ANG ALPABETO AT ORTOGRAPIYANG ORTOGRAPIYANG FILIPINO: PAHAPYAW NA KASAYSAYAN
Ang salita nati’y huwad din sa iba Na may alpabeto at sariling letra Na kaya nawala’y dinatnan ng sigwa Ang lundag sa lawa noong dakong una. “Sa Aking mga Kababata” Dr. Jose P. Rizal Calamba, 1869 Ang mga pananaliksik ay nangagkakaisa na an gating mga ninuno’y may sarili nang kalinangan at sibilisasyon bago pa man dumating ang Kastila. Bukod sa pagkakaroon na ng sistema ng pamamahal at kalakalan, sila ay maalam nang sumulat at bumasa. Samakatwid, mayroon na silang sistema sa pagsulat gamit ang kanilang alpabeto na tinawag nilang Alibata. Ito ay binubuo binubuo ng labimpitong labimpitong titik: titik: tatlong patinig at labing-apat na katinig. Sa iba’t ibang lugar, ang mga simbulo ng Alibata ay may maynor na pagkakaiba, ngunit ang pinakamalawak na gamitin ay ang sumusunod:
Kapa Kapag g ang isa isang katin atiniig ay may tuld uldok sa ibab babaw aw,, binibigkas iyon nang may kasamang tunog na / e / o / I /; halimbawa ay ang kasamang patinig ng katinig ay / o / o /
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F in
li
D. h P
M r
p A 1
t is u g ni L o in
s ci
u /; halimbawa halimbawa o / bu /.
= / be / o / o / u /; halimbaw halimbawa: a:
= / bo /
Ang Ang dire direks ksyo yon n ng pagsu agsullat ay isa pa ring ing suli sulirrani anin sapa sa pagk gkat at wa wala lang ng isko iskola larr ang ang maka makapa pagl glah ahad ad ng di-m di-map apag ag-alinl alinlang angan anng ng katuna katunayan yan o katib katibaya ayan n na makapa makapagpa gpapa patot totoo oo hingil dito. Gayon man, ipinapalagay na malamang na tama ang ang teor teorya ya ni Padr Padre e Pedr Pedro o chir chirin ino o na ang ang mga mga sina sinaun unan ang g Pilipino ay sumusulat nang pabertikal mula taas paibaba at pahorisontal mula kaliwa pakanan. Sumusulat sila sa mga kahoy at kawayan sa malalaking dahon sa lupa at mga bato gamit ang kanilang balaraw o anumang matutulis na bagay bilang panulat at dagta ng mga puno at halaman bilang tinta. Mangilan-ngilan lamang sa mga ito ang umiiral pa sa kasalukuyan at matatagpuan sa mga museo sa ilang lugar. Bunga ito ng mapanirang gawain ng mga unang unang misyon misyonero erong ng Kastil Kastila a na dumati dumating ng sa ating ating kapul kapuluan uan dahil ipinalagay nilang ang mga iyon ay gawa ng demonyo. Ang ibang piraso ng literaturang pre-kolonyal ay naipasa sa ibang henerasyon sa pamamagitan ng pasalitang paraan na lamang. Sa pagdating mga kastila, napalitan ang lumang alibata ng alpabetong Romano. Itinuturing ngang isa sa pinakamahalagang impluwensiya sa atin ng mga Kastila ang romanisasyon ng ating alpabeto. Tinuruan ng mga Kastila ang mga Pilipino sa paggamit ng alpabetong Romano. Ang mga titik ay tinawag nang pa-Kastila, alalaong baga’y nakilala sa tawa tawag g na Abec Abeced edar ario io.. Gani Ganito to ang ang taw awag ag sa mga mga titi titik k sa Abecedario. A B C CH D E
/a/ /be/ /se/ /che/ /de/
K L LL M N
/e/
Ñ
/ke/ /ele/ /elye/ /eme/ /ene/
S T U V W
/enye/
X
/ese/ /te/ /u/ /ve/ /double u/ /ekis/
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F in
li
D. h P
M r
p A 1
t is u g ni L o in
s ci
u /; halimbawa halimbawa o / bu /.
= / be / o / o / u /; halimbaw halimbawa: a:
= / bo /
Ang Ang dire direks ksyo yon n ng pagsu agsullat ay isa pa ring ing suli sulirrani anin sapa sa pagk gkat at wa wala lang ng isko iskola larr ang ang maka makapa pagl glah ahad ad ng di-m di-map apag ag-alinl alinlang angan anng ng katuna katunayan yan o katib katibaya ayan n na makapa makapagpa gpapa patot totoo oo hingil dito. Gayon man, ipinapalagay na malamang na tama ang ang teor teorya ya ni Padr Padre e Pedr Pedro o chir chirin ino o na ang ang mga mga sina sinaun unan ang g Pilipino ay sumusulat nang pabertikal mula taas paibaba at pahorisontal mula kaliwa pakanan. Sumusulat sila sa mga kahoy at kawayan sa malalaking dahon sa lupa at mga bato gamit ang kanilang balaraw o anumang matutulis na bagay bilang panulat at dagta ng mga puno at halaman bilang tinta. Mangilan-ngilan lamang sa mga ito ang umiiral pa sa kasalukuyan at matatagpuan sa mga museo sa ilang lugar. Bunga ito ng mapanirang gawain ng mga unang unang misyon misyonero erong ng Kastil Kastila a na dumati dumating ng sa ating ating kapul kapuluan uan dahil ipinalagay nilang ang mga iyon ay gawa ng demonyo. Ang ibang piraso ng literaturang pre-kolonyal ay naipasa sa ibang henerasyon sa pamamagitan ng pasalitang paraan na lamang. Sa pagdating mga kastila, napalitan ang lumang alibata ng alpabetong Romano. Itinuturing ngang isa sa pinakamahalagang impluwensiya sa atin ng mga Kastila ang romanisasyon ng ating alpabeto. Tinuruan ng mga Kastila ang mga Pilipino sa paggamit ng alpabetong Romano. Ang mga titik ay tinawag nang pa-Kastila, alalaong baga’y nakilala sa tawa tawag g na Abec Abeced edar ario io.. Gani Ganito to ang ang taw awag ag sa mga mga titi titik k sa Abecedario. A B C CH D E
/a/ /be/ /se/ /che/ /de/
K L LL M N
/e/
Ñ
/ke/ /ele/ /elye/ /eme/ /ene/
S T U V W
/enye/
X
/ese/ /te/ /u/ /ve/ /double u/ /ekis/
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F in
li
D. h P
M r
p A 1
t is u g ni L o in
s ci
F G H I J
/efe/ /he/ /ache/ /i/ /hota/
O P Q R RR
/o/ /pe/ /ku/ /ere/ /erre/
Y Z
/ye/ /seta/
Noong panahong iyon, naging palasak ang mga akda sa wikang Tagalog na nakasulat sa palabaybayan ng Kastila tulad ng kasunod na halimbawa. Cahinahinayang cung ito I maputi Cucupas ang bañgo, cukai mananacsi At yaong may ibig na mañgagcandili Cusang babayaan sa apagcaruhagi.
- Mula sa Sa May Mañga anac,
Na Dalaga ni Modesto Santiago
Ngunit hindi lahat ng Pilipino ay yumakap na lamang nang ganap sa bagong sistema ng pagsulat. May mangilangngil ngilan an mata matata tali lino no baga bagama ma’t ’t guma gumaga gami mitt ng Abec Abeced edar ario io ay nagpasyang magsalamin magsalamin ng tatak-Pilipino sa pagsulat. pagsulat. Isa sa kanila ay an gating pambansang bayaning si Dr. Jose Rizal. Sa kabila ng edukasyong Europeo at kaalaman sa iba’t ibang wika ni Rizal, mainahal niya ng kanyang sariling wika. Mali Ma lina naw w iton itong g maba mababa baka kass sa tula tula niyan iyang g Sa Aki Aking mga Kababata na sinulat niya sa murang gulang pa lamang. Una si Rizal sa kampanya ng Pilipinisasyon ng ortagrapiya. Halimbawa, ang mga Tagalog na titik na k at w, aniya, ay dapat gamitin sa halip na mga Kastilang c t o. Halimbawa, ang kina kinast stil ilan ang g Taga Tagalo log g na sa sali lita ta tula tulad d ng aala aalaco cott ay dapa dapatt umanong baybayin ng salakot. Gayon din ang salitang arao na dapat isulat ay araw.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F in
li
D. h P
M r
p A 1
t is u g ni L o in
s ci
Noon pa mang 1886, habang siya ay nasa Leipzig, ginamit ni Rizal ang tsina-Pilipinong ortagrapiya sa pagsasalin sa Tagalog ng William Tell bi Schiller at Fairy Tales ni Anderson. Muli niya itong ginamit sa pagsulat ng kanyang unang novelang Noli me Tangere sa Berlin noong 1887. Habang siya’y naglalakbay sa Brussels, nalathala sa La Solidaridad noong Abril 15, 1890 ang artikulo niyang Sobre La Nueva Ortagrafia dela Lengua Tagala (Hinggil sa Bagong Ortagrapiya ng Wikang Tagalog). Sa artikulong iyon, inilhad ni Rizal ang mga tuntunin ng bagong ortagrapiyang Tagalog at nang may pagpapakumbaba at katapatan, ibinigay niya ang kredit ng adapsyon ng bagong ortograpiya kay Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera, may-akda ng El Sanskrito sa wikang Tagalog na nalathala sa Paris noong 1884. Para sa record, sinulat ni Rizal, nang kapag inugat ang kasaysayan ng ortagrapiyang ito na siya nang ginagamit ang mga mulat na Tagalista, ay maibigay kay Ceasar ang kay Ceasar. Ang inobasyong ito ay bunga ng mga pag-aaral sa Tagalismo ni Dr. Pardo de Tavera. Ako ay isa lamang sa mga masigasig niyong propagandista (Zaide & Zaide, 169-170).
