Katarzyna Jasinska-Zdun
INGVA ATINA SKRYPT DLA STUDENTÓW POLONISTYKI (60 godzin)
2
LEGENDA
NOTA BENE
wyjątki
Dobrze odnotuj; przeczytaj uwaŜnie
to TRZEBA zapamiętać
tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane
tak oznaczone są (na początku skryptu) wybrane zwroty i zdania z tekstów oryginalnych
tak oznaczone są teksty o tematyce chrześcijańskiej i fragmenty Biblii
wiekopomne tłumaczenia studentów; zupełnie błędne, ale warte odnotowania
niepreparowany oryginał
MATERIAŁY J. Mańkowski Praktyczny słownik łacińsko-polski. Wydanie III rozszerzone ewentualnie K. Kumaniecki Słownik łacińsko-polski lub J. Korpanty Mały słownik łacińsko-polski
3
LECTIO PRIMA HISTORIA JĘZYKA, ALFABET ŁACIŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA, PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O FLEKSJI ŁACIŃSKIEJ
1.Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter. Aa Bb
Cc
Dd Ee
Αα Ββ
Γγ
∆δ
Gg Hh
Ii
Kk
Ll
Mm
Γγ
Ηη
Ιι
Κκ Λλ
Μµ
Ss
Tt
Uu Vv Xx Yy
Zz
Ρρ Σσ
Ττ
Υυ
Ζζ
Εε
Nn Oo Pp Qq Rr Νν Οο Ππ
Ff
Χχ Υυ
Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II w. p.n.e. składał się z 21 znaków. Pierwotnie pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C słuŜyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała takŜe ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wyszła z uŜycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W - double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę wu - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróŜniona na I oraz J. Analogicznego rozróŜnienia dokonuje się dla V, litera ta rozdziela się na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski).
{}
4
1.
2. Wymowa dyftongi (dwugłoski) ae [e] saepe oe [e] poena au [ał] aurum eu [eł] Europa
[sepe] [pena] [ałrum] [europa]
ale z rozdzielnikiem (trema): aër [aer] aë [ae] poëta [poeta] oë [oe]
często kara złoto Europa
powietrze poeta
litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu) woda quinque [kwinkwe] aqua [akwa] qu [kw] niektóre spółgłoski c jak 1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie 2. [c] przed e, i, y, dyftongami s [s] t [t] v [w]
rosa [rosa] otium [otium] vinum [winum]
róŜa czas wolny wino
zbitki ngu [ngw] lingua [lingwa] język ph [f] philosophia [filosofia] filozofia rh [r] rhombus [rombus] romb th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami ch [ch] charakter [charakter] właściwość geminaty (podwójne spółgłoski) wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] Ŝaden W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński). 3. Podział na sylaby Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska naleŜy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie moŜe zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie: te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (kaŜdy). Wyrazy złoŜone z przyimkami dzieli się według ich części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).
5
4.
Iloczas (długość). Akcentowanie
W łacinie kaŜda z samogłosek moŜe być długa: ā, ē, ō, ū, ī, lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.
Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel); jeśli jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).
`SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ JEST ZAWSZE KRÓTKA
NOTA BENE
6
1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich? a) aqua, b) basis, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) gratia, h) historia, i) iurisdictio, k) Kalendae, l) lector, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) quaestio, r) ratio, s) sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) zona, α) argentum, β) bestia, γ) gloria,
δ) domĭnus, ε) exemplar,
ζ) Zephyrus,
η) hospitium,
θ) thermae,
ι) intentio,
κ) Karthago, λ) lingua, µ) manus, ν) nihil, ξ) Xerxes, ο) odor, π) pauper, ρ) rector, σ) sedes, τ) templum, υ) ypsilon, ϕ) philosophia, χ) chorus, ψ) psalmus, ω) officium, )אaurum, )בbis, )ג gravis, )דdioecesis, )הhostia, )וvita, )זzuppa, )חcharta, )טthesaurus, )יira, )כkatholĭcus, )ל lucrum, )מmanuscriptum, )נnomen, )סsol, ) עeiacŭlor, )פpersona, )צcrimen, )קquota, )ר rhombus, )שsignum, )תtabernacŭlum
2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną. a) video (widzę)
h) coërceo (otaczam)
b) extemporanea (improwizowana)
i) coaequalis (rówieśnik)
c) viduus (wdowiec)
j) quietus (spokój)
d) versutilŏquus (chytry)
k) paenitentia (skrucha)
e) nominatio (wniosek)
l) creatrix (matka)
f) facio (robię)
m) puella (dziewczyna)
g) compressio (ściśnięcie)
3. Jakie polskie słowa pochodzą od poniŜszych łacińskich a) medicus
h) abstineo
b) universus
i) lignum
c) totus
j) aqua vitae
d) quinta essentia
k) femina
e) maturo
l) finis
f) studeo
m) luna
g) prohibeo 4. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów łacińskich? a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum g) servire h) clavis
i) discus
j) demonstrare
k) spatio
l) partior m) fragmentum
7
CZĘŚCI MOWY główne części mowy polski łacina rzeczownik substantivum przymiotnik
adiectivum
przysłówek
adverbium
liczebnik
numerale
zaimek
pronomen
czasownik imiesłów
verbum participium
szczegółowe części mowy polski łacina
zaimkowy
pronominale
główny porządkowy podziałowy przysłówkowy osobowy zwrotny dzierŜawczy wskazujący względny nieokreślony
cardinale ordinale distributivum adverbium numerale personale reflexivum possessivum demonstrativum relativum indefinitum
przykład polski łacina pan dominus jasny clarus Ŝaden nullus jasno clare dziesięć decem dziesiąty decimus po dziesięć deni
— — (z wyjątkami) przypadki — (z wyjątkami)
dziesięć razy
decies
—
ja się (jego) mój ten który ktoś kocham kochający
ego se meus hic qui aliquis amo amans
przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby przypadki, liczby osoby, czasy, strony przypadki, liczby
odmienia się przez przypadki, liczby przypadki, liczby
FLEKSJA JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO (ZARYS) I.
DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji) 1. rzeczownik (substantivum) 2. przymiotnik (adiectivum) 3. liczebnik (numerale) 4. zaimek (pronomen) 5. imiesłów (participium) W odmianie NOMINA występują 1.
PRZYPADKI (CASUS) zaimek pytajny
1 NOMINATIVUS (Nom.) Mianownik
Quis? Quid?
Kto? Co?
2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz
Cuius?
Kogo? Czego?
3 DATIVUS (Dat.) Celownik
Cui?
Komu? Czemu?
4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik
Quem? Quid?
Kogo? Co?
5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik
Quo?
Kim? Czym? —
6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz 2. LICZBY (NUMERI) singularis (sg.) pojedyncza
3. RODZAJE (GENERA) masculinum m (męski)
pluralis (pl.) mnoga
femininum f (Ŝeński)
neutrum n (nijaki)
—
8
II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony (4 koniugacje) 1. czasownik W odmianie VERBA występują 1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os. 2.
LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga
3. a. b. c.
TRYBY (MODI) indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie! coniunctivus tryb łączący
4. a. b. c. d. e. f.
CZASY (TEMPORA) praesens teraźniejszy, np. robi imperfectum przeszły niedokonany, np. robił futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił perfectum przeszły dokonany, np. zrobił plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił
5.
STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna
passivum (pass.) bierna
FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACIŃSKIM NOMINATIVUS
PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imiennym)
Marcus amat. Marcus est puer.
GENETIVUS
PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA
Mater Marci.
DATIVUS
DOPEŁNIENIE DALSZE
Marco aquam do.
ACCUSATIVUS
DOPEŁNIENIE BLIśSZE
Marcum amo.
ABLATIVUS
OKOLICZNIK
Marcus hieme habitat in villa.
PRAWIDŁO DOTYCZĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników
Miesiące, wiatry, rzeki, ludy za męŜczyzn uchodziły wprzódy. A drzewa, kraje, wyspy, miasta, te rodzaj miały jak niewiasta
9
SZYK ZDANIA ŁACIŃSKIEGO Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana szyku nie musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uwaŜa się jednak w łacinie szyk następujący: Matka
dobra
synowi
swojemu
wodę
zimną
codziennie
daje.
Mater
bona
filio
suo
aquam
frigidam
cotidie
dat.
rzeczownik
przymiotnik
rzeczownik
zaimek
rzeczownik
przymiotnik
podmiot
przydawka
dop. dalsze
przydawka
dop. bliŜsze
przydawka
grupa podmiotu
dopełnienie dalsze
grupa podmiotu
dopełnienie bliŜsze
czasownik okolicznik
orzeczenie
okolicznik
orzeczenie
grupa orzeczenia
1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim) a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niŜ w języku polskim) 2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niŜ w języku polskim)
GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES 1. Podaj odpowiednie formy. Nominativus pluralis od wojsko -
Accusativus singularis od słowo -
..............................................................
........................................................................
Genetivus singularis od Ŝołnierz -
Ablativus pluralis od pan -
..............................................................
...........................................................................
Dativus pluralis od ksiąŜka -
Ablativus singularis od Ŝycie -
..............................................................
............................................................................
Genetivus pluralis od pisarz -
Accusativus pluralis od okręt -
..............................................................
...........................................................................
Vocativus singularis od sławny -
Dativus singularis od siła -
..............................................................
............................................................................
Ablativus singularis od wojna -
Accusativus pluralis od lud -
..............................................................
............................................................................
Nominativus singularis od spodnie -
Genetivus pluralis od piękny -
............................................................
............................................................................
Accusativus singularis od pies -
Vocativus pluralis od syn -
.............................................................
.............................................................................
10
LECTIO SECVNDA I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS
O PRZYNALEśNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KOŃCÓWKA GENETIWU SINGULARIS
DEKLINACJA I Tematy na –a Genetivus singularis –ae I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
masculinum
neutrum
femininum
Do pierwszej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju Ŝeńskiego, zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama), anima,animae (dusza).
WYJĄTKI W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, męŜczyzna). Odmieniają się one według deklinacji pierwszej, pamiętać jednak naleŜy, Ŝe RODZAJU MĘSKIM.
PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W
Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:
advena,ae m
przybysz
agricola,ae m
rolnik
auriga,ae m
woźnica
Belga,ae m
Belg
evangelista,ae m
autor ewangelii
incola,ae m
mieszkaniec
nauta,ae m
Ŝeglarz
Persa,ae m
Pers
poeta,ae m
poeta
pirata,ae m
pirat
scriba,ae m
pisarz
Scytha,ae m
Scyta
11
KOŃCÓWKI DEKLINACJI I sg.
pl.
Nom.
-a
-ae
Gen.
-ae
-arum
Dat.
-ae
-is
Acc.
-am
-as
Abl.
-ā
-is
Voc.
-a
-ae
ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM epistula longa – długi list CASUS (PRZYPADEK)
SINGULARIS (L. POJ.)
NOMINATIVUS Quis? Quid? epistula longa
PLURALIS (L. MN.)
długi list
epistulae longae
GENETIVUS
Cuius?
epistulae longae
DATIVUS
Cui?
epistulae longae długiemu listowi epistulis longis
długiego listu
ACCUSATIVUS Quem? Quid? epistulam longam ABLATIVUS
Quo?
VOCATIVUS
epistulā longā
długi list długim listem
epistula longa!
długi liście!
długie listy
epistularum longarum długich listów długim listom
epistulas longas
długie listy
epistulis longis
długimi listami
epistulae longae!
długie listy!
SUM, ESSE JESTEM, BYĆ INDICATIVUS PRAESENTIS
IMPERATIVUS PRAESENTIS
CZAS TERAŹNIEJSZY
TRYB ORZEKAJĄCY
singularis 1 sum 2 es 3 est
TRYB ROZKAZUJĄCY
pluralis
jestem sumus jesteś estis jest sunt
singularis
jesteśmy jesteście es! są -
pluralis bądź! este! -
infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego): esse być
bądźcie!
12
ORZECZENIE IMIENNE składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być, zostać, stać się w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA (dowolny rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik). ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt. w języku polskim w Narzędniku :
D
Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI.
ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania) Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraŜa stan posiadania. Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem
(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę
polskiego czasownika mieć. W ZDANIU ŁACIŃSKIM: 1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom) 2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka) 3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est (jest) SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają liczne przyjaciółki Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę
PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga) Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę mnogą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. noŜyczki, spodnie itp. tenebrae,arum – ciemność Athenae,arum – Ateny
divitiae,arum – bogactwo Thebae,arum – Teby
scalae,arum – schody, drabina
13
1. Odmień przez przypadki. a) aula regia
d) domina mala
h) serva pigra
b) filia prima
f) gloria aeterna
i) regina nostra
c) amica nova
g) femina pulchra
2. Przetłumacz na język polski. WskaŜ orzeczenie. De terris et linguis variis Polonia terra Europae est. Germania quoque terra Europae est. Aliae terrae Europae antiquae sunt Graecia, Italia, Gallia, Hispania, Britannia. Linguae in singulis terris variae sunt. Lingua incolarum Graeciae nunc lingua Graeca nova est; diversa est a lingua Graeca antiqua. Item lingua Italica diversa est a lingua Latina. Creta insula est et Sicilia insula est. Incolae insularum saepe nautae sunt. Athenae in Graecia sunt. Varsavia in Polonia est. Multae viae Varsaviae longae et latae sunt. Varsavia incolis Poloniae cara est. Cracovia quoque in Polonia est. Roma in Italia est. Roma pulchra est. Praga in Bohemia est. Praga quoque pulchra est. Roma et Praga pulchrae sunt. Romae multae statuae sunt. 3. Przetłumacz na język polski. a. Lingua Latina
k. Ex gratia
b. Historia magistra vitae est (Cicero)
l. Ex iusta causa
c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius)
m. Ex undis divitiae (ratusz w Gdańsku)
d. Ad futuram memoriam
n. Pro patria
e. Ad vitam aeternam
o. Gloria patriae
f. Ad gloriam
p. Gloria umbra virtutis [cnoty] est
g. Ad operam
q. Contra naturam
h. Aqua fons vitae est
r. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero).
i. In memoriam
s. Domina nostra
4. Przetłumacz na język polski tekst De Dianae statua In aula inter statuas etiam Dianae statua est. Ecce statua Dianae cum cerva. Cerva Dianae dicata est. Diana autem cervarum patrona est. O, quam pulchra forma statuae deae est! O, quam pulchra forma cervae est! Diana praeterea lunae dea est.
14
5. Przetłumacz zdania. a. Dianae cerva est …………………………………………………………………….. b. Discipulis magistra nova est ………………………………………………………… c. Deis multae arae sunt ………………………………………………………………… d. Puellis memoria bona est ............................................................................................. e. Romae viae longae sunt .............................................................................................. f. Europae terrae multae sunt .......................................................................................... g. Amicae nostrae forma pulchra est ............................................................................... h. Varsaviae historia longa est ......................................................................................... i. Poloniae agricolae sunt ................................................................................................ j. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................
15
LECTIO TERTIA II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II
DEKLINACJA II Tematy na –o Genetivus singularis –i I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
femininum
masculinum
neutrum
Do drugiej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego (zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji w Genetiwie singularis kończą się na -i.
KOŃCÓWKI DEKLINACJI II sg. m
Nom.
pl. n
-us
-er
-um
-us
-er
-um
m
n
-us
-er -i
-a
Gen.
-i
-orum
Dat.
-o
-is
Acc.
-um
Abl. Voc.
=Nom.
-os
-o -e
=Nom.
-um
=Nom. -is
=Nom
=Nom.
=Nom.
Wszystkie NEUTRA mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w obrębie danej liczby). Wszystkie
NEUTRA
mają
PLURALIS zakończony na -A
NOMINATIVUS,
ACCUSATIVUS,
VOCATIVUS
16
ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI singularis masculinum -us pan
puer
chłopiec
neutrum -er
-um
magister nauczyciel
templum
N.
dominus
G.
domini
pueri
magistri
templi
D.
domino
puero
magistro
templo
Acc.
dominum
puerum
magistrum
templum = nom. sg.
Ab.
domino
puero
magistro
templo
V.
domine
puer = nom. sg.
magister = nom. sg.
templum = nom. sg.
świątynia
pluralis N.
domini panowie
pueri
G.
dominorum
D.
chłopcy
magistri nauczyciele
templa
puerorum
magistrorum
templorum
dominis
pueris
magistris
templis
Acc.
dominos
pueros
magistros
templa = nom.pl.
Ab.
dominis
pueris
magistris
templis
V.
domini = nom. pl.
pueri = nom. pl.
magistri = nom. pl.
templa = nom.pl.
świątynie
Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener, generi (zięć) Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.
vir,viri m – mąŜ, męŜczyzna, człowiek, wojownik CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.) NOMINATIVUS GENETIVUS DATIVUS ACCUSATIVUS ABLATIVUS VOCATIVUS
Quis? Quid? vir Cuius? viri Cui? viro
mąŜ
viri
męŜowie
męŜa virorum
męŜów
męŜowi viris
męŜom
męŜa viros
męŜów
Quo? viro
męŜem / o męŜu viris
męŜami / o męŜach
vir!
męŜu! viri!
męŜowie!
Quem? Quid? virum
—
17
WYJĄTKI 1.
rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius mają vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!
2. od rzeczownika deus (bóg) vocativus jest deus, podobnie rzeczownik agnus (baranek) w łacinie kościelnej ma vocativus agnus.
PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju: 1. męskiego na –us (bonus), Ŝeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i templum), rodzaj Ŝeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (-us, -a, -um) lub w postaci bonus, a, um. 2. męskiego na
–er (miser, pulcher), Ŝeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),
nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj Ŝeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci miser, era, erum (pulcher, chra, chrum). masculinum
femininum
neutrum
II
I
II
singularis Nom.
Gen.
-us,
-a,
-um
-er,
-a,
-um
bonus,
bona,
bonum
miser,
misera,
miserum
-i,
-ae,
-i
-i,
-ae,
-i
boni,
bonae,
boni
miseri,
miserae,
miseri
18
altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki
miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny
singularis II (m)
pluralis
I (f)
II (n)
II (m)
I (f)
II (n)
N
altus
alta
altum
alti
altae
alta
G
alti
altae
alti
altorum
altarum
altorum
D
alto
altae
alto
altis
altis
altis
Acc altum
altam
altum
altos
altas
alta
Abl
alto
alta
alto
altis
altis
altis
V
alte
alta
altum
alti
altae
alta
N
miser
misera
miserum
miseri
miserae
misera
G
miseri
miserae
miseri
miserorum
miserarum
miserorum
D
misero
miserae
misero
miseris
miseris
miseris
Acc miserum
miseram
miserum
miseros
miseras
misera
Abl
misero
misera
misero
miseris
miseris
miseris
V
miser
misera
miserum
miseri
miserae
misera
1. Odmień przez przypadki. a. deus bonus b. verbum longum
c. hortus noster d. auriga clarus
e.pinus montana
2. Do podanych rzeczowników dobierz po jednym (najlepiej je określającym) przymiotniku z listy poniŜej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. KaŜdego przymiotnika uŜyj tylko raz. adversarius amicitia amicus annus aurum bellus capillus consilium corona corvus discipulus Domina donum
elephantus exemplum femina hora iudicium liber liberi lignum lucrum medicus Mendicus oculus oppidum
poeta porta puella Roma rosa scalae silva sociorus templum veto via patria pecunia
19
aeternus 3 albus 3 altus 3 arduus 3 aureus 3 bonus 3 carus 3 clarus 3 clausus 3 dignus 3 durus 3 futurus 3 iustus 3
wieczny biały wysoki, głęboki stromy złoty dobry drogi jasny, sławny zamknięty godny twardy przyszły sprawiedliwy
laetus 3 latus 3 liber,era,erum longus 3 maestus 3 magnus 3 malus 3 meus 3 miser, era, erum
multi,ae,a mutuus 3 niger, gra, grum noster, tra, trum
wesoły szeroki wolny długi smutny duŜy zły mój biedny liczni wzajemny czarny nasz
novus 3 nullus 3 opulentus 3 parvus 3 peritus 3 (+ gen.)
nowy Ŝaden bogaty mały doświadczony pulcher, chra,chrum piękny purus 3 czysty Romanus 3 rzymski sanctus 3 święty serus 3 późny stultus 3 głupi tener,era,erum młody verus 3 prawdziwy
3. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz. a. domine
e. vulgum
i. fili
b. agnus
f. vesperi
j. dei
c. magistri
g. agrorum
k. amicum
d. fumo
h. filios
l. officia
4. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani). a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magister f. amicus g. Romanus h. Polonus i. agnus j. puer
5. Przetłumacz na język polski. Terra, luna et stellae rotundae sunt. Caelum multis stellis ornatum est. Numerus stellarum magnus est. Multae stellae populis antiquis ignotae sunt. Stella Mercurii Graecis et Romanis nota est, stellae Urani et Neptuni populis antiquis ignotae sunt. Multis stellis locum certum est. Sed terra et luna in numero stellarum fixarum non sunt. Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in silvis autem bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt. Feminae pulchrae et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida Germanis antiquis non sunt domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma virorum liberorum sunt. Membra virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et asperi sunt. In Graecia multi nautae sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et Scythae viri bellicosi sunt.
20
Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et Romanis multae deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in numero dearum Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni donum equi sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius nuntius deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae sagittae sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum statua Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.
