos (λόγος) sözcüklerinden türetilmiştir.

Episteme sözcüğü, Platon için deneysel veya gözlemsel bilgiden farklı olarak aklın doğrudan bir anlayış ve kavrayış neticesinde elde ettiği, hakikate ilişkin, apriori olarak zorunlu ve değişmeyen bilgiyi ifade ederken Platon sonrası filozoflarda deney ve gözlem  bilgisini yani bilimsel bilgiyi de kapsayan bir anlam kazanmıştır. Genel olarak bu sözcük ile zanna ya da tecrübeye dayalı veya dogmatik bilgilerden farklı olarak, mantıksal ve bilimsel  bilgi ifade edilmektedir. Logos, daha önce mantık  bahsinde de ifade edil diği gibi Antik dönem felsefesinde bir hayli zengin bir anlam yükü taşıyan, gündelik dilde ise inceleme ve araştırma faaliyetlerini ifade etmede kullanılan bir sözcüktür. Herakleitos (MÖ 535- 475), varlığın en temel ilkesi olarak gördüğü, kâinattaki düzenliliğin müsebbibi olduğuna inandığı ve bu nedenle felsefesinde merkezi bir rol verdiği evrensel aklı ifade etmek için logos sözcüğünü kullanmıştır. Günümüzde dizgesel ve düzenli faaliyetler ile sistematik bilgi üreten hemen her  bilgi sistemi bu sözcükle ifade edilmektedir (biyoloji, sosyoloji, psikoloji, antropoloji, ontoloji vb.) Genellikle epistemoloji sözcüğüyle ifade edilen ancak Batı literatüründe bilgi teorisi olarak da adlandırılan felsefe alanı, bilginin mahiyetini, sınırlarını ve doğasını inceleyen, onun ne olduğunu, nasıl elde edilebildiğini ve farklı bilgi nesneleri için imkânlarını  sorgulayan yani elde edilebilmesinin mümkün olup olmadığını, mümkünse ne oranda mümkün olabildiğini, mümkün değilse niçin mümkün olamayacağını ortaya koymaya çalışan bir  felsefe disiplinidir. Bu alanda yapılan tartışmaların çoğunluğu bilginin mahiyeti, onun doğruluk, inanç, kanı, zan vb. hususlarla ilişkisi ve bu hususlarla bağlantılı olarak nasıl gerekçelendirildiği üzerinedir. Bilginin ne olduğu sorusu felsefenin öteden  beri tartışılmış temel sorularından  birisidir. Ancak bu sorunun, Yeni Ç ağ'a yani modern felsefenin ortaya çıktığı döneme kadar sistemli bir şekilde ele alındığı söylenemez. Geçmiş filozoflar çoğunlukla gerçekliğin ve ona ait bilginin düşünceden bağımsız olduğuna ve bir şekilde elde edilebileceğine inanmışlar,  bilgi konusunda dogmatik davranmışlardır. Epistemoloji ancak felsefe için bilginin açık seçik kılınmasının zorunluluğunu gösteren R. Descartes (1596 -1650) ile birlikte felsefenin bir alt disiplini olarak şekillenmeye başlamıştır. Bilgi felsefesinin temel kavramlarına girmeden önce genel hatlarıyla hem  bilginin ne olduğunu açıklamaya hem de farklı bilgi türlerini tanımlamaya çalışalım.

174

12.2. Bilgi Nedir? Bilgi, akıl sahibi varlığın yani insanın kendisini ve kendisinin dışında yer alan şeyleri algılayışının, kavrayışının ve anlamlandırışının doğal bir sonucudur. Bilme bir insan faaliyetidir ve bu faaliyette insan bilen yani özne (süje), yöneldiği şey ise bilinen yani nesne (obje) olarak ifade edilir. Bilgi, bilen ile bilinen arasında gerçekleşen bilme faaliyetinin bir ürünü olarak tanımlanır.

12.3. Bilgi Türleri İnsan, kavramaya, anlamaya, bilmeye çalıştığı şeylerle farklı türden ilişkiler geliştirebilen  ve dola yısıyla mahiyeti itibarıyla tek tip değil, birbirinden farklı bilgiler üretebilen bir varlıktır. Farklı bilgi türlerinin ortaya çıkışında, insanın bilme sürecinde esas aldığı ön kabuller ile kullandığı metotlar belirleyici olmaktadır.

12.3.1. Gündelik Bilgi Gündelik hayatında karşılaştığı sorunları çözümlemeye çalışan insanın kişisel ilgileriyle paralel bir biçimde, zorunlu olarak belirli bir sisteme ya da yönteme bağlı kalmaksızın veya herhangi bir neden - sonuç ilişkisi gözetmeksizin, çoğunlukla doğadaki düzenliliği, tekrarlılığı fark edişinin ya da kaynağı her ne olursa olsun birtakım sezgisel değerlendirmelerinin bir sonucu olarak ürettiği bilgi gündelik bilgi olarak adlandırılır. Örneğin bir kişinin, çevresindeki bir diğer kişinin aksanına, jest ve mimiklerine, kılık kıyafetine ya da sadece birtakım morfolojik özelliklerine bakarak (ten rengi, yüz hatları, boyu vb.) hangi yöreden ya da hangi ülkeden olduğunu tahmin edebilmesi g ündelik bilginin bir sonucudur. Bu türden bilginin biraz daha sistematik bir süreçle elde edilenine tecrübi bilgi adı verilir. Örneğin havanın bulutlanması neticesinde  büyük ihtimalle üzerine ya da hiç değilse yakınlarında bir yere yağmur ya da kar yağacağını herkes bilir. Bu sıradan, gündelik bir  bilgidir. Ancak bazı insanlar hava durumunu, herhangi bir insana göre çok daha detaylı bir şekilde analiz edebilir, çok daha kesinlikli bilgi üretebilir. Örneğin havanın ne şiddetle bir yağmur ya da fırtına getirdiğini, bunların nerede etkili olacağını önceden kestirebilmek tecrübeli bir denizci için hiç de zor değildir. Gündelik bilgi çoğunlukla kişiselken, tecrübi  bilgi çoğunlukla işe yaradığı görüldüğünden nesilden nesile aktarılagelen ve bu süreç içerisinde yine kişisel tecrübelerle geliştirilmeye açık bir bilgi türüdür. Sıradan bir günd elik  bilgi için nesnellik söz konusu değildir, onun gözleme ya da deneye dayanması gerekmez. Dolayısıyla genel geçerliği yoktur. Bu türden bilgiler işe yaradığı ölçüde kullanılır; işe yaramadığı görüldüklerinde terk edilir. Tecrübi bilgide ise kısmen de ol sa gözlem ve deney önemlidir; esasları gösterilemiyorsa da bir genel geçerliğinden söz edilebilir.

12.3.2. Teknik Bilgi Teknik sözcüğü Yunanca techné sözcüğünden gelmektedir; beceriyi, sanat ve zanaati if ade eder. Teknik bilgi, insanın karşısında aciz kaldığı doğayı, kendi ihtiyaçlarına uygun bir 175