Bunga ng pagpapahintulot ng pagpapalimbag ng diksyunaryo at aklat sa gramatika ng Wikang Pambansa at ng pagpapasimula ng pagtuturo ng Wikang Pambansa sa mga paaralan noong 1940, binalangkas ni Lope K. Santos ang bagong alpabeto na nakilala sa tawag na Abakada dahil sa tawag sa unang apat na titik niyon. Ang abakada ay binubuo ng dalawang titik: labinlimang katinig at limang patinig, na kumakatawansa isang makahulugang tunog bawat isa.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
A B K D E G H I L M
/a/ /ba/ /ka/ /da/ /e/ /ga/ /ha/ /i/ /la/ /ma/
N NG O P R S T U W Y
/na/ /nga/ /o/ /pa/ /ra/ /sa/ /ta/ /u/ /wa/ /ya/
Noong 1971, nadama ang di-kasapatan ng dating Abakada sa malawakang panghihiram ng mga salita at sa pagbabaybay ng mga pantanging ngalan. Bunga nito, nilikha ng Surian ng Wikang Pambansa ang Lupong Sanggunian na siyang nagsagawa ng mga pag-aaral. Nagkaroon din ng ilang public hearings ang Lupon sa Pambansang Wika ng Kumbensyong Konstitusyunal. Makalipas ang tatlong buwan, inilahad ng Lupong Sanggunian ang kanilang pasyang dagdagan ang mga sumusunod: C, CH, F, J, Ñ, LL, Q, RR, V, X, at Z na gagamitin sa pagbabaybay ng mga salitang hiram at mga pantanging ngalan. Ang ilan sa mga naging problema ng mungkahing alpabetong ito ay ang magiging katawagan ng bawat titik at ang magiging kaayusan o order ng mga ito sa alpabeto. May ilang mga mungkahi ang ikinonsider kaugnay nito. Una sa mga ito ay ang sumusunod: A B C CH D E F G
/ey/ J /bi/ K /si/ L /si eych/ LL /di/ M /i/ N /ef/ Ñ /ji/ O
/jey/ /key/ /el/ /dobol el/ /em/ /en/ /enye/ /o/
R RR S T U V W X
/ar/ /dobol ar/ /es/ /ti/ /yu/ /vi/ /dobolyu/ /eks/
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
H I
/eych/ /ay/
P Q
/pi/ /kyu/
Y Z
/way/ /zi/
Narito naman ang isa pang mungkahi: A
/a/
B K D E G H I L M
/ba/ /ka/ /da/ /e/ /ga/ /ha/ /i/ /la/ /ma/
N
/na/
C
NG O P R S T U W Y
/nga/ /o/ /pa/ /ra/ /sa/ /ta/ /u/ /wa/ /ya/
CH J LL Ñ Q RR V X Y Z
/si/ /e-che/ /jey/ /elye/ /enye/ /kyu/ /erre/ /vi/ /eks/ /way/ /zi/
Hindi pa mang ganap na nalilinaw ang mga tanong sa kaugnay ng mungkahi ng Lupong Sanggunian, inilathala ng Sanggunian ng surian ng Wikang Pambansa ang tuntunin sa palabaybayang Pilipino noong Abril 1, 1976. Kaugnay nito, ipinalabas ang Kagawaran ng Edukasyon at Kultura noong Hulyo 30, 1976 ang Memorandum Pangkagawaran Blg. 194 upang pagtibayin ang nasabing tuntunin ng palabaybayan nito. Ilan sa kanilang mga argument ay ang mga sumusunod: 1. Hindi malinaw kung paano tatawagin ang mga letra at kung paano ito pagsusunud-sunurin. 2. Ang pagsasama ng digrapong CH, LL, RR, at NG, gayundin ang may kilay na ñ ay isang paraang di-matipid. Ang mga
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
wika sa daigdig na may titik Romano ay unti-unting nagbabawas ng kanilang mga digrapo upang makapagtipid at upang maging praktikal na rin. Ang pagdaragdag ng mga digrapo, kung gayon ay isang hakbang na paurong. Kung pagtuturo ng pagbabaybay ang pag-uusapan, kapag naisulat na isang mag-aaral ang C at H nang hiwalay, maisusulat na rin niya ang digrapong CH. Gayundin ang letrang LL, RR at NG. Ang letrang Ñ naman ay may kilay lamang na N. 3. Mismong Malakanyang, sa isang liham sa Direktor ng SWP noong Enero 11, 1973, ay tumanggi sa pagsasama ng mga digrapong CH, LL, RR, at NG at iminungkahing dalawampu’t pitong letra na lamang gamitin. 4. Hindi rin maayos gamitin sa enumerasyon o sa pagbabalangkas ang alpabetong may digrapo. Bunga ng mga pagtutol at pag-aalalang ang mga ganitong pagbabago ay magbubunga lamang ng kalituhan lalo na sa mga batang nagsisimula pa lamang matutong sumulat at bumasa sa mga paaralang primary, ang mga mungkahing pagbabago ay hindi tinanggap ng taong-bayan. Ito ang dahilan kung bakit ang dating Abakada pa rin ang ginamit ng taongbayan at ng midya at itinuro sa mga paaralan maging hanggang unang pitong buwan ng 1987. Nagkaroon lamang ng malawakang pagtanggap sa mga pagbabago sa alpabeto noong mga huling buwan ng 1987 nang ipalabas ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas ang Kautusang Pangkagawaran Blg. 81 noong Agosto6, 1987 na may pamagat na Ang Alpabeto at Patnubay sa Ispeling ng wikang Filipino. Simula noon, ang ating alpabeto ay nagkaroon na ng dalawampu’t walong titik na tinatawag nang pa-ingles maliban sa Ñ at may pagkakasunud-sunod na ganito. A B
/ey/
K
/bi/
L
/key/
S
/el/
T
/es/ /ti/
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
C D
/si/ /di/
M N
/em/ /en/
U V
/yu/ /vi/
E
/i/
Ñ
/enye/
W
/ef/ /ji/ /eych/ /ay/ /jey/
NG O P Q R
/enji/ /o/ /pi/ /kyu/ /ar/
X Y Z
/dobol yu/ /eks/ /way/ /zi/
F G H I J
Samakatwid, ang pasalitang pagbabaybay ng mga sumusunod na salita ay ganito: ibon = /ay bi o en/ at hindi iba o na/, kintin= /key ay en ti ay en/ at hindi /ka I na ta I na/, bote= /bi o ti i/ at hindi /ba o ta e/, UP = /yu pi/ at hindi /u pa/. M.L.Q.U = /em el kyu yu/ at hindi /ma la kyu u/. Mapapansing ang mga titik ng Bagong Alpabeto ay mula sa dalawampung titik sa dating Abakada na dinagdagan lamang ng walong bagoong titik na gagamitin sa pagbabaybay ng mga pangngalang pantangi, salitang hiram, salitang pangagham. Mapapansin ding ang walong dagdag na letra ay mula naman sa labing-isang iminungkahing idagdag noong 1971. Hindi na lamang isinama ang mga digrapong CH, LL at RR para sa ekonomiya o pagtitipid. Pinanatili naman ang digrapong NG dahil ito ay tatak na ng ating katutubong alpabeto. Noong 2001, lumikha ng isang teknikal na panel ang Komisyon ng Wikang Filipino na siyag lumikha ng 2001 Revisyon sa alpabetong Filipino at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino. Walang pagbabago sa komposisyon at tawag ng mga letra sa rebisyong ito. Pinalawak lamang ito ng gamit ay ang F, J, V at Z dahil ang mga ito diumano, ay may ponemik istatus na hindi kagaya ng C, Ñ, Q at X na mga redundant na titik. Dalawang mahalagang linggwistikong prinsipyo ang isinaalang-alang sa pagbabalangkas ng mga tuntunin sa ispeling noong 2001. Ito ay ang simplisidad at ekonomiya, at
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
b) pleksibilidad. Maganda rin ang mga naging ng layunin ng proyektong ito – ang makapagbigay-gabay sa panghihiram ng mga salita at pagsasalin ng pasalitang wika tungo sa nakasulat na anyo upang maapag-ambag sa istandardisasyon at leksikal na elaborasyon ng pambansang wika. Ngunit ang tuntuning ito sa ispeling noong 2001 ay nagbunga ng pagkakahati-hati ng mga iskolar sa wika. May mga sumunod sa tuntunin at mayroong hindi. Mayroon ding sumunod nang hindi ganap na nauunawaan ang mga prinsipyo at tuntunin. Nagbunga ang ganitong sitwasyon ng paglitaw ng iba’t ibang sistema ng ispeling ng mga institusyong akademiko at publikasyon. Sa madaling sabi, hindi umiral ang istandardisadong sistema ng ispeling na isa sanang layunin ng nasabing tuntunin. Kaya noong 2006, mismong ang KWF na ang nagsuspinde sa nasabing tuntunin at samantalang hindi pa nakakabalangkas ng bago, nagmungkahing ang tuntunin sa ispeling ng 1987 na muna ang gamitin. Kasaysayan ng Pag-unlad ng Wikang Pambansa sa Pilipinas
Ang ating bansa ay isa sa mga bansang may pinakamaraming dayalekto. Sa mahigit na pitong libong pulo mayroon mayroon tayo, higit sa apat na raang iba’t ibang dayalekto o wikain na ginagamit. Bawat rehiyon ay may sarisariling mga wikain. Dahit dito, naging napakahirap ang pakikipag-ugnayan natin sa isa’t isa. Nagkaroon tuloy tayo ng suliranin sa pagkabuklud-buklod at pagkakaisa. Kung tutuusin, hindi sana tumagal nang mahigit tatlong daan at tatlumpu ang ating pagkakaalipin kung noon pa mang unang taon ng pananakop ay may isa nang malawak na wikang nauunawaan at ginagamit ng nakararaming Pilipino (Bisa et al., 1983:4),