6. Przetłumacz. a. ab ovo usque ad mala
g. anno futuro
b. ad astra
h. anno praeterito
c. horrida bella
i. digitus Dei
d. bellum mortiferum
j. Agnus Dei
e. A.D. = Anno Domini
m. Cena Domini
f. anno ante Christum natum
7. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku. Przetłumacz. a. dominus___________________(bonus ) h. h. portas ___________________(magnus 3) b. femina __________(pulcher,chra,chrum)
i. scribam __________________(peritus 3)
c. incola _____________________(clarus 3)
j. ex oppido ____________(vester,tra,trum)
d. insula ____________________(parvus 3)
k. in oppidum __________________(tuus 3)
e. vir _____________________(Romanus 3)
l. verbum ________________(longus 3)
f. amici ______________________(verus 3)
m. liberorum ____________(noster,tra,trum)
g. amicae ____________________(malus 3)
21
PRZYIMKI PRZYIMKI łączą się tylko z dwoma przypadkami na
NOTA BENE
A: accusatiwem i ablatiwem
ACCUSATIVUS
ABLATIVUS
ad (acc.) = do, na, ku, dla
a (ab) (abl.) = od, przez
ante (acc.) = przed
cum (abl.) = z (kimś, czymś)
apud (acc.) = u, pod
de (abl.) = o
contra (acc.) = przeciw
ex (e) (abl.) = z (skądś)
in (acc.) = do, ku
in (abl.) = w
inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród
prae (abl.) = przed, nad
post (acc.) = po
pro (abl.) = dla, w obronie, za
secundum (acc.) = według, zgodnie z
sine (abl.) = bez
1. Napisz po łacinie a. przeciw bogu – b. pomiędzy męŜami – c. po wojnie – d. zgodnie z Markiem – e. od rolników – f. u Rzymian – g. o ludzie rzymskim – h. bez pana – i. do lasu – j. na wojnie – k. ze świątyni – l. za boga – m. przez chłopców – n. po zwycięstwie – o. ku niebu – p. z córkami q. w ksiąŜce – r. w obronie dzieci –
22
LECTIO QVARTA NAUKA O ZDANIU, CZĘŚCI ZDANIA, ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI
BUDOWA ZDANIA I.
Grupa podmiotu 1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co? Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a jako tzw. podmiot logiczny moŜe występować w dopełniaczu np. kilku chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.
W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku) Rolnik pracuje. mianownik Marka nie ma. dopełniacz
Agricola laborat. nominativus Marcus abest. nominativus
2. PRZYDAWKA to określenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy, zaimek dzierŜawczy, imiesłów. a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porządkowy, zaimek, dzierŜawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim przemianom, którym podlega podmiot. b. Przydawka występuje
RZECZOWNA w
dopełniaczu
(DOPEŁNIACZOWA) (genetivus).
Nie
(rzeczownik)
podlega
Ŝadnym
przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)
II.
Grupa orzeczenia 1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby, strony, osoby, liczby. MoŜe mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę czynną lub bierną.
23
2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo czasownik i odpowiada na pytania przypadków zaleŜnych (czyj? komu? kogo? itd.) a. DOPEŁNIENIE BLIśSZE występuje po czasowniku przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliŜsze moŜe stać w bierniku np. czytam ksiąŜkę, w dopełniaczu - nie czytam ksiąŜki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie bliŜsze odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję kogo? co? itp. W łacinie DOPEŁNIENIE BLIśSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).
Chłopiec czyta ksiąŜkę. (biern.) Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.) Puer librum legit. (acc.)
Iulia librum non legit. (acc.)
Mater domum administrat (acc.).
W łacinie dołoŜenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi dopełnienie bliŜsze.
Julia czyta ksiąŜkę. (biernik)
Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełniacz)
Iulia librum legit. (accusativus)
Iulia librum non legit. (accusativus)
b. DOPEŁNIENIE DALSZE
`
stoi zwykle w celowniku
(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, poŜyczam kogo? co? komu? czemu? itp. 3. OKOLICZNIK jest to część zdania, która pełni funkcję określającą orzeczenie. Uzupełnia orzeczenie o dodatkowe elementy, bez których wypowiedź byłaby niekompletna. Odpowiada na pytania miejsca,
czasu,
przyczyny,
celu,
sposobu,
warunku,
przyzwolenia. a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu
skutku,
24
f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu CZĘŚCI ZDANIA A CZĘŚCI MOWY CZĘŚĆ ZDANIA
CZĘŚĆ MOWY
PODMIOT
rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik
ORZECZENIE
czasownik, wyraŜenie czasownikowe
DOPEŁNIENIE
rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów
PRZYDAWKA
przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów
OKOLICZNIK
przysłówek, wyraŜenie przyimkowe ZWIĄZKI MIĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU
1. ZWIĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca, aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli zmienia się forma jednego, zmienia się równieŜ forma drugiego. k. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała, oni stali l. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów, zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie 2. ZWIĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezaleŜnie od formy drugiego. Jeśli zmienia się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany. a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali matkę b. rzeczownik i wyraŜenie przyimkowe, np. ksiąŜka z obrazkami, ksiąŜki z obrazkami c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca 3. ZWIĄZEK PRZYNALEśNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami: członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny). Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy drugiego. a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór, umarł na darmo
25
I.
Wykonaj następujące zadania na poniŜszych zdaniach.
1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi. a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….…………….. b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………………. c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami ………………………… 2. O świcie Rzymianie wręczyli przeraŜonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy. a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….…. b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….…… c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….… d. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie
1. przeraŜonym nieprzyjaciołom …………… 2. sfałszowane listy …………………..……..
3. Po bitwie zmęczeni Ŝołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia. a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….……….. 2. ………………………………………….. b. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie/wyraz 1. o świcie ………….……………………… 2. wodę …………...………………………....
II.
Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliŜsze, dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca, czasu. Jakimi częściami mowy są wyraŜone te elementy?
a)
Wódz
nierz yjaciół
wydaje
Rz ymianom
wojnę
na lądzie i morzu.
b)Brutus i inni spiskowcy
w Id y marcowe
zamordowali
Juliusza Cezara
dźgnąwsz y go wielokrotnie szt yletem.
przed kurią
26
c)Liczne okręt y wrogów
ogniem
przez flotę
wczoraj pod Salaminą
został y zniszczone
Greków.
PRZYKŁAD okol. czasu
okol. miejsca
Po skończonej bitwie, w obozie dopełnienie bliŜsze
nagrod y.
podmiot
wódz
okol. sposobu
chętnie
orzeczenie
rozdaje
dopełnienie dalsze
Ŝołnierzom
27
LECTIO QVINTA PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIERśAWCZE, GENETIVUS PARITTIVUS
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak będzie się odmieniał czasownik FORMY
TEMAT PRAESENTIS
TEMAT PERFECTI
TEMAT SUPINI
PODSTAWOWE:
forma gramatyczna słownik Mańkowskiego forma gramatyczna
1 sg. praesentis act.
infinitivus praesentis act.
1 sg. perfecti act.
supinum
dico
dicere
dixi
dictum
amo
amare
amavi
amatum
1 sg. praesentis act.
infinitivus praesentis act.
1 sg. perfecti act.
supinum
dico
(dic)ere
dixi
dictum
amo
(am)are
(am)avi
(am)atum
dico
dixi
dictum
3 (ere)
amo
amavi
amatum
1 (are)
1 sg. praesentis act.
1 sg. perfecti act.
supinum
infinitivus praesentis act.
słownik Korpantego
słownik Kumanieckiego forma gramatyczna
Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, dicere, dixi, dictum. Formy te pokazują, jak będzie się odmieniał dany czasownik. Cyfra wśród form podstawowych (jeśli jest) oznacza numer koniugacji. Jeśli jej nie ma, to przynaleŜność do danej koniugacji rozpoznajemy po formie infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej), któremu odpowiada numer koniugacji. Wiadomo np., Ŝe: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie ĕre =
3 naleŜy do koniugacji trzeciej. KaŜda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie
infinitiwu praesentis activi. Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji: koniugacja I:
-are
temat -a
laudare, lauda-
koniugacja II:
-ēre
temat -e
monēre, mone-
koniugacja III:
-ěre
temat
vincěre, vinc-
koniugacja IV:
-ire
temat -i
-spółgłoska lub -u
audire, audi-
28
ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS
-o
-mus
-s
-tis
-t
-nt
Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej) koniugacja
I
II
III
IV
infinitivus
amare
monēre
legěre
audire
temat praes.
ama-
mone-
leg-
audi-
znaczenie
kochać
upominać
czytać
słuchać
sg.
pl.
1.
am-o
kocham mone-o
upominam leg-o
czytam
audi-o
słucham
2.
ama-s
kochasz mone-s
upominasz leg-i-s
czytasz audi-s
słuchasz
3.
ama-t
kocha mone-t
1.
ama-mus kochamy mone-mus
2.
ama-tis kochacie mone-tis upominacie
leg-i-tis
3.
ama-nt
leg-u-nt
upomina
leg-i-t
upominamy
leg-i-mus czytamy audi-mus słuchamy
kochają mone-nt upominają
czyta
audi-t
słucha
czytacie audi-tis czytają
słuchacie
audi-u-nt słuchają
Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej) infinitivus
I
II
III
IV
amare
monere
legere
audire
sing.
2.
ama! kochaj!
plur.
2.
amate! kochajcie!
mone! upominaj! monete! upominajcie!
lege! czytaj!
audi! słuchaj!
legite! czytajcie!
audite! słuchajcie!
NOTA BENE KONIUGACJA III na –io (III miękka) Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale naleŜące do koniugacji III, odmieniają się jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III. Przykładowe czasowniki koniugacji III na –io (III miękkiej): capio 3 (capere) – chwytam
facio 3 (facere) - robię
iacio 3 (iacere)
cupio 3 (cupere) - pragnę
fugio 3 (fugere) - uciekam
pario 3 (parere) - rodzę
29
1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników: orno 1
ozdabiam
doceo 2
uczę kogoś
duco 3
prowadzę
rideo 2
śmieję się
sentio 4
czuję, myślę
punio 4
karzę
video 2
widzę
timeo 2
boję się
quaero 3
szukam, pytam moveo 2
poruszam
capio 3
łapię
sacro 1
poświęcam
sum
jestem
maturo 1
dojrzewam
habeo 2
mam
tango 3
dotykam
sedeo 2
siedzę
facio 3
robię, czynię
sto 1
stoję
traho 3
ciągnę
2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi: otworzyć myśleć cogitare aperire discere
uczyć się
invidēre
zazdrościć
servire
słuŜyć
mittere
posyłać
finire
kończyć
spirare
oddychać
laudare
chwalić
valēre
być zdrowym
iubēre
rozkazywać
curare
troszczyć się
ponere
kłaść
dicere
mówić
fugere
uciekać
durare
trwać
figere
przymocować
pellere
wyrzucać
putare
sądzić
pugnare
walczyć
gaudere
cieszę się
adorare
uwielbiać
30
JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEśNOŚĆ DO KONIUGACJI 1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo, gaudeo, video itp. 2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio, venio, sentio 3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę tematyczną –a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s 4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę tematyczną –e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s 5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową (nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt 6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl. zbitkę –iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciunt 7. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają: a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo, NOTA BENE
facĭo, audĭo
b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre 8. NIE MOGĄ zaistnieć: a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w zakończeniach czasowników. Nie amao tylko AMO. b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje. Nie capiere tylko CAPERE. 3. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ formę z tabeli. sentiunt
relinquunt
firmas
inaudire
floret
flatis
estis
sali
impleo
lucetis
declaramus
terrete
iace
despondent
fluunt
sunt
31
zaimki OSOBOWE ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy Nom.
ego
Gen.
osoba 1 ja
nos
osoba 2 ty vos
my
tu
wy
mei
nostri/nostrum
tui
vestri/vestrum
Dat.
mihi
nobis
tibi
vobis
Acc.
me
nos
te
vos
Abl.
me
nobis
te
vobis
zaimki DZIERśAWCZE meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum mój;twój; jej/jego/ich/swój; nasz; wasz Zaimki meus 3; tuus 3; suus 3 odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na –us, np. jak bonus 3 Zaimki noster,tra,trum; vester,tra,trum odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na –er (tracące e w odmianie), np. jak pulcher,chra,chrum zaimek SUUS, SUA, SUUM znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE do 3 os. sg. i pl. suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego, ich świątynia sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich świątynie
NOTA BENE
G
ENETIVUS PARTITIVUS (CZĄSTKOWY) to uŜycie przypadka genetivus pozwalające powiedzieć, Ŝe wyciągamy z całości jakąś część, bez uŜycia przyimka ex. W genetiwie (bez Ŝadnego przyimka) staje wówczas całość, z której
wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest identyczne, jak wyraŜenia z ex. Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus EX PUERIS Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una EX PUELLIS Primus VIRORUM = pierwszy SPOŚRÓD MĘśÓW = primus EX VIRIS Multi ROMANORUM = liczni/wielu Z RZYMIAN = multi EX ROMANIS Unus NOSTRUM = jeden Z NAS = unus EX NOBIS; unus EX VOBIS 3. Przetłumacz wyraŜenia.
Unus VESTRUM = jeden Z WAS =
32
a. Annuntio
vobis
gaudium
magnum:
k. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe
Habemus papam.
puellae. (Ov.)
b. Aquilam volare doces.
l. Bis dat, qui cito dat.
c. Aquila non captat muscas.
m. Dare est docere reddere.
d. Verba volant, scripta manent.
n. Hic iacet.
e. Quo vadis?
o. Nec sine te, nec tecum vivere possum.
f. Dum spiro, spero.
p. Ad rivum lupus et agnus veniunt.
g. Leonem [Lwa] mortuum etiam catuli
q. Bis peccare in bello non licet.
mordent.
r. Qui dormit, non peccat.
h. Mortui non mordent.
s. Panem [chleba] nostrum cotidianum da
i. Unde venis et quo tendis?
nobis hodie!
j. Quid agis? 4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester. Przetłumacz. a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus. b. Pecuniam (wasze) …………..... (mnie) ………….... date! c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero. d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis. e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.
5. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub dzierŜawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz zdania. Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est. a. ……… librum ………… legis. b. ……… libros …………. legimus. c. ……… libros …………. legitis. d. Pueri libros ……………. legunt. e. Puellae libros ………….. legunt. f. ……… (1 os. sg.) liber est. g. ……… (2 os. sg.) liber est. h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.
33
i. ……… (2 os. pl.) libri sunt. j. ………. libros …………. (1 os. pl.) do. k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant. l. Pueri ………. (2 os. pl.) libros dant.
6. Przetłumacz zdania a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum antiquorum. g. Malum est aliud dicere aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit. 7. Przetłumacz tekst. Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborant. Servus, nisi domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis verberat. Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci saepe viri docti sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum medici curant sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam aliasque litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de Homero et Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis narrant. Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis student.
34
SENTENCJE 1. A bonis bona disce.
12. Midae divitiae.
2. Clavum clavo pellere.
13. Mens caeli terraeque regina.
3. Delphinum natare, aquilam volare
14. Mortui non dolent.
doces.
15. Mortuos rursus occidere.
4. Divitiae non semper optimis contingunt.
16. Multa docet fames.
5. E paucis verbis magnum malum aut
17. Piscis primum a capite foetet.
bonum.
18. Quae semel ancilla, numquam hera.
6. Felicitas (szczęście) multos habet amicos.
19. Qualis vir, talis oratio.
7. Flamma fumo est proxima.
20. Qui semel scurra, numquam pater
8. Gratia gratiam parit.
familias.
9. Invidus vicini oculus.
21. Signum bonum aut malum.
10. Ligna in silvam portare.
22. Umbram suam metuere.
11. Mali principii malus finis.
23. Virtus gloriam parit.
35
LECTIO SEXTA PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ
I II III IV
INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVUM PASSIVUM am-ari być kochanym am-are kochać I mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym leg-ĕre czytać być czytanym III leg-i aud-ire słuchać być słuchanym IV aud-iri Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)
koniugacja
I
II
III
IV
infinitivus
amari
monēri
legi
audiri
temat
ama-
mone-
leg-
audi-
być kochanym
być upominanym
być czytanym
być słuchanym
znaczenie
2.
am-or jestem kochany ama-ris
mone-or leg-or jestem upominany jestem czytany leg-e-ris mone-ris
3.
ama-tur
mone-tur
leg-i-tur
audi-tur
1.
ama-mur
mone-mur
leg-i-mur
audi-mur
2.
ama-mini
mone-mini
leg-i-mini
audi-mini
3.
ama-ntur
mone-ntur
leg-u-ntur
audi-u-ntur
1. sg.
pl.
audi-or jestem słuchany audi-ris
ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS PASSIVI -or
-mur
-ris
-mini
-tur
-ntur
INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE MOGĘ TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO singularis pluralis 1
pos-sum
mogę
2
pot-es
pot-estis
3
pot-est
pos-sunt
INFINITIVUS praesentis:
pos-sumus
posse - móc
36
SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza) Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej. pecunia,ae - pieniądze NOTA BENE ZAMIANA NA STRONĘ BIERNĄ strona czynna Dominus
bonus
filiae
pavae
pupas
dat.
Pan
dobry
córce
małej
lalki
daje.
dopełnienie bliŜsze
orzeczenie
dopełnienie dalsze
podmiot przydawka przym.
przydawka
strona bierna Pupae
filiae
parvae
a domino
bono
dantur.
Lalki
córce
małej
przez pana
dobrego
są dawane.
ablativus auctoris
orzeczenie
podmiot
dopełnienie dalsze przydawka
przydawka przym.
NOTA BENE Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną: 1. Dopełnienie bliŜsze i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają się podmiotem (mianownik); 2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z przyimkiem a (ab) (dla Ŝywotnych) lub bez przyimka (dla nieŜywotnych); 3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT. 4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyraŜenia przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.
37
1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników: orno 1
ozdabiam
vendo 3
sprzedaję
duco 3
prowadzę
emo 3
kupuję
audio 4
słyszę
punio 4
karzę
video 2
widzę
castigo 1
karcę
quaero 3
szukam, pytam moveo 2
poruszam
capio 3
łapię
sacro 1
poświęcam
sum
jestem
veho 3
poruszam
habeo 2
mam
tango 3
dotykam
mulceo 2
gładzę
lenio 4
łagodzę
tego 3
pokrywam
traho 3
ciągnę
2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb, czas. Przetłumacz. activum tłumaczeniepassivumtłumaczenieactivum tłumaczeniepassivumtłumaczenie ducit
audiunt
legere
videre
spectatis
mittis
traho
regere
ornamus
moneo
3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz. a. Vir gladium acuit. – b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. – c. Palatinus noster consilium convocat. – d. Roma antiqua bella gerit. – e. Romani terram populi finitimi invadunt. – f. Oppidum aedificia alta ornant. – g. Inimici incolas oppidi interficiunt. – h. Romani multos captivos asportant. – i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –
38
j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. – k. Tu, agricola, agros patrios colis. –
4. Przetłumacz wyraŜenia. a.Equi donati dentes [zęby] non
f. Tertium non datur.
inspiciuntur.
g. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari
b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.)
non potest.
c. Paulatim summa petuntur.
h. Imperium terrae finitur, ubi finitur
d. Vincit nos fortuna, nisi tota vincitur.
armorum potestas (moc, potęga).
e. Contraria contrariis curantur.
i. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri clari.
5. Przetłumacz tekst. De Graecia antiqua Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt. Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.
6. Przetłumacz zdania. a. Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli bene student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta et arma e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine periculo vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli debent. j. Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac necessarium est. l. Clavus clavo pellitur.
39
SENTENCJE 1. Alia dantur, alia negantur. 2. Annosa vulpes haud capitur laqueo. 3. Antiquis debetur veneratio. 4. Audi, quae ex animo dicuntur. 5. Aureo piscari hamo. 6. Gallus in suo sterquilinio plurimum potest. 7. Legatus non caeditur neque violatur. 8. Monstrari digito. 9. Nihil potest et addi et eximi.
40
LECTIO SEPTIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS
A
CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające
się od spójnika śE (Ŝeby). PoniewaŜ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie moŜe pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zaleŜy cała konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące). Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika, przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis activi lub praesentis passivi). Przy tłumaczeniu ACI na język polski 1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens — dodajemy słówko śE (śEBY) 2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego się od Ŝe 3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego się od Ŝe W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, Ŝe wojsko rusza do ataku. Wódz rozkazał, Ŝeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, Ŝe nic nie pozostaje zawsze na swoim miejscu., itp.
Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowoŜytnych, występowały równieŜ w dawniejszej polszczyźnie: Uznali
go
Ich
sehe
die Kinder
spielen.
I
see
children
to play.
Je
voi
les enfants
jouer.
verbum regens accusativus
Mesyjaszem
być
prawym.
infinitivus
NOTA BENE
41
PAMIĘTAJ, śE W ACI VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny). W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z określeniami. INFINITIVUS moŜe występować w dowolnym czasie i stronie (6 moŜliwości). Od czasu i strony infinitiwu zaleŜy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się w tłumaczeniu ACI
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI activum
passivum praesens
am-are
kochać / Ŝe kocha…
am-ari
być kochanym / Ŝe jest kochany…
vid-ere
widzieć / Ŝe widzi…
vid-eri
być widzianym / Ŝe jest widziany…
leg-ĕre
czytać / Ŝe czyta…
leg-i
być czytanym / Ŝe jest czytany…
aud-ire
słuchać /Ŝe słyszy…
aud-iri
być słuchanym / Ŝe jest słyszany…
SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens verbum reg.
acc.
dop. bl.
infinitivus
acc.
dop. bl.
infinitivus
Puer
epistulam
scribit.
Pueri
epistulas
scribunt.
Video
puerum
epistulam
pueros
epistulas
scribere.
Widzę Ŝe,
chłopiec
pisze.
chłopcy
listy
piszą.
Epistulae
a pueris
scribuntur.
list
verbum reg. praesens activi
scribere. Video Widzę, Ŝe praesens passivi
Epistula
a puero
scribitur.
Video
epistulam
a puero
scribi.
Video
epistulas
a pueris
scribi.
Widzę, Ŝe
list
przez chłopca
jest pisany.
Widzę, Ŝe
listy
przez chłopców
są pisane.