 biçimde dönüştürebilmesine imkân sağlar. İlk insandan günümüze, avlanmak ya da tarım yapmak için kullanılan farklı biçimlerdeki araç, gereç ve aletlerden, sanayi devrimiyle birlikte üretim faaliyetlerine dâhil olan makineler ile modern orduların kullandıkları silahlara varıncaya kadar insanın, pratik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ürettiği her şey teknik  bilginin bir sonucudur. Bu bilgi türü tecrübi bilgiyle yakından ilişkilidir. Tecrübi bilgi teknik  bilginin ortaya çıkmasına zemin oluşturduğu gibi gelişimine de katkıda bulunmaktadır. Örneğin balık avlamak için olta yapmak teknik bilgi gerektirir. Şüphesiz, oltanın icadı için  balığın nasıl yakalanabileceğine dair bir tecrübenin olması ger ekmek teydi. Oltanın en ilkel hâlinden bugünkü hâ line evrilmesi zaman içerisinde, tecrübe edilmiş durumların değerlendirilmesi, bunlardan hareketle yeni teknik bilgilere ulaşılması ve böylece birtakım handikaplarının ortadan kaldırılması ile mümkün olmuştur. Sadece teknikle değil bilimle de yakın ilişki içerisinde olan ve teknoloji olarak adlandırılan faaliyet alanı teknik bilgiyi gelişigüzel olmaktan çıkartarak sistemli bir hâ le dönüştürmüştür. Teknik ve bilim, teknolojik çalışmaların inanılmaz bir gelişme kaydettiği günümüzde ayrılmaz bir bütün gibi değerlendirilmeye başlanmışsa da teknik bilgi ile bilimsel  bilginin farklı bilgi türleri olduğunun altı çizilmelidir. Teknik bilgi daha ziyade pratik olana ilişkindir; yararı olan, insana işlerinde kolaylık sağlayan  bilgidir. Bilimsel bilginin ise doğrudan pratik bir amacı yoktur; bir yararının olması beklenmez, kolaylık sağlayacağı ümidiyle üretilen bir bilgi değildir. Bilimsel bilgi teknik bilgiden farklı olarak teorik olana ilişkindir.

12.3.3. Dinsel Bilgi Bilgi şayet belirli bir din çerçevesinde veya dünyayı yaratan ve düzenleyen bir Tanrı’nın varlığına inanışa bağlı olarak ortaya çıkıyorsa buna dinsel bilgi adı verilir. Dinsel  bilgi, genellikle vazedildiği şekliyle yaratıcıdan geldiğine inanılan kutsal metinlerde ya da o dinlerin peygamberi ya da uluları tarafından ortaya konan ve kaynağı gibi kendisi de doğrudan doğruya inanç unsuru olan bilgidir. Bu türden bilgiler inanan için doğruluğu ve kesinliğine mutlak iman edilen, asla değiştirilemez ve tahrif edilemez bil gilerdir. Dinsel  bilginin dogmatik olması, deneye ya da gözleme dayanmaması, genellikle rasyonel olmayan  bir sistematiğin ürünü olması vb. özellikleri nedeniyle nesnelliği olmayan ve genel geçerliğinden söz edilemeyen bir bilgi türü olduğu söylenebilir.

12.3.4. Sanatsal Bilgi Daha önce sanat ve felsefe başlığı altında yapmış olduğumuz değerlendirmede sanat ve zanaat arasında yapmış olduğumuz karşılaştırma hatırlanacaktır. Nitekim sanat, zanaat gibi  pratiğe dönüktür; yaratıcı zekâyla, beceriyle ve üretimle b irlikte anılır. O hâlde bu faaliyet alanlarının ürettiği bilgiler yani sanatsal bilgi ile teknik bilgi arasında da yakın bir ilişki vardır. Ancak teknik bilgi pratik yararı gözetmekteyken sanat bilgisi estetik kaygıların bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. En genel tanımıyla sanat bilgisi güzelliği ifadeye çalışan bilgidir. Bu bilgi, sanatın farklı alanlarında, farklı biçimlerde ortaya çıkar. Sanatçılar, edebiyatta yani nazım ve nesirde, resimde, müzikte, tiyatroda, heykelde, mimaride ve el 176

sanatlarında güzellik hakkındaki hissiyatlarını ve düşüncelerini kendilerine has bir üslupla ve f arklı gereçlerle ifade ederler. Sanat bilgisi tümüyle özneldir; sanatçıya aittir. Farklı sanatçılar, aynı şeyler üzerinde çok farklı değerlendirmeler yapabilirler. Buna karşılık bir sanat eserinin, onunla karşı karşıya gelen her kişide oluşturacağı intiba, yaratacağı hissiyat ve çağrışımlar farklı farklı olabilmektedir. Bu nedenle sanatsal bilgi için de bir genel geçerlikten söz etmek mümkün değildir.

12.3.5. Bilimsel Bilgi Bilimsel bilgi, diğer bilgi türlerinden farklı olarak deney ve gözlemi esas alan, belirli  bir sistematiğe bağlı kalınarak ve birtakım yöntemler eşliğinde gerçekleştirilen nesnel, dizgeli ve düzenli bir etkinlik yani bilimsel bir çalışma sonucu ortaya çıkar. Bu süreçte akıl merkezdedir ve inanç, kanı, zan vb. hiç bir unsura yer verilmez. Bilimsel bilgi sınırlandırılmış  bir alana ilişkindir. Doğruluğu test edilebilen tutarlı ve geçerli bir bilgidir. Üç farklı bilimsel faaliyetten ve dolayısıyla üç farklı bilimsel bilgiden söz etmek mümkündür:

12.3.5.1. Formel Bilimler Duyularımıza konu olmayan, sade düşünce dünyamızda yer alan, insanın tasarım gücüyle şekillendirdiği ideal bir varlık alanına ilişkin bilimlere formel bilimler denir. Matematik ve Mantık bu türden bilimlerdendir. Buna göre sayılar, matematiksel denklemler ya da mantığın konu edindiği önermeler ve bunlar arasındaki ilişkiler formel bilgi yi vermektedirler.

12.3.5.2. Doğa Bilimleri Doğa bilimleri, dış dünyada duyumlarımıza konu olan şeyleri inceleyen, olgusal, deneye ve gözleme dayalı bilgi sistemleridirler. Maddeyi, enerjiyi ve hareketi makro ve mikro ölçekte inceleyen fizik ya da maddenin yapısını ve özelliklerini inceleyen kimya v b. bilimler fizik bilimleri; yeryüzü olaylarını inceleyen meteoroloji, hidroloji, jeoloji vb. bilimler yer bilimleri ve canlılığı konu edinen biyoloji, genetik vb. bilimler ise yaşam bilimleri  olarak adlandırılırlar. Bilimsel bilgi dendiğinde ilk akla gelenler şüphesiz doğa bilimleridir. Çünkü  bu bilimsel etkinlikler dedüktif yani yeni bir bilgi ortaya koymayan formel bilimlerden farklı olarak indüktif yani yeni bilgi üreten sistemlerdir.

12.3.5.3. Sosyal Bilimler İnsanı, içerisinde yaşadığı çevreyi ve toplumu, toplumları oluşturan unsurları, sosyal kurumları, ekonomik faaliyetleri ve kültürü inceleyen bilimler sosyal bilimler olarak adlandırılırlar. Psikoloji, sosyoloji, antropoloji, iktisat, coğrafya, hukuk vb. sosyal bilimler 177

yöntem olarak kendilerine doğa bilimlerini örnek almış, faaliyet alanlarıyla ilgi li nesnel, denetlenebilir genel geçer bilgiler üretmeyi hedefleyen disiplinlerdir.

12.3.6. Felsefi Bilgi Diğer bilgi türlerinden farklı olarak felsefi bilginin amacı, evreni oluşturan unsurları (canlılar âlemi, insan, cansız nesneler vb.) belirli hedeflere bağlı olarak sınırlandırılmış bir şekilde ifade etmek değil, tam tersine insan ve onun dışında yer alan dünya arasındaki özsel  bağları, şeylerin doğrudan ya da dolaylı olarak kurdukları tüm ilişki biçimlerini kuşatıcı ve  bütünleyici bir şekilde aktarmaya çalışmaktır. Felsefi bilgi de bilimsel bilgi gibi aklı esas alır; sorgulama ve eleştiri ile şekillenir. Bilimsel bilgi gibi bir denetlenebilirliğinden söz edilemese de ve her ne kadar bilim gibi bir kesinliğe sahip olmasa da felsefi bilgi, belirli bir ölçüde genel geçerliğe sahip görünen bir bilgi türüdür.

178

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Bu ünitede bir felsefe disiplini olarak bilgi kuramı yani bilgi felsefesi üzerinde durulmuş, bilginin bir tanımı verilmeye, gündelik, tecrübi, teknik, dinsel, sanatsal, bilimsel ve felsefi bilgi türleri örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır.