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Ang mga ito ang mga pangunahing dahilan kung bakit pinagsumikapan ng magigiting nating ninuno na magkaroon tayo ng isang wikang pambansa at kung bakit ito nilinang at patuloy na nililinang hanggang sa kasalukuyan. Ang pag-unlad ng ating wikang pambansa ay nasasalamin sa mga batas, kautusan, proklama at kautusan na ipinalabas ng iba’t ibang tanggapan ng pampamahalaan na may malaking kaugnayan sa ating wikang pambansa. Pag-aralan natin ang ilan sa mahahalagang batas, kautusan, proklama sa kautusang ito: Sa Saligang Batas ng Pilipinas, nagtadhana ng 1935 tungkol sa wikang pambansa “…ang Kongreso ay gagawa ng mga hakbang tungo sa pagpapaunlad at pagpapatibay ng isang wikang pambansa na batay sa isa sa mga umiiral na katutubong wika.” (Seksyon 3, Artikulo XIV) (Oktubre 27 ) – Iminungkahi ng Pangulong Manuel L. 1936 Quezon sa kanyang mensahe sa Asemblea Nasyonal ang paglikha ng isang surian ng Wikang Pambansa na gagawa ng isang pag-aaral ng mga wikang katutubo sa Pilipinas, sa layuning makapagpaunlad at makapagpatibay ng isang wikang panlahat na batay sa isang wikang umiiral. (Nobyembre 13) – Pinagtibay ng Batasang 1936 Pambansa ang Batas Komonwelt Blg. 184 na lumilikha ng isang Surian ng Wikang Pambansa at itinatakda ang mga kapangyarihan at tungkulin niyon. Ang mga naging tungkullin at Gawain ng Surian ng Wikang pambansa ay ang sumusunod: 1. Pag-aaral ng mga pangunahing wika na ginagamit ng may kalahating milyong Pilipino man lamang. 2. Paggawa ng paghahambing at pag-aaral ng talasalitaan ng mga pangunahing dayalekto;
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
3. Pagsuri at pagtiyak sa ponetika at ortograpiyang Pilipino; 4. Pagpili ng mga katotobong wika na siyang magiging batayan ng wikang pambansa na dapat umaayon (Enero 12) Hinirang 1937 ang mga kagawad na Pambansa alinsunod sa Komonwelt Blg. 184, Komonwelt Blg. 333.
ni Pangulong Manuel L. Quezon bubuo ng Surian ng Wikang tadhana ng Seksyon 1, Batas sa pagkakasusog ng Batas
Ang mga nahirang na kagawad ay ang sumusunod: Jaime C. Veyra (Visayan Samar), Tagapangulo Cecilio Lopez (Tagalog), Kalihim at Punong Tagapagpaganap Santiago A. Fonacier (Ilokano), Kagawad Filemon Sotto (Visayang Cebu), Kagawad Felix Salas-Rodriguez (Visayang Hiligaynon), Kagawad Casimiro F. Perfecto (Bikol), Kagawad Hadji Butu (Muslim), Kagawad Sa mga kagawad na nahirang ng Pangulo, dalawa ang dinakaganap ng kanilang tungkuli, sina Hadji Butu at Filemon Sotto. Ang una’y dahil sa pagpanaw at ang huli’y tumanggi dahil sa kanyang kapansanan. Sila’y pinalitan kaya’t nagkaroon ng ma pagbabago sa kabuuan ng Surian ng Wikang Pambansa. Dahil dito, hinirang ni Pangulong Quezon ang mga sumusunod na kagawad: Lope K. Santos (Tagalog) Jose I. Zulueta (Pangasinan) Zoilo Hilario (Kapangpangan) Isidro Abad (Visayang Cebu)
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Nang si Lope K. Santos ay nagbitiw sa kanyang tungkulin, si Iñigo Ed. Regalado ang ipinalit ni Pangulong Quezon upang gumanap biang kagawad ng SWP. (Hunyo 18) – Pinagtibay ang Batas Komonwelt 1937 Blg.333, na nagsususog sa ilang seksyon ng Batas ng Komonwelt Blg. 184. (Nobyembre 9) – Bunga ng ginawang pag-aaral at 1937 alinsunod sa tadhana ng Batas Komonwelt Blg. 184, ang Surian ng Wikang Pambansa ay nagpatibay ng isang resolusyon na roo’y pinahahayag na ang Tagalog ay siyang halos lubos na nakatutugon sa mga hinihingi ng Batas Komonwelt Blg. 184, kaya’t itinagubilin niyon sa pangulo ng Pilipinas na iyon ay pagtibayin bilang saligan ng wikang pambansa. (Disyembre 30) – Bilang pag-alinsunod sa tadhana 1937 ng Batas ng Komonwelt Blg. 184, sa pamamagitan ng Kautusang Tagapagpaganap Blg. 134 ay ipinahayag ng Pangulong Quezon ang Wikang Pambansa ng Pilipinas na batay sa Tagalog. Tagalog ang ginawang saligan ng Wikang Pambansa sa dahilang ito’y nahahawig sa maraming wikain sa bansa. Sa medaling salita’y hindi magiging mahirap ang Tagalog sa mga di-tagalog kahawig ito ng lahat ng wika ng Pilipino sa ganitong ayos: 59.6% sa Kapampangan, 48.2% sa Cebuano, 46.6% sa Hiligaynon, 39.5 sa Bikol, 31.3% sa Ilokano at iba pa. Alinsunod pa sa taya, ang mga pangunahing wika natin (Cebuano, Hiligyanon, Samar, Leyte, Bikol, Ilokano, Pangasinan at Kapampangan) ay may aabot na siyam hanggang sampung libong salitang magkakatulad at magkakahawig sa bigkas, baybay at kahulugan. Bukod sa pagkakahawig sa maraming wikain sa Pilipinas, ang Tagalog na siyang naging batayan ng wikang
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Pambansa ay nagtataglay ng humigit-kumulang na 5,000 salitang hiram sa Kastila, 1,500 sa Ingles, 1,500 intsik at 3,000 sa Malay. Ang bilang ng mga salitang sa mga wikang banyagang nabanggit ay matatagpuan din sa lath halos na talatiniga ng iba pang wikain sa Pilipinas. Ayon din sa Surian ng Wikang Pambansa, mayaman daw ang Tagalog sapagkat sa pamamagitan ng paglalapi at pagtatambal ay dumarami ang mga salita niyon. Napakadali ring pag-aralan ang Tagalog. Pinatutunayan ito ng karanasan na kahit hindi pormal na pinag-aralan, maraming Pilipino ang natuto agad sa wikang Tagalog. Madali nilang nauunawaan ang diwa, kahulugan at nilalaman ng mga Tagaloag na pangungusap sa pagsubaybay sa takbo at agos ng mga pangungusap. Hindi lamang sa mga Pilipino ang nagsasabing madaling matutuhan at maunawaan ang Tagalog. Kagt ang mga nagsipandayuhan sa ating bansa nang mga unang panahon at ngayon ay maaling nakauunawa’t nakapagsasalita ng Tagalog. (Abril 1) – Sa pamamagitan ng Kautusan ng 1940 Tagapagpaganap Blg. 263 na binigyan pahintulot ang pagpapalimbag ng isang Diksyunaryo at isang Gramatika ng Wikang Pambansa, at itinakdang mula sa Hunyo 19, 1940 ay pasisimulan ng ituro ang Wikang Pambansa ng Pilipinas sa lahat ng paaralang-bayan at pribado sa buong bansa. Inatasan din ang Kalihim ng Pagtuturong Pambayan na maglagda. Kalakip ang pagpapatibay ng Pangulo ng Pilipinas, ng mga kinkailangang tuntunin at patakaran sa pagpapaun lad ng kautusang ito. (Abril 12) – Pinalabas ng Kalihim Jorge Bocobo ng 1940 Pagtuturong Pambayan ang isang Kautusang Pangkagawaran: ito’y sinundan ng isang sirkular (Blg. 26, serye 1940) ng Patnugot ng Edukasyon Celedonio
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Salvador. Ang pagtuturo ng Wikang Pambansa ay sinimulan muna sa mataas at paaralang normal. (Hunyo 7) – Pinagtibay ang batas ng Komonwelt Blg. 1940 186 na nagsusuog sa Proklama Blg. 12, serye ng 1954, na sa pamamagitan nito’y inililipat ang panahon ng pagdiriwang ng Linggo ng Wikang Pambansa taun-taon simula sa ika-13 hanggang ika-19 ng Agosto. Nakapaloob sa panahong saklaw ang pagdiriwang ng kaarawan ni Quezon AAgosto 19). (Agosto 13) – Pinalalabas ng Kalihim Jose E. Romero 1959 ng Kagawaran ng Edukasyon ang Kautusang Pangkagawaran Blg. 7 na nagsasaad na kalian ma’y tutukuyin ang Wikang Pambansa, ang salitang PILIPINO ay siyang gagamitin. (Oktubre 24) – Naglagda ang Pangulong Marcos 1967 isang Kautusang Tagapagpaganap (Blg 96), nagtatadhanang ang lahat ng gusali, edipisyo tanggapan ng pamahalaan ay papangalanan na Pilipino.