42
Analiza sposobu tworzenia ACI NOTA BENE I. Strona czynna: 1. Zdanie niezaleŜne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy) 2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum) 4. Dopełnienie bliŜsze (accusativus) zdania niezaleŜnego (epistulas) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i strony (scribere) II. Strona bierna 1. Zdanie niezaleŜne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca) 2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam) 4. WyraŜenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu i strony (scribi) NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA Nie kaŜdy czasownik moŜe być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym moŜe nastąpić zdanie podmiotowe lub dopełnieniowe. verba sentiendi animadverto 3 audio 4 ignoro 1 non ignoro 1 puto 1 scio 4 sentio 4 spero 1 video 2
verba affectus doleo 2 gaudeo 2
~myśleć, spostrzegać spostrzegam, Ŝe słyszę, Ŝe nie wiem, Ŝe dobrze wiem, Ŝe sądzę, Ŝe wiem, Ŝe czuję, Ŝe spodziewam się, Ŝe widzę, Ŝe
wyraŜenie wzruszenia boleję, Ŝe cieszę się, Ŝe
verba dicendi
~mówić, pisać
opowiadam, Ŝe narro 1 affirmo 1 twierdzę, Ŝe mówię, Ŝe fero, ferre nuntio 1 donoszę, Ŝe promitto 3 obiecuję, Ŝe respondeo 2 odpowiadam, Ŝe nego 1 mówię, Ŝe nie piszę, Ŝe scribo 3 mówię, Ŝe dico 3 przekazuje, Ŝe trado 3 czytam, Ŝe lego 3 wyraŜenia/ formy nieosobowe constat placet oportet certiorem facio
verba voluntatis cupio 3 nolo, nolle sino 3 iubeo 2 veto 1 malo, malle moneo 2 volo, velle
wiadomo, Ŝe podoba się, Ŝe trzeba, Ŝeby powiadamiam, Ŝe
~chcieć, kazać pragnę nie chcę pozwalam rozkazuję, Ŝeby zakazuję wolę upominam, Ŝeby chcę
43
1. UzaleŜnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum lub w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) .................................................................... ............................................................................................................................................. b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ................................................................ ............................................................................................................................................. c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ............................................................... ............................................................................................................................................. d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) .............................................................. ............................................................................................................................................. e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) .............................................. ............................................................................................................................................. f. Filia tua amicas suas in villam invitare potest. (certiorem te facio) ........................... ............................................................................................................................................. 2. Przepisz poniŜsze fragmenty tekstów uzaleŜniając zdania od odpowiednich czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI. a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt). Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborare debent
(Romani opulenti putant). Servus
dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis verberat (in libris legimus). .................................................................................................. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................
44
b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur (animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant (gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi affirmant). ...................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 3. Przetłumacz tekst. De bello Troiano Vergilii libros de bello Troiano et de Aenea, Romanorum proavo legimus. Ex quibus eiusmodi esse primordia Romae cognoscimus: Graecos Troiam invadere constat. Troianos diu se defendere Homerus narrat. Graecos tamen Ilium expugnare atque incendio delere poetae ferunt. Troiam a Graecis capi scimus. Inter Troianos Aeneam, virum pium, esse Vergilius nobis tradit. Aeneam fugā vitam servare atque novam patriam quaerere statuere legimus.
4. Przetłumacz tekst. De equo Troiano Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit equum denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri scimus. Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare putant. Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.
45
LECTIO OCTAVA IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis duc/o 1 os. sg. ind. praes. act.
infinitivus praesentis ducere infinitivus praes. act.
indicativus praes. act. indicativus praes. pass.
infinitivus praes. pass.
indicativus imperfecti activi indicativus imperfecti passivi indicativus futuri i activi indicativus futuri i passivi CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS
temat perfecti dux/i 1 os. sg. ind. perf. act.
supinum ductum supinum
ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM -m / -r
-mus / -mur
-s / -ris
-tis / -mini
-t / -tur
-nt / -ntur
INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY CZYNNEJ i BIERNEJ Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy spójkę e: 1. lauda – ba – m : chwaliłem
3. vinc – e – ba – m : zwycięŜałem
2. mone – ba – m : upominałem
4. audi– e – ba - m : słuchałem
Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os. sg . act.: - m
baM bas bat bamus batis bant
46
IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI I
II
III
IV
1
lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m
2
lauda-ba-s
mone-ba-s
vinc-e-ba-s
audi-e-ba-s
3
lauda-ba-t
mone-ba-t
vinc-e-ba-t
audi-e-ba-t
1
lauda-ba-mus
mone-ba-mus
vinc-e-ba-mus
audi-e-ba-mus
2
lauda-ba-tis
mone-ba-tis
vinc-e-ba-tis
audi-e-ba-tis
3
lauda-ba-nt
mone-ba-nt
vinc-e-ba-nt
audi-e-ba-nt
zwycięŜałem
audi-e-ba-m
IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI I 1 lauda-ba-r byłem chwalony
II
III
mone-ba-r
vinc-e-ba-r
byłem upominany
byłem zwycięŜany
IV audi-e-ba-r byłem słuchany
2 lauda-ba-ris
mone-ba-ris
vinc-e-ba-ris
audi-e-ba-ris
3 lauda-ba-tur
mone-ba-tur
vinc-e-ba-tur
audi-e-ba-tur
1 lauda-ba-mur
mone-ba-mur
vinc-e-ba-mur
audi-e-ba-mur
2 lauda-ba-mini
mone-ba-mini
vinc-e-ba-mini
audi-e-ba-mini
3 lauda-ba-ntur
mone-ba-ntur
vinc-e-ba-ntur
audi-e-ba-ntur
INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO singularis
pluralis
1
eram
byłem eramus
2
eras
eratis
3
erat
erant
INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO singularis pluralis 1 pot-eram
mogłem
pot-eramus
2 pot-eras
pot-eratis
3 pot-erat
pot-erant
słuchałem
47
INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PASSIVI TRYB ORZEKAJĄCY i ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ ZESTAW KOŃCÓWEK DLA FUTURUM
CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS FUTURUM PRIMUM tworzy się przez dodanie
-o lub –m / -r
-mus / -mur
do tematu praesentis
-s / -ris
-tis / -mini
1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU),
-t / -tur
-nt / -ntur
2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A) 1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił
3. vinc-a-m: zwycięŜę, będę zwycięŜał
2. mone-b-o: upomnę, będę upominał
4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał
FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI I
II
III
IV
lauda-b-o
mone-b-o
vinc-a-m
audi-a-m
pochwalę
upomnę
zwycięŜę
usłyszę
2
lauda -bi-s
mone-bi-s
vinc-e-s
audi-e-s
3
lauda-bi-t
mone-bi-t
vinc-e-t
audi-e-t
1
lauda-bi-mus
mone-bi- mus
vinc-e-mus
audi-e-mus
2
lauda-bi-tis
mone-bi-tis
vinc-e-tis
audi-e-tis
3
lauda-b-u-nt
mone–b-u-nt
vinc-e-nt
audi-e-nt
1
FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI I 1 lauda-bor
II
III
IV
mone-bor
vinc-a-r
audi-a-r
zostanę upomniany
zostanę zwycięŜony
zostanę usłyszany
2 lauda-b-e-ris (re)
mone-b-e-ris (re)
vinc-e-ris (re)
audi-e-ris (re)
3 lauda-bi-tur
mone-bi-tur
vinc-e-tur
audi-e-tur
1 lauda-bi-mur
mone-bi-mur
vinc-e-mur
audi-e-mur
2 lauda-bi-mini
mone-bi-mini
vinc-e-mini
audi-e-mini
3 lauda-b-u-ntur
mone-b-u-ntur
vinc-e-ntur
audi-e-ntur
zostanę pochwalony
bo bIs bit bimus bitis bunt
48
INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis bedę erimus
1
ero
2
eris
eritis
3
erit
erunt
INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis 1
pot-ero bedę mógł
pot-erimus
2
pot-eris
pot-eritis
3
pot-erit
pot-erunt
ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE Wszystkie złoŜenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym odpowiednim przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM
PROSUM, PRODESSE - pomagam praesens
imperfectum
futurum primum
1sg
pro-sum
2sg
prod-es
prod-eras
prod-eris
3sg
prod-est
prod-erat
prod-erit
1pl
pro-sumus
prod-eramus
prod-erimus
2pl
prod-estis
prod-eratis
prod-eritis
3pl
pro-sunt
prod-erant
prod-erunt
pomagam
prod-eram
pomagałem
prod-ero
pomogę
POSSUM, POSSE – mogę praesens
imperfectum
futurum primum
1sg
pos-sum
2sg
pot-es
pot-eras
pot-eris
3sg
pot-est
pot-erat
pot-erit
1pl
pos-sumus
pot-eramus
pot-erimus
2pl
pot-estis
pot-eratis
pot-eritis
3pl
pos-sunt
pot-erant
pot-erunt
pomagam
pot-eram
pomagałem
pot-ero
pomogę
49
in-sum, in-esse
jestem oddalony jestem nieobecny jestem obecny pomagam nie ma mnie, brak mnie jestem w czymś
inter-sum, inter-esse
uczestniczę
pro-sum, prodesse
pomagam
ab-sum, ab-esse ad-sum, ad-esse de-sum, de-esse
POSSUM, POSSE
MOGĘ
prae-sum, prae-esse ob-sum, ob-esse
jestem na czele dowodzę szkodzę
sub-sum, sub-esse
jestem pod czymś
super-sum, super-esse
pozostaję (przy Ŝyciu)
1. Określ i przetłumacz formę: a) gaudebis -
g) spectabamur -
n) dicebant -
b) amabamus -
h) audieris -
o) laborabatis -
c) veniam -
i) relinquere -
p) debebit -
d) legetur -
k) dabimus -
q) facies -
e) molliebar -
l) studebitis -
r) ponam -
f) movebunt -
m) dicam -
s) mittitur -
2. PoniŜsze formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę. PRAESENS amo
kocham
IMPERFECTUM amabam
kochałem
FUTURUM amabo
pokocham
a b c d e f g h i a) trahent, b) amabuntur, c) relinquitis, d) faciebat, e) eramus, f) regebamur, g) petitur, h) curabis i) poteris
50
3.
Przetłumacz zdania. a.
Castra Romanorum a castris inimicorum longe aberant.
b.
Viri nostri multis proeliis intererant et gloriam aeternam sibi parabant.
c.
Viris probis in vita degenda amicitia bonorum non deerit.
d.
Pecunia mihi deest.
e.
In pugna Salaminia magnus numerus navigiorum Persarum non proderat, sed
oberat.
4.
f.
Cur ludis ceterorum discipulorum non interestis?
g.
In periculo amicis adesse magna gloria est.
h.
Nuntius erat in oppido et de periculo belli futuri nobis narrabat.
i.
Inter amicos invidia abest.
Przetłumacz tekst. De Romae futurae fata Aeneam in Italia ad inferos descendere ibique umbram Anchisae mortui invenire
Vergilius narrat. Apud inferos gloriam Romae futurae ab Anchisa Aeneae monstrari legimus: “Aenea, mi fili!” — Anchises dicit — “mox magna Romae gloria a te videbitur. Praeclari Romae futurae viri tibi monstrabuntur. Oppidum Lavinium a te aedificabitur, ab Ascanio autem, filio tuo, Alba Longa, oppidum novum, struetur. Alba Longa a multis viris claris gubernabitur. Ibi post multos annos Rhea Silvia pueros geminos habebit”. Anchisen in inferis fata Romanorum futura Aeneae aperire poetae nobis tradunt. “Vade mecum, Aenea” — inquit — “mox clari Romanorum viri a te cognoscentur”. Primum pueris geminis appropinquare et Anchisen dicere ferunt: “Vos, pueri gemini, Romulus et Remus vocabimini et Roma aeterna a vobis condetur”. Deinde Anchises ad virum: “Tu — inquit — Caius Iulius Caesar diceris. Multa bella a te gerentur et Gallia subigetur”. Tandem Augusto eos accedere legimus: “Tu Augustus diceris et aureum saeculum a te in terras reducetur”. czasownik appropinquare rządzi datiwem bez przyimka: zbliŜać się do…
czasownik accedere rządzi datiwem bez przyimka: podchodzić do…
51
5. Przetłumacz tekst. De Heleni oraculo Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat: “Quamdiu fata me per terras undasque iactabunt?” Cui Helenus: “Pauca tibi narrabo. Diu in Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum, ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida, inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si circum Siciliam navigabitis.” Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: “Quae pericula praeterea inveniam?” Helenus respodet: “Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies. Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis. Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.”
6. Przetłumacz zdania. a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri, adeste discipulis suis!
52
LECTIO NONA ZAIMEK WSKAZUJĄCY IS,EA,ID I WZGLĘDNY DEKLINACJA IV I V
ZAIMEK WSKAZUJĄCY is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to)
Nom.
m is
Gen.
singularis f ea
n id
eius
m ei (ii)
pluralis f eae
n ea
eorum
earum
eorum
ei
eis (iis)
Acc.
eum
eam
id
Abl.
eo
ea
eo
eos
eas
ea
eis (iis)
ZAIMEK WZGLĘDNY qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)
Nom.
m qui
singularis f quae
Gen.
cuius
Dat.
cui
m qui
pluralis f quae
n quae
quorum
quarum
quorum
n quod
quibus
Acc.
quem
quam
quod
Abl.
quo
qua
quo
quos
quas
quae
quibus
1. Przetłumacz zdania. a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia habitabant, cum Persis pugnabant. b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant. c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit. d. Ea mihi placent, quae possidere non possum. e. Eae mihi placent, quas possidere non possum. f. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, superant et in campo Marathonio castra sua ponunt. g. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam incitabant.
53
DEKLINACJA IV Tematy na –u Genetivus singularis –us I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
femininum
masculinum
neutrum
Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego (zakończone w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich przynaleŜność do IV deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.
KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV sg.
Nom.
pl.
m
n
m
n
-us
-u
-us
-ua
Gen.
-us
-uum
Dat.
-ui
-u
Acc.
-um
-u
Abl. Voc.
-ibus -us
-u -us
-ua -ibus
-u
-us
-ua
ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI exercitus wojsko
cornu róg
exercitus wojsko
cornu róg
sg.
męski
nijaki
pl.
męski
nijaki
N.
exercitus
cornu
N.
exercitus
corn-ua
G.
exercit-us
corn-us
G.
exercit-uum
corn-uum
D.
exercit-ui
cornu = nom.sg.
D.
exercit-ibus
corn-ibus
Ac. exercit-um
cornu = nom.sg.
Ac. exercitus = nom. pl.
corn-ua = nom. pl.
Ab. exercit-u
cornu = nom.sg.
Ab. exercit-ibus
corn-ibus
V.
cornu = nom.sg.
V.
corn-ua = nom. pl.
exercitus = nom.sg.
exercitus = nom. pl.
54
NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI
acus,us
igła
gelu,us
mróz
salus,us
skok, wąwóz
arcus,us
łuk
genu,us
kolano
senatus,us
senat
casus,us
przypadek
Idus,uum (f)
Idy
sensus,us
czucie
cornu,us
róg
lacus,us
jezioro
spiritus,us
duch, powiew
currus,us
wóz
lapsus,us
upadek, błąd
status,us
stan, postawa
cursus,us
bieg
manus,us (f)
ręka, oddział
tribus,us (f)
dzielnica
domus,us (f)
dom
metus,us
strach
usus,us
uŜycie
exercitus,us
wojsko
motus,us
ruch
versus,us
wiersz
fletus,us
płacz
quercus,us (f)
dąb
vultus,us
twarz
fructus,us
owoc
reditus,us
powrót
WYJĄTKI 1.
feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us
2.
rzeczownik domus a. odmienia się częściowo wg IV, częściowo wg II b. jest rodzaju Ŝeńskiego c. staje w formach BEZ PRZYIMKA (jeśli nie ma przydawki): - domum = do domu - domo = z domu - domi = w domu
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc.
DEKLINACJA V
sg. domus domus domui domum domo (II) domus
pl. domus domorum (II) domibus domos (II) domibus domus
55
DEKLINACJA V Tematy na –e Genetivus singularis –ei I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
masculinum
femininum
neutrum
Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego (zakończone w nom. sg. na –es). Ich przynaleŜność do V deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis-ei.
ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI sg. Nom. res Gen. r-ei Dat. r-ei Acc. r-em Abl. r-e Voc. res = nom. sg.
res rzecz pl. res r-erum r-ebus res = nom. pl. r-ebus res = nom. pl.
dies dzień sg. pl. dies dies di-ei di-erum di-ei di-ebus di-em dies = nom. pl. di-e di-ebus dies = nom. sg. dies = nom. pl.
WYJĄTKI 1.
rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju Ŝeńskiego, jeśli oznacza określony termin,
np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus. 2.
wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei; fides,ei
56
1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz. a) spei -
f) in die -
k) sine fructu -
b) in casu -
g) ex usu -
l) canitiem -
c) fide -
h) domo -
m) in versibus -
d) reditus -
i) manuum -
n) domum -
e) de exercitu -
j) cornua -
o) genu -
2. Odmień przez przypadki wyraŜenia. a. senatus Romanus b. mea manus dextra c. id cornu longum d. prima dies pulchra e. nostra vera fides f. is metus magnus qui
57
3. Przetłumacz zdania. a. Res publica est res populi, ut Cicero in libris suis De republica explicat. c. Medium diem Romani meridiem nominabant. e. Exitum rerum humanarum incertum esse philosophi antiqui putabant. f. Senatus et multi magistratus rei publicae Romanae praeerant.
k. Post Romae incendium Nero domum auream sibi aedificat. l. Romani alas exercitus cornua nominabant.
4. Przetłumacz wyraŜenia. a. lapsus linguae
h. Usus est optimus rerum magister.
b. Nihil semper in suo statu manet.
i. Dum vita est, spes est.
c. Cornua cervum a periculis defendunt.
k. Felix (szczęśliwy], qui potest rerum cognoscere causas.
d. Demosthenes multos versus uno spiritu pronuntiabat.
l. Manus manum lavat.
e. Domus propria - domus optima.
m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna dla dobrej Ŝony)
f. manu propria g. parva domus, parva cura
5. Przetłumacz zdania. g. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. e. Caesar in bello, quod in Britannia gerebat, ad varios casus subsidia comparabat. f. Matronarum ornatus non est in vestimento et figurae cultu, sed in casta pudicaque vita et ornamentis animi. g. Taurorum arma sunt cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. j. Spero vos liberosque vestros in re publica multa bona videre. k. Imperator aciem pleno gradu contra inimicos induxit. l. Dies diem docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui
58
agrum non colit, frustra fructum exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse. p. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. q. Est res publica res populi – sic Cicero docet in libro suo De re publica. r. Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene facere rei publicae. t. Caesar intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u. Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x. Senatus rei publicae praeerat.
SENTENCJE 1. De fructu malum cognosco. 2. E cantu dignoscitur avis. 4. Mortuus per somnium vacabis curis. 5. Nullus dies omnino malus.
59
LECTIO DECIMA III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI
DEKLINACJA III. Tematy róŜne Genetivus singularis –is
I
II
III
IV
V
-ae
-i
-is
-us
-ei
masculinum
femininum
neutrum
RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK Do trzeciej deklinacji naleŜą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów. Odmieniają się według niej takŜe przymiotniki. Cechą charakterystyczną, po której rozpoznajemy przynaleŜność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is. Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) róŜnią się między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla wszystkich podgrup.
WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO KOŃCÓWKI DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW. Nominativus: rex Genetivus: reg-is REGNominativus: pars Genetivus: part-is PARTNominativus: caritas Genetivus: caritat-is CARITATNominativus: navis Genetivus: nav-is NAVNominativus: lectio Genetivus: lection-is LECTIONNominativus: sus Genetivus: su-is SU-
NOTA BENE
60
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl. Voc.
zakończenie/końcówka -x -trix -r -or -o -tio/cio -s -as -os -l -t -e -n zbitka 2 spółgłosek
KOŃCÓWKI DEKLINACJI III singularis pluralis -es -a -ia róŜne (m, f) (n, spł.) (n, sam.) -um -ium -is (spł.) (sam., miesz.) -i -ibus -em = Nom. = Nom. (m, f) (n) -e -i -ibus (spł., miesz.) (samogł.) = Nom. = Nom. Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji przykład charakterystyka rex, lux, vox, nix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety femur, exemplar, celer creator, amor masculina, często oznaczają działających męŜczyzn ordo, caro lectio, conditio, condicio feminina abstracta mus, navis, nubes caritas, facultas feminina abstracta flos, mos masculina mel, fel caput mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim lumen, flumen hiems, pars, mens DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI
aes,aeris aer,aeris ars,artis arx, arcis bos,bovis cor,cordis cos,cotis dos,dotis dux,ducis fax,facis ius,iuris lac,lactis lex,legis lis,litis lux,lucis mas,maris mel,mellis mos,moris mus,muris nex,necis nix,nivis
(n) (m) (f) (f) (m i f) (n) (f) (f) (m i f) (f) (n) (m) (f) (f) (f) (m) (n) (m) (m) (f) (f)
spiŜ powietrze sztuka zamek wół serce krzemień posag, dar wódz pochodnia prawo, zupa mleko prawo sprzeczka światło samiec miód obyczaj mysz morderstwo śnieg
nox,noctis ops,opis os,oris os,ossis pax,pacis pes,pedis pix,picis pus,puris rex,regis ros,roris rus,ruris sal,salis sol,solis sus,suis tus,turis vas,vadis vas,vasis ver,veris vis vox,vocis
(f) (f) (n) (n) (f) (m) (f) (n) (m) (m) (n) (m i n) (m) (m i f) (n) (m) (n) (n) (f) (f)
noc moc, siła usta kość pokój noga, stopa smoła ropa, jad król rosa wieś sól słońce świnia kadzidło poręczyciel naczynie wiosna siła głos
61
GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a. masculina i feminina
neutra
masculina i feminina
singularis Nom.
pater
Gen.
ojciec
neutra
pluralis corpus ciało
patr-es
corpor-a
patr-is
corpor-is
patr-um
corpor-um
Dat.
patr-i
corpor-i
patr-ibus
corpor-ibus
Acc.
patr-em
corpus
patr-es
corpor-a
Abl.
patr-e
corpor-e
patr-ibus
corpor-ibus
Voc.
pater
corpus
patr-es
corpor-a
Do grupy spółgłoskowej naleŜą: a. rzeczowniki naleŜące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc: pater, tris
ojciec
iuvenis, is
młodzieniec
mater, tris
matka
senex, senis
starzec
parentes, um
rodzice
vates, vatis
wieszcz
frater, tris
brat
canis, is
pies
soror, oris
siostra
b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is (origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur-] (mysz) c. przymiotniki w stopniu wyŜszym d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym
62
GRUPA SAMOGŁOSKOWA abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia. neutra singularis morze
pluralis
Nom.
mare
mar-ia
Gen.
mar-is
mar-ium
Dat.
mar-i
mar-ibus
Acc.
mare
mar-ia
Abl.
mar-i
mar-ibus
Voc.
mare
mar-ia
Do grupy samogłoskowej naleŜą: a.
rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze, animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.
b.
wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyjątkiem 4) GRUPA MIESZANA abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia masculina, feminina singularis
pluralis
singularis
pluralis
pars
nub-is
nub-ium
part-is
part-ium
Dat.
nub-i
nub-ibus
part-i
part-ibus
Acc.
nub-em
nub-es = Nom. pl.
part-em
part-es = Nom. pl.
