Kikeron to Farmako Ths Lyphs

ΚΙΚΕΡΩΝ

Το φάρμακο tfiS λύπη

Φωιογραφ{α εξωφύλλου: Τατιάγα Kαραπαvαyιώτη /

URGH PRODUCTIONS

15 -

κυκεών

-

15

Διείιθuνσ1) σειράς

Τά.κης Θεοδωρόπουλος ~

Κικέρων

Το φάρμακο της λύπης

ΚΙΚΕΡΩΝ

Το φάρμακο

της λύπης Τρίτη Τουσκουλανή Διατριβή

ΜΕΤΑΦ Ι'ΑΣΗ ΑIlΟ ΤΑ ΛΑΤ Ι Ν ΙΚΑ

ΟΛΓΑ ΙΙΑΠ ΑΚΩΣΤΑ

ΩΚΕ ΑΝ ΙΔ Α ΑΘ Η ΝΑ

* 2003

© 2003, ΕκΟόσεις Ωκεανίδα Α.Ε. Σολωμού

25, 10682 Αθ-ήνα, τηλ. 210.38.27.34] 546 31 Θεσσαλονίκη , τηλ. 2310.231.800

Πλάτωνος 17,

e-mai l: [email protected]

[SBN 960-4 10-319-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ,

Ε)3ι

ε

Η αρρώσηα της ψυχής

[ 9] Κικέρων, Το φάρμακο της λύπης

[15] Βιογραφικά στοιχεία

[ 97] Σημειώσεις [101 ]

Η αρρώστια της ψυχής

ι Τουσχουλανές Διατριβές είναι ένα έργο

Ο

,

ι

ποu γραφτηκε

,

,

uπο την επηρεια τοu πεν-

θοuς. Πέντε μ-ήνες νωρίτερα, ο Κικέρων είχε χά σει την αγαπημένη τοu κόρη Τuλλία, η οποία πέθανε λίγο μετά τη γέννα τοu παιοιοό της . Δεν

,

"

"

ειναι τuχαιο οτι οι σu ζ' ητησεις της πρωτης ημε-

ρας στο Τοuσκοuλο έχοuν ως θέμα τοuς τον θά-

"

,

,

νατο, οuτε οτι αφιερωνεται ενα ο λ' οκ ληρο

β Ι βλ'ιο

στο θέμα της θλίψης . Ο Κικέρων είχε -ήοη γρά

ψει ένα κείμενο (τον ΠαραμυθητιΧό τοu ) με

,

"

,

~

σκοπο να παρηγορησει τον ωιο τοu τον εαuτο.

'Ο ταν, λ' οιπον,

,

προτεινει τη φι λ' οσοφια ως αντι-

καταθλιπτικό, θα πρέπει να το θεωρ-ήσοuμε οε-

'"

'

,

' οομενο οτι μι λ' αει εκ πειρας .

Το κεντρικό ερώτημα τοu τρίτοu βιβλίοu εί ναι αν ο σοφός μπορεί να uποφέρει από «aegΓί

tudQ». Με τον όρο αuτό ο Κικέρων αποφασίζει να αποοώσει στα λατινικά την αρχαιοελληνικ-ή

λέξη λύπη. Κι εοώ αρχίζει η σπαζοκεφαλιά: η λέξη «aegΓίtudο» προέρχεται από το ρ-ήμα ((aegΓοtQ», το οποίο σημαίνει «είμαι άρρωστος»,

,

"

και η πρωτη σημασια της, σuμφωνα με τα ι

ι

κα, ειναι ((ασ

, Ε 'ψ , ενεια , νοσος». (( πι uχης»

θ'

9

λ ε ξ ι-

,

ομως,

Η ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΗΣ ψγ ΧΗΣ

διευκρινίζουν, Ύ) λέξΎ) σΎ)μαίνει «αθυμία, δυσθυ μία, ΛUΠΎj». ΣΎ)μειωτέον ότι εν έτει

2003

τα λα

τινοελλΎ)νικά λεξικά οιεκδικοόν μια παγκόσμια πρωτοτυπία: μεταφράζουν τα λήμματα μιας νε

κρής γλώσσας με τις λέξεις μιας άλλΎ)ς νεκρής γλώσσας. ΣτΎjV αγορά κυκλοφοροόν δόο λεξικά

που συντάΧΤΎ)καν στα τέλΎ) του 190υ αιώνα. Α μφοτερων '

τα

λ"Ύ)μματα

"

εχουν γραφτει σε α

ψ 0-

γΎ) αρχα'ιζουσα και έκτοτε ουδείς ενδιαφέρθΎ)κε να τα μεταγράψει ή να τα αντικαταστήσει. Ομολογώ ότι ο πειρασμός να αποδώσω ΤΎ) λέξΎ) «aegritudOJ) ως «κατάθλΙψΎj» ήταν μεγά λος. Η λέξΎ) έχει περάσει σΤΎ)ν καθομιλουμένΎ) ως σχε

δ ον "

, ΤΎ)ρωντας " ορου . κου

συνωνυμΎ) του

, ταυτοχρονα

Η

«λ'υΠΎj»

ΤΎ)

στα

υχικου Ψ" β

πονου,

, αρυΤΎ)τα

του

'λλ" νεα ε Ύ)νικα

κ

δ ιαλ

ινι-

σπανιως

παραπέμπει σε αρρώστια (έστω κι αν ΧΡΎ)σιμο ποιοόμε ΤΎ) λέξΎ) «αρρώστια» μεταφορικά) . Η «θλίΨΎj» είναι κι αυτή ταλαιπωΡΎ)μένΎ) λέξΎ) και πο λ

u'

φο

β

f

"

,

,

αμαι οτι σΎ)μερα αποπνεει εναν συ-

ναισθΎ)ματισμό τόπου Φρανσουάζ Σαγκάν . Η «μελαγχολία» αποκλειόταν εκ των πραγμάτων,

,

,

,

,~

γιατι μεσα στο κειμενο ο ιuιoς ο

Κ'

ικερων ΤΎ)ν

αναφέρει ως ελλΎ)νικό όρο για ΤΎ)ν τρέλα,

ασκώντας ΤΎ)ς (μάλλον άΟΙΚΎ)) κριτική. Η «στενοχώρια» δεν ήταν και τόσο κακή ιΟέα (Ύ) ΟρθόδοξΎ) ΕκκλΎ)σία Οέεται για τους πιστοό ς

που τελοόν «εν θλί ψει και στενοχωρίφ»), αλλά δεν ταίριαζε απόλυτα σε όλα τα χωρία. Απέ-

10

Η ΑΡΡ ΩΣΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧ ΗΣ

μενε Υ) «κατάθλιψψ), αλλά δεν ~μοuν σίγΟUρΥ) ,

,

θ α ενοχλ

πρωτον, αν

' ouaE

,

ο αναχρονισμος, και,

δεότερον (και σΥ)μαντικότερο), αν το σuναί σθΥ)μα ποu περιγράφει ο Κικέρων είναι ~ όχι Υ)

,

"

'θλ ι Ψ Υ), εστω και με ΤΥ)ν κοινΥ) σΥ)μασια ΤΥ)ς κατα

λέξΥ)ς .

Κατ' αρχάς, είναι βέβαιο ότι ο Κικέρων ανα-

, φερεται

σΤΥ)

,

προκειται,

' « λ UΠΥ))

λ'εει,

με

για μια

,

οροuς

πα

'

θ ο λ ογιας :

Ψ' UXLXY) δ ιαταραΧΥ)'

χει -

ρότεΡΥ) από κάθε σωματικ~ αρρώστια, Υ) οποία χρειάζεται «θεραπεία» και πρέπει να βροόμε ΤΥ)ν αιτία ΤΥ)ς για να ΤΥ) θεραπεUσοuμε. Οι ρί ζες ΤΥ)ς είναι βαθιές και πρέπει να τις ξεριζώ σοuμε μία προς μία, αν θέλοuμε να απαλλα-

,

,

'Α' γοuμε απο'δ ΤΥ) uστuχια. κομΥ)

κι αν το κα-

, το κεντρι, ΤΥ)ς ' uποφεροuμε απο" αUΤΥ), " οuτε να το ξ' κρuφτοuμε εχα-

'θ' νοuμε, ο'λ ο και κατι α μεινει απ στις

δ

εν

, uχες

Ψ

μας .

'

'Ο ταν

μποροuμε να

σοuμε.

Τα

Ι

/

,

σuμπτωματα ΤΥ)ς ειναι

Ι

auxva

Υ) πα-

ραμελΥ)μένΥ) εμφάνισΥ), οι τάσεις απομόνωσΥ)ς, ακόμΥ) και Υ) περιφρόνΥ)σΥ) των στοιχειωδών κα-

,

"

νονων

προσωΠΙΚΥ)ς

uγιεινΥ)ς.

Μ

'

ερικες

,

φορες

θεραπεόεται με τον χρόνο και τις σuμβοuλές

,

των σοφων, α

λλ" α , πανω απ

,

,

'λ' α, πρεπει να γι-

ο

νοuμε εμείς οι ίδιοι γιατροί τοu εαuτοu μας.

Όλες αuτές οι πλΥ)ροφορίες δεν προέρχονται από κάποιο εκλα·ίκεuμένο άρθρο για ΤΥ)ν κα τάθλΙψΥ) , αλλά από τον 10 αιώνα π . Χ . Και εί-

,

,

'λ ' ναι απιστεuτο οτι , με ε αχιστες ΤΡΟΠΟΠΟΙΥ)σε ις,

11

Η ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

όλΥ)

YJ πρώη παράγραφος ΤYJς Τρίτης Τουσχου

λανής Διατριβής θα μποροίισε άνετα να διαβα στεί ως εισαγωγή σΤYJν ιστορία ΤYJς Ψ uχανά

λuσYJς (ήμαρτον!) . ΤΟ

ι

Κ

Is:,

οτι ο ιuιoς ο

Ι

Ι

Ι

Ι

ικερων ειχε πεσει σ ε κατα-

θλΙψΥ) όταν έγραφε τις Τουσχουλανές Διατριβές ι Ι, , ι θ ι Π

ειναι επισYJς κατι περισσοτερο απο πι

ανο.

α-

ρεμπιπτόντως, ο Κικέρων είναι ο μοναδικός Ρω

μαίος για ΤΥ) ζωή τοu οποίοu γνωρίζοuμε τόσο πολλές πλYJροφορίες

- είτε από τα έργα ποu ο

ίδιος προόριζε για δYJμοσίεuσYJ είτε από τον τει ι λ ι λ ραστιο ογκο των επιστο ων τοu, ποu ανακα

' u-

φθYJκαν το 1345 από τον ΠετράρχYJ . Ξέροuμε λοιπόν ότι μετά τον θάνατο ΤYJς Τuλλίας βuθί σΤYJκε σΤΥ) μελαγχολία, χώρισε ΤΥ) δείιτεΡΥ)

yu-

ναίκα τοu, με ΤYJν οποία είχε μόλις παντρεuτεί, ε

s:,

ξ ετασε ι

ι

ι

ι

ι

το ενυεχομενο να χτισει εναν ναο προς

τιμήν ΤYJς κόΡYJς τοu για να λατρείιεται ως θεά, και προσπάθYJσε να βρει γιατρειά σΤΥ) μοναξιά και ΤΥ) σuγγραφ-ή. Καθόλοu περίεργο ποu ονο μάζει ΤΥ) λύπη «δ-ήμιο». ι

Σ κεφΤYJκα

ι

ι

να το παρω αποφασΥ)

και να τε-

λειώνω. ΕπικαλέσΤYJκα διάφορα (ανεδαφικά) s:,

ι

επιχειΡYJματα: ΤΥ) σ

θ YJματωνι

ι

uιαχρονΙΚΟΤYJτα των σuναιι

ΤΥ) σοφια των κ

λ

ι

ι

ασικων· το γεγονος

ότι το διασYJμότερο φροuδικό σίιμπλεγμα πήρε ι ι Ι f Ι Σ λ' το ονομα τοu απο εναν YJρωα τοu οφοκ

YJ.

τον

Εuγένιο Ο' ΝYJλ . (Αφοίι YJ Ηλέκτρα είναι uστε ρικ-ή, τι πρόβλYJμα uπάρχει αν ο Κικέρων γράφει 12

Η ΑΡ ΡΩ ΣΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧ Η Σ

περί κατάθλιψης;). Ύστερα έτuχε να διαβάσω ένα uπέροχο βιβλίο. ι

Σ το

ι

κειμενο τοu

* ι

με τιτ

λ

Θ

ο

Ιδ

Ι

~ εα στο σκοτα

ι.

Χρονικό μιας τρέλας, ο σuγγραφέας

William Styron, θύμα ο ίδιος της κατάθλιψης, καταγράφει με auyx λ ονιστικο τροπο την εμπειρια τοu, ι

ι

ι

και , μεταξύ των άλλων , διαμαρτύρεται εντόνως

για τη χρ~ση τοu όροu «κατάθλιψη». Επιση ι

/

μαινει οτι

s:, ι «[...] ευω

κι ε

βs:,

/

/

/

υομηντα πεντε χρονια,

η λέ ξη έχει γλιστρ~σει ανώδuνα σαν γuμνοσά λιαγκας μέσα στη γλώσσα», χάρη σ' έναν Ελ

βετό ψuχίατρο, ο οποίος, παρά τψ εθνικ~ αρετ~ της χώρας τοu, uπ~ρξε ελάχιστα ακριβ~ς στην επιλoγ~ τοu κατάλληλοu οuσιαστικού. Ο

Styron

αφιερώνει τρεις σελίδες για να σχολιάσει την

ορολογία ποu χρησιμοποιείται εναλλακτικά για τη «φoβερ~ κι εφιαλτ ι κ~ αρρώστια» κα ι κατ α-

ληγε ι: «Α πο/

Ι / / β την αρχα ι οτητα - μεσα απο τον α-

/ σανισμενο

ι Ι ι β ρηνο τοu ω

ι

θ

,

ι Ι / μεσα απο τα χορικα

τοu Σoφoκλ~ και τοu Αισχύλοu - οι χρονικογράφο ι τοu ανθρώπινοu πνεύματος αγωνίζονται να βροuν /ξ

λε

εις

/

ικανες

να

/

εκφρασοuν

/

επαρκως

τη

au -

ντριβ~ της μελαγχολίας».

Επέστρεψα στον Κικέρωνα. Διάβασα ξανά και ξανά την Τρίτη Τουσκουλανή Διατριβή . Α ν

* William StYl'on ,

Θέα στο σκοτάδι . Χρονικό μ ιας

τρέλας, μτφρ . Παλμύρα lσμυρίδου, Ποταμός , Aθ~να

2003 .

Η ΑΡΡΩΣΤ1Α ΤΗΣ ψγΧΗΣ

ο

ι

ι

Κ ικερων

ι

ι

αναφερεται σε ενα συναισ

θ

Ύ)μα που

'ζει με την κατα'θλ ι Ψ Ύ), γιατιι ειναι ι ι μοια τοσο ενο-

χλητικά εκλογικευτικός; Γιατί προσπαθεί να μας πείσει ότι ακολουθώντας ΤΎ) στω'ίκ~ μέθοοο

ης praemeditatio (= προμελέΤΎ)) θα απαλλαι ι λ' Γ ι ι ι "C ι γουμε απο τη υπη; ιατι επιμενει οτι εr.,αρτα-

ι

ι

ται απο εμας αν

θ

α ΤΎ)ν αισ

θ

αν

θ

ι

ι

ι

ουμε Ύ) οχι;

Ν

0-

μίζω ότι Ύ) απάνΤΎ)σΎ) βρίσκεται στα κενά και ι

ι

ι

στις αντιφασεις αυτου του κειμενου.

ΠΙ

ι

ισω απο

ΤΎ) βεβαιόΤΎ)τα του φιλοσόφου που ξέρει το φάρ

μακο ΤΎ)ς αρρώστιας (και το προτείνει και στους άλλους), ο υπομονετικός αναγνώσΤΎ)ς θα ανα καλύψει ΤΎ)ν αγωνία του ανθρώπου που προσπα

θ ει

ι

,

"ι

να παΡΎ)γΟΡΎ)σει τον εαυτο του' πισω απο

ΤΎ)ν οργισμένΎ) επίθεσΎ) κατά του Επίκουρου και πέρα από ΤΎ)ν όποια φιλoσoφικ~ αντιοικία, θα οει ΤΎ)ν oργ~ ενός γνώσΤΎ) ΤΎ)ς «ασθένειας» ενάντια σ

"

, Ι εναν ερασιτεχνΎ) του πονου.

Μ

ι ερικες φο-

ι 'λ θ ι ι Κ ι ι ρες, πα ι, α νιωσει οτι ο ικερων γραφει για

κάτι που οεν έχει ακόμ Ύ) όνομα . Τελικά φoβ~θΎ)κα να το ΟιακινΟυνεύσω. Θυ

μ~θΎ)κα τον Ιερό Αυγουστίνο που μεταφράζει ΤΎ) λίιΠΎ) ως «tristitia» . Επιβεβαίωσα ότι στο λεξικό των

Lewis και Short Ύ) «aegritudo» αποοίοεται ( και) ως «sorrow» . Εγκατέλειψα ΤΎ)ν κατά θλΙψΎ). Aurea mediocritas: επέλεξα ΤΎ) θλίψΎ) και τις παραλλαγές ΤΎ)ς. ΟΛΓΑ ΠΑΠΑ ΚΩΣΤΑ

Παρατηρώ, φίλε μου Βροότε, πως, μο-

1 '

λ ονοτι

,

'θ

εμεις οι αν

"

,

ρωποι, εκτος απο σωμα,

διαθέτουμε και Ψυχ~, για τη φροντίδα και τη διατ~ρηση του σώματος επινo~σαμε μια τέχνη, η οποία μάλιστα, λόγω της χρησιμό τητάς της, τιμάται ως εόρημα των αθάνατων ' θ εων,

,

ενω,

αντι θ" ετως,

μεχρι να

ανακα λ'

u-

ψουμε την τέχνη που θεραπεόει την Ψυχ~ δεν νιώθαμε και τόσο έντονα την έλλειΨ~ της. Και όταν επιτέλους μάθαμε ότι η τέχνη

,

,

,

'δ λ' αυτη υπαρχει, οχι μονο εν τη με ετησαμε

σε βάθος, αλλά λίγοι από εμάς την υποδέχτηκαν κα

,

' λ οπροαφετα

-

,

για να μην πω οτι

,

οι περισσοτεροι την αντιμετωπισαν

με κα-

χυποψία και φθόνο. Δ εν Ι:' ι"ερω λ' οιπον

,

την αντιφαση.

"

νος οτι η

ψ' υχη

' τι να υπο θ εσω γι " αυτη

Μ ηπως '

"

οφει'λ εται στο γεγο-

μπορει να νιωσει την α

δ ια θ ε -

σία και τους πόνους του σώματος , ενώ το

ΚΙΚ Ε ΡΩ Ν

σώμα αδuνατεί να αντιληφθεί την ασθένεια της

,

Ψ uχης;

Ψ UXyJ,

κα

Ε' ν τοιαuτη

2

λ'

,

περιπτωσει,

~,

ειται να UΙαγνωσει την ασ

η

θ"

ενεια

, , της οταν το ωιο το οργανο της UΙαγνωσης , ε αιως, , , , " , νοσει. εαν η φuση μας ειχε προικι,~,

Β

~

β

,

σει εκ γενετης

με

την

'ι:-

ικανοτητα να

οιαι -

σθανόμαστε και να κατανοοόμε τη βαθότερη οuσία της, και να ζοόμε όλη μας τη ζω~ uπό την άριστη καθoδ~γησ~ της, δεν θα είχαμε

κανέναν απολότως λόγο να καταφεuγοuμε στις θεωρίες και τα διδάγματα των σοφών. " Τ ωρα

'

1 : - ' θ ηση μας περιορι'ζ εται σε ομως η οιαισ

'λ' καποιες ε αχιστες

ανα λ' αμπες,

,

ι

,

ποu κι αuτες,

/

Ι

uπο την καταστροφικη επηρεια των κακων

έξεων και των εσφαλμένων αντιλ~Ψεων, πολ u"

σuντομα σ

νεται ο

β'YJvouv,

' λα λ οτε

'λ εσμα

' " , φuσης απο τα μα-

με αποτε

το φως της

να χα-

τια μας.

Τα σπέρματα της αρετ~ς uπάρχοuν μέσα μας και, αν τα αφ~ναμε να βλαστ~σοuν, η ίδια η φόση θα μας έδειχνε τον δρόμο προς την εuτuχία· όμως εμείς, αμέσως μόλις έρ -

θ οuμε

,

,

'

στον κοσμο και μας αναγνωρισει ο πα-

,

τερας μας , πεφτοuμε κατεu

θ

'

1:-'

ειαν στα οιχτuα

της κακίας και της διεστραμμένης σκέψης, θαρρείς και ροuφάμε το δηλητ~ριo της πλά νης μαζί με το γάλα της παραμάνας μας . 16

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΒΣ ΛΥΠΗΣ

Κι όταν εκείνΎJ μας παραδώσει στους γονείς

μας και σΤΎJ συνέχεια μας αναλάβουν οι δάσκα

λ οι,

"λ' ανες

ειναι τοσες οι π

που μας μο

λ'υ-

νουν , ώστε ΎJ αλ~θεια δίνει ΤΎJ θέσΎJ ΤΎJς στο ψε600ς, και ΎJ σοφία ΤΎJς φύσΎJς υποχωρεί

μπροστά σΤΎJ MναμΎJ ΤΎJς ΠΡOκατάλΎJψΎJς· 3

'Υ' στερα ερχονται

"

οι ΠOΙΎJτες, οι ΟΠΟΙΟΙ

επαγγέλλονται ότι με ΤΎJ διδασκαλία τους θα μας χαρίσουν ανυπέρβλΎJΤΎJ μόρφωσΎJ και σο φία. Τους ακούμε λοιπόν, τους διαβάζουμε,

τους αΠOσΤΎJθίζOυμε, τους επιτρέπουμε να εντυπωθούν βαθιά σΤΎJ σκέψΎJ μας αλλά, ,

ι

Ι

,

Ι

οταν φτασει ΎJ ωρα για ΤΎJν ΚOινΎJ γνωμΎJ να

παίξει τον ρόλο του μεγάλου δασκάλου και ο

,

"

λ ος να υωσει 'i:" λ το τε ειωτικο χτυΠΎJμα -ο

οχ

Ι

, /

Ι

Ι

οποιος, συσσωμος, ρεπει προς το κακο-, τοτε

είναι ολοφάνερο πως ΎJ μόλυνσΎJ προχωρεί σε βάθος και οι σφαλερές αντιλ~Ψεις μάς απο" C' ι.,ενωνουν

,

τοσο πο

"

,

λ' υ απο ΤΎJ φυσΎJ, που φτα-

νουμε στο σΎJμείO να νομίζουμε πως ΤΎJν τε

λευταία ΤΎJν καταλαβαίνουν καλύτερα όσοι

έχουν πιστέψει ότι δεν υπάρχει υψΎJλότεΡΎJ φιλοδοξία για τον άνθρωπο, ούτε ευγενέστε

ΡΎJ επιδίωξΎJ, ούτε μεγαλύτεΡΎJ τιμ~, από τα δΎJμόσια αξιώματα, ΤΎJν αΡΧΎJγία του στρα τού και ΤΎJ λα·ίκ~ απoδoχ~. Από αυτά γOΎJ-

'

, "C 'λ ογοι αν 'θ ρωποι και, ενω τευονται οι πιο αι.,ΙΟ

ΚΙΚΕΡΩ Ν

αναζΎJτoίιν την αλΎJθιν~ δόξα -που αυτ~ και μόνο ψάχνει με όλες ΤΎJς τις δυνάμεις ΎJ φίισΎJ μας-,

ξ αφνικαι

ανακα

ι

λ' Ι β ρισκοι υπτουν οτι

ι

ι

νται αντιμετωποι με το ακρον αωτον ΤΎJς μα-

ι ι ~ 'ζ ταΙOΤΎJτας, και οτι υεν αγωνι ονται για ΤΎJν

υπέΡOΧΎJ εικόνα ΤΎJς αρετ~ς αλλά για ένα χλομό φάντασμα ΤΎJς δόξας. Όμως, ΎJ αλΎJθιν~ ~ 'ζ

~

ι

ι

UΟc..,α υεν ειναι οπτασια α Ι

λλ ι

ι

ι

α κατι το απτο,

,Ι

,

Ι

που αφΎJνει το αποτυπωμα του' ειναι ΎJ ομο~

ι

ι

φωνΎJ αΠOυOΧΎJ των εναρετων αν

θ

ι

ρωπων , ΎJ

αOέκασΤΎJ ετυμΎJγOρία εκείνων που μετροίιν ~I Ι 'ψ Ι με UΙκαια ΚΡΙΤΎJρια το υ ος ΤΎJς αρεΤΎJς, ΎJ , , / ΎJχω που μας μεταφερει ΤΎJ φωνΎJ ΤΎJς αρεΤΎJς· ι

Aυτ~ ΤΎJ δόξα δεν ΤΎJν αρνοίινται οι ενάρετοι, διότι τις περισσότερες φορές συνοδείιει τις

δίκαιες πράξεις.

Ωστόσο, εκείνΎJ ΎJ άλλΎJ

4

δόξα, που προσπαθεί να μιμΎJθεί ΤΎJν αλΎJθιν~, ι ι ειναι ΠΡOπεΤΎJς και ασυ λλ' oγισΤΎJ, και τις πει

ι

ι

ι

ρισσοτερες φορες γινεται συμ ι

μενων επι

λ

ι

ι

β

ου

λ

ος εσφα

λ

-

'ζ

ογων και κακων πραc..,εων: ανα-

φέρομαι σΤΎJ λα'ίκ~ φ~μΎJ, ΎJ οποία προσπαθεί να παραχαράξει ΤΎJν αλΎJθιν~ δόξα και να σπι λώσει το κάλλος του προσώπου ΤΎJς με ΤΎJ

δικ~ ΤΎJς ασχ~μια. Από αυτ~ τυφλώνονται οι ι

αν

θ

ι

Ι

ι

ρωποι , παρα τις οποιες ευγενεις φι

λ

~ ouo-

ξίες τους, και, επειδ~ δεν ξέρουν οίιτε τι ψά χνουν να βρουν οίιτε ποίι θα το βρουν, άλλοι 18

ΤΟ ΦΑΡΜΑ Κ Ο ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ

οδΎ)γ06ν ΤΎ)ν πατρίδα τους στο χείλος του γκρεμ06 κι άλλοι σκάβουν τον λάκκο τους ι με τα 'δ ι ια τους τα χερια.

Τ ου λ αχιστον ι ' , οσοι

αναζΎ)τ06ν το καλό δεν χάνουν τον δρόμο τους επειδ~ το θέλΎ)σαν, αλλά επειδ~ ακο λ06θΎ)σαν λανθασμένΎ) κατε6θυνσΎ). Τι γίνει 'λ οιπους; ται ομως με τους υπο

Γ' ι

ι αυτους που

παρασ6ρονται από ΤΎ) δίψα τους για το κέρδος και από ΤΎ) φιλΎ)δονία τους, και οι ψυχές τους 'ζ ονται σε τετοιο Ι β α θ μο, ι ωστε ι ι να απε-

ταρα

χουν ελάχιστα από ΤΎ)ν τρέλα -άλλωστε, αυι ι ι θ ι δ δ ΤΎ) ειναι Ύ) μοιρα των αν ρωπων που εν ια-

' θ ετουν

ι

δ

σοφια- ,

ι

ι

εν υπαρχει καμια

θ

ι

εραπεια;

Άραγε, αυτό συμβαίνει επειδ~ οι ψυχικές ασθένειες είναι λιγότερο επιβλαβείς από τις

σωματικές, ~ μ~πως επειδ~ οι αρρώστιες του ι

θ

σωματος

ι

ι

ι

εραπευονται, ενω οι αρρωστιες ΤΎ)ς

Ψυχ~ς δεν έχουν γιατρειά; 5

ΚΙ

ι

ομως, οι ι

περισσοτερες ι

Κ

σωματικες .

Ψ

και

αι

ι

υχικες ασ

θ ι

πιο

' ενειες ειναι και

επικιν

Ι

δ

ι

υνες ι

ι

απο

τις

ι

μονο το γεγονος οτι προ -

σβάλλουν ΤΎ)ν Ψυχ~ και ΤΎ)ν αναστατώνουν ι

θ

μας κανε ι να τις απεχ

ι

ανομαστε, και

ι

η αρ-

ρωστη ψυχή, όπως λέει ο Έννιος, ποτέ δεν

βρισχει

ι

ι

Ι

αναπαυση· ι

Ι

τιποτε Ι

να

ι

πετυχει ι

μπορει, τιποτε να υπομεινει: Υιατι

ι αφηνει ο πο'θ ος.

Θ "" α

δ

εν

δ

εν την

ι αφΎ)σω τις υπο'λ οιπες αρ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

"Α' 'λ ρωστιες κατα μερος. πο τις ακο

ou θ ες δ'uo,

τη θλίψη και την επιθuμία, uπάρχοuν αρρώ στιες τοu σώματος ποu να είναι χειρότερες;

,

,

Και

πως μποροuμε να ισχuρι

ζ"

ομαστε οτι το

πνείιμα μας δεν μπορεί να θεραπείισει τον /

,

,

Ι

ι

εαuτο τοu, εφοσον το πνεuμα μας ηταν εκει-

νο ποu ανακάλuψε την τέχνη της θεραπείας

,

τοu σωματος;

η

' θ εραπεια

ou,

,

,

'"

,

τοu σωματος ε"αρταται κατα πο -

,

λ u"

,

Ε" 'λλ' ι.,α ειναι προφανες οτι

απο την ατομικη

'

ι δ ιοσuγκρασια και τη

,

φuση τοu κα θ'" ενος, γι αuτο και

βλ'εποuμε

,

Ο'ΤΙ

όλα τα σώματα ποu uποβάλλονται σε θερα-

,

πεια

Ψ

δ εν

, uχες

'

'Α ντι θ'ετως, οι αναρρωνοuν αμεσως.

