Klasifikimi i foljeve ne zgjedhime Zgjedhim quhet teresia e formave te shtjelluara shtjelluara qe merr folja sipas ve tes, numrit, menyres e kohes, si edhe e formave te pashtjelluara. pashtjelluara. Zgjedhimi ne gjuhen shqipe eshte dy llojesh: llo jesh: vepror dhe jovepror. Format e ndryshme, qe merr folja gjate zgjedhimit te saj, jane sintetike dhe analitike. Format sintetike te foljes ndertohen: 1. Me ane an e te mbaresave vetore, p.sh.: la-j, la-n, la-jme, la-ni... 2. Me ane te nderrimeve fonetike, qe peson tema e foljes, p.sh. njoh : njeh. 3. Njeherazi me ane mbaresash mbaresash vetore dhe nderrimesh nderrimesh fonetike, p.sh.: dal - dol-a. 4. Me ane prapashtesash prapashtesash temeformuese te plotesuar plotesuara a ndonjehere n donjehere edhe me mbaresa vetore, p.sh.: la-fsh-a. 5. Me ane te supletivizmit, te plotesuar edhe me mbaresa vetore ose me prapashtesa temeformuese, si p.sh.: jam - qe-she, qe-ne. 6. Me ane te perngjitjes, p.sh.: qen-kam, qen-kesha.
Format analitike te foljes ndertohen: 1. Me ane an e te foljeve ndihmese kam dhe jam, j am, p.sh.: kam lare, kisha lare, pata lare, paskam lare, paskesha lare.. 2. Me ane te pjesezave formante, p.sh.: te laj, te laja, duke d uke lare, pa lare..
Foljet e rregullta te se shqipes se sotme ndahen ne tri zgjedhime: - Ne zgjedhimin e pare përfshihen foljet me teme ne zanore ose tog zanoresh, qe ne veten e pare njejes te kohës se tashmë narrin mbaresen -j, si: puno-j. Ky zgjedhim perfshin shumicen e foljeve. - Ne zgjedhimin e dytë përfshihen foljet me teme ne bashketingellore, si: hap. Ky zgjedhim ka pushuar se qeni prodhimtar. p rodhimtar. - Ne zgjedhimin e tretë përfshihen foljet me teme ne zanore, qe ne te tri vetat e njejesit te kohës se tashmë te mënyrës m ënyrës deftore dalin me mbarese zero, si: ve, ze,di. Ky zgjedhim perfshin një numer te vogël foljesh dhe nuk është prodhimtar. Zgjedhimi i parë Ndahet ne dy grupe: 1. Foljet qe ne dy vetat ve tat e para njejes te se kryeres se thjeshtë marr marrin in tingullin kundër hiatit - v - midis midi s temës dhe mbareses vetore.
Ky grup ndahet ne dy nengrupe: Grupi 1: a) Foljet me teme me zanore - o - ose -e -, qe ne shumesin e se kryeres se thjeshtë si edhe ne pjesore e zberthejne zanoren fundore te temës ne një tog zanoresh: -ua, -ye, si: puno-j puno-v-a / punua -m punua-r rrefe-j rrefe-v-a / rrefye-m feefye-r b) Foljet me teme me tog zanoresh -ua-, -ye-, qe ne njejesin e se kryeres se thjeshtë e mbledhin atë ne -o-, perkatesisht -e-, si: shkrua-j shkro-v-a / shkrua-m shkrua-r lye-j le-v-a / lye-m lye-r
Grupi 2: Foljet me teme me zanore, qe nuk e zberthejne këtë ne tog zanoresh as ne te kryeren e thjeshtë e as ne pjesore, si: la-j la-v-a / la-me la-re fshi-j fshi-v-a/ fshi-me fshi-re
2. A to
folje qe e zgjerojne temën ne te kryeren e thjeshtë dhe ne pjesore.
