Fernand Braudel Kapitalizmin Kısa Tarihi Say Yayınları

Say Yayınlan Tarih Dizisi

Kapitalizmin Kısa Tarihi

1

Fernand Braudel

Özgün adı: La dynamique du capitalisme © &litions Flammariorı,. 2008 © Les �ditions Arthaud , Paris, 1985

Türkçe yayın haklan ©Say Yayınlan, 2013 Bu eserin tüm haklan saklıdır. Yayınevinden yazılı izin ahrunaksızın kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamiız, ço�altılamaz ve yayımlanamaz. ISBN 978-605-02-0294-6 Sertifika no: 10962 Fransızcadan çeviren: !smail Yerguz Editör: Sinan Köseo�u Sayfa düzeni: Tülay Malkoç Kapak tasarımı: Artemis Iren Baskı: Gülmat Matbaacılık Topkapı/Istanbul Tel.: (0212) 577 79 77 Matbaa sertifika no: 18005

1. baskı: Say Yayınları, 2013 2. baskı: Say Yayınları, 2014 Say Yayınlan Ankara Cad. 22/12

•

TR-34110 Sirkeci-lstanbul

Telefon: (0212) 512 21 58

•

Faks: (0212) 512 SO 80

www.sayyayincilik.com

•

e-posta: [email protected]

www.facebook.com/ sayyayinlari

•

www.twitter.com/ sayyayinlari

Genel Da&tım: Say Da&tım Ltd. Şti. Ankara Cad. 22/4

•

TR-34110 Sirkeci-lstanbul

Telefon: (0212) 528 17 54 • Faks: (0212) 512 SO 80 internet satış: www.saykitap.com

•

e-posta: [email protected]

İÇİNDEKİLER

Önsöz

..................................................................................

7

1 Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken 2 Değişim Oyunlan

9 39

3 Dünyanın Zamanı

73

...... .................................................................

........................................................

.. ........ .............................................

ÖNSÖZ

B

u elkitabı 1976'da ABD' de John Hopkins üni versitesinde verdi� üç konfarans metnin

den oluşuyor. Metin İngilizceye Afterthougs on Material Cilvilisation and Capitalism adıyla çevrildi; daha sonra da İtalyancaya çevrildi: La Dinamica del Capitalismo. Elinizdeki nüsha ilk metnin aynısıdır ve 1979'da Arınand Colin yayınlan arasında çıkan Ci vilisation maUrielle, Economie et Capitalisme'den önce kaleme alınnuştır. O dönemde tamamlannuş oldu �u söyleyebilec� bu çalışmanın kabaca bir su numu istenmişti benden.

F. B.

Birinci Bölüm MADDİ YAŞAMI VE EKONOMİK YAŞAMI GÖZDEN GEÇİRİRKEN

C

ivilisation materielle, Economie et Capitalisme (Maddi uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm) adlı iddialı çalışmayı yıllar önce 1950'de ta

sarlamaya başladım. O dönemde bu konuyu bana öneren ya da dostça empoze eden Lucien Febvre olmuştu; Febvre o sırada bir genel tarih dizisi olan "Destins du Monde"u yönetiyordu ve onun 1956'da ölümünden sonra bu zor işi ben sürdürmek zorun da kalmıştım. Febvre Pensüs et croyances d'Occident,

du XVe au XVllle siecle (XV. Yüzyıldan XVD. Yüzyıla Dog-tı Düşünceleri ve İnançlan) adlı bir yapıt yazma ug-raşı içindeydi. Benim sözünü ettig-im yapıtıma eş lik edecek ve onu tamamlayacak, onunla bakışım lı bir kitap olacakb bu ama yazık ki gerçekleşmedi

proje. Ve benim yapıtım bu şefkatten yoksun kaldı. Öte yandan, kabaca bakıldıg-ııtda ekonomi ala nında sınırlı oldug-u söylenebilecek bu kitap muaz zam bir bilgi yıg-ını topadama gereklilig-i, konuyla ilgili zorluklar, yavaş yavaş da olsa, ister istemez, kaçınılmaz bic:iınde öteki insan bilimlerini de içine alması dolayısıyla sürekli gelişen tarih biliminin ge

tirdig-i zorluklar nedeniyle bana sorun çıkarnuştır; dog-al olarak ekonomi ekonomiden ibaret deg-ildir. 11

KAPiTALiZMiN KıSA TARiHi

Sürekli do�m halinde olan, bir yıldan ötekine de� şen bu tarih bilimini ancak koşuşturarak ve günde lik çalışmalanmızın arasına sıkıştırarak, kendimizi sürekli de�şen ihtiyaçlara ve taleplere uyarlamaya çalışarak izleyebiliyoruz. Ben bu büyülü sesi duy maktan büyük bir zevk alıyorum. Ve yıllar geçiyor. Kıyıya ulaşmaktan umut kesiliyor. Hayatınun yirmi beş yılını Akdeniz tarihine ve aşa� yukan bir yirmi beş yılını da Mıuldi Uygarlık'a vermiş oluyorum. Çok fazla, çok, kesinlikle çok.

I

Ekonomi tarihi denen şey inşa aşamasındadır ve karşısında sürekli önyargılar bulmaktadır: yüce, görkemli bir tarih de�dir bu. Yüce ve görkemli ta rih Lucien Febvre'in inşa etti� gemidir: Jakob Fu gger de� Martin Luther, François Rabelais. Yüce ve görkemli ya da de�l veya başka bir tarihe göre daha az yüce ve daha az görkemli ekonomi tari hi de bizim mesle�e ilgili bütün problemleri banndınr içinde: bir açıdan bakıldı�da bu tarih de bütünüyle insaniann tarihidir. Aynı zamanda büyük aktörler olarak kabul edilenlerin tarihidir ... sözgelimi bir Jacques Coeur, bir John Law; büyük olayiann tarihi, konjonktürün ve krizierin tarihi ve nihayet uzun bir süreç içinde a� a� gelişen çok yoıwt ve yapısal bir tarih. Ve bizim zorlu�uz da buradadır çünkü dört yüzyıl ve bütün dünya 12

Maddi Ya�amı ve Ekonomik Ya�amı Gözden Geçirirken

söz konusu oldu�da böyle bir olgular ve açıkla malar yı� nasıl düzenlenebilir? Kesinlikle tercih yapmak gerekiyordu. Ben kendi açımdan uzun bir zaman diliminin dengeleri ve dengesizliklerini ter cih ettim. Gerçekten de sanayi öncesi ekonomide bana göre en önemli unsur sınırlı ve küçük hareket lenmelerle henüz başlangıç aşamasında ama katı özellikleri, durgunluklan ve a�lık noktalanyla canlı ve güçlü bir ekonomiyle modem bir büyü menin birlikte görülmesidir. Bir yanda köylerinde neredeyse özerklik içinde ve kendi ihtiyaçlarını kendileri karşılayarak yaşayan köylüler; öbür yan da yayılan, yavaş yavaş üreten, içinde yaşadıgımız dünyayı belirlemeye başlayan bir pazar ekonomisi ve gelişmekte olan bir kapitalizm. Dolayısıyla en azından iki dünya, birbirine yabancı ama bireyleri birbirleriyle açıklanabilen iki yaşam biçimi. İşe durgunluklardan başlamak istedim. Bu oyun da, ilk bakışta, insaniann açık seçik bilinci dışında aktörlerden daha çok etkili olan karanlık bir dünya. 1967'de ilk basımında çalışmanun ilk cildinde elim

den geldi�ce bunu anlatmaya çalıştım: Le Possible

et l'lmpossible: les hommes face a leur vie quotidienne (Mümkün ve lmkinsız: Gündelik Yaşamlan Karşı sında İnsanlar). Daha sonra de�tirdim bu başlı� ve Les structures du quotidien (Gündelik Yaş amın Yapılan) yaptım. Ama başlık önemli degill Bu araş tırmanın

konusu, belirsiz, boşluklarla, tuzaklada

ve olası ihmallerle dolu oldu� kabul edildi�de 13

KAPiTAL iZMiN KısA TARi Hi

olabildigince açık seçiktir. Gerçekten de kullanılan bütün sözcükler -bilinçdışı, gündeliklik, yapılar, de rinlik- karanlıktır zaten. Ve bu baglarnda kendisi de tartışma konusu olmasına ragmen, gerçekligi Karl Gustav Jung'u çok etkileyen ve keşfedilmesi gere ken kolektif bir bilinçdışı olmasına ragiDen söz ko nusu olan kesinlikle psikanalizin bilinçdışıdır. Ama bu çok önemli konunun çok önemsiz özellikleri dı şında ele alınmış olması ender rastlanan bir durum dur. Tarihçisini bekliyor bu konu. Ben kendi payıma somut ölçütlerde kaldım. Gündelik olandan, yaşamda biz farkında olma dan bizi üstlenen şeylerden yola çıktım: alışkanlık -daha dogrusu rutin- kendiliklerinden oluşan ve kaybolan binlerce hareket ve tavır. Bunlarla ilgili olarak kimsenin karar alması mümkün degildir ve bu tavırlar ve hareketler gerçekten de bilincimizin dışında olup biter. Ben insanlıgın yansından fazla sının gündelik yaşamda gizli olduguna inaruyorurn. Bize miras kalan, karmakanşık biçimde biriken, bize gelinceye kadar sonsuzca yinelenen sayısız hareket ve taVU" yaşamamıza yardımcı olur, bizi hapseder, yaşam boyu bizim yerimize karar verir. Bunlar kış kırtmalar, itkiler, modeller, kimi zaman kökleri ha yal edilemeyecek kadar çok eski çaglarda olan ey lem biçimleri ve zorunluluklandır. Çok eski ve çok

canlı, yüzyıllar öncesine �ayanan bir geçmiş şimdiki zamana açılır; Amazan'un muazzam, kanşık su küt lesini Atlantik'e boşaltması gibi. 14

Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken

Uygun düşen -ama anlamı çok geniş olan bütün sözcükler gibi aynı zamanda uygun düşmeyen

Maddi Yaşam sözcü!ü altında bütün bu özellikleri bir araya getirmek istedim. Tabii ki aynı zamanda hem yaratıcı hem rutini izleyen insanlarm aktif yaşaırurun sadece bir parçasıdır bu. Ama yineli yorum, ilk başta etkin olmaktan çok edilgin olan bu yaşamın sırurlarını ya da do�asını belirlemekle ilgilenmedim. Vasat yaşanmış bu tarihi, genellikle iyi algılanamayan bu kütleyi görmek ve göstermek, bu kütlenin içine dalmak ve onunla yakınlaşmak istedim. Buradan çıkmanın zamanı daha sonra gelecektir. Deniz altında avlandıktan sonra bizde uyanan derin ve do�dan izlenim, çok eski sularda, adeta yaşı ol mayan bir tarih içinde yaşadı�, aynı zamanda iki üç yüzyıl ya da bin yıl öncesinde yaşadı�ımız ve

kimi zaman hala bugün ve kendi gözlerimizle görme imkciruna sahip olduğumuzdur.İnsanlık benim an ladı� şekliyle bu maddi yaşamı daha önceki yaşa nunda kendi yaşamıyla çok sıkı biçimde bütünleştir miştir. Bu tür eski deneyimleri ya da zehirlenmeleri gündelik yaşamın gereklilikleri ya da sıradanlıklan gibi kabul eden insaniann adeta ruhlarına işlemiştir bu maddi yaşam. Ve hiç kimse bunlan dikkatle göz lemlemez.

ıs

KAPiTALiZMIN KıSA TARiHi

II Dk kitabınun ipucu budur; amacı: bir araşbrma. Bölümleri kendi kendilerini takdim eder; sadece maddi yaşamın bütününü ve onun da ötesinde ya da üstünde insanların bütün tarihini etkileyen ve ileri götüren karanlık güçlerin sınıflandırılması olan başlıklarından bile bellidir bu. Birinci bölüm: "İnsanların Sayısı." Bütün canlı varlıklar gibi insanları da üremeye götüren son dere ce

karakteristik biyolojik güçtür bu; Georges Lefeb

vre "ilkbaharın yönelişi" diyordu buna. Ama başka yönelişler, başka detelli\İniZmler vardır. Sürekli ha reket halinde olan bu insan maddesi, bireyler farkm da olmadan canlılarm kaderlerini b üyük ölçüde yö netir. Canlı varlıklar şu ya da bu koşullarda zaman zaman kalabalıklar oluştururlar ya da oluşturmaz lar, nüfus durumu denge oluşturmaya çalışır ama ender olarak sag-layabilir bu dengeyi. Avrupa'da 1450'den başlayarak insanların sayısı hızla artmıştır ve Büyük Veba Salguu'ndan sonra bir önceki yüzyı

lın b üyük insan kayıplannın telafi edilmesi böylece mümkün olmuştur. Bir sonraki geri dönüş olayına kadar bir telafi olmuştur. Tarihçilere göre önceden beklenen bu sürekli ileri ve geriye dog-ru hareketler belli eg-iliınlere işaret eden kurallar oluştururlar ve bunlan do�lar; xvın. yüzyıla kadar yürürlük te kalacak uzun süreli kurallar. xvm. yüzyılda im

kansızın sınırlan ortadan

kalkmış,

16

o döneme kadar


aşılamayan üst sınır aşılmıştır. O dönemden beri in san sayısı artmaktadır, artık duraklama ya da geriye dogru hareket söz konusu değildir. Yann böyle bir geriye dönüş olabilir mi? Her koşulda XVIII. yüzyıla kadar yaşayan sis tem neredeyse dokunulmaz bir çember içinde kalmıştır. Çemberin kapanmasıyla birlikte hemen hemen aynı zamanda bir çekilme ve gerileme söz konusudur. Dengeyi yeniden kurma biçimleri ve fırsatlan her zaman olmuştur: kıtlıklar, yokluklar, açlıklar, gündelik yaşamda baş gösteren zor koşul lar, savaşlar ve özellikle de ardı arkası kesilmeyen hastalıklar. Bugün de vardır bunlar; dün Tann'run felaketleriydi bunlar: Avrupa'yı ancak XVIII. yüz yılda terk edecek olan hiç eksilmeyen veba salgın lan; kış mevsimiyle birlikte Napolyon ve ordusu nu Rusya içlerinde hareketsiz bırakan tifüs salgını; bulaşıcı tifo ve çiçek; köylerde hızla yayılan ve XIX. yüzyılda kentleri istila edilen ve tipik romantik hastalık olan tüberküloz; ve cinsel ilişkiyle bula şan hastalıklar; yeniden hortlayan daha do�rusu Amerika'nın keşfinden sonra mikrop türlerinin birleşmesiyle patlayan frengi. Hijyen konusundaki eksiklikler, içme sulannın kaliteli olmayışı da ekle nir bu olumsuzluklara. Do�uştan kınlgan olan insan bütün bu saldırılar dan nasıl kurtulacakh? Günümüzün ya da dünün az gelişmiş ülkelerindeki çocuk ölüm oranı korkunç tur: genel sa�lık durumu da çok kırılgandır. XVI. 17

KAPiTALiZMiN KısA TARiHi

yüzyıldan bu yana gelen yüzlerce otopsi raporu var elimizde. Beden ve d.lt deformasyonlan, bozulma lan, cigerlere ve barsaklara yerleşmiş anormal sa yıda parazit bugün bir hekimi kesinlikle şaşırbrdı. Dolayısıyla insanlık tarihine yakın dönemlere kadar saglıksız bir biyolojik gerçeklik aamasızca egemen olmuştur. Kaç kişidir bunlar? Sıkıntılan nedir? Baş Ianna gelen felaketlerle mücadele edebilirler mi? gibi sorular soroldugunda düşünmek gerekir du rumu. Daha sonraki bölümlerde başka sorular sorul muştur: Ne yerler? Ne içerler? Nasıl giyinirler? Nerelerde banrurlar? Neredeyse bir keşif yolculu gu gerektiren uygunsuz sorular bunlar çünkü bil diginiz gibi klasik tarih kitaplarında insan ne yer ne de içer. Bununla birlikte uzun zaman önce şöyle denmiştir:

"Der Mensch ist was er isst" ("insan ne

yiyorsa odur"), ama bu laf belki Alman diline özgü bir sözcük oyunları zevkiyle söylenmiştir. Bunun la birlikte şeker, kahve, çaydan alkollü içeceklere kadar bir yıgın besin maddesinin ortaya çıkışını anekdotlarda bırakmamak gerektigini düşünüyo rum. Gerçekten de bunlar çok önemli ve bitmek tü kenmek bilmez tarih akışları içinde yer alırlar. Ve her koşulda eski beslenme tarzının başat bitkileri olan tahıllar önemlidir. Bugday, pirinç, mısır çok eski, sayısız ve birbirini izleyen deneylerden sonra gelen tercihierin sonuçlandır... Bunlar yüzyıllarca süren "hareketlilikler"in (en büyük Fransız cog18


rafyacı Pierre Gourou'nun deyişiyle) sonucunda uygarlıkların tercihleri olmuşlardır. Topra�ı yu tan, topra�ın düzenli biçimde dinlenmesini gerek li kılan bu�day hayvan yetiştirme faaliyetinin de bir unsurudur ve bu faaliyeti mümkün kılar: evcil hayvanlan, sabanları, koşulu hayvanları, arabala n olmayan bir· Avrupa tarihi düşünebilir miyiz? Pirinç bir tür bahçıvanlıktan, insanın hayvaniara yer bırakmadı�ı yo� bir tanmcılıktan do�muş tur. Mısır hiç kuşkusuz gündelik besin maddeleri

içinde en prati�i, elde edilmesi en kolay alanıdır: boş zaman bırakır ve bu boş zamanlarda köylüler angaryalarda, Amerikan Yerlilerinin o görkemli anıtlarının inşaabnda çalışır. Kullanılmayan bir iş gücüne toplum el koymuştur. Bunların miktarları ve kalorileri, yüzyıllar içinde görülen beslenme ye tersizlikleri ve de�işiklikleri de tarbşılabilir. Bunlar da do�rusunu söylemek gerekirse Şarlken (V. Karl) imparatorlu�unun kaderi,

XIV.

Louis döneminde

Fransız üstünlü�ü denen şeyin klPılgan ve tartış malı göz kamaştırıcılı�ı kadar ilginç konular de�il midir? Ve hiç kuşkusuz sonuçlan a�ır konular: eski doping maddelerinin tarihi, alkol, tütün. Özellikle tütünün dünyaya baş döndürücü bir biçimde ha kim olması, bütün dünyayı kuşatması, bugün çok tehlikeli olan bu maddeler konusunda bir uyarı de

<'�-"1 ı mı"d"? ır. Eı

Teknikler konusunda da benzer tespitler ön plana çıkar. Aslında büyüleyici bir tarihtir bu; insanların 19

KAPiTALizMiN KıSA TARiHi

çalışma hayatından, gündelik yaşam mücadelelerin de dışanya ve kendilerine karşı çok yavaş seyreden gelişmelerden aynlınası mümkün olmayan bir tarih. Çok eski ça�lardan beri her şey teknik, müthiş bir çabadır ama aynı zamanda bir taşı, bir a�aç ya da demir parçasını bir alet ya da silah yapmak amacıyla biçimlendiren insanların sabırlı ve monoton çabası. Toprakla aynı düzeyde, esas olarak muhafazakar,

dönüşümü çok ağır olan ve bilimin de (daha geç dö nemde oluşan üstyapısı) çok ağu sahiplenmeye baş ladı� bir faaliyet de� midir bu? Büyük ekonomik gruplaşmalar sonucunda teknik olanaklar ve tekno lojinin gelişmesi yo�aşmıştır: sözgelimi XV. yüz yılda Venedik silahhanesi, XVll. yüzyılda Hollanda, xvm. yüzyılda İngiltere. Ve her zaman, emekleme

döneminde de olsa bilim çıkar karşımıza. Zorla so kulur bu faaliyet alanlanna. Çok eskiden beri bütün teknikler, bütün bilim unsurlan bütün dünyayı dolaşırlar ve birbirleriyle alışveriş içindedirler. Sürekli bir yayılma söz ko nusudur bu ba�lamda. Ama da�mı iyi olmayan teknolojik gruplaşmalar ve işbirli.kleridir: dümen bodoslaması, borda kaplamalı tekneler, gemilere top yerleştirilmesi, açık deniz seferi yapan gemiler; aynı şekilde birtakım oyunlar, yöntemler, alışkan lıklar ve performanslar toplamı olan kapitalizm. Avrupa'nın üstünlü�ü yaratan sadece açık de niz seferlerinin ve kapitalizmin kitlelere yayılma

ması mıdır? 20


Ama bana şunu soracaksınız: son iki bölümünüz niçin para ve kentlere ayrılmışhr? Do�ru, bunlan bir sonraki cilde bırakmak istedim. Ama sadece bu neden yeterli de�dir tabü ki. Gerçek şu ki paralar ve kentler hem çok eski bir gündelik yaşam hem de çok yakın bir modemite içinde yer alırlar. De�iş tokuşu hızlandıran araçlar gibi görüldüğünde para çok eski bir buluştur. De�iş tokuş olmazsa toplum da olmaz. Kentler ise tarihöncesinden beri vardır. Kentler sıradan yaşamın yüzyıllardan beri süre gelen yapılandır. Ama aynı zamanda da de�işime uyarlanabilen, detişime güçlü bir destek veren ço �alhcılardır. Kentlerin, paranın moderniteyi yarat hklan söylenebilir ama Georges Gurvitch'in karşı lıklılık kuralına göre, insanlarm yaşamının hareket halindeki kütlesi olan modernilenin paranın yayıl masını sa�ladı�, kentlerin git gide güçlenen zorba lı�nı geliştirditi de söylenebilir. Kentler ve paralar aynı zamanda hareket ettiriciler ve göstergelerdir; detişimi başlatırlar, gösterirler. Aynı zamanda da detişimin sonuçlandırlar.