ποu

' επι θ uμοuν

'θ uμες

ναι προ

'

θ εραπεuτοuν

να

,

και ει-

'λ -

'

να uπακοuσοuν στα παραγγε

ματα των σοφών αναμφίβολα θεραπείιο νται. ποu

Υπάρχει λοιπόν σίγοuρα μια τέχνη

6

' θ εραπεuει

την

, ,

ψ' uχη, και αuτη ειναι η φι-

λοσοφία. Όμως, δεν χρειάζεται να αναζητή σοuμε τη βοήθειά της έξω από εμάς, όπως

,

,

κανοuμε με τις σωματικες ασ

'

θ' θ α πρε ενειες

πει να βάλοuμε τα δuνατά μας για να μπο

ρέσοuμε να γίνοuμε εμείς οι ίδιοι γιατροί τοu

,

εαuτοu

μας.

r

ια τη

φι

,

λ'

οσοφια, γενικοτερα,

είναι αλήθεια ότι στο έργο μοu Ορτήνσως ι ζ' / / εχω ε"ηγησει , κατα τη γνωμη μοu , ικανο-

"

ποιητικα ποσο σο

β" αροι 20

ειναι οι

λ'ογοι

ποu μας

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ

επιβάλλοuν να την ερεuν~σοuμε και να τη μελετ~σοuμε σε βάθος . Επιπρόσθετα, για τα s:-' λ ' , , πιο σΠΟUυαια φι οσοφικα ερωτηματα, εκτοs:-'

s:-',

,

'ψ τε υεν εχω πα ει σχευον οuτε στιγμη να

cru-

ζητώ και να γράφω. Όμως, στα βιβλία αuτά ποι)

'λνω στε

σοι)

περιεχονται ανα λ' uτικα οι

'

σuζητ~σεις ποι) έκανα με τοuς φίλοuς μοι) στην έπαuλ~ μοι) στο Τοόσκοuλο. Όπως κα's:-' , , λ θ' τα τις uUO προηγοuμενες ημερες ασχο η η-

θ ανατο '

καμε με τον

,

,

και τον πονο, ετσι

και

αuτό το τρίτο κατά σειρά βιβλίο προέκuψε από τις σuζητ~σεις της τρίτης ημέρας . 'Ο ταν, λ' οιπον,

'β ηκα κατε

, κατα

7

το απογεu-

ματάκι στην Ακαδημία μοu, ζ~τησα να προι,

Ι

Ι

ι

τεινει καποιος απΌ τοuς παροντες ενα

θ'

εμα

για σuζ~τηση . lδοό πώς εξελίχθηκε η ακρο αματικ~ διαδικασία: Α .: Κατα"

"

τη γνωμη

μοu, ο σοφος μπορει

να uποφέρει από θλίψη. Μ .: Δ εν

'ζ

φαν τα

,

,

,

,

ομαι να εννοεις οτι μπορει

,

'λ

να uποφερει και απΌ τις uπο

οιπες

Ψ

,

uχικες

υιαταραχες, οπως, για παραυειγμα, τον φο'β ο,

s:-

τη

"

s:- ' φι ληυονια ι

's:,

και την οργη;

,

Δ' ιοτι αuτα, σε

Ι,

γενικες γραμμες,

avYJXouv

ι

στην κατηγορια

των αισθημάτων τα οποία οι Έλληνες απ 0-

καλοόν πάθη. Θα μποροόσα, ξέρεις, να τα πω και «ασ

' θ ενειες»

"λ μα ιστα θ' α ηταν

-αuτη

21

η

ΚΙΚΕΡΩ Ν

κατά λέξη μετάφραση-, όμως κάτι τέτοιο δεν θα σuμφωνούσε με τις γλωσσικές μας σuνήθειες. Οι Έλληνες θεωρούν ότι αισθή-

,

,

ματ α οπως ο οικτος, ο φ

,

θ'

ονος, η uπερμετρη

χαρά ή ο ενθοuσιασμός είναι ασθένειες, με

,

,

την εννοια οτι αποτε λ

'ψ uχικες , ouv

εκ δ η λ' ω-

'δ' 'λ εγχο σεις οι οποιες εν uποκεινται στον ε

της λογικής. Εκτιμώ ότι θα ήταν ορθότερο να χρησιμοποιήσοuμε για όλες αuτές τις ψu χικές σuγκινήσεις τον όρο «διαταραχή» και

όχι «ασθένεια» με την τρέχοuσα έννοια της λ ει, ' "' ης

ετη απο Ψ η. "'θ' 8 Α. : Όχι, σuμφωνώ μαζί crou. ' , λ οιπον, " οτι ο σοφος " ανΜ .: Π ιστεuεις

-

παρεκτος και εχεις αντι

θρωπος προσβάλλεται από αuτές τις διατα ραχές;

Α. : Και βέβαια το πιστεύω. Μ.: Ε, λοιπόν , αν η περιβόητη σοφία απέ χει τόσο λίγο από την παραφροσύνη , όπως uποστηρίζεις, κακώς την έχοuμε σε τόσο με

γάλη uπόληψη. Α. : Δηλαδή εσύ ισχuρ ίζεσαι ότ ι κάθε ψu

χική διαταραχή αποτελεί ένδει ξη παραφρο -

,

σuνης;

Μ .: Δ εν

, εχω

το

LcrxupL'ζ ομα ι

' β'λ κατα λ α ει ο οι

"" μονο εγω' απο οσο

οι προγ ονοι μας το ι'δ ιο

"

πίστεuαν -κάτι ποu προκαλεί σuχνά τον 22

ΤΟ ΦΑΡ ΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ

θαυμασμό μου-, κι ας έζΎ)σαν πολλούς αιώνες

,

πριν απΌ τον

Σ' ωκρατη,

ο

'θ εμεοποιος

λίωσε ΤΎ) σύγχρονΎ) Ύ)θικ~ φιλοσοφία.

Α.: Κι από πού, παρακαλώ, έβγαλες αυτό

,

το συμπερασμα;

Μ .: Α ΠΟ'

, φροσυνψ>

ΤΎ)

δ' ιαπιστωσΎ)

, παραπεμπει

"

οτι ο ορος «παρα-

σε ασ

θ' ενεια του μυα-

λού [είναι, δΎ)λαδ~ , μια νoσΎ)Ρ~ κατάστασΎ)

,

"δ" των φρενων, σΤΎ)ν οποια εχουν ωσει το ονο-

μα «παραφροσύνψ> .

'λ ες τις πον, αποκα λ' ουν ο

,

«ασ

' , θ ενειες»

, ρονες αφ

και

Οι φιλόσοφοι, λοι-

9

Ψ υχικες 'δ ιαταραχες ' 'ζ' ονται οτι

'λ οι

ισχυρι

π λ' Ύ)ττονται

ο

οι

απΌ"θ' αυτες τις ασ ενειες .

'

'

'Ο μως, οποιος εχει Ι, ι δ εν εικαποια αρρωστια

ναι υγι~ς, και οι ψυχές όλων των ανθρώπων που

' δ εν δ ια θ ετουν

,

"

φρονΎ)σΎ) ειναι αρρωστες.

Άρα όλοι οι άφρονες είναι παράφρονες.]

,

"

αυτο γιατι πιστευαν

,

ΟΤΙ Ύ)

,

υγΙΎ)ς

ψ

* Και

'δ υΧΎ) ια-

κρίνεται από Ύ)ρεμία και σταθερόΤΎ)τα, και

,

,

,

ΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)σαν τον ορο «παραφροσυνψ> για

να περιγράΨουν ΤΎ) διανOΎ)ΤΙΚ~ κατάστασΎ) Ύ) οποία χαραΚΤΎ)ρίζεται από ΤΎ)ν έλλεΙψΎ) αυ-

,

τ ων των

,

δ'

,

, ,

υο στοιχε ι ων- αφου, οπως συμ

,

,

β

,

αινει

με το σωμα, ετσι και σΤΎ)ν περιπτωσΎ) ΤΎ)ς

* Το

κείμενο ποu βρίσκεται μέσα στις αγκύλες

θεωρ ε ίται μεταγενέστεΡΎJ πρo σθ-ήΚΎJ. (Σ.τ.Μ . )

ΚΙΚΕΡΩΝ

ψuχής Ύ) διαταραχ~ δεν μπορεί να θεωρΎ)θεί δείγμα uγείας . 10

Εξίσοu επιτuχείς θεωρώ και τοuς όροuς ,

ι

,

ι

«ανοια» και «παρανοια», οι οποιοι περιγρα-

,

φοuν ΤΎ)ν καταστασΎ)

,

β' ρισκεται

σΤΎ)ν οποια

μια ψuχ~ ολότελα στεΡΎ)μένΎ) από τα φώτα

,

τοu πνεuματος. /

,

Ε" πομενως, ειναι κατανΟΎ)ΤΟ ,

Ι

,

Ι

οτι εκεινοι ποu επινΟΎ)σαν αuτοuς τοuς οροuς

,

για τις σuγκεκρψενες

,

ψ' uχικες καταστασεις

σuμφωνοuσαν με ΤΎ)ν άΠΟψΎ) ΤΎ)ν οποία π~

ραν οι Στωικοί από τον ΣωκράΤΎ) για να ΤΎ)ν ' , 's:-' uιo θ εΤΎ)σοuν σΤΎ) crUVEXEta και οι ωιοι· οτι, δΎ)λαδ~, όλοι οι άνθρωποι ποu δεν διαθέτοuν φρόνΎ)σΎ) είναι «άρρωστοι». Διότι μια άρρω σΤΎ) ψuχ~ -αφοίι, όπως έλεγα ΠΡΟΎ)γοuμένως, οι φι

' λ οσοφοι

αποκα λ'

'λ ες αuτες τις ο

'

ouv

s:'θ' s:-' υιαταραχες «ασ ενειες»- υεν ειναι

, uγιεστε-

ΡΎ) από ένα άρρωστο σώμα . Άρα Ύ) φρόνΎ)σΎ) είναι Ύ) uγεία ΤΎ)ς ψuχ~ς και Ύ) έλλειΨ~ ΤΎ)ς ,

Ι

σuνιστα νοσΎ)μα, νοια.

, Ο ι λ ατινικοι' οροι

' γι β εις

,

,

Ι

παραφροσuνΎ)

,

ειναι πο

και

λ'

u

παρ α-

πιο ακρι-

, ,

'θ' αuτα τα εματα απο ο,τι οι ε λλ Ύ) -

νικοί, όπως σuμβαίνει και σε πολλές άλλες

περιπτώσεις. Αλλά Ύ) σuζ~ΤΎ)σΎ) αuτ~ δεν είναι ΤΎ)ς παροίισΎ)ς. Ας επιστρέψοuμε στο θέμα μας. 1]

Άρα ΤΎ)ν ακριβ~ απάνΤΎ)σΎ) στο ερώ-


τημά μας θα μας τη δώσει η ίδια η σημασία της λέξης «σώφρων» . Εφόσον είναι σαφές

,

"

'

οτι αποκα λ οuμε «σωφρονεζ»

τοuς αν θ ρωποuς

των οποίων το μuαλό δεν έχει βλαφθεί από κάποια νοσηρ-ή διαταραχ-ή, η λέξη «παρά φρων» δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε

,

οσοuς, αντι

,

ταραχη .

Ο ποτε, '

ι

'

τι κα λ' uτερο απΌ'λ τη ατινικη

ι

εκφραση

Ψ

,

θ' "δ ιαετως, πασχοuν απΌ καποια

«εκτος

οuμε αν

Ι

εαUΤΟl»>

'

θ ρωποuς

ποι)

για να

, EXOUV

ι

περιγρα-

,

παραφρονησει

από ερωτικό πάθος -ή οργ-ή; (Αν και η οργ-ή είναι κι αuτ-ή μια μορφ-ή λαγνείας, αφού ορί

ζεται ως «πόθος για εκδίκησψ>.) Όταν λέμε

,

,

,

οτι καποιοι αν

,

,

εννοοuμε

θ

δ εν

οτι

'

,

,

ρωποι ειναι «εκτος εαUΤΟl»>, ε λ'

EYXouv

το

μuα λ' ο τοuς ,

στο οποίο η φύση ανέθεσε την ηγεμονία της ψuχ-ής. Τώρα, όσο για την ετuμολογία της ελληνικ-ής λέξης μανία, δεν είμαι σε θέση να σοι) την πω αuτ-ή τη στιγμ -ή: διότι και τη ,

«μανια»

,

''Ι'

εμεις την

ορι,,",οuμε

ορ

,

θ'

οτερα απΌ

τοuς Έλληνες, αφού κάνοuμε διάκριση μετα ξ

ι

u

,

ι

Ι

μανιας και «αφροσuνης»

,

-

ι

η οποια πα-

,

ραπεμπει και στην ανοησια, και, ως εκ τοu-

τοu, είναι γενικότερη έννοια. Οι Έλληνες προσπα

' θ ouv

να τα

ξ' εχωρισοuν

'δ' αuτα τα

uo,

αλλά αποτuγχάνοuν παντελώς στην επιλο-

,

γη τοι)

, opou:

'λ'

ο,τ ι

,

,

εμε εμεις <ψανια»

,

εκεινο ι

ΚΤΚΕΡΩΝ

το λένε μελαΥχολ{α. Ωσάν το μuαλό να επη ρεάζεται μόνο από τη μέλαινα χολή και όχι, όπως σuμβαίνει σuχνά, από την οργή, τον

,

"

'β' φο ο, η τον πονο, τα οποια

πο λ' U με-

EXOUV

γαλ6τερη Μναμ η: σκέψοu, για παράδειγμα,

,

τα περιστατικα

,

μανιας τοι)

Αθ'

αμαντα, τοι)

Αλκμαίωνα, τοι) Αίαντα ή τοι) Ορέστη. Ο

,

αν

θ

β

ρωπος ποι)

,

"

ρισκεται σε παρομοια κατα-

σταση απαγορε6εται, σ6μφωνα με τη Δωδε

κάδελτο, να διατηρήσει την κuριότητα της ι

περιοuσιας τοu,

ι

~

ι

και το κειμενο υεν γραφει

"

«αν ειναι αφρων», α

λλ' <;:ο, , α {(αν υεν εχει σωας τας

φρένας». Διότι σκέφτηκαν πως η αφροσ6νη, αν χαι uποδηλώνει έλλειψη πνεuματιχής σταθερότητας, άρα χαι uγείας, μπορεί, παρ' 'λ' α αuτα,

ο

, μειοι)

στα

να ανταποχρι θ' χα ηχοντα

θ'" ει μεχρις

ενος ση-

,

χαι τις uποχρεωσεις

της καθημερινής ζωής ενώ, αντιθέτως, θεώ-

,

ρησαν

οη

η

,

μανια

'θ

σuνιστα

χα

ο

λ

'

ικη

,

τu-

φλωση τοι) πνε6ματος.

Και μολονότι η μανία μπορεί να φαίνεται ι

,

'λ

,

χειροτερη απο την αφροσuνη, οφει ,

,

Ι

,

σημειωσοuμε οτι απο αuτη

~

οuμε να

ι

XlVuUVEUEl

ο σο-

φός άνθρωπος, ενώ από την αφροσύνη όχι. 'Ο μως,

αuτο ειναι α λλ ο

σοuμε σε

12

'" , αuτα

ποι)

θ'εμα:

ας

ξ avaYUpl,

λ'

εγαμε πριν.

Προηγοuμένως είπες, αν δεν κάνω

ΤΟ ΦΑΡΜ ΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ

,

,

λ α'θ' ος, οτι

'ψ' κατα την απο η σου ο σοφος μπο-

,

,

'θλ'ψ ι η.

ρει να υποφερει απο

Α.: Αυτό ακριβώς πιστεύω. ' Μ .: Ε ιναι

αν

,

θ'

ρωπινο να σκεφτεσαι

,

ετσι.

Άλλωστε, δεν είμαστε φτιαγμένοι κι από

,

η

,

ψ' υχες

πετρα · κες τις

"

'

φυση επ λ ασε τρυφερες και μας, γι

"

μα λ α -

αυτο και τις αναστα-

τώνει τόσο η καταιγίδα της θλίψης. Δεν εί-

,

ναι τυχαω που ο

'

Κ ραντωρ,

"

ο οποως κατειχε

την πω διακεκριμένη θέση στην Ακαδημία μας, έγραψε: «Δεν συμφωνώ καθόλου με

,

'θ 'ζ ουν την ανα λ' εκεινους οι οποωι εκ εια γησια.

Α υτο'

θα

'θ ημα δ εν

το συναισ

"

μπορει

-ουτε

και

'Μ ακαρι να μην αρεπρεπε- να υπαρχει.

'

'

,

Ι,

ρωστησω ποτε

μου·

ι

ομως, αν τυχει και μου

συμβεί αυτό, εύχομαι να μπορώ να νιώθω όλα

,

,

οσα ενιω να

με

σουν.

θ

'

,

α και πριν , ακομη κι αν προκειται

"

χεφουργησουν

' Δ ωτι

η

η

να

με

,

ακρωτηρια-

'θ' απα εια εχει πο λ'

u u Ψ η λ'ο

,

τι-

μημα : προuποθέτει κτηνώδη Ψυx~ κι αναί σθητο σώμα».

13

Πρoσox~ όμως μ~πως

αυτά τα λόγια χρησιμοποιηθούν ως επιχεί-

,

,

'δ ρημα απο εκεινους που επιχροτουν τις α U-

,

'

ναμιες μας και κο λ' ακευουν την ασ θ ενη

μας

φύση· εμείς πρέπει να βρούμε το θάρρος όχι μόνο να κλαδέψουμε τους κλώνους της αθλιό τητας, αλλά και να την ξεριζώσουμε τελείως

ΚΙΚΕΡΩ Ν

Ι ι Ω ι ι ι 'λ απο μεσα μας. στοσο, ακομΎ) και τοτε, ο ο

ι

θ

και κατι

ι

ι

α μεινει' το σο

β

α

θ ι

ι

'ζ

ιες ειναι οι ρι

ες

ΤΎ)ς αφροσίΝΎ)ς. Τοuλάχιστον, ας μείνει ό,τι ι λ' Ι ειναι απο uτως απαραΙΤΎ)ΤΟ.

ΠΙ ι αντως, αuτο

βάλ' το καλά στο μuαλό crou: Ύ) δuστuχία μας δεν πρόκειται να πάρει τέλος αν δεν θερα πεuθεί πρώτα Ύ) ψuχ~ μας, κι αuτό μόνο με ΤΎ) φι

ι λ οσοφια

,

ι ι Α' μποροuμε να το πετuχοuμε. φο!)

,

λ' θ ι οιπον ΤΎ)ν αΡΧΎ), ας αφε οuμε στα

καναμε

ι χερια ΤΎ)ς για να μας

, σιγοuρα

'

θ εραπεuσει. ι Θ ~ α γινοuμε

,

λ' θ'λ κα α, αρκει να το ε οuμε.

Ε γω ι

μάλιστα θα επεκταθώ περισσότερο: δεν θα

ασχολΎ)θώ απλώς με το θέμα ΤΎ)ς θλίψΎ)ς, αν 'θ

κι αuτο

ι

ζ

,

α ειναι το πρωτεuον

,

,

Ύ)τοuμενο μας,

αλλά με το σ6νολο των διαταραχών, όπως τις ' λ εω

ι

εγω

-

,

Ύ) ({ασ

θ

ι'

ι

ενειων», οπως προτιμοuν

να τις ονομάζοuν οι ΈλλΎ)νες. Και, πρώτα απ

,

,

'λ α, αν δ' θα εν εχεις ανΤΙΡΡΎ)σΎ),

ο

Ψ ισω τα επιχεΙΡΎ)ματα Ι

"

cruvo-

ι,

μοu , κατα το σuσΤΎ)μα

των Στωικών. Ύστερα θα αφ~σω ΤΎ) σuζ~ΤΎ)σΎ) να κ!)

14

' λΎ)σει

ε

λ ε!) 'θ Ερα, οπως ι , ι κανω παντα.

Ο γενναίος άνθρωπος είναι και θαρρα

λέος δεν θα πω τολμΎ)ρός, γιατί αuτ~ Ύ) λέ!:

ι

'-οΎ) ΧΡΎ)σιμοποιειται

λ

αν

θ

/

Ι

ι

ασμενα με καΚΎ) εν-

νοια, μολονότι παράγεται από ΤΎ)ν τόλμΎ), Ύ) 'β'β ι !: ' οποια ε αια ειναι αr.,ιεπαινΎ). ι ειναι

'Ο μως,

'

οποιος

θ αρρα λ εος, Ι β'β Ι δ εν αφΎ)νει ι ' ειναι ε αιο οτι

ΤΟ ΦΑΡΜ Α ΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ

τον φόβο να τον κυριεύσει, διότι το θάρρος

,

απεχει πο λ" υ απΌ ΤΎ)

δ ει λ'ια. Ω' στοσο ,

,

ο

αν-

θρωπος που κινδυνεύει από ΤΎ) θλίψΎ) κινδυ-

,

,

'β

νευει και απΌ τον φο

ο.

,

Δ"

ιοτι, οταν κατι μας

θλίβει με ΤΎ)ν παρουσία του, Ύ) ιδέα ότι μας απει

'

λ ει

,

,

,

,

θ

και οτι απΌ στιγμΎ) σε στιγμΎ)

"

υΧΎ) 'ψ'

φανιστει κο ντα μας γεννα σΤΎ)ν

α εμ-

μας τον

φόβο. Άρα Ύ) θλίψΎ) δεν συμβιβάζεται με ΤΎ)

,

γενναΙΟΤΎ)τα.

ΤΎ)

θλ ι'Ψ Ύ)

Ο' αν θ ρωπος

απει

λ ειται "

που απει λ" ειται απΌ

"

επισΎ)ς και απΌ τον φο-

βο, όπως και από ΤΎ)ν αθυμία και ΤΎ) μελαγ χολία. Όσοι προσβάλλονται από παρόμοιες

διαταραχές, νιώθουν επίσΎ)ς ένα αίσθΎ)μα υπoταγ~ς και είναι έτοιμοι να oμoλoγ~σoυν, αν

,

χρειαστει,

,

οποιος

πως

,

Ύ)ΤΤΎ) θ' ει.

εχουν

παρα δ' εχεται

"

κατι τετοιο,

'Ο μως,

ομο λ' ογει

ταυτόχρονα πως είναι άτολμος και δειλός. Ο σοφός άνθρωπος δεν έχει καμία από αυτές τις ι

,

' δ ΙΟΤΎ)τες . Ά' ρα ειναι

απροσ βλ Ύ)τος

'

απΌ ΤΎ)

θλίψΎ). Κανείς δεν είναι σοφός αν δεν είναι 'Ά ρα

γενναιος.

'

'θ ρωπος δ εν

ο σοφος αν

λείται από ΤΎ) θλίψΎ).

15

απει-

Συν τοις άλλοις, ο

σοφός οφείλει να είναι μεγαλόψυχος, και ο μεγα

λ ο'ψ υχος

"

ειναι αΎ)ΤΤΎ)τος'

,

,

οποιος ειναι

α~ΤΤΎ)τoς περιφρονεί τις ανθρώπινες μικρό τητες και τις αντιμετωπίζει αφ' υψΎ)λού. Όμως,

κανείς δεν μπορεί να περιφρoν~σει τα αίτια

ΚΙΚ ΕΡΩ Ν

της θλίψης τοu. Οπότε ο γενναίος άνθρω πος δεν πάσχει ποτέ από θλίψη. Ωστόσο, , 'Ά ' υεν s:ο'λ οι οι σοφοι' ειναι γενναιοι . ρα ο σοφος απει

' λ ειται

απο'θλ'ψ τη ι η.

,

Κ' ι οπως

,

οταν εχει

κάποιο πρόβλημα το μάτι μας δεν είναι σε θέση να λειτοuργ~σει σωστά και να εκπλη, λ' 's:-' ρωσει την αποστο η τοu -το ιuιo ισχuει και

για τα uπόλοιπα όργανα και για ολόκληρο το

,

σωμα

μας-,

,

ετσι

και η

ψ" uχη

μας,

οταν

ι ειναι ταραγμενη, υεν μπορει να επιτε λ' εσει

's:-

ι το εργο ι σωστα της.

'

'Ο μως,

'

το εργο της

Ψ u-

χ~ς είναι η oρθ~ χρ~ση της λoγικ~ς , και η

Ψ uχη,

'"

τοu σοφοu ειναι παντοτε

σε

θ'εση

να

χρησιμoπoι~σει τη λoγικ~ με τον καλότερο s:' , Ε ' s:-' , uuνατο τροπο. πομενως , υεν πασχει ποτε από διαταραχές. Η θλίψη είναι Ψuχικ~ δια

ταραχ~ . Άρα ο σοφός άνθρωπος θα είναι πά ντοτε απαλλαγμένος από τη θλίψη . 16

' Ε ιναι

θρωπος

-

,

"

επισης πι θ' ανον ο μετρημενος αν-

οι Έλληνες τον αποκαλοόν σώ -

φρονα και την

,

αρετη τοu

ι

σωφροσυνηV" τη

λέξη αuτ~ εγώ άλλοτε τη μεταφράζω ως «εγκράτεια», άλλοτε ως (ψετριοπάθεια» , άλλοτε, πάλι, ως <ισεμνότητα». Αναρωτιέι ι s:-' μαι αν

θα

ηταν

σωστο να την

αποuωσοuμε

και ως «χρηστότητα» , διότι ο ελληνικός όρος περιορίζει τη σημασία της. Οι Έλληνες απο-


καλοίιν τους «χρηστοίις» ανθρώπους χρησί-

,

'λ'

μους, πραγμα που σημαινει απ

ι

ι

ως οτι εχουν

χάποια χρησιμότητα. Η δική μας λέξη έχει πο

λ u'

π

λ' ατυτερη

,

εννοια.

Δ η λ' ωνει

,

'λλ Ψ να εγχρατεια και ε ει η

,

,

ταυτοχρο-

χαχιας γι

,

,

αυτο

το τελευταίο οι Έλληνες δεν έχουν λέξη, εχτός ίσως από την αβλάβειαν. Η έλλειψη χαχίας είναι η ιδιότητα της αθώας ΨlJχής που

δεν μπορεί να βλάΨε ι χανέναν' άρα η «χρη στότητα» εμπεριέχει όλες τις άλλες αρετές.

Αν δ εν ' ζ οταν

'

,

ειχε τοσο π λ" ατυ νοημα χαι περιορι-

"

,

στη στενη σημασια με την οποια συ-

ν~θως χρησιμοποιείται, η λέξη αΙJΤ~ δεν θα

,

'

,

ειχε απο δ ο θ ει ως εγχωμιαστιχο επι'θ ετο στον

Λ. Πείσωνα.

Και επειδ~ ο χρηστός άν

17

θρωπος συν~θως δεν εγχαταλείπει τη θέση

, 'β ο, δ' ι, δ' δ ειιοτι αlJΤΟ ειναι ειγμα , , 'λ' , ΟlJτε ειναι το σο φι αργυρος ωστε να

του απο φο

' λ ιας,

, ι ι 'δ χραταει για τον εαlJΤΟ του χατι που ΤΟΙJ ε ω σαν

ως

, χιας,

' δ ιοτι ' δ ανειο,

"δ' ειγμα

αυτο ειναι

'δ ιε χπερα ιωνει ' ουτε

IJnO' θ εση'

του,

'

δ ιοτι

ασυ λλ' ογιστα

αυτο,ι ειναι δ' ειγμα

α

δ ι-

μια

αφρο-

σίινης, η «χρηστότητα» περιλαμβάνει χαι τις 'δ ιχαιοτρεις αρετες ταυτοχρονα: γενναιοτητα,

"

σίινη, φρόνηση' αν χι αυτό συμβαίνει συχνά ι

με τις αρετες:

ι

ι

,

ι

παντα υπαρχει χαποιο χοινο

,

χαραχτηριστιχο που

σlJν

δ' εει τη

,

μια

με την

ΚΤΚΕΡΩΝ

άλλη. Άρα θεωρώ κω τη «χρηστότητα» ως τέταρτη, κατά σειρά, αρετ~. Αuτ~ έχει ως στόχο της να εξοuσιάζει κω να καταστέλλει

τις σφοδρές επιθuμίες της Ψuχ~ς και, στ~ νοντας auVEX~ πόλεμο με την φιληδονία, να εξασφαλίζει ηρεμία και σταθερότητα σε όλες

,

τις περιστασεις.

'

Η «χρηστοτητα», αν

18

δεν κάνω λάθος, προέρχεται από το ρ~μα ,

,

ι

,

,

ι

xpΎj, το οποια σημαινει «πρεπει, ειναι αναγΚ"Υ»>

"

-τωρα το παρακανα με τις ετuμο

λ ογιες· ' δ εν

,

'ζει ομως, ας προσπα θ' πειρα ησω, κι αν η προ-

σπάθειά μοu δεν με oδηγ~σει ποuθενά, πες /

πως προκειται γι

' δ η λ ωνει

"Ι

,

ι

αστεια-, ενω η «αχρηστια»

κατι ποu

δ' εν εχει

,

καμια απο λ' uτως

χρησιμότητα· γι' αuτό τον άσωτο άνθρωπο τον

λ

αποκα

' λ οuμε

' , οιπον ειναι ι

τρημενος

,

και

'Ο ποιος

«αχρηστο».

Ι

Ι

ι

«χρηστος», η, αν προτιμας, με-

και

/

εγκρατης,

Ι

ειναι

/

επομενο να

έχει σταθερό χαρακτ~ρα. Ο άνθρωπος ποu έχει σταθερό χαρακτ~ρα είναι γαλ~νιoς και η Ψuχ~ τοu δεν uποφέρει από διαταραχές,

"

αρα

οuτε

και

απο'θλ'Ψ ι η.

'Ολ α

"

αuτα

ειναι

δείγματα σοφίας. Άρα η θλίψη δεν αγγίζει τον σοφό. Κάτι ~ξερε λοιπόν ο Διονίισιος ο Ηρα

κλειώτης όταν έβαζε τον ομηρικό Αχιλλέα να

θ ρηνειι

Ι'ετσι καπως

-

αν

θ' uμαμαι κα λ' α:

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΙ-ΙΣ ΛΥΠΙ-ΙΣ

Φουσκώνει η καρδιά μου απ6 θλίψη κι οργή 6ταν θυμάμαι τις τιμές που έχω στερηθεί και τη χαμένη μου δ6ξα.

Μα

19

/ ,

ι

ι

και για ενα χερι, αν εχει πρηστει,

' θ α λ εγαμε

'"οτι

ποτε

ειναι

σε

"

uγιη

κατα-

σταση; Oπoιoδ~πoτε μέλος τοu σώματος,

αν πάσχει από οίδημα και φλεγμoν~, δεν θα εμφανίσει κάποια δuσλειτοuργία; Το ίδιο

, taxuEL

και για την

'θ'ηματα

κα λ α σε ναι

, αuτη.

,

παντοτε

,

οταν φοuσκωνει

περηφανιας, κατι υεν παει

'Ο

μως, Ύ)

ψ'

UlYJ

φ

λ'εγεται

, ,

τοu σοφοu ει-

απα λλ" αγμενΎ)

''''υεν

ματα, ποτε

, ,

uχη:

"""

απο αισ

'

Ψ

απο

ε λ αττω-

'

"θ Ύ),

απο πα

'

ποτε

δεν ξεχειλίζει από oργ~ . Τα σuμπτώματα "ζ ψ αuτα εμφανι ονται σΤΎ)ν

UlYJ,

,

τοu οργισμε-

vou ανθρώποu ' άρα ο σοφός δεν οργίζεται ποτέ. Διότι, αν οργιστεί, Ύ) Ψuχ~ τοu θα γε μίσει επιθuμία. Και η επιθuμία ποu νιώθει

,

ο

οργισμενος

οσο

'θ

αν

ρωπος

/

ι

'

ειναι

να

,

πονεσει

,

Ι

Ι

μπορει περισσοτερο εκεινον ο οποιος,

κατα τη γνωμΎ) τοu, τον π λ' Ύ)γωσε.

"

Ω' στοσο,

'θ ει αUΤΎ) ΤΎ)ν επι θ'" οποιος νιω uμια, ειναι

,

'

EU-

λογ ο να χαίρεται με όλΎ) τοu ΤΎ)ν καρδιά όταν ΤΎ)ν πραγματοποιεί. Άρα χαίρεται με ΤΎ) δu στuχία τοu άλλοu. Ο σοφός δεν είναι σε

θ εσΎ) '

ι

Ι

Ι

Ι

~

να κανει κατι τετοιο, αρα υεν

33

,

μπορει

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

,

'

Α

να νιωσει οργ"Υ) .

,

,

ν ο σοφος μπορουσε να νιω-

σει θλίψ"Υ), θα μπορούσε να νιώσει και οργή' ,

'ο;:,

,

,

μπορει.

να οργιστει

/

'θλ'ψ

αφου ομως υεν υποφερει απο

,

20

Α

Ι"Υ), ουτε και

ν

ο

'

σοφος

μπο -

ρούσε να νιώσει θλίψ"Υ), θα ένιωθε επί~"Y)ς και

/

θ' α "Υ)ταν

οικτο, και

'

,

'(Δ εν ειπα επιφ θ ονερος.