Abl.
nub-e
nub-ibus
part-e
part-ibus
Voc.
nubes = Nom. sg.
nub-es = Nom. pl.
pars = Nom. sg.
part-es = Nom. pl.
nubes
Gen.
chmura
część
part -es
nub-es
Nom.
Do grupy mieszanej naleŜą: a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.) na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis) b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niŜ w nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg. (-is) (pars, part-is; gens, gent-is) c. participia praesentis activi (ppa)
63
PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO
Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:
j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m., f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix
felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu singularis
pluralis
masculinum/femininum
neutrum
masculinum/femininum
neutrum
Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe
felic-es
felic-ia
Gen.
felic-is
felic-is
felic-ium
felic-ium
Dat.
felic-i
felic-i
felic-ibus
felic-ibus
Acc.
felic-em
felix
felic-es
felic-ia
Abl.
felic-i
felic-i
felic-ibus
felic-ibus
Voc.
felix
felix
felic-es
felic-ia
d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i Ŝeńskiego, drugie, oddzielne, dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer facilis; puella facilis; exemplar facile
facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach singularis masculinum/femininum Nom.
facilis
Gen.
łatwy/łatwa
pluralis neutrum
masculinum/femininum
neutrum
facile łatwe
facil-es
facil-ia
facil-is
facil-is
facil-ium
facil-ium
Dat.
facil-i
facil-i
facil-ibus
facil-ibus
Acc.
facil-em
facile
facil-es
facil-ia
Abl.
facil-i
facil-i
facil-ibus
facil-ibus
Voc.
facilis
facile
facil-es
facil-ia
64
t r z y zakończenia, oddzielne dla kaŜdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki), celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere. celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach singularis
masculinum Nom. celer
pluralis
femininum
neutrum
masculinum
szybki celeris szybka celere szybkie celer-es
femininum
neutrum
celer-es
celer-ia
Gen.
celer-is
celer-is
celer-is
celer-ium
celer-ium
celer-ium
Dat.
celer-i
celer-i
celer-i
celer-ibus
celer-ibus
celer-ibus
Acc.
celer-em
celer-em
celere
celer-es
celer-es
celer-ia
Abl.
celer-i
celer-i
celer-i
celer-ibus
celer-ibus
celer-ibus
Voc.
celer
celeris
celere
celer-es
celer-es
celer-ia
UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak samo jak rzeczowniki.
WYJĄTKI Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej: według grupy spółgłoskowej. NOTA BENE
Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik moŜe podawać: 1. dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis (wielki), minax, acis (groŜący) 2. dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom. sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve 3. dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg. feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre (ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere
65
NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI brevis,e
krótki
acer,cris,e
ostry, bystry
facilis,e
łatwy
celer,eris,e
szybki
fortis,e
silny, odwaŜny
difficilis,e
trudny
frequens,entis
częsty
gravis,e
cięŜki
ingens,ntis
ogromny
omnis,e
cały, kaŜdy
iuvenis,e
młody
pauper,eris,e
ubogi, biedny
levis,e
lekki
(dis)similis,e
(nie)podobny
mendax,acis
kłamliwy
(in)credibilis,e
(nie)wiarygodny
nobilis,e
szlachetny
(in)fidelis,e
(nie)wierny
sapiens,entis
mądry, rozumny
(im)mortalis,e
(nie)śmietelny
tristis,e
smutny
(im)possibilis,e (nie)moŜliwy
turpis,e
brzydki
(in)felix,icis
(nie)szczęśliwy
vetus, eris
stary
(in)utilis,e
(nie)uŜyteczny
vilis,e
nędzny, tani, słaby
celeber,bris,e
uczęszczany, uroczysty, znany
TEMAT PRAESENTIS PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA) Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące lub przysłówkowy współczesny –ąc. PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego. PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika. infinitivus temat laudare
spójka
lauda-
cecha nom/acc. sg.
ns
cecha forma pozostałe nt laudans, laudantis chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc
monere
mone-
legere
leg-
ns
nt
ns
nt
monens, monentis upominający, upominjąca, upominjące; upominając
e
legens, legentis czytający, czytająca, czytające; czytając
audire
audi-
e
ns
nt
audiens, audientis słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając
femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.
66
UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach
NOTA BENE GRUPA MIESZANA odmiana ppa abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia masculina, feminina laudans singularis pluralis Nom. laudans chwalący, laudant-es chwalący, Gen. Dat. Acc. Abl. Voc.
neutra laudans singularis laudans
pluralis laudant-ia
chwaląca
chwalące
chwalące
chwalące
laudant-is laudant-i laudant-em laudant-e laudans
laudant-ium laudant-ibus laudant-es laudant-ibus laudant-es
laudant-is laudant-i = Nom. sg. laudant-e = Nom. sg.
laudant-ium laudant-ibus = Nom. pl. laudant-ibus = Nom. pl.
WYJĄTKI Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąŜ (m) femininum singularis pluralis Nom. vis siła vir-es Gen. — vir-ium Dat. — vir-ibus Acc. vim vir-es Abl. vi vir-ibus Voc. vir-es
masculinum singularis pluralis vir mąŜ vir-i vir-i vir-orum vir-o vir-is vir-um vir-os vir-o vir-is vir vir-os
Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera
67
1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko? a) mater,tris (matka) -
n) corpus,oris (ciało) -
b) pars,tis (część) -
o) exemplar,aris (przykład) -
b) grus,uis (Ŝuraw) -
p) lectio,onis (lekcja) -
4. aetas,atis (wiek) -
q) miles,itis (Ŝołnierz) -
5. avis,is (ptak) -
r) celer,eris,e (szybki) -
6. animal,is (zwierzę) -
s) dens,entis (ząb) -
7. brevis,e (krótki) -
t) ordo,inis (porządek) -
8. laus,dis (chwała) -
u) ingens,entis (ogromny) -
9. tempestas,atis (burza) -
v) canis,is (pies) –
10. homo,inis (człowiek) -
x) tempus,oris (czas) -
11. dives,itis (bogaty) -
y) Caesar,aris (Cezar) -
12. consuetudo,inis (przyzwyczajenie) -
z) vectigal,alis (podatek) -
13. Cicero,onis (Cyceron) -
α) caput,itis (głowa) –
2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany. Przetłumacz. a) urbe -
n) calamitates -
b) leges -
o) nationibus -
c) duci –
p) regem -
d) pax -
q) vim -
e) decoris -
r) finibus -
f) mortem -
s) hostis -
g) facili -
t) veritas -
h) centuriones -
u) acre -
i) legio -
v) mensis -
68
j) rationum -
w) maria -
k) itinera -
x) felicium -
l) multitudinis -
y) navium -
m) audacia -
z) frigora -
3. Odmień przez przypadki. a) homo nobilis
g) gens humana
n) ea immortalis anima
b) virtus incredibilis
h) genus masculinum
quae
c) iter breve
i) dies tristis
o) oppidum celebre quod
d) corpus mortale
k) miles fortis
p) sacerdos maximus qui
e) reditus felix
l) id animal magnum
f) mare nostrum
m) ars rara quae
4.Przetłumacz.
n.
a. Scribit carmina, quae legunt cacantes.
o. Omnis ars naturae imitatio est.
b. pro fide, lege et rege
p. omnis homo mendax
c. Femina est finis familiae.
q. Amor omnia vincit.
d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.)
r. Navis, quae in flumine magna est, in
e. flos et decus urbium Italiae [o Padwie]
mari parvula est. (Sen.)
f. Lex non cogit ad impossibilia.
s. qualis rex, talis grex.
g. Lex lege tollitur.
t. ars longa, vita brevis
h. Lex nihil frustra facit.
u. Homo est animal sociale.
i. Urbi et orbi
v. Audaces fortuna iuvat.
j. Urbs aeterna
ε.
w. omne principium difficile
k. usque ad finem
ζ.
x. forma - dei munus (Ov.)
l. novus rex, nova lex m. more antiquo .
5. Przetłumacz tekst. Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri
69
senatum et magistratus omnes rogant: ‘Date exercitui nostro imperatorem audacem et peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!’ Exercitus iam Urbem relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad impetum dare cives sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: ‘Omnes reditum exercitus victoris expectate!’ Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari notum est. Milites victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis gratias agere constat. Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux victor primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque coronas stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia atque amici eum exspectabant.
6. Przetłumacz tekst. Aponius ad auctionem venit, ubi imperator Caligula gladiatores varii generis vendebat. Aponius longo itinere fessus mox dormiebat et per sominum nutabat. Brevi tempore amicus eum excitat et dicit: "Surge, amice, surge, Aponi!" Aponius sedes circumspectat et videt prope se duo murmillones, tres retarios, tres bestiarios... "Quid est ?" - amicum rogat. "Cuius omnes ei gladiatores sunt?" "Nunc sunt tui, omnes enim nutans emebas."
7. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach. czasownik
ppa
tłumaczenie
czasownik
venio 4 Dat.pl.
facio 3 Gen.sg.
amo 1 Gen.pl.
duco 3 Dat.sg.
laudo 1Nom.pl (m,f)
video 2 Acc.sg.
gaudeo 2 Nom. pl. (n)
sum,esse Nom.sg.
lego 3 Abl.sg.
audio 4 Acc.pl.
ppa
tłumaczenie
70
8. Przetłumacz zdania. a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t. magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z. Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium ornamenta sunt. α. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit. β. Procul ab oculis – procul ex mente. γ. Non est fumus absque igne. δ. Una hirundo non facit ver. ε. Et fabula partem veri habet. ζ. Non est facilis ad astra iter. η. Longum et difficile est iter per praecepta, breve et efficax per exempla. θ. Nominativus et vocativus pluralis primae declinationis similis est genetivo et dativo singularis. ι. Homines inter se studiis, moribus, omni vitae ratione differunt. κ. Dives est, qui sapiens est. λ. Divitiae hominem felicem non faciunt. µ. Homo verum non dicens mendax appellatur. ν. Amor quasi foedere iungit amantes. ξ. Frigus intolerabile est corpori nudo. ο. Timeo Danaos et done ferentes. π. Si caput dolet, omne corpus simul laborat. ρ. Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit dirigentem. σ. Raro senex mutat sententiam. τ. Primā luce milites nostri ab eo loco castra movebunt. υ. Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. ϕ. I, bone, quo virtus tua te vocat, i, pede fausto! χ. Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. ψ. Sol totum mundum sua luce complet. ω. Caecus non iudicat de colore.
71
NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI nominativus acer,cris,e actio aequor aër aes aetas agmen amans amor animal ars arx audax avis brevis,e Caesar canis caput caritas carmen caro Cato celeber,ris,e Cicero civis civitas consuetudo consul cor corpus dulcis,e dux exemplar felix fidelis,e finis flos flumen
rodzaj mfn f n m n f n m,f m n f f mfn f mfn m mif n f n f m mfn m mif f f m n n mfn mif n mfn mfn mif m n
genetivus acris actionis aequoris aëris aeris aetatis agminis amantis amoris animalis artis arcis audacis avis brevis Caesaris canis capitis caritatis carminis carnis Catonis celebris Ciceronis civis civitatis consuetudinis consulis cordis corporis dulcis ducis exemplaris felicis fidelis finis floris fluminis
temat acractionaequoraëraeraetatagminamantamoranimalartarcaudacavbrevCaesarcancapitcaritatcarmincarnCatoncelebrCiceroncivcivitatconsuetudinconsulcordcorpordulcducexemplarfelicfidelfinflorflumin-
znaczenie ostry, bystry działanie równina, morze powietrze spiŜ, brąz, miedź wiek gromada, zastęp kochanek, kochający miłość zwierzę sztuka zamek, twierdza śmiały, odwaŜny ptak krótki Cezar pies głowa miłość pieśń, wiersz mięso, ciało Katon uczęszczany, sławny Cyceron obywatel państwo przyzwyczajenie konsul serce ciało słodki wódz, ksiąŜę przykład szczęśliwy wierny koniec kwiat rzeka
72
fors fortis,e fortitudo frigus grex homo honor hospes hostis humilis,e ignis imago ingens iter ius iuvenis labor latro laus lectio legio lex libertas lumen lux mare mater mens mensis mentio miles mitis,e moles mollis,e mons mors mortalis,e mos mulier multitudo
f mfn f n m m m m mif mfn m f n n m m m f f f f f n f n f f m f mif v f mfn m f mfn m f f
fortis fortis fortitudinis frigoris gregis hominis honoris hospitis hostis humilis ignis imaginis ingentis itineris iuris iuvenis laboris latronis laudis lectionis legionis legis libertatis luminis lucis maris matris mentis mensis mentionis militis mitis molis mollis montis mortis (im)mortalis moris mulieris multitudinis
fortfortfortitudinfrigorgreghominhonorhospithosthumilignimaginingentitineriuriuvenlaborlatronlaudlectionlegionleglibertatluminlucmarmatrmentmensmentionmilitmitmolmollmontmort(im)mortalmormuliermultitudin-
przypadek silny, dzielny siła, dzielność, moc zimno trzoda, stado człowiek zaszczyt przyjaciel, gość, obcy wróg uniŜony, pokorny ogień wyobraŜenie, obraz ogromny, wielki droga prawo młodzieniec praca łotr, zbój chwała lekcja, czytanie legion prawo wolność światło światło morze matka umysł, rozum miesiąc wzmianka Ŝołnierz miękki, łagodny cięŜar, bryła miękki góra śmierć (nie)śmiertelny obyczaj kobieta wielka ilość, mnóstwo
73
munus natio navis nomen nox nubes omnis,e ops opus oratio orator orbis origo os os pars pater pauper,eris,e pavor pax pectus pecus pes pons potestas praedo pulvis ratio rex salus sapiens Scipio similis,e sol sors tempestas tempus timor tristis,e turpis,e
n f f n f f mfn f n f m m f n n f m mfn m f n n m m f m n f m f mfn m mfn m f f n m mfn mfn
muneris nationis navis nominis noctis nubis omnis opis operis orationis oratoris orbis originis oris ossis partis patris pauperis pavoris pacis pectoris pecoris pedis pontis potestatis praedonis pulveris rationis regis salutis sapientis Scipionis (dis)similis solis sortis tempestatis temporis timoris tristis turpis
munernationnavinominnoctnubomnopoperorationoratororboriginorosspartpatrpauperpavorpacpectorpecorpedpontpotestatpraedonpulverrationregsalutsapientScipion(dis)similsolsorttempestattemportimortristturp-
obowiązek, dar, pogrzeb naród, plemię okręt, statek imię, nazwa noc chmura cały, kaŜdy, wszelki zasób dzieło, praca mowa mówca świat początek usta, mowa kość część, strona ojciec ubogi, biedny strach pokój pierś, serce bydło, trzoda stopa most moc, potęga łupieŜca, korsarz proch, pył rozum, rachunek król ocalenie, zbawienie mędrzec/mądry Scypion (nie)podobny słońce los burza, niepogoda czas strach smutny brzydki, szpetny
74
urbs utilitas uxor vectigal ver veritas vetus victor virgo virtus vox vulnus
f f f n n f mfn m f f f n
urbis utilitatis uxoris vectigalis veris veritatis veteris victoris virginis virtutis vocis vulneris
urbutilitatuxorvectigalververitatvetervictorvirginvirtutvocvulner-
miasto uŜytek, poŜytek Ŝona podatek wiosna prawda stary zwycięzca dziewica, panna cnota głos, wyraz rana
SENTENCJE 1. A capite usque ad calcem.
15. Inter malleum et incudem.
2. Aliam aetatem alia decent.
16. Mors omnibus communis.
3. Alterum pedem in cumba Charonis habere.
17. Mulierem ornat silentium.
4. Amicorum communia omnia.
18. Nemo mortalium omnibus horis sapit.
5. Aquam igni miscere.
19. Non omnis fert omnia tellus.
6. Arcem ex cloaca facere.
20. Oboedientia felicitatis mater.
7. Asinus asino et sus sui pulcher.
21. Quot servos habemus, totidem habemus hostes.
8. Bonae leges ex malis moribus procreantur.
22. Simile gaudet simili.
9. Calcar addere currenti.
23. Sine ope divina nihil valemus.
10. Dulce pomum, cum abest custos.
24. Terra amat imbrem.
11. Dii omnia possunt.
25. Una hirundo non facit ver.
12. Furem fur cognoscit, lupus lupum.
26. Vita mortalium brevis.
13. Hostium munera – non munera.
27. Vinum senem etiam et nolentem saltare compellit.
14. In discrimine apparet, qui vir.
75
LECTIO VNDECIMA CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJĄCE I OKREŚLAJĄCY, NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE
Cechy deklinacji zaimkowej 1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla kaŜdego rodzaju w Nominatiwie singularis. 2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius 3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów 4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów 5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla Ŝeńskich-I deklinacji, męskich-II deklinacji, nijakich-II deklinacji 6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach
NOTA BENE
7. Brak Vocatiwu ZAIMKI WSKAZUJĄCE hic, haec, hoc = ten, ta, to
Nom.
singularis m f n hic haec hoc
Gen.
huius
horum harum horum
Dat.
huic
his
Acc.
hunc hanc hoc
Abl.
hoc
hac
pluralis f hae
m hi
hoc
hos
has
n haec
haec
his
ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo
Nom.
m ipse
singularis f ipsa
Gen.
ipsius
Dat.
ipsi
n ipsum
m ipsi
pluralis f ipsae
n ipsa
ipsorum
ipsarum
ipsorum
ipsis
Acc.
ipsum
ipsam
ipsum
Abl.
ipso
ipsa
ipso
ipsos
ipsas ipsis
ipsa
76
ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)
Nom.
m ille
singularis f illa
Gen.
illius
Dat.
illi
n illud
m illi
pluralis f illae
n illa
illorum
illarum
illorum
illis
Acc.
illum
illam
illud
Abl.
illo
illa
illo
illos
illas
illa
illis
idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo
Nom.
m idem
singularis f eadem
n idem
m iidem
pluralis f eaedem
n eadem
Gen.
eiusdem
eorundem earundem eorundem
Dat.
eidem
eisdem (iisdem)
Acc.
eundem
eandem
idem
Abl.
eodem
eadem
eodem
eosdem
easdem
eadem
eisdem (iisdem)
1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj). De Numa Pompilio Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (załoŜoną) legibus moribusque confirmat. Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.
77
2. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimków w nawiasach. Przetłumacz tekst. a. Arminius, ów ..................... (ille,illa,illud) fortis Germanorum princeps, Germanos ad pugnam incitans tymi ............................. (hic,haec,hoc) verbis et tą ........................ (hic,haec,hoc) oratione militum swoich......................... (suus 3) animos firmabat: “Romanos in magno periculo esse scite! Ci ............................ (is,ea,id) milites tych ............................ (hic,haec,hoc) angustiarum et tych .............................. (hic,haec,hoc) regionum imperiti sunt et samym .................................... (ipse,ipsa,ipsum) umbrā silvarum naszych.......................... (noster,tra,trum) perterriti erunt. Te......................... (hic,haec,hoc) regiones, to........................... (hic,haec,hoc) caelum samo .......................... (ipse,ipsa,ipsum), omnia te rzeczy.......................... (hic,haec,hoc)
Romanos
nam..........................
(nos)
territant. viam
Dei libertatis
sami................................. monstrant.
In
(ipse,ipsa,ipsum)
owych...............................
(ille,illa,illud) silvis nulla via Romanis aperta est. Ta......................... (hic,haec,hoc) patria nasza........................
(noster,tra,trum),
ten..........................