179

Bölüm Soruları 1) ... İnsanın kişisel ilgileriyle paralel bir biçimde, zorunlu olarak belirli bir sisteme ya da yönteme bağlı kalmaksızın veya herhangi bir neden - sonuç ilişkisi gözetmeksizin, çoğunlukla doğadaki düzenliliği, tekrarlılığı fark edişinin ya da kaynağı her ne olursa olsun  bir takım sezgisel değerlendirmelerinin bir sonucu olarak ürettiği bilgidir. Yukarıdaki tanım hangi bilgi türüne aittir? a) Felsefi bilgi b) Analitik bilgi c) Gündelik bilgi d) Bilimsel bilgi e) Dinsel bilgi 2)  Deney ve gözlemi esas alan, belirl i bir sistematiğe bağlı kalınarak ve birtakım yöntemler eşliğinde gerçekleştirilen nesnel, dizgeli ve düzenli bir etkinlik sonucu ortaya çıkan bilgi aşağıdakilerden hangisidir? a) Sanatsal bilgi b) Dinsel bilgi c) Bilimsel bilgi d) Gündelik bilgi e) Felsefi bilgi 3) Aşağıdakilerden hangisi bir doğa bilimi değildir? a) Meteoroloji b) Biyoloji c) Fizik d) Antropoloji e) Kimya

180

4) İnsanın doğruyu yanlıştan, i yiyi kötüden, güzeli çirkinden ayırabilmesini, çelişikliklerin ve karşıtlıkların farkında olmasını, değerlendirmelerine sadece zihni değil duygusal özelliklerini, sağduyusunu ve vicdanını da katabilmesini , kısaca kavramlar ve değerler üzerine düşünebilmesini ve böylece yeni kavram ve değerler üretebilmesini sağlayan şey nedir? a) Sezgi b) Zeka c) İnanç d) Akıl e) Yetenek 5) Metindeki tanımı itibarıyla insanın hem gerçek hem de zihinsel varlık alanları ile ilişki kurmasını sağlayan akt aşağıdakilerden hangisidir? a) Anlama b) Algı c) Açıklama d) Düşünme e) Sezme 6) Doğrudan değil dolaylı bilgi veren ancak daha kesinlikli bilgi üreten akt aşağıdakilerden hangisidir? a) Açıklama b) Anlama c) Düşünme d) Sezme e) Algı

181

7) Platon'un Theaetetus'undan beri kullanılagelen klasik tanımına göre bir şeyi bilgi yapan üç şey nedir? a) Geçerlilik, tutarlılık ve doğruluk  b) Doğruluk, tutarlılık ve geçerlilik  c) Doğruluk, bilinç ve gerekçelendirme d) Doğruluk, inanç ve gerekçelendirme e) Geçerlilik, inanç ve doğruluk  8) Mantıkta öznesi ve yüklemi içlem ve kaplam açısından eşdeğer olan önermele ri ifade etmek için kullanılır? a) Analitik b) Apriori c) Sentetik d) İhtimali e) Aposteriori 9) Değili, kendisiyle-çelişik olan önermelere ne ad verilir? a) İhtimali b) Apriori c) Zorunlu d) Sentetik e) Analitik 10. Değilinin değilinin değili, kendisiyle çelişik  olan önermelere ne ad verilir? a) İhtimali b) Apriori c) Zorunlu d) Sentetik e) Analitik 182

Cevaplar 1)c, 2)c, 3)d, 4)d, 5)d, 6)a, 7)d, 8)a, 9)e, 10)e

183

13. BİLEN, BİLİNEN VE BİLGİ

184

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde bilen, bilinen ve bilgi ile  bilgi aktlarından olan algı aktı, düşünme aktı, anlama aktı ve açıklama aktı konularını öğreneceğiz.

185

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Algı aktı nedir? 2) Düşünme aktı nedir? 3) Anlama aktı nedir? 4) Açıklama aktı nedir?

186

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Bilen, Bilinen ve Bilgi

Temel kavramlar ve bilgi aktlarını öğrenir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma

187

Anahtar Kavramlar •

Bilgi aktı

•

Bilen

•

Bilinen

•

Bilgi

188

Giriş Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin onüçüncü ünitesinde bilgi felsefesini n esasını oluşturan kavramlar, bilenin, bilinenin ve bilginin ne olduğu konusu felsefi tartışmalarla  birlikte ayrıntılı bir şekilde ele alınacak sonrasında bilginin ortaya çıkışını sağlayan aktlar üzerinde durulacaktır.

189

13.1. Bilen, Bilinen ve Bilgi Bilgi üretimi, akıl sahibi olan varlıklara yani insanlara has bir özelliktir. Muhakeme edebildiği ve bilgi üretebildiği için insan, neredeyse tamamen içgüdüleriyle ve diğer başka mekanizmalarla yaşamını sürdüren hayvanlardan çok farklı özellikler geliştirebilmiş, doğa karşısında en savunmasız canlılardan birisi olmasına rağmen  bu farklı özellikleri sayesinde en çetin şartlara ayak uydurarak yaşamını sürdürmekle kalmamış içerisinde var olmaya çalıştığı çevreyi de kendisine daha uygun bir hâ le getirmeye, değiştirmeye, dönüştürmeye muvaffak olabilmiştir. Bilindiği gibi bazı hayvanlar, herhangi bir sorunla karşılaştıklarında akli gib i görünen değerlendirmeler yapabilmekte, çözüm yolları hatta aletler üretebilmekte, bunları aynı ya da  benzeri sorunlarla karşılatıklarında hayatlarının geri kalan kısmında da kullanabilmektedirler. Örneğin bazı melekeleri açısından insana en yakın hayvanlar olarak görülen maymunların insan hareketlerini izleyip taklit edebildiği hatta daha da ötesinde insanınkine benzer alışkanlıklar geliştirdiği bilinmektedir. Bir sirk hayvanının kendisinden beklenen hareketleri şartlı refleksle de olsa öğrenebildiği ve istendikçe tekrar edebildiği hemen hepimizin müşahede ettiği bir durumdur. Hem otçul hem etçil bir hayvan olan ayının, değişen şartlara göre farklı avlanma ve beslenme teknikleri geliştirdiği yine hepimizin malumu olan bir durumdur. Bir karganın ceviz yiyebilmek için onun dış kabuğunun kırılması gerektiğini bilmesi, bunun için onu yüksek bir yerden sert bir zemine bırakarak parçalamaya çalışması ya da üzerinden bir taşıtın geçmesi ve böylece ezilmesi için saatlerce beklemesi şaşırtıcı ancak doğayı izleyen kişiler için bilindik bir durumdur. Bu örnekler öğrenme  ile bilgi ediniminin hayvanlar dünyasında da yeri olduğunun kanıtları olarak gösterilebilirler. Peki,  bu bağlamda insanı hayvandan ayıran şey tam olarak nedir? Bu soruya zekâ  ile akıl arasındaki farklılığın izahı üzerinden bir cevap verilebilir. Zekâ kısaca her hangi bir soruyu ya da sorunu kavrama, bunlara cevap ya da çözüm bulma, bu tür süreç ve sonuçları öğrenme yeteneği olarak tanımlanabilir. Hâ lbuki akıl insanın doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden, güzeli çirkinden ayırabilmesini, çelişikliklerin ve karşıtlıkların farkında olmasını, değerlendirmelerine sadece zihni değil duygusal özelliklerini, sağduyusunu ve vicdanını da katabilmesini, kısaca kavramlar ve değerler üzerine düşünebilmesini ve  böylece yeni kavram ve değerler üretebilmesini sağlayan ve bu nedenl e zekâyı kuşatan bir melekedir.