ng na at sa
(Marso 27) – Pinalabas ng Kalihim Tagapagpaganap 1968 Rafael M. Salas ang Memorandum Sirkular Blg. 172 na nagbibigay-diin sa pagpapairal ng Kautusang Tagapagpaganap Blg.96, at bilang karagdagan ay iniatas din na ang mga letterhead ng mga kagawaran, tanggapan at mga sangay ng pamahalaan ay nararapat na nasusulat sa Pilipino, kalakip ang kaukulang teksto sa Ingles. Iniatas din na ang pormularyo ng panunumpa sa tungkulin ng mga pinuno at empleyado ng pamahalaan ay sa Pilipinas gagawin. (Agosto 5) –Pinalabas ang Memorandum Sirkular 1968 Blg.199 na nilagdaan ng Kalihim Tagapagpaganap Rafael M. Salas na nananawagan sa mga pinuno at empleyado ng pamahalaan na dumalo sa mga seminar sa Pilipino na
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
idaraos ng Surian ng Wikang Pambansa sa lahat ng purok pangwika. (Agosto 6) – Ang kautusang Tagapagpaganap Blg. 1968 187 ay nilagdaan ng Pangulo na nag-atas sa lahat ng kagawaran, tanggapan at iba pang sangay ng pamahalaan na gamitin ang wikang Pilipino hangga’t maaari sa Linggo ng Wikang Pambansa at pagkaraan nito, sa lahat ng opisyal na komunikasyon at transaksyon ng pamahalaan. (Agosto 7) – Ang Memorandum Blg. 277 ay pinalabas 1969 ni Kalihim Tagapagpaganap Ernesto M. Maceda na bumabago sa Memorandum Sirkular Blg.199 na nanawagan sa mga pinuno at empleyado ng pamahalaan na dumalo sa mga seminar sa Pilipino na idaraos ng Surian ng Wikang Pambansa sa lahat ng purok pangwika hanggang sa ang lahat ng pook ay masaklaw ng kilusang pangkapuluan sa pagpapalaganap ng Wikang Pambansa. (Agosto 17) – Pinalabas ni Kalihim Tagapagpaganap 1970 Alejandro Melchor ang Memorandum Sirkular Blg. 384 na nagtatalaga ng mga may kakayahang tauhan upang mamahala ng lahat ng komunikasyon sa Pilipino sa lahat ng departamento, kawanihan, tanggapan at iba pang sangay ng pamahalaan, kabilang ang mga korporasyong ari o kontrolado ng pamahalaan. (Marso 4) – Pinalabas ng Kalihim Tagapagpaganap 1971 Alejandro Melchor ang Memorandum Sirkular Blg. 443 na hinihiling sa lhat ng tanggapan ng pamahalaan na magdaos ng palatuntunan sa alaala ng ika-183 anibersaryo ng kapanganakan ni Francisco (Balagtas) Baltazar sa abril 2, 1971. (Marso 16) – Nilagdaan ni Pangulong Ferdinand E. 1971 Marcos ang kautusang Tagapagpaganap Blg. 304 na nagpapanauli sa Surian ng Wikang Pambansa at nililiwanag ang kanyang mga kapangyarihan at tungkulin.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Ang mga kagawad ng Surian ay kumakatawan sa sumusunod na mga pangunahing pangkat linggwistika: Bikol, Cebuano, mga wika ng mga minoryang cultural, Hilingaynon, Ilokano, Kapampangan, Pangasinan, SamarLeyte at Tagalog na binubuo ng sumusunod: Direkor Ponciano B.P. Pineda (Tagalog) Tagapangulo Dr. Lino A. Arquiza (Cebuano), Kagawad Dr. Nelia Guanco Casambre (Hiligaynon), Kagawad Dr. Lorenzo G. Cesar (Samae-Leyte), Kagawad Dr. Clodualdo H. Leocadio (Bikol), Kagawad Dr. Juan L. Manuel (Pangasinan), Kagawad Dr. Alejandro Q. Perez (Pampango), Kagawad Dr. Mauyag M. Tamano (Tausug; mga wika ng mga minoryang cultural), Kagawad Pangalawang Direktor Fe Aldave-Yap, Kalihim at Pinunong Tagapagpaganap. Ang Surian ng Wikang Pambansa ay nagkaroon ng sumusunod na mga kapangyarihan, tungkulin at Gawain: 1. Maghayag ng mga kinakailangang panuntunan at mga alituntunin na alinsunod sa mga pamantayang umiiral at tumutugon sa mga pinakabagong kaunlaran sa agham ng linggwistika tungo sa pagpapalawak at pagpapalakas ng Wikang Pambansa. 2. Kaalinsabay sa panahon ng gramatika ng Wikang Pambansa. 3. Magpanukala ng diksyunaryo, tesauro. Ensayklopidya o ano mang kasangkapang linggwistika ayon sa mga pinakabagong leksikograpiya, pilosopiya at pagkatha ng ensayklopidya. 4. Magpanukala at maghayag ng mga patakarang pangwika ana naaangkop sa progresibong pagpapaunlad ng edukasyunal, kultural, sosyal at ekonomikal ng bansa
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
5. Pag-aralan at pagpasyahan ang mga pangunahing isyung may kinalaman sa Wikang Pambansa; 6. Magpanukala ng mga patakaran naglalayon ng maramihang produksyon ng mga alkat, pamphlet at katulad ding babasahin sa Wikang Pambansa sa uri at obrang orihinal; at 7. Isagawa ang iba pang kaugnay ng Gawain. (Hulyo 29) – Memorandum Sirkular Blg.488 na 1971 humuhiling sa lahat ng tanggapan ng pamahalaan na magdaos ng palatuntunan sa pagdiriwang ng Linggo ng Wikang Pambansa, Agosto 13-19. (Disyembre 1) – Nilagdaan ng Pangulong Marcos ang 1972 Kautusang Panlahat Blg. 17, na nag-uutos na limbagin sa Pilipino at Ingles sa Official Gazette at gayon din sa mga pahayagang may malawak na sirkulasyon bago idaos ang plebisito para sa ratipikasyon ng Saligang Batas noong Enero 5, 1973. (Disyembre) – Nag-atas ang Pangulong Ferdnand E. 1972 Marcos (Blg. 73) sa Surian Ng Wikang Pambansa na ang Saligang Batas ay isalin sa mga wikang sinasalita ng may limampung libong (50,000) mamamayan, alinsunod sa probisyon ng Saligang Batas (Artikulo XV, Seksyon 3 (1) Saligang Batas, Artikulo XV, Seksyon 3, ganito ang 1973 sinasabi: Ang Saligang Batas na ito ay dapat ipahayag sa Ingles at Pilipino, ang dapat na mga Wikang Opisyal, at isalin sa bawat dayalektong sinasalita ng mahigit sa limampung libong taong-bayan, at sa Kastila at Arabik. Sakaling may hidwaan, ang tekstong ang mananaig. Ang Pambansang Asamblea ay dapat gumawa ng mga hakbang tungo sa pagpapaunlad at pormal na
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
adapsyon ng panlahat makikilalang Filipino.