, " φ θ ονος, υΙΟΤΙ, οταν εμε για καποιον οτι ει, θ " , ναι «επιφ ονος», εννοουμε οτι το αντικειμενο λ'

0;:,"

του

φ

θ ονου '

πτωσ"Υ) Τ"Υ)ς

,

ειναι

ο

'ο;:,'

ΙUΙOς,

οπως

'Κ ατι " β ασκανιας.

σΤ"Υ)ν

,

περι-

'β "Υ)

τετοιο συνε

και στον Μελάνιππο: Ποιος μ.άτιασε την προκοπή των παιδιών μ.ου;

, Τ ωρα

'θ'"

μερικοι

"

'λ ατινικα' ωραια κιου

, ειναι

ο;:,

,

α νομισουν οτι αυτα υεν ειναι κι ομως, ο

θ'

αυμασιος: το

,

στιχος του

, Ρ"Υ)μα

'ζ

«ματια

Ά κ-

ω» κα-

νονικά θα ήθελε δοτική , αλλά το συνέταξε

, ,

'βλ' με αιτιαΤΙΚ"Υ), οπως το Ρ"Υ)μα « επω».

Οι

κα-

νόνες Τ"Υ)ς γλώσσας δεν επιτρέπουν σε εμάς 'λ οιπους να το κανουμε αυτο, α λλ' τους υπο α ο

'

,

Άκκιος μπορεί να εκφράζεται όπως θέλει

ποι-ητική αδεία.) Ά ρα

21

' ο οικτος και ο φ θ" ονος ειναι συναι -

σθήματα αλλ"Υ)λένδετα, τα οποία μπορεί να ,

'ο;:,

,

τα νιωσει το ιuιo προσωπο.

34

Ο

'

αν

θ

ρωπο ς που

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΙ-ΙΣ ΛΥΠΗΣ

αισ

' θ ανεται

,

ρει να αισ

θ

,

s:-

'C'

'

πονο για την r..,ενη uuστuχια μποαν

,

θ' 'C' ει πονο και για την r..,ενη

EU-

τuχία. Όταν, για παράδειγμα, ο Θεόφραστος

θρηνεί τον χαμό τοu φίλοu τοu τοu Καλλι σθένη, επειδ~ λuπάται για την καλοτuχία τοu Αλέξανδροu, λέει πως ο Καλλισθένης έμπλεξε με έναν άνθρωπο ποu είχε τεράστια 'C' , λ" s:''C η τuχη, υεν YJr..,EpE

εr..,οuσια και απιστεuτα κα

,

,~

/

,Ι

ομως πως να υιαχειΡιστει σωστα την εuτuχια τοu.

'Ο πως λοιπον '

,

'λ'uπη για τη ο οικτος ειναι

s:' τοu α'λλ'ετσι και ο φ θ"ονος ειναι uuστuχια

ou,

' λ uπη

"λλou. Ά ρα

για την εuτuχια τοu α

'θ' νιω ει οικτο 'Ο μως,

"

μπορει να νιωσει

και

'

οποιος

φ θ' ονο.

ο σοφος υεν μπορει"θ' να νιωσει φ ονο,

'

"

αρα οuτε

, ποταν,

s:-

,

'θ ει. και ΟΙΚΤΟ νιω

θ' α ενιω θ ε

και

Αν

' οικτο .

ο

'

σοφος

λ u-

Ε πομενως, '

η

λύπη δεν αγγίζει τον σοφό. 22

Αuτά ισχuρίζονται οι Στωικοί και σε

αuτό το σuμπέρασμα καταλ~γοuν, αν και η επιχειρηματολογία τοuς είναι αδικαιολόγητα περίπλοκη. Το θέμα χρειάζεται εκτενέστε ρη διατύπωση και καλό θα ~ταν να το αν α πτύξοuμε διεξοδικότερα. Ας φροντίσοuμε,

ωστόσο, να στηριχθούμε κuρίως στις γνώμες των φι

' λ οσοφων,

"

'θ ΟυΟ s:οι οποιοι, τοσο στη με

ποu ακολοuθούν όσο και στις απόψεις ποu uποστηρι'ζ οuν, χαρακτηρι'ζ" ονται απο σπανιο

35

ΚΙΚΕΡΩΝ

θάρρος και, ας μου επιτραπεί Υ) έκφρασΥ),

,

'Δ' αντρικειο πνευμα. ιοτι οι

'

Π εριπαΤΥ)ΤΙΚΟΙ,

μολονότι τους συμπαθώ και τους θεωρώ αξε-

"

,

περαστους σε ευΡΥ)μαΤΙΚΟΤΥ)τα, μορφωσΥ) και

'C

,

,<;:Ο,

,

α~ιoπιστια, υεν εχουν καταφερει να με πει-

,

"

σουν με τις «μεσΟΤΥ)τες» τους, οταν τις ΧΡΥ)-

σιμοποιοuν ως ερμΥ)νευτικό εργαλείο για τις

διαταραχές ~ τις ασθένειες ΤΥ)ς Ψυx~ς. Το Ι,

κακο, ακομΥ)

και αν

ι

ειναι

ι

μεσου

'θ

μεγε

ους ,

δεν παuει να είναι κακό. Σκοπός είναι να δεί ξουμε ότι ο σοφός είναι τελείως απαλλαγ-

,

,

,

μενος απο το κακο.

,

ρει να

,

θ εωΡΥ) θ' ει

,

'Ο

,<;:Ο

πως το σωμα υεν μπο-

"

"

υγιες οταν ειναι εστω και

γο αρρωστο, ετσι

και Υ)

Ψ

,

λ'ι-

,

υΧΥ), σΤΥ)ν κατα-

στασΥ) ΤΥ)ς ιψεσόΤΥ)τας», δεν μπορεί να θεω

ΡΥ)θεί υγι~ς. Κι εδώ λοιπόν, όπως και σε άλλες περι-

,

πτωσεις, πο λ" υ

σο φα

,

λ' ειτουργΥ)σε το ενστιι

f

,~

κτο των συμπατριωτων μας οταν απευωσαν

τον όρο ιιΨυxικ~ νόσος» σΤΥ) λUΠΥ), δY)λαδ~ σΤΥ)ν αθυμία, ΤΥ)ν ανΥ)συχία και ΤΥ)ν αγωνία

ΤΥ)ς Ψυx~ς, εξαιτίας ΤΥ)ς ομοιόΤΥ)τας αυτών των αισ

' θ Υ)ματων

ματος.

23

με τις

ασ θ' ενειες του

,

σω-

Με μια παρόμοια λέξΥ) αναφέ

ρονται οι ΈλλΥ)νες σχεδόν σε όλες τις ψυχι

κές διαταραχές: ΧΡΥ)σιμοποιοuν ΤΥ) λέξΥ) πάθ ος,

που

"

<;:Ο,

σΥ)μαινει αρρωστια, για οποιαυΥ)-


ποτε Ψυχιχ~ διαταραχ~. Εμείς είμαστε ακρι' ~ , 'θ' , οΙΟΤΙ Υ) Ψ υΧΙΚΥ) ασ ενεια εμφανιβ εστεροι' ζει εκπλY)κτικ~ ομοιόΤΥ)τα με τις σωματικές ασ

' θ ενειες

,

~"

και ο οικος μας ορος παραπεμπει

ευθέως σε αυτές. Όμως, Υ) λαγνεία δεν θυ μίζει ασθένεια, οότε Υ) υπέρμεΤΡΥ) χαρά, Υ) οποία είναι το αποκορόφωμα ΤΥ)ς Ψυχικ~ς

Y)δoν~ς. ΑκόμΥ) και ο φόβος δεν θα λέγαμε

,

"ζ' οτι μοια ει με αρρωστια, αν και αυτος συν 0-

ρεόει με ΤΥ) θλίψΥ) . Πάντως, όπως συμβαίνει

,

και με τις σωματικες ασ ασ ενεια Ψ υΧΙΚΥ)'θ'

,

θ'

ενειες, ετσι και Υ)

'λ"ογω ονοματος-και μονο

,

'Π' πονο. ρεπει

παραπεμπει στον

λ οιπον '

να

ανα ζ Υ)ΤΥ)σουμε τα ιχνΥ) αυτου του πονου, και ι

Ι

Ι

ι

' , 'λ'υΠΥ) σΤΥ)ν τα αιτια που φερνουν β ρουμε Ψυχ~ μας, ακριβώς όπως όταν προσπαθοόμε

να

να διαγνώσουμε μια σωματικ~ ασθένεια. Οι ι

Ι

Ι

ι

γιατροι πιστευουν ΟΤΙ μπορουν να

'θ' ε αρρωστια,

σουν κα

, τια ΤΥ)ζ'

αν

β

, ρουμε

θ

'β ρουν

αρκει να

λ'

οιπον κι

, εμεις

'

εραπευΤΥ)ν αι -

,

αυτο που

αρρωσταίνει ΤΥ)ν Ψυχ~ μας, θα είμαστε σε θέσΥ) να ΤΥ)ν θεραπεόσουμε. 24

-

Η αιτία λοιπόν εντοπίζεται σε μια ιΟέα

"

~ 'λ' και οεν εννοω μονο ΤΥ)ν αιτια ΤΥ)ς υΠΥ)ς,

αλλά και όλων των άλλων διαταραχών, οι

,

"ζ' οποιες χωρι ονται σε τεσσερις καΤΥ)γοριες με

πολλές υποδιαιρέσεις. Εφόσον κάθε Ψυχιχ~

37

ΚΙΚ Ε ΡΩ Ν

~ "ψ' 'θ ος, ΤΟ οποιο ειτε υιαταραχη ειναι υχικο πα

"

εκδΎ)λώνεται ερ~μΎ)ν ΤΎ)ς λoγικ~ς είτε δεί-

,

"

χνει περιφρονΎ)σΎ) και ανυπαΚΟΎ) προς αυΤΎ)ν,

'

,

'θ ε πα 'θ ος προκα λ ειται με υυο ~, και κα τροπους,

εξαιτίας ΤΎ)ς σκέψΎ)ς ενός αγαθοίι ~ εξαιτίας 'ψ

ΤΎ)ς

σκε

ι

Ύ)ς ενος

, Ι προκυπτουν τεσ-

, κακου,

σερις καΤΎ)γορίες διαταραχών, δίιο για ΤΎ)ν

'

'θ ε περιπτωσΎ). κα

Π ραγματι, '

,

'ψ Ύ) απΌ ΤΎ) σκε

, θ" ~, ~ καποιου αγα ου προερχονται υυο υιαταρα, " β λ' ,~ χες: Ύ) πρωΤΎ) ειναι Ύ) υπερ ο ΙΚΎ) χαρα, υΎ)~" Ύ) υπερμεΤΡΎ) απΌ'λ αυσΎ) Ύ) οποια ' γενλ αυΎ) νιέται σΤΎ)ν Ψυχ~ μας από ΤΎ) σκέψΎ) ενός με γάλου αγαθοίι που έχουμε. Η δείιτεΡΎ) είναι

,

Ύ) αμεΤΡΎ) επι υποτι'θ εται

,

θ" θ' υμια για ενα αγα ο, το οποιο

"

οτι

ειναι

~'λ' σπουυαιο, π Ύ)ν ομως

δεν συμβιβάζεται με ΤΎ) λoγικ~: αυτ~ θα μποροίισαμε να ΤΎ)ν αποκαλέσουμε πόθο ~ λαγνεία. Επομένως, και τα Μο αυτά είδΎ) δια

25

ταραχ~ς, Ύ) υπέρμεΤρΎ) χαρά και ΎJ λαγνεία,

,

,~" θ προκυπτουν απΌ ΤΎ)ν ωεα καποιου αγα

' ou,

όπως ακριβώς και τα άλλα Μο, ο φόβος και Ύ)

' λ υΠΎ),

,

,

,

'ψ γεννιουνται απΌ ΤΎ) σκε ΎJ ενος κα-

κοίι. Ο φόβος προέρχεται από ΤΎ)ν ιΟέα ενός μεγάλου κακοίι που μας απειλεί , ενώ Ύ) λίιΠΎ)

από ΤΎ)ν ιδέα ενός μεγάλου κακοίι που μας συμ

, , β αινει

'λ

και μα

'

,

,

ιστα ενος κακου του οποιου


την

Ι

υπαρ

ξ

s:-

Υ)

Ι

Ι

συνειuY)τoπoιY)σαμε προσφατα,

με αποτέλεσμα να το θεωρήσουμε δικαιολο γΥ)μένΥ) ΠΥ)γή άγχους. Αυτό σΥ)μαίνει ότι, σΤΥ) συγκεκριμένΥ) περίπτωσΥ), ο άνθρωπος που

ι

υποφερει

ι

Ι

πιστευει

Ι

οτι

Ι

εχει εναν

πο

λ'

υ

καλό λόγο για να υποφέρει. Αν θέλουμε, λοι

πόν, να ζήσουμε με Υ)ρεμία και γαλήνΥ) ΤΥ) ζωή που μας δόθΥ)κε, θα πρέπει να πασχίσουμε για να καταπο

Ι λ εμΥ)σουμε

'λ

ο

Ι

ες αυτες

τις διαταραχές, τις οποίες Υ) αφΡOσίJνY) εξα πολ6ει στις ζωές των ανθρώπων σαν Εριν6ες . Με τις υπόλοιπες θα ασχολΥ)θο6με κάποια

άλλΥ) φορά. Τώρα ας προσπαθήσουμε , αν τα

καταφέρουμε, να απαλλαγο6με από ΤΥ) θλίψΥ). Α φου ι

ι,

μπορειΙ ντρω

Ι

Ι

,

ειπες οτι, κατα ΤΥ) γνωμΥ) σου , ο σοφος να Ι

θ ουμε

Ι υποφερει Ι

σε αυΤΥ).

Ι απο Ν

α

θλ'Ψ ι Υ), ξΙ

ας Ι

επικε-

ερεις παντως

Ι

οτι

δεν συμμερίζομαι καθόλου ΤΥ)ν άποψή σου· s:-

Ι

υΙΟΤΙ Υ)

θλ'Ψ Ι Ι Ι λ Ι Ι Υ) ειναι απαισιο πραγμα, ε εεινο

και φριχτό, κάτι που πρέπει να το πολεμο6με με όλες μας τις δυνάμεις· με ν6χια και με ΜΙ ντια, τροπος του

26

λ'εγειν.

Πώς σου φαίνεται αυτός ο τραγικός

Ι

Υ)ρωας;

Ο εγγον6ς του Τάνταλου χαι γιος του Πέ λοπα που χάποτε

39

ΚΙΚΕΡΩΝ

την Ιπποδάμεtα έΧλεψε, την Χόρη του

Ot-

νομάου, από τον βασιλιά πατέρα της για να την παντρευτεί.

Δισέγγονος -το!) Δία, παρακαλώ! Κι όμως, κοί-τα απελπισία, κοί-τα κα-τάν-τια: Φίλοι μου, χρατηθείτε μαχριά! Φύγετε από χοντά μου , λ υνεt

να μη μο

ι

ι ι τοση εtναι

η

α

θ Ι θ ι ι ωους αν ρωπους η σχια μου'

δΙ λ Ι υναμ η του εγχ ηματος που

έχει ποτίσει το χορμ ί μου .

ΔΎJλαo~, Θuέστη, -το 'χεις βάλει σκοπό να σ-τεΡΎJθείς την παροuσία -των ανθρώπων για

,

'ξ

να -τιμωΡΎ)σεις -τον εαu-το σοu, ε

,

αι-τιας -ΤΎ)ς

,

'λ' uuναμΎ)ς ενος εγκ Ύ)ματος πο!) υιεπρα ξ ε κα-

s:-'

s:- '

ποιος άλλος; Μα κι ο περίφΎ)μος γιος το!) 'Ηλ ιou, υεν s:' J s:' , σuμφωνεις οτι υεν ειχε τιποτε

,

,

λ' Ψ Ύ) το!) πατερα ΤΟU; αμ

απο ΤΎ)

Σχοτείν ιασαν τα μάτια μου , το σώμα μου J

εχει

λ

ι

ι ιωσει ,

δαχρυα

τα

ι Ψ Ι εσχα αν το αναψιχο μου

Ι προ -

σωπο , ιψ

η ο

Ι

R

Ι

ι

η μου εtναι fJρομερη , τα γενια μο υ τρα-

χιά από την απλυσι ά


,

,

εχουν μαχρυνει χαι χα

λ' 'θ υπτουνε το στη ος

μου,

που σΧλ ήρυνε απ' τη λέρα.

'Ολ α αυτα, Ι ανοητε Ι Α ιητη, Ι Ι ο 'δ εσυ ι ιος τα προ-

κάλεσες στον εαυτό σου. Δεν περιλαμβάνο νταν στον κατάλογο των δεινών που σου 'λ

επεφυ

Ι

ασσε η μοιρα.

ΜΙ

Ι

ονος σου εσπειρες το

κακό, όταν άφησες τη λίιπη να ριζώσει στην ψυχή σου

- αν και η λίιπη, όπως θα δείξω

Ι λ Ι Ι δ' Ι στη συνεχεια, προκα ειται απο την ι εα ενος ,

κακου,

,

η

Ι

οποια

ι

σχηματιστηκε

προσφατα.

Φαίνεται όμως ότι εσίι δεν θρηνούσες για την κόρη σου αλλά για τον θρόνο σου. Εκείνη τη ι

Ι

'δ

/

μισουσες, κι ισως να μην ειχες κι α που

δ εν

'

'

ικο' αυτο

'"

μπορουσες να ανεχτεις ηταν το οτι

Ι Ι σου. εχασες το β ασι'λ ειο

Πόσο επαίσχυντη όμως είναι η θλίψη ενός Ι

αν

δ

Ι

ρα ο οποιος μαρα

ρια του, επει

ι

δη

Ι

ζ Ι

Ι

Ι

ωνει απο τη στενοχω-

εχασε το

δ

Ι

ικαιωμα να κυ-

βερνάει ελεύθερους ανθρώπους!

27

Όταν ο

τύραννος Διονίισιος εξορίστηκε από τις ΣυΙ Ι ΚΙ θ Ι δΙ ρακουσες, πηγε στην οριν ο και εγινε α-

σκαλος. Φαντάσου πόσο δUσκoλo του ήταν να ζήσει μακριά από την εξουσία. Αλλά ο πιο ξεδιάντροπος ήταν ο Ταρκίινιος, ο οποίος

έφτασε στο σημείο να κηρίιξει πόλεμο σε

ΚΤΚΕΡΩΝ

ι δ ι θ ι οσοuς εν μποροuσαν να ανεχ OUv την uπε-

ροψία τοu . Όταν κατάλαβε πως Ύ) επάνοδός τοu στον θρόνο με ΤΎ) βo~θεια των ΒΎ)ίων ~ Λ ατινων ι

των

Ι

Ι

Ύ)ταν ανεφικτη ,

λΙ

ι

ενε οτι απο-

σίιρθΎ)κε σΤΎ)ν ΚίιμΎ), και εκεί πέθανε σε βα θιά γεράματα καταβεβλΎ)μένος από ΤΎ) στει

Ν

νοχωρια. σuμ

β ει ι

Ιζ

ομι

Ι

J

/

/

εις οτι κατι τετοιο μπορει να ι

Ν

στον σοφο;

ι

ι

α καταρρεuσει απο ΤΎ)

θλίψΎ), δΎ)λαδ~ από ΤΎ) δυστυχία; Όλες οι

Ψ υχικες f

δ

ι

ι

ιαταραχες φερνουν

δ

ι

ι

υστυχια, ομως

Ύ) θλίψΎ) είναι πραγματικός δ~μιoς. Η λαΙ

γνεια

Ι

σε

κανε ι

να

φ

λΙ

εγεσαι

ι

απο

ι

ερωτικο

πάθος, Ύ) uπέρμεΤΡΎ) χαρά συμβαδίζει με ΤΎ)ν επιπολαιόΤΎ)τα, ο φόβος προκαλεί ταπεί

νωσΎ), αλλά Ύ) θλίψΎ) σΎ)μαίνει κάτι πολίι χειΙ

,

Ι

Ι

ροτερο: ειναι μαρασμος,

ι

μαρτuριο, συνεΧΎ)ς

αγωνία, φρίΚΎ). Σου τρώει τις σάρκες , σου σπαράζει ΤΎ)ν Ψuχ~ και σε οδΎ)γεί σΤΎ)ν από λυΤΎ) καταστρoφ~. Αν δεν ΤΎ)ν ξεριζώσουμε από μέσα μας, δεν πρόκειται να απαλλαι

ι

ι

γουμε ποτ ε απο ΤΎ)

28

δ

ι

uστuχια.

Είναι εξάλλοu ολοφάνερο ότι Ύ) λίιΠΎ)

ΠΎ)γάζει από ΤΎ)ν ιδέα ενός μεγάλοu κακοίι ι

το οποιο

μας απει

λ

ι

ι

ει αμεσα.

Ο Ε

ι

πικοuρος

uποσΤΎ)ρίζει ότι Ύ) λ6ΠΎ) ποu προκαλείται

από ΤΎ) σκέψΎ) μιας σuμφοράς είναι κάτι το

,

/

φuσικο, uπο ΤΎ)ν

,

,

εννοια οτι οποιοσ

δΙ

Ύ)ποτε


άνθρωπος, και μόνο στη σκέψη ότι του έχει συμ

β ει'

,

"'θ καποια συμφορα, αυτοματως νιω ει

λύπη. Οι Κυρηνα·ίκοί φιλόσοφοι ισχυρίζονται ότι η θλίψη δεν προκαλείται από οποιαδή-

,

"

ποτε συμφορα, α λλ' α απο κατι που

ο;:. υεν το

υπολογίζαμε και δεν περιμέναμε ότι θα μας

συμβεί. Είναι αλήθεια ότι αυτό συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση της λύπης, γιατί η

ξαφνι κή συμφορά είναι βαρύτερη. Δίκαια '

λ οιπον

/

,Ι

επαινουμε εκεινους τους στιχους που

λένε: Ήξερα πως τους γέvvησα θvητοuς, πως τους μεγάλωvα για χι

va

, OTav

'λ

τους εστει

va

πεθάvουv-

'Τ" α στηv .1 ροια

πολεμήσουvε για ΤΎjV Ελλάδα,

ήξερα πως τους έστελ va σε μάχη φοvιχή

χι όχι σε παvηγUΡΙ.

29

Επομένως, αυτή η προμελέτη των

μελλοντικών δεινών, όταν τα έχεις προβλέ

ψει πριν από πολύ καιρό, καθιστά ηπιότερη 'λ' την ε ευση τους.

Γ" ι

'ζουμε τα αυτο εγκωμια

λόγια που βάζει ο Ευριπίδης στα χείλη του

' Ε' Θ .., ησεα. πιτρε Ψ ε' " λ ατινικα,

οπως

,

μου να τα μεταφρασω στα

, κανω

'θ ως: συνη

43

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ενός σοφού τη συμβουλ ή έκανα πράξη: έβαζα με τον νου μου συμφορές που θα μπορούσαν να μου τύχουν,

θάνατο πριν της ώρας μου, πίκρες της εξο ρίας, 'θ ι ι Ι ι κα ε φορα και νεο χτυπημα της μΟιΡας,

για να μη μ' εύρει το κακό απροειδοποίητα και μου δαγκώσει την ψυχή, ζ

'β

,

αν ",αφνικα συνε

30

,

αινε κατι απ

, αυτα.,

Αυτή ΤΎ) συμβουλή που ο ΘΎ)σέας λέει Ι

,

οτι ΤΎ)ν ακουσε

Ι

απο

Ι

καποιον

ι

σοφο,

ο

Ε

\)ρι-

πίδΎ)ς ΤΎ)ν ήξερε καλότερα από όλους. Γιατί ήταν μαθΎ)τής το\) Αναξαγόρα, ο οποίος, όταν

,

του ανακοινωσαν τον

' λ εγεται

, τω).

"

οτι ειπε:

θ' ανατο το\) γιου του,

«'Η"'"ερα

ι, οτι γεννΎ)σα

θ νΎ)-

' , s:απανΤΎ)σΎ) το\) οειχνει πως αυτα ' , λ' , s:συμ β αντα ειναι σκ Ύ)ρα για οσους οεν τα Η

Ι

,

τα

'

ει-

χαν ποτέ τους αναλογιστεΙ Δεν χωράει λοι πόν αμφιβολία πως οτιδήποτε θεωρείται κα-

,

κο γινεται ΙUιαιτερα επαχ θ" ες οταν σ\)μ β αινει

"

s:-'

απροσδόΚΎ)τα. Παρόλο που Ύ) αβάσταΧΤΎ) θλί-

Ψ Ύ)

,

,

s:'λ' οεν οφει εται μονο σε αυΤΎ) ΤΎ)ν αιτια,

εντοότοις, επειδή Ύ) πρόβλεψΎ) και Ύ) ψυχική προετοιμασία συμβάλλουν σΎ)μαντικά σΤΎ)ν ' " ' το\) πονου, ο αν θ ρωπος παντοτε λ αττωσΎ) , , s : ' θ ' πρεπει να σκεφτεται τα οεινα ΤΎ)ς αν ρωπινΎ)ς

ε

44

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΙ-ΙΣ ΛΥΠΗΣ

,

μοιρας.

Κ αι

'β'β να εισαι ε αιος

,

"

οτι αuτο ειναι

το μuστικό της uπέρτατης και 8ε·ίκής σοφίας:

,

,

να εχεις κατανοησει και με λ' ετησει σε τη

, μοιρα τοu

, να β atvouv ~

8 / αν ρωποu, τιποτε Ι

,

απο οσα σuμ-

,

λ'" μη σε εκπ ησσει, τιποτε απο οσα

,

'β'

υεν σuνε

,

ησαν ακομ η να μην πωτεuεις οτι

" 8ανο

ειναι απι

.1Τ"Ι

βα '8 ος

Ι

,

να σuμ β ει.

"

αυτο, οταν σου γε

, στοχασου

, πως

θ

α

,

λ ασει ' η τυχη,

' πορευτεις

,

στην ατυχια.

Βάλε κινδύνους με τον νου σου και απώ λειες

Καθώς γυρνάς από άλλη χώρα Ί~

ι

,

σκεψου πως εκανε ατψιες ο γιο ς σου,

πως πε' θανε η γυναικα σου,

'

πως έχει αppωστ~σει η θυγατέρα σου. , Α ν θρωπινα

'

"λ ειναι ο α αυτα , Ι ζ"

/

Ι

μ η σου φανει παραc,ενο κανενα:

κι ό,τι δεν επαληθευτεί

' , λ ογαριασε 31

,

το κερ

δ

ος.

Όταν ο Τερέντιος εκφράζει τόσο αρι-

,~, 'λ' ι στοτεχνικα μια ιuεα την οποια αντ ει απο

τη φιλοσοφία, εμείς, ποu από τις πηγές μας

, pEouv

'

'~8 ο'λ α αuτα, υεν α μπορεσοuμε να τα

οιατuπώσοuμε καλuτερα και να τα καταλά

βοuμε εuκολότερα; Κοίτα το πρόσωπο τοu σοφοu: η έκφρασή τοu οεν αλλάζει ποτέ, 45

ΚΙΚΕΡΩΝ

είναι Ύ) ίδια έκφρασΎ) που ισχυριζόταν Ύ) Ξαν θίΠΠΎ) ότι είχε κάθε μέρα στο πρόσωπό του ο σόζυγός ΤΎ)ς, ο ΣωκράΤΎ)ς, γιατί πάντοτε, 'λ εγε, τον ε'βλ επε με το ι'δ' ε ιο υφος να φευγει

,

απο" το

σπιτι και με το

'δ ι ιο

' υφος

,

να επιστρε-

φει. Ο ΣωκράΤΎ)ς δεν ήταν σκυθρωπός, όπως ο περίφΎ)μος Μ. Κράσσος ο πρεσβότερος, ο

οποίος, σόμφωνα με τον Λουκίλιο, μία φορά όλΎ) κι όλΎ) γέλασε σΤΎ) ζωή του. Το πρόσω'λ' λ ι Ύ)νιο και χαμογε αστο

πο του Ύ)ταν γα μας

' λ εει

,

-

ετσι

'δ οσΎ). Φ υσικοΙ, ι Ύ)ταν να εχει

Ύ) παρα

πάντοτε ΤΎ)ν ίδια έκφρασΎ), αφοό και Ύ) ψυχή του, που

κα

' θ ρεφτι ζ οταν

"

στο

προσωπο του,

δεν άλλαζε οότε εκείνΎ) ποτέ. Γι

)

ι

αυτο

Ι'

κι εγω σκεφτομαι να ΧΡΎ)σιμο-

ποιήσω τα όπλα που προτείνουν οι ΚυΡΎ)να·ί κοί εναντίον των εναλλαγών ΤΎ)ς τόχΎ)ς και 'λ' να αντιμετωπισω τα π Ύ)γματα ΤΎ)ς

,

μοφας

με ΤΎ)ν καθΎ)μερινή προμελέΤΎ). Ταυτόχρο να, θεωρώ ότι Ύ) θλίψΎ) ξεκινάει από το μυα

λό μας και όχι από ΤΎ) φόσΎ) μας. Διότι, αν ,ι

Ι

Ι

ι

θ

Ύ)ταν κατι αντιχειμενικα κακο, πως

, ρουσε 32

να

α λ' αφρωσει

με ΤΎ)ν

α μπο-

' προσ δ οκια;

Αλλά αυτά που λέω θα διευκρινιστοόν

καλότερα εάν ΠΡΟΎ)γουμένως εξετάσουμε ΤΎ)ν

'ψ Ύ) απο

του

'

Ε πικουρου,

ο

"λ σΤΎ)ΡΙ'ζ ει οτι ο οιοιαν θ ρωποικατ

'

,

οποιος

υπο-

" αναγΚΎ)ν


αισ

,

' θ ανονται

,

λ" ΙJΠΎ), οταν νομισΟlJν οτι ΤΟlJς

βρ~κε κάποια σlJμφορά, είτε ΤΎ)ν είχαν προ βλfΨεΙΠΡΟΎ)γΟlJμfνωςκαΙΤΎ)νανfμεναν,ε~ τε αΙJΤ~ είναι γνωστ~ και ΤΟlJς βασανίζει εδώ

και χρόνια. Κι αlJτό γιατί, κατά ΤΎ) γνώμΎ) ΤΟΙJ, τα δεινά δεν γίνονται λιγότερο δlJσβά-

,

στακτα με το περασμα ΤΟΙJ ι,

"λ XPOVOIJ, ΟlJτε ε α,

ι

ι

φρωνΟlJν οταν τα περιμενεις, κι ειναι ανΟΎ)σια ι Ι ι ~ ι , να σκεφτεσαι ενα κακο ΠΟΙJ υεν εχει ακομΎ)

σlJμβεί και το οποίο, σε τελεlJταία ανάλlJσΎ),

,

,

'Ο'lJτως Ύ)"λλ μπορει να μΎ) σlJμ β ει ποτε. α ως,

'

,

,

'ζ Ύ)μια'θ α σοlJ κανει εφοσον σlJμ β ει. αρκεΤΎ)

Όποιος σκfφτεται όλΎ) ΤΎ)ν ώρα ότι μπορεί να ΤΟΙJ

,

,

ΤlJχει

's:,

κατι

s:,

αναΠΟυΟ

υεν

,

κανει

,

τιποτε

άλλο από το να διαιωνίζει το κακό. Κι αν 's:,'

,

αlJΤΟ υεν ειναι γραφτο να σlJμ

β" ει, τοτε ΙJΠΟ-

φfρει άδικα από το κακό ΠΟΙJ δΎ)μιοίιργΎ)σε ο ίδιος: το αποτfλεσμα είναι να βασανίζεται διαρκώς, είτε επειδ~ τον βρίσκει Ύ) σlJμφορά , s:,' απ λ" ειτε επεΙUΎ) ως ΤΎ) σκεφτεται. φωνα

, ομως

'

Ε ΠΙΚΟΙJΡΟ, για να με τον

33 Σ'lJμavaxOIJ-

φιστεί από ΤΎ) θλίψΎ) ο άνθρωπος πρfπει να ,

κανει

τα

'C '

ει.." Ύ)ς

,

s:, " ulJO

πραγματα:

,

πρωτον,

να

'ψ s:,' s:, , πα ει να σκεφτεται υιαρκως τις UlJσΤlJχιες,

και, δείιτερον, να «επαναφfρει» ΤΎ) σκfψΎ) s:, , ΤΟΙJ στις Ύ)υονες.