Öyle anlaşılmaktadır ki zekâ, hemen her hayvanda farklı derecelerde de olsa görülebilen bir yetenekken akıl sadece insana ait bir özelliktir. Bilgi felsefesi açısından bilgi her şeyden önce akli bir sürecin ürünüdür. Hayvanların geliştirdikleri birtakım beceriler akla değil zekâya ilişkindir ve bu becerilerin sonuçları birer bilgi olarak adlandırılamaz. Bilgi sadece kullanılan değil aktarılabilen de bir şeydir. Hâlbuki hayvanların, insanın sadece gündelik ya da tecrüb i bilgisi ile kıyaslanabilecek farkındalık larını, bir akla yani kavramlaştırabilme imkânına sahip olmadıklarından sadece kendilerince kullanmaları söz konusuyken bir diğer canlıya aktarabilmeleri mümkün değil dir. 190

Daha önce de tanımladığımız gibi bilgi bilm e sürecinin ürünüdür. Bu süreç bilen (özne, süje) adını verdiğimiz insanla bilenen (nesne, obje) adını verdiğimiz nesne arasında gerçekleşir. Bilme sürecinde bilen eğer kendisine yönelmişse aynı zamanda bilinen durumundadır; şayet bir başka bilene yönelmişse bilinen o diğer bilen olacaktır. Bu süreç sonucu bilenin bilineni ya tümüyle ya da bir kısmıyla bileceği varsayılır. Bilen, bilinen ve bu ikisi arasındaki süreç sonucu ortaya çıkan şey bilgidir. Bilgi felsefesi, bilenle bilinenin özelliklerini, birbirleriyle etkişim tarzlarını ve süreçlerini, bilgi edinme yollarını ve sonuç olarak or taya çıkan bilginin mahiyetini, ölçütlerini, imkânını ve sınırlarını, kısaca ne olduğunu sorgular. Burada,  Felsefe'ye Giriş adlı eserinde Takiyettin Mengüşoğlu'nun bilgiyi nasıl tasvir ettiğini, bilen  ile bilineni nasıl tanımladığını görmek ve böylece bu unsurları daha açık kılmaya çalışmak yerinde olacaktır.

“Bütün bilimler ve felsefe arasında ortak olan bilgi, bir fenomendir. Fakat bu fenomende birçok problem vardır. Bilim, bilgi -fenomeninin bu problemlerinden hiçbirisiyle uğraşmaz. Her bilim, naiv olarak  kendi alanına giren şeyleri (var olan şeyleri) ele alır; onlardaki problemleri adım, adım izler; bu problemleri çözmeye çalışır; kendi alanındaki  bilgiyi geliştirir, derinleştirir, ilerletir. Fakat hiçbir bilim, ‘Bilgi nedir?’ sorusunu sormaz. Elde ettiği bilginin niteliği (apriori, aposteriori olması) ile  bu bilginin kazanıldığı şeyin (var olan şeyin) üzerinde de durmaz. Bilim araştırmalar yapar. Bu araştırmalarla sağladığı ilerlemeyi, kendiliğinden anlaşılan açık  bir fenomen olarak görür. Bilim, araştırmalarının her adımında (her bilim kendi varlık alanının özelliklerine göre) elde ettiği bilgiyi kontrol eder. Fakat bilim, araştırmanın, ilerlemenin ne olduğunu, kontrolün niçin yapıldığını sormaz.

Gerçi bütün bilimler bilgi ile uğraşırlar; fakat bu bilgiyi elde edenle onun kaynağını (var olan şeyleri) açık görürler. Bilim için, burada sorulacak bir soru yoktur. Hâlbuki bilgi hangi alanda olursa olsun, on un birbirinden ayrılmayan iki ögesi vardır: Bunlardan birisi bilen (insan), öteki ise bilinen, bilinebile n, araştırılan şey (var olan şey)dir. Bilene (insana), bilgi teorisi terminologisinde süje [ süje deyimi Latincenin subjectum kelimesinden (Bu kelimenin mastarı subjicere'dir; anlamı, bir şeye temel teşkil etmek, bir şeyi üstünde taşımaktır .) gelir ve  bir şeyi taşıyan, temel olan şey demektir] ; bilinen, bilinmesi gereken şeye de obje [obje de Latincenin objectum teriminden (bu kelimenin mastarı, objicere'dir; anlamı karşıda  bulunmaktır) gelir ve karşıda bulunan şey demektir] adı verilir. Obje var olan şeydir . Bu var olan şey, doğal bir şey, tarihsel bir belge, dil, yazın yapıtı, matematik bir problem, psişik, sosyal, ekonomik bir fenomen olabilir... Bilim, süje ile objenin özellikleri, varlık -karakterleri üzerinde durmadığı gibi süje ile obje arasındaki bağlarla (akt'larla) da uğraşmaz; bu bağların nasıl kurulduğunu incelemez. İşte bütün bu problemlerle bilgi teorisi uğraşır.” Yukarıdaki pasajda bilgi tanımı üzerinden bilgi felsefesini gerekçelendiren, bilimsel faaliyetlere rağmen onun bir başka faaliyet alanı olarak niçin olması gerektiğini ifade eden Mengüşoğlu bilenle, bilinenin yani süje ve objenin varlık karakterlerini şu şe kilde açıklamaya çalışmaktadır: 191

“Bilgi, süje ile obje arasındaki bağdır. İki uçlu olan bu bağın bir ucunda süje, öteki ucunda ise obje  bulunur. Süje, var olan, birçok özellikleri, fonksiyonları, eylemleri olan insandır. Obje de yine var olan, birtakım özellikleri olan, türleri ve şekilleri olan varlık dünyasının ya da insan eserlerinin herhangi bir alanıdır. Bu bakımdan süje ile obje arasındaki  bu bağ da, öteki varlık - bağları gibi bir bağdır. Süje de obje de kendi başına var olan şeylerdir. Fakat süje ve objenin kendi başına var olması  deyiminden şu anlaşılmalıdır: Süje de obje de bilgi bağı tarafından meydana getirilmiş değildirler. Onlar bilgi bağlantısından önce ne iseler, yine öyle kalırlar. Hele obje, daima obje olarak kalır; çünkü objenin bilinmesi ya da bilinmeye çalışılması, onu hiçbir şekilde değiştirmez, Fakat süje, obje hâ line getirilebilir. Nitekim insanla uğraşan bilimler, süjeyi obje hâline getiriyorlar. Süje, süje olarak kaldığı zaman değişir. Çünkü süje, bilgi sahibi olmakla başka bir  duruma girmiştir. Fakat obje hâline getirilen süjede böyle bir değişiklik yoktur. O da tıpkı herhangi bir obje gibi değişmeyen, kendi başına var olan  bir şey olarak kalır .” Objenin kendi başına var olmasının başka bir anlamı da onun hiçbir şekilde süjeye  bağlı kalmamasıdır. Objenin süjeye bağlı kalmaması demek, onun bir süje tarafından bilinip  bilinmemesine karşı ilgisiz kalması demektir. Fakat süje, bilmek istediği objenin karşısında  böyle bir ilgisizlik gösteremez; çünkü onun obje ile objeyi bilmek istemesi gibi bir ilgisi vardır. Fakat obje bilinmesi bakımından süjeye karşı hiçbir direnme göstermez. Böyle bir direnme ile ancak ilk defa süjenin obje hâ line getirilmesinde karşılaşırız. Çünkü süje (insan) kendisini bilerek saklamaya çalışır ve belli bir dereceye kadar bunda başarı da gösterir. Fakat  bu başarı geçicidir; çünkü onun eylemleri, yapıp ettikleri en sonunda kendisini ele verirler. Fakat süje ile objenin birbirine bağlı kalmaması, bağımsız olması, kendi başına var olması  bilgi bağı bakımındandır; çünkü bu bağımsızlık, bu bağlı kalmama, gnoseologik'dir (bilgi bakımındandır); yoksa varlık bakımından var olan bütün şeyler birbirine bağlıdırlar. Burada şu ikiz problem ortaya çıkıyor: Ontoloji bakımından “Her şey, her şeye bağlıdır .” imdi her şey gibi süje de objeye, obje de süjeye bağlıdır. Fakat gnoseologik bakımından ne süje objeye ne de obje süjeye bağlıdır. Fakat süje ve objenin kendi başına var olması deyimi Kant'ın ünlü Ding an sich (kendi başına var olan şey) deyimiyle karıştırılmamalıdır. Her ikisi arasında  büyük bir fark vardır. Kant'ın Ding an sich   deyimi, bilginin sınırını göstermektedir; çünkü Din an sich varlık -dünyasının bilinmeyen alanı demektir. Hâlbuki  bizim burada kullandığımız kendi başına varlık  deyimi, sadece objenin bir süje tarafından bilinip bilinmemesine karşı kayıtsız kalması, onların  bağımsız olması, birbirine bağlı olmaması, o bjenin bir süje -ister bu süje transcendental isterse empirik süje olsun- tarafından meydana getirilmemiş olması demektir. Bütün bu tasvirler, süje ile obje arasındaki bağın korrelativ bir bağ olmadığını gösteriyorlar; çünkü korrelativ bir bağda bu korrelation'u oluşturan ög elerden birisi olmadan, ötekinin varlığı da düşünülemez. Hâlbuki süje ile objenin kendi başına var olması , böyle bir görüşün karşıtı olan bir fenomene işaret ediyor. Bu bir fenomendir; çünkü günün birinde 192