III Alışılmış

olanın, rutinin, "tarihin bu büyük

eksikliti"nin muazzam krallı� kuşatmak kolay de�dir. Gerçekten de alışılmış olan, insanlarm ya şamını tümüyle istila eder, akşamın gölgesinin man zarayı doldurması gibi yayılır insanın yaşamına. 21


Ama bu gölge, bu bellek ve açık seçiklik yoksunlu �da hem daha az aydınlık bölgeler hem öbürleri ne göre daha aydınlık bölgeler vardır. Gölge ve ışık, rutin ve bilinçli karar arasındaki sırunn belirlenmesi önemlidir. Bu sınır belirlendiğinde gözlemcinin, so lundakini sağındakinden daha do�rusu altındakini üstündekinden ayırt etmek mümkün olur. Şimdi belli bir bölge ba�lamında bütün basit ve ilkel pazariann temsil etti� muazzam ve kat kat ör tüyü düşünün; genellikle vasat bir satış ve sürüm ler için sayısız nokta. Muazzam bir alan olan üretim ve gene muazzam bir alan olan tüketim arasındaki de�ş tokuş ticareti dedi� şey bu sayısız a�la başlar. Eski Rejim yüzyıllarmda, 1400-1800 arasında son derece yetersiz bir de�ş tokuş ticareti vardı. Bu ticaretin kökenleriyle ilgili bilgiler zamanın karan lıklannda kaybolmuştur ama bildi�iz üretimin tümünün bütünüyle tüketilemedi�, üretimin bü yük bölümünü üretenlerin kendilerinin, ailenin ya da köyün tüketti� ve bu ürünlerin pazara girmedi �dir. lşaret edilmesi gereken bu eksiklik dışında be lirtilmesi gereken önemli nokta bu dönemde pazar

ekonomisinin gelişmekte oldu�dur... Bu pazar ekonomisi sürekli gelişir, köyleri kasabalan kent lere ba�lar, üretimi örgütlemeye, tüketimi yön lendirmeye ve yönetmeye başlar. Bütün bunlann gerçekleşmesi hiç kuşkusuz yüzyıllara yayılmış br ama pazar ekonomisi bu iki dünya -her şeyin 22


dogdu� üretim ve her şeyin yok oldugu tüketim dünyalan- arasında baglanb, motor, dar ama canlı bölgedir; teşvikler, enerjiler, yenilikler, girişimler, çok farklı düşünceler, büyümeler ve hatta ilerleme bu bölgeden dogar. Bütünüyle katılmasam da Carl Brinkmann'ın gözlemini seviyorum; ona göre eko nomi tarihi, başlangıcından olası sonuna kadar, pa zar ekonomisinin tarihidir. Ben de bu ilk pazarlan kendirnce ayrıntılı bir şe kilde inceledim ve düşündüm. Pazar dışında kalan her şeyin sadece kullanım degeri vardır, bu dar ka pıyı aşan her şey bir de�im degeri kazanır. Birey "aracı" bu pazann bu tarafında ya da öbüx tarafın da olmasına göre degiş tokuş içinde, �nim maddi

yaŞamın karşı b. olarak ekonomi yaŞamı dedigim şeyin içinde yer alır ya da almaz; bu ekonomi yaŞamı deyi mini onu aynı zamanda kapitalizmden ayırmak için kullanıyorum, cmcak bu tarb.şmayı daha sonraya bı rakıyorum. Çok az tüketici olmasına ragmen köy köy, ka saba kasaba dolaşarak iskemlelerin hasırlanru de gjştiren ya da bacalan temizleyen gezici zanaatkar da pazar dünyası içinde yer alır; gündelik rızkını pazardan çıkarmak zorundadır. Köyüyle baglanru koparınamıştır bu zanaatkar ve hasat sırasında ya da bagbozumunda köyüne döner ve tekrar köylü olur ve bu kez pazar sınınnın karşı tarafına geçer. Ürünün bir bölümünü düzenli biçimde pazarlayan ve düzenli biçimde alet, giysi satın alan köylü zaten 23


pazann bir parçasıdır. Ödemesi gereken vergi ya da saban demiri satın almak için gerekli parayı bul mak amacıyla yumurta, kümes hayvanı gibi şeyler satmak için köylere, kasabalara giden kişi pazann sırunndadır. Üretti� tüketen muazzam kitle için de yer alır. Sokaklarda ve köylerde eşya satan iş portacı de�iş tokuş yaşamı, hesap, borç, alacak ya şamı tarafındadır; alışverişlerinin ve hesaplannın çok küçük çapta olması önemli degildir. Dükkan sahibi kesinlikle bir pazar ekonomisi elemarudır. Üretti� satan dükkan sahibi zanaatçıdır; başka larının ürettiklerini satan tüccar sınıfı içinde yer alır. Dükkan sürekli açıktır ve sürekli de�iş tokuş olana� sunar, pazar ise haftada bir ya da iki kez kurulur: Dahası dük.kanda kredili, taksitti alışveriş mümkündür çünkü dükk..an sahibi malını krediyle, taksitle alır ve öyle satar. Burada borçlar ve alacak lar alış veriş düzleminde yer alır. Pazariann ve de�ş tokuş, alışveriş unsurlarnun üstünde panayırtann ve borsalann (borsalar her gün aÇiktır, panayıdar belli tarihlerde birkaç günlü�e kurulur ve

uzun

aralardan sonra tekrar kurulurlar)

rolleri önemlidir. Panayıdar genellikle küçük saha lara ve küçük tüccarlara açıktır ancak bunlar da bor salar gibi büyük tüccarlann egemenli& albndadır. Bu büyük tüccarlara bir süre sonra taptancılar denecektir ve bunlar perakende ticaretle pek ilgilenmeyecektir.

Teux de I'tchange (De�im Oyunları) adlı çalışma nın

n. cildinin ilk bölümlerinde pazar ekonomisi24


nin bu farklı unsurlanru uzun uzun anlattım ve bu ba�lamda olaylan aynntılanyla ele almaya çalıştım. Bana çok büyük keyif verdi bu çalışma ve okuyucu larım konuyu çok fazla uzattı� düşünmüşlerdir kesinlikle. Ama tarihin öncelikle bir betimleme, ba sit bir gözlem, çok temel fikirlerin yer almadı�ı bir sınıflandırma olması do�ru de�il midir? Görmek, göstermek bizim amac ımızın yansını oluşturur. Mümkünse kendi gözlerimizle görmemiz gerekir. Çünkü Amerika'da de�il ama Avrupa'da bir kent soka�daki bir pazann ya da çok eski bir dükkarun veya seyahatlerini anlatmaya hazır bir işportacırun, bir panayınn ya da bir borsanın ne oldu�u gör mek çok kolaydır. Brezilya'ya, Bahia artbölgesine ya da Kabiliye'ye ve Kara Afrikası'na giderseniz yaşa yan eski pazarlan görürsünüz oralarda. Ve okumak isterseniz e�er, dünün de�iş tokuşlan, kent arşivleri, noter kayıtlan, polis zabıtlan ve gezi notlan ve res sam anı lanyla ilgili yı�a belge vardır. Venedik öme�ne bakalım. Mucizevi bir şekilde tahribata u�ramamış kentte dolaşırken, arşivleri ve müzeleri ziyaret ettikten sonra geçmişin manzara

lanru gözünüzün önüne getirmeniz mümkün olur. Venedik'te panayır yoktur ya da mal satılan panayır yoktur: Asansiyon panayın, San Marco meydanın da mal satılan barakalar bir şenliktir. San Niccolo civannda maskeler, müzik, doc ile denizin sembolik evlenme ritüeli gösterileri. San Marco meydanında birkaç pazar kurulur; özellikle de�erli mücevher ve ıs

KAPi TALiZMiN KısA TARini

deg-erli kürk pazarlan. Ama d ün oldugu gibi bugün de en büyük ticari gösteri yeri Rialto meydanıdır; bugün Venedik merkez postanesi olan binanın, köp riinün ve Fondaco dei Tedeschi'nin karşısına dü şer. 1530'a do�, Büyük Kanal kenannda bir evde oturan Aretino kanaldan geçen, Venedik'in "karnı" lagün adaaklanndan gelen ve çeşitli meyveler ve karpuz yüklü gemileri seyretmekten çok hoşlanır mış... Rialto, Rialto Nuovo ve Rialto Vecchio bütün

degiş tokuşlann, küçüklü büyüklü bütün işlerin aktif merkezi ve "kam.ı"ydı. Bu iki alanın gürül tülü patırtılı sergilerinin iki adım ötesinde 1455'te inşa edilmiş Loggia'lanna kurulmuş kentin büyük toptancılan... Bunlar adeta kendi borsalannda her sabah sessizce işlerini, deniz sigortalannı, nakliye ücretlerini konuşurlar, alırlar, satarlar, kendi ara lannda ya da yabana tüccarlada anlaşmalar imza larlardı. Gene iki adam ötede, küçük işyerlerinde hesaptan hesaba virmanlada anında işlem yapmaya hazır banchieri1er. Hemen yakın bir yerde, bugün de kaybolmamış olan sebze pazan Herberia, balık paza n Pescheria ve biraz daha uzakta, XIX. yüzyıl sonun da yıkılan San Matteo kilisesi yakınlannda, eski Ca Quarini'de Beccarie1er, kasaplar. Sözgelimi XVll. yüzyıl Amsterdam borsasında ki gürültü pabrtıya tanık olsak biraz şaşırırdık ama

bugün Jose de la Vega'nın ilginç kitabı Confusi6n des

confusiones'i (1688) zevkle okuyan bir borsa hükümet görevlisi son derece modern taksille ya da primli sa26

Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken tış yöntemlerine göre satılan ve anında yeniden sa tılan karmaşık ve çok ince hisse senedi oyunlarnun aynısını bulurdu bu kitapta. Londra'da ünlü Chan ge Alley kafeleri dolaşıldı�da aynı dolaplar ve dü menler görülür. Ama şimdi bu aynntılan bırakalım. Basite indir gedi�de pazar ekonomisi ba�lanunda iki alan var: aşagt alan, pazarlar, dükkıın.Iar, işportacılar; üst alan, panayıdar ve borsalar. Birinci soru: bu de� şim araçlan XV. ve xvm yüzyıllar arasında Avru .

pa Eski Rejim ekonomisinin de�şikliklerinin kabaca açıklanması konusunda nasıl yardımcı olabilirler?

İkinci soru: bunlar, benzerlik ya da zıtlık ba�l anun da henüz bazı özellikleri anlaşılabilen Avrupa dışı ekonominin mekanizmalannı nasıl açıklayabilirler? Bu konferansın sonucunda cevap vermek istedi� miz iki sorudur bu.

IV öncelikle bu dört yüzyıl süre since Batının gelişi

mi: xv., xvı, xvn. ve xvm yüzyıllar. .

XV. yüzyılda, özellikle 1450'den sonra ekono mide genel bir canlanma olmuştur: sanayi ürünleri fiyatlannın yükselmesinin deste�yle kentler ya rarlanmı ştır bu canlanmadan; buna karşılık tanm ürünleri fiyatlan aynı kalmış ya da gerilemiş, do layısıyla kentler köylerden daha hızlı gelişmiştir. 27


Hiçbir yanılgı söz konusu olamaz: bu dönemde motor işlevi gören zanaatçı dükkanları ya da daha dogt-usu kent pazarlandır. Kurallan dikte eden bu pazarlardır. Ekonomik yaşamın tabanında da can lanma görülür. Daha sonraki yüzyılda, yeni bir hızlanınayla atı lım karmaşıklaşınca

(XIII. ve XIV. yüzyıllarda veba

salgınından önce gözle görülür bir hızlanmaya ta nık olunmuştur) ve Atıantik ekonomisi genişieyin

ce motor işlevi gören uluslararası panayıdar olmuş tur: Anvers, Berg-op-Zoom, Frankfurt, Medina del Campo, bir ara Batı'nın merkezi olan Lyon pana yıdan ve daha sonra "Besançon" panayıdan denen son derece ince ve karmaşık faaliyetlerin sergilen di�, sadece para ve kredi trafi�inin egemen oldu � ve yaklaşık en aş�� kırk yıl boyunca, 1579'dan 1621'e kadar uluslararası para hareketlerinin tartış masız efendileri Cenevizlilerin etkin oldu�u pana yırlar. Do�ştan gelen temkinli tavrıyla, genelle rnelere pek eğilimli olmayan Raymond de Roover' a göre XVI. yüzyıl kesinlikle çok büyük panayıdann zirvesidir. Bu çok etkin yüzyılın atılımının son tah lilde son bir düzeyin, bir üstyapının ortaya çıkması dolayısıyla Amerika'dan gelen de�erli madenlerin şişirdi�i bu üstyapının genişlemesi ve dahası bir ka�t ve kredi kütlesini hızla dolaşıma sokan takas ve rötret sistemi oldu� söylenebilir. Cenevizli ban kacıların bu kınlgan şaheseri binlerce nedenin bir araya gelmesiyle 1620'lerde çökecektir. 28

Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken Akdeniz'in büyülerinden kurtulmuş xvn. yüz yıl faal yaşamı çok geniş Atlas okyanusu alanında gelişir. Bu

yüzyılın

genellil<1e ekonomik açıdan bir

gerileme ya da durgunluk yüzyılı oldugu söylen

miştir.

Bu düşüncenin ay nntılı olarak irdelenmesi

gerekir hiç kuşkusuz. Gerçekten de XVI . yüzyıl ab lımı İtalya' da ve başka yerlerde tartışılmaz biçimde kesintiye ugtanuşbr ama Amsterdam'ın fantastik yükselişi ekonomik bir sıkınb yaşamanuşbr. Her koşulda, bu noktada tarihçiler hemfikirdir: her şeye ragmen sürüp giden faaliyet mala, temel degiş to kuş maddelerine kesin dönüşe dayarur ve sonuçta bütün bu faaliyet Hollanda ve ticaret fil�lannın, Amsterdam borsasının yaranna gelişir. Öte yandan borsalar, alış veriş meydanlan panayınn önüne ge çer; sıradan, basit dükkanıann kent pazannın yerine geçmesi gibi bu alışveriş meydanlan da panayınn yerini alnuşbr, yani düzensiz, aralıklı buluşmala ra dönüşen sürekli bir

akış.

Çok bilinen, klasik bir

hikayedir bu. Ama söz konusu olan sadece Borsa degildir. Amsterdam'ın harikalan daha sıradan bazı başarılan görmemize engel olma riski taşır. Gerçek ten de XVII. yüzyıl aynı zamanda dükkanıann yo gun biçimde geliştlgi bir yüzyıldır ve sürekliligin bir başka zaferidir bu. Avrupa'da çogalan düillnlar çok sıkı bir yeniden dagıbm agı oluştururlar. Lope de Vega (1607) Albn Çag Madrid'iyle ilgili olarak

"todo se ha vuelto tiendas"

("orada her şey diikkana

dönüşmüştür") der. 29


Genel bir ekonomik hızlanma ça� olan XVIll. yüzyılda mantıksal olarak bütün de�iş tokuş araç ları servistedir: Borsalar bunların faaliyetlerini yo �aştınr. Londra o dönemde uluslararası büyük bir istikraz merkezi olma yolundaki Amsterdam'ı taklit eder ve onun yerini almaya çalışır, Cenevre ve Cenova bu tehlikeli oyunlara katılır, Paris can lanır ve kendini duruma uyarlamaya çalışır, para ve kredi hareketleri daha bir özgürlük kazanır. Bu ortamda her şeyin panayırlann aleyhine gelişmesi do�aldır: birçok avantaj yanmda vergi avantajlarm dan da yararlarulması amacıyla geleneksel alışverişi hareketlendirrnek için düzenlenen panayırlar basit de�işim ve kredili, taksitli satış dönemlerinde var

lık nedenlerini yitirirler. Bununla birlikte yaşamın hızlandı� bir dönemde gerileseler de geleneksel özelliklerini koruyan ekonomllerin egemen oldu� yerlerde panayırlar gelişir ve tutunur. xvm. yüzyı

lın faal panayırlarını saymak aynı zamandaAvrupa ekonomisinin marjinal bölgelerini de göstermektir: Fransa'da Beaucaire panayırlan; İtalya'da Alpler bölgesi (Bolzano) ya da Mezzogiomo, Balkanlar, Polonya, Rusya ve Batıya do�uAtlantik ötesi, Yeni Dünya. Büyük bir yaygınlık kazanan bu tüketim ve de�ş tokuş döneminde basit kent pazarlannın ve dükkanlarm her zamankinden daha canlı oldukları nı

söylemeye bile gerek yoktur. Ve o zaman köylere

de yayılmamış mıdır bunlar? İşportacılann faaliyet30

Maddi Yaşamı ve Ekonomilc Yaşamı Gözden Geçirirken

leri bile çok artmışbr. Sonuçta İngiliz tarihçili�inin

public mıırket'e karşı geliştirdi� private market geli şir; private market titiz kent yöneticileri tarafından denetlenirken public market bu denetimierin dışında kalır. XVIII. yüzyıldan çok önce bütün İngiltere'de

do�rudan do�ya ve ço� zaman önceden üretici den satın almayı, yün, bu�day, bez vb. maddeleri pazar dışında köylülerden satın almayı örgütleyen bu private market klasik pazar mevzuatına karşı uzun, özgür ve bu özgürlükten alabildi�ine yarar lanan özerk ticaret zincirlerinin devreye sokulma sıdır. Ordunun ya da büyük merkezlerin önemli miktardaki ihtiyaçlarını karşılarken faaliyetleriyle kendilerini kabul ettirmişlerdir. Londra'nın "kar m",

Paris'in "karnı" devrimci olmuştur sonunda.