(hic,haec,hoc)
to............................ (hic,haec,hoc) caelum testes sunt iniuriarum Romanorum.”
sol,
78
CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie volo, velle, volui – chcę praesens activi singularis 1
volo
imperfectum activi
pluralis
singularis
pluralis
vole-ba-m
volumus
chcę
futurum I activi singularis
pluralis
vole-ba-mus vol-a-m
chciałem
vol-e-mus
zechcę, będę chciał
2
vis
vultis
vole-ba-s
vole-ba-tis
vol-e-s
vol-e-tis
3
vult
volunt
vole-ba-t
vole-ba-nt
vol-e-t
vol-e-nt
infinitivus: velle - chcieć nolo, nolle, nolui – nie chcę praesens activi singularis 1
nolo
imperfectum activi
pluralis
singularis
nole-ba-m
nolumus
nie chcę
futurum I activi
pluralis
singularis
nole-ba-mus
nol-a-m
nie chciałem
pluralis
nol-e-mus
nie zechcę
2
non vis
non vultis
nole-ba-s
nole-ba-tis
nol-e-s
nol-e-tis
3
non vult
nolunt
nole-ba-t
nole-ba-nt
nol-e-t
nol-e-nt
infinitivus: nolle - nie chcieć malo, malle, malui – wolę praesens activi singularis 1
malo
imperfectum activi
pluralis
singularis
male-ba-m
malumus
wolę
futurum I activi
pluralis
singularis
male-ba-mus
mal-a-m
wolałem
pluralis
mal-e-mus
będę wolał
2
mavis
mavultis
male-ba-s
male-ba-tis
mal-e-s
mal-e-tis
3
mavult
malunt
male-ba-t
male-ba-nt
mal-e-t
mal-e-nt
infinitivus: malle - woleć fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens activi singularis 1
pluralis
fer-o niosę fer-i-mus
imperfectum activi singularis
fere-ba-m
pluralis
fere-ba-mus
niosłem
futurum I activi singularis
fer-a-m
pluralis
fer-e-mus
będę niósł, zniosę
2
fer-s
fer-tis
fere-ba-s
fere-ba-tis
fer-e-s
fer-e-tis
3
fer-t
fer-u-nt
fere-ba-t
fere-ba-nt
fer-e-t
fer-e-nt
infinitivus: ferre – nieść, znosić
79
fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens passivi singularis 1
pluralis
fero-r
fer-i-mur
jestem niesiony
imperfectum passivi singularis
fere-ba-r
futurum I passivi
pluralis
singularis
fere-ba-mur
fer-a-r
byłem niesiony
pluralis
fer-e-mur
będę niesiony
2
fer-ris
fer-i-mini
fere-ba-ris
fere-ba-mini
fer-e-ris
fer-e-mini
3
fer-tur
fer-u-ntur
fere-ba-tur
fere-ba-ntur
fer-e-tur
fer-e-ntur
infinitivus: ferri – być niesionym eo, ire, ii, itum – idę praesens activi singularis
1
pluralis
eo
imus
idę
imperfectum activi singularis
i-ba-m
pluralis
i-ba-mus
szedłem
futurum I activi singularis
ib-o
pluralis
i-bi-mus
pójdę
2
is
itis
i-ba-s
i-ba-tis
i-bi-s
i-bi-tis
3
it
eunt
i-ba-t
i-ba-nt
i-bi-t
i-bu-nt
infinitivus: ire - iść
Bywa uŜywana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się
NEMO - NIKT
NIHIL - NIC
Nom.
nemo
nikt
nihil
Gen.
nullius
nikogo
nullius rei
niczego
Dat.
nemini
nikomu
nulli rei
niczemu
Acc.
neminem
nikogo nihil
Abl.
nullo
nikim nulla re
nic
nic niczym
80
ĆWICZENIA NA POSZCZEGÓLNE CZASOWNIKI NIEREGULARNE
1. FERO, FERRE, TULI, LATUM a.
Homo sapiens feret, quae mutari non possunt, ut viri magni ferebant suas calamitates.
……………………………………………………………………………………………… ………..……………………………………………………………………………….….… b.
Homines, si patienter (cierpliwie) ferunt, quae accidunt, mala ipsa minuunt ..………...
……………………………………………………………………………………………… c.
Quodcumque (cokolwiek) sors feret, ferte animo aequo! ………...……………….........
……………………………………………………………………………………………… d.
Calamitatem patienter ferre non solum laus magna, sed etiam solatium magnum est
…………………………………………………………………………………………..…… ……………………..………………………………………………………………….…..… e.
Homo fortis res adversas constanti animo fert et in rebus adversis alteram sortem sperat ………………………………………………………………………………..…..
……………………………………………………………..…..…………………………… f.
Leviter fertur, quod patienter fertur …………………………….…..…..………………
g.
Fer patienter onus, fac sapienter opus ………………………..……..….………………. 2. EO, IRE, II, ITUM
a.
Qui Deo confidit, is forti animo omnibus periculis obviam ibit eaque superabit.
……………………………………………………………………………………………… b.
Sic itur ad astra ……………………….…………………………………………...……
c.
Mi fili, i, quocumque te Deus vocabit. Ubicumque ibis, signa divini amoris et divinae
sapientiae invenies. …………………………………..…………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 3. VOLO, VELLE, VOLUI a. Nisi potest id effici, quod vis, id velle debes, quod potes ………….………..………… ……………………………………………………………………….…………..………… b. Saepe volumus, quae facere non possumus ……………………..…………………..… c.
Qui prudens est, et sibi et aliis prodesse vult …………………………….…………….
d. Si vis amari, ama! ……………………………………………………………………… e. Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est ………………………………... ……………………………………………………………………….…………..…………
81
4. MALO, MALLE, MALUI a. Qui te meliorem facere non vult, is tibi mavult nocere quam prodesse …………….… …..……………………………………………………………………….………..…..…… b. Homines sapientes malunt sine amicis virtutem colere, quam per amicos a virtute abduci ………………………………………………………………….………………. ……………………………………………………………………….…….……..………… c. Qui malet bonus videri quam esse, eum vita! ……………………..…….…………… d. Vos ipsi maletis boni esse quam videri ………………………………………………...
5. NOLO, NOLLE, NOLUI a. Non raro e duobus amicis alter vult, quod alter non vult ……………………….…….. ……………………………………………………………………….…………..………… b. Nolite cum iis amicitias iungere, qui a via virtutis vos abducere volunt …………....… ……………………………………………………………………….…………..…………
{} 1. Przetłumacz. a. Cato esse quam videri bonus malebat. ………………………………………………….….. b. Eodem anno ……………………………………………………………………………….... c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ……………………………………………………… d. Stultum facit natura, quem vult perdere. …………………………………………………… e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..… f. Quid tibi vis? ………………………………………………………………………………… g. It Fama per urbes. …………………………………………………………………………… h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...……….. i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….…… k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent. …………………….….….… ……………………………………………..…………………………….…………..………… l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………
82
m. Nullus homo sine culpa est. ……………………………………………………………….. n. Non semper iidem eritis. ……………………………………………………………………. o. Mors parcit nulli. ……………………………………………………………………………. p. Neuter nostrum id vult. ……………….................................................................................... q. Nemo amat eum, quem timet. ……………………………………………………………… r. Non semper iidem mores vobis erunt. ……………………………………………………… s.. Non eidem flori semper idem color aut eadem forma est. …………………………………. ……………………………………………..…………………………….…………..………… t. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….…… u. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….….. v. Nihil facere possumus. ……………………………………………………………………… x. Neminem eorum accusabimus. ……….…..………………………………………………… y. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...……….. z. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...
2.
Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore. Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam
iens: “Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?” Aesopus nihil respondet. Postquam ille iratus aliquantum prodiit, Aesopus, qui euntem observat, magna voce: Duas, — dicit, — horas ibis, amice.” Tum ille: “Cur, — inquit, non statim respondes?” Et Aesopus: “Nunc tantum video quam te celeriter ire posse.” SENTENCJE
1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit. 2. Asinus stramenta mavult quam aurum. 3. Cantilenam eandem canis. 4. Felix, qui nihil debet. 5. Mus non uni fidit antro. 6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem. 7. Qui nocere potest, idem et prodesse. 8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet. 9. Sapiens sua bona secum fert.
83
LECTIO DVODECIMA DVODECIMA INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA ZŁOśENIA Z EO I FERO
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat praesentis infinitivus praesentis duc/o ducere 1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. act. indicativus praes. act. infinitivus praes. pass.
temat perfecti dux/i 1 os. sg. ind. perf. act.
supinum ductum supinum
INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI
indicativus praes. pass. participium praes. act. Końcówki indicatiwu perfecti activi sing.
pl.
1. - i
- imus
2. - isti
- istis
3. - it
- erunt (-ere) infinitivus perf. act.- isse
PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem
CZAS NA TEMACIE PERFECTI INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej I II III IV infinitivus amav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse temat amavmonulegaudivkochać upominać czytać słuchać amav-i monu-i leg-i audiv-i 1. pokochałem upomniałem przeczytałem usłyszałem sg. 2. amav-isti monu-isti leg-isti audiv-isti 3. amav-it monu-it leg-it audiv-it 1. amav-imus monu-imus leg-imus audiv-imus pl. 2. amav-istis monu-istis leg-istis audiv-istis 3. amav-erunt monu-erunt leg-erunt audiv-erunt
84
ZłoŜenia z czasownikiem EO, IRE, II, ITUM (IDĘ): ab-eo, ab-ire, ab-ii, ab-itum - odchodzę
ZłoŜenia z czasownikiem FERO, FERRE , TULI, LATUM(NIOSĘ): af-fero, af-ferre, at-tuli, al-latum - przynoszę
ad-eo, ad-ire, ad-ii, ad-itum - podchodzę
re-fero, re-ferre, ret-tuli, re-latum - odnoszę
ex-eo, ex-ire, ex-ii, ex-itum - wychodzę
con-fero, con-ferre, con-tuli, col-latum - znoszę
in-eo, in-ire, in-ii, in-itum - wchodzę
of-fero, of-ferre, ob-tuli, ob-latum - podaję trans-fero, trans-ferre, trans-tuli, trans-latum - przenoszę
ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być)
de-sum, de-esse, de-fui in-sum, in-esse, in-fui
jestem oddalony, jestem nieobecny jestem obecny, pomagam nie ma mnie, brak mnie jestem w czymś
inter-sum, inter-esse
uczestniczę
pos-sum, posse, potui
mogę
ab-sum, ab-esse, a-fui ad-sum, ad-esse, ad-fui
prae-sum, prae-esse, prae-fui
jestem na czele
pro-sum, prod-esse, pro-fui
pomagam
ob-sum, ob-esse, ob-fui sub-sum, sub-esse, sub-fui
szkodzę jestem pod czymś pozostaję (przy Ŝyciu)
super-sum, super-esse, super-fui
ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI
VERBA DEFECTIVA czasowniki ułomne Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany. Od poniŜszych czasowników moŜemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti.
INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse memini odi coepi
infinitivus 1.
nienawidzę
zacząłem
meminisse
odisse
coepisse
memin-i
od-i
coep-i
memin-isti
od-isti
coep-isti
3.
memin-it
od-it
coep-it
1.
memin-imus
od-imus
coep-imus
2.
memin-istis
od-istis
coep-istis
3.
memin-erunt
od-erunt
coep-erunt
sg. 2.
pl.
pamiętam
85
1. Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz. Wzór: laudat — laudavit; amaverunt — amant dico
tuli
vidit
venisse
stetit
vivimus
dixisti
potuistis
ponimus
scribunt
ago
legimus
fuere
fugiunt
audivit
putavi
2. Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima. Przetłumacz fragmenty napisane przez poetę po łacinie. Bogobojnej macierzy polskiej z córką satanistką dyskurs, w którym poczciwym uszom folgując, figle sprośne szatanów łacińską wyraŜone są mową 1. - Córuś moja, córuś moja, Jak to tam bywało? - Pudet dicere, o mater! - Powiedz, córciu, śmiało.
6. - Czy to robił lege artis Czy był jaki feler? - Titillabat, osculabat, Fervidus et celer.
2. - In cubiculum me iecit Magno cum fervore, O, puella, inquit, vide: Ardeo amore.
7. - A jak często? Wymień, złoto, Całkowitą sumkę! - Mater mea, mater mea, Semel iterumque!
3. - Córuś moja, córuś moja Jakie miał maniery? - Tetigit me impudice, Femora aperi.
8. - Córuś moja, straszne rzeczy I skończenie świata! - O eximia delectatio, Eram tam beata!
4. - Córuś moja, córuś moja, Co było poza tem? - Hic satanas fecit mihi Magnam voluptatem.
9. - Wstydź się córko, bo to hańba I kompromitacja. - Sed iuvabit meminisse! - Racja, córuś, racja!
5. - Powiedz wszystko, gdy cię córko JuŜ na spytki wzięłam. - Totis artubus concepi Artem Veneream.
86
3. Przetłumacz tekst. Romulus primus Romanorum rex fuit. Qui, postquam muros Urbi addidit et hostes superavit, in foro civibus suis iura dabat. Subito nubes densa solem obscuravit, ex qua imber magnus incidit. Omnes cives tremorem ingentem senserunt, fulmina enim usque ad terram descenderunt. Tum omnes paventes fugerunt. At Romulum eo tempore Iuppiter ad caelum portavit. Cives Romani, postquam in forum redierunt, senatores accusabant: "Ubi est Romulus? Nonne vos eum necavistis?!" Sed proxima nocte Iulius, proconsul ab Alba Longa ad Urbem venit. Luna in caelo lucebat. Subito saepes sinistrae tremuerunt. Tum Iulius perterritus Romulum in media via conspexit et vocem mirabilem audivit: "Gaudete, o cives Romani! Ego nunc deus sum, ex hoc tempore sub mea tutela estis!" Et subito Romulus evanuit. Iulius proconsul ad Urbem festinavit et rem totam senatui civibusque narravit.
4. Przetłumacz tekst. De Latino, Latii domino ac regulo Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit: “Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit. . 5. Przetłumacz zdania. a. Natura sic voluit.
d. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan
b. In principio creavit Deus caelum et terram,
Sobieski przesyłając 13 IX 1683 r. papieŜowi
terra autem inanis erat et vacua. Et creavit
Innocentemu XI zielony turecki sztandar, uwaŜany
Deus hominem ad imaginem suam. (Gen.1.27) c. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po zwycięstwie nad królem Pontu, Farnacesem, pod Zelą, w 47 r. a. Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2)
za chorągiew Proroka)
e. Primus itaque Polonorum rex Mesco gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4) f. Tu, qui legisti nomina nostra, vale!
87
g. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim
k.
Formavit
igitur
Dominus
Deus
nova. (wg Quint. I.O. 8.3.34)
hominem de limo terrae. (Gen. 2.7.1)
h. Cicero consul rem publicam servavit.
l. Vixit annos plus minus centum
i. Socrates venenum laetus hausit.
m. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi
j. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30)
1.21)
6. Przetłumacz zdania. a. Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k. Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur vulnere. m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno et Minerva temporibus antiquis deae clarae erant. TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW
indicativus, infinitivus praesentis activi abeo,abire absum,abesse adeo,adire
abii afui adii
adsum,adesse
adfui/affui
affero,afferre ago, agere aperio, aperire audio, audire aufero,auferre cado,cadere
attuli egi aperui audivi abstuli cecĭdi
odchodzę jestem nieobecny przychodzę jestem obecny/pomagam przynoszę prowadzę otwieram słyszę zabieram upadam
caedo,caedere
cecīdi
rąbię, biję, ścinam
ind. perf. act.
tłumaczenie 1 os. praes.
tłumaczenie 1 os. perf. odszedłem byłem nieobecny przyszedłem byłem obecny/pomogłem przyniosłem zaprowadziłem otworzyłem usłyszałem zabrałem upadłem, runąłem rąbałem, biłem, ścinałem
SUPINUM abitum — aditum — allatum actum apertum auditum ablatum casum caesum
88
poszedłem, odstąpiłem
cessum
cepi clausi
idę, kroczę, odstępuję chwytam zamykam
chwyciłem zamknąłem
captum clausum
cognovi
znam
poznałem
cognitum
colui credidi crevi cupivi(-ii) delevi defui dixi didici divisi dedi docui ii (ivi) exii feci fefelli tuli fugi genui habui iacui ieci iussi legi malui mansi misi movi nocui nolui pandi
uprawiam wierzę rosnę pragnę niszczę brak mnie mówię uczę się dzielę daję uczę idę wychodzę robię zwodzę, oszukuję niosę uciekam rodzę mam leŜę rzucam rozkazuję czytam wolę pozostaję posyłam poruszam szkodzę nie chcę rozwijam
uprawiłem uwierzyłem urosłem zapragnąłem zniszczyłem brakło mnie powiedziałem nauczyłem się podzieliłem dałem nauczyłem poszedłem wyszedłem zrobiłem zwiodłem, oszukałem zniosłem, zaniosłem uciekłem urodziłem miałem, posiadłem leŜałem rzuciłem rozkazałem przeczytałem wolałem pozostałem posłałem poruszyłem zaszkodziłem nie zechciałem rozwinąłem
cultum creditum cretum cupitum deltum — dictum — divisum datum doctum itum exitum factum falsum latum fugitum genitum habitum — iactum iussum lectum — mansum missum motum nocitum — passum
pango,pangere
pepegi /panxi
wbijam, spajam
wbiłem, spoiłem
pactum
parco,parcere
peperci
oszczędzam, zaniechuję
oszczędziłem, zaniechałem
(parsurus)
pario,parere
peperi
wydaję, rodzę
wydałem, zrodziłem
partum
cedo,cedere
cessi
capio, capere claudo, claudere cognosco, cognoscere colo, colere credo, credere cresco, crescere cupio, cupere deleo, delere desum,deesse dico, dicere disco, discere divido, dividere do, dare doceo, docere eo, ire exeo,exire facio, facere fallo,fallere fero, ferre fugio, fugere gigno, gignere habeo, habere iaceo, iacēre iacio, iacere iubeo, iubere lego, legere malo, malle maneo, manere mitto, mittere moveo, movere noceo, nocere nolo, nolle pando,pandere
89
pello, pellere pereo,perire peto, petere pono, ponere possum, posse praesum,praeesse puto, putare quaero, quaerere redeo,redire rego, regere relinquo, relinquere respondeo, respondere scribo, scribere sentio, sentire sino, sinere solveo, solvere specto, spectare spero, sperare sto, stare sum, esse sumo, sumere tango, tangere teneo, tenere timeo, timere tollo, tollere traho, trahere uro,urere
pepuli perii petivi posui potui praefui putavi quaesivi redii rexi
uderzam ginę Ŝądam kładę mogę stoję na czele sądzę pytam, proszę wracam kieruje
uderzyłem zginąłeś zaŜądałem połoŜyłem mogłem stanąłem na czele osądziłem zapytałem, poprosiłem wróciłem pokierowałem
pulsum peritum petitum positum — — putatum quaesitum reditum rectum
reliqui
opuszczam
opuściłem
relictum
respondi
odpowiadam
odpowiedziałem
responsum
scripsi sensi sivi solvi spectavi speravi steti fui sumpsi tetigi tenui timui sustuli traxi ussi
piszę czuję pozwalam rozwiązuję oglądam mam nadzieję stoję jestem biorę dotykam trzymam boję się biorę ciągnę palę
napisałem poczułem pozwoliłem rozwiązałem obejrzałem miałem nadzieję stanąłem byłem wziąłem dotknąłem (za)trzymałem bałem się zabrałem zaciągnąłem spaliłem
scriptum sensum situm solutum spectatum speratum (staturus) — sumptum tactum — — sublatum tractum ustum
vado, vadere
vasi
idę
poszedłem
(e)vasum, (in)vasum
venio, venire video, videre vinco, vincere vivo, vivere volo, velle
veni vidi vici vixi volui
przybywam widzę zwycięŜam Ŝyję chcę
przybyłem zobaczyłem zwycięŜyłem przeŜyłem zechciałem
ventum visum victum victum —
90
LECTIO TERTIA DECIMA STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW
stopień NAJWYśSZY (supero = przewyŜszam)
gradus SUPERLATIVUS
stopień WYśSZY (comparo = porównuję)
gradus COMPARATIVUS
stopień RÓWNY (pono = kładę)
gradus POSITIVUS
PRZYMIOTNIKI REGULARNE POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum || vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e
COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika dodajemy przyrostek –IOR (dla m i f) lub –IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyŜszym odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. –e; gen. pl. –um; nom.,acc.,voc. pl. n –a) III deklinacji. stopień równy: carus || gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-
m/f
n
m/f
singularis Nom. car-ior droŜszy, droŜsza
car-ius
n pluralis
droŜsze carior-es
carior-a
Gen.
carior-is
carior-um
Dat.
carior-i
carior-ibus
Acc.
carior-em
Abl. Voc. carior
= nom. sg.
carior-es
carior-e = nom. sg.
= nom. pl. carior-ibus
carior-es
= nom. pl.
91
SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia:
1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m -rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-)
positivus
stopień równy: pulcher (II)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum stopień równy: acer (III)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum masculinum femininum neutrum pulcher
pulchra
pulchrum
II m
If
II n
Nom. sg. pulcher-rim-us
pulcher-rim-a
pulcher-rim-um
najpiękniejszy
najpiękniejsza
najpiękniejsze
acer-rim-us
acer-rim-a
acer-rim-um
najostrzejszy
najostrzejsza
najostrzejsze
pulcher-rim-ae acer-rim-ae
pulcher-rim-i acer-rim-i
I/II
Gen. sg. pulcher-rim-i acer-rim-i
2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n. stopień równy: facilis (III) || gen. sg. = facil-is || temat fleksyjny: facilpositivus
masculinum
III
femininum
neutrum
facilis
facile
II m Nom. sg. facil-lim-us najłatwiejszy
Gen. sg. facil-lim-i
If
II n
facil-lim-a
facil-lim-um
najłatwiejsza
najłatwiejsze
facil-lim-ae
facil-lim-i
3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki –issimus m, -issima f, -issimum n. stopnień równy: carus (II)|| gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: carpositivus
masculinum
femininum
neutrum
I/II
carus
cara
carum
II m
If
II n
Nom. sg. car-issimus
car-issima
car-issimum
Gen. sg. carissimi
carissimae
carissimi
92
PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE
NOTA BENE
Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach, stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany (jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy || good/better/the best || gut/besser/der best || bon/meilleur || хoрошйй/лучшый POSITIVUS
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
I/II
III
I/II
bonus, -a, -um
dobry
melior m/f, melius n
lepszy
optimus, -a, -um
najlepszy
malus, -a, -um
zły
peior m/f , peius n
gorszy
pessimus, -a, -um
najgorszy
magnus, -a, -um
wielki
maior m/f, maius n
większy
maximus, -a, -um
największy
parvus, -a, -um
mały
minor m/f, minus n
mniejszy
minimus, -a, -um
najmniejszy
multi, -ae, -a
liczni
plures m/f, plura n
liczniejsi
plurimi, -ae, -a
najliczniejsi
PRZYMIOTNIKI OPISOWE Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II), poprzedzone są nieodmiennym dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej). POSITIVUS idoneus,-a,-um
stosowny
necessarius,a,-um potrzebny arduus,-a,-um
stromy
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
magis idoneus,-a,-um
maxime idoneus,-a,-um
bardziej stosowny
najbardziej stosowny
magis necessarius,-a,-um
maxime necessarius,-a,-um
bardziej potrzebny
najbardziej potrzebny
magis arduus,-a,-um
maxime arduus,-a,-um
bardziej stromy
najbardziej stromy
Przymiotniki zakończone na –quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO.