Ky grup ndahet ne dy nengrupe: Grupi 1: Foljet, qe ne te kryeren e thjeshtë dhe ne pjesore e zgjerojne temën me prapashtesen -t- : arri-j, gjë-j, mba-j. P.sh.: arri-j arri-t-a arri-t-a gjë-j gjet-a gjet-u-r mbaj-j mbajt-a mbajt-ur Grupi 2: Perfshin foljet bëj dhe hyj e ndonjë tjetër, qe ne te kryeren e thjeshtë (vetëm ne njejes) dalin me teme te zgjeruar me - r - . be-j ber-a ber-e hy-j hyr-a hyr-e Zgjedhimi i dytë Zgjedhimi i dytë ndahet ne dy grupe: Grupi 1: Perfshihen ato folje, qe dalin me te njëjtën teme ne të ardhmën, ne te kryeren e thjeshtë dhe ne pjesore, si: vendos vendos-a vendos-r Grupi 2: Perfshihen ato folje, qe pesojne nderrim zanoresh ne te tashmen ose ne te kryeren e thjeshtë, ose ne te dyja këto kohe. Ky grup ndahet ne tri nengrupe: 1. Foljet qe ne te kryeren e thjeshtë pesojne ndërrimin -e- : -o- ose -je-: -o-, perkatesisht a-: -o-, si:
heq hoq-a heq-ur dal dol-a dal-e 2. Foljet me teme te zgjeruar te tipit perkas, qe pesojne ndërrimin zanor -a-: -e-, ne veten e dytë e te tretë njejes te kohës se tashmë te mënyrës deftore dhe qe ne te kryeren e thjeshtë dalin ose me teme te pazgjeruar ose edhe me temën e zgjeruar te se tashmes duke pësuar ndërrimin -e-: -i-. P.sh.: flas/flet fol-a fol-ur trokas/troket troki-t-a trokit-ur therras/thërret therr-a/therrit-a thirr-ur 3. Foljet shkas, ngas dhe gergas, te cilat pesojne ndërrimin -a-: -e-, ne veten e dytë e te tretë njejes dhe ndërrimin -e-: -i-, ne veten e dytë shumes te se tashmes, ndera ne te kryeren e thjeshtë dhe ne pjesore dalin me teme ne zanore, d.m.th. nuk e k anë tingullin fundor te temës se kohës se tashmë. Foljet e këtij grupi marrin mbaresa vetore të nj ëjta si ato te nengrupit 2 te grupit 1 te zgjedhimit të parë. P.sh. ngas/nget, nga-va, nga-re. Zgjedhimi i tretë Ky zgjedhim ndahet ne tri grupe: Grupi i 1: Perfshihen ato folje, qe ne kohën e tashmë dalin me teme ne zanore, kurse ne te kryeren e thjeshtë (vetëm ne njejes) dalin me teme te zgjeruar ne -r-. Këtu hyjne foljet vë , z ë, pë rz ë dhe nx ë, te cilat ne te kryeren e thjeshtë nderrojne edhe zanoren -ë- ne -u-, si: vë vur-a ve-ne zë zur-a ze-ne Grupi i 2: Perfshihen ato folje, te cilat ne kohën e tashmë dalin më me teme ne zanore, kurse ne te kryeren e thjeshtë dalin me teme ne bashketingellore. Këtu hyjne foljet d i, fle dhe ngre, qe ne te kryeren e thjeshtë dhe ne pjesore e zgjerojne temën me prapashtesen e-, si: di dit-a dit-ur fle fjet-a fjet-ur ngre ngrit-a ngrit-ur Grupi i 3: Ne këtë grup përfshihen foljet pi dhe shtie, te cilat ne dy vetat e para (njejes) te se kryeres se thjeshtë marrin tingullin -v- para mbareses vetore: pi piva pi-rë shtie shti-v-a shtë-në Foljet e parregullta Foljet e parregullta ndahen ne dy grupe kryesore: supletive dhe josupletive 1. Foljet e parregullta supletive: ja-m qe-shë qe-në ka-m pat-a pas-ur
bie prur-a prur-e bie ra-shë rë-në ha hëngr-a ngrë-në jap dha-she dhë-në rri ndenj-a ndenj-ur shoh pa-shë pa-rë vi-j erdh-a ardh-ur
2.
Foljet e parregullta josupletive the-m tha-shë thë-në dua desh-a dash-ur lë la-shë lë-në vdes vdiq-a vdek-ur vete vajt-a vajt-ur Kuptimet kryesore te formave gramatikore te foljes
Mënyra deftore Me anë te kësaj mënyrë, folesi e paraqit si te vërtetë veprimin e emertuar nga folja. E, kur folesi deshiron ta mohoje ose te shprehe pasiguri për këtë vertetesi, atëherë e shoqeron foljen e mënyrës deftore me pjesezen e mohimit nuk a s' , perkatesisht me pjesezen e dyshimit ndoshta, mbase, kushed i etj. Mënyra deftore i ka te tri kohët themelore: te tashmen, te shkuaren dhe të ardhmën.
Mënyra habitore Me anë te kësaj mënyrë, shprehet ne përgjithësi modaliteti i vertetesise, i shoqëruar edhe me ndjenjen e habise se folesit për një veprim te papritur, qe është kryer ne te shkuaren ose qe kryhet ne castin e ligjerimit. Anasjelltas, kur folesi shpreh habine për moskryerjen e një veprimi ne te shkuaren ose ne castin e ligjerimit, atëherë i shoqeron format e mënyrës habitore me pjesezen e mohimit nuk ose s' : -- C' j u paska ng j are? Dhe unë s' paskam d itur g jë! Nepermjet mënyrës habitore folesi mund te shprehe edhe dyshimin ose mospajtimin e tij ndonjëherë edhe ironi lidhur me një thënie a pohim te një tjetri: -- Të j u o f olka shumë e s'u punueka g jë! Mënyra habitore pra ka dy kohe kryesore: te tashmen dhe te shkuaren.