 bütün insanlar yok olsalar bile, varlık -dünyasının varlığı sürer. Ancak insanın başarıları kendisiyle birlikte ortadan kalk ar; başka hiçbir şey değişmez.

13.2. Bilgi Aktları Bilginin oluşmasını sağlayan, bilen ve bilinen arasındaki ilişkiyi kuran, bilen  yani insan tarafından yönetilen bilgi aktlarıdır. Bu bölümde, Mengüşoğlu'nun tanımladığı şekliyle dört temel akt yani algı aktı, düşünme aktı, anlama aktı ve açıklama aktı üzerinde durulacaktır. Bu aktlar, bilginin ortaya çıkışında farklı durumlar için far klı derecelerde katkı sağlarlar, bilgi üretiminde önemli bir rol oynarlar.

13.2.1. Algı Aktı Algı aktı, dış dünyayı tanımamıza, orada yer alan şeylere yönelmemize imkân sağlayan, nesnelerin renklerini ve biçimlerini, tatlarını ve kokularını, sertliklerini   ya da yumuşaklıklarını, mekânda yer alış tarzlarını, uzaklık ya da yakınlıklarını, büyüklük ya da küçüklüklerini tanıtan, bize perspektif duygusunu veren en önemli bilgi aktıdır. Algı aktı duyu organlarımızın işlevleri neticesinde ortaya çıkmaktaysa da b ütün bunların eş zamanlı olarak   birbirlerini tamamlar nitelikte bir bütünlük ortaya koyabilmelerini sağlar.

13.2.2. Düşünme Aktı Algı aktı bilenin sadece gerçekliği ifade eden varlık alanı ile ilişki kurmasını sağlarken düşünme aktı hem gerçek hem de zihinsel varlık alanları ile ilişki kurmasını sağlar. Bu akt ile insan sadece gerçeklikte yer alan şeyler ya da onların zihindeki karşılıkları ve etkileri üzerine değil tümüyle hayal ürünü hatta saçma olan şeyleri bile (kare daire) düşünebilir, kurgulayabilir ya da hiç değilse dile getirebilir. Bu akt insana büyük bir özgürlük alanı sağlamaktaysa da bilgi üretimine katkı sağlaması, düşünülen her şeyin bilgi olamayacağı göz önüne alındığında sadece algı aktı ya da mantık tarafından denetlenmesi durumunda mümkün olacaktır.

13.2.3. Anlama Aktı Anlama Mengüşoğlu'nun tanımıyla “Düşünmenin, algı -alanına giren olayları herhangi  bir reflexiyona başvurmadan doğrudan doğruya kavraması”dır. Anlama aktı ile bir fenomenin  bilinmesi ya da kavranılması, herhangi bir mantıksal ilkeden ya da nedensel ilişkiden hareketle değil doğrudan doğruya gerçekleşir. Öyleyse ortaya koyduğu bilgi doğrudan bir  bilgidir. Bir insanın acısını, bir sanatçıyı ya da onun eserlerini anlamak   ya da bilimsel bir teoriyi anlamak bu türdendir. Bir şeyin anlaşılması için ona ön yargısızca ve sevgi ile yönelinmesi gerekmektedir. Hatta anlama ile sevme arasında karşılıklı bir ilişki vardır: “Sevmek için anlamak, anlamak için sevmek şarttır .”

193

13.2.4. Açıklama Aktı Anlama bir şeyi doğrudan bilme ya da kavrama anlamına gelirken açıklama ancak matematiksel, mantıksal ya da nedensel bir ilke yardımıyla bilme ya da kavrama durumunu ifade eder. Açıklama aktı kendi başına değil birtakım ilkeler yardımıyla iş gören ve bu nedenle dolaylı bilgi sağlayan bir akttır. Açıklama aktının ortaya koyduğu bilgiler her ne kadar dolaylıysa da anlama aktının ortaya koyduğu bilgilere göre daha kesinlikli yani ölçülebilir bir yapıdadır.

194

Bu Bölümde Ne Öğrendik  Özeti Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin bu ünitesinde bilgi felsefesinin temel kavramları bilen, bilinen ve bilgi kavramlar ıyla ilgili felsefi tartışmalar da dikkate alınarak ayrıntılarıyla incelenmiş, daha sonra bilginin ortaya çıkışını sağlayan algı, düşünme, anlama ve açıklama aktları kısaca tanımlanmaya çalışılmıştır.

195

Bölüm Soruları 1) Aşağıdakilerden hangisi “historia” sözcüğünün anlamlarından değildir? a) Yeni bir şey keşfetme b) Bilgi toplama c) Bilgileri tasnif etme d) Yorumlama e) İnceleme, araştırma 2) Aşağıdakilerden hangisi felsefe öğretiminin metotlarından birisi değildir? a) Metin okuma b) Felsefe tartışmaları c) Yarışma d) Ödev hazırlama e) Sunum yapma 3) Aşağıdakilerden hangisi, metafizik alana ilişkin bir sorun olarak değerlendirilemez? a) Tanrı'nın özellikleri b) Evrenin ortaya çıkışı c) Ruhun ölümsüzlüğü d) Aklın ilkeleri e) Ölümden sonraki hayat 4) Aşağıdakilerden hangisi “ontoloji”nin modern tanımınd a yer almaz? a) Varlığın esasını anlamaya çalışır. b) Görünüş ve gerçeklik ayrımını konu edinir. c) Teolojinin bir parçası olarak incelenmelidir. d) Hareket, değişim ve oluşu açıklamaya çalışır. e) Bilimle karşılıklı bir etkileşim içerisindedir. 196

5) Aşağıdakilerden hangisi “kozmogoni”nin tanımında yer alır? a) Evrenin biçimsel özelli klerini açıklamaya çalışan bir disiplindir. b) Gök cisimlerinin birbirlerine göre konumlarını ölçmek için kullanılan yöntemlerinden birisidir. c) Evrenin ömrünü, nasıl yok olacağını tespite çalışan bir bilim dalıdır. d) Evrenin kökenini, nasıl ortaya çıktığını açıklayan mitlerin ortak adıdır. e) Tanrı'nın varlığını ispatlayan argümanları ifade etmek  için kullanılan bir terimdir. 6) Aşağıdakilerden hangisi “eskatoloji”nin tanımında yer alır? a) Evrenin biçimsel özelli klerini açıklamaya çalışan bir disiplindir. b) Gök cisimlerinin birbirlerine göre konumlarını ölçmek için kullanılan yöntemlerinden birisidir. c) Evrenin nasıl nihayete ereceğine, ortadan kalkacağına ilişkin açıklamaları konu edinir.

