Etleva Buzi Mihal Prifti
LIBËR PËR MËSUESIN
KIMIA 10 (bërthamë)
Drejtoi botimin: Nerajda BERISHA
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara © Pegi 2011 Të gjitha të drejtat lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht të zotëruara nga shtëpia botuese “Pegi” sh.p.k. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar pjesërisht ose tërësisht pa miratimin paraprak nga botuesi.
Shtëpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02
[email protected] Sektori i shpërndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73 Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01
[email protected]
PËRMBAJTJA
Hyrje ...............................................................................................5 Model plani mësimor .....................................................................6 Tema: evolucioni i modelit të atomit .........................................35 Tema 1.8 Shpërndarja e elektroneve në atom............................50 Tema 1.10 Jonet e thjeshta dhe të përbëra...............................50 Tema 1.12 Ushtrime përmbledhëse ............................................51 Sistemi periodik ...........................................................................55 Tema 2.2 Ndërtimi i sistemit periodik .......................................56 Tema 2.4 Valenca e elementeve ..................................................59 Tema 2. Ushtrime të zgjidhura Për valencën ..........................64 Tema 2.6 Elektronegativiteti i elementeve ..............................65 Tema 2.7 Ndryshimi i vetive të elementeve dhe. Ushtrime ......68
Test vjetor .....................................................................................87
KIMIA
Test simestral ...............................................................................83
3
HYRJE Ky libër i përgatitur nga autorët vjen në ndihmë të mësuesve, të cilët do të zbatojnë programin lëndor të kimisë së klasës së 10-të. Në këtë libër është parashikuar të jepen: tre komponentë të rëndësishëm për mësuesin: a) model plani mësimor i kompozuar nga autorët b) objektivat për çdo temë mësimore c) programi lëndor i miratuar nga MASH-i (vendosur në fund të librit)
Bazuar në këto komponentë janë përgatitur:
KIMIA
a) module mësimore për zhvillimin e një teme mësimore, një projekti, një ore përsëritje etj. b) ushtrimet e zgjidhura të çdo teme mësimore për disa nga kapitujt c) model testi simestral d) model testi vjetor
5
Kreu I. MODEL PLANI MËSIMOR – KIMIA 10
Orë gjithsej:j
72 orë
Sugjerohen të ndahen si më poshtë: Teori 36 orë Ushtrime 8 orë Detyra eksperimentale 9 orë Përsëritje 10 orë Projekte, punë kërkimore studimore dhe ese 5 orë (Në tekstin mësimor janë dhënë një sërë temash për projekte, ese, punë kërkimore studimore (referat), e cila nënkupton dhe diskutimin në klasë, por mësuesi mund ti zëvendësojë ato me tema të tjera në përputhje me mundësitë dhe nevojat e nxënësve ose sipas mendimit të tij.) Teste 4 orë Në fund të çdo kreu është vendosur një model testi me temën “Të vlerësojmë njohuritë” (mësuesi vendos se në fund të cilit kre e sheh të arsyeshme të zhvillojë një test të tillë. Ai mund të zhvillojë dy teste kontrolli njohurish të përgjithshme: atë simestral dhe atë vjetor, orët e të cilave i merr nga testet e kreut ose nga ushtrimet. Modelet i këtyre testeve janë pasqyruar në librin e mësuesit)
KIMIA
Theksojmë se është mësuesi ai që vendos se si do ti shpërndajë orët e projekteve dhe testeve, ndërsa orët autorët janë sugjeruar orët për njohuri të reja dhe ato të përpunimit, të cilat janë me përafërsi, mbasi absolut, mbasi dhe gjatë marrjes së njohurive të reja brenda një temë mësimore mësuesi përpunon njohuri të marra nga një ose disa orë më parë për të arritur tek konceptet e reja.
6
I.
6
7
6
5
4
3–6
Kreu
II
III
IV
V
VI
Total orë
Nr.
KIMIA
8
I
Teori 8 orë Ushtrime 2 orë
Orë në total 13
Struktura e atomit
Kreu 1
Orë teorike
Kreu
7
Temat
9
1
2
2
2
2
-
Orë detyra eksperimentale p
1. 1 Ndërtimi i atomit 1. 2 Evolucioni i modelit të atomit 1. 3 Elementi kimik. Masa e atomit 1. 4 Izotopet e një elementi dhe vetitë e tyre. 1. 5 Numrat kuantikë
8
1
1
2
1
1
2
Orë ushtrime
2
-
-
1
-
1
-
Orë p j projekt
10
1
2
1
2
2
2
72
9
12
12
13
13
13
Total
19
3
4
2
3
4
Përpunim njohurish j 3
Synimet e programit
4
1 ( (kreu V)) 1 (simestral ose vjetor) j )
-
1 ((kreu I+II)) 1 simestral
-
Orë test
1. programi synon në: a) pajisjen e nxënësve me njohuri, shprehi, aftësi rreth koncepteve kryesore të kreut 1 si: elektron, proton, neutron, atom, element kimik, numri i masës, masë atomike e krahasuar, masa molare, izotop, masë molare mesatare, numra kuantikë, orbital s, px, py, p
Orë p përsëritje j
Substancat dhe mjetet ndihmëse Tabela e sistemit periodik, tabelat krahasuese të modeleve atomike sipas Tomsonit, Radhërfordit dhe Borit Modele izotopesh të el
3
1
1
-
-
-
1
Orë ese
II.
8
Nr.
KIMIA
Kreu 2 Periodiciteti
Orë përpunim njohurish: Përsëritje 2 orë ese 1 orë
Kreu
1. 6 Ushtrime të zgjidhura në lidhje me numrat kuantikë (përpunim i njohurive teorike) 1. 7 Orbitalet atomike 1. 8 Shpërndarja e elektroneve në atom 1. 9 Ushtrime të zgjidhura mbi shpërndarjen e elektroneve në atom (përpunim i njohurive teorike) 1. 10 Jonet e thjeshta dhe të përbëra 1. 11 Ushtrime mbi formimin e joneve të thjeshta (orë përsëritje për formulat elektronike të atomeve dhe joneve) 1.12 Përsëritje bazuar në hartën e koncepteve 1.. 133 Ese: Struktura Stru tura e lëndës 2.1 Evolucioni i tabelës periodike
Temat
të elementeve të perceptuara
Hartat e koncepteve, të cilat janë në materialin lëndor të trajtuara sipas temave përkatëse Modelet e atomeve Na, K, Mg, Ca, modelet e joneve të tyre, të ndërtuara me plastelinë,etj.
Substancat dhe mjetet ndihmëse ementeve të ndryshme, model i shpërndarjes së elektroneve në atomet e elementeve, diagrami i Aufbaut, modelet e orbitaleve s, px, py, pz
1. programi synon në: a) pajisjen e nxënësve me njohuri, shprehi, aftësi rreth koncepteve kryesore të kreut 2
jon i thjeshtë, jon i përbërë etj.. b) zhvillimin aftësive intelektuale. Nxënësi argumenton zgjidhjet e situatave, problemave, ushtrimeve, tekst c) zhvillimin shprehive dhe aftësive praktike në: I) realizimin e një projekti, II) shkrimin e një eseje, ilustruese në tekst.
Synimet e programit
9
KIMIA
Përsëritje 2 orë Projekt 1 orë Test 1 orë
Orë përpunim njohurish:
Detyrë eksperimentale 2 orë
Ushtrime 1 orë
Teori 6 orë
Orë në total: 13
2. 2 Ndërtimi d i sistemit periodik dk 2. 3 Metalet dhe jometalet. Ndryshimi i rrezes atomike në sistemin periodik. 2.4 Valenca e elementeve. Ndryshimi i saj në sistemin periodik 2. 5 Ushtrime të zgjidhura për valencën (përpunim i njohurive teorike) 2. 6 Elektronegativiteti i elementeve 2. 7 Ndryshimi i vetive të elementeve dhe vetive të përbërjeve të tyre në perioda dhe grupe 2. 8 Përsëritje: Parashikimi i vetive të elementeve në bazë të vendit në sistemin periodik (duke kujtuar ndërtimin e sistemit periodik Tabela dhe skema të përshkruara në tekst: tabela periodike, tabela e valencave, tabela e variacionit te rrezes, potencialit të jonizimit, elektronegativitetit,etj..
nga shkencëtarë të ndryshëm
f) formimin i shprehive dhe aftësive në zgjidhjen e ushtrimeve -interpretimin e të dhënave dhe rezultateve të zgjidhjes.
e) demonstrimin me shembuj të vetive të elementeve si dhe ndryshimin e vetive të përbërjeve të tyre në perioda dhe grupe, bazuar në strukturën elektronike të atomeve të elementeve dhe vendin që ata zenë në sistemin periodik.
valencave të elementeve sipas grupeve, p.sh.: I A dhe IB, VA dhe VB etj..
c) zbatimin i rregullave të përcaktimit të valences për elementet e grupeve A dhe B
b shpjegimin ddhe interpretimin b) e ligjit periodik, sistemit periodik, rrezes atomike, valencës, potencialit të jonizimit, afërsisë për elektronin, elektronegativitetit etj..
Nr.
KIMIA
III.
10
3. 1 Njohuri të përgjithshme mbi lidhjet kimike. Lidhja jonike
3. 2 Lidhja kovalente
Orë në total: 13
Teori: 7 orë
2. 9 Detyrë eksperimentale: Ndryshimi i vetive të elementeve në perioda dhe grupe, radha e aktivitetit, hetimi i kationeve dhe anioneve 2. 10. Detyrë eksperimentale: Sjellja e oksideve dhe acideve 2. 11 Projekt: Roli i elementeve kimike në organizmin e njeriut 2.12 Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve 2.13. Test “Të vlerësojmë njohuritë” (test për kreun e parë dhe të dytë)
Temat
Kreu 3 Lidhja kimike
Kreu
Skema të thjesha të lidhjes jonike, kovalente apolare, polare, bashkërenditëse të bëra ! format.
Pajisje të përshkruara në detyrat eksperimentale
Substancat dhe mjetet ndihmëse Reagentë për kryerjen e detyrave eksperimentale të përshkruara në tekst
a) shpjegimin dhe interpretimin e veçorive të lidhjeve kimike, shkaqeve që çojnë në formimin e tyre
1. Programi në këtë kre synon në:
ilustruese në tekst.
II) realizimin e një projekti,
I) kryerjen e eksperimenteve,
g) zhvillimin shprehive dhe aftësive praktike në:
Synimet e programit
11
KIMIA
Përsëritje 2 orë Test kreu ose simestral 1 orë
Orë përpunim njohurish:
Detyrë eksperimentale: 2 orë
Ushtrime: 1 orë
3. 4 Karakteri k i lidhjeve d kimike 3. 5 Lidhja bashkërenditëse 3. 6 Përsëritje: Veçoritë e lidhjeve kimike. Ngjashmëritë dhe ndryshimet midis tyre. 3. 7 Strukturat e Ljuisit ( ushtrime) 3. 8 Shtytja e çifteve elektronike dhe vendosja e atomeve në molekula 3 . 9 Forma gjeometrike e molekulave dhe polariteti i tyre 3. 10 Detyrë eksperimentale: Modelet e molekulave 3. 11 Detyrë eksperimentale: Përftimi i disa substancave me lidhje jonike dhe matja e polaritetit të tretësve 3.12 Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve dhe ushtrimet e zgjidhura 3. 13 Testin “Të vlerësojmë njohuritë” Shënim: mund të bëhet edhe testi simestral Vizatime të formave gjeometrike të molekulave të H2O, NH3, BF3, CH4 etj.. të bëra me kompjuter
Modele molekulash të realizuara me kunja druri, mjete plastike, apo plastelinë me ngjyra, ku të tregohen llojet e lidhjeve dhe plotësimi i okteteve elektronike, të përcaktohen çiftet lidhëse dhe vetjake.
Modele d (të b bëra me plastelinë) të strukturave të Luisit për O2, N2, HCl, CH4, H2S, CO2, PCl3, CCl4 etj, për të demonstruar llojet e lidhjeve kimike.
h) përcaktimin e formës gjeometrike të molekulës së një përbërje, bazuar në teorinë e shtytjes së çifteve elektronike
g) modelimin e strukturave të Ljuisit për molekula me lidhje kovalente apolare dhe polare, bazuar në formimin e oktetit elektronik
e) interpretimin e karakterit të lidhjes kimike në përbërje të ndryshme f) përshkrimin e ngjashmërive dhe ndryshimeve midis tipave të lidhjeve dalluese
d) vënien në dukje të shkaqeve që çojnë në formimin e kristaleve dhe rrjetave kristalore
c) përcaktimin e lidhjes jonike, kovalente apolare dhe polare, asaj bashkërenditëse, lidhjes sigma dhe pi në shembuj të ndryshëm
b interpretimin e fforcave që b b) bëjnë të mundur realizimin e lidhjeve kimike
12
Nr.
KIMIA
Përsëritje 1 orë Projekt: 1orë
Orë përpunim njohurish:
Detyrë eksperimentale: 2 orë
Ushtrime 2 orë
Teori: 6 orë
Orë në total 12
Kreu 4 Acidet dhe bazat
Kreu
4. 1 Tretësirat e elektroliteve dhe joelektroliteve 4. 2 Grada e shpërbashkimit elektrolitik. Forca e acideve dhe bazave 4. 3 Konstantja e shpërbashkimit elektrolitik 4. 4 Reaksionet jonike në tretësirat ujore të elektroliteve 4. 5 Produkti jonik i ujit (Ku) dhe treguesi hidrogjenor (pH) 4. 6 Ushtrime të zgjidhura. Njehsimi i pH në tretësirat acide dhe bazike 4. 7 Hidroliza e kripërave 4. 8 Ushtrime të zgjidhura. Njëvlerësit e acideve, bazave, kripërave.
Temat
Tabelë e formulave të njehsimit të njëvlerësve të acideve, bazave dhe kripërave të përgatitura ! " nxënësit (me lapsa me ngjyra
Modele strukturash me plastelinë ose sfera plastike me ngjyra të shpërbashkimit të acideve dhe bazave
Elektrolite dhe joelektrolite, tabelë me shembuj
Substancat dhe mjetet ndihmëse Pajisje P ji j dh dhe substanca b tëë përshkruara në detyrën eksperimentale
c) vënien në dukje të formulave të njehsimit të gradës së shpërbashkimit, produktit jonik të ujit, pH dhe pOH, Ka dhe Kb
b) shpjegimin e vetive të acideve dhe bazave si dhe njehsimin e njëvlerësve (Ea, Eb, Ek)
a) dallimin e vetive të acideve dhe bazave
Programi në këtë kre synon në:
i) zhvillimin h illi i shprehive h hi dh dhe aftësive fëi praktike në ilustruese në tekst.
Synimet e programit
IV.
13
KIMIA
Detyrë Eksperimentale 2 orë
Ushtrime: 1 orë
Teori: 5 orë
Orë në total: 12
Kreu 5 Kinetika kimike
5.1 Reaksionet kimike. Shpejtësia e reaksioneve kimike 5.2 Ndikimi i përqendrimit të reaktantëve në shpejtësinë e reaksionit kimik. Teoria e goditjeve. 5.3 Ndikimi i temperaturës në shpejtësinë e reaksionit kimik. Energjia e aktivizimit 5.4 Faktorë të tjerë që ndikojnë në shpejtësinë
4. 9 Detyrë eksperimentale: Titullimi acido-bazik 4. 10 Detyrë eksperimentale: përgatitja e tretësirave me përqendrim molar e normal 4. 11 Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve dhe në ushtrimet testit “Të vlerësojmë njohuritë” 4. 12 Projekt: Ujërat natyrore dhe shfrytëzimi i tyre
Mekanizmi i reaksionit mund të demonstrohet me modele të përgatitura nga nxënësit me plastelinë ose
Skemat e tekstit, # mund të ndërtohen në ! " plastelinë me ngjyra, ose të modelohen në kompjuter.
c) evidentimin ( nxjerrjen në pah) të rolit të energjisë së aktivizimit në formimin e kompleksit aktiv
b). shpjegimin dhe interpretimin e ndikimit të faktorëve në shpejtësinë e reaksionit,
Programi në këtë kre synon në: a) perceptimin e konceptit të shpejtësisë së një reaksioni
III) realizimin e një projekti
II) kryerjen e eksperimenteve,
I) zgjidhjen e ushtrimeve
d zhvillimin shprehive ddhe aftësive d) f praktike në:
14
Nr.
KIMIA
Temat
e reaksionit k i i kki kimik. ikk Katalizatorët K li 5.5 Punë kërkimore studimore(referat): Roli i enzimave në organizmat e gjalla ( tek bimët dhe njeriu) 5.6 Ushtrime të zgjidhura mbi Orë përpunim shpejtësinë e reaksioneve kimike njohurish: dhe faktorët që ndikojnë në të Punë kërkimore 5.7 Mekanizmi i reaksionit kimik studimore( ese 5.8 Përsëritje: Interpretimi ose referat) 1 orë marrëdhëniet midis Përsëritje 2 orë shpejtësisë së reaksionit dhe Test 1 orë 5.9 Detyrë eksperimentale: Ndikimi i faktorëve në shpejtësinë e reaksionit kimik 5.10 Detyrë eksperimentale: Ndikimi i temperaturës dhe katalizatorit në shpejtësinë e reaksionit kimik 5. 11 Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve dhe ushtrime me alternativa të zgjidhura 5.12 Test kreu “ Të vlerësojmë njohuritë”
Kreu
Pajisje dhe substanca të përshkruara në detyrat eksperimentale
Substancat dhe mjetet ndihmëse sfera f plastike, l ikk po kkështu h dhe kompleksi aktiv
ilustruese në tekst
# tregojnë varësinë e shpejtësisë nga faktorët që ndikojnë në të
g) vënien në dukje të ndikimit të mekanizmit të reaksionit në shumë procese industriale dhe biologjike
f) shfrytëzimin e njohurive rreth mekanizmit të një reaksioni kimik me qëllim përcaktimin e shpejtësinë së tij
e) shpjegimin e mekanizmit të një reaksioni kimik
d evidentimin d) idd i i e rolit li të kkatalizatorit li i në mjaft procese industriale
Synimet e programit
15
KIMIA
V.