Ψ ΙJΧΎ)

,

,

"

Γ" ιατι αlJτος πιστεlJει οτι Ύ)

lJπαΚΟlJει σΤΎ)

λ

'

,

ογΙΚΎ) και ειναι σε

47

θ' εσΎ)

ΚJΚΕΡΩΝ

να ακολοuθεί κατά β~μα τις εντολές της. Η

' λ ογικη,

Ι

κατα την

,

Ι

απΌ

ψΙ

η τοu,

ι

ρεuει να σκεφτομαστε τα

δ

μας απαγοι

uσαρεστα, απο-

τρέπει την Ψuχ~ μας από τις θλιβερές σκέ ψεις και θολώνει τις αντιληπτικές μας ικαι

,

νοτητες οταν στοχα

ζ' δ' ομαστε τη uστuχια' κι

αφού σημάνει uποχώρηση από όλα όσα σχε τίζονται με τη θλίψη, μας διατάζει να επι στρέψοuμε ολοταχώς στη θέαση των διαφό

ρων ηδονών και να γαντζωθούμε από αuτές με

ο'λ ες μας τις

δ' ι uναμεις. Δ ιοτι

, εκεινος πι-

στεύει ότι η ζω~ τοu φιλοσόφοu είναι γεμάτη

,

, , απΌ

απΌ τις αναμνησεις των η

' θ οντος

και

την

δ

'

ονων τοu παρε

προσ δ' οκια

των

λ

-

η δ' ονων

τοu μέλλοντος. Όλες αuτές τις απόψεις τις εξέθεσα με τον δικό μοu τρόπο' οι Επικού

ρειοι βεβαίως τις εκθέτοuν με τον δικό τοuς. Ας κοιτάξοuμε όμως τι λένε και ας ξεχά σοuμε πώς το λένε' το ύφος τοuς δεν θα το

σχολιάσω. 34

Κατ' αρχάς, κακώς κατακρίνοuν την

προμελέτη των μελλοντικών δεινών. τίπο

τε δεν αμβλύνει και δεν ανακοuφίζει τόσο

πολύ τη θλίψη όσο η σuνεχ~ς, διά βίοu, uπόι

,

,

μνηση οτι τα παντα μποροuν να σuμ

β"

ouv"

τι-

ποτε δεν μας βοηθάει τόσο, όσο ο προβλημα τισμός για την ανθρώπινη κατάσταση, η

ΤΟ ΦΑΙ'ΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΉΣ

μελέΤΎ) του νόμου ΤΎ)ς ζωής και Ύ) άσΚΎ)σΎ)

,

'

'Κ υπαΚΟΎ)ς προς τις επιταγες του. ι ο'λ α αυτα

δεν τα κάνουμε για να θρΎ)νοίψε μέρα νόχτα,

αλλά για να μΎ) θΡΎ)νοόμε καθόλου. Όποιος Ι

,

Ι

,

σκεφτεται ΤΎ) φυσΎ) των πραγματων, τα απρο-

οπτα ΤΎ)ς ζωής, ΤΎ)ν αδυναμία του ανθρώπου,

δεν νιώθει θλίψΎ)· απεναντίας, φέρεται ως αλΎ)θινός σοφός . Το κέρδος του είναι διπλό: λαμβάνοντας υπόψΎ) του τις εναλλαγές ΤΎ)ς

ανθρώπινΎ)ς μοίρας, έχει ΤΎ)ν ευκαιρία να απολαόσει τα προνόμια ΤΎ)ς φιλοσοφίας. Πα ράλλΎ)λα όμως , σε μια δόσκολΎ) στιγμή, θα

έχει σΤΎ) διάθεσή του τρία φάρμακα για να

' θ εραπευσει ,

ι

ΤΎ)ν

ψ' υΧΎ)

Ι

,

του:

Ι

πρωτον, το γε,

γονος οτι απο καιρο σκεφτοταν ΤΎ)ν πι

,

θ

'

ανο-

'

ΤΎ)τα μιας κακοτυχιας αποτε λ ει ΤΎ)ν κα λ' υτε-

ΡΎ) μέθοδο για να μειώσει και να εξαλείψει

,

'

να κατα

, μενει ,

ει οτι λ α'β'

, πρεπει ' να

δ ευτερον, ειναι σε θ' εσΎ)

ΤΎ) στενοχωρια του·

'θ ρωπος

ο αν

'

υπο-

,

θ ξ' ΤΎ)ν αν ρωπινΎ) μοιρα με α ιοπρεπεια·

τριτον,

βλ"επει

'δ' οτι σΤΎ)ν ουσια εν υπαρχει κα-

'

"

"λλ ,ι νενα α ο κακο εκτος απο ΤΎ)ν ενΟΧΎ), κι οτι

ενοχή δεν υπάρχει σε κάτι που ο άνθρωπος

δ εν

'

μπορει να εγγυΎ)

35

'Ο σο

θ ει'

ΤΎ) στα

θ" εΡΟΤΎ)τα

του.

'

για ΤΎ)ν «επαναφορα» που μας συ-

στήνει ο Επίκουρος όταν μας ζΎ)τάει να εγκα

ταλείψουμε ΤΎ) σκέψΎ) των μελλοντικών

49

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

~, ~"O υεινων, περιττο να πω oτιuηπoτε. ταν μας

'ζουν

πιε

'θ" εωρουμε

οι καταστασεις που

κακες,

δεν είναι στο χέρι μας ούτε να υποκριθούμε ούτε να ξεχάσουμε. Μας κομματιάζουν την

ψυχή, μας πνίγουν, μας κεντούν, μας καίνε, μας κόβουν την ανάσα. Κι εσύ, Επίκουρε,

μου λες να «ξεχάσω»; Αυτό είναι αντίθετο

,

στη φυση. μας

"

Τ ο λ ες

, αφαφεσεις

'θ ες να αυτο εσυ, ο οποιος

~

'β'

UΙα

της

ιας

τη

,

~

μοναυικη

βo~θεια που μας έδωσε η φύση για τον πα-

,

,

ρατεταμενο πονο; ι

~

,

Δ'

,

ιοτι υπαρχει ενα πραγ-

/

Ι

,

-

ματικα σπουυαιο φαρμακο, ο χρονος

κι ας

αργεί κάπως να δράσει. Μου λες να ξεχάσω

,

'

,

τα ασχημα, να σκεφτομαι τα κα λ' α. Θ ~ α ηταν

, σωστο

, αυτο

' λ οσοφου,

που

αν

λ

ες, και

, υειγμα ~

~" συνειuητoπoιoυσες

"

'λ

μεγα

ου φι-

οτι κα λ" ο ει-

,

ι

ναι αυτο το οποιο ανταποκρινεται περισσο-

τε ρο στην αξία του ανθρώπου. 36

Σκέψου πως έρχεται ο Πυθαγόρας ~ ο

Σωκράτης ή ο Πλάτων και μου λέει:

«Γ ιατι" εχεις

,

τι

'β εις σκυ

, μοφα π

'

σου;

ληγωσε,

το

,

,

πεσει κατω και

'λ ι κεφα

Μ'

και

πορει να σε

,~

ομως υεν

θ' Γ ιαρηνεις;

'

στη

, ~ ρημαι,ε

και να σε

υποκυπτεις

,

,

μπορει να σου τσακισε

το ηθικό. Οι αρετές έχουν μεγάλη δύναμη. Ξύπνα τες, αν τυχόν τις π~ρε ο ύπνος. Πρώ τη από όλες θα τρέξει αμέσως κοντά σου η

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗ Σ

Γενναιότητα, η οποία θα σοu δώσει το θάρ-

,

"

ρος να περιφρονησεις ο'λ' α οσα μποροuν να τu-

XOUv

στον άνθρωπο και να τα θεωρήσεις τι

ποτένια. Ύστερα θα έρθει η Μετριοπάθεια, δηλαδή η αuτοσuγκράτηση, την οποία προη γοuμένως ονόμασα χρηστότητα , και δεν θα ι

,

Ι,

σε αφησει να κανεις τιποτε αισχρο και ατι-

,

μωτικο.

Δ

'

Ι

Ι

ι

ιοτι uπαρχει τιποτε πιο ατιμωτικο

ι

ι

ι

,

,~

,

κι αισχρο απο εναν ανορα ποu φερεται αναν-

δρα; Ούτε η Δικαιοσύνη θα επιτρέψει να θ εις ι

φερ

Ι

Ι

,

ι,

ετσι, η οποια ισως να φαινεται ασχε-

τη με την περίσταση, όμως θα αποφανθεί ότι ,

,

με τη σταση σοu γινεσαι ι

Ι,

ι

<;:Ο,

αφενος απαιτεις, εσu, ενας

,

νομια των α

"<;:Ο

uUO θ

φορες αοικος:

'

νητος, τα προ-

'

θ' θ εων, και αφετεροu ,<;:ο ανατων uU-

ι

~"

ι

σανασχετεις επεΙUη πρεπε ι να τοuς επιστρε-

ψεις κάτι ποu σοu έδωσαν δανεικό. Και στις Μο περιπτώσεις διεκδικείς κάτι ποu δεν σοu

ανήκει.

37

, , ντησεις οταν

»Στη Φρόνηση, πάλι , τι θα. απα-

"

'θ ερ ει και σοu πει οτι, κατα την

άποψή της, η αρετή αρκεί για να σοu εξα σφαλίσει όχι απλώς μία τίμια ζωή αλλά και

'

'Αν η αρετη επηρεα ζ' την ,<;:ο ιuια την εuτuχια.; 0-

ταν από τις εξωτερικές σuνθήκες και δεν

ήταν η ίδια αρχή και τέλος τοu εαυτού της, αν δεν είχε αuτάρκεια και έψαχνε αλλού για , ,<;:ο θ' 'λ ογο ' στηριγμα, τοτε οεν α ειχα.με κανεναν

ΚΙΚΕΡΩ Ν

ι λ ατρεuοuμε

να Π)

ι

ι

τοσο παραφορα με τα

λ

' 0-

για μας και να προσπαθούμε τόσο σκλΎ)ρά να ,

ι

ΤΎ)ν καταΚΤΎ)σοuμε με τα εργα μας». 'Ε

Αν

αuτες,

,

ι

,

πικοuρε, ειναι οι εuχαριστες

σκέψεις στις οποίες θέλεις να με «επαναφέ ρεις», θα κάνω ό,τι μοu πεις, θα σε παραδει

χτω,

,

θ'

ο;:, Ι

α γινω πιστος οπαοος σοu·

ι

μεχρι και

τα δuσάρεστα θα ξεχάσω, όπως σuστήνεις, χαι μάλιστα χωρίς κανένα πρόβλΎ)μα, διότι δεν θα μοu φαίνονται πια και τόσο «δuσάρε στα». Αλλά εσύ θέλεις να στρέψεις τη σκέ ψΎ) μοu στις Ύ)δονές. Σε ποιες ηδονές; Στις 0;:,'

,

Ύ)οονες τοu σωματος, uπο

θ" ο;:, ετω, η στις ηοο -

νές τις οποίες προσφέρει στο σώμα η σκέψΎ), αντλώντας τα uλιχά ΤΎ)ς από τη μνήμΎ) ή την ι προσμονΎ).

λ

,

ΜΙ "λ Ύ)πως υπαρχει και τιποτε α

ι , ο, κατα ΤΎ) γνωμ Ύ)

σου;

Κ

α

λ

' α

-

ο;:, " οεν σ εχω

καταλάβει; Για να μΎ)ν έρχονται μετά οι μα θΎ)τές σου και μοu λένε πως δεν καταλα βαίνω τι εννοεί ο Επίκουρος. "λ σενα ε εγε

στα

" γεραματα

38

Τα ίδια με

,

του κι εχεινος ο

φαρμακόγλωσσος ο Ζήνων, το κορuφαίο μυαλ ο'

των

'

Ε πικουρειων. Ε'ιχα

σω σΤΎ)ν

' Φ' Αθ Ύ)να. ωνα ζ ε

ι παει να τον

, axou-

Ι " με οσΎ) φωνΎ) ειχε

s:, 'ξ ει οτι Ι ' " για να αποοει ευτυχισμενος ειναι αuτος

ποu απολαμβάνει τις Ύ)δονές του παρόντος

,

'θ' και πιστεuει οτι α συνεχισει να τις απΌ λ αμ-


βάνει, αν όχι σε όλΥ) του ΤΥ) ζω~, τουλάχιστον στο μεγα

" λ υτερο

,

μερος ΤΥ)ς, χωρις τον αντι-

,

,

Α'

περισπασμο του πονου.

κομΥ) και σΤΥ)ν πε-

, 'λ λ ' , ριπτωσΥ), ε εγε, που τε ικα εμφανιστει ο , ' " του ειναι πο λ'υ μεγα'λΥ), πονος, αν Υ) εντασΥ) '" , , θ" , Υ) υιαρκεια του α ειναι συντομΥ)' αν ομως χρονίσει, θα εμπεριέχει μεγαλίιτερες οόσεις "λ Υ)ΌονΥ)ς παρα ενοχ Υ)σΥ)ς.

""

Ψ εις

,

,

,

Με

'

,

αυτες τις σκε-

,

,

πιστευε οτι μπορει να ευτυΧΥ)σει ο αν-

θ ρωπος,

"" 'θ ει ικανΟΠΟΙΥ)μενος Ι, ωιως αν νιω απο

τα αγαθά που ~0Y) απ~λαυσε και οεν βασα νίζεται από αοικαιολόγΥ)τους φόβους για τον

θάνατο ~ τους θεοίις. 100ίι λοιπόν Υ) θεωρία περί ευτυχίας του Επίκουρου οιά στόματος '

Ζ Υ)νωνα ,

,

,

για να μ Υ)ν μπορει κανεις να με κα-

"

,

ΤΥ)γΟΡΥ)σει οτι ΤΥ)ν παραΠΟΙΥ)σα.

Τι λες λοιπόν; Aυτ~ Υ) στάσΥ) ζω~ς κι

39

"ψ Υ)ς

ο τροπος σκε

που

'Ε πι'

μας προτεινει ο

,

'θλ' κουρος αρκουν για να ανακουφισουν ΤΥ) ι-

ψΥ) του ΘυέσΤΥ) ~ του Aι~τY) , που λέγαμε

,

πριν, Υ) του

Τ ε λ' αμωνα,

'ζ ' ο οποιος ει,ορισΤΥ)κε

''5::-

ι

ι

ι

απο ΤΥ)ν πατρωα του και καΤΥ)νΤΥ)σε πενΥ)ς;

Ά κου

,

'

,

"λ "C ποσΥ) εκπ Υ)ι,Υ) προκα λ ουσε Υ) εμφανι-

σΥ) του:

Αυτός είναι ο Τελαμώνας, που Ύ) δόξα τον ανέβασε στα ουράνια ;

53

ΚΙΚΕΡΩΝ

" Α υτος

'λ οι

'

ειναι που ο

τον καμαρωναν,

που όλων των Ελλ ήνων τα

'Ο μως

40

"

" βλ εμματα

I~

ο

Ύjταν στραμμενα πανω του;

'

αν

θ ρωπος

Ι

Ι

που,

Ι

'

οπως

λ'εει

Ι

ο

,

ωιας ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς, «εκτος απο ΤΎ)ν τυΧΎ) του, εχα-

"

,

σε και το φρονΎ)μα τοω>, πρεπει να ανα

ζ Ύ)-

τήσει ΤΎ) θεραπεία στις σοβαρές προτάσεις των πα

' λ αιων

,

κα λ' ων φι λ' οσοφων κι οχι σε αυ-

τοί>ς τους uπέρμαχοuς ΤΎ)ς Ύ)δονής . Για ποια π

' λ Ύ) θ ωρα

Ας

υπο

αγα θ" ων

, οτι

θ εσουμε ,

xavOUV λ"λ ογο ο οι το

, υπερτατο

αγα

'

αυτοι;

θ'

ο

, ειναι

Ύ) απουσία του πόνου' αυτό βεβαίως δεν εί ναι σuνώνuμο ΤΎ)ς Ύ)δονής - αλλά δεν είναι ανάγΚΎ) να εξαντλήσουμε σήμερα όλα τα θέ

ματα σuζήΤΎ)σΎ)ς. Σ' αυτό το σΎ)μείο πρέπει να φτάσουμε για να γιατρέψουμε ΤΎ) θλίψΎ); 'Ε στω

'

"

,

οτι ο πονος ειναι το μεγα λ' uτερο κακο.

~ "οτι ,οποιας απα λλ'ασσεται Αυτο' οεν σΎ)μαινει , , ~, λ' , , θα απο αυτον επεωΎ) γ ιτωσε απο το κακο

,

~,

,

κερuισει αυτοματως το υπερτατο αγα

Γ

θ'

ο.

41

,

, β' ,~, λ' ιατι να κρυ ομαστε πισω απ το οαχτυ ο

μας, Επίκουρε, και να μΎ)ν ομολογήσουμε ευ θέως για ποια Ύ)δονή μιλάμε; Είναι Ύ) ίδια

,

,

~ "θ'ζ Ύ)οονΎ) σΤΎ)ν οποια εσυ σuνΎ) ι εις να αναφερεσαι

, , χωρις ιχνος

, νΤΡΟΠΎ)ς.

Δ'

~

,

ικα σοu οεν ει-

ναι αuτά τα λόγια; Διότι στο βιβλίο ποu πε54


ριέχει το σύνολο της διδασκαλίας aou (τώρα θα

'

κανω

, νομισει

και

τον

, κανεις

,

μεταφραστη,

να

μη

β γα 'ζ ω αuτα απ πως τα

για

το

"

μuαλό μοu), αναφέρεις τα εξής: «Προσωπικά αδuνατώ να σuλλάβω την έννοια τοu αγαθού, αν τη διαχωρίσω από τις ηδονές της γεύσης,

τις απολαύσεις ποu προσφέρει στ' αuτιά μας η μοuσική, την απόλαuση ποu χαρίζει στα

,

,

,

ματια μας η ομορφια των χαριτωμενων

,

κι-

,

'λλ ες η δ' νησεων, η οποιεσ δ' ηποτε α ονες γεν-

, vouv

,

στον αν θ ρωπο οι αισ θ' ησεις.

ι

ι

Ι

Δ εν

'

πιστεuω

Ι

/

οτι μπορει κανεις να ισχuριστει πως μονο οι

,

'

πνεuματικες η δ ονες σuγκατα λ' εγονται στα ιοτι θ α' . Δ'

αγα

,

απο'λ αuση

η

,

τοu

'

πνεuματος,

αντι λ αμ β' ανομαι,

οπως εγω την

'

αντ λ ειται

από την προσδοκία όλων των άλλων ηδονών

στις οποίες αναφέρθηκα, δηλαδή από την ελπίδα ότι η φύση μας θα μπορέσει να τις

,

χαρει ε

42

,

,

λ EU'θ Ερα, απα λλ' αγμενη απο τον πονο» .

Να λοιπόν τι λέει ο ίδιος κατά λέξη, για

,

'

'

'θ ει τι εστι η δ ονη οποιον εν δ' ιαφερεται να μα

κατά την άποψη τοu Επίκοuροu . Και λίγο

,

παρακατω προ σ θ' ετει: να

,

ρωτησω

' λ οuνται αγα

θ ou'

αν

, σοφοι

θ

τι

« Π Ο λλ'ες

'

ρωποuς

οι

, απομενει

"

φορες ετuχε

,

οποιοι

, απο

την ι

αποκαδ'

"λ' α αuτα'

αν τα αφαιρεσοuμε ο

εα τοu παρε-

κτός βέβαια και ήθελαν να αρχίσοuν να μοu 55

ΚΤΚΕΡΩΝ

αραδιάζουν ασυναρτησίες. Δεν μπόρεσα να πάρω καμιά απάντηση από αυτούς. Ακόμη

,

,

κι αν

εχουν

,

σκοπο να συνεχισουν τις

μεγα-

λοστομίες τους περί "αρετή ς" κάι "σοφίας",

,

το μονο που

,

ναι ο τροπος

η

' δ ονες

'

,

θ α καταφερουν να ε ξ' ηγησουν ει-

'

'λ με τον ΟΠΟΙΟ προκα ουνται οι

,

'Τ α που κατονομασα προηγουμενως».

υπο'λ οιπα ειναι στο 'δ' ι ιο υφος, χι ο λ' οκ λ ηρο το

'

βιβλίο, το οποίο έχει ως θέμα του το υπέρ

τατο αγαθό, βρίθει από παρόμοιες γνώμες,

' δ ιατυπωμενες

κατ

" αυτον

,

τον τροπο.

43

Σε

αυτή τη ζωή θέλεις να «επαναφέρεις» τον ηρω·ίκό Τελαμώνα για να ανακουφίσεις τη θλίψη του; Δηλαδή, αν δεις κάποιον συγ-

,

" /

γενη σου συντετρψμενο απο το πεν

θ

ος, τι

θα του προτείνεις, να φάει έναν οξύρρυγχο,

ή να διαβάσει ένα βιβλίο για τον Σωκράτη; Τι θα του πεις ν' ακούσει, τον ήχο της uδραύ

λεως ή τη φωνή του Πλάτωνα; Μήπως θα

,

'

'λ ου λ ου'δ ια σε ωραια του φερεις και τιποτε

,

,

χρωματα να θ' αυμασει; Θ α ΤΟι) δ' ωσεις καμια

..

ανθοδέσμη να μuρίσει; Μήπως τοu κάψεις και λιβάνια; Μήπως τον βάλεις να στεφανω

θ ει'

'λλ α; με γιρ λ' αντες απο τριανταφυ

,

Κ" αν

'λλ' τα ο'λ' α αυτα, για να μην πω κι α α χειρο-

τερα, και να 'σαι σίγουρος πως θα του φύγει τε

' λ ειως

,

η στενοχωρια.


Τις απόψεις αυτές καλά θα κάνει να

44

τις παραδεχτεί ο Επίκουρος, αλλιώς ας σβή

σει από το βιβλίο του όλα όσα παρέθεσα ι

ι

Ι

ι

Ιλλ

προηγουμενως κατα γραμμα · η, μα

ον, ας

πετάξει ολόκληρο το βιβλίο ως έχει . Διότι από την αρχή μέχρι το τέλος είναι ένας ανα λυτικός κατάλογος ηδονών. Πρέπει λοιπόν να βρούμε πώς θα απαλλάξουμε από τη θλίψη αυτόν που λέει : Μα την αλ ήθεια, τώρα η τύχη μ' εγκατέ λειψε κι όχι η καταγωγή μου. Τ'

ι

θ

1 ιατι ο

ι

Ι

ι

ρονος που εχασα μπορει να μαρ-

τυρήσει ι Υ

,

Ι

που ~oυσα, ποση

δΙ

ι

λ

υναμη ειχα, ποια π

'

ουτη,

ποια ζωή Ι

Ι

μου στερησε η μοφα.

Τι να κάνουμε λοιπόν; Να του πετάξουμε Ι

μοιο,

, μηπως

,

'

Ι'λ ι, η Ι κατι α'λλ ο παρο-

μια κουπα κρασι με με και

, σταματησει

να κ

λ

Ι

αιει;

Ν

α

'λλη π λ ευρα , αποΙ' σου και η α τον ι δ ιο ποι ητη

':

'

νι

.n.αποτε,

ΙΈ'

κτωρ , ησουν παντο

δ Ι

υναμος

τώρα πού είσαι να με βοηθήσεις;

Πρέπει να τη συντρέ ξουμε · ζητάει βοήθεια:

57

ΚΓΚΕΡΩ Ν

Πού να βρω στήριγμα, ποιος θα μου δώσει άσυλο,

ποιος θα μου βρει έναν τρόπο

να δραπετεύσω; Χάθηκε η πόλη μου, έπεσαν τα κάστρα της.

Που'

'Ποιον

να προσπεσω; '

Γκρεμισαν

κι

, εκαναν

'

να ικετευσω;

, κομματια

τους

β

ω-

μούς μας,

τα ιερά τυλίχτηκαν στις φλόγες, τα τείχη

κάηκαν,έχασαν

,

'λ

το σχημα τους , τα ε

Τ Υ)

ι

σuνεχεια ΤΥ)ν

'C

ι

Υ'

ατα -,αρωσαν.

r;,ερετε,

,

και κuριωζ το πε-

ρίφΥ)μο: Πατέρα μου, πατρίδα μου, παλάτι του

Πριάμου , ναέ που σφάλιζες με θύρες ηχηρές, σε είδα μες στα βαρβαρικά σου πλούτη με τα

,

περιτεχνα σκα

λ'

ισματα και

τα φατ-

νώματα

στις οροφές

,

'Υ απο χΡυσο'λ κι ε εφαντο'δ' οντο, οπως ταφια-,ει

σ' έναν βασιλιά. 45

Τι uπέΡΟΧΟζ ΠΟΙΥ)τήζ! - κι αζ τον uπο

τιμούν οι uμνΥ)τέζ τοu Εuφορίωνα. Ξέρει ΠΟ

λ U'

κα

λ" 'C' , α οτι οι r;,αφνικεζ κι αναπαντεχεζ

σuμφορέζ είναι οι χειρότερεζ. Αφού λοιπόν


υμν~σει τα βασιλικά πλούτη, που έδιναν την

,

εντυπωση

,

θ

οτι

,

ακου τι προσ

s:-'

α

UΙαΡΚOυσαν

για

,

παντα,

θ'

ετει:

'Τ' I~ 'λ ι ι λ ι .L α ειυα ο α αυτα να χανονται στις φ ΟΥες,

τον Πρίαμο να βρίσκει βίαιο θάνατο, και τον

c.,αισιο E'C'

46

"

κη,

β ωμοι

τα

παντα

του

,

ασμα .

Δ Ι

ια

λ

ι ι εκιασμενο με αψα.

Ν' οημα,

,

στιχοι, μουσι-

'λ με αγχο λ'ια. Α ς

αποπνεουν

διώξουμε λοιπόν τη θλίψη της Ανδρομάχης.

Μ. η

με

την απο

'

" ειναι προφανες. , Θ~ α , ενα , λ' , πουπου ενιο στρω-

ρωτησεις πως

θ

' εσουμε σ

μα, θα της βάλουμε από δίπλα μια κιθαρωs:-' θ α της ανα'ψ ουμε μερικα' s :, , uO, μυρωυικα πανω σε μια πιατέλα, θα της δώσουμε ένα σι-

,

ροπακι να πιει, και

,

φαει:

s:-'

θ" α της φερουμε κατι να

"

υΙΟΤΙ αυτα ειναι τα αγα

θ' α που κατα-

πολεμούν τη βαριά θλίψη. Εσύ δεν έλεγες προηγουμένως ότι αυτά τα αγαθά είναι τα

μόνα που ξέρεις; Ε, λοιπόν, δεν θα είχα πρό

βλημα να συμφων~σω με τον Επίκουρο ότι πρέπει να αποσπάσουμε τη σκέψη μας από το πένθος και να την επαναφέρουμε στην ιδέα του αγαθού , αρκεί να συμφων~σoυμε , , s:-' λ 'ζ

πρωτα για το νοημα που υινουμε στη

«αγαθό». 59

ε c.,η

ΚΙΚΕΡΩΝ

~ α Θ

'Δ « η-

"

μπορο\)σε ομως να πει καποιος:

"

,

,

~" εσ\) πιστε\)εις οτι α\)το εννοο\)σε ο Ε' πιλ αοη, κο\)ρος κι

,

,

'Ψ εις το\) μας προε-

οτι με τις απο

τρεπε σε ακολασίες;» Κάθε άλλο' διότι βλέ πω ότι πολλά από όσα λέει αποπνέο\)ν σο-

, β αροτητα, , , εκεινο

και πο

πνε\)ματος.

και

,

λλ"

α φανερωνο\)ν ε\)γενεια

'Ο' πως εχω

πει επανει λ' ημμενα,

~"

πο\) με ενοιαφερει ειναι το μ\)α

, το οχι

'θ ος η

ο το\)

'

'Ο σο

το\).

λ'

κι αν περιφρονησει

τις ηδονές πο\) μέχρι τώρα \)μνούσε, εγώ δεν

,

προκειται να

ξ

,

,

εχασω ποια ειναι η

~,

ωεα το\)

για το \)πέρτατο αγαθό. Διότι δεν χρησιμο

ποίησε απλώς τον όρο «ηδoν~», φρόντισε και

,

~, να οιε\)κρινισει τι εννοο\)σε

'Τ με α\)τον. ις

«

, λ'εει, «και το\)ς εναγκα λ ισμο\)ς ' των γε\)σεις», , θ ' , σωματων, και τα εαματα, και τις μο\)σικες, και τις μορφές πο\) είναι χάρμα οφθαλμών». Μ ηπως

Ι,

Ι

,

Ι

,

ι

εχω επινοησει κατι απο α\)τα,

μ η-

πως λέω ψέματα; Μακάρι να βγει κάποιος και να με διαψεόσει. Άλλωστε, για την απο

κάλ\)ψη της αλ~θειας σε όλα τα ζητ~ματα δεν αγωνίζομαι πάντοτε; 47

Αλλά για στάσο\). Ο Επίκο\)ρος λέει

, , επισης οτι

~,

~

η ηοονη οεν α\)

,

ξ'

ανεται οταν απα

λ

-

λάσσεται κάποιος από τον πόνο, και ότι η ,

~

Ι

Ι

Ι

,

\)περτατη ηοονη ειναι η απο\)σια το\) πονο\).

Τρία μεγάλα λάθη μέσα σε λίγες λέξεις.

60

ΊΌ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΉΣ ΛΥΠΗΣ

" Π ρωτον:

'Δ' κι αντιφασκει. ιοτι

φασκει

λ'ιγο

πριν έλεγε ότι δεν μπορεί καν να σuλλάβει την έννοια τοu αγαθού αν οεν γαργαλήσει

πρώτα Ύ) Ύ)δονή τις αισθήσεις. Τώρα μας λέει ότι Ύ) μεγαλύτεΡΎ) Ύ)οονή είναι Ύ) έλλεΙψΎ) πόνοu . Υπάρχει μεγαλύτεΡΎ) αντίφασΎ) από

,

'

'

f

Ψ uχικες

,

,Ι

καταστασεις,

ι

μια

,

Δ εuτερον: Σ ΤΎ) φuσΎ) uπαρχοuν τρεις

αUΤΎ);

μεσΎ)

Ύ)

ι

καταστασΎ),

"

,

χαρα οuτε πονος·

ο

χαρα, ο πονος, και

ποu

'

~

υεν

Ε πικοuρος

f

ειναι

Ι

οuτε

ταuτι'ζ ει ΤΎ)ν

πρώΤΎ) με ΤΎ)ν τρίΤΎ) και οεν κάνει οιάκρισΎ) μεταξύ Ύ)δονής κι έλλεΙψΎ)ς πόνο\). Τρίτο λά-

θ ος,

' ,

στο οποιο

EXouv

,

Ι

uποπεσει και ορισμενοι

άλλοι φιλόσοφοι: ενώ επιοιώκοuμε με ζήλο ΤΎ)ν αρετή κι ενώ Ύ) φιλοσοφία ολόκλΎ)ΡΎ) επι-

'"

'θ Ύ)κε για ΤΎ)ν καταΚΤΎ)σΎ) ΤΎ)ς, εκεινος υιαs:, νΟΎ)

χωρίζει το uπέρτατο αγαθό από ΤΎ)ν αρετή. 48

« Ν αι,

α

λλ α'

"

,

επαινει σuχνα ΤΎ)ν αρετψ).