Stopniują się jak przymiotniki regularne.
Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre
NOTA BENE
z nich: strenuus 3(dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły)
Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej: POSITIVUS
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
I/II carus 3
III carior, -ius
I/II carissimus 3
III facilis,e
III facilior, -ius
I/II facillimus 3
93
ZauwaŜ, Ŝe regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus. Jedyne, z czym moŜna je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA!
Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje zakończenia genetiwu dla comparatiwów – trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało. Zapamietaj, Ŝe gen. sg. wszystkich
regularnych i nieregularnych comparatiwów (z
wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę –IS do formy m/f nom. sg. Czyli: 1.
robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n
2.
do formy nom. sg. m/f dodajesz –is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is
3.
w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc.
Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym decyduje znaczenie.
Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie – issimus,a,um
Łacińskie formy stopnia wyŜszego i najwyŜszego moŜna oddawać w tłumaczeniu na polski w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd.
GRADUS ELATIVUS to takie uŜycie SUPERLATIWU, w którym nie tłumaczymy stopnia wyŜszego lub najwyŜszego jako „bardziej”, „najbardziej”, „naj-„ ale jako „bardzo”. Dzieje się tak wtedy, kiedy spotykamy któryś z tych stopni, ale nie w kontekście porównywania. Np.: Puella pulcherrima omnium = Dziewczyna najpiękniejsza ze wszystkich ale Puella pulcherrima hic habitat = tu mieszka bardzo piękna dziewczyna (elativus).
bonus 3 (dobry bon, bonifikata, bonus), melior,ius (lepszy melioracja, ulepszenie gruntu), optimus
(najlepszy optymalny) malus 3 (zły mal, malade, malice), peior,ius (gorszy pejoratywny, zły), pessimus (najgorszy pesymistyczny) magnus 3 (wielki magnifique, magnat), maior,ius (większy majority, większość), maximus (największy maksymalny) parvus 3 (mały parweniusz z małego miasteczka), minor,minus (mniejszy minus), minimus 3 ( najmniejszy minimalny) multi,ae,a (liczni multimilioner), plures,plura (liczniejsi pluralizm), plurimi,ae,a (najliczniejsi pluralizm)
94
PRZYSŁÓWKI tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. śeby utworzyć positivus
POSITIVUS. Przysłówki
przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie przyrostki:
przymiotnik
dodajemy do tematu
I/II deklinacji
-e
III deklinacji
-iter
zakończone na -ns -er przymiotnik
znaczenie
temat
carus,-a,-um pulcher,-chra,-chrum brevis,e sapiens,ntis
drogi piękny krótki mądry
carpulchrbrevsapient-
cecha przysłówka -e -e -iter -er
przysłówek
znaczenie
car-e pulchr-e brev-iter sapient-er
drogo pięknie krótko mądrze
COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS przymiotnik
znaczenie
temat
carus,-a,-um pulcher,-chra,-chrum brevis,e sapiens,ntis
drogi piękny krótki mądry
carpulchrbrevsapient-
cecha przysłówka
przysłówek
znaczenie
-ius
car-ius pulchr-ius brev-ius sapient-ius
droŜej piękniej krócej mądrzej
SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co superlativus przymiotników) 1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostek –rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime). przymiotnik pulcher przysłówek pulcher-rime 2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek –lime. przymiotnik facil-is przysłówek facil-lime 3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime. przymiotnik car-us przysłówek car-issime
95
PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE POSITIVUS
COMPARATIVUS
SUPERLATIVUS
bene
dobrze
melius
lepiej
optime
najlepiej
male
źle
peius
gorzej
pessime
najgorzej
magnopere
bardzo
magis
bardziej
maxime
najbardziej
parum
mało
minus
mniej
minime
najmniej
multum
wiele
plus
więcej
plurimum
najwięcej
A
BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). Jest to uŜycie przypadka Ablativus pojawiające się przy stopniach wyŜszych
(comparatiwach). SłuŜy do wyraŜania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niŜ) + nom. lub acc. W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy. a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est Chłopiec jest silniejszy NIś dziewczyna b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est Ptak jest szybszy NIś koń c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant Rzymianie byli dzielniejsi NIś Germanie d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE existimo Platona cenię bardziej NIś Arystotelesa
1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je. a. Argentum quam aurum vilius est …………………………………………………………... b. Aurum quam virtus vilius est …………………………………………………….………... c. Exegi monumentum quam aes perennius ………………………………………………..… d. Hoc est quam lux clarius ………………………………...…………………….………….. e. Nihil citius quam lacrimae arescit ……………………..………………………………….. f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio ………………………………………….
96
2.
Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz utworzone formy.
przymiotnik
przysłówek
tłumaczenie
przymiotnik
clarus 3
similis,e
turpis,e
verus 3
sapiens,ntis
felix,icis
utilis,e
certus 3
przysłówek
tłumaczenie
3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyŜszy. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik
comparativus
tłumaczenie
przymiotnik
castus 3
aequus 3
difficilis,e
citus 3
acer,cris,e
humilis,e
strenuus 3
mobilis,e
comparativus
tłumaczenie
4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyŜszy. Przetłumacz utworzone formy. przymiotnik
superlativus
tłumaczenie
przymiotnik
miser, era, erum
dulcis,e
parvus 3
fortis,e
iustus 3
pauper,eris,e
dissimilis,e
crudelis,e
superlativus
tłumaczenie
5. Przetłumacz zadania. a. Aeschines, orator Graecus celeberrimus, ”Memoria — inquit — Themistoclis et Aristidis apud Athenienses immortalis erit. Illius, quod nobis magnam classem comparavit, huius, quod pecuniam publicam maxima diligentia administravit.” ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… b. Romulus, vir excellentissimā prudentiā, urbi, quam condere in animo habebat, locum maxime idoneum delegit. Neque enim eam ad mare admovit, quod ei facillimum fuit, neque in ostio Tiberis fluminis construxit, quem in locum multis annis post rex Ancus coloniam deduxit.
97
………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… c. Caesar et Hannibal clarissimi omnium imperatorum fuerunt. Hic ipse sibi veneno mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… d. Hoc dictum Ciceronis clarissimum est: ‘Res publica mihi carior est quam vita mea’. ‘Melle dulcior fluxit oratio’- de pulcherrima oratione Cicero dixit. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… e. Apud Helvetios longe nobilissimus et potentissimus fuit Orgetorix. ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………
6. Przetłumacz zdania. a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima omnium urbium Italiae Roma erat. …………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant. ……………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi. …………..…………….............................................................................................................. ………………………………………………………………………………………………… d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia taeterrima Pericli causa mortis erat. ……………………………………………….…………. ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………...…
98
e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant. Romanis
pulcherrima
aedificia
erant,
Germanis
humillima
angustissimaque.
………………………………………..……………………...................................................... ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………...… f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium Romanorum. …………………………………………………………………………….…… ………………………………………………………………………………………………… g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt. ………………….…………………………… ………………………………………………………………………………………………… h. Vita turpis miserior morte honesta est. ……………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) ………………………………………………………… l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ) ………………………………………………. m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus) ……………………………………………. 7. Przetłumacz zdania. a. Quo studiosius id absconditur, eo magis apparet.
k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.)
b. Video meliora proboque, deteriora sequor.
l. Iucundiorem facit libertatem servitutis
c. Potius sero quam numquam.
recordatio.
d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te
m. Fertilior seges est alienis semper in
deus?
agris.
e. Melior est canis vivus leone mortuo.
n. Fertilissimus in agro oculus domini est.
f. Exegi monumentum aere perennius.
o. Melius est abondare quam deficere.
g. Fama candida rosa dulcior.
p. Optimum medicamentum quies est.
h. Fames est optimus coquus.
q. Maximum ius est saepe maxima iniuria.
i. Ignorantia futurorum malorum utilior est
r. Et optima et pessima pars corporis est
quam scientia.
lingua.
99
8. Przetłumacz tekst De domo ac vita Romanorum Domus Romana primo ex atrio, tablino paucisque cubiculis sive cameris constabat. In atrio mater familias negotia domestica conficiebat, ibi cenam parabat, lanam tractabat puellasque docebat. In atrio liberi quoque ludebant. Pater familias post negotia in tablinum se recipiebat ibique requiescebat aut amicos accipiebat. Antiquissimi Romani multo simpliciorem et modestiorem vitam agebant quam posteriores. Deos quoque sinceriore religione colebant. Posterioribus vero temporibus opulentiores Romani magnificas domos cum pulchris porticibus aedficabant et cenas elegantissimas parabant. Cives opulentissimi parietes domuum marmore, auro pulcherrimisque picturis ornabant vitamque curis vacuam agebant. Nullus locus domestica sede iucundior 9. Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis. Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant.
10. Przetłumacz zdania. a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c. Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k. Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium numerum,
respondit:
“Tanto
maior
gloria
nostra
erit.”
100
SENTENCJE
1. Aetate prudentiores reddimur.
9. Melius nobis est quam heri.
2. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis.
10. Mortuo vilior.
3. Bene natis turpe est male vivere.
11. Multae manus onus levius reddunt.
4. Ex minimis initiis maxima.
12. Nihil dulcius quam omnia scire.
5. Femina nihil pestilentius.
13. Sale nihil utilius.
6. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio 14. Simiarum pulcherrima etiam deformis iuxta mare.
est.
7. Libero lecto nihil dulcius.
15. Senecta leonis praestantior hinnulorum
8. Mors optima rapit, deterrima relinquit.
iuventa.
101
LECTIO QVARTA DECIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI
A
CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI
Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE PERFECTI dodając zawsze końcówkę –ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu. SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfecti activi w ACI amav-isse Ŝe (po)kochał, -ła, ło Ŝe (po)kochali, -ły, -ły Ŝe zobaczył, -ła, -ło vid-isse Ŝe zobaczył, -ły, -ły Ŝe (prze)czytał, -ła, -ło leg-isse Ŝe (prze)czytali, -ły, -ły audiv-isse Ŝe (u)słyszał, -ła, -ło Ŝe (u)słyszeli, ły, -ły Ŝe był, -ła, -ło fu-isse Ŝe byli, -ły, -ły
NA TEMACIE PERFECTI
TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM, PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI
kon. I:
amav-isse
kon. II: kon. III:
temat perfecti +
vid-isse - isse leg-isse
kon. IV:
audivi-isse
niereg.
fu-isse, potu-isse itp.
Sposób budowania ACI w perfectum activi perfectum activi verbum reg. acc.
dop. bl.
infinitivus verbum
acc.
dop. bl.
infinitivus
reg. Puer
epistulas scripsit.
Pueri
epistulam scripserunt.
Video
puerum
epistulas scripsisse. Video
pueros
epistulam scripsisse.
Widzę, Ŝe
chłopiec
listy
chłopcy list
(na)pisał.
Widzę, Ŝe
(na)pisali.
102
1.
Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum
domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse. Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica exclamat se domi non esse. Cui Ennius: ‘Quid? Ego non cognosco vocem tuam?!’ Huic Nasica: ‘Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non credis ipsi?’
2.
UzaleŜnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.
a.
Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) ………………… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................
b.
Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) ……………………………………...… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................
c.
Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) ……….………………………….. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................
d.
Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) .………………………………...… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................
e.
Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) ……… ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................
f.
Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) ……………………... ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................
g.
Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat. (Scimus).................................................................................................................................. ................................................................................................................................................
103
3. W tekście a. uzaleŜnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI. Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI. Przetłumacz zmieniony tekst. a. De Latino, Latii domino ac regulo Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit (legimus): “Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis?” Aeneas respondit (constat): “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam Troia ceciderat, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici scripserunt). ……………………………………………………………………………………………………… ….………………………………………………..…………………………………………… …..………..…..…………………………………………………………………..…………… ……………………..………………………………………………………………………… ………………..………..……………………………………………………………………… ……………………………………………..………………………………………………… ………………………………..………………………..……………………………………… ………………………………….…………………………………………….….…………… …………………………………….…………………………………………………………… …….…….…………………………..………………………………………………………… ………………………….………….….……………………………………………………… ………………………………………………….…………….……………………………… ………………………………………………..………………………………………………… ………………………………………………..……………………………………………… …………………………………………………………………………..…………………… ………………………………………………………………………………………………… …..…………………………………………………………………………………………… ……………………………..………………………………………………………………… …………………………………………………………..……………………………………
104
b. De Romanorum proavo Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum paucis amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in Macedoniam venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse, postremo in Italiam venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse scitis eumque Laviniam, filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum Aeneam novum oppidum aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat. …………………………………………………………………………………………………. .………………………………………………………………………………………………… ..………………………..……………………………………………………………………… …………………………………………………..…………………………………………… ……………………………………………………………………………..………………… ………………………………………………………………………………………………… ………..……………………………………………………………………………………… …………..………..…………………………………………………………………………… ………………………………………….….………………………………………………… ………………………………………………………………….…….……………………… ……………………………………………………………………………………….…………
105
LECTIO QVINTA DECIMA TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA)
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA temat perfecti temat supini temat praesentis infinitivus praesentis duc/o dux/i ducere duct/um 1 os. sg. ind. praes. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. SUPINUM act. indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. indicativus perf. pass. indicativus praes. pass.
PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI
PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI
PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI
NA TEMACIE SUPINI SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na –um. TEMAT SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej –um. Temat ten słuŜy za podstawę tworzenia dwóch participiów (perfecti passivi i futuri activi) i trzech czasów w stronie biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest rzeczownikiem odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach:
1. supinum na –um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt = Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc.
2. supinum na –u (po odcięciu –m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu. Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do powiedzenia; difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to jest przyjemne w słuchaniu
106
NA TEMACIE SUPINI PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany, zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni: pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp. PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n. Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –us m, –a f, –um n temat supini
infinitiv. supinum laudare
laudatum laudat-
monere monitum monitlegere
lectum
lect-
audire
auditum
audit-
participium perfecti passivi laudat-us pochwalony monit-us upomniany lect-us przeczytany audit-us usłyszany
laudat-a pochwalona monit-a upomniana lect-a przeczytana audit-a usłyszana
laudat-um pochwalone monit-um upomniane lect-um przeczytane audit-um usłyszane
NA TEMACIE SUPINI PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów czasu przyszłego strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej. PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n. Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –urus m, –ura f, –urum n. infinitiv. supinum temat supini laudare
laudat/um laudat-
monere
monit/um monit-
legere
lect/um
lect-
audire
audit/um
audit-
esse
—
—
participium futuri activi laudat-urus mający chwalić
laudat-ura mająca chwalić
laudat-urum mające chwalić monit-urum monit-urus monit-ura mające mający upominać mająca upominać upominać lect-urus lect-ura lect-urum mający czytać mająca czytać mające czytać audit-urus audit-ura audit-urum mający słuchać mająca słuchać mające słuchać fut-urus fut-ura fut-urum mający być mająca być mające być
107
1.
PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko.
2.
PFA róŜni się od PPP tylko cząstką –UR: amatus amatURus. Dzięki tej cząstce jest łatwe do rozpoznania w tekście.
3.
Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie wygladają identycznie. Najczęściej kaŜdy jest inny. ama- || amav- || amat- lub fer- || tul|| lat-
4.
Jeśli widzisz formę supini na –um, masz raczej do czynienia z PPP niŜ czystym SUPINUM. NOTA BENE
1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa. Przetłumacz je. participium formy podstawowe
supinum perfecti passivi
dico,3,dixi,dictum
facio,3, feci, factum
amo 1
mollio 4
paro 1
ago,3,egi,actum
futuri activi
futuri passivi
praesentis activi
108
2. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę oraz dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z towarzyszącymi im rzeczownikami. a. puella amans ………………………………………………………………………….... b. lex servanda ………………………………………………………………………….… c. animal occidendum …………………………………………………………………..… d. parentes castigantes ………………………………………………………………….… e. rex victus …………………………………………………………………………….… f. imperator electurus ……………………………………………………………………… 3. Przetłumacz tekst De leone et musculo. Prope leonem dormientem musculi ludebant. Unus eorum leoni appropinquavit atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit. Paulo post leo per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit. Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et leonem periculo liberavit. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………….………………………………………………………..…………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………….………………………………………………………..…………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………
109
4. Przetłumacz tekst De amicitia. Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat ante oculos mortem. Tum ‘ursus mortuorum corpora non attingit’ — in mentem ei venit. Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore descendit et amicum per iocum interrogavit: ‘Quid ursus tibi in aures insusurravit?’ ‘Pulchrum et notum proverbium — respondit alter — Amicus certus in re incerta cernitur.’ …………………………………………………………………………………….……… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………...………………… ………………..….………….……………………………………………………………… …………………………………………………..…..……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………..….………….………………………………………………………………… ………………………………………………..…..………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………….………………………………………………………..…………… ………………………………………………………………………………………………
110
LECTIO SEXTA DECIMA INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXACTI PASSIVI VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA
FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA
duc/o
infinitivus praesentis ducere
1 os. sg. ind. praes. act.
infinitivus praes. act.
infinitivus praes. pass.
temat praesentis
indicativus praes. act.
temat perfecti
temat supini
dux/i 1 os. sg. ind. perf. act.
duct/um
indicativus perf. act.
participium perf. pass
supinum
indicativus praes. pass. INDICATIVUS, PERFECTI PASSIVI
participium praes. act. NA TEMACIE SUPINI
FORMY DWUCZŁONOWE
PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym. PERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi – na temacie perfecti). Passivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium moŜe pojawić się tylko w Nominativie lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd. i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony. czasownik lego czytam
supinum lectum
temat supini ppp lectlectus,a,um
cz. posiłkowy IND. PERF. PASS. sum… lectus,a,um sum
INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum 1sg. laudatus/a/um sum
monitus/a/um sum
lectus/a/um sum
auditus/a/um sum
zostałem/am pochwalony/a zostałem/am upomniany/a zostałem/am przeczytany/a zostałem/am wysłuchany/a
2
laudatus/a/um es
monitus/a/um es
lectus/a/um es
auditus/a/um es
3
laudatus/a/um est
monitus/a/um est
lectus/a/um est
auditus/a/um est
1pl. laudati/ae/a sumus
moniti/ae/a sumus
lecti/ae/a sumus
auditi/ae/a sumus
2
laudati/ae/a estis
moniti/ae/a estis
lecti/ae/a estis
auditi/ae/a estis
3
laudati/ae/a sunt
moniti/ae/a sunt
lecti/ae/a sunt
auditi/ae/a sunt
INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI: laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse
111
INFINITIVUS PASSIVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, słuŜący wyłącznie do tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI. Składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi w Accusativie (przy ACI) lub Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse. czasownik
supinum temat
ppp w accusatiwie
supini
lego czytam
lectum
lect-
czasownik posiłkowy
SG: lectum/lectam/lectum esse PL: lectos/lectas/lecta
INFIN. PERF. PASS. lectum/lectam/lectum lectos/lectas/lecta esse
1. Formy perfecti passivi są DWUCZŁONOWE. Zanim dojdziesz do wniosku, Ŝe orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy w pobliŜu nie stoi participium perfecti passivi. 2. Pamiętaj, Ŝe w indicativie perfecti passivi participium moŜe pojawić się w trzech rodzajach: laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3 os. pl. mają participium w trzech rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n. Participium musi tworzyć związek zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a est f sg.; animal laudat-um est n sg.; pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia laudat-a sunt n pl.; musisz zatem wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to teŜ w drugą stronę: dzięki wyglądowi participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli po nim samym tego nie widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd.
V
NOTA BENE
ERBA DEPONENTIA
Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono: pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy passivi. Formy te tłumaczymy na polski w sposób CZYNNY. śadne verbum deponens nie moŜe mieć łacińskiej czynnej formy odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi rozbieŜność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem. Jeśli w/w rozbieŜność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski. 1. Verba deponentia nie są nieregularne – naleŜą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają
112
się, jak odmienia się kaŜdy czasownik z tej koniugacji w stornie biernej. Od zwykłego czasownika w stronie biernej róŜni je to, Ŝe mimo biernej formy mają czynne znaczenie. Sposób tłumaczenia: czasownik I koniugacji
indicativus praesentis passivi 1 sg.
znaczenie
zwykły laudo, laudare laudor jestem chwalony czasownik verbum hortor, hortari hortor zachęcam deponens 2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, Ŝe jego pierwsza foma podstawowa kończy się zawsze na -or, a nie na -o 3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne. 4. Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, Ŝe są nieregularne. 5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą naleŜeć do koniugacji III, lub III miękkiej. PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS formy podstawowe zwykłego czasownika 1 os. sg. ind. praes. act.
infinitiv. praes. act.
1 os. ind. perf. act.
supinum (acc.)
scribo
scribere
scripsi
scriptum
piszę
pisać
napisałem/-am
aby napisać
formy podstawowe verbum deponens 1 os. sg. ind. praes. pass.
infinitiv. praes. pass.
1 os. ind. perf. pass.