Orë përpunim njohurish: Përsëritje 1 orë Punë kërkimore ose projekt: 1 orë Test 1 orë
Ushtrime 1 orë Detyra eksperimentale: 1 orë
Teori: 4 orë
Orë në total 9
Kreu 6 Ekuilibri kimik
6. 1 Reaksionet e paprapësueshme dhe të prapësueshme 6. 2 Konstantja e ekuilibrit dhe ligji i ekuilibrit kimik 6. 3 Konstantja e ekuilibrit në sistemet homogjene dhe heterogjene 6. 4 Zhvendosja e ekuilibrit kimik 6. 5 Ndikimi i temperaturës dhe i trysnisë në gjendjen e ekuilibrit kimik + dhe ushtrimet e zgjidhura të faqes 182- 183 6. 6 Punë kërkimore studimore ( ose projekt) zbatimi i parimit Lë Shatëlje 6. 7 Detyrë eksperimentale: ndikimi i faktorëve në zhvendosjen e ekuilibrit kimik 6.8 Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve dhe ushtrime të ndryshme të kreut 6. 9 Testi vjetor Material shtesë të marrë nga interneti ose nga burime të tjera mbi ndotjen e ambientit dhe hollimin e shtresës së ozonit. Pajisje dhe substanca të përshkruara në detyrën eksperimentale
Shembuj ekuilibrash kimike dhe biologjike në natyrë si: qarkullimi i ujit, i dyoksidit të karbonit, i azotit, homeostaza tek gjallesat etj..
b sistemesh Shembuj homogjene dhe ose nga informacione të marra nga interneti.
e) vënien në dukje të ndikimit të faktorëve si temperatura, përqendrimi dhe trysnia në zhvendosjen e ekuilibrit kimik f) zhvillimin shprehive dhe aftësive praktike në: I) zgjidhjen e ushtrimeve II) kryerjen eksperimenteve
d) shpjegimin e parimit Lë Shatëlje
c) interpretimin e ligjit të ekuilibrit kimik
b) përcaktimin e veçorive të sistemeve homogjene dhe heterogjene
a) dallimin e reaksioneve të prapësueshme nga ato të paprapësueshme
Programi në këtë kre synon në:
KIMIA
$ % & '* * $ '* & * $ ' # ' * $ & & # $ / / & * $ * &
Ndërtimi i atomit
Evolucioni i modelit të atomit
1.1
1.2
$ * # shueshme $ ' & & $ ;"
$ ' ' ;"
$ ' " ' ! $ ' ' ;" < krahason perceptimet e Radhërfordit dhe Borit mbi modelin e atomit $ ' ' = ;" < $ $ " # < # Radhërfordit dhe Tomsonit. $ /> * afër saj dhe anasjelltas $ ? ' &
Objektiva. Në fund të këtij kreu nxënësi\ja
Nr. Tema mësimore
Kreu I Struktura e atomit
Objektivat sipas temave mësimore
16
KIMIA
$ $ $ $
Numrat kuantikë
1.5
$ $
$
$ $ $
$ $ $ $ $
Izotopet e një elementi dhe vetitë e tyre
1.4
$ $ $ $ $
Elementi kimik. Masa e atomit
1.3.
17
* < / @ & & QW X sia nga bërthama, simbolizimi, energjia, numri maksimal i elektroneve etj. ? / Q W Y' * # e gjendje energjetike të ndryshme
' * ' = [ lit dhe rreth vetes % " & *'
' ' ' / ' ' * * '
' / ' * *
KIMIA
Shpërndarja e elektroneve në atom
Ushtrime të zgjidhura mbi shpërndarjen e elektoneve në atom
1.8
1.9
$ '* " $ " $
$ # '* $ " \"* $ ' * mbushjes me elektrone $ " * $ " ullat dhe parimet( për 1-20 elementet e para) $ & & $ * # &
' * * * ' * *& /
Orbitalet atomike
1.7
$ $ $ $ $ $
Ushtrime të zgjidhura në lidhje $ ' me numrat $ '* & kuantikë $ '
Objektiva. Në fund të këtij kreu nxënësi\ja
1.6
Nr. Tema mësimore
18
$ $ $ $ $ $ $ $ $
1.12 Përsëritje bazuar në hartën e koncepteve
KIMIA
1.13 Ese me temë: Struktura e $ * & w} "# ~ lëndës ose një temë tjetër që mund të zgjidhet nga nxënësit ose mësuesi
?* * = ^ * * * @_`w{|} ] " Y ' %' " * Y' &
$ _* " të atomeve përkatëse $ Y "
1.11 Ushtrime mbi formimin e joneve të thjeshta (orë përsëritje)
? ' = " ] " Y " ^
$ $ $ $ $ $
1.10 Jonet e thjeshta dhe të përbëra
19
KIMIA
Periodiciteti
$
Valenca e elementeve. $ Ndryshimi i saj në sistemin $ periodik $ $
2.4
2.3
2.2
$ $ $ $ Ndërtimi i sistemit peri$ odik $ $ $ $ $ $ $ $ Metalet dhe jometalet. $ Ndryshimi i rrezes atomike $ në sistemin periodik. $ $ $ $ $
Evolucioni i tabelës periodike
& ' " # * " *' ' \ < /> / "#
*# / / ' * ' ' * ' '* ' & ' elementi & & & \ < * & &
& & & caktuar & &
Objektiva.
2.1
Nr. Tema mësimore
Kreu II
20
Ndryshimi i vetive të ele$ ' * * menteve dhe vetive të për$ bërjeve të tyre në perioda dhe sistemin periodik grupe $ * * " një periode dhe një grupi $ ' * #
Përsëritje: Parashikimi i vetive të elementeve në bazë të vendit në sistemin periodik
2.7
2.8
KIMIA
Elektronegativiteti i elementeve
2.6
$ & # ' strukturës së nivelit të jashtëm elektronik $ ' & ' nisur nga vendi qe ata kanë në sistemin periodik $ * & "# *' & " $ * & "# *' & "
' & ' " $ & ' " sistemit periodik $ $ * sistemit periodik
Ushtrime të zgjidhura për va- $ '* ' # * & lencën valencave të një elementi $ '* *' '
2.5
21
KIMIA
$ & *' $ " * $ "# " * me vendin që elementet kanë në sistemin periodik $ * "# ~|
$ $ $ $
* & /
' & & *' perioda, grupe, valencë, potencial jonizimi, afri për elektronin, elektronegativitet etj, $ * $ / " &
$ _* ' $ % ' *
2.11 Projekt: Roli i elementeve kimike në organizmin e njeriut
2.12 Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve
2.13 Test: Të vlerësojmë njohuritë
Detyrë eksperimentale: Ndry- $ shimi i vetive të elementeve sistemin periodik në perioda dhe në grupe në $ sistemin periodik $ * $ *'
Objektiva.
2.10 Detyrë eksperimentale: Sjellja e oksideve, acideve dhe bazave në tretësirat e tyre ujore.
2.9
Nr. Tema mësimore
22
Lidhja kovalente
3.2
KIMIA
Njohuri të përgjithshme mbi lidhjet kimike. Lidhja jonike
Tema mësimore
3.1
Nr.
Kreu III Lidhja kimike
23
$ $ $ $ $ $
" ' " * ? '
' "
" * ? ' ' * * * * # " "& ' " * " ' ' " ' " " kristaleve jonike $ " * $ " "
$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $
Objektiva
Karakteri i lidhjeve kimike
Lidhja bashkërenditëse
Përsëritje: Veçoritë e lidhjeve kimike. Ngjashmëritë dhe ndryshimet midis tyre Strukturat e Ljuisit (ushtrime)
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
Tema mësimore
KIMIA
Nr.
24
$ $ ' kovalente dhe kovalente polare $ * $ *'
$ ' * $ / $
$ = * $ ' " / $ # " troneve që i duhen atomit për të plotësuar oktetin elektronik $ ' $ " * $ * $ * / $ ? ' $ = " & $ * # #
? ' $ ] $ & $ Y $ " * * $ * /
Objektiva
Forma gjeometrike e molekulave dhe polariteti i tyre
Detyrë eksperimentale: Modelet e molekulave
Detyrë eksperimentale: Përftimi i disa substancave me lidhje jonike Matja e polaritetit të tretësve
3.9
3.10
3.11
KIMIA
Shtytja e çifteve elektronike dhe vendosja e atomeve në molekula
3.8
25
*' ]^]^% & X # /" /" & /" /" * # #
$ <]| $ *
$ '* $ ' *' /" tresës valentore $ # # hen me atomin qendror $ *' $ *'
$ /" @]^]^% formën gjeometrike dhe polaritetin e molekulave $ " X < < ^| ^ $ *' " $ * $ & "
$ $ $ $
Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve dhe ushtrimet të zgjidhura
Test simestral
3.12
3.13
* " *
' ' ' @ & & " * ' ' ' _*
' % ' *
" * ' * # " # * * # drimi i tretësirës dhe temperatura
Grada e shpërbashkimit elektrolitik. Forca e acideve dhe bazave
4.2
$ $ $ $
Tretësirat e elektro- $ = ' @ * & *' \ $ ' liteve dhe joelek$ " troliteve
$ & *' # '
$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $
Objektiva
4.1
Kreu IV Acidet dhe bazat
Tema mësimore
KIMIA
Nr.
26
Produkti jonik i ujit (Ku) dhe treguesi hidrogjenor (pH)
Ushtrime të zgjidhura. $'* " ^ ^ ' $ ' Njehsimi i pH në $ & ^ tretësirat acide dhe bazike
4.5
4.6
KIMIA
$ $ $ $ $ $
Reaksionet jonike në tretësirat ujore të elektroliteve
4.4
' ' ^ ^ & *' & ^ & *' " & &
$ ' * & *' * $ & *' * $ "& & * "& bazës nga vlera e konstantes së shpërbashkimit të saj $ '* " & * një baze të dobët në shembuj të ndryshëm $ & $ * ' $ *' $ * # $ * " * @ & dhe bazave të forta) dhe shkrimin në formë molekulare të përbërjeve të gazta, elektroliteve të dobëta, oksideve dhe kripërave të patretshme $ *' # / *' $ * *'
Konstantja e shpërbashkimit elektrolitik
4.3
27
4.11
4.10
4.9
4.8
Hidroliza e kripërave
4.7
$ $ $ $
Objektiva
' & ' '
& ' ' të ndryshme dhe se reaksioni i mjedisit varet nga hidroliza e tyre Ushtrime të zgjidhura. $' # Njëvlerësit e acideve, $ ' & *' bazave, kripërave. Njeh- $ # # sime të përqendrimeve $ *& # molare dhe normale normal duke u nisur nga tretësira me përqendrim në përqindje Detyrë eksperimentale: $ &{*' Titullimi acido-bazik $ '* & *' $ $ # & *' $ & $ # & Detyrë eksperimentale: Përgatitja e tretë- $ & # & *' $ *& # molar dhe normal, normal duke u nisur nga tretësira me përqendrim në përqindje duke u nisur nga Përsëritje bazuar në $ & / hartën e koncepteve $ & / dhe në ushtrimet e testit $ & W = $ * ' & W $ ^ ^ Y Y* * $ '* ' $ ' *
Tema mësimore
KIMIA
Nr.
28
Projekt: Tema: “Ujërat natyrore dhe shfrytëzimi i tyre”
KIMIA
$ $ $ $ $
" # # ' "' *'
Ndikimi i përqendrimit të reaktantëve në shpejtësinë e reaksionit kimik. Teoria e goditjeve.
5.2
' ' # ' ' *
& * ^ X # # *
# * *
$ ' Reaksionet kimike. Shpejtësia e reaksion- $ *& *& $ eve kimike
$ $ $ $ $
$ $ $ $ $ $ $ $
5.1
Kreu V Kinetika kimike
4.12
29
Faktorë të tjerë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksionit kimik.
5.4
5.5
Ndikimi i temperaturës në shpejtësinë e reaksionit kimik. Energjia e aktivizimit
5.3
$ $ $ $ $
$ * " " " ' '
' '
Objektiva
$ $ & *& reaksionit $ ' ' " # $ ' ' $ ' ' $ * ' * $ & ' $ ' $ * * Punë kërkimore studimore”Roli i ennjeriut zimave në organizmat $ / ' e gjalla”(referat ose $ ese) $ " ' # $ ' " $ ' & ' '
Tema mësimore
KIMIA
Nr.
30
që tregojnë marrëdhëniet midis shpejtësisë së reaksionit dhe faktorëve që ndikojnë në të (përsëritje) Detyrë eksperimentale: Ndikimi i faktorëve në shpejtësinë e reaksionit kimik
5.8
KIMIA
5.10
Detyrë eksperimentale: Ndikimi i temperaturës dhe katalizatorit në shpejtësinë e reaksionit kimik
Mekanizmi i reaksionit kimik
5.7
5.9
Ushtrime të zgjidhura mbi shpejtësinë e reaksioneve kimike dhe faktorët që ndikojnë në të
5.6
31
$ ? *& # $ [ ' sionit $
$ ? *& # $ ] $ [ *& & përqendrimit në shpejtësinë e reaksionit
$ ' $ # $ # " # ndikojnë në të $ '
'* ' ' " *' *' ' ' ' & *' ngadaltë $ ' * '
$ $ $ $ $ $ $ $ $ $
Reaksionet e paprapësueshme dhe të prapësueshme
Konstantja e ekuilibrit dhe ligji i ekuilibrit kimik
6.1
6.2
Kreu VI Ekuilibri kimik
Test “Të vlerësojmë $ _* ' $ % njohuritë”
5.12
$ ' $ * * $ * $ & $ " # / * $ * * $ ' * $ ' * $ ' * $ * '& * shon $ * *
$ ' '
$ * * $ " # $ * * " & kimike $ ' $ ' ' $ ' ' $ &
Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve dhe ushtrime me alternativa të zgjidhura
5.11
Objektiva
Tema mësimore
KIMIA
Nr.
32
Punë kërkimore studii more:( zbatimi i parimit Lëshatëlje) Detyrë eksperimentale: Ndikimi i faktorëve në zhvendosjen e ekuilibrit kimik Përsëritje kreu bazuar në hartën e koncepteve
Test vjetor
6.6
6.9
KIMIA
6.8
6.7
$ " # / ' * $ & ' $ '* ] & ' * përqendrimi, temperatura dhe trysnia $ ' '* ]
Ndikimi i temperaturës dhe i trysnisë në gjendjen e ekuilibrit kimik dhe ushtrimet e zgjidhura faqe 182-3
6.5
$ ^ " # / * $ ] & * * & varet nga përqendrimi i reaktantëve por nga temperatura $ ^ " # * $ ?* $ & $ _* ' $ % $ % /
$ [ # ' * $ [ ' * $ ? ] *
$ _ * *
$ " * $ ' ] $ * ' "
Zhvendosja e ekuilibrit kimik
$ * * * * *
6.4
$ $ $ $
Konstantja e ekuilibrit në sistemet homogjene dhe heterogjene
6.3
33
Tabela: Taksonomia konjitive e Blumit Tre nivelet e arritjeve
Niveli bazë
Niveli mesatar
KIMIA
Niveli i lartë
34
Nivelet e Blumit
Foljet përshkruese
1. Të njohurit Është riprodhimi i një diçkaje pa shpjegime dhe pa e lidhur me gjë tjetër. Përsëritje e emrave, rregullave, ' siç janë dhënë. Është niveli më i ulët i rezultateve të nxënësve në fushën e njohjes j j 2. Të kuptuarit Është aftësia për të kapur kuptimin e materialit. Është baza e fushës së njohjes, një j hap më tejj se TË NJOHURIT 3.Aplikimi: Është aftësia për të përdorur materialin e mësuar në situata të reja dhe konkrete. Zbatohen rregulla, metoda, koncepte, parime, ligje j dhe teori. 4.Analiza: Është aftësia për ta copëtuar * /> një kuptim më të mirë të organizimit të tij. Meqenëse krahas përmbajtjes kuptohet edhe forma organizative e materialit, niveli intelektual është më i lartë se në të kuptuarit
? ' " * listë, emërto, riprodho etj.
5.Sinteza: Është aftësia që formon një të tërë duke bashkuar pjesët. Mund të jetë: komunikim i një plani veprimesh,
"&
6.Vlerësimi: Është aftësia për të gjykuar vlerën e një materiali, të mirën e një ideje, motivet e sjelljeve, vlerësimin e zgjidhjeve të problemit, ndërtimi i komunikimeve gjykuese j etjj
Shpjego, zgjero, jep shembuj të tjerë, nxirr përfundime, perifrazo, rishkruaj, përgjithëso, interpretoje ndryshe, nxirr një përfundim etjj Ta aplikosh (zbatosh), të shfrytëzosh, të provosh, të vësh në dukje, të manipulosh, të përgatit, lidh, trego, shpjego, përdor etj. Copëto, ndaj në pjesë, shpjego përse, diferenco, shquaj, dallo, vër në dukje, lidh, seleksiono etj.
Kombino, harto, krijo, zgjidh (një problem që ka shumë rrugë), kompozo, jep '
risistemo, të shkruash, të tregosh, të prodhosh, të hartosh, të transmetosh, të
' & kombinosh, të organizosh, të sintetizosh, " ' Krahaso, konkludo vër në kontrast, kritiko, lidh, përmblidh, bëj një evidencë etj.
Modul 1 TEMA: EVOLUCIONI I MODELIT TË ATOMIT Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi/ja: përgjithëson se idetë mbi modelin e atomit nuk kanë qenë gjithmonë të njëjta dhe të pandryshueshme (niveli i I). përshkruan përpjekjet e vazhdueshme të shkencëtarëve për perceptimin e modelit të atomit ( niveli i I) shpjegon eksperimentin e Radhërfordit, sipas të cilit shpjegohet struktura e brendshme e atomit.( niveli i II) & ' ;" * @ krahason modelet e atomit sipas Tomsonit, Radhërfordit dhe Borit ( niveli i III). dallon modelin e atomit sipas Borit. (niveli i II) bën një përmbledhje me argumente që vërtetojnë se atomi sipas Borit është më i qëndrueshëm se atomi sipas Radhërfordit dhe Tomsonit. ( niveli i III). /> * në një nivel më afër saj dhe anasjelltas.