Σύμφωνοι. Το ίοιο έκανε κι ο Γ. Γράκχος, αφού πρώτα άδειασε το θΎ)σαuροφuλάκιο f

,

ι

,

,

σκορπωντας τεραστια ποσα σε παροχες· κατα

τα άλλα, σύμφωνα με τα λεγόμενά τοu, εξα κολοuθούσε να είναι ο θεματοφύλακας τοu

ΟΎ)μόσιοu χρήματος . Τι να τα κάνω τα λόγια όταν βλέπω τα έργα; Ο περίφΎ)μος Πείσων ,

ο επονομαζόμενος και ΧΡΎ)στός, αγόρεuε ασταμάΤΎ)τα κατά τοu νόμοu περί οιανομ ής 61

lαΚΕΡΩΝ

των σιτηρών. Όταν ψηφίστηκε ο νόμος,

,

,

,

'ξ'

εκεινος, παρα το uπατιχο τοu α

ιωμα, πηγε

να παραλάβει τα σιτηρά. Ο Γ ράκχος πρόσεξε

,

οτι ο

,

Π'

,

εισων στεκοταν αναμεσα στο σuγκε-

,

ντρωμενο π λ'θ η ος.

Τ ον

'

ρωτησε

λ' οιπον

,

εν ω-

πιον τοu ρωμα"ίκοίι λαοίι πώς γινόταν να ζη-

,

,

ταει τα σιτηρα

,

β'

ηταν αντι'θ ετος.

, ειπε

ο

,Ι

ι

ασει ενος νομοu στον οποιο

«Θ~ α

'

'Γ ρακχε», προτψοuσα,

Π'

εισων, «να μην

,

, ειχες

, αποφασισει

,

μοφασεις την περιοuσια μοu στον

" '''' ' μοu». ρωιο

,

αφοu το εκανες, ηρ

θ

'

λ

να

' ,

αο· ομως,

,

α κι εγω να παρω το με-

Τ α λ'ογια

,

αuτοu τοu σο

β' apou

και

πανέξuπνοu άνδρα δεν δείχνοuν ξεκάθαρα , ι' 'λ οτι ο σεμπρωνιος νομος κατασπατα ησε τη

δημόσια κληρονομιά; Πάρε να διαβάσεις τοuς λόγοuς τοu Γ ράκχοu· θα μείνεις με την

εντίιπωση ότι ~ταν ο προστάτης τοu δημό σιοu ταμείοu.

, οτι

, '" κανεις υεν

49

Ο Επίκοuρος ισχuρίζεται

'

μπορει να απΌ

,

'

λ αuσει τη ζ ωη

χωρίς την αρετ~· λέει ότι η μοίρα δεν έχει

'

, ,

'ξ' καμια ε οuσια στον σοφο αν θ ρωπο· προτιμα τη

,,,,, λ ιτη υιαιτα

'ζ'

ρι

ει

, απΌ

την πο

λ

' uφαγια ·

uποστη -

Ι"

Ι

οτι ο σοφος ειναι παντοτε εuτuχισμε-

'

'λ α αuτα ταφια'ζ νος ο

ouv

σε εναν φι λ' οσοφο,

,

πλην όμως δεν σuμβιβάζονται με την έννοια της ηδoν~ς. «Δεν εννοεί την ηδoν~ ποu έχεις

,

εσu στο μuα λ' ο σοu».

Ας

' ,

""

εννοει οποια ηυονη


θ ε'λ ει. η

Τ

δ ονη'

ι σιγουρο

ο

Ι οτι

,

ειναι

οποια ου

ι καποια

,

με την

,

'δ'

η

Ι εννοει

εμια σχεση

εχει

αρετ~. Έστω ότι αδυνατώ να καταλάβω αυ

τά που λέει περί ηδoν~ς μ~πως αυτά που λέει για τον πόνο τα καταλαβαίνω; Εγώ 'λ' εω λ οιπον

γα

,

,

οτι

,

οποιος πιστευει πως το

, , κακο ειναι

,

λ υτερο

ο

, πονος

δ

' ειναι

εν

με-

''C

αι,ιος

να μιλάει περί αρετ~ς.

'

ΚΙ

50

δ εν

,

ομως οι Ε' πικουρειοι, ως ανωτεροι

, θ αν ρωποι

• " ειναι

που

'

τους φτανει

,

-γιατι στην πανουργια

'θ α

κανεις-,

με

'

κατηγορη-

σουν ότι τα έχω βάλει με τον Επίκουρο.

Ά κουσον,

, μες

'

'

,

ακουσον.'Λ ες κι εχουμε τιποτε τι-

,

ξ κι α ιωματα να

"

'

'Ε γω πιμοφασουμε.

,

στευω οτι το υπερτατο αγα

,

θ' β ρισκεται στην ο

" εκεινος στο σωμα. 'Κ" , ατ εμε ειναι η Ψ υχη, , , , δ' Α " αρετη, κατ αυτον η η ονη. υτοι εχουν πο-

λεμικ~ διάθεση, όχι εγώ, και μάλιστα ζηι

τουν

" δ ιοτι

κι

Ι

Ι

ενισχυσεις απΌ τον

'

,Ι

περιγυρο τους

,

'θ υμοι υπαρχουν πο λλ οι που ειναι προ

ανά πάσα στιγμ~ να τους βoηθ~σoυν. Εγώ

,

,

ειμαι εκεινος που

να ασχο

' λ ουμαι

ό,τι θέλουν.

,

λ" δ εν α ξ'ζ εει οτι ι ει ο κοπος

μα ζ'ι τους.

51

Α' ς πανε

,

να κανουν

Στο κάτω κάτω, δεν δια

κυβεύεται και κανένας πόλεμος με την Καρ χηδόνα. Εδώ δεν μάλωσε ο Μ. Κάτων με

τον Λ. Λέντουλο, όταν διαφωνοίισαν για τον

ΚΙΚΕΡΩΝ

Καρχηδονιακό πόλεμο, και θα μαλώσουμε ι

Ε

εμεις;

ι

ι

ι

Ε

ριστικη ειναι η σταση των

ι ρειων, κι αυτο

ι 'λ κυριως οφει εται στο

ι

πικουι οτι οι

απόψεις τους δεν έχουν ενθουσιάσει ιδιαίτε

ρα κανέναν, και δεν τολμούν να τις εκθ έσουν ούτε στη Σύγκλητο ούτε στην εκκλησία του λ αου,

Ι,,

Ι

,

Ι

ουτε ενωπιον του στρατου ουτε ενω-

ι Μ ι ι θ πιον των κηνσορων. ε αυτους ομως α συι ι 'λλ ι ι ι νεχισω καποια α η φορα· και, παντως, οχι

έχοντας διάθεση να τους πολεμ ~σω αλλά πρόθυμος να τους παραδεχτώ, αν λένε την αλ~θεια. Μόνο μία συμβoυλ~ έχω να τους δώσω. Αν αληθεύει ότι ο σοφός ενδιαφέρεται ι ι ι θ' μονο για το σωμα του, η, για να το εσω κο-

ι 'λ 'ζ Ι σμιοτερα, αν ο ες του οι πρα~εις στοχευουν ι

s:,

ι

ι

στο κερυος και κρινει τα παντα με

s:,

ι

ιυιοτε-

λεια, επε ιδ~ οι απόψεις τους αποκλείεται να τύχουν επιδοκιμασίας, ας κρατ~σoυν τη χαρά ι

ι

ι

τους για τον εαυτο τους κι ας αφησουν κατα ι λ ι μερος τις καυχησιο ογιες .

52

Τώρα μας απομένει η άποψη των Ku-

ρηναϊκών, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι αισθαι λ' νομαστε υπη

Ι β Ι ι οταν συμ αινει κατι απροσ-

δόκητο. Όπως έχω ~δη πει, αυτ~ είναι μια πολύ σημαντικ~ παρατ~ρηση. Από όσο ξέρω, 's:,

ι

την ιυια γνωμη

Ι

εχει και ο

Χ

ι

ρυσιππος:

ι

κατι

που δεν το έχεις προβλέψει δυσκολεύεσαι


πολί> περισσότερο να το δεχτε[ς. Αλλά το

πρόβλημα δεν ε[ναι μόνο η έκπληξη. Ε[ναι αλ-ηθεια ότι μια αιφνιδιαστικ-η επ[θεση τοι) εχθροί> δημιοuργε[ πολί> μεγαλότερο πανικό ι

ι

'θ

/

απΌ ο,τι μια αναμενομενη επι

Ι

εση, οπως και

μια ξαφνικ-η καταιγίδα τρομάζει περισσότερο Ι

Ι

Ι

τοuς ναυτικοuς απΌ

Ι

ειχαν προ

βλ/ψ ε

'λλ

ο,τι μια α

Ι

ει' τετοια παρα

δ

η

ποι) την

Ι

Ι

ειγματα υπαρ-

xouv πολλά. Αν όμως εξετάσεις προσεκτικά Ι

τη φυση του απροσ

δΙ

Ι

Ι

οκητοu, το μονο συμπε-

ι θ λ/ξ Ι , ρασμα στο οποιο α κατα η εις ειναι οτι οι

άνθρωποι έχοuν την τάση να μεγαλοποιοόν ι

'β

τα γεγονοτα που σuνε

ι δ uo

για

λ'

ησαν

Ι

ξ

ογους: πρωτον, επει

Ι

Ι

αφνικα, κι αuτο

δΙ δ η

εν

Ι EXouv

το

"

χρονικοΙ περι θ' ωριο για να εκτψησοuν το μεγε

,

θ ος

τους, και,

δ

Ι

ευτερον, επει

,

δΙ

η σκεπτο-

μενοι ότι, αν ε[χαν προβλέψει το δυσάρεστο σuμ

, β αν

,

θ'

α ειχαν φροντισει να

λ'β α

Ι

ουν τα με-

τρα τοuς, νιώθουν ενοχές και θλ[βονται πε ρισσότερο. Α uτο ,

53

απΌ

δ

Ι

,

εικνuεται και με την παρο-

δο του χρόνου, η οποία έχει τόσο κατευνα-

,

στικη Ι

ακομη

'δ ραση

επι

κι αν

στους

αν Ι

'

θ ρωπους,

οι σuμφορες ποι) τους

β

, , ρηκαν

ωστε,

σuνεχίζουν να τοuς ταλαιπωροόν, η θλίψη

τοuς όχι απλώς ανακοuφ[ζεται, αλλά σε πολ λές περιπτώσεις περνάει εντελώς. Πολλοί

ΚΙΚΕΡΩΝ

Καρχηδ6νιοι υποδουλώθηκαν στη Ρώμη, 6πως και πολλοί Μακεδόνες, 6ταν συνελή φθη ο βασιλιάς Περσέας. Στα νιάτα μου εί χα δει στην Πελοπ6ννησο και μερικοίις Κοι

ριν

θ

ι

ι

LOυς οι ΟΠΟLOΙ ηταν σκ

λ ι β α

ΙΟλ

οι .

ι

οι αυτοι

θα μποροίισαν κάλλιστα να θρηνοίιν 6πως

στην Α νδpoμάΧΎJ : Τα είδα όλα αυτά .

Φ αινεται

Ι

Ι

Ι

ομως οτι στο

Ι τησει τους

μετα

ξΙ

Ι

υ ειχαν στα μα-

θ ρηνους. ' Α' ν εκρινες

"

απο την εκ-

φραση του προσώπου τους, απ6 τα λ6για τους,

'

,

Ι λ τη συμπεριφορα τους , τη συν ο ικη τους σταση,

θα

'Υ " 'λ 'θ ενομι...,ες οτι ειχες μπροστα σου ε ευ

ρους πολίτες του Άργους ~ της Σικυώνας . Πε

ρισσ6τερο συγκιν~θηκα εγώ απ6 το ξαφνικ6 θέαμα των ερειπίων της Κορίνθου παρά οι ίδιοι οι Κορίνθιοι , γιατί η συν~θεια και ο χρ6νος είχαν σκληρίινει τις ψυχές τους.

54

Έχω διαβάσει το βιβλίο που έστειλε ο Κλει τ6μαχος στους αιχμάλωτους συμπατριώτες

,

,

του για να τους παρηγορησει μετα την κατα-

στρoφ~ της Καρχηδόνας. Περιέχει μια δια τριβ~ του Καρνεάδη , την οποία ο Κλειτ6μα χος μετέφερε , 6πως λέει , στο σημειωματάρι6 του. Το θέμα της συζ~τησης ~ταν η άποψη

66


ότι ο σοφός πρέπει να νιώθει θλίψΊJ για ΤΊJν αιχμαλωσία ΤΊJς πατρίδας τοu, και ο Κλει τόμαχος κατέγραψε αναλuτικά τα επιxεφ~ ματα ποι) XΡΊJσιμOΠOίΊJσε ο KαρνεάδΊJς εναΙ Ι Τ λ Ι Ι λ Ι ντιον αUΤΊJς. ε ικα, οσο αποτε εσματικο κι Ι

αν

ειναι

Ι

το

φαρμακο

Ι

ποι)

XΡΊJσιμOΠOιει

ο

σοφός για να θεραπείισει μια πρόσφατη θλίψΊJ, ,

ι

Ι

ι

προκειται για ενα φαρμακο το οποιο σΤΊJν Ι

περιπτωσΊJ

μιας πα

λ

Ι

Ι

αΙOτεΡΊJς κατασΤΡOφΊJς

δεν το χρειαζόμαστε καν. Αν το ίδιο βιβλίο Ι λ Ι λ' Ι Ι ειχε στα ει στοuς αιχμα ωτοuς μετ α απο με-

ρικά χρόνια, δεν θα είχε γιατρέψει πλΊJγές α

λλ α' ou λ'ες.

Γ

Ι ιατι,

Ι οταν

ο

Ι Ι πονος παρατει-

νεται, μέρα με ΤΊJ μέρα βαθμΊJδόν ελαττώ νεται όχι επειδ~ οι εξωτερικές σuνθ~κες αλ

λάζοuν, ~ μπορεί να αλλάξοuν, μα επειδ~ ΊJ σuν~θεια μας διδάσκει αuτό ποι) θα έπρεπε

να μας είχε διδάξει εξαρx~ς ΊJ λoγικ~ μας

δΊJλαδ~, ότι αuτά ποι) μας σuνέβΊJσαν δεν , '" 'ψ ει. ΊJταν και τοι σο τρομερα οσο ειχαμε πιστε

55

Τότε, ποιος ο λόγος, θα πει κάποιος, Ι

Ι

να εΠΙXεφΊJματO λ ογοuμε και να καταφεuγοu-

με σε όλα εκείνα τα παΡΊJγOΡΊJτικά λόγια, Ι

οταν

θ'λ ε

οuμε

να

Ι

ανακοuφισοuμε

Ι

καποιον

Ι δΙ Ι θ Δ Ι Ι απο ΤΊJν ο uνΊJ τοι) πεν οuς; ιοτι, κατα και

νονα,

ι

σε

,Ι

τετοιες περιπτωσεις

ερχεται

στα

XείλΊJ μας ΊJ φράσΊJ «όλα για τοuς ανθρώποuς

ΚΤΚΕΡΩΝ

είναι». Και ποιος θα αντέξει ευκολότερα το βάρος της απώλειας, μόνο και μόνο επειδ~ θα

συνει

' "οτι δ ητοποιησει

,

τετοια πραγματα

συμβαίνουν στους ανθρώπους; Αυτές οι κου

βέντες δεν καθιστοίιν μικρότερη τη συμΙ

Ι

Ι

ι

φορα' το μονο που καταφερνουν ειναι να μας

υπεν

, θ υμι'ζ ουν οτι

πε να το

,

'β η αυτο που συνε

, περιμενουμε.

,

ι

Π'

αντως,

ι

,

θα

, εγω 'λ

οτι παρηγορουν αρκετα' ισως μα

'

επρε-

,

πιστευω

ιστα και σε

μεγάλο βαθμό. Ωστόσο, η λίιπη δεν μπορεί

,

,

'λ εται αποκ λ' ειστικα στο γεγονος οτι

να οφει

, , καποια πραγματα 'Ι σως

ο

συμ

β

, αινουν

Ψ υχικος 'λ " κ ονισμος

δ' απροσ οκητα.

,

να ειναι σε αυτη

την περίπτωση χειρότερος, αλλά ο αιφνιδια, ι θ ι δ ι ι σμος αυτος κα αυτον εν αρκει για να κανει

ι

ενα συμ

β'

αν σο

β

Ι

Ι

Ι

,

αροτερο απο οσο ειναι.

Φ'

αι-

νεται σοβαρότερο επειδ~ συνέβη πρόσφατα ι

κι οχι επει

56

δΙ 'β Ι η συνε η αναπαντεχα.

Η μέθοδος, λοιπόν, την οποία ακολου

θοίιμε για να ανακαλίιψουμε την αλ~θεια εί

ναι διττ~, και δεν την εφαρμόζουμε μόνο σε

,

,

οσα μας φαινονται

δ

ι λλ' υσαρεστα, α α και σε

, ι 'Α ι δ οσα μας φαινονται ευχαριστα. φενος ιερευ-

νοίιμε τη φίιση και το μέγεθος του συμβά,ι

'δ

ντος, οπως κανουμε, για παρα

' λ ες

ειγμα, πο

λ

-

Ι Ι λλ' φορες με τη φτωχεια: για να απα α-

ξουμε κάποιον από το βάρος της συζητοίιμε

68


μα

ζ ι'

~,' τοu και τοu αποuεικνuοuμε με ποσο

λ'ι-

γα και μικρά πράγματα καλίιπτονται οι φu,

,

ι

ι

σικες μας αναγκες αφετεροu, αντι για κομ"

,

,~

Ψ α επιχεψηματα χρησιμοποιοuμε

παραοειγ-

ματα. Άλλοτε αναφέροuμε τον Σωκράτη, άλλοτε τον Διογένη, και άλλοτε τον γνωστό στίχο τοu Καικίλιοu: Συχνά ΎJ σοφ[α κρύβεται κάτω από τριμμέ νο μανδύα. '

Γ ιατι,

,

,

,

,~

αν η φτωχεια ειναι το ιuιo πραγμα για

όλοuς, πώς εξηγείται ότι ο Γ. Φαβρίκιος την

,

,

"

ε β ρισκε uποφερτη ενω α λλ οι

,

'

θ εωροuν το β α-

ρος της αβάσταχτο;

Παρόμοια με αuτ~ τη δείιτερη μέθοδο

57

διδασκαλίας είναι και εκείνη ποu διδάσκει

'

,

,

"λ οτι «(Ο α για τοuς αν θ ρωποuς ειναι»· αφοu, ως

επιχειρηματολογία, δεν περιορίζεται απλώς στην παραδoχ~ της ανθρώπινης μοίρας, αλλά Ι

Ι

,

Ι

"

ταuτοχρονα uπαινισσεται πως ο,τι αντει.,αν,

,

'

και αντεχοuν, οι uπο'λ' οιποι αν θ ρωποι μπορει

να το αντέξει oπoιoσδ~πoτε. Ως προς τη φτώχεια, μνημονείιοuμε πολ-

λ

' ες

,

περιπτωσεις

, uπεμειναν

αν

θ

'

ρωπων

οι

,

οποιοι

την

,

'Αν το θ' με καρτερια. εμα μας ει -

ναι η περιφρόνηση της εξοuσίας , αναφερό-

69

κrΚΕΡΩΝ

μαστε σε πολλοίις ανθρώποuς οι οποίοι ouOέ, <;:ο 'ζ' , ζ ποτε κερυισαν καποιο αc.,ιωμα, και uπηρc.,αν

εuτuχέστεροι ακριβώς γι' αuτόν τον λόγο . <;:0' 1υιαιτερως

'ζ" επαινοuμε τις ωες εκεινων ποι>

προτίμησαν να αποσuρθοίιν στη γαλ~νη του ιοιωτικοίι βίοι> εγκαταλείποντας τη οημόσια σταοιοορομία τους· οεν παραλείπουμε να

,

μνημονεuσοuμε

,

,

και τους γνωστοuς αναπαι-

στους για τον σποuοαίο βασιλιά, ο οποίος

,

,Ι 'ζ' επαινει εναν γεροντα και τον μακαρι ει γιατι

κατόρθωσε να φτάσει στην 06σΎ) της ζω~ς τοι> παραμένοντας αφαν~ς κι ανώνuμος. 58

Χρησιμοποιοίιμε παραοείγματα και ,

,ι

για να τονισοuμε τις περιπτωσεις εκεινων οι ,

,

~

,

Ι

Ι

οποιοι εχασαν τα παιuια τους, κι ετσι ο πο-

νος των βαρυπενθοίιντων απαλίινεται χάρη

στα παραοείγματα άλλων ανθρώπων , που

βρέθηκαν στην ίοια θέση με αυτοίις. Άρα η καρτερία των άλλων έχει ως αποτέλεσμα να ι ' πο λ υ' το μειωνει κατα

β' αρος

ι

ι

<;:ο , ΤΎ)ς υοκιμασιας ι

,

σuγκριτικα με την αρχικη εντυπωση που ει-

χαμε σχηματίσει γι' αuτ~. Ο στοχασμός βοη θάει σταοιακά τοuς ανθρώπους να καταλά

βοuν πόσο εσφαλμένες ~ταν οι αντιλ~Ψεις τους. Το ίοιο οηλώνει κι ο περιώνυμος Τε λαμώνας:


Ήξερα πως τους γέννησα θνητούς.

και ο ΘΎJσέας: Έβαζα με τον νου μου συμφορές .

και ο Αναξαγόρας: ι

ILTI:'

ι

Ω<"ερα οη γεννησα

'Ολ

ι

θ

ι

νητο .

ι

ι

οι αυτοι, χαΡΎJ στον παρατεταμενο στοι

χασμο για την αν

θ

ι

ι

5.'

ρωπινΎJ μοφα, συνεΙUΎJΤO-

ΠOίΎJσαν ότι δεν αξίζει καθόλου να τρέμει και

νεις

ι

ι

μπροστα ΤΎJς,

ι

λ

οπως κανει ο

ι

αος.

Ν

0-

μίζω πως αυτό που προσφέρει στους σοφοuς

ίJ πρoμελέΤΎJ των μελλοντικών δεινών είναι ι ι που χαρι'ζ ει στους υπο'λ οισυγγενες με αυτο πους αν

'

θ ρωπους

,

,

Ι

το περασμα του χρονου' μο-

ι

νο που οι πρωτοι

θ

ι

Ι

ι

εραπευονται χαΡΎJ σε κα-

ποια λογική διεργασία, ενώ στους άλλους 'λ

ο

ι

ο το εργο επιτε ι

ΤΎJ φυσΎJ

-

λ

ι

ειται αποκ

λ

ι

ι

ειστικα απο

,Ι

ι

αρκει να φτασει κανεις στον πυ-

ρήνα του προβλήματος και να δει ότι ΎJ συμ φορά, ΎJ οποία αρχικά του φαινόταν μεγάλΎJ, ,

~

Ι

Ι

ι

σΤΎJν ουσια οεν ειναι ποτε αρκεΤΎJ για να συ-

ντρίψει oλoκλΎJρωτικά μια ευτυχισμένΎJ ζωή. 59

'Ε

ι ι ι τσι, εκεινο που απομενει να πουμε

ΚΙΚΕ ΡΩΝ

είναι ότι το πλήγμα το οποίο προέρχεται από

,

Ι,

ι

μια αναπαντεχη σuμφορα ειναι οντως μεγα-

λύτερο , χωρίς αuτό να σημαίνει, όπως θα έλεγαν οι ΚUΡΎ)να'ίχοί, ότι, αν σε Μο ανθρώ ποuς σuμβεί το ίδιο χαχό, θα λUΠΎ)θεί μόνο ι ποu αuτος

δ εν το περιμενε. ι Λ ενε 'λ ιστα οτι ι ' μα

ι ι θ ι ι β μεριχοι αν ρωποι, οταν ειναι

ι

πεν

θ

ος,

τοuς μι

ι

uποφεροuν

λ ας '

πο

λ'

u

ι uθ ισμενοι

στο

ι

περισσοτερο

αν

ι θ ι ι ι δ περι αν ρωπιν'Υ)ς μοφας, οταν 'Υ)-

λαδή τοuς λες ότι με αuτή Τ'Υ)ν πρolιπόθεσΎ) ι

Ύ)Ρ

θ

ι

ι

Ι

,

ι

αμε σε τοuτο τον χοσμο, χανεις απο εμας

να μΎ)ν περάσει όλ'Υ) τοu Τ'Υ) ζωή απαλλαγ

μένος από σuμφορές. Γι' αuτό ο Καρνεάδ'Υ)ς , όπως βλέπω ότι γράφει ο φίλος μοu ο Αντίοι χος, επεχρινε

ι Χ ι δΙ σuχνα τον ρuσιππο, επει 'Υ)

επαινούσε το περίφ'Υ)μο χωρίο τοu ΕuριπίδΎ):

17

Ι

Ι\.ανε ι ς

θ

Ι

νητος

δ

λ

εν Ύ

l

ιτωσε απ

,

ι

τον πονο

χαι την αρρώστια' πολλοί χρειάστηχε να

1,/, θαψουν

τα

παι

δ

Ι

ια του ς χαι

ν

,

Ι

αποχτη-

σουν άλλα.

ΙΟλους τους περιμένει ο θάνατος. Μάταια βαρυΎχομούμε Ύια όλα αυτά, '1'

1

ι

Ι

Ο χωμα παντα

θ

ζ

Ι

ι

α c,αναΎuρναει στο χωμα .

Θερίζονται οι ζωές μας σαν τα στάχια,

Έτσι το θέλει η ΑνάΎχη .


60

Πίστευε ότι τέτοια λόγια διόλου δεν

συμβάλλουν στην ανακούφιση της θλίψης ' 'λ εγε, ε δ ιοτι,

,

ακρι β" ως αυτο μας κανει να υπο-

φέρουμε, η σκέψη ότι είμαστε υποταγμένοι

σε μια τόσο σκληρή αναγκαιότητα. Κατά τη γνώμη του, το χωρίο του Ευριπίδη προσφέ

ρεται για να παρηγορείς κακόψυχους αν θρώπους παραθέτοντάς τους τις δυστυχίες των άλλων. Ωστόσο, εγώ δεν συμφωνώ κα θόλου μαζί του. Η ιδέα ότι είμαστε αναγκα σμένοι να υποστούμε την ανθρώπινη μοίρα αφενός μας εμποδίζει να τα βάλουμε με τον

" θ εο,

αφετερου

μας υπεν

,

,

θ υμι'ζ ει οτι εψαστε

άνθρωποι, κι η σκέψη αυτή πραυνει σε με γάλο βαθμό τη θλίψη μας. Επίσης, η παρά

θεση παραδειγμάτων δεν έχει σκοπό να ευ χαριστήσει κάποιες διεστραμμένες ψυχές, αλλά να κάνει εκείνον ο οποίος πενθεί να πι

στέψει πως μπορεί κι ο ίδιος να αντέξει αυτό που βλέπει ότι πολλοί άλλοι υπομένουν ήρε-

,

μα και καρτερικα.

ΤΙ

61

'λ' α πρεπει

'

να γινει, ο

να τα

δ' οκψα-

σουμε για να στηρίξουμε όσους καταρρέουν από την πολλή θλίψη και δεν μπορούν να σταθούν στα πόδια τους. Ο Χρύσιππος πιι

Ι

,

το

Ι

Ι

στευει οτι αυτος ειναι ο

αυτο

,

συναισ

θ ημα

73

,

λ'

ογος για τον οποtO

'

ονομαστηκε

λ' υπη'

ΚΙΚΈΡΩ Ν

επειδ~ λόει, δια-λόει τον άνθρωπο, και ότι, για να το ξεριζώσοuμε εντελώς από τις ψuχές ι λΙψ Ι μας, πρεπει να ανακα οuμε την αιτια ποu

u

το προκα

" λ ει,

'λ

οπως ε

Ι

,

εγα κι εγω στην αρχη

της σuζ~τησ~ς μας. Και αuτ~ δεν είναι άλλη "λλ αποΙ την ι δΙ εα -η , μα ον, την πεποι'θ ηση-

ότι μας πιέζει άμεσα κάποια μεγάλη σuμφοΙ 'Ο λ Ι Ι Ι , ρα. πως οιπον ο σωματικος πονος uποφε-

ρεται εuκολότερα χάρη στην προσδοκία ενός

αγαθοό, κι ας είναι τόσο αιχμηρό το κεντρί

τοu, έτσι και μια ζω~ λαμπρ~ και γεμάτη τι μές προσφέρει τόσο μεγάλη παρηγοριά, ώστε

,

'ζ ησαν ειτε Ι εκεινοι ποu την ε

δ εν

'θ νιω

ouv

κα-

θόλοu το άγγιγμα της θλίψης είτε ο πόνος

,

Ψ uχη'

κεντα την

,

τοuς σχε δ' ον ανεπαισ θ ητα.

Ωστόσο , όταν στην ιδέα της μεγάλης σuμ

φοράς προστεθεί και η εντόπωση ότι είναι ,ι

,Ι

Ι

/

,

uποχρεωση μας, οτι ειναι σωστο, οτι ειναι

θ'

ε-

μα καθ~κoντoς να φέροuμε βαρέως αuτό ποu μας σuνέβη, τότε η βαριά θλίψη γίνεται διαΙ

ταραχη.

λ ονται νο

62

Σ

Ι

ε αuτη

Ι

την εντuπωση

'λ α εκεινα Ι Ι 'θ ιμα ποu σuο τα απαισια ε

' δ EUOUV

' θ' ος, οπως

το πεν

Ι

η παραμε

,

εμφανιση, οι γuναικες ποu γ

' y OU λ α

,

οφει-

τοuς

" το και χτuποuν

λημενη '

δ'

Ι

EPVOUV

τα μα-

στη θ ος

και το

κεφάλι τοuς. Γι' αuτό κι ο ξακοuστός Αγα μέμνων στον Όμηρο , αλλά και στον Άκκιο,

74


,

,

ι:

,

'Υ

απο τον πονο του "εΡΙι..,ωνε τα μακρια μα

λ

-

λιά του, Ι πραγμα που

,

εκανε τον

Β' ιωνα να πει, χαρι-

τολογώντας, ότι ~ταν δείγμα μεγάλης βλα κείας να ξεμαλλιάζεται από τη στενοχώρια

του ολόκληρος βασιλιάς, θαρρείς και Ύ) θλί

ψΎ) του θα θεραπευόταν με ΤΎ) φαλάκρα. ι Ω στοσο,

ζουν

63

"δ' ι Ύ) νομι-

συμπεριφερονται ετσι επει

ι 'λ ι , οτι ο α αυτα τους τα υπαγορευει το κα-

θ~κoν. Για τον ίδιο λόγο κατακρίνει κι ο Αι σχίνΎ)ς τον ΔΎ)μοσθένΎ), ο οποίος, εφτά μέρες μετά τον θάνατο ΤΎ)ς κόρΎ)ς του , θυσίασε ι

σφαγια στους

θ εους. ι

«Μ α

'δ εινοι

τι ΡΎ)ΤΟΡΙΚΎ)

ΤΎ)τα, τι γλωσσικό πλούτο, τι νo~ματα, τι λε ξιλόγιο επιστρατεύει!» - έτσι , για να δεις ότι ένας ρ~τoρας έχει το ελεύθερο να λέει ό ,τι θέλει. Αυτές τις συμπεριφορές κανείς δεν θα τις επιδοκίμαζε αν δεν είχε καρφωθεί στο μυα

λ ο'

μας Ύ)

θ ρωποι,

'

ι

δΙ εα

Ι 'λ οτι ο οι

οι

ι , εναρετοι αν-

,

ι δ' ι οταν χανουν καποιον ικο τους, εχουν

υποχρέωσΎ) να δείξουν πως έχουν βυθιστεί σΤΎ) μεγαλύτεΡΎ) δυνατ~ θλίψΎ). Γι' αυτό και μερικοί άνθρωποι σε καιρούς θλίψΎ)ς αποι ζ Ύ)τουν

Ι ΤΎ) μονα ξ' ια, οπως

τον ΒελλεροφόνΤΎ):

75

λ'εει

ο

'Ο μΎ)ρος

για

ΚΙΚΕΡΩΝ

Περιπλανιόταν δυστυχής στο Αλ ήιο πεδίο τα ίχνη των ανθρώπων αποφεύγοντας, χι η θλίψη τού 'ψωγε τα σωθιχά.