Kısaca söylemek gerekirse XVIIL yüzyıl Avrupa'da "karşı pazar" da dahil olmak üzere her şeyi geliş tirmiştir. Bütün bunlar Avrupa'nın gerçe�idir. Şimdi ye kadar sadece bundan söz ettik. Nedeni çok pratik bir Avrupa vizyonu aracılı�ıyla her şeyi Avrupa'nın özel yaşamına indirgerneyi istemiş olmamız de�ildir. Çok basittir neden: Tarihçilik Avrupa'da gelişmiştir ve tarihçiler kendi geçmiş lerine ba�l anmışlardır. Yirmi otuz yıldan beri bir köklü bir de�işim gerçekleşmiştir; Hindistan'da, Japonya'da, Türkiye'de kaynak metinler, bilgiler sistemli biçimde incelenmiştir ve bu ülkelerin ta rihini seyyahlann anlattıklan ve Avrupalı tarih31

KAPiTALiZMiN KISA TARiHi

çilerin kitaplarında yazdıklarından ba�ımsız ola rak ö�renmeye başlıyoruz. Bu sorunu irdeleyecek kadar bilgiye sahibiz artık: sadece Avrupa için anlattı�ımız de�iş tokuş çarkları Avrupa dışın da da -Çin'de, Hindistan'da, İslam dünyasında, Japonya'da- görülüyorsa

�unlardan

karşılaştır

malı bir analiz denemesi ba�lamında yararlanmak mümkün müdür? Bu ba�lamda amaç, mümkünse e�er kabaca Avrupa dışını Avrupa'ya göre de�er lendirmek, XIX. yüzyılda Avrupa ve Avrupa dışı arasında gittikçe derinleşen uçurumun sanayi dev riminden önce belli olup olmadı�ını, Avrupa'nın dünyanın öteki bölgelerine göre ileri olup olmadı �ını anlamaktır. lık saptama: her yerde, henüz yeni yapılanmaya başlayan toplumlarda bile, Kara Afrika'da, Ameri ka yerli uygarlıklannda vardır pazar. Çok kalabalık, gelişmiş toplumlarda ise bu kurum hayata daha çok girmiştir ve bu toplumlar küçük pazarlarla dolup taşar. Biraz gayret edersek bu pazarları hala canlı olarak gözlerimizin önüne getirebiliriz ya da zihni mizde kolayca yaşatabiliriz. İslam ülkelerinde kent ler köyleri pazarlanndan neredeyse bütünüyle yok sun bırakmıştır. Avrupa'da oldu� gibi yutınuştur bu pazarları. Bu pazariann

en

büyükleri kentlerin

devasa kapılannda, aslında ne köy ne de kent olan, bir yanda kentlinin, öbür yanda köylünün bulundu � ve tarafsız bölgede buluştu� meydanlarda ku rulur. Kent içinde semt pazarları sokaklara ve dar 32


alanlara sızar: müşteri orada taze günlük ekme�, bazı mallan ve Avrupa'daki sistei:nin tersine birçok hazır yemek bulur: köfteler, koyun kelleleri, börek ler, pastalar. Aynı zamanda pazar olan büyük ticaret merkezleri, birçok dükkamn bulunduğu merkezler, Avrupa'daki gibi haller fonduklar, pazarlardır ... Söz gelimi İstanbul Bedesteni. Hindistan'ın bir özelli� vardır: Hindistan'da pazarı olmayan köy yoktur çünkü hanyan tücca n aracılıgıyla borçlar pazarlarda ödenir; köylüler Mogol haru ve maiyetine ödemesi gereken haracı bu pazarlarda nakit para olarak verirler. Hindistan'da bu yıgınla köy pazarında kentsel ambargodan kay naklanan bir eksiklik var mıdır? Ya da tersine ürüne kaynagında, köyde el koyan hanyan tüccarlarının bir tür private

market uygulayıcılan olduğu söylene

bilir mi? Küçük pazarlar baglamında en ilginç örgütlenme ömegi kesinlikle Çin'dir; öyle ki Çin ömegi mantık sal olduğu söylenebilecek eksiksiz fiziksel, biyolojik ve insani bir gerçeklige baglıdır. Köy, kasaba ya da küçük bir kent söz konusu olabilir bu baglamda. Boş bir kagıda bir nokta koyun. Bu noktanın çevresinde altı ila on köy bulunsun; bir köylünün gün içinde kasahaya gidip gelecegi uzaklıkta köyler. Bu geo metrik bütüne -merkezde bir nokta ve çevresinde on nokta- kanton diyoruz; bir kasaba pazarı çevresi. Bu pazarın kasabanın sokaklarına ve meydanlarına dagıldıgı söylenebilir. Perakendecilerin, tefecilerin, 33

KAPiTALizMiN KıSA TARiHi

okuma yazma bilmeyenlere dilekçeler, arzuhaller, mektuplar yazaniann dükkanlan, küçük çapta yiye cek tüccarlan, çay ve sake evleri. W. Skinner haklı dır, Köylü Çin bu kanton bölgesinde yer alır, köyde degil. Aynca şunu da kesinlikle kabul etmek gerekir

ki kasabalar uygun bir mesafe içinde kuşatpklan ve besledikleri bir kentin çevresinde dönerler ve bu kent aracılı�yla uzak yerlere ve anında üretilmeyen ürünlere ulaşırlar. Bu bütünlü� bir sistem oldu�u, çeşitli kasabalann ve kentin pazarlannın takviminin aynı günlere rastlamayacak şekilde düzenlenmesin den açık seçik bellidir. İşportacılar ve zanaatkarlar pazar pazar, kasaba kasaba dolaşırlar çünkü Çin' de zanaatkann dükkaru seyyardır ve onun hizmetle rinden pazarda yararlanabilirsiniz, aynca demirci ya da berber de evlerinize gelirler hizmet vermek amacıyla. Kısaca söylemek gerekirse Çin toplumu birbirlerine ba�lı ve tümü çok sıkı biçimde denetle nen düzenli pazar a�lanyla doludur ve bunlar bir canlılık verir ülkeye. Aynca çok sayıda dükkan ve işportacı da vardır, bunlarla kaynar ülke; ama panayıdar ve borsalar, üst mekanizmalar ve çarklar yoktur burada. Birkaç panayır vardır ancak bunlar Mo�olistan sınırında ya da Kanton' da yabana tüccarlara yönelik marjinal pazarlardır ve aynı zamanda bu yabana tüccarlan gözetiemek amaayla kurulmuşlardır.

İki

şıktan biri: yönetim degiş tokuşun bu üst bi

çimlerine düşmandır ya da küçük pazar a�lan ye34

Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken terlidir Çin ekonomisi için: atardamarlar, toplarda marlar gerekli de�ldir ona. Bu iki nedenden biri ya da her ikisi nedeniyle Çin' de ticaret bloke olmuş ve hizaya getirilmiştir ve bunun Çin kapitalizminin gelişmemesinde ne kadar önemli oldu�u başka bir konferansın konusu olacaktır. De�ş tokuşun üst düzeyleri büyük tüccar a�la rının mükemmel biçimde düzenlendi� Japonya'da daha belirgindir. Eski bir ticaret kavşa� olan,

XVI.

XV

yüzyıllar ve daha sonraki dönemin Avrupa'

sındaki gibi taptancıların belli yerlerde her gün top lanması anlamında düzenli panayırları ve borsalan olan Endonezya ve Filipinler'de de çok iyi düzen lenmiştir bu a�lar. Sözgelimi Cava adasında, uzun süre ilin en etkin kenti olan Bantham'da 1619'da Batavia'nın kurulmasından sonra bile taptancılar her gün pazarın bitti�i saatlerde kentin meydanla rından birinde toplanırlar. Hindistan mükemmel bir panayır ülkesidir ... geniş katılıınlı ticari ve dinsel toplantılar ülkesidir çünkü bu toplantılar genellikle hac yerlerinde yapı

lır. Bütün yarımada bu çok büyük çapta toplantılarla canlanır. Süreklilikleri, her yerdelikleri ve önemle riyle hayranlık uyandırırlar; öte yandan bunlar gele neksel bir ekonominin, geçmişe yönelmenin belli bir biçimi de de�il midir? Buna karşılık İslam dünya sında panayıdar olmuştur ama Hindistan' daki ka dar çok ve geniş de�dir bunlar. Mekke panayırları gibi istisnalar sadece istisnayı do�arlar. Gerçek35

KAPiTALiZMiN KısA TARini

ten de çok gelişmiş ve çok dinamik Müslüman kent leri de�ş tokuşun üst düzeylerinin mekanizmalan na

ve enstrü.manlanna sahipti. Emre yazılı senetler

Hindistan' daki kadar yaygındı bu kentlerde ve na kit para kullarumıyla at başı gidiyordu. Müslüman kentleriyle Uzakdo�u kredi a�ıyla ba�laruruşb bir birine. 1759'da Hindistan'dan dönen ve Basra'dan lstanbul'a geçmekte olan bir İngiliz seyyah parasını Surat'taki East India Company'ye yabrmak isteme miş ve 2000 kuruşunu nakit olarak Basralı bir ban kere vermiş; bu banker de karşılığında ona Halepli bir bankere hitaben "Frenk dilinde" kaleme aldı�ı bir mektup vermiş. İngiliz seyyahın teorik olarak

kar etmesi gerekirdi böyle bir işlemden ama pek umdu�u bulamamış. Herkes her işten her zaman kazanamıyor. Özetlersek Avrupa ekonomisi dünyanın öteki ekonomileriyle karşılaşbnldığında daha hızlı ge lişmesini büyük olasılıkla enstrümanlanrun ve ku

ru.mlannın üstünlü�e borçlu olmuştur: Borsalar ve çeşitli krediler. Ama istisnasız bütün de� tokuş mekanizmalan ve oyunlan Avrupa'nın dışında da vardır ve bunlar çeşitli düzeylerde geliştirilmiş ve kullarulnuşbr ve bu ba�lamda bir hiyerarşiden söz etmek mümkündür: aşağı

yukan

üst düzeyde Ja

ponya; belki Endonezya, Filipinler ve İslam dünyası; hanyan tüccarlarının geliştirdi� kredi a�ı. riskli gi rişlere borç verme uygulaması, deniz sigortalanyla kesinlikle Hindistan; alt düzeyde kendi yağıyla kav36


rulmaya alışnuş Çin; ve onun tam albnda başlangıç dönemindeki binlerce ekonomi. Dünya ekonomileri arasında bir sınıflanduma yapmak boşuna degildir. Bir sonraki bölümde pa zar ekonomisi ve kapitalizmin pozisyonlannı de�er lendirmeye çalışırken unutmayaca� bu hiyerarşi olgusunu. Gerçekten de bu düşey düzenleme saye sinde analiz meyvelerini verecektir. Pazar ekonomi si muazzam gündelik yaşam kütlesi üstüne a�annı atmış ve çeşitli şebekelerini ayakta tutmayı başar mıştır. Ve genel olarak bakıldığında kapitalizm ger çek anlamda pazar ekonomisi üstünde yükselmiştir. Bütün dünya ekonomisinin gerçek bir kabartma ha ritada görülebilecegi söylenebilir.

İkinci Bölüm DEGİŞİM OYUNLARI

••

O

nceki konferansımda

XV-XVIII.

yüzyıllar

arasında kendi üretti�ni tüketen ve de�ş tokuş ekonomisine esasen yabancı olan

muazzam bir sektörden söz ettim.

XVIII.

yüzyıla

hatta daha sonrasına kadar en gelişmiş döneminde bile Avrupa' da genel yaşama pek katılmayan bölge ler olmuştur ve bu bölgeler, soyutlanmışlıklan için de, neredeyse bütünüyle içlerine kapannuş , kendi yaşamlatım ısrarla sürdürmek istemişlerdir. Ben bugün özellikle de�ş tokuşa ba�lı olan ve hem

pazar ekonomisi hem kapitalizm diyebilece�imiz

konulara de�inmek istiyorum. Bu ikili adiandırma bu iki alanı birbirinden ayırma düşüncesinde ol du�uzu belirtir. Bize göre bu iki alan birbiriyle kanşmaz. Bununla birlikte bu iki faaliyet grubunun

-pazar ekonomisi ve kapitalizm- XVIII. yüzyıla ka dar geri planda kaldı�ını, insanlarm faaliyetlerinin muazzam

maddi yaşam alanıyla sınırlı kaldı�, bu

alanın bu faaliyetleri yuttu�unu yineleyelim. Pazar ekonomisi genişleyebilir, çok geniş alanlara yayıla bilir, çarpıo başanlara imza atabilir ama genellikle derinlikten yoksundur. Benim do� ya da yanlış olarak kapitalizm dedi�i.m Eski Rejim gerçeklerine 41


gelince bunlar parlak ve çok gelişmiş ama dar bir düzeyde yer alırlar; bu kapitalizm tüm ekonomik yaşamı kuşatamamış ve istisnanın kuralı bozmama sı gerçe�i do�rultusunda kendine özgü ve kendili �inden genelleşme e�iliminde olabilecek bir "üretim biçimi" yaratmamıştır. Hatta genellikle tüccar kapi talizmi denen bu sistem son derece gerekli, vazge çilmez koşulu olmasına ra�men pazar ekonomisini bütünüyle kuşatamamış ve yönlendirememiştir. Bununla birlikte kapitalizmin ulusal, uluslararası, dünyasal rolü açıktır.

I Birinci bölümde sözünü etti�im pazar ekonomisi çok fazla belirsiz de�ldir. Gerçekten de tarihçilere göre çok önemli bir yere sahiptir pazar ekonomisi. Bütün tarihçiler ayrıcalıklı bir yere koyarlar bu pa zar ekonomisini. Bir karşılaştırma yaparsak, üretim ve tüketim henüz işin başında olan niceliksel araş tırmaların dikkatle ve titizlikle incelemiş oldu� alanlar de�dir. Bu dünyaların anlaşılması kolay de�ildir. Buna karşılık pazar ekonomisi sürekli kendinden söz ettirir. Arşiv belgelerinin sayfaları bu konuyla doludur; kent arşivleri, tüccar ailelerin özel arşivleri, mahkeme ve polis zabıtları, ticaret odalarında yapılan tartışmalar ... Bu dururnda pa Zdr ekonomisini bilmernek ve onunla ilgilenmemek 42

DeAişim Oyunlan

mümkün müdür? Devamlı sahnededir pazar eko nomisi. Tehlike tabii ki onu kesinlikle tek olarak görmek, onu istilacı bir varlık gibi düşündüren aynntı lük süyle anlatmaktır; oysa kendisini üretim ve tüketim arasında bir ilişki rolüne indirgeyen do�asıyla ve XIX. yüzyıldan önce kendisini destekleyen günde

lik yaşam okyanusu ve onu kesinlikle yukandan yönlendiren kapitalizm süreçleri arasında kimi za man çok ince, az çok derin ve dirençli bir tabaka olması dolayısıyla büyük bir bütünün parçasıdır kesinlikle. Pazar ekonomisini kısıtlayarak tanımlayan ve gerçekrolünü gösteren bu sırurlama konusunda açık seçik bilgiye sahip olan çok az tarihçi vardır. Witold Kula pazar fiyatlan hareketinden, yükselmesinden, düşmesinden, krizlerinden, uzak ba�lantılanndan ve ortak e�erinden -yani de�iş tokuş hacminin düzenli biçimde büyümesini somut hale getiren un surlardan- çok fazla etkilenmeyen birkaç isimden biridir. Onun imajlarından birini hatırlarsak, önemli olan her zaman kuyunun dibine, derin su kütlesine, pazar fiyatlannın etkiledi� ama her zaman nüfuz edemedi� ve sürük.leyemedi� mnddi yaŞam kütlesi ne bakmaktır. İki alanda -kuyunun a�zı ve kuyu nun dibi- birden olması mümkün olmayan ekonomi tarihi de endişe verici bir eksiklik içerme riski taşır. Bununla birlikte şurası çok açıktır ki XV. ve xvm. yüzyılla r arasında pazar ekonomisi, bu hızlı 43


yaşam bölgesi sürekli genişlemiştir. Bunun işareti ve kanıtı bazı yerlerde pazar fiyatlannda görülen zincirleme de�şikliktir. Bu fiyatlar bütün dünyada sürekli de�şiklik gösterir. Birçok gözlemden elde edilen sonuçlara göre Avrupa, Japonya ve Çin'deki, Hindistan'daki de�şiklikler ve İslam ülkelerinde ki (Osmanlı devletindeki), de�erli madenierin çok önemli roller oynadı� Amerika'daki -yani Nueva Espa:fia, Brezilya ve Peru'daki- de�şiklikler. Ve bu fiyatlar iyi kötü denklik gösterir, az ya da çok hızlı sapmalarla birbirlerini izlerler. Ekenomilerin birbir leriyle çok yakından ilişkili olduklan Avrupa'nın tü münde çok zor fark edilen, buna karşılık XVI. yüzyıl sonu ve xvn. yüzyıl başı Hindistan'ıyla ilgili olarak Avrupa'ya göre en azından yirmi yıllık bir gecikme gösteren sapmalardır bunlar. Kısacası, iyi ya da kötü

belli bir ekonomi dün

yanın farklı pazarlarını birbirine ba�lar. Bu eko nomi arkasından sadece bazı istisnai mallan ama aynı zamanda de�erli madenleri, dünyayı dolaşan ayncalıklı seyyahlan sürükler. Amerika'da bası lan İspanyol

gümüş paralan Akdeniz'den, Osmanlı

devleti'nden ve İran'dan geçerek Hindistan ve Çin' e ulaşır. 1572' den başlayarak Amerikan beyaz madeni Manila üzerinden Pasifi� aşar ve yolculu�unun so nunda bu yeni yolla bir kez daha Çin' e ulaşır. Bu ba�lann, bu zincirlerin, bu dolaşımın tarihçi lerin ilgisini çeknlemesi mümkün müdür? Bu gös teriler ça�daşlan nasıl büyülemişse onlan da büyü44

Değişim Oyunları

lemiştir. Gerçekten ilk ekonomistler pazarda arz ve talep dışında neyi incelemişlerdir? Titiz ve kibirli kentler, onlann ekonomi politikalan, pazarlanrun, beslenmelerinin ve fiyatlannın denetlenmesinden başka nedir ki? Ve hükümdar . . . Onunfaaliyetlerinde ve tasarruflannda görülen ekonomi politika ulusal pazar, savunulması gereken ulusal bandıra, iç ve dış pazara bağlı ve geliştirilmesi çok önemli olan ulusal sanayi değil midir? Eylemin mümkün ve mantıklı olduğu yer bu dar ve hassas bölgedir. Bu dar böl ge pratikte her gün görüldüğü gibi alınan önlemleri

yansıtır. Öyle ki sonunda doğru ya da yanlış, değiş tokuşun kendi içlerinde belirleyici, dengeleyici bir rolleri olduğuna, rekabet aracılığıyla düzensizlikleri giderdiklerine, arz ve talebi ayarladıklanna, bırakınız

yapsınlar, bırakınız geçsinler ilkesi içinde kalındığında pazarın gizli ve gönüllü bir tanrı, Adam Smith'in "gizli eli", XIX. yüzyılın kendi kendini düzenleyen pazan, ekonominin temeli olduğuna inanılnuştır. Burada bir parça gerçek, bir parça kötü niyet ama aynı zamanda da hayal vardır. Pazarın kaç kez bo zulduğu, yozlaştığı, fiyatlarm tekel tarafından keyfi biçimde fiilen ya hukuken belirlendiği unutulabi lir mi? Özellikle de rekabet erdemleri ("insanlann Itizmete soktuğu ilk bilgisayar") kabul edildiğinde en azından pazarın, üretim ve tüketim arasında sırf

kısmi olması yüzünden de olsa kesinlikle eksik bir bağlantı olduğunu belirtmek önemlidir. Son söz cüğün altını çizelim: kısmi. Ben gerçekten bir pazar 45

KAPiTALiZMiN KısA TARi Hi

ekonomisinin erdemlerine ve önemine inanıyorum ama onun özel hükümranlı�a inanmıyorum. Bu nunla birlikte nispeten yakın dönemlere kadar ikti satçılar sadece kendi şemalarından ve derslerinden hareket ederek düşünüyorlardı. Turgot için dolaşım bütün ekonomik yaşamdır kesinlikle. Aynı şekilde, çok daha sonra David Ricardo pazar ekonomisinin dar ama canlı ırmağını görmüştür sadece. Ve yak laşık elli yıldan beri deney kazanmış iktisatçılar "bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler"in spontan erdemlerini savurunasalar da kamuoyu nezdinde ve günümüzün siyasal tartışmalarında mit henüz silin miş de@dir.

II Sonuç olarak ben kapitalizm sözcügünü kendi sine yurttaşlık hakkırun tanınmadıgı bir dönemde tarbşmaya açbysam bunun nedeni öncelikle farklı biçimlerde ortaya çıkan faaliyetleri belirtmek ama cıyla pazar ekonomisi dışında bir sözcüge ihtiyaç duymamdır. Benim niyetim kesinlikle kurdu agıla sokmak de@di. Bu savaş sözcügünün anlaırunın belirsiz oldugunu, müthiş bir güneellikle ve büyük olasılıkla da anakronizmle yüklü oldugunu çok iyi biliyordum; birçok tarihçi daha önce ve bilinçli ola rak yinelemiştir bunu. Kesinlikle temkinli davran mayarak ona kapıyı açmanun birçok nedeni vardır. 46

Değişim Oyunları Öncelikle XV-XVIll. yüzyıllar arasında bazı SÜ reçler için özel bir adlandırmaya ihtiyaç vardır. Ay nntılı olarak irdelendiginde bunlan sadece sıradan bir pazar ekoı;ıomisi içinde görmek saçmalık olur. Bu durumda kendiliginden bir sözcük gelir akla: kapita

lizm.

Rahatsız olup kapıdan kovsanız belki anında

pencereden girer o. Gerçekten de onun yerine koya cagınız uygun bir sözcük yoktur ve çok karakteristik bir şeydir bu. Amerikalı bir iktisatçının dedigi gibi ne kadar eleştirilirse eleştirilsin

kapitalizm

sözcügü

nü kullanmanın en geçerli nedeni onun yerini dol duracak başka bir sözcügün olmayışıdır. Hiç kuşku suz arkasından bir yı� tartışma ve kavga getirmesi gibi bir sakıncası vardır bunun. Bu tartışmalann ki mileri iyi, kimileri daha az iyi, kimileri boştur ancak bunlardan kaçınmak ve bunlar yokmuş gibi davran mak ve tartışmak mümkün degildir. Bu baglarnda en

büyük sakınca ise sözcügün ona güncel yaşamın

yükledigi anlamlarla dolu olmasıdır.