Struktura e mësimit Metodat
Parashikimi
D.D.M.
Veprimtaritë Përmbledhje e asaj çka dimë deri tani.
Ndërtimi i njohurive
D.D.M.
Diskutimi i ideve Plotësim i njohurive. Shpjegimi i njohurive të reja.
Përforcimi
Përmes hartës së koncepteve.
Përmbledhje e njohurive të reja në një hartë koncepti.
Organizimi Punë në grup. Klasa ndahet në tre grupe. Secili nga grupet përpunon të dhëna, vetëm për njërin nga modelet atomike. a) sipas Tomsonit. b) sipas Radhërfordit. c) sipas Borit. Nxënësi dhe mësuesi.
Koncepte kryesore që do të trajtohen gjatë zhvillimit të mësimit. modeli i atomit. shpërndarje homogjene. ' hipoteza orbita të lejuara orbita të pambyllura nivele energjetike porcion energjie. energji e elektronit
KIMIA
Fazat
35
I.
Fillimi i punës së pavarur.
Mësuesi duhet të japë nxënësve në fund të çdo ore mësimi konceptet kyçe për mësimin e ardhshëm, në mënyrë që nxënësit të kenë mundësi të marrin informacion të shkurtër nga libra ose nga interneti (për ata nxënës që janë të interesuar për lëndën e kimisë). Nëse kjo nuk arrihet atëherë si material në klasë shfrytëzohet teksti mësimor. ! " * tabelën e mëposhtme, duke plotësuar kolonën e pare. Secili nga grupet merr në analizë vetëm një model atomi, për të treguar se si vendosen e-, p+, n0 në atom. Grupi I: Modeli Tomson. >"
>"
>"
Dimë: 1) se pikëpamjet e Demokritit mbi ndërtimin e atomit, ishin:
Duam të dimë:
Mësuam se: 1) mbasi u zbuluan grimcat përbërëse të atomit Tomsoni u përpoq të japë një ide mbi modelin e atomit. Ai mendoi se atomi ka strukturë homogjene ku ngarkesat ( + ) dhe ( - ) ishin të shpërndara në të gjithë atomin.
- atomi grimcë e vogël - e pandashme. 2) si u zbulua e-, p+, n0
1) përpjekjet e Tomsonit për të perceptuar modelin e atomit.
2) a ishte ky modeli i përshtatshëm për të shpjeguar vetitë e atomit.
3) se grimcat përbërëse të atomit janë: e-, p+, n0
KIMIA
4) se veçoritë e grimcave janë: masa, ngarkesa, shenja.
36
Fig model II Tomsonit (shiko kimia 10) 2) ky model nuk shpjegonte mjaft veti të atomit si: lëvizjen e elektroneve, energjinë e tyre, atomi rezultonte pa bërthamë, aftësinë për të lëshuar elektrone etj.j
Grupi II: Ky grup merr në analizë modelin e atomit sipas Radhërfordit. Ndërtohet skema si në tabelën e mëposhtme. >"
>"
>"
Dimë: 1) se pikëpamjet e Demokritit mbi ndërtimin e atomit, ishin:
Duam të dimë: 1) Pse Radhërfordi mendoi për një model ndryshe nga ai i propozuar nga Tomsoni.
Mësuam se: 1) Modeli homogjen i atomit nuk jepte të dhëna mbi vetitë e atomit, si aftësia e tij për të lëshuar apo marrë e-, lëvizjen e e-, formimin e lidhjeve kimike, mbasi e, nuk ishin të veçuara nga p+.
3) se grimcat përbërëse të atomit janë: e-, p+, n0 4) se veçoritë e grimcave janë: masa, ngarkesa, shenja. 5) se tashmë Tomsoni kishte dhënë versionin e tij mbi vendndodhjen e grimcave në atom 6) se Radhërfordi u përpoq të paraqiste një model atomi ku të shpjegohej struktura e brendshme e tij.
2) Cili është eksperimenti që tregoi se si mund të vendosen e-, p+, n0 në brendësi të atomit. 3) Si e perceptoi Radhërfordi modelin e atomit 4) Cilat ishin hipotezat e tij. 5) Pse ky model është pjesërisht i pranueshëm. > perceptimi i këtij modeli.
;" ' 2+ mbi ! * caktuar. Ai vuri re se: shumica e rrezeve e përshkonin ! një pjesë e vogël devijonte 1 / 80000 grimca kthehej mbrapsht. 3) Këto përfundime i dhanë atij idenë që ta perceptonte atomin sipas modelit planetar, dmth në qendër bërthama dhe në periferi e-. 4) Hipotezt e tij ishin: a) e- lëvizin në orbita çfarëdo b) gjatë lëvizjes e- emetojnë energji. Fig modelit Radherfordit*shiko kimia 10) 5) Ky model është pjesërisht i pranueshëm: a. pranohet si model planetar. b. nuk pranohet që elektronet, lëshojnë vazhdimisht energji dhe se ato lëvizin në orbita çfarëdo, sepse atomi del sistem i paqëndrueshëm. 6) Është model që hodhi hapat e para në perceptimin e vetive të atomit.
KIMIA
- atomi grimcë e vogël - e pandashme. 2) si u zbulua e-, p+, n0
37
Grupi III. Edhe ky grup punon me të njëjtën skemë tabele Modeli i atomit sipas Borit. >" >" >" dimë Dimë: 1) se pikëpamjet e Demokritit mbi ndërtimin e atomit, ishin:
Duam të dimë: 1) pse Bori i korrigjoi hipotezat e Radhërfordit.
- atomi grimcë e vogël - e pandashme. 2) si u zbulua e-, p+, n0
2) cilat ishin perceptimet e Borit mbi modelin e atomit.
3) se grimcat përbërëse të atomit janë: e-, p+, n0 4) se veçoritë e grimcave janë: masa, ngarkesa, shenja. 5) se tashmë Tomsoni kishte dhënë versionin e tij mbi vendndodhjen e grimcave në atom
KIMIA
6) se Radhërfordi u përpoq të paraqiste një model atomi ku të shpjegohej struktura e brendshme e tij
38
7) Duke analizuar modelet e atomeve të dhëna nga paraardhësit e Bori pranoi modelin planetar të atomit por zhvilloi më tej hipotezat e tij.
/> me energji të e-. 4) kur e(d.m.th. atomi ) e ndryshon energjinë e tij. /> me porcion energjie.
6) si krahasohen nivelet e ndryshme energjetike.
Mësuam: 1) modeli i atomit sipas Radhërfordit bazohej në hipotezat e tij: a) elektroni lëviz në orbita çfarëdo. b) gjatë lëvizjes elektroni rrezaton vazhdimisht energji. Duke analizuar këto hipoteza del se atomi është sistem i paqëndrueshëm, por në fakt atomi është një sistem i qëndrueshëm. Nisur nga kjo e fundit Bori pranoi modelin planetar të atomit por korrigjoi hipotezat e Radhërfordit. 2) sipas Borit hipotezat janë: a) elektroni lëviz në orbita të lejuara b) elektroni gatë lëvizjes brenda orbitës së vet nuk rrezatojnë energji. Orbitat e lejuara quhen nivele energjetike 3) elektronet ndodhen në nivele energjetike, ata zotërojnë energji të përcaktuar dhe konstante. 4). energjia e elektronitt ndryshon sa herë ai kalon nga një orbitë në tjetrën. o
elektroni jep energji nëse kalon nga një orbitë më larg në një tjetër më afër bërthamës. ai merr energji për kalim të anasjelltë. 5) sasia e energjisë që merr ose jep e- gjatë kalimeve nga një orbit në tjetrën matet me porcione dhe varet nga distanca e nivelit të tij energjetik nga bërthama. 6) Nivele të ndryshme energjetike zotërojnë energji të ndryshme. Fig.model Borit ( shiko kimia 10)
Theksojmë se deri këtu janë zhvilluar dy fazat e para të mësimit. 1. ? Q/" W 2. Q/" W Q/" W Kemi arritur deri këtu të zbërthejmë të gjitha objektivat mësimore të përcaktuara me nivele. Koha e nevojshme është 30 minuta.
Fillon faza e tretë që është përforcimi p . Në këtë fazë para se të ndërtojmë hartën e koncepteve mësuesi mund të zhvillojë për 5 minuta një minitestet (nga një për secilin grup), ku mund të përfshijë kërkesa, si: Minitest 1 Vizatoni modelet e atomeve sipas Tomsonit. Radhërfordit, Borit. Minitest 2 Jepni shpjegimet e rezultateve të eksperimentit të Radhërfordit për të argumentuar modelin planetar të atomit. Minitest 3. < '
KIMIA
Përforcimi nëpërmjet hartës së koncepteve. Grupet e punës kompozojnë harta konceptesh. Të tria grupet paraqesin alternativat e tyre dhe në dërrasën e zezë paraqitet alternativa që përmban më shumë njohuri. Koha e nevojshme 5 minuta, p.sh. një tip harte paraqitet më poshtë.
39
atomi sipas
Tomsonit
Bohrit
Radhërfordit sistem planetar
bërthamë
p+ + n0
të çfarëdoshme, të pambyllura
emetojnë energji me porcione
kur kalojnë nga një nivel më larg bërthamës në një nivel më afër sajj
+
elektronet
s sipa
sipas
shpërndarje homogjene e e- dhe p+
që lëvizin në orbita
të lejuara
të quajtura nivele energjetike marrin energji me porcione kur kalojnë nga një nivel më afër bërthamës në një nivel më larg g sajj
të cilat kanë energji të të ndryshme y
KIMIA
Vlerësimi i nxënësve
40
Në këtë orë mësimi vlerësohen nxënësit në grup për: Argumentet që kanë dhënë në shpjegimin e eksperimentit të Radhërfordit. Shpjegimin e alternativave të modeleve atomike të propozuara nga Tomsoni, Radhërfordi dhe Bori. Aftësinë e tyre për të gjeneruar mendime mbi bazën e koncepteve të njohura dhe
për të bërë përgjithësime Shprehitë e punës në grup.
Le t’i japim përgjigje pyetjeve dhe ushtrimeve në fund të kësaj teme Të kontrollojmë njohuritë. 1. ' ;" Përgjigje: a. Elektroni lëviz në orbita të çfarëdoshme. b. Gjatë lëvizjes elektroni rrezaton (lëshon) vazhdimisht energji. 2. # < ] Përgjigje: Nga të tre modelet, modeli i parë paraqet atomin sipas Borit. 3. # Përgjigje: Sasia e energjisë, që jep apo merr elektroni, kur kalon nga një orbitë në një tjetër, varet nga distanca e nivelit energjetik ku ai ndodhet nga bërthama e atomit. Ushtrime të zgjidhura. 1. Duke u nisur nga teoria e Radhërfordit dhe Borit shpjegoni shprehjet e mëposhtme. Pse: a. ' ' b. Modeli i atomit sipas Borit është më i qëndrueshëm se modeli i atomit sipas ;" c. ? * Zgjidhje: a. ; ' 2+ shmangen nga rruga drejtvizore sepse ndodhen në afërsi të bërthamës e cila krijon një fushë ( + ). Duke pasur ngarkesa me shenjë të njëjtë ato shtyjnë njëra-tjetrën. Bërthama rezet alfa b. Sipas hipotezës së Radhërfordit del se po qe se elektroni rrezaton vazhdimisht energji, vjen një moment që ai do të humbte energjinë dhe do të binte në bërthamë. Si rezultat atomi do të shkatërrohej, por në fakt kjo nuk ndodh. Bori duke korrigjuar këtë hipotezë dha perceptimin e atomit të qëndrueshëm. Elektronet lëvizin në orbita të lejuara. Kjo përputhet dhe me realitetin. Atomi është një sistem i qëndrueshëm. c. ;" w}}} & 2+ ktheheshin mbrapsht. Ato mendohej se kishin takuar grimcat (+) të atomit d.m.th. protonet e bërthamës së tij. 2. ' X Q & ' * * @ ' W [ ' Pyetje: 1. & " ' 2. > # ' 3. > *
KIMIA
Ky vlerësim bëhet gjatë gjithë orës mësimore ku mësuesi mban shënime me + dhe - në !
41
Zgjidhje:
KIMIA
1. Shkencëtari që formuloi këtë hipotezë ishte Radhërfordi. 2. Në se gjatë lëvizjes së tij elektroni rrezaton energji vazhdimisht, vjen një moment që ai bie në bërthamën e atomit. 3. Ky atom paraqet një sistem të paqëndrueshëm (atomet e metaleve radioaktive).
42
3. Përcakto në se shprehjet janë të vërteta apo të gabuara. a. Energjia e elektroneve që ndodhen në një nivel është konstante dhe e përcaktuar. V b. Energjia që zotëron elektroni nuk varet nga distance e orbitës ( në të cilën ai lëviz), nga bërthama. G c. Elektronet gjatë kalimit nga një nivel energjetik në një nivel tjetër energjetik marrin ose japin energji me porcione. V 4. Punë studimore ose ese me temën: Q^ '* & * W Udhëzojmë mësuesit që kjo temë mund të ndërrohet nga vetë mësuesi, i cili në bashkëbisedim me nxënësit mund të vendosë të zgjedhë një temë tjetër. Për temën e dhënë më lart mësuesi duhet të ketë parasysh: a. => / X &{ # # ' XX. II. Nevojat e zhvillimit industrial të shoqërisë çojnë në zbulime e shpikje të reja. III. Përpjekjet e vazhdueshme të shkencëtarëve për të zbuluar thelbin e materies. % ? * & @ ' & & përbërëse të atomit. V. Konkluzionet që dalin nga eksperimentet e shumta të bëra në vazhdimësi gjatë shekullit XIX në lidhje me pjesët përbërëse të atomit. VI. Rëndësia e zbulimit të bërthamës së atomit, zhvillimet që këto zbulime sollën në " ' b. Në se do të zhvillohet në formë eseje duhet të kihet parasysh struktura e saj: ^ ! /
_ ! / % % * ! / % 5. Punë krijuese Vizatoni ose modeloni me plastelinë apo me rrathë plastikë me ngjyra atomin sipas Radhërfordt dhe Borit. Në model të paraqiten grimcat përbërëse të atomit si dhe rrathët ku lëvizin elektronet. Krahasoni ato. Zhvillim: Mësuesi/ja orienton nxënësit për materialet që duhen marrë për të vizatuar apo modeluar me plastelinë ose rrathë plastikë, molekulat të dy lloje alternative të atomit: a. sipas Radhërfordit, b. sipas Borit. - Fletë të bardha format - Lapsa me ngjyra - Plastelinë me ngjyra
Y ; ' Klasa ndahet në 4 grupe, prej të cilave dy grupe punojnë për modelin e Radhërfordit dhe < @*'
Modul 2 Theksojmë se për të kontrolluar njohuritë e përvetësuara për disa tema përsëritjeje të një kreu ose më shumë, mund të përdoren edhe tabela të tilla si: Provoni veten. \ _`w~ 1 2 3 4
Numri kuantik themelor 5 6 7 8
Numri kuantik orbital 9 10 11 12
Numri kuantik magnetik g 13 14 15 16
Numri kuantik spin p 17 18 19 20
? w } * X Sa e-, p+, n0 @ _ ` w~ Cili është numri i masës. Paraqitni një nga izotopet e tij. Shkruani formulën elektronike. Si shënohet numri kuantik themelor. @ _ ` w~ Sa e- ` ] ` >& * ] _ ` w~ Sa e- ` } @ _ ` w~ * ` > >" " * ` w * & ` w ` } ] * ` >& ] _ ` w~ Cila është vlera e numrit kuantik spin ms ` @ _ ` w~ Si quhen gjendjet energjetike të mëposhtme.
KIMIA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
43
Modul 3 Për një molekulë NH3
(kreu III)
Strukturë 1 2 3 4 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Lidhje j kimike 5 6 7 8
Forma gjeometrike gj 9 10 11 12
Atomet përbërëse. Formulat elektronike të N dhe H Numri i elektroneve të paçiftëzuara tek N dhe H. Elektronegativiteti i N dhe H. Realizimi i lidhjeve N - H dhe tipi i saj. Diferenca e EN. Polariteti i lidhjes. ] % ^3. Forma gjeometrike e molekulës NH3. Këndet e lidhjeve. Vizato modelin e molekulës së NH3 ku tregohet dhe momenti dipolar. Cili është lloji i lidhjes që formon NH3 me BF3.
Modul 4 Për HCN (në kreun IV)
KIMIA
Struktura e HCN 1 2 3
44
Grada e shpërbashkimit p 4 5 6
Kostantja j Ka 7 8 9
Kripa p NaCN 10 11 12
Në tabelën e mësipërme vendosni në vend të numrave përgjigjen e kërkesave të mëposhtme. 1. Elementet përbërës të molekulës HCN 2. Lidhjet e realizuara midis tyre. 3. Sa lidhje sigma dhe pi formohen midis tyre 4. Njehsoni gradën e shpërbashkim të tretësirës 0,1 M të HCN kur dihet se në tretësirë janë shpërbashkuar 10-5 mol / l. 5. Njehsoni përqendrimin e joneve CN- ^ } }w ^ ` 10-4 6. A ndikon rritja e [ H+ ] në vlerën e gradës së shpërbashkimit 7. Cila është shprehja Ka për reaksionin e shpërbashkimit të HCN. 8. Njehsoni Ka e tretësirës ujore të HCN, 0,1 normale kur [ H+ ` w}-3. 9. Tregoni faktorin që ndikon në rritjen e Ka së HCN.
10. Si shpërbashkohet NaCN. 11. Cili është reaksioni mjedisit që formohet nga hidroliza e NaCN. 12. Njehsoni masën njëvlerësuese të NaCN.
Modul 5 Për H2S ( pas kreut IV) Në tabelën e mëposhtme janë vendosur numra. Vendosni në vend të numrave përgjigjet e kërkesave të dhëna pas tabelës.