Mënyra lidhore Me anë te kësaj mënyrë, shprehet kryesisht modaliteti i mundesise. Ne disa perdorime ajo shpreh edhe modalitetin e deshires ose te detyrimit. Pra, me anë te mënyrës lidhore folesi e paraqit si te mundshme, perkatesisht te deshirueshme ose te detyrueshme kryerjen e veprimit te emertuar nga folja: -- Duhet te pë r piqemi gjithnjë për te miren e
vendit tonë: ta nd ert o j me d he ta rind ert o j me, ta z bukuro j me atë. Mënyra lidhore ka dy kohe: te tashmen dhe te shkuaren.
Mënyra kushtore Me anë te kësaj mënyrë shprehet modaliteti i mundesise. Folja e perdorur ne mënyrën kushtore tregon një veprim qe mund te kryhej, po të vertetohej një kusht i caktuar. Kushti zakonisht shprehet me anë te një fjalie te varur kushtore, kallezuesi i se cilës është një folje ne te pakryeren e lidhores ose ne me se te kryeren e saj. Por, mund te shprehet edhe me anë te ndajfoljes ndryshe, ose me anë te një togu te ndertuar nga parafjala me ose pa dhe një emër: -- Po pse cuditesh? Të isha unë ne vendin tënd, ç' do t ë be j e ti? Pa ndihmën tënde, s' do t'ia kisha d al ë mbane kësaj pune. Po te kisha ato para qe ke ti, do të ndihmoja kombin tim. N dr yshe, s' po bëhet gjë. Mënyra kushtore ka dy kohe: te tashmen dhe te kryeren.
Mënyra deshirore Me anë te kësaj mënyrë shprehet modaliteti i deshires ne formë urimi ose mallkimi: -U befsh atdhedashes! Mënyra deshirore ka dy kohe: te tashmen dhe te kryeren. Mënyra urdherore Me anë te kësaj mënyrë shprehet modaliteti i deshires ne formë urdhëri, kërkesë, këshillë, porosie, lutjeje, grishjeje, lejimi etj. Ne fjalite m e kuptim mohor para urdherores vendoset pjeseza e mohimit mos: -- Lini fjalët, bëni pune! Mos u percani! Formimi i foljeve Foljet e gjuhës shqipe mund te jenë fjale te parme, te prejardhura, te perbera ( te perngjitura).
Folje te parme Janë ato folje, qe nuk janë formuar nga ndonjë fjale tjetër me an ë ndajshtesash ose me anë konversioni. P.sh.: rrefe j , meso j , ha p, mbyll, heq etj. Nuk merren si folje te parme: - foljet qe formojne cifte antonimike te tipit: ngarko j:shkarko j , ngul :shkul etj. Foljet e këtij tipi, te të cilat kuptimi antomik del nga kundervenia e parashtesave perkatese, merren si fjale te prejardhura. - foljet e huazuara qe ne gjuhën shqipe mund te analizohen, pasi krahas tyre përdoren edhe fjalët e parme, prej te cilave ato janë formuar. Të tilla janë fo ljet e tipit: aut oriz o j (autor), neutraliz o j (neutral) etj.. - foljet e tipit gez o j , lemo j , levdo j etj., te të cilat zanorja e temës fjaleformuese është reduktuar ne -ë- gaz, lime, lavd .
Foljet e prejardhura Janë ato folje te formuara kryesisht nga emrat, nga vete foljet si edhe nga mbiemrat e ndajfoljet. P.sh.: pë r-dor, z-bukuro j , pë r-ha p, pun-o- j etj.. Foljet e prejardhura formohen: - me anë te prapashtesash: pun-o-j, uj-it - me anë te parashtesash: për-hap, për-dor. - me anë prapashtesash e parashtesash njekohesisht: për-gjithë-so-j, z-bukur-oj.