Kapitalizm

geniş anlamda XX. yüzyıl başına ait

bir kavramdır. Ben biraz da tartışmalı olabilecek bir görüşle bu kavramın gerçek anlamda ortaya çıkışını Werner Sombart'ın 1902 tarihli ünlü yapıtı

Der mo

deme Kapitalismus'a baglıyorum. Marx'ın bu sözcük ten habersiz oldugu söylenebilir. Ve biz dogrudan dogruya en büyük günahiann tehdidi altındayız şimdi: anakronizm. Genç bir tarihçi sanayi devri minden önce kapitalizmin olmadıgını haykınyordu: "Kapital, evet; kapitalizm, hayır!" 47


Bununla birlikte geçmiş, hatta uzak geçmiş ve şimdiki zaman arasında tam bir kopma, mutlak kesintisizlik ya da deyim yerindeyse bir bulaşıcılık olmadı� söylenemez. Geçmişin deneyimleri dur maksızın bugünün yaşamma yansırlar ve zenginleş tirider onu. Ve önemli oldu� söylenebilecek birçok tarihçi bugün sanayi devriminin xvm. yüzyıldan çok önce ortaya çıkmış oldu�u fark etmiştir. Buna inanmanın belki en geçerli nedeni önlerindeki sözde başan öme�e bakarak kendi sanayi devrimlerini gerçekleştirmek isteyen

ama

bunu becererneyen az

gelişmiş ülkelerin durumudur. Kısaca söylemek ge rekirse sürekli tartışılan bu diyalektik -geçmiş, şim di; şimdi, geçmiş- tarihin kendisinin kalbi, varlık nedeni olma riski taşır.

III Kııpitalizm sözc�ü sadece tarihsel anlamın hizmetine sokmak amacıyla disiplin altına almak, tanımlamak, sadece, bu sözcügü, onu destekleyen ve ona anlam kazandıran iki sözcükle ciddi biçimde çerçeve içine almanızla mümkün olabilir: kapital ve

kapitalist sözcükleri. Kııpital (sermaye) somut gerçek liktir, sürekli ortada ve etkilidir, kolayca tanmabilen araçlar kütlesidir; kapitalist bütün toplumların mah kUın oldu� hiç bitmeyen üretim süreçleri içinde kapitalin kullanımını yönlendiren ya da yönlendir48

Değişim Oyunları

meye çalışan kişidir; kapitalizm kabaca (kesinlikle ve sadece kabaca) genellikle pek fedakiirca amaçlara yönelik olmayan bu sürekli katılım oyununda yer alma biçimidir. Anahtar sözcük kapitaldir. Bu sözcük iktisatçıia nn incelemelerinde belli bir vurgulamayla telaffuz edilir: sermaye birikimi, kendini sürekli yerıiden üreten

sermaye; bu ba�lamda söz konusu olan sadece para birikimi de�il daha önceden gerçekleşmiş bütün ça lışmalann yararlanılabilen ve yararlanılan sonuçlan dır: bir ev sermayedir; ambardaki bu�day sermaye dir; bir gemi, biryol sermayedir. Ama bu sermayenin adını hak etmesi için yinelenen üretim sürecine ka tılması gerekir: kullanılmayan bir hazinedeki para sermaye de�ildir artık, aynı şekilde yararlanılmayan bir orman da sermaye de�dir vb. Bununla birlikte sermaye biriktirmemiş, biriktirmeyen, bu sermayeyi düzenli biçimde işinde kullanmayan, onu yeniden üretmeyen ve nemalandırmayan bir toplum olabilir mi? Sannuyoruz. XV. yüzyılda Batı'nın en müteva zı köyünün yollan, taşlan ayıklannuş tarlalan, işle nen topraklan ve ormanlan, çitleri, sebze bahçeleri, degirmenleri ve tahıl ambarlan vardır . . . Eski Rejim ekonomisiyle ilgili hesaplara göre bir yıllık çalışma nın gayrisafi geliri ve sermaye birikimi (mal mülk) arasında l'e 3 ya da 4 oranında bir ilişki vardır ve bu Keynes'in bugünün toplumlarnun ekonomisiyle ilgili olarak kabul etti�i orandır. Buna göre her top lumun arkasında üç ya da dört yıllık bir çalışmaya 49


eşde�er bir karşılık vardır ve bu karşılık üretinrin sa�lıklı biçimde sonuçlandırılabilmesi amacıyla ye dekte tutulur; bu ba�lamda mal mülk kısmen dev reye sokulabilir ve kesinlikle yüzde yüze varan bir oran söz konusu olamaz. Ama bunları bir tarafa bırakalım şimdi. Siz de be

nim kadar biliyorsunuz bu konulan. Gerçekten be nim size tek bir konuyu açıklamarn gerekiyor: pazar

ekonomisi, kapitalizmden do�u bir biçimde nasıl ayrı labilir? Ve kapitalizm, pazar ekonomisinden. Altta su üstte zeytinya� gibi kesin bir aynm beklemiyorsunuzdur benden herhalde! Ekonomik gerçeklik kesinlikle basit cisimlere dayanmaz. Ama kolaylıkla kabul edilebilecek gerçek şudur: pazar ekonomisi ba�lammda en azından iki biçim

(A, B)

söz konusu olabilir ve biraz dikkat edilirse bunlar hiç de�se oluşturduklan insani, ekonomik ve toplum sal ba�lar açısından birbirlerinden ayırt edilebilirler. Birinci kategoriye

(A)

pazann gündelik alışveriş

hareketlerini, yerel ya d a yakın mesafelerde gerç�!< leşen ticari faaliyetleri alıyorum: sözgelimi yakın kente gönderilen bu�day, odun; hatta düzenli, öngö rülebilir, rutin, küçük ve büyük tüccarlara açık daha geniş çaplı ticaret: sözgelimi XVIll. yüzyılda Baltık bölgesi tahıl ürünlerinin Dantzig'den A msterdam'a kadar gitmesi; sözgelimi Avrupa'da güneyden ku zeye doğru zeytiny� ya da şarap ticareti; şu an aklıma her yıl lstria'ya beyaz şarap almaya giden Alman ticaret filosu geliyor. so

Değişim Oyunlan Bu alışverişler "saydam"dır, sürpriz yaşanmaz bu faaliyetlerde, herkes bütün ayrıntılarını bilir bu ticaretin ve her zaman ölçülü olan getirilerini de hesaplar; bir kasaba pazarı iyi bir örnek oluşturur bu konuda. Bu pazar öncelikle üreticileri -köylüler, zanaatçılar- ve müşterileri bir araya getirir; bir taraf kasabalıdır, öbür taraf köylüdür. Bu faaliyet içinde en fazla iki ya da üç tüccar bulunur, yani müşteri ve üretici arasındaki aracı üçüncü kişilerdir bunlar. Bu tüccar kimi zaman pazarı kanştırabilir, pazara hakim olabilir, stok yaparak fiyatlarla oynayabilir; küçük bir perakendeci bile kuralları çi�neyerek köy lülerin gelmesinden önce kasabanın girişinde yerini alabilir, onların ürünlerini düşük fiyattan alabilir ve bunlan daha sonra müşterilere kendisi satabilir: bütün kasabalarda hatta bütün kentlerde dönen en basit hiledir bu ve yaygınlık kazandı�ında fiyatlar yükselebilir. Sözgelimi kurallı, dürüst, saydam -Al manların dedi�i gibi "göz göze, el ele"- ticaretiyle hayalini kurdu�umuz ideal kasahada bile saydam

lık ve denetimden uzak, B kategorisine göre alış veriş kesinlikle mümkündür. Aynı şekilde Balbk bölgesinin büyük bu�day konvoylanyla yapılan dü zenli alışveriş saydam bir ticarettir: Dantzig' de, baş langıç noktasındaki ve Amsterdam'da, varış nokta sındaki fiyat e�rileri aynıdır ve kar maıjı da kesin ve ölçülüdür. Ama sözgelimi 1590'larda Akdeniz'de görüldü� gibi bir açlık baş gösterdi�de büyük müşterileri simgeleyen uluslararası ticaret erbabının sı


her zamanki güzergahlannı de�ştirmelerine tanık olunmuştur ve Uvomo ya da Cenova'ya gemilerle gönderilen maliann fiyatlan üç ya da dört misli art mıştır. Burada da A ekonomisinin B ekonomisinin üstünlüğünü kabul ettigi düşünülebilir. Alışveriş hiyerarşisinde bir yükselme oldu�da egemen olan ikinci tip ekonomidir ve bu ekonomi kesinlikle farklı bir "sirkülasyon dünyası" çizer bize.

XV. yüzyıldan itibaren İngiliz tarihçileri geleneksel halk pazan (public market) yanında private market (özel pazar) dedikleri pazann gittikçe artan öne mini vurgulamışlardır; farklılı�ı belirginleştirmek amacıyla ben karşı pazar diyorum bu özel pazara. Gerçekten de bu pazann amacı ço� zaman hareket kabiliyetini çok fazla kısıtlayan geleneksel pazann kurallanndan kurtulmak de�l midir? Gezici tüccar lar, üreticilerden mal alanlar, toplayıcılar, üreticilerin aya�a giderler. Yünü, keneviri, hayvanlan, deriyi, arpayı ya da bu�dayı, kümes hayvanlannı vb. do� rudan dogt-uya köylüden alırlar. Hatta bu ürünleri köylüden daha önceden alırlar. . . yünü koyunlarm kırpılmasından önce, bu�dayı tarladayken alırlar. Köyün hanında ya da çiftlikte imzalanan basit bir senet sözleşme yerine geçer. Sabn aldıklan mallan daha sonra arabalar, yük hayvanlan ya da teknelerle büyük kentlere veya ihracat limanianna gönderirler. Bu tür örneklere bütün dünyada rastlanır. Yün ba� lamında Paris, Londra, Segovia çevresinde, bu�day ba�lamında Napoli, zeytinya� konusunda Puglia 52

Değişim Oyunlan

ve karabiber konusunda Endonezya ve Filipinler. . . Gezici tüccar, kendisi tarım üretim faaliyetlerinde bulunmuyarsa randevularmı pazar civarında, pa zarın kurulduğu meydana yakın bir yerde verir ya da genellikle bir hana yerleşir bu işler için: hanlar mallarm gönderildi�i yerler, nakliyat acenteleridir. Bu tür alışveriş faaliyetinin, süreleri ilgililerin duru muna göre de�işen bireysel işlemler kolektif paza nnın

normal koşullannın yerini alması İngiltere'de

satıcılar tarafından imzalanan senetlerle ilgili olarak açılan sayısız davanın kanıtıdır. Pazar ekonomisi nin temeli olan rekabete çok az yer verilen, tüccann iki avantajdan yararlandı�ı eşit olmayan bir alışve

riş söz konusudur kesinlikle: bu koşullarda tüccar, üretici ve malı alan kişi arasındaki ilişkileri bozmuş tur (pazarda zincirin iki ucundaki koşulları sadece

o bilir ve dolayısıyla umduğu karlan elde edebilir) ve nakit para alır; en önemli kozu budur. Böylece üretim ve tüketim arasmda uzun tüccar zincirleri oluşur, bunlar kesinlikle etkinlikleriyle kendilerini kabul ettirirler ve özellikle büyük kentlerin çeşitli ihtiyaçlannın karşılanması için resmi makamlar bu tüccarlarm denetimlerini en

aza

indirir.

Bununla birlikte zincirler ne kadar uzarsa o kadar kurallann ve ola�an denetimierin dışında kalırlar, kapitalist süreç de o kadar belirginleşir. Kapitalist süreç uzak bölgelere yapılan ticarette -Alınan tarih çilerle birlikte başkalannın da alışveriş yaşaırurun bir üst derecesi gibi gördükleri Fernhandel'de- çar53


pıcı biçimde ortaya çıkar. Fernhandel mükemmel bir serbest manevra alanıdır, kendisini sıradan dene timlerden koruyan ya da bu denetimleri savuştur masıru sa�layan alanlarda etkin olur: gerekti�inde Coromondel kıyılan ya da Bengal kıyılanyla Arns terdam arasında, Amsterdam ve han ya da Çin veya Japonya'daki bir ma�aza arasında sürdürür ticari faaliyetini. Femhandel'in bu geniş faaliyet alanında tercih olasılı� vardır ve karlanru en üst düzeye çıka ran tercihi yapar: Antiller'le ticaret mütevazı karlar mı

getirir? İş ona kalsın, aynı anda Hindistan içinde

ticaret ya da Çin'le ticaret iki misli kar getirir. Faali yet alaruru de�iştirmek yeterlidir. Bu büyük karlar büyük sermayelerin biriktiril mesinin bir sonucudur ve uzak bölgelere ticaretin sadece birkaç el arasında gerçekleşmesi bu karlan daha da artırır. Her isteyen giremez bu alana. Buna karşılık yerel ticaret bir yı�ın taraf arasında yapılır. Sözgelimi XVI. yüzyılda Portekiz'in iç ticareti bir bütün olarak ele alındı�da ve itibari parasal de�er açısından karabiber, baharat ve uyuşturucu madde ticaretinin çok ilerisindedir. Ama bu iç ticarete ege men olan ço� zaman malın malla de�işimi ve kul

lanım degeridir. Baharat ticareti para ekonomisiyle at başı gider. Ve bu alanda sa�ece toptanalar faaliyet gösterir ve çok büyükkarlan tekellerine alırlar. Aynı mantık Defoe dönemi İngiltere'si için de geçerlidir. Dünyanın bütün ülkelerinde bir büyük taptancı grubunun tüccarlar toplulu�ndan çok farklı olma54

Değişim Oyunlan

sı ve bu grubun hem çok küçük hem de her zaman uzak bölgelerle ticaret yapması (bu arada başka fa aliyetleri de söz konusudur) bir rastlantı de�dir. Bu olgu XIV. yüzyıldan itibaren Almanya'da, Xlll . yüzyıldan itibaren Paris'te, XII. yüzyıldan ve belki daha erken bir dönemden itibaren de İtalya kent lerinde belirgindir. İslam' da teyir Batı' da ilk top tancıların ortaya çıkmasından önce ithalat-ihracat işleriyle ilgilenen kişidir ve aracılan ve komisyon culan evinden yönetir (yerinden ticaret). Su.k tüccan havanti ile hiçbir ilgisi yoktur. Bir seyyahın anlattı �a göre Hindistan'da, 1640'larda gene muazzam bir kent olan Agra'da sogador "bizde, İspanya'da mercader'in eşdegeridir ama kimileri kendileri için özel katari adını uygun bulmuşlardır; bu ülkelerde ticaret sanatını ögretenlerin en ünlüleri ve aynı za manda zengin ve büyük saygınlıga sahip tüccarlar bu adla anılırlar". Batıda vokabüler benzer farklılık lar gösterir. "Toptancı" Fransız katari'sidir; sözcük XVII. yüzyılda ortaya çıkmıştır. İtalya' da mercante a taglio ve negoziante sözcükleri arasında büyük fark vardır; aynı şekilde İngiltere' de tradesman ve İngiliz limanlannda özellikle ihracatla ve uzak ülkelerle ti caret işleriyle ilgilenen merchant arasında da büyük bir fark söz konusudur; Almanya' da Kriimer ve Kıı ufmann ya da Kaufherr sözcükleri de farklı anlamlar içerir. İslam dünyasında olsun, Hıristiyanlıkta olsun, bu kapitalistlerin hükümdarın, müttefiklerin ya da ss


devlet işletmecilerinin dostlan olduklarını söyle meye gerek var

mı

bilmem? Bunlar çok erken dÖ

nemde, çok eskiden beri "ulusal" sınırlan aşarlar ve yabancı ülkelerdeki tüccarlarla anlaşırlar. Oyu nu bozmanın ve kendi lehlerine çevirmenin binler ce yolu vardır onlar için . . . Kredi manipülasyonla rı, çok karlı bir iş olan kötü paraya karşı iyi para oyunları. . . İyi gümüş ve aİtın paraların büyük tica ri işlemlere, Kapital'e akması, kötü bakır paraların düşük ücretiere ve gündelik ödemelere yani Emege akması. Bunların bilgi, zeka ve kültür açısından üs tünlükleri vardır. Ve çevrelerinde karlı gördükleri her şeye el koyarlar; toprak, gayri menkul, rant . . . Rekabeti hemen hemen her zaman ortadan kaldır ma tekeli ya da gücüne sahip olduk lanndan kim kuşkulanabilir? Hallandalı bir tüccar Bordeauxlu adamlarından birine yazdı� bir mektupta projele rinden kimseye bahsetmemesini ister ve şunu ek ler: "aksi takdirde bu işte ve başka işlerde rekabet olursa içecek su bulamayız"! Sonuç olarak kapita listler sahip olduk ları sermaye gücüyle ayrıcalıkla rını korurlar ve dönemin büyük uluslararası işlerini beklerler. O dönemde nakliye işleri çok agır işledi �den büyük ticaret dünyası sermaye dolaşımları için uzun süreler ister: yatırılan paraların getirile riyle birlikte geri dönmesi için aylar, kimi zaman yıllar gerekir. öte y andan büyük tüccar genellikle sadece sermayesini kull anmaz: kredi alır, başkala nnın

paralarını kullarur. Sonuçta sermaye dolaşır. 56

Değişim Oyunlan

XN. yüzyıl sonunda Floransa yakınlarındaki Pra to tüccarlarından Francesco di Marco Datini İtalya kentleri ve Avrupa kapitalizminin sıcak noktaları arasında dolaşan potiçelerden söz eder. Barselo na, Montpellier, Avignon, Paris, Londra, Bruges . . . Ama bunlar ço�nlu�u oluşturan sıradan insanla ra ve bugün de Basel'deki Uluslararası Ödemeler Bankası çok gizli kararlarına yabancı oyunlardır. Sonuç olarak mal ya da alışveriş dünyası en müte vazı mesleklerden -hamallar, yükçüler, işportacılar, arabacılar, tayfalar- kasa memurlarına, dük.k.ancıla ra, adlan farklı simsarlara, tefecilere, toptancılara ka dar çok kab bir hiyerarşi içindedir.

İlk bakışta şaşır

tıcı olan pazar ekonomisindeki gelişmelerle birlikte hızlı bir şekilde yayılan uzmanlaşmarun, iş bölümü nün

zirve dışında, yani

toptancı·kapitalistler dışında

bütün ticaret dünyasım etkilemesidir. Böylece görev da� süreci, modernleşme ilk başta ve sadece ta banda ortaya çıkmıştır: meslekler, dük.kancılar hatta işportacılar uzmanlaşır. Piramidin üstü de� ama çünkü XIX. yüzyıla kadar deyim yerindeyse yüksek ten uçan tüccar tek bir faaliyetle sınırlı kalmamışbr hiçbir zaman: tüccardır tabü ki ama tek bir dal da ça lışmaz kesinlikle ve duruma göre armatör, sigortacı, tefeci, borç alan, maliyed, bankacı hatta sanayici ya da tanmcıdır.

XVIII. yüzyılda Barselona'da pera kended, botiguer kesinlikle uzmandır alanında: bez, çarşaf ya da baharat satar. Gün gelir, yeteri kadar para kazanınca toptancı olur ve uzmanlıktan uzman 57


olmama durumuna geçer. Artık elinin altındaki her karlı iş için yeterlidir yetene�i Bu anormalli�e çok işaret edilmiştir, ama sıradan cevap bizi pek tatmin etmez: tüccann risklerini sınır lamak amacıyla faaliyetini çeşitli alanlara böldü�ü söylenir: k ırmızböce�i ticaretinde kaybedecek olur sa baharatta kazanır. Ticarette bir fırsatı kaçıracak olsa takasta ya da bir köylüye borç vererek kendisi ne bir rant sa�lar. Kısacası "bütün yumurtaları aynı sepete koymamak gerekir" diyen Fransız atasözüne kulak verir. Gerçekten ben şöyle düşünüyorum: •

Tüccar uzmanlaşmaz çünkü elinin altındaki hiçbir alan bütün faaliyetlerini karşılayacak kadar zengin de�ildir. Genellikle dünün kapi talizminin, yeterli sermaye olmadı�ından cılız oldu�una, gelişmek için uzun süre birikim yapmak gerekti�ine inanılır. Bununla birlikte tüccar mektupları ya da ticaret odası defter leri sermayeterin ço�u zaman yatırım alanlan aradıklarını ama bulamadıklarını gösterir. Bu durumda kapitalist toprak satın almak ister; sı�ınak de�er ya da toplumsal de�erdir bu ama kimi zaman da İngiltere, Venedik ya da başka yerlerde görüldü� gibi modern yön temlerle işleyebilece�i ve geçim kayna� olan toprak satın alır. Ya da kentlerde gayrimen kul yatınmlarına yönelecektir. Veya temkinli ama sürekli biçimde sanayi alanına girecek, 58

Değişim Oyunlan

sözgelimi maden alanında yatınmlar yapa caktır (XV-XVI. yüzyıllar). Ama bazı istisna lar dışmda üretim sistemiyle ilgilenmemesi ve evde iş sistemi aracılı�yla putting out ile, daha iyi pazadamak amacıyla zanaat üretimini de netlemekle yetinmesi ilginçtir. Zanaatçırun ve

putting out sisteminin karşısında manüfak türler XIX. yüzyıla kadar üretimin çok küçük parçasını karşılayacaklardır. Büyük tüccarın faaliyet alaruru çok sık de �tirmesinin nedeni büyük kar alanla rnun sürekli degişmesidir. Kapitalizmin özü kon jonktüreldir. Günümüzde de en büyük güç lerinden biri kendini kolayca uyarlaması ve yeniden dönüşmesidir. Ticaret hayatmda kimi zaman tek bir alanda uzrnanlaşma egilimi görülür: para ticareti. Ama başarısı hiçbir zaman uzun süreli olma mıştır; ticari yapının ekonominin bu yüksek tepesini yeterince besleyememesi gibi bir du rumdur bu. XIV. yüzyılda Floransa bankası Bardi'ler ve Peruzzi'lerle birlikte bir anda çökmüştür; aynı şey daha sonra da XV. yüz yılda Medidier'le birlikte olmuştur. 1579' dan itibaren Piacenza Ceneviz panayıdan nere deyse bütün Avrupa ödemelerinin clearing'i (takası) olmuştur ama Cenevizli bankerierin oiaganüstü macerası 162l'e kadar, en azın dan yarım yüzyıl sürecektir. XVII. yüzyılda 59


Amsterdam da Avrupa kredi a�larına çok parlak biçimde egemen olacak ve bu deney bir sonraki yüzyılda başarısızlıkla sonuçla nacaktır. Finans kapital sadece XIX. yüzyıl da, 183� 1860 yılları sonrasında bankalar her şeye, önce sanayiye sonra mala el atınca ve ekonomi genel olarak güç kazarup bu yapıyı kesinlikle desteklemeye başladı�ında başan lı olabilmiştir.