Struktura
Tipi i lidhjes kimike
1 2 3
4 5 6
Forma gjeometrike e molekulës 7 8 9
Ka
Tipi i reaksionit
10 11 12
13 14 15
16 17 18
Elementet përbërës të molekulës H2S. Formula elektronike e S dhe H. Numri i elektroneve të paçiftëzuara tek S dhe H Si realizohet lidhja midis atomeve H dhe S. Tipi i lidhjes në molekulën H2S. Struktura e molekulës (vizatoni). ] % ^2S. Cila është forma gjeometrike e molekulës H2S. A ka dipole elektrik molekula e H2] ] Në cilin grup të acideve bënë pjesë H2S. (për nga fortësia). ] ^2S. Njehsoni [ H+ ` w}-4 dhe tretësira ujore H2S është 0,2 M. Si shprehet Ka për H2S. Nga se varet Ka e H2S. Njehsoni pH, pOH të tretësirës ujore të H2] } Y ` w}-5 Përcaktoni shkallët e shpërbashkimit e reaksionit të përgjithshëm: H2S + 2H2 ^3O+ + S217. Përcaktoni tipin e reaksioni: H2S(g) + O2(g) H2O(g) + SO2(g) 18. Njehsoni sasinë në litra të O2 të përdorur për djegien e 2 mol H2S(g)
KIMIA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.
45
Modul 6 Për reaksionin 2SO2 + O2 ]3 ^ } Përgjigjuni kërkesave sipas numrave 1 - 20 në tabelën e mëposhtme. Reaksioni 1 2 3
Shpejtësia e reaksionit 4 5 6
Konstantja e shpejtësisë p j 7 8 9
Gjendja e ekuilibrit 10 11 12
Konstantja e ekuilibrit 13 14 15
KIMIA
1. Përcaktoni kahun e drejtë dhe të zhdrejtë. 2. Shkruani shprehjet e barazimeve të shpejtësisë për të dy reaksionet. Supozojmë se & ` ` w 3. Cili prej tyre është ekzotermik. 4. Jepen të dhënat e mëposhtme: [SO3]f ` | 1 ` } 2 ` } [SO3]përfundimtar ` % ` 5. Jepen të dhënat e mëposhtme: [O2]f ` 1 ` } 2 ` w} 2]p ` % ` 6. Jepen të dhënat e mëposhtme [SO3]f ` } ]3 ` 1 ` } 2 ` |} % ` 7. Për reaksioni 2SO2 + O2 ]3 në se ndryshojmë [SO2] themi se ndryshon K apo V. 8. Y & ` ` w
[SO2 ` } 2 ` } w % ` | -1 sek-1 Njehsoni shpejtësinë e reaksionit 2SO2 + O2 à 2SO3 kur jepen të dhënat Y ` w w}4 mol L-2 sek, [SO2 ` } w 2 ` } mol/L. 9. Kur vendoset gjendja e ekuilibrit në reaksionin e prapësueshëm: 2SO2 + O2 ]3, ^ } 10. Shkruani faktorët që ndikojnë në gjendjen e ekuilibrit të këtij reaksioni. 11. Si do të zhvendosej ekuilibri në se do të rrisim trysninë. 12. Shkruani shprehjen Ke për këtë reaksion. 13. Njehsoni konstanten e ekuilibrit kur janë dhënë: [SO2]f ` | 2]f ` * * [SO2 ` 14. Njehsoni [SO3] në ekuilibër kur jepen: Ke ` ]2 ` } |~ 2] ` }
46
USHTRIME TË ZGJIDHURA Kreu 1 1. Përcakto nëse shprehjet janë të vërteta apo të gabuara: a) Vlera e numrit kuantik themelor rritet me rritjen e rrezes atomike b) * ' ' & elektroni c) #" ` `
V
G
ç) Një orbital 5p ka energji më të lartë sesa një orbital 6p d) Një elektron në gjendje të ngacmuar nuk ka të njëjtën energji si kur ndodhet në gjendje themelore. 2. Plotëso tabelën: Niveli
Vlera e numrit kuantik orbital l
Orbitali përgjegjës
`
1
2p
`
0
3s
`|
3
4f
`
2
5d
3. Përcakto nënnivelin që përmban numrin më të madh të gjendjeve energjetike: A) 2s B) 5p C)) 4f 4. Në kombinimet e mëposhtme plotëso vlerat numerike të mundshme të numrave kuantikë: a. `| `} ` } b. `
`
`
c.
`
`
USHTRIME TË PAZGJIDHURA
1. Për nivelin energjetik të përfaqësuar me germën (O), në atomin e një elementi X përcaktoni: a) Vlerat e numrave kuantikë n, l, m b) Numrin e orbitaleve për të gjitha vlerat l-së c) # ` vlerat e l për këtë nivel.
KIMIA
`|
{
47
Zgjidhje: gj j a) "# ` % { & { `} w {w `} `w ` ` { X Shënim: Deri tani kemi mësuar që në atom kemi katër nënnivele energjetike: s, p, d, f. Vlerat e numrit kuantik orbital që përfaqësojnë këto nënnivele janë: `} `w ` w` ` b) `} `w ` `} ` {w ` { ` { ` } ` {w ` { `
w ` } ` {w `
w ` } `
`
w `
`
c) # ` `2
Xn` 2
numri i elektroneve është 18 elektrone
s
p
d
l l=0
l l=1
l l=2
2 X ?& X a) / b) # c) gjendjet energjetike që ndodhen në s, p, d. Zgjidhje: gj j a) ? ` `} `}
KIMIA
? ` `w ` {w `} `
w ? ` ` ` { ` {w `} `
w `
b) Numri i elektroneve që ndodhet në nënnivelin: w}
48
c) Numri i gjendjeve energjetike që ndodhen në nënnivelin w `} ` {w `} `
w ` { ` {w `} `
w `
3. ] `| ` a) 10 elektrone b) 14 elektrone c) 8 elektrone
ç) 6 elektrone
Zgjidhje: gj j ? `| ` " |" @ 14 elektrone).
4. ` ` } X a) 7 b) 5 c) 3 ç) 2 Zgjidhje: gj j ? ` `} " `w `} ` `} 5. Vlerat e numrit kuantik magnetik për nënnivelin (f) janë: a) { { {}
w c) { { {w
w
b) { { {w }
w
ç) +3, +2, +1, 0, -3, -2. Zgjidhje: gj j Alternativa b) @" ` ~ "# ` { { {w }
w
6. Për një elektron 3p, vlerat e numrave kuantikë janë: a) `w `} `} s`} b) ` `} `} s`
w c) ` `w ` {w s` {w ç) ` | `w ` {w s`
w Zgjidhje: gj j ? ` `w@ ` {w s`{w Y 3 p e plotëson këtë kusht.
KIMIA
Pra alternativa c)
49
TEMA 1.8 SHPËRNDARJA E ELEKTRONEVE NË ATOM. USHTRIME 1. Të paraqitet shpërndarja e elektroneve në atomet e elementeve, numrave atomikë & X _` _`w} _` w Zgjidhje: gj j Duke zbatuar rregullat mbi shpërndarjen e elektroneve në një atom kemi: ? _` * dhe 5 elektrone të cilat do të shpërndahen sipas formulës elektronike: 1s22s2p1 ? _`w} " X w22s2p6 ? _`w " X w22s2p63s2p3
2. Përcaktoni vlerat e numrave kuantikë për të gjitha elektronet e atomit të karbonit, & _` Zgjidhje: gj j ? * _` " X 1s22s2p2 ku për: a) `w @ `} @ `} s`
w {w b) ` @| `} @ `} s`
w {w c) `w @ ` {w s`
w ` } s`
w
TEMA 1.10 JONET E THJESHTA DHE TË PËRBËRA. USHTRIME
KIMIA
50
1. ] @ _` | < @ _` Y @ _`w @_`} a. Shkruani formulat elektronike të atomeve të tyre b. Tregoni cilat nga jonet janë izoelektrike.
c. ' Zgjidhje: gj j a) ? ] @ _` | " w22s2p63s2p6d104s2p4 ? < @_` " X w22s2p63s2p6d104s2p5 ? Y @_`w " X w22s2p63s2p6d04s1 ? @_`} " X w22s2p63s2p6d04s2 b) Seleni ka 6 elektrone në shtresën e jashtme, ai do të formojë jonin: ]
{ ] 2- me formulë elektronike: Se 2- (1s22s2p63s2p6d104s2p6 ) Bromi ka 7 elektrone në shtresën e jashtme, ai do të formojë jonin: <
{ <- me formulë elektronike: Br- (1s22s2p63s2p6d104s2p6) Kaliumi ka 1 elektron në shtresën e jashtme, ai do të formojë jonin: Y{ Y+
w " X Y+ (1s22s2p6d0) Kalciumi ka 2 elektrone në shtresën e jashtme, ai do të formojë jonin: 2+ {
" X @w22s2p63s2p6d0) - Pra, siç e vëmë re se joni Se 2- është izoelektrik me jonin Br-. c) Jonet izoelektrike kanë formulë elektronike të jonit të njëjtë por ngarkesa të ndryshme të joneve: Joni Se 2- (ngarkesa e jonit -2) formula elektronike e pjesshme: 4s2p6 Joni Br- (ngarkesa e jonit -1) formula elektronike e pjesshme: 4s2p6 2. Plotësoni tabelën për elementet e mëposhtme: (faqe -33) ATOMI Numri i protoneve 12 19 20 35
Numri i neutroneve 12 20 20 45
JONI I ELEMENTIT Numri i elektroneve 12 19 20 35
Simboli i elementit Mg K Ca Br
Numri i protoneve 12 19 20 35
Numri i neutroneve 12 20 20 45
Numri i elektroneve 10 18 18 36
Ngarkesa e jonit Mg2+ K+ Ca2+ Br-
TEMA 1.12 USHTRIME PËRMBLEDHËSE PËR KREUN I 1. Gjej pohimin e gabuar Rrezet katodike në rrugën e tyre në një fushë elektrike: a. Shmangen nga pllaka negative b. Shmangen nga pllaka pozitive c. Tërhiqen nga pllaka pozitive d. Nuk pësojnë asnjë devijim
KIMIA
51
Zgjidhje: gj j
Pohimi i gabuar përfaqësohet nga alternative d
2. Gjej pohimin e saktë sipas Radhërfordit: a. Elektronet lëvizin në orbita të lejuara b. Elektronet lëvizin në orbita rrethore c. Elektronet marrin dhe japin energji gjatë lëvizjes d. Elektronet lëvizin në orbita eliptike Zgjidhje: gj j Pohimi i saktë sipas Radhërfordit përfaqësohet nga alternative d.
3. Në bërthamën e atomit të një elementi ndodhen 10 neutrone dhe në mbështjellën elektronike lëvizin 10 elektrone. Njehsoni: a) Numrin atomik Z b) numrin e masës A c) masën e krahasuar (Ar) Zgjidhje: gj j Meqenëse në mbështjellën elektronike lëvizin 10 elektrone kjo do të thotë se në bërthamë ndodhen 10 protone (pasi atomi është elektrikisht asnjanës), kjo do të thotë: _`w} @ _ \`_
\ @ ` w}
w} ` } Ar (masa e krahasuar) është e barabartë me A sepse masa e elektronit është e \` } 4. Ndër kombinimet e mëposhtme të numrave kuantikë është i lejuar: C) `| `| `} A) ` `} ` {w B) ` `} `w ` D) ` `} ` Zgjidhje: gj j Y* < ` `} `w ` ` X `} @ `w @ ` @ Kombinacionet A, C, D janë pakuptim 5. Plotësoni vendet bosh në pohimet e mëposhtme: a. Elektroni ka natyrë grimcore dhe ____________ b. Elektroni lëviz në një zonë të caktuar që quhet_____________ _____________ c. Në lëvizjen e tij rreth bërthamës, elektroni krijon___________ ___________ elektronike d. Orbital është zonë e hapësirës ku elektroni kalon mbi _________ të kohës së tij Zgjidhje: gj j
KIMIA
a. b. c. d.
52
Elektroni ka natyrë grimcore dhe valore Elektroni lëviz në një zonë të caktuar që quhett orbital Në lëvizjen e tij rreth bërthamës, elektroni krijon mbështjellë j elektronike Orbital është zonë e hapësirës ku elektroni kalon mbi 90 % të kohës së tij
6. Numri atomik Z i elementit, i cili ka 4 elektrone në nënnivelin d të nivelit të tretë është: a) 20 b) 22 c) 24 d) 26
Zgjidhje: gj j Meqenëse elementi ka 4 elektrone në nënnivelin d të nivelit të tretë ai ka formulë elektronike të nivelit të jashtëm 3 d4 dhe formulë elektronike të plotë: 1s22s2p63s2p6d44s2 nga ku numri i elektroneve është 24 për pasojë: `| _`| @
7. ? @_`w~ & X a. Formulën elektronike të atomit b. Y c. Shumën e spineve d. ] # `} e. " " Zgjidhje: gj j a) ? _`w~ " X 1s22s2p63s2p5 b) Formula elektronike e nivelit të jashtëm: 3s2p5 Y 3s p `} {w }
w
8. Atomi i elementit Ca (calcium) paraqitet me simbolikën 40 20Ca. Përcaktoni: a. " " @* b. Formulën elektronike të nivelit të jashtëm të jonit c. Numrin e elektroneve të atomit d. Numrin e neutroneve në bërthamë e. Numrin e masës Zgjidhje: gj j a) Duke iu referuar elementit me simbolin 40 20 _`} @} protone), pra ai ka 20 elektrone. Ai ka formulë elektronike: 1s22s2p63s2p6d04s2. Në nivelin e jashtëm ai ka 2 elektrone. Për ta bërë këtë shtresë të qëndrueshme ¢ 2+ + 2e- duke formuar jon pozitiv b) Formula e jonit Ca2+ (1s22s2p63s2p6d0) Formula elektronike e nivelit të jashtëm Ca2+ (3s2p6d0) c) Numri i elektroneve të atomit është i barabartë me numrin e protoneve, pra 20 protone dhe 20 elektrone d) " \`
_ @ ` \{ ` |}{}`} e) \`|} @
#
KIMIA
c) Shuma e spineve +1/2 d) | `} e) Meqenëse në shtresën e jashtme ky atom ka 7 elektrone për ta bërë të qëndrueshëm këtë shtresë atij i duhet një elektron, kështu që atomi formon jon me ngarkesë negative -1
53
simbolin 4020Ca 9. Bori ka 2 izotope të qëndrueshme 105B dhe 115B. Përhapja e tyre në natyrë është përkatësisht 19.6% dhe 80.4%. Njehsoni masën atomike të krahasuar të Borit.
KIMIA
Zgjidhje: gj j Dimë se masa atomike e krahasuar e elementit gjendet si një mesatare aritmetike e produkteve të masës me përqindjen e përhapjes së izotopeve në natyrë. Atëherë: Ar B ` w} } w
ww } }| Ar B` w
|| Ar B` w}
54
Kreu II. SISTEMI PERIODIK !"#$%&' 1. Duke parë në tabelë radhitni sipas rritjes së numrit atomik Z (numri rendor i X @_`ww @ _`w~ ] @_`w \ @_`w ? @_`w @_`w ] @_`w| Zgjidhje: gj j Renditja sipas rritjes së numrit atomik Z: Na, Mg, Al, Si, S, Cl 2. Mendelejevi zbuloi: a. Numrin atomik Z b. Gazet e plogëta Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë është c) ligjin periodik.
c. Ligjin periodik d. Ligjin e oktatave
3. ? X a. Demokriti, Njulendsi, Radhërfordi b. Bori, Radhërfordi, Mendelejevi c. Dobëreiner, Bori, Njulendsi d. Majeri, Shankurtua, Mendelejevi Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë është d) Majeri, Shankurtua, Mendelejevi
Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë është d) Janë në varësi periodike të rritjes së numrit atomik Z.
KIMIA
4. Ligji periodik tregon se vetitë e elementeve a. Përsëriten pas një intervali prej 6 elementesh b. Ndryshojnë pas një intervali prej 8 elementesh c. Përsëriten në mënyrë periodike pas 10 elementesh d. Janë në varësi periodike të rritjes së numrit atomik Z
55
TEMA 2.2 NDËRTIMI I SISTEMIT PERIODIK * 1) % ` Për këtë atom themi se: a. Ai ka tre gjendje energjetike c. Valenca e tij maksimale është 3 b. Numri i niveleve energjetike është 3 d. Numri i elektroneve valentore është 3 Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë është b) Numri i niveleve energjetike është 3 2) Atomet e elementeve të një periode kanë të njëjtë: a. Numrin e elektroneve në nivelin e jashtëm b. Numrin e niveleve energjetike c. Numrin e grupit ku bëjnë pjesë d. % ' Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë është b)numrin e niveleve energjetike
3. Përcakto nëse shprehjet janë të vërteta apo të gabuara: G a. Vetitë e elementeve në sistemin periodik përsëriten në
V
mënyrë periodike b. Sistemi periodik është i ndërtuar në bazë të rritjes së masës atomike Të paktën dy elemente të Sistemit periodik kanë formulë elektronike të njëjtë d. Në sistemin periodik ndodhen 16 perioda dhe 8 grupe. e. Numri i periodës përputhet me vlerën e numrit kuantik themelor KIMIA
c.
56
4. Në sistemin periodik pozicioni i hidrogjenit konsiderohej jo normal. Ai është i vendosur në grupin I A, por mund të vendosej edhe në ndonjë kuti tjetër. a. Shpjegoni arsyet e vendosjes së hidrogjenit në këtë grup. b. Jepni variante të tjera të vendndodhjes së tij.
Zgjidhje: gj j a. Hidrogjeni është i vendosur në grupin I A për arsye se ai ka vetëm 1 elektron dhe formula elektronike e tij është 1s1 e cila rakordon me formulën elektronike të grupit I A, ns1 (por edhe duke respektuar ligjin periodik), edhe pse ai nuk ka veti të ngjashme me elementet e tjerët të grupit. b. % Q W nuk i përket asnjë grupimi.