Foljet e perbera Foljet si fjale te perbera ne gjuhën shqipe janë te pakta. M idis tyre vendin kryesor e zënë kompozitat percaktuese te tipit ndajfolje + fo lje. Por ka edhe ca folje te pervera nga një emër dhe një folje. Me te shumta janë raste kur si gjymtyre e pare e foljes se perbere sherben ndajfolja bashke ose para, si: bashke-bisedo j , bashke- puno j , para-nd al o j , parashtro j etj. Ka edhe formime te tjera te këtij tipi, ne te cilat gjymtyra e pare është një ndajfolje tjetër (mirë, keq, tej), e cila percakton mënyrën e kryerjes se veprimit te shprehur nga gjymtyra e dytë e fjalës se perbere. Të tilla janë foljet: mire pres, miremba j , keqku pt o j , keq perdorur, te j kal o j etj. Ne foljet e perbera: buzeqesh, d uartrokit etj., gjymtyra e pare sherben për te percaktuar veprimin e shprehur nga gjymtyra e dytë. Kështu, buzeqesh "qesh me buzë". Format e shtjelluara dhe te pashtjelluara te foljes Ne baze te mundesise ose te pamundesise për te ndryshuar sipas vetes e numrit, format gramatikore te foljes ndahen ne dy grupe: te shtjelluara dhe te pashtjelluara. Të shtjelluara: hyjne format e ndryshme gramatikore te kohëve, te men yrave deftore, habitore, lidhore, kushtore, deshirore dhe urdherore. Të pashtjelluara: hyjne format e ngurosura te pjesores: lare, te percjellores: d uke lare, te formes se pashtjelluar mohore: pa lare, si edhe format e pashtjelluara te tipit pë r te lare e me te lare. Format e shtjelluara dhe te pashtjelluara te foljeve kalimtare kanë nga dy pale trajta: një pale për zgjedhimin vepror dhe një pale për zgjedhimin jovepror. Kategoria gramatikore te vetes tek folja Shpreh lidhjen midis folesit dhe kryefjales te fjalise. Kategoria gramatikore e vetes shprehet me anë mbaresash te posacme. Folja ka tri veta: Veten e pare: kur kryefjala e fjalise përfaqëson vete folesin Veten e dytë: kur kryefjala e fjalise përfaqëson bashkebiseduesin
Veten e tretë: kur kryefjala e fjalise përfaqëson një a disa f rymore a sende, qe s'marrin pjesë ne bashkebisedim. Kemi edhe dy grupe tjera te kësaj kategorie gramatikore: a) Foljet njevetore b) Foljet pavetore Foljet njevetore: qe mund te kenë një kryefjale te shprehur ose te nenkuptueshme. Të tilla janë: - foljet qe emertojne veprime karakteristike për kafshet dhe qe, si rrjedhim përdoren vetëm ne veten e tretë: kukarit (pula) - foljet qe tregojnë dukuri atmosferike ose natyrore: bleron (livadhi etj) - foljet e tipit: (s'më) besohet, (me) duket etj. - disa folje kalimtare, si: di, lejoj, them etj. - edhe foljet: jam, vij, shkoj, dal etj., ne shprehje te tilla: (s') është mirë - më vjen mirë Foljet pavetore: qe nuk kanë kryefjale te shprehur, as te nenkuptueshem. Të tilla janë: - disa folje ose shprehje foljore qe emertojne dukuri atmosferike: vetetin, bubullin etj. - foljet me vlerë module: duhet dhe do - folja kam ne veten e tretë njejes, kur përdoret me kuptimin e foljeve: ndodhet, ekziston. - disa folje jokalimtare ne formë joveprore te shoqeruara ose jo me një pjesez mohimi. s'shkohet, s'rrihet etj. Folja -Foljet janë fjalët që tregojnë një veprim ose gjendje p.shpunoj,lexoj,vallëzoj etj. -Foljet janë fjalë të ndryshme dhe kanë trajta të llojllojshme. -Trajtat e tyre foljt i marrin sipas vetave,numrave,sipas diatezave,mënyrave dhe siapas kohëve. Foljet ndahen në dy klasa të mëdha: 1.Foljet kalimtare 2.Foljet jokalimtare -1.Foljet kalimtare janë ato folje veprimi i të cilave i kal on një personi ose sendi tjetër,d.m.th që pranojnë një kundrinor. P.sh.Beni cdo ditë lexon gazetën. -Pra foljet ndahen në folje me kuptim të plotë p.sh(shkruaj,laj etj). -Foljet ndihmëse p.sh.(kam,jam). -Foljet janë gjysmëndihmëse(duhet,lypset etj). Foljet ndihmëse janë ato që shërbejnë për të formuar format e përbëra të foljes. Foljet gjysmëndihmëse janë: 1.Këpujore 2.Modale 3.Aspektore
Foljet këpujore-janë p.sh jam,emëroj,shpall,dukem etj. lidhim pjesën emërore të kryefjalës me kallëzuesorin e kryefjalës. Foljet modale-janë p.sh mund,duhet,lypset,do,kanë etj, shërbejnë për ta paraqitur veprimin e shprehur nga folja që e ndjek,si të mundshëm,të lejueshëm,të detyrueshëm ose të domosdoshëm. Foljet aspektore-që shënojnë fillimin p.sh:filloj,nis,zë,bëj,marr dhe mbarimin e një veprimi p.sh mbaroj,pushoj etj.