Özetliyorum: iki tip alışveriş vardır; biri somut, saydam oldu�dan rekabete dayalı alışveriş; öbü rü yüksek düzeyde, çok gelişmiş, egemen alışveriş.

Bunlar aynı mekanizmalar de�dir, bu iki tip faa liyeti yönlendiren aynı faktörler de de�dir ve ka pitalizm dünyası birincisinin değil ikincisinin içinde yer alır. Burada koca sabolanyla kurnaz ve vahşi bir köylü kapitalizminin var olabileceğini yadsımıyo rum; Profesör Daline'in bana anlattıgina göre Lenin Moskova' da, bir sosyalist ülkede köylü pazan ser best bırakıldıgtnda kapitalizm a�acının kesinlikle yeniden yeşerece� söylemiş. Burada dükkancıla nn

bir mikrokapitalizminden söz edilebileceğini de

yadsınuyorum; Gerschenkron'a göre gerçek kapita lizm buradan çıkmıştır. Kapitalizmin temelindeki

güç dengeleri toplum yaşamırun her düzeyinde or taya çıkabilir ve bulunabilir. Ama sonuçta şunu be lirtmemiz gerekir: ilk kapitalizm toplumun yüksek kesimlerinde gelişmiş, gücünü göstermiş ve yerini 60

Değişim Oyunlan

saglamlaştımuştır. Ve onu aramak için, bulma şan sını yakalamak için Bardi'lere, Jacques Coeur'lere, Jakob Fugger'lere, John Law'lara ya da Necker'lere kadar gitmek gerekir. Genelde kapitalizm ve pazar ekonomisi birbirin den ayrılrruyorsa bunun nedeni ortaçagdan günü müze kadar her ikisinin de aynı tempoyla gelişme si ve kapitalizmin genellikle ekonomik gelişmenin motoru ve gelişmesi olarak takdim edilmesidir. Gerçekte her şey maddi yaşamın kalın sırtma yük lenmiştir: Maddi yaşamda her şey genişleyip gelişir; pazar ekonomisi de bedel ödeyerek, hızla genişler, ilişkilerini yayar. Bununla birlikte bu yayılmadan karlı çıkan her zaman kapitalizm olmuştur. Josef Schumpeter'in deus ex machina 'yı (zor ve trajik bir d urum için beklenmedik çözüm) girişimci yapma sının dogru bir düşünce oldugunu sarunıyorum. Be nim kesin inancnn odur ki belirleyici olan bütüncül harekettir ve kapitalizm öncelikle tümüyle kendi al tındaki ekonomilerle ilişkilidir.

IV

Az sayıda insarun bir ayncalıgı olan kapitalizm toplumunetkinişbirligi olmadan düşünülemez. Top lumsal düzenin hatta siyasaldüzeninzorunlu birger çegidir, hatta ve hatta bir uygarlık gerçekligidir. Ger çekten de belli bir açıdan bakıldıgtnda bütün toplum 61


kapitalizmin de�erlerini az ya da çok bilinçli olarak kabul eder. Ama durum her zaman böyle de�ildir. Her kalabalık toplum birçok "bütün"e aynlır: eko nomik, politik, kültürel bütünler, toplumsal hiye rarşiye dayanan bütünler. Ekonomi ancak öteki "bütünler"le ilişkisi içinde, bu bütünler içinde da �arak ama aynı zamanda komşulara kapılanru açarak anlaşılır. Etki ve etkileşim söz konusudur. Ekonominin bu özel ve göreli biçimi olan kapitalizm ancak bu komşuluklarm ve yayılmaların ışıgtnda anlaşılabilir tam olarak; ve sonunda gerçek yüzüne kavuşur. Kapitalizmi modem devlet kurmamıştır, kapita lizm ona miras kalmıştır ve bu sisteme kimi zaman yararlı kimi zaman degildir; kimi zaman yayılma sına izin verir kimi zaman köstekler. Kapitalizm ancak devletle özdeşleşti�inde, devlet oldueunda başanya ulaşır. Kapitalizmin ilk büyük evresinde, İtalya'nın büyük kent-devletlerinde Venedik'te, Cenova'da, Floransa'da iktidan elinde bulunduran, para elitidir. XVII. yüzyılda Hollanda'da Naipler aristokrasisi iş adamlannm, büyük tüccarlarm ya da tefecilerin çıkarlarını savunarak hatta onlarm direk tilleriyle hareket ederek devleti yönetir. İngiltere'de 1688 de vrim i de Hollanda'ya özgü işlerin öne çıktı

� bir süreç olmuştur. Fransa ise yaklaşık bir yüzyıl geriden gelir bu ba�lamda; 1830'da Temmuz devri miyle birlikte iş dünyası burjuvazisi nihayet yöneti mi rahatça ele geçirir. 62

Değişim Oyunları Sonuçta devlet kendi dengesine ve kendi direnme gücüne göre para dünyasını destekler ya da düşman dır bu dünyaya. Kültür ve din konusunda da aynı şey söylenebilir. Geleneksel bir güç olan din ilkesel anlamda pazann, paranın, spekülasyonun, tefecili

� yeniliklerine hayır der. Ama kiliseyle uyuşmalar, hayır der, sonunda yüzyılın buyurgan gerekliliklerine evet der. Kısaca söylemek gerekirse bir aggiornamento'yu ka bul eder . . . geçmişte buna modernizm denebiliyordu. anlaşmalar söz konusudur. Kilise sürekli

Renaudet Aquinolu Tommasso'nun (122�1274) ba şanlı olacak ilk modemizmi tanımlamış oldutunu habrlatır. Ama din ve dolayısıyla kültür, engellerini kısa süre içinde kaldırsa da özellikle tefecilik dam gasını vurdug-u faizle borç verme konu�unda ilkesel anlamda güçlü bir muhalefeti sürdürmüştür. Hatta belki biraz aceleye getirilmiş bir düşünceyle bu kuş ku ve duraksamalann ancak Reformla ortadan kalk

mış oldug-u ve Kuzey Avrupa ülkelerinin kapitalist yükselişinin derin nedeninin de bu oldug-u söylem� bilir. Max Weber'e göre modem anlamda kapitalizm protestanlıg-ın, daha do�su püritenlig-in yarattıgı bir şeydir kesinlikle. Bütün tarihçiler bu çok ince teze karşıdırlar ama ondan tam olarak kurtulmayı da başaramazlar; iki de bir önlerine gelir bu tez. Ama bütünüyle yanlış tır. Kuzey ülkeleri daha önce Akdeniz'in eski ka pitalist merkezlerinin uzun süre ve çok başanlı bir şekilde işgal ettikleri alanı ele geçirmekten başka bir 63

KAPiTALizMiN KısA TARiHi

şey yapmamışlardır. Teknik alanda ve

iş dünyasın

da hiçbir buluşlan yoktur. Amsterdam Venedik'i, Londra Amsterdam'ı, New York Londra'yı kopya etmiştir. Gündemde olan her seferinde dünya eko nomisinin çekim merkezinin

ekonomik

nedenlerle

yer de�iştirmesidir ancak söz konusu ekonomik ne denler kapitalizmin özel ve gizli do�asıru etk.ilemez ler. XVI. yüzyıl sonunda Akdeniz'den Kuzey deniz lerine do� bu kesin kayma olgusu yeni bir ülkenin eski bir ülke karşısında kazandı�ı zaferdir. Aynı za manda da büyük bir ölçek degişmesidir. Atlantiğin yeni başlayan yükselişine destek ba�lamında genel olarak ekonomi, alışveriş, para stokunda genişleme görülür ve burada da pazar ekonomisinde canlı bir gelişmeye tanık olunur. . . Amsterdam randevusu na tanık olan bu ekonomi kapitalizmin büyüyen ve genişleyen yapılannın yükünü sırtlayacaktır. Sonuç olarak Max Weber'in yanılgısı bana göre esasen ka pitalizmin modem dünyanın öncüsü olma rolünü abartmasından kaynaklanmıştır. Ama temel sorun bu de�ildir. Aslında kapitaliz

min toplumsal hiyerarşiler karşısındaki gerçek ka deriyle oynanmıştır. Her gelişmiş toplumda çok sayıda hiyerarşi var dır; Werner Sambart'ın

Grundvolk dedi�i, en alt kat

manlardaki halka hayatta kalmaya çalıştı� yerden ayrılma olana� veren birçok merdiven vardır; dinsel hiyerarşi, politik hiyerarşi, askeri hiyerarşi, parayla ilgili çeşitli hiyerarşiler. Yüzyıllara ve yerlere göre 64

DeAişim Oyunlan

biriyle öteki arasında karşıtlıklar ya da uzlaşımlar veya ittifaklar vardır; hatta kimi zaman kanşıklık söz konusudur. :xm. yüzyılda, Roma'da politik hi yerarşi ve dinsel hiyerarşi birbirine karışmıştır ama kent çevresinde toprak ve sürüler tehlikeli büyük senyörler sınıfı yaratırken Papalıgtn mali işlerini yü rütenler -Sienalılar- en ön planda yer aldılar. XIV. yüzyılın sonunda Floransa' da eski feodal aristok raSİ ve yeni tüccar büyük burjuvazi birleşerek bir para eliti oluşturdula.r ve bu elit dog-al olarak siya sal iktidarı da ele geçirdi Tersine, başka toplumsal bag-lamlarda bir siyasal hiyerarşi öbürlerini ezebilir: Mingler ve Mançular dönemi Çin'i örnek gösterile bilir bu konuda. Bu kadar açık seçik ve sürekli olma makla birlikte monarşik Eski Rejim Fransa'sının du rumunun da aynı oldug-u söylenebilir. Bu dönemde Fransa uzun süre zengin tüccarlara bile ikinci sınıf roller vermiş ve mutlak aristokrat hiyerarşisini öne çıkarmıştır. XIII. Louis Fransa'sında gücün yolu kra la ve saraya yaklaşmaktan geçer. Şaibeli Luçon pis koposu Richelieu'nün gerçek karlyerinin ilk adımı ana kraliçe Marie de Medicis'nin danışmanlıg-tdır. Richelieu böylelikle saraya girmiş ve yöneticiler ara sında kendisine yer bulmuştur. Hırslı bireylerin yükselrnek için izieyebilecekleri yollann sayısı yeryüzündeki toplumlann sayısı ka dar çoktur. Başannın bir yıg-tn biçimi vardır. Batı'da tek tek insaniann başanları ender olmasa da tarih durmaksızın aynı dersi tekrar tekrar verir: bireysel 65


başanlar hemen hemen her zaman uyanık, dikkatli, servetlerini ve etkilerini yavaş yavaş artırma peşin de koşan ailelerin hanesine yazılır. Bu hırslı insanlar aynı zamanda sabırlıdırlar ve hırslan uzun bir dö neme yayılır. Ailelerin, sülalelerin şan ve şöhretle

rini, de�erlerini, meziyetlerini uzun uzun anlatma ya gerek var mı? Bab için bizim kabaca, daha geç

bir

dönemde kendini kabul ettiren bir deyimle kapitalist süreci do�uran, daha sonra kapitalizmin omurga sını oluşturan güçlü hiyerarşinin yarabcısı ya da yararlanıcısı olan

burjuvazinin tarihi denen şeyi öne

çıkarmaktır. Gerçekten de kapitalizm servetini ve güctinü sa�lamlaştırmak için zaman zaman ya da eşzamanlı olarak ticarete, tefecili�e, uzak ülkeler le ticarete, "resmi makamlara" ve topra�a dayanır. Toprak güvenilir bir de�erdir ve aynca toplumda sanıldı�ından çok fazla prestij sa�lar. Uzun aile zincirlerine, mirasiann ve soyluluk unvaniarının yavaş birikimine dikkat edilirse Avrupa' da feodal rejimden kapitalist rejime geçişi aşa�ı yukan anla yabilmek mümkündür. Soylu ailelerin yararına olan feodal rejim mülkiyet zenginli&nin paylaşımının kalıcı bir

biçimidir, temel bir zenginliktir; yapısında

istikrarlı bir düzen oluşturur. "Burjuvazi" yüzyıllar boyunca bu ayncalık.lı sınıf için bir parazit oluştur muş, bu sınıfın kimi zaman yanında, kimi zaman karşısında olmuş, yanlışlarından, lüksünden, ay laklığından, basiretsizli�inden yararlanarak malını mülkünü �o� zaman tefecilikle- ele geçirmiş, so.66

Değişim Oyunlan

nunda bu sınıfa dahil olmuş ve bu sınıf içinde izini kaybettirmiştir. Ama başka bazı burjuvalar da sal dırmak hatta yeniden bir savaş başlatmak amacıyla sahneye çıkarlar. Sonuçta uzun süreli bir parazit ya şamdır bu: burjuvazi egemen sınıfta sürekli tahribat yapar ve bu sınıfın sırbndan geçinir. Ama yükselişi yavaş, sabırlı olmuş, hırs sürekli çocuklara ve toron lara aktarılmıştır. Böyle sürüp gitmiştir bu. Feodal bir geçmişe dayanan ve yan yanya feodal olan bu tip bir toplumda mülkiyet, toplumsal ayn calıklar nispeten korunur, aileler bu ayncalıklardan

nispeten rahat bir şekilde yararlarurlar. Mülkiyet her kesin yerini kabaca belirleyen bir kavramdır, kutsal dır, dokunulmazdır. Oysa birikim için, sülalelerin oluşması ve kalıcı olmalan için, para ekonomisinin destek olması için toplumsal sulann durulması ve sonunda kapitalizmin ortaya çıkması gerekir. Kapi talizm bu arada yüksek sosyetenin bazı kalelerini yı kar ama kendi yaranna olan bazı kaleleri de saglam

ve kalıcı biçimde yeniden inşa eder. Günün birinde çarpıcı başanlara ulaşan aile ser

vetlerinin uzun süren bu doguşu, geçmişte ya da bu gün hiç yabancı degildir bize, ama burada aslında Bah toplumlarnun temel bir karakteristi� bulun dugunu anlamamız zordur. Aslında bunu aniayabil memiz için Avrupa dışındaki toplumlarm sundugu farklı manzaralara bakarken şaşırmamız gerekir. Bu toplumlarda kapitalizm dediğimiz ya da diyebildi girniz şey genellikle aşılması kolay olmayan ya da 67


imkansız olan töplumsal engellerle karşılaşır. Buna

karşılık bu engeller bizi genel bir açıklama yapmaya götürür. Sürecin kabaca Avrupa'daki gibi geliştlgi Japon toplumunu bir yana bırakıyoruz: orada feodal bir toplum yavaş yavaş dejenere olur ve sonunda kapi talist bir toplum ortaya çıkar; Japonya tüccar hane danlarm yaşamlannın çok uzun sürdügü bir ülkedir: bu hanedanların bazılan xvn. yüzyılda dogmuştur ve bugün de gelişmelerini sürdürmektedirler. Ama Batı ve Japon toplumlan feodal düzenden para dü zenine neredeyse kendiliklerinden geçen toplum ların karşılaştırmalı tarihinin gösterebilecegi iki ör nektir sadece. Başka yerlerde devletin pozisyonlan, sınıf ayrıcalıgı ve para ayrıcalıgı çok farklıdır ve biz bu farklılıklardan dersler çıkarmaya çalışacağız. Çin'in ve İslam'ın durumuna bakalım. Bize sunulan hatalı istatistiklerden edindigirniz izle nirne göre Çin'de düşey toplumsal hareketlilik Avrupa'dakinden büyüktür. Nedeni, bu ülkede ay rıcalıklı nüfusun nispeten daha fazla olması degil toplumun daha az istikrarlı olmasıdır. Kapı açık, hi yerarşi açık; mandarinierin yarışlan budur. Bu yarış lar her zaman mutlak bir dürüstlük içinde geçmese de ilke olarak toplumun bütün kesimlerine açıkhr, her koşulda öylesine açıktır ki XIX. yüzyılda büyük Batı üniversitelerine girmeleri bile mümkündür bu insanlann. Elit biri olmak ve yüksek makamlara gel mek için açılan sınavlar aslında toplumsal oyunun 68

Değişim Oyunlan

kartlannın yeniden da�tılmasıdır. Sürekli bir New

Deal. Ama bu şekilde zirveye ulaşanların makam lan ve servetleri geçicidir denemez; eğer istenirse ömür boyu süre bilir. Ve bu vesilelerle biriktirdikleri servetler Avrupa'da büyük aile dedikleri kurumu yaratmaya yetmez çoğu zaman. Kaldı ki devlet çok zengin ve çok güçlü ailelere ilke olarak kuşkuy la bakar. Devlet hukuken toprağın tek sahibidir, köylüden vergiyi sadece devlet alabilir ve maden leri, sanayi kuruluşlaruu ve ticarethaneleri sıkı bir denetim altında tutar. Çin devleti, yerel tüccarlarm ve yozlaşnuş mandarinierin işbirligine rağmen bir kapitalizmin gelişmesine hiçbir zaman sıcak bakma nuşbr. Koşullardan yararlanarak ikide bir gelişmeye başlayan bu kapitalizm sonunda bir anlamda totali ter (bugünkü kullanılan olumsuz anlamda değil) bir devl�t tarafından yola getirilir. Gerçek Çin kapita lizmi Çin'in dışındadır; sözgelimi Çinli tüccarın tam bir özgürlük içinde hareket ettiği ve hüküm sürdü

ğü Endonezya ve Filipinler'dedir. Geniş Islam dünyasında, özellikle xvnı. yüzyıl dan önce toprak mülkiyeti geçicidir çünkü burada da toprak hukuken hükümdara aittir. Tarihçiler Eski Rejim Avrupa'sının dilinde aile mülkleri yoktur, tı marlar (yani ömür boyu sahip olunan mallar) vardır. Bir başka deyişle, bir zamanlar Karolenj devletinde olduğu gibi, devletin da�ttı� topraklar, köyler, arazi gelirleri söz konusudur. Bu mallardan yararla nan kişi ya da kişiler öldüğünde bunlar başkalarına 69


da�ıtılır. Hükümdar için askerlerin ve şövalyelerin hizmetlerinin bedelini ödeme ve sa�lama biçimidir bu. A�a ölür ve bütün malı mülkü İstanbul'daki sul tana ya da Delhi'deki Mo�ol haruna kalır. Bu büyük sultanlar otoriteleri sürdükçe egemen toplumu, elit sınıfı istedikleri gibi, gömlek de�iştirir gibi de�iştire bilirler ve bunlardan mahrum kalmazlar. Dolayısıy la toplumun zirvesi çok sık yenilenir, ailelerin kök salmalan mümkün de�ildir. XVlli. yüzyıl Kahire' si üstüne son za�anlarda yapılan bir çalışmadan an laşıldı�ına göre büyük tüccarlar tek bir kuşa� ötesinde tutunmayı başaramamışlardır pek. Siyasal topluluk yutar onlan Hindistan'da ticaret yaşamı nın

daha güçlü olmasının nedeni, ticaretin zirvedeki

istikrarsız toplumun dışında, tüccar ve banker kast larnun koruyucu çerçeveleri içinde gelişmesidir. Bununla birlikte savundu�, aslında gerçekten çok basit olan tezim daha iyi anlaşılıyor: kapitaliz min başansının ve yükselmesinin koşulları vardır. Kapitalizm toplumsal düzenin belli bir huzur içinde yaşamasını, devletin belli ölçüde yansızlı� ya da zayıflı�ını veya yardınunı gerektirir. Ve Batı'da da bu yardurun dereceleri vardır. Fransa büyük ölçüde toplumsal ve geçmişine kök salmış nedenlerle her zaman sözgelimi İngiltere'ye göre kapitalizme daha az yatkın bir ülke olmuştur. Sanıyorum bu görüş ciddi bir eleştiri sayılmaz. Buna karşılık yeni bir sorun kendiliginden çıkar orta ya. Kapitalizmin belli bir hiyerarşiye ihtiyacı vardır. 70

Değişim Oyunlan

Ama gözünün önünden tümü kendi hiyerarşilerine sahip yüzlerce ve yüzlerce toplum geçen bir tarihçi için kendi içinde bir hiyerarşinin ne anlamı olabilir? Bu hiyerarşilerin hepsi zirvede bir avuç ayncalıklı ve sorurnluya ulaşır. XDI. yüzyıl Venedik'inde, Eski Rejim Avrupası'nda, Mösyö Thiers'nin Fransa'sında ya da popüler sloganlarm "iki yüz aile"nin gücü nü ifşa ettikleri 1936 Fransa'sında dünün gerçeg-i. Ama aynı zamanda Japonya' da, Çin' de, Türkiye'de, Hindistan'da. Ve bugünün de gerçe�i; ABD'de de kapitalizm hiyerarşiler icat etmez, onlardan yararla rur,

aynı şekilde kapitalizm pazarı ya da tüketimi de

icat etmemiştir. Çok uzun bir tarih düşüncesi için de bir akşam ziyaretçisidir kapitalizm. Her şey yerli yerine oturdug-unda gelir. Bir başka deyişle kendi içinde hiyerarşi sorunu onu geçer, aşar, önceden yö netir. Ve kapitalist olmayan toplurnlar da yazık ki hiyerarşileri yok etmemiştir. Bütün bunlar kitabımda deg-inrneye çalıştıg-ım ama sonuçlandıramadıg-ım uzun tartışmalara kapı açar. Çünkü bu gerçekten asıl sorundur, sorunlarm sorunudur. Hiyerarşiyi, bir insanın başka bir insana bag-ım.hlıg-ıru kırmak

mı

gerekir? Evet, kırmak ge

rekir, dedi Jean-Paul Sartre 1968'de. Ama gerçekte mümkün müdür bu?