na
Wikang
Pambansa
na
(Hunyo 19) – Nilagdaan ni Kalihim Juan L. Manuel ng 1974 Edukasyon at Kultura and Kautusang Pangkagawaran Blg. 25 na nagtatadhana ng mga panuntunan sa pagpapatupad ng patakarang edukasyong bilinggwal sa mga paaralan na magsisimula sa taong aralan 19741975. Ang kautusang ito ay alinsunod sa mga tadhana ng Saligang-Batas ng 1972. (Hulyo 21) – Nilagdaan ng Ministro ng Edukasyon at 1978 Kultura ni Juan L. Manuel ang Kautusang Pangministri Blg. 22 na nag-uutos na isama ang Pilipino sa lahat ng kurikulum na pandalubhasaang antas. Magsisimula sa unang semester ng taong-aralan 1979-1980, ang lahat ng pangmataas na edukasyong institusyon ay magbubukas ng anim (6) may yunit sa Pilipino sa kanilang mga palatuntunang aralin sa lahat ng kurso, maliban sa mga kursong pagtuturo sa labindalawang (12) yunit. Nabanggit din sa kautusang ito na ang Pilipino ay gagamiting wikang panturo sa ilan sa mga pandalubhasaang aralin sa pagpasok ng taong-aralin 1983-184. Kalakip din sa kautusang ito ang pagkakaroon ng palatuntunan ng pagsasanay ng mga guro upang magkaroon sila ng mabisang kasanayan sa pagtuturo ng Pilipino at sa pandalubhasaang antas sa pamamahala ng Ministri ng Edukasyon at Kultura. (Agosto 12) – Nilagdaan ni Pangulong Corazon C. 1986 Aquino ang Proklamasyon Blg. 19 na kumikilala sa Wikang Pambansa na gumawa ng napakahalagang papel sa himasikang pinasiklab ng Kapangyarihang Bayan na nagbunsod sa bagong pamahalaan.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Dahil dito, ipinahayag niya na taun-taon, ang panahong Agosto 13 hanggang 19, araw ng pagsilang ng naging Pangulong Manuel L. Quezon, itinuturing na Ama ng Wikang Pambansang Pilipino na dapat ipagdiwang ng lahat ng mamamayan sa buong bansa, sa pangunguna ng mga nasa pamahalaan at mga paaralan at gayundin ng mga lider ng iba’t ibang larangan ng buhay. (Pebrero 2) – Pinagtibay ng Bagong Konstitusyon ng 1987 Pilipinas. Sa Artikulo XIV, Seksyon 6-9, nasasaad ang smusunoid: Seksyon 6. Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nililinang, ito ay dapat payabungin at pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at sa mga iba pang wika. Alinsunod sa mga tadhana ng batas at sang-ayon sa nararapat na maaaring ipasya ng Kongreso, dapat magsagawa ng mga hakbangin ang pamahalaan upang ibunsod at puspusang itaguyod ang paggamit ng Filipino bilang midyum ng opisyal na komuniasyon at bilang wika ng pagtuturo sa sistemang pang-edukasyon. Seksyon 7. Ukol sa mga layunin ng komunikasyon at pagtuturo, ang mga wikang opisyal ng Pilipinas ay Filipino at hangga’t walang ibang itinatadhana abg batas, Ingles. Ang mga wikang pangrehiyon ay pantulong sa mga wikang opisyal sa mga rehiyon at magsisilbing pantulong sa mga wikang panturo noon. Dpat itaguyod ng kusa at opisyal ang Kastila at Arabik. Seksyon 8. Ang Konstitusyong ito ay dapat ipahayag sa Filipino at Ingles at dapat isalin sa mga pangunahing wikang pangrehiyon, Arabik at Kastila.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Seksyon 9. Dapat magtatag ang Kongreso ng isang Komisyon ng wikang Pambansa na binubuo ng mga kinatawan ng iba’t ibang mga rehiyon at mga disiplina na magsasagawa, mag-uugnay at magtataguyod ng mga pananaliksik sa Filipino at iba pang mga wika para sa kanilang pagpapaunlad, pagpapalaganap at pagpapanatili. Ano ba ang pormal na deskripsyon ng FILIPINO bilang wikang pambansa? Muli tayong sumangguni sa Resolusyon 96-1 ng Komisyon sa Wikang Filipino. Ganito ang batayang deskripsyon ng FILIPINO: Ang Filipino ay ang katutubong wika na ginagamit sa buong Pilipinas bilang wika ng komunikasyon ng mga etnikong grupo. Katulad ng iba pang wikang buhay, ang Filipino ay dumaraan sa proseso ng paglinang sa pamamagitan ng panghihira, sa mga wika sa Pilipinas at mag di-katutubong wika at ebolusyon ng iba’t ibang barayti ng wika para sa iba’t ibang saligang sosyal, at para sa mga paksa ng talakayan at iskolarling pagpapahayag.
Panlabas na Kalihim Lourdes R. Quismbing ng 1967 Departamento ng Edukasyon Kultura at Palakasan ang Kautusan Bilang 52 na nag-uutos sa paggamit ng Filipino bilang wikang panturo sa lahat ng antas sa mga paaralan kaalinsabay ng Ingles na nakatakda sa patakarang edukasyong bilinggwal. Tungkulin ng patakarang edukasyong bilinggal na pahusayin ang pagkatuto sa pamamagitan ng dalawang wika (Filipino at Ingles) upang matamo ang mataas na uri ng edukasyon na hinihingi ng Konstitusyong 1987; palaganapin ang Filipino bilang wika ng literasi, paglinang at pagpapayabong ng Filipino bilang linggwistikong sagisag ng pambansang pagkakaisa at pagkakakilanlan at patuloy na intelekwalisasyon ng wikang Filipino. Sa
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
isang banda, pananatilihing wikang internasyunal para sa Filipino ang Ingles at bilang di-eksklusibong wika ng agham at teknolohiya. Ang rekomendasyon ng Linangan ng Wika sa Pilipinas (ang dating Surian ng Wikang Pambansa), nilagdaan ng Kalihim Lourdes R. Quisumbing ang Departamento ng Edukasyon, Kultura at Palakasan ang kautusang Pangkagawaran Blg.81 na nagtatakda sa bagong alpabeto at patnubay sa pagbabaybay ng wikang Pilipino. (Agosto 25_ - Nilagdaan ng Pangulong Corazon C, 1988 Aquino ang Kautusang Tagapagpaganap Blg. 335 na nagtatagubilin sa lahat ng departamento, kawanihan, tanggapan, ahensya at kaparaanan ng pamahalaan na gumawa ng mga kinakailangang hakbang para sa paggamit ng wikang Filipino sa mga opisyal ba transaksyon, komunikasyon at korespondensya. (Setyembre 9) – Pinalabas ng Kalihim Lourdes R. 1989 Quisumbing ng Edukasyon, Kultura at Palakasan ang Kautusang Pangkagawaran Blg. 84 na nag-aatas sa lahat ng opisyal ng DECS na isakatuparan ang kautusang Tagapagpaganap Blg. 335 na nag-uutos na gamitin angFilipino sa lahat ng komunikasyon at transaksyon sa pamahalaan. (Marso 19) – Pinalabas ang Kalihim Isidro Cariño ng 1990 Departamento ng Edukasyon, Kultura at Palakasan ang Kautusang Pangkagawaran Blg. 21 na nagtatagubilin na gamiting ang Filipino sa pagbigkas bf panunumpa ng katapatan sa Saligang-Batas at sa bayan natin. Pinalabas ng Commission on Higher Education ang 1996 CHED Memorandum Blg. 59 na nagtatadhana ng siyan (9) nay unit na pangangailangan sa Filipino sa pangkalahatang edukasyon at nagbabago sa deskripsyon at nilalaman ng mga kurso sa Filipino 1 (Sining ng