USHTRIME +/ 1. Jepen elementet, simbolet e të cilëve janë: K, Ca, Se, Br. Tregoni: a. Elementin më elektronegativ b. Elementin më elektropozitiv c. Elementin, joni i të cilit formohet duke marrë dy elektrone Zgjidhje: gj j a) Elementi më elektronegativ është Br, sepse ai ka rrezen atomike më të vogël dhe numrin më të madh të elektroneve në nivelin e jashtëm (7 elektrone) " @ w nivelin e jashtëm). b) Elementi më elektropozitiv është K, sepse ai ka rrezen atomike më të madhe @w " @ * w jashtëm) c) Elementi, joni i të cilit formohet duke marrë dy elektrone është Se: ]
{ ] 22. ? @_` < @_` @_` @_`~ X a) Jometalin më tipik b) Renditjen sipas rrezes atomike në rritje c) Oksidet që formojnë Zgjidhje: gj j a) @_` = periodë, por oksigjeni ndodhet më djathtas në sistemin periodik. Ai ka rrezen atomike më të vogël dhe numër elektronesh më të madh në shtresën e jashtme. b) rr < rr < rr < rr < c)
B2O
at N
CO
at C
dhe
CO2
at B
2O3
dhe
N2O5
3. * X @_` @_` } < @_` | £ @_` _ @_` } < @_` a) Vendosini ata sipas rritjes së rrezes b) Tregoni jonet që ata formojnë c) Shkruani formulën e oksidit dhe vetitë e tyre
KIMIA
at O
57
Zgjidhje: gj j a) rrat Zn< rrat Fe< rrat Be< rr at Li< rr at Ca< rr at Ba< b) Li+; Ca 2+ ; Be2+ ; Fe2+ dhe Fe3+ ; Zn2+; Ba2+ c) Li2O (v ( eti bazike) ; CaO (v ( eti bazike) ; BeO (amfoter) ; Fe2O3 (amfoter) ; ZnO (amfoter) ; BaO (v ( eti bazike). 4. R Renditni sipas rritjes së rrezes elementet e mëposhtme: a) C, F F, Li, O, Be b) P, P O, Se, Fe, S Zgjidhje: gj j a) Këta janë elemente të periodës së dytë. Rrezja tenton të rritet sa më majtas periodës, pra renditja do të ishte: rrat F< rrat O< rrat C< rr at Be< rr at Li< b)
rr at O< rr at S< rr at P< rr at Se< rr at Fe <
5. Zgjidhje: gj j Në sistemin periodik, brenda grupeve A rrezja rritet duke kaluar nga lart-poshtë. Brenda një periode rrezja atomike zvogëlohet kur kalojmë nga e majta në të djathtë.
zvogëlohet
R
Periodë
r r i t e t
6. Plotëso tabelën: Elementet
Potenciali i jonizimit
Metalet
I ulët
KIMIA
Jometalet
58
Gazet e plogët
Afria për elektronin
Elektronegati tiviteti
I lartë
I lartë zero
Zgjidhje: gj j Elementet
Potenciali i jonizimit
Afria për elektronin Af k
Elektronegativiteti
Metalet
I ulët
I ulët
I ulët
Jometalet
I lartë
I lartë
I lartë
Gazet e plogët
Z Zero
Z Zero
zero
TEMA 2.4 VALENCA E ELEMENTEVE !"#$%&' ++ 1. X @_`~ ?@_`w \ @_` ?& X a) Valencën në gjendje themelore b) Valencën në gjendje të ngacmuar c) Ngjashmëritë dhe ndryshimet midis tyre Zgjidhje: gj j a) Formulat elektronike të elementeve:
N- 1s22s2p3 Y themelore: p 2s
Valenca në gjendje themelore e azotit është III (tre elektrone të paçiftëzuara) Azoti nuk mund të ketë gjendje të ngacmuar sepse nuk gjendje energjitike bosh në nivelin e dytë. P-
3s
1s22s2p63s2p3d0 Y gjendje themelore p
d
Valenca në gjendje themelore për fosforin tre (III). Nëse atomit të fosforit i jepet energji me porcione, ai mund të ndajë çiftin 3s dhe elektroni të lëvizë drejt nënnivelit d. Kështu atomi i fosforit mund të ketë edhe valencën V në gjendje të ngacmuar.
KIMIA
59
3s
d
p
As- 1s22s2p63s2p6d104s2p3d0 Y d
p 4s Valenca në gjendje themelore është tre (III). Për të përcaktuar valencën në gjendje të ngacmuar, duhet që çifti 4s të ndahet, nëse atomit i jepet energji, duke realizuar kështu valencën pesë (V), për arsenikun.
4s
p
d
c) Azoti, fosfori dhe arseniku janë elemente të të njëjtit grup, falë strukturave elektronike të ngjashme të nivelit të jashtëm ns2p3d0, në gjendje themelore ata kanë veti të ngjashme. Ndryshimet midis tyre i dedikohen ndryshimit të rrezes së atomit e cila zvogëlohet nga \ ¢ ? ¢ & / "& & '
afrisë për elektronin, elektronegativitetit-parametra në përpjesëtim të zhdrejtë me rrezen atomike.
2. Përcaktoni të gjitha valencat në atomet e elementeve Cl, O, Ca, S. Zgjidhje: gj j Duke iu referuar vendndodhjes së elementeve në sistemin periodik mund të shkruajmë formulat elektronike të nivelit të jashtëm për:
Ca
4s2p0
KIMIA
4s
60
4p
Valenca themelore zero
Valenca në gjendje të ngacmuar p
4s
O - 2s2p4
Y
Valenca themelore dy 2p 2s Oksigjeni nuk ka mundësi për gjendje të ngacmuar pasi niveli i dytë nuk ka nënnivel d.
S - 3s2p4d0
3s
3p
Y
3d
Valenca në gjendje themelore është dy (II). Por ndryshe nga oksigjeni squfuri mund të ketë valencë në gjendje të ngacmuar. Kur atomit të squfurit i japim energji me porcione, çiftet 3s dhe 3p ndahen dhe elektronet lëvizin drejt nënnivelit d. Hapi p ip parë: 3s
p
d
Shfaq valencën në gjendje të ngacmuar katër (IV).
3s
3p
A 3d
sa
KIMIA
Hapi p i dytë: y
61
; << = > %%?%@?@%Q Cl - 3s2p5d0
3p
3s
Y
3d Valenca në gjendje themelore është një (I).
Valenca në gjendje të ngacmuar: 3s
p
d
3s
p
d
3s
p
d
4. # "# & X ] < Zgjidhje: gj j Duke iu referuar pozicionit që këto elemente zënë në sistemin periodik, valencën më të lartë e shfaq Br (grupi VII A). < " d p 4s
KIMIA
Valenca në gjendje themelore është një (I). Në gjendje të ngacmuar ai shfaq valencat- III dhe V, si dhe valencën maksimale VII.
62
4s
p
d
p
4s
d
p
4s
d
5. ? X ?@_`w @_`} @_`w~ X a. Shkruhet formula elektronike e atomit b. ?# c. Si realizohet lëvizja e elektroneve drejt orbitaleve bosh ç. Vlerat e valencave të tyre në gjendje themelore dhe të ngacmuar Zgjidhje: gj j ?@_`w " "" w22s2p63s2p3d0 Y d p 3s
Valenca e fosforit në gjendje themelore është tre (III). Për të përcaktuar valencën në gjendje të ngacmuar, atomit të fosforit i jepet energji për të /" /" ' & * * 3s
p
d
Në gjendje themelore kalciumi shfaq valencën zero (0). Në gjendje të ngacmuar, atomit të kalciumit i jepet energji për të ndarë çiftin 4s, e kur ky çift ndahet elektroni lëviz drejt nivelit 4p, i cili ka tre orbitale bosh. Valenca në këtë gjendje është dy (II). 4s
p
KIMIA
Në këtë gjendje atomi i fosforit shfaq valencën pesë (V). Pra atomi i fosforit shfaq valencën III në gjendje themelore dhe valencën V në gjendje të ngacmuar. @_` } £ X w22s2p63s2p6d04s2p0 - 4s2, formula elektronike e nivelit më të jashtëm. - Y p 4s
63
Pra atomi i Ca shfaq valencën zero (0) në gjendje themelore dhe valencën dy (II) në gjendje të ngacmuar. @_`w~ £ X w22s2p63s2p5 - 3s2p5, formula elektronike e nivelit më të jashtëm. - Y -
3s
-
3s
p
d
3s
p
d
3s
p
d
6. Numri i grupit i shoqëruar me germën A nuk tregon: A) një nga valencat e elementit C) elektronet e nivelit të jashtëm B) elektronet valentorë Ç) elektronet e nënnivelit d Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë D) elektronet e nënnivelit d.
TEMA 2. USHTRIME TË ZGJIDHURA PËR VALENCËN !"#$%&' +W
1. \ _`~ Y & KIMIA
themelore e tij është: A) 4 B)3
64
C)2
Ç) 1
Zgjidhje: gj j Alternativa B) 3.
2. Numri i elektroneve valentore në atomin e një elementi me numër atomik @_` } X
A) 4
B) 3
C)2
Ç) 1
Zgjidhje: gj j Alternativa C) 2.
3. & "" @_`w X A)6 B)5 C)2 Ç) 1 Zgjidhje: gj j Alternativa B) 5. 4. @_`w a) 3s2 b) 3s1p1 Tregoni: a) Y # & & b) Valencën në gjendjen themelore. c) Grupin ku bën pjesë ky element. Zgjidhje: gj j a) Y # & & X b) 3s1p1
c) % & ' @} # & themelore është 3s d) Në se i referohemi formulës elektronike 3s2 jashtëm të atomit në gjendjen themelore 3s />"# numri i grupit, përcaktojmë se atomi i Mg bën pjesë në GR. IIA.
TEMA 2.6 ELEKTRONEGATIVITETI I ELEMENTEVE USHTRIME (faqe 63 e tekstit të nxënësit) 1. Përcaktoni nëse shprehjet janë të vërteta apo të gabuara:
V
G
a) Y !
c) Squfuri ka afri më të madhe për elektronin se sa fosfori. ç) Vetitë reduktuese të aluminit janë më të forta se të fosforit.
KIMIA
b) Natriumi është më pak elektropozitiv se kaliumi.
65
2. Në sistemin periodik, metalet ndodhen në të majtë të vijës zigzage. Ato kanë: A) Potencial jonizimi me vlera të ulëta C) Veti oksiduese të fuqishme D) Afri të madhe për elektronin B) Numër të madh e në nivelin e jashtëm Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë A)) Potencial jjonizimi me vlera të ulëta. 3. Njëri nga elementet e mëposhtëm i largon më me vështirësi elektronet e nivelit të jashtëm. Simboli i tij është: A) Ca B) Na C) Al D) K Zgjidhje: gj j Alternativa e saktë është: C)) Al 4. ? _`w & X a) Valencën në gjendje themelore dhe të ngacmuar b) Formulën e oksideve dhe acideve të tij c) Karakterin e elementit Zgjidhje: gj j a) ? _`w " 1s22s2p63s2p3d0 # X 3s
p
d
Valenca në gjendje themelore III. Valenca në gjendje të ngacmuar V.
3s
p
d
b) Formulat e oksideve: X2O3 dhe X2O5, acidi H3XO4. c) Elementi ka karakter jometalik.
KIMIA
5. ? X _@_` } ? @_`w ] @_` | ] X a) ] & b) # c) Si lidhet numri i periodës ku ata bëjnë pjesë me formulën elektronike Zgjidhje: gj j _ @_` } a) Formula elektronike në gjendje themelore: 1s22s2p63s2p6d104s2p0. Valenca në gjendje themelore është 0 (zero). Në gjendje të ngacmuar valenca dy (II).
66
3d
4s
4p
b. Elektronet valentore: 4s1 dhe 4p1 & _ `| & |
P (Z=15) a. Formula elektronike në gjendje themelore: 1s22s2p63s2p3d0
p
3s
d
Valenca e fosforit në gjendje themelore është tre (III).
d
p
3s
Valenca e fosforit në gjendje të ngacmuar është pesë (V). b. Elektronet valentore 3s1 3 dhe 3d1. c. Fosfori është element i periodës së tretë sepse niveli më i jashtëm i tij është ` @ 2p3). ] @_` | a. Formula elektronike në gjendje themelore: 1s22s2p63s2p6d104s2p4d0. p 4s
Valenca në gjendje themelore dy (II).
4s
p
d
p
d
Valencat në gjendje të ngacmuar IV dhe VI. a. Për valencën IV elektronet valentore janë 4p3 dhe 4d1. Për valencën VI elektronet valentore 4s1 |3 dhe 4d2. b. Seleni është element i periodës së katërt sepse niveli më i jashtëm për të është 4s2p4. 6. Formula e pjesshme e një elementi është 4s2p4
KIMIA
4s
67
Përcaktoni: a) Formulën e plotë elektronike. b) Valencën maksimale të elementit. c) Bllokun e elementeve ku ai bën pjesë. Zgjidhje: gj j a) Formula e plotë elektronike: 1s22s2p63s2p6d104s2p4. b) Valenca maksimale VI. c) Ai bën pjesë në bllokun e elementeve p. 7. Në atomin e një elementi X, numri atomik i të cilit është 14, përcaktoni: a) Numrin e elektroneve të paçiftëzuara për gjendjen themelore. b) Gjendjen energjetike me energji më të lartë,kur atomi është në gjendje të ngacmuar. c) Grupin ku ai ndodhet. Zgjidhje: gj j a) ? @_`w| " X 1s22s2p63s2p2d0 Y themelore: 3s p dhe numri i elektroneve të paçiftëzuara në këtë gjendje është 2. b) Y &X 3s p Gjendjet energjetike me energji më të lartë, kur atomi është në gjendje ndje të ngacmuar ng janë ato me elektrone të paçiftëzuara. c) Elementi X bën pjesë në GR- IV A.
TEMA 2.7 NDRYSHIMI I VETIVE TË ELEMENTEVE DHE. USHTRIME
KIMIA
!"#$%&' * 1. Jepen elementet e grupit IA dhe ata të periodës së tretë. Grupi IA Elementet e periodës së tretë: @_` @_`ww ? @_`w @_`ww @_`w ] @_`w Y @_`w \ @_`w @_`w~ ;* @_` ~ ] @_`w| \ @_`w @_` £ @_`~
68
Për këto element analizoni ndryshimin brenda grupit dhe brenda periodës të: e) potencialit të jonizimit (I) a) numrit atomik b) rrezes f) afërisë për elektronin (A)
c) vetive reduktuese dhe oksiduese g) elektronegativitetit (EN) d) valencës h) karakterit bazik(ose acid) të oksideve të tyre. Zgjidhje: gj j Për elementet e grupit IA, kur lëvizim në grup nga lart poshtë: a) b) ' c) vetitë reduktuese rriten d) valenca nuk ndryshon (struktura e njëjtë e nivelit të jashtëm) e) madhësitë si potenciali i jonizimit(I), afria për elektronin (A) dhe elektronegativiteti @ ' ' ' f) karakteri bazik i oksideve të tyre vjen duke u rritur Li, Na, K, Rb, Cs dhe Fr. Për elementet e periodës së tretë, duke kaluar nga e majta në të djathtë: a) b) ' ' c) vetitë reduktuese vijnë duke u dobësuar, ndërsa vetitë oksiduese vijnë duke u rritur. d) valenca vjen duke u rritur (rritet numri i elektroneve në shtresën e jashtme) e) vlerat e I,A,EN, rriten (ato janë në përpjesëtim të zhdrejtë më rrezen atomike) f) karakteri bazik i oksideve të tyre vjen duke u dobësuar dhe theksohet gradualisht karakteri acid i oksideve. 2. Tregoni karakterin e përbërjeve të mëposhtme: a) Na2 Y Y2 2O c) Mg(OH)2, Ca(OH)2, Ba(OH)2 b) P2O5 ]3 2O7 d) KOH, Zn(OH)2, Sn(OH)4 Zgjidhje: gj j a) Na2 Y Y2 2O - përbërjet kanë karakter bazik i cili vjen në rritje nga Na2O K2O Cs2O b) P2O5 ]3 2O7 * & & P2O5 SO3 Cl2O7 c) Mg(OH)2, Ca(OH)2, Ba(OH)2 * *' & rritje nga hidroksidi i Mg Ca Ba. d) Y^ * *' Zn(OH)2 * " Sn(OH)2 * "
1. Krahasoni vetitë e elementit karbon me elementet fqinjë të tij në sistemin periodik. Zgjidhje: gj j Karboni dallon nga elementet fqinje të tij bori dhe azoti, pasi ai ka katër elektrone në shtresën e jashtme, ai nuk formon jone(as anione, as katione) për të plotësuar shtresën e jashtme. Ai formon përbërje të tipit kovalent. Ndryshe nga karboni bori, i humbet tre elektronet e shtresës së jashtme duke formuar jone (+), ndërsa azoti merr tre elektrone për të plotësuar shtresën e jashtme duke formuar jon (-).
KIMIA
USHTRIME W
69
2. Jonet A3- dhe B- kanë të njëjtin numër elektronesh. B është element në periodën e dytë dhe në grupin VII A. Gjeni vendin e elementit A. Zgjidhje: gj j Joni B- ka 10 elektrone sepse atomi i elementit B ka në shtresën e jashtme me strukturë elektronike 2s2p5 7 elektrone, joni i tij B + eB- ka 8 elektrone në shtresën e jashtme. Joni A3- dhe B- kanë 10 elektrone por joni A3- është formuar kur atomi A + 3eA3-. Kështu që atomi A duhet të ketë tre elektrone më pak se joni i tij pra 7 elektrone dhe strukturë elektronike të nivelit të jashtëm A- 2s2p3. Vendi që elementi A zë në Sistemin Periodik është perioda e dytë dhe grupi i V A. 3. ; X < @ _` @_` £@_` ]@_`w @_`w~ vetive oksiduese. Zgjidhje: gj j Duke iu referuar numrave atomikë të secilit, shkruajmë formulat elektronike të secilit: B 1s22s2p1 \ F 1s22s2p5 % \ O 1s22s2p4 % \ S 1s22s2p63s2p4d0 % \ Cl 1s22s2p63s2p5d0 % \ Vetitë oksiduese vijnë në rritje nga B S O Cl F. 4. Plotëso tabelën: Elementi Y
Oksidet
Karakteri
Hidroksidet ose acidet
P Al Li
KIMIA
Zgjidhje: gj j
70
Elementi
Y
Oksidet
Karakteri
P Al Li
P3Al3+ Li+
P2O3, P2O5 Al2O3 Li2O
Acid Amfoter Bazik
5. ? \@_`w @_`ww @_`w & X a) Renditjen sipas vetive metalike në rritje. b) Formulat e oksideve dhe hidroksideve që ato formojnë. c) Karakterin e oksideve dhe hidroksideve.