71

Üçüncü Bölüm DÜNYANIN ZAMANI

••

O

nceki iki bölümde yapbozun parçalan, açıklama gereklilikleri nedeniyle tek tek ya da

kesin kurallara ve nedenlere dayanmayan

bir sıralama içinde sunuldu size. Şimdi bu yapbozu yeniden oluşturmak gerekiyor. Kitabınun üçüncü ve son.bölümünün (Dünyanın Zamanı) amacı budur. Sadece bu başlıktan bile anlaşılıyordur amacım: ka pitalizmi, gelişmesini ve araçlannı dünyanın genel bir tarihine ba�lamak. Bir tarih, yani biçimlerin, deneyierin kronolo jik bir sıralamast Bütün dünya yani XV. ve XVIII. yüzyıllar arasında ortaya çıkan ve a�ırlı�ıru bütün insaniann yaşamında, dünyanın bütün toplumla nnda, ekonomilerinde ve uygarlıklarında da yavaş yavaş hissettiren birlik. Bununla birlikte bu dünya eşitsizlik içinde gösterir kendini. Bugünkü görün tü -bir yanda zengin ülkeler, öte yanda gelişmemiş

ülkeler- mutatis mutandis (de�şmesi gereken şeyler de�işti�inde, gerekli de�işikliklerin yapılması ko şuluyla) XV-XVIII. yüzyıllar arasında da geçerli dir. Hiç kuşkusuz Jacques Coeur'den Jean Bodin'e, Adam Smith'e ve Keynes'e kadar zengin ülkeler ve yoksul ülkeler, de�işmeden, aynı kalmamışlardır; 75


tekerlek dönmüştür. Ama dünya, kendi kurallan içinde pek degişmemiştir: yapısal olarak ayncalıklılar ve ayncalıklı olmayanlar arasmda payiaşılmaya de vam etmektedir. Sıradan bir toplumda olan türden bir hiyerarşi banndıran ve sıradan toplumdan daha büyük olmasma ra�men onun görünümüne sahip bir dünya toplumu vardır. Sonuçta mikrokozmos ve makrokozmos aynı yapıdır. Niçin? Bunu anlatmaya çalışaca� ama başarabilecegimden emin de�m. Tarihçi nasıllan niçinlerden daha rahat ve sonuçlan büyük sorunlann kökenierinden daha iyi görür. Ta

rihçinin sürekli kaçan ve kendisine meydan okuyan bu kökenieri mutlaka anlamaya çalışması için fazla dan bir nedendir bu

I

Bir kez daha söylemem gerekir ki bu ba�lamda vokabüleri belirlemek yararlıdır. Aslında iki kav ramdan yararlanmamız gerekecek: dünya ekonomi

si ve ekonomi dünyası. İkincisi birincisinden daha önemlidir. Dünya ekonomisi denildi�de bütünlüğü içinde dünyanın ekonomisi anlaşılır . . . Sismondi'nin dedigi gibi "bütün dünyanın pazan"

Almanca

Weltwirtschaft sözcügünden ürettigim ekonomi dün yasından anladı�ım, yaşadı�ımız dünyanın ekono mik bir bütünlük oluşturması ölçüsünde sadece bir

parçasının ekonomisidir. Uzun zaman önce XVI. 76

Dünyanın Zamanı

yüzyıl Akdeniz'inin tek başına bir Weltwirtschaft ol du�u söylemiştim . . . Atmaneada ein Welt für sich denilebilir buna: kendi için dünya. Bir ekonomi dünyası üçlü bir gerçeklik olarak ta nımlanabilir: •

Belli bir co�afi mekanı işgal eder; dolayısıyla onu açıklayan ve yavaş da olsa de�işen sınır lan vardır. Hatta kaçınılmaz biçimde, zaman zaman ama uzun aralıklarla kopmalar da gö

rülür burada. Sözgelimi XV. yüzyıl sonunda Büyük Keşiflerden sonra. Sözgelimi 1689'da Rusya, Büyük Petro'nun öncülü�de Avru pa ekonomisine açıldıgında oldu� gibi. Bu gün Çin ve SSCB ekonomilerinin kesin, gerçek ve tarbşmasız açılışlanru düşünelim: bugün kü Bab dünyasının sınırlan parçalanırdı o za man. •

Bir ekonomi dünyasının kesinlikle egemen bir kent tarafından temsil edilen bir kutbu, bir merkezi vardır; eskiden bir kent devleti, bugün bir başkent yani ekonomik başkent (ABD'de Washington de�il New York). Ay nca aynı ekonomi dünyası içinde aynı za manda uzun süreli iki merkez de olabilir: Augustus, Antonius ve Kleopatra dönemin de Roma ve İskenderiye, Chioggia savaşı sırasında (1378·1381) Venedik ve Cenova, XVIII . yüzyılda Hollanda'nın kesinlikle saf 77


dışı olmasından önce Londra ve Amsterdam. Gerçekten de sonunda iki merkezden biri saf dışı olur. 1929'da dünyanın merkezi birtakım tereddütlerden sonra kesinlikle Londra'dan New York'a geçmiştir. •

Her ekonomi dünyası her zaman çeşitli sınır lar arasında bölünmüştür. Bu ekonominin kal bi yani merkezin çevresindeki bölge. Bu bölge XVII. yüzyılda Amsterdam dünyaya egemen

olduğunda Benelüks Ülkeleri (ama hepsi de

�); 1780'den başlayarak Londra kesinlikle Amsterdam'm yerine geçti�inde İngiltere'dir (ama bütün İngiltere de�ildir). Sonra, mer kezin çevresindeki ara

bölgeler.

Nihayet

ekonomi dünyasının belirgin özelli�i olan iş bölümü içinde çok geniş bölgeler. Bunlar katılımcı olmaktan çok alt ve ba�ımlı bölge lerdir. Bu çevre bölgelerde insanlarm hayatı ço� zaman Araf'ı hatta cehennemİ anımsa br. Bu ba�lamda co�rafi durumlar kesinlikle yeterli nedendir. Kısaca yansıtılan bu gözlemlerin kesinlikle yo rumlanmalan ve dogrulanmalan gerekir. Kitabınun üçüncü bölümünde bulacaksınız bunlan ama Imma nuel Wallerstein'ın kitabında bu konuda tam bir de �erlendirme bulabilirsiniz: 1 974'de ABD'de yayınla nan ve Fransa'da Le Systeme du monde du XVe siecle ll nos jours (Flammarion) adıyla 78

çıkan The Modern

Dünyanın Zamanı

World.,.System. Kitabın yazanyla şu ya da bu noktada hatta bir ya da iki genel çizgide hemfikir olmama mın

pek önemi yok. Temelde görüşlerimiz aynıdır.

Kendisiyle aynldı�ımız noktalardan biri şudur: Im manuel Wallerstein için ancak XVI. yüzyılda kuru labilmiş olan Avrupa ekonomi dünyasından başka ekonomi dünyası yoktur, bana göre ise dünya, or taça�da hatta antikça�da Avrupa insanı tarafından tamnmadan çok önce az çok merkezileşmiş, az çok tutarlı ekonomik bölgelere yani birlikte var olan

birçok

ekonomi dünyasına aynlmıştır. Aralannda son derece sınırlı bir alışveriş olan, birlikte yaşayan bu ekonomiler dünyada insanların yaşadı�ı bölgeleri paylaşırlar. Birbirlerine sınır olan bu bölgelerde ticaret kendine bazı istisnalar dışmda çok az avantaj sa�layabilir. Rusya, Büyük Petro'ya kadar kendi içinde bu ekonomi dünyalanndan bi ridir ve kendi olanaklanndan yararlanarak kendi siyle birlikte yaşamıştır. Muazzam Osmanlı devleti de xvm. yüzyıl sonuna kadar bu ekonomi dünya lanndan biridir. Buna karşılık Şarlken'in (Karl V) ya da

II. Philippe'in imparatorlu�

da muazzamdır

ama bir ekonomi dünyası de�ildi.r: bu imparatorluk daha kuruluş döneminde Avrupa' dan başlayarak kurulan çok geniş, eski ve canlı ekonomi a�ı içinde yer alır. Çünkü 1492'nin hemen öncesinde, Kris tof Kolomb'un yolculu�dan önce Avrupa, daha sonra Akdeniz, Uzakdo�'ya çevrilmiş antenietiy le merkezi muhteşem Venedik olan bir ekonomi 79


dünyasıdır. Bu ekonomi dünyası Büyük Keşifler ile genişleyecek, Atlantik'e, adalanna ve kıyılarına yayılacak, daha sonra yavaş yavaş Amerika kıtası nın iç bölgelerine girecektir; öte yandan Hindistan, Endonezya ve Filipinler, Çin gibi özerk ekonomi dünyalanyla da ilişkilerini yo�unlaşbracakbr. Bu arada Avrupa' da da merkezi, güneyden kuzeye do�, Anvers' e ve daha sonra Amsterdam'a do� yer de�iştirecektir. llginçtir ki bu yöneliş İspanya ya da Portekiz imparatorlu�un merkezleri Sevilla ve Uzbon'a do� olmayacaktır. Böylece dünya haritasında ve tarihinde belli her dönem için çekilen bir çizginin mevcut ekonomi dünyalarını kabaca belirledi�ini görmek müm kündür. Bu ekonomiler yavaş yavaş de�işti�inden onları irdeleyecek, yaşamlarını görecek ve a�ırlık larıru de�erlendirecek kadar zamanımız vardır. Ya vaş yavaş de�iştiklerinden derin bir dünya tarihini gösterir bunlar. Biz sadece bu derin tarih üstünde duraca�ız çünkü bizim sorunumuz sadece peş peşe gelen ve genişlemesinden başlayarak Avrupa'da kurulan ekonomi dünyalarının kapitalizmin faa liyetlerini ve yayılmasını nasıl açıkladıklannı ya da açıklamadıklannı göstermektir. Öncelikle şunu belirtmemiz gerekir ki bu tipik ekonomi dünyalan Avrupa ve daha sonra da dünya kapitalizminin ya pılarını oluşturmuştur. Her koşulda ben temkirili bir şekilde ve yavaş yavaş açıklamaya yönelece �im. 80

Dünyanın Zamanı

II

Derin bir tarih. Keşfetmiyoruz bu tarihi, sade ce aydınlatıyoruz. "Ona asaletini kazandınyoruz" demiştir Lucien Febvre. Eklenecek bir şey yoktur buna. Merkez de�işmeleri, ekonomi dünyalannın

merkezlerinin kayması ve daha sonra bütün ekonomi dünyasının eşmerkezli bölgelere bölünmesi üstünde durdu�umda ikna olacaksıruz bu konuda. Bir merkez kaym�sı oldu�unda hemen yeniden bir merkez belirlenir. Bir ekonomi dünyası bir çe kim merkezi, bir kutup olmadan yaşayamaz. Ama

kayma ve yeniden belirlenme durumlan enderdir ve dolayısıyla çok önemlidir. Avrupa ve kendi içi ne kath�ı bölgeler ba�lamında 1380'lerde Venedik yaranna bir merkez belirlenmesi olmuştur. 1500'e do�ru Venedik'ten Anvers'e do�ru ani ve çok büyük bir sıçrama görülmüş, daha sonra 1550-1560'larda Akdeniz'e dönüş gerçekleşmiştir ama bu kez Ceno va yararına bir dönüş olmuştur bu; nihayet 15901610 arasında Amsterdam'a bir geçiş olur; Avrupa bölgesinin ekonomi merkezi yaklaşık iki yüz yıl bo yunca bu kent olacaktır. Merkez, 1780-1815 arasın da ise Londra'ya kayacaktır. 1929'da Atlantik'i aşan bu merkez New York'a yerleşir. Böylece Avrupa dünyasında çalan saat beş kez kaderi belirlemiştir ve bu yer de�iştirmelerle bir likte savaşlar, çatışmalar, büyük ekonomik krizler görülmüştür. Yeni merkezin ortaya çıkmasına yol 81


açan ve zaten tehdit albnda olan eski merkezi yı kan genellikle ekonomik durumun kötüleşmesidir. Bütün bunlarda matematik bir kesinlik aranrnama lıdır; agır bir ekonomik kriz bir sınavdır; güçlü olan lar geçer, zayıflar geçemez bu sınavı. Dolayısıyla merkez her darbede yık.ılmaz. Tersine, XVII. yüzyıl krizleri çogu zaman Amsterdam'ın lehine olmuştur. Bugün, birkaç yıldan beri dünya çapında baş gös teren güçlü ve kalıcı bir kriz yaşıyoruz. New York bu sınavı geçemeseydi (böyle bir şeyin olabilecegini hiç sanmıyorum) dünya yeni bir merkez bulmak ya da yaratmak zorunda kalacaktı. ABD direnitse (bü yük ihtimalle direnecektir) sınavdan çok daha güçlü çıkabilir çünkü öbür ekonomiler içinde bulunduğu muz zor koşullarda ABD ekonomisinden çok daha fazla risk albndadırlar. Her koşulda merkezin belirlenmesi, kayması, ye niden belirlenmesi genel anlamda ekonominin genel olarak uzayan krizlerine baglı gözüküyor. Dolayı sıyla hiç kuşkusuz genel tarihi döndüren bu bütün

cü! mekanizmaların zorluklar çıkaran irdelemesini bu krizlerden hareketle ele almak gerekir. Biraz ya kından bakacagımız bir örnek çok uzun yorumlar dan ve açıklamalardan kurtarabilecektir bizi. Çeşitli dönüşüınlerden, siyasal olaylardan sonra, dünya nın

merkezinin kesinlikle Anvers olması nedeniyle

bütün Akdeniz XVI. yüzyılın ikinci yansı boyunca rövanş almışhr. Amerika madenierinden çok büyük miktarlarda gelen beyaz metal o döneme kadar ls82

Dünyanın Zamanı

panya aracılı�yla Atıantik üzerinden Flandre'a ge liyordu; 1568'den sonra ise iç deniz yoluyla gelmeye başladı ve Cenova bu madeni yeniden datJtan mer kez oldu O zaman Akdeniz Cebelitank bogazından Dogu Akdeniz'e kadar bir tür ekonomik Rönesans yaşadı. Ama "Ceneviz yüzyılı" olarak adlandırılan

bu dönem kısa sürmüştür. Durum kötüler ve yakla şık yanm yüzyıl boyunca Avrupa ticaretinin büyük bir dearing merkezi olan Piacenza Ceneviz panayır lan 1621 yılına gelmeden başrollerini kaybederler. Büyük Keşifler'in oldukça dogal bir sonucu olarak Akdeniz tekrar ikincil bir alan olur ve uzun süre bu durumda kalır. Kristof Kolomb'dan bir yüzyıl sonra, dolayı sıyla müthiş ve şaşırbcı bir duraklamadan sonra Akdeniz'in bu gerilemesi uzun zaman önce yayınla dıtım Akdeniz alanıyla ilgili hacimli çalışmada ele aldıtım önemli problemlerden biridir. Bu gerileme hangi tarihe denk düşer? 1610, 1620, 1650? Özellik le hangi süreç tarbşılmalıdır. En önemlisi olan bu

ikinci problem bana göre Richard T. Rapp'ın bir makalesiyle (The Journal of Economic History, 1975) çok çarpıcı ve dogtu bir biçimde çözülmüştür. Ra hatlıkla söyleyebilirim ki uzun zamandan beri bana okurnam için gönderilen en iyi yazılardan biridir bu. Böylece şu gerçek kanıtlanmıştır: Akdeniz dünyası 1570'lerden başlayarak Kuzey gemileri ve tüccarla n tarafından taciz edilmiş, huzursuz edilmiş, yag malanmışbr ve bu Kuzeyli tüccarlar ilk servetlerini 83


ffindistan şirketlerine ve dünyanın yedi denizinde

ki maceralanna borçlu degildirler. Bunlar iç deniz zenginliklerine saldımuşlar ve bunlan en iyi ya da en kötü koşullarda ele geçinnişlerdir. Akdeniz'i ge nellikle kalitesiz ucuz mallada doldurmuşlar ama Güneyin çok kaliteli tekstil ürünlerini bilinçli olarak taklit etmişler, hatta bu ürünleri Venedik'in sıradan pazarlannda bu

markayla

satmak amacıyla bütün

dünyarun tanıdıgı Venedik damgası vurmuşlardır mallara Dolayısıyla Akdeniz sanayisi hem müş terisini hem şöhretini kaybetmiştir. Yeni ülkelerin yirmi, otuz ya da kırk yıl boyıınca ABD'nin dış ya da iç pazariamu

made in USA etiketli mallar satarak

düzenli biçimde kemirdiklerini düşünün. Özetle şunu söyleyebiliriz ki Kuzey ülkelerinin zaferinin mükemmel bir ticaret anlayışıyla ve do gal sanayi rekabetiyle (kesinlikle düşük ücretlerden yarar saglasalar da), Reform'a geçmiş olmalan ol gusuyla da ilgisi yoktur. Onların uyguladıgı siyaset sadece eskiden kazananiann yerini almak olmuştur. Şiddet de vardır bunwt içinde. Bu kuralın hala ge çerli oldugu söylenebilir mi? Birinci Dünya Savaşı sırasında Lenin tarafından ifşa edilen dünyarun çıl gınca paylaşılması onun sandı� kadar yeni bir olay degildir. Günümüz dünyasının da bir gerçegi degil midir bu? Merkezde olanlar ya da merkeze yakın olanlar ötekiler üstünde bütün haklara sahiptir. Ve daha önce belirttiğimiz ikinci problem: ekono mi dünyasırun tümüyle eşmerkezli bölgelere dagıl84

Dünyanın Zamanı

mast Egemen kutbundan uzaklaşıldıkça bu bölgeler avantajlarını git gide yitirirler. Thtişam, zenginlik, yaşama mutlulu� ekonomi dünyasının merkezinde, kalbinde yer alır. Tarihin güneşi en canlı renklerini orada parlatır, en yüksek fiyatlar, en yüksek ücretler, bankalar, "en gösterişli" mallar, en yararlı sanayiler, kapitalist tarun faaliyet leri oradadır; uzak ülke ticaretlerinin kalkış ve va nş noktalan, de�erli madenlerin, güçlü paraların ve

borç senetlerinin aktı�ı yer orasıdır. Tüm modern ve en ileri ekonomi oradadır. XV. yüzyılda Venedik'i ya da XVII. yüzyılda Amsterdam'ı, XVIll. yüzyılda Londra'yı ya da bugün New York'u gören her gez gin fark etmiştir bunu Yo�laştırma teknikleri de oradadır genellikle ve onlara eşlik eden temel bilim de bunlarla birliktedir. Bütünüyle mit ve bütünüyle gerçek olmayan "özgürlükler" de oraya yerleşmiş tir. Venedik'te yaşama özgürlü� ya da Hollanda' da özgürlükler veya İngiltere'de özgürlükler denen şeyleri düşünün!