Υποθέτω ότι ο μuθος μετέτρεψε σε πέτρα τη Νιόβη για να οείξει την αιώνια σιωπ~ ποu

σuνόοεuσε το πένθος της . Αντίθετα, η φα ντασία των ανθρώπων μεταμόρφωσε την Ε κα'β η

σε

crxu'λ α,

,

γιατι'ψ' η uχη της φαινεται

ότι ~ταν άγρια και λuσσασμένη. Υπάρχοuν

'

'λλ οι ποu, κι α

οταν πεν θ

' ouv,

,

τοuς αρεσει να

πιάνοuν σuζ~τηση με την ίοια τοuς τη μο

ναξιά, όπως εκείνη η γνωστ~ τροφός στον Έννιο: Πεθύμησα, η δύστυχη, ν' ανιστορήσω

,

,

στους ουρανους χαι στη γη της

M'~

ηοειας τα

πάθη. 'Ολ

64

~ ι

επειuη

'

,Ι

,

α αuτα τα κανοuν οταν uποφεροuν, Ι

πιστεuοuν

Ι

Ι

Ι

ι

οη ειναι σωστα και πρε-

ποντα και επιβεβλημένα ' μάλιστα, η μεγα' λ uτερη

ι ~"' απουεΙι.,η

ι οη

οφει'λ ονται

στην

'

αι-

σθηση καθ~κoντoς είναι το γεγονός ότι, αν ,

/ ,

,

Ι

καποιοι απο εκεινοuς οι οποιοι πιστεuοuν πως

' ' θ ouv θα

επρεπε να αισ θ' ανονται κι

λ'uπη

ι, αuτοι, ως αν θ ρωποι,

ι τuχει να φερλ'ιγο

πιο

φu-

σιολογικά, ~ να μιλ~σοuν σε κάπως εuθuμο

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΔΥΠΗΣ

,

"~ 'ψ ουν στην αρχικη τονο, σπεuuοuν να επιστρε

τους θλίψη, και κατηγορούν τον εαuτό τους

ότι διέπραξε έγκλημα, μόνο και μόνο επειδή

,

,

,

~

'λ

εκαναν ενα μικρο οια

'

ειμμα στον πονο τους.

Μ ητέρες και δάσκαλοι τιμωρούν συχνά τα παιδιά αν μιλήσουν ή συμπεριφερθούν χαι

ι

Ι

ι

ρουμενα εν μεσω οικογενειακου πεν

τα

, υποχρεωνουν

να

κ λ'" αινε οχι

θ

οuς, και

μονο με προ-

τροπές αλλά και με ξυλιές. Τι νόημα έχει

,

,

κατι τετοιο;

Α'

,~,

πο τη στιγμη που οιακοπτεται

έτσι η θλίψη μας και συνειδητοποιούμε ότι με τους θρήνους δεν οδηγούμαστε πουθενά, ,~

,

,~

η ωια η πραγματικοτητα οεν μας φανερωνει

ότι η θλίψη είναι επιλογή μας; 65

' Τ Ι λ εει

"

εκεινος ο ηρωας του

που τιμωρούσε τον εαυτό του

't',

-

Τ ερεντιου '

στα ελληνι-

/

κα εαυτον τψωρουμενος;

Χρέμη, το πήρα απόφαση πως όσο δυστυχώ

τόσο λιγότερο αδικώ τον γιο μου.

Ο άνθρωπος το αποφάσισε να νιώθει δυστυι

χης

.

~ι

Ι

'ζ

,

.;::,ερεις κανεναν που να αποφασι ει κα-

τι χωρίς να το θέλει; w α Θ

'

, 'ζ 'θ ημουν α",ιος να πα ω τα χειΡοτερα.

77

ΚΙΚΕΡΩΝ

" Π ιστευει

οτι του

ζ'ζ ει ac.,L

'

'θ ει «τα χειρονα πα

τερα» αν δεν νιώθει δυστυχισμένος; Άρα εί, , ναι προφανες οτι το κακο προερχεται απο το ι

Ι

" , Τ ι να πουν , , 'δ αυτοι στους οποιους οι περιστασεις εν

μυα κι

Ι

λ ο'

μας και οχι απο τη φυσΎ).

επιτρέπουν το πένθος; Στον ΌμΎ)ΡΟ, για πα'δ ειγμα, ρα

, ζ ωες

που

με

'

,

'θ ανατους τοσους

και

τοσες

'θ' κα ε μερα,

στο

'λ ος τε

,

χανονταν

έσβΎ)νε ο πόνος. Εξού και οι στίχοι: Βλέπουμε αμέτρητους νεκρούς απ' το πρωί ώς το βράδυ

Δ εν

ι

Ι

ι

μας αφηνει ο πονος να ανασανουμε

Καλύτερα είναι σφίγγοντας τα δ6ντια να τους θάβουμε κι ύστερα να τους κλάψουμε 6λους σε μια

μέρα.

Ά ρα

66

, ραμερισει , κουοντας

,

' ειναι στο χερι του χα θ' ενος να πατον

, πονο

,

στο

'λ εσμα κα

του, οποτε των

θ'λ

ε

ει, υπα-

'

περιστασεων .

Όμως, εφόσον εξαρτάται από εμάς, υπάρχει περίστασΎ) στο κάλεσμα ΤΎ)ς οποίας να μΎ)ν

,

,

'θ'

μπορουμε να υπακουσουμε,

ετοντας χατα

μέρος ΤΎ)ν αγωνία και ΤΎ) λύΠΎ) μας; Ήταν Ι

Ι,

/

Ι

Ι

Ι

κοινο μυστικο οτι οσοι Ύ)ταν παροντες οταν ο

, Γ v. Π ομΠΎ)ιος

"

'ψ ε στα τραυματα του, υπεχυ

ΤΟ ΦΑΡΜ Α ΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ

,

Ι

μπροστα

σε

~,

εκεινο

το

ι

οuuνηρο

και

οικτρο

θέαμα φοβήθηκαν για τη ζωή τοuς, επειδή 'βλ

ε

λ ος

Ι

επαν

, nEptxUX λ'ωσει ο στομονο , οιπον, nou μπορε-

,

οτι τοuς ειχε

θ ρωνΙ

των εχ

το

Ι

λ

Ι

Ι

Ι

,ι

σαν να κανοuν μες στον πανικο τοuς ηταν να εμ

,

Ψ uχωσοuν

τοuς κωπη

λ

Ι

'

ατες για να μπορε-

σοuν να ξεφίιγοuν και να σωθοίιν. Μόνον όταν

έφτασαν στην Τίιρο άρχισαν πια να κλαίνε και να οΜρονται. Τη δική τοuς λίιπη κατόρ

θωσε να την αποβάλει ο φόβος, τοu σοφοίι τη λίιπη δεν θα μπορέσει να τη διώξει η λογική; Τ ιποτε Ι

,

,~

ομως υεν

Ι

μπορει να μας κανε ι να

ξεχάσοuμε εuκολότερα τη θλίψη από τη διαΙ Ι ~ ~'θ' Ι πιστωση οτι υεν μας ουηγει ενα και οτι

nou

Ι

ειναι

Ι

ματαιο

να

~,~

ενuιuοuμε

σε

Α

,

αuτη.

Ι

φοu

λοιπόν μποροίιμε να την ξεχάσοuμε , μπο ροίιμε και να πάψοuμε να uποκuπτοuμε στην έλξη της. Διότι οφείλοuμε να ομολογήσοuμε

,

,

~,

οτι το να ενυωσει κανεις στη

λ'

Ι

Ι

uπη τοu η οχι

είναι θέμα απόφασης και επιλογής. ι

67 ~

Α uτο

,

ι

,Ι 'ζ οσοι αντψετωπι

UEtxvOUV τις

Ι

ι

φαινεται κι απο την uπομονη

ατuχιες,

~I

,

ElOUV

επεΙUη

ouv EUXO ,

περασε ι

nOU

λ' οτερα πο

λλ Ι

α

βάσανα στη ζωή τοuς· οι άνθρωποι αuτοί θεωροίιν ότι έχοuν πια σκληραγωγηθε ί από Ι

τα χτuπηματα της

Ι,

μ ο ιρας ,

ήρωας τοu Εuριπίδη :

79

ι

οπως εκεινος ο

ΚΙΚΕΡΩΝ

Αν πρωτογνώριζα σήμερα τη δυστυχία και δεν είχα αρμενίσει στη θάλασσα του πόνου για καιρό, θα 'πρεπε τώρα να σφαδάζω σαν άμαθο πουλάρι

που μόλις δέχτηκε τον χαλινό. Μα εμένα οι συμφορές με έχουν δαμάσει και

δεν

/

/

/

μπορω να νιωσω τιποτε.

Αφού λοιπόν ίJ εξάντλίJσίJ που φέρνει ίJ δυ στυχία έχει ΤίJν ιδιόΤίJτα να κατευνάζει τις θλίψεις, πρέπει να καταλάβουμε ότι το πέν θος δεν οφείλεται σΤίJν ίδια ΤίJ δυστυχία ού-

,

,

,

τε και απορρεει απο αυΤίJ .

Μ ~πως δεν υπάρχουν μεγάλοι φιλόσο-

68

,

~,

,

~

φοι, οι οποιοι, επεΙUίJ υεν κατορ

,

θ

,

'

ωσαν ακoμίJ

,

να καταΚΤίJσoυν ΤίJν υπερταΤίJ σοφια,

θ

εω-

ρούν ότι τους βρ~κε ίJ XειρότεΡίJ συμφορά; Κι

'

αυτο επει δ' ίJ

δ' εν ειναι

,

σοφοι, και με γα λ' υ-

τεΡίJ δυστυχία από ΤίJν έλλεΙψίJ σοφίας δεν υπάρχει. Αυτοί όμως δεν βάζουν τα κλάματα

-

,

,

πως κι ετσι;

Δ

'

,

,~

ιοτι για τετοιου ειuoυς συμ-

φορές, όπως το να μίJν είσαι σοφός, δεν ισχύει ίJ

,

απο

Ψ

"

ίJ

οτι ειναι

Ι σωστο

και

ι πρεπον

και

θέμα καθ~κoντoς να κλαις, ενώ, αντιθέτως,

,

,

σΤίJν περιπτωσίJ του πεν και

το

,

χειροτερο

ει'δ ος

80

θ

'

,

ους, το οποιο ειναι

λ' υΠίJς,

ι ισχυει .

69

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΙ-ΙΣ

Ο Αριστοτέλης λοιπόν, κατηγορώντας τοuς πα

ι

λ αιοτεροuς

φι

λ

ι

ι

ι

οσοφοuς ποu πιστεuαν οη

χάρη στη μεγαλοφU'ια τοuς η φιλοσοφία είχε ι

κατακτησει τον

ι πως η ι

ι δ εα

πο

λ

Ι

u

ι

λΙ'

στοχο της,

ι ι ανοητοι ηταν

εει γι

,

η

πο

λ'

u

ι

αuτοuς

'λ μεγα η

'

, ι λ ειχαν για τον εαuτο τοuς σuμπ ηρωνει

, ι , " εντοuτοις οτι, κατα την εκτιμηση τοu, επει-

δή μέσα σε λίγα χρόνια είχε σημειωθεί με γάλη πρόοδος, η φιλοσοφική αναζήτηση

επρόκειτο να ολοκληρωθεί λίαν σuντόμως.

' ~ εοφραστος, Ο Θ ,

νατος, τα ειχε

'λ ι, πα

β'λ α

ει,

λ

ι, οταν ηταν ετοιμο θ αΙ

Ι

ι λ ,ι ενω η τε εuταια προικωε με

ε

ι λ αφια

ι

,

ενε, με τη φuση, γιαη,

ι

και τα κορακια, ποu

μακρο δ

ζ

ι ωια τα ι

εν τη χρεια-

ζονταν, στοuς ανθρώποuς, ποu την είχαν , ι ι δ ι λ' τοσο αναγκη, ειχε ωσει πο

u

ι μικρη

δ

ι ιαρ-

κεια ζωής. Αν οι άνθρωποι ζούσαν περισσό τερο, θα τελειοποιούνταν οι δεξιότητές τοuς

και θα αναβαθμιζόταν η ζωή τοuς με την κα τάκτηση της απόλuτης γνώσης. Παραπο

νιόταν λοιπόν επειδή είχε έρθει η ώρα τοu να πε

' θ ανει

τη

ι

'βλ επε οτι ι , αρχι-

στιγμη ποu ε

ζαν να σuμβαίνοuν όλα αuτά. Μήπως οι κα' λ uτεροι

'

ι ι ο'λ οuς τοuς uποκαι σο β αροτεροι απο

λοιποuς φιλόσοφοuς δεν ομολογούν ότι uπάρ

xouv πολλά ποu δεν ξέροuν και πολλά τα ,ι

οποια πρεπει να με

λ' ξ' ξ ανα ι ετησοuν ανα και

81

ΚΙΚΕΡΩΝ

'θ ουν; για να τα μα

" δ ητοποιουν ι

συνης,

YJ

70

Κι

'

,

ομως, ενω συνει-

'δ'εσμιοι της αφροοτι παραμενουν J

Ι

Ι

,

Ι

οποια ειναι ο,τι χειροτερο στον κο-

σμο, εντοότοις δεν καταθλίβονται, γιατί YJ

σκέψη τους δεν σκιάζεται από την ιδέα του επιβεβλημένου πένθους. Εξάλλου, κάποιοι

,

πιστευουν πως

δ ρα

να

δ

/

ι"

εν ειναι σωστο για εναν αν-

'λ' ΤΥ) υπη

φανερωνει

"

του:

αναμεσα

τους ο Κ. Μάξιμος, που κ~δεΨε τον γιο του,

"

,

ο οποιος ηταν και υπατος, ο

Λ . Π αυ'λ ος,

που

έχασε Μο γιους μέσα σε λίγες μέρες, ο Μ . , Κ ατων,

στον

,

θ'

ανατο του γιου του, που ειχε

εκλεγεί πραίτωρ, κι άλλοι πολλοί, των ι

ι

Ι

ι

οποιων τα ονοματα εχω συγκεντρωσει στον

Παραμυθητικό μου.

Τι ~ταν εκείνο που

71

τους βo~θησε να διατηρ~σoυν την ψυχραιμία

τους, αν όχι YJ σκέψη πως YJ θλίψη και το πένθος δεν ταιριάζουν στους άνδρες; Ενώ λοιπόν οι υπόλοιποι άνθρωποι παραδίδονται στη

θλ ι'Ψ YJ

νομι'ζ οντας οτι αυτο ειναι το σω-

,

,

στο, αυτοι'λ' απο ακτισαν ΤΥ) ΤΥ)

' θ εωρησαν

, υποτιμητικη.

"

θλ'Ψ ι YJ

,

τους, γιατι

,

Α' πο αυτο κατα-

λαβαίνουμε ότι YJ λόπη είναι θέμα αντίληψης

,

"

κι οχι κατι το φυσικο.

, Υ παρχουν

,

'

'λ ου θ ες ενστασεις: ομως οι ακο

Ποιος τρελός κάθεται και πενθεί από δικ~ του επιλoγ~; «Η θλίψη προέρχεται από την


I~

Ι

'λ

ιuια μας ΤΎ) φυσΎ), κι ο φι

' λ ενε,

Ι

Ι

ος σου ο

Κ

Ι

ραντωρ»,

Ι

'ψ

«πιστευει οτι πρεπει να υποκυ

Ι σε αυΤΎ)ν

-

Ι 'ζ γιατι μας πιε ει και

ουμε

Ι μας πνιγει

και δεν μποροίιμε να ΤΎ)ς αντισταθοίιμε». Αυ

τό συνέβΎ) και στον Οϊλέα, τον γνωστό ~ρωα του Σoφoκλ~, ο οποίος, ενώ είχε παΡΎ)γoρ~

σει νωρίτερα τον Τελαμώνα για τον χαμό του Αίαντα, μόλις έμαθε τον θάνατο του γιου του κατέρρευσε. 1δοίι πώς περιγράφεται Ύ) ψυ,

Ι

ΧΙΚΎ) του μεταστροφΎ):

'Ο σο

'

"

σοφος χι αν εισαι χι

οσο χι αν τα

λ' 0-

για σου

μπόρεσαν ν' αλαφρώσουν ξένες συμφορές, όταν σε βάλει η μοίρα στο σημάδι,

,

χατω απ

'Υ · λ υγι.,εις

, το β'αρος

,

του

δ'

,

ιχου σου πονου

,

χαι τοτε πια τα

λ

'

,

ΟΥια εχεινα -τα

σωστα-

που έλεγες στους άλλους ι

ι

ι

γινονται αχρηστα για σενα.

Με τα επιχειρ-ήματά τους προσπαθοίιν να ~ 'ξ' αΠΟυει ουν οτι

Ι κανεις

Ι " εναντια σΤΎ)ν φυσΎ)· απ ι' οτι λ ογουν

~ υεν

μπορει" να παει

'λλΎ) ομως, Ι ΤΎ)ν α ομο-

Ι ι θ ~ 'ζ καποιοι αν ρωποι υοκιμα ουν πο-

λίι μεγαλίιτεΡΎ) θλίψΎ) από αυτ~ που δικαιολ ογει'

Ι

Ύ) φυσΎ) .

ΤΙ Ι λ' οτε ποιος ειναι ο τρε ος;

ΚΙΚΕΙ) ΩΝ

Ι

Ι

για να τους κανουμε

κι εμεις την

,

,

I~

f

ωια ερω-

τηση που μας εκαναν κι εκεινοι.

Ωστόσο, υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για

72

τους οποίους ενδίδουμε στη θλίψη: κατ' αρ/

Ι

,

Ι

J

χας, ειναι η εντυπωση, για την οποια εχου-

με ήδη κάνει λόγο, ότι κάποιο πράγμα είναι

,

'

"λ κακο, οποτε, μο ις το αντικρισουμε και

β ε-

βαιωθούμε για την παρουσία του, αναπόφευ κτα νιώθουμε θλίψη. Επίσης, μερικοί άν

θρωποι πιστεύουν ότι με το βαρύ τους πένθος

"

προσφερουν

ευχαριστηση

στους

,

νεκρους.

Στη συνέχεια έρχεται μια εντελώς θηλυπρε,~

,

,

~,

πης οεισωαιμονια, που κανει ορισμενους να

,

,

~

'

'",

πιστευουν οτι, αν οει"ουν ταπεινωση και συ-

ντριβή εξαιτίας της συμφοράς που τους βρή κε, οι αθάνατοι θεοί θα ικανοποιηθούν ευκο

λότερα. Αλλά ο περισσότερος κόσμος δεν " βλ επει

'"

ποσο αντιφατικες ειναι αυτες οι αντι-

λήψεις. Όσους αντιμετωπίζουν τον θάνατό

τους με ψυχραιμία τούς επαινεί ' όσους όμως αντιμετωπίζουν με ψυχραιμία τον θάνατο "λλ ου

καποιου α

, ποτε

~,

ουνατον να

,

οι

'λλ

καποιος τον α

απο

Ι

τον

εαυτο

πραγμα,

κι

αν

~I

το

ον

ι

του'

αυτα

'Δ ~ " ερωτευμενοι. 73 εν οιαφωνω,

" υπεροχο ι

" αγαπαει ι

περισσοτερο

' λ ενε

'Σ' αν να ειναι

τους κατακρινει.

τα

ειναι

κα λ' οσκεφτεις, Ι,

σωστο και οικαιο, να αγαπαμε αυτους τους

84


,

οποωuς οφει'λ οuμε να

θ' εωροuμε

ως τα πω

πρoσφιλ~ μας πρόσωπα όσο αγαπάμε και τον 'Αλλ' α

εαuτο μας.

,

,

να τοuς αγαπαμε περισσοΙ

/

Ι

~

ι

τερο απο τον εαuτο μας, ε, αuτο υεν γινεται επ

,

θα

'Ο' λ'ια υεν ο;:, uτε καν στη φι

0;:,'

ουυενι τροπω.

"λ ειχα την απαιτηση να με αγαπαει ο φι ος

"

,

Ι

Ι,

μοu περισσοτερο απο τον εαυτο τοu, η να τον "

Ι

,

ι

αγαπω εγω περισσοτερο απο τον εαuτο μοu.

Αν

'β αινε

"θ α

συνε

,

Υ

κατι τετοω ,

,

ο;:,

'

επικρατοuσε

,

,

χαος στη ~ωη μας και στις υιαφορες uποχρεω-

σεις μας. Αλλά αuτό μπορούμε να το συζη"λλ 'Π ρος το παρον, τησουμε καποια α η φορα.

,

'

ας προσέξοuμε μ~πως χάσουμε τους φίλους μας εξαιτίας της δυστυχίας μας γιατί τότε η αγάπη μας γι' αυτούς θα είναι όντως μεγα

, ,

' λ υτερη

'

'ο;:, θ απο ο ,τ ι και οι ωιοι α εuχονταν

αν ~ταν μυαλωμένοι: σίγοuρα μεγαλύτερη

,

,

,

,~

κι απο την αγαπη για τον ωω μας τον εαυτο. ο;:" " , uuo επιχεφηματα τους -πρωτον, " θ s:' περισσοτεροι αν ρωποι υεν ανακουφι-

Κ αι

,

οτι οι

Υ ~oνται

τα

's :'απο'λ' τα ογια παρηγοριας, και, υευ

τερον , ότι και οι ίδωι οι παρηγορητές ομο-

λ ογουν

ι

Ι

,

Ι

Ι

ι

πως, οταν η μοφα στραφει εναντων

,

τους, καταρρεοuν- ανασκεuα~ονται

EUXO λ α.

' Δ ωτι

η φυση,

, γι

, αυτα

'Υ'

που

s:-

λ' ενε υεν

' φταιει

,

,

"Ο ,τι και να πεις για την ανοηφταψε εμεις.

,

σια μας

λ'ιγο θ α

'

ειναι.

'Ο ποως υεν s:-

μπορει' να

ΚΙΚΕΡΩΝ

νιώσει ανακοuφισΊ) από τα λόγια παρΊ)γοριάς προκα

,

λ ει'

'λ ι, νοι, πα σοuν ΤΊ)

δ' uστuχια

μονος τοι) ΤΊ) ποι)

δ' εν μποροuν

τοu.

Ε' κει-

,

να αντιμετωπι-

,

"δ 'λ εuαν μοφα τοuς ετσι οπως ασκα

τοuς άλλοuς να αντιμετωπίσοuν ΤΊ) δική τοuς

δεν έχοuν τίποτε να ζΊ)λέψοuν από τοuς τσι-

,

'

,

'δ ες, ποu, οπως σuμ β αινει κατα κα-

γκοuνΊ)

,

"λλ νονα, καΤΊ)γοροuν τοuς α οuς για τσιγκοu-

νιά, και τοuς φιλόδοξοuς, ποι) καΤΊ)γοροuν

τοuς άλλοuς για φιλοδοξία. Διότι έτσι είναι οι άμuαλοι άνθρωποι, τα λάθΊ) των άλλων τα βλέποuν, τα δικά τοuς τα ξεχνοUν. 74

Ι Π αντως ,

,

εφοσον

"

σuμφωνΊ)σαμε οτι Ί)

θλίψΊ) παρέρχεται με ΤΊ)ν πάροδο τοι) χρόδ εν

νοu,

'

,

,

καμια αμφι β ο λ"ια ΟΤΙ αuτο

χωραει

δεν οφείλεται στον χρόνο αλλά στον σuνεχή

,

στοχασμο.

Α

ν

οι

σuν

θ'

Ί)κες

,

παραμενοuν

οι

ίδιες, και ο άνθρωπος επίσΊ)ς, πώς μπορεί να αλλάζει το μέγεθος τοu πόνοι) εφόσον δεν

,

εχει α

,

,

λλ'ξ' λ' α ει τιποτε ειτε στα αιτια ΤΊ)ς

"

ΠΊ)ς ειτε στο προσωπο ποι) ΤΊ) ,

f

Ι

u-

'θ ει; νιω

Ά ρα Ι

f

αuτο ποι) γιατρεuει τον πονο ειναι Ί) σuνεΧΊ)ς

"

,

,

'ψ Ί) οτι 'δ εν uπαρχει τιποτε κακο σε αuτο σκε ποu μας σuμ

, β αινει,

,

κι οχι απ

λ' 'δ ως Ί) παρο ο ς

τοι) χρόνοu.

Τώρα όμως έχω να αντιμετωπίσω και τις <ψεσόΤΊ)τες» [των ΠεριπαΤΊ)τικών]. Αν αuτές

86

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥ ΠΗΣ

Ι,

Ι

Ι

'ζ

ειναι κατι το φυσικο, τοτε τι μας χρεια

ονται

οι παρηγοριές; Η ίδια η φύση θα βάλει τα όρια. Αν όμως είναι προϊόντα σκέψης, ας

αφ~σoυμε αυτ~ τη σκέψη κατά μέρος. Νο μίζω ότι έχουμε ~δη δείξει πως η θλίψη είναι η

~I

Ι

ιuεα οτι

~

μας

συμ

ι

β

Ι

Ι

ι

αινει κατι κακο, σε

ι

ι

ι

συνυυασμο με την εντυπωση οτι ειναι κα

θ'

η-

κον μας να νιώθουμε θλίψη. 75

Σε

ι αυτον τον ορισμοι ο

Ζ' ηνων προσ θ ε'

τει μια πολύ σωστ~ επισ~μανση' ότι η ιΟέα ι

Ι,

ι

της συμφορας ειναι προσφατη, «καινουργΙα».

Όμως στη λέξη που χρησιμοποίησε οι οπα δοί του έδωσαν και μια άλλη ερμηνεία. Είπαν δηλαδ~ ότι , κατά τη γνώμη τους, η λέξη ι

~

ι

(<Χαινουργια» υεν αναφερεται απ

λ ι

ι

ως σε κατι

που συνέβη πρόσφατα, αλλά ότι η υποτιθέf

/

/

,

Ι

μενη συμφορα ειναι (<ΧαινουργΙα»

οσον καιρο

διατηρεί τη Mναμ~ της και τη «φρεσκάδα»

της. Για παράδειγμα, η γνωστ~ Αρτεμισία, η γυναίκα του Μαύσωλου , του βασιλιά της Κα, / , , ριας, που εχτισε εκεινο το περιφημο ταφικο ι

μνημείο στην Αλικαρνασσό , πέρασε όλη της

τη ζω~ βουτηγμένη στο πένθος, και στο 'λ ος ε'λ ιωσε τε

ι τη απο

ι στενοχωρια της.

Γ ια

εκείνη, η ιδέα της θλίψης ~ταν κάθε μέρα ι

(<ΧαινουργΙα» .

Μ Ι

ι

~

ι

ονο με την παρουο του χρο-

νου «παλιώνει» και σβ~νει αυτ~ η ιΟέα.

ΚΙΚΕΡΩΝ

Άρα τα χαθ~χoντα του παΡΎ)γOΡΎ)Τ~ είναι τα αχόλουθα : να ξεριζώσει ΤΎ) θλίψΎ), ~ να Ι,

,ι

ΤΎ)ν χατευνασει, Ύ) να ΤΎ)ν περιορισει οσο το

δυνατόν γίνεται χαι να ΤΎ)ν εμποδίσει να εξα πλωθεί, ~ να ΤΎ) διοχετει)σει σε άλλΎ) χατει)θ υνσΎ).

76

πιστευουν Μ εριχοι'"

οτι το μονα-

διχό χαθ~χoν του παΡΎ)γOΡΎ)Τ~ είναι να δεί-

,

, ,

'δ' ι.,ει οτι εν υφισταται χαμια συμφορα, οπως

1::

υποσΤΎ)ρίζει ο ΚλεάνθΎ)ς. Άλλοι πάλι, όπως, 'δ ειγμα, οι για παρ α

Π εριπαΤΎ)τιχοι, 'λ"ενε

οτι

αρχεί να δείξει πως Ύ) συμφορά δεν είναι με'λΎ). γα

Κ' αποιοι

'

,

προσπα θ ουν να αποσπασουν

,

'

ΤΎ)ν προσΟΧΎ) του πεν θ ουντος απο'δ' τα υσα-

ρεστα χαι να ΤΎ) στρέψουν στα ευχάριστα,

,

,

οπως χανει ο

Ε' πιχουρος . Άλλ' οι, οπως

οι

Κ υ-

ΡΎ)να·ίχοί, θεωρο6ν ότι αρχεί να δείξει πως

,

'β' ο,τι συνε Ύ) Ύ)ταν

'Ο αναμενομενο .

,

' , " χανεις

'λλΎ), θ εωρει οτι το σΎ)μαντι-

πος, απο ΤΎ)ν α

,

Χ ρυσιπ'

,

χοτερο ειναι να

β γα'λ ει

απο το μυα λ' ο

του ανθρώπου που πενθεί ΤΎ)ν ιδέα που λέ γαμε πριν, ότι δΎ)λαδ~ το πένθος του είναι δίχαιο χι επιβεβλΎ)μένο. Ορισμένοι συνδυάζουν ο'λ α

"δ Ύ)

αυτα τα ει

παραμυ

θ'ιας

"

-γιατι χα-

θε άνθρωπος εΠΎ)ρεάζεται χι από διαφορετι-

'"

'Παραμυ θ ΎjΤΙXO'

χο-, οπως εχανα χι εγω στον

μου, όπου τα συμπεριέλαβα όλα σε μια απε

γνωσμένΎ) προσπάθεια να παΡΎ)γoρ~σω τον

88


εαυτό μου · διότι ήταν τόσο βαριά Ύ) ψυχή μου, που ήμουν διατεθειμένος να δοκιμάσω όλες τις θεραπείες. 'Ο' μως, οπως

και

στις ασ θ' ενειες του

,

σω-

ματος, έτσι και στις ασθένειες ΤΎ)ς ψυχής Ύ) θεραπεία πρέπει να έρθει ΤΎ)ν κατάλλΎ)λΎ)

στιγμή. Αυτό λέει και ο ΠρομΎ)θέας σΤΎ)ν τραγω

,

δ 'ια

του

Α ισχυ'λ ου,

"

ο οποιος, οταν του

ειπαν:

Δεν ξέρεις, Προμηθέα , ότι ο λόγος θερα πεύει την οργή;

απάντησε: Αρκεί η θεραπεία να' ναι έγκαιρη ι λ ι λ ι και να μη ριχνει α ατι στην π ηγη.