Hidroksidet ose acidet H3PO4 Al(OH) ( )3 LiOH
Zgjidhje: gj j a) Vetitë metalike në rritje: Al, Mg, Na. b) Al2O3 \@^3 @^2 2 ^ c) *' *' * \ "
TEMA 3.1 1. a) Formulat elektronike: ? _ ` w " Xw22s2p63s2p64s1. ? _ ` w~ " X w22s2p63s2p5. * _ `w @ \ " Y+. _ ` w~ @ \ " . Atëherë formula njësi e përbërjes jonike të formuar nga bashkëveprimi i këtyre joneve është: KCl.
TEMA 3.2 1. a) Gjatë formimit të molekulës së hidrogjenit nga atomet çlirohet energji. Kjo do të thotë se molekula zotëron më pak energji sesa dy atomet, pra është sistem më i qëndrueshëm nga pikëpamja energjetike se sistemi i përbërë nga atomet. b) Elektonet që do të formojnë çift të përbashkët duhet të jenë tek dhe me spine të kundërta. c) Orbitalet atomike të dy atomeve hidrogjen, ndërfuten në njëra tjetrën, duke krijuar midis dy bërthamave një dendësi të resë elektronike më të lartë sesa ajo që është te atomet e veçantë. Kjo shoqërohet nga çlirim energjie, prandaj molekula H2, zotëron më pak energji sesa dy atomet H. / # ^ ^
3. ^ ^ " " ^ ^ / b) Rrezja e atomit të hidrogjenit është më e vogël se rrezja e atomit të klorit. Atomi i hidrogjenit është atomi më i thjeshtë dhe e ka rrezen më të vogël se të atomeve të tjera. c) Gjatësia e lidhjes është aq më e madhe sa më e madhe të jetë rrezja e atomeve
KIMIA
2. a) Nga shembujt e dhënë, tri përbërjet e para: F2, Br2, I2, janë përbërje molekulare. " *& X ! * & përbëhen nga molekula dyatomike ku atomet janë lidhur me lidhje kovalente të pastër. b) Dy përbërjet e tjera janë kripëra (klorure) të dy metaleve tipikë: litiumit dhe kalciumit. Formulat e tyre: LiCl dhe CaCl2, nuk tregojnë molekula. Ato janë formula njësi, ose formula empirike.
71
të lidhur midis tyre. Në këtë rast gjatësia e lidhjes është më e madhe te molekula e klorit. 4. a) Gjatësia e lidhjes është më e madhe te molekula HI. Kjo sepse atomi i jodit e ka rrezen më të madhe se atomet e halogjeneve të tjera(shih ushtrimin 3.c.) b) Lidhje më e fortë është ajo që është më e shkurtër. Në këtë rast lidhje më e fortë ^ £
TEMA 3.3 1. * # ¦ @ § * ¦ @ " ¨ @ * © * ¦ ¨ * ¦ " ¨ ¦ * me një mbulim maksimal të reve elektronike të orbitaleve atomike që formojnë Y lidhjes. 2. < § © ^ * # < ' < është më e madhe sesa rrezja e atomeve: O, N dhe H.
TEMA 3.4 1. a) 2Mg + O2 ¢ b) Magnezi është metal tipik, kurse oksigjeni është jometal tipik. Midis tyre realizohet vetëm lidhje jonike.
KIMIA
2. ^ £ ^ £ është lidhje kovalente e pastër. * ^ £ * diferencën më të madhe të elektronegativitetit midis atomeve që janë lidhur. & " * '
72
3. ' 2. b) Dipol elektrik formon vetëm molekula HBr, sepse midis Br dhe H, kemi diferencë të elektronegativitetit. & " ' 4. a) ENN ` } C ` ` } ?
lehtësisht polare. b) Në bazë të diferencës së elektronegativitetit, karakteri jonik i kësaj lidhje është më pak se 10%. & " * ' drejt azotit. 5. a) Në rastin e NaI, joduri i natriumit, që është kripë, kemi të bëjmë më një përbërje jonike, pra lidhja në këtë rast është e tipit jonik. Formula NaI, është formula njësi. Në rastin e I2, kemi të bëjmë me një përbërje molekulare që është substancë e thjeshtë. Formula, I2 shpreh përbërjen e molekulave të jodit. Pra kemi të bëjmë me molekula dyatomike dhe lidhja kimike midis atomeve të jodit është kovalente apolare. HI, joduri i hidrogjenit është përbërje molekulare, e një substance të përbërë. Lidhja kimike në këtë rast midis H dhe I është lidhje kovalente polare. Në rastin e O2, kemi të bëjmë gjithashtu me një përbërje molekulare, që është oksigjeni i zakonshëm. Në këtë rast lidhja kimike midis atomeve O është lidhje kovalente apolare. b) Përqindja jonike më e lartë është te lidhja midis Na dhe I, pra te joduri I natriumit, sepse midis këtyre elementeve kemi diferencën më të madhe të elektronegativitetit. & = ¦ ¨ 6. a) Molekula apolare janë: O3, P4, S8, sepse përbëhen nga atome të të njëjtit element dhe të gjitha lidhjet midis atomeve janë kovalente apolare. Molekulat: HBr, BrCl, BrF, IBr dhe ClF, janë polare, sepse ato përbëhen nga atome të elementeve të ndryshëm pra që kanë një diferencë të elektronegativitetit. b) Gjatësia më e madhe e lidhjes është në rastin e molekulës që i ka atomet me rrezen më të madhe. Duke ju referuar sistemit periodik dhe duke patur parasysh variacionin e rrezeve të atomeve sipas periodave dhe grupeve, rrezen atomike më të madhe (në rastin e molekulave diatomike) e kanë jodi, I dhe bromi, Br. Pra gjatësia më e madhe e lidhjes është te molekula e bromurit të jodit, BrI. & [ " * ! * <£
1. Ndërmjet BF3 dhe NH3, plotësohen kushtet që të formohet një lidhje bashkërenditëse. Kjo për arsye se azoti te molekula e amoniakut zotëron një çift elektronik vetjak, * ! * ' * ? këtyre dy molekulave realizohet një lidhje bashkërenditëse: H F H F | | | | "[]^_ª `[qw"[]w`[q | | | | H F H F
KIMIA
TEMA 3.5
73
2. a) Formulat e strukturës për këta jone janë: H F | | ^¬ ^+ £ <¬ £| | H F b) Azoti dhe bori përveç formimit të tre lidhjeve kovalente polare përkatësisht me ! " " * ! c) Lidhja bashkërenditëse te joni [NH4]+, formohet nga kontributi i azotit me çift elektronik dhe i joni H+, me orbital të lirë. Te joni [BF4], lidhja bashkërenditëse është " * * * ! £, me çift elektronik të lirë. 3. Në rastin e këtyre përbërjeve kemi të bëjmë me oksiacide. Në të tre rastet hidrogjenet lidhen përkatësisht me squfurin, azotin dhe fosforin, nëpërmjet oksigjeneve. Këto ^ # këta acide treten në ujë. Përveç këtyre lidhjeve, atomi i S, lidhet edhe me dy atome të tjera oksigjen, atomi i azotit gjithashtu me dy atome oksigjen, kurse atomi fosforit me një atom oksigjen. Të gjitha lidhjet e fundit janë lidhje kovalente shumë pak polare.
TEMA 3.6
KIMIA
1. Në rastin e përbërjeve CaO dhe NaF, kemi të bëjmë me përbërje jonike, pra lidhja kimike në këto përbërje është jonike. Në rastin e I2, kemi të bëjmë me një përbërje molekulare. Lidhja kimike midis atomeve të jodit është kovalente apolare. Edhe në rastin e ClF, kemi një përbërje molekulare me lidhje kovalente polare. b) Në rastet e CaO dhe NaF, formulat nuk përfaqësojnë molekula. Ato janë formula njësi.
74
2. a) Nga këto përbërje, vetëm HCl është substancë që i ka molekulat polare sepse ^ kloruri i bromit, BrCl e kanë lidhjen kimike kovalente pak polare. * " ' ?X ^ ¢ ¢ < ¢ & ' 2 @ © d) Sa më e madhe të jetë vlera e diferencës së elektronegativiteteve midis atomeve të lidhur, aq më polare është lidhja midis tyre, prandaj renditja e molekulave sipas X ^ < 3. X ^ § ©
b) Me përjashtim të atomit të hidrogjenit, të gjitha atomet e tjera kanë çifte elektronike vetjake
TEMA 3.7 1. a) Për përbërjet: HI, H2O, AsF3, HCN dhe HBr, duke ju referuar sistemit periodik gjejmë se elementet e këtyre grupeve ndodhen përkatësisht në grupet: H (gr. IA), I (gr. VIIA), O (gr. VIA), As (gr. VA), F (gr. VIIA), C (gr. IV VA), N (gr. VA), Br (gr. VIIA).
b)
· H
·· · I: ··
·· ·O: ·
· ·C· ·
·· · As · ·
·· ·N · ·
·· ·F: ··
·· · Br : ··
c) ·· "{} I : ·· ·· " {} O : {} H {{}}{{ ^q{}~}{q^ {{ }{ {{ :F: ^ © X
2. a) Në përputhje me grupin ku ndodhen elementet përkatëse gjejmë dhe numrin e elektroneve që i duhen atomit për të krijuar oktetin (dubletin) elektronik. Kështu hidrogjeni që ndodhet në grupin e parë dhe ka një elektron valentor për të realizuar dubletin elektronik i duhet edhe një elektron. Kështu ai formon një çift të përbashkët, pra një lidhje. Azoti, ndodhet në grupin e pestë dhe ka pesë elektrone valentore. Atij i duhen edhe tre elektrone për të formuar oktetin pra do të formojnë tre lidhje. Kështu me radhë oksigjeni formon dy lidhje dhe karboni katër lidhje. b) Te molekulat e këtij shembulli asnjë atom nuk përmban çift elektronik vetjak.
KIMIA
·· "{} Br : ··
75
c) Të shkruhen strukturat e Ljuisit, si p.sh., për metanin:
H | H–C–H | H 3. a)
.. H . . Cl : ..
H ∙∙ H .. H . . N . .H .. H
:O::O: .. ..
.. .. .. : Cl .. P ..Cl : .. .. .. : Cl : ∙∙ b) Te molekula H2, kemi një lidhje kovalente apolare. Te molekulaHCl, kemi një lidhje kovalente polare. Te molekula NH3, kemi tre lidhje kovalente polare. Te O2. kemi një lidhje @ = ?3, kemi tre lidhje kovalente polare. c) H2 % ^ % @ ^ % @ ' % ?3 % @ i kanë tre atomet e klorit dhe një e ka atomi i fosforit)
Tema 3.8. 1. a)
KIMIA
·· " {} O : {} H
76
·· "{}]}{" }{ H
b) Te H2 % = ^3 % c) Te molekula e ujit orientimi i katër çifteve elektronike që janë rreth O, është tetraedrik. Por meqenëse në dy majat e teraedrit nuk kemi atome të lidhur me oksigjenin, këto çifte % "& w}o e 28>, në afërsisht 105o. Edhe te molekula e amoniakut, katër çiftet elektronike që ndodhen rreth azotit kanë * % & "& ndaj çifteve lidhës, e ngushton këndin e tetraedrit deri në afërsisht 107o. 2 a) Të shkruhen skemat e strukturave të Ljuisit për HCN, COCl2 dhe SCl2. b) = ^ # % = 2, atomi # Forma gjeometrike e kësaj molekule duhej të ishte trekëndësh barabrinjës, por meqenëse më të mëdhenj se këndi ClCCl. Te SCl2 # ] % "& 3. # % # ? % 4. a) Të shkruhen skemat e strukturave të Ljuisit për BeCl2 BCl3, CH4, NH3 b) # % = < 2 <3,
^4, ^3 % c) Te molekulat BeCl2 BCl3, CH4 /" # = ^3, përveç tre "& % TEMA 3.9
2. Në këtë rast të gjitha molekulat kanë nga një lidhje dhe kanë polare. Momenti dipolar do të jetë më i madh në rastin e molekulës ku kemi diferencën më të madhe të elektronegativitetit, pra te HF. Atëherë renditja sipas rritjes së momentit dipolar do të jetë: HI, HBr, HCl, HF. < £ ^
KIMIA
1. a) Të shkruhen strukturat e Ljuisit b) Nga këto molekula, tre të parat janë apolare. Në rastin e molekulës CF4 edhe pse lidhjet £ Y # mbledhja e momenteve dipolare të lidhjeve, del momenti dipolar i molekulës i barabartë me zero. Dy molekulat e tjera janë polare. HBr është polare se ka një lidhje të vetme e cila është polare. H2O, ka dy lidhje polare, por duke formuar kënd më të vogël se 180o midis tyre, momenti dipolar rezultant (i molekulës), është më i madh se momenti dipolar i lidhjes ^
77
diferenca e elektronegativitetit midis C dhe H është 0,4. b) Duke qenë se këto molekula kanë struktura simetrike, përkatësisht formë lineare, trekëndore barabrinjës dhe tetraedrike, momentet dibolare të tyre janë të barabarta me zero. 4. a) Të shkruhen strukturat e Ljuisit për H2O, H2S, CO2 dhe CS2. b) Molekulë polare në këtë rast është molekula e ujit. Në të vërtetë edhe molekula e sulfurit të hidrogjenit ka një moment dipolar shumë të vogël. Ndërkaq molekulat e dioksidit të karbonit dhe sulfurit të karbonit edhe pse i kanë lidhjet polare, momentin dipolar i tyre për shkak të simetrisë (janë lineare), është i barabartë me zero. TEMA 6.1 1.a) V1 ` 1 [A] [B]2 %2 ` 2 [C] b) Meqenëse me 1 mol substancë A hyjnë në reaksion 2 mole substancë B, atëherë në qoftë se do të merren me përqendrim të barabartë, do të teprojë substanca A. 2. a) Nga barazimi i shpejtësisë duket se po të rritet përqendrimi i H2O2, dy herë edhe shpejtësia e reaksionit do të rritet dy herë b) Në qoftë se me rritjen e përqendrimit të H2O2 dy herë, zvogëlohet përqendrimi i HI, dy herë, atëherë shpejtësia e reaksionit nuk ndryshon. 3. Shkruajmë barazimet e shpejtësisë për të dy reaksionet: V1 ` 1 [CO] [H2 %2 ` 2 [CO2] [H2] a) Me rritjen e përqendrimit të CO dy herë, shpejtësia e reaksionit të drejtë, rritet dy herë. Me zvogëlimin e përqendrimit të H2O dy herë shpejtësia e reaksionit zvogëlohet dy herë. Pra duke i bërë ndryshimet njëkohësisht shpejtësia e reaksioni nuk do të ndryshojë. b) Me rritjen e përqendrimit të CO2 dy herë, duke iu referuar barazimit të shpejtësisë të reaksionit të zhdrejtë, shpejtësia e tij do të rritet dy herë. TEMA 6.2 1. a) K e =
KIMIA
2.
78
[CH 3 OH ] [ NH 3 ] 2 * K e = 3 [CO ] ⋅ [ H 2 ] 2 [H 2 ] ⋅ [N 2 ]
a) K e =
[ PCl 3 ][Cl 2 ] ` } |~ * K e = [ PCl 3 ][Cl 2 ] [ PCl 5 ] [ PCl 5 ]
`
Meqenëse konstantja e reaksionit b) është më e madhe se ajo e reaksionit a), atëherë reaksioni b) ka prirje më të madhe për formimin e produkteve. 3. Shkruajmë shprehjen e konstantes së ekuilibrit dhe zëvendësojmë në të përqendrimet e ekuilibrit që na janë dhënë:
Ke
[CO ] [ H 2 O] [CO2 ] [ H 2 ]
1 10 2 2 10 2 2 1 10 2 1 10 2
`
4. Shkruajmë shprehjen e konstantes së ekuilibrit:
Ke
[C ] [ D] [ A] [ B ] 2
# * } *& < # i B që ka vepruar është:
80 5mol / l 4mol / l 100 ?# <{ * X | ` w Nga barazimi kimik shohim se kur veprojnë 2 mol/l substancë B, ka vepruar 1 mol/l substancë A. Atëherë meqenëse kanë vepruar 4 mol/l substancë B, nga substance \ ?# * \{X ` | përqendrimi i ekuilibrit për A- në. Ndërkaq po duke ju referuar barazimit kimik, janë formuar nga 2 mol/l substancë C dhe D. Këto janë dhe përqendrimet e ekuilibrit për C dhe D. Bëjmë zëvendësimet në shprehjen e konstantes dhe njehsojmë vlerën e saj:
Ke
[C ] [ D] 22 1 2 [ A] [ B] 4 12
TEMA 6.3 1. Shprehjet e konstanteve të ekuilibrit për reaksionet përkatës janë:
Ke
Ke
[ H 2 ]4 [ H 2 O]4
[CH 3 NH 3 ] [OH ] [CH 3 NH 2 ]
Ke
1 [CO2 ]
Ke
2. Shkruajmë shprehjen e konstantes së ekuilibrit:
Ke
[ H 2 ]4 [ H 2 O]4
[ H 3O ] [CO32 ] [ HCO3 ] KIMIA
1 Ke [CO2 ]
79
Nga barazimi kimik shohim se nga një mol hidrogjen formohet një mol ujë. Pra 10 mole ujë janë formuar nga 10 mole hidrogjen. Atë here në ekuilibër kemi 5 mole hidrogjen dhe 10 mole ujë. Duke shënuar me V vëllimin e enës ku ndodh reaksioni përqendrimet e ekuilibrit për përbërjet e gazta janë: [H2 `
5 mol / l V
dhe
[H2 `
10 mol / l V
Zëvendësojmë këto vlera në shprehjen e konstantes dhe kemi: 10 [ H 2 O] V 2 Ke 5 [H 2 ] V
4. Shkruajmë shprehjen e konstantes së ekuilibrit,zëvendësojmë përqendrimet e ekuilibrit dhe bëjmë njehsimet:
Ke
[ Hg 22 ] 0,16 160 [ Hg 2 ] 0,001
TEMA 6.4 1. a) Në bazë të parimit Lë Shatëlje, po të rritim përqendrimin e O2, ekuilibri zhvendoset djathtas. b) Në bazë të parimit Lë Shatëlje, po të zvogëlojmë përqendrimin e SO3, ekuilibri do të zhvendoset djathtas. 2. a) Në qoftë se shtojmë FeCl3, në bazë të parimit Lë Shatëlje, ekuilibri zhvendoset djathtas. b) Në qoftë se zvogëlojmë përqendrimin e SCN, ekuilibri zhvendoset majtas. c) Në qoftë se zvogëlojmë përqendrimin e [Fe(SCN)] , ekuilibri zhvendoset djathtas.