Aracı ülkeler, komşular, rakipler, merkezin ra kipleri ortaya çıktı�ında bu yaşam düzeyi geriler. Özgür köylülerin, özgür insaniann sayısı azalır, alışveriş yeterli gelmez, banka ve finans örgütlen meleri kusurludur ve genellikle nispeten geleneksel sanayilerin dışında kalmıştır. XVIll. Yüzyıl Fransa'sı ne kadar güzel gözükilise gözüksün yaşam düzeyi lngiltere'ninkiyle karşılaştınlamaz. "Aşın beslenen", et yiyen John Bull'ın aya�ında ayakkabı vardır ama 85


çelimsiz, ekmek yiyen, solgun yüzlü, erken yaşlan mış Fransız Jacques Bonhomme ise sabo giyer. Ama sınır bölgelere yaklaşıldıg-rnda Fransa' dan uzaklaşılır!

1650'lerde

işaret noktası bag-lamın

da dünyanın merkezi küçük Hollanda ya da daha do�su Amsterdam'dır. Ara bölgeler, ikincil böl geler çok aktif Avrupa'dan geri kalan bölgelerdir yani Balbk ülkeleri, Kuzey denizi ülkeleri, İngiltere, Ren ve Elbe Almanyası, Fransa, Portekiz, İspanya, Roma'nın kuzeyindeki Fransa'dır. Kuzeyde sınır bölgeler İskoçya, İrlanda, İskandinavya, Hamburg Venedik çizgisinin dog-usundaki bütün Avrupa, Roma'nın güneyindeki İtalya (Napoli, Sicilya); ni hayet Atıantik'in ötesinde AvrupaWaşmış Amerika mükemmel bir sınır bölgesidir. Kanada ve başlangıç dönemindeki Amerika İngiliz kolonilerini sayınaz sak Yeni Dünya bütünüyle köledir. Aynı şekilde Orta Avrupa'nın suun Polonya ve ötesine kadar

kölelik bölgesidir

ikinci

yani Bab'daki gibi neredeyse ta

mamen kaybolduktan sonra XVI. yüzyılda yeniden ortaya çıkan bir kölelikten söz ediyoruz. Kısaca söylemek gerekirse

Avrupa ekonomi

dünyası, 1650' de toplumların birbirlerine eklenme si, birlikte yaşamasıdır. . . Hollanda türü kapitalist toplumdan en alt basamaktaki köle ve köleci top lurnlara do� giden bir toplum. Bu eşzamanlılık, bu senkroniZin tekrar bütün sorunlan birlikte geti

rir. Gerçekten kapitalizm bu düzenli derecelenme durumuna göre yaşar:

dış bölgeler orta ve özellikle 86

Dünyanın Zamanı

iç bölgeleri besler. Ve merkez, bütün yapnun hakim ucu, kapitalist üstyapı d�e nedir? Bakış açılarının karşılıklılığı söz konusu oldu�dan merkez çevre nin ihtiyaçlarının karşılanmasına ba�ysa, çevre de kendisine kurallamu dikte eden merkezin ihti yaçlarına bagunlıdır. Her koşulda Do� Avrupa'ya ikinci köleli� "sokan" Batı Avrupa'dır . . . Batı Avru pa kendi ekonomisinin gereklilikleriyle Yeni Dün ya çerçevesi içinde eski köleli� yeniden icat etmiş ve aktamuştır. Immanuel Wallerstein'ın sözlerinin a�ırlı� hareket noktasını burada aramak gere kir: kapitalizm dünyanın eşitsizli� bir yaratı mıdır; gelişmesi için uluslararası ekonomiyle gizli anlaşmalar yapması gerekir. Kesinlikle sınırsız bir alanın otoriter örgütlenmesinin bir ürünüdür. Sınır lı bir ekonomi alanında güçlü bir gelişme göstermesi mümkün olmaz. Başkasının kölece eme�den ya rarlanmasa hiç gelişemez belki. Bu tez alışılmış süreklilik ilişkisi içindeki mode lin başka bir açıklamasıdır: kölelik, ba�, ka pitalizm. Çok güçlü ve etkili gözükmemek için bir eşzamanlılı�ı, çok özel bir senkronizmi öne çıkarır. Modern kapitalizmin kökenieri için çok önemli ol du�u sandıgım bir noktayla ilgili de olsa Avrupa ekonomi-dünyasının sınırlannın ötesinde olup biten lerden söz etmek istiyorum. Çerçekten de XVID. yüzyıl sonuna dek ve gerçek bir dünya ekonomisi ortaya çıkıncaya kadar Asya' da da çok güçlü biçimde örgütlenmiş ve randımanlı bir 87


ekonomi dünyası olmuştur: Çin'i, Japonya'yı, Hin distan-Filipinler-Endonezya blo�u, Islam dünya sını düşünüyorum. Bu ekonomilerle Avrupa ekono mileri .ilişkilerinin yüzeysel oldugunu, sadece çeşitli para karşılıgırtda alınan bazı lüks ürünlerie -özellik le karabiber, baharat ve ipekle- ilgili oldugunu ve tümünün mevcut ekonomik kütleler ba�lanunda pek birşey ifade etmedi� söylemek adet olmuştur ve yerindedir bunlan söylemek. Hiç kuşkusuz do� rudur bu ama bu kısıtlı ve sözde yüzeysel alışveriş ler büyük sermayenin her zaman kendisine sakladığı alış verişlerdir ve bu bir rastlantı de�ildir, olamaz. Hatta ben her ekonomi dünyasının ço�u zaman dışandan manipüle edildi� düşünüyorum. Avrupa'nın bü yük tarihi ısrarla söyler bunu ve hiç kimse bu tarihin Vasco de Gama'nın 1498'de Calicut'a ulaşmasıru, Hollandalı Comelius Houtman'ın 1595'de büyük Cava kenti Bantam'a u�ramasıru, Robert Clive'ın 1757'de Bengal'in Ingiltere'ye teslim edilmesiyle sonuçlanan Plassey' deki zaferini öne çıkarmasının yanlış oldu�u söylemez. Kaderin yedi fersahlık sihirli çizmeleri vardır. Uzaktan vurur.

III Avrupa'da onlan yaratan ve geliştiren merkez lerle ilgili olarak peş peşe gelen ekonomi dünya lanndan söz ettim size. Şunu belirtmek gerekir

Dünyanın Zamanı

1750'lere kadar bu egemen merkezler her za man kentler, kent-devletler olmuştur. Gerçekten de XVTII . yüzyıl ortalarında ekonomi dünyasına egemen olan Amsterdam'la ilgili olarak tarihte ki poleis1erin, kent-devletlerin sonuncusu oldugu söylenebilir. Benelüks Ülkeleri, onun arkasında bir yönetim gölgesinden başka bir şey deg-ildir. Amsterdam tek başına hüküm surer, Antiller'den, Japonya kıyılanndan başlayarak bütün dünyadan görülen parlak fenerdir. Buna karşılık Aydınlanma yüzyllırun ortasına dog-ru farklı bir dönem başlar. Yeni egemen Londra bir kent devleti deg-ildir, ken disine bir ulusal pazarın dayarulmaz gücünü getiren Britanya'nın merkezidir. Dolayısıyla iki evre söz konusudur: kent yara tımlan ve egemenlikleri; "ulusal" yarabmlar ve egemenlikler. Bütün bunlan çok çabuk geçiyoruz, bunun nedeni sadece bilinen bu olayların farkında olmanız ve benim daha önce bunlardan söz etmiş olmam deg-il aynı zamanda bana göre sadece bilinen bu olayların tümünün önemli olmasıdır çünkü ka pitalizm sorunu bu bütün açısından ortaya çıkar ve oldukça yeni gibi gözükür. Avrupa 1750'ye kadar önemli kentler çevresinde dönecektir. Bu kentler rolleriyle kutsal ucubelere dönmüştür: Venedik, Anvers, Cenova, Amsterdam. Bununla birlikte XIII. yüzyılda ekonomik yaşa ma egemen olan böyle tek bir kent yoktur. Ancak Avrupa'nın alt yapısı olan, örgütlü bir kent olmaki

89


masından da söz edilemez. Bir ara İslam tarafından fethedilen Akdeniz yeniden Hıristiyanlıga açılır ve Dogtı Akdeniz ticareti Batı'ya prestijli uzak ülke ti caretini sunar; aksi takdirde adına layık bir ekonomi dünyası kesinlikle olmazdı. tki pilot bölge çok belir gin özellikler kazanmıştır: güneyde İtalya, kuzeyde Hollanda. Ve bütünün ağırlık merkezi bu iki bölge arasında, Champagne ve Brie panayıdan arasında istikrar kazanmıştır. Bu iki panayır büyük oldugu söylenebilecek bir kente -Troyes- ikinci planda ü ç kente -Provins, Bar-sur-Aube, Lagny- eklenmiş ya pay kentlerdir. Bu ağırlık merkezinin boşlukta kaldıgını söyle mek abartılı bir ifadedir çünkü Paris'ten çok uzak �

degildir bu merkez . . . Paris o dönemde Saint-Louis monarşisinin ve üniversitesinin bütün ihtişamı ve gelişmesi içinde büyük bir ticaret alanıdır. Hüma nizma tarihçisi Guiseppe Toffanin çok karakteristik bir ad verdigi kitabında yanılmamıştır bu konuda: ll

Secolo

senza

Roma . . . Düşünün ki XIII. yüzyıldır söz

konusu olan ve bu dönemde Roma kültürel krallıgt ru

Paris' e kaptırınıştır. Ama kesin olan şu ki bu dö

nemde Paris'in ihtişamı gürültü lü patırtılı ve aktif Champagne panayırlanyla ilişkilidir. Champagne neredeyse sürekli uluslararası buluşma yeridir. Ku zeyin, geniş anlamda Hollanda'nın -Mame kıyıla rından Zuyderzee'ye kadar uzanan ve yün, kenevir, keten işleyen büyük aile atölyeleri- kumaşlan, çar şaflan, bezleriyle karabiber, baharat ve İtalyan tüc90

Dünyanın Zamanı

carlanrun ve tefecilerinin parası de�ştirilir. Bununla birlikte bu sınırlı lüks ürün alışverişi muazzam bir ti caret, sanayi, nakliyat ve kredi mekanizmasını hare kete geçirir ve bu panayırlan o dönem Avrupası'nın iktisadi merkezi yapar. Champagne panayıdarının gerilemesi XIII. yüz yıl sonunda başlar ve nedenleri farklıdır: 1297'de Akdeniz ve Bruges arasında do�dan bir deniz ba�lantısı kurulması (deniz karanın önüne geçer); Simplon ve St. Gothard aracılı�ıyla kuzey-gü ney A lman kentleri yolunun ön plana çıkması; ve İtalyan kentlerinin sanayileşmesi (İtalyan kentleri daha önce Kuzeyin ham kumaşlarını boyarnakla yetiniyorlardı, artık kumaş üretmeye başlamış lardır ve Floransa'da Arte della lana atılım yapar). Ama XIV. yüzyılda özellikle, kısa süre sonra veba salgını trajedisinin de eklendi� ekonomik kriz bil dik rolünü oynayacaktır: Champagne ticaretinin en güçlü partneri olan İtalya sınavı kazanacaktır. Av rupa yaşamının tartışmasız merkezi olmuştur ya da yeniden olmuştur. İtalya bütün Kuzey-Güney ticaretini tekeline alacaktır ve Basra Körfezi, Kızıl deniz yoluyla Uzakdoğu'dan gelen bütün mallar bu ülkeye gidecektir. Dog-u Akdeniz kervanları da bütün Avrupa pazarlanru a priori olarak bu ülkeye açar. Aslında İtalya'nın önceli� uzun süre dört güçlü kent arasında paylaşılmıştır: Venedik, Milano, Flo ransa ve Cenova. 1381' de Cenova'run çöküşünden 91

KAPiTALiZMIN KısA TARiHi

sonra Venedik'in uzun ama her zaman huzurlu ol mayan saltanatı başlar. Bununla birlikte bu saltanat yüz yıldan fazla sürer. Venedik bu dönemde Do�u Akdeniz'e de egemen olacak ve Uzakdo�'nun çok de�erli ve aranan ürünlerinin yıpldı� bütün Avrupa'nın yeniden da�tıcısı olacaktır. XVI. yüz yılda Anvers San Marco kentini gölgede bırakır: bu kent Portekiz'in Atlantik yoluyla büyük miktarlar da ithal etti� karabiberin deposu olmuştur ve do layısıyla Escaut limanı da çok büyük bir merkez haline gelmiş, Atlantik ve Kuzey Avrupa ticareti nin efendisi olmuştur. Daha sonra açıklanması çok uzun

sürebilecek olan ve İspanyolların Hollanda

savaşına ba�lı olan çeşitli politik nedenlerle haki miyet Cenova'ya geçecektir. Saint.Georges kentinin talihinin ise Do� Akdeniz ticaretiyle ilgisi yoktur. Yeni Dünya ticareti, Sevilla ticareti ve Avrupa'nın yeniden da�tıcısı durumuna geldi� Amerikan be yaz madeni taşıyan filolarla ilgilidir. Sonuçta Arns terdam konusunda herkes hemfikirdir: Baltık'tan Do�u Akdeniz'e ve Molük'e kadar yayılan uzun süreli -bir buçuk yüzyılı aşkın- egemenli� esasen Kuzey ürünleri ve "ince baharatlar" -tarçın, karan fil tanesi vb- üzerinde oluşturdu� tekel diyebile ce�miz üstünlüklere dayanan Amsterdam çok kısa sürede Uzakdo�u'nun bütün kaynaklarına sahip ol muştur. Bu yan tekeller sayesinde Amsterdam aşa�ı yukan her yerde keyfine göre spekülasyonlar yapa bilmiştir. 92

Dünyanın Zamanı

Ama biz şimdi bu imparatorluk-kentleri bir yana bırakalım ve önemli bir probleme el atalım: ulusal pazarlar ve ulusal ekonomiler. Ulusal ekonomi maddi yaşamın gereklilikleri ve yenilikleri nedeniyle devletin, faaliyetleri aynı yöne taşınabilecek, birlik içinde, tutarlı bir alana dönüş türdü� politik alandır. Bu performansı erken dö nemde gösterebilen sadece İngiltere olmuştur. İn giltere ba�lanunda devrimlerden söz edilir: tarım, politika, finans, sanayi. Bu listeye, herhangi bir adla ulusal pazanru yaratmış devrimi de eklemek gere kir. Sombart'ı eleştiren Otto Hintze oldukça dar bir

bölgede ulaşım olanaklannın nispeten bol olmasına ba�lı bu dönüşümün öneminin üstünde ilk duran lardan biridir ve bu ba�lamda kıyı denizcili�yle sıkı bir ırmak ve kanal a�yla çok sayıda araba ve yük hayvanı da bir araya gelmiştir. İngiliz bölgesin de gümrükler ve iç geçiş ücretleri erken dönemde kalkb�dan İngiliz eyaletleri Londra aracılı�yla ürün de�iş tokuşu yaparlar ve mallarını ihraç eder ler. İngiltere 1707'de İskoçya, 1801'de de İrlanda'yla birleşmiş tir. Bu tür anlaşmalar Birleşik Eyaletler1e daha önce sa�lanmıştır ama onJann bölgesi dardır ve kendi nü fusunu bile besleyemez. Bu iç pazar bütünüyle dış pazara yönelen Hollanda kapitalistlerinin hesapla nnda pek yoktur. Fransa ise önünde çok fazla en gel bulmuştur: ekonomik açıdan geç kalmış olması, nispeten büyük bir ülke olması, fert başına gelirinin 93


çok düşük olması, iç ba�lantılanndaki zorluklar ve nihayet merkez belirleme konusundaki eksiklikler. Dolayısıyla ulaşım sürel�ri açısından çok geniş, çok farklı, örgütlenmesi çok zayıf bir ülkedir. Edward Fox çok ses getiren bir kitapta en azından iki Fran sa olduğunu kolayca göstermiştir. Biri canlı, esnek, xvm. yüzyıldaki ekonomik gelişmeyle doludizgin giden ama artbölgeye çok az ba�, gözünü bütü nüyle dış dünyaya çevirmiş deniz Fransa'sı, öbürü karasal, tutucu, yerel ufuklara alışmış, uluslararası kapitalizmin ekonomik avantajlarından haberdar olmayan kıta Fransa'sı. Siyasal iktidan bütünüyle elinde tutan da bu ikinci Fransa olmuştur. Çünkü ülkenin yönetim merkezi, iç bölgede kalan Paris Fransa'nın ekonomik başkenti bile de�ldir; bu rolü, 1461'de panayırlannın kurulmaya başlamasından sonra uzun süre Lyon üstlenmiştir. XVI. yüzyıl so nunda Paris lehine bir kayma olmuş ama arkası gelmemiştir bunun Paris ancak 1709'dan sonra ve Samuel Bemard'ın iflasından sonra Fransa pazan nın ekonomik merkezi olabilmiştir ve bu pazar da 1724'de Paris borsasının yeniden düzenlenmesinden sonra etkin olmaya başlanuştır. Ama geç kalınmıştır ve XVI. Louis döneminde hareket ettirid güç hızlan sa da bütün Fransa'yı canlandırmayı ve etki altına almayı başaramamıştır. İngiltere ise çok. basit bir yol izlemiştir. Tek bir merkez vardır. Londra. XV. yüzyıldan beri ekonomik ve politik merkez olan Londra çabuk gelişmiş, aynı 94

Dünyanın Zamanı

zamanda kendine uygun yani büyük hammadde tüc carlanna uygun İngiliz pazan modeli olmuştur. Öte yandan bir ada ülkesi olması başkalann dan aynlmasına, yabana kapitalizmin müdahale sinden kurtulmasına yardımcı olmuştur. Bu ba� lamda, 1558'de Thomas Gresham sayesinde Stock Echange'in kurulmasıyla Anvers karşısındaki tavrı örnek gösterilebilir. 1597'de Stahlhof'un kapanma sıyla Hansa birli�ine karşı tavır ve eski konuklan nın ayrıcalıklarnun kaldmiması öteki örneklerdir. 1651' de ilk denizcilik anlaşmasıyla Amsterdam'a karşı tavtrdan söz edilebilir bu konuyla ilgili olarak. Bu dönemde Amsterdam Avrupa ticaretine çok bü yük ölçüde egemendir. Ama İngiltere bir baskı ara cıydı bu kent için: gerçekten de Hollanda yelkenli gemileri, rüzgarların yönü dolayısıyla İngiliz liman Ianna u�ramak zorundaydılar. Hollanda'nın başka hiçbir ülkeden kabul etmedi�i koruma önlemlerini İngiltere'den kabul etmesinin nedeni budur hiç kuş kusuz. Her koşulda İngiltere ulusal pazanru ve do� makta olan sanayisini bütün Avrupa ülkelerinden çok daha

iyi korumayı bilmiştir. İngiltere'nin Fransa

karşısındaki zaferi yavaş yavaş kendini göstermiş, er ken dönemde ortaya çıkmış (bana göre 1713 Utrecht anlaşmasıyla), 1786'da (Eden anlaşması) patlamış, 1815'de kesinleşmiştir. Londra'nın egemen olmasıyla Avrupa'nın ve dünyanın ekonomi tarihinde bir sayfa çevrilmiştir çünkü İngiltere'nin siyasal önderlik alaruna da ya95


yılan ekonomik üstünlü� yüzyıllarca sürmüş bir dönemin, kent ekonomileri ve de Avrupa'nın ve ab. lımına, açgözlülü�ne ra�men dünyanın geri kalan bölümünü içeriden fethedemeyen ekonomi dünya lan döneminin sonudur. İngiltere'nin Amsterdam'a zarar vererek başardı� şey sadece geçmiş başarılan yinelernesi de�il, bunlan aşmasıdır. Dünyanın bu şekilde fethedilmesi zor olmuş, araya birçok beklenmedik olay ve dram girmiştir ama İngiltere egemenli�ini kabul ettirmiş ve engel leri aşmışb.r. Öbür ekonomilere baskı yapan Avrupa dünya ekonomisi ilk kez dünya ekonomisine ege men olma ve önce kendisinin, İngiliz'in ama aynı zamanda da Avrupalının önünde bütün engellerin ortadan kalkaca� bir dünya aracılı�yla onunla ilk kez özdeşleşme iddiasında olacakb.r. 1914'e kadar sürmüştür bu. 1875 do�umlu Andre Siegfried yir minci yüzyılın başında yirmi beş yaşındaydı, çok

daha sonra, sırurlada dolu bir dünyayı dolaşırken yanında kimlik belgesi olarak sadece ve sadece bir kartvizit taşıdı� güzel bir hatıra olarak saklamış b.! Bedelini hiç kuşkusuz bazı insaniann ödedi�i Pax

britannica'run (İngiltere banşı) mucizesi. . .