Άρα, όταν παΡΎ)γοροίψε κάποιον , το

77

'θ εραπευτικο' β Ύ)μα "

πρωτο

δ ει'

ειναι να του

"C '" ι,ουμε ειτε οτι αιιτο που του συμ β' αινει ,

Ι

" ,

ειναι κακο ειτε οτι το κακο που του συμ

,

'Τ ο νει ειναι πο λ' υ μικρο.

δ' ευτερο β' Ύ)μα

δ εν β

,

αι-

,

ειναι

να του μιλήσουμε για ΤΎ)ν κοινή μοίρα των ανθρώπων και, αν χρειαστεί, να εξειδικεύ

σουμε ΤΎ) συζήΤΎ)σΎ) στο συ γκεκριμένο γε γονός ποιι έχει προκαλέσει τη θλίψη του. Το

89

ΚΙΚΕΡΩΝ

,ι

τριτο ειναι να του

δ Ι

ωσουμε να κατα

λ'β α

,

ει οτι

Ι 'λΎ) ανΟΎ)σια 'β 'δ ιειναι μεγα να ασανι ζ' ομαστε α Ι

κα απο ΤΎ)

, οτι

, αυτο

τε απο

δ

Ι

Ι

στενοχωρια μας, οταν Ι

βλ' επουμε Ι

Ι

εν μπορει να μας προσφερει τιπο-

' λ υτως.

' θ Ύ)ς Κλ εαν

Η

Ι , παΡΎ)γορια που προτεινει ο

ι' απευ θ' υνεται σε σοφους, μονο που

οι σοφοί δεν έχουν καμιά ανάγΚΎ) από παΡΎ)'Κ' Ι γορια. αι πραγματι, αν κατορ θ ωσεις να πει-

'

σεις κάποιον που πενθεί ότι τίποτε δεν είναι

,

κακο, αν

δ

Ι

Ι

,

εν ειναι επαισχυντο, μπορει να τον

κάνεις λίγο σοφότερο, αλλά ΤΎ) θλίψΎ) του δεν θα καταφέρεις να ΤΎ) διώξεις. Aφ~νω που

δεν είναι κι Ύ) στιγμ~ κατάλλΎ)λΎ) για να του κάνεις τον δάσκαλο.

Ωστόσο, μου φαίνεται ότι ο ΚλεάνθΎ)ς δεν

έλαβε υπόψΎ) του πως Ύ) θλίψΎ) καμιά φορά προέρχεται από αυτό ακριβώς που ο ίδιος 'ζ

ισχυρι

,Ι

Ι

Ι

/

εται οτι ειναι το χεφοτερο κακο απο

όλα. Είναι γνωστ~ Ύ) ιστορία για τον Αλκι βιάδΎ), τον οποίο ο Σωκράτψ; είχε πείσει πως

δεν είχε καθόλου ανθρωπιά μέσα του, και πως, παρά ΤΎ)ν ευγενικ~ καταγωγ~ του, δεν

,

Ύ)ταν

δ

'λ ιο ου

κα

λ' υτερος

, εναν ,

απο

Ι ταπεινο

αχθοφόρο. Όταν, λοιπόν, ο ΑλκιβιάδΎ)ς θλι' β οταν

Ι και ικετευε

δ' ακρυα

με

τον

Σ' ωκραΤΎ)

να του διδάξει ΤΎ)ν αρετ~ και να τον απαλλά\::

Ι

Ι

,

ι.,ει απο ΤΎ)ν αναισχυντια του, εμεις,

90

Κλ

'

εαν

θ

Ύ),

ΤΟ ΦΑ ΡΜ Α ΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗ Σ

τι θα του λέγαμε; Ότι αυτό που προκαλοίισε τη θλίψη του δεν ~ταν κακό; μα

ι εχουν

τα

λ ογια '

78

Και τι νόη-

Λ'υκωνα; Α υτος, ι

του

για

να μετριάσει τη θλίψη, ισχυρίζεται ότι αυτ~ 'λ ι ι ι οφει εται σε ασημαντα αιτια, σε οικονομικες

~ σωματικές στ ε ρ~σεις, και όχι σε ψυχικά ελαττώματα . Δηλαδ~ η θλίψη του Αλκι-

β ια'δ η

δ

ι

ι

ι

εν προερχοταν απο την κακια και τα

ελαττώματα της Ψυχ~ς του; Όσο για την παι

ρηγορια

που

μας

ι

προτεινει

Ε

ο

ι

πικουρος,

ι 'δ ι εχουμε η η πει αρκετα.

Η

79

'β η συνε

ι

« δ εν

φραση

Ι αυτο»

ι

εισαι

λ εγεται '

ο

ι

μονος που του

Ι συχνα,

και

πο λλ' ες

φορές φέρνει αποτέλεσμα, αλλά οίιτε και γι' αυτ~ μπορείς να είσαι απόλυτα σίγουρος ότι θα προσφέρει παρηγοριά. Βοηθάει, όπως είπα, α

λλ α'

ι Ι οχι παντοτε,

ι 'λ ουτε ο ους τους αν-

θρώπους . Μερικοί δεν θέλουν οίιτε να την ι ι ακουσουν, αν και παι'ζ ει ρο'λ ο ο τροπος με τον ι 'ζ θ ι Σ ι ι οποιο εφαρμο εις τη εραπεια. ημασια εχει ι

ι

ι

να τονισουμε πως κατορ

θ

ι

ωσαν να υπομεινουν

τη θλίψη τους όσοι την αντιμετώπισαν σοφά, κι όχι να επισημάνουμε τις δυσκολίες με τ ις οποίες είχε να παλέΨει ο καθένας. Η παρη ι

ι

γορια που προσφερει ο

Χ

ι

ι

ρυσιππος ειναι ,

θ

εω-

ι ζ ι λλ' Ι 'λ ρητικα, η πιο αι,ιοπιστη , α α, οταν ο α

-

λος υποφέρε ι , Μσκολα φέρνε ι αποτέλεσμα . 91

ΚΙΚΕΡΩΝ

Δεν είναι εόκολη uπόθεσΎ) να αποδείξεις σε ι

καποιον ποu πεν επι

λ ογΎ) ι

θ

και επει

ι

ι

ει οτι πεν

δΙ

θ

ι

ι

δ

ει απο

ι

ΙΚΎ) τοu

ι

ι

ι

Ύ) πιστεuει πως αuτο ειναι

το καθήκον τοu. Δεν είναι παράξενο λοιπόν ποu, όπως στο δικαστήριο δεν ακολοuθούμε ι παντοτε

'δ ι ια

ΤΎ)ν

/

ι

ι uπερασπισΤΙΚΎ)

Ι γραμμ Ύ)

,

,

-αuτος ειναι ο ορος ποu ΧΡΎ)σιμοποιοuμε για

ΤΎ)ν οργάνωσΎ) ΤΎ)ς επιχεΙΡΎ)ματολογίας των αγορεόσεων- αλλά ΤΎ)ν επιλέγοuμε ανάλογα με ΤΎ)ν περίπτωσΎ), το είδος ΤΎ)ς δίκης ή ΤΎ)ν ι

δ

προσωΠΙΚΟΤΎ)τα τοu

ια

δΙ

LXOU,

ι

ι

ετσι και, οταν

προσπαθούμε να πραuνοuμε ΤΎ) θλίψΎ), πρέπει να κα

ι θ ορισοuμε

ποια

θ

ι

ι

εραπεια ειναι Ύ) πιο

ενδεδειγμένΎ) για κάθε περίπτωσΎ). Χωρίς να το καταλάβοuμε όμως, Ύ) au-

80

ζήΤΎ)σή μας ξέφuγε από το θέμα ποu είχες θέΙ

σει

Αλλ αι

ο

,

Ι,

EaU

αρχικα·

ι

σοφος

αναφεροσοuν ι

ειτε

δ

εν

θ

στον ι

εωρει

σοφο. ι

ποτε

ι

κατι

ι δ ι ι ι θ ι κακο, αν εν ειναι επαισχuντο, ειτε εωρει το ι

'>'

Ι

f

κακο το σο ασΎ)μαντο, ποu το επισκια..,ει με ι

ι

ΤΎ) σοφια τοu και το κανε ι σχε

δΙ

ι

ον αορατο.

Ο

σοφός δεν επικαλείται uποτιθέμενα καθήκο

ντα για να σΤΎ)ρίξει ΤΎ) θλίψΎ) τοu, ούτε θεωρεί σωστό να βασανίζεται και να φθείρεται από ΤΎ) στενοχώρια, γιατί, κατά ΤΎ) γνώμΎ) τοu, τί ποτε δεν θα μπορούσε να είναι πιο uποτιμΎ) ι

τιχο γι

>

ι

αuτον.

Ω

ι

ι

ι

στοσο, με τα επιχεφΎ)ματα

ΊΌ ΦΑ ΡΜ Α ΚΟ ΤΙ-ΙΣ ΛΥ ΠΗ Σ

μου απέδειξα, αν δεν κάνω λάθος, ότι, αν και δεν ~ταν Υ) κατάλλΥ)λΥ) στιγμ~ να εξετάσουμε ,

,

ι

'ζ

κατα ποσον το κακο ταυτι

,

εται με το επαι-

σχυντο, oτιδ~πoτε κακό υπάρχει σΤΥ) θλίψΥ),

,

οπως ει'δ αμε,

δ εν

"

,

ειναι κατι το φυσικο, α λλ' α

αποτελεί επιλoγ~ μας και οφείλεται σε λαν

θασμένο τρόπο σκέψΥ)ς.

81

Συν τοις άλ

λοις, το είδος ΤΥ)ς λίιΠΥ)ς με το οποίο ασχο

λY)θ~καμε είναι το χειρότερο· αν εξαλειφθεί

αυτό, δεν είναι δόσκολο να βροίιμε θεραπείες και για τα υπόλοιπα.

,

" Π ραγματι,

υπαρχει συγκεκριμενΥ) επιχει-

λ ογια ι

ΡΥ)ματο

Ι

ΤΥ)ν

,

Ι

οποια

μπορει

κανεις

να

χρY)σψoπoι~σει για το θέμα ΤΥ)ς φτώχειας, ~ για έναν άνθρωπο που έζΥ)σε όλΥ) του ΤΥ) ζω~ σΤΥ)ν αφάνεια, χωρίς τιμές και δόξα· διαφοι

ι

Ι

Ι

ι

ρετικα ειναι οσα πρεπει να πει κανεις αν το

θ εμα '

,

ζ"

,

ειναι Υ) ει,αρια, Υ) Υ) καταστροφΥ) ΤΥ)ς πα-

τρίδας του, Υ) δουλεία, Υ) σωματικ~ αναΠΥ)ρία ,

,

,

'λ' Υ) τυφ λ ωσΥ), κα θ' ετι τε ος παντων που μπορει

να φέρει το όνομα ΤΥ)ς καταστρoφ~ς. Οι ΈλλΥ)νες τα κατατάσσουν όλα αυτά σε χωρι

στές καΤΥ)γορίες λόγων και αφιερώνουν από ένα βιβλίο στο καθένα

- αυτοί συνεχώς σε

δουλειά θέλουν να βρίσκονται , αν και οι διατριβές τους είναι απολαυστιχότατες.

, ,

82

'Ο μως, οπως ' "λ οι γιατροι , αταν γιατρευουν ο ο

93

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

θ' εραπευουν χαι το πιο

μας το σωμα,

,

μιχρο

'βλΎjμα, ετσι χαι τμΎjμα του αν εχει χαποιο προ

,

"

'

Ύj φιλοσοφία, αν ξεμπερΟέψει συνολικά με ΤΎj λόΠΎj, ξεμπεροεόει χαι με όλες τις σφαλερές ~, ι , , " ωεες απο οπου χι αν προερχονται, ειτε απο

το βάσανο ΤΎjς φτώχειας, είτε από το στίγμα ι

,

ι

ΤΎjς ατψιας, ειτε απο ΤΎj

'C

f

ι

σχια ΤΎjς ε"οριας,

είτε από oτιo~πoτε ανέφερα ΠΡOΎjγOυμένως.

, Υ παρχουν, μυ

' θ ιας

''C

"

ωστοσο, "εχωριστοι τροποι παρα-

,

'θ' για ΤΎjν χα ε περιπτωσΎj, τους οποιους

, μπορω

να

, , παρουσιασω οποτε

σας

οι προερχονται 'Ο μως, ο'λ'

'λ'υΠΎj

""

χαμια

λ υΠΎj

υεν

"

""'" " γιατι αγγι'ζ ει τον σοφο, , ,,,,,,

απο ΤΎjν ωια ΠΎjγΎj: Ύj

ειναι XενΎj περιεχομενου, γιατι υεν εχει

, νOΎjμα , χατι

,

θ'λ ε ετε.

"" ' " γιατι υεν "" ειναι ' σε αυΤΎj, , λλ" θ' , , φυσικο, α α ειναι εμα XρισΎjς, αντι-

να ενυωσει

το

λΎjψΎjς, γιατί ο πόνος εμφανίζεται χατά παραγγε

λ ιαν, '

ι

οταν

,Ι

/

αποφασισουμε οτι εχουμε

xαθ~xoν να τον αισθανθοόμε. 83

Αν βγάλουμε απ' ΤΎj μέσΎj ΤΎj θελΎjμα

τιx~ μας υπoταγ~, όλΎj εXείνΎj Ύj θλίψΎj του πένθους εξαφανίζεται. Μπορεί βέβαια το χε-

,

,

'ψ ντρι ΤΎjς να παραμεινει σΤΎjν υΧΎj μας χαι να

λ ει"

μας ενοχ ι

,

ποτε ποτε.

ι

,

τετοιο ειναι φυσιχο, αρχει γι

' ΧλΎjσεις

να μΎj

,

Α"'" ς υεχτουμε ΟΤΙ χατι /.,

Ι

Ι

αυτες τις εν 0-

" ΧΡΎjσΨOΠOΙOυμε

τον ορο

«θλ'ι-

ψΎj». γιατί αυτ~ Ύj λέξΎj είναι βαριά, απαίσια,

94

ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛγΠΙ-ΙΣ

αποπνέει μελαγχολία, και δεν μπορεί να σu-

,

,

,

γκατοιΚ"ησει, για να το πω ετσι, με τη σοφια

επ' OUOEVL τρόπω. Πόσο βαθιές είναι οι ρίζες ΤΎJς θλίψΎJς, πόσο πολλές και πόσο πικρές! 'Ο ταν

ανατραπει"'λ' ο κορμος, ο ες πρεπει να

τις τραβήξοuμε και να τις βγάλοuμε, μία

"

,

προς μια, και, αν χρειαστει, να αφιερωσοuμε

Υ' σU<.,ΎJΤΎJσΎJ

μια

για

ΤΎJν

χα

θ

'

,

εμια

χωριστα.

Γιατί τώρα έχω ΤΎJν πολuτέλεια ΤΎJς σχόλΎJς,

,

αν μπορει'λ' να μι ΎJσει κανεις για πο λ uτε'λ εια.

Η λίιΠΎJ είναι μία, μα τα ονόματά ΤΎJς πολλά. Γ ιατι'

και ο

, γωνισμος

φ

θ"ονος

ειναι

λ'UΠΎJ,

και ο

αντα-

,

Υ λ' και ΎJ <.,ΎJ οτuπια, και ο οικτος και

,

το αγχος, χαι ο

θ

'

,

ΡΎJνoς και το πεν

θ

ος, και οι

χρίσεις ΤΎJς θλίψΎJς και τα δάκρuα, και ΎJ

,

,

αγωνια και ο πονος ΤΎJς

,

Ψ' UΧΎJς, χαι ΎJ στενο-

,

χωρια, και ΎJ ταραΧΎJ, και ΎJ απε

84

λ'

πισια.

Για όλα αuτά δίνουν ορισμοίις οι Στωι-

ι

ι

Ι

Ι

κοι και ΧΡΎJσιμοποιοuν τοuς οροuς που ανεφε-

ρα για κάθε εκδήλωσΎJ ΤΎJς λίιΠΎJς' δεν σΎJ-

,

,

'λ ες οι μαινοuν ομως ο

"

λ'ξ ε εις

"ψ εως,

οπως φαινεται εκ πρωΤΎJς ο

'

το ι'δ ιο πραγμα, α

λλ"α

uπαρ-

XOUV διαφορές μεταξίι τοuς, τις οποίες μπορεί ' , 'λλ ΎJ φορα. 'Α' να ανα λ uσοuμε καποια α υτα είναι τα ριζώματα ΤΎJς λίιΠΎJς, ποι; έλεγα και

,

,

'ψ σΤΎJν αΡΧΎJ, και πρεπει να σκα οuμε χαι να

τα ανασίιροuμε απ' ΤΎJν ψuχή μας, έτσι ώστε

95

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι Ι Ι ΔΙ λ να μην απομεινει τιποτε μεσα μας. uσκο ο

έργο κι απαιτητικό, δεν λέω, αλλά τα αγαθά κόποις κτώνται. Εξάλλοu, η φιλοσοφία μάς ι

ι

uποσχεται οτι

θ

ι

Ι

ι

α το φερει εις περας, φτανει

να την αφ~σοuμε να μας θεραπεόσει. Όμως, ι

ι

αρκετα ειπαμε επ

λησετε, '

ι

,

ι

αuτοu .

Ι

Γ

ι

'λλ

ια ο,τι α Ι

Ι

~

ο

ι

θ ι

ε-

οσες φορες χρειαστει, ειτε ευω ειτε

κάποu αλλο6, θα είμαι στη διάθεσ~ σας.

96

Ποιος ήταν ο Κικέρων

Ο lius CίceΓΟ) γεννήθηκε στο Αρπίνο (80 Μάρκος Τ6λλιος Κικέρων (ΜaΓCUS Tul-

χλμ . νοτιοανατολικά της Ρώμης), στις 3 Ιανου αρίου του

π.Χ. Η οικογένειά του αν ή κε

106

στην τάξη των ιππέων. Σπο6δασε στη Ρώμη ρητορ ική, φιλοσοφία και νομικά δίπλα σε δια κεκριμένους δασκάλους. Ξεκίνησε τη σταδιο

δρομία του ως δικηγόρος το

81 π.Χ. και κατά

φερε σχεδόν αμέσως να εδραιώσει τη φήμη του

ως ρήτορας. Ταξίδεψε για μια διετία (79-77 π.Χ) στην Ελλάδα και τη Μ. Ασία, ολοκληρώνοντας τις φι

5:." υες .

'Ο ταν

,

' λ οσοφικες

'

και ρητορικες του σπου-

επεστρε Ψ ε

στη

Ρ' ωμη

,

αρχισε

τον

CUΓSΙΙS honOl"tIm του (= την άνοδό του στην ιε ραρχία των ρωμαϊκών αξιωμάτων) ως hΟΩ10 no-

vus (=

,

'θ'

«νεος αν

,

ρωπος», ορος που χρησιμοποιου-

σαν οι Ρωμαίοι για όσους κατόρθωναν να επι βληθο6ν στην πολιτική σκηνή και να ανέλθουν

κοινωνικά χωρίς να διαθέτουν αριστοκρατική

καταγωγή). Σε ηλικία τριάντα ετών (76 π.Χ) εξελέγη ταμίας (qnaestor) στη Σικελία. Το 69

π.Χ. έγινε αγορανόμος (aedilis ωΓυlίs) και το

66 π . Χ. δικαστής (ΡΓaetΟΓ). Το 63 π.Χ εξελέγη 97

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟLΧΕΙΑ

Ι ι λ ι uπατος και κατεστει ε τη σuνωμοσια τοu

Κ

α-

τιλίνα. Αν και αρχικά χαιρετίστηκε ως ρater

ρatrίae (= «πατέρας της πατρίδας))), το 58 π.Χ. ε

ι

ι

ξ οριστηκε

θ

απο τοuς εχ

ι

ι

ροuς τοu, με το επιχει-

ρημα ότι η εκτέλεση των οπαδών τοu Κατιλίνα ι ι λΙψ ηταν νομικα επι η ιμη.

Μ

Ι Ι ~ Ι ετα απο υεκαεπτα

μήνες (57 π.χ.) επιστρέφει από τη ΘεσσαλοΙ

Ι

νικη, οποu ε

ξΙ

Ι

ετινε την ποινη τοu, στη

Ρ Ι

ωμη.

Έναν χρόνο προτού ξεσπάσει ο εμφύλιος πόλε μος UΠ'Υ)ρέτησε ως ανθύπατος στην Κιλικία (51-

50 π.χ.). Στη διαμάχη μεταξύ Καίσαρα και ΠοΙ

Ι

Ι

μπηιοu, πηρε το μερος τοu

το

Π

Ι

ομπηιοu.

Α

ν και

47 π.Χ. σuμφιλιώθηκε με τον Καίσαρα, στο

διάστημα της δικτατορίας τοu προτίμησε να απο σuρθεί από την πολιτική και να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία και τη σuγγραφή. Μετά τη δολο φονία τοu Καίσαρα επανήλθε στο προσκήνιο για να προσφέρει την uποστήριξή τοu στον Οκτα-

β ιανο Ι

Ι

Ι

και να αγωνιστει εναντιον τοu

Α

Ι

ντωνιοu.

Έγραψε 107 λόγοuς, θεωρητικά σuγγράμμα

τα για τη ρητορική τέχνη, φιλοσοφικές πραγμαΙ

τειες,

774

επιστο

λ ες, Ι Ι Ι ' ποιηματα, ιστορικα εργα,

ένα γεωγραφικό σύγγραμμα. Μιλούσε άπται στα ελληνικά και ασχολήθηκε με μεταφράσεις. Π . αντρεuτηκε Ι

~I

uUO

Ι

Ι

φορες και απεκτησε

~ Ι Ι Ι 'ζ παιuια απο την πρωτη τοu σu

uyo,

τον

~I

uUO

ΜΙ αρκο

και την Τuλλία.

Τον δολοφόνησαν άνθρωποι τοu Αντωνίοu στις

7 Δεκεμβρίοu τοu 43 π.Χ. 98

ΒlOΓΡΑΦIΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

..ς Οι Toυσιωυί'tανές Διατριβές 'eaJ

Τον Ιοίιλιο του 45 π.χ., πέντε μήνες μετά τον θάνατο της Τυλλίας, ο Κικέρων άρχισε να γρά φει τις Τουσχουλανές Διατριβές, μια φιλοσοφική

πραγματεία με θέμα τις ΠΡΟίίποθέσεις ΤΎ)ς ευ τυχίας. Το έργο αποτελείται από πέντε βιβλία. Το πρώτο αναφέρεται στον φόβο του θανάτου, ,

~

Ι,

J

το υευτερο στον σωματικο πονο, το τριτο στο

,

συναισ

θ

Ύ)μα ΤΎ)ς

λ ι

,

υΠΎ)ς, το τεταρτο

,

στα υπο-

λοιπα ψυχικά πάθη. Στο πέμπτο τίθεται το ερώ ΤΎ)μα αν αρκεί Ύ) αρετή για να είναι κανείς ευτυ

χισμένος . (Ναι, αρκεί, μας πλΎ)ροφορεί ο Κικέ

ρων.) Πρόκειται για μια σειρά από φιλοσοφικές συζΎ)τήσεις που λαμβάνουν χώρα στΎjV έπαυλΎ) του Κικέρωνα στο Τοίισκουλο.

99

Σημειώσεις

l Οι αριθμοί παραπέμπουν στις παραγράφους του κειμένου.] Η μετάφραση βασίστηκε στο λατινικό κείμενο του

J.

1

Ε.

King

από τις εκδόσεις

Βροίιτος: Ο Μ.

Loeb.

Iunius Bnltus,

φίλος τοu

Κικέρωνα και ένθερμος υπoστηρικτ~ς της δη

μοκρατίας, είναι το πρόσωπο στο οποίο απεu θίινονται οι Τουσκουλανές Διατριβές. Ο Βροίι

τος συμμετείχε, ως γνωστόν, στη δολοφονία τοu Ιοuλίοu Καίσαρα. ιιείιρημα των αθάνατων θεών»: ο Κικέρων εν

νοεί τον Απόλλωνα και τον Ασκληπιό. 2

ιωπό την άριστη καθoδ~γησ~ της»: ο z~

νων ο Κιτιείις έλεγε ότι σκοπός (τέλος) της ζω~ς του ανθρώπου είναι να ζει σίιμφωνα με τη ι

ι

φuση, πραγμα ποu ισο ρετα.

δ

ι

uναμει με το να

,

,

ζ'

ει εν α-

«και μας αναγνωρισει ο πατερας μας»:

, αρχαια

Σ

την

Ρ" Ι ι δ θ ι ωμη, οταν ο πατερας ηταν ιατε ειμε -

"

,

νος να «αναγνωρισει» ενα νεογεννητο παι δ'ι ως

δικό του, το σ~κωνε σuμβολικά στην αγκαλιά

'

,

τοu απΌ"δ το ε αφος, οποu το ειχαν απο θ' εσει, και

101

ΣHMEIΩΣEIΣ

με Τψ κίνΎJσή τοu αuτή οήλωνε ότι θα ανελάμ-

β ανε 4

«άλλοι OOΎJγOόν Τψ πατρίδα τοuς [ .. .] με

'δ ια

τα ι

,

'

επισΎJμα ΤΎJν αναΤΡOφ ΎJ τοu.

'ο'" ω φαινεται

τοuς τα χερια)): ε

οτι ο

Κ ι-

,

"ψ 'Κ' κερων εχει uπο ΎJ τοu τις περιπτωσεις τοu αι-

σαρα και τοu Πομπήιοu . 5

(<και περισσότερες και πιο επικίνοuνες)):

ως «ψuχικές ασθένειες)) εννοοόνται εδώ ελατ

τώματα όπως ΎJ φιλαργuρία ή ΎJ φιλοΟοξία. 7

«AκαoΎJμία μοω>: ο Κικέρων είχε Μο γυ

μνάσια (σχολεία φιλοσοφίας) στψ έπαuλή τοu στο Τοόσκοuλο, το Λύκειο και ΤΎJν Ακαδημία. Α., Μ.: Δεν είναι βέβαιο σε ποιες λέξεις ή ι

ονοματα

,

αναφερονται

τα

Ι

αρχικα

ι

αuτα .

Τ

ο

ΡΓaenοmen τοu Κικέρωνα ήταν Μάρκος, ίσως

,

, « Μ .»

'

ομως με το αρχικο

να εννοειται και ΎJ

λ

α-

τινική λέξΎJ lnagister ποu σΎJμαίνει «Οάσκαλος» . Το Α. ίσως αντιστοιχεί σΤΎJ λέξΎJ «adolescens»

(νεαρός) ή «atIditor» (ακροατής). Είναι μάλλον 'θ ανο

"

ο

φι

λ ος

τοu

Κ' ικερωνα

απι

να εννοειται

' Αττικος,

"' Ι Ι Ι ποu τοτε ΎJταν ΎJ ο ΎJ ε ξ ΎJντα πεντε ετων.

ο

Τα αρχικά oιαΤΎJρoόνται σΤΎJ μετάφρασΎJ ως , Ι 'Ελλ Ι , εχοuν , εφοσον ο ΎJνας αναγνωσΤΎJς μπορει

να τα εκλάβει ως Μ(άρκος) και Α(κροατής). «θλίψΎ»>: ΎJ λατινική λέξΎJ τοu πρωτοτόποu

(aegritιιdo) αποοίοει ΤΎJν ελλΎJνική λέξΎJ «λό ΠΎ»>. Ο Ιερός Αuγοuστίνος μεταφράζει ΤΎJ λόΠΎJ

στα λατινικά ως «tristitia» (βλ. και σΎJμ. σΤΎJν παρ . 77). 10 2

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

«ασ

' Σ το θ ενειες»:

'

σημειο

'Κ' ο ικερων

αυτο

συγχέει τους όρους. Η ελληνική λέξη για την ασ

' θ ενεια

,

,

" , αντιστοιχο

ειναι «νοσος» η ((νοσημα»

'θ' «πα ος» ειναι

το

, ενω'λ'ξ η ε η

s.'Σ ε υιαταραχης.

της

τέτοια λάθη υπέπιπτε συχνά, εξαιτίας του ζήλου

με τον οποίο προσπαθούσε να αποδείξει την

ανωτερότητα των λατινικών. Στην πραγματι-

,

κοτητα, οι ε

,

λλ' ''!' λ' ηνικοι οροι εκφραι..,συν πο υ κα-

λύτερα τις λεπτές αποχρώσεις των φιλοσοφικών , Ο ι Σ τωικοι's.-' , υιεκριναν τεσσερις κατη-

εννοιων.

γορίες παθών: επιθυμία, φόβος, λύπη, ηδονή.

, «ο οικτος, ο φ θ' ονος ... »: υποτι'θ' εται οτι ο σο, , 'θ' 'θ ει φος επρεπε να ειναι ((απα ης» και να μη νιω κανένα από αυτά τα συναισθήματα. Οι Περι πατητικοί και οι οπαδοί της Ακαδημίας θεω ρούσαν ότι τα συναισθήματα αυτά είναι φυσικά, α

λλ α" 8

'θ ει κανεις να τα ε λ'εγχει. πρεπε ι να μα

'

«απέχει τόσο λίγο από την παραφροσύνη»:

,

,

'Ε' "'>.' ξ < να απο τα στωικα παραυο α ηταν και η απο-

ψη ότι όλοι οι ανόητοι είναι τρελοΙ ((Πάντες ο[

μωροι μαίνονταω.) «ηθική φιλοσοφία»: Η αρχαία φιλοσοφία χω ριζόταν σε τρεις κλάδους: διαλεκτική, φυσική,

ηθική. Ο Σωκράτης ασχολήθηκε με την ηθική φιλοσοφία. 11

,

'Η'

«εκτος εαυτου»:

που είναι

,

φραση του πρωτοτυ-

«exisse ex potestate» και η αντίστοιχη

αρχαία ελληνική «έξίστασθαι έαυτοίί».

«όσο για την ετυμολογία»: Η λέξη «μανία»


είναι ετuμολογικά σuγγεν~ς με τις αρχαίες ελ

ληνικές λέξεις μαίνομαι και μένος, τη λατινικ~

λέξΎ) «Inens» (= νους ) και ΤΎ)ν αγγλική «mind». <<μελαγχολία»: Το ρήμα μελαγχoλιiν ΧΡΎ)σι

μοποιείται στον ΑριστοφάνΎ) (Όρνιθες, 14) για ΤΎ)ν τρέλα. Η «μέλαινα χολή» ήταν ένας από

τοuς τέσσερις «χuμοίις» (humores) ΤΟι.) ανθρω πίνοΙ.) σώματος και Ύ) uπερέκκρισή ΤΎ)ς μποροίισε να προκαλέσει θλίψΎ), εuθuμία, τρέλα ή uπνΎ)λία . «τοΙ.) Αθάμαντα, τοι.) Αλκμαίωνα . .. »: Περι

πτώσεις τρέλας από ΤΎ)ν ελλΎ)νική ποίΎ)σΎ) και μuθολογία. Ο Αθάμας ήταν μυθικός βασιλιάς

των ΘΎ)βών, γιος τοι.) Αιόλου, τον οποίο τρέλανε Ύ)

'Η ρα

"

,

~ 'ζ' τοu, απο μισος προς ΤΎ) uεuτεΡΎ) σΙ.)

uyo

ΤΎ)ν Ινώ (Ύ) πρώΤΎ) τοι.) σίιζuγος ήταν Ύ) ΝεφέλΎ),

"

,

με ΤΎ)ν οποια ειχε αΠΟΚΤΎ)σει τον

Φ

'ζ ptc,o

και ΤΎ)ν

ΈλλΎ) . ) Υπό το κράτος ΤΎ)ς μανίας τοu, ο Αθά-

,

,

'β ραχο τον γιο του μας σuνετρι ψ' ε πανω σε εναν

Λέαρχο. Ο Αλκμαίων, μuθικός ~ρωας, γιος τοι.) Αμφιαράοu και ΤΎ)ς Εριφίιλης, κατελήφθΎ) από

μανία όταν δολοφόνΎ)σε ΤΎ) μΎ)τέρα τοu. Ο Αίας ο Τελαμώνιος οδΎ)γήθΎ)κε στην τρέλα όταν Ύ)Τ-

'

'θ Ύ)κε απο τον ΤΎ)

OS>' uuσσεα

,

στον αγωνα για τα

όπλα του Αχιλλέα, και έσφαξε ένα κοπάδι πρό

βατα νομίζοντας ότι ~ταν οι εχθροί τοι.) (βλ. και

την ομώνuμΎ) τραγωδία του Σoφoκλ~.) Η τρέλα τοι.) ΟρέσΤΎ) μετά ΤΎ) δολοφονία ΤΎ)ς Κλuται

μνήστρας μάς είναι γνωστή από την Ορέστεια τοu Αισχίιλοu .