KIMIA
3. Jo. Me rritjen e përqendrimit të Cl2, ekuilibri zhvendoset djathtas, pra andej nga zvogëlohet përqendrimi i PCl3.
80
4. Shkruajmë shprehjen e konstantes së ekuilibrit dhe e njehsojmë atë:
Ke
[C ] [ D] 4 3 1 [ A] [ B ] 6 2
Duke shtuar 4mol/l substancë B, ekuilibri prishet dhe zhvendoset djathtas. Shënojmë me X përqendrimin e A-së që do të zvogëlohet. Po me X mol/l do të zvogëlohet # < &
| * * X ? këtë vlerë (X mol/l), do të rriten edhe përqendrimet e C dhe D. Vendosim përqendrimet e gjendjes së re të ekuilibrit dhe zgjidhim ekuacioni: Ke
[C ] [ D] (4 X )(2 X ) 1 [ A] [ B ] (6 X )(6 X )
< X @|
@
` @ @ # ` w Përqendrimet në gjendjen e re të ekuilibrit janë: ` [ ` \ ` | | < ` | | Ke
[C ] [ D] 5,55 3,55
1 [ A] [ B ] 4,45 4,45
TEMA 6.5 1. Meqenëse me rritjen e temperaturës, ngjyra forcohet, kjo do të thotë se është rritur përqendrimi i substancës me ngjyrë që është NO2, pra me rritjen e temperaturës ekuilibri është zhvendosur në të majtë, në drejtim të zhvillimit të reaksionit të zhdrejte. Atëherë në bazë të parimit Lë Shatëlje, reaksioni i zhdrejtë është endotermik. Mbetet që reaksioni i drejtë të jetë ekzotermik.
3. a) Po të zvogëlojmë trysninë e sistemit, do të zhvillohet reaksioni i drejtë në rastin e
2 CO(g) + O2(g), sepse ky reaksion reaksionit të tretë: 2 CO2(g) + nxehtësi shoqërohet me rritjen e numrit të moleve të substancave të gazta, pra me rritjen e trysnisë.
KIMIA
2. a) Po të rritim përqendrimin e N2, në bazë të parimit Lë Shatëlje, ekuilibri në reaksionin e parë do të zhvendoset djathtas, d.m.th. në drejtim të reaksionit të drejtë b) Po të zvogëlojmë përqendrimin e O2, ekuilibri në të dy reaksionet do të zhvendoset majtas, d.m.th. në drejtim të reaksionit të zhdrejtë. c) Po të rritim përqendrimin e NO2, ekuilibri në reaksionin e dytë do të zhvendoset majtas d.m.th. në drejtim të reaksionit të zhdrejtë. ç) Po të zvogëlojmë përqendrimin e NO, ekuilibri në reaksionin e parë do të zhvendoset djathtas (favorizohet reaksioni i drejtë), ndërsa në reaksionin e dytë do të zhvendoset majtas (favorizohet reaksioni i zhdrejtë).
81
b) Po të rritim trysninë do të zhvillohet reaksioni i drejtë, në rastin kur kemi të bëjmë me zvogëlimin e numrit të moleve të substancave të gazta, pra kur kemi të bëjmë me zvogëlimin e trysnisë. Kjo ndodh në rastin e reaksionit të dytë: 2 SO2(g)
2 SO3(g). + O2(g) c) Po të rritim temperaturën do të zhvillohet reaksioni i drejtë kur ky është endotermik. Reaksione endotermike janë reaksioni i tretë dhe i katërt: 2 CO(g) + O2(g) 2 CO2(g) + nxehtësi
KIMIA
2 NO2(g) N2O4(g) + nxehtësi
82
TEST SIMESTRAL 1. A) B) C) D)
Të gjitha elektronet 2p kanë: ` ` `} 1 ` {
1 pikë
2. A) B) C) D)
]< = = = ^ 10 elektrone 14 elektrone 8 elektrone 6 elektrone
1 pikë
2
3. Vlera më e lartë e numrit kuantik themelor për atomin e një elementi është 1 pikë n=2. Për këtë atom themi se: A) Ai ka tri gjendje energjetike B) Numri i niveleve energjetike është 2 C) Valenca e tij maksimale është 3 D) Numri i elektroneve valentore është 5
KIMIA
4. Numri atomik i elementit, i cili ka 6 elektrone në nënnivelin d të nivelit të 1 pikë tretë është: A) 20 B) 22 C) 24 D) 26
83
5. A) B) C) D) 6. A) B) C) D)
]<< < ~< ^ një nga valencat e elementit elektronet valentore elektronet e nivelit të jashtëm elektronet e nënnivelit d ] = = : më e madhe të jetë energjia e lidhjes më e madhe të jetë gjatësia e lidhjes më larg të jenë bërthamat e atomeve më e vogël të jetë zona e mbulimit
1 pikë
1 pikë
KIMIA
7. < < =< = gjendje energjetike: 1 pikë A) më të lartë. B) më të ulët. C) të njëjtë. D) mesatare.
84
8. A) B) C) D)
Një komponim jonik është një bashkësi: jonesh (+) dhe (-) molekulash jonesh pozitive jonesh negative
1 pikë
9. A) B) C) D)
] ? = ^ CH4 KCl PH3 CO
1 pikë
10. A) B) C) D)
Lidhja kovalente ka gjatësi më të madhe në lidhjen: ` © ^
1 pikë
11. Duke u nisur nga eksperimenti i Radhërfordit dhe teoria e Borit jepni shpjegime për shprehjet e mëposhtme. Pse: 3 pikë a) një pjesë e rrezeve alfa devijojnë nga rruga drejtvizore. b) modeli i atomit sipas Borit është më i qëndrueshëm se modeli i atomit sipas Radhërfordit. c) protonet vendosen në bërthamë.
12. Në bërthamën e atomit të një elementi ndodhen 22 neutrone dhe në mbështjelljen elektronike të tij lëvizin 18 elektrone. Njehsoni: 3 pikë a) Njehsoni numrin atomik b) Njehsoni numrin e masës së elementit c) Shkruani formulën elektronike të atomit
Jepen nënnivelet e shtresës “M”: 3s, 3p, 3d. Përcaktoni: vlerën e n, l, m për çdo nënnivel s, p, d. Numrin e elektroneve që ndodhen në s, p, d Gjendjet energjetike që ndodhen në s, p, d
3 pikë
14. Jepen numrat atomikë të elementeve: ] @_ ` | < @_ ` Y @_ ` w @_ ` } a) shkruani formulat elektronike të joneve të tyre b) tregoni cilët nga jonet janë izoelektronikë c) '
3 pikë
15. Për elementet O (Z=8); B (Z=5);C (Z=6); N (Z=7), gjeni: a) Jometalin më tipik b) Renditjen sipas rrezes atomike në rritje c) Oksidet që ato formojnë
3 pikë
16. Jepen atomet e elementeve: N (Z = 7); P (Z = 15); As (Z = 33). Përcaktoni: a) valencën në gjendje normale. b) valencën në gjendje të ngacmuar c) ngjashmëritë dhe ndryshimet midis tyre
3 pikë
KIMIA
13. a) b) c)
85
17. Për atomet e elementeve P (Z = 15); Ca (Z = 20); Cl (Z = 17). Shpjegoni si: a) shkruhet formula elektronike për secilin atom b) realizohet lëvizja e elektroneve drejt orbitaleve bosh(brenda nivelit) c) vlerat e valencave të tyre në gjendje normale dhe të ngacmuar
18. Për atomet e elementeve Zn, Fe, Cu ( ZZn= 30, ZFe= 26 ZCu= 29). Shpjegoni: a) & b) cilat elektrone quhen valentore c) si ndërtohen strukturat e Ljuisit për H2S dhe NH3
KIMIA
3 pikë
19. Jepen lidhjet N – H; O – O; C – F, H – F. Përcaktoni: a) Karakterin e secilës lidhje b) Lidhjen më polare c) Drejt cilit atom zhvendoset çifti elektronik i përbashkët
3 pikë
20. Jepen përbërjet: Si H4 dhe PCl3. a) shkruani strukturat e Ljuisit b)tregoni formën gjeometrike të molekulave c) përcaktoni cila nga molekulat është polare
3 pikë
Nota Pikët
86
3 pikë
4 0-10
5 11-16
6 17-22
7 23-28
8 29-34
9 35-38
10 39-40
TEST VJETOR KIMI 10 1. A) B) C) D)
Në sistemin periodik rrezja atomike: rritet duke kaluar nga e majta në të djathtë zvogëlohet duke kaluar nga lart poshtë nuk ndryshon as në grupe as në perioda rritet duke kaluar nga lart- poshtë
1 pikë
2. A) B) C) D)
Izotopet e hidrogjenit përmbajnë: numër të njëjtë neutronesh numër të njëjtë mase numër të njëjtë protonesh numër të ndryshëm elektronesh
1 pikë
3. A) B) C) D)
Numri kuantik themelor mund të marrë vlera: -1,-2,-3.... -4, -3, 2..... 1, 2, 3 .... 0, 1, -2 ....
1 pikë
4. A) B) C) D)
! = /W ^ 1s2 2s2p4 3s1p6d4 1s1 2s2p4 3s2p6d3 4s1 1s2 2s2p6 3s2p3d4 1s2 2s2p6 3s2p6d0 4s1
1 pikë
1 pikë KIMIA
5. ] Q $ ^ A) hidroksid kalçiumi B) hidroksid alumini C) hidroksid kaliumi D) hidroksid bariumi 6. Njëra nga lidhjet e mëposhtme është më polare.
87
$ ^ A) H - I B) H - Br C) H - Cl D) N - H
1 pikë
7. Në tretësirën 0.02 M të CH3COOH, pH i tretësirës është: A) 3.7 B) 3 C) 4 D) 3.22 @ ` } ~ `} `w w}-5)
1 pikë
8. Janë dhënë tretësirat ujore të kripërave: a) CH3COONa b) BaCl2 c) NH4CN d) (NH4 )2 SO4 Fenolftaleina i jep ngjyrë të kuqe tretësirës ujore të: A) CH3COONa B) BaCl2 C) NH4CN D) (NH4 )2 SO4
1 pikë
KIMIA
9. ] ] _=2(g) = 2 NOCl (g) 1 pikë Në qoftë se përqendrimi i NO dhe Cl2 rritet dy herë shpejtësia e reaksionit rritet: A) 2 herë B) 4 herë C) 6 herë D) 8 herë
88
10. Si mund të zhvendoset majtas ekuilibri i reaksionit të mëposhtëm CO (g) + H2 @ 2(g) + H2@ ^ `
| A) me rritjen e trysnisë B) me rritjen e temperaturës C) me zvogëlimin e vëllimit D) me uljen e temperaturës
1 pikë
11. Për atomin e elementit me numër atomik Z= 33 përcaktoni: a) valencat në gjendje normale e të ngacmuar b) formulat e oksideve të tij c) karakterin e elementit
3pikë
12. Jepen përbërjet e mëposhtme: SiH4, NF3, BeCl2 a) shkruani formulat e strukturës sipas Ljuisit b) tregoni sa lidhje formon atomi qendror në çdo molekulë c) përcaktoni formën gjeometrike të molekulave të mësipërme
3pikë
13. Janë dhënë elementet Cl, Mg. Numrat atomikë të tyre sipas radhës janë: 3pikë _`w~ _`w
a) Përcaktoni valencat e tyre b) cili nga jonet e formuar prej atomeve të tyre është izoelektronik me atomin e Ar, @_`w c) Cila do të ishte formula njësi e përbërjes së formuar nga bashkëveprimi i joneve të tyre 14. Jepet reaksioni: I2_ "2 "% a) tregoni pse shigjeta vendoset me dy drejtime të kundërta b) shkruani barazimet e shpejtësive për të dy reaksionet c) shkruani shprehjen e Ke
3pikë
15. Përcaktoni njëvlerësat e përbërjeve të mëposhtme: a) H2SO4 b) Al(OH)3 c) K2SO3
3 pikë
16. ] < = <= ^
3 pikë
numër ë i madh dh goditjesh ditj h
a) & " * " b) shkruani barazimin e një reaksioni të prapësueshëm që ilustrohet nëpërmjet
c) shkruani shprehjen e Ke për reaksionin që morët si shembull
KIMIA
numër ë i vogël ël goditjesh ditj h
89
17. ] < > 3 pikë atomeve hidrogjen.
a) tregoni llojet e forcave të paraqitura me shigjeta b) shpjegoni si realizohet lidhja kimike midis dy atomeve të hidrogjenit c) përcaktoni tipin e lidhjes që realizohet
18. Jepet reaksioni i prapësueshëm:
3 pikë
2 H2(g) + O2(g) ^2O(g) ^ } Shpjegoni: a) a ndikon rritja e trysnisë në zhvendosjen e ekuilibrit b) nga do të zhvendoset ekuilibri në se rrisim përqendrimin e H2O(g) c) pse molekula e ujit është polare 19. Jepen reaksionet elementare.( të gjitha substancat janë në gjendje të gaztë):
Hapi 1: Hapi 2: Hapi 3:
N 2O 5
N 2 + NO3 NO
NO2 + NO3
N 2 + NO + O2 NO
NO + NO3
2 NO2
KIMIA
a) shkruani reaksionin e përgjithshëm b) shkruani shprehjen e Ke për reaksionin e përgjithshëm c) A varet vlera e Ke nga rritja e përqendrimit të reaktantëve
90
20. Hidrogjeni vepron me oksidin e azotit duke dhënë N2O(g) dhe H2O(g). Jepn të dhënat e mëposhtme: [NO] [H2] V
0.40 0.35 5.040x 10-3
0.80 0.35 20.16x 10-3
0.80 0.70 40.32x 10-3
a) shkruani barazimin e reaksionit kimik b) përcaktoni barazimin e shpejtësisë c) njehsoni vlerën e konstantes së shpejtësisë
4 0-10
5 11-16
6 17-22
7 23-28
8 29-34
9 35-38
10 39-40
KIMIA
Nota Pikët
91
PROGRAMI I LËNDËS KIMI PËR KLASËN E 10, MIRATUAR NGA MASH Tiranë, shtator 2008 Kimia i ndihmon nxënësit të kuptojnë ndërtimin dhe sjelljen e lëndëve, të mësojnë për zhvillimet e shkencës kimike dhe për rrugët në të cilat, kimistët sot përdorin të dhënat e shkencës kimike për të plotësuar nevojat e shoqërisë, të kuptojnë ndërveprimet e shkencës kimike me teknologjinë, të dinë që kimia është mjaft e rëndësishme në fusha të ndryshme, si: mjekësi, bujqësi, industri dhe shumë aspekte të tjera të jetës. Për shumë nxënës, përveç rolit që ka në aspektin social, mjedisor, ekonomik, lënda e kimisë shihet si element kyç për karrierën e tyre në jetë, duke e vlerësuar atë pa njëanshmëri gjinore. Studimi i kimisë në shkollën e mesme është pjesë e rëndësishme e arsimimit tërësor të nxënësve, që së bashku me lëndët e tjera të fushës së shkencave të natyrës, kontribuon në zhvillimin e mendimit shkencor te nxënësit dhe idenë e zhvillimit të qëndrueshëm. Integrimi i njohurive të kimisë me ato të lëndëve dhe fushave të tjera të studimit, kujdesi për zotërimin nga nxënësit të aftësive të përshkruara në kornizën kurrikulare dhe standardet e fushës, janë elemente të rëndësishme që mban në konsideratë hartimi i këtij programi lëndor. Kimia në klasën e 10 do të studiohet si lëndë më vete me 2 orë javore gjithsej në 72 orë mësimore. Kurrikula e kimisë, e konceptuar për gjimnazin, do të thellojë dhe zgjerojë përvojat ' tej të kuptuarit e koncepteve kimike për ndërtimin e lëndës, vetitë dhe përdorimet e tyre. Programi i kimisë për klasën e 10 të gjimnazit është organizuar sipas linjave e nënlinjave të përmbajtjes. Për çdo nënlinjë shënohen objektivat, të cilat materializojnë njohuritë kimike, aftësitë dhe qëndrimet që pritet të nxënë nxënësit gjatë kursit të kimisë.
KIMIA
1. SYNIMI I LËNDËS Programi i kimisë synon: Të gjithë nxënësit të zhvillojnë njohuri, aftësi, qëndrime për strukturën e atomeve dhe përbërjeve kimike, për reaksionet kimike, dhe për ndërveprimet e energjisë dhe të lëndës.
92
2. OBJEKTIVA TË PËRGJITHSHME Në përfundim të këtij programi nxënës/i,-ja: të kuptojë konceptet bazë më të rëndësishme të kimisë dhe të realizojë lidhjen e
# # të jetë i/e aftë të kërkojë dhe përpunojë informacione rreth dukurive kimike, vetive të substancave me rëndësi praktike, duke përdorur kërkimin shkencor dhe mënyra të "& ' të përdorë teknologjitë e informacionit dhe të komunikimit, si mjete për sigurimin "& "' të përdorë njohuritë kimike në diskutimet në lidhje me natyrën, mjedisin dhe teknologjinë, në procesin e vendimmarrjes si konsumator për të mbajtur një shëndet ' # & # * ' kimi. 3. OBJEKTIVA SIPAS LINJAVE DHE NËNLINJAVE KLASA 10 36 javë x 2 orë = 72 orë
KIMIA
LINJA: Struktura dhe vetitë e lëndës Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje të gjithë " # *& me ndërtim jonik, kovalent, periodicitetit, metalet, jometalet, acidet, bazat duke përdorur faktet, modelet dhe eksperimentet.