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Pakikipagtalastasan), Filipino 2 (Pagbasa at Pagsulat sa Iba’t ibang disiplina) at Filipino 3 (Retorika). (Hulyo) Nilagdaan at ipinalabas ni Pangulong Fidel V. 1997 Ramos ang Proklama Blg. 1041 na nagtatakda na ang buwan ng Agosto taun-taon ay magiging Buwan ng Wikang Pilipino at nagtatagubilin sa iba’t ibang sangay/ tanggapan ng pamahalaan at sa mga paaralan na magsasagawa ng mga Gawain kaugnay sa taunang pagdiriwang. Tungo sa mabilis na istandardisasyon at 2001 intelekwalisasyon ng Wikang Filipino, ipinalabas ng Komisyon sa Wikang Filipino ang 2001 Revisyon ng Ortografiyang Filipino at Patnubay sa ispeling ng Wikang Filipino. Sa okasyon ng pagdiriwang ng Buwan ng Wikang 2006 Filipino. Ipinagbigay-alam ng Komisyon sa Wikang Filipino ang pagsususpinde sa 2001 Revisyon ng Ortografiyang Filipino at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino at samantalang nagsasagawa ng mga pananaliksik, pag-aaral, konsultasyon at hangga’t walang nababalangkas na mga bagong tuntunin sa pagbabaybay, magsisilbing tuntunin ang Paynubay sa Ispeling ng Wikang Filipino ng taong 1987.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
KASAYSAYAN ng Komisyon sa Wikang Filipino
http://kwf.gov.ph/?page_id=1141 Itinatag ang Surian ng Wikang Pambansa (SWP) alinsunod sa Batas Komonwelt Blg. 184 na nilagdaan ng Pangulo ng Komonwelt, si Manuel L. Quezon noong Nobyembre 13, 1936. Ang pangunahing layunin ng Surian ay piliin ang katutubong wika na gagamiting batayan ng pagpapalaganap at pagpapatibay ng wikang pambansa ng Pilipinas. Ang batas ay pag-alinsunod sa Konstitusyon ng 1935 na nagtatadhanang “ang Kongreso ay gagawa ng hakbang upang linangin at palaganapin ang wikang pambansa sa isang wikang katutubo.” Noong Enero 13, 1937, hinirang ng Pangulo ang mga kagawad ng SWP. Si Jaime C. de Veyra ang naging unang direktor. Ang
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
naging unang tahanan ng Surian ay ang isang maliit na silid sa Department of Public Information. Pagkaraan, nagpalipat-lipat ito: napatira sa Silid Blg. 326 ng Kongreso, nagkaroon ng silid sa Malacañang, nalipat sa Philippine Columbian, at noong 1940, napunta sa gusali ng UP Alumni sa Padre Faura. Noong 1942, napunta naman ito sa Philippine Normal School (naging College at ngayo’y University) bago napalipat sa “radio room” ng Mataas na Paaralang Mapa noong 1946. Nagbalik ito sa Malacañang noong 1947 bago napunta sa Philippine School at Arts and Trade. Nagkaroon din ito ng opisina sa isang “Japanese Temple” sa kalye Lipa, Maynila. Nang itadhana ang Kautusang Tagapagpaganap Blg. 94 at ang Batas ng Pagbabagong Tatag ng 1947, inilipat ang pangangasiwa ng SWP sa Kagawaran ng Pagtuturo, at ito ay nanahanan sa gusali ng Edukasyon sa Arroceros. Tumagal ito roon ng 34 na taon. Noong 1984, nang buwagin ang nasabing gusali at nalipat ang noo’y Ministri (ngayo’y Kagawaran) ng Edukasyon, Kultura at Isports sa Palacio del Gobernador, lumipat ang SWP sa ikatlo at ikaapat na palapag ng Gusaling LDCI sa kanto ng EDSA at East Avenue, Lungsod Quezon. Noong Enero taong 1987, batay sa nilagdaang Kautusang Tagapagpaganap Blg. 117 ng Pangulong Corazon C. Aquino, ang SWP ay pinalitan ng Linangan ng mga Wika ng Pilipinas na pagkaraan ay binuwag naman nang buuin ang Bagong Konstitusyon ng Pilipinas noong 1987. Petsa Agosto 14, 1991 nang likhain sa bisa ng Batas Republika 7104, ang Komisyon sa Wikang Filipino. May atas ang Komisyon na magsagawa, mag-ugnay at magtaguyod ng mga pananaliksik para sa pagpapaunlad, pagpapalaganap at preserbasyon ng Filipino at ng iba pang mga wika ng Pilipinas. Ang pagpapabilis ng pagsasakatuparan ng atas ay isinagawa sa pamamagitan ng pagbabalangkas ng mga patakaran, mga plano at mga programa ng iniuugnay sa iba’t ibang tanggapang pampamahalaan at maging pribado man (RA 7104, Sek. 14-g).
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Sa kasalukuyan, ang komisyon sa Wikang Filipino ay nasa ilalim ng Tanggapan ng Pangulo ng Pilipinas at nakabahay sa ikalawang palapag (second floor) ng Gusaling Watson, 1610 J.P. Laurel Street, San Miguel, Maynila. Mga Naging Direktor/Tagapangulo ng SWP, LWP at KWF
2008-Kasalukuyan
JOSE LADERAS SANTOS 2006-2008 - Guro, iskolar, lingguwista, naniniwala siya na napakalaking bentahe ang pagkakaroon ng Pilipinas ng Mahigit na 170ng wika. Naglunsad ng mga pagsasanay ukol sa makabago at siyentipikong kalakaran sa pagsusuri at pag-aaral ng wika. Binuksan niya RICARDO MA. DURAN ang pintuan ng KWF para sa pagbibigay ng grants sa mga makabuluhang pag-aaral, NOLASCO pananaliksik at programang pangwika. Sinikap niyang maisakatuparan ang mga proyekto at programa ng KWF sa pamamagitan ng pakikipagtulungan sa iba’t ibang institusyon, ahensiya at samahan. Binigyang halaga ng s c kanyang pamumuno ang malaking papel ng n ti a is wika sa ikauunlad ng kalagayan ng edukasyon dl u e gn ng bansa. Isinulong niya ang panukala na a i F- L paggamit ng unang wika bilang midyum ng n on o i pagtuturo hanggang ika-6 na baitang. g pil a B
i
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
1999-2006 - Ipinagpatuloy ang pagpapalakas ng 12 Panrehiyong Sentro sa Wikang Filipino (PSWF) sa buong kapuluan. Binigyang pagpapahalaga at pansin ang mga rehiyunal na wika sa pamamagitan ng paghanda/pagbuo ng mga diksyunaryong traylingguwal. NITA P. BUENAOBRA ERNESTO B. ABAN
PONCIANO B.P. PINEDA
JOSE VILLA PANGANIBAN
1999 1970-1999 - Tatlong rebolusyong pagbabago ang ibinunsod ng SWP sa kanyang pangunguna: and Edukasyong Bilingguwal noong 1974, ang wikang Filipino na ang nucleus ay Pilipino at ang alpabetong Filipino ng 1987. Itinatag ang 12 Panrehiyong Sentro sa Wikang Filipino sa buong kapuluan. 1955-1970 - Makata, lexicographer at lingguwista. Nagdaos ng mga pasanayan sa korespondensiya opisyal sa buong bansa. Naisagawa ang paggamit ng wikang pambansa sa mga diploma, pasa porte, at iba pa. Nailathala ang English-Tagalog Dictionary at sinimulan ang talasalitaan ng walong pangunahing wika sa Pilipinas. Noong 1959, ang Wikang Pambansa na batay sa Tagalog ay tinawag na Pilipino. 1954-1955 - Iskolar at lingguwista. Binigyang- s c n ti diin ang lingguwistika at pinasigla ang a is makabagong lingguwistikong pag-aaral sa dle ug a ni wikang pambansa at iba pang mga F- L n on katutubong wika sa Pilipinas. o i a B
g
pi li
F ni
li
D. h P
CECILIO LOPEZ
.
M r
p A 1
CIRIO PANGANIBAN
1948-1954 - Manunulat, makata, mandudula, abogado. Ipinagpatuloy ang diksyunaryong sinimulan ng kanyang sinundan. Pinasimulan ang paghahanda ng mga espesyalistang talasalitaan, tulad ng legal, arithmetical, geometrical terms at iba pa. Binuong muli ang Lupong Sanggunian ng SWP. 1947-1948 - Mandudula, makata, nobelista. Inumpisahan niya ang paggawa ng Diksyunaryong Tagalog.