ΣΗΜ Ε ΙΩΣΕΙΣ

Δωδεκάδελτος: Ο κώδικας της ρωμα'ίκής νο μοθεσίας ποu προέκuψε το

π,Χ, ως αποτέ

451

λεσμα τοu αγώνα των πληβείων κατά των πα

τρικίων, Πήρε το όνομά τοu από τις δώδεκα

δέλτοuς στις οποίες καταγράφηκαν οι μέχρι

,

,

,

τοτε ισχuοντες νομοι, ~

ι

Ι

Ι

ι

«υεν εψαστε φτιαγμενοι κι απο πετρα»:

12

Πρβ, Οδύσσεια, τ,

163

κ.εξ. «ου γαρ απο δρuός

έσσι παλαιφάτοu ουδ' απο πέτρης».

Κράντωρ: Ακαδημεικός φιλόσοφος (335-275 π.χ.) από την Κιλικία, μαθητής τοu Ξενοκρά τη. Η πραγματεία τοu Περί πένθους εγκαινία

σε τον παραμuθητικό λόγο (consolatio) ως λο'λ εσε το προτuπο για γοτεχνικο ειuoς και αποτε

, '""

'

τον Παραμυθητικό τοu Κικέρωνα - έργο ποu, δuστuχώς, δεν έχει σωθεί. ανα

'Η λγησια :

ανα

λ

"

"θ ηκε

""

,

'$:: , γησια ηταν στωικο ιuεω-

υες, το ΟΠΟΙΟ κατακρι

"

με το επιχεφημα οτι,

εκτός από τα κακά σuναισθήματα, οι Στω'ίκοί '$::' κινuuνεuαν να

'θ ε κα

' uγιες

ξ ερι ζ' ωσοuν

, θ ημα, σuναισ

με

"

απο

μεσα

τοuς

αποτε'λ εσμα

και

να κα -

ταντούν τελείως αναίσθητοι. 16

«οι Έλληνες τον αποκαλούν .. ,»: Στο ση

μείο αuτό αρχίζει μια μεγάλη παρέκβαση περί ορολογίας ποu κλείνει στην παρ.

18. Ο Κικέ

ρων περιελάμβανε σuχνά τέτοιες παρεκβάσεις στοuς διαλόγοuς τοu, οι οποίοι είναι γραμμένοι

σε φuσικό διαλογικό ύφος. χρηστός / χρηστότητα: Οι λατινικές λέξεις

ΣΙ-ΙΜΕΙΩΣΕΙΣ

τοu πρωτοτ6ποu είναι

frugi

και

frugalitas

αντί

στοιχα. Θα μπορ06σαν να αποοοθ06ν και ως

«σuνετός» / «σ6νεσψ), αλλά τότε τα ετuμολογι κά λογοπαίγνια της παρ. 18 θα ήταν αOUνατον να αποοοθ06ν, έστω και κατά προσέγγιση, στα

ελληνικά (06τως ή άλλως, παραμένοuν πρακτι

κώς αμετάφραστα). Η fl'Ugalitas ήταν μια πα ραοοσιακή ρωμαϊκή αρετή, ετuμολογικά σuγ

γενής με ΤΎ) λέξη fructus (καρπός). Όταν λέμε για ένα χωράφι ότι είναι «frugi», εννο06με ότι είναι ε6φορο .

Λ. Πείσων: Ο Λ06κιος Καλπ06ρνιος Πείσων,

ο επονομαζόμενος και Σuνετός (βλ. ΠΡΟΎ)γ06μενο σχόλιο), έγινε 6πατος το ] 33 π.Χ. 18

«Η

,

"

,

" ΧΡΎ)σΤΟΤΎ)τα, αν υεν ~ λ'θ κανω α ος

... »

(βλ. και σχόλιο παρ, 16). ΣΤΎ) μετάφρασΎ) ανα-

, , " τοu ισορροπια

'θ

γκαστικα γινεται προ σπα νΟΎ)ματος

ετuμολογίες των λέξεων

~

εια να υιαΤΎ)ΡΎ)

αντικα

θ

'

ει Ύ)

θ ιστωντας '

τις

fl'Ugi και nequitia με

τις αντίστοιχες ετuμολογίες των λέξεων ((ΧΡΎ) στόΤΎ)τα» κα ι «αΧΡΎ)στία». Διον6σιος ο ΗρακλειώΤΎ)ς: Στω'ίκός φιλόσο-

,

φος απο ΤΎ)ν

Η' ρακ λ εια

τοu

Π'οντοu,

"

ο οποιος Ύ)Κ-

μασε τον 30 αι. π.Χ. Έμεινε γνωστός ως Διον6-

σιος ο Μεταθέμενος (= αποστάΤΎ)ς) επειοή, αρ ρωσταίνοντας στα γΎ)ρατειά τοu από τα νεφρά τοu, ή, κατ' άλλοuς, προσβλΎ)θείς από κάποια οφ

'ψ ε θ α λ μοπα'θ εια , επα

, "

να πιστεuει οτι ο πονος

είναι προ'ίόν φαντασίας και εγκατέλειψε πάραuτα 106


ΤΥ)

'Α' Σ τοα. υτοκτον ησε

s:,' ι σεη λ' ικια ογοοντα ετων

υποβάλλοντας τον εαυτό του σε ασιτία . ιιΦοuσκώνεΙ"f) καροιά μου .. . )): βλ. Ιλιάδα, Ι,

646. «θα ένιωθε επίσης και οίκτο)): Ο οίκτος

20

και ο φθόνος υπάγονται στην ίοια κατηγορία παθών υπό ΤΥ) γενική ονομασία ιιλιJΠy») (aegritudo). Εντούτοις, στον λόγο του Pro Ligario, ο Κικέρων, απευθυνόμενος προς τον Καίσαρα,

λέει πως "f) μεγαλιJτερη και πιο αξιοθαύμασΤΥ)

αρετή του είναι "f) ευσπλαχνία (misericOl'dia). ι(

Π οιος

,

ματιασε

... )):

Σ

ι

Ι

s:,I

τιχος απο την τραγωοια

του Άκκιου Μελάνιππος. 2ι

Θεόφραστος: Συγγραφέας από την Ερε

σό της Λέσβου, μαθητής του Πλάτωνα και του

Αριστοτέλη . Στα νεότερα χρόνια έγινε κυρίως γνωστός από το έργο του Χαρακτήρες. Καλλισθένης: Ανιψιός και μαθητής του Αρι

στοτέλη . Ακολούθησε την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνορου ως ιστορικός . Στην Ασία καταοι

κάστηκε σε θάνατο από τον Μ. Αλέξανορο με την κατηγορία της συνωμοσίας . ιιμεσότητες»: Σύμφωνα με ΤΥ) οιοασκα

22

λία του Αριστοτέλη (βλ . Ηθικά Νικομάχεια) , "f) ι

αρεΤΥ) αποτε

λ

ι , ~ λ s:, ' ι ει ιιμεσοτητα», ΟΥ) αοη το μεσον

μεταξύ μιας υπερβολής και μιας έλλειψης. Για ι

~

παραοειγμα ,

"f)

,ι,

γενναιοτητα ειναι το μεσον με-

ταξύ θράσους (υπερβολή ) και οειλίας ( έλ λειΨη ) . ' Φ αινεται

πως ο

Κ

Ι, ι ικερων εχει παρανοησε ι την

1° 7

ΣΗΜ Ε ΙΩΣΕ ΙΣ

/

/

εννοια της μεσοτητας.

r

ια τοuς

Π

/

εριπατητικοuς

η διαφορά μεταξύ αρετ~ς και κακίας δεν ~ταν απ

/

/

λ ως 25

ποσοτικη.

«Με τις uπόλοιπες θα ασχοληθούμε ... »:

Οι uπόλοιπες ψuχικές διαταραχές είναι το θέμα της Τέταρτης Τουσχουλανής Διατριβής. 26

«ο εγγονός τοu Τάνταλοu ... JJ: εννοεί τον

/ ~ uεστη, Θ

/

/λ

ο οποιος, παρο

ο ποu

/

ηταν γιος τοu

Πέλοπα, εγγονός τοu Τάνταλοu και δισέγγονος τοu Δία, κατέρρεuσε από τη θλίψη τοu . Ο Πέ λοπας κέρδισε για γuναίκα τοu την Ιπποδάμεια νικώντας σε αγώνες αρματοδρομίας ποu είχε ορ

γανώσει ο πατέρας της ο Οινόμαος . Οι στίχοι ποu παρατίθενται είναι από την τραγωδία Θυέ στης τοu 'Evvιou.

«δεν θρηνούσες για την κόρη σοωι : Εδώ ο

/

Κ ικερων

/

/

/

/ψ

φαινεται οτι εχει uπο

η τοu την τρα-

γωδία Μήδος τοu Πακούβιοu, όποu ο Aι~της

/

χανει τον

θ

/

/

ρονο τοu απο τον

s:, / aUEpcpO

τοu,

Π

ερ-

σέα , εξαιτίας της κόρης τοu της Μ ~δειας, η

οποία βo~θησε τον Ιάσονα να πάρει το χρuσό μαλλο δέρας. 27

Διονύσιος: Πρόκειται για τον Διονύσιο τον

νεότερο, ο οποίος διαδέχτηκε τον πατέρα τοu το

367 π.χ. Ο Κικέρων αναφέρει τα παραδείγματα τοu Aι~τη , τοu Διονύσιοu και τοu Tapxuvιou για να παραπέμψει στην περίπτωση τοu Ιοuλίοu Καίσαρα. 28

Κuρηναϊκοί φιλόσοφοι: Η ονομασία αuτ~

108


αποδόθΎ)κε στους οπαδοίις του Αρίστιππου του

Κυρψαίου (435-356 π.χ.), ο οποίος 'ήταν μα θΎ)τ'ής του ΣωκράΤΎ). Ο Αρίστιππος υποστ'ήριζε

τον άκρατο Ύ)δονισμό, σίιμφωνα με τον οποίο κάθε Ύ)δον'ή θεωρείται αγαθό ανεξαρτ'ήτως προε λείισεως και συνεπειών.

«Ήξερα πως τους γέννΎ)σα θνΎ)τοίις .. . »: Οι

, στιχοι

,

απο τον

'

Τ.λ ι ε αμωνα του 'Ε ννιου, οπου ο

Τελαμών μιλάει για τους γιους του Αίαντα και Τείικρο . 29

«Ενός σοφοίι ΤΎ) συμβουλ'ή ... »: Οι στίχοι

προέρχονται από κάποια χαμένΎ) τραγωδία του ΕυριπίδΎ). Το πρωτότυπο απόσπασμα σώζεται στα Ηθικά του Πλουτάρχου. 30

«όταν συμβαίνει απροσδόΚΎ)τα>ι: ΤΎ)ν πα

ραμον'ή των Ειδών του Μαρτίου ο Ιοίιλιος Καίσαρ

' δ ειπνουσε

,

'Λ' στο σπιτι του επι δ' ου, οταν, πα-

νω σΤΎ) συζ'ήΤΎ)σΎ), προέκυψε το ερώΤΎ)μα ποιος είναι ο καλίιτερος θάνατος . Ο Καίσαρ έσπευσε 'Ο ξ αφ«

"

να απανΤΎ)σει πρωτος αναφωνωντας:

νικός».

«Γ ι ,

"

,

αυτο, οταν σου γε λ' ασει Ύ) τυΧΎ) ·

Τερέντιος , Φορμ[ων, 31

.. JJ:

Βλ .

2.] .1 ] .

Μ . Κράσσος: Ο Μ. Κράσσος ο πρεσβίι

τερος, ο επονομαζόμενος και Αγέλαστος, έγινε πραίτωρ το

105 π.Χ. Ήταν παπποίις του Μ.

Κράσσου ΤΎ)ς Τριανδρίας. 33

«το ίιφος τους δεν θα το σχολιάσω» : Τα

συγγράμματα του Επίκουρου δεν διακρίνονται για

109

ΣΗΜΕΙΩΣΕΊΣ

τη λoγoτεχνικ~ τοuς αξία. Ο γραμματικός Αρι στοφάνης ο Βuζάντιος έψεγε τη γλώσσα ΤΟι) Επί

xoupou

ως «Ιδιωτικωτάτην». Ο ίδιος ο Επίκοuρος

θεωρούσε την ελλιπ~ παιδεία πλεονέκτημα κι έλεγε: «Παιδείαν πασαν, μακάριε, φευγε» . 37

«η

ι

αρετη

ι

αρκει

για

να

σοι)

ε

ξ ασφα λ'ι-

σει ... »: Αuτό είναι το θέμα της Πέμ.πτης Του

σκουλανής Διατριβής: η αρετ~ ως προuπόθεση της εuτuχίας. «Σε ποιες ηδονές;»: Ο ίδιος ο Επίκοuρος

απαντά:

«Άρχη και ρίζα παντος αγαθου ή της

γαστρος ήδον-ή. τιμητέον το καλον και τας αρε τας και τα τοιοuτότροπα, Ε:αν ήδονην παρασκεuά

ζΊ»> (βλ. Aθ~ναιoς, νπ, 279F). 38

Z~νων: Πρόκειται για τον Z~νωνα τον

Σιδώνιο, επικούρειο φιλόσοφο, σύγχρονο ΤΟι)

Κικέρωνα, ο οποίος πoλu σuχνά περιελάμβανε στοuς λόγοuς ΤΟι) ύβρεις και προσβολές κατά των αντιπάλων τοu. Αποκαλούσε σαρκαστικά τον Σωκράτη «παράσιτο της Aττικ~ς» (scurra Atticus, βλ. Κικέρων, De Νatιιra DeOrιIflJ, 1,34, 93.) Έργα ΤΟι) Ήθη και κακίαι [των φιλοσόφων] και Σχολαί. 42

«ολόκληρο το βιβλίο»: αναφέρεται στο

σύγγραμμα ΤΟι) Επίκοuροu Περί τέλους. 43

ι

«εναν ο

ξΙ

uppuyxo»:

Ι

σuμφωνα με τον

Πλ'ι-

νιο, οι Ρωμαίοι θεωρούσαν από παλιά τον οξύρ

PUyxO ως το εκλεκτότερο ψάρι. «για να μην πω κι άλλα χειρότερα»: uπαι110


,

,

Κ' Ι:> ' ικερωνα για τις ερωτικες Ύ)υονες,

νιγμος τοu

στις οποίες προτιμά να μΎ)ν αναφερθεί.

«Μα ΤΎ)ν αλ~θεια .. . » : Στίχοι από τον

44

Θυέστη τοu 'Evvιou. ιι

, ε, Καποτ

'Ε

κτωρ

... »:

Ο'

, ,

ι στιχοι αuτοι, οπως

και όλα τα uπόλοιπα αποσπάσματα των παρα

γράφων 44 και 45, προέρχονται από ΤΎJV Ανδροι μαχη τοu

'Ε vvΙOU.

(ΙUμνΎ)τές τοu ΕuφΟΡίωνα»: Ο ΕuφΟΡίων

45

~ταν ένας από τοuς πιο γόνιμοuς εκπροσώποuς

ΤΎ)ς λόγιας αλεξανδpιν~ς ποίΎ)σΎ)ς. Γενν~θΎ)κε σΤΎ) Χαλκίδα το 276 π.Χ. 'Ηταν μιμΎ)τ~ς τοu Auκόφρονα και τοu Καλλίμαχοu και Ύ) πoίΎ)σ~ τοu

είχε καΤΎ)γΟΡΎ)θεί για το σκοτεινό ύφος ΤΎ)ς και

τα άσεμνα θέματά ΤΎ)ς. ΣΤΎ)ν επoχ~ τοu Κικέ, 'ι:> ' ρωνα UΠΎ)Ρχε μια ομαυα ΠΟΙΎ)των ποu

θ' αuμα ζ αν

τον ΕuφΟΡίωνα και τον προτιμούσαν από τοuς Ι:> ' " παραuοσιακοuς ΠΟΙΎ)τες οπως ο αποκα λ ει'

'Ε < ννιος. ΟΚ' ικε-

" ΕuφΟΡίωνα», διότι Ύ) λέξΎ) «cantor» (= αοιδός/ ρων

ι τοuς

περιφρονΎ)τικα (ΙUμνΎ)τες τοu

ΠΟΙΎ)τ~ς/uμνΎ)τ~ς) στα λατινικά ΧΡΎ)σιμοποιείται επίσΎ)ς και για να δΎ)λώσει τον άλογο και oouλ ικο' 47

,

επαινεΤΎ).

ιικαι ορισμένοι άλλοι φιλόσοφοο): όπως,

για παράδειγμα, οι ΚUΡΎJVα·ίΚΟί. 48

«κατά τοu νόμοω): Ο νόμος περί διανoμ~ς

σίτοu (Lex Fruωentarίa) τοu ] 23 π.Χ όριζε ΤΎ) διανoμ~ σΙΤΎ)ρών στοuς πολίτες σε πολύ χαμΎ)

λές τιμές. ΟνομάσΤΎ)κε και Lex SeωΡl'Onίa από 111

ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ

,

το ονομα τοu

Γ . Σ' εμπρωνιοu,

"

ο οποιος ειχε ειση-

γηθεί ΤΊJV εφαρμoγ~ τοu. Το ανέκοοτο μ ε τον , Π εισωνα

, σuνεπειες

,

'ζ

uπογραμμι για τα

ει τις καταστροφικες τοu

, οικονομικα της

Ρ' ωμης.

«οιότι uπάρχοuν πολλοί)): Ο Κικέρων

50

uπαινίσσεται όλοuς εκείνοuς οι οποίοι θα ~θε

λαν να έχοuν ένα άλλοθι για να οιάγοuν βίο τρu

φηλό. 51

Η άποψη τοu Κάτωνα οιατuπώθηκε με

την περίφημη φράση 53

,

«περναει

((delenda est CaΓt11agο)) .

εντε λ' ως)):

,

Κ' ι ομως,

κατα

τη

οιάρκεια της εξορίας τοu (58 π.χ.), ο Κικέρων

,

γραφει στον φι'λ ο τοu τον

νος,

, οχι

απ

λ'

s;,

Α' ττικο:

« Α' uτος

,

,

,

ο πο-

s;,

ως υεν περναει με την παρουο τοu

χρόνοu αλλά, αντιθέτως, Οuναμώνει)). «ο βασιλιάς Περσέας)): αιχμαλωτίστηκε με τά τη μάχη της Πίιονας το

] 68 π.Χ.

«των ερειπίων της Κορίνθοu)): η Κόρινθος κα

ταστράφηκε το 54

146 π . Χ. μετά από πολιορκία.

Κλειτόμαχος: ΚαρχηΟόνιος φιλόσοφος

(γεν. 215 π . χ.), οιάοοχος τοu Καρνεάοη στη Νέα ΑκαΟημία. Ο Καρνεάοης ~ταν αντίπαλος τοu Z~νωνα. 56

Καικίλιος Στάτιος: Ρωμαίος κωμωοιο

γράφος. Πέθανε το

168 π.χ.

Γ . Φαβρίκιος: πρότuπο ρωμα·ίκ~ς αρετ~ς. Όταν ο Πίιρρος είχε πρoσπαθ~σει να τον οωρο

ooκ~σει (280 π.χ.), εκείνος αρν~θηκε. 57

«για τον σποuοαίο βασιλιά)): εννοεί τον

1 12


Αγαμέμνονα. Βλ. ΕUΡιπίδης, Ιφιγένεια Ύ) εν λίδι, στ.

Au-

16-18.

«Λένε μάλιστα ότι μερικοί. . . »: Όταν ο

59

Σόλων θρηνούσε για τον θάνατο τοu yιou τοu, τον π

λησιασε Ι

Ι

Ι

καποιος και τοu ειπε:«

Δ

εν μπο-

ρείς να κάνεις τίποτε». Κι εκείνος απάντησε :

«Ακριβώς γι' αuτό κλαίω, επεισή δεν μπορώ να Ι

Ι

κανω τιποτε».

Αντίοχος: Φιλόσοφος από τη Σuρία, μαθητής τοu Φίλωνα και φίλος τοu Κικέρωνα. Προσπά θησε να σuνδuάσει τη διδασκαλία των Στωικών και των Περιπατητικών με τις απόψεις της Ακαδημίας. «Κανείς θνητός δεν γλίτωσε ... »: Στίχοι από

τη χαμένη τραγωσία τοu ΕUΡιπίδη ΥΨιπύλΎ). Ι

Α ναγκη: Η

τας.

~Ι

Ι

Ι

προσωποποιηση της αναγκαιοτηΙ

Ι

Ι

uuναμη της ηταν ανωτερη

Ι

και απΌ τη

δύναμη των θεών. Πρβ. «(Χνάγκ~ και θεοι πεί θονται».

«ο Χρύσιππος πιστεύει ... »: την ίσια ετu

61

μολογία (λύπη <λύω) uιοθετεί και ο Πλάτων (Κρατύλος, 419c). Ι

Ι

«οτι ειναι

θ εμα

Ι

κα

θ ηκοντος»: Ε'" Ι οω

Ι

Ι Ι ρων εννοει τις περιπτωσεις

θ

Ι ανατοu

ο

Κ ικεΙ

Ιλ φι ων

και

σuγγενών. 62

δα, Κ,

«από τον πόνο τοu ξερίζωνε ... »: βλ. Ιλιά

] 5.

Ι-Ι ίδια σκηνή εμφανίζεται και σε μια

τραγωδία τοu Άκκιοu.

Βίων ο ΒΟΡuσθενίτης: Κuνικός φιλόσοφος ο


οποίος ήκμασε τον

30 αι . π.Χ. ΔιάσΎ)μος για τις

παιγνιώδεις ρήσεις τοu, θεωρείται πρόδρομος τοu Λοuκιαν06. 63

ΑισχίνΎ)ς: Βλ. Κατά Κτησtφώντος, παρ.

77 . «Περιπλανιόταν δuστuχής ... »: Βλ. Ιλιάδα, Ζ,

201 . ΝιόβΎ): Η ΝιόβΎ) μεταμορφώθΎ)κε σε πέτρα όταν ο Απόλλων και Ύ) Άρτεμις σκότωσαν τα παιδιά ΤΎ)ς. Βλ. Ιλιάδα, Ω,

617.

«Πεθ6μΎ)σα, Ύ) δ6σΤUΧΎ)·· · »: Στίχοι από ΤΎ) Μ-ήδεια τοu 'Evvιou. Πρβ . και ΕuριπίδΎ)ς, Μ-ή δεtα, στ. 65

56 .

«ΧρέμΎ), το πήρα απόφασΎ) ... »: Βλ . Τε

ρέντιος, Εαυτόν Τψωρούμενος, στ. 147-148. «Βλέποuμε αμέΤρΎ)τοuς νεκρ06ς ... » : Βλ. Ιλtάδα, Τ, 66

«Ο Γν. Πομπήιος uπέκuψε ... }): σΤΎ)ν Αί

γuπτο, το 67

226 κ.εξ. 48 π.Χ.

«Αν πρωτογνώριζα σήμερα ... »: Απόσπασμα

από τη χαμένΎ) τραγωδία τοu ΕuριπίδΎ) Φρίξος. 68

«Μήπως δεν uπάρχοuν μεγάλοι φιλόσο

φοι .. . Ι): Σ6μφωνα με ΤΎ) διδασκαλία των Στωι

κών, όποιος δεν έχει κατακτήσει ΤΎ)ν uπέρταΤΎ) σοφία είναι αξιοθρήνΎ)τος και οφείλει να θεω

ρείται ως ο δuστuχέστερος των ανθρώπων. Ο Κικέρων εφωνε6εται τα στωικά παράδοξα στον

λόγο τοu ΡΤο ΜUΓena, παρ. 61. 70

Κ. Μάξιμος Ι Λ. Πα6λος Ι Μ. Κάτων: Ο


ο οποίος έγινε

Q. Fabius Maximus Cunctator,

Δικτάτωρ (στρατη γός με απόλυτη δικαιοδοσία) το

218

π.Χ . , ο

Lncins Ael11ilins Panllns, κατα Porcius Cato,

κτητ~ς της Μακεδονίας, και ο Μ. ι ΚΙ Τ ι γνωστος ως ατων ο ιμητης .

71

«Όσο σοφός κι αν είσαι ... »: Στίχοι από τη

χαμένη τραγωδία του Σoφoκλ~ Αίας Λοκρός. ι'>' ι «την Ιυια ερωτησψ)

ι

: Ε'>"υω

ο

Κ

Ι ι ι κερων απαντα

ι

'λ

στο προηγουμε ν ο ερωτημα των αντιπα

ων του

(<<ποιος τρελός κάθεται και πενθεί από δικ~ του

επιλoγ~ ; »). 76

«Δεν ξέρεις, Προμηθέα ... »: Βλ. Αισχ6λος,

Προμηθεύς Δεσμώτης, στ. 77

ι

«Ε ιναι

ι

γνωστη

η

377-380. "LI ιστορια .. . »: r: ι

ι

ιστορια

αυτ~ δεν υπάρχει στον Πλάτωνα, αλλά μας σώ ζεται από τον Ιερό Αυγουστίνο στο έργο του Πο

λιτεία του Θεού (De Civjtate Dej), XIV. 8: Ο Σωκράτης απέδειξε στον Αλικιβιάδη ότι ~ταν δυστυχ~ς εξαιτίας της αφροσ6νης του . Η θλίψη του Αλκιβιάδη οφειλόταν στο γεγονός ότι ~ταν ι

ι

αισχρος αν

θ

ι

ι

ι

ρωπος, πραγμα που, κατα την απο-

ψη του Κλεάνθη, είναι η μεγαλ6τερη συμφορά. Ο Ιερός Αυγουστίνος ισχυρίζεται ότι η λύπη

(tΓjstjtja) του Αλκιβιάδη συγγενε6ει με την «κα

τά Θεόν λ6πψ) (βλ. Β' Κορ. 7. 9-10: «νυν χαί ρω, ούχ ση ελυπήθητε, άλλ' ση ελυπήθητε εις

μετάνοιαν' ελυπήθητε Υάρ κατά Θεόν, ί'να εν μηδενί ζημιωθΎjτε έξ Υ;μών.

f;

Υάρ κατά Θεον

λύπη μετάνοιαν εΖς σωτηρίαν άμεταμέλητον κα-

1

'5


τεΡΥάζεται '

1;

τεΡΥάζεται»

.

78

δέ του κόσμου λύπη θά νατον χα

Λύκων: Έλληνας φιλόσοφος από τη Λαο

δίκεια της Φρυγίας. Διαδέχθηκε τον Στράβωνα στην αρχηγία της Περιπατητικ~ς Σχoλ~ς, την οποία διηύθυνε από το

270 έως το 226 π.Χ.

Ήταν ικανότερος ως ρ~τoρας από ό ,τι ως φιλό σοφος μάλιστα, του είχαν βγάλει και το παρω νύμιο Γλύχων για την ευγλωττία του. 83

«την πολυτέλεια της σχόλης»: οι Του

σχουλανές Διατριβές γράφτηκαν σε μια περίοδο

'Κ" κατα την οποια ο ικερων ειχε αποσυρ θ ει,

για πο

'

'

'λ' λ ιτικους ογους,

,

'

'δ ραση. απο την ενεργο

11 6

ΤΟ BIBΛlO ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ Λ rmfΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ CF -AΠAA, ΒΑ

SΚERVILLE,

SON

DIDOT, ARTEMISlA & POR

ΚΑΙ ΣEΛlΔOΠOIHΘHΚE ΣΤΙΣ ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ "ΩΚΕΑΝΙΔΑ». ΤΑ ΦlΛM ΚΑΙ ΤΟ ΜΟ ΝΤΑΖ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΓΙΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟ

"ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ» . ΒΡΙΟ ΤΟΥ

2003

ΤΙ ΣΑΜΟΤΑ

ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΣΕ

2.000

ΔΕΚΕΜ

ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΕ ΧΑΡ

PALATINA 100 ΓΡ. ΑΠΟ ΤΗΝ - Ζ . ΚΑΡΔΑΡlΙ σΕ." ΚAlI-I ΒΙ

"κ. ΠΛΕΤΣΑΣ

BΛlOΔEΣIA ΕΓΙΝΕ ΣΤΗ «BIBΛlOΔOMH Α.Ε.». ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΜΕΛI-fΘI-fΚΕ Ο ΓlΩPIΌΣ ΤΣΙΡΗΣ

, Ξενοφώντος Ελληνικά ΜετάΦQαση

,

Ρόδης Ρούφος

Ηροδότου ΙστορΙαι ΜετάφQαση

, ,

Άπελος Σ . Βλάχος ΕQQΙχος Σλήμα"

Α vταπoκρΙσεις από την ΤροΙα ΣαQλ ΜωQQάι;

Α8ήνα 1896

, , , , ,

Οι πρώτοι ΟλυμπιακοΙ ΑΥώνες ·Ελε"α ΒεηζΙλ.ου

Στη σκιά του BeviζtAov Τζ. Α. ΜαχτχιλΙΙΙQαΙη

Μινώταυρος Τζού"τι& ΧΙQΙ" ΓυναΙκες στην πορφύρα ΚΙΧΙQω"

Όταν σκtφτομαι τον 8άνατο Πάολο ΤσεζαQΙη

Θεοδώρα

i ΚάQολος Ν ηλ

Π ορτραΙτα Βυζαντινών

Π ΡΙΥκΙπισσες της Δύσης και {1υζαντινή πορφύρα

,

Ρό"ΤQΙΧ Μπήτο"

rιώρrος Σεφteης Περιμtνοντας τον άπελο

-

«

Ο

λες οι ψυχικές διαταραχές φέρνουν δυστυχία.

όμως η θλίψη είναι πραγματικός δήμιος. Η λα

γνεία σε κάνει να φλέγεσαι από ερωτικό πάθος, η υπέρ

μετρη χαρά συμβαδίζει με την επιπολαιότητα, ο φόβος προκαλεί ταπείνωση, αλλά η θλίψη σημαίνει κάτι πολύ χειρότερο: είναι μαρασμός, μαρτύριο, συνεχής αγωνία,

φρίκη. Σου τρώει τις σάρκες, σου σπαράζει την ψυχή και σε οδηγεί στην απόλυτη καταστροφή. Αν δεν την ξεριζώ σουμε από μέσα μας, δεν πρόκειται να απαλλαγούμε ποτέ από τη δυστυχία)} .

Μ ΕΤλΦI',\ΣΗ ΑΙ/Ο [ΑΛΑΤΙ'\ΙΜ ο \ΓΑ Π.\ΠλΚΩΣΤΑ

Ι

_ _ _ _ _ _ _----' a.o

',:'ι..

_ _ _ __

B'J 960-410-319-9

1111 11111111111111111111111111

Kikeron to Farmako Ths Lyphs

Recommend Documents