d) Evrenin kökenini, nasıl ortaya çıktığını açıklayan mitlerin ortak adıdır. e) Tanrı'nın varlığını ispatlayan argümanları ifade etmek için kullanılan bir terimdir. 7) Aşağıdaki karşıtlıklardan hangisi, değer  felsefesinin konularından birisi olamaz? a) “iyi” ve “kötü” b) “güzel” ve “çirkin” c) “uygun” ve “uygunsuz” d) “haz” ve “elem” e) “varlık” ve “yokluk”

197

8) Aşağıdakilerden hangisi “ahlak felsefesi”nin konularından birisi değildir? a) Sorumluluk b) İyilik  c) Özgürlük d) Erdem e) Güzellik 9) Aşağıdakilerden hangisi “s anat eseri”nin özelliklerinden birisi olamaz? a) Sanatçının bir konu hakkındaki duygularını ifade eder. b) Güzelliği ifade etme isteğinin bir ürünüdür. c) Pratik bir yararının da olması gerekir . d) İnsanlarda ortak bir duygulanım yaratmayı hedefler. e) Sanatçı için bir dışa vurum aracıdır. 10) Aşağıdaki hangisi, tümevarımın özelliklerindendir? a) Bir takım öncüllerden bir sonuç elde etmemizi sağlayan bir akıl yürüt me türüdür. b) Bir genelleme olarak nitelendirilemez. c) Sonuç, öncüllerde verilen bilgilerin tekrarını yapar ya da daha azını bildirir. d) Yeni bir bilgi verir. e) Dedüktif akıl yürütme olarak da adlandırılır.

Cevaplar 1)d, 2)c, 3)d, 4)c, 5)d, 6)c, 7)c, 8)e, 9)c, 10)a

198

14. DOĞRULUK, GERÇEKLİK, ANLAMLILIK VE GEREKÇELENDİRME

199

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? Bu bölümde doğruluk, gerçeklik, anlamlılık,  gerekçelendirme, apriori ve aposteriori  bilgi ile analitik ve sentetik önerme, zorunluluk ve imkân konularını öğreneceğiz.

200

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1) Apriori ve aposteriori bilgi nedir? 2) Analitik ve sentetik önerme nedir? 3) Zorunluluk ve imkân nedir?

201

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu

Kazanım

Doğruluk, gerçeklik, anlamlılık ve gerekçelendirme

Konudaki temel kavramları öğrenir.

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği Okuma

202

Anahtar Kavramlar •

Doğruluk 

•

Gerçeklik

•

Anlamlılık

•

Gerekçelendirme

203

Giriş Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin bir önceki ünitesinde bilgi felsefesini n esasını oluşturan kavramlar, bilen, bilinen ve bilgi, ayrıntılarıyla incelenmişti. Bu son ünitede ilgili alana ilişkin diğer temel kavramlar, 1. doğruluk, gerçeklik, anlamlılık  ve gerekçelendirme 2. apriori ve aposteriori bilgi, 3. analitik ve sentetik önerme ve 4. zorunluluk ve imkân  başlıkları altında incelenmeye çalışılacaktır.

204

14.1. Doğruluk, Gerçeklik, Anlamlılık ve Gerekçelendirme Bilgi felsefesi sadece bilginin ne olduğunu değil doğru bilgiyi, bir bilgiye doğru ya da yanlış denmesinin sebeplerini, doğruluk ile kastedilenin ne olduğunu da sorgular. Uygunluk kuramına göre bir bilginin doğru olmasını sağlayan şey ifade ettiği yargının, gerçekl iğe uygun olmasıdır . Buna göre doğruluk  düşünceye, yargıya yani bilenin zih ninde olup bitene ilişkinken gerçeklik dış dünyaya ait olup bilinenin bir özelliğidir. Doğruluk, mantık bahsinde de değinildiği gibi bir önermenin bir şey ile ilgili ifade ettiği yargının doğru ya da yanlış olmasını ifade ederken gerçeklik o şeyin bir tür var olma durumuna işaret eder. Örneğin kanatlı at mitoslara, masallara konu olan bir figürdür; atın ve kanatın ne olduğunu  bilen her kişinin zihninde bir karşılık bulabilir. Elbette bu da bir var olma tarzıdır ancak bir şeyin gerçekliğiyle kastedilen şey onun düşünce dünyasında değil duyular dünyasında bir yerinin olmasıdır. Gündelik dilde birbirleri yerine kullanılıyor olsalar da bilgi felsefesi açısından doğruluk ve gerçekliğin farklı durumları ifade  eden iki kavram olduğu çok açıktır.

Bir ifadenin doğruluk değeri taşıyabilmesi, var olan nesneler ve olgularla bir ilişkisinin olabilmesi için öncelikle anlamlı olması gerekmektedir. Anlamı olmayan bir ifadenin işaret ettiği bir nesne ya da olgu olamayacağından onun gerçeklikle ilişkisini değerlendirmek mümkün olamaz; böyle bir ifadeye doğru denemeyeceği gibi yanlış da denemez. Anlamlılık sadece önermelere has bir durum değildir. Bilginin aktarımı ancak önermeler ve diğer tüm ifadeler ile bu ifadeleri oluşturan sözcüklerin anlamlı olması durumunda mümkün olabilir. Örneğin yapmalıyız gibi bir sözcük Türkçenin kurallarına göre anlamlı bir sözcük ve aynı zamanda tek başına bir ifadedir. Buna karşılık yapcıksız gibi bir sözcük Türkçenin sözcük yapım kurallarına uygun olmayan ve bir şeye işaret etmeyen anlamsız bir sözcüktür. “Mavi, suskun kapılıdır .” ifadesi dilin bir takım kurallarına uygun gibi görünse de hiç bir şekilde anlamlı bir bütünlük oluşturamayacak sözcüklerden kurulmuştur ve  bu nedenle anlamsızdır. Bir sözcüğün dilinin yapım kurallarına uygun olması ve bir anlam taşıması, ifadelerin yine ilgili dilin gramer kurallarına uygun bir şekilde ve birbirleriyle anlamlı olabilen sözcüklerle inşa edilmesi yani anlamlı bir bütünlük oluşturması o ifadenin bir  bilgi vermesi ya da bildirişimde kullanılabilmesinin ön koşuludur. Bilginin gerekçelendirilmesi yukarıda açıklamaya çalıştığımız kavramlarla doğrudan ilişkilidir. Bilginin, Platon'un Theaetetus'undan beri kullanılagelen klasik tanımına göre bir şeyi bilgi yapan şey onun doğruluk, inanç ve gerekçelendirme şeklinde sıralanan üç temel kriteri gerçekleyebilmesidir. Bilgi, öncelikle doğru olmalıdır yani gerçeklikle uygunluk içerisinde bulunmalıdır ve aynı zamanda onun doğruluğuna da inanılmalıdır. Ancak bu iki koşul gerçeklendikten sonra onun bir bilgi olduğu gerekçelendirilebilir. Ge rekçelendirme, destekleyici bir takım önermelerle herhangi bir bilginin gerçeklikle uygunluğunun ifade edilmesi olarak tariflenebilir. Analitik felsefe için bir ifadenin gerekçelendirilebilmesi onun doğrulanabilmesine, doğrulanabilmesi ise anlamlı olmasına bağlıdır. Anlamlı bir ifade olgusal olana işaret eden, dış dünyada karşılığı olan bir ifadedir. Analitik felsefe geleneğinin farklılığı bilginin gerekçelendirilmesi işlemini mantıksal analize indirgemiş oluşudur. Buna göre anlamlı bir 205

ifadenin gerekçelendirilmesi, bir bilgi olduğunun ortaya konulması salt mantıksal bir işlemdir ve var olanla doğrudan bir ilişkisi yoktur.