—
utor
uti
usus sum
—
uŜywam
uŜywać
uŜyłem/-am
—
113
V
ERBA DEPONENTIA
I hortor, hortari, hortatus sum zachęcam infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam moror, morari, moratus sum przebywam III amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę egredior, egredi, egressus sum wychodzę irascor, irasci, iratus sum gniewam się labor, labi, lapsus sum ślizgam się loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam morior, mori, mortuus sum umieram nascor, nasci, natus sum rodzę się obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam patior, pati, passus sum cierpię, znoszę proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam queror, queri, questus sum skarŜę się sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się utor, uti, usus sum uŜywam, korzystam
V
II fateor, fateri, fassus sum wyznaję polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję reor, reri, ratus sum sądzę vereor, vereri, veritus sum boję się IV blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam mentior, mentiri, mentitus sum kłamię metior, metiri, metitus sum odmierzam molior, moliri molitus sum usiłuję orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę potior, potiri, potitus sum opanowuję
ERBA SEMIDEPONENTIA
Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy passivi lub activi. Nigdy wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób CZYNNY. śadne verbum semideponens nie moŜe mieć polskiego biernego tłumaczenia. W
114
przypadku semideponentiów, na niektórych tamatach zachodzi rozbieŜność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia nie są nieregularne – naleŜą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego, semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam) ma układ odmienny. UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW
1.
Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia) czynna czynna bierna — 1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti passivi supinum gaudeo gaudere gavisus sum — cieszę się cieszyć się ucieszyłem się —
2.
Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor) bierna bierna czynna 1.os.ind. praesentis passivi infinitivus praesentis passivi 1 os. ind. perfecti activi revertor reverti reverti wracam wracać wróciłem
— supinum — —
PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS
1 os. sg. ind. praes. act. scribo piszę 1 os. sg. ind. praes. pass. utor uŜywam
formy podstawowe zwykłego czasownika infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. scriběre scripsi pisać napisałem/-am formy podstawowe verbum deponens infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. uti usus sum uŜywać uŜyłem/-am
formy podstawowe verbum semideponens 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. pass. fido fiděre fisus sum ufam ufać zaufałem/-łam 1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. act. revertor reverti reverti wracam wracać wróciłem
supinum (acc.) scriptum aby napisać — — — — — — — — —
115
NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA
II audeo, audere, ausus sum odwaŜam się
III confido, confidere, confisus sum ufam
gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się
diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam
soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj
fido, fidere, fisus sum ufam revertor, reverti, reverti wracam
Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają śADNYCH tłumaczeń biernych. MoŜe tu zdarzyć się, Ŝe formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w zwykłym czasowniku), moŜe zaś zdarzyć się, Ŝe formę bierną tłumaczymy CZYNNIE (jak w deponensie). 1.
Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne. Są to:
a.
participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 = gaudens (cieszący się)
b.
participium futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się )
c.
infinitivus futuri activi, np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (Ŝe postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (Ŝe ucieszę się)
2.
UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający umrzeć) NOTA BENE
1. Przetłumacz i zamień na stronę bierną. a. Neptunus navem Ulixis fregit. b. Consul victor praemia militibus dedit. c. Romulus et Remus Romam condiderunt. d. Hostes Romam legatos miserunt. e. Ego tibi has litteras misi –
116
f. Tu omnes homines quaesivisti – g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem –
2. Przetłumacz i zamień na stonę czynną. a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est —
b. Romulus et Remus a pastoribus educati sunt. —
c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est.
d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. —
e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae sunt. —
f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. —
g. Acies a duce instructa erit. —
3. Przetłumacz. Podkreślone zdania zamień z activum na passivum lub z passivum na activum. De Marco Porcio Catone Cato, ut dicunt, vere vir Romanus fuit. Ab adulescentia in Sabinis habitabat, quod ibi agros a patre relictos habuit. Cato non solum agricola bonus, sed etiam vir iuris peritus et orator gravis et litterarum cupidus fuit. Cuius magna vis animi ingeniique ab antiquis laudata est. Adulescens Romam demigravit et in foro esse coepit. Variis magistratibus honeste et diligenter praefuit. Is censor de moribus publicis meruit, nam in nobiles, quorum luxuria ab eo severe vituperata est, animadvertit. Idcirco Cato Censorius appellatus est. Multa opera a Catone scripta sunt. Ad nostra tempora liber De Agricultura asservatus est. Lingua Catonis — ut Livius scripsit — acerba fuit, animus asper et a cupiditatibus invictus. ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………
117
………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ĆWICZENIA NA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA
4. Przetłumacz formy. a. loqueris
g. patiebantur
m. mentitus sum
s. loqui
b. obliviscitur
h. gavisae sunt
n. morieris
t. morabimur
c. passi sumus
i. oriebamini
o. utitur
u. hortantur
d. revertimus
j. egrediar
p. sequebaris
v. orta est
e. nascimur
k. pollicebimini
q. gaude
x. fisus sum
f. solebam
l. infitati estis
r. blandiri
y. audere
5. Przetłumacz zdania. a. Homines, qui semper assentiuntur, blandiuntur. Saepe mentitur, qui blanditur. b. Et gaudia et dolores nobiscum semper partiris. c. Caesar exercitui frumentum metiri debebit. d. Obiit Gustavus, natus est Conradus. (Mickiewicz, Dziady, III) e. Nascuntur poetae, fiunt oratores. (Cic. Pro Archia) f. Si bellum omittimus, numquam pace fruemur. (Cic. Phil.) g. Novus nascitur ordo. h. Dulce et decorum est pro patria mori. (Hor. Carm.) m. Dux Persarum Graecis ante pugnam apud Thermopylas factam dixit glorians: ‘Solem prae iaculorum multitudine non videbitis’. Cui Leonidas, dux Lacedaemoniorum: ‘In umbra igitur — inquit — proeliabimur’.
118
6.Przetłumacz zdania. Określ formy czasowników. Czy wszystkie są deponentiami? a.
Hannibal patrem comitatus est.
b.
Caligula multum in castris versabatur maximeque delactabatur gloriā belli.
c.
Hannibal cum Germanis bellare conatus est.
d.
Copiae Romanorum multis in proeliis a Cartaginiensibus superatae sunt.
e.
Urbi Romae Hannibal interitum minatus est.
f.
Romani Graecorum fortitudine et prudentia admirati sunt.
g.
Lacedaemoni pueros docebant senes vereri, capiti cano debetur maxima reverentia.
h.
Qui non miserabuntur eorum, qui miseri sunt, eorum Deus olim non miserabitur.
i.
Sequimini exempla bonorum hominum, qui semper officio suo fungebatur!
j.
Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.
k.
Sine vitiis nemo natus est, nemo nascitur, nemo nascetur.
l.
Qui fortunā sapienter usus est, vere sapiens nominabitur.
m.
Qui tibi laudem tribuit, quam non meruisti, tibi blanditur.
n.
Mentiri semper est turpe.
7. Przetłumacz następujące formy czasowników: a. reri (reor): h. ulciscimur (ulciscor): b. audebas (audeo):
i. hortabuntur (hortor):
c. fassi sunt (fateor):
j. confisae sumus (confiteor):
d. irascemini (irascor):
k. aggressus est (aggredior):
e. amplectebatur (amplector):
l. orta sunt (orior):
f. fateris (fateor):
m. audebere (audeo):
g. revertemini (revertor):
n. labi (labor):
119
LECTIO SEPTIMA DECIMA SKŁADNIA NAZW MIAST, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH PASSIVI
NA TEMACIE SUPNII
A
CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH
PRZESZŁYCH PASSIVI Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI. Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti passivi (ppp). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu, rozpoczynajac od Ŝe został + imiesłów przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub Ŝe był + imiesłów przymiotnikowy bierny w formie niedokonanej, np., Ŝe został pokochany lub Ŝe był kochany. temat supini
ppp w nominatiwie
ppp w accusatiwie
infinitivus perfecti passivi w ACI
1
amare
amat-
amatus,amata,amatum amati,amatae,amata
amatum,amatam,amatum amatos,amatas,amata
amatum,amatam,amatum esse amatos,amatas,amata esse
2
monere
monit-
monitus,monita,monitum moniti,monitae,monita
monitum,monitam,monitum monitos,monitas,monita
monitum,monitam,monitum esse monitos,monitas,monita esse
3
legere
lect-
lectus,lecta,lectum lecti,lectae,lecta
lectum,lectam,lectum lectos,lectas,lecta
lectum,lectam,lectum esse lectos,lectas,lecta esse
4
audire
audit-
auditus,audita,auditum auditi,auditae,audita
auditum,auditam,auditum auditos,auditas,audita
auditum,auditam,auditum esse auditos,auditas,audita esse
Sposób budowania ACI w czasach przeszłych passivi
v. regens
Video Widzę, Ŝe
Epistula
a puero
imperfectum scribebatur. Epistulae
List
przez chłopca
był pisany.
Epistula
a puero
perfectum scripta est Epistulae
a pueris
scriptae sunt
List
przez chłopca
został napisany.
przez chłopców
zostały napisane.
Epistula
a puero
plusquamperfectum scripta erat. Epistulae
a pueris
scriptae erant.
List
przez chłopca został był napisany. Listy przez chłopców Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych passivi abl. auctoris infinitivus accusativ. abl. auctoris
accusativ.
epistulam a puero list
przez chłopca
scriptam esse był pisany. został napisany.
Listy
Listy
epistulas listy
a pueris
scribebantur.
przez chłopców
były pisane.
zostały były napisane.
infinitivus
a puero
scriptas esse
przez chłopców
były pisane. zostały napisane.
120
NOTA BENE 1. Infinitivus perfecti passivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse). 2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti passivi, tyle, Ŝe w infinitiwie ppp stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik posiłkowy jest w infinitiwie (esse). 3. Infinitivus perfecti passivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go, musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amatum esse | video puellam amatam esse | video verbum amatum esse | video pueros amatos esse | video puellas amatas esse | video verba amata esse Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti passivi musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, Ŝe rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki, np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka, rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam amatam. Jeśli masz szczęście – końcówka będzie identyczna, jeśli nie – nie oznacza to jeszcze, Ŝe nie ma związku zgody.
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum passivi w ACI amatum, -am, -um esse amatos, -as, -a esse visum, -am, -um esse visos, -as, -a esse lectum, -am, -um esse lectos, -as, -a esse auditum, -am, -um esse auditos, -as, -a esse
Ŝe został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e Ŝe został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e Ŝe został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e Ŝe został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e
1. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę, osobę, liczbę. Przetłumacz. praesens
imperfectum
futurum I
perfectum
mittebat
datum est
121
eris videtur
dicam ferunt
usi sumus
2. Przetłumacz tekst. Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis loquebatur. Boni – beati, improbi – stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem esse. Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit
3. Uzupełnij tabelę analogicznymi formami czasowników innych koniugacji i nieregularnych. Przetłumacz. koniugacja I
koniugacja II
laudo laudabas
video
koniugacja III
scribo
koniugacja IV
punio
nieregularne
esse
fero
nolo
videbimus scribi punita est este feram noluisti
122
fertis fui puniemur scribentem vidisse laudaverunt videt
4. UzaleŜnij poniŜsze zdania od wyraŜeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt) …………... ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit) ……………….…… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris diligentissime instituebatur. (scimus) ……………………………………………..………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes et incendia facta sunt. (Omnes videbant) …………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………
123
e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) …………..…. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………...………. f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi erunt (vidimus). ………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat) ……………………. ……………………………………………………………………………………………… ……………………….…………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert) ……………………………………….. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus est. (tradunt) ….………………………………………………………………………….… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………….…………..……………………………… ……………………………………………………………………………………………… . Dumnorix,igis – Dumnoryks; Verres,is – Werres
124
S
KŁADNIA NAZW MIAST Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na pytania: dokąd? skąd? gdzie?
PYTANIE
DEKLINACJA
PRZYPADEK
PRZYKŁAD
Quo? Dokąd?
wszystkie
accusativus
Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy
Unde? Skąd?
wszystkie
ablativus
Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy
Ubi?
I, II
genetivus
Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku
Gdzie?
III i pluralia
ablativus
Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach
125
LECTIO DVODEVICE DVODEVICESIM VICESIMA SIMA ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI
BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie) temat praesentis
temat perfecti
temat supini
KONIUGACJA
PRAESENS ACTIVI
PRAESENS PASSIVI
PERFECTUM ACTIVI
PERFECTUM PASSIVI
I amo
amare
amari
amavisse (amasse)
amatum,am,um /os,as,a esse
II moneo
monere
moneri
monuisse
monitum,am,um /os,as,a esse
III lego
legere
legi
legisse
lectum,am,um /os,as,a esse
IV audio
audire
audiri
audivisse (audisse)
auditum,am,um /os,as,a esse
sum | volo
esse | velle
—
fuisse | voluisse
—
ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM ACTIVI I PASSIVI Futurum I tworzy INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE SUPINI za pomocą participium futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse. Najpierw z tematu supini tworzymy participium futuri activi (pfa). Następnie stawiamy je w accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. temat supini
pfa w nom.
amare
amat-
amaturus,amatura,amaturum amaturi,amaturae,amatura
monere
monit-
moniturus,monitura,moniturum monituri,moniturae,monitura
legere
lect-
lectvus,lectura,lecturum lecturi,lecturae,lectura
audire
audit-
auditurus,auditura,auditurum audituri,auditurae,auditura
esse
—
futurus,futura,futurum futuri,futurae,futura
infinitivus futuri activi w ACI amaturum,amaturam,amaturum esse amaturos,amaturas,amatura esse moniturum,monituram,moniturum esse monituros,monituras,monitura esse lecturum,lecturam,lecturum esse lecturos,lecturas,lectura esse auditurum,audituram,auditurum esse audituros,audituras,auditura esse futurum,futuram,futurum esse = FORE futuros,futuras,futura esse = FORE
Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amaturum esse | video puellam amaturam esse | video verbum amaturum esse | video pueros amaturos esse | video puellas amaturas esse | video verba amatura esse
126
SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI amaturum, -am, -um esse amaturos, -as, -a esse moniturum,-am,-um esse monituros,-as,-a esse lecturum, -am, -um esse lecturos, -as, -a esse auditurum, -am, -um esse audituros, -as, -a esse futurum,-am,-um esse = FORE futuros,-as,-a esse = FORE
Ŝe pokocha / będzie kochał,-a,-o Ŝe pokochają / będą kochali,-ły Ŝe upomni / będzie upominał,-ła,-ło Ŝe upomną / będą upominali,-ły Ŝe przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło Ŝe przeczytają / będą czytali,-ły Ŝe usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło Ŝe usłyszą / będą słuchali,-ły Ŝe będzie Ŝe będą
PASSIVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki IRI. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus ten jest nieodmienny, zawsze wygląda tak samo. czasownik supinum
infinitivus futuri passivi
tłumaczenie
I
amare
amatum
amatum iri
Ŝe zostanie pokochany, -na, -ne
II
monere
monitum
monitum iri
Ŝe zostanie upomniany, -na, -ne
III
legere
lectum
lectum iri
Ŝe zostanie przeczytany, -na, -ne
IV
audire
auditum
auditum iri
Ŝe zostanie usłyszany, -na, -ne
Sposób budowania ACI w futurum activi verbum reg.
acc.
dop. bl.
infinitivus
verbum reg.
acc.
dop. bl.
futurum activi Puer epistulam scribet. Pueri epistulas Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas Widzę, Widzę, list napisze. listy chłopiec chłopcy Ŝe Ŝe Sposób budowania ACI w futurum passivi verbum reg.
acc.
Epistula Video epistulam Widzę, list Ŝe
dop. bl.
a puero a puero przez chłopca
infinitivus
verbum reg.
acc.
futurum passivi scribetur. Epistulae scriptum iri. Video epistulas zostanie Widzę, listy napisany. Ŝe
infinitivus
scribent. scripturos esse. napiszą.
dop. bl.
infinitivus
a pueris a pueris
scribentur. scriptum iri.
przez chłopców
zostaną napisane.
127
ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl.
NOTA BENE
Pamiętaj, Ŝe zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3 sg. lub pl. Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2 te/vos. Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: Ŝe on/Ŝe ona/Ŝe ono/Ŝe oni/Ŝe one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl. Np.: Cezar powiedział, Ŝe on… śołnierze sądzili, Ŝe
Nom.
—
Gen.
sui
siebie (jego, jej, ich, je)
Dat.
sibi
sobie (jemu, jej, im)
Acc.
se
siebie (jego, ją, ich, je)
Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi) o sobie (nim, niej, nich)
1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki. futurum activum a. dico, 3, dixi, dictum
b. fero, ferre, tuli, latum
c. lenio 4
d. mitto, 3, misi, missum
e. moveo, 2, movi, motum
f. possum,posse,potui
g. probo 1
h. relinquo, 3, reliqui, relictum
i. traho, 3, traxi, tractum
2. Przetłumacz zdania. a. Dux se esse fortissimum putat. –
perfectum passivum
activum
passivum
128
b. Germani se vicisse putabant. – c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. – d. Ille homo se prophetam putat. – e. Illae se filias eius putant. – f. Te omnium sapientissimum esse puto. – g. Neminem te stultiorem puto. – h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. – i. Thales, philosophus Graecus antiquus, docebat ex aqua constare omnia. – k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. –
3. PoniŜsze zdania uzaleŜnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by stworzyć konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje. a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat)
b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus)
c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus)
d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit)
e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus)
f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt)
g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt)
h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus)
129
i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat)
j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt)
k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit)
l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)
m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant)
n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus)
o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant)
4. Przetłumacz zdania. a. Quisquis amat cervam, cervam putat esse Minervam, quisquis amat ranam, ranam putat esse Dianam. –
b. Vulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et membrorum suorum reliquias oberrare. –
c. Post mediam noctem, ferunt, vera esse somnia. – d. Rarum et insolitum est, feminam scire Latine. – e. Scio me nihil scire. – g. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto. –
130
5. Przetłumacz tekst De Tantalo. Tantalus, Iovis filius, dis carus fuit. Itaque Iuppiter eum ad convivias deorum admitti iussit. Vetuit tamen ei in conviviis audita cum hominibus communicare. Ille autem putabat sibi licere de consiliis deorum cum hominibus colloqui. Ob eam perfidiam Iuppiter iussit eum apud inferos in aqua media collocari et perpetua siti et fame cruciari. Nam quamquam in aqua stetit, Iuppiter iussit aquas recedere, quotiens ille haurire volebat. Item mala ei super caput pendebant, sed quotiens ille ea decerpere volebat, pater deorum iussit ramos vento amoveri. Item Iuppiter iussit saxum super Tantali caput pendere et semper timenti imminere.
131
I. ZDANIA do ĆWICZENIA sposobu TWORZENIA ACI Utwórz ACI uzaleŜniając od verbum regens w nawiasie. Przetłumacz zdania.
1. Aesopus, fabularum auctor, servus fuit/est. Dicunt……………………………………………….…………………………………….... ……………………………………………………………………………………………… 2. Urbs a militibus dolo capta erit. Dicunt……………………………………………………………………………………… …………………………………………………………….……………………………… 3. Consuetudo et mos vim legis habent/habebant. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 4. Pisistratus primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuit, ut nunc habemus. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 5. Primus in Italiam Saturnus venit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 6. Pitagoras nonnullas Italiae partes visitavit/visitat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 7.
Iam ante Homerum poetae fuerunt.AcI:
Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 8. Prometheus hominibus ignem dedit/dat/dabit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 9. Cicero omnes oratores eloquentiā superavit/superat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 10. Iuppiter, pater omnium deorum, imperium caeleste tenet/tenebat.
132
Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 11. Multa oppida Galliae Germaniaeque a Caesare capta deletaque sunt/ capiuntur delenturque. Dicunt……………………………………………….……………………………………… …………………………………………..………………………………………………… …….………………………………………………………………………………………... 12. Epistulam illam Romam Iulianus misit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 13. Ille vir bonus, nimio dolore atque tristitia affectus, infra triduum mortuus est. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………….............................................................................. 14. Anaxagoras annos LXXII vixit. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 15. Milites nostri hostes facile vincent/vicerunt/vincunt. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 16. Athenae multarum artium mater et nutrix sunt/erant. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 17. Prometheus Caucaso affixus est/erat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 18. Humanitas, artes, litterae aliaeque etiam fruges a Graecis inventae sunt. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 19. Bellum civile brevi tempore finietur. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ………………………………………………………………………………………………
133
20. Omnes dei deaeque a Iove in convivium convocati sunt/convocantur. Dicunt……………………………………………….…………………………………….... ……………………………………………………………………………………………… 21. Discordiae dea ad epulas deorum non admittitur. Dicunt……………………………………………….……………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………
22. Paris Venerem pulcherrimam trium dearum iudicavit/iudicat. Dicunt……………………………………………….……………………………………… ……………………………………………………………………………………………… 23. Troia post novem annos a Graecis expugnata est. Dicunt……………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………
134
LECTIO VNDEVI VNDEVICESIMA VICESIMA a. ABLATIVUS ABSOLUTUS
A
BLATIVUS ABSOLUTUS jest składnią polegającą na połączeniu ablatiwu rzeczownika (przymiotnika, zaimka, liczebnika) z ablatiwem
imiesłowu (ppa lub ppp).
ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU WSZYSTKICH DEKLINACJI ABLATIVUS
I deklinacja II
III
IV
V
deklinacja
deklinacja
deklinacja
deklinacja
singularis
-a
-o
-e/-i
-u
-e
pluralis
-is
-is
-ibus
-ibus
-ebus
ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU DLA PPA I PPP ABLATIVUS
participium praesentis activi
participium perfecti passivi
singularis
-e
-o m
pluralis
-ibus
-is
-a f
-o n
ABLATIVUS ABSOLUTUS pełni funkcję zdania podrzędnego, dlatego zawsze towarzyszy mu zdanie nadrzędne. Zatem tłumacząc ablativus absolutus tworzymy z niego zdanie podrzędne zaczynające się od: gdy (kiedy, skoro, po), poniewaŜ, chociaŜ, jeŜeli. ablativus absolutus
zdanie nadrzędne
—
Urbe expugnata
milites domum properaverunt.