IV

Sözünü edece� İngiliz sanayi devrimi ada nın hegemonyası için bir gençlik pınan, güçle yapı96

Dünyanın Zamanı

lan yeni bir anlaşma olmuştur. Ama hiç korkmayın: kendimi kaybederek aslında bize kadar gelen, bizi kuşatan bu büyük tarih problemine dalacak deği lim. Sanayi her zaman çevremizdedir, her zaman devrimcidir ve her zaman tehdit eder. Rahat olun: size anlatacaklarım bu müthiş hareketin sadece baş langıç dönemiyle ilgilidir ve özellikle anglosakson tarihçilerin ve onlarla birlikte başka tarihçilerin de üstüne atıadıkiarı çok parlak tartışmalara girişrnek ten sakınacagun. Kaldı ki benim problemim sınır

lıdır: benim gösteı:mek istedigim İngiliz sanayileş mesinin çizmiş oldugum şemalar ve modellerle ne ölçüde örtüştükleri ve bu sanayileşmenin beklenme dik olaylar açısından çok zengin olan kapitalizmin genel tarihine ne ölçüde entegre oldugudur. Burada devrim sözcügünün her zamanki gibi karşıt anlamlı olarak kullaruldıgını belirtmemiz ge rekir. Bir devrim, etimolojik olarak bir tekerlegin, dönen bir yıldızın hareketidir,

hızlı bir harekettir:

başlar başlamaz oldukça kısa sürede bitecegini anla nz.

Oysa sanayi devrimi özellikle yavaş bir hareket

olmuştur ve ilk başta pek anlaşılamamıştır. Adam Smith bile bu devrimin ilk işaretlerini görmüş ama bir şey anlamamıştır. Devrimin çok yavaş olmasını, dolayısıyla zor geçmesini, dolayısıyla karmaşık olmasını içinde ya şadı� dönem açıklanuyar mu? Üçüncü dünya nın

bir bölümü gözümüzün önünde sanayileşiyor

ama duyulmamış bir çaba ve a priori olarak anormal 97


gözüken bir yı� başansızlık ve yavaşlıkla . . . Bir defasında tanm sektörü modemleşmeyi izleyeme miştir; ya da nitelikli el erne� bulunanamıştır; veya iç pazar talebi yetersiz kalmıştır; bir defasında ham madde kapitalistleri daha güvenli ve daha karlı dış yatınmlan yerel yatırımlara tercih ettiler; ya da dev let müsrif ve kötü niyetli davrandı; veya ithal edilen teknik uyumlu olmamıştır ya da çok pahalıya mal olmuştur ve gerçek maliyetleri a�laştırmıştır; ya da gerekli ithalat-ihracat dengesi kurulamamıştır: uluslararası pazar şu ya da bu gerekçeyle düşman olmuştur ve bu düşmanlı� son söz olmuştur. Oysa bütün bu dönüşümler gerçekleşirken Devrim yeni den icat edilecek bir şey de�ldir

artık, modellerden

bütün dünya yararlanabilir. Dolayısıyla a priori ola rak her şeyin kolay olması gerekir. Ama hiçbir şey kolay olmaz. Aslında bütün bu ülkelerin durumu daha çok İngiliz devriminden önce olup bitenleri yani teknik düzlemde mümkün olabilecek bir yı� eski devri

min başarısızlı�ı hatırlatmıyor mu? Ptolemaios hanedam dönemi Mısır'ı su buhanrun gücünü bilir ama sadece e�lenir bununla. Roma dünyası muaz zam bir teknik ve teknolojik bilgi birikimine sahip tir ve bu birikim sessiz sedasız ve birkaç kez uzak ortaça� yüzyıllanru aşmış, XII . ve xrrı. yüzyıllarda yeniden yaşamaya başlamıştır. Rönesans yüzyılla nnda Avrupa Roma'nın kullandı� su de�rmen lerini ve rüzgar de�enlerini yaygınlaştırarak 98

Dünyanın Zamanı

enerji kaynaklamu ola�anüstü biçimde

artınr:

bu

bir sanayi devrimidir. Çin büyük olasılıkla kok üre timini XIV . yüzyılda bulmuştu ama bu olası devri min arkası gelmemiştir. XVl yüzyılda kaldırma, su pompalama, boşaltma sistemleri çok derin maden kuyulannda kullanılmıştır; bu ilk modem üretim yerleri, vaktinden önce kurulmuş fabrikalar, ser mayeyi çekmiş, daha sonra ise kısa sürede azalan randımanlar kuralının kurbanları olmuşlardır. XVII. yüzyılda Ingiltere'de taş kömürü kullanımı yay gınlaşır ve John U. Nef bu vesileyle haklı olarak ilk İngiliz devriminden söz eder ama yayılamayan ve büyük dönüşümler getirerneyen bir devrimdir bu. Fransa'da ise sanayi alanında gelişmelerin belirgin işaretleri XVIII. yüzyılda açık seçik görülür. Bu yüz yılda teknik icatlar peş peşe gelir ve bu ülkede temel bilimler br.

en

azından Manş ötesindeki kadar parlak

Ama sonuç olarak belirleyici adımlar İngiltere'de

atılmıştır. Bu ülkede işler sanki do�al olarak, kendi li�inden

yürümüştür ve modem tarihin ilk büyük

kopuşu dünyanın ilk sanayi devrimi heyecan veren bir problem atmıştır ortaya. Ama niçin Ingiltere? Ingiliz tarihçiler bu sorunlan o kadar çok irdele mişlerdir ki yabancı bir tarihçi her birini ayn olarak ele aldı�ı ama bir araya getirilmeleri de açıklamayı pek kolaylaştırmayan tartışmalar içinde kaybolup gitmiştir. Kesin olan tek şey kolay ve klasik açık lamalann saf dışı edildi�idir. Bu ba�lamda sanayi devrimini bütüncül bir olgu ve bir yı�m uzak ve de99


rin kökenieri olan, yavaş ilerleyen bir olgu gibi dü şünme eğilimi gitgide agır basmaktadır. Biraz önce sözünü ettigim zor ve kaotik gelişme lere bakıldıgında günümüz dünyasının gelişmemiş bölgelerinde

en

şaşırtıcı olan şey İngiliz sanayi dev

riminin patlaması, XVIII . yüzyılda ve XIX. yüzyılda ve sonrasında ilk kitlesel üretimin, motor kesinlikle yavaşlamadan ya da durmadan, hiçbir yerde engel ve güçlük görülmeden, olaganüstü bir ulusal büyüme şeklinde gelişebilmesi degil midir? İngiliz köyleri boşalırken üretim kapasitelerinde bir eksiklik olma mıştır; yeni sanayiciler kendilerine gerekli nitelikli ve niteliksiz emekten yararlanmaya başlamışlardır; iç pazar fiyatların yükselmesine ragmen yükselmeye devam eder, gelişmeye devam eden teknik gerekli olduğunda düzenli biçimde hizmet önerir ve sunar; dış pazarlar peş peşe açılmaya başlar. Hatta azalan karlar, sözgelimi pamuk sanayisinde ilk hızlı yükse

lişten sonr� karların çok hızlı biçimde düşmesi krize neden olmamıştır: biriktirilen çok büyük sermayeler başka bölgelere aktarılmış ve pamugun arkasından demir yollan gelmiştir. Sonuçta İngiliz ekonomisinin bütünsektörleri üre tirnin bu ani hızlanışının gerekliliklerini karşılamış

lardır. Bu durumda tartışılması gereken, ulusal eko nominin tümü degil midir? Öte yandan İngiltere'de pamuk devrimi, yerden fışkırmış, gündelik, sıradan yaşamdan çıkmıştır. Keşifleri çogu zaman zanaatçı lar yapmıştır. Sanayiciler genellikle mütevazı çevreı oo

Dünyanın Zamanı

lerin insanlandır. Yabrımlar, kolay borçlanmalar ilk başta zayıf kalnuştır. Şaşırtıcı dönüşümü başlatan

biriktirilen zenginlik, Londra ve Londra'nın ticaret ve finans kapitalizmi de�ild.ir. Londra, sanayinin denetimini ancak 1830'lardan sonra ele geçirecektir. Böylelikle hayranlık uyandıran olay, sayısız örnek leriyle görülür: güç, pazar ekonomisi yaşamı ve hat ta temel olarak ekonomi, yenilikçi küçük sanayi ve bunların yanında üretimin ve kısa süre sonra sanayi kapitalizmi denen olayı sırtlannda taşıyacak olan alışverişlerin global işleyişi. Sanayi kapitalizmi an cak altta yatan ekonomiyle orantılı olarak büyüye bilmiş, biçimlenebilmiş ve güç kazanabilmiştir. Bununla birlikte böyle bir İngiliz de vriminin ortaya çıkışını do�ran ve dönemin İngiltere'sini dünyarun büyük bölümünün tartışmasız efendisi yapan olmazsa olmaz koşullar vardır. Bilind.i� gibi Fransız devrimi ve Napolyon savaşlarının büyük katkılan görülmüştür bu ba�lamda. Ve pamuk pat

laması uzun süreli ve yaygın olduysa burada hareket ettirici güç sürekli açılan yeni pazarlardır: Portekiz Amerika'sı, İspanyol Amerika'sı, Osmanlı Devleti, Hindistan. Dünya istemeden İngiliz devriminin et kin ortagt olmuştur.

öyle ki kapitalizm ve sanayi devrimi ba�lammda sadece sosyoekonomik yapılarm (yerinde) dönüşü mü aracılı�ıyla bir iç açıklamayı kabul edenler ve bu konuda sadece bir dış açıklamayla (aslında dünya nın

emperyalistler tarafından sömürülmesi) yetin101


rnek isteyenler arasındaki hararetli tartışma amaçsız geliyor bana. Her isteyen dün yayı sömüremez. Ya vaş yavaş olgunlaşan büyük bir güç gerekir bunun için Ama kesin olan şu ki bu güç kendi içinde, kendi kendine yavaş yavaş gelişse de başkalannı sömür mekle güçlenir ve bu ikili süreç içinde onu ötekiler den ayır� mesafe genişler. Dolayısıyla iki açıklama (iç ve dış) kesinlikle iç içe geçmiştir. Ve işte sonuca geldim. Bu arada sizi ikna edebii miş oldugtımdan emin de�m Ama açıklamalannu bitirirken dünün dünyası ve kapitalizmi ışı�da bu günün dünyası ve kapitalizmi hakkında düşündük lerimi söylerken sizi ikna edebilece�den daha çok kuşkuluyum Gördü� ve size anlatmaya çalışb

� dünyalar ve kapitalizmler. Ama tarihsel açıkla manın bugüne kadar gelmesi gerekmez mi? Bu bu luşmayla kendini do�laması gerekmez mi? Hiç kuşkusuz bugünün kapitalizmiNn çapı ve oranlan çok büyük ölçüde de�şmiştir. Gene çok büyük ölçüde gelişme gösteren temel alışverişler ve araçlar ölçüsünde ele almak gerekir kapitalizmi. Ama mutatis mutandis kapitalizmin do�ası tepeden tıma�a de�işmiş gibi geliyor bana. Düşüncelerimi destekleyen üç kanıt var: •

Kapitalizm uluslararası kaynaklardan ve ola naklardan yararlanmaya dayanıyor, bir başka deyişle dünya boyutlarında var olan bir sis tem, en azından bütün dünyaya do�u meyle102

Dünyanın Zamarn diyor. En önemli kaygısı: bu evrenselligi yeni den oluşturmak. Kapitalizm bu baglarnda çok büyük şiddet olaylarıyla karşı karşıya kalmasına ragmen her zaman, hukuken ve fillen ısrarla tekelle re dayanır. Bugünün diliyle söylersek

zasyon, pazarı

organi

çevirmeye devam ediyor. Ama

burada gerçekten yeni bir olgudan söz etmek dogru olmaz. Dahası, genel kabul gören düşüneeye göre ka pitalizm bütün ekonomi,

bütün

çalışma dün

yasında etkili degildir; bunlan mükemmel oldugu söylenemeyecek kendi sistemi içinde kuşatamaz kesinlikle: sözünü ettigim üçlü yapı -maddi yaşam, pazar ekonomisi, kapita list ekonomi (muazzam eklemelerle}- şaşırtıcı bir aynm ve açıklama degeri barındırır içinde. Bunu anlamak için çeşitli düzeylerde mevcut bazı karakteristik faaliyetleri içeriden ögren mek yeterlidir. Avrupa'da bile, hala kendi ürettigini tüketen toplumların, ulusal muha sebenin dışında kalan hizmetlerin, bir yıgın zanaat atölyesinin bulundugu en alt düzey. Sözgelimi bir konfeksiyon atölyesinin yer al dıgı orta düzey: burada üretim ve üretimin pazarlanması baglamında çok kesin ve hatta aamasız rekabet yasalan söz konusudur; an

lık bir dikkatsizlik ya da zaaf çöküşe neden olur. Ama en üst düzeyde tarudıgım ve söz103


de rakip olan iki büyük firmadan söz etmem mümkündür size; biri Fransız öbürü Alman olan bu iki firma sadece Avrupa pazarında rakiptirler. Bununla birlikte siparişleri birinin ya da öbürünün alması hiç önemli depldir çünkü amaca giden yol ne olursa olsun çıkar birli� vardır aralarında. Böylece kişisel olarak yavaş yavaş kabul etti �m düşüncelerimi kanıtlıyorum. Yani kapitalizm zirvedeki ya da zirveye do�u giden ekonomik et kinliklerin bir sonucudur kesinlikle. Sonuç olarak yüksekten uçan bu kapitalizm maddi yaşanun ve pazarın uyumlu ekonomisinin altındaki iki boyutta yer alır, yüksek kar bölgesini temsil eder. Böylelik le onu en yüksek düzeye koydum Eleştirebilirsiniz beni bunun için ama bu düşüncede olan yalnız ben de�ilim. Lenin 1916'da kaleme aldı� Emperyalizm,

Kapitalizmin En Yüksek Aşaması adlı broşüründe

iki

kez açıklar: "kapitalizm, ticari üretimin gelişme sinin en yüksek aşamasıdır; on binlerce büyük iş letme her şeydir, milyonlarca küçük işletme hiçbir şeydir." Ama 1917 tarihli bu açık gerçek eski, çok eski gerçektir. Gazetecilerin, ekonomistlerin, sosyologların araş tırma ve incelemelerinin eksikli� ço� zaman tarih sel boyutlan ve perspektifleri dikkate almamalandır. Birçok tarihçi inceledikleri dönem kendi içinde bir dönemmiş, bir başlangıç ve bir sonmuş gibi aynı şeyi 104

Dünyanın Zamanı

yapmazlar mı? Uyanık ve zeki biri olan Lenin 1917 tarihli aynı broşürde şöyle der: "serbest rekabetin egemen olduğu eski kapitalizmin belirgin özellig-i malların ihraç edilmesiydi Tekellerin egemen oldu ğu bugünkü kapitalizmin belirgin özellig-i sermaye ihracıdır." Bu ifadeler çok tartışmalıdır: kapitalizm her zaman tekelci olmuştur ve mallar ve sermayeler

her zaman eşzamanlı olarak dolaşmıştır, sermayeler ve kredi bir dış pazara ulaşmanın ve bu pazan zor lamanın en güvenilir aracı olmuştur. XX. yüzyıldan çok önce sermaye ihracı, sözgelimi XIII. yüzyılda Flo ransa, XVI . yüzyılda Augsburg, Anvers ve Cenova için gündelik bir gerçeklik olmuştur. XVIII. yüzyılda sermaye Avrupa'yı ve bütün dünyayı dolaşır. Pa rayla ilgili bütün araçlar, yöntemler ve kurnazlıklar 1900'de ya da 1914'de doğmamış mıdır? Benim bunu söylemem gerekli mi? Kapitalizm bütün bunlan bi lir ve dün olduğu gibi bugün de belirgin özellig-i ve gücü bir kurnazlıktan ötekine, bir eylem biçiminden ötekine geçebilmesi, konjonktürün koşullanna göre amaçlanru, planlanru on kez değiştirebilmesi ve bu arada kendisine olabildiğince sadık kalabilmesi, ken disine olabildiğince benzemesidir. Tarihçi olarak ve çağının bir insanı olarak benim üzüldü� sosyalist dünyada olduğu gibi kapitalist dünyada da kapitalizmle pazar ekonomisinin ayn olduklannın kabul edilmemesidir. Bab.da kapitaliz min olumsuzluklanna saldıranlara siyasetçiler ve ekonomistlerin verdikleri cevap şudur: kapitalizm ı os

KAPiTALiZMiN KısA TARiHi wrhl'st

� iriı.;irn ve pazar ekonomisinin zorunlu tersi

o larak en az zarar veren sistemdir. Hiç sanmıyorum. SSCB'de de ses getiren bir hareket içinde sosyalist ekonominin agıtlı�ından yakınanlara ve bu ekono miye daha bir ''kendili�ndenlik" (bana göre "daha fazla özgürlük" demek istiyorlar) kazandırılmasıru isteyenlere verilen cevap da şudur: kapitalist fela ketin yıkımlarnun zorunlu tersi olarak en az zarar veren sistem. Buna da hiç inanmıyorum. Ama bana göre ideal toplum mümkün müdür? Her koşulda böyle bir toplumun dünyada yandaşlan olabilece�i ne ihtimal vermiyorum! Size tarihçi olarak son bir itirafta bulunacak ol masaydım açıklamalanını bu genel yargıyla bitire cektim. Tarih her zaman yeniden başlar, kendisini her zaman yeniler, aşar. Kaderi bütün insan bilimle rinin kaderinden farklı de�ildir. Dolayısıyla /az dı�ımız tarih kitapla nnın onlarca ve onlarca yıl boyunca geçerli olabilece�e inannuyorum. Yazıl dı�ında kesinlikle bitmiş, artık hiçbir müdahaleye gerek bırakmayan bir kitap yoktur; hepimiz biliyo ruz bunu. Benim kapitalizm ve ekonomi yorumum kap samlı bir arşiv taramasına ve yo�n bir okuma faa liyetine dayanıyor ama sonuçta o kadar çok rakam yoktur, bu rakamlar birbirlerine çok fazla ba�lı de �ildir; benim çalışınam nicelikten çok niteli�e daya nır. Üretim e�rileri, kar oranlan, tasarruf oranları 106

veren, ciddi şirket bilançolan yayımiayan monogra filer yaklaşık da olsa sabit sermaye aşınmasından söz eden monografiler çok enderdir. Bu farklı alanlarda daha açık seçik bilgiler edinebilmek için meslektaş Iara ve dostlara başvurdum; ama boşuna. Çok az bilgi bulabildim. Bununla birlikte bana göre, daha iyisi olmadı �ından içine kapandıtım açıklamalar dışmda bir çıkış yolu ancak bu yöne do�u bir yerde buluna bilir. Daha iyi anlamak için bölmek, üç düzleme ya da üç etaba bölmek çok karmaşık, ekonomik ve sosyal gerçekli�i sakatlamak, zorlamaktır. Gerçek ten de sanayi devrimiyle birlikte eşzamanlı olarak ortaya çıkan büyüme oranlarındaki de�şimin ne denlerini anlayabilmek için bütünü kavramak gere kir. Bütünleyiciı globalleştirici bir tarihin mümkün olabilmesi için geçmişin ekonomisinin alaruna belli bir ulusal muhasebenin, belli bir makroekonominin modern yöntemlerini sokmayı başarmamız gere kir. Ulusal gelir hareketlerini, _Fert başına ulusal ge liri izlemek, öncü bir tarih yapıtını, Rene Baehrel'in XVII. ve XVIII. yüzyıllar Provence'ı üstüne yapıhnı gözden geçirmek, "bütçe ve ulusal gelir" arasındaki ba�lantılan kurmaya çalışmak, modern büyürneyi aniayabilme konusundaki hipotezlerini çok önemli buldu�m Simon Kuznets'in ö�tlerine göre gayri safi hasıla ve net hasıla arasında dönemlere göre farklılık gösteren sapmalan bulmaya çalışmak; genç tarihçilere önerebilece�m amaçlar bunlardır. 107


Ben, kitaplanmda, üstlerinde sadece tahmin yürü tillebilen bu manzaralara zaman zaman bir pencere açmaya çalışbın ama pencere yetmez. Kolektif ol masa da en azından örgütlü bir araştırma gerekli dir bu konuda. Yannın bu tarihinin

ne

varietur (de�şme olanaıı

olmayan) ekonomi tarihi olacaıı anlanuna gelmez bu tabü ki �onomi muhasebesi,

en

iyi koşullarda

bulanık olanın, ulusal gelir de�melerinin incelen mesidir; ulusal miraslann, servetierin ölçüsü de� dir. Oysa ulaşılması mümkün olan bu kütlenin de irdelenmesi gerekir. Tarihçiler ve bütün öteki insan bilimleri için ve bütün nesnel bilimler için her za man keşfedilmesi gereken bir Amerika olacakbr.

108

Fernand Braudel Kapitalizmin Kısa Tarihi Say Yayınları

Recommend Documents