14.2. Apriori ve Aposteriori Bilgi Ortaya çıkış sebeplerine göre iki tür bilgiden söz edilebilir. Bunlardan ilki apriori, diğeri aposteriori bilgidir. Sözcük anlamları itibarıyla apriori önceki , aposteriori sonraki demektir. Burada öncelik ve sonralıktaki merkez nokta den eyimdir. Literatürde ilk kez Öklid'in Elementler ’inin Latince çevirilerinde karşımıza çıkan  bu terimlerden apriori, deney ve gözlemden önce gelen yani sadece akla dayanan bilgiyi, aposteriori ise deney ve gözlemle elde edilen yani duyumlara dayalı olan bilgiyi ifade etmek için kullanılır. Her ne kadar aprio ri terimiyle karşılanmamışsa da  kavramsal olarak bu tür bilgiden ilk kez Platon'un Menon diyaloğunda bahsedildiği görülmektedir. Bir 13. yüzyıl   filozofu olan Thomas Aquinas ise Summa Theologica 'da kanıtlamanın tanımını yaparken hem apriori hem de aposteriori terimlerini kullanmıştır. Rasyonalizm ve empirisizmi uzlaştırma amacı güden ve bilgi kuramını bu düşüncesi dâhilinde şekillendiren Immanuel Kant (1724 -1804) 1781'de yayımlanan Saf Aklın Eleştirisi (Kritik der reinen Vernunft) adlı eserinde apriori ve aposteriori  bilgi üzerinde durduğu gibi önermeleri de analitik ve sentetik olmak üzere ikiye ayırmıştır. Ona göre “tüm bilgilerimizin başlangıcı deneyim olsa da bu durum onların tamamının deneyimden neşet ettiği anlamına gelmez”; deneyim ve duyumdan bağımsız olan bilgilerimiz apriori, deneyime ve duyuma bağlı olanlar ise aposteriori bilgilerdir. Apriori bilgiler üzerine inşa edilmiş bilgi sistemleri doğa bilimlerinden (ve sosyal bilimlerden) farklı olarak aposteriori yani empi rik olan bilgiyle iş görmezler. T. Mengüşoğlu'nun apriori bilgi hakkında aşağıda aktaracağımız açıklamaları yukarıda genel olarak ifade etmeye çalıştığımız hususların daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır: “Bilgideki bu çeşit fenomenlerin  tasvirinde çözümü güç bir problemle karşılaşmıyoruz. Fakat bu çeşitli bilgi fenomenleri temellendirilmek istenirken, tıpkı süje ile objenin varlık -karakterini belirlemede olduğu gibi, bir takım isimlerle karşılaşıyoruz. Bu isimlerden birisi idealism (bazen  buna rationalism adı da verilmektedir) ö teki de empirismdir. Bir de bu isimlerden hiçbiriyle ilgisi olmayan, hiçbir isime sokulamayan ontoloj ik görüş vardır. İdealism, apriori bilginin varlığından şüphe etmemektedir. Fakat onu açıklarken spekulationlara başvurmaktadır. İdealism için, apriori bilgi süjenin bir fonksiyonudur. Yalnız  bu fonksiyonun kavranış tarzı filozoftan filozofa göre değişir. Nitekim Platon'dan beri bu konuda birçok teoriler ortaya atılmıştır. Platon için, ap riori bilgi (Platon bunun için önceden bilme anlamına gelen proeidenai terimini kullanır) psychenin (ruh) bir işidir ve psychenin derinliğinde bulunan bir bilginin bilim alanına çıkartılmasıdır. Aslında böyle bir bilgi, insanda vardır. Fakat bu bilgi, sanki kül içerisinde sakl anan bir ateş gibidir. Nasıl ki kül içindeki ateş,  bu külden ayrıldıktan sonra parıldıyorsa, aynı şekilde psychenin derinliğinde de örtülü olan, yani farkında olmadığımız bir bilgi vardır. Onu, so rular sorarak aktiv bir bilgi hâline getiriyoruz; başka bir deyişle onu bilgi alanına çıkartıyoruz. Platon, bu fenomene anamnesis diyor. Bu kelime anımsamak demektir. Fakat bunun yanlış anlamamak gerekir; yani bu bilgi 206

 başka bir dünyada yaşanmış bir durumun anımsanması değildir; henüz bilinmeyen, ruhun derinliğinde bulunan bir bilginin, aktiv bilgi alanına çıkarılmasıdır. Kant da apriori bilgi süjenin bir fonksiyonu olarak görür. Süjenin algı -formları, kategorileri vardır. Bunlar apriori bilgiyi sağlamaktadırlar. Zamanımızın bir filozofu olan E. Husserl için, apriori bilgi özel bir metot, reduction metodu yoluyla elde edilir. Bunun için, önce saf bir benin (transcendental bir benin) elde edilmesi gerekir. Saf bir beni elde etmek için, emprik benin şimdi ve burada olan bütün real niteliklerini parantez içine almak (yani onlardan vazgeçmek) gerekir. Bu i şlemden sonra geriye kalan saf bendir. Bu saf ben aynı zamanda saf ve immanent (yn. içkin) bir varlık alanıdır. Bundan kazanılan bilg i ise saf apriori bir bilgidir. Hâlbuki empirism için apriori bilgi yoktur. Apriori olarak kabul edilen bilgi de en sonunda denemeye, alışkanlığa, association'a (çağrışıma), doğada hüküm süren konformite ye (düzene uygunluk) dayanmaktadır. Gerçi genel -zorunlu bir bilgi vardır, fakat bu bilgi, realite alanına değil, cebir, geometri, aritmetik gibi alanlarla ilgili bir bilgidir ve dar bir alandır. Bilginin geniş bir alanı olan matters of fact alanının bilgisi ise, genel -zorunlu olan bir bilgi değildir. Çünkü bu geniş bilgi alanı deneyime (gnoseologik deneye), alışkanlığa ve  benzerlerine dayanıyor; bu nedenle bu bilgi, genel-zorunlu, kesin değil olasıdır.”

Yine Mengüşoğlu'nun apriori ve aposteriori bilginin ontolojik ayrımı hakkındaki açıklamaları, hem konunun felsefi zeminini göstermesi hem de hocası N. Hartmann'ın bu konuyla ilgili orijinal görüşlerine yer vermesi nedeniyle önemlidir: “Ontolojik görüşe gelince: Burada da çeşitli kavrayış şekilleri vardır. Fakat bunlarda n hiçbirisi, bizi herhangi bir isme götürmez. Biz bunlardan Nicolai Hartmann için apriori bilgi, kategoriler arasındaki identiteye (yn. özdeşliğe) dayanır. Fakat bu identite, total (yn. külli) bir identite değil, partial (parça / yn. kısmi) identitedir ve Hartmann için iki türlü kategori vardır: 1. Süjenin kategorileri [N. Hartmann süjenin kategorileri terimi yerine, bilgi kategorileri terimini de kullanır. Örneğin Anschauung, algı bir bilgi veya süje kategorisidir. Kausalite (yn. nedensellik), genellik, yasalılık varlık -kategorileridir]; 2. Varlığın kategorileri. İşte apriori  bilgi, süjenin kategorileriyle varlığın kategorileri arasındaki partial identitedir. Bu identitenin dışında kalan alan ise aposteriori bilgi alanıdır. ... Ontolojik görüş şu şekilde de ifade edilebilir: Apriori bilgi, süje tarafından objenin esas-hatlarının kavranılmasıdır. Gerçi bu esas -hatlar deyimiyle çok şey söylenmiş değildir, fakat bu anlayış, insan varlığının plastisitesine, eğilip bükülürlüğüne, uygun olan bir genişliğe, bir serbestliğe yer vermektedir. Öte yandan gerek  burada gerekse Hartmann'da önemli olan nok ta şudur: Apriori bilgi, idealizmin sandığı gibi, sadece süjenin işi değildir. Apriori bilgi de her bilgi gibi, süje ile obje arasında ortak olan bir bilgidir. Fakat bu ortak noktanın, kategorilerin identitesi yahut süjenin, objenin esas -hatlarını kavraması şeklinde anlaşılıp anlaşılamayacağı ayrıca tartışılabilir. Tartışma götürmeye n yan, bu bilginin her bilgi gibi süje ile objenin ortak bir ürünü olmasıdır.