JULIAN CRUZ BALMACEDA
LOPE K. SANTOS
JAIME C. DE VEYRA
1941-1946 - Makata, mandudula, nobelista, lider manggagawa at pulitiko. Pinasigla ang pagsusulat sa wikang pambansa. Nagdaos ng mga seminar at pasanayan sa paggamit ng wikang pambansa sa UP, PNU at iba pang unibersidad. Ang mga dokumento at patalastasan ng pamahalaan ay isinalin at ang opisyal na gazette ay inilathala sa wikang pambansa. 1937-1941 - Unang direktor at “tagapagtatag ng wikang pambansa.” Sa panahon ng kanyang panunungkulan, ping-aralan ang mga wika sa Pilipinas upang piliin ang isa sa mga n tsci a is ito na magiging batayan ng wikang pambansa. dl u Napili ang Tagalog at naghanda ng gramatikaea gni at bokabularyo ng nasabing wika na inilathalaF-n Lo o in noong 1940 g pil a B
i
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
Batas Republika 7104 ISANG BATAS NA LUMILIKHA NG KOMISYON SA WIKANG FILIPINO, NAGTATAKDA NG MGA KAPANGYARIHAN NITO, MGA TUNGKULIN AT MGA GAWAIN, NAGLALAAN NG GUGULIN UKOL DITO, AT PARA SA IBA PANG MGA LAYUNIN
Pagtibayin ng Senado at ng Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas na nagkakatipon sa Kongreso SEKSYON 1 Maikling Pamagat. – Ang Batas na ito’y makikilalang “Batas ng Komisyon sa Wikang Filipino.” SEK.2 Paghahayag ng Patakaran. – Alinsunod sa atas ng Konstitusyon, inihahayag dito na patakaran ng pamahalaan na tiyakin at itaguyod ang ebolusyon, pagpapaunlad at pagpapayaman pa ng Filipino na wikang pambansa ng Pilipinas, batay sa umiiral na mga wika ng Pilipinas at iba pang wika. Tungo rito, ang pamahalaan ay gagawa ng kinakailangang mga hakbang upang maisakatuparan ang naturang patakaran. SEK.3 Katuturan ng mga Termino. - Gaya ng pagkakagamit ng batas na ito, ang mga sumusunod na mga termino ay binibigyan ng ganitong mga katuturan: a. Komisyon – tumutukoy sa Komisyon sa Wikang Filipino. b. Tagapangulo – tumutukoy sa Tagapangulo ng Komisyon. c. Filipino – tumutukoy sa wikang pambansa ng Pilipinas d. Mga Wika ng Pilipinas – tumutukoy sa mga katutubong wika ng Pilipinas, kasama ang wikang pambansa at mga wikang rehiyonal at lokal. e. Wikang Rehiyonal – tumutukoy sa lingua franca o sa karaniwang sinasalitang wika ngrehiyon. f. Pangunahing wika – tumutukoy sa isang wikang sinasalita at ginagamit ng sangkalimampu (1/50) man lamang
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
o dalawang porsyento (2%) ng lahat ng Pilipino, batay sa pinakahuling natipong datos ng Pambansang Opisina ng Sensus. g. Wikang Oksilyari – tumutukoy sa isang partikular na wika, na sinasalita sa ilang tiyak na pook, na umaalalay o tumutulong sa pambansa at/o opisyal na mga wika sa nakatalagang mga tungkulin nito. h. Iba pang mga wika – tumutukoy sa mga wikang dayuhan, maging opisyal o hindi man, kailan man at nakaimpluwensya sa mga katutubong wika at kultura sa isang kaantasan. i. Mga Rehiyong Etnolinggwistiko – tumutukoy sa ilang tiyak na lawak heograpikal na ang isang partikular na grupo ng mga tao ay nagsasalita ng isang wika. j. Mga Disiplina – tumutukoy sa iba’t ibang larangan ng karunungan SEK. 4 Paglikha ng Komisyon sa Wikang Filipino. – Nililikha sa pamamagitan nito ang isang Komisyon na makikilalang Komisyon sa Wikang Filipino, na binubuo ng mga kinatawan ng iba’t ibang grupong etnolinggwistiko at iba’t ibang disiplina, na magsasagawa, mag-uugnay at magtataguyod ng mga pananaliksik para sa pagpapaunlad, pagpapalaganap at preserbasyon ng Filipino at ng iba pang mga wika ng Pilipinas na tuwirang sasailalim ng Tanggapan ng Pangulo. SEK. 5 Pagkakabuo ng Komisyon. – ang Komisyon ay bubuuin ng labing-isang (11) komisyoner, na ang isa ay magsisilbing Tagapangulo. Kakatawanin ng mga Komisyoner ang mga pangunahing wika ng Pilipinas, na binibigyangkatuturan sa Seksyon 3 ng Batas na ito: Tagalog, Sebwano, Ilokano, Hiligaynon at ang pangunahing wika ng Muslim Mindanao; ang Kahilagaang mga Pamayanang Kultural; ang Katimugang mga Pamayanang Kultural; at ang iba pang mga wika ng Pilipinas o mga rehiyong linggwistiko ayon sa maaaring ipasya ng Komisyon; Sa Pasubali, Na apat (4) man lamang sa mga Komisyoner na ito ay kakatawan din sa iba’t ibang disiplina.
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Ang Tagapangulo at dalawa (2) sa mga Komisyoner ay magsisilbi nang full-time; ang natitirang walo (8) ay magsisilbi nang part-time at dadalo sa regular at espesyal na mga pulong ngKomisyon. SEK. 6 Paghirang at Kwalipikasyon ng mga Komisyoner. – Ang mga komisyoner ay hihirangin ng Pangulo, sa pagsangayon ng Komisyon sa Paghirang, mula sa listahan ng mga nominee na isusumite ng iba’t ibang rehiyong linggwistiko sa bansa. Hihirangin ng Pangulo mula sa labing-isang (11) komisyoner ang Tagapangulo at ang dalawang (2) komisyoner na full-time. Hihirang ang Pangulo, mula sa nalalabing walong (8) komisyoner, ng apat (4) na komisyoner na magsisilbi para sa takdang panahong limang (5) taon at apat (4)na magsisilbi para sa takdang panahon na tatlong (3) taon. Kung liban (absent) ang Tagapangulo, pipili ang mga komisyoner ng isang pansamantala o akting na Tagapangulo mula sa dalawang (2) komisyoner na full-time. Walang sinumang mahihirang na komisyoner matangi kung siya’y likas na isinilang na mamamayang Pilipino, mga tatlumpung (30) taong gulang man lamang, nag-aangkin ng malinis na katangiang moral at kinikilala sa kanyang kadalubhasaan sa linggwistika, sa kultura at sa wika ng rehiyong etnolinggwistiko at sa disiplinang kanyang kinakatawan. SEK. 7 Takda ng Panunungkulan. - Ang Tagapangulo at ang dalawang (2) komisyoner na fulltime ay magsisilbi sa loob ng takdang panahon na pitong (7) taon. Ang apat (4) na nalalabing komisyoner ay magsisilbi sa loob ng takdang panahon na limang (5) taon at ang apat (4) na iba pang komisyoner, sa loob ng takdang panahong tatlong (3) taon. Ang mga komisyoner ay maaaring hiranging muli ng Pangulo para sa maksimum na isang (1) takdang panahon ng panunungkulan sa pagsang-ayon ng Komisyon sa Paghirang. SEK. 8 Bakante. – Kung sakali’t magkaroon ng bakante bago matapos ang takdang panahon ng panunungkulan ng isang Komisyoner, ipagsisilbi lamang ng kahalili ang di natatapusang bahagi ng takdang panahon ng katungkulang nabakante. Ang
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Komisyon, sa loob ng tatlumpung (30) araw mula sa petsa ng pagkakaroon ng bakante, ay magrerekomenda sa Pangulo ng panghalili mula sa listahan ng mga nominee na isinumite ng partikular na rehiyong etnolinggwistiko na apektado ng bakante, sa kompirmasyon ng Komisyon sa Paghirang: Sa Pasubali, na, kung sakali’t ang Komisyon ay magkulang sa pagsasagawa ng naturang rekomendasyon, ang bakante ay lalagyan ng Pangulo ng tauhan, na mula rin sa listahan ng mga nominee at sa pagsang-ayon ng Komisyon sa Paghirang. SEK. 9 Kompensasyon. – Ang tagapangulo at ang dalawang (2) komisyoner na full-time ay may magkakatulad na ranggo, mga pribilehiyo, sahod, mga alawans at iba pang mga gantimpagal katulad ng sa tagapangulo at mga kagawad, ayon sa pagkakasunod, ng ibang mga Komisyong Konstitusyonal, na hindi mababawasan sa loob ng takdang panahon ng kanilang panunungkulan. Ang bawat isa sa mga komisyoner na parttime ay tatanggap ng kanyang kompensasyon sa anyo ng onoraryum para sa bawat pulong na kanyang dadaluhan, sa halagang itatakda ng Komisyon. SEK. 10 Tuntunin ng mga Kaparaanan at mga Pulong. – Ang Komisyon ay maglalagda ng sarili nitong mga tuntunin at mga prosidyur at magsesesyon nang minsan man lamang sa isang buwan o sindalas ng pangangailangan ayon sa pasya ng quorum para sa pagganap ng mga gawain nito. SEK. 11 Istrukturang Organisasyonal. – Itatakda ng Komisyon ang istrukturang organisasyonal nito: Sa Pasubali, Na ang mga tauhang teknikal ng Komisyon ay hindi saklaw ng mga tuntunin at mga regulasyon ng Tanggapan ng Pasahod at/o mga pangunahing pangangailangan sa eligibility ng Komisyon ng Serbisyo Sibil. SEK. 12 Direktor Heneral. – Magkakaroon ng isang Direktor Heneral na hihirangin ng Komisyon para sa takdang panahon ng panunungkulan na pitong (7) taon na maaaring mahirang muli para sa maksimum na isang (1) term. Itatakda ng