Po
zdobyciu miasta
Ŝołnierze pospieszyli do domu.
—
Militibus pugnantibus
senatus de pace disputat.
Gdy Ŝołnierze walczą
senat rozprawia o pokoju.
1. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium praesentis activi wyraŜa czynność równoczesną w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.
135
2. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium perfecti passivi wyraŜa czynność wcześniejszą w stosunku do czynności zdania nadrzędnego. Sposób tłumaczenia: 1. Tłumaczymy zdanie nadrzędne (moŜe to być dowolne zdanie – Ŝadnych ograniczeń) 2. Tłumaczymy ABLATIVUS ABSOLUTUS dodając przedtem spójnik zdania podrzędnego a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa rozpoczynamy od
podczas gdy,
kiedy, poniewaŜ, chociaŜ lub jeśli b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp rozpoczynamy od po tym, jak lub po 3. rzeczownik i/lub przymiotnik, zaimek, liczebnik składni (w ablatiwie) staje się podmiotem zdania 4. participium składni tłumaczymy jako a.
dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa: orzeczenie zdania w stronie czynnej
(podmiot coś robi) b.
dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp: orzeczeniem zdania w stronie
biernej (z podmiotem coś się dzieje) czynność równoczesna czynna ablativus absolutus ablativus zaimka Nostro
ablativus rzeczownika duce
GDY nasz
wódz podmiot zdania
zdanie nadrzędne ablativus ppa vincente zwycięŜał
hostes
fugiebant.
wrogowie
uciekali.
orzeczenie czynne czynność uprzednia bierna
ablativus absolutus ablativus zaimka Nostro PO TYM JAK nasz
ablativus rzeczownika duce wódz
podmiot zdania
zdanie nadrzędne ablativus ppp victo
hostes
został zwycięŜony wrogowie orzeczenie bierne
fugiunt. uciekali.
136
PRZYKŁADY TŁUMACZENIA participium praesentis activi czynność równoczesna
zdanie czasowe zdanie przyzwalające zdanie
zdanie
ablativus absolutus
nadrzędne Hoc agitur
omnibus adversantibus.
To dzieje się
podczas gdy wszyscy się sprzeciwiają
To dzieje się
mimo sprzeciwu wszystkich / chociaŜ wszyscy się sprzeciwiają.
To dzieje się
poniewaŜ wszyscy się sprzeciwiają.
To dzieje się
jeśli wszyscy się sprzeciwiają.
przyczynowe zdanie warunkowe
participium perfecti passivi czynność uprzednia
zdanie czasowe
ablativus absolutus
zdanie nadrzędne
Oratione facta
dux milites dimisit.
Po tym jak mowa została wygłoszona
wódz odesłał Ŝołnierzy.
Po wygłoszeniu mowy
wódz odesłał Ŝołnierzy.
(Wygłosiwszy mowę)
wódz odesłał Ŝołnierzy.
1. Z poniŜszych elementów utwórz ablativus absolutus z ppa i ppp. Przetłumacz powstałe konstrukcje. a. dominus + castigo 1 z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: …………….………………………………………………………………………… b. milites nostri + laudo 1 z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: ……………………………………………………………………………………… c. animal + lingo,3,linxi,linctum z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: ……….……………………………………………………………………………… d. exercitus fortis + vinco,3,vici, victum z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: ………………….……………………………………………………………………
137
e. parentes dilecti + venio 4 z ppa: ………………………………………………………………………………………. z ppp: …………………….………………………………………………………………… 2. Z poniŜszych elementów utwórz odpowiedni ablativus absolutus, a następnie przetłumacz całe zdania. a. Caesar,aris + ipse,ipsa,ipsum + specto ......................……………........……………………………. milites fortiter pugnabant. …………………………………………………………………………………………… b. Troia,ae + urbs,urbis + capio,3,cepi,captum …….…………………………. Graeci in patriam properaverunt. ................................................................................................... …………………………………………………………………………………………… c. Bellum,i + ferox,ocis + finio 4…………………..………………….…………............. mulieres deis gratias agebant. ......................................................................................... …………………………………………………………………………………………… d. Romulus + regno 1 + guberno 1……... ………………………….……… Romani cum Sabinis bellum gerunt. ................................................................................................... …………………………………………………………………………………………… f. Periculum + cresco,3,crevi,cretum ……………………….……….....………………... crescunt vires. .......................................................................................................................................... ………………………................................................…………………………………… g. Qui,quae,quod + res,ei + audio 4 …………………………..……………………….orator in forum rediit. ……………………………………………………………………………………………
ABLATIVUS ABSOLUTUS BEZ PARTICIPIUM W składni ablativus absolutus zamiast participium wystąpić mogą 1. przymiotniki jak
vivus (Ŝywy), invitus (niechętny), ignarus (nieświadom),
conscius (świadom) itp. 2. rzeczowniki oznaczające osobę działającą, urząd lub wiek, np.: auctor, dux, consul, imperator, caesar, senatus, iudex, adiutor, auctor, adulescens, puer, senex etc.
138
Składnia tego typu moŜe być wyłącznie czynna, w domyśle pozostaje bowiem ppa od czasownika esse
Hannibale vivo = Za Ŝycia Hannibala gdy Hannibal był Ŝywy, Ŝył
Cicerone consule = Za konsulatu Cicerona Gdy Cicero jest (był, został) konsulem
Me puero = Gdy byłem chłopcem
Omni senatu invito = ChociaŜ/gdy/mimo Ŝe cały senat był niechętny
3. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus. a. Duobus litigantibus tertius gaudet. b. Mutato nomine de te fabula narratur. c. Latrante uno latrat statim et alter canis. d. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere. e. Etiam sanato vulnere cicatrix manet. f. Clausae erant aures obstrepante ira. g. Anaxagoram ferunt nuntiata morte filii dixisse: “Sciebam me genuisse mortalem” . h. Odor rosarum manet in manu etiam rosa submota. i. Caritate benevolentiaque sublata omnis est e vita sublata jucunditas. j. Omnia summa consecutus es virtute duce, comite fortuna. k. Medicus heri venit aegroto dormiente. l. Non multi incolae ex oppido deleto servari poterant. Oppido deleto incolae magna in inopia erant. m. Hostibus circumventibus Romani proelium comiserunt. n. Exercitu exposito et loco castris idoneo capto Caesar ad hostes contendit cohortibus X.
139
o. Hostes loco superiore occupato Romanos prohibere coepere. p. Galli ab exercitu Romano obsessi consilium ceperunt ex oppido fugere monente et iubente Vercingetorige. q. Cicerone consule coniuratio Catilinae detecta est. r. Galli Vercingetorige duce Romanis restiterunt. s. Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem accessit eamque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit.
t. ‘Pater meus — inquit Hannibal — Hamilcar, puerulo me in Hispaniam cum exercitu properans, Karthagine deis hostias immolavit’.
u. Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa scripta erant.
5.
Przetłumacz tekst De imperio Romano.
Initio Romam reges gubernavisse scitis. Regibus exactis Romae quotannis duo consules creabantur, qui rei publicae consulebant. Tarentinis devictis et Pyrrho rege pulso tota fere Italia in potestatem Romanorum subacta est. Gentibus Italiae subactis Romani finitimi facti sunt Carthaginiensibus, quibuscum eos tribus bellis Punicis dimicavisse scimus. Punicis bellis finitis Romani Carthaginiensium imperio potiti sunt. Ita Carthaginiensibus Hispaniā expulsis imperium Romanum mare Atlanticum tetigit. Carhagine autem captā Africa provincia Romana facta est. Postea Macedonibus, Graecis, Pergamenis imperio Romano adiunctis fines imperii Romani ad Asiam propagati sunt. Potentiā Romanorum crescente reges atque liberae civitates arbitrio populi Romani se subiciebant. Multae igitur terrae et Africae, et Europae, et Asiae imperio Romano adiunctae sunt: Aegyptus, Hispania, Gallia, Britannia, Pannonia, Dacia, Macedonia, Graecia, Syria, aliaeque. Sed crescente magnitudine imperii luxuria et avaritia in civitatem Romanam invaserunt, quibus magnum illud Romanorum imperium dirutum est. Aegyptus,i – Egipt; Macedones,um – Macedończycy; Macedonia,ae – Macedonia; Pannonia,ae – Panonia; Pergameni,orum – mieszkańcy Pergamonu; Punicus,i – punicki; Pyrrhus,i – Pyrrus; Syria,ae – Syria; Tarentini,orum – tarentyjczycy, mieszkańcy Tarentu
140
LECTIO VICE VICESIMA SIMA GERUNDIUM I GERUNDIVUM
NA TEMACIE PRAESENTIS NOTA BENE
GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od czasownika).
W
tłumaczeniu
oddajemy
je
przez
polskie
rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie itp. Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu. Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe przypadki tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –nd i końcówki odmiany II deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e. I
II
III
IV
sg.
ama- + nd-
mone- + nd-
Nom.
amare
monere upominanie legere
Gen.
ama-nd-i
mone-nd-i
leg-e-nd-i
audi-e-nd-i
Dat.
ama-nd-o
mone-nd-o
leg-e-nd-o
audi-e-nd-o
Acc.
(ad) ama-nd-um
(ad) mone-nd-um
(ad) leg-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um
Abl.
ama-nd-o
mone-nd-o
leg-e-nd-o
1. Gerundium
słuchanie
leg- + e + ndczytanie
audi- + e + ndaudire
słuchanie
audi-e-nd-o
ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.
2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad. 3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie
NOTA BENE
cechę –nd, szukaj pod czasownikiem! 3. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem). ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH Nom.
Discere utile est.
Uczenie się jest poŜyteczne.
Gen.
Discendi ars difficilis est
Umiejętność uczenia się jest trudna.
Dat.
Discendo multum temporis impendimus.
Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.
Acc.
Ad discendum haec aetas apta est.
Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.
Abl.
Discendo mens hominis alitur.
Z uczenia się czerpie poŜytek umysł człowieka.
141
RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium pochodzi) polski
łacina
czytanie ksiąŜki
dopełniacz
lego 3 (acc.)
legere librum
accusativus
stawianie mostu
dopełniacz
facio 3 (acc.)
facere pontem
accusativus
przyglądanie się córce
celownik
specto 1 (acc.)
spectare filiam
accusativus
posługiwanie się noŜem
narzędnik
utor (abl.)
uti cultro
ablativus
Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na wypowiedzenie słowa NOTA BENE UWAGA!!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem. Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich: czasownik
znaczenie
przypadek
czasownik
znaczenie
przypadek
caveo consulo foveo fruor insidior intersum irascor metuere noceo nubo oboedio obsum obtempero
czuwać nad kimś starać się o coś sprzyjam korzystam zasadzam się biorę udział gniewam się bać się o kogoś szkodzę wychodzić za mąŜ jestem posłuszny szkodzę jestem posłuszny
dativus dativus dativus ablativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus
parco pareo persuadeo placeo praesum prospicere prosum provideo studeo suadeo supplico timeo utor
oszczędzam jestem posłuszny przekonuję podobam się jestem na czele dbać o kogoś pomagam dbać o kogoś starać się doradzać prosić bać się o kogoś uŜywać, posługiwać się
dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus dativus ablativus
locus est
jest miejsce
dativus
NA TEMACIE PRAESENTIS
GERUNDIVUM
(PARTICIPIUM
FUTURI
PASSIVI)
jest
imiesłowem
(przymiotnikiem odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU PRAESENTIS cechę –nd i koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum odmienia się jak przymiotnik na –us, -a, -um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.
142
SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI) kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki
pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.
I
amare
ama-
nd
us, a, um
amandus, amanda, amandum
II
videre
vide-
nd
us, a, um
videndus, videnda, videndum
III
legere
leg-
e
nd
us, a, um
legendus, legenda, legendum
IV
audire
audi- e
nd
us, a, um
audiendus, audienda, audiendum
MoŜliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski. ksiąŜka mająca być czytaną ksiąŜka godna/warta czytania
liber legendus
ksiąŜka, którą naleŜy (prze-)czytać ksiąŜka, która powinna być czytana RÓśNICE między GERUNDIUM i GERUNDIVUM gerundium
gerundivum
consilium
condendi
urbes
consilium
urbium
cuius?
genetivus sg.
accusativus
cuius?
genetivus; ten sam rodzaj i
condendarum
liczba
spes
liberandi
patriam
zamiar miast = zamiar miast spes patriae
cuius?
genetivus sg.
accusativus
cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba
zamiar
załoŜenia
nadzieja
oswobodzenia
miast
mających być załoŜonymi
załoŜenia liberandae
ojczyzny mającej być oswobodzoną ojczyzny nadzieja = nadzieja ojczyzny oswobodzenia
WyraŜenie z gerundium i wyraŜenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO
NOTA BENE Jak odróŜnić gerundium od gerundivum w tekście? 1.
GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis moŜe pojawić się wyraz, którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.
2.
GERUNDIVUM moŜe stać równieŜ w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i
rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis. Zachodzi tu związek zgody.
143
Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju Ŝeńskim, MUSI to być GERUNDIVUM ZAMIANA GERUNDIUM NA GERUNDIVUM I GERUNDIVUM NA GERUNDIUM I.
Zamieniamy gerundium na gerundivum. (spes) liberandi patriam (spes) patriae liberandae
1.
Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundium (tu: w gen. sg. liberandi).
2.
Patrzymy w jakim rodzaju stoi słówko, którym gerundium rządzi (tu: Ŝeński patriam)
3.
Na ten sam przypadek (tu: gen. sg.) i rodzaj (tu: Ŝeński) zamieniamy gerundivum (liberandae)
4.
W tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody) musi stanąć towarzyszący rzeczownik (patriae)
Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny II. Zamieniamy gerundivum na gerundium. (spes) patriae liberandae (spes) liberandi patriam 1.
Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundivum (tu: gen. sg. liberandae). Rodzaj gerundivum nie jest istotny.
2.
W tym samym przypadku stawiamy gerundium (liberandi)
3.
Sprawdzamy, jakim przypadkiem rządzi nasze gerundium (tym samym, którym rządzi czasownik libero 1). Prawie zawsze jest to accusativus. (Większość wyjątków w tabeli powyŜej.)
4.
Sprawdzamy, w jakiej liczbie stał rzeczownik przy gerundivum (tu: w sg. patriae).
5.
Zatem stawiamy przy gerundium w genetivie (liberandi) rzeczownik w accusativie (bo libero rządzi accusativem) singularis (bo powtarzamy liczbę z gerundivum) (patriam)
Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny
1. Zamień z gerundium na gerundivum z gerundivum na gerundium tak, by sens pozostał niezmieniony. Przetłumacz. 2.
Occasio (okazja) capiendi pilam –
3.
Facultas (sposobność) librorum legendorum –
4.
Spes (nadzieja) reddendi pecuniam meam –
144
2.
5.
Utilitas (poŜytek z) Latinae discendae –
6.
Potestas (moc) liberandi patriam caram –
7.
Necessitudo (konieczność) dicendae sententiae –
8.
Venia parcendi vitae –
9.
Cupido (Ŝądza) magni imperii possidendi –
10.
Ars (sztuka) ponendorum movendorumque castrorum –
Od podanych czasowników utwórz gerundium we wszystkich przypadkach i
gerundivum w mianowniku dla 3 rodzajów. Przetłumacz utworzone formy. a. peto, 3, petivi,petitum b. orno 1 c. nosco,3,novi,notum d. moveo,2,movi,motum e. lenio 4
3. Zamień gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. Zachowaj tę samą treść zdania. Przetłumacz. gerundium
gerundivum
Necessitudo faciendi laborem.
Ars carminum scribendorum.
Occasio dicendi veritatem.
Difficultas initii omnium rerum cognoscendi
145
4. Przetłumacz zdania. Zamień, tam, gdzie to moŜliwe, gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b. Non nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria defendenda viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis. e. Romani ad castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos corrigendo. g. Philosophi de vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum veniunt. i. Graeci ad Troiam expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus suis signum ad navigia delendum dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l. Equi albi a Germanis ad currum sacrum trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit nobis multa de bello cum inimicis gerendo patriamque defendendo.
5. Od
poniŜszych
czasowników
utwórz
gerundium
lub
gerundivum
odpowiednich formach. Przetłumacz utworzone formy. OD
UTWÓRZ
a.
mitto 3
Acc. sg. f gerundivi
b.
punio 4
Dat. gerundii
c.
timeo 2
Gen. pl. m gerundivi
d.
canto 1
Nom. sg. gerundii
e.
duco 3
Acc. pl. n gerundivi
f.
facio 3
Acc. sg. gerundii
g.
sentio 4
Abl. pl. gerundivi
h.
peto 3
Gen. sg. n gerundivi
i.
capio 3
Gen. pl. f gerundivi
WYNIK
TŁUMACZENIE
w
146
6. Przetłumacz. a. Pugnandum est — b. Militibus pugnandum est — c. Tacendum est — d. Nobis tacendum est — e. Moriendum est — f. Omnibus hominibus moriendum est — g. Laudandum fuit — h. Laudandum tibi fuit — i. Amandus fuisti — k. Amanda viro fuisti —
7. Przetłumacz. a. Discenda est virtus. b. Pacta sunt servanda. c. Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt. d. Existit quaestio, num amici novi veteribus sunt anteponendi. e. Ut desint vires tamen est laudanda voluntas. f. Facite, quod libet, daturus non sum amplius. g. Dulcibus est verbis mollis alendus amor. h. Tota vita discendum est mori. i. Audendum est: fortes adiuvat ipsa Venus. k. Ceterum censeo Karthaginem delendam esse. l. De gustibus non est disputandum. m. Nemini vox neganda (est). n. Nil desperandum (est).
147
8. Przetłumacz wyraŜenia i zdania. a) nigro dies notanda lapillo b) Nil desperandum (Hor. Carm.) c) status nascendi d) flumen dicendi e) rex tremendae maiestatis f) Nemini vox neganda (est). g) De republica emendanda libri Andreae
148
ALMA NOX, tacita nox!
NASCITUR CUM CHRISTUS et mundo apparet,
Omnium silet vox.
Caeca nox fulgore radiante claret.
Sola Virgo nunc beatum
Angeli in caelis visi
ulnis fovet dulcem Natum.
Cantant hymnum paradisi:
Pax Tibi, Puer, pax!
Gloria, gloria , gloria, In excelsis Deo. (bis)
Alma nox, tacita nox!
Pavidos pastores angeli hortantur,
O Iesu, Tua vox
Bethehem quam primum ut proficiscantur:
amorem nobis explanat,
Natus enim est Salvator,
nos redemptos esse clamat
Mundi machinae Creator.
in Tuo natali
Gloria, gloria, gloria, In excelsis Deo. (bis)
Alma nox, tacita nox!
Spiritus caelestes caelique legati,
Angelorum sonat vox:
Quidnam faciamus, nobis revelate.
Alleluia! O surgite
Imperiti nil pollemus,
pastores, huc accurrite!
Metu capti vix vigemus.
Christus Deus adest.
Gloria, gloria, gloria, In excelsis Deo. (bis)
SILENTIO NOCTIS sonus spargitur:
HODIE BETHLEHEM, hodie Bethlehem
Pastores state Deus nascitur!
Gaudio personat.
Iter cito praeparate
Maria Virgo, Maria Virgo
Ad Bethlehem properate
Mundo natum donat.
Cum muneribus. Inventus Infans in praesepio Secundum signa dat’ ab angelo. Deum nat’ adoravere Salutando clamavere
Christus est natus, homo levatus, Angeli cantant, reges salutant Pastoresque orant, pecora adorant, Mira, mira nuntiantur. Maria Virgo, Maria Virgo Natum amplexatur.
Pleni gaudio.
Et Ioseph Sanctus, et Ioseph Sanctus
Redemptor salve, diu cupite,
Illum admiratur.
Tot longos annos desiderate!
Christus est natus, homo levatus,
Te prophetae atque reges
Angeli cantant, reges salutant
Exspectabant, at te praebes
Pastoresque orant, pecora adorant,
Nobis omnibus.
Mira, mira nuntiantur.
149
DEUS PARET, vis vilescit
ANGELUS PASTORIBUS
Caeli Rex est denundatus
Dicit: "Natus omnibus
Ignis tepet, lux tabescit
Puer est in Bethlehem Iudaeae.
Limen scit Illimitatus
In paupertate natus
Princeps glori’humiliatus
Imperator mundi."
Immortalem mors domavit
Tum edoct’ ab Angelo,
Dei Verbum Carto factum
Laeti laeto nuntio,
Et in nobis habitavit.
Bethlehem cito properaverunt,
Neque, caelum, terram vincis
Infantem invenerunt
Deus tua bon’ abiecit
Ioseph et Mariam.
Intra plebem suam venit
Magnae gloriae Dominus
Eius sortem suam fecit.
Sese subdit omnibus.
Multa est pro nobis passus
Regiam non pretiosam habuit
Culpa nostra haec patravit
Ipsi aedificatam
Dei Verbum Carto factum
Omnium Plasmator.
Et in nobis habitavit. CUNIS IACET, quis non curret
ACCURRERUNT IN BETHLEHEM pastores,
Convocare Puero,
Puero lyra gratiose canentes:
Iesu Christo Salvatori
Summa in caelis gloria,
Nobis hodie genito?
Summa in caelis gloria,
O pastores, properate,
Pax autem in terris.
Ei grate concantate
Salutabant verecunde, aperte,
sicut nostro Domino!
Tibi, Deo, Tibi, pleno e corde. Summa in caelis gloria,
Nos cantantes cantilenas
Summa in caelis gloria,
post vos festinabimus.
Pax autem in terris.
Redemptorem mundo natum
Nobis ips’ id nuntiavit Angelus,
omnes sic videbimus.
Nullus pastor id audivit, dum vivit.
Hic egene procreatus
Summa in caelis gloria,
flet in cunnis colligatus.
Summa in caelis gloria,
Flentem consolabimur.
Pax autem in terris.