207

... Hâlbuki başka teorilerden birisi (empirism) apriori bilgiyi görmek istemiyor. Ötekisi (idealism) ise apriori bilgiyi sadece süjenin bir fonksiyonu olarak görüyor. İkisi de fenomenlerle çatışır. Eğer öyle olsaydı, teknik araçların durumu nasıl açıklanabilir ve teknik nasıl mümkün olurdu? Özellikle teknik alan her pratik alan gibi, süjenin istediği gibi hareket edemeyeceğini gösteren alanların başında gelir. Süje hiçbir zaman kendi yasalarını objeye dikte edemez. Aksine süje objeye egemen olmak için onun dayandığı yasaları, ilkeleri  bulmak, şifresini çözmek zorundadır.

... Kant'ın “Anlama yeteneği doğaya yasalarını dikte eder .” sözünü en açık şekilde yanlışlayan teknik alandır, pratik hayattır .”

14.3. Analitik ve Sentetik Önerme Analitik önerme tabiri mantıkta öznesi ve yüklemi içlem ve kaplam açısından eşdeğer olan önermeleri ifade etmek için kullanılır. Bu önermeler daha önce de izah ettiğimiz gibi totolojik karakterlidirler; yeni bir bilgi vermemekle birlikte her durumda doğru değeri alırlar. Bu tanıma göre analitik bir önerme apriori olarak  doğru bir önermedir. Örneğin “B ütün  bekârlar evli olmayanlardır .” önermesi analitik bir önermedir. Kant'a göre analitik bir önerme yüklemi öznesinin tanımında yer alan bir önermedir. Örneğin “Altın sarıdır .” önermesi, yüklemi özneye sarı olma özelliği atfettiğine ve bu özellik altının tanımında zaten   yer aldığına göre analitiktir. Bir önermenin yükleminde özneye atfedilen özellik, öznenin tan ımında yer almıyorsa o önerme doğru veya yanlış olabilen yeni bir bilgi ortaya koyar yani sentetik bir önermedir. Sentetik önerme düşünce dünyasına ait, doğuştan gelen ve salt akli olan bir bilgi değil, deneyimlediğimiz dünyaya yani duyumlar alanına ait ap osteriori bir bilgi verir. Örneğin “Bütün kuğular beyazdır .” önermesi empirik içerikli bir önermedir; yüklemde belirtilen özellik öznenin özsel bir özelliği değildir yani onun tanımında yer almaz; bu nedenle doğru ya da yanlış olabilen sentetik bir önermedir.

Kant'ın analitik ve sentetik ayrımıyla felsefeye yaptığı asıl önemli katkı, tüm analitik önermeler apriori bilgi verirken, bazı sentetik önermelerin aposteriori, bazılarının ise apriori  bilgi verdiklerini iddia etmiş olmasıdır. Kant'a göre sentetik apr iori önermeler yeni bir bilgi ortaya koyarlar ancak deneyimden gelmezler; “Her olayın bir nedeni vardır .” deneyime dayanmayan ve bu yüzden apriori bilgi veren bir önermedir ancak deneyimler dünyasında bir karşılığının olması onu aynı zamanda sentetik kılmaktadır. Kant için aritmetiğin ve geometrinin önermeleri de bu türdendir.

14.4. Zorunluluk ve İmkân Apriori ve aposteriori kavramlarıyla ilişkili bir diğer ikili kavram zorunluluk ve imkân kavramlarıdır. Bir önermenin zorunlu olarak doğru olması demek onun değilin in kendisiyleçelişik olacağı anlamına gelir. Yukarıda örnek olarak vermiş olduğumuz “B ütün bekârlar evli olmayandır .” önermesi zorunlu olarak doğru bir önermedir. Çünkü onun çelişiği olan “Bazı  bekârlar evlidir.” önermesi kendisiyle-çelişiktir. Çünkü bekâr olma ile evli olma kavramları 208

anlamları itibarıyla  birlikte anılamazlar. Kendisiyle-çelişik önermelerin doğru olması imkânsızdır  yani onlar zorunlu olarak yanlıştırlar. İhtimali olarak doğru bir önerme ise değillemesi kendisiyle-çelişik olmayan önermedir. Yukarıda tanımlarını verdiğimiz ikilikler arasında bir tür özdeşlik olduğu düşünülebilirse de bu çoğu filozof için böyle değildir. Genel bir tanıma göre apriori aposteriori ikiliği bilgi felsefesine, analitik -sentetik ikiliği dilbilime, zorunluluk -imkân ikiliği ise ontolojiye ilişkindirler.

209

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti Felsefe Tarihi Metodolojisi I dersinin bu son ünitesinde bilgi felsefesi açısından doğruluk, gerçeklik, anlamlılık ve gerekçelendirmenin ne anlama geldiği açıklanmış, apriori ve aposteriori kavramları ile bu ikisi arasındaki ayrımın bir felsefe problemi olarak nasıl ele alındığı üzerinde durulmuş, yine bu ayrımla ilişki içerisindeki analitik ve sentetik önerme ile zorunluluk ve imkân ikilikleri izah edilmeye çalışılmıştır.

210

Bölüm Soruları 1) Doğrudan değil dolaylı bilgi veren ancak daha kesinlikli bilgi üreten akt aşağıdakilerden hangisidir? a) Açıklama b) Anlama c) Düşünme d) Sezme e) Algı 2) Platon'un Theaetetus'undan beri kullanılagelen klasik tanımına göre bir şeyi bilgi yapan üç şey nedir? a) Geçerlilik, tutarlılık ve doğruluk  b) Doğruluk, tutarlılık ve geçerlilik c) Doğruluk, bilinç ve gerekçelendirme d) Doğruluk, inanç ve gerekçelendirme e) Geçerlilik, inanç ve doğruluk  3) Mantıkta öznesi ve yüklemi içlem ve kaplam açısından eşdeğer olan önermele ri ifade etmek için kullanılır? a) Analitik b) Apriori c) Sentetik d) İhtimali e) Aposteriori

211

4) Değili, kendisiyle-çelişik olan önermelere ne ad verilir? a) İhtimali b) Apriori c) Zorunlu d) Sentetik e) Analitik 5) Aşağıdaki hangisi, tümevarımın özelliklerindendir? a) Bir takım öncüllerden bir sonuç elde etmemizi sağlayan bir akıl yürütme türüdür. b) Bir genelleme olarak nitelendirilemez. c) Sonuç, öncüllerde verilen bilgilerin tekrarını yapar ya da daha azını bildirir. d) Yeni bir bilgi verir. e) Dedüktif akıl yürütme olarak da adlandırılır. 6) Aşağıdakilerden hangisi “hermeneutik” yöntemin önemli isimlerinden birisidir? a) W. Dilthey b) I. Kant c) J. Stuart Mill d) R. Descartes e) G. W. Leibniz 7) Aşağıdakilerden hangisi diyalektik için söylenemez? a) Tez, anti- tez ve sentez üçlemesini esas alır. b) Diyalektik tartışmalar retorik bilgisi gerektirir. c) Münazara tarzı tartışmalardan farklıdır. d) Tek bir doğruluk değeri söz konusudur. e) Hakikati olabildiğince açık kılmaya çalışan bir tartışma yöntemidir.

212

8) Aşağıdakilerden hangisinin diyalektik yöntemi kullandığı bilinir? a) Herodotus b) Thucydides c) Hegel d) Descartes e) Aristofanes 9) Aşağıdakilerden hangisi, Organon'un anlamlarından birisi değildir? a) Alet b) Vasıta c) Yol d) Yöntem e) Enstrüman 10) Metindeki tanımı itibarıyla insanın hem gerçek hem de zihinsel varlık alanları ile ilişki kurmasını sağlayan akt aşağıdakilerden hangisidir? a) Anlama b) Algı c) Açıklama d) Düşünme e) Sezme

Cevaplar 1)a, 2)d, 3)a, 4)e, 5)a, 6)a, 7)d, 8)c, 9)c, 10)d

213