93
LINJA: J STRUKTURA DHE VETITË E LËNDËS ORË TË SUGJERUARA: J 51 Nënlinja i j
Objektiva j i Në përfundim d të klasës së 10 nxënës/i,-ja: /
Ndërtimi i atomit (13 orë)
KIMIA
94
të interpretojë atomin si grimcë e përbërë (zbulimi i elektronit dhe i të diskutojë vendndodhjen e grimcave përbërëse të atomit (eksperimenti i ;" të dallojë protonet, neutronet, elektronet në lidhje me masat e tyre relative ' të dallojë atomin dhe jonin e një elementi, duke bërë bilancin e protoneve ' * # ' të njehsojë masën atomike të krahasuar të një elementi, duke njohur # ' * të relatojë me shkrim për përdorimin e izotopeve në praktikë (p.sh., për *{w| të përshkruajë në mënyrë evoluive zhvillimin e modelit atomik nga = ;" < të përcaktojë kuptimet: orbitë e lejuar, numër kuantik themelor, nivel të përcaktojë kuptimet: orbital atomik, numër kuantik sekondar, nënivel * # * & X # * të njehsojë numrin maksimal të elektroneve në nivelet, nënnivelet të relatojë me shkrim si shpërndahen elektronet në një atom, në përputhje me: parimin e qëndrueshmërisë (aufbau), parimin e përjashtimit të Paulit, ^ " |} * & & të shkruajë një ese për rëndësinë shkencore që pati zbulimi i pjesëzave përbërëse të atomit.
Periodiciteti (13 orë)
Objektivat j Në përfundim d të klasës së 10 nxënës/i,-ja / duhet: të interpretojë ndërtimin e tabelës periodike me perioda të gjata, duke u bazuar në # të analizojë mbi bazën e strukturës atomike, periodat dhe grupet A,B në tabelën pe të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, mbi faktet historike që çuan në evolucionin e tabelës periodike (triadat e Dobërajner, * të parashikojë vendosjen e elementeve në tabelën periodike dhe vetitë e tyre, duke ' & ' " * të argumentojë marrëdhëniet ndërmjet rrezes atomike, potencialit të jonizimit, " të përshkruajë qëndrueshmërinë e gazeve inerte duke u mbështetur në ndërtimin e të formulojë kuptimet për konceptet: elektron valentor, valencë, valencë normale, & & të përcaktojë valencën normale dhe valencën e ngacmuar në shembuj të \ " " & ' {
{ të hetojë eksperimentalisht tretësira të ndryshme për praninë e kationeve të \ \ ! " " & ' {
%\ %\ të tregojë eksperimentalisht radhën e aktivitetit të metaleve (p.sh.: Sn, Zn, Mg, @ £ @ ' të parashikojë karakteristikat e metaleve, jometaleve, duke u bazuar në vendin e tyre * të realizojë në grup, një projekt kurrikular për rolin e elementeve kimike në organizmin e njeriut (p.sh., funksioni i joneve Na+, K+, Mg2+, Cl-, Ca2+ në të grumbullojë nga burime të ndryshme informacioni, të dhëna për vetitë e * @ X elementet përkatëse, janë apo jo toksike, cilat janë vetitë e tyre karakteristike, të tregojë se si ndryshojnë në tabelën periodike vetia reduktuese e metaleve dhe vetia oksiduese e jometaleve duke realizuar, sipas rregullave të sigurisë, # # " të listojë, duke u mbështetur në tabelën periodike, elemente që japin okside acide, *' " të demonstrojë eksperimentalisht, duke zbatuar rregullat e sigurisë, sjelljen me & *' *' & " Të relatojë me shkrim rëndësinë që pati në shkencë zbulimi i një elementi të dhënë
@ '* të sskicojë icojë hartën e koncepteve oncepteve për tabelën periodi periodikee
KIMIA
Nënlinja j
95
Nënlinja j
KIMIA
Lidhja kimike (13 orë)
96
Objektiva j Në përfundim të klasës së 10 nxënës/i,-ja: * ' të hartojë formulën e njësisë duke u bazuar në ngarkesën e joneve * të përdorë konceptin e energjisë së rrjetit kristalor për të argumentuar " të demonstrojë në shembuj të ndryshëm mekanizmin e lidhjes
# / të përdorë të dhënat mbi elektronegativitetin për të parashikuar tipin e lidhjes, si: { { { të formulojë kuptimin për konceptin dipol elektrik të lidhjes kimike dhe " * të tregojë marrëdhënien ndërmjet lidhjeve kovalente polare dhe të përshkruajë mekanizmin e formimit të lidhjes bashkërenditëse (p.sh., ^ & <£ të analizojë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet lidhjes: jonike,
* të shkruajë strukturat e Ljuisit për molekula të ndryshme të përcaktojë në strukturat e Ljuisit për molekula të ndryshme, atomin # /" /" të formulojë kuptimet për konceptet: gjatësi e lidhjes kimike, kënd të argumentojë formën gjeometrike të molekulës, me anë të teorisë ]^]^% # " {| /" * @ / & të realizojë modelime dhe simulime përmes kompjuterit, për tipa të lidhjeve kimike dhe të formave të molekulave për shembuj të ndryshëm *& & & të relatojë me shkrim për ndikimin e tipit të lidhjes kimike mbi vetitë e substancave (p.sh., shqyrton ndryshimin e pikës së shkrirjes së disa substancave me lidhje kovalente polare në krahasim me shkallën e polaritetit të lidhjes)
Acidet dhe bazat (12 orë)
Objektiv i a Në përfundim d të klasës së 10 nxënës/i,-ja: / të interpretojëë str t ukt kturën n kimike k të acidev eve, bazav ave, kr kripërav ave; të përcakto k jëë kuupttimet: kkrripë acide, kr kripë bazike, kkrripë normal a e; tëë shkr k uajë barazimet e shpërbashki kimit elektro k litik t të acidev eve, bazav ave, kripërav kr ave; të reali a zojëë modelimee dhe sim imulime përmes ko k mpjuteri r t, për str t ukt kturën ki kimike k të acidev eve, bazav ave, kkrripërav ave dhe shpërbashki kimin e tyre elektro k litik t ; të gjy g ykojë për fo f rtësinë e një elektro k lit l ti në bazë të vlerav ave të gradës së shpërbashkimit elektro k litik t dhe kon k stantes sëë shpërbashkimit elektro k litik t ; të kr k yejë njehsim i e të thjeshta me gradën n dhe kon k stanten e shpërbashkimi i t elektro k litik; t të përcaktojë eksperim r entalis a htt fortësinë e një acidi ose baze, në bazë të përcjellshmëris r ë së tyre elektr k rike k; tëë formul m ojëë kuupttimet për produkt ktin jonik n tëë ujit, K Ku dhe pH ; të kr k yejë njehsim i e në lidhje me pH, përq r endrimi r in e jonev eve hid h ron, përq r endrimi r n e jonev eve hid h roksid; të relatojë me shkr krim m osee me gojë, duke k përdorur burim i e të ndryshme të info f rmacionit, mbii nd dikimin e ndryshim i ev eve të pH në shëndetitin e njeriu i t ( .sh.: ndryshimi (p h i pH në gjak, në lëngj n et e stomakut etj. t ); tëë diskutojë për fa f ktorët k t që kanë ndiku d ar në vleratt e pH që nxënësii ka matu t r në rastitn e një shiu h në zonën n ku banon dhe për rrugët e evi e tim imit të shi h rav ave acide në mjedis; të inte i rpreto r jë reaksioni n n e hid h rolizës si reaksion tëë këmbimitt jonik n ; tëë listojëë llojet e kripërav ave që i nënshtrohen hid h drolizës; të përcakto k jë mjedisin acid, bazik, asnjanës sii rezultat u t i një hidroliz l e, duke k u n r ng nisu n a produktet k e hid h rolizës; të di d skutojë të dhëna të grumbulluara ng n a buri rime të ndryshme info f rmacioni, n mbi ndikimin i e hid h rolizës sëë kripërav ave në org r ani n zmat e gjall a a; të tregojë ç’është pika e asnjanësimit të plotë; të real alizojë eksperim r entalis a ht ttitul t llime acido-bazike, duke k ndjekur rregullat l e siguris r ë nëë laboratori r n e kimisë; të njehsojë masën njëv ëvlerëse për acidet, bazat, kkripërat tëë kryejë njehsim i e me përq r endri rimet normal a e dhe molare të acidev eve, bazav ave, kripërav kr ave; të përg r atittë në laborator tretësira të acidev eve, bazav ave, kkrripërav ave me përq r endri rime të ndryshme normal a e, molare, duke ke u nisur ng n a tretësira përkatësee me përq r endrim r të njohur në përqi r ndje; i entalis a ht përq r endrimi r n e panjohur të një tretësire, duke k të njehsojë eksperim u nisur ng n a të dhënat e titullim t mit (p ( .sh., përq r endrim imin e CH3COOH në një uthull)l; të zgjidhë një situ t atë problemore në rrugë eksperim r ental a e, duke k përdorur tittul t llimin acido-bazik (p ( .sh., zbulim imi i perq r endrim imit në një tretësirë tëë dhënë acide ) ndryshmee info f rmacioni, n përbërësitt standard të ujit të pijshëm; të skicojë har a tën e konc k eptev eve për acidett dhe bazat.
KIMIA
Nënlinja
97
LINJA REAKSIONI KIMIK ORË TË SUGJERUARA 21 Nënlinja j
Objektiva j
Kinetika kimike (12 orë)
Në përfundim të klasës së 10 nxënës/i,-ja:
KIMIA
98
të shpjegojë reaksionin kimik bazuar në teorinë e goditjes së & të argumentojë ndryshimin e energjisë së sistemit në një reaksion
@ " të përshkruajë ecurinë e reaksionit kimik përmes energjisë së ' & parametrave: energji të reaktantëve, energji aktivizimi, kompleks aktiv, energji e produkteve, reaksion ekzotermik, reaksion të listojë faktorët kryesorë që ndikojnë në shpejtësinë e reaksioneve kimike (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e
' " të argumentojë eksperimentalisht ndikimin e faktorëve të shpejtësisë (natyra e reaktantit, përqendrimi, temperatura, sipërfaqja e kontaktit ' të përshkruajë shpejtësinë e reaksionit si ndryshim të përqendrimit të substancave (konsumi i substancave nistore dhe prodhimi i të kryejë njehsime në lidhje me barazimin e shpejtësisë mesatare dhe @ '* & X Q ' Q ' ' të monitorojë në rrugë eksperimentale, ndikimin e katalizatorit në shpejtësinë e një reaksioni (p.sh., prodhimi i oksigjenit nga H2O2 ' të relatojë me shkrim për rolin e katalizatorit në shpejtësinë e & të studiojë në rrugë eksperimentale, shpejtësinë e reaksionit në varësi të ndryshimit të përqendrimit, në varësi të ndryshimit të @ ] ^ të listojë informacione të grumbulluara nga burime të ndryshme "& ' ' * të skicojë hartën e koncepteve për kinetikën kimike.
Ekuilibri kimik
Objektiva Në përfundim të klasës së 10 nxënës/i,-ja:
(9 orë)
të dallojë një reaksion të prapsueshëm nga një reaksion i * * të përcaktojë shprehjen matematike të konstantes së ekuilibrit
të kryejë njehsime duke përdorur konstanten e ekuilibrit ose # *& * të tregojë marrëdhënien ndërmjet sistemeve në ekuilibër dhe parimit Lë Shatëlje (ndikimi i faktorëve: temperaturë, trysni, # të investigojë eksperimentalisht në shembuj të ndryshëm, zbatimin e parimit Lë Shatëlje (p.sh., në reaksionin ndërmjet joneve Fe3+ dhe jonet SCN-, për të përftuar Fe(SCN)2+ të parashikojë në shembuj të ndryshëm pozicionin e ri të ekuilibrit
# të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, për kontributin e parimit Lë Shatëljesë në rritjen e shpejtësinë së reaksioneve me rëndësi industriale (p.sh., në ^ ^]| të përdorë parimin Lë Shatelje për të shpjeguar hollimin e shtresës ' të diskutojë të dhëna të grumbulluara nga burime të ndryshme informacioni, për veprime shoqërore në favor të ruajtjes së shtresës së ozonit (p.sh.: vendosje ligjesh mjedisore, zëvendësim të skicojë hartën e koncepteve për ekuilibrin kimik.
KIMIA
Nënlinja
99
Programi i kimisë për klasën e 10-të të gjimnazit është strukturuar në linja që vijnë njëra pas tjetrës, por kjo nuk do të thotë se mësimdhënia-mësimnxënia duhet të zhvillohet në këtë renditje gjatë vitit shkollor. Sasia e orëve mësimore për secilën linjë është rekomanduese. Përdoruesit e programit duhet të respektojnë sasinë e orëve vjetore të lëndës, kurse janë të lirë të ndryshojnë me 10% (shtesë ose pakësim) orët e rekomanduara për secilën linjë. Domethënë, mësuesi mund të vendosë të përparojë më ngadalë kur vë re se nxënësit e tij hasin vështirësi të veçanta në përmbushjen e objektivave të kapitullit, por mund të ecë më shpejt kur nxënësit e tij demonstrojnë një përvetësim të kënaqshëm. Në programin e lëndës së kimisë për klasën e 10, afërsisht 70% e orëve mësimore totale janë për shtjellimin e njohurive të reja lëndore dhe 30% e tyre janë për përpunimin e njohurive (gjatë vitit dhe në fund të vitit shkollor). Përpunimi i njohurive përmban: o Përsëritjen brenda një kapitulli të njohurive-bazë të tij (skicimi i hartës së koncepteve, shkrimi i një relacioni, apo përpilimi i një posteri për objektet e rëndësishme mësimore o
= {*'
o
o
Integrimin e njohurive të reja me njohuritë e lëndëve të tjera. (Ndonëse këto integrime do të përshkojnë zhvillimin e çdo ore mësimore, gjatë përpunimit i duhet kushtuar kohë e posaçme p.sh., për realizim projektesh ndërkurrikulare të propozuara ose jo
Përsëritjen vjetore (Pavarësisht nga ndarja në linja ose në kapituj, lënda duhet parë si
= @
; '
Realizimin e projekteve lëndore, eseve, detyrave të ndryshme kërkimore.
KIMIA
Në orët mësimore, që i përkasin përpunimit të njohurive, mësuesi zhvillon edhe tema me nismën e tij ose me kërkesën e vetë nxënësve. Këto tema mund të pikënisjen nga ngjarje aktuale ose thjesht nga kureshtja e nxënësve. Veçanërisht gjatë përpunimit të njohurive > / X
100
o
Aftësive të përgjithshme, si: e komunikimit, e menaxhimit të informacionit, e zgjidhjeve *
o
Aftësive të posaçme lëndore, si: kërkimi shkencor, ndjekja e rregullave të sigurisë në
o
Formimit të qëndrimeve, si qëndrimi etiko-social dhe gjatë punës në grupe të vogla nxënësish.
6. VLERËSIMI Vlerësimi i nxënësit përshkon gjithë procesin mësimor dhe shërben për përmirësimin e këtij procesi. Vlerësimi i nxënësit nuk ka për qëllim të vetëm vendosjen e notës dhe as nuk përfundon me vendosjen e saj. Vlerësimi mbështetet tërësisht në objektivat e programit lëndor dhe mësuesi nuk ka të drejtë të vlerësojë nxënësit për ato objektiva të arritjes që nuk përshkruhen në program. Objektiv i vlerësimit nuk janë vetëm njohuritë dhe aftësitë por edhe qëndrimet e nxënësve, si qëndrimet etiko-sociale në përgjithësi dhe ato të bashkëpunimit me të tjerët, në veçanti. Mësuesi zhvillon vetë e ndihmon nxënësit dhe së bashku zhvillojnë një larmi mënyrash vlerësimi. Metodat e vlerësimit të përdorura në kimi do të përfshijnë:
teste me shkrim për të kontrolluar arritjet e nxënësve në lidhje me objektivat e programit,
monitorimin e punës së nxënësve në grup,
punët eksperimentale, raportet e punës, projektet, prezantimet e kërkimeve.
Vlerësimi mund të bëhet individual ose në grup, në klasë ose jashtë saj. Mësuesi/ja nuk e ka të detyrueshëm vlerësimin me notë të nxënësve në çdo orë mësimore. Si rregull, nxënësit dhe mësuesit duhet lirshëm të bashkëbisedojnë si partnerë rreth përvetësimit të materialeve mësimore të zhvilluara në klasë dhe mirëkryerjes së detyrave jashtë klase. Herë pas here, mësuesi/ja duhet të vlerësojë me notë duke ua bërë të qartë nxënësve, që në # % * " nxënësve në komunikimin me shkrim dhe mund të realizohet jo vetëm me laps e letër por edhe në rrugë elektronike. Mësuesi/ja vlerëson nxënësin/en me notë për parashtrimet me shkrim në provimet periodike me shkrim dhe në prezantimet me shkrim të punimeve të tij, të zhvilluara vetë ose në grup. *# # përbëhen nga një apo disa kapituj, të cilët i bashkojnë objektiva të ndërlidhura të të nxënit. Në përshtatje me qëllimin e vlerësimit me shkrim, ai/ajo përdor lloje të ndryshme testesh, që nga minitestet disaminutëshe për një objektiv të veçuar të të nxënit, tek ato një orëshe. ? ' formë e parashtrimit me shkrim nga nxënësit është dhe provimi përfundimtar. Vlerësimi në kimi do të fokusohet në aftësitë e nxënësve në lidhje me të kuptuarit dhe përdorimin e njohurive kimike. Portofoli i nxënësit/es, si një mundësi vlerësimi e vetëvlerësimi, është një koleksion i punimeve përgjatë vitit shkollor për lëndën. Portofoli i nxënës/it,-es * "
KIMIA
101
KIMIA
produkte të veprimtarive kurrikulare. Përzgjedhjet për portofolin bëhen nga nxënësi/ja, X veçanta gjuhësore, p.sh., të nxënësve të ardhur rishtas nga emigracioni, merren parasysh nga mësuesi/ja duke u mundësuar këtyre nxënësve të vlerësohen me mënyra të posaçme, përjashtuar vlerësimin me shkrim apo me gojë.
102