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Komisyon ang mga kapangyarihan, mga gawain, mga tungkulin at kompensasyon ng Direktor Heneral. SEK. 13 Ang Sekretaryat. – Magkakaroon ng sekretaryat na pamumunuan ng Direktor Heneral. Ang mga gawain, mga tungkulin at kompensasyon ng mga tauhan nito ay itatakda ng Komisyon, sa rekomendasyon ng Direktor Heneral. SEK. 14 Mga Kapangyarihan, mga Gawain at mga Tungkulin ng Komisyon. – Ang Komisyon, ayon sa mga pertinenteng tadhana ng Konstitusyon, ay may mga kapangyarihan, mga gawain at mga tungkuling gaya ng mga sumusunod:
a. magbalangkas ng mga patakaran, mga plano at mga programa upang matiyak ang higit na pagpapaunlad, pagpapayaman, pagpapalaganap at preserbasyon ng Filipino at iba pang mga wika ng Pilipinas; b. maglagda ng mga tuntunin, mga regulasyon at mga patnubay upang isakatuparan ang mga patakaran, mga plano at mga programa nito; c. magsagawa o makipagkontrata ukol sa mga pananaliksik at iba pang mga pag-aaral upang isulong ang ebolusyon, pagpapaunald, pagpapayaman at sa dakong huliý istandardisasyon ng Filipino at iba pang mga wika ng Pilipinas. Saklaw nito ang pagtitipon at pagsasaayos ng mga akda para sa posibleng paglalakip nito mula sa multilinggwal na diksyunaryo o ng mga salita, mga parirala, mga idyom, mga koteysyon, mga salawikain at iba pang mga wika na sa kasalukuyan ay karaniwang ginagamit o nakasama na sa lingua franca; d. magpanukala ng mga patnubay at mga istandard para sa mga anyuing linggwistiko at mga ekspresyon sa lahat ng opisyal na mga komunikasyon, publikasyon, teksbuk at iba pang materyales sa pagbasa at pagtuturo; e. ganyakin at itaguyod, sa pamamagitan ng sistema ng mga insentibo, mga grant at award, ang pagsulat at paglalathala sa Filipino at sa iba pang mga wika ng Pilipinas, ng mga obrang orihinal, pati na mga teksbuk at mga materyales na
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
reperensya sa iba-ibang disiplina; f. lumikha at magpanatili sa Komisyon ng isang Dibisyon ng Pagsasaling-wika na gaganyak sa pamamagitan ng mga insentibo, magsagawa at masiglang magtaguyod ng pagsasalin sa Filipino at sa iba pang mga wika ng Pilipinas ng mahahalagang akdang historikal at tradisyong kultural ng mga grupong etnolinggwistiko, mga batas, resolusyon at iba pang mga aktang lehislatibo, executive issuances, mga pahayag na pampatakaran ng pamahalaan at mga dokumentong opisyal, mga teksbuk at mga materyales na reperensya sa iba-ibang disiplina at iba pang mga dayuhang materyales na maaaring ipasyang kinakailangan sa edukasyon at para sa iba pang mga layunin; g. tawagan ang alin mang department, byuru, opisina, ahensya o alin mang kasangkapan ng Pamahalaan o ang alin mang pribadong entity, institusyon o organisasyon para sa kooperasyon at tulong sa pagtupad ng mga gawain, mga tungkulin at mga pananagutan nito; h. mangasiwa, sa antas nasyonal, rehiyonal at lokal, ng mga pagdinig publiko, mga komperensya, mga seminar at iba pang mga talakayang panggrupo upang alamin at tumulong sa paglutas ng mga suliranin at mga isyung may kaugnayan sa pagpapaunlad, pagpapalaganap at preserbasyon ng Filipino at iba pang mga wika ng Pilipinas; i. bumalangkas at maglagda ng mga patnubay, mga istandard at mga sistema para sa pagmomonitor at pagrereport ng tungkol sa pagganap nito sa antas nasyonal, rehiyonal at lokal; at isumite sa Opisina ng Pangulo at sa Kongreso ang taunang progress report tungkol sa implementasyon ng mga patakaran, mga plano at mga programa; j. humirang, sa ilalim ng mga probisyon ng umiiral na mga batas, ng mga opisyal at mga empleado nito at ng iba pang mga tauhang kakailanganin para sa mabisang pagganap ng mga gawain, mga tungkulin at mga pananagutan nito; at itiwalag sila dahil sa malubhang kadahilanan; k. organisahin at reorganisahin ang istruktura ng Komisyon, lumikha o bumuwag ng mga posisyon, o magpalit ng designasyon ng umiiral na mga posisyon upang matugunan
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
ang nagbabagong mga kondisyon o kailanman at dumarating ang pangangailangan; Sa Pasubali, Na ang naturang mga pagbabago ay hindi makaaapekto sa istatus ng mga nasa pwesto,ibaba ang kanilang mga ranggo, bawasan ang kanilang mga sahod o magresulta sa kanilang pagkatiwalag sa serbisyo; at l. gampanan ang iba pang mga aktibidad na kinakailangan sa epektibong paggamit ng naturan sa unahan na mga kapangyarihan, mga gawain, mga tungkulin at mga pananagutan. SEK. 15 Pribilehiyo sa Koreo. – Ang mga publikasyon ng Komisyon, tulad ng mga diksyunaryo, mga bokabularyo, mga gramatika, mga pamplet, mga sirkular, mga polyeto at lahat ng iba pang katulad na mga bagay na printed ay magtatamasa ng paggamit sa koreo nang libre sa postage. SEK. 16 Paglilipat ng Umiiral na Ahensya. – Ang lahat ng mga tauhan, mga rekord,mga asset, ekwipment, mga pondo at mga ari-arian ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas sa ilalim ng Atas Tagapagpaganap Blg. 117 ay inililipat sa pamamagitan nito sa Komisyon, na magpapatupad, mamamahala, hahawak at magwawaksi ng naturang mga asset, mga ari-arian at mga apropriyasyon alinsunod sa mga probisyon ng Batas na ito. Ang lahat ng mga saliksik, mga diksyunaryo, mga publikasyon at iba pang mga akdang intelektwal ng Linangan ay itinuturing, gayundin, na nalipat sa Komisyon. Bibigyang-bisa ng Komisyon ang paglilipat na ditoý itinatadhana sa paraan na sisiguro sa bahagya lamang pagkaabala sa kasalukuyang mga programa ng Linangan. Ang mga tauhang kwalipikado at kinakailangan ng Linangan ay inililipat sa at nilalagom ng Komisyon: Sa Pasubali, Na ang taning, ranggo, sahod at mga pribilehiyo ng naturang mga tauhan ay hindi ibababa o lubhang maaapektuhan : Sa Pasubali pa rin, Na sa panahon bago sumapit ang aktwal na asumpsyon ng mga tungkulin ng Komisyon at pagganap nito, lahat ng mga pinuno at mga empleado ng Linangan ay patuloy na gaganap ng kanilang mga gawain at tutuparin ang lahat ng kanilang mga tungkulin at mga pananagutan: Sa Pasubali; sa wakas, Na ang umiiral na
a B
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
Linangan ng mga Wika sa Pilipinas ay ituturing na nabuwag na sa pagkaorganisa ng Komisyon, aktwal na asumpsyon ng mga tungkulin at pagganap nito gaya ng nararapat. SEK. 17. Laang Gugulin. – Ang pondong kinakailangan upang maisakatuparan ang mga probisyon ng Batas na ito ay ikakarga sa apropriyasyon sa lumalakad na taong piskal ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas. Pagkaraan niyon, ang halagang maaaring kailanganin ay inaawtorisa sa pamamagitan nito na ilaan sa Pangkalahatang Batas ng Apropriyasyon sa taong sumusunod sa pagkapatibay nito upang maging batas. SEK. 18. Promulgasyon. – Ang batas na itoý ipinopromulga sa Filipino at sa Ingles at isasalin sa mga wikang rehiyonal ng Pilipinas. Kung sakali’t may pag-aalinlangan, ang bersyon sa Filipino ang mananaig. SEK. 19. Sugnay na Nagbubukod. – Kung sakali at ang alin mang probisyon ng Batas na ito o ang aplikasyon ng naturang probisyon ay idineklarang hindi balido, ang natitirang bahagi ng Batas na ito o ang aplikasyon ng naturang probisyon ay hindi maaapektuhan. SEK. 20. Sugnay na nagpapawalang-saysay. - Ang lahat ng mga batas, mga presidential decree, mga atas tagapagpaganap o mga bahagi niyon na di naaayon sa mga probisyon ng Batas na ito ay pinawawalang-saysay o sinususugan gaya ng nararapat SEK. 21. Pagkakabisa. - Magkakabisa ang Batas na ito pagkaraan ng labinlimang (15) araw kasunod ng kompletong pagkakalathala nito sa Official Gazette o sa isang (1) pahayagang may pangkalahatang sirkulasyon. a B
Pinagtibay, RAMON V. MITRA Espiker ng Kapulungan ng mga Kinatawan
JOVITO R. SALONGA Pangulo ng Senado
dl e a Fn o g
n a
pi li
.
F ni
li
D. h P
M r
p A 1
t si u g ni L o ni
